Ο Νεολιθικός πολιτισμός στην Ελλάδα

2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 16 IOYNIOY 1996

AΦIEPΩMA

KYPIAKH 16 IOYNIOY 1996

2-31 AΦIEPΩMA� O Nε�λιθικς Π�λιτισμςστην Eλλάδα. OI 917 νε�λιθικέςθέσεις ε αιών�υν την πυκνή κα-τ�ίκηση κυρίως στις πεδιάδες καιστα παράλια. T�υ Γιώργ�υ Πα-παθανασπ�υλ�υ.� Mακεδ�νία - Θράκη. Περι��έςαρκετά κατ�ικημένες κατά τηνNε�λιθική Eπ��ή επιδεικνύ�υνσήμερα την ύπαρ�η δια��ρετι-κ�ύ τύπ�υ �ικιών. T�υ ΔημήτρηΓραμμέν�υ.� Hπειρ�ς και Iνια νησιά. Mι-κρές �μάδες κτην�τρ��ων στηνHπειρ� ε�έλι�αν τη στιλ ωμένημαύρη κεραμική, ενώ στα I�νιατη μ�ν��ρωμη. Tης AγγέλικαNτ�υ��υγλή.� Eλληνικά σπήλαια. O νε�λιθι-κ�ς άνθρωπ�ς �ρησιμ�π�ι�ύσετα σπήλαια για επ��ιακή αλλάκυρίως για μ�νιμη κατ�ικία. T�υΓιώργ�υ Παπαθανασπ�υλ�υ.� Σπήλαι� τ�υ Διρ�ύ. Oι δρα-στηρι�τητες της νε�λιθικής κ�ι-ν�τητας αναπτύ�θηκαν στη �ερ-σαία, στη θαλάσσια περι��ή αλ-λά και στ� ίδι� τ� σπήλαι�. T�υΓιώργ�υ Παπαθανασπ�υλ�υ.� Kεντρική και Δυτική Θεσσα-λία. Περι��ή με π�λλές και σημα-ντικές νε�λιθικές θέσεις, �αρα-κτηρί"εται απ� τις δια��ρετικ�ύτύπ�υ κατ�ικίες. T�υ Kωνστα-ντίν�υ Γαλλή.� Σέσκλ� και Διμήνι. Δύ� νε�λι-θικές θέσεις στ�ν Παγασητικ�κ�λπ� απ�τελ�ύν τ� θεμέλι� τηςθεσσαλικής πρ�ϊστ�ρίας. T�υKώστα Kωτσάκη.� Oικισμ�ί της Στερεάς Eλλά-δας. Oι πρώτες κατ�ικίες πιστεύ-εται �τι ήταν καλύ ες πλεκτές α-π� κ�ρμ�ύς και κλαδιά... TηςMαρίας Παντελίδ�υ-Γκ$α.� Tα κέντρα της Πελ�π�ννήσ�υ.O πλ�ύτ�ς των ευρημάτων απ�-δεικνύει την έντ�νη δραστηρι�-τητα των κατ�ίκων των �ικι-σμών. Tης Eλισά%ετ Xατ�ηπ�ύ-λι�υ.� H π�λλαπλτητα της Δωδε-κανήσ�υ. M�ναδικά ευρήματαμαρτυρ�ύν την ύπαρ�η τε�ν�λ�-γίας μετάλλινων εργαλείων. T�υAδαμαντί�υ Σάμψων.�Kρήτης. H ύπαρ�η μ�νιμης αρ-�ιτεκτ�νικής αλλά και ε�ελιγμέ-νης κεραμικής, απ�δεικνύ�υν τημ�ναδικ�τητα των �ικισμών. T�υKωστή Δα%άρα.� H νε�λιθική Kύπρ�ς. Πρ�-σ�ατη ανακάλυψη απ�δεικνύειτην παρ�υσία ανθρώπων στ� νη-σί κατά την 9η �ιλιετία. Tης Φρ-σως Pι��π�ύλ�υ-Hγ�υμενίδ�υ.

Yπεύθυν�ς «Eπτά Hμερών»:

BHΣ. ΣTAYPAKAΣ

E�ώ�υλλ�: Aριστερά: Πήλιν� αγγεί�. Nεώτε-ρη Nε�λιθική (περ. 5300-4500 π.X.). M�υσεί�Φιλίππων. Kάτω: Πήλινη �ιάλη. NεώτερηNε�λιθική II (περ. 4800-4500 π.X.). M�υσεί�B�λ�υ. Δε�ιά: Πήλιν� ειδώλι� γυναικείαςμ�ρ�ής. Nε�λιθική Eπ��ή. M�υσεί� Λάρι-σας.

O Nε�λιθικ�ς π�λιτισμ�ςστην Eλλάδα

Oι 917 νε�λιθικές θέσεις �ε�αιών�υν την πυκνή

κατ�ίκηση κυρίως στις πεδιάδες και στα παράλια

T�υ Γιώργ�υ Παπαθανασ�π�υλ�υ

Eπίτιμ�υ E��ρ�υ Aρ�αι�τήτων

ΠEPIΣΣOTEPO απ 10.000 αιώνεςδιήνυσε στ�ν πλανήτη τ� ανθρώ-πιν� γέν�ς, για να �δηγηθεί, πριν10.000 �ρ νια, απ τ� τρ��συλ-λεκτικ -θηρευτικ στάδι� τ�υ μα-κραίωνα «Παλαι�λιθικ�ύ» �ί�υτ�υ, στην αυγή της ε!ελιγμένηςπ�λιτιστικής �αθμίδας π�υ κατέ-κτησε με τ� νέ�, επαναστατικ ,«νε�λιθικ », τρ π� "ωής.

H γεωργία, η κτην�τρ��ία, και ημ νιμη κατ�ικία είναι τα κύρια και�ασικά �αρακτηριστικά τ�υ νε�λι-θικ�ύ παραγωγικ�ύ σταδί�υ τ�υνε�λιθικ�ύ τρ π�υ "ωής, τ�υ Nε-�λιθικ�ύ Π�λιτισμ�ύ.

T� �ωρά�ι, τ� π�ιμνι�στάσι�,και τ� ανθρώπιν� μ νιμ� ενδιαί-τημα, είναι �ι σταθερ�ί �ώρ�ι, �ι«ρι"ωμέν�ι» τ π�ι, �ι ρί"ες, �ιπρωταρ�ικές «πατρίδες», π�υ

συσπειρώθηκε � νε�λιθικ ς άν-θρωπ�ς και σταδιακά και με συνέ-πεια ν�μ�τελειακά ανέπτυ!ε τιςπαραπέρα κ�σμ�γ�νικές τ�υ δρα-στηρι τητες π�υ �αθμιαία άλλα-!αν τη "ωή, την ιστ�ρία και τη τύ-�η τ�υ.

T� πέρασμα στ� νε�λιθικ τρ -π� "ωής δεν έγινε απ τ�μα. Aντί-θετα συντελέστηκε �αθμιαία καιμε δραματικά αργ ρυθμ τ�ν �-π�ί� καθ ρισε (επέ�αλε) η κατά-σταση της «στασιμ τητας» στηνε!έλι!η τ�υ πλάνητα παλαι�λιθι-κ�ύ τρ��συλλέκτη και κυνηγ�ύ.

K�ιτίδες τ�υ νε�λιθικ�ύ τρ π�υ"ωής, � �π�ί�ς �ασίστηκε σε μιανάλλη, νέα, επαναστατική σ�έσημετα!ύ των "ώων, των �υτών καιτ�υ ανθρώπ�υ, σ�έση π�υ τελικάτ�ν �δήγησε στην κυριαρ�ία τ�υστη �ύση, έ��υν εντ�πιστεί σεπερι��ές της Mέσης Aνατ�λής (8η�ιλιετία π.X.) πως και σε τ�π�θε-σίες της Eλλάδας, στην Θεσσαλία,την Aργ�λίδα, την Kρήτη και τ�B ρει� Aιγαί� π�υ ανάγ�νται στ�

πρώτ� μισ της 7ης �ιλιετίας(6.800 - 6.500 π.X.).

Aκεραμική περί�δ�ςΣτην πρώιμη αυτή περί�δ� τ�υ

νε�λιθικ�ύ γεωργ�κτην�τρ��ι-κ�ύ παραγωγικ�ύ σταδί�υ δεν υ-πάρ�ει κεραμική (Aκεραμική πε-ρί�δ�ς). H περί�δ�ς έ�ει λα ταστ�ι�εία των νέων τρ πων της �ι-κ�ν�μίας αλλά ακ μη δεν έ�ει πε-ράσει στ� πρ��ωρημέν� στάδι�της κατασκευής πήλινων αγγείωνπ�υ παλαι τερα θεωρ�ύσαν τιπρ�σδι ρι"ε την έναρ!η της Nε�-λιθικής Eπ��ής και απ�τελ�ύσετ� κύρι� γνώρισμά της μα"ί με τα�αρακτηριστικά λίθινα εργαλεία.

Tα στ�ι�εία της νέας �ικ�ν�μίαςπ�υ τεκμηριών�υν και �αρακτηρί-"�υν την Aκεραμική περί�δ� στηνEλλάδα, είναι: σκελετικ υλικ ε-!ημερωμένων "ώων, αιγ�πρ��ά-των, ��ειδών και ��ίρων (κτην�-τρ��ία) απανθρακωμένα δημη-τριακά και σπρια (γεωργία), �-ρύγματα και υπ�δ��ές στη γη για

!ύλινα δ�κάρια, εστίες και στρω-μένα με �αλίκι δάπεδα και � θρ�ι(�ικιστική).

Oι επ μενες τέσσερις περί�δ�ιτης Nε�λιθικής Eπ��ής στηνEλλάδα, π�υ, �αρακτηρί"�νται α-π την παρ�υσία της Kεραμικής,είναι η Aρ�αι τερη (6500-5800π.X.), η Mέση (5800-5300 π.X.), ηNε τερη (5300-4500 π.X.) και η Tε-λική Nε�λιθική (4500-3200 π.X.).

O νε�λιθικ ς άνθρωπ�ς είναι �εμπνευστής και επιν�ητής της�ρήσης τ�υ πηλ�ύ για την ε!υπη-ρέτηση των αναγκών της καθημε-ρινής "ωής τ�υ, π�υ καθ ρισανκαι επέ�αλαν �ι νέ�ι τρ π�ι �ικ�-ν�μίας.

O πηλ ς είναι τ� υλικ π�υ �ρη-σιμ�π�ίησε � άνθρωπ�ς σαν πρώ-τη ύλη και π�υ, με κατάλληλη επε-!εργασία, αλλ�ιών�ντας την αρ�ι-κή τ�υ σύσταση και μ�ρ�ή, πλά-θ�ντας και ψήν�ντάς τ�ν, τ�υ έ-δωσε σ�ήματα και γκ�υς και κα-τασκεύασε μ’ αυτ ν π�ικίλα είδηαγγείων και σκευών, ειδωλίων και

Eπιμέλεια α�ιερώματ�ς:

ΠEΓKY KOYNENAKH

KYPIAKH 16 IOYNIOY 1996 - H KAΘHMEPINH 3

Πήλιν� αγγεί� απ� τ� M�υσεί� τ�υ B�λ�υ. Nεώτερη Nε�λιθική II (περ. 4800-4500 π.X.).

�μ�ιωμάτων. Mε τις νέες συνθή-κες παραγωγής και κυρίως, με τημ νιμη εγκατάσταση και τις ανά-γκες π�υ αυτή δημι�ύργησε - α-π�θήκευση τρ��ών, νερ�ύ, παρα-σκευή �αγητ�ύ και νέα αντίληψηγια τ�ν ανετ τερ� τρ π� "ωήςπ�υ δίν�υν τα κάθε είδ�υς αντι-κείμενα καθημερινής �ρήσης, �άνθρωπ�ς απέκτησε την ικαν τη-τα και μπ ρεσε ν’ αντιλη�θεί τιμπ�ρ�ύσε να τ�υ πρ�σ�έρει αυτ π�υ για τ σες �ιλιάδες �ρ νια εί-�ε τ σ� κ�ντά τ�υ, τ� �ώμα δηλα-δή και τ� νερ .

T� τυ�αί� απ�τύπωμα της πατη-μασιάς τ�υ στη λάσπη, τ� σ�ήμαπ�υ ά�ηνε τ� !ύλ�, η πέτρα, ταπεσμένα �ύλλα στ� �ρεγμέν� �ώ-μα, τ�υ έδωσαν την έμπνευσηπως σ’ αυτ τ� υλικ μπ�ρ�ύσεεύκ�λα να δώσει κι αυτ ς με τα�έρια τ�υ σ�ήματα και μ�ρ�ές.

T� εμπ�ρι� τ�υ �ψιαν�ύ

H Nε�λιθική επ��ή στην Eλλάδακαλύπτει μια μακρά π�λιτιστικήπερί�δ� τριών και πλέ�ν �ιλιε-τιών. Oι π�λυάριθμες νε�λιθικέςτ�π�θεσίες (�ικισμ�ί, εγκαταστά-σεις, νεκρ�τα�εία), έως σήμεραείναι γνωστές γύρω στις 917, �ε-�αιών�υν την πυκνή κατ�ίκηση α-π την αρ�ή της 7ης έως τ� τέλ�ςτης 4ης π.X. �ιλιετίας, κυρίως στιςπεδιάδες και στα παράλια, �λ -κληρ�υ τ�υ ηπειρωτικ�ύ και νη-σιωτικ�ύ κ�ρμ�ύ της Eλλάδας.

Mε τη μ νιμη, σε συγκεκριμένεςτ�π�θεσίες εγκατάσταση, την �-π�ία πρ�σδι ρισε τ� καλλιεργήσι-μ� κ�μμάτι γης και τ� π�ιμνι�στά-σι�, σταδιακά αυ!άνεται η επιν�η-τικ τητα και η πρ�σαρμ�στικ τη-τα τ�υ νε�λιθικ�ύ ανθρώπ�υ γιατην αντιμετώπιση των πρ�κλητι-κών γεωγρα�ικών, �υσικών καικ�ινωνικών αναγκών τ�υ περι�άλ-λ�ντ�ς π�υ τ�υ επέ�αλαν �ι νέες

συνθήκες της "ωής τ�υ. H ανεύ-ρεση λεπίδων απ �ψιαν λίθ�της Mήλ�υ στ�υς νε�λιθικ�ύς �ι-κισμ�ύς τ�υ ηπειρωτικ�ύ ελλαδι-κ�ύ �ώρ�υ μαρτυρεί για την ευ-ρύτατη ε!άπλωση της ναυτιλίαςστ� Aιγαί� ήδη απ την αυγή τηςNε�λιθικής Eπ��ής στην Eλλάδα.

T� εμπ ρι� τ�υ �ψιαν�ύ γιν -ταν διά θαλάσσης, τ� υλικ�ύ με-τα�ερ ταν απ τ�ν τ π� της ε! -ρυ!ής τ�υ, τη Mήλ�, στις ηπειρω-τικές ακτές πως επίσης και μεπλωτά μέσα, απ συν�ικισμ σεσυν�ικισμ , κατά μήκ�ς των α-κτών.

Xωρίς να είναι γνωστ τ� είδ�ς,τ� σ�ήμα και τ� μέγεθ�ς των πλω-τών μέσων π�υ �ρησιμ�π�ι�ύσε �νε�λιθικ ς άνθρωπ�ς, είναι σί-γ�υρη η ύπαρ!η ναυτιλίας, γιατίτην πρ�ϋπ�θέτει �ασικά η παρ�υ-σία τ�υ �ψιαν�ύ σε ηπειρωτικ�ύςκαι νησιωτικ�ύς συν�ικισμ�ύς αυ-τής της επ��ής, υλικ�ύ π�υ υπάρ-�ει σε μεγάλη α�θ�νία στη νήσ�Mήλ� και σε μικρ τερες π�σ τη-τες στ� νησάκι Γυαλί, στα Δωδε-κάνησα.

Eπίσης, στ� Aιγαί� γιν ταν ε-μπ ρι� και άλλων πρώτων υλών,σμύριδας, μαρμάρ�υ και γενικάσκληρών πετρωμάτων, π�υ δεν υ-πήρ�αν στην ηπειρωτική Eλλάδα,αλλά μ ν�ν στα νησιά, και ήταν α-παραίτητα για την κατασκευή ερ-γαλείων, μυλ λιθων, τρι�είων καιγ�υδιών.

Oι ενδεί!εις για την ύπαρ!ηναυτιλίας στην Nε�λιθική Eπ��ήστ� Aιγαί�, π�υ δεν αμ�ισ�ητ�ύ-νται, γιατί τ� τεκμήρι� �ψιαν ς εί-ναι αδιάψευστ�, πάνε ακ μα πι��αθιά στ� παρελθ ν, μια και ήδησε στρώματα της Mεσ�λιθικήςEπ��ής, γύρω στ� 8.000 π.X., στ�σπήλαι� Φράγ�θι της Aργ�λίδας,�ρέθηκε �ψιαν ς, π�υ, μετά απ επιστημ�νικές δ�κιμασίες απ�δεί-�τηκε τι πρ�έρ�εται απ τη Mή-λ�, γεγ�ν ς π�υ πρ�καλεί κατά-

πλη!η, σαν ανθρώπιν� επίτευγμασε μια τ σ� μακρινή επ��ή, και εί-ναι αυτ η πρώτη τεκμηριωμένηένδει!η για την άσκηση της ναυτι-λίας στ�ν κ σμ�.

Tε�νική ε�ειδίκευση

H Nε�λιθική Eπ��ή είναι κ�σμ�-γ�νική. Mετα!ύ των ε!αιρετικάσημαντικών κατακτήσεων τ�υ νε-�λιθικ�ύ ανθρώπ�υ συγκαταλέγ�-νται η τε�νική ε!ειδίκευση, κυ-ρίως στην κτην�τρ��ική παραγω-γή και στη �ελτίωση των τρ πωνκαλλιέργειας καθώς και στ�ν ερ-γαλειακ ε!�πλισμ . O άνθρωπ�ςδημι�υργεί και αναπτύσσει τηνκατασκευαστική παραγωγή στη�άση της �ικ�τε�νίας για την απ -κτηση και διάθεση ειδών κεραμι-κής, υ�αντικής, ψαθ�πλεκτικής,εργαλει�τε�νικής και ναυπηγικής,�ι �π�ίες με τη μεταδιδ μενη απ τε�νίτη σε τε�νίτη και απ γενιάσε γενιά, παραδ�σιακή εμπειρία�δηγ�ύν στην επαγγελματική ει-δίκευση. Eπί πλέ�ν η πυρ�τε�ν�-

λ�γία με τη �ρήση τ�υ �αλκ�ύ γιατην κατασκευή εργαλείων και -πλων, �αρακτηρί"ει μία απ τις πι�κ�ρυ�αίες στιγμές τ�υ νε�λιθι-κ�ύ π�λιτισμ�ύ, κατά τη διάρκειατης τελευταίας περι δ�υ, στηνTελική Nε�λιθική.

Mε τη μ νιμη εγκατάσταση καιτην ανάπτυ!η των κ�ιν�τήτων μεκύτταρ� τ� �ικ�γενειακ ν�ικ�κυ-ρι , εδραιώνεται � θεσμ ς της �ι-κ�γένειας και δημι�υργ�ύνται �ικ�ινωνικ�ί και κ�ιν�τικ�ί θεσμ�ί.Kαρπ ς των συνθηκών και των κα-ταστάσεων π�υ δημι�ύργησε �νε�λιθικ ς άνθρωπ�ς είναι �ι ά-γρα��ι θεσμ�ί πως μετα!ύ άλ-λων � θεσμ ς της ατ�μικής ιδι�-κτησίας και � θεσμ ς της κ�ιν�τι-κής ιδι�κτησίας, �ι �π�ί�ι απ τ -τε κληρ�δ�τήθηκαν στην ανθρω-π τητα και ισ�ύ�υν μέ�ρι σήμερασ�εδ ν αναλλ�ίωτ�ι. Περι�ρισμέ-νης �ρήσης υλικά αγαθά, πωςεργαλεία, πλα, αγγεία, σκεύη,ενδύματα, είδη στ�λισμ�ύ, διατη-

Συνέ�εια στην 4η σελίδα

Πήλινη �ιάλη απ� τ� M�υσεί� των Φιλίππων. Nεώτερη Nε�λιθική περί�δ�ς 5300-4500 π.X.

H κατ�ίκησηΣτη Nε�λιθική Eπ��ή συντελείται μια θεμελιώδης τ�μή, �ταν στ�ν �μαδικ�

τρ�π� "ωής διαδέ�εται η μ�νιμη εγκατάσταση σε ένα συγκεκριμέν� τ�π�. Kα-θ�ριστικ� ρ�λ� στη "ωή των νε�λιθικών ανθρώπων απ�τελεί πλέ�ν η καλλιέρ-γεια της γης και η κτην�τρ��ία.

Eκτ�ς απ� τα σπίτια �ρησιμ�π�ι�ύσαν για μ�νιμη ή επ��ική κατ�ικία τασπήλαια π�υ %ρίσκ�νται διάσπαρτα σε �λη την Eλλάδα. Tα ευρήματα μαρτυ-ρ�ύν �τι τα σπήλαια ε�υπηρετ�ύσαν π�λλαπλές ανάγκες των ανθρώπων· ακ�-μα �ρησιμ�π�ι�ύνταν και ως �υσικές απ�θήκες αγαθών και ως κατα�ύγια.

Δεν υπάρ��υν αρκετά στ�ι�εία για την έκταση των �ικισμών, την �ργάνωσήτ�υς ή τη μ�ρ�ή της κατ�ικίας.

Στην Aρ�αι�τερη Nε�λιθική, �ι εγκαταστάσεις των πρώτων γεωργ�κτην�-τρ��ων %ρίσκ�νταν κ�ντά σε π�τάμια, ρέματα, πηγές και ήταν μάλλ�ν περι�-ρισμένες σε έκταση. Oι κατ�ικίες ήσαν πασσαλ�πηκτες καλύ%ες, ενώ στην επ�-μενη περί�δ�, στη Mέση Nε�λιθική, κατασκευά"�νται και με λιθ�κτιστα θεμέ-λια και πλίνθιν�υς τ�ί��υς. T� υλικ� κατασκευής και η μ�ρ�ή των κατ�ικιών ε-�αρτώνται απ� τη θέση των �ικισμών αλλά και απ� τις ανάγκες των ανθρώπων.Συνήθως, τα σπίτια ήταν μ�ν��ρωμα με εστία. Eστίες, ��ύρν�ι και άλλες %�η-θητικές κατασκευές υπήρ�αν και έ�ω απ� τα σπίτια. T�υς �ικισμ�ύς συ�νά πε-ρι%άλλ�υν κτιστ�ί περί%�λ�ι και τά�ρ�ι.

Στη Nε�τερη Nε�λιθική Eπ��ή παρατηρείται σημαντική αύ�ηση των �ικι-σμών στα πεδινά, μάλλ�ν γιατί αυ�άνεται η καλλιέργεια της γης. Στην TελικήNε�λιθική παρατηρείται μετατ�πιση των �ικισμών στα παράλια. T� γεγ�ν�ςαυτ� υπ�δηλώνει σημαντική ανάπτυ�η των σ�έσεων και των ανταλλαγών μέσωθαλάσσιων �δών.

ρημένες τρ��ές, πιθάρια, �ικήμα-τα και �ικ σιτα "ώα, ασ�αλώς ή-σαν ιδι κτητα περι�υσιακά στ�ι-�εία. Eυρύτερης σημασίας και �-μαδικ τερης ε!υπηρέτησης αγα-θά, �ωρά�ια, π�ιμνι�στάσια καικ�πάδια παραγωγικών "ώων, απ�-θήκες σ�δειάς, πλωτά μέσα και �ι��υρώσεις των �ικισμών, τα σπή-λαια, πρ��ανώς ελέγ��νταν απ την κ�ιν τητα στην �π�ία και θε-σμικά θα ανήκαν.

T� μεγαλεί� και η αίγλη τ�υκρητ�μυκηναϊκ�ύ π�λιτισμ�ύ καιιδιαίτερα η ακτιν��λία, η γ�ητείακαι �ι α!ίες των υψίστων επιτευγ-μάτων τ�υ πνεύματ�ς και της τέ-�νης των κλασικών κυρίως �ρ -νων π�υ μ�ιραία πρ�σήλκυσαν τ�παγκ σμι� ενδια�έρ�ν εί�αν ωςαπ�τέλεσμα να παραμεριστ�ύν ήνα αγν�ηθ�ύν τα δημι�υργήματακαι �ι α!ίες τ�υ Nε�λιθικ�ύ Π�λι-τισμ�ύ στην Eλλάδα.

Mία αντιπρ�σωπευτικήέκθεση

O Nε�λιθικ ς Π�λιτισμ ς στηνEλλάδα, γνωστ ς μ ν� σε έναστεν κύκλ� Eλλήνων και !ένωνειδικών είναι άγνωστ�ς σε εμάςτ�υς Eλληνες.

Στ ��ς της εκθεσης «O Nε�λι-θικ ς Π�λιτισμ ς στην Eλλάδα»π�υ πραγματ�π�ιήθηκε στ� M�υ-σεί� Kυκλαδικής Tέ�νης, π�υ τ�Iδρυμα N. Π. Γ�υλανδρή, με πρω-τ��υλία της Πρ�έδρ�υ τ�υ Δι�ι-κητικ�ύ Συμ��υλί�υ τ�υ Iδρύμα-τ�ς κυρίας Nτ λλης Γ�υλανδρή,είναι να παρ�υσιαστεί στ� ευρύκ�ιν ένα παν ραμα των Nε�λιθι-κών κ σμων π�υ γεωγρα�ικά κα-λύπτει τη Mακεδ�νία, τη Θράκη,την Hπειρ�, τη Θεσσαλία, τη Στε-

ρεά Eλλάδα, την Eύ��ια, την Πε-λ�π ννησ�, τα νησιά τ�υ I�νί�υκαι τ�υ Aιγαί�υ και την Kρήτη.

Aντιπρ�σωπευτικά δείγματα α-π λες τις περι δ�υς της νε�λι-θικής κεραμικής, αγγεία για τις α-νάγκες της καθημερινής "ωής αλ-λά και αγγεία ειδικών �ρήσεων ταπερισσ τερα απ τα �π�ία είναιγραπτά, έ��υν τ�π�θετηθεί στην

Eκθεση κατά γεωγρα�ικές εν τη-τες ώστε να σ�ηματί"ει � επισκέ-πτης πληρέστερη εικ να για τις ι-διαιτερ τητες π�υ επικρατ�ύσανστα διά��ρα γεωγρα�ικά διαμερί-σματα της �ώρας.

Tα κεραμικά δημι�υργήματατων νε�λιθικών αγγει�πλαστών, λα καμωμένα �ωρίς τη �ρήσητρ��ύ, εντυπωσιά"�υν με τηνπ�ικιλία, τ� σ�ήμα και την τελει -τητα της κατασκευής τ�υς, πωςκαι με τη �αντασία και την άψ�γητε�νική των διακ�σμητικών συν-θέσεων π�υ καλύπτ�υν τις επι�ά-νειές τ�υς.

Tα γραπτά νε�λιθικά αγγεία δενείναι σκεύη της καθημερινής �ρή-σης. Eίναι εκλεκτά δημι�υργήμα-τα και καλύπτ�υν πνευματικές καιψυ�ικές ανάγκες, ιδιαίτερα εκλε-πτισμένων αντιλήψεων τ�υ νε�λι-θικ�ύ ανθρώπ�υ.

Aνθρωπ�μ�ρ�α ειδώλια

Στην έκθεση κυριαρ��ύν επί-σης τα πήλινα και λίθινα ανθρω-π μ�ρ�α ειδώλια, τα περισσ τε-ρα απ τα �π�ία πρ�έρ��νται απ τη Mακεδ�νία, τη Θράκη, τη Θεσ-σαλία (μερικά απ τα ειδώλια τηςέκθεσης πρ�έρ��νται απ πρώηνιδιωτικές συλλ�γές των HλίαTσ λκα, Eμμαν�υήλ Kαραμανώ-λη, Tάκης Tλ�ύπα και Kων/ν�υX�υλιάρα, τα �π�ία ανήκ�υν πλέ-�ν στ� μ�υσεί� της Λάρισας) καιτην Πελ�π ννησ�.

Tα ανθρωπ μ�ρ�α νε�λιθικά ει-δώλια ως καλλιτε�νήματα και ωςέκ�ραση της ψυ�ής και τ�υ πνεύ-

ματ�ς των νε�λιθικών δημι�υρ-γών τ�υς, «μικρές εικ νες» τηςπραγματικ τητας, πως εύστ��αέ��υν απ�κληθεί και ανε!άρτητααπ τ�ν π�ι� συμ��λισμ και τ�ν π�ι� πρ��ρισμ τ�υς, απ�τε-λ�ύν ίσως τα πι� θελκτικά αντικεί-μενα της έκθεσης.

Tα π�ικίλα μικρ�αντικείμεναπ�υ συμπληρών�υν και πλ�υτί-"�υν την έκθεση πως τα εργα-λεία, τα σύνεργα και τα πλα απ πυριτ λιθ�, �ψιαν , πέτρα, �στ και �αλκ , τα πήλινα �μ�ιώματατων σπιτιών και των επίπλων, �ιπήλινες σ�ραγίδες και τα κ�σμή-ματα απ πέτρα, στρε�, �στ ,άργυρ� και �ρυσ , εκ�ράσεις λατης ιδε�λ�γίας τ�υ νε�λιθικ�ύ αν-θρώπ�υ υπήρ!αν κατά περίπτωσηαντικείμενα γ�ήτρ�υ, δύναμηςκαι πλ�ύτ�υ των νε�λιθικών κατ -�ων τ�υς.

H σημασία της Eκθεσης είναιπ�λύ μεγάλη, ιδιαίτερα για εμάςτ�υς Eλληνες γιατί παρ�υσιά"εικαι μάλιστα για πρώτη ��ρά διε-θνώς, τ� Nε�λιθικ Π�λιτισμ στην Eλλάδα, τ�ν �π�ί� κυρίως ε-μείς �ι Eλληνες αγν��ύμε.

Στ ��ς της Eκθεσης είναι ναπρ��άλει τ� Nε�λιθικ K σμ� π�υμε υψηλ π�λιτιστικ επίπεδ�, κυ-ριάρ�ησε στ� Aιγαί� για 3.500�ρ νια και απ�τέλεσε την υπ�δ�-μή και τ� �άθρ� των μετέπειτακ�σμ�γ�νικών ε!ελί!εων στηνEλλάδα. E!ελί!εων π�υ τις �λέ-π�υμε στ�ν Kυκλαδικ , τ�ν Mινω-ϊκ και τ�ν Mυκηναϊκ Π�λιτισμ ,για να περι�ριστ�ύμε μ ν� στηνπερί�δ� της Xαλκ�κρατίας π�υ α-κ�λ�ύθησε.


Συνέ�εια απ� την 3η σελίδα

Γενική άπ�ψη της έκθεσης π�υ �ιλ�"ενείται στ� M�υσεί� Kυκλαδικής Tέ�νης - Iδρυμα N.Π. Γ�υλανδρή.

Tα�ή ενηλίκ�υ της αρ�αι�τερης Nε�λιθικής Eπ��ής.


Mακεδ�νία – ΘράκηΠερι��ές αρκετά κατ�ικημένες κατά τη Nε�λιθική Eπ��ή επιδεικνύ�υν σήμερα την ύπαρ�η δια��ρετικ�ύ τύπ�υ �ικιών

T�υ Δημήτρη Γραμμέν�υ

Πρ�ϊσταμέν�υ της IΣT΄ E��ρείας Πρ�ϊστ�ρικώνκαι Kλασικών Aρ�αι�τήτων

Mε �άση τις νεώτερες επι�ανεια-κές έρευνες, η Nε�λιθική Eπ��ή α-ντιπρ�σωπεύεται στην Aνατ�λικήMακεδ�νία σε 41 �ικισμ�ύς (σύν�-λ� 72), στην Kεντρική σε 51 (σύν�-λ� 220), ενώ η ίδια αναλ�γία παρα-τηρείται στ� σύν�λ� των 92 �ικι-σμών της Δυτικής Mακεδ�νίας, καιτων 16 (δύ� σπήλαια) της Θράκης,αριθμ�ς π�υ �έ�αια έ�ει αυ!ηθείαπ� την επ��ή τ�υ Θε��άρη, σύμ-�ωνα με τις πληρ��ρίες π�υ δί-δ�νται στα Xρ�νικά τ�υ Aρ�αι�λ�-γικ�ύ Δελτί�υ, στ� Aρ�αι�λ�γικ�Eργ� στη Mακεδ�νία και τη Θράκηκαι σε διά��ρες δημ�σιεύσεις.

Bλέπ�υμε, λ�ιπ�ν, �τι η Mακε-δ�νία και η Θράκη κατά τη Nε�λιθι-κή Eπ��ή (απ� τα μέσα της MέσηςNε�λιθικής και κατά τη NεώτερηNε�λιθική) δεν ήταν έρημη �ώρα,αλλά μια αρκετά κατ�ικημένη, μεε!αίρεση την Aρ�αι�τερη Nε�λιθι-κή και τις πρώτες �άσεις της Mέ-σης Nε�λιθικής. Aν ε!αιρέσ�υμεδηλαδή την περι��ή των Γιαννι-τσών, της Kίτρινης Λίμνης Πτ�λε-μαΐδας και κάπ�ι�υς άλλ�υς �ικι-σμ�ύς (την T�ύμπα Σερρών της ,ΔEΘ πλάι στ� Aρ�αι�λ�γικ� M�υ-σεί� Θεσσαλ�νίκης, τη Mεσημε-ριανή T�ύμπα Tριλ��υ Θεσσαλ�-νίκης), �ι επ��ές αυτές είναι άγνω-στες στην περι��ή, τ�σ� στην ανα-σκα�ική �σ� και στην επι�ανειακήέρευνα. H παρατήρηση αυτή δενθα ήταν δυνατ� να ε!ηγηθεί με τηνισ�ύ�υσα, πράγματι, γενικευμένηδιαπίστωση �τι λίγ� μετά τις περι�-δ�υς αυτές η στάθμη της θάλασ-σας ανέ�ηκε, με απ�τέλεσμα τηνάν�δ� και των �ερσαίων υδάτωνκαι συνεπώς την επικάλυψη των ε-πι�ώσεων των �ικισμών της Aρ�αι-�τερης Nε�λιθικής, α��ύ τέτ�ι��αιν�μεν� δεν παρατηρείται στηΘεσσαλία π.�., π�υ είναι γεμάτη α-π� �ικισμ�ύς της Aρ�αι�τερης Nε-�λιθικής. T� �αιν�μεν� δηλαδήτων αλλ�υ�ιακών απ�θέσεων πρέ-πει να ε!ετά*εται κατά κατά περί-πτωση, δηλαδή κατά �ικισμ�. Παράτην εντατικ�π�ίηση της επι�ανει-ακής έρευνας τ� κεν� της Aρ�αι�-τερης Nε�λιθικής (�λ. κυρίωςAσλάνης 1992), ιδιαίτερα στην Kε-ντρική και στην Aνατ�λική Mακε-δ�νία, παραμένει.

Tύπ�ι σπιτιών

Mέ�ρι πριν απ� λίγα �ρ�νια πι-στευ�ταν �τι � «τύπ�ς» των �ικι-σμών ήταν η τ�ύμπα, ένας λ��ί-σκ�ς δηλαδή π�υ δίνει την εντύ-πωση αρ�αί�υ τα�ικ�ύ τύμ��υ καιπ�υ δημι�υργήθηκε απ� τα κάθεείδ�υς υλικά π�υ ά�ηναν �ι άν-

θρωπ�ι στ�ν ίδι� �ώρ� (�ικ�δ�μι-κά, υπ�λείμματα τρ��ών, σπασμέ-να αγγεία, κ.τ.λ.) κατά τη διάρκειατης κατ�ίκησης αιώνων. H σημερι-νή �μως έρευνα, τ�σ� στ� ��ρει�-ελλαδικ� �ώρ� �σ� και στη Bαλκα-νική, αλλά και στην Eγγύς και στηMέση Aνατ�λή, έδει!ε �τι � κυ-ρίαρ��ς ή � μ�ναδικ�ς «τύπ�ς» �ι-κισμ�ύ είναι � λεγ�μεν�ς επίπε-δ�ς, � αναπεπταμέν�ς δηλαδή στ��ώρ�, π�λλές ��ρές σε απίστευταμεγάλες εκτάσεις, π�υ έ�ει μικρήή αδι�ρατη υψ�μετρική δια��ράαπ� τη γύρω περι��ή και �έ�αια �-�ι τ� ύψ�ς των επι�ώσεων π�υ έ�ειμια τ�ύμπα.

Στη Bαλκανική μάλιστα εντ�πί-στηκαν τεράστι�ι σε έκταση επίπε-δ�ι �ικισμ�ί π�υ αντιπρ�σωπεύ�υνμια �άση, έ��υν δηλαδή ύψ�ς επι-�ώσεων 2-3 μ. τ� π�λύ. Aν συμ�αί-νει νε�λιθικ�ί �ικισμ�ί να έ��υν τημ�ρ�ή τ�ύμπας, αυτ� θα πρέπει νασυνέ�αινε και μετά την εγκατάλει-ψή τ�υς, αλλά ��ι τ�σ� έντ�να. O�ικισμ�ς, δηλαδή, θα εμ�άνι*ε(π.�. η περίπτωση της ΔήμητραςΣερρών, �λ. Γραμμέν�ς, Nε�λιθικήMακεδ�νία) την �ψη λ��ίσκ�υ μεσα�έστατη υψ�μετρική δια��ράαπ� τη γύρω πεδιάδα, της τά!ηςτων 10–15 μ., αλλά με π�λύ �μαλέςκλιτύες.

Tη μ�ρ�ή της τ�ύμπας (μαγ�ύ-λας για τη Θεσσαλία) την απέκτησεεκ των υστέρων λ�γω της �υσικήςδιά�ρωσης (νερά, αέρας) και τηςανθρωπ�γεν�ύς διά�ρωσης, π�υπρ�έρ�εται απ� τη συρρικνωμένηκατ�ίκηση ή την κατασκευή περι-��λ�υ κατά την Yστερη Eπ��ή τ�υXαλκ�ύ, ιδίως κατά τ�υς ιστ�ρι-

κ�ύς �ρ�ν�υς, στ� κέντρ� τ�υ ε-γκαταλειμμέν�υ �ικισμ�ύ.

Oι «τ�ύμπες»H νε�λιθική κατ�ίκηση σε μη α-

ναπεπταμέν� �ώρ�, π�υ εί�ε ως α-π�τέλεσμα μια σειρά απ� νε�λιθι-κές θέσεις να εμ�ανί*�νται στις η-μέρες μας ως τ�ύμπες, θα πρέπεινα συνέ�η για τ�υς ε!ής λ�γ�υς:

1) Για λ�γ�υς γεω�υσικ�ύς �πρ�σ�ερ�μεν�ς κατ�ικήσιμ�ς �ώ-ρ�ς ήταν περι�ρισμέν�ς.

2) Λ�γω υπερπληθυσμ�ύ και με-γάλης πυκν�τητας �ικισμών υπήρ-

�ε έλλειψη μεγάλων εκτάσεων πε-δινών για την ίδρυση �ικισμών.

3) Aπ��εύγεται εγκατάσταση σεπερι��ές με �αμηλή ή μηδαμινή υ-ψ�μετρική δια��ρά απ� την επι-�άνεια της θάλασσας, άρα γειτνία-ση με �ερσαία νερά (πλημμύρες,αρρώστιες) και επιλ�γή �αμηλώνσ�ετικά λ��ων. Σίγ�υρα θα πρέπεινα θεωρηθ�ύν τα ε!ής δεδ�μένα:

1) Oι επίπεδ�ι �ικισμ�ί είναι � κα-ν�νας.

2) T� �τι στη δυτική Bαλκανικήεντ�πί*εται απ�κλειστικά σ�εδ�ν �

Eιδώλι� γυναικείας μ�ρ�ής (περ. 6500-5800 π.X.), απ� κασταν� πηλ�. Eίναι �-λ�κληρ�, συγκ�λλημέν� απ� π�λλλάκ�μμάτια. Bρέθηκε στη Nέα Nικ�μή-δεια Hμαθίας και �ιλ��ενείται στ�M�υσεί�υ Bέρ�ιας.

Φιάλη απ� ερυθρ� καθαρ� πηλ�. (περ. 5800-5300 π.X.) H επι�άνειά τ�υ είναι κα-λυμμένη με ερυθρ� επί�ρυσμα και στιλ�ωμένη. Bρέθηκε στα Σέρ�ια της K�#άνηςκαι έ�ει μετα�ερθεί στ� M�υσεί� Θεσσαλ�νίκη.

O πηλ�ς, μια �υσική πρώτη ύλη,μετασ�ηματί�εται με τη ��ήθεια της�ωτιάς για πρώτη ��ρά στη Nε�λιθι-κή Eπ��ή, σε σκληρ�, ανθεκτικ� υλι-κ�. Oι νε�λιθικ�ί κεραμείς γνώρι�ανπ�λύ καλά να επιλέγ�υν τ�ν κατάλ-ληλ� πηλ� και να τ�ν καθαρί��υν ήνα τ�ν εμπλ�υτί��υν με άλλα υλικά(�αλικάκια, άμμ�, κ�πανισμένα �-στρεα, κτλ.) για να απ�κτήσει τις επι-θυμητές ιδι�τητες, απαραίτητες στηνκατασκευή των πρώτων πήλινωνσκευών. Tα αγγεία «κτί��νται» με τα�έρια, α��ύ � κεραμικ�ς τρ��ς �ρη-σιμ�π�ιείται π�λύ αργ�τερα. H επι-�άνεια συ�νά επι�ρίεται με αραι� πη-λ� και �ταν τ� αγγεί� στεγνώσει αρ-κετά, στιλ�ώνεται με ��τσαλ�. Eτσικλείν�υν �ι π�ρ�ι τ�υ αγγεί�υ και τ�αισθητικ� απ�τέλεσμα είναι καλύτε-ρ�.

H γραπτή διακ�σμηση των αγγεί-

ων γίνεται με διαλύματα πηλών πλ�ύ-σιων σε �$είδια. Aνάλ�γα με τη σύ-στασή τ�υς παράγεται τ� ερυθρ�-κα-σταν� ή τ� μαύρ� �ρώμα κατά τη δια-δικασία της �πτησης. Mερικά αγγείαδιακ�σμ�ύνται με εγ�αρά$εις π�υ γί-ν�νται στη νωπή επι�άνεια με αι�μη-ρ� εργαλεί�.

Tα πήλινα σκεύη μαρτυρ�ύν �τι �ιαγγει�πλάστες γνώρι�αν π�λύ καλάνα ελέγ��υν τη �ωτιά στην �πτηση,μ�λ�ν�τι, δεν έ��με ενδεί$εις για τηνύπαρ$η κεραμικών κλι�άνων. O έ-λεγ��ς της ατμ�σ�αιρας, �$ειδωτικήςή αναγωγικής, επηρέα�ε τη σκληρ�-τητα, τ� �ρώμα και τη διακ�σμησητων αγγείων.

Tα νε�λιθικά αγγεία δεν είναι τυ-π�π�ιημένα πρ�ϊ�ντα.

Γι’ αυτ� εκτ�ς απ� �ρηστικά, είναικαι αντικείμενα ιδιαίτερης α$ίας γιατ�υς κατ��υς τ�υς.


Kεραμική

«τύπ�ς» τ�υ επίπεδ�υ �ικισμ�ύ,σε αντίθεση με την ανατ�λική �-π�υ επικρατεί � «τύπ�ς» της τ�ύ-μπας (Chapman 1989), απ�τελείμάλλ�ν σ�ηματ�π�ιημένη άπ�ψηπ�υ θα πρέπει, �πως είπαμε, να α-ναλυθεί γεωαρ�αι�λ�γικά και δενθα μπ�ρ�ύσε να συσ�ετισθεί μεθέματα �ργάνωσης τ�υ �ώρ�υ.

3) Tάση για συρρίκνωση και ��ιάπλωμα στ� �ώρ� δεν παρατηρεί-ται στη Nε�λιθική Eπ��ή, αλλά απ�την Πρώιμη Eπ��ή τ�υ Xαλκ�ύ καιε!ής (Aνδρέ�υ - Kωτσάκης 1987).Στην περίπτωση π�υ νε�λιθικές ε-πι�ώσεις �ικισμ�ύ δίν�υν την ε-ντύπωση συρρίκνωσης - διαμ�ρ-�ωσης τ�ύμπας, αυτ� ��είλεταιστ�υς λ�γ�υς π�υ ανα�έραμε. T��αιν�μεν� αυτ� εμ�ανί*εται καιστη Θεσσαλία, �π�υ μερικών �ικι-σμών �ι συρρικνωμένες επι�ώσειςτης Eπ��ής τ�υ Xαλκ�ύ και δια-�ρωμένες μετά την εγκατάλειψητ�υ �ικισμ�ύ, απ� κακή εκτίμηση,ήδη απ� την επ��ή τ�υ Tσ�ύντα,έ��υν θεωρηθεί ως τα�ικ�ί τύμ��ιιστ�ρικών �ρ�νων.

Aυτ� δεν σημαίνει �τι απ�κλείε-ται η ύπαρ!η τα�ικ�ύ τύμ��υ ή η�ρησιμ�π�ίηση των επι�ώσεων τηςEπ��ής τ�υ Xαλκ�ύ για τύμ��, �-πως στην περίπτωση τ�υ μακεδ�-νικ�ύ τά��υ της Aγγίστης Σερρών.

Πασσαλ�πηκτα και πηλ�κτιστα σπίτια

Tα �ικιστικά λείψανα τ�υ τέλ�υςτης Mέσης Nε�λιθικής και της Nε-ώτερης Nε�λιθικής (εκτ�ς απ� τ�ν�ικισμ� των Σερ�ίων π�υ κατ�ικεί-ται σε �λη τη διάρκεια της MέσηςNε�λιθικής και της Nεώτερης Nε�-λιθικής) είναι περισσ�τερα, �ωρίς�έ�αια μέ�ρι σήμερα να έ�ει ανα-σκα�εί �ικισμ�ς στ� σύν�λ� τ�υ.

Tα σπίτια ε!ακ�λ�υθ�ύν να είναι

�ρθ�γώνια ή έστω με τραπε*�σ�η-μη κάτ�ψη και να κτί*�νται με τ�νπασσαλ�πηκτ� τρ�π� π�υ περι-γράψαμε, αλλά και με υπ�δ�μή α-π� μία ή δύ� σειρές απ� αργ�λιθ�-δ�μή και ανωδ�μή απ� πηλ� με«κ�λυμπητές» σε πηλ� πλίνθ�υς!εραμένες στ�ν ήλι�.

Στη Nεώτερη Nε�λιθική τ� ελά-�ιστ� �ι δύ� τρ�π�ι συνυπάρ��υν.Tα σπίτια θα πρέπει να ήταν μ�ν�-�ωρα (τ� μέγαρ� είναι άγνωστ�μάλλ�ν στη Mακεδ�νία και τη Θρά-κη), τα δάπεδά τ�υς στρωμένα μεπηλ� ή πατημέν� �ώμα και με ε-στία στην άκρη. Eστίες, ωστ�σ�, υ-πήρ�αν κυρίως στ� ύπαιθρ�.

Στη νεώτερη ανασκα�ή των Σερ-

�ίων ε!ακρι�ώθηκε η �ρήση υπ�-γείων αλλά και παταριών.

Στην ανασκα�ή τ�υ Heurtleyστ�ν ίδι� �ικισμ�, αλλά κατά τηMέση Nε�λιθική μ�ν�, διαπιστώ-θηκε η �ρήση τά�ρ�υ, π�υ �αρα-κτηρίστηκε ως ��υρωματική αλλά,�πως �αίνεται, �,τι θεωρείται ως��ύρωση (π.�. για τη B�υλγαρία:Todorova 1982, τη Σλ��ακία: Pavuk1991) –λίθιν�ι περί��λ�ι (Διμήνι),τά�ρ�ι, �ρά�τες με πασσάλ�υς��ρει�τερα– θα πρέπει να θεωρη-θεί μάλλ�ν ως �ρισμ�ς *ωτικ�ύ�ώρ�υ, εμπ�δι� για τα άγρια *ώα ήτην ανε!έλεγκτη δια�υγή των κα-τ�ικιδίων ή ως �ρ�θετήσεις μεσυμ��λικ� �αρακτήρα. Iδιαίτερημάλιστα ανάλυση για τ�ν μη ��υ-ρωματικ� �αρακτήρα των περι��-λων τ�υ Διμηνί�υ έ�ει κάνει �X�υρμ�υ*ιάδης.

Tην ��ύρωση δεν θα μπ�ρ�ύσενα την απ�κλείσει κανείς, �ταν θε-ωρήθηκε γνωστή ήδη απ� την ακε-ραμική Iερι�ώ (πρ�σ�ατα έ�ει έ-ντ�να αμ�ισ�ητηθεί, Hachmann1989), αλλά τ� σύν�λ� των συμ-�ρα*�μένων για την περί�δ� αυτήδεν θα υπαγ�ρευε κάτι τέτ�ι�. Hπασσαλ�πη!η στην Aνατ�λική Mα-κεδ�νία είναι ελά�ιστα γνωστή, ��ι�μως και στη Θράκη, αν κρίνει κα-νείς απ� τις ελά�ιστες ενδεί!εις α-π� την ανασκα�ή της Παραδημήςκαι τις εντελώς πρ�σ�ατες απ� τημεγάλη ανασκα�ή στ�ν �ικισμ�της Mάκρης Aλε!ανδρ�ύπ�λης(Efstratiou 1993).

Nέα επίσης ενδια�έρ�ντα στ�ι-�εία απ�κάλυψε η ανασκα�ή στηΘέρμη Θεσσαλ�νίκης (Γραμμέν�ςκ.ά. 1989-1990 και 1991-1992) �-π�υ, εκτ�ς απ� τη συνύπαρ!η πασ-σαλ�πηκτων και πηλ�κτιστων με α-ραιές πλίνθ�υς και υπ�δ�μή απ�αργ�λιθ�δ�μή �ικιών, υπήρ�ανκ�ιν��ρηστ�ι �ώρ�ι λιθ�στρωτ�ι,π�υ �ρησίμευαν για την απ� κ�ι-ν�ύ κατεργασία των �στών των *ώ-

ων, τ�υ πυριτ�λιθ�υ, αλλά ίσως καιγια άλλες δραστηρι�τητες.

O �ικισμ�ς τ�υ Mακρύγιαλ�υ

Eντελώς πρ�σ�ατα, με α��ρμήτη διέλευση τ�υ νέ�υ κλάδ�υ τηςEθνικής Oδ�ύ και της νέας γραμ-μής τ�υ OΣE, ανασκά�ηκαν 60στρέμματα απ� τ�ν ήδη γνωστ� ε-πίπεδ� �ικισμ� τ�υ Mακρύγιαλ�υτης Πιερίας, τ�υ �π�ί�υ τ� συν�λι-κ� μήκ�ς της πρ�διμηνιακής καιτης διμηνιακής �άσης, π�υ ανα-πτύ�θηκαν �ικιστικά η μία δίπλακαι ��ι πάνω στην άλλη, �θάνει τα500 στρέμματα, π�υ περίπ�υ μ�ι-ρά*�νται στις δύ� �άσεις. Πρ�κει-ται δηλαδή για τη μεγαλύτερη σεέκταση ανασκα�ή νε�λιθικ�ύ �ικι-σμ�ύ στην Eλλάδα (Mπέσι�ς - Παπ-πά, υπ� έκδ�ση). O πρ�διμηνιακ�ς�ικισμ�ς παρ�υσιά*ει αραι�κατ�ί-κηση σε σ�έση με τ�ν παρακείμεν�διμηνιακ� και περι�άλλεται απ�δύ� τά�ρ�υς, η συντήρηση των �-π�ίων θα απαιτ�ύσε κ�ιν�τική�ρ�ντίδα. Tα μ�να �ικιστικά λεί-ψανα της �άσης είναι μεγάλ�ι λάκ-κ�ι, διαμέτρ�υ μερικών μέτρων,π�υ είναι τα υπ�γεια πασσαλ�πη-κτων �ικιών, των �π�ίων τ� δάπε-δ� τ�υ ισ�γεί�υ θα πρέπει να ήταναπ� κ�ρμ�ύς δένδρων. Tμήμα τά-�ρ�υ και ανάλ�γες �ικίες ανασκά-�ηκαν και στ� διμηνιακ� �ικισμ�,σε μια απ� τις �π�ίες, στ� λάκκ�-υπ�γει�, �ρέθηκαν απ�θηκευτικάαγγεία. Oι εστίες �ρίσκ�νταν έ!ωαπ� τις �ικίες, σε μια περίπτωσηπάνω σε ��τσαλωτ� δάπεδ�.

Σε καλή κατάσταση διατήρησης�ρέθηκε και ένα αψιδωτ� μέγαρ�μήκ�ς 15 μ. Oπως γίνεται αντιλη-πτ�, η ανασκα�ή στ�ν �ικισμ� τ�υMακρύγιαλ�υ είναι σημαντική απ�π�λλές απ�ψεις και ανα�αθμί*ειτις δυνατ�τητες για πληρέστερηπρ�σέγγιση των πρ��λημάτων π�υ



Kλειστ� αμ��ρ�ειδές αγγεί� (περ. 5800-5300 π.X.). Eίναι κα-τασκευασμέν� απ� κασταν� πηλ� και η επι�άνειά τ�υ είναιελα�ρά λειασμένη. Bρέθηκε στ� Nτικιλί Tας Kα�άλας καιπαρ�υσιά#εται στ� M�υσεί�υ Φιλίππων.

Kλειστ� μ�νωτ� αγγεί� απ� ω�ρέρυθρ� καθαρ� πηλ�. (Περ.5800-4500 π.X.) H επι�άνειά τ�υ είναι επι�ρισμένη και λεια-σμένη. Bρέθηκε στ� Nτικιλί Tας Kα�άλας και εκτίθεται στ�M�υσεί� Φιλίππων.

Tετραπ�δική �ιάλη, πηλ�ς κασταν�μαυρ�ς, αδρ�ς. Oπτηση ατελής. (Περ. 5800-5300 π.X.) Bρέθηκε στην Παραδημή P�δ�πης και ανήκει στ� M�υσεί� K�μ�τηνής.


Kλειστ� αγγεί� (περ. 5300-4500 π.X.). Πηλ�ς ερυθρ�ς, καθαρ�ς. Oπτηση π�λύ κα-λή. Eπι�άνεια στιλ�ωμένη. Bρέθηκε στ� Nτικιλί Tας Kα�άλας και ανήκει στ� M�υ-σεί� Φιλίππων.

K�ρμ�ς ειδωλί�υ γυναικείας μ�ρ�ής(περ. 5300-4500 π.X.), απ� αν�ικτ� κα-σταν�πρασινωπ� πηλ�. Bρέθηκεστ�υς Σιταγρ�ύς Δράμας και �ιλ��ε-νείται στ� M�υσεί� Δράμας.

Eιδώλι� γυναικείας μ�ρ�ής (περ. 4800-4500/3200 π.X.), απ� π�ρτ�καλ��ρωμ�- υπ�κίτριν� πηλ�. Aπ� τ� M�υσεί�Δράμας.

Kλειστ� μ�νωτ� αγγεί�, (περ. 5800-5300 π.X.). Πηλ�ς μελαν�τε�ρ�ς, σ�ετικά κα-θαρ�ς. Oπτηση αναγωγική. Eπι�άνεια λειασμένη. Bρέθηκε στην Παραδημή P�δ�-πης και έ�ει μετα�ερθεί στ� M�υσεί� K�μ�τηνής.

Aπ� τις πλέ�ν εκ�ραστικές δημι-�υργίες τ�υ νε�λιθικ�ύ ανθρώπ�υ εί-ναι τα πλασμένα με πηλ� ή λα$ευμέ-να στην πέτρα �μ�ιώματα ανθρώπωνκαι �ώων.

Aνε$άρτητα απ� την ερμηνεία καιτ�ν πρ��ρισμ� τ�υς, ιδιαίτερα τα αν-θρωπ�μ�ρ�α νε�λιθικά ειδώλια, α-ναμ�ισ�ήτητα ικαν�π�ι�ύν πνευμα-τικές ανάγκες. Mε τις δημι�υργίεςαυτές, σε �λες τις περι�δ�υς της Nε�-λιθικής Eπ��ής, γίνεται �ανερή ηπρ�σπάθεια να απ�δ�θ�ύν �ι μ�ρ�έςκαι μάλιστα σε �ρισμένες περιπτώ-σεις σε ασυνήθιστη σμύκρινση.

H γυναικεία μ�ρ�ή συ�νά με τ�νι-σμένα τα στ�ι�εία της γ�νιμ�τητας,κυριαρ�εί στη νε�λιθική ειδωλ�πλα-στική. Kαι �ι δύ� αντιλήψεις απ�δ�-σης, η �υσι�κρατική και η α�αιρετι-κή, συνυπάρ��υν.

Tα νε�λιθικά ειδώλια δεν είναι τυ-π�π�ιημένα έργα. H π�ικιλία στηστάση και στ�ν τρ�π� απ�δ�σης των

�αρακτηριστικών, η πρ�σπάθεια νααπ�δ�θ�ύν στ�ι�εία π�υ σ�ετί��νταιμε την ηλικία, τ� �ύλ�, με συγκεκρι-μένες �άσεις της �ωής (εγκυμ�σύνη,τ�κετ�ς κ.λπ.), στιγμι�τυπα ή ακ�μησωματικά ελαττώματα ή παθήσεις,καθιστ�ύν μ�ναδικές τις δημι�υργίεςτων νε�λιθικών ανθρώπων.

Πέρα απ� τ� πλάσιμ�, τ� �ρώμακαι η �άρα$η �ρησιμ�π�ι�ύνται γιατη δήλωση ανατ�μικών λεπτ�μερει-ών, τ�υ στ�λισμ�ύ και της ένδυσης.Tα ειδώλια έ��υν �ρεθεί κυρίως σε�ικισμ�ύς μα�ί με αντικείμενα της κα-θημερινής �ωής και ��ι σε τά��υς, �-πως στ� διάδ�� π�λιτισμικ� στάδι�,στην Πρώιμη Eπ��ή τ�υ Xαλκ�ύ.Kατά τη διάρκεια της Tελικής Nε�λι-θικής περι�δ�υ �ρησιμ�π�ιείται συ-�νά τ� λευκ� μάρμαρ� για την κατα-σκευή ανθρώπινων μ�ρ�ών, τα �π�ίαθα μπ�ρ�ύσαν να θεωρηθ�ύν ωςπρ�δρ�μ�ι των κυκλαδικών ειδω-λίων.

θέτει σήμερα η νε�λιθική έρευνα.T� ανασκαμμέν� τμήμα τ�υ �ικι-σμ�ύ καταστρά�ηκε μετά την έ-ρευνα για να διέλθ�υν τα δίκτυαπ�υ ανα�έραμε.

Xαλκ�ς, �ρυσ�ς, ιδε�γράμματα

Oι ανταλλαγές στη Nε�λιθικήEπ��ή �ασικά θα πρέπει να εί�αν�αρακτήρα αμ�ι�αι�τητας. Bέ-�αια, δεν θα πρέπει να !ε�ν�ύμετα ευρήματα τ�υ νεκρ�τα�εί�υτης Bάρνας στη B�υλγαρία, τ�υτέλ�υς της Nεώτερης Nε�λιθικής,τα �π�ία απ�τελ�ύν ασ�αλείςμαρτυρίες για ιεραρ�ική �ργάνω-ση, την πρώτη γνωστή σε ευρω-παϊκ� έδα��ς. Aλλά τ� �αιν�μεν�της Bάρνας είναι πρ�ς τ� παρ�νμεμ�νωμέν� ή πρ�αναγγέλλει τιςνεώτερες ε!ελί!εις. Aντίθετα, μιασειρά απ� π�λιτιστικά στ�ι�εία εμ-�ανί*�νται κατά τη Nεώτερη Nε�-λιθική, τα �π�ία τελευταία διαπι-στών�υν π�λλ�ί ερευνητές τηςNε�λιθικής στη Bαλκανική και έ-��υν κατά κάπ�ι� τρ�π� «πρωτ�-�υρμπανιστικ�» �αρακτήρα: η έ-ναρ!η μεταλλ�υργικών δραστη-ρι�τήτων (�αλκ�ς, �ρυσ�ς), ταπρώτα δείγματα γρα�ής (ιδε�-γράμματα), η ε!ειδίκευση στις κα-τασκευές και, τέλ�ς, μεγάλες, ως�αίνεται, πληθυσμιακές συγκε-ντρώσεις σε �ικισμ�ύς με μεγάλεςεκτάσεις.

Oι �ικισμ�ί αυτ�ί, ακ�μη και αν ή-ταν αραι�κατ�ικημέν�ι ή �ι μετα!ύτων σπιτιών �ώρ�ι �ρησίμευαν γιακαλλιέργειες –ιδίως κηπευτικών, α-��ύ θα εί�αν την καλύτερη δυνατήλίπανση και άλλα πλε�νεκτήματα–ή δεν κατ�ικ�ύνταν ταυτ��ρ�να σε�λη τ�υς την έκταση –επισημάν-σεις π�υ, τ�υλά�ιστ�ν με �άση ταδεδ�μένα απ� τις ανασκα�ές σταBασιλικά και στη Θέρμη, για π�λ-λ�ύς λ�γ�υς είναι δύσκ�λ� να δε-�θεί κανείς– θα πρέπει να ήταν π�-

λυάνθρωπ�ι. T� συμπέρασμα αυτ�ε!άγεται ήδη απ� την ανασκα�ήτων Bασιλικών και της Δήμητραςμε �άση τις π�σ�τικές μεθ�δ�υςγια την ανάλυση της κεραμικής,θετικιστικές �έ�αια και �ασισμένεςσε ανθρωπ�λ�γικά παράλληλα, τις�π�ίες έ�ει πρ�τείνει η δημ�γρα-�ική αρ�αι�λ�γία (Γραμμέν�ς, Nε-�λιθική Mακεδ�νία).

Bαλκανικές δια��ρ�π�ιήσεις

Eιδικ�τερα, ως πρ�ς τ� θέμα τηςαραιής κατ�ίκησης, τ�υλά�ιστ�νγια τη Mακεδ�νία, δεν υπάρ�ειδια��ρά επίπεδ�υ �ικισμ�ύ καιτ�ύμπας, �αίνεται �τι δεν υπάρ�εικαι αραι�κατ�ίκηση, π.�. στα Bασι-λικά σε σ�έση με τη Δήμητρα (250και 30 στρέμματα αντίστ�ι�α), αλ-λά �τι σε �λων των μεγεθών τ�υς�ικισμ�ύς η κατ�ίκηση θα πρέπεινα ήταν πυκνή, ιδιαίτερα στις διμη-νιακές �άσεις, �πως πυκνή ήτανστη B�υλγαρία, πράγμα π�υ και �ιμετά τις συνθέσεις της H.Todorova ανασκα�ές δεί�ν�υν.Kάτι ανάλ�γ� δεν �αίνεται να συμ-�αίνει �μως στ�υς μεγάλ�υς και ε-πίπεδ�υς �ικισμ�ύς της πρώην Γι-�υγκ�σλα�ίας, στ�υς �π�ί�υς ένατμήμα τ�υ �ικισμ�ύ ήταν διαθέσι-μ� ανά �ικ�γένεια για καλλιέργει-ες ή ��σκή, τμήμα π�υ ασ�αλώςδεν είναι καθ�λ�υ �έ�αι� �τι κά-λυπτε �λες τις ανάγκες, ιδιαίτερα�σ�ν α��ρά τα δημητρικά, και �τι�ι καλλιέργειες δεν επεκτείν�ντανκαι εκτ�ς των �ικισμών.

Eνα είναι �έ�αι�, πάντως, �τι μιαμελλ�ντική συνθετική μελέτη τ�υπαραγωγικ�ύ �ώρ�υ των �ικισμώναυτών σε σ�έση με τ�ν �ικιστικ� καιτα ανασκα�ικά δεδ�μένα π�υ πρ�-κύπτ�υν για τις παραγωγικές καιπληθυσμιακές επ�μένως δυνατ�τη-τες των �ικισμών, θα δώσει απαντή-σεις για �ασικά *ητήματα της αν-θρώπινης ε!έλι!ης στ� �ώρ� αυτ�.

Eιδωλ�πλαστική


Hπειρ�ς και Iνια NησιάMικρές �μάδες κτην�τρ��ων στην Hπειρ� ε�έλι�αν τη στιλ�ωμένη μαύρη κεραμική, ενώ στα I�νια τη μ�ν��ρωμη

Tης Aγγέλικας Nτυ�υγλή

Πρ�ϊσταμένης της IΔ΄ E��ρείας Πρ�ϊστ�ρικών καιKλασικών Aρ�αι�τήτων Iωαννίνων

O ENTOΠIΣMOΣ στην ηπειρωτικήενδ��ώρα και στην παράκτια �ώνηδεκάδων θέσεων με λείψανα τηςδραστηρι�τητας των κυνηγών τηςAνώτερης και της Mέσης Παλαι�-λιθικής έ�ει καταδεί�ει �τι έως τη10η π.X. �ιλιετία υπήρ�αν στηνHπειρ� π�λλές διάσπαρτες �μάδεςπ�υ επι!ίωναν θηρεύ�ντας τις α-γέλες άγριων ψυ�ρ�!ιων �ώων,π�υ !�σκ�ύσαν στα δάση κων�#�-ρων, στις στέπες και στα �λ�ερά έ-λη της τελευταίας παγετώδ�υς πε-ρι�δ�υ. Mετά τη σταδιακή άν�δ�της θερμ�κρασίας και την επικρά-τηση θερμ�#ιλης �λωρίδας ήταν#υσικ� �τι κατά τ� μετα!ατικ�στάδι�, π�υ συμ!ατικά �ρί�εται ωςMεσ�λιθική Eπ��ή, η ανθρώπινη ε-πιν�ητικ�τητα ανέπτυ�ε νέεςστρατηγικές επι!ίωσης, πρ�σαρ-μ�σμένες στα νέα δεδ�μένα τ�υ!ι�τ�π�υ. Πρ�σ#ατα ευρήματα α-π� την παράκτια περι��ή της κ�ι-λάδας τ�υ A�έρ�ντα επι!ε!αιώ-ν�υν την ύπαρ�η πρ�νε�λιθικώνπληθυσμών στην Hπειρ�.

Kυκλική-�ρθ�γώνιακαλύ�α

H πρωιμ�τερη γνωστή εγκατά-σταση νε�λιθικών γεωργ�κτην�-τρ�#ων ανι�νεύεται στη θεσηAσ#άκα, στις !�ρει�ανατ�λικέςπαρυ#ές τ�υ λεκαν�πεδί�υ τωνIωαννίνων: στα πρανή της κ�ίτηςεν�ς ρέματ�ς απ�καλύ#θηκαν κα-κ�ψημένα �στρακα και απανθρα-κωμένα κλαδιά, η ραδι��ρ�ν�λ�-γηση των �π�ίων τ�π�θετεί τηνανθρωπ�γενή στρώση στ� διάστη-μα 7380±240 απ� σήμερα, στηνAρ�αι�τερη Nε�λιθική. Oι παρυ-#ές της λίμνης και των ελών τ�υλεκαν�πεδί�υ ήταν ασ#αλώς κα-τάλληλ�ς �ώρ�ς για άσκηση μι-κτών γεωργ�κτην�τρ�#ικών καιθηρευτικών δραστηρι�τήτων και#αίνεται εύλ�γ� να υπήρ�αν εκείεγκαταστάσεις μ�νιμ�υ ή επ��ι-κ�ύ �αρακτήρα, θαμμένες σήμερακάτω απ� πα�ιές αλλ�υ!ιακές απ�-θέσεις.

H σημαντικ�τερη απ� τις ελά�ι-στες ερευνημένες νε�λιθικές θέ-σεις στην Hπειρ� είναι η υπαίθριαμικρή εγκατάσταση π�υ ανασκά-#ηκε πρ�σ#ατα στην κ�ιλάδα Kαλ-πακί�υ - Δ�λιανών, κ�ντά στ� απ�-�ηραμέν� έλ�ς Γραμμ�ύστι (υψ�μ.285 μ.). Δίπλα σε πλ�ύσια #λέ!ανερ�ύ απ�καλύ#θηκαν λείψαναδαπέδ�υ μιας καλύ!ας, π�υ ήτανπρ�#ανώς κατασκευασμένη απ�κλαδιά, καλάμια και �ερά ��ρτα κα-τά τ� διατηρ�ύμεν� επί �ιλιετίες

στην Hπειρ� πρ�τυπ� της κυκλι-κής ή �ρθ�γώνιας καλύ!ας τωνκτην�τρ�#ων. T� δάπεδ�, τ�υ �-π�ί�υ διακρίθηκαν δύ� διαδ��ικές#άσεις �ρήσης, εί�ε διαστάσεις4,50x3,50μ. και κατά τη νεώτερη ε-πισκευή τ�υ εί�ε επιστρωθεί πρ�-σεκτικά με μεγάλα θραύσματα αγ-γείων και μικρές πέτρες, ανάμεσαστα �π�ία υπήρ�αν εστίες.

Στη μεγάλη π�σ�τητα �στών �ώ-ων π�υ συλλέ�θηκαν αναγνωρί��-νται �στά μεγαλ�σωμων !��ειδών,αιγ�πρ�!άτων, λίγων ��ίρων και ε-λά#ων, στα �π�ία σώ��νται ί�νητ�υ εργαλεί�υ τεμα�ισμ�ύ. Στ�υςλιγ�στ�ύς απανθρακωμέν�υς σπ�-ρ�υς περιλαμ!άνεται μ�ν�κ�κκ�σιτάρι, ενώ απ� τα πυριτ�λιθικάεργαλεία ά�ια μνείας είναι μια λε-πίδα με πατίνια απ� την κ�πή #υτι-κών ινών.

Διάτρητες �στέινες �άνδρες και

λίγα πήλινα σ#�νδύλια συμπληρώ-ν�υν την –αρκετά αινιγματική μέ-�ρι την �λ�κλήρωση της μελέτηςτων ευρημάτων– εικ�να μιας �λι-γάνθρωπης �μάδας. Σκ�π�ς της ε-γκατάστασης πρέπει να ήταν η ε-κτέλεση κάπ�ιων ε�ειδικευμένωνεργασιών, π�υ σ�ετί��νται κυρίωςμε την κτην�τρ�#ία και, σε μικρ�-τερ� !αθμ�, με τη γεωργική εκμε-τάλλευση των �έρσων �έ#ωτωντης �αμηλής κ�ιλάδας, π�υ αν�ί-γεται ανάμεσα στ�υς �ρειν�ύς �-γκ�υς. H �ρήση της καλύ!ας �ρ�-ν�λ�γήθηκε με τη μέθ�δ� τ�υ C14στ�υς τελευταί�υς αιώνες της 4ης�ιλιετίας, στην Tελική Nε�λιθική ήXαλκ�λιθική περί�δ�.

Στιλ�ωμένη κεραμικήΣτις υπώρειες τ�υ λ�#�υ της Kα-

στρίτσας, μέσα σε στεν� σπηλαιώ-δες �ρυγμα, π�υ αν�ίγεται 20 μ.

πάνω απ� την απ�στραγγισμένησήμερα πεδιάδα τ�υ λεκαν�πεδί�υτων Iωαννίνων, εντ�πίστηκαν πρ�ϊ-στ�ρικά μ�ν��ρωμα �ειρ�π�ίητααγγεία τ�π�θετημένα κ�ντά στηνείσ�δ�.

Aν απ�κλειστεί η �ρήση τ�υ σπη-λαί�υ ως πρ�σωριν�ύ καταυλισμ�ύλ�γω ανεπάρκειας τ�υ διαθέσιμ�υ�ώρ�υ, πιθαν�τερη #αίνεται η ε�ή-γηση �τι στ� �ώρ� εναπ�τέθηκαντρ�#ές για συντήρηση σε συνθή-κες ψύ��υς και υγρασίας απ� ταμέλη μιας κ�ιν�τητας, η �π�ία α-σκ�ύσε μικτή γεωργ�κτην�τρ�#ι-κή παραγωγή, εκμεταλλευ�μενη ταανανε�ύμενα (με την επ��ική άν�-δ� και υπ��ώρηση των νερών) ��ρ-τ�λί!αδα τ�υ λεκαν�πεδί�υ. H τε-�νική κατασκευής και τα σ�ήματατων αγγείων �ρ�ν�λ�γ�ύν τη �ρή-ση τ�υ σπηλαί�υ της Kαστρίτσαςστην Tελική Nε�λιθική.

Aμ�ικωνικ� σκεύς, απ� καστανέρυθρ πηλ�, (περ. 4500 - 3200 π.X.). H επι�άνειά τυ είναι εσωτερικά αδρή, ε�ωτερικά κη-λιδωτή σε σκτεινές απ�ρώσεις, αμελώς στιλ�ωμένη. Bρέθηκε στ σπήλαι Kαστρίτσας Iωαννίνων.


Στην ίδια περί�δ� #αίνεται να α-νήκει και η κεραμική απ� τη θέσηΓ�ύ!ες, π�υ !ρίσκεται στην ανατ�-λική πλευρά τ�υ T�μαρ�υ, σε υψ�-μετρ� περίπ�υ 1.500 μ., σε μια γυ-μνή, επικλινή και δύσ!ατη πλαγιάμε δια!ρωμένα ασ!εστ�λιθικά πε-τρώματα.

Στην παράκτια �ώνη της Θε-σπρωτίας, κ�ντά στη Σκάλα Φιλια-τών, αν�ίγεται τ� σπήλαι� της Σί-δερης απ� �π�υ σε πρ��ειρη έρευ-να συλλέ�θηκαν μια ακέραιη στιλ-!ωμένη #ιάλη και μερικά μ�ν��ρω-μα �στρακα κλειστών αγγείων μεκηλιδωτή επι#άνεια, π�υ πρ�σιδιά-��υν στην κεραμική παραγωγή τηςTελικής Nε�λιθικής.

Λίθινα εργαλεία

Aτρητες α�ίνες και πελέκεις απ�λειασμέν� λίθ� έ��υν περισυλλε-γεί στις �ρεινές περι��ές γύρω α-π� τη Λάκκα Σ�υλί�υ και την πε-ρι��ή Mετσ�!�υ. Tα εργαλεία αυ-τά �ρησιμ�π�ι�ύνταν για κ�πή και�έση τ�υ �ύλ�υ με σκ�π� τ�ν π�ρι-σμ� καύσιμης ύλης ή την κατα-σκευή #θαρτών καλυ!ών ή �ύλι-νων σκευών, ή για την εκ�έρσωσηκαι την πρ�ετ�ιμασία τ�υ εδά#�υςγια καλλιέργεια. Iσως δεν είναι τυ-�αί� �τι �ι περι��ές, �π�υ σημειώ-νεται η μεγαλύτερη πυκν�τητα τέ-τ�ιων εργαλείων, !ρίσκ�νται σταπαραδ�σιακά περάσματα απ� τ�λεκαν�πέδι� των Iωαννίνων πρ�ςτ�ν Aμ!ρακικ� και πρ�ς τις πεδιά-δες των Tρικάλων διά μέσ�υ τ�υΔρίσκ�υ και των στενών τ�υ Zυγ�ύστην Πίνδ�.

Eπτάνησα

Aντίθετα με την Hπειρ�, τ� ηπι�-τερ� κλίμα των νήσων τ�υ I�νί�υμε την αντίστ�ι�η �αμηλή !λάστη-ση της μακίας, η π�ι�τητα των εδα-#ών στις αλλ�υ!ιακές κ�ιλάδες α-νάμεσα σε !�υνά, π�υ σπάνια �ε-περν�ύν τα 1.200 μ., και �ι θαλάσ-σιες �δ�ί επικ�ινωνίας με τις απέ-ναντι ακτές της Aλ!ανίας και τηςΔαλματίας πρ�ς B. της Λιγ�υρίαςπρ�ς B.Δ. και της Kεντρικής καιN�τιας Eλλάδας πρ�ς N. διαμ�ρ-#ωσαν απ� την πρ�ϊστ�ρική επ��ήένα δια#�ρετικ� πλέγμα παραγ�-ντων, π�υ καθ�ρισαν την ανάπτυ-�η και τ� �ικ�ν�μικ� υπ�!αθρ�των νε�λιθικών πληθυσμών στανησιά αυτά.

Στα μεγάλα νησιά της Kέρκυρας,της Λευκάδας και της Kε#αλλη-νίας σώ��νται ά#θ�να λείψανατης παρ�υσίας κυνηγών και τρ�-#�συλλεκτών τ�υ πρ�νε�λιθικ�ύπαραγωγικ�ύ σταδί�υ. Στ� Σιδάρι,στη !�ρεια ακτή της Kέρκυρας,διαπιστώθηκε η ύπαρ�η επι�ώσε-ων με κεραμική μ�ν��ρωμη καιδιακ�σμημένη με νυ�ιές, π�υ ε-ντάσσεται στ�ν ευρύτερ� �ρί��-ντα της πρ��ωρημένης Aρ�αι�τε-ρης Nε�λιθικής στη ν�τι�δυτικήBαλκανική.

H εύρεση παρ�μ�ιας εμπίεστηςκεραμικής στ� σπήλαι� X�ιρ�σπη-λιά στη ν�τια ακτή της Λευκάδας,100 μ. περίπ�υ πάνω απ� την εύ-

#�ρη υγρή κ�ιλάδα τ�υ Mαραντ�-�ωρί�υ, και σε αρκετά σημεία τηςπεδιάδας τ�υ Nυδρί�υ, �δηγείστην υπ�θεση �τι �ι πρώτ�ι νε�λι-θικ�ί επ�ικιστές έ#θασαν κατά μι-κρές �μάδες διά θαλάσσης, πρ�-ερ��μεν�ι απ� τη ν�τι�!αλκανικήενδ��ώρα κατά τα τέλη της 6ηςπ.X. �ιλιετίας, μετα#έρ�ντας ενδε-��μένως τη γνώση της καλλιέργει-ας άγριων δημητριακών και της ε-�ημέρωσης ενδημικών �ώων. Παρά

την περιστασιακή εύρεση νε�λιθι-κών �στράκων και λίθινων εργα-λείων απ� πυριτ�λιθ� σε π�λλέςθέσεις της Kέρκυρας, της Λευκά-δας και της Kε#αλληνίας, η έλλει-ψη ανασκαμμένων υπαίθριων �ικι-σμών σε �λα τα νησιά δεν διευκ�-λύνει τη συναγωγή συμπερασμά-των ως πρ�ς την ε�έλι�η των �ικι-στικών διατά�εων και των διαδικα-σιών παραγωγής κατά τη μακράNε�λιθική Eπ��ή.

Eπα�ές με την Aιτωλ�ακαρνανία

Tα σπήλαια με ανθρωπ�γενείς ε-πι�ώσεις παραμέν�υν πρ�ς τ� πα-ρ�ν η μ�νη πηγή πληρ�#�ριών, ά-μεσων και έμμεσων, για τη δημ�-γρα#ική καταν�μή των νε�λιθικώνπληθυσμών και τις πρακτικές επι-!ίωσης. Tα ά#θ�να κεραμικά καιεργαλειακά κατάλ�ιπα της Nεώτε-ρης Nε�λιθικής απ� τη X�ιρ�σπηλιάπρ�δίδ�υν την ύπαρ�η μιας κ�ιν�-τητας εγκατεστημένης στην κ�ντι-νή εύ#�ρη πεδιάδα, π�υ μέσα σταπλαίσια των δραστηρι�τήτων τηςεί�ε εντά�ει και τη �ρησιμ�π�ίησητ�υ μικρ�ύ σπηλαί�υ για κάλυψηενδε��μένως ��ι μ�ν� παραγωγι-κών αλλά και λατρευτικών ανα-γκών, �πως υπ�δεικνύει η εύρεσηλεπτ�τ�ι�ων, περίτε�να διακ�σμη-μένων αγγείων και θραυσμάτων ει-δωλίων. Aπ� την περί�δ� αυτή καιε�ής στην κεραμική τ�υ I�νί�υ δια-πιστώνεται η ανάπτυ�η και διατή-ρηση �ωηρών επα#ών με την απέ-ναντι ακτή της Aιτωλ�ακαρνανίαςκαι με τη N�τια Eλλάδα στ� πλαίσι�αλιευτικών και ανταλλακτικών δια-δικασιών, π�υ #αίνεται �τι συμπλή-ρωναν τις γεωργ�κτην�τρ�#ικές α-σ��λίες των νησιωτικών πληθυ-σμών. H μεγάλη δημ�γρα#ική δια-σπ�ρά παρατηρείται στα I�νια, �-πως ακρι!ώς και στη N�τια Eλλάδα,κατά την Tελική Nε�λιθική, �π�τετα μικρά σπήλαια των νησιών ε-ντάσσ�νται στ�ν κύκλ� των κτην�-τρ�#ικών μάλλ�ν δραστηρι�τήτωντων κατ�ίκων, �πως πρ�δίδ�υν ταλείψανα της επ��ής αυτής στα σπή-λαια X�ιρ�σπηλιά, Φρύνι, X�ιρ�τρυ-πα και Kά!αλ� της Λευκάδας.

Λεκανίδα απ� καστανέρυθρ πηλ� (περ. 4500 - 3200 π.X.). H επι�άνειά της είναι σκ-τειν��ρωμη, κηλιδωτή, λειασμένη και στις δυ �ψεις. Aπ� τα Δλιανά Iωαννίνων.

Φιάλη απ� ερυθρ� πηλ� (περ. 4500 - 3200 π.X.). H �ωτεινή επι�άνεια, στην πίαέ�υν δημιυργηθεί κατά την �πτηση μελαν�τε�ρες κηλίδες, είναι και στις δυ�ψεις επι�ρισμένη με πρτκαλέρυθρ επί�ρισμα, επιμελώς στιλ�ωμέν, ε�ίτηλσε πλλά σημεία. Aπ� τα Δλιανά Iωαννίνων.

Φιάλη απ� καστανέρυθρ πηλ� (περ. 4500 - 3200 μ.X.). Eπι�άνεια κασταν��αιη, μεμαύρες κηλίδες �πτησης· ελα�ρώς στιλ�ωμένη και στις δυ �ψεις. Aπ� τα Δλια-νά Iωαννίνων.

Y�αντική -καλαθ�πλεκτική

Για την υ�αντική και την καλα-θ�πλεκτική, δραστηρι�τητες ιδιαί-τερα σημαντικές στην καθημερινή�ωή των ανθρώπων, υπάρ��υν μ�-ν�ν έμμεσες μαρτυρίες. Y�άσματαμε π�ικίλες �ρήσεις, καλάθια για α-π�θήκευση ή για μετα��ρά αγα-θών, ψάθες για στρωσίδια ή �ωρί-σματα, δί�τυα για τ� κυνήγι και τηναλιεία, σ��ινιά κ.λπ., δεν έ��υν σω-θεί γιατί ήταν απ� �θαρτά υλικά.

Kύριες υ�αντικές ύλες ήταν τ�λινάρι και τ� μαλλί. Aπ� την πρ�-σληψη της πρώτης ύλης μέ�ρι τ� τε-λικ� πρ�ϊ�ν τα στάδια είναι π�λλάκαι �ρ�ν�%�ρα. Mαρτυρίες για τ�γνέσιμ� παρέ��υν τα πήλινα σ��ν-δύλια αδρα�τιών. Tα υ�αντικά %ά-ρη και τα απ�τυπώματα υ�ασμά-των και ψάθας σε %άσεις αγγείων�π�υ τα τ�π�θετ�ύσαν πριν απ� τ�ψήσιμ�, δεί�ν�υν έμμεσα τ�υς τρ�-π�υς ύ�ανσης. H διακ�σμηση πήλι-νων αγγείων εμπνευσμένη απ� τηνυ�αντική απ�τελεί μαρτυρία για ταυ�αντικά σ�έδια. Oι �στέινες %ελ�-νες πρ��ρί��νταν για τη ρα�ή ��ν-δρών ή λεπτών υ�ασμάτων, καθώςκαι δερμάτων.


Eλληνικά σπήλαιαO νε�λιθικς άνθρωπ�ς �ρησιμ�π�ι�ύσε τα σπήλαια για επ��ική αλλά κυρίως για μνιμη κατ�ικία


Eπίτιμ�υ E�ρ�υ Aρ�αι�τήτων

H EΛΛAΔA είναι μία απ� τις πλ�υ-σι�τερες σε σπήλαια περι��ές τ�υκ�σμ�υ, �άρη στ� πλήθ�ς των α-σ�εστ�λιθικών πετρωμάτων τ�υεδά��υς της, και στ� μακραίωνα�ί� της δεν υπάρ�ει περί�δ�ς π�υνα μη �ρησιμ�π�ιήθηκαν απ� τ�νάνθρωπ�.

Hδη, κατά τη διάρκεια της Πα-λαι�λιθικής Eπ��ής � αρ�αι�τε-ρ�ς γνωστ�ς ελλαδικ�ς, παλαι�λι-θικ�ς, πλάνητας άνθρωπ�ς α�ή-νει τα ί�νη τ�υ στ� σπήλαι� Πε-τραλώνων της Xαλκιδικής(700000-250000 π.X.), στα σπήλαιατης Hπείρ�υ Aσπρ��άλικ� (γύρωστ� 38000 π.X.) και Kαστρίτσα(20000-10000 π.X.), στ� σπήλαι�Σεϊντί της Kωπαΐδας (12000 π.X.),στα σπήλαια της Eύ��ιας Σκ�τει-νή Θαρρ�υνίων και K�ίλωσι Kαρύ-στ�υ, καθώς και τ� Φράγ�θι τηςAργ�λίδας, στ� �π�ί� μάλιστα α-ντιπρ�σωπεύεται και η Mεσ�λιθι-κή Eπ��ή (10000-80000 π.X.), γνω-στή στην Eλλάδα και απ� τ� σπή-λαι� αυτ�.

Π�λλά σπήλαια στην Eλλάδα, α-π� την αρ�ή των νε�λιθικών �ρ�-νων (6800 π.X.), �ρησιμ�π�ι�ύνταιγια επ��ική αλλά κυρίως μ�νιμη,για μεγάλα �ρ�νικά διαστήματα,κατ�ίκηση, �πως επίσης και γιατην τα�ή των νεκρών και λατρεία,�ρήσεις δηλαδή �ασικές, π�υ δια-τηρήθηκαν έως τ� τέλ�ς της πε-ρι�δ�υ και, ακ�μη, έως τ� τέλ�ςτων πρώιμων �άσεων της Xαλκ�-κρατίας.

Σπήλαιατης ενδ��ώρας

Στις κ�ιν�τητες των σπηλαίωντης ενδ��ώρας, π�υ κατά καν�να�ρίσκ�νται σε ά'�νες �ερσαίων ε-μπ�ρικών �δών, διατηρείται � πα-ραδ�σιακ�ς γεωργ�κτην�τρ��ι-κ�ς �αρακτήρας της �ικ�ν�μίας.

Oι κ�ιν�τητες των σπηλαίων τηςπαραθαλάσσιας *ώνης, και ειδικ�-τερα αυτές π�υ �ρίσκ�νται στηνακτ�γραμμή και τις περισσ�τερες��ρές στην είσ�δ� ή σε μυ��ύςκ�λπων, έ��υν �αθμιαία αναπτύ-'ει εμπ�ρ�ναυτικές μεταπρατικές�ικ�ν�μικές σ�έσεις, �ι �π�ίες, μετην πάρ�δ� τ�υ �ρ�ν�υ, κυριαρ-��ύν �ωρίς �υσικά να εγκαταλει-�θεί � γεωργ�κτην�τρ��ικ�ςτρ�π�ς παραγωγής π�υ ασκείταιπαράλληλα.

Aπ� τα πι� �αρακτηριστικά σπή-λαια της μακεδ�νικής ενδ��ώραςμε αμιγή γεωργ�κτην�τρ��ικ��αρακτήρα της Nεώτερης Nε�λι-θικής (5300-4500 π.X.) είναι τ�σπήλαι� P�δ��ώρι Hμαθίας στην

περι��ή της Nά�υσας. Σημαντικ�σπήλαι� της ενδ��ώρας είναι επί-σης τ� σπήλαι� Kαστρίτσα Iωαννί-νων, π�υ �ρησιμ�π�ιήθηκε κατάτην Tελική Nε�λιθική (4500-3200π.X), σ�εδ�ν απ�κλειστικά για�ύλα'η και συντήρηση τρ��ώναπ� γειτ�νική τ�υ νε�λιθική κ�ι-ν�τητα.

Aντιπρ�σωπευτικ� δείγμα κ�ι-ν�τητας της ενδ��ώρας με αμιγήγεωργ�κτην�τρ��ικ� �αρακτήρα,με συνε�ή παρ�υσία τ�υ ανθρώ-π�υ ήδη απ� την Παλαι�λιθικήEπ��ή (41000 π.X.) και με ευρήμα-τα π�υ �ε�αιών�υν �ρήση τ�υ

σπηλαί�υ σε �λες τις περι�δ�υςτης Nε�λιθικής Eπ��ής (6800-3200π.X.) είναι τ� σπήλαι� Θε�πετρατης Kαλαμπάκας στα δυτικά λ�-�ώδη �ρια τ�υ θεσσαλικ�ύ κά-μπ�υ.

Xρήση σπηλαίων της �ρεινής εν-δ��ώρας, με αμιγή επίσης γεωρ-γ�κτην�τρ��ικ� �αρακτήρα της�ικ�ν�μίας τ�υς, συναντ�ύμε καισε μεγάλα νησιά ανε'άρτητα απ�την ύπαρ'η κ�ιν�τήτων σε σπή-λαια και �ικισμ�ύς της ακτ�γραμ-μής ή της παραθαλάσσιας *ώνηςτ�υς. Στην κατηγ�ρία αυτή τωνσπηλαίων της ενδ��ώρας μπ�ρεί

να εντα�θεί και τ� νε�λιθικ� σπή-λαι� Zα στη Nά'�, π�υ �ρίσκεταισε πλαγιά τ�υ �μώνυμ�υ �ρ�υς,με κατ�ίκηση και πλ�ύσια ευρήμα-τα στη Nεώτερη Nε�λιθική καιστην Tελική Nε�λιθική (5300-3200π.X.), �πως και π�λλά σπήλαια της�ρεινής ενδ��ώρας της Kρήτης,π�υ �ρησιμ�π�ιήθηκαν στη διάρ-κεια της Nε�λιθικής Eπ��ής.Σπ�υδαι�τερα απ� αυτά είναι τ�σπήλαι� της Tραπέ*ας στ� �ρ�πέ-δι� τ�υ Λασιθί�υ με πρώιμη κατ�ί-κηση και τ� σπήλαι� Πελεκητώνστ� �ρ�ς Tρα�σταλ�ς.

Σημαντικές νε�λιθικές κ�ιν�τη-

Σπήλαι� Aλεπ�τρυπα Διρ�ύ. Σταλαγμικ�ί σ�ηματισμ�ί στα τ�ι�ώματα.


τες σπηλαίων και �ικισμών της εν-δ��ώρας �ρίσκ�νται σε ά'�νες�ερσαίων εμπ�ρικών �δών, �πωςτ� Kε�αλάρι, η Πρ�συμνα, �ι Mυ-κήνες, �ι Kλένιες, τ� σπήλαι�Tσ�ύγκι*α Nεμέας, � Φλι�ύς, πάνωστην πανάρ�αιη �ρεινή εμπ�ρικήαρτηρία π�υ ένωνε τ�υς νε�λιθι-κ�ύς �ικισμ�ύς τ�υ μυ��ύ τ�υAργ�λικ�ύ K�λπ�υ –σπήλαι�Φράγ�θι, Tίρυνθα, Λέρνα– με τ�υς�ικισμ�ύς τ�υ μυ��ύ τ�υ K�ριν-θιακ�ύ - K�ρινθ�, Γωνιά, Aγι� Γε-ράσιμ� και Περα�ώρα.

Παραθαλάσσια �ώνη

Aπ� τα πι� ενδια�έρ�ντα καιπλ�ύσια σε ευρήματα σπήλαια τηςπαραθαλάσσιας *ώνης στην Πελ�-π�ννησ� και μάλιστα δίπλα στην α-κτ�γραμμή είναι τ� σπήλαι� Φράγ-�θι στην είσ�δ� τ�υ Aργ�λικ�ύ καιτ� σπήλαι� Aλεπ�τρυπα τ�υ Διρ�ύστην είσ�δ� τ�υ Mεσσηνιακ�ύK�λπ�υ.

T� σπήλαι� Φράγ�θι, με νε�λιθι-κή κατ�ίκηση απ� τ� 7000 π.X., α-π� τα πρωιμ�τερα παραδείγματαμετε'έλι'ης τ�υ �αρακτήρα της�ικ�ν�μίας απ� γεωργ�κτην�τρ�-�ικ� σε εμπ�ρ�ναυτικ�, �ρίσκεταιστην α�ετηρία της αρ�αι�τερηςστ� Aιγαί� θαλάσσιας εμπ�ρικής�δ�ύ τ�υ �ψιαν�ύ, στ�ν ά'�ναΦράγ�θι-Σπέτσες-Bελ�π�ύλα (Πα-ραπ�λα)-Φαλκ�νέρα-Aντίμηλ�ς-Mήλ�ς.

T� σπήλαι� Aλεπ�τρυπα τ��υΔιρ�ύ στη Mάνη, δυναμικ� νε�λι-θικ� κέντρ� στις ν�τιες απ�λή'ειςτ�υ ηπειρωτικ�ύ κ�ρμ�ύ τηςEλλάδας, με αμιγή εμπ�ρ�ναυτικ��αρακτήρα απ� την ίδρυσή τ�υ,�ρίσκεται σε καίρι� σημεί� της θα-λάσσιας εμπ�ρικής �δ�ύ τ�υ �-

ψιαν�ύ, στη διαδρ�μή δυτικές α-κτές Πελ�π�ννήσ�υ-Πύλ�ς-Mε-θώνη-ακρωτήρι� Aκρίτας-Διρ�ς-Γερ�λιμένας-ακρωτήρι� Tαίναρ�-Eλα��νησ�ς-ακρωτήρι� Mαλέας-νήσ�ς Kαρά�ι-Mήλ�ς.

Στα Γι�ύρα της Aλ�ννήσ�υ η νε-�λιθική κ�ιν�τητα στ� σπήλαι�τ�υ Kύκλωπα, με πλ�ύσια κατάλ�ι-πα απ� τ� τέλ�ς της Aρ�αι�τερηςNε�λιθικής και της Nεώτερης Nε-�λιθικής και με σα�ή ναυτικ� �α-ρακτήρα της �ικ�ν�μίας, έπαι'εσημαντικ� ρ�λ� στ� εμπ�ρι� καιστις επικ�ινωνίες κατά μήκ�ς τηςθαλάσσιας εμπ�ρικής �δ�ύ Eυ��ϊ-

κ�ύ – Παγασητικ�ύ – B�ρειωνΣπ�ράδων – Λήμν�υ – Tενέδ�υ,π�υ �θάνει έως τ�ν Eλλήσπ�ντ�,τις δυτικές ακτές της Mαύρης Θά-λασσας και τ� Δέλτα τ�υ Δ�ύνα�η(εμπ�ρι� �στρέ�υ Spondylusgaederopus).

Kατά τη Nεώτερη Nε�λιθική καιτην Tελική Nε�λιθική αναπτύσσ�-νται ιδιαίτερα τ� εμπ�ρι� και ηναυτιλία. Oι ανταλλαγές, τα τα'ί-δια και �ι επα�ές των νε�λιθικώνπυκνών�υν στ� Aιγαί�, ενώ πα-ράλληλα ε'ελίσσ�νται η γεωργία,η κτην�τρ��ία, η αλιεία και τ� κυ-νήγι.

Aπ�θηκευτικ�ί �ώρ�ι

H ανάγκη απ�θήκευσης μεγά-λων για την επ��ή π�σ�τήτων γε-ωργικών και κτην�τρ��ικών πρ�ϊ-�ντων, καθώς και θηραμάτων καιαλιευμάτων, �δήγησε στην επιλ�-γή των σπηλαίων ως των πι� κα-τάλληλων �ώρων κυρίως για τη�ύλα'η και συντήρηση αγαθώντ�υ καθημεριν�ύ �ί�υ για �ρήσηκαι εμπ�ρι�.

H �ρήση των σπηλαίων, και μάλι-στα της παραθαλάσσιας *ώνης,στη Nεώτερη Nε�λιθική και στηνTελική Nε�λιθική ταυτί*εται με τηδυναμική ανάπτυ'η της τά'ης τωνναυτικών, η �π�ία σταδιακά δημι-�ύργησε συνθήκες *ωής κατανα-λωτικής κ�ινωνίας.

Tα πλε�νεκτήματα π�υ παρεί-�αν τα σπήλαια για την κάλυψητων απ�θηκευτικών αναγκών, δη-λαδή �υσικ�ί, μεγάλ�ι, έτ�ιμ�ι για�ρήση απ�θηκευτικ�ί �ώρ�ι, με�αμηλή και σταθερή κατά καν�ναθερμ�κρασία και εύκ�λα ελεγ��-μενη και διασ�αλι*�μενη είσ�δ�,�πωσδήπ�τε δεν τα πρ�σέ�εραν�ι περι�ρισμένων διαστάσεων καιδυνατ�τήτων απ�θηκευτικ�ί �ώ-ρ�ι, π�υ θα έπρεπε να κατασκευα-στ�ύν στ�υς εκτ�ς σπηλαίων νε�-λιθικ�ύς �ικισμ�ύς.

Στα σπήλαια επίσης �ι κάτ�ικ�ιμπ�ρ�ύσαν να πρ�στατευθ�ύν α-π�τελεσματικ�τερα απ� τις δυ-σμενείς καιρικές συνθήκες, τα ά-γρια θηρία και τις ε�θρικές επι-δρ�μές.

H πυκν�τερη κατ�ίκηση και �ρή-ση των σπηλαίων στη Nεώτερη Nε-�λιθική και ιδιαίτερα στην TελικήNε�λιθική δεν σημαίνει επιστρ��ήτ�υ ανθρώπ�υ στα σπήλαια �ύτεπρέπει να εκλη�θεί ως παρακμια-κ� �αιν�μεν� ή �μαδική κίνηση �-πισθ�δρ�μησης, αλλά, αντίθετα,πρέπει να θεωρηθεί ως ανα�άθμι-ση της διαδικασίας παραγωγής.

Oστά ι�θύων (περ. 6500 - 5800 και 5300 - 4500 π.X.) απ� τα σπήλαια: Kύκλωπα Γι�ύ-ρων, B�ρειων Σπ�ράδων, Aλεπ�τρυπα Διρ�ύ Λακωνίας και Σάλιαγκ�ς Kυκλάδων.

Oι !ρα�ώδεις ακτές στα Γι�ύρα, �π�υ !ρίσκεται τ� σπήλαι� τ�υ Kύκλωπα.

K�σμήματαBρα�ιλια, περιδέραια, �άνδρες,

περίαπτα, σκ�υλαρίκια, δα�τυλί-δια, πλακίδια και ταινίες π�υ ρά��-νταν στα ενδύματα ήταν τα στ�λί-δια των νε�λιθικών ανθρώπων. Ωςυλικά �ρησιμ�π�ιήθηκαν � πηλς,τα μέταλλα, �ι πέτρες, τα στρεα, τ�κκαλ�, ακμη και τα δντια �ώων,ίσως και �θαρτά υλικά.

Aπ τα στρεα, ιδιαίτερη σημα-σία για την κατασκευή κ�σμημάτωνεί�ε τ� δέ�ς Spondylus gaederopusπ�υ ενδημεί στ� Aιγαί�. Φαίνεται -τι απ�τελ�ύσε π�λύτιμ� είδ�ς α-νταλλαγής, πως δεί�νει τ� πλήθ�ςτων �στρέων αυτών π�υ �ρέθηκανέως και την Kεντρική Eυρώπη.

Mεγάλη διάδ�ση σε λ� τ� Aι-γαί� έ��υν τα δακτυλισ�ημα ειδώ-λια - περίαπτα («ring - idols») κατα-σκευασμένα απ π�ικίλα υλικά. Iδι-αίτερα π�λύτιμα και σπάνια �αίνε-ται να είναι τα κ�σμήματα απ άρ-γυρ� ή �ρυσ.


Σπήλαι� τ�υ Διρ�ύH νε�λιθική κ�ιντητα αναπτύ�θηκε στη �ερσαία, στη θαλάσσια περι��ή αλλά και στ� ίδι� τ� σπήλαι�


Eπίτιμ�υ E�ρ�υ Aρ�αι�τήτων

H AΛEΠOTPYΠA, με αερισμ� καισταθερή θερμ�κρασία 18° C είναι έ-να μεγάλ� επίμηκες σπήλαι� στ�νά��να Aνατ�λή - Δύση. T� σπήλαι�έ�ει ευρύ�ωρες επίπεδες αίθ�υσεςπ�υ διαδέ��νται η μία την άλλη, μεελά�ιστη υψ�μετρική δια!�ρά με-τα�ύ τ�υς, πράγμα π�υ διευκ�λύνειτις μετακινήσεις των αγαθών και ε-�ασ!αλί#ει τη σ�ετικά απρ�σκ�πτηεπικ�ινωνία των μελών της κ�ιν�-τητας. Tα !υσικά αυτά �αρακτηρι-στικά τ�υ Διρ�ύ τ�ν καθιστ�ύν μίααπ� τις πι� ευν�ημένες και ιδανικέςτ�π�θεσίες �π�υ $ρήκαν πρ�σ!�-ρ� έδα!�ς ανάπτυ�ης η ναυσιπλ�ΐακαι τ� εμπ�ρι�, η ανώτερη δηλαδή$αθμίδα παραγωγικών σ�έσεων της�ικ�ν�μίας πέρα απ� τη γεωργ�-κτην�τρ�!ική παραγωγή.

T� σπήλαι� εντ�πίστηκε τ� 1958απ� τ� #εύγ�ς των σπηλαι�λ�γωνNίκ� και Aννα Πετρ��είλ�υ. H αρ-�αι�λ�γική α�ία τ�υ σπηλαί�υ έγι-νε αντιληπτή απ� την αρ�ή, έναπρ�γραμμα �μως εργασιών επέμ-$ασης για την τ�υριστική εκμετάλ-λευσή τ�υ, π�υ πραγματ�π�ιήθηκεστη δεκαετία τ�υ ’60 με την κατα-σκευή τσιμεντένιων δαπέδων καιδιαδρ�μων, τσιμεντένιων και σιδε-ρένιων κλιμάκων και με εκ$ρα�ι-σμ�ύς και εκσκα!ές για τη διευθέ-τηση τ�υ �ώρ�υ και την τ�π�θέτη-ση ηλεκτρ�λ�γικής εγκατάστασης,εί�ε δυστυ�ώς απ�τέλεσμα την κα-ταστρ�!ή και απώλεια σε μεγάληέκταση σημαντικών ανθρωπ�γε-νών επι�ώσεων μεγάλ�υ πά��υς.

Nε�λιθικήδραστηριτητα

H αρ�αι�λ�γική ανασκα!ική έ-ρευνα στην Aλεπ�τρυπα άρ�ισε τ�καλ�καίρι τ�υ 1970. T� εσωτερικ�τ�υ σπηλαί�υ, παρά τις καταστρ�-!ές και τις εκτεταμένες απ��ρω-ματώσεις, διατηρεί μεγάλ�υ πά-��υς ανθρωπ�γενείς επι�ώσεις, �ι�π�ίες καλύπτ�νται ως επί τ� πλεί-στ�ν απ� στρώμα διά�υτ�υ στα-λαγμιτικ�ύ υλικ�ύ και σταλαγμίτες.H εικ�να τ�υ σπηλαί�υ συμπληρώ-νεται με τ�υς �γκ�υς και τα συ-ντρίμματα των $ρά�ων π�υ κατα-κρημνίστηκαν σε μεγάλη έκταση α-π� τις �ρ�!ές και τα πλευρικά τ�ι-�ώματα, πράγμα π�υ �!είλεται σεσεισμική δ�νηση τρ�μακτικής έ-ντασης.

T� γεωλ�γικ� αυτ� !αιν�μεν�,π�υ τ�π�θετείται στ� τέλ�ς τηςTελικής Nε�λιθικής (3200 π.X.) έ-!ρα�ε και την είσ�δ� τ�υ σπηλαί�υκαι έτσι, �σ�ι κάτ�ικ�ι επέ#ησαν,πέθαναν λίγ�ι αργ�τερα απ� πείνα.

Hταν η ύστατη στιγμή της #ωής στ�σπήλαι�. M�ν�ν έτσι είναι δυνατ�να ερμηνευθεί και η εικ�να την �-π�ία παρ�υσίασε τ� σπήλαι�, �τανμπήκαν για πρώτη !�ρά απ� την«αλεπ�τρυπα» �ι σπηλαι�λ�γ�ι και

αντίκρισαν στ� δάπεδ� των επι�ώ-σεων τ�υς διάσπαρτ�υς σκελετ�ύςτων άτα!ων νεκρών. Mετά την κα-ταστρ�!ή τ�υ τ� σπήλαι� δεν �ρη-σιμ�π�ιήθηκε πάλι.

Oι δραστηρι�τητες της νε�λιθι-

κής κ�ιν�τητας τ�υ Διρ�ύ πραγμα-τ�π�ι�ύνταν σε τρεις �ώρ�υς:

• Στη �ερσαία, γύρω απ� τ�ν κ�λ-π� αμ!ιθεατρική περι��ή, �π�υ α-ναπτύσσ�νται �ι γεωργ�κτην�τρ�-!ικές εργασίες, και στ� γύρω απ�αυτή ευρύτερ� �ώρ�, �π�υ �ι Nε�-λιθικ�ί θηρεύ�υν.

• O άλλ ς �ώρ�ς δραστηρι�τη-τας τ�υ νε�λιθικ�ύ ανθρώπ�υ είναι� κ�λπ�ς τ�υ Διρ�ύ. O σημαντικ�ςαριθμ�ς σπ�νδύλων απ� μικρά καιμεγάλα ψάρια, π�υ $ρέθηκαν στιςανθρωπ�γενείς επι�ώσεις της Aλε-π�τρυπας, απ�δεικνύει την αλιευ-τική δειν�τητα των ψαράδων τηςνε�λιθικής κ�ιν�τητας και, παράλ-ληλα, τ� πλήθ�ς των πεταλίδωνπ�υ μά#ευαν απ� τα $ρά�ια τ�υκ�λπ�υ και $ρέθηκαν στις επι�ώ-σεις !ανερώνει �τι � πληθυσμ�ς ε-κτ�ς απ� τα γεωργικά και κτην�-τρ�!ικά πρ�ϊ�ντα κατανάλωνε καισημαντικές π�σ�τητες αλιευμά-των. O απάνεμ�ς κ�λπ�ς τ�υ Διρ�ύέπαι�ε σημαντικ� και απ�!ασιστικ�ρ�λ� στην ανάπτυ�η τ�υ θαλάσσι-�υ εμπ�ρί�υ, των ανταλλαγών καιτης επικ�ινωνίας με τα άλλα παρά-κτια κέντρα, με τα �π�ία � νε�λιθι-κ�ς άνθρωπ�ς ερ��ταν σε επα!ή.

Tπ�ς λατρείαςO τρίτ ς �ώρ�ς, αιτία της δημι-

�υργίας των δυ� πρ�ηγ�υμένων,ήταν τ� ίδι� τ� σπήλαι�, η Aλεπ�-τρυπα. Tα ευρήματα των ανασκα-!ών μαρτυρ�ύν �τι τ� σπήλαι��ρησιμ�π�ιήθηκε ως κατ�ικία απ�-θήκη αγαθών, εργαστήρι� �ικ�τε-�νικής δραστηρι�τητας, νεκρ�τα-!εί� και τ�π�ς λατρείας. H �ωρ�-�ργάνωση στην Aλεπ�τρυπα πρ�-σαρμ�στηκε σταδιακά με τις ανά-γκες τ�υ καθημεριν�ύ $ί�υ. Στιςπ�λλές μικρές και μεγαλύτερες!υσικές κ�γ�ες, π�υ $ρίσκ�νται ημία δίπλα στην άλλη και απ� τις δυ�πλευρές τ�υ κεντρικ�ύ διαδρ�μ�υτ�υ σπηλαί�υ π�υ �δηγεί στην αί-θ�υσα των Λιμνών, επικεντρών�-νται �λες σ�εδ�ν �ι �ικ�τε�νικέςδραστηρι�τητες των εν�ίκων τηςσπηλιάς.

O μεγάλ�ς αριθμ�ς λίθινων και �-στέινων εργαλείων, �πως και άλλασ�ετικά ευρήματα π�υ εντ�πίστη-καν σε �λα τα στρώματα στ� εσω-τερικ� της Aλεπ�τρυπας, $ε$αιώ-ν�υν για τη συστηματική άσκησημιας σειράς εργασιών και δραστη-ρι�τήτων τ�υ καθημεριν�ύ $ί�υ, �-πως της υ!αντικής, της κεντητι-κής, της κ�σμητικής, της καλαθ�-πλεκτικής, της κατασκευής λίθινων�πλων και εργαλείων και της με-ταλλ�τε�νίας, δραστηρι�τητες της�ειρ�τε�νικής ε�ειδίκευσης π�υ θαμπ�ρ�ύσαν να γίν�νται και στ�ν ε-κτ�ς της σπηλιάς �ώρ�, στ� !ωςτης ημέρας, �π�υ απ�κλειστικά ερ-

Eιδώλι� γυναικείας μ�ρ�ής απ� μάρμαρ�, (περ. 4500 - 3200 π.X.). Λείπει τ� κε�ά-λι απ� τη �άση τ�υ λαιμ�ύ. Bρέθηκε στ� σπήλαι� Aλεπ�τρυπα Διρ�ύ Λακωνίας, α-π� σπηλαι�λ�γ�υς στη διάρκεια των εργασιών για τη διαμ�ρ�ωση τ�υ εσωτερι-κ�ύ της σπηλιάς, πριν απ� την έναρ"η των ανασκα�ών.

γά#�νταν �ι αγγει�πλάστες και αγ-γει�γρά!�ι τ�υ Διρ�ύ.

Iσ�υρήκ�ινωνική τά�η

T� κύτταρ� της νε�λιθικής κ�ι-νωνίας, η �ικ�γένεια, επέλε�ε ως

ενδιαίτημά της τις μικρές πλευρι-κές κ�γ�ες, τ�υς «κευθμ�ύς» τ�υσπηλαί�υ για παραμ�νή, απ�μ�νω-ση και πρ�στασία. Eδώ � νε�λιθι-κ�ς άνθρωπ�ς κάλυπτε τ� �ωμάτι-ν� ή λιθ�στρωτ� δάπεδ� με ψάθεςκαι δέρματα για τ�ν ύπν� τ�υ έ��-ντας κ�ντά τ�υ αγγεία με τρ�!ές

και νερ�. Θα μπ�ρ�ύσε να διατυ-πωθεί η άπ�ψη �τι στα ενδιαιτήμα-τα αυτά αναγνωρί#�υμε απ�κλει-στικ�τητα �ρήσης, ένα είδ�ς ιδι�-κτησίας για �ση περί�δ� �ρησιμ�-π�ι�ύνται απ� την ίδια �ικ�γένεια,σε αντίθεση με τ�υς μεγάλ�υς, $α-θείς ευρύστ�μ�υς, πηλεπένδυτ�υςκαι λιθ�περίκλειστ�υς λάκκ�υς - α-π�θηκευτικ�ύς $�θρ�υς, τις μεγά-λες κυκλ�τερείς, επίσης λιθ�περί-

κλειστες, εστίες και τ�υς τρεις μι-κρ�ύς ιπν�ύς, π�υ πρέπει να ήτανκατασκευές για κ�ινή �ρήση. Πλευ-ρικές κ�γ�ες της σπηλιάς επελέγη-σαν επίσης για καύση νεκρών καιγια δευτερ�γενείς τα!ές.

Aπ� τ� είδ�ς και τ� πλήθ�ς τωνευρημάτων πρ�κύπτει �τι στ�ν Δι-ρ� ήδη απ� τα μέσα της Nε�τερηςNε�λιθικής και κατά τη διάρκειατης Tελικής Nε�λιθικής έ�ει δια-μ�ρ!ωθεί μια �ικ�ν�μικά και π�λι-τικά ισ�υρή κ�ινωνική τά�η. Eίναι�ι ναυτικ�ί π�υ ναυπηγ�ύν και κα-τέ��υν τα πλ�ία και �ι �π�ί�ι τα�ι-δεύ�ντας και στα αν�ι�τά πελάγη,πραγματ�π�ι�ύν και πρέπει να ε-λέγ��υν τις θαλάσσιες μετα!�ρέςκαι κυρίως τ� εμπ�ρι� τ�υ �ψιδια-ν�ύ της Mήλ�υ στη ν�τια Πελ�π�ν-νησ�.

H πρ�ν�μι�ύ��ς αυτή τά�η τωνναυτικών τ�υ Διρ�ύ πρέπει να δε-�θ�ύμε �τι εί�ε στην κυρι�τητάτης τα εκατ�ντάδες μεγάλα στ�λι-σμένα με ανάγλυ!ες διακ�σμήσειςαπ�θηκευτικά πιθάρια (αριθ. κατ.27-28), �πως και τ� πλήθ�ς των με-γάλων σ!αιρικών τετράωτων αμ-!�ρέων για τη !ύλα�η, τη �ρήσηκαι μετα!�ρά υγρών και συντηρη-μένων τρ�!ών. Θα πρέπει να δε-�θ�ύμε ακ�μη �τι άτ�μα αυτής τηςτά�ης της κ�ιν�τητας ήταν κάτ��ιτων πανάκρι$ων για την επ��ή, μη�ρηστικών, γραπτών αγγείων τηςAλεπ�τρυπας, τα �π�ία πρ�σ!ερανσε μεγάλες π�σ�τητες σε τιμώμε-ν�υς πρ�σ!ιλείς νεκρ�ύς. Σε άτ�-μα της ίδιας τά�ης ανήκαν πρ�!α-νώς και τα αργυρά κ�σμήματα τα$ρα�ι�λια απ� �στρε� Spondylusgaederopus και τ� «σκήπτρ�» απ�τ� ίδι� �στρε�, δείγματα �λα πλ�ύ-τ�υ και κ�ινωνικ�ύ γ�ήτρ�υ, ασ!α-λή τεκμήρια συγ�ρ�νως ναυτικώνεμπ�ρικών ανταλλαγών.


Γραπτ� αγγεί�,«η κ�ρώνα τ�υ

Διρ�ύ», (περ.4500 - 3200

π.X.). Eίναι κατα-σκευασμέν� α-π� ρ�δ�#ρωμ�,λεπτ�κ�κκ� πη-

λ�, π�λύ καλά�πτημέν�. Bρέ-θηκε σ#εδ�ν �-

λ�κληρ� στ�Σπήλαι� Aλεπ�-

τρυπας Διρ�ύΛακωνίας.

Πρ�#�υς (περ. 4500 - 3200 π.X.). Eίναι κατασκευασμέν� απ� π�ρτ�καλέρυθρ� πη-λ�, λεπτ�κ�κκ�, με τε�ρ�#ρωμ� πυρήνα, καλά �πτημέν�. Eρυθρ�κίτριν� επί#ρι-σμα καλύπτει την επι�άνεια τ�υ αγγεί�υ. Aπ� τ� Nε�λιθικ� M�υσεί� τ�υ Διρ�ύ.

Tα νε�λιθικά εργαλεία κατασκευά-��νταν απ διά��ρα υλικά, πως πε-τρώματα και �στά, αλλά και απ�θαρτά υλικά, π�υ δεν έ��υν διατη-ρηθεί, πως τ� �ύλ�. Mια μεγάλη π�ι-κιλία εργαλείων απ λίθ� απ�κρ�υ-σμέν� και λειασμέν�, �στ και ελα�-κερας �ρησιμ�π�ι�ύνταν στις καθη-μερινές ή στις επ��ικές δραστηριτη-τες των νε�λιθικών κ�ιν�τήτων. Tαεργαλεία επιτρέπ�υν να καταν�ή-σ�υμε τις νε�λιθικές τε�νικές πρ-σκτησης, κατασκευής και �ρήσης. T�θέρισμα, η εκδ�ρά και � τεμα�ισμςτων �ικσιτων �ώων, η κ�πή και ηκατεργασία τ�υ �ύλ�υ, η επε�εργα-σία των δερμάτων και των �υτικών ή�ωικών ινών, η κατασκευή μικρ�αντι-κειμένων απ λίθ�, κκαλ� ή πηλ,γινταν με ε�ειδικευμένα και μερικές��ρές τυπ�π�ιημένα εργαλεία.

Π�λύπλ�κα τε�νικά συστήματα α-ναπτύσσ�νται για την πρσκτηση καικατεργασία τ�υ �ψιαν�ύ και τ�υ πυ-ριτλιθ�υ, π�υ διακιν�ύνται μέσω α-νταλλαγών σε μεγάλες απ�στάσεις α-π τις �υσικές τ�υς πηγές. Mε έμμεσηκρ�ύση ή πίεση, απ�σπώνται απ τ�ν

πυρήνα τ�υ πετρώματ�ς μακρστε-νες κ��τερές λεπίδες π�υ �ρησιμ�-π�ι�ύνται για κ�πτικές εργασίες. Tααπ�κρ�ύσματα και �ι λεπίδες δια-μ�ρ�ών�νται με επε�εργασία σε πλή-θ�ς ε�ειδικευμένων εργαλείων, πωςπ.�. τα �έστρα, τα τρυπάνια και �ιαι�μές "ελών και δ�ράτων.

H λείανση των κρυσταλλικών μετα-μ�ρ�ικών πετρωμάτων δίνει ισ�υράκ�πτικά λειασμένα εργαλεία, τ�υςπελέκεις, τις α�ίνες και τις σμίλες γιαυλ�τ�μικές και �υλ�υργικές εργα-σίες. Mε λείανση και διάτρηση κατα-σκευά��νται και �ρισμένα λίθινα α-ντικείμενα «γ�ήτρ�υ», πως τα ρπα-λα.

Mε τη διαμρ�ωση και επε�εργα-σία των μακρών �στών των αιγ�πρ�-"άτων ή των πλευρών των "��ειδώνκαι των διακλαδώσεων τ�υ ελα��κέ-ρατ�ς κατασκευά��νται �στέινα ερ-γαλεία αι�μηρά ή κ��τερά για τηνκατεργασία των δερμάτων, την καλα-θ�πλεκτική, την υ�αντική, τις αγρ�-τικές εργασίες, καθώς και λα"ές απελα�κερας για τις στειλεώσεις τωνλειασμένων λίθινων εργαλείων.

Tα εργαλεία


Kεντρική και Δυτική ΘεσσαλίαΠερι��ή με π�λλές και σημαντικές νε�λιθικές θέσεις, �αρακτηρί�εται απ� τις δια��ρετικ�ύ τύπ�υ κατ�ικίες

T�υ Kωνσταντίν�υ Γαλλή

Kαθηγητή Πρϊστρικής Aρ�αιλγίαςστ Πανεπιστήμι Θράκης

ME TON OPO Kεντρική και ΔυτικήΘεσσαλία ενν��ύμε τη θεσσαλικήπεδιάδα, τη μεγαλύτερη πεδιάδατης Eλλάδας, με τις πλαγιές των �-ρεινών �γκων π�υ την περι�άλ-λ�υν. Πρ�κειται για μια κλειστή γε-ωγρα�ική εν�τητα π�υ περι�άλλε-ται παντ�ύ απ� ��υνά και της �π�ί-ας την υδάτινη αρτηρία απ�τελεί �Πηνει�ς με τ�υς παραπ�τάμ�υςτ�υ. H Θεσσαλία είναι η πρώτη πε-ρι�!ή της Eλλάδας, �π�υ ερευνή-θηκε συστηματικά η Nε�λιθική Eπ�-!ή στη !ώρα μας. Στη Θεσσαλία επί-σης έγιναν για πρώτη ��ρά στηνEλλάδα εκτεταμένες έρευνες καιγια την Παλαι�λιθική Eπ�!ή. Mε τιςέρευνες τ�υ V.I. Milojcic στη δεκα-ετία τ�υ ’50 �ρέθηκε στις �!θεςτ�υ Πηνει�ύ λιθ�τε!νία της Mέσηςκαι της Aνώτερης Παλαι�λιθικής,περίπ�υ 50.000-32.000 !ρ�νια πριναπ� σήμερα. Oι !ρ�ν�λ�γήσεις αυ-τές διασταυρών�νται και με !ρ�ν�-λ�γήσεις απ� τ� σπήλαι� Θε�πετραστη Δυτική Θεσσαλία.

Mέ!ρι πρ�σ�ατα υπήρ!ε ένα κε-ν�, περίπ�υ απ� τ� 30000 έως τ�7000 π.X., κατά τ� �π�ί� δεν ανι-!νεύ�νταν στη Θεσσαλία στ�ι!είαανθρώπινης δραστηρι�τητας, η �-π�ία επανεμ�ανι#�ταν με την αρ!ήτης Nε�λιθικής Eπ�!ής στην 7η π.X.!ιλιετία. T� κεν� αυτ� �αίνεται �τικαλύπτει η ανασκα�ή στη Θε�πε-τρα, �π�υ μετα$ύ των στρωμάτωντης Aνώτερης Παλαι�λιθικής καιτης Nε�λιθικής υπάρ!ει επί!ωσηπ�υ έ!ει δώσει ηλικίες της Mεσ�λι-θικής Eπ�!ής, ακ�μη και αδιατάρα-κτη τα�ή της περι�δ�υ αυτής. Eτσι,έ!�υμε πλέ�ν και στη Θεσσαλία,στη Θε�πετρα, �πως και στ� Φράγ-!θι της Aργ�λίδας, ενδεί$εις γιασυνε!ή κατ�ίκηση απ� τ�ν Παλαι�-λ�θική Eπ�!ή έως τη Nε�λιθική.

Bέ�αια, ε�’ �σ�ν δεν έ!ει διαπι-στωθεί η ύπαρ$η στην περι�!ή τ�υάγριας μ�ρ�ής πρ��άτ�υ και τ�υδίκ�κκ�υ σιταρι�ύ, παραμένει αν�ι-!τ� τ� θέμα της πρ�έλευσης τ�υπαραγωγικ�ύ τρ�π�υ #ωής στηΘεσσαλία, �πως και στην Eλλάδαγενικ�τερα. H μακρά περί�δ�ς τηςε$έλι$ης στην Eγγύς Aνατ�λή, απ�τη Mεσ�λιθική Eπ�!ή στ�ν παρα-γωγικ� τρ�π� #ωής, είναι η λεγ�με-νη Aκεραμική περί�δ�ς. Στρώματακατ�ίκησης π�υ απ�δίδ�νται στηνπερί�δ� αυτή ανα�έρθηκαν και στηΘεσσαλία και συγκεκριμένα ανα-�έρθηκαν στην Aργισσα, στ� Σέ-σκλ�, στη Σ�υ�λί Mαγ�ύλα, στ� Γε-ντίκι και στ� A!ίλλει� Φαρσάλων.Tην επ�!ή της ανασκα�ής στηνAργισσα (1956), η θέση θεωρήθηκεως η πρώτη θέση της Aκεραμικήςπερι�δ�υ επί ευρωπαϊκ�ύ εδά��υς.

Aπ� τις παραπάνω θέσεις μ�ν� στ�Σέσκλ� και στην Aργισσα ερευνή-θηκε σε κάπ�ια έκταση τ� ακεραμι-κ� στρώμα, ενώ στις άλλες θέσεις�ι στρωματ�γρα�ικές τ�μές ήτανπ�λύ περι�ρισμένες.

Aκεραμική περί�δ�ς

Για μεγάλ� διάστημα η ύπαρ$ητης Aκεραμικής περι�δ�υ στη Θεσ-σαλία θεωρ�ύνταν δεδ�μένη. Πρ�-σ�ατες �μως έρευνες, κατά τη δε-καετία τ�υ ’80, δημι�υργ�ύν πρ�-�ληματισμ�ύς κατά π�σ�ν η ύπαρ$ητης περι�δ�υ αυτής είναι τεκμηριω-μένη. Στα ανώτερα επίπεδα τ�υ α-κεραμικ�ύ στρώματ�ς στην Aργισ-σα έ!�υν �ρεθεί και �στρακα, τα λί-θινα δε εργαλεία δεν παρ�υσιά#�υνδια��ρ�π�ίηση απ� τα αντίστ�ι!ατης Aρ!αι�τερης Nε�λιθικής.

Eπίσης στ� A!ίλλει�, κατά τη συ-στηματική ανασκα�ή τ�υ 1973-74,�π�υ η έρευνα έ�θασε μέ!ρι τ�στερε�, δεν διαπιστώθηκε ύπαρ$η

ακεραμικών στρωμάτων αλλάστρωμάτων με καλής π�ι�τητας κε-ραμική μέ!ρι τα �αθύτερα επίπεδα.

Oπωσδήπ�τε, απ� την Aρ!αι�τε-ρη Nε�λιθική (6500-5800 π.X.) απα-ντ�ύν πλέ�ν θέσεις κατ�ίκησης σε�λη τη Θεσσαλία, τ�σ� στις πεδινέςπερι�!ές �σ� και σε λ��ώδεις και�ρεινές περι�!ές. Θέσεις κ�ντά σεπηγές, αλλά και στ�ν Πηνει� καιστ�υς παραπ�τάμ�υς τ�υ πρ�σ�έ-ρ�νταν για την ίδρυση των πρώτωναυτών γεωργ�κτην�τρ��ικών κ�ι-νωνιών, ενώ μικρές κ�ιλάδες καιπερι�!ές στην κ�ίτη πλημμυρώντ�υ π�ταμ�ύ πρ�σ�έρ�νταν γιακαλλιέργεια. Oι πρώτ�ι γεωργ�κτη-ν�τρ��ι σε π�λλές περι�!ές θα έ-πρεπε να εκ!ερσώσ�υν την περι�-!ή απ� την πυκνή �λάστηση, πρ�-κειμέν�υ να επεκτείν�υν τα καλ-λιεργήσιμα εδά�η.

Mεγάλα τμήματα της Θεσσαλίαςήταν καλυμμένα απ� δάση δρυ�ςστα !αμηλ�τερα μέρη, κων��ρωνστις πλαγιές. Iδιαίτερα η �λάστηση

των �ρεινών �γκων τ�υ Kισσά��υ,τ�υ Mαυρ��υνί�υ και τ�υ Πηλί�υ�αίνεται �τι ήταν απαγ�ρευτική.Mέ!ρι στιγμής δεν έ!ει εντ�πιστείνε�λιθικ�ς �ικισμ�ς στην ανατ�λι-κή, την πρ�ς τ� Aιγαί� πλευρά των��υνών αυτών και καθ’ �λ� τ� μή-κ�ς των ακτών μέ!ρι τις εκ��λέςτ�υ Πηνει�ύ. Στην ανατ�λική θεσ-σαλική πεδιάδα και στις γύρω πλα-γιές, απ� μια πρώτη στατιστική επε-$εργασία των δεδ�μένων, �αίνεται�τι περισσ�τερ� απ� τ� 35% των�ικισμών της Aρ!αι�τερης Nε�λιθι-κής �ρίσκ�νται σε λ��ώδη ή �ρεινήπερι�!ή.

Kατασκευαστικέςιδι�μ�ρ�ίες

Tα στ�ι!εία για την κατ�ίκηση κα-τά την Aρ!αι�τερη Nε�λιθική στηνKεντρική και στη Δυτική Θεσσαλίαπρ�έρ!�νται απ� τις ανασκα�έςτ�σ� στις πρ�μνημ�νευθείσες θέ-σεις, απ� �π�υ ανα�έρθηκε η Aκε-ραμική, �σ� και απ� τις θέσειςOτ#άκι, Nεσσωνίς 1, Mαγ�υλίτσα,Πρ�δρ�μ�ς, Aγία Aννα (Bρύση)Tυρνά��υ και A!ίλλει�. Tις πι� ση-μαντικές πληρ��ρίες για τις κα-τ�ικίες της περι�δ�υ αυτής έ!�υνδώσει �ι ανασκα�ές στ�ν Πρ�δρ�-μ� και στ� A!ίλλει�. Στ�ν Πρ�δρ�-μ� (θέση Πρ�δρ�μ�ς II) �ι �πέςπασσάλων π�υ έ!�υν απ�καλυ�θείδεί!ν�υν την ύπαρ$η πασσαλ�πη-κτων �ικιών, ενώ δεν υπάρ!�υν εν-δεί$εις για τη !ρήση λίθων ή πλίν-θων για την κατασκευή τ�υς. Aλλάτ� πι� σημαντικ� εύρημα απ� τ�νΠρ�δρ�μ� είναι η απ�κάλυψη, σε�άθ�ς 3,50 μ., μιας $ύλινης στέγης,η �π�ία λ�γω των συνθηκών υγρα-σίας τ�υ εδά��υς στην περι�!ή εί-!ε διατηρηθεί σε π�λύ καλή κατά-σταση, �πως κατέπεσε �ταν κρη-μνίσθηκαν �ι πλάγι�ι τ�ί!�ι.

Φαίνεται �τι κάλυπτε μια έκτασητ�υλά!ιστ�ν 10X10 μ. H στέγη ήτανκατασκευασμένη απ� κ�ρμ�ύς καικλαδιά δένδρων, μερικά απ� τα �-π�ία εί!αν υπ�στεί επε$εργασία.Xαρακτηριστικ�ς είναι και � τρ�π�ςσύνδεσης των κλάδων με $ύλινακαρ�ιά, π�υ εί!αν κατασκευαστείγια τ� σκ�π� αυτ�. Eπίσης �ρέθη-καν και σανίδες απ� κ�ρμ�ύς δέν-δρων, διαμέτρ�υ 0,30 μ., π�υ εί!ανκ�πεί για την κατασκευή τ�υς.

Eνας μεγάλ�ς κ�ρμ�ς, με τη �υ-σική τ�υ δι!άλα, κατά πάσα πιθαν�-τητα απ�τελ�ύσε κεντρικ� στήριγ-μα της �ρι#�ντιας δ�κ�ύ της στέ-γης. Στ�ν !ώρ� της κατ�ικίας αυ-τής �ρέθηκαν μερικές �πές πασσά-λων, τέσσερις απ� τις �π�ίες, στηνίδια σειρά, πιθανώς ανήκαν σε εσω-τερικά στηρίγματα της στέγης. Φαι-ν�ταν καθαρά �τι �ι πάσσαλ�ι εί!ανστερεωθεί με λάσπη στις �πές

Γνέσιμ� μαλλι�ύ με ρ�κα, στην περι��ή τ�υ Oλύμπ�υ (�ωτ.: Δημ. Tλ�ύπας).


Aγγεί� με λα�ή(περ. 5800-5300

π.X.). Eίναι κα-τασκευασμέν�

απ� καστανέρυ-θρ� πηλ� με λί-

γη άμμ�. Bρέ-θηκε στ� Oτ�άκιτης Λάρισας και

έ�ει μετα�ερ-θεί στ� M�υ-

σεί� της Π�λης.

Mεταλλ�υργίαMλν�τι η ευρεία �ρήση των

μετάλλων �αρακτηρί�ει την επ�με-νη πλιτισμική �αθμίδα, την πρώι-μη επ�ή τυ Xαλκύ, ενδεί!ειςγια άσκηση της μεταλλυργίας έ-�υμε ήδη απ� τη Nε�τερη Nελι-θική περίδ (περίπυ απ� την 5ηπ.�. �ιλιετία).

Oι νελιθικί άνθρωπι διέκρι-ναν τα μέταλλα απ� τ έντν �ρώ-μα και τη λάμψη τυς. H διαδικα-σία λήψης καθαρών μετάλλων απ�τα μεταλλεύματα και η κατασκευήαντικειμένων πρϋπθέτυν υψη-λή τε�νγνωσία. H κατεργασία τυ�ρυσύ, τυ αργύρυ και κυρίωςτυ �αλκύ απαιτύν πυρτε-�νυργική επιδε!ι�τητα α%ύ τή-κνται σε θερμκρασίες πλύ υψη-λές. Eνδεί!εις για την επί τ�πυκατεργασία των μετάλλων παρέ-�υν ι δύ μεταλλευτικές �άνεςαπ� τ Γυαλί της Nισύρυ. T α-κρ%ύσι απ� τν Aγι ΔημήτριTρι%υλίας �ρνλγείται στηνπρώιμη επ�ή τυ Xαλκύ.

Δεν γνωρί�υμε απ� πύ πρμη-θεύνταν τα μέταλλα ή πώς έμα-θαν να τα δυλεύυν. Πιθαν�ταταιδέες, τε�νγνωσία και μέταλλα τα-!ίδευαν στ �ώρ της Nτιανατ-λικής Eυρώπης και τυ Aιγαίυ.

Aπ� �ρυσ� και άργυρ κατα-σκευά�νται κσμήματα (περιδέ-ραια, �άνδρες, �ρα�ι�λια, περία-πτα, ενώτια, ταινίες), ενώ απ� �αλ-κ�, πυ υπερτερεί σε πσστ� �ρή-σης, εργαλεία και �πλα, �πως μα-�αίρια, συ�λιά, πελέκεις, σπάτυ-λες. Oρισμένα αντιγρά%υν στέι-να ή λίθινα, ενώ επινύνται καινέι τύπι. Tα μετάλλινα αντικείμε-να εκτ�ς απ� τις πρακτικές �ρήσειςτυς ήταν και σύμ�λα κύρυς γιατυς κατ��υς τυς.

τ�υς. Σε π�λλές περιπτώσεις, λ�γωτης υγρασίας τ�υ εδά��υς, εί!ανδιατηρηθεί π�λύ καλά και τα κατώ-τερα τμήματα των πασσάλων μέσαστις �πές. H ανασκα�ή τ�υ Πρ�-δρ�μ�υ έδωσε π�λλά στ�ι!εία γιατ� ανώτερ� τμήμα των πασσαλ�πη-κτων �ικιών της Aρ!αι�τερης Nε�-λιθικής, απ� τις �π�ίες συνήθωςμ�ν� τα δάπεδα και τ� περίγραμμάτ�υς μπ�ρ�ύν να εντ�πιστ�ύν απ�τις �πές των πασσάλων.

Πασσαλ�πηκτες �ικίεςΔιαδ�!ικές �άσεις κατ�ίκησης

της Aρ!αι�τερης Nε�λιθικής ερευ-νήθηκαν και στ� A!ίλλει�, �π�υ λ�-γω της σ!ετικής έκτασης της ανα-σκα�ής ήρθαν στ� �ως π�λλά στ�ι-!εία για την έκταση και τη διάτα$ητων κατ�ικιών. Hδη, απ� την Aρ!αι�-τερη Nε�λιθική II (ραδι�!ρ�ν�λ�γη-ση 6300±200 π.X.) ήρθε στ� �ωςτμήμα �ικίας, �π�υ �ι τ�ί!�ι εί!ανλίθινα θεμέλια, πάνω στα �π�ία στη-ρι#�ταν τ�ί!�ς απ� $ύλα και πηλ�(τε!νική pisé). H πυκνή σειρά ραδι�-!ρ�ν�λ�γήσεων απ� την ανασκα�ήαυτή ��ήθησε να εκτιμηθεί και η κα-τά πρ�σέγγιση διάρκεια #ωής των�ικιών αυτών, π�υ �αίνεται να είναι

Συνέ�εια στην 16η σελίδαΘερισμ�ς με δρεπάνια. Θεσσαλικ�ς κάμπ�ς (�ωτ.: Δημ. Tλ�ύπας).

κατά μέσ� �ρ� 25 !ρ�νια. Στην αμέ-σως ανώτερη �άση, την Aρ!αι�τερηNε�λιθική III, ανήκ�υν πασσαλ�πη-κτες �ικίες, κατασκευής �μ�ιας μετ�υ Πρ�δρ�μ�υ, και εστίες τ�σ� στ�εσωτερικ� των �ικιών �σ� και σε α-ν�ι!τ�ύς !ώρ�υς, ανάμεσά τ�υς. Σευπαίθρι� !ώρ� �ρέθηκε και ��ύρ-ν�ς π�υ πρέπει να ήταν θ�λωτ�ς,και, συνε!�μεν�ς με αυτ�ν, υπερυ-ψωμέν�ς �ρθ�γώνι�ς !ώρ�ς πηλ�-κτιστ�ς. H �λη μ�ρ�ή δεν πρέπει ναδιέ�ερε π�λύ απ� τ�υς ��ύρν�υςσε αγρ�τικά σπίτια π�υ !ρησιμ�π�ι-�ύνται και σήμερα ακ�μη, �πως άλ-λωστε και �ι πασσαλ�πηκτες καλύ-�ες των Σαρακατσάνων.

Περι�ρισμένα λείψανα κατ�ικιών

της Aρ!αι�τερης Nε�λιθικής απ�-καλύ�θηκαν και σε άλλες θέσεις,�πως στην Aργισσα, τη Nεσσωνίδα,τη Mεγάλη Bρύση Tυρνά��υ, τηνΠλατιά Mαγ�ύλα Zάρκ�υ, τηνOτ#άκι.

Στην τελευταία �ρέθηκαν πλινθ�-κτιστ�ι τ�ί!�ι της Aρ!αι�τερης Nε�-λιθικής II και III π�υ εδρά#�νταν α-πευθείας στ� έδα��ς !ωρίς λίθιναθεμέλια.

Πρ�πλάσματα �ικιών

Aπ� τη σύνθεση των δια��ρωνστ�ι!είων μπ�ρεί να υπ�στηρί$ει κα-νείς �τι στη Θεσσαλία ήταν σε !ρή-ση κατά την Aρ!αι�τερη Nε�λιθική�ικίες πασσαλ�πηκτες και πλινθ�-

κτιστες, κυρίως στα πεδινά μέρη �-π�υ σπάνι#αν �ι λίθ�ι, �πως στ�νΠρ�δρ�μ�, την Πλατιά Mαγ�ύλαZάρκ�υ, την Aργισσα, την Oτ#άκι,αλλά και �ικίες με λιθ�κτιστα θεμέ-λια σε λ��ώδεις περι�!ές �πως στ�Γεντίκι ή στ� A!ίλλει�.

Oι πληρ��ρίες για την κατ�ίκησηκατά τη Mέση Nε�λιθική (5800-5300π.X.) πρ�έρ!�νται �!ι μ�ν� απ� ανα-σκα�ές, αλλά και απ� ένα μικρ� α-ριθμ� πήλινων �μ�ιωμάτων κτισμά-των, π�υ μας δίν�υν πληρ��ρίεςγια τη μ�ρ�ή των �ικιών της περι�-δ�υ. Bέ�αια έ!ει υπ�στηρι!θεί και ηάπ�ψη �τι πρ�κειται για πρ�πλάσμα-τα ιερών, αλλά η πιθαν�τερη εκδ�!ήείναι �τι πρ�κειται για πρ�πλάσματασυνήθων �ικιών ανε$άρτητα τ�υ γε-



Πήλιν� κε�άλι ειδωλί�υ απ� τη Nε�λιθική Eπ��ή. Bρίσκεται στ� M�υσεί� Λάρισας.

Mαρμάριν� ειδώλι� γυναικείας μ�ρ�ής απ� τη NεώτερM�υσεί� B�λ�υ.


ερη Nε�λιθική Eπ��ή (περ. 5300-4500 π.X.). Aνήκει στ�

Δια��ρετικ�ύ είδ�υς πελέκεις απ� την περι��ή Διμήνι της Mαγνησίας. Aνήκ�υνστ� M�υσεί� B�λ�υ.

Πήλιν� κε�άλι ειδωλί�υ απ� τη Nε�λιθική Eπ��ή. Aνήκει στ� M�υσεί� της Λάρισας.

Kτην�τρ��ία -Kυνήγι - Aλιεία

H μετά�αση απ� τ τρ%συλλε-κτικ� – θηρευτικ� στάδι στ πα-ραγωγικ� (γεωργία, κτηντρ%ία)συντελείται κατά τη διάρκεια της7ης π.X. �ιλιετίας.

Tα ε�ημερωμένα ώα είναι ταπρ��ατα, ι αίγες, ι �ίρι, τα �-ειδή και ι κύνες. Στι�εία για τηνε!ημέρωση των αγρι�ίρων καιτων άγριων ταύρων σώ�νταιστυς ικισμύς της ηπειρωτικήςEλλάδας, �πυ απαντύν ταυτ�-�ρνα σε άγρια, ήμερη και μετα�α-τική μρ%ή.

H μελέτη τυ στελγικύ υλι-κύ υπδηλώνει �τι η ικνμία ή-ταν πρσανατλισμένη πρωτίστωςστην εκτρ%ή για την παραγωγήκρέατς και γάλακτς και δευτε-ρευ�ντως στη μεταπίηση τωνπρώτων υλών (εργαλεία απ� στά,δέρματα, κ.τ.λ.).

H άγρια πανίδα αντιπρσωπεύ-εται στυς μεν ικισμύς της ενδ-�ώρας κυρίως απ� τα θηλαστικά,ενώ στα νησιά τυ Aιγαίυ, �πυ ηπλειν�τητα των θηλαστικών, ιδι-αίτερα των σαρκ%άγων, εκλείπει,απ� τα πτηνά, τυς ι�θύς και τα �-στρεα.

H συνθετική παρυσίαση τωνδεδμένων συμ�άλλει στην κατα-ν�ηση της κλειστής κατά κύρινλ�γ ικνμίας των νελιθικώνικισμών.

γ�ν�τ�ς �τι υπάρ!�υν στ�ι!εία π�υυπ�δεικνύ�υν �τι �μ�ια πρ�πλά-σματα εί!αν !ρησιμ�π�ιηθεί σε ιε-ρ�τελεστίες. Στρώματα κατ�ίκησηςτης Mέσης Nε�λιθικής έ!�υν ανα-σκα�εί στ�υς �ικισμ�ύς Tσαγγλί(Eρέτρια Φαρσάλων), Oτ#άκι, A!ίλ-λει�, Mεγάλ� Πα#αράκι, Σ�υ�λί Mα-γ�ύλα, Mαγ�ύλα Xατ#ημισιώτικη,Πλατιά Mαγ�ύλα Zάρκ�υ. Στις τρειςπρώτες θέσεις έ!�υν έρθει στ� �ωςλείψανα κατ�ικιών της περι�δ�υ αυ-τής σε σημαντική έκταση και σε αλ-λεπάλληλες �ικιστικές �άσεις. Στ�Tσαγγλί τέσσερις �ικίες, �ι �π�ίεςανήκ�υν στις τελευταίες �άσεις τηςMέσης Nε�λιθικής, έ!�υν στην εσω-τερική πλευρά των τ�ί!ων παραστά-δες. T� ιδιαίτερ� !αρακτηριστικ�των �ικιών στ� Tσαγγλί είναι η ύ-παρ$η �κτώ αντηρίδων, �ι �π�ίες α-νά δύ� πρ�ε$έ!�υν απ� τ�υς τ�ί-!�υς πρ�ς τ� εσωτερικ� τ�υ σπιτι-�ύ. Δεν είναι �έ�αι� εάν �ι αντηρί-δες αυτές !ρησίμευαν γα τ�ν καθ�-ρισμ� ιδιαίτερων !ώρων κατά μήκ�ςτων τ�ί!ων για διά��ρες δραστη-ρι�τητες ή για την ενίσ!υση των τ�ί-!ων, καθ�σ�ν είναι απ� τις μεγαλύ-τερες �ικίες της περι�δ�υ αυτής.

Oι ανασκα�είς υπ�θέτ�υν �τι �ι α-ντηρίδες !ρησίμευαν για τη στήρι$ητης στέγης. O !αρακτηριστικ�ς αυ-τ�ς τύπ�ς �ικίας με τις εσωτερικέςπαραστάδες �ν�μάστηκε «�ικίαTσαγγλί�υ», αλλά η μ�νη άλλη θέσηπ�υ έ!ει �ρεθεί μέ!ρι στιγμής είναιη Oτ#άκι Mαγ�ύλα.


Σέσκλ� και ΔιμήνιΔύ� νε�λιθικές θέσεις στ�ν Παγασητικ� K�λπ� απ�τελ�ύν τ� θεμέλι� της θεσσαλικής πρ�ϊστ�ρίας

T�υ Kώστα Kωτσάκη

Kαθηγητή Πρϊστρικής στAρισττέλει Πανεπιστήμι Θεσσαλνίκης

ΣXEΔON εκατ �ρνια αρ�αι�λ�γι-κής έρευνας έ��υν συμπληρωθείστην ευρύτερη περι��ή τ�υ Παγα-σητικ�ύ κλπ�υ απ την επ��ή τωνπρώτων, υπ�δειγματικών για την ε-π��ή τ�υς, ανασκα�ών τ�υ Xρή-στ�υ Tσ�ύντα στ� Σέσκλ� και στ�Διμήνι. Στις δεκαετίες π�υ μεσ�λά-!ησαν, η εντατική έρευνα, τσ�στις δυ� θέσεις σ� και σε άλλεςγειτ�νικές, έ�ει σε μεγάλ� !αθμσυμπληρώσει την εικνα των πρ�ϊ-στ�ρικών εγκαταστάσεων της πε-ρι��ής. Σ�εδν στ� σύν�λ τ�υς α-ντιπρ�σωπεύ�νται απ θέσεις μετη �αρακτηριστική μ�ρ�ή τ�υ γη-λ��υ (μαγ�ύλες), στις �π�ίες η ε-γκατ�ίκηση αναπτύσσεται σε �ρι-σμέν� �ώρ� και διαμ�ρ�ώνει τ� �α-ρακτηριστικ �αμηλ λ��, γνώρι-μ� στ�ι�εί� τ�υ θεσσαλικ�ύ τ�πί�υκαι της παραλιακής #ώνης της Aνα-τ�λικής Θεσσαλίας. Ωστσ�, τ� Σέ-σκλ� και τ� Διμήνι παραμέν�υν καισήμερα �ι �ικισμ�ί π�υ γνωρί#�υμεκαλύτερα σε έκταση και απ�τελ�ύνακμη τ� θεμέλι� της θεσσαλικήςπρ�ϊστ�ρίας και τις επώνυμες θέ-σεις μεγάλων περιδων της.

T� Σέσκλ�

O �ικισμς τ�υ Σέσκλ�υ επανε&ε-τάστηκε ανασκα�ικά απ τ�ν Δ.P.Θε��άρη, στην περί�δ� 1956-1977.O �ικισμς !ρίσκεται πάνω σε ανα-!αθμίδα τ�υ Tριτ�γεν�ύς, π�υ κα-ταλήγει στη μικρή παραλιακή πε-διάδα τ�υ Bλ�υ, σε μια περι��ήπ�υ τέμνεται !αθιά απ ένα δίκτυ�επ��ικών ρεμάτων. O ίδι�ς � �ικι-σμς !ρίσκεται σήμερα μετα&ύ δυ�τέτ�ιων ρεμάτων, τα �π�ία σε με-γάλ� !αθμ έ��υν δια!ρώσει τη θέ-ση και έ��υν παρασύρει σημαντικμέρ�ς της.

H τ�π�θεσία τ�υ νε�λιθικ�ύ �ικι-σμ�ύ τ�υ Σέσκλ�υ αντιπρ�σωπεύειένα καλ παράδειγμα των �υσι�-γρα�ικών �αρακτηριστικών π�υ θαπρέπει να απ�τελ�ύσαν την πρώτηεπιλ�γή των �ικιστών: απαλ�ί λ��ιπ�υ στραγγί#�υν καλά, με εδά�η«ελα�ρά» στην καλλιέργεια, α�θ�-νία νερ�ύ και κυρίως πρσ!αση σεδια��ρετικά μικρ�περι!άλλ�ντα, -πως �ι ψηλ�ί λ��ι, π�υ περι!άλ-λ�υν τ�ν �ικισμ, �ι επίπεδες εκτά-σεις !�ρει�δυτικά τ�υ νε�λιθικ�ύ�ικισμ�ύ και, τέλ�ς, η μικρή παρα-λιακή πεδιάδα τ�υ Bλ�υ, τ� Πήλι�και η γειτ�νία με τη θάλασσα σε α-πσταση μικρτερη της μιας ώραςπ�ρείας. Π�λλ�ί απ τ�υς μακρ�-!ιτερ�υς νε�λιθικ�ύς �ικισμ�ύςτης Θεσσαλίας !ρίσκ�νται σε περι-!άλλ�ντα με ανάλ�γα �αρακτηρι-στικά.

H επιτυ�ημένη επιλ�γή της αρ�ι-κής εγκατάστασης απ�δεικνύεταιπράγματι απ τη διάρκειά της. Oιπρώτ�ι κάτ�ικ�ι εγκαταστάθηκανεδώ περίπ�υ στα μέσα της 7ης π.X.�ιλιετίας, ιδρύ�ντας ένα μικρ �ικι-σμ π�υ στηρι#ταν στη γεωργ�-κτην�τρ��ική �ικ�ν�μία. Tα στ�ι-�εία γι’ αυτή την αρ�ική εγκατάστα-ση, π�υ � Θε��άρης �αρακτήρισε«ακεραμική», είναι ιδιαίτερα λίγακαι � �αρακτήρας τ�υς αμ�ιλεγ-μεν�ς. Mε κάπ�ια διαλείμματα, η#ωή τ�υ �ικισμ�ύ συνε�ίστηκε μέ-�ρι τη 2η �ιλιετία, στα μέσα της �-π�ίας �αίνεται τι εγκαταλεί�θηκε.O �ικισμς της Aρ�αιτερης Nε�λι-θικής I-III εκτεινταν σε μεγαλύτε-

ρη έκταση, αν και πάλι � �αρακτή-ρας τ�υ δεν είναι καλά γνωστς.Φαίνεται μως τι ήταν ανεπτυγμέ-ν�ς στην ευρύτερη περι��ή (Σέ-σκλ� B και Σέσκλ� Γ), π�υ κατ�ική-θηκε συστηματικτερα κατά τη Mέ-ση Nε�λιθική (5800-5300 π.X.). Kρί-ν�ντας απ τα λίγα αρ�ιτεκτ�νικάλείψανα της Aρ�αιτερης Nε�λιθι-κής π�υ έ��υν εντ�πιστεί εκεί, δεν�αίνεται τι η εγκατάσταση αντι-πρ�σώπευε μια πυκνή εγκατ�ίκησηπ�υ κάλυπτε τ� σύν�λ� της έκτα-σης, πράγμα άλλωστε π�υ δεν συμ-!αίνει και στην επμενη, τη MέσηNε�λιθική περί�δ�.

Kατά την Aρ�αιτερη Nε�λιθικήτα κτίσματα ήταν τετράπλευρα, κτι-

σμένα με πηλδ�μ�υς τ�ί��υς(pisé) και &ύλα, ενώ δεν έλειπαν καιτα κτίσματα με λίθινα θεμέλια.Eκτς μως απ γενικές πληρ��-ρίες αυτ�ύ τ�υ τύπ�υ, δεν γνωρί-#�υμε κάτι περισστερ� για τη διά-τα&η των κτισμάτων, τη μ�ρ�ή καιτη διάτα&η των εσωτερικών τ�υςκαι την αναλ�γία αν�ι�τών και στε-γασμένων �ώρων. Kρίν�ντας πά-ντως απ άλλες θεσσαλικές θέσειςτης Aρ�αιτερης Nε�λιθικής, πωςγια παράδειγμα τ� A�ίλλει�, π�υ έ-��υν ανασκα�εί σε μεγαλύτερη έ-κταση, θα πρέπει και για τ� Σέσκλ�να υπ�θέσ�υμε τι τα �ικήματα!ρίσκ�νταν σε αραιές απ�στάσεις,ενώ �ι ενδιάμεσ�ι αν�ι�τ�ί �ώρ�ι�ρησιμ�π�ι�ύνταν για τις καθημε-ρινές εργασίες των κατ�ίκων, τηνπρ�ετ�ιμασία της τρ��ής και !έ-!αια άλλες �ικ�τε�νικές δραστη-ριτητες. H πρακτική αυτή στ� Σέ-σκλ� ακ�λ�υθείται σε μεγάλ� !αθ-μ και στην επμενη περί�δ�, τηMέση Nε�λιθική.

H κύρια �άση της �ικιστικής ακ-μής τ�υ �ικισμ�ύ είναι εκείνη π�υ�ν�μά#�υμε «Mέση Nε�λιθική».Στη �άση αυτή καλύπτει και την ε-πίπεδη πλαγιά (Σέσκλ� B) π�υ ε-κτείνεται στα δυτικά τ�υ αρ�ικ�ύλ��υ (Σέσκλ� A), με πυκντερηδιάτα&η απ εκείνη της Aρ�αιτε-ρης Nε�λιθικής. Mάλιστα, �ι πρώ-τες εκτιμήσεις για τ� συγκεκριμέν�τμήμα τ�υ �ικισμ�ύ τ�υ απέδιδανέκταση μεγαλύτερη απ 130 στρέμ-ματα και πληθυσμ π�υ πλησία#ετ�υς 3.000. H τελική μελέτη μωςτων αρ�ιτεκτ�νικών καταλ�ίπων έ-�ει δεί&ει τι η πυκντητα των �ικη-μάτων στην περι��ή αυτή και � �α-ρακτήρας των κατασκευών είναιτέτ�ι�ς π�υ δεν πρέπει να αντιστ�ι-�εί σε πληθυσμ μεγαλύτερ� απτ� μέσ� ρ� των άλλων νε�λιθικώνθέσεων, μερικές δηλαδή εκατ�ντά-δες κατ�ίκ�υς. Oι �αρακτηρισμ�ί ε-π�μένως «πλη» για τ� εκτεταμέ-ν�, επίπεδ� μέρ�ς τ�υ �ικισμ�ύ και«ακρπ�λη» για τ�ν αρ�ικ γήλ��Kαστράκι, π�υ εί�αν αναπτυ�θεί �ιανασκα�ές τ�υ Tσ�ύντα, έ��υν σή-μερα μάλλ�ν συμ!ατικ �αρακτήρακαι δεν πρέπει να παραπέμπ�υν στ�γνωστ απ μεταγενέστερες πε-ριδ�υς της πρ�ϊστ�ρίας και τηςαρ�αιτητας σύστημα π�λε�δ�μι-κής και κατ’ επέκτασιν, κ�ινωνικήςκαι π�λιτικής �ργάνωσης.

T� Διμήνι

T� Διμήνι ε&ακ�λ�υθεί να απ�τε-λεί την περισστερ� γνωστή θέσητης Nετερης Nε�λιθικής της πε-ρι��ής και μια απ τις πλέ�ν γνω-στές νε�λιθικές θέσεις της Eλλά-δας. T� σύν�λ� σ�εδν τ�υ �ικι-σμ�ύ, εμ!αδ�ύ περίπ�υ 8 στρεμ-μάτων, εί�ε, πως και τ� Σέσκλ�,

Eιδώλι καθιστής γυνακείας μ ρ�ής με παιδί («K υρ τρ�� ς») (περ. 4800 - 4500π.X.), απ� κασταν� αν ι�τ� πηλ�. Bρέθηκε στην Aκρ�π λη Σέσκλ υ Mαγνησίαςκαι �ιλ �ενείται στ Eθνικ� Aρ�αι λ γικ� M υσεί .


ανασκα�εί απ τ�ν Tσ�ύντα στιςαρ�ές τ�υ αιώνα. H επανε&έτασηεδώ πραγματ�π�ιήθηκε απ τ�ν Γ.X�υρμ�υ#ιάδη στ� διάστημα 1974 -1976 και κάλυψε λ� τ�ν �ικισμ. Hθέση ιδρύθηκε στις πρώιμες �ά-σεις της Nετερης Nε�λιθικής (α΄μισ της 5ης π.X. �ιλιετίας) στην α-κτή τ�υ Παγασητικ�ύ κλπ�υ, π�υ,πως �ι σ�ετικές γεωμ�ρ��λ�γι-κές έρευνες έ��υν επι!ε!αιώσει,έ�ει σημαντικά μετα!ληθεί απτην επ��ή εκείνη, ε&αιτίας επεισ�-δίων πρ�σ�ώσεων αλλά και της α-νδ�υ της στάθμης της θάλασσας.

Eνα κεντρικ #ητ�ύμεν� της ε-πανε&έτασης τ�υ νε�λιθικ�ύ Διμη-νί�υ ήταν � �αρακτήρας και η λει-τ�υργία των έ&ι �μκεντρων κυ-κλικών περι!λων, την ύπαρ&η των�π�ίων εί�ε ήδη διαπιστώσει �Tσ�ύντας και απ�δώσει, με !άσητα λιγ�στά δεδ�μένα της επ��ήςεκείνης, σε ένα σύστημα αμυντι-κών τει�ών π�υ υπ�στήρι#αν τ��αρακτηρισμ της θέσης ως «α-κρπ�λης».

Oι παρατηρήσεις τ�υ X�υρμ�υ-#ιάδη έδει&αν τι �ι περί!�λ�ι τ�υΔιμηνί�υ εί�αν καταρ�ήν μια �ω-ρ�τα&ική λειτ�υργία και διαμρ-�ωναν τ�ν �ικισμ σε τέσσερις πε-ρι��ές «�ικ�τε�νικής δραστηρι-τητας» π�υ !ρίσκ�νταν διατεταγ-μένες γύρω απ την κεντρική αυ-λή, σε �αμηλτερ� επίπεδ�. Oπωςμπ�ρεί κανείς εύκ�λα να διαπιστώ-σει, καθεμιά απ τις περι��ές αυ-τές περιεί�ε ένα �ίκημα και σειράαπ απ�θηκευτικές και !ι�τε�νι-κές εγκαταστάσεις, καθώς και ε-

γκαταστάσεις πρ�ετ�ιμασίας τηςτρ��ής, απ�τελ�ύσε δηλαδή πιθα-ντατα μια πλήρη παραγωγική μ�-νάδα. H πρσ!αση μως στις μ�νά-δες αυτές ρυθμι#ταν απ�τελε-σματικά απ την παρ�υσία των πε-ρι!λων και των ακτινωτά διατε-ταγμένων διαδρμων πρ�ς την κε-ντρική αυλή.

Σύμ�ωνα με τις παρατηρήσειςτ�υ X�υρμ�υ#ιάδη, �ι περί!�λ�ι α-ναπτύ�θηκαν ακ�λ�υθώντας τιςπρακτικές ανάγκες των κατ�ίκωνκαι δεν υπακ�ύ�υν σε ένα γενικ,

πρ�καθ�ρισμέν� σ�έδι�. Eίναι�ρήσιμ� να παρα!άλει κανείς τηδιάτα&η αυτή με εκείνη π�υ είδαμεστ� Σέσκλ� της Mέσης Nε�λιθικής.Σε αντίθεση με τα ελεύθερα �ική-ματα τ�υ Σέσκλ�υ, π�υ περι!άλλ�-νται απ αν�ι�τ�ύς κ�ιν�ρηστ�υς�ώρ�υς, τα �ικήματα τ�υ Διμηνί�υπερι�ρί#�νται μέσα σε περι!-λ�υς, �ι �π�ί�ι απ�κλεί�υν την ε-λεύθερη πρσ!αση. O �αρακτήραςτης παραγωγικής δραστηριτηταςτ�υ �ικισμ�ύ θα πρέπει επ�μένωςνα εί�ε εντ�ντερα «ιδιωτικ» �α-

ρακτήρα, ενώ η ελεύθερη αμ�!αι-τητα μετα&ύ των «ν�ικ�κυριών»θα πρέπει να ήταν περισστερ�περι�ρισμένη ή υπ έλεγ��ν μέσωτης κ�ινωνικής δ�μής. Oι παρατη-ρήσεις αυτές παραπέμπ�υν σε κ�ι-νωνική δ�μή με σα�έστερα στ�ι-�εία ιεραρ�ικής �ργάνωσης, η �-π�ία συνήθως είναι σε θέση να ε-λέγ�ει τη θεσμ�θετημένη αμ�ι!αι-τητα.

Eκ�ραση αυτής της κ�ινωνικήςιεραρ�ίας στ� Διμήνι μπ�ρεί να θε-ωρηθεί η κεντρική αυλή, τ� κεντρι-κ δηλαδή και μεγαλύτερ�, αναλ�-γικά, τμήμα τ�υ �ικισμ�ύ, μέσαστην �π�ία !ρίσκεται ένα «μεγα-ρ�ειδές» κτίσμα, μ�ι� αλλά μι-κρτερ� απ εκείν� τ�υ Σέσκλ�υτης Nετερης Nε�λιθικής. Aνάλ�-γ� κεντρικ κτίσμα με αυτ τ�υ Δι-μηνί�υ –η ηλικία τ�υ �π�ί�υ έ�ειωστσ� αμ�ισ!ητηθεί απ τ�νX�υρμ�υ#ιάδη– εκτς απ τ� Σέ-σκλ�, γνωρί#�υμε και απ την AγίαΣ��ία Mαγ�ύλα στην περι��ή τηςΛάρισας και τη Mαγ�ύλα Bισ!ίκη.

Για τ�ν �ικισμ τ�υ Διμηνί�υ δενδιαθέτ�υμε ακμη τα ανάλ�γαστ�ι�εία της καταν�μής της κερα-μικής μετα&ύ των δια��ρετικώνμερών τ�υ �ικισμ�ύ. Oρισμένες ει-δικές κατηγ�ρίες αρ�αι�λ�γικώνευρημάτων, πως τα ειδώλια καιτα αντικείμενα απ στρε�Spondylus δεί�ν�υν ιδιαίτερη πρ�-τίμηση σε συγκεκριμένα σημείατων περι��ών «�ικ�τε�νικής δρα-στηριτητας», αν και η πρ�τίμησηαυτή μπ�ρεί να σ�ετί#εται με τηθέση κατασκευής τ�υς, ιδιαίτεραγια τη δεύτερη κατηγ�ρία.

Aντίθετα, τα #ω�λ�γικά κατάλ�ι-πα δεν δεί�ν�υν ιδιαίτερη πρ�τί-μηση σε περι��ές ως πρ�ς τα είδητων #ώων, π�υ αντιπρ�σωπεύ�νταιμε περίπ�υ ανάλ�γα π�σ�στά. Aν ηκ�ινωνικη δια��ρ�π�ίηση π�υ υ-παινίσσεται η �ργάνωση τ�υ �ώ-ρ�υ είναι πραγματική, η �μ�ι�μ�ρ-�ία της συγκεκριμένης καταν�μήςμπ�ρεί να σημαίνει τι η π�ικιλίατης διατρ��ής των κατ�ίκων δεναπ�τελεί στην περίπτωση αυτή�ρήσιμ� δείκτη.

Δίωτ σ�αιρικ� αγγεί (περ. 5300 - 4800 π.X.), κατασκευασμέν απ� καστανέρυθρ πηλ�. Bρέθηκε στ Διμήνι Mαγνησίας καιμετα�έρθηκε στ Eθνικ� Aρ�αι λ γικ� M υσεί της Aθήνας.

Nε λιθικά εργαλεία σε στά κνήμης αιγ πρ �άτων, π υ �ρέθηκαν στ Σέσκλ και Διμήνι Mαγνησίας. E� υν μετα�ερθεί στ M υσεί B�λ υ.

ΓεωργίαH νελιθική ικνμία στηρί�ε-

ται σε τρία είδη ε�ημερωμένων δη-μητριακών: στ σιτάρι, μν�κκκκαι δίκκκ, και στ κριθάρι. Aπ�τα ψυ!ανθή, κυρίως η "ακή, αλλάκαι τα μπι�έλια συμπλήρωναν ση-μαντικά τη διατρ"ή σε "υτικέςπρωτεΐνες.

Mλν�τι η μηδική, τ λαθύρικαι τ ρ�%ι ήταν �σπρια κυρίως για�ωτρ"ή, δεν απκλείεται να!ρησιμπιήθηκαν και για τη δια-τρ"ή των ανθρώπων. T ίδι ι-σ!ύει %έ%αια και για τα δημητρια-κά –κε!ρί, %ρώμη και σίκαλη–, πυ%ρέθηκαν σε μικρές πσ�τητες.Aλλά και ι διά"ρι καρπί πυ%ρίσκνται απανθρακωμένι απ-τελύσαν μέρς της διατρ"ής αν-θρώπων και ε�ημερωμένων �ώων.


Kωδων�σ�ημς κύαθς (περ. 5800 - 5300 π.X.), είναι κατασκευασμένς απ� κα-σταν� πηλ�. H επι�άνειά τυ �έρει κιτρινωπ� αλεί�ωμα και διακ�σμηση με ερυ-θρή �α�ή. Bρέθηκε στ Λειανκλάδι Φθιώτιδας και έ�ει μετα�ερθεί στ Eθνικ�Aρ�αιλγικ� Mυσεί.

Aμαυρ��ρωμη πρ��υς (περ. 5300 - 4500 π.X.). Eίναι κατασκευασμέν απ� καστα-ν� πηλ� με λίγες πρσμεί!εις. H επι�άνειά τυ είναι κασταν��αιη θαμπή. Bρέθη-κε στ Σπήλαι τυ Παν�ς στην Aττική και ανήκει στ Mυσεί Mαραθώνα.

Oικισμ�ί της Στερεάς EλλάδαςOι πρώτες κατ�ικίες πιστεύεται �τι ήταν καλύ�ες πλεκτές απ� κ�ρμ�ύς και κλαδιά...

Σ�αιρικ� πιθειδές αγγεί (περ. 5800 - 5300 π.X.) απ� καθαρ� κασταν� πηλ�. H ε-πι�άνειά τυ έ�ει κιτρινωπ� λεπτ� αλεί�ωμα και ερυθρή �α�ή. Bρέθηκε στη Mα-γύλα Mπα$ωμένυ Bιωτίας και ανήκει στ Mυσεί Xαιρώνειας.

Tης Mαρίας Παντελίδυ - Γκ��α

Kαθηγήτριας Πρ�ϊστ�ρικής Aρ�αι�λ�γίας στ�Πανεπιστήμι� Aθηνών

H ATTIKH, η B�ιωτία, η Φθιώτιδα καιη Φωκίδα, με ιδιαίτερη �υσική δια-μ�ρ�ωση η κάθε περι��ή, σ�ηματί-��υν τ� ανατ�λικ� τμήμα της Στε-ρεάς και τ� ν�τι�τερ� άκρ� τ�υ η-πειρωτικ�ύ κ�ρμ�ύ της Eλλάδας.

Δασωμένα !�υνά, εύ��ρες σ�ε-τικά πεδιάδες, π�ταμ�ί με λίγα νε-ρά, κλίμα ήπι� και π�λλές πρ�στα-τευμένες ακτές είλκυσαν τ�υςπρώτ�υς κατ�ίκ�υς της Aττικής,για να �ήσ�υν ��ι τ�σ� απ� τη γη,αλλά απ� τη θάλασσα. Aντίθετα, ηB�ιωτία, κυκλωμένη απ� ψηλά !�υ-νά, έ�ει νερά π�λλά –τ�υς π�τα-μ�ύς Kη�ισ�, Mέλανα και τη λίμνηKωπαΐδα–, πλ�ύσι� �ώμα στις πε-διάδες τ�υ Kη�ισ�ύ, των Θη!ώνκαι της Oιν�ης, π�υ �δηγ�ύν στηθάλασσα ή ευκ�λύν�υν τη διέλευ-ση απ� την ακτή στην ενδ��ώρα. HΦθιώτιδα και η Φωκίδα, γεμάτες!�υνά και ά&εν�υς τ�π�υς, έ��υνλίγη πεδινή γη, περι�ρισμένη στηνκ�ιλά τ�υ Σπερ�ει�ύ, π�υ πλαταίνειπρ�ς τ�ν Mαλιακ� K�λπ�.

Aκ�μα δεν γνωρί��υμε ασ�αλώςαπ� π�ύ και πώς ήρθαν �ι πρώτ�ικάτ�ικ�ι στην Eλλάδα γύρω στ�6500 π.X. Συστηματικές ενασκα-

�ές έ��υν γίνει σε λίγες θέσεις,πέντε ή έ&ι τ� π�λύ στη B�ιωτία,άλλες τ�σες σε �λ�κληρη τηνAττική και λιγ�τερες στην κ�ιλάδατ�υ Σπερ�ει�ύ.

Διά��ρα �μως ευρήματα, κυ-ρίως κ�μμάτια κεραμικής, π�υ α-π�καλύπτ�νται συνήθως με τ� α-λέτρι και σκ�ρπί��νται στη γη, �α-νερών�υν τ�υς �αμηλ�ύς λ��υς,�π�υ πρ�τιμ�ύσαν να κατ�ικ�ύν �ιάνθρωπ�ι της Στερεάς, �πως καισε �λη την Eλλάδα, κατά τη Nε�λι-θική Eπ��ή.

Στη B�ιωτία, η Π�λυγύρα, �Oρ��μεν�ς, τ� Kαλάμι, �ι Aλαλκ�-μενές, η Aλίατρ�ς με τ� σπήλαι�Σεϊντή, τ� Aκραί�νι� με τη σπηλιάτ�υ Σαρακην�ύ, η Mεγάλη Kατα!�-θρα, � Γλας, τ� Kάστρ�, τ� Στρ�!ί-κι, � Πύργ�ς σ�ηματί��υν στε�άνιγύρω απ� τη λίμνη Kωπαΐδα. Στην ί-δια περι��ή ανήκ�υν δυτικά η Xαι-ρώνεια με δυ� �ικισμ�ύς και ακ�μηπι� ψηλά η Aγία Mαρίνα.

Aπ� την άλλη ��θη τ�υ Kη�ισ�ύ,στη σημερινή Λ�κρίδα, η Eλάτειακαι τ� Mάνεσι και ν�τι�τερα στηB�ιωτία, �ι Θεσπιές, η Eύτρηση καιη Θή!α. Πι� μακριά �ι Πλαταιές καιστ� άλλ� άκρ�, στη Φωκίδα, τ� γνω-στ� Kωρύκει�ν Aντρ�ν στ�υς Δελ-��ύς. Aνατ�λικά, μετά τ� Yπατ�, τ�Σ�ηματάρι, τ�ν Aγι� Θωμά, τα Oιν�-


Σκύ�ς απ� σκτειν� κασταν� πηλ� (περ. 4500 - 3200 π.X.) σ�ετικά �νδρ�, μεστιλ�ωμένη επι�άνεια. Bρέθηκε στα Πευκάκια Mαγνησίας και ανήκει στ Mυ-σεί B�λυ.

�υτα, &ε�ωρί��υμε !�ρεια, στην α-κτή, τις Aλές και ν�τι�τερα, στηνπαραλία, τα Xάλια και τ� Δράμεσι,π�υ πρέπει να κατ�ικήθηκαν ασ�α-λώς απ� �μάδες με θαλασσινές α-σ��λίες. Oι επ�μενες εγκαταστά-σεις !ρίσκ�νται !�ρει�τερα, στηνκ�ιλάδα τ�υ Σπερ�ει�ύ.

Σε αυτή τη λωρίδα καλής γης, αρ-κετά υπ�λείμματα !ρέθηκαν έως

τώρα κ�ντά στ� Λιαν�κλάδι, τ�Aμ�ύρι και τη Mεγάλη Bρύση.

Oι πρώτ�ι κάτ�ικ�ι της Aττικής ε-γκαθίστανται στις ακτές και τα πα-ραθαλάσσια υψώματα Pαμν�ύς, Kά-τω Σ�ύλι, Πλάσι, Kα�άρμα Pα�ήνας,Λ�ύτσα, τρεις θέσεις γύρω απ� τηBραυρώνα, Θ�ρικ�ς, Mεγάλ� Λιθά-ρι Aνα!ύσ�υ και Λαγ�νήσι παρ�υ-σίασαν λίγα σημάδια της Nε�λιθι-

κής Eπ��ής, ενώ απ� τα π�λλά ευ-ρήματα της ανασκα�ής της NέαςMάκρης γνωρίσαμε καλύτερα τηνκαθημερινή �ωή της επ��ής.

Στα μεσ�γεια της Aττικής κατά-λ�ιπα εντ�πί��υμε μ�ν� στην πε-διάδα των Aθηνών, μια θέση σταΠατήσια, άλλη στ� λ�� τ�υ K�λλε-γί�υ στ� Ψυ�ικ� και κυρίως στιςκλιτύς τ�υ !ρά��υ της Aκρ�π�λης.

Σε αυτές τις θέσεις πρέπει να πρ�-σθέσ�υμε τα σπήλαια τ�υ Παν�ςστ�ν Mαραθώνα και τ�υ Kίτσ�υ στ�Λαύρι�, πάνω στα !�υνά και πιθα-νώς δυ� ακ�μη στ� !ρά�� τηςAκρ�π�λης, π�υ τ�π�θετ�ύνται�ρ�νικά στη Nεώτερη Nε�λιθική καιστην Tελική Nε�λιθική.

O σ�ηματισμ�ς των �ικισμώνστ�υς λ��υς και τις ακτές δεν έγι-νε παντ�ύ ταυτ��ρ�να. Oι γνώσειςμας γύρω απ� τη διάτα&η, την �ρ-γάνωση και τη μ�ρ�ή τ�υς είναι λί-γες, απ�σπασματικές, με πάμπ�λλακενά και μ�ν�ν αν τις συνδυάσ�υμεμπ�ρ�ύμε να απ�κτήσ�υμε μια ει-κ�να για τ�ν τρ�π� της �ωής τ�υς.

Oι πρώτες κατ�ικίες πιστεύ�υμε�τι ήταν καλύ!ες πλεκτές απ� κ�ρ-μ�ύς και κλαδιά. Aπ� αυτές απ�μέ-νει μ�ν� τ� σκληρ� κτυπημέν� δά-πεδ�, �ι �πές, �π�υ εισ�ωρ�ύσαν �ιπάσσαλ�ι τ�υ σκελετ�ύ στ� �ώμα,και ακ�μη κ�μμάτια απ� τη λάσπηπ�υ άλει�αν στα κλαδιά. Λίγα τέ-τ�ια σημάδια !ρέθηκαν στην Eλά-τεια, �ωρίς να δίν�υν στ�ι�εία γιατη γενικ�τερη μ�ρ�ή της καλύ!ας.

Oλ�κληρ� τ� σ�ήμα των καλυ!ώνδιατηρήθηκε στη Nέα Mάκρη, σεστρώματα �μως νεώτερα, μα�ί μεκτιστά σπίτια. Eκεί παρ�υσιά��νταιστην αρ�ή της Mέσης Nε�λιθικήςκαι διατηρ�ύνται μέ�ρι την τελικήεγκατάλειψη τ�υ �ικισμ�ύ, αλλά μεμ�ρ�ή απλ�υστευμένη. Oι παλαι�-τερες έ��υν δάπεδ� ελλειψ�ειδές,σκαμμέν� 25-30 εκ. !αθύτερα απ�την επι�άνεια τ�υ εδά��υς και εί-σ�δ� στη στενή πλευρά, π�υ σημα-δεύεται απ� !αθμίδα ή σταθερ� κα-τώ�λι. E&ωτερικά, ένα αυλάκι συλ-λέγει τα νερά, για να μην εισ�ωρή-σ�υν και λιμνάσ�υν στ� δάπεδ�. Tαπλεκτά τ�ι�ώματα γίν�νται κατακ�-ρυ�α, η στέγη δίρι�τη και στη μιακαλύ!α υπήρ�ε πάνω απ� την είσ�-δ� �αμηλ� στέγαστρ�. Λίγες �πέςστ� έδα��ς �ανερών�υν �τι �ιπάσσαλ�ι τ�υ σκελετ�ύ έστεκαν

Eιδώλι γυναικείας μρ�ής (περ. 6500 - 5800 π.X.) απ� λευκ� μάρμαρ. Aπ� τ Mυσεί Aρ�αίας Aγράς.

Για τις δύ� πρώτες περι�δ�υςτης Nε�λιθικής Eπ��ής, την Aρ�αι-�τερη και τη Mέση, είναι σ�ετικάλίγα τα στ�ι�εία για τα τα�ικά έθι-μα. Mπ�ρ�ύμε να διακρίν�υμετρεις τρ�π�υς τα�ής: τις πρωτ�γε-νείς τα�ές, δηλαδή την τα�ή τωννεκρών σε λάκκ�υς σε συνεσταλμέ-νη στάση, τις δευτερ�γενείς τα�ές,δηλαδή την ανακ�μιδή των �στώνσε άλλη θέση απ� την αρ�ική καιτέλ�ς τις καύσεις των νεκρών. Oιτα�ές γίν�νταν μέσα στ�υς �ικι-σμ�ύς, συ�νά κάτω απ� τα δάπεδακατ�ικιών και σε σπήλαια.

Περισσ�τερα στ�ι�εία έ��υμεγια τη Nε�τερη νε�λιθική περί�δ�(5300-4500 π.X.) κατά τη διάρκειατης �π�ίας συνυπάρ��υν και �ιτρεις τύπ�ι τα�ών. Σε αυτή την πε-ρί�δ� ανήκ�υν και τα δύ� μεγάλανεκρ�τα�εία της Θεσσαλίας στιςθέσεις Σ�υ�λί Mαγ�ύλα και Πλα-τιά Mαγ�ύλα Zάρκ�υ. Eίναι και τα

δύ� νεκρ�τα�εία καύσεων π�υ#ρίσκ�νται �μως σε απ�σταση απ�τ�υς �ικισμ�ύς. Mετά απ� την καύ-ση τ�υ νεκρ�ύ τ�π�θετ�ύσαν συ-νήθως τ� κρανί� και τα μακρά �-στά σε αγγεία, �ρθια ή ανεστραμ-μένα, ενώ ένα άλλ� αγγεί� απ�τε-λ�ύσε πρ�σ��ρά πρ�ς τ� νεκρ�.T� έθιμ� ήταν γενικευμέν� ακ�μακαι για τις τα�ές των παιδιών. Mιααν�ικτή εστία στ� �ώρ� τ�υ νεκρ�-τα�εί�υ �ρησίμευε για την καύσητων νεκρών. Στην Tελική Nε�λιθι-κή περί�δ� γίν�νται τα�ές και σεκτιστ�ύς λάκκ�υς με τ�υς νεκρ�ύςτ�π�θετημέν�υς σε συνεσταλμένηστάση, �πως �αίνεται απ� τα νε-κρ�τα�εία στην Kε�άλα της Kέαςκαι στα Θαρρ�ύνια της Eύ#�ιας.

Tα έθιμα τα�ής των νε�λιθικώνανθρώπων υπ�δηλών�υν σε#ασμ�στ�υς νεκρ�ύς και την πίστη στησυνέ�εια της «$ωής» και μετά τ�νθάνατ�.

Tα�ικά έθιμα


�ρθι�ι, σαν τις κ�λ�νες των �ικ�-δ�μών, και γι’ αυτ� πρέπει να ήτανενωμέν�ι στις κ�ρυ�ές τ�υς με άλ-λ�υς, �ρι��ντι�υς, π�υ σ�ημάτι�αντ�ν τετράπλευρ� σκελετ� της στέ-γης. Mε τη μέθ�δ� αυτή καταργ�ύ-νται τα εσωτερικά υπ�στυλώματα,� �ώρ�ς μένει ελεύθερ�ς και μπ�-ρεί μέσα να ανάψει πυρά.

Kτιστ� νε�λιθικ� σπίτι

Aργ�τερα, στα τελευταία �ρ�νια�ωής τ�υ �ικισμ�ύ, �ι καλύ!ες α-πλ�π�ι�ύνται, έ��υν πάντα ελλει-πτικ� σ�ήμα, αλλά � σκελετ�ς τ�υςσ�ηματί�εται απ� περιμετρικά στη-ρίγματα π�υ γέρν�υν και στερεώ-ν�νται στην κ�ρυ�ή εν�ς μεγάλ�υκεντρικ�ύ πασσάλ�υ. T� δάπεδ� εί-ναι �ρι��ντι�, δεν έ�ει ανάγκη απ�ε&ωτερικ� αυλάκι και η θύρα αν�ί-γεται στη μακρά πλευρά, για να �ω-τί�εται καλύτερα � �ώρ�ς. T� κατώ-�λι παραλείπεται, αλλά η θέση τηςθύρας πρ�δίδεται απ� τ� στρώμαλάσπης π�υ μετέ�εραν εκεί με τα�ρ�νια τα πατήματα των εν�ίκων.Mέσα σε αυτ� τ�ν �ώρ� με τ�ν κε-ντρικ� πάσσαλ� δεν υπάρ��υν ί�νηπυράς, γιατί �αίνεται πως η �ωτιάεδώ θα ήταν επικίνδυνη.

T� κτιστ� νε�λιθικ� σπίτι είναικαι αυτ� καλύτερα γνωστ� κατά τηMέση Nε�λιθική. Eίναι ένα μακρύμ�ν��ωρ� δωμάτι�, π�υ μπ�ρ�ύσεκάπ�τε να �ωριστεί σε δυ� ή να«κ�λλήσει» πάνω τ�υ άλλ� ένα. Oιτ�ί��ι τ�υ, ευθύγραμμ�ι και στε-ν�ί, πά��υς γύρω στα 40 εκ., κτι-σμέν�ι στη !άση τ�υς με απελέκη-τες πέτρες, υψών�νται συνήθωςμ�ν� με πλίνθ�υς π�υ έ��υν στε-γνώσει στ�ν ήλι�.

T� πλάτ�ς τ�υ σπιτι�ύ δεν πρέ-πει να &επερν�ύσε τα 2,50-3 μ., �σ�γιν�ταν να γε�υρωθεί απ� τ�υςκ�ρμ�ύς της στέγης. H θύρα στηστενή ή στην πλατιά πλευρά δεν ή-ταν τ�π�θετημένη α&�νικά, αλλάστ� πλάι, και απ� αυτή πρέπει να�ωτι��ταν �λ�ς � �ώρ�ς. Στα δά-πεδα τ� �ώμα ήταν κτυπημέν� καιπατημέν�, �ωρίς ιδιαίτερη επάλει-ψη, ενώ συ�νά υπήρ�ε λεπτ� �αλί-

κι, στρωμέν� στ�υς εσωτερικ�ύς�ώρ�υς. M�ν� σε ένα σπίτι κάτω α-π� την Aκρ�π�λη των Aθηνών και ί-σως σε άλλ� ένα στη Nέα Mάκρη τ�δάπεδ� �αίνεται να ήταν καλυμμέ-ν� με &ύλα στρωμένα πάνω σε πέ-τρες.

Tέλ�ς, η στέγη ήταν ελα�ριά,πλεκτή απ� κλαδιά και ά�υρα, με&ύλιν� σκελετ� στηριγμέν� στ�υς

πλευρικ�ύς τ�ί��υς. Θα πρέπει νατη �ανταστ�ύμε με κλίση, για νακυλ�ύν τα νερά, και μάλιστα μ�ν�-ρι�τη, �πως �αίνεται στα ελά�ιστασπίτια π�υ γνωρί��υμε.

Πρ�ηγμένη τε�ν�λ�γίαΠ�λύ πρ�ηγμένη τε�ν�λ�γία μαρ-

τυρεί τ� σύστημα &υλ�δεσιάς, π�υσυναντάμε πάλι μ�ν� στη Nέα Mά-

κρη. Mέσα στ� πά��ς των τ�ί�ων,στις γωνίες και κ�ντά στα αν�ίγμα-τα τ�π�θετ�ύνται κατακ�ρυ��ιπάσσαλ�ι, π�υ είναι π�λύ πιθαν� ναενών�νταν με άλλ�υς �ρι��ντι�υς.Oλ�ι μα�ί σ�ημάτι�αν ισ�υρ� πλέγ-μα, π�υ έδενε την πλινθ�δ�μή καισήκωνε τ� !άρ�ς της στέγης. Aυτ�τ� απλ� και στεν� δωμάτι� ήταν τ�κατα�ύγι� των ανθρώπων σε κάθεεπ��ή.

H εστία, για να ψήνεται τ� �αγητ�και τ� ψωμί –σε πήλινες �ύτρες, σεαν�ι�τά ταψιά, στη σ�ύ!λα ή στη��!�λη μέσα στη στά�τη– ήταν στη-μένη στ�ν αν�ι�τ� �ώρ�, στ� ύπαι-θρ�. Tις περισσ�τερες ��ρές η πυ-ρά άνα!ε ελεύθερη, σε �ρισμέν�σημεί�, πρ��ανώς απάνεμ� ή μέσασε ρη�� λάκκ�. Aλλ�τε η πυρά πε-ρι�ρι��ταν μέσα σε κυκλικ� �ώρ�σ�ηματισμέν� απ� μία σειρά μικρές�ρθιες πέτρες, π�υ δεν απ�τελ�ύ-σαν πρ�στασία, αλλά μάλλ�ν καθ�-ρι�αν και επέ!αλλαν τη συγκεκριμέ-νη θέση. Λιγ�τερες ήταν, τέλ�ς, �ικτιστές με μεγάλες πέτρες εστίεςσε σ�ήμα Π. Πάνω τ�υς ακ�υμπ�ύ-σε η �ύτρα, αλλά � �ώρ�ς της �ω-τιάς έμενε μικρ�ς, μ�ν� για κάρ-!�υνα ή για μικρά &ύλα. Φ�ύρν�υςκτιστ�ύς δεν �αίνεται να εί�αν και,αν �ρεια��ταν κλειστή πυρά, ίσως έ-�τια�ναν μικρ� πρ�σκαιρ� πήλιν�περί!λημα.

Yπέργειες απ�θήκες

Tις πρ�μήθειες για τ� ν�ικ�κυρι�έκρυ!αν μέσα σε λάκκ�υς, !άθ�υςκαι διαμέτρ�υ 0,50-1 μ., αν�ιγμέ-ν�υς ��ι μέσα στα σπίτια, αλλά έ&ω,στις αυλές. Eκεί, στ� ύπαιθρ�, πρέ-πει να τ�υς κάλυπταν με δέρματα,&ύλα ή πλεκτή στέγη, πάντως με κά-π�ια �θαρτά υλικά π�υ δεν σώθη-καν. Aργ�τερα, �ταν πια �ι λάκκ�ι ή-ταν ά�ρηστ�ι, τ�υς γέμι�αν με μπά-�α και σκ�υπίδια π�υ ήθελαν να α-π�μακρύν�υν απ� τα σπίτια.

Tελείως δια��ρετική πρακτική ε-�αρμ�στηκε στη Nέα Mάκρη στηνεπ�μενη επ��ή. Aπ� την αρ�ή τηςMέσης Nε�λιθικής κατασκευά��-νται υπέργειες απ�θήκες, π�υ αερί-��νται και πρ�στατεύ�νται απ� τηνυγρασία με δάπεδ� λιθ�στρωτ� καιαλειμμέν� με λάσπη. Στις μικρές τατ�ι�ώματα ήταν πιθαν�τατα πλεκτά,υπήρ�αν �μως και μεγάλες, σε σ�ή-μα μικρ�ύ δωματί�υ, με είσ�δ� καιστέγη, κτισμένες με πλίνθ�υς και μεεντ�ι�ισμένα &ύλινα υπ�στυλώμα-τα, �πως τα σπίτια.

T� νερ� π�υ �ρειά�εται �πωσδή-π�τε κάθε �ικισμ�ς, �ταν δεν ήταντρε��ύμεν�, έπρεπε να τ� ανα�ητή-σ�υν �ι άνθρωπ�ι σκά!�ντας με π�-λύ κ�π� μέ�ρι τ� !ρά��. Π�λλά πη-γάδια της Tελικής Nε�λιθικής !ρέ-θηκαν συγκεντρωμένα στη ρί�α τ�υ!ρά��υ της Aκρ�π�λης των Aθη-νών, ένα μ�ν� στη Nέα Mάκρη, ενώστη B�ιωτία και στη Φθιώτιδα με τηλίμνη και τ�υς π�ταμ�ύς δεν υπήρ-�ε τέτ�ια ανάγκη. T�σ� τα πηγάδια�σ� και άλλα έργα, �πως � λιθ�-στρωτ�ς κεντρικ�ς δρ�μ�ς της Nέ-ας Mάκρης, μαρτυρ�ύν πως �ι κά-τ�ικ�ι των �ικισμών κατασκεύα�ανέργα για κ�ινή �ρήση.



Πρ��υς (περ. 5300 - 4500 π.X.) κατα-σκευασμέν απ� ρδ��ρωμ πηλ� μελίγες πρσμεί!εις. Bρέθηκε στ Σπή-λαι Πρ�ήτη Hλία, στη Pι$ύπληAθηνών.

Eιδώλι γυναικείας μρ�ής (περ. 5800- 5300 π.X.) απ� ανι�τ� κασταν� πηλ�. Aπ�τ Mυσεί Xαιρώνειας, Bιωτίας.


Tα κέντρα της Πελ π ννήσ υO πλ�ύτ�ς των ευρημάτων απ�δεικνύει την έντ�νη δραστηρι�τητα των κατ�ίκων των �ικισμών

Eιδώλι� καθιστής γυναικείας μ�ρ�ής (περ. 5300-4500 π.X.), απ� κασταν�, αν�ι�τ� πηλ�. Aπ� τ� M�υσεί� Nαυπλί�υ.

Kυλινδρική �ιάλη (περ. 5800-5300 π.X.), απ� ρ�δ��ρωμ� πηλ�. H επι�άνειά τ�υ εί-ναι �ρώματ�ς αν�ι�τ�ύ τε�ρ�ύ με θαμπή στίλ�ωση. Bρέθηκε στην Aσέα Aρκα-δίας και �ιλ��ενείται στ� M�υσεί� Tεγέας.

Σ�αιρικ� αγγεί� με �ρθι� λαιμ� (περ. 5800-5300 π.X.), απ� ερυθρ� πηλ�. H επι�ά-νειά τ�υ είναι στιλ�ωμένη. Bρέθηκε στη Λέρια Aργ�λίδας και έ�ει μετα�ερθείστ� M�υσεί� Aργ�υς.

Tης Eλισά�ετ Xατ"ηπ�ύλι�υ

Aρ�αι�λ�γ�υ

ΣTH BOPEIOANATOΛIKH Πελπ�ν-νησ ανήκυν σημαντικ�τατα κέ-ντρα της Nελιθικής Eπ�ής, �πωςτ Φράγ�θι, η K�ρινθς και η Λέρ-να. Oι θέσεις αυτές εντάσσνται σεένα πλέγμα ικισμών με δραστη-ρι�τητα απ� την αρ�ή της Nελιθι-κής Eπ�ής, ενώ στ σπήλαιΦράγ�θι και πριν απ� αυτή. H επι-λγή των θέσεων –είτε υπαίθριεςείτε σπήλαια– γίνεται και εδώ, �-πως και σε άλλες περι�ές, με �ά-ση τ !υσικ� περι�άλλν, την πρ-σ!ρά πρώτων υλών, την πρσπ�-ριση τρ!ής και τη δυνατ�τητα μ�-νιμης κατίκησης. O άνθρωπς ε-γκαθίσταται κντά σε πηγές νερύ,σε πεδινές εκτάσεις ή σε �αμηλά�ρα�ώδη ε#άρματα, ��ι μακριά απ�τη θάλασσα.

O ικισμ�ς της Kρίνθυ ιδρύθη-κε την Aρ�αι�τερη Nελιθική (6ηπ.X. �ιλιετία) και διήρκεσε έως ττέλς της Nελιθικής Eπ�ής. Kα-τάλιπα απκαλύ!θηκαν στ �ώρτυ αρ�αϊκύ ναύ τυ Aπ�λλωνα,της δυτικής πλευράς της PωμαϊκήςAγράς και τυ μυσείυ. Aρ�ιτε-κτνικά κατάλιπα δεν �ρέθηκαν,παρά μ�νν ενδεί#εις λίθινων θε-μελίων και πών για την τπθέτη-ση #ύλινων πασσάλων. Στις τελευ-ταίες ανασκα!ές, τα ευρήματα τωνπίων �ρνλγύνται στη Nεώ-τερη Nελιθική, απκαλύ!θηκαν�ώρι ικιακής δραστηρι�τητας, ί-σως πρετιμασίας τρ!ής, με κα-



Kρατηρίσκ�ς με ψηλ� π�δι (περ. 5800-5300 π.X.) απ� ερυθρ� πηλ� και στιλ�ωμένη επι-�άνεια. Bρέθηκε στ� σπήλαι� Φράγ�θι Aργ�λίδας και ανήκει στ� M�υσεί� Nαυπλί�υ.

Λ��τμητη πρ��υς (περ. 6500-5800 π.X.), απ� υπ�λευκ�-ερυθρ� πηλ� και λεια-σμένη επι�άνεια. Bρέθηκε στη Nεμέα K�ρινθίας.

Kωνική �ιάλη (περ. 5300-4500 π.X.) απ� αν�ι�τ��ρωμ� πηλ� με επι�άνεια υπ�-λευκη, στιλ�ωμένη. Bρέθηκε στην Aρ�αία K�ρινθ� και �ιλ��ενείται στ� M�υσεί�K�ρίνθ�υ.

Aμ�ικωνικ� αγγεί� (περ. 4500-3200 π.X.) απ� ερυθρ� πηλ�. H κηλιδωτά �πτημένηλεία επι�άνεια κ�σμείται με στιλ�ωτά θέματα. Bρέθηκε στη θέση Aρια Aργ�λίδαςκαι �ιλ��ενείται στ� M�υσεί� Nαυπλί�υ.

τασκευές επι!ανείας απ� �ώμα καιπηλ� με πυκνές πές, ί�νη !ωτιάς,καθώς και «��θρι» απθηκευτικίμε κατάλιπα τρ!ών και αντικει-μένων.

Mλν�τι τα αρ�ιτεκτνικά κατά-λιπα της Nελιθικής Eπ�ής, �σαμπ�ρεσαν να διασωθύν απ� τηνκατασκευή της υπερκείμενης Aγ-ράς των �ρ�νων της Pωμαικρα-τίας, δεν είναι πλλά και δια!ωτι-στικά, πλύτς των ευρημάτων,κυρίως της κεραμικής και η διάρ-κεια %ωής τυ ικισμύ μαρτυρύν�τι ήταν σημαντικ�ς, ι δραστηρι�-τητες των κατίκων έντνες, με α-

νάπτυ#η της ναυσιπλΐας, των α-νταλλαγών και των επα!ών τ�σ μετ Aιγαί �σ και με τη ΔυτικήEλλάδα, ίσως και με την Aδριατική.

Tα λείψανατης Nεμέας

Στη Nεμέα τ 1925 απκαλύ!θη-καν λείψανα, κυρίως κεραμική τηςAρ�αι�τερης Nελιθικής, σε ένασπήλαι στη ντιανατλική πλαγιάτυ λ�!υ Tσύγκι%α, δυτικά τυκλασικύ ναύ τυ Δία και τυ σημε-ρινύ �ωριύ Hράκλει. H θέση, κ-ντά στν πταμ� Zαπάντη, επικινω-νεί πρς B. με την Kρινθία και πρς

N. με την Aργλίδα. T σπήλαι, �-ταν απκαλύ!θηκε, εί�ε ήδη υπ-στεί καταρρεύσεις, ίσως απ� σεισμ�.

Στη γύρω περι�ή δεν απκαλύ-!θηκαν αρ�ιτεκτνικά λείψανα τί-�ων ή θεμελίων σπιτιών. Eκτ�ς �μωςαπ� την κεραμική �ρέθηκαν στά%ώων, λίθινα και πήλινα αντικείμενα.T σπήλαι ίσως απτελύσε μέρςικισμύ και �ρησίμευε ως �ηθητι-κ�ς �ώρς. O ικισμ�ς δεν ανακαλύ-!θηκε τ�τε, τ 1974 �μως, εκσκα!ι-κές εργασίες σε αγρ� 35 μ. ντιδυ-τικά τυ σπηλαίυ, μέσα σε τέσσεραρύγματα, απκάλυψαν μεγάλη π-σ�τητα κεραμικής της Aρ�αι�τερηςNελιθικής μα%ί με εργαλεία και άλ-

λα κατάλιπα ανθρώπινης δραστη-ρι�τητας, πυ ενισ�ύυν την άπψηύπαρ#ης εν�ς μεγάλυ ικισμύ, τυπίυ �μως η ακρι�ής θέση δεν ε-ντπίστηκε ακ�μη.

Kεραμική της Aρ�αι�τερης Nελι-θικής απκαλύ!θηκε σε δύ σημείαστην πεδιάδα τυ Φλιύντς, 500 μ.ντιδυτικά της αρ�αίας ακρ�πλης,δυτικά της Nεμέας, αρ�ιτεκτνικά �-μως λείψανα δεν απκαλύ!θηκαν.

Σε απ�σταση 1 �λμ. απ� την K�ριν-θ, ανατλικά απ� τ δρ�μ Kρίν-θυ-Aργυς, �ρίσκεται η Γωνιά, �α-μηλ�ς γήλ!ς. Στις τμές πυ έγι-ναν δεν απκαλύ!θηκαν αρ�ιτεκτ-νικά λείψανα, παρά μ�ν κεραμική



της Nεώτερης Nελιθικής, κυρίωςτης κατηγρίας της πικιλ��ρωμηςκεραμικής.

Tα ευρήματατης Aργ�λίδας

Σε σπήλαι πάνω απ� τ �ωρι�Kλένιες, ανάμεσα στην Kρινθίακαι στην Aργλίδα, μια σύντμη α-νασκα!ή απκάλυψε κεραμική δια-!�ρων επ�ών, συμπεριλαμ�αν-μένων και στράκων της NεώτερηςNελιθικής και της Tελικής Nελι-θικής.

Στην Aργλίδα, στη ν�τια πλευράτυ Aργλικύ κ�λπυ, σε ένα �α-μηλ� ύψωμα αναπτύ�θηκε απ� τηναρ�ή της Nελιθικής ικισμ�ς τηςΛέρνας, αρ�ικά κντά στην μώνυ-μη και γνωστή απ� τη μυθλγίαπηγή. Oι πρώτι κάτικι ά!ησανως μαρτυρία ικιστικά κατάλιπαπά�υς 2 μ., πυ απτελύνται απ�δάπεδα, πές πασσάλων, ρύγματαπάνω στ στερε� έδα!ς και λείψα-να τί�ων ευθύγραμμων σπιτιών. Oικάτικι κατασκεύα%αν κεραμική,�ρησιμπιύσαν λίθινα και στέιναεργαλεία και ε#ασκύσαν τη γεωρ-γία, την κτηντρ!ία και την αλιεία.H επ�μενη, η Mέση Nελιθική πε-ρίδς, αντιπρσωπεύεται απ� -κτώ ικιστικές !άσεις, συνλικύπά�υς 2 μ. Tα σπίτια είναι λίθινα,ρθγώνια, με μικρά δωμάτια, �ω-ρίς αρ�ικ� σ�έδι, στα πία στα-διακά πρστίθενται άλλα και δια-μρ!ώννται ανάλγα με τις ανά-γκες των κατίκων. Σε ένα σπίτι, τπί είναι ρατ� στν αρ�αιλγι-κ� �ώρ, διακρίννται και εσωτερι-κά �ωρίσματα ίσως για στατικύςλ�γυς. T επίπεδ τυ ικισμύ!αίνεται να ε#ελίσσεται, η κεραμικήείναι καλής πι�τητας και η ειδωλ-πλαστική έ�ει δώσει ωραι�ταταδείγματα. Στη Nεώτερη Nελιθική ηκατίκηση στη Λέρνα εμ!ανί%εταιμειωμένη.

Στ ν�τι τμήμα της Aργλίδας,στην επαρ�ία Eρμινίδας, �ρίσκεταιτ σπήλαι Φρά�θι, σπυδαι�τατηθέση, �πυ μαρτυρείται ανθρώπινηπαρυσία εδώ και 25.000 �ρ�νια,δηλαδή απ� την τελευταία !άσητης Παλαιλιθικής έως και τ τέλςτης Nελιθικής. Για κατίκηση �ρη-σιμπιήθηκε τ σπήλαι αλλά και ηΠαραλία, υπαίθρια θέση μπρστά α-π� τ σπήλαι, �πυ απκαλύ!θη-καν λίθινι τί�ι και τε�νητί ανα-�αθμί. Tα κατάλιπα �λων των πε-ρι�δων είναι σημαντικά και καλύ-πτυν �λες τις ανθρώπινες δραστη-ρι�τητες.

Στην ευρύτερη περι�ή τυ Hραί-υ τυ Aργυς, στην Πρ�συμνα, α-πκαλύ!θηκαν κατάλιπα νελιθι-κής παρυσίας, τα!ές και κεραμική,σε δια!ρετικά σημεία, �πως ένασπήλαι και δύ υπαίθριες θέσεις,τ ανατλικ� και δυτικ� Γεργάλα-ρ. H κεραμική ανήκει κυρίως στηNεώτερη Nελιθική και στη MέσηNελιθική. Aρ�ιτεκτνικά κατάλι-πα δεν �ρέθηκαν, τα ευρήματα �-μως δεί�νυν �τι υπήρ�ε μια μικρήκιν�τητα, ίσως κτηντρ�!ων, πυμετακινύνταν μετα#ύ ρεινών και

πεδινών περι�ών, ανάλγα με τιςανάγκες τυς. Στην Aργλίδα κατά-λιπα νελιθικής κατίκησης έ�υναπκαλυ!θεί στις Mυκήνες, στ�ώρ τυ πρϊστρικύ νεκρτα-!είυ, στην τά! τυ Aιγίσθυ σταΔενδρά, στην Aρεια, στη Nαυπλία(περι�ή Πρ�νιας), στην Tίρυνθα,στ Aργς στ λ�! της Aσπίδας,στ σπήλαι Kε!αλάρι, 8 �λμ. ν�τιατυ Aργυς, �πυ �ρέθηκε πλύσιυλικ� Παλαιλιθικής και NελιθικήςEπ�ής.

Oι νελιθικί πληθυσμί των ικι-σμών της Aργλίδας και της Kριν-θίας εί�αν μετα#ύ τυς επικινωνία,�πως !αίνεται απ� τη σ�έση τυσπηλαίυ Φράγ�θι με την K�ρινθκαι τη Λέρνα, η πία εί�ε επα!έςκαι με την Aρκαδία. Mια περι�ήπυ μαρτυρεί τις δύς επικινω-νίας, ιδιαίτερα στ τέλς της Nελι-

θικής, είναι η κιλάδα Mπερμπάτι,�πυ επι!ανειακές έρευνες εντ�πι-σαν διά!ρες θέσεις πυ δεν δεί-�νυν μ�νιμη κατίκηση αλλά �ρή-ση κατά τη μετακίνηση μάδων,πρ!ανώς κτηντρ�!ων, απ� πεδι-νές θέσεις σε ρεινές.

Kτιστές εστίες

Στην Aρκαδία υπάρ�υν ενδεί#ειςκατίκησης σε πλλά σημεία στις πε-διάδες των Kα!υών, τυ Oρ�με-νύ, της Mαντινείας, της Tεγέας,των Kαρυών και τυ Σαρανταπ�τα-μυ, �ασικές �μως θέσεις έ�υν ε-ντπιστεί στα Aγιωργίτικα, ανατλι-κά της Tρίπλης, πυ �ρνλγύ-νται απ� την κεραμική τυς, στηνAρ�αι�τερη Nελιθική και τη MέσηNελιθική, στην Aσέα, δε#ιά τυδρ�μυ Tρίπλης – Mεγαλ�πλης.

Στα Aγιωργίτικα �ρέθηκαν αρ�ιτε-κτνικά κατάλιπα πλίνθινων τί�ωνμε λίθινα θεμέλια. Aπκαλύ!θηκανεπίσης δάπεδα απ� πατημέν πηλ�και κτιστές εστίες. Στην Aσέα απκα-λύ!θηκε μ�ν μια τετράγωνη εστίαπυ ρί%εται απ� σ�ιστλιθικές πλά-κες και �ρνλγείται στη NεώτερηNελιθική. Kαι ι δύ αυτές θέσειςεί�αν επα!ές με τ Φράγ�θι.

Στη Λακωνία ενδεί#εις νελιθικήςκατίκησης υπάρ�υν στις πεδιάδεςτης Σπάρτης, τυ Eλυς και στηνκιλάδα τυ Eυρώτα, �πως η Γρί-τσα, Aη Στράτηγς και τ Aστέρι(Kαραύσι). Σημαντική θέση είναι τKυ!��υν, �αμηλ�ς γήλ!ς 2�λμ. ντιδυτικά της Σπάρτης. Oι α-νασκα!ές απκάλυψαν κατάλιπασπιτιών, τά!υς, εργαλεία και κερα-μική της Aρ�αι�τερης Nελιθικής καιτης Mέσης Nελιθικής.

Πίθ�ς (περ. 4500-3200 π.X.) απ� καστανέρυθρ� πηλ� με πρ�σμεί�εις μικρών �αλικιών. Bρέθηκε στ� Σ�ακ��ύνι Aρκαδίας και�ιλ��ενείται στ� M�υσεί� Tριπ�λεως.


H π�λλαπλ�τητα της Δωδεκανήσ�υM�ναδικά ευρήματα μαρτυρ�ύν την ύπαρ�η τε�ν�λ�γίας μετάλλινων εργαλείων

T�υ Aδαμαντί�υ Σάμψων

Πρ�ϊσταμέν�υ της KA΄ E��ρείας Πρ�ϊστ�ρικώνκαι Kλασικών Aρ�αι�τήτων Kυκλάδων

H EPEYNA της Nε�λιθικής Eπ�-�ής στα Δωδεκάνησα άρ�ισε π�-λύ αργά, στη δεκαετία τ�υ ’70. Hανασκα�ική έρευνα περι�ρίστηκεσε δύ� σπήλαια στη P�δ� και σευπαίθριες θέσεις στη Λέρ�, στ�Γυαλί Nισύρ�υ και στην Aλιμνιά.

T� σπήλαι� K�ύμελ� στ�νAρ�άγγελ� της P�δ�υ �ρίσκεταισε απ�κρημνη θέση, ��ι μακριά α-π� τη θάλασσα, αλλά σε περι��ήάγ�νη, �ωρίς �ώρ� για καλλιέρ-γεια. H ανασκα�ή τ�υ 1979 έ�ερεστ� �ως δάπεδα κατ�ίκησης π�υ�ρ�ν�λ�γ�ύνται στις δύ� τελευ-ταίες �άσεις της Nεώτερης Aιγαι-ακής Nε�λιθικής 3, 4 (περ. 4200-3800 π.X.). Oι εστίες και η κεραμι-κή π�υ �ρέθηκαν δεί�ν�υν μιαμάλλ�ν περιστασιακή και ��ι ε-ντατική �ρήση. Σε μικρή απ�στα-ση εντ�πίστηκαν και άλλα σπή-λαια με νε�λιθική κεραμική, κα-θώς και μια υπαίθρια θέση. Φαίνε-ται �τι η ευρύτερη περι��ή εί�εκατ�ικηθεί απ� κτην�τρ��υςπ�υ πρ�έρ��νταν απ� κάπ�ι� �ι-κιστικ� κέντρ� στην πεδιάδα τ�υAρ�αγγέλ�υ, τ� �π�ί� δεν εντ�πί-στηκε.

T� σπήλαι� Aγι�ς Γεώργι�ς, κ�-ντά στ� �ωρι� Kαλυθιές, απέ�ει 5�λμ. απ� τη θάλασσα και �ρίσκε-ται κ�ντά σε εύ��ρη, καλλιεργη-μένη περι��ή. Oι επι�ώσεις στ�σπήλαι� ήταν πα�ύτερες και η κα-τ�ίκηση εντ�ν�τερη. Tα στρώμα-τα απέδωσαν πλήθ�ς κεραμικήςκαι άλλων αντικειμένων (�στέινωνεργαλείων) απ� την αρ�ή της Nε-ώτερης Aιγαιακής έως και τη �ά-ση 3 (5300-3800 π.X.). Pαδι��ρ�-ν�λ�γήσεις απ� τ� σπήλαι� έδω-σαν ηλικίες απ� 5600 έως 5300π.X. για την παλαι�τερη �άση Nε-ώτερης Aιγαιακής Nε�λιθικής 1π�υ θεωρείται σ�εδ�ν σύγ�ρ�νητης Nεώτερης Nε�λιθικής 1 της η-πειρωτικής Eλλάδας. Στα �αθύτε-ρα στρώματα �ρέθηκαν ελά�ισταγραπτά �στρακα με διακ�σμησηερυθρ�ύ σε λευκ�, π�υ ανήκ�υνσε μια πρ�γενέστερη �άση κατ�ί-κησης, η �π�ία δεν έ�ει εντ�πι-στεί σε άλλ� σημεί� στ� νησί μέ-�ρι σήμερα.

H κεραμική μπ�ρεί να θεωρηθείσύγ�ρ�νη με αυτή της �άσηςHacilar της Mικράς Aσίας. Πιθα-νώς η κατ�ίκηση στ� σπήλαι� ή-ταν επ��ική, αν κρίν�υμε απ� τα�ργανικά κατάλ�ιπα. Συγκεκριμέ-να �ρέθηκαν σπ�ρ�ι σύκων και �-στά απ�δημητικών πτηνών, π�υδεί�ν�υν μια δια�ίωση στ� τέλ�ςτ�υ καλ�καιρι�ύ και τ� �θιν�πω-ρ�. Συν�λικά στη P�δ� εντ�πίστη-καν είκ�σι θέσεις της Nε�λιθικής

Eπ��ής, απ� τις �π�ίες τέσσεριςμε επι�υλά%εις.

Aκέραια αγγεία

H έρευνα στα άλλα νησιά εντ�πι-σε π�λλές θέσεις, απ� τις �π�ίεςείκ�σι μία είναι με �ε�αι�τητα νε�-λιθικές, ενώ επτά με επι�υλά%εις.

Στην Kω έ%ι θέσεις ανήκ�υν στηNε�λιθική αλλά και στην Πρωτ�-�αλκή Eπ��ή. H παλαιά ανασκα�ήτ�υ D. Levi (1925-26) στ� σπήλαι�Aσπρη Πέτρα στην Kέ�αλ� τηςKω απέδωσε, εκτ�ς απ� μία μεγά-λη συλλ�γή ακέραιων αγγείων της

Πρώιμης Xαλκ�κρατίας, κεραμικήτης τελευταίας �άσης της Nε�λι-θικής (Nεώτερης Aιγαιακής Nε�-λιθικής-4).

Eπίσης, απ� τις παλαιές ανα-σκα�ές στα σπήλαια της Kαλύ-μν�υ πρ�ήλθαν αρκετά ακέραιααγγεία π�υ �ρ�ν�λ�γ�ύνται στ�τέλ�ς της Nε�λιθικής Eπ��ής. Nε-�λιθικές θέσεις εντ�πίστηκαν α-κ�μη στα νησιά Πάτμ�, Λέρ�, Σύ-μη, Xάλκη, Tήλ�, Kάρπαθ�, Kα-στελλ�ρι&� και Aστυπάλαια. Eιδι-κά στην τελευταία έ�ει εντ�πιστείμεγάλ�ς αριθμ�ς νε�λιθικών καιπρωτ��αλκών θέσεων, αλλά ανα-

σκα�ική έρευνα δεν έ�ει γίνει μέ-�ρι σήμερα.

Mια μικρής έκτασης ανασκα�ήπ�υ έγινε στ� Παρθένι της Λέρ�υτ� 1980 απ�κάλυψε εγκατάστασητ�υ τέλ�υς της Nε�λιθικής (Nεώ-τερης Aιγαιακής Nε�λιθικής - 4)με ασυνήθιστη α�θ�νία αγγείωντ�υ τύπ�υ «cheese pot». H θέση�ρίσκεται σε ακρωτήρι, μέσα σεασ�αλή �ρμ� και αναμ�ισ�ήτηταεί�ε ναυτικ� �αρακτήρα.

Oι θέσεις της Nισύρ�υΣημαντική απ�δεί�θηκε η νε�-

λιθική παρ�υσία στη νησίδα Γυαλί

Φιάλη (4η π.X. �ιλιετία) απ� �αι� πηλ�, ακάθαρτ� με τε�ρ� πυρήνα. H επι�άνειά τ�υ �έρει αραι� τε�ρ� επί�ρισμα και στίλ-�ωση. Bρέθηκε στην Aλιμνιά P�δ�υ και �ιλ��ενείται στ� μ�υσεί� της π�λης.

Kλειστ� αγγεί� (4η π.X. �ιλιετία) απ� κασταν� πηλ�. H επι�άνειά τ�υ είναι λεία με ερυθρ� επί�ρισμα, απ�λεπισμέν� κατά τ�-π�υς. Bρέθηκε στ� Γυαλί Δωδεκανήσ�υ και �υλάσσεται στην Aρ�αι�λ�γική απ�θήκη Nισύρ�υ.

της Nισύρ�υ, �π�υ απ� τ� 1986 έ-ως σήμερα διε%άγεται συστηματι-κή ανασκα�ική έρευνα. Σε επτάθέσεις στ� νησί έ��υν εντ�πιστείκαι ανασκα�εί εγκαταστάσεις τ�υτέλ�υς της Nε�λιθικής Eπ��ής(Nεώτερης Aιγαιακής Nε�λιθικής- 4). E��υν �ρεθεί π�λλά λείψανακτιρίων, μετα%ύ των �π�ίων και έ-να ακέραι� με τρία δωμάτια, π�υαπ�τελεί μ�ναδικ� δείγμα στ� Aι-γαί�. Eπίσης ανασκά�ηκε νεκρ�-τα�εί� της ίδιας επ��ής με 75 τά-��υς, π�υ εί�αν συληθεί στ� πα-ρελθ�ν και δεν περιεί�αν ευρή-ματα. O νε�λιθικ�ς πληθυσμ�ςτ�υ Γυαλι�ύ πρ��ανώς δεν ασ��-λ�ύνταν ιδιαίτερα με την εκμε-τάλλευση τ�υ ντ�πι�υ �ψιαν�ύ,π�υ ήταν κατώτερης π�ι�τηταςκαι ακατάλληλ�ς για την κατα-σκευή λεπίδων. Aντίθετα, την ίδιαεπ��ή �ι κάτ�ικ�ι εισήγαγαν �-ψιαν� απ� τη Mήλ�, � �π�ί�ς �ρέ-θηκε σε α�θ�νία. Eπιπλέ�ν η α-νακάλυψη δύ� �υτηρίων �αλκ�ύμαρτυρεί την ύπαρ%η τε�ν�λ�-γίας μετάλλινων εργαλείων, γιατα �π�ία η πρώτη ύλη και η γνώσηθα πρ�έρ��νταν απ� τη MικράAσία. H κατ�ίκηση στ� Γυαλί πιθα-νώς ήταν επ��ική, μ�ν� κατάτ�υς �ειμεριν�ύς μήνες (Oκτώ-�ρι� - Mάι�), �πως συνέ�αινε καιμέ�ρι πρ�σ�ατα, σύμ�ωνα με τιςεθν�αρ�αι�λ�γικές μαρτυρίεςπ�υ έ��υμε για τ� νησί.

H κεραμική της Xάλκης

Σε ένα παρ�μ�ι� μικρ� και απ�-μ�νωμέν� νησί, την Aλιμνιά, π�υ�ρίσκεται κ�ντά στη Xάλκη, ανα-σκά�ηκε τ� 1980 ένας μικρ�ς �ι-κισμ�ς της ίδιας περι�δ�υ (Nεώ-τερης Aιγαιακής Nε�λιθικής - 4)και απ�καλύ�θηκε τμήμα αψιδω-τ�ύ κτιρί�υ και καλής π�ι�τηταςκεραμική. Aπ� τα �ργανικά κατά-λ�ιπα �αίνεται �τι η διατρ��ήτ�υ πληθυσμ�ύ �ασι&�ταν στ�ψάρεμα και στην κτην�τρ��ία.

Aνακε�αλαιών�ντας, μπ�ρ�ύμενα π�ύμε �τι � νε�λιθικ�ς π�λιτι-σμ�ς τ�υ ν�τι�ανατ�λικ�ύ Aιγαί-�υ, π�υ απ�τελεί έναν κλάδ� τ�υαιγαιακ�ύ νε�λιθικ�ύ π�λιτισμ�ύ,αν και έ�ει π�λλές �μ�ι�τητες μεαυτ�ν της Mικράς Aσίας, παρ�υ-σιά&ει σημαντικές ιδιαιτερ�τητεςκαι πρ�ς τ� τέλ�ς της Nε�λιθικής

απ�κτά τη δική τ�υ ταυτ�τητα.Σύμ�ωνα με τα μέ�ρι τώρα δεδ�-μένα τα Δωδεκάνησα κατ�ικήθη-καν εντ�ν�τερα κατά την τελευ-ταία �άση της Nε�λιθικής (περ.3800 - 3300 π.X.). Kατά τη Nεώτε-ρη Aιγαιακή Nε�λιθική 1 παρατη-ρ�ύνται π�λλές σ�έσεις με τ� με-γάλ� �ικιστικ� κέντρ� τ�υBeycesultan της Mικράς Aσίας αλ-

λά και με τ� Aγι� Γάλας της Xί�υ.Yπάρ��υν �μως σ�έσεις απ� τηναρ�ή της NN με τις Kυκλάδες (Σά-λιαγκ�ς) ενώ στη Nεώτερη Aιγαι-ακή Nε�λιθική 2 και 3 η παρ�υσίαά�θ�νης κεραμικής με διακ�σμη-ση λευκ�ύ σε σκ�τειν� �άθ�ς(white on dark) στην Eύ��ια, π�υέ�ει �μ�ι�τητες με την κεραμικήτης Δωδεκανήσ�υ, μαρτυρεί �τι

στις δυ� πλευρές τ�υ Aιγαί�υ υ-πάρ��υν κ�ινά �αρακτηριστικάπ�υ απ�τελ�ύν εκδηλώσεις τ�υ ι-δί�υ π�λιτισμ�ύ. Tα ιδι�μ�ρ�ααγγεία τύπ�υ «cheese pot» �αίνε-ται �τι απ�τελ�ύν ένα δωδεκανη-σιακ� δημι�ύργημα, η �ρήση τ�υ�π�ί�υ διαδ�θηκε και στα άλλανησιά αλλά και στην ηπειρωτικήEλλάδα.


M�νωτ� κύπελλ� (4η π.X. �ιλιετία) απ�ερυθρωπ�, ακάθαρτ� πηλ�. Bρέθηκεστην Aλιμνιά P�δ�υ και �ιλ��ενείταιστ� M�υσεί� της π�λης.

Eιδώλι� καθιστής γυναικείας μ�ρ�ής απ� λευκ� να�ιακ� μάρμαρ�. Nε�τερη Nε�λιθική (περ. 5300 - 4500 π.X.). M�υσεί� Nά��υ.


Tα νε�λιθικά κτίσματα της KρήτηςH ύπαρ�η μ�νιμης αρ�ιτεκτ�νικής, αλλά και ε�ελιγμένης κεραμικής, απ�δεικνύ�υν τη μ�ναδικ�τητα των �ικισμών

T�υ Kωστή Δα�άρα

Kαθηγητή Πρϊστρικής Aρ�αιλγίας στ Πανεπιστήμι Aθηνών

TA παλαι�τερα αρ�ιτεκτ�νικά λείψα-να της Kρήτης, απ� τις περίπ�υ 80γνωστές θέσεις της Nε�λιθικής Eπ�-�ής, �ρίσκ�νται στ� κέντρ� της με-γαλ�νήσ�υ, στην Kνωσ�. Eδώ, στ�νλ�� Kε�άλα, �π�υ αργ�τερα επρ�-κειτ� να κτισθεί τ� περί�ημ� ανά-κτ�ρ�, αναπτύ�θηκε ένας π�λύ ε-κτεταμέν�ς και ιδιαίτερα σημαντικ�ςνε�λιθικ�ς �ικισμ�ς, �π�υ �ι ανα-σκα�ές της Aγγλικής Aρ�αι�λ�γικήςΣ��λής έ�εραν στ� �ως τα ερείπιαπ�λλών �ικιών.

Στ� κατώτατ�, ακεραμικ� στρώμα,αμέσως πάνω απ� τ� �υσικ� �ρά��,δεν εντ�πίστηκαν αρ�ιτεκτ�νικά λεί-ψανα, διαπιστώθηκε �μως η ύπαρ!ηστ� έδα��ς μικρών �πών για τ�π�-θέτηση πασσάλων. Mάλιστα, σε μιαπερίπτωση ανακαλύ�θηκαν τα υπ�-λείμματα μιας δ�κ�ύ απ� δρυ, τα �-π�ία με τη μέθ�δ� της ραδι��ρ�ν�-λ�γησης (C14) �ρ�ν�λ�γήθηκαν στ�τέλ�ς της 7ης π.X. �ιλιετίας ή στηναρ�ή της επ�μενης (6341 ±180). Aπ�τ� παλαι�τερ� στρώμα της Aρ�αι�-τερης Nε�λιθικής I παρατηρείται η ί-δρυση εν�ς μ�νιμ�υ �ικισμ�ύ, η �-π�ία, �πως υπ�θέτ�υν, ��είλεται σεένα κύμα επ�ίκων υψηλ�τερ�υ π�λι-τιστικ�ύ επιπέδ�υ. Eδώ δεν διαπι-στώνεται μ�ν�ν η ύπαρ!η μ�νιμηςαρ�ιτεκτ�νικής αλλά και κεραμικής,η �π�ία �μως εμ�ανί"εται πλήρως α-νεπτυγμένη και ίσως να πρ�έρ�εταιαπ� τη δυτική Mικρά Aσία ή και τησυρ�παλαιστινιακή ακτή.

Oι μ�νιμες κατ�ικίες των παλαι�-τερων στρωμάτων απ�τελ�ύνται α-π� π�λύ μικρ�ύς �ρθ�γώνι�υς �ώ-ρ�υς, κατασκευασμέν�υς απ� �πτ�-πλίνθ�υς –κάτι μ�ναδικ� για την τ�-σ� πρώιμη αυτή επ��ή–, π�υ στερε-ών�νταν σε μια κρηπίδα απ� αργ�λι-θ�δ�μή. Oι ανασκα�είς πιστεύ�υν �-τι αυτές �ι �πτ�πλινθ�ι πρ�έκυψαναπ� την τ�π�θέτηση κλάδων και τημεταγενέστερη καύση τ�υς. Oμως,τα ανώτερα τμήματα των τ�ί�ων αυ-τών, πρέπει να ήταν κατασκευασμέ-να απ� πατητ� πηλ� με πρ�σμεί!ειςκαι με λείες ε!ωτερικές επι�άνειες,δηλαδή με τη γνωστή τε�νική pisé.Oι τυπικά μεσ�γειακές στέγες ήτανεπίππεδες, απ� πλέγμα κλάδων με ε-πί�ρισμα πηλ�ύ, �πως μαρτυρ�ύν τααπ�τυπώματά τ�υς. Aυτή η τε�νική,π�υ συνε�ί"εται στην Kρήτη και κατάτην Eπ��ή τ�υ Xαλκ�ύ, είναι η αρ-�αι�τερη τ�υ ελλαδικ�ύ �ώρ�υ.

«Πρ�σθετική»αρ�ιτεκτ�νική

O πρ�σανατ�λισμ�ς των �ικημά-των στην Aρ�αι�τερη Nε�λιθική IIδεν είναι παντ�ύ ενιαί�ς. O σε γενι-κές γραμμές υπ��ρεωτικ�ς πρ�σα-

νατ�λισμ�ς των κτισμάτων μαρτυρείγια έναν �ργανωμέν� π�λε�δ�μικ�σ�εδιασμ�. Παρατηρείται � ίδι�ςπρ�σανατ�λισμ�ς με τ� μεταγενέ-στερ� ανάκτ�ρ�, αν και τ� πραγματι-κ� μέγεθ�ς τ�υ �ικισμ�ύ δεν είναιδυνατ� να πρ�σδι�ριστεί. Kατά τηMέση Nε�λιθική �ρισμέν�ι τ�ί��ι πα-ρ�υσιά"�υν εσωτερικά πρ�ε!έ��υ-σες ενισ�ύσεις, ερμάρια και λίθιναθρανία, ενώ τα δάπεδα ήταν απ� α-πλή πατημένη γη. Διαπιστώθηκε επί-σης η άσκηση της υ�αντ�υργίας, κυ-ρίως με την ανακάλυψη υ�αντικών�αρών. Tα �ικήματα ήταν κτισμέναπυκνά μετα!ύ τ�υς.

Eρευνήθηκε ένα σύμπλεγμα μεπ�λλά μικρά �ρθ�γώνια δωμάτια,τ�υ �π�ί�υ � κεντρικ�ς �ώρ�ς σω-"�ταν σε λιθ�δ�μή ύψ�υς 1 μ., ενώσε κάπ�ι� σημεί� αναγνωρίστηκε ηαρ�ή εν�ς παράθυρ�υ. Oρισμένες�αλικ�στρωτες περι��ές ανάμεσαστα �ικήματα ερμηνεύθηκαν ως πι-θαν�ί �ώρ�ι εργασίας για τις �ρ��ε-ρές ημέρες. Στ�ν αρ�ικ� πυρήνα α-π� δύ� δωμάτια πρ�σκ�λλήθηκαναργ�τερα άλλα δια��ρων σ�ημάτωνκαι μεγεθών, �ρισμένα πρ�σιτά μ�-ν�ν απ� τ� δρ�μ�, π�υ ερμηνεύθη-καν είτε ως καταστήματα είτε ωςστά�λ�ι. H πρ�σθήκη νέων δωμα-τίων γιν�ταν ίσως σύμ�ωνα με τιςπρ�κύπτ�υσες ανάγκες των εν�ί-κων: αυτή η δ�μή �αρακτηρί"ει τηνε�λιθική και τη μινωική αρ�ιτεκτ�-νική ως «πρ�σθετική» ή «συγκ�λλη-τική», πρ�σδι�ρί"ει με ακρί�εια τιςπανάρ�αιες κατασκευές της EγγύςAνατ�λής και θεωρείται ως εύστ�-

��ς �ρ�ς, καθ�ριστικ�ς εν�ς τύπ�υκάτ�ψης και ��ι μιας αλληλ�διαδ�-�ής κατασκευών.

Iσως �ρισμένα κτίσματα ήταν διώ-ρ��α ή και δημ�σι�υ �αρακτήρα. Σεμια �ικία απ�καλύ�θηκαν δύ� μ�νι-μες �ρθ�γώνιες εστίες απ� μικρ�ύςλίθ�υς και πηλ�, με γωνιαί�υς λί-θ�υς μεγαλύτερ�υς, απ� τις �π�ίεςη μια ακ�υμπ�ύσε στ�ν τ�ί�� ενώ ηάλλη ήταν ελεύθερη.

O �ικισμ�ς της Σητείας

O νε�λιθικ�ς �ικισμ�ς της Kνωσ�ύκατά την Aρ�αι�τερη Nε�λιθική δεν�αίνεται να εί�α αρ�ική έκταση με-γαλύτερη απ� 2,5 στρέμματα. Bαθμι-αία μεγάλωσε για να �θάσει κατά τ�τέλ�ς της περι�δ�υ τα 50 στρέμμα-τα, στα �π�ία αντιστ�ι��ύσε πληθυ-σμ�ς τ�υλά�ιστ�ν 1.000 ατ�μων.

H ακαν�νιστα �ρθ�γώνια �ικία μεδύ� μ�ν� δωμάτια στ�ν MαγγασάΣητείας, πιθανώς της Nεώτερης Nε-�λιθικής, ίσως απ�τελεί τμήμα εν�ς�ικισμ�ύ. H �ικία με κρηπίδωμα απ�αργ�λιθ�δ�μή, μήκ�υς 13 μ. στη ν�-τια πλευρά, εί�ε κτιστεί κ�ντά σε μιαπηγή αλλά και σε ένα �ρα��στέγα-σμα, �π�υ απ�καλύ�θηκαν ί�νη κα-τ�ίκησης. Tέτ�ιες �ρα��σκεπές ή-ταν αρκετά συνηθισμένες ως πρ�-�ειρες κατ�ικίες, ίσως κυνηγών καιπ�ιμένων. H �ικία τ�υ Mαγγασά με ε-πίπεδη στέγη απ� δ�κ�ύς, πλέγμακλάδων και π�λύ απλή κάτ�ψη, πα-ρ�υσιά"ει ιδιαίτερ� ενδια�έρ�ν. Hκάτ�ψη, η ακρί�εια της �π�ίας �μωςαμ�ισ�ητείται, ανήκει σε έναν ιδι�ρ-

ρυθμ� τύπ� απ�τελ�ύμεν� απ� έναευρύ�ωρ�, τελείως κλειστ� κύρι�δωμάτι� με πρ�θάλαμ� εμπρ�ς.

Πρ�κειται για έναν τύπ� π�υ εμ-�ανί"εται και σε άλλα νε�λιθικά κτί-σματα της Kρήτης, �πως στ�ν Kα-τσαμπά, αλλά και σε κτίσμα τα�ικ�ύκαι θρησκευτικ�ύ �αρακτήρα μετα-γενέστερων επ��ών. Yπ�θέτ�υν �τιστην �ικία τ�υ Mαγγασά κατ�ικ�ύσεκάπ�ι�ς τε�νίτης εργαλείων δι�τι ε-δώ, εκτ�ς απ� τρεις μυλ�λιθ�υς και260 �στέινα εργαλεία, απ�καλύ�θη-κε ένας «θησαυρ�ς» ή απ�θέτης μεδεκαεννέα πελέκεις κατασκευασμέ-ν�υς απ� ντ�πι� λίθ�. Iσως επρ�κει-τ� για κ�ιν�τική απ�θήκη εργαλεί-ων, με �αρακτήρα αγρ�τικ� και π�ι-μενικ�.

Aρκετά �μ�ια αλλά με περισσ�τε-ρα δωμάτια και αρθρωμένη κάτ�ψηείναι η «αγρ�ικία» στ� λ�� τ�υ Kα-τσαμπά, κ�ντά στ� Hράκλει�, ανατ�-λικά της �π�ίας εκτείνεται ένας νε�-λιθικ�ς �ικισμ�ς. Σε επα�ή με την �ι-κία υπήρ�ε ένας τ�ί��ς, � �π�ί�ς ερ-μηνεύθηκε ως υπαίθρι�ς περί��λ�ςκαι π�υ ίσως ε�ρησιμ�π�ιείτ� ωςστά�λ�ς γιατί �ρέθηκε γεμάτ�ς α-π�ρρίμματα, ανάμεσα στα �π�ία υ-πήρ�αν και �στά ��ειδών και αιγ�-πρ��άτων.

H σπ�υδαι�τητατης Φαιστ�ύ

O νε�λιθικ�ς �ικισμ�ς της Φαιστ�ύείναι � δεύτερ�ς σε μέγεθ�ς και

Πρ� �υς (περ. 4500 - 3200 π.X.), απ� σκ�τειν� τε�ρ� πηλ�, με π�λλές πρ�σμί�εις.H επι�άνειά τ�υ είναι μαύρη και στιλ�ωμένη. Bρέθηκε στ� Kαστέλλι Φ�ύρνης Λα-σιθί�υ και �ιλ��ενείται στ� M�υσεί� Hρακλεί�υ.

Aγγεί� με ψηλ� λαιμ� (περ. 4500 - 3200π.X.), απ� ερυθρ� πηλ�, με μικρές πρ�-σμί�εις. H επι�άνειά τ�υ είναι ερυθρή,στιλ�ωμένη, �ρέθηκε στη Φαιστ� και�ιλ��ενείται στ� M�υσεί� Hρακλεί�υ.


Σ ηματικ� ειδώλι� (περ. 5300 - 4500 π.X.), απ� τε-�ρ� πηλ�, με λεπτή άμμ�. Eπι�άνεια στιλ�ωμένη.Bρέθηκε στην Kνωσ� και �ιλ��ενείται στ� M�υσεί�Hρακλεί�υ.

Eιδώλι� καθιστής ανδρικής μ�ρ�ής (περ. 5300 -4500 π.X.), απ� τε�ρ� πηλ�, καθαρ�. Eπι�άνειαστιλ�ωμένη. Bρέθηκε στην Kνωσ� και �ιλ��ενείταιστ� M�υσεί� Hρακλεί�υ.

Γυναικεί� ειδώλι� (περ. 5800 - 4800 π.X.), απ� κασταν� π�ρτ�καλ� ρωμ� πηλ�. H επι�άνειά τ�υ είναι στιλ�ω-μένη. Bρέθηκε στ� Kάτω Xωρι� Iεράπετρας και �ιλ��ενείται στ� M�υσεί� Hρακλεί�υ (Συλ. Γιαμαλάκη).

σπ�υδαι�τητα μετά την Kνωσ�, με�ικήματα ανεπτυγμένης μ�ρ�ής.Aρ�ιτεκτ�νικ� ενδια�έρ�ν παρ�υ-σιά"ει μια στρ�γγυλή καλύ�α, διαμέ-τρ�υ 2,50 μ. περίπ�υ, π�υ απ�καλύ-�θηκε τ� 1964 στη Φαιστ� κάτω απ�τη ν�τι�δυτική γωνία της κεντρικήςαυλής τ�υ μεταγενέστερ�υ ανακτ�-ρ�υ, κτισμένη ασ�αλώς με �θαρτάυλικά. Eνας �ώρ�ς, �π�υ ανακαλύ-�θηκε τεμά�ι� μαγνητικ�ύ σιδήρ�υκαι πήλιν� γυναικεί� ειδώλι� στεα-τ�πυγικής μ�ρ�ής, μα"ί με θαλάσσια�στρεα, ήταν ίσως ιερ�ς. A!ι�σημεί-

ωτ� είναι, τέλ�ς, ένα σπάραγμα νε�-λιθικής τ�ι��γρα�ίας.

Oι πρωιμ�τερες κατ�ικίες τ�υ αν-θρώπ�υ, τα σπήλαια, α�θ�ν�ύν στηνKρήτη (2.000 περίπ�υ) λ�γω τ�υ καρ-στικ�ύ υπεδά��υς τ�υ νησι�ύ. Aπ�τα πι� γνωστά σπήλαια της Nεώτε-ρης Nε�λιθικής περι�δ�υ είναι τ� μι-κρ� σπήλαι� της Mιαμ�ύς Kαιν�υρί-�υ, κ�ντά στη Φαιστ�, �π�υ εντ�πί-στηκε ένας αριθμ�ς εστιών, απλές �-πές στ� έδα��ς σε διά��ρα σημείακαι επίπεδα, π�υ �ανερών�υν τη μα-κρ��ρ�νια �ρήση τ�υ �ώρ�υ με πλή-

θ�ς εργαλείων και αγγείων. Eπίσης,σημαντικ� είναι τ� σπήλαι� της Tρα-πέ"ας, στ� �ρ�πέδι� τ�υ Λασιθί�υ,κ�ντά στ� �ωρι� T"ερμιάδες. Aντίθε-τα, πιστεύεται �τι τ� περί�ημ� ιερ�σπήλαι� της Eιλειθυίας στην Aμνισ�δεν �ρησίμευε ως τ�π�ς μ�νιμης κα-τ�ίκησης κατά τ�υς νε�λιθικ�ύς�ρ�ν�υς, αλλά �ύτε καν ως ιερ�ς�ώρ�ς.

Σ�ετικά άγνωστ� ακ�μη είναι τ�τελευταί� απ� τα μεγάλα νε�λιθικάσπήλαια π�υ ερευνήθηκαν, τ� σπή-λαι� Πελεκητών, π�υ �ρίσκεται στην

απ�κρημνη ανατ�λική πλαγιά τ�υ �-ρ�υς Tρ�άσταλ�ς, δίπλα στ� �ερώ-νυμ� μινωικ� λατ�μεί� της Zάκρ�υ,και άρ�ισε να ανασκάπτεται απ� τ�νγρά��ντα πρ� ετών. T� �αθύτατ�και ασ�αλές σπήλαι�, μ�νιμη και ιδε-ώδης κατ�ικία π�λλών γενεών νε�λι-θικών ανθρώπων, ε��διασμέν� καιμε νερ�, απέδωσε ά�θ�νη νε�λιθικήκαι μεταγενέστερη κεραμική και μιαμεγάλη συλλ�γή �στέινων εργαλεί-ων, �πως και ένα ιδι�τυπ� λίθιν� πε-πλατυσμέν� «�αλλ�σ�ημ�» ειδώλι�μεγάλων διαστάσεων.


H νε�λιθική Kύπρ�ςΠρ�σ�ατη ανακάλυψη απ�δεικνύει την παρ�υσία ανθρώπων στ� νησί κατά την 9η �ιλιετία

Tης Φρ�σως Pιπύλυ-Hγυμενίδυ

Kαθηγήτριας Aρ�αι�λ�γίαςστ� Πανεπιστήμι� της Kύπρ�υ

O NEOΛIΘIKOΣ π�λιτισμ ς τηςKύπρ�υ ήρθε στ� �ως με τις πρώ-τες ανασκα�ικές έρευνες τηςΣ�υηδικής Aρ�αι�λ�γικής Aπ�-στ�λής με επικε�αλής τ�ν EinarGjerstad απ τ� 1929 έως τ� 1931,κυρίως μως στις δεκαετίες τ�υ’30 και τ�υ ’40 με τις ανασκα�έςπ�υ έκανε � Π�ρ�ύρι�ς Δίκαι�ςστη X�ιρ�κ�ιτία, στη Σωτήρα, στ�Tρ�υλλί και στην Kαλα"ασ A.Mετά την ανε$αρτησία της Kύ-πρ�υ τ� 1960 μεγάλωσε τ� ενδια-�έρ�ν για την αρ�αι�λ�γική έ-ρευνα και δ θηκε ιδιαίτερη έμ�α-ση στην πρ�ϊστ�ρική επ��ή. Oιγνώσεις μας για τη Nε�λιθική καιτη Xαλκ�λιθική περί�δ� επεκτά-θηκαν με την ανασκα�ή νέων �ι-κισμών, ενώ σύγ�ρ�νες μέθ�δ�ι�ρ�ν�λ γησης διεύρυναν τα �ρ�-νικά ρια της κυπριακής πρ�ϊστ�-ρίας.

H Nε�λιθική Eπ��ή απ�τελείτην αυγή της κυπριακής πρ�ϊστ�-ρίας, ε�’ σ�ν δεν έ��υν "ρεθείμέ�ρι σήμερα σα�ή παλαι�λιθικάή μεσ�λιθικά π�λιτιστικά κατάλ�ι-πα. Mπρ�στά σε αυτ τ� κεν α-π�κτά ιδιαίτερη σημασία η πρ -σ�ατη ανακάλυψη σε σπήλαι� κ�-ντά στη ν τια ακτή τ�υ Aκρωτηρί-�υ, στην τ�π�θεσία Aετ κρεμν�ς,μαρτυριών παρ�υσίας ανθρώπωνστ� νησί κατά την 9η �ιλιετία.Eδώ, πλήθ�ς εργαλείων (πυριτ -λιθων με ί�νη επε$εργασίας), "ρέ-θηκαν μα'ί με σωρ�ύς �στών–π�λλών μάλιστα καμένων– πυγ-μαίων ιππ�π�τάμων και ελε�ά-ντων, ειδών ενδημικής πανίδαςπ�υ έ�ει εκλείψει. Oι πρώτ�ι άν-θρωπ�ι-κυνηγ�ί θεωρήθηκαν, ενμέρει τ�υλά�ιστ�ν, υπεύθυν�ι γιατην ε$α�άνιση των 'ώων αυτώνπ�υ απ�τελ�ύν κατάλ�ιπα πανί-δας τ�υ Πλειστ�καίν�υ και εί�ανπρ�σαρμ�στεί στ� περι"άλλ�ντ�υ νησι�ύ μειών�ντας ε$ελικτικάτ� μέγεθ ς τ�υς. Tα ευρήματα

τ�υ Aετ κρεμν�υ �ρ�ν�λ�γήθη-καν γύρω στ� 8.500 π.X. και απ�-δ θηκαν σε μια πρ�νε�λιθική πε-ρί�δ�, στη �άση Aκρωτηρί�υ.

Nε�λιθική I περί�δ�ς(7.500 - 5.900/5.600 π.X.)

Mια �ιλιετία αργ τερα μαρτυ-ρείται η μ νιμη εγκατάσταση σε�ικισμ�ύς με σημαντική αρ�ιτε-κτ�νική και άλλα κατάλ�ιπα π�υδεί�ν�υν πρ�ηγμέν� π�λιτιστικ επίπεδ�. Oικισμ�ί της Nε�ελιθι-κής I περι δ�υ έ��υν ανασκα�είστα ν τια (X�ιρ�κ�ιτία, Kαλα"α-σ ς - Tέντα κ.α.), στα ανατ�λικά(Aκρωτήρι� Aπ�στ λ�υ Aνδρέα -Kάστρ�ς) και στα " ρεια τ�υ νησι-�ύ (Tρ�υλλί, Πέτρα τ�υ Λημνίτη).

Στα δυτικά άρ�ισε να ερευνάταιπρ σ�ατα μεγάλ�ς ακεραμικ ς�ικισμ ς στην τ�π�θεσία Oρτ�ς

τ�υ �ωρι�ύ X�λέτρια στην Πά��.Tην ασ�άλεια των �ύσει ��υρώνθέσεων των �ικισμών ενίσ�υαν λι-θ κτιστ�ι περί"�λ�ι, κάπ�τε μετά�ρ� ( πως στην Kαλα"ασ -Tέ-ντα).

H �ικ�ν�μία "ασι' ταν στηνκαλλιέργεια δημητριακών και �-σπρίων, στην εκτρ��ή ε$ημερω-μένων πρ�"άτων, αιγών, ��ίρωνκαι στ� κυνήγι. Στ� πρώτ� στάδι�της 'ωής τ�υ �ικισμ�ύ στη X�ιρ�-κ�ιτία σημαντική θέση εί�αν τα ε-λά�ια π�υ μειών�νται αργ τερα– πως και στην Kαλα"ασ -Tέντα–με την αύ$ηση των αιγ�πρ�"άτων.Γενικά, μετα$ύ σύγ�ρ�νων �ικι-σμών παρατηρείται κάπ�ια δια��-ρ�π�ίηση στην α$ι�π�ίηση τωνπ ρων τ�υ περι"άλλ�ντ�ς.

Στ�ν �ικισμ τ�υ Aπ�στ λ�υAνδρέα-Kάστρ�ς ψαρ�κ καλα, -στρεα και είδη ψαρικής, πως α-γκίστρια, μαρτυρ�ύν τι η αλιεία

ήταν σημαντικ ς π ρ�ς διατρ�-�ής παράλληλα με την εκτρ��ή'ώων, κυρίως αιγών.

Πρ�έλευσητων κατ�ίκων

Για την πρ�έλευση των κατ�ί-κων της Nε�λιθικής I έ��υν διατυ-πωθεί διά��ρες υπ�θέσεις. Oρι-σμένα τα�ικά έθιμα συνδέ�νταιμε τ� �ώρ� της Συρίας - Παλαιστί-νης, τ� ίδι� και τα κυκλικά κτίσμα-τα. O �ψιαν ς και � κ�ρνήλι�ς λί-θ�ς μαρτυρ�ύν κάπ�ια σ�έση μετη Mικρά Aσία, απ π�υ πιστεύε-ται πως έ�τασαν στην Kύπρ� ωςείδη εμπ�ρί�υ ή απ τ�υς πρώ-τ�υς κατ�ίκ�υς π�υ διέκ�ψαν στησυνέ�εια τις σ�έσεις με τ�ν τ π�πρ�έλευσής τ�υς. Oι αρ�αι τερεςτ�ι��γρα�ίες μπ�ρ�ύν να συγκρι-θ�ύν με εκείνες τ�υ Catal Huyuk.Παρ’ λα αυτά �ι �ικισμ�ί της Nε-�λιθικής I, στ� σύν�λ τ�υς, μαρ-τυρ�ύν ένα ανεπτυγμέν� π�λιτι-σμ με τ�πικ και συντηρητικ �αρακτήρα. Φυσική παρακμή, π�υαπ�δίδεται σε κ�ινωνικ��ικ�ν�μι-κ�ύς παράγ�ντες, �δήγησε στηνε$α�άνισή τ�υ κατά τ� α΄ μισ της6ης �ιλιετίας.

Παρά τις νε τερες έρευνες, ε-$ακ�λ�υθεί να παραμένει �ωρίςαρ�αι�λ�γικές μαρτυρίες ένα κε-ν 1.000 περίπ�υ ετών έως την έ-ναρ$η της Nε�λιθικής II. T� κεν αυτ είναι ιδιαίτερα αισθητ στηX�ιρ�κ�ιτία π�υ κατ�ικήθηκε και

Aγγεί με πρ�ή, Xαλκλιθική II περίδς (περ. 3500-2800 π.X.), απ� σαρκ��ρω-μ πηλ�. Aπ� τ επαρ�ιακ� μυσεί της Πά�υ.

Πρ��υς, Xαλκλιθική II περίδς(περ. 3500 - 2800 π.X.). Πηλ�ς �αι�ς, α-νικτ��ρωμς. Aπ� τ Eπαρ�ιακ� Mυ-σεί της Πά�υ.

Λίθιν αγγεί, Nελιθική I (περ. 7500 - 5900 / 5600 π.X.). Aπ� τ Kυπριακ� MυσείΛευκωσίας.

Λίθιν αγγεί, (περ. 7500 - 5900 / 5600π.X.) με λεία επι�άνεια. Kυπριακ� Mυ-σεί Λευκωσίας.

πάλι μετά απ 1.500 �ρ νια. Δεναπ�κλείεται μως νέες ανακαλύ-ψεις να αλλά$�υν τη σημερινή ά-π�ψη τι τ� νησί παρέμεινε ακα-τ�ίκητ� για μακρύ �ρ�νικ διά-στημα.

Nε�λιθική II περί�δ�ς(4600-3900 π.X.)

Tην απαρ�ή της περι δ�υ σήμα-νε η ά�ι$η νέ�υ κύματ�ς επ�ίκων,π�υ εγκαταστάθηκαν σε �ύσει �-

�υρές θέσεις κ�ντά στις ακτές αλ-λά και στ� εσωτερικ . Oι κυρι τε-ρ�ι �ικισμ�ί εί�αν περί"�λ� με ή�ωρίς τά�ρ�, �ι ��υρώσεις μωςδεν ήταν απαραίτητ� στ�ι�εί� σε λη τη διάρκεια των �ικισμών.

Στην αρ�ιτεκτ�νική εμ�ανί'�-νται νέα στ�ι�εία: στ�ν αντιπρ�-σωπευτικ τερ� �ικισμ , τη Σωτή-ρα, απ�καλύ�θηκαν �ικίες ελλει-ψ�ειδείς ή �ρθ�γώνιας κάτ�ψηςμε στρ�γγυλεμένες γωνίες. Aλλες

απ�τελ�ύσαν συνδυασμ τετρά-γωνων με κυκλικ�ύς ή ημικυκλι-κ�ύς �ώρ�υς. Oι τ�ί��ι ήταν απ πλίνθ�υς ή απ λάσπη με καλάμιαπάνω σε λιθ κτιστη "άση. Eσωτε-ρικά υπήρ�αν κεντρικ ς στύλ�ςγια τη στήρι$η της �ρ��ής, πάσ-σαλ�ι, εστίες και λιθ κτιστα θρα-νία στ�υς τ�ί��υς. Kαιν�τ�μίεςκαι ιδιαιτερ τητες παρ�υσιά'�-νται σε άλλ�υς �ώρ�υς: στ� " -ρει� παραλιακ �ικισμ τ�υ Aγί�υ

Eπίκτητ�υ - Bρυσί �ι κατ�ικίες ή-ταν σ�εδ ν υπ γειες, κτισμένεςσε �ρύγματα, "άθ�υς μέ�ρι 7 μ. Oιλιθ κτιστ�ι τ�ί��ι είναι λεπτ�ί, ε-νισ�υμέν�ι με $ύλινα αντιστηρίγ-ματα και σώ'�νται μέ�ρι ύψ�ς 4μ., ε� σ�ν με την άν�δ� τ�υ επι-πέδ�υ νεώτερ�ι τ�ί��ι κτί'�ντανπάνω σε αρ�αι τερ�υς. Eσωτερι-κά εί�αν επί�ρισμα. Στη Φιλιά-Δράκ�ς A απ�καλύ�θηκαν θάλα-μ�ι και �λ κληρ� δίκτυ� απ συν-δε μενα υπ γεια ρήγματα άγνω-στης �ρήσης, κάτω απ τις κατ�ι-κίες. Στην Kαλα"ασ A �ι κατ�ι-κίες ήταν ακαν νιστ�ι λάκκ�ισκαμμέν�ι στ� "ρά�� με στύλ�στ� κέντρ� για στήρι$η �ρ��ής ε-λα�ράς κατασκευής. H αρ�ιτεκτ�-νική αυτή έ�ει παρα"ληθεί με ε-κείνη της Beersheba στη ν τιαΠαλαιστίνη.

H �ικ�ν�μία ήταν μικτή. Eκτ ςαπ τα γνωστά και κατά τη Nε�λι-θική I περί�δ� δημητριακά και -σπρια, μαρτυρείται η καλλιέργειααμπελιών και ελαιών. Mετα$ύ τωνάλλων 'ώων –αιγ�πρ�"άτων, ��ί-ρων– κυριαρ�εί τ� ελά�ι. T� κυνή-γι ελα�ιών απ�τελ�ύσε την κυ-ρι τερη πηγή κρέατ�ς.

Oι κάτ�ικ�ι της νε�λιθικής Kύ-πρ�υ εί�αν πρ�σαρμ�στεί στ� πε-ρι"άλλ�ν τ�υ νησι�ύ και εί�αν δη-μι�υργήσει τις δυνατ τητες α$ι�-π�ίησής τ�υ. Tα π�λιτιστικά επι-τεύγματά τ�υς δεν �άθηκαν μετ�ν καταστρεπτικ σεισμ , γύρωστα τέλη της 4ης �ιλιετίας, αλλάαπ�τέλεσαν τις ρί'ες μιας παρά-δ�σης π�υ παρά τις π�λιτιστικέςαλλαγές είναι ευδιάκριτη και στηνεπ μενη περί�δ�.


Kε�άλι ειδωλίυ, Xαλκλιθική I / II(περ. 3900 - 2800 π.X.). Πηλ�ς σαρκ�-�ρωμς με πρσμεί�εις. Kυπριακ�Mυσεί της Λευκωσίας.

Σημείωση «Eπτά Hμερών». Tα κείμενατ�υ α�ιερώματ�ς είναι απ� τ� έργ�«Nε�λιθικ�ς Π�λιτισμ�ς στην Eλλάδα»,(επιστημ�νική επιμέλεια Γιώργ�ς A.Παπαθανασ�π�υλ�ς) έκδ�ση τ�υ M�υ-σεί�υ Kυκλαδικής Tέ�νης - Iδρυμα Nι-κ�λά�υ Π. Γ�υλανδρή, Aθήνα 1996 .

Περιδέραι, Xαλκλιθική II / III περί-δς (περ. 3000 - 2500 π.X.). Πικρ�λιθςτε�ρπράσινς και στέα τυ είδυςDentalium. Aπ� τ Aρ�αιλγικ� Mυ-σεί της Πά�υ.

Για την πραγματ�π�ίηση τ�υ α�ιερώ-ματ�ς «Nε�λιθικ�ς Π�λιτισμ�ς», ευ�α-ριστ�ύμε ιδιαίτερα τ� M�υσεί� Kυκλα-δικής Tέ�νης - Iδρυμα N.Π. Γ�υλαν-δρή, τη Συντακτική Eπιτρ�πή τ�υ κα-ταλ�γ�υ π�υ απ�τελείται απ� τις κ.Kαίτη Δημακ�π�ύλ�υ, Λίλα Mαρα-γκ�ύ και τ�ν κ. Γιώργ� A. Παπαθανα-σ�π�υλ�, καθώς και τ�υς επιστημ�νι-κ�ύς συνεργάτες τ�υ M�υσεί�υ: K.Mπίρτα�α, Θ. P�ύμπ�υ - Σαμαρά, M.Δ.T�λλη και Π. Φωτιάδη.

Aνθρωπ�μρ� περίαπτ, Xαλκλιθική περίδς (περ. 3900 - 2500 π.X.), απ� στ�.Aπ� τ Tπικ� Mυσεί της Παλαίπα�υ (επαρ�ία Πά�υ).

Ο Νεολιθικός πολιτισμός στην Ελλάδα

Documents

Transcript of Ο Νεολιθικός πολιτισμός στην Ελλάδα