ΟΙ ΔΙΑΝΟΟΥΜΕΝΟΙ ΤΟΥ ΑΝΤΟΝΙΟ ΓΚΡΑΜΣΙ

Ο Αντόνιο Γκράμσι γεννήθηκε στις 23 Γενάρη το 1891 στην πόλη Άλες της Σαρδηνίας. Παίρνοντας υποτροφία θα καταφέρει να σπουδάσει στο πανεπιστήμιο του Τουρίνο όπου το 1915 παίρνει το πτυχίο του. Παράλληλα, γίνεται μέλος του ιταλικού σοσιαλιστικού κινήματος και το 1917 αναδεικνύεται σε ένα απ’ τα καθοδηγητικά στελέχη του. Το 1921 ιδρύεται το Κ.Κ.Ι με επικεφαλή τον Αντόνιο Γκράμσι. Ωστόσο γύρω στο 1925 ο φασισμός έχει ήδη κερδίσει έδαφος, όπου ο Γκράμσι γενικός γραμματέας του κόμματος εκείνη την εποχή καταδικάζεται σε φυλάκιση είκοσι ετών. Ο Γκράμσι θα πεθάνει μέσα στη φυλακή στις 23 Απρίλη το 1937. Πέθανε πολύ πριν συμπληρωθούν αυτά τα 20 χρόνια, με πολλά προβλήματα στην υγεία του. Ωστόσο ακόμη και μέσα στη φυλακή δεν παύει να αγωνίζεται. Γράφει κάτω από άθλιες συνθήκες πλήθος πολιτικών κειμένων , τα οποία υπήρξαν ιδιαίτερα σημαντικά και ανέδειξαν το μεγαλείο της γκραμσιανής σκέψης, ο οποίος υπήρξε ένας απ’ τους σημαντικότερους μαρξιστές. Αξίζει να αναφερθεί πως ήταν σαφώς επηρεασμένος τόσο απ’ τον Μαρξ όσο κι απ’ τον Μακιαβέλι των οποίων τις θεωρίες πάντρεψε κατά μια έννοια. Σε αυτό το κείμενο θα προσπαθήσω να παρουσιάσω ένα μέρος των σκέψεων του, σχετικά με τον ρόλο των διανοουμένων στην κοινωνία, τη συμβολή του στον μαρξισμό και γενικά την προσφορά του στα ζητήματα της κουλτούρας. Να σημειωθεί εδώ, ότι Γκράμσι έδωσε ιδιαίτερη βάση στο εποικοδόμημα και την κουλτούρα, και απελευθέρωσε τον μαρξισμό από τις μηχανιστικές παραμορφώσεις και το χυδαίο υλισμό, ανανεώνοντας και εμπλουτίζοντας τον.

Εκείνη την εποχή αρκετοί ήσαν οι στοχαστές που είχαν αναφερθεί σε ζητήματα παρόμοια με εκείνα που είχε ασχοληθεί ο Γκράμσι , δηλαδή το ζήτημα των διανοουμένων και της κουλτούρας. Ένα από τα πιο γνωστά βιβλία ήταν αυτό του γάλλου στοχαστή Ζυλιέν Μπεντά ο οποίος είχε γράψει το βιβλίο η προδοσία των διανοουμένων όπου κάνει μια κριτική του φασισμού καθώς και των διανοούμενων που προσχώρησαν σε αυτόν. Ωστόσο ο Μπεντά όπως και άλλοι στοχαστές της εποχής φαίνεται να αποσπούν την διανόηση από την πολιτική και το κοινωνικό γίγνεσθαι του κάθε στοχαστή, λάθος το οποίο δεν κάνει ο

Γκράμσι ο οποίος όπως θα δούμε και παρακάτω εξετάζει το ζήτημα της διανόησης ιστορικά και σε σχέση με την εκάστοτε κοινωνία που έζησε ο κάθε στοχαστής καθώς και τη θέση και το ρόλο του σε αυτή.

Κατά τον Γκράμσι όλοι οι άνθρωποι κατά μια έννοια είναι διανοούμενοι καθώς ακόμη και οι χειρωνακτικές εργασίες απαιτούν ένα βαθμό σκέψης για να υλοποιηθούν. Ωστόσο δεν καλούνται όλοι οι άνθρωποι διανοούμενοι αλλά μόνον αυτοί που παίζουν το ρόλο του διανοούμενου μέσα στην κοινωνία. Ας δούμε τι εννοούμε όταν αναφερόμαστε στο ρόλο του διανοούμενου στην κοινωνία καθώς και τις διαστρωματώσεις τους. Κατά τον Γκράμσι οι διανοούμενοι δεν αποτελούν μια ανεξάρτητη ομάδα ατόμων από την κοινωνία και της κοινωνικές τάξεις. Κάθε κοινωνική ομάδα που γεννιέται φέρει μαζί της, «δημιουργεί» τους δικούς της διανοούμενους, οι οποίοι της δίνουν μια ενότητα και αποτελούν φορέα της συνείδησης και των ιδεών της τάξης αυτής. Επίσης ο Γκράμσι σημειώνει ότι η πραγμάτωση ενός ηγεμονικού μηχανισμού εφόσον δημιουργεί ένα νέο ιδεολογικό πεδίο καθορίζει και μια αλλαγή στις συνειδήσεις αλλά και στις μεθόδους γνώσης, πράγμα που αρχικά, διαφωτίζει εδώ, το πόσο σημαντικός είναι ο ρόλος του διανοούμενου στην κοινωνία, κάτι που θα δούμε αναλυτικότερα στη συνέχεια . Υπάρχουν μάλιστα διάφορες μορφές διανοουμένων που προυπάρχουν της γέννησης των διάφορων κοινωνικών διαστρωματώσεων ανά εποχή ,όπως οι εκκλησιαστικοί, οι οποίοι ήσαν πάντοτε δεμένοι με την αριστοκρατία. Μάλιστα στην εποχή του Γκράμσι στην Ιταλία, οι εκκλησιαστικοί διανοούμενοι ήσαν ξεκάθαρα με το μέρος της αστικής τάξης. Ο Γκράμσι κάνει ένα διαχωρισμό, μιλώντας για τους οργανικούς διανοουμένους και τους παραδοσιακούς διανοούμενους. Κι αυτή είναι μια διάκριση ουσιαστική κι όχι τυπική. Ας εξετάσουμε τη ρόλο και τη λειτουργία τους στην κοινωνία με τη σειρά που προαναφέρθηκαν.

Οι οργανικοί διανοούμενοι της αστικής τάξης, οι οποίοι «γεννιόνται» παράλληλα με τη βιομηχανία, έχουν ακριβώς ως σκοπό μια τέτοια οργάνωση της κοινωνίας ώστε να ευνοείται η διατήρηση και η επέκταση της κυριαρχίας της τάξης αυτής. Τέτοιοι διανοούμενοι της αστικής τάξης είναι παραδείγματος χάριν οι παππάδες, οι δικηγόροι, ειδικευμένοι υπάλληλοι , δημοσιογράφοι , καθηγητές κοκ οι οποίοι έχουν έναν ρόλο πολύ βασικό ρόλο έτσι ώστε να εδραιωθεί η ηγεμονία. Για την ακρίβεια, σκοπός των διανοουμένων της αστικής τάξης είναι να επιφέρουν μια πνευματική σύγχυση στην κοινωνία των πολιτών, να σπέρνουν μια ψευδή συνείδηση έτσι ώστε οι πολίτες να αδυνατούν να αναγνωρίσουν τα πραγματικά συμφέροντα της τάξης τους. Ακριβέστερα προσανατολίζονται στο να οδηγήσουν τη μεγάλη μάζα του πληθυσμού υπό την καθοδήγηση μιας κυρίαρχης ομάδας, και να εξασφαλίσουν με νόμιμο τρόπο την πειθαρχία των μαζών. Με αυτό τον τρόπο η ηγεμονία και η κυριαρχία της αστικής τάξης, είναι δύσκολο να αμφισβητηθεί. Έτσι, παίζουν ένα έμμεσο αλλά ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο στην παραγωγική διαδικασία. Οι διανοούμενοι θα λέγαμε, είναι οι υπάλληλοι της εκάστοτε κοινωνικής ομάδας που κυριαρχεί. Με τον τρόπο αυτό, η κοινωνική ομάδα που κυριαρχεί διαδίδει της ιδέες της, την ιδεολογία της, προκειμένου να εδραιώσει την ηγεμονία της ελέγχοντας το εποικοδόμημα, και με αυτό τον τρόπο της μεγάλες μάζες του πληθυσμού. Έτσι δημιουργείται ένα ιστορικό μπλοκ, ένας ιστορικός συνασπισμός όπου οι μάζες δεν είναι σε θέση να κατανοήσουν τον ιστορικό τους ρόλο, δηλαδή την ανατροπή της αστικής τάξης. Ο ρόλος των διανοούμενων της αστικής τάξης είναι πολύ σημαντικός ώστε αυτή να διατηρήσει την κυριαρχία της. Βλέπουμε όλο και περισσότερο μια εισβολή της

γραφειοκρατίας και διάφορων ειδικών τεχνικών οι οποίοι με τη στάση τους ελέγχουν και επιτηρούν τους πολίτες προς όφελος της άρχουσας τάξης. Από εκεί και πέρα διαμορφώνεται ένα ολόκληρο σύστημα που προωθεί τις ιδέες που εξασφαλίζουν την ηγεμονία, όπως το σχολείο, η εκκλησία κτλ. Ο Γκράμσι είχε κατανοήσει την αμφίδρομη σχέση βάσης κι εποικοδομήματος και γνώριζε επίσης ότι το σημαντικότερο σε ότι έχει να κάνει με την καθιέρωση της κυριαρχίας μιας τάξης, ήταν η καθιέρωση των ιδεών της, της ιδεολογίας της. Κάθε βάση, δηλαδή κάθε έλεγχος της ύλης, της παραγωγικής διαδικασίας στο σύνολο της φέρει μαζί της ένα σύνολο ιδεών οι οποίες είναι ανάγκη να εγκαθιδρυθούν για την εξασφάλιση της κυριαρχίας της. Αυτός ακριβώς είναι ο ρόλος των διανοουμένων, οι οποίοι είναι φορείς αυτών των ιδεών. Με άλλα λόγια η ηγεμονία εφαρμόζεται απ’ την κυρίαρχη τάξη στο βαθμό που αυτή διατηρεί το ιστορικό μπλοκ εντός του οποίου κυριαρχεί. Σκοπός των οργανικών διανοουμένων της αστικής τάξης λοιπόν, είναι ο αποπροσανατολισμός της μάζας προκειμένου αυτή να μην αναγνωρίζει τα συμφέροντα και τα δικαιώματα της, να μην αμφισβητεί την κυριαρχία της.

Κατά τον Γκράμσι, οι οργανικοί διανοούμενοι θα πρέπει να τραβηχτούν προς το προλεταριάτο και με αυτό τον τρόπο να δημιουργηθεί ένας νέος τύπος διανοουμένου. Οι διανοούμενοι του προλεταριάτου θα πρέπει να είναι αυτοί οι οποίοι θα αναλάβουν να διαποτίσουν την εργατική τάξη με ιδέες , οι οποίες θα ξυπνήσουν την ταξική συνείδηση του λαού και θα τον κάνουν να αναγνωρίσει τα συμφέροντα του έναντι της άρχουσας τάξης, φέρνοντας τον σε ρήξη μ’ αυτήν. Είναι αυτοί που θα πρέπει να δράσουν ενάντια στην επικρατούσα ιδεολογία της άρχουσας τάξης, γκρεμίζοντας το εποικοδόμημα, την επίσημη κουλτούρα, που υποβαστάζει την ηγεμονία της άρχουσας τάξης. Διότι η εργατική τάξη πιθανότατα να προβαίνει κάποτε σε πράξεις που θα στηρίζουν τα συμφέροντα της, και φυσικά βλάπτουν την αστική τάξη, αλλά όσο δεν θα έχει μια συγκεκριμένη κοσμοαντίληψη, και μια ξεκάθαρη αναγνώριση των πραγματικών συμφερόντων της, θα παραμένει σε κατάσταση αποσύνθεσης. Η εργατική τάξη λοιπόν θα πρέπει να αφομοιώσει τους δικούς της οργανικούς διανοούμενους , διότι ακριβώς , η επανάσταση εκδηλώνεται σε ιστορικές στιγμές όπου η άρχουσα τάξη χάνει την ικανότητα διεύθυνσης και διατήρησης της ιδεολογικής συνοχής του ιστορικού συνασπισμού που ηγεμονεύει. Συνεπώς εάν η εργατική τάξη καταφέρει να αντιμετωπίσει κριτικά την ιδεολογία της τάξης που ηγεμονεύει , τότε θα ανοίξει κι ο δρόμος για την ανατροπή της. Ο Γκράμσι ωστόσο επισημαίνει ότι η ίδια η εργατική τάξη από τη φύση της δεν δημιουργεί τους δικούς της οργανικούς διανοούμενους στο επίπεδο της παραγωγής και της οικονομικής διαδικασίας. Θα πρέπει λοιπόν η ίδια να διαμορφώσει τους οργανικούς της διανοούμενους στο πολιτικό επίπεδο, με τη δική της αυτόνομη παρέμβαση, έχοντας το δικό της κόμμα. Μέσα απ’ το κόμμα θα βγουν και οι νέοι οργανικοί της διανοούμενοι, και γενικά θα αναπτυχθεί ένα ανώτερο μορφωτικό και πολιτικό επίπεδο για την εργατική τάξη.

Απ’ την άλλη πλευρά υπάρχουν οι παραδοσιακοί διανοούμενοι όπως ανέφερα και πιο πάνω οι οποίοι υποστηρίζοντας πως ζουν τάχα υπεράνω του κοινωνικού γίγνεσθαι και πως δεν ασχολούνται με τα προβλήματα της καθημερινότητας [ πχ ιερείς, κάποιοι απ’ τους φιλοσόφους κοκ ]. Με τη στάση και τη σιωπή τους πολλές φορές απέναντι στα γεγονότα παίρνουν το μέρος της άρχουσας τάξης. Οι παραδοσιακοί διανοούμενοι με τον τρόπο αυτό παίζουν κι αυτοί ένα πολύ σημαντικό ρόλο , για τον αποπροσανατολισμό της εργατικής τάξης. Κατά τον Γκράμσι οι παραδοσιακοί διανοούμενοι είναι πλέον ξεπερασμένοι, καθώς η

γνώμη του είναι ότι ο νέος τύπος διανοούμενου θα πρέπει εκτός απ’ την μόρφωση και τις γνώσεις του πάνω σε θεωρητικά ζητήματα να κατέχει και κάποια τεχνική εκπαίδευση. Θα πρέπει δηλαδή να είναι ένας ειδικός και πολιτικός ταυτόχρονα. Από αυτή την ενοποίηση πρακτικού κινήματος και θεωρητικής σκέψης που έχει το νέο πρότυπο του διανοούμενου κατά τον Γκράμσι, γεννιέται μια νέα αντίληψη για τον κόσμο και τον άνθρωπο, που δεν κατέχεται πια μόνο απ’ τους μεγάλους και επαγγελματίες φιλοσόφους, και έχει τη δυνατότητα να ενταχθεί ενεργά στη λαό ,και στο μεγάλο μέρος του πληθυσμού, μεταβάλλοντας τη λαική σκέψη και κουλτούρα, δίνοντας της μια νέα μορφή, εμπλουτίζοντας και ενδυναμώνοντας την.

Γενικότερα ο Αντόνιο Γκράμσι ήταν ίσως ο πρώτος στοχαστής, που αντιμετώπισε το ζήτημα των διανοουμένων λαμβάνοντας υπό όψη την ταξική θέση των ίδιων των διανοουμένων και των ρόλων τους. Κατάφερε να αναζωογονήσει το έργο του Μαρξ δίνοντας μεγάλη βάση στο εποικοδόμημα και την κουλτούρα κάτι που σε ένα βαθμό δεν είχε κάνει ο Μαρξ ο οποίος επηρεασμένος από τον Χέγκελ και τη διαλεκτική του, είχε μια μηχανιστική αντίληψη της ιστορίας. Δηλαδή φαίνεται σε κάποια σημεία των γραπτών του να δείχνει πως πιστεύει ότι οι νόμοι τις ιστορίας είναι αυτοί που θα οδηγήσουν αναπότρεπτα, στην ανατροπή της αστικής τάξης και την δικτατορία του προλεταριάτου. Αντίθετα ο Γκράμσι έδωσε ιδιαίτερη βάση στο εποικοδόμημα και την κουλτούρα και στο ρόλο που έχει αυτή στη λειτουργία της κοινωνίας και το ρόλο της σε σχέση με την επαναστατική δράση της εργατικής τάξης. Όπως κι ένας άλλος πολύ σημαντικός μαρξιστής, ο Γκέοργκ Λούκατς , έδειξε βασιζόμενος βέβαια στις βασικές θέσεις και τις οικονομικές αναλύσεις του Μαρξ, ότι η ανατροπή της αστικής τάξης, είναι ζήτημα συνείδησης, ταξικής συνείδησης, κατανόησης του ιστορικού ρόλου που έχει το προλεταριάτο, ο οποίος είναι η κατάργηση όλων των τάξεων. Και γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο έδωσε μεγάλη βαρύτητα στο ρόλο των διανοουμένων μέσα στην κοινωνία, στη λειτουργία της επίσημης κουλτούρας και στο πως αυτή βοηθά στην διατήρηση και την επέκταση της ηγεμονίας. Επίσης συνέβαλε στο να δώσουμε ιδιαίτερη σημασία στις σχέσεις παραγωγής και να εστιάσουμε πιο προσεκτικά στη σχέση εποικοδομήματος – βάσης.

Ο Γκράμσι θεωρούσε ότι η δυτική κουλτούρα είχε ηγεμονεύσει την παγκόσμια κουλτούρα, τονίζοντας πως οποιαδήποτε άλλη κουλτούρα είχε κάποια αξία , μόνον στο βαθμό που αφομοιώθηκε από αυτή. Θα πρέπει λοιπόν να καταρριφθεί αυτή η επίσημη κουλτούρα, και συνεπώς να ανατραπεί και η άρχουσα τάξη η οποία ελέγχει όλη την διαδικασία της παραγωγής. Θα λέγαμε λοιπόν απ’ τη στιγμή που έχουμε ήδη αναφέρει ένα σημαντικό μέρος των σκέψεων του Γκράμσι σχετικά με την κουλτούρα και τους διανοούμενους, ότι σχετικά με την επαναστατική δραστηριότητα του προλεταριάτου, «το κάστρο πέφτει από μέσα». Δηλαδή η επανάσταση και η ανατροπή της αστικής τάξης , δεν πρόκειται βεβαίως να έρθει από τους νόμους της ιστορίας και την διαλεκτική κίνηση της ιστορίας και μόνο, ούτε με κάποια απρόοπτη, βίαιη εξέγερση, αλλά με μια μεθοδική διαδικασία στο πεδίο της κουλτούρας , από μια σταδιακή απόκτηση ταξικής συνείδησης της εργατικής τάξης, κι εδώ ακριβώς είναι ξεκάθαρος ο ρόλος των οργανικών διανοουμένων της τάξης αυτής. Διότι αν η εργατική τάξη αποκτήσει μια συγκεκριμένη κοσμοαντίληψη , και καταφέρει να κατανοήσει τα πραγματικά της συμφέροντα, ο ιστορικός συνασπισμός θα «σπάσει» κι με αυτό τον τρόπο η ηγεμονία της αστικής τάξης δεν θα μπορέσει να κρατήσει για πολύ. Διότι η επιτυχία μιας ηγεμονίας δεν συνίσταται στο να ασκεί την εξουσία της με την βία και μόνο μ’ αυτή αλλά με την πειθώ και την νόμιμη συγκατάθεση του μεγάλου μέρους του

πληθυσμού, η οποία πειθώ βέβαια που καταφέρνει να εξασφαλίσει την ηγεμονία της άρχουσας τάξης, θα διαβρωθεί με το ξύπνημα της συνείδησης της εργατικής τάξης.

Ωστόσο όσο αυτή η αλλαγή συνείδησης των πολιτών για αλλαγή και ανατροπή της άρχουσας τάξης δεν επέρχεται , είναι λογικό σε ένα βαθμό να προκαλεί μια τάση πεσιμισμού και νωθρότητας ακόμη και στους πιο ζωντανούς αγωνιστές πράγμα το οποίο είχε ήδη αναφέρει ο Γκράμσι εκφράζοντας τους φόβους του για μια μόνιμη κατάσταση παθητικότητας στην οποία θα μπορούσε να οδηγηθεί η εργατική τάξη. Πίστευε ωστόσο ότι η ίδρυση του ΚΚΙ αν και δεν ήταν έτοιμο ακόμη να αντιπαλέψει τις μεγάλες δυνάμεις εκείνης της εποχής , θα μπορούσε ωστόσο κατά την γνώμη του , να αποτελέσει τον εξοπλισμό ενός ευρύτερου σχηματισμού, που θα μπορούσε να αποτελέσει κατά μια έννοια ένα συλλογικό διανοούμενο που θα ενδυνάμωνε το λαό στην ταξική πάλη. Για το λόγο αυτό ο ίδιος ο Γκράμσι παρέμεινε πάντα ένας γνήσιος επαναστάτης και βέβαια οι δεσμοφύλακες δεν μπόρεσαν να τον σταματήσουν να σκέπτεται, να γράφει και να διαβάζει διαρκώς, όλο το χρονικό διάστημα που βρισκόταν στη φυλακή, και να μάχεται για την διάδοση των ανατρεπτικών ιδεών του.

Γενικά θα πρέπει να γνωρίσουμε και να καταλάβουμε την σημαντικότητα του έργου του Αντόνιο Γκράμσι και τη συμβολή του στη σκέψη καθώς και την νέα ώθηση, τον εμπλουτισμό και τον νέο τρόπο ανάγνωσης που μας πρόσφερε σχετικά με τον Μαρξ και τον Μακιαβέλι. Τέλος θα πρέπει μα τονίσουμε ότι ο Γκράμσι δεν ήταν μόνο ένας πολύ σημαντικός στοχαστής αλλά και ένας πραγματικός , γνήσιος επαναστάτης, ο οποίες συμμετείχε πάντοτε στους κοινωνικούς αγώνες και εν τέλει θυσίασε τη ζωή, πληρώνοντας με την ποινή της φυλάκισης τον αγώνα του ενάντια στην εξουσία. Ωστόσο ίδιος γράφει χαρακτηριστικά : «Οι μαχητές δεν μπορούν και δεν πρέπει να ελεεινολογούν τη μοίρα τους, επειδή πάλεψαν , όχι γιατί τους ανάγκασε κανείς , αλλά γιατί το θέλησαν οι ίδιοι συνειδητά»

Βιβλιογραφία : ΟΙ ΔΙΑΝΟΟΥΜΕΝΟΙ, ΑΝΤΟΝΙΟ ΓΚΡΑΜΣΙ

:Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑΣ, ΑΝΤΟΝΙΟ ΓΚΡΑΜΣΙ

: ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΣΤΟΝ ΓΚΡΑΜΣΙ, ΜΑΚΗΣ ΤΡΙΚΟΥΚΗΣ