Επτα Ημερες_Καθημερινη_Βυζαντινή Αθήνα

30
2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 24 ΔEKEMBPIOY 1995 A ΦIEPΩMA KYPIAKH 24 ΔEKEMBPIOY 1995 2-32 AΦIEPΩMA Aθήνα: Mνήμες υαντι- νές. Aν και «εαανισμένες» είναι εντυπωσιακς αριθ- μς των εκκλησιών. H Aθήνα στην ύστερη αρ- αιτητα. Aπ τυς Eλλη- νες ιλσυς στυς ρι- στιανύς πατέρες και την ε- πικράτηση τυ Xριστιανι- σμύ. Oι πρώτες εκκλησίες. T Tετράκγ στη Bιλιθήκη τυ Aδριανύ και η Bασιλι- κή τυ Iλισύ. O Παρθενώνας εκκλησία. Σειρά απ κλασικά μνημεία μετασκευάνται σε ριστια- νικές εκκλησίες. Oι αμένες υαντινές εκ- κλησίες. H περίδς μετά την Eπανάσταση τυ 1821 ή- ταν λέθρια για τα υαντι- νά μνημεία. Σωμενες υαντινές εκ- κλησίες. Eννέα διατηρύν την αρική τυς μρή, ενώ σε τέσσερις έυν γίνει μετα- γενέστερες πρσθήκες. Tα μναστήρια τυ Yμητ- τύ. Oι Mνές Kαισαριανής, Aστερίυ και Aγ. Iωάννη Kαρέα, Θελγυ και Kυνη- γύ. H μνή τυ Δανίυ. ψηιδωτά απτελύν ένα α- π τα λαμπρτερα δείγματα υαντινής τένης. H Aθήνα στη μεταυα- ντινή περίδ. Tη σετική ακμή και αίγλη διαδέεται μαρασμς πυ συναντά Mιαήλ Xωνιάτης. H Oμρκκλησιά στ Γαλάτσι. Nας τυ 12υ αι- ώνα πυ διατηρεί μεγάλ τμήμα απ υαντινές τι- γραίες. T Δυκάτ της Aθήνας. Oι ράγκικες δυναστείες α- π τ 1204 έως την παράδ- ση της πλης στυς Oθωμα- νύς. H υαντινή Aθήνα στυς περιηγητές. T ενδιαέρν για την ελληνική αραιτητα επισκιάει τα ριστιανικά μνημεία. Eώυλλ: «Πρσκύνηση των Mά- γων». Ψηιδωτή παράσταση στ Δα- νί, τέλη 11υ αι. (Φωτ. αρεί EKΔOTIKH AΘHNΩN). Oπισθυλ- λ: Oι Aγ. Aπστλι τυ Σλάκη (1000-1025), στην Aραία Aγρά. Στ άθς τ Θησεί, πυ στυς υαντι- νύς ρνυς μετασκευάστηκε εσωτε- ρικά σε ριστιανική εκκλησία. Λει- τυργύσε ώς τ 1835 και ήταν Aγ. Γεώργις Aκαμάτης. Yπεύθυνς «Eπτά Hμερών»: BHΣ. ΣTAYPAKAΣ Aθήνα: μνήμες υαντινές Aν και «εαανισμένες» είναι εντυπωσιακς αριθμς των εκκλησιών ΣTON Aϊ-Γιάννη της δύ Eυριπίδυ, κρινθιακς κίνας, ριωμένς στ ιερ, διαπερνά τη στέγη και σηματί- ει παράδη αριτεκτνική εικνα. Ωστσ, τ άσημ ναΰδρι, πρδίδει μια παμπάλαια πργνική συνήθεια πυ εκινάει απ τυς πρώτυς ρι- στιανικύς αιώνες. Στην Aθήνα, συνά έτιαν εκκλη- σιές πλάι ή γύρω απ ναύς εθνικών. Hταν η αθειά αντίληψη «εαγνι- σμύ» πυ μεταμρωσε μεγάλ α- ριθμ απ κλασικά μνημεία σε εκ- κλησίες. Eτσι, Παρθενώνας, ώρς λατρείας της Aθήνας Παρθένυ, δί- νει τη θέση τυ στη λατρεία της Παρθένυ Mαρίας απ τυς παλαι- ριστιανικύς ρνυς. Mε την κρα- τύσα αυτή συνήθεια, τ Aσκληπιεί εελίθηκε σε να των Aγίων Aναρ- γύρων, η Aραία Kρήνη έγινε Aγία- σμα, τ Θησεί απ ναύς τυ Hαί- στυ σε εκκλησία τυ Aϊ-Γιώργη τυ Aκαμάτη, τ Eρέθει, νας της Aπτέρυ Nίκης και τ Ωρλγι τυ Kυρρήστυ τ ίδι. Aστείρευτη η σειρά μετατρπών. Στην εικνγρα- ία πάλι, επιιώνει τ πνεύμα τυ κλασικισμύ. Tυς Eρωτιδείς αντικα- θιστύν ι Aγγελι και ταν εδραιω- μένς Xριστιανισμς «εαγνίει» ακμη και τυς παλαιύς αντιπά- λυς. Oι Eλληνες ιλσι ιγυ- ράρυν πλάι στυς Xριστιανύς Πα- τέρες (Aγι Oρς, Γιάννενα). Tην τακτική ή, πι σωστά, την αντί- ληψη πυ υιθετεί και μεταμρώ- νει κλασικά μνημεία σε εκκλησίες, τη συναντάμε και αλλύ. Στην Aθήνα - μως, πήρε έκταση, τση πυ μιάει, η παλαιτερη λατρεία: η εθνική, ντυ- μένη ριστιανικά να επιιώνει και α- διάπτωτη να συνείεται. Aυτή ακρι- ώς η ντρπία, πυ αντάει πα- γανιστική, εηγεί και τ ,τι δεν έγι- ναν σε μεγάλη έκταση καταστρές κλασικών μνημείων απ νεώτι- στυς ριστιανύς. H λεηλασία θα έρθει λίγυς αιώνες μετά. Θα γίνει, με υπέρμετρ ήλ, απ «ωτισμέ- νυς» λάτρεις τυ κλασικισμύ, πυ πρέσευαν ή είαν πρσημα τ πνεύμα της Aναγέννησης. Tα υαντινά μνημεία της Aθήνας, αμένα και υπάρντα, διάλεαν ι «Eπτά Hμέρες» για ριστυγεννιάτι- κ αιέρωμα. Oπως και τις ιστρικές συνθήκες. Συματική αετηρία ρί- στηκε τ κήρυγμα τυ Aπστλυ Παύλυ στην Πνύκα και λήη, η στιγ- μή πυ μπαίνει θαμπωμένς Πρ- θητής και η Aθήνα αλλάει. Aρίυν πλέν να δεσπυν στην πλη τα λία των μιναρέδων και αυτματα ανίγει άλλη, νέα ιστρική περίδς για την Aθήνα. Στα μέσα τυ 12υ αιώνα, η Aθήνα μετρύσε γύρω στις 40 εκκλησίες - ι 8 απ αυτές σώνται μέρι σήμε- ρα στην αρική τυς μρή, έαια με κάπιες επισκευές ή πρσθήκες. Πηγαίνντας στν 17 αιώνα, η Aθήνα αριθμεί, κατά τν Babin και Eλιά Tσελεμπή, γύρω στις 300. Aριθμς μάλλν υπερλικς, γιατί, λίγ αργτερα, τ 1832 Ross με- τράει 130, ενώ Schaubert μν 115. O A. Mmmsen στην πραγματεία τυ περί «Xριστιανικών Aθηνών», α- ναέρει 133. O Kώστας H. Mπίρης, στη γενική καταγραή εκκλησιών της μεσαιωνικής Aθήνας, εντπίει συνλικά 140, ι 78 απ αυτές εα- ανισμένες. O I. Tραυλς, στ έργ τυ «Πλεδμική εέλιη της Aθή- νας», πι συστηματικς, μας δίνει τα εής νύμερα ωρίς να διαωρίει, πως Mπίρης, τις μεταυαντινές: Σωμενες: 24. Eρειπωμένες ή σω- μενα ίνη εκκλησιών: 20. Παραμρ- ωμένες με νέες πρσθήκες: 11. Eκκλησίες πυ τίστηκαν σε θέσεις παλαιών: 10. Eαανισμένες: 80. Σύ- νλ: 149. Aν θεωρήσυμε ως εγκυρτερυς τυς Mπίρη και Tραυλ, άσετα με τ πις πρσεγγίει τ σωστ αριθ- μ, τα νύμερα παραμένυν εντυ- πωσιακά. Kαι η ειρωνεία. Eνώ μέρι πριν απ μερικές δεκαετίες τις επι- σκίαε η αίγλη τυ κλασικισμύ, μ- λις εκίνησε τ ενεργ ενδιαέρν των αραιλγων, άρισε να τις πνί- γει ικδμικς ργασμς της Aθήνας. Σήμερα, ι περισστερες υαντινές εκκλησίες, ρίσκνται θαμμένες σε πηγάδες πλυκατι- κιών. Mεγάλη τυς η άρη πυ επι- ιώνυν κιλας. Eπιμέλεια αιερώματς: K·ΣTHΣ ΛIONTHΣ O Aϊ-Γιάννης της Kλώνας στην δ Eυριπίδυ. Παλαιτερα, άπειρα νήματα σε πικίλα ρώματα ήταν κλλημένα στη άση τυ κίνα μέσα στην εκκλησία. Tα κλλύσαν ι πιστί για να σωθύν. Eδεναν με κρδέλες ή νήματα την αρρώστια τυς και Aϊ-Γιάννης την έλυνε - τυς γιάτρευε. Eίναι ι δύσκλες στιγμές τυ ανθρώπυ, πυ η μαγεία έρεται να ηθήσει τη θρησκεία. (Στιεία απ τ ιλί «H Aθήνα σε τνυς ελάσσνες της Λ. Mιέλη).

description

Επτα Ημερες_Καθημερινή Αφιέρωμα στη Βυζαντινή Αθήνα

Transcript of Επτα Ημερες_Καθημερινη_Βυζαντινή Αθήνα

2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 24 ΔEKEMBPIOY 1995

AΦIEPΩMA

KYPIAKH 24 ΔEKEMBPIOY 1995

2-32 AΦIEPΩMA� Aθήνα: Mνήμες υ�αντι-νές. Aν και «εαανισμένες»είναι εντυπωσιακ�ς � αριθ-μ�ς των εκκλησιών.� H Aθήνα στην ύστερη αρ-�αι�τητα. Aπ� τ�υς Eλλη-νες ιλ�σ��υς στ�υς �ρι-στιαν�ύς πατέρες και την ε-πικράτηση τ�υ Xριστιανι-σμ�ύ.� Oι πρώτες εκκλησίες. T�Tετράκ�γ�� στη Bι�λι�θήκητ�υ Aδριαν�ύ και η Bασιλι-κή τ�υ Iλισ�ύ.� O Παρθενώνας εκκλησία.Σειρά απ� κλασικά μνημείαμετασκευά#�νται σε �ριστια-νικές εκκλησίες.� Oι �αμένες υ�αντινές εκ-κλησίες. H περί�δ�ς μετάτην Eπανάσταση τ�υ 1821 ή-ταν �λέθρια για τα �υ#αντι-νά μνημεία.� Σω��μενες υ�αντινές εκ-κλησίες. Eννέα διατηρ�ύντην αρ�ική τ�υς μ�ρή, ενώσε τέσσερις έ��υν γίνει μετα-γενέστερες πρ�σθήκες.� Tα μ�ναστήρια τ�υ Yμητ-τ�ύ. Oι M�νές Kαισαριανής,Aστερί�υ και Aγ. IωάννηKαρέα, Θε�λ�γ�υ και Kυνη-γ�ύ.� H μ�νή τ�υ Δα!νί�υ. Tαψηιδωτά απ�τελ�ύν ένα α-π� τα λαμπρ�τερα δείγματα�υ#αντινής τέ�νης.� H Aθήνα στη μεταυ�α-ντινή περί�δ�. Tη σ�ετικήακμή και αίγλη διαδέ�εται �μαρασμ�ς π�υ συναντά �Mι�αήλ Xωνιάτης.� H Oμ�ρ!�κκλησιά στ�Γαλάτσι. Nα�ς τ�υ 12�υ αι-ώνα π�υ διατηρεί μεγάλ�τμήμα απ� �υ#αντινές τ�ι��-γραίες.� T� Δ�υκάτ� της Aθήνας.Oι ράγκικες δυναστείες α-π� τ� 1204 έως την παράδ�-ση της π�λης στ�υς Oθωμα-ν�ύς.� H υ�αντινή Aθήνα στ�υςπεριηγητές. T� ενδιαέρ�νγια την ελληνική αρ�αι�τηταεπισκιά#ει τα �ριστιανικάμνημεία.

E�ώ�υλλ�: «Πρ�σκύνηση των Mά-γων». Ψη�ιδωτή παράσταση στ� Δα�-νί, τέλη 11�υ αι. (Φωτ. αρ�εί�EKΔOTIKH AΘHNΩN). Oπισθ#�υλ-λ�: Oι Aγ. Aπ#στ�λ�ι τ�υ Σ�λάκη(1000-1025), στην Aρ�αία Aγ�ρά. Στ�%άθ�ς τ� Θησεί�, π�υ στ�υς %υ'αντι-ν�ύς �ρ#ν�υς μετασκευάστηκε εσωτε-ρικά σε �ριστιανική εκκλησία. Λει-τ�υργ�ύσε ώς τ� 1835 και ήταν � Aγ.Γεώργι�ς � Aκαμάτης.

Yπεύθυν�ς «Eπτά Hμερών»:

BHΣ. ΣTAYPAKAΣ

Aθήνα: μνήμες �υαντινέςAν και «ε�α�ανισμένες» είναι εντυπωσιακ�ς � αριθμ�ς των εκκλησιών

ΣTON Aϊ-Γιάννη της �δ�ύ Eυριπίδ�υ,� κ�ρινθιακ�ς κί�νας, ρι�ωμέν�ς στ�ιερ�, διαπερνά τη στέγη και σ�ηματί-�ει παράδ��η αρ�ιτεκτ�νική εικ�να.Ωστ�σ�, τ� άσημ� ναΰδρι�, πρ�δίδειμια παμπάλαια πρ�γ�νική συνήθειαπ�υ �εκινάει απ� τ�υς πρώτ�υς �ρι-στιανικ�ύς αιώνες.

Στην Aθήνα, συ�νά έ�τι�αν εκκλη-σιές πλάι ή γύρω απ� να�ύς εθνικών.Hταν η $αθειά αντίληψη «ε�αγνι-σμ�ύ» π�υ μεταμ�ρ&ωσε μεγάλ� α-ριθμ� απ� κλασικά μνημεία σε εκ-κλησίες. Eτσι, � Παρθενώνας, �ώρ�ςλατρείας της Aθήνας Παρθέν�υ, δί-νει τη θέση τ�υ στη λατρεία τηςΠαρθέν�υ Mαρίας απ� τ�υς παλαι�-�ριστιανικ�ύς �ρ�ν�υς. Mε την κρα-τ�ύσα αυτή συνήθεια, τ� Aσκληπιεί�ε�ελί�θηκε σε να� των Aγίων Aναρ-γύρων, η Aρ�αία Kρήνη έγινε Aγία-σμα, τ� Θησεί� απ� να�ύς τ�υ H&αί-στ�υ σε εκκλησία τ�υ Aϊ-Γιώργη τ�υAκαμάτη, τ� Eρέ�θει�, � να�ς τηςAπτέρ�υ Nίκης και τ� Ωρ�λ�γι� τ�υKυρρήστ�υ τ� ίδι�. Aστείρευτη ησειρά μετατρ�πών. Στην εικ�ν�γρα-&ία πάλι, επι$ιώνει τ� πνεύμα τ�υκλασικισμ�ύ. T�υς Eρωτιδείς αντικα-θιστ�ύν �ι Aγγελ�ι και �ταν εδραιω-μέν�ς � Xριστιανισμ�ς «ε�αγνί�ει»ακ�μη και τ�υς παλαι�ύς αντιπά-λ�υς. Oι Eλληνες &ιλ�σ�&�ι &ιγ�υ-ράρ�υν πλάι στ�υς Xριστιαν�ύς Πα-τέρες (Aγι� Oρ�ς, Γιάννενα).

Tην τακτική ή, πι� σωστά, την αντί-ληψη π�υ υι�θετεί και μεταμ�ρ&ώ-νει κλασικά μνημεία σε εκκλησίες, τη

συναντάμε και αλλ�ύ. Στην Aθήνα �-μως, πήρε έκταση, τ�ση π�υ μ�ιά�ει,η παλαι�τερη λατρεία: η εθνική, ντυ-μένη �ριστιανικά να επι$ιώνει και α-διάπτωτη να συνε�ί�εται. Aυτή ακρι-$ώς η ν��τρ�πία, π�υ &αντά�ει πα-γανιστική, ε�ηγεί και τ� �,τι δεν έγι-ναν σε μεγάλη έκταση καταστρ�&έςκλασικών μνημείων απ� νε�&ώτι-στ�υς �ριστιαν�ύς. H λεηλασία θαέρθει λίγ�υς αιώνες μετά. Θα γίνει,με υπέρμετρ� �ήλ�, απ� «&ωτισμέ-ν�υς» λάτρεις τ�υ κλασικισμ�ύ, π�υ

πρέσ$ευαν ή εί�αν πρ�σ�ημα τ�πνεύμα της Aναγέννησης.

Tα $υ�αντινά μνημεία της Aθήνας,�αμένα και υπάρ��ντα, διάλε�αν �ι«Eπτά Hμέρες» για �ριστ�υγεννιάτι-κ� α&ιέρωμα. Oπως και τις ιστ�ρικέςσυνθήκες. Συμ$ατική α&ετηρία �ρί-στηκε τ� κήρυγμα τ�υ Aπ�στ�λ�υΠαύλ�υ στην Πνύκα και λή�η, η στιγ-μή π�υ μπαίνει θαμπωμέν�ς � Π�ρ-θητής και η Aθήνα αλλά�ει. Aρ�ί��υνπλέ�ν να δεσπ���υν στην π�λη ταλ�&ία των μιναρέδων και αυτ�ματααν�ίγει άλλη, νέα ιστ�ρική περί�δ�ςγια την Aθήνα.

Στα μέσα τ�υ 12�υ αιώνα, η Aθήναμετρ�ύσε γύρω στις 40 εκκλησίες -�ι 8 απ� αυτές σώ��νται μέ�ρι σήμε-ρα στην αρ�ική τ�υς μ�ρ&ή, $έ$αιαμε κάπ�ιες επισκευές ή πρ�σθήκες.

Πηγαίν�ντας στ�ν 17� αιώνα, ηAθήνα αριθμεί, κατά τ�ν Babin καιE$λιά Tσελεμπή, γύρω στις 300.Aριθμ�ς μάλλ�ν υπερ$�λικ�ς, γιατί,λίγ� αργ�τερα, τ� 1832 � Ross με-τράει 130, ενώ � Schaubert μ�ν� 115.O A. M�mmsen στην πραγματείατ�υ περί «Xριστιανικών Aθηνών», α-να&έρει 133. O Kώστας H. Mπίρης,στη γενική καταγρα&ή εκκλησιώντης μεσαιωνικής Aθήνας, εντ�πί�εισυν�λικά 140, �ι 78 απ� αυτές ε�α-&ανισμένες. O I. Tραυλ�ς, στ� έργ�τ�υ «Π�λε�δ�μική ε�έλι�η της Aθή-νας», πι� συστηματικ�ς, μας δίνει ταε�ής ν�ύμερα �ωρίς να δια�ωρί�ει,�πως � Mπίρης, τις μετα$υ�αντινές:Σω��μενες: 24. Eρειπωμένες ή σω��-μενα ί�νη εκκλησιών: 20. Παραμ�ρ-&ωμένες με νέες πρ�σθήκες: 11.Eκκλησίες π�υ �τίστηκαν σε θέσειςπαλαιών: 10. E�α&ανισμένες: 80. Σύ-ν�λ�: 149.

Aν θεωρήσ�υμε ως εγκυρ�τερ�υςτ�υς Mπίρη και Tραυλ�, άσ�ετα μετ� π�ι�ς πρ�σεγγί�ει τ� σωστ� αριθ-μ�, τα ν�ύμερα παραμέν�υν εντυ-πωσιακά. Kαι η ειρωνεία. Eνώ μέ�ριπριν απ� μερικές δεκαετίες τις επι-σκία�ε η αίγλη τ�υ κλασικισμ�ύ, μ�-λις �εκίνησε τ� ενεργ� ενδια&έρ�ντων αρ�αι�λ�γων, άρ�ισε να τις πνί-γει � �ικ�δ�μικ�ς �ργασμ�ς τηςAθήνας. Σήμερα, �ι περισσ�τερες$υ�αντινές εκκλησίες, $ρίσκ�νταιθαμμένες σε πηγάδες π�λυκατ�ι-κιών. Mεγάλη τ�υς η �άρη π�υ επι-$ιών�υν κι�λας.

Eπιμέλεια αιερώματ�ς:

K·ΣTHΣ ΛIONTHΣ

O Aϊ-Γιάννης της Kλώνας στην δ� Eυριπίδυ. Παλαι�τερα, άπειρα νήματα σε πικίλα �ρώματα ήταν κλλημένα στη �άσητυ κίνα μέσα στην εκκλησία. Tα κλλύσαν ι πιστί για να σωθύν. Eδεναν με κρδέλες ή νήματα την αρρώστια τυς και Aϊ-Γιάννης την έλυνε - τυς γιάτρευε. Eίναι ι δύσκλες στιγμές τυ ανθρώπυ, �πυ η μαγεία έρ�εται να �ηθήσει τηθρησκεία. (Στι�εία απ� τ �ι�λί «H Aθήνα σε τ�νυς ελάσσνες της Λ. Mι�έλη).

Tης Σ��ίας Πατ�ύρα-Σπαν�ύ

Bυ�αντιν�λγ�υ - Eρευνήτριας τ�υ Iνστιτ�ύτ�υBυ�αντινών Eρευνών τ�υ Eθνικ�ύ Iδρύματ�ςEρευνών

«YΠHP�AN αι Aθήναι η πηγή παντ�ςκαλ�ύ και η μήτηρ της σ��ίας ακ�μηκαι κατ’ αυτ�ύς τ�υς σκ�τειν�ύς με-σ��ρ�νί�υς αιώνας», ανα�έρει �Γερμαν�ς ιστ�ρικ�ς τ�υ περασμέ-ν�υ αιώνα Γρηγ�ρ��ι�ς, διακατε��-μεν�ς απ� απέραντ� θαυμασμ� πρ�ςτην κλασική αρ�αι�τητα και απ�τί�-ντας ��ρ� τιμής πρ�ς την κ�ιτίδααυτής, την π�λη της Aθήνας.

Ωστ�σ�, με ε!αίρεση τ�υς πρώ-τ�υς �ριστιανικ�ύς αιώνες, η Aθήνατ�υ Mεσαίωνα δεν ήταν τίπ�τα άλλ�απ� ένα πενι�ρ� απ�μεινάρι τ�υ εν-δ�!�υ παρελθ�ντ�ς της. H κατάκτη-σή της απ� τ�ν Σύλλα τ� 86 π.X. – πα-ρά την αυτ�ν�μία π�υ της παρα�ω-ρήθηκε – σήμανε την απαρ�ή μιας

πτωτικής π�ρείας στην π�λιτική καιπνευματική της %ωή, π�υ έ�θασεστ� τέρμα της γύρω στ�ν 6� αιώνα.

Στ�υς αιώνες π�υ ακ�λ�υθ�ύν τηνκατάκτησή της απ� τ�υς Pωμαί�υς,η Aθήνα συνέρ�εται γρήγ�ρα και α-νασυγκρ�τείται, �άρη στ� ενδια�έ-ρ�ν και τις γενναι�δωρες ��ρηγίεςPωμαίων αυτ�κρατ�ρων, !ένων �α-σιλέων και επι�ανών πλ�υσίων Aθη-ναίων και �ιλαθηναίων. Aνακτά τηνπαλαιά της �υσι�γνωμία και !αναγί-νεται «τ� λαμπρ�ν μ�υσεί�ν της αρ-�αι�τητ�ς και τ� σ��λεί�ν της ελλη-νικής μαθήσεως». T�ν δεύτερ� μ.X.αιώνα, δύ� πρ�σωπικ�τητες της ε-π��ής, � αυτ�κράτ�ρας Aδριαν�ςκαι � πλ�ύσι�ς σ��ιστής Hρώδης �Aττικ�ς �ά%�υν την σ�ραγίδα τ�υςστην καλλιτε�νική και πνευματικήτης %ωή, ανεγείρ�ντας σπ�υδαίαμνημεία �πως ήταν � να�ς τ�υ Oλυ-μπί�υ Δι�ς, τ� Πάνθε�ν, τ� Aδριά-

νει� Γυμνάσι� και η Bι�λι�θήκη, τ�Ωδεί� τ�υ Hρώδη τ�υ Aττικ�ύ και �-λ�κληρη η αδριάνεια π�λη κ�ντάστ�ν Iλισ�. Tην ίδια επ��ή απ�κτ�ύννέα πν�ή και κύρ�ς �ι �ιλ�σ��ικέςκαι ρητ�ρικές της σ��λές τ�σ� ώστενα την καταστήσ�υν και πάλι τ�σπ�υδαι�τερ� πανεπιστημιακ� κέ-ντρ� της αυτ�κρατ�ρίας. Tην αν�δι-κή της �μως π�ρεία έρ�εται να ανα-κ�ψει τ� 267 μ.X. η επιδρ�μή τωνEρ�ύλων, �αρ�αρικ�ύ λα�ύ τ�υ��ρρά π�υ κατέλα�ε την π�λη, τηλεηλάτησε και την πυρπ�λησε. Tασπ�υδαι�τερα μνημεία της διασώθη-καν, αλλά η ανασυγκρ�τησή της ακ�-λ�ύθησε �ραδείς ρυθμ�ύς και η δη-μ�γρα�ική της �υσι�γνωμία δεν α-π�καταστάθηκε π�τέ.

Ωστ�σ�, στα τέλη τ�υ τρίτ�υ αιώ-να, ακμά%�υν και πάλι �ι σ��λές τ�υΠλάτωνα, τ�υ Aριστ�τέλη και τ�υXρυσίππ�υ και πλείστα άλλα μικρ�-

τερα ιδιωτικά εκπαιδευτήρια, στα �-π�ία συρρέ�υν μαθητές πρ�ερ��με-ν�ι απ� κάθε γωνιά τ�υ τ�τε γνω-στ�ύ κ�σμ�υ.

O Παύλ�ς στην Aθήνα

T�ν τέταρτ� αιώνα, η ραγδαία διά-δ�ση τ�υ Xριστιανισμ�ύ στην ε!ελ-ληνισμένη Aνατ�λή και η ίδρυση τηςKωνσταντιν�υπ�λεως κλ�νί%�υν μεντη λατρεία των αρ�αίων θεών, δεν α-νατρέπ�υν �μως τ�υς ρυθμ�ύς τηςπνευματικής %ωής της ασήμαντηςπ�λιτικά και �λιγάριθμης πληθυσμια-κά Aθήνας. Στη διάρκεια των πρώ-των �ριστιανικών αιώνων �ι Aθηναί�ιαγωνί%�νται με πάθ�ς να περισώ-σ�υν τα λείψανα τ�υ παρελθ�ντ�ςκαι μέν�υν πεισματικά πρ�σκ�λλη-μέν�ι στη λατρεία των αρ�αίων θε-ών. Aπ�ρρίπτ�υν στην πλει�ν�τητά

KYPIAKH 24 ΔEKEMBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 3Συνέ�εια στην 4η σελίδα

Λ�υδ��ίκ�ς Θείρσι�ς (λάδι σε μ�υσαμά, 1867). «O Aπ�στ�λ�ς Παύλ�ς διδάσκει στ�ν Aρει� Πάγ�». O Παύλ�ς, κηρύσσ�ντας στα μέσα τ�υ 1�υ αι. στην Aθήνα, σ�ημά-τισε την πρώτη �ριστιανική κ�ιν�τητα. O μ�ν�ς Aπ�στ�λ�ς με κάπ�ια κλασική παιδεία. Hταν άραγε τυ�αία η επίσκεψή τ�υ; Eρι#ε πάντως τα πρώτα σπέρματα της νέαςθρησκείας σε άντρ� π�υ ανθ�ύσε ακ�μη η παλαιά. Aπ� τ�τε μεσ�λά�ησαν αιώνες και σκληρά αυτ�κρατ�ρικά μέτρα για να επικρατήσει �ριστικά � Xριστιανισμ�ς στηνAθήνα. O Bαυαρ�ς %ωγρά��ς Θείρσι�ς ή Tιρς, π�υ απ�δίδει εικαστικά την επίσκεψη, είναι αυτ�ς π�υ στα μέσα τ�υ περασμέν�υ αιώνα αγι�γρά�ησε (��ηθ�ς N. Λύ-τρας) τη Σωτείρα τ�υ Λυκ�δήμ�υ. M�λις τ�τε, τ�ν �υ%αντιν� αυτ� να�, η Kυ�έρνηση τ�ν παρα�ώρησε, ��ι �ωρίς αντιδράσεις, στ�υς Pώσ�υς, με τ�ν �ρ� �τι θα α-γι�γρα�ηθεί «εν αυστηρώ �υ%αντινώ τύπω». Στ� περιθώρι�, ανεκτίμητη ακ�μη η �υ%αντινή τέ�νη, κυριαρ��ύσε η ρ�μαντική %ωγρα�ική αναγεννησιακ�ύ τύπ�υ.

H Aθήνα στην ύστερη αρ�αι�τηταAπ� τ�υς Eλληνες �ιλ�σ���υς στ�υς �ριστιαν�ύς πατέρες και την επικράτηση τ�υ Xριστιανισμ�ύ

τ�υς τη �ριστιανική θρησκεία την �-π�ία γνώρισαν π�λύ ενωρίς �ταν τ�51 μ.X., � Aπ�στ�λ�ς Παύλ�ς, επι-σκέ�θηκε την π�λη τ�υς και τ�λμη-σε να κηρύ!ει τ� Eυαγγέλι� απ� τ��ήμα τ�υ Aρεί�υ Πάγ�υ. M�λ�ν�τι ηδιδασκαλία τ�υ δεν έτυ�ε ιδιαίτερηςαπή�ησης –�πως άλλωστε και � ίδι�ςτ� ανέμενε– έρρι!ε, ωστ�σ�, τα πρώ-τα σπέρματα της νέας θρησκείας, τα�π�ία απέδωσαν σύντ�μα καρπ�ύςμε τη δημι�υργία μικρής �ριστιανι-κής κ�ιν�τητας, της �π�ίας ηγήθηκε� αρε�παγίτης Δι�νύσι�ς, πρώτ�ς ε-πίσκ�π�ς και μάρτυρας της π�λης.Παρά τ� γεγ�ν�ς �τι � M. Kωνστα-ντίν�ς έδει!ε κατα�ανή εύν�ια πρ�ςτην Aθήνα και αν��ή πρ�ς την εθνι-κή λατρεία, απ�δε��μεν�ς μάλιστατ�ν τίτλ� τ�υ «στρατηγ�ύ των Aθη-ναίων, η ίδρυση τ�υ Πανεπιστημί�υτης Kωνσταντιν�υπ�λεως απ� τ�ν ί-δι� πρ�κάλεσε �!ύ ανταγωνισμ� α-νάμεσα στη �θίν�υσα π�λη τ�υ Πλά-τωνα και την ανατέλλ�υσα �υ%αντι-νή πρωτεύ�υσα.

Eίναι αλήθεια πάντως, πως η επιεί-κεια με την �π�ία αντιμετώπισε �Kωνσταντίν�ς και �ι διάδ���ί τ�υτην Aθήνα και τ�υς π�λίτες της συ-νέ�αλε στ� να καταστεί η π�λη καιπάλι, τ�ν τέταρτ� αιώνα, σπ�υδαί�παιδευτικ� κέντρ�, στ� �π�ί� πρ�-σέρ��νται να διδα�θ�ύν και να διδά-!�υν �ημισμέν�ι τ�τε �ιλ�σ���ι καιρήτ�ρες ανάμεσα στ�υς �π�ί�υς, �Πρ�αιρέσι�ς, � I�υλιαν�ς, � M�υσώ-νι�ς, � Λι�άνι�ς, � Πρίσκ�ς, � Πρ�-κλ�ς κ.α. Eστία της νε�πλατωνικής�ιλ�σ��ίας η Aθήνα, γνώρισε σταμέσα τ�υ τέταρτ�υ αιώνα την τελευ-ταία μεγάλη πνευματική της αναλα-μπή, σύμ�ωνα με τις μαρτυρίες δύ�σπ�υδαίων πνευματικών ανδρών τηςεπ��ής, τ�υ σ��ιστή Λι�άνι�υ καιτ�υ ιστ�ρικ�ύ Eυνάπι�υ. Στις μεγά-λες �ιλ�σ��ικές της σ��λές συνα-ντώνται την επ��ή αυτή �παδ�ί τηςαρ�αίας και νέας θρησκείας. Aνάμε-σά τ�υς τρία έ!��α πνεύματα της �-ψιμης αρ�αι�τητας, � Γρηγ�ρι�ς �Nα%ιαν%ην�ς, � Bασίλει�ς � Mέγαςκαι � μετέπειτα �υ%αντιν�ς αυτ�κρά-τ�ρας I�υλιαν�ς � παρα�άτης. H συ-ναναστρ��ή και πνευματική επικ�ι-νωνία π�υ αναπτύσσ�υν, κατά τηνπαραμ�νή τ�υς στην Aθήνα, �ι τρειςδια��ρετικ�ί στη θρησκεία και τις ι-δέες σπ�υδαστές, απ�καλύπτει τ�ν�αρακτήρα της π�λης τ�υ Περικλή,π�υ την επ��ή αυτή έ�ει αναδει�θείσε �υδέτερ� και διεθνές έδα��ς τηςεπιστήμης.

O I�υλιαν�ς

H παραμ�νή τ�υ I�υλιαν�ύ στηνAθήνα και η συναναστρ��ή τ�υ μετ�υς διασημ�τερ�υς σ��ιστές καιρήτ�ρες της επ��ής πρ�καθ�ρί%�υντ� στίγμα της σύντ�μης �ασιλείαςτ�υ. Πρώτ� τ�υ μέλημα, κατά την α-νακήρυ!ή τ�υ σε αυτ�κράτ�ρα, είναιη αν�ρθωση της αρ�αίας θρησκείας,η επαναλειτ�υργία των ναών και των�ωμών και η ανα�ίωση των μαντείωνκαι των μεγάλων αγώνων. O θάνατ�ς�μως τ�υ τελευταί�υ μεγάλ�υ ερα-στή της κλασικής αρ�αι�τητας, π�υεπέρ�εται σύντ�μα (26 I�υλί�υ τ�υ363), σ�ήνει τα �νειρα και τις ελπί-δες των Aθηναίων και �λων των θαυ-μαστών τ�υ αρ�αί�υ κ�σμ�υ.

Oι διάδ���ί τ�υ, μετρι�παθείς στηθρησκευτική τ�υς π�λιτική, επιδει-κνύ�υν και εκείν�ι αν��ή και επιεί-κεια πρ�ς την κ�ιτίδα της αρ�αίαςθρησκείας, παρά τα κατά καιρ�ύς α-παγ�ρευτικά για την ειδωλ�λατρίαδιατάγματα. A!ι�σημείωτ� μάλισταείναι �τι τ� 375 � ιερ��άντης των ε-λευσινίων μυστηρίων Nεστ�ρι�ς, α-ντιστρατευ�μεν�ς αν�ικτά αυτές τιςδιατά!εις, τ�λμά να στήσει κάτω απ�τ� κ�λ�σιαί� άγαλμα της Aθηνάςστ�ν Παρθενώνα μικρ� άγαλμα τ�υA�ιλλέα, επικαλ�ύμεν�ς �νειρ� γιαεπικείμεν� σεισμ� και διάσωση τηςπ�λης.

H άν�δ�ς στ� �υ%αντιν� θρ�ν�τ�υ θρησκ�ληπτ�υ στρατηγ�ύ τηςIσπανίας Θε�δ�σί�υ σηματ�δ�τείγια την Aθήνα την αρ�ή τ�υ τέλ�υςτης. Mε διάταγμα τ�υ 381, � Θε�δ�-σι�ς καταργεί την ισ�τητα των δύ�θρησκειών, κλείνει τ� μαντεί� τωνΔελ�ών και απ� τ� 393 και ε!ής απα-γ�ρεύει την τέλεση των Oλυμπιακώναγώνων. Tα σκληρά μέτρα τ�υ Θε�-δ�σί�υ, μ�λ�ν�τι στην Aθήνα δεν ε-�αρμ�στηκαν με την αυστηρ�τηταπ�υ ίσ�υσε στην υπ�λ�ιπη Eλλάδα,επηρέασαν �αθειά την πνευματικήκαι θρησκευτική της %ωή. H λειτ�υρ-γία �έ�αια των σ��λών της συνε�ί-στηκε και τ� Πανεπιστήμι� της απέ-μεινε � τελευταί�ς πλέ�ν ε!ασθενη-μέν�ς πρ�μα�ώνας των Eθνικών.

Ωστ�σ�, � ιερ�ς �αρακτήρας π�υδιατηρ�ύσε ακ�μη, στα τέλη τ�υ τέ-ταρτ�υ αιώνα, η ασήμαντη π�λιτικάκαι ανίσ�υρη στρατιωτικά Aθήνα καιτ� δέ�ς π�υ πρ�καλ�ύσαν �ι θε�τη-τές της απέτρεψαν την καταστ�ρ�ήτης απ� τ�ν τρ�μερ� Γ�τθ� Aλάρι��.Eμελλε δε η της π�λεως αρ�αι�της

4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 24 ΔEKEMBPIOY 1995

Συνέ�εια απ� την 3η σελίδα

Φώτης K�ντ�γλ�υ: «Oι Aρ�αί�ι Eλληνες πρ�σκυν�ύν τα είδωλα». Tμήμα τ�ι��γρα�ίας απ� τ� σπίτι τ�υ %ωγρά��υ, σήμεραστην Eθνική Πινακ�θήκη. H πεισματική πρ�σήλωση τ�υ γνωστ�ύ αγι�γρά��υ στα �ρθ�δ�#α ιδεώδη, αγγί%ει εδώ τα �ρια τ�υαπλ�ϊκ�ύ. H αντιδιαστ�λή είναι ισ�πεδωτική. Eκτ�ς αν, με ιστ�ρικ�ύς και αισθητικ�ύς �ρ�υς, θέλει να σ��λιάσει πώς έ�λε-παν �ι �ριστιαν�ί τ�υς ειδωλ�λάτρες. Aλλά και πάλι δεν #ε�εύγει απ’ την α�έλεια.

H αισθητικήκαι η έκ�ρα-ση στην τέ-�νη, ακ�μηκαι κάτω απ�αυστηρ� τυπι-κ�, ακ�λ�υθείτ�υς δικ�ύςτης δρ�μ�υς·συ�νά δια��-ρετικ�ύς ήκαι ενάντι�υςσε εκείν�υςτ�υ δ�γμα-τ�ς. Σε ψη�ι-δωτή παρά-σταση τ�υΔα�νί�υ, τ��λ�γυμν� σώ-μα τ�υ Iησ�ύστη Bάπτιση,έ�ει τις ανα-λ�γίες αγάλ-ματ�ς τηςκλασικής επ�-�ής. H τέ�νη,αν και θρη-σκευτική, δεν#ε�νά τ�υςδεσμ�ύς συγ-γένειας. O α-νώνυμ�ς καλ-λιτέ�νης τηςAττικής, σπά-ει την ηθικήαυστηρ�τητατ�υ �ριστιανι-σμ�ύ και ανα-καλεί μνήμες.11�ς αιώναςκαι η Aττικήδιατηρεί ακ�-μη έντ�νη τηναπ�λλώνια α-νάμνηση.

KYPIAKH 24 ΔEKEMBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 5

και εν �ύτω δυσσε�έσι καιρ�ίς θείαντινά πρ�ν�ιαν υπέρ εαυτής επισπά-σθαι και μένειν απ�ρθητ�ς, ανα�έ-ρει �αρακτηριστικά � εθνικ�ς συγ-γρα�έας τ�υ 5�υ αιώνα Zώσιμ�ς κα-τά την περιγρα�ή της π�λι�ρκίαςτης Aθήνας απ� τα γ�τθικά στρατεύ-ματα τ�υ Aλαρί��υ τ� έτ�ς 396. Πρ�-σθέτει δε �τι, �ταν � γ�τθ�ς ηγεμ�-νας αντίκρυσε στην Aκρ�π�λη τηνπρ�μα�� Aθηνά ωπλισμένην και τ�νανδριάντα τ�υ �μηρικ�ύ ήρωα A�ιλ-λέα, ��ι μ�ν� δεν απετ�λμησε εκ-π�ρθηση της π�λης αλλ’ αντίθετασυνθηκ�λ�γησε με τ�υς λ�γάδεςτης, απ� τ�υς �π�ί�υς δέ�θηκε π�λ-λές �ιλ��ρ�νήσεις και πλ�ύσια δώ-ρα. Kατά μια άλλη �μως εκδ��ή, ηAθήνα τ�υ τέλ�υς τ�υ τέταρτ�υ αιώ-να δεν είναι πια παρά η σκιά τ�υ εν-δ�!�υ παρελθ�ντ�ς της. Oυδέν έ-��υσιν αι νυν Aθήναι σεμν�ν αλλ’ ήτα κλεινά των �ωρίων �ν�ματα, ανα-�έρει σ’ επιστ�λή πρ�ς τ�ν αδελ��τ�υ � επίσκ�π�ς Kυρήνης Συνέσι�ς,� �π�ί�ς την επισκέ�θηκε λίγ� μετάτην απ��ώρηση τ�υ Aλαρί��υ. Σταμάτια τ�υ �ριστιαν�ύ �ιλ�σ���υ ηαλλ�τινή π�λη τ�υ �ωτ�ς μ�ιά%ει με«απ�μεινάρι δέρματ�ς θυσιασμέν�υ%ώ�υ».

Παρά την απ�γ�ήτευση �μως, π�υπρ�καλεί στ�υς επισκέπτες της τηνεπ��ή εκείνη και σε πείσμα της κα-κ�δαιμ�νίας π�υ την κατατρύ�ει, ηAθήνα επι�ιώνει πνευματικά καιθρησκευτικά και κατά τ�ν επ�μεν�αιώνα, στην διάρκεια μάλιστα τ�υ �-π�ί�υ θα γνωρίσει και κάπ�ιες σύ-ντ�μες ευτυ�ισμένες στιγμές.

Στις αρ�ές τ�υ πέμπτ�υ αιώνα, μεεντ�λή τ�υ υπάρ��υ τ�υ Iλλυρικ�ύEρκ�ύλι�υ, επισκευά%εται η Bι�λι�-θήκη τ�υ Aδριαν�ύ και τ� �ήμα τ�υΔι�νυσιακ�ύ Θεάτρ�υ, ενώ ανεγεί-ρεται εκ �άθρων τ� Γυμνάσι� τηςAκαδημίας, τ� σημαντικ�τερ� πνευ-ματικ� Iδρυμα της επ��ής.

E!άλλ�υ, � γάμ�ς της Aθηναΐδας,κ�ρης τ�υ Aθηναί�υ σ��ιστή Λε�-ντι�υ, με τ�ν �υ%αντιν� αυτ�κράτ�-ρα Θε�δ�σι� B΄, γεννά νέες ελπίδεςκαι πρ�σδ�κίες στ�υς Aθηναί�υς,π�υ �μως δεν αργ�ύν να διαψευ-στ�ύν απ� τα γεγ�ν�τα π�υ ακ�λ�υ-θ�ύν. O Θε�δ�σι�ς B΄ υπ�κιν�ύμε-ν�ς απ� την θρησκ�ληπτη και αυ-ταρ�ική αδελ�ή τ�υ Π�υλ�ερία, ε!α-π�λύει άγρι� διωγμ� κατά των Eθνι-κών, ενώ α�αιρεί απ� τα ιερά και ταμνημεία της Aθήνας σπ�υδαία αρι-στ�υργήματα της τέ�νης. Kαταργείμε ν�μ� τη B�υλή τ�υ Aρεί�υ Πάγ�υ,παύει τ�υς επωνύμ�υς άρ��ντες καικαταλύει κάθε μ�ρ�ή αυτ�δι�ίκησηςτης π�λης. Eπι�έρει καίρι� πλήγμαστ� πανεπιστήμι� της, μετακαλώ-ντας απ� την Aθήνα τ�υς καλύτε-ρ�υς καθηγητές και �ιλ�σ���υς,στ�υς �π�ί�υς πρ�σ�έρει γενναίεςαμ�ι�ές, για να διδά!�υν στ� ανα-δι�ργανωμέν� απ� τ�ν ίδι� πανεπι-στήμι� της Kωνσταντιν�υπ�λεως.

Σιγά - σιγά λ�ιπ�ν η Aθήνα καταρ-ρέει, υπ�κύπτ�υσα στη μ�ιραία �θ�-ρά τ�υ �ρ�ν�υ και στα πισώπλατακτυπήματα των αυτ�κρατ�ρων τ�υBυ%αντί�υ. T� τέλ�ς της ταλαιπωρη-μένης εκπρ�σώπ�υ τ�υ αρ�αί�υ κ�-σμ�υ επισ�ραγί%εται με τ� �ριστικ�κλείσιμ� των �ιλ�σ��ικών της σ��-λών. O μεγάλ�ς �υ%αντιν�ς αυτ�-κράτ�ρας I�υστινιαν�ς δεν περιμέ-νει τ�ν �υσικ� της θάνατ� π�υ μ�ι-

ραία επέρ�εται, αλλ’ απ��ασί%ει ναθέσει τέρμα στη %ωή της με τρ�π��ίαι�.

Διατά%ει τ�ν υπ��ρεωτικ� εκ�ρι-στιανισμ� των κατ�ίκων της αυτ�-κρατ�ρίας και απ�κλείει τ�υς Eθνι-κ�ύς απ� τα δημ�σια α!ιώματα. T�529, με ν�μ� π�υ εκδίδει, απαγ�ρεύ-

ει τη λειτ�υργία των �ιλ�σ��ικώνσ��λών της Aθήνας, απαγ�ρευσηπ�υ �δηγεί αναπ��ευκτα στ� �ριστι-κ� τ�υς κλείσιμ�. Oι τελευταί�ι Aθη-ναί�ι σ��ιστές, κατα�εύγ�υν απ�-γ�ητευμέν�ι στην αυλή τ�υ �ασιλιάτης Περσίας X�σρ�η, ενώ �ι αρ�αί�ινα�ί της Aθήνας, μετατρέπ�νται σύ-

ντ�μα σε �ριστιανικ�ύς. Παρά τ� εν-δια�έρ�ν τ�υ για την ��ύρωσή τηςκαι την πρ�στασία της απ� τ�υς �αρ-�αρικ�ύς λα�ύς τ�υ B�ρρά, η Aθήνακαι �λ�κληρη η Aττική δεν απ�τε-λ�ύν πλέ�ν παρά ένα ασήμαντ� μι-κρ� τμήμα της μεγάλης �υ%αντινήςαυτ�κρατ�ρίας.

Eραστής της κλασικής αρ�αι�τητας, � I�υλιαν�ς � Παρα�άτης πεθαίνει νέ�ς, περίπ�υ στα �ρ�νια τ�υ Xριστ�ύ, μετά μ�λιςδύ� ετών �ασιλεία. Mα%ί τ�υ σ�ήνει �ριστικά η Aθήνα, π�λη τ�υ Πλάτωνα. Aσα�ές παραμένει π�ι�ς τ�ν τραυμάτισε θανάσι-μα στη μά�η εναντί�ν των Περσών. Πάντως καμιά πηγή δεν μνημ�νεύει την επέμ�αση τ�υ Aγί�υ Mερκ�υρί�υ. Kι �μως �ι τ�ι-��γρα�ίες εικ�νί%�υν τη θανάτωσή τ�υ απ� τ�ν Aγι�. Iσως η γνωστ�τερη παράσταση να είναι αυτή π�υ �ρίσκεται στ� Xρι-στ� στ� Kάστρ� της παλαιάς π�λης της Σκιάθ�υ. Δεσπ�%ει στ� κέντρ� τ�υ ν�τι�υ τ�ί��υ, �πως την περιγρά�ει και � Παπα-διαμάντης σε δύ� διηγήματά τ�υ.

6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 24 ΔEKEMBPIOY 1995

Oι πρώτες εκκλησίεςT� Tετράκ�γ� στη Bι λι�θήκη τ�υ Aδριαν�ύ και η Bασιλική τ�υ Iλισ�ύ

Tης Mαρίας Kα�ανάκη - Λάππα

Bυ�αντιν�λγ�υ

H IΣTOPIA της �ριστιανικής Aθήναςαρ�ί�ει τ� 53 μ.X., �ταν � απ�στ�λ�ςΠαύλ�ς κήρυ�ε στην Πνύκα, μπρ�-στά στα μέλη τ�υ Συμ��υλί�υ τ�υAρεί�υ Πάγ�υ, τη νέα θρησκεία. Aπ�τ�τε δημι�υργήθηκε στην π�λη μιαμικρή �ριστιανική κ�ιν�τητα με πρώ-τ� επίσκ�π� τ�ν Δι�νύσι� Aρε�παγί-τη. Δεν έ��υν εντ�πισθεί απτά ί�νηαπ� τη �ωή της κ�ιν�τητας αυτήςκατά τ�υς πρώτ�υς αιώνες. Eίναι ω-στ�σ� �έ�αι� �τι �ι πρώτ�ι �ριστια-ν�ί της Aθήνας, �πως �ι �ριστιαν�ίσε �λ�κληρη την αυτ�κρατ�ρία, τε-λ�ύσαν τη λατρεία τ�υς σε ευκτήρι-�υς �ίκ�υς, απλά σπίτια �ωρίς ε�ω-τερικά διακριτικά γνωρίσματα π�υ�ρίσκ�νταν πιθανώς στις παρυ#έςτης π�λης, έ�ω απ� τα τεί�η. Tα πρώ-τα αρ�αι�λ�γικά ευρήματα –πήλιν�ιλύ�ν�ι με �ριστιανικά σύμ��λα και ε-πιτά#ιες πλάκες με τ� σημεί� τ�υσταυρ�ύ και αδέ�ια �αραγμένες επι-γρα#ές– ανάγ�νται στα μέσα τ�υ4�υ αι. μ.X. και πρ�έρ��νται κυρίωςαπ� τις ανασκα#ές της Aρ�αίας Aγ�-ράς. Tα τεκμήρια αυτά μιλ�ύν για τη�ραδεία διείσδυση τ�υ �ριστιανι-

σμ�ύ στην π�λη και τη διάδ�σή τ�υαρ�ικά στα κατώτερα στρώματα τ�υπληθυσμ�ύ.

Aπ� τα μέσα τ�υ 4�υ και σε �λη τηδιάρκεια τ�υ 5�υ αι. η Aθήνα, εστία

επι�ίωσης τ�υ αρ�αί�υ πνεύματ�ς,γνωρί�ει μια τελευταία περί�δ� άν-θησης ως κέντρ� κλασικής παιδείαςκαι κέντρ� ανάπτυ�ης της νε�πλα-τωνικής #ιλ�σ�#ίας. Σε �λη αυτή

την περί�δ� � παγανιστικ�ς �αρα-κτήρας της π�λης παραμένει κυ-ριαρ�ικ�ς. Ως τα τέλη τ�υ 5�υ αι., �-πως συνάγεται απ� τις πληρ�#�ρίεςτων πηγών και τα ανασκα#ικά δεδ�-μένα, η ελλην�ρωμαϊκή παράδ�σησυνυπάρ�ει ειρηνικά στην π�λη μετ�ν αναδυ�μεν� �ριστιανικ� κ�σμ�.

T� Tετράκ�γ�

Oι πρώτες �ριστιανικές εκκλησίεςτης Aθήνας ιδρύ�νται στα μέσα τ�υ5�υ αι., �ταν �ι �ριστιαν�ί έ��υν πιααυ�ήσει σημαντικά τη δύναμη καιτην επιρρ�ή τ�υς. Oι εκκλησίες αυ-τές ακ�λ�υθ�ύν τ�ν καθιερωμέν�τύπ� της τρίκλιτης �ασιλικής και �τί-��νται στην περι#έρεια της π�λης έ-�ω απ� τα τεί�η, για λ�γ�υς π�υ σ�ε-τί��νται με τη λατρεία των μαρτύρωναλλά και με τη δυσκ�λία ε�εύρεσης�ικ�πέδων μέσα στην π�λη. M�ναδι-κή ε�αίρεση απ�τελεί τ� Tετράκ�γ-��, ένας λαμπρ�ς περίκεντρ�ς να�ςπ�υ ιδρύεται πιθαν�τατα στ� δεύτε-ρ� τέταρτ� τ�υ 5�υ αιώνα στ� κέ-ντρ� της π�λης, στην αυλή της Bι-�λι�θήκης τ�υ Aδριαν�ύ, �π�υ καισήμερα υπάρ��υν τα λείψανά τ�υ. Oνα�ς, τ�π�θετημέν�ς στ�ν ά��να

Tα ερείπια τ�υ Tετράκ�γ��υ της Bι�λι�θήκης τ�υ Aδριαν�ύ. T� Tετράκ�γ�� αυτ� θεωρείται η αρ�αι�τερη γνωστή �ριστιανική εκκλησία στην Aθήνα και θα πρέπει ναήταν γνωστή ως Mεγάλη Παναγία. Aπ�δίδεται απ� δια��ρετικ�ύς μελετητές στ�ν Eρκ�ύλι�, έπαρ�� τ�υ Iλλυρικ�ύ (408-412) ή στην αυτ�κράτειρα Eυδ�κία (423-460),π�υ καταγ�ταν απ� την Aθήνα.

Λυ�νάρι με παράσταση Aθηνάς Πρ�μά��υ (αριστερά) και Aγ. Πέτρ�υ (δε!ιά), 5�ςαι. μ.X. Π�λυάριθμ�ι πήλιν�ι λύ�ν�ι �ρέθηκαν στις ανασκα�ές της Aρ�αίας Aγ�-ράς και τ�υ Kεραμικ�ύ. Διακ�σμημέν�ι �ι περισσ�τερ�ι τ�ν 5� αι., πρ�δίδ�υν τησυνε�ι��μενη αύ!ηση της �ριστιανικής κ�ιν�τητας.

KYPIAKH 24 ΔEKEMBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 7

τ�υ ρωμαϊκ�ύ κτιρί�υ, εί�ε μια κε-ντρική τετράγωνη αίθ�υσα στην �-π�ία αν�ίγ�νταν τέσσερις κ�γ�εςπ�υ τ�νί��νταν με εσωτερικές κι�-ν�στ�ι�ίες. Eνας διάδρ�μ�ς περιέ-�αλλε την αίθ�υσα ακ�λ�υθώνταςτ� περίγραμμά της. Στη δυτική πλευ-ρά υπήρ�ε μεγάλ�ς νάρθηκας και αί-θρι�. Oρθ�μαρμαρώσεις και ψη#ι-δωτά κάλυπταν τ�υς τ�ί��υς και ταδάπεδα. H θέση τ�υ να�ύ, η επιλ�γήτ�υ κτιριακ�ύ τύπ�υ, η λαμπρ�τητατης κατασκευής και η π�λυτέλειατων υλικών υπ�δηλών�υν �τι πρ�-κειται για αυτ�κρατ�ρικ� κτίσμα καιη ανέγερσή τ�υ έ�ει συνδεθεί απ�π�λλ�ύς μελετητές με την Aθηναίααυτ�κράτειρα Eυδ�κία.

Λίγ� μετά την ίδρυση τ�υ Tετρα-κ�γ��υ, στα μέσα ή στ� δεύτερ� μι-σ� τ�υ 5�υ αι., κτί�εται σε μια νησίδατ�υ Iλισ�ύ μια μεγάλη τρίκλιτη �ασι-λική με εγκάρσι� κλίτ�ς και νάρθη-κα, π�υ τα κατάλ�ιπά της σώ��νταισήμερα κ�ντά στ� να� τ�υ Oλυμπί�υΔι�ς. H �ασιλική κτίστηκε δίπλα στ�μαρτύρι� τ�υ Λεωνίδη, τ�ν τά#� δη-λαδή π�υ περιεί�ε τα λείψανα τ�υ ε-πισκ�π�υ της Aθήνας Λεωνίδη, � �-π�ί�ς εί�ε μαρτυρήσει στην K�ριν-θ�, μα�ί με επτά διακ�νισσες της συ-ν�δείας τ�υ στα μέσα τ�υ 3�υ αι.Aργ�τερα, πιθανώς στα μέσα τ�υ4�υ αι., τα λείψανά τ�υς μετα#έρθη-καν στην Aθήνα και κτίστηκε στις �-�θες τ�υ Iλισ�ύ ένα μαρτύρι�, έναςσταυρ�σ�ημ�ς θ�λωτ�ς τα#ικ�ς θά-λαμ�ς για να τα στεγάσει. Kατά τηνανέγερση της �ασιλικής τ� μαρτύρι�πρασαρτήθηκε στη ��ρεια πλευράτης. H διακ�σμηση της �ασιλικής τ�υIλισ�ύ ήταν ε�αιρετικής π�ι�τητας.Tα τμήματα ψη#ιδωτ�ύ δαπέδ�υπ�υ κ�σμ�ύνται με κληματίδες,πλ��μ�ύς, ρ�δακες και υδρ��ια πτη-νά και �αρακτηρί��νται για την π�λυ-�ρωμία και τη �άρη της εκτέλεσήςτ�υς και τα λίγα θραύσματα απ� τ�νπλ�ύσι� γλυπτ� διάκ�σμ� π�υ �ρέ-θηκαν στις ανασκα#ές, μάς επιτρέ-π�υν να #ανταστ�ύμε την �μ�ρ#ιάτ�υ κτιρί�υ π�υ ήταν ίσως η λαμπρ�-τερη εκκλησία της παλαι��ριστιανι-κής Aθήνας.

Aπ� ανασκα#ές στα τέλη τ�υ πε-ρασμέν�υ αιώνα επισημάνθηκαν δύ�ακ�μη παλαι��ριστιανικές �ασιλικέςεκτ�ς των τει�ών. H πρώτη, μια με-γάλη τρίκλιτη �ασιλική με ψη#ιδωτάδάπεδα στα πλάγια κλίτη και μεγά-λες μαρμάρινες πλάκες στ� κεντρι-κ�, �ρισκ�ταν στη θέση της σημερι-νής εκκλησίας τ�υ Aγί�υ Λ�υκά στην�δ� Πατησίων. Aπ� τη δεύτερη, π�υήταν μικρ�τερη, απ�καλύ#θηκε μ�-ν� η αψίδα σε �ικ�πεδ� της �δ�ύTσακάλω# και διασώθηκαν κάπ�ιασκ�ρπια αρ�ιτεκτ�νικά μέλη καθώςκαι μαρμάρινη πλάκα με την επιγρα-#ή O EN OCIOIC EΠICKOΠHΣACKΛHMATIOC π�υ κάλυπτε τ�ν τά#�τ�υ επισκ�π�υ. Λείψανα άλλων πα-λαι��ριστιανικών �ασιλικών έ��υν ε-πισημανθεί επίσης στην περι��ή ��-ρεια τ�υ Oλυμπιεί�υ και στ�ν Eθνικ�Kήπ�. Eίναι ωστ�σ� �έ�αι� �τι � α-ριθμ�ς των παλαι��ριστιανικών �α-σιλικών της Aθήνας ήταν π�λύ μεγα-λύτερ�ς, �πως #ανερών�υν τα π�-λυάριθμα αρ�ιτεκτ�νικά μέλη με τ�νωραί� ανάγλυ#� διάκ�σμ� π�υ έ-��υν διασωθεί, και π�υ απ�τελ�ύντη μ�ναδική μαρτυρία κάπ�ιων �α-μένων μνημείων.

Πελαργ�ς δαγκώνει �ίδιμέσα σε λ��μη και δά�νι-ν� στε�άνι. Διακ�σμητικάθέματα ψη�ιδωτ�ύ δαπέ-δ�υ απ� τη Bασιλική τ�υIλισ�ύ, σήμερα στ� Bυ�α-ντιν� M�υσεί�. H έλλειψηπαλαι��ριστιανικών κτι-σμάτων στην Aθήνα, παρα-κίνησε τ�ν Γ. A. Σωτηρί�υ,έναν απ� τ�υς πατέρεςτης �ριστιανικής αρ�αι�-λ�γίας, σε ανασκα�ική έ-ρευνα της Bασιλικής. H α-νασκα�ή πραγματ�π�ιή-θηκε τ�ν Δεκέμ�ρι� τ�υ1916 και τ�ν Mάι� τ�υ1917. Φτω�ά τ�τε τα μέσααλλά και επ��ή έ!αψης, ηανασκα�ή εί�ε περι�ρι-σμένη κλίμακα. Aνάμεσαστα άλλα (αρ�ιτεκτ�νικάμέλη, καμαρωτ�ί τά��ι,λύ�ν�ι), εντ�πίστηκαν καιτμήματα ψη�ιδωτ�ύ δαπέ-δ�υ στ� ιερ�. Πριν απ� τηνανασκα�ή τ�υ Σωτηρί�υ,υπήρ�ε εκεί, κτισμέν� τ�1875, τ� θέατρ� «Παράδει-σ�ς». Mέρ�ς τ�υ ψη�ιδω-τ�ύ καταστρά�ηκε �τανκτι��ταν η σκηνή τ�υ θεά-τρ�υ. H Bασιλική �τίστηκεστην επ��ή π�υ διαπλέκ�-νται τα ελληνιστικά στ�ι-�εία με τα ανατ�λί��νταπαλαι��ριστιανικά, εμ�α-νές στα ψη�ιδωτά.

8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 24 ΔEKEMBPIOY 1995

Παρατεταγμένες στη σειρά �ι επ��ές: T� υδραυλικ� Ωρ�λ�γι� Aνδρ�νικ�υ τ�υ Kυρρήστ�υ δε�ιά, 1�ς αι. π.X. T� Φετι�ιέ (τ�υ Π�ρθητή) τ�αμί στ� κέντρ�, κτίσμα τ�υ15�υ αι. και στ� �άθ�ς νεώτερα. Oι αιώνες, �τί��υν καιν�ύργια, κάν�υν πρ�σθήκες σε παλι�τερα ή τα α"ήν�υν άθικτα, αλλά��ντας �ρήση. T� Ωρ�λ�γι� τ�υ Kυρρή-στ�υ έγινε �ριστιανικ� �απτιστήρι�, σύμ"ωνα με τ�ν A. Oρλάνδ�. O Aνώνυμ�ς της Mαρκιανής Bι�λι�θήκης τ� ανα"έρει τ�ν 15� αι. ως �ριστιανική εκκλησία. Tην άπ�-ψη στηρί��υν και �ι γύρω απ� τ� μνημεί� �ριστιανικ�ί τά"�ι. Eπί T�υρκ�κρατίας άλλα�ε πάλι. Eγινε τεκές τ�υ τάγματ�ς των Mελδε�ίδων. T� μαρτυρ�ύν λιθ�γρα"ίεςμε περιδιν�ύμεν�υς δερ�ίσηδες σε ιερ� ��ρ� στρ��ιλι��μεν�υς.

O Παρθενώνας εκκλησίαΣειρά απ κλασικά μνημεία μετασκευά��νται σε �ριστιανικές εκκλησίες

T�υ Tάσ�υ Tαν�ύλα

Aρ�ιτέκτ�ν�ς

OI ΘEΣMOI της Aθηναϊκής π�λιτείας,κληρ�ν�μιά τ�υ λαμπρ�ύ κλασικ�ύπαρελθ�ντ�ς της, εί�αν καταργηθείήδη απ� τα μέσα τ�υ 5�υ αιώνα, �-πως δεί�ν�υν �ι γραπτές πηγές. Eντ�ύτ�ις, στην Aθήνα ε�ακ�λ�υθ�ύ-σαν να ανθ�ύν �ι !ιλ�σ�!ικές καιρητ�ρικές σ��λές π�υ, ώς τις αρ�έςτ�υ 6�υ αιώνα, διατήρησαν αμείωτ�τ� γ�ητρ� της π�λης ως κέντρ�υ τηςκλασικής παιδείας και, συνεπώς, ωςτελευταί�υ ��υρ�ύ τ�υ ειδωλ�λα-τρικ�ύ κ�σμ�υ. M�λ�ν�τι κατά τ�ν4� αιώνα μια σειρά αυτ�κρατ�ρικώνμέτρων πρ�σπάθησαν να επι"άλ�υντ�ν Xριστιανισμ� σε �λ�κληρη τηναυτ�κρατ�ρία, είναι "έ"αι� πως, ει-δικά στην Aθήνα, η ε!αρμ�γή αυτώντων μέτρων συνάντησε σ�"αρές α-ντιστάσεις. Eίναι �αρακτηριστικ� �τι, στις αρ�έςτ�υ 5�υ αιώνα, �ι εθνικ�ί ε�ακ�λ�ύ-θησαν να διατηρ�ύν τ�υς να�ύς στ�κέντρ� της π�λης και στην Aκρ�π�-λη, ενώ �ι Xριστιαν�ί αρκ�ύνταν νακτί#�υν τις εκκλησίες τ�υς στην πε-ρι!έρεια. Eν τ�ύτ�ις, μια περίλα-μπρη εκκλησία ανεγείρεται αυτή την

επ��ή στην καρδιά της π�λης, μέσαστη Bι"λι�θήκη τ�υ Aδριαν�ύ. T� γε-γ�ν�ς θα πρέπει να απ�δ�θεί σεκρατική πρωτ�"�υλία και !ανερώνει

την αυ�αν�μενη δύναμη τ�υ Xρι-στιανισμ�ύ π�υ, πρ�!ανώς, εί�επλέ�ν απ�κτήσει πιστ�ύς και στα α-νώτερα κ�ινωνικά στρώματα.

H δι!�ρ�ύμενη, �μως, αυτή κατά-σταση δεν ήταν δυνατ�ν να κρατή-σει για π�λύ.

Φαίνεται �τι στ� δεύτερ� ήμισυτ�υ 5�υ αι., κάτω απ� την πίεση τωνστρατευμένων �παδών της νέας πί-στης και τ�υ επίσημ�υ κράτ�υς, η ε-ρήμωση των ειδωλ�λατρικών ναώνήταν πλέ�ν γεγ�ν�ς. Oπως μαρτυ-ρείται απ� τ�ν Bί� τ�υ Nε�πλατωνι-στή !ιλ�σ�!�υ Πρ�κλ�υ, τ� άγαλματης Aθηνάς Παρθέν�υ εί�ε απ�μα-κρυνθεί απ� τ�ν Παρθενώνα πριν α-π� τ� 485, ενώ η ίδια πηγή μαρτυρεί�τι στ� ιερ� τ�υ Aσκληπι�ύ, στη ν�-τια πλαγιά της Aκρ�π�λης, � να�ςδιατηρ�ύσε ακ�μη τ� άγαλμα τ�υθεραπευτή θε�ύ. M�λαταύτα, τ� πα-γανιστικ� πνεύμα παρέμενε #ωνταν�στην Aθήνα �σ� λειτ�υργ�ύσαν �ι!ιλ�σ�!ικές και ρητ�ρικές σ��λές.Eνα διάταγμα τ�υ I�υστινιαν�ύ, �-μως, �εκαθάρισε τα πράγματα τ�529, απαγ�ρεύ�ντας τη λειτ�υργίατων σ��λών αυτών. H κατάργησητων τελευταίων εστιών τ�υ κλασικ�ύπ�λιτιστικ�ύ επ�ικ�δ�μήματ�ς στέ-ρησε την Aθήνα απ� κύρ�ς και �ικ�-ν�μικ�ύς π�ρ�υς, υπ�"αθμί#�ντάςτην σε μια ασήμαντη επαρ�ιακή π�λητης τεράστιας αυτ�κρατ�ρίας.

Λεπτ�μέρεια πρ�πλάσματ�ς π�υ αναπαριστά την Aκρ�π�λη �πως ήταν στ� δεύ-τερ� ήμισυ τ�υ 15�υ αι. O Παρθενώνας διατηρεί τη μ�ρ"ή π�υ εί�ε ως �ριστιανι-κ�ς να�ς, καθώς και τ�ν πύργ� στη ν�τι�δυτική γωνία. T� Eρέ�θει� εί�ε μετα-τραπεί σε εκκλησία τ�ν 7� αιώνα, αλλά κατά την "ραγκ�κρατία έγινε κατ�ικία τ�υλατίν�υ επισκ�π�υ της Aθήνας και με τη μ�ρ"ή αυτή εικ�νί�εται στ� πρ�πλασμα(αναπαράσταση T. Tαν�ύλας, κατασκευή Π. Δημητριάδης, "ωτ�γρα"ία Σ. Mαυ-ρ�μμάτης).

H νέα ιστ�ρική πραγματικ�τητα,την �π�ία �ρισε τ� διάταγμα τ�υ 529,άν�ι�ε τ� δρ�μ� για την εγκατάστα-ση της �ριστιανικής λατρείας στιςθέσεις της αρ�αίας. Φαίνεται �τι ένααπ� τα πρωιμ�τερα παραδείγματαείναι η μετατρ�πή τ�υ Παρθενώνασε �ριστιανική "ασιλική, πιθαν�ταταστ� δεύτερ� μισ� τ�υ 6�υ αι. Aπ� τιςλίγες αρ�ιτεκτ�νικές μετατρ�πέςπ�υ �ρειάστηκαν, σημαντικ�τερεςείναι η κατάργηση της κυρίας εισ�-δ�υ στ� ανατ�λικ� άκρ� τ�υ σηκ�ύμε την κατασκευή, στη θέση αυτή, α-ψίδας ιερ�ύ και η διάν�ι�η τριών θυ-ρών στ�ν τ�ί�� π�υ �ώρι#ε τ�ν να�απ� τ�ν �πισθ�δ�μ�, � �π�ί�ς λει-τ�ύργησε ως νάρθηκας της εκκλη-σίας. H λατρεία της Aθηνάς Παρθέ-ν�υ έδωσε τη θέση της στη λατρείατης Παρθέν�υ Mαρίας.

H αντικατάσταση μιας παγανιστι-κής λατρείας με μια ανάλ�γη �ρι-στιανική, ήταν συνήθης πρακτικήτης π�λιτικής των �ριστιανών και εί-�ε σκ�π� την �μαλή �λίσθηση τηςσυνείδησης των ειδωλ�λατρών στηνέα πίστη. Kάτι ανάλ�γ� έγινε, επί-σης τ�ν 6� αι., και στ� ιερ� τ�υ ιαμα-τικ�ύ θε�ύ Aσκληπι�ύ Σωτήρ�ς, στην�τια κλιτύν της Aκρ�π�λης, �π�υκατεδα!ίστηκε � μικρ�ς αρ�αί�ς να-�ς και κτίσθηκε μια μεγάλη τρίκλιτη"ασιλική α!ιερωμένη αρ�ικά στ�νΣωτήρα Xριστ� και αργ�τερα στ�υςιαματικ�ύς Aγί�υς Aναργύρ�υς.

Παράλληλα, η ιερή κρήνη τ�υAσκληπιεί�υ πρ�σαρτήθηκε στη �ρι-στιανική εκκλησία και λειτ�ύργησεαρ�ικά ως "απτιστήρι� και, αργ�τε-ρα, ως αγίασμα. Στη ν�τια κλιτύν τηςAκρ�π�λης επίσης, στην ανατ�λικήπάρ�δ� τ�υ Δι�νυσιακ�ύ θεάτρ�υκτίσθηκε μια μ�ν�κλιτη "ασιλική,π�υ εί�ε σ�έση με ένα �ριστιανικ�νεκρ�τα!εί� τ�υ 5�υ αιώνα. Θα μπ�-ρ�ύσε να υπ�θέσει κανείς �τι η "ασι-

λική αυτή κτίσθηκε σε άμεση σ�έσημε τ� θέατρ�, για να τιμήσει �ριστια-ν�ύς π�υ εί�αν μαρτυρήσει μέσα στ��ώρ� τ�υ θεάτρ�υ, � �π�ί�ς εί�ε λει-τ�υργήσει ως �ώρ�ς θηρι�μα�ιών.

Aλλα μνημεία

Στην παλαι��ριστιανική περί�δ�πρέπει να �ρησιμ�π�ιήθηκε απ�τ�υς Xριστιαν�ύς και τ� Ωρ�λ�γι�ντ�υ Kυρρήστ�υ, μνημεί� τ�υ 1�υ αι.

π.X. στα ανατ�λικά της Aγ�ράς τ�υAυγ�ύστ�υ, γνωστ� σε �λ�υς σήμε-ρα ως Aέρηδες. Aρ�ικά πρέπει ναλειτ�ύργησε ως "απτιστήρι�, αργ�-τερα �μως έγινε εκκλησία. T� γειτ�-νικ� κτίρι� τ�υ Aγ�ραν�μεί�υ πρέ-πει, επίσης στην παλαι��ριστιανικήεπ��ή, να �ρησιμ�π�ιήθηκε ως εκ-κλησία. Oι μ�ναδικές μαρτυρίες π�υδιατηρ�ύνται επάνω στα δυ� αυτάμνημεία είναι �ριστιανικά �αράγμα-

τα. Oμως � να�ς τ�υ H!αίστ�υ στηνAθηναϊκή Aγ�ρά, � �π�ί�ς σήμεραείναι γνωστ�ς ως Θησεί�, διατηρείως σήμερα ί�νη τ�ι��γρα!ιών, επι-γρα!ές και �αράγματα, καθώς καιτην καμάρα π�υ στέγασε τη μ�ν��ω-ρη �ριστιανική εκκλησία στ� εσωτε-ρικ� τ�υ σηκ�ύ. Oι αρ�αι�λ�γικέςμαρτυρίες δηλών�υν �τι � να�ς τ�υH!αίστ�υ δεν είναι δυνατ�ν να με-

KYPIAKH 24 ΔEKEMBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 9Συνέ�εια στην 10η σελίδα

Eπιγρα"ή απ� κί�να των Πρ�πυλαίων,π�υ απ�μνημ�νεύει θάνατ� εν�ς κα-τ�ίκ�υ της �υ�αντινής Aθήνας. Στ�υςτ�ί��υς και στ�υς κί�νες των μνημείωντης Aκρ�π�λης, κυρίως �μως τ�υ Παρ-θενώνα και των Πρ�πυλαίων, διατη-ρ�ύνται π�λλές επιγρα"ές και �αράγ-ματα, π�υ δίν�υν π�λύτιμες πληρ�"�-ρίες για την ιστ�ρία της Aθήνας κατάτη �υ�αντινή περί�δ�. Γι’ αυτ� και �α-ρακτηρί��νται ως λίθιν� �ρ�νικ�.

T� εσωτερικ� τ�υ Eρε�θεί�υ �πως είναι σήμερα. Διακρίνεται η θεμελίωση των στυλ��ατών π�υ �ώρι�αν τα κλίτη και τ� νάρ-θηκα απ� τ� κεντρικ� κλίτ�ς της �ριστιανικής �ασιλικής. Στ� �άθ�ς η θεμελίωση τ�υ τέμπλ�υ και λείψανα της κ�γ�ης τ�υιερ�ύ. T� Eρέ�θει� είναι τ� μ�ν� απ� τα μνημεία της Aκρ�π�λεως π�υ διατηρεί ευδιάκριτα κατασκευαστικά ί�νη απ� τη με-τατρ�πή τ�υ σε �ριστιανικ� να�.

10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 24 ΔEKEMBPIOY 1995

Συνέ�εια απ� την 9η σελίδα

13 Iαν�υαρί�υ 1835, «H ά"ι�η τ�υ Oθωνα στην Aθήνα» απ� πίνακα τ�υ Bαυαρ�ύ Πέτερ "�ν Eς. Bλέπ�υμε τ�ν Oθωνα να "θάνει στ� Θησεί�, π�υ τ�τε ήταν ακ�μη εκ-κλησία. H δ���λ�γία εκείνης της ημέρας ήταν η τελευταία π�υ εψάλη στ� να�. T� αρ�αί� μνημεί�, απ� τ�υς πρώτ�υς �ριστιανικ�ύς αιώνες εί�ε διαρρυθμισθεί εσω-τερικά σε εκκλησία. Διατηρήθηκε και λειτ�υργ�ύσε ώς τ� τέλ�ς της τ�υρκ�κρατίας. Hταν � Aγι�ς Γεώργι�ς � Aκαμάτης. O κ�σμ�ς τ�ν �ν�μα�ε: «�ι Tριανταδυ� K�-λώνες», αν και έ�ει 34. «Eλα να πάμε, μάτια μ�υ, στις Tριανταδυ� K�λώνες / Kι αν τύ�η και δε σαγαπώ να με πλακώσ�υν �λες». Στ�ν περί��λ� �ρισκ�ταν τ� «Nεκρ�-τα"εί� των 2ένων». Γιν�ταν η τα"ή περιηγητών, κυρίως Διαμαρτυρ�μένων, π�υ πέθαιναν στην Aθήνα, μακριά απ’ την πατρίδα τ�υς. T� 1835, α"�ύ πάρθηκαν απ� ’κει«η Aγία Tράπε�α και παν άλλ�ν ευρισκ�μεν�ν ως σημεί�ν εκκλησίας», έπαψε να λειτ�υργεί. Στεγά�εται τ� M�υσεί�, αυτ� π�υ τ� 1874 μετ�ν�μάστηκε σε Eθνικ�.

O αρ�αί�ς να�ς της Aρτέμιδ�ς Aγρ�τέρας τ� 1751-1753, ενσωματωμέν�ς σε �ριστιανική εκκλησία. Xαρακτικ� των J. Stuartκαι N. Revett. T� μνημεί� αυτ� διατηρήθηκε έτσι ώς τ� 1778, �π�τε και κατεδα"ίστηκε απ� τ�ν T�ύρκ� ��ε��δα Xατ�ή AλήXασεκή (1775-1795), για να �ρησιμ�π�ιηθεί ως δ�μικ� υλικ� για την τεί�ιση της π�λης. T� μνημεί� �ρισκ�ταν στην αριστερή��θη τ�υ Iλισ�ύ, κ�ντά στ� Bαθρακ�νήσι. Σήμερα �έ�αια δεν υπάρ�ει �ύτε � Iλισ�ς.

τατράπηκε σε �ριστιανική εκκλησίαπριν απ� τ� 600.

Στ�ν 7� αι.,πρέπει να τ�π�θετηθείκαι η μετατρ�πή τ�υ Eρε�θεί�υ σετρίκλιτη �ριστιανική "ασιλική. O να-�ς της Aθηνάς Nίκης, επίσης στηνAκρ�π�λη, περισσ�τερ� γνωστ�ςσήμερα ως να�ς της Aπτέρ�υ Nίκης,ήταν π�λύ μικρ�ς για να γίνει εκκλη-σία και, ε�άλλ�υ, είναι απρ�σπέλα-στ�ς απ� τη δυτική πλευρά, �π�υπρέπει να "ρίσκεται η είσ�δ�ς κάθε�ριστιανικής εκκλησίας. Για τ�υς λ�-γ�υς αυτ�ύς, η γειτ�νική ν�τια πτέ-ρυγα των Πρ�πυλαίων διαρρυθμί-στηκε σε μικρή μ�ν��ωρη εκκλησία.Iσως στ�ν 7� αιώνα πρέπει να διαρ-ρυθμίστηκε σε �ριστιανική εκκλησίακαι � ναΐσκ�ς της Aρτέμιδ�ς Aγρ�τέ-ρας στην αριστερή ��θη τ�υ Iλισ�ύ.

Mε τ�ν καιρ� η αρ�ική ταυτ�τητατων μνημείων αυτών �ε�άστηκε και,στη συνείδηση των "υ#αντινών κα-τ�ίκων της Aθήνας εντυπώθηκε μ�-ν�ν η �ριστιανική ταυτ�τητά τ�υς.M�ν�ν � Mι�αήλ Xωνιάτης, � περί-!ημ�ς λ�γι�ς π�υ �ρίστηκε επίσκ�-π�ς της Aθήνας τ� 1182 και αναγκά-στηκε να την παραδώσει στ�υς Φρά-γκ�υς τ� 1204, αναγνωρί#ει στην εκ-κλησία της Παναγίας της Aθηνώτισ-σας, τ�ν να� της Aθηνάς Παρθέν�υ.Π�λύ αργ�τερα, περιηγητές απ� τηδύση θα δ�υν τις εκκλησίες αυτέςκάτω απ� τ� πρίσμα της γνώσης τωναρ�αίων συγγρα!έων.

KYPIAKH 24 ΔEKEMBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 11Συνέ�εια στην 12η σελίδα

Oι �αμένες υ�αντινές εκκλησίεςH περί�δ�ς μετά την Eπανάσταση τ�υ 1821 ήταν �λέθρια για τα �υ�αντινά μνημεία

T�υ Σταύρ�υ B. Mαμαλ�ύκ�υ

Aρ�ιτέκτ�ν�ς - Aναστηλωτή

«...TOΛMΩ και εγώ να συστήσω ειςτην εμ�ριθή της σε�αστής Kυ�ερνή-σεως μέριμναν την διάσωσιν πάντωνκαι των ελα�ίστων, εν τη πατρίδι η-μών εθνικών μνημείων, εκ των �π�ί-ων δύναται μάλιστα να ε�ακρι�ωθή ηελληνική επί των �υ�αντινών καλλι-τε�νία».

Mε τα παραπάνω λ!για � Λύσαν-δρ�ς Kαυταντ�!γλ�υ, ένας απ! τ�υςμεγαλύτερ�υς αρ�ιτέκτ�νες τ�υEλληνικ�ύ Kλασικισμ�ύ, ανα"ερ!-ταν τ� 1850 στ� πρ!�λημα της κατα-στρ�"ής των μεσαιωνικών μνημείωντης Eλλάδ�ς. A"�ρμή για την ανα-"�ρά τ�υ αυτή σε λ!γ� π�υ εκ"ώνη-σε στ� Π�λυτε�νεί�, ήταν η απ�τ�ί-�ιση απ! τ�ν ίδι� μιας τ�ι��γρα"ίαςτης Παναγίας –η �π�ία "υλάσσεταισήμερα στ� Bυ�αντιν! M�υσεί�– α-π! τ�ν κατεδα"ι�!μεν� τ!τε να! τ�υΠρ�"ήτη Hλία τ�υ Σταρ�πά�αρ�υ.

Ωστ!σ�, παρά τ� γεγ�ν!ς !τι απ!-ψεις σαν τις παραπάνω εκ"ρά��-νταν κατά καιρ�ύς κατά τη διάρκειατ�υ 19�υ αιώνα, η περί�δ�ς μετάτην Eπανάσταση τ�υ 1821 ήταν �λέ-θρια για τα �υ�αντινά μνημεία τωνAθηνών.

Eίναι αλήθεια !τι για την Aθήνα καιτα μνημεία της ήταν �αρύ τ� τίμηματης ελευθερίας. Kατά τις π�λεμικέςεπι�ειρήσεις π�υ εί�αν ως θέατρ�την π!λη απ! τ� 1821 ώς τ� 1829 ηπ!λη καταστρά"ηκε σε μεγάλ� �αθ-μ!. Tα π�λυάριθμα �υ�αντινά μνη-μεία της υπέστησαν σ��αρές �ημιές,�ι �π�ίες κάπ�τε εί�αν ως συνέπειατ�ν �λ�κληρωτικ! τ�υς α"ανισμ!. Oνα!ς τ�υ Aγί�υ Γεωργί�υ τ�υ Aλε-�ανδριν�ύ, λ!γ�υ �άριν, στ�υς ν�-τιανατ�λικ�ύς πρ!π�δες της Aκρ�-π!λεως, ανατινά�θηκε απ! τ�υςEλληνες κατά την υπ��ώρησή τ�υςστ� Kάστρ� υπ! την πίεση των δυνά-μεων τ�υ Kι�υτα�ή, !πως μας παρα-δίδει � Mακρυγιάννης.

Aδια��ρίακαι ε�θρ�τητα

Παρά ταύτα !ταν η Aθήνα επελέγηως πρωτεύ�υσα τ�υ Nε�ελληνικ�ύKράτ�υς ήταν ακ!μη μια π!λη ιδιαί-τερα πλ�ύσια σε �υ�αντινά μνημεία,σε σύγκριση μάλιστα με άλλες σημα-ντικές κατά τ�ν Mεσαίωνα π!λεις, !-πως για παράδειγμα η πρωτεύ�υσατ�υ θέματ�ς της Eλλάδ�ς, η Θή�α.Π�ια !μως ήταν η αντιμετώπιση τηςπ�λύτιμης αυτής κληρ�ν�μιάς στα�ρ!νια π�υ ακ�λ�ύθησαν την απε-λευθέρωση, κατά την περί�δ� της�ικ�δ�μήσεως της νεώτερης Aθή-νας; Aδια"�ρία απ! την πλευρά τωνπάσης "ύσεως αρ�ών και έλλειψηενδια"έρ�ντ�ς ώς και ε�θρ!τητα α-π! την πλευρά των αρ�αι�λ!γων καιαρ�ιτεκτ!ντων π�υ ασ��λήθηκαν μετην έρευνα τ�υ ιστ�ρικ�ύ παρλεθ!-ντ�ς και τ�ν σ�εδιασμ! τ�υ μέλλ�-

Aριστερά � Πρ��ήτης Hλίας, δε�ιά � Tα�ιάρ�ης, γνωστ�ς ως «Tα�ιάρ�ης της Aγ�ράς», �πως σώ��νταν (1843, Du Moncel)πριν απ� την κατεδά�ιση τ�υ πρώτ�υ και τη παραμ�ρ�ωση (1852) τ�υ δεύτερ�υ.

H εκκλησία των Aγίων Aσωμάτων των σκαλίων, κατά τ�ν Gaspari, 1844. Mικρ�ς να�ς, �τισμέν�ς στ�ν ε�ωτερικ� δυτικ� τ�ί-�� της Bι!λι�θήκης τ�υ Aδριαν�ύ. Kατεδα�ίστηκε απ� αρ�αι�λ�γ�υς τ�υ κλασικισμ�ύ.

Συνέ�εια απ� την 11η σελίδα

12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 24 ΔEKEMBPIOY 1995

ντ�ς της π!λης. Eτσι, �ι αρ�ές γιαπ�λλά �ρ!νια πρ�σπαθ�ύσαν με κά-θε πρ!�ειρ� μέσ� να καλύψ�υν τιςτεράστιες ανάγκες σε κτίσματα καιεκτάσεις γης π�υ απαιτ�ύνταν καιγια τη στ�ι�ειώδη ακ!μη �ργάνωσημιας σύγ�ρ�νης πρωτεύ�υσας, κα-ταστρέ"�ντας με επισκευές και με-τασκευές εκκλησίες, !�ι μ!ν� γιατην ε�υπηρέτηση των θρησκευτικώναναγκών, αλλά και για τη στέγαση σεαυτές δια"!ρων ασ�έτων �ρήσεωνκαι κατεδα"ί��ντας άλλες με σκ�π!την εκπ�ίηση των «εκκλησι�πέδων»για την ε�εύρεση π!ρων για διά"�ραέργα και για την απ��ημίωση ρυμ�-τ�μ�υμένων ακινήτων.

E�άλλ�υ, πλην ελα�ίστων ε�αιρέ-σεων, �ι αρ�αι�λ!γ�ι και �ι αρ�ιτέ-κτ�νες, στ� πλαίσι� της λατρείαςτης κλασικής αρ�αι!τητ�ς π�υ �αρα-κτήρι�ε την επ��ή, δεν δίστα�αν νακαταστρέψ�υν μεσαιωνικά μνημείαπρ�κειμέν�υ α"’ εν!ς να ανακαλύ-ψ�υν τα λείψανα τ�υ ενδ!��υ πα-ρελθ!ντ�ς και α"’ ετέρ�υ να τ� ανα-παράργ�υν, κατά τ� δυνατ!ν, στ�παρ!ν. Eνδεικτικ! των τάσεων αυ-τών είναι τ� παράδειγμα της Kαπνι-καρέας, η κατεδά"ιση της �π�ίαςπρ�ς �άριν της �δ�ύ Eρμ�ύ πρ��λε-π!ταν απ! τ� Σ�έδι� τ�υ Leo vonKlenze και εί�ε απ�"ασισθεί με θέ-σπισμα τ�υ 1863, αλλά, ευτυ�ώς, τε-λικά δεν πραγματ�π�ιήθηκε.

Aπ! τ�υς π�λυάριθμ�υς �υ�αντι-ν�ύς να�ύς της Aθήνας π�υ μα�ί μεακ!μη περισσ!τερες μετα�υ�αντι-νές εκκλησίες καταστρά"ηκαν εντε-λώς κατά τ� 19� αιώνα μ�ναδικ�ίμάρτυρες παραμέν�υν πια, στις πε-ρισσ!τερες περιπτώσεις, τα σ�έδιακαι �ι απεικ�νίσεις περιηγητών, αρ-�ιτεκτ!νων και αρ�αι�λ!γων π�υ ε-πισκέ"θηκαν την π!λη και των �π�ί-ων τ� επιστημ�νικ! ή καλλιτε�νικ!ενδια"έρ�ν κίνησε τα ιδι!μ�ρ"α αυ-τά μνημεία ή τα ρ�μαντικά ερείπιάτ�υς. Mετα�ύ αυτών �ι Buchon,Couchaud, Du Monsel, Hansen,Lenoir, Stademan, Skene κ.ά. H μελέ-τη των �αμένων αυτών μνημείων, σε

!π�ι� �αθμ! και αν είναι αυτή ε"ι-κτή, παράλληλα με την ε�αντλητικήε�έταση εκείνων π�υ σώθηκαν αλώ-�ητ�ι ή π�υ απ�καταστάθηκαν στηναρ�ική τ�υς μ�ρ"ή στα �ρ!νια μας(!πως �ι Aγι�ι Aπ!στ�λ�ι της Aγ�-ράς και �ι Aγι�ι Aσώματ�ι τ�υ Θησεί-�υ) αλλά και εκείνων π�υ σώ��νται�ικτρά παραμ�ρ"ωμέν�ι απ! νεώτε-ρες επεμ�άσεις (!πως �ι Aγι�ι Aνάρ-γυρ�ι Ψυρρή, η Aγία Aικατερίνη στηνΠλάκα και η Σωτείρα τ�υ K�ττάκηστην Kυδαθηναίων) είναι ιδιαίτερα

�ρήσιμη για την καταν!ηση τ�υ ε-ντυπωσιακ�ύ "αιν�μέν�υ της αρ�ι-τεκτ�νικής της Aθήνας κατά τ�υςμέσ�υς �ρ!ν�υς αλλά και της λεγ!-μενης «Eλλαδικής Σ��λής» της �υ-�αντινής αρ�ιτεκτ�νικής συν�λικά.Mια σύντ�μη επισκ!πηση των σημα-ντικ!τερων απ! αυτ�ύς παρ�υσιά�ειενδια"έρ�ν.

H Mεγάλη Παναγία, ένας απ! τ�υςπλέ�ν σε�άσμι�υς να�ύς των παλαι-ών Aθηνών, ήταν ένα ιδι!μ�ρ"� κτί-σμα τ�υ τέλ�υς τ�υ 11�υ ή τ�υ 12�υαιώνα, �τισμέν� στα ερείπια της πα-λαι��ριστιανικής �ασιλικής π�υ εί�εκαταλά�ει τ� �ώρ� τ�υ κεντρικ�ύ �ι-κ�δ�μήματ�ς της Bι�λι�θήκης τ�υAδριαν�ύ. H μ�ρ"ή τ�υ είναι γνωστήαπ! απεικ�νίσεις τ�υ Couchaud καιάλλων. Mετά την απελευθέρωση, �να!ς στέγασε για ένα διάστημα τηναρ�αι�λ�γική συλλ�γή τ�υ Πιττάκη.Στη δεκαετία τ�υ 1830 � να!ς καλύ-"θηκε απ! �ώματα κατά τη διαμ!ρ-"ωση της πλατείας της αγ�ράς. Tε-λικά τ� μνημεί� κατεδα"ίσθηκε κατάτη διάρκεια των ανασκα"ών π�υ α-κ�λ�ύθησαν την πυρκαγιά π�υ κατέ-στρεψε την αγ�ρά τ� 1885.

Σπ�υδαι!τατ� μνημεί� της �υ�α-ντινής Aθήνας, � να!ς τ�υ Πρ�"ή-τη Hλία τ�υ «Σταρ�πά�αρ�υ», εί�εεπισκευασθεί πρ!�ειρα μετά την ε-πανάσταση, για να �ρησιμ�π�ιηθείως ν�σ�κ�μεί�. Kατεδα"ίστηκε γύ-ρω στα 1848. Hταν ένας αρκετά με-γάλ�ς σταυρ�ειδής εγγεγραμμέν�ςνα!ς με νάρθηκα. O τρ�ύλ�ς τ�υ ή-ταν εσωτερικά πτυ�ωτ!ς και ε�ωτε-ρικά διαμ�ρ"ωμέν�ς με «διπλ�θ!-λι�». Φαίνεται !τι ήταν κτίσμα τ�υπρώτ�υ μισ�ύ τ�υ 11�υ αιώνα π�υεί�ε δε�θεί επισκευές και τ�ι��-

γρά"ηση στα μέσα τ�υ 15�υ. Eίναιγνωστ!ς απ! μια ακρι�ή αρ�ιτεκτ�-νική απ�τύπωσή τ�υ π�υ �ρέθηκεστην Kαρλσρ�ύη και απ! σ�έδιατων Du Moncel, Gailhabaud, Skeneκαι άλλων.

Δίπλα ακρι�ώς στ� να! τ�υ Πρ�-"ήτη Hλία �ρισκ!ταν � μικρ!ς να-!ς των Tα�ιαρ�ών, γνωστ!ς ως«Tα�ιάρ�ης της Aγ�ράς». Hταν έ-νας σταυρ�ειδής εγγεγραμμέν�ςμε τρ�ύλ� να!ς τ�υ 12�υ αιώνα μελίγ� μεταγενέστερ� νάρθηκα. Oνα!ς, γνωστ!ς απ! απ�τυπώσειςτ�υ Cauchaud, τ�υ Gailhabaud καιάλλων, κατεδα"ίστηκε τ� 1852 γιανα κτισθεί στη θέση τ�υ � σημερι-ν!ς να!ς της Παναγίας Γ�ργ�επη-κ!�υ. Aρκετά απ! τα αρ�ιτεκτ�νικάτ�υ μέλη ενσωματώθηκαν στ� νέ�κτίρι�.

Eνας ακ!μη μικρ!ς να!ς, α"ιερω-μέν�ς στ�υς Tα�ιάρ�ες, γνωστ!ς ως«Aσώματ�ι στα Σκαλία», ήταν �τι-σμέν�ς ε�ωτερικά τ�υ σω�!μεν�υδυτικ�ύ τ�ί��υ της Bι�λι�θήκης τ�υAδριαν�ύ, λίγα μέτρα ν!τια τ�υ T�α-μι�ύ τ�υ M�ναστηρακί�υ. Aπ! τ�να! τ�υ 11�υ πιθαν!τατα αιώνα δεναπ�μέν�υν παρά λείψανα των τ�ι��-γρα"ιών επάνω στ� Pωμαϊκ! τ�ί��.H μ�ρ"ή τ�υ είναι γνωστή απ! τις α-πεικ�νίσεις των Du Moncel, Gaspariκαι άλλων.

O Aγι�ς Γεώργι�ς � Aλε�ανδριν!ς,τέλ�ς, π�υ ανατινά�τηκε, !πως ήδηανα"έρθηκε τ� 1826, ήταν σύμ"ωναμε περιγρα"ή των �ρ!νων της επα-ναστάσεως «εκκλησία παλαιά και δυ-νατή και με κ�υμπέν επάνω». Διακρί-νεται στη γνωστή απεικ!νιση τωνAθηνών απ! τ� Oλυμπιεί� τ�υDupre.

H Kαπνικαρέα σε λιθ�γρα�ία (D. Moncel - J. Jecottet) τ�υ 1843. H πασίγνωστη εκκλησία, κτίσμα τ�υ 11�υ αι., τ� 18-34 κιν-δύνευσε κι αυτή να κατεδα�ιστεί. Σώθηκε ύστερα απ� παρέμ!αση, �πως λέγεται, τ�υ πατέρα τ�υ Oθωνα, !ασιλιά Λ�υδ�!ί-κ�υ της Bαυαρίας. Aρκετά �ρ�νια αργ�τερα, τ� 1863, άλλη απειλή. Πρ�ς �άριν της �δ�ύ Eρμ�ύ σ�εδια��ταν η μετα��ρά τηςσε άλλ� σημεί� της π�λης. Eυτυ�ώς δεν έγινε.

Στ�ν ε�ωτερικ� τ�ί�� της Bι!λι�θήκης τ�υ Aδριαν�ύ, αριστερά τ� τ�αμί τ�υ Kά-τω Σιντρι!ανι�ύ, κτίσμα τ�υ 1759, σώ�εται μέ�ρι σήμερα. Kαι δε�ιά, μια άλλη άπ�-ψη της κατεδα�ισμένης εκκλησίας των Aγίων Aσωμάτων στα σκαλιά, �πως λεγ�-ταν. (Yδατ�γρα�ία τ�υ Heydeck, 1835).

Tης Eλένης K�υν�υπιώτ�υ-Mανωλέσ�υ

Aρ�αι�λ�γ�υ

META την ανακατάληψη της Kρή-της απ� τ�υς �υ�αντιν�ύς τ� 961και τ�υς νικη��ρ�υς π�λέμ�υς τ�υBασιλεί�υ B΄ εναντί�ν των B�υλγά-ρων αρ�ί�ει μια γενική ανασυγκρ�-τηση της �υ�αντινής αυτ�κρατ�-ρίας π�υ συνε�ί�εται αυ�αν�μενηπρ��δευτικά τ�υς επ�μεν�υς αιώ-νες και ευν�εί την �ικ�ν�μική ανά-πτυ�η και ανα�ίωση των ελλαδικώνπαρηκμασμένων κέντρων �πως ηAθήνα. Πρ�ς τ� τέλ�ς τ�υ 10�υ αι.η Aθήνα πρ�άγεται εκκλησιαστικάσε Mητρ�π�λη, ενώ είναι �αίνεταικαι έδρα τ�υ θέματ�ς Eλλάδ�ς α-��ύ ανα�έρεται Λέων, �ασιλικ�ςπρωτ�σπαθάρι�ς και στρατηγ�ςEλλάδ�ς.

Mε την ανάκαμψη της π�λης �α-ναρ�ί��υν να κτί��νται εκκλησίες.Παλι�τερη είναι � Aγ. Iωάννης τ�υMαγκ�ύτη (871) της �π�ίας σώ�εταιη κτητ�ρική επιγρα�ή στ� Bυ�αντι-ν� M�υσεί�. Oι εκκλησίες και τα μ�-ναστήρια π�υ ιδρύ�νται απ� τ�ν10� ώς τ�ν 12� αι. δεί�ν�υν τη λα-μπρ�τητα της επ��ής. H π�λη ακ-μά�ει, γίνεται π�λυάνθρωπη, εκτεί-νεται έ�ω απ� τ� υστερ�ρωμαϊκ�τεί��ς �πως μαρτυρ�ύν ανασκα�ι-κά δεδ�μένα και η �ικ�δ�μηση εκ-κλησιών π�υ αυτή την περί�δ� υπ�-λ�γί��νται σε 40.

H Aθήνα στα μέσα τ�υ 12�υ αι.σω��ταν σε λαμπρή κατάσταση, κα-τά τ�ν Aρα�α γεωγρά�� Eδρισήπ�υ την επισκέ�τηκε τ� 1154. O μη-τρ�π�λίτης Aθηνών Mι�αήλ Xωνιά-της τ� 1182 �μως στις επιστ�λέςκαι τ�υς λ�γ�υς τ�υ την περιγρά-�ει σε �ικτρή κατάσταση ε�αιτίαςμεγάλης σιτ�δείας και πρ�σ�ατηςκαταστρ��ής. Iσως αυτή ��είλεταισε επιδρ�μή Σαρακηνών �πως πε-ριγρά�εται στ�ν αθηναϊκ� θρήν�«Περί της αναλώσεως και της αι�-μαλωσίας η γέγ�νεν υπ� Περσώνεις Aττικήν Aθήνα».

Πάντως στην Aθήνα θα υπήρ�ανπ�λλ�ί να�ί, α��ύ �έν�ι περιηγητέςτ�υ 17�υ αι. ανα�έρ�υν 300 εκκλη-σίες. Aκ�μη και κατά την επανάστα-ση υπήρ�αν 150 εκκλησίες. Π�λλέςγκρεμίστηκαν για την επέκταση καιδιαμ�ρ�ωση της π�λης ή τη διε-νέργεια ανασκα�ών, ενώ άλλες πα-ραμ�ρ�ώθηκαν απ� πρ�σθήκες ήεπισκευές.

Aπ� τις π�λυάριθμες εκκλησίεςπ�υ �τίστηκαν μετα�ύ 10�υ και12�υ αι., σώ��νται στην αρ�ική τ�υςμ�ρ�ή εννέα, ενώ τέσσερις σώ��-νται ενσωματωμένες σε μεταγενέ-στερες πρ�σθήκες. O αρ�ιτεκτ�νι-κ�ς τύπ�ς π�υ κυριαρ�εί είναι �σταυρ�ειδής εγγεγραμμέν�ς να�ςστις διά��ρες παραλλαγές τ�υ (α-πλ�ς και σύνθετ�ς τετρακι�νι�ς, δι-κι�νι�ς). Aλλ�ς τύπ�ς είναι � σταυ-ρ�ειδής �κταγωνικ�ς στηρι��μεν�ςσε �κτώ τ��α. Oι διαστάσεις τ�υςδεν είναι μεγάλες, έ��υν �μως αρ-

μ�νικές αναλ�γίες και πλ�ύσια δια-κ�σμημένες �ψεις, κτισμένες με τ�λεγ�μεν� πλινθ�περίκλειστ� σύ-στημα, δηλαδή πωρ�λιθ�ι τ�π�θε-τημέν�ι ισ�δ�μικά περι�άλλ�νταιμε λεπτά κ�κκινα τ�ύ�λα.

H διακ�σμητική εντύπωση συ-μπληρώνεται με �δ�ντωτές ταινίεςκαι κεραμ�πλαστικά κ�σμήματα με

αρα�ικές επιδράσεις, τα κ�υ�ικά -τετράγωνα γράμματα της παλαιάςαρα�ικής γρα�ής στην �π�ία πρω-τ�γρά�τηκε τ� K�ράνι� στην π�ληK�ύ�α τ�υ Iράκ.

Eνδια�έρ�ν στ�ι�εί� της επ��ήςείναι � κ�μψ�ς τρ�ύλλ�ς, αθηναϊ-κ�ύ τύπ�υ, �κτάπλευρ�ς, με λίθι-ν�υς κι�νίσκ�υς στις ακμές τ�υ, �ι

�π�ί�ι στηρί��υν μαρμάρινα τ��α.H �ρ�ντίδα για τη διακ�σμηση

των ε�ωτερικών �ψεων των αθη-ναϊκών ναών θα συνε�ι��ταν ασ�α-λώς και με διακ�σμηση τ�υ εσωτε-ρικ�ύ τ�υς με τ�ι��γρα�ίες, �ι �-π�ίες �μως έ��υν ε�α�ανισθεί.Eκτ�ς απ� τις α�νές τ�ι��γρα�ίεςστ� Δ τ�ί�� τ�υ Παρθενώνα, τις ε-λά�ιστες επι�ωγρα�ισμένες στ�ν Nτ�ί�� της Σωτείρας Λυκ�δήμ�υ καιτις πληρ���ρίες για ύπαρ�η σπα-ραγμάτων �υ�αντινών τ�ι��γρα-�ιών στην Kαπνικαρέα και τη Γ�ρ-γ�επήκ��, τίπ�τε δεν σώθηκε. Tατελευταία �ρ�νια με την ευκαιρίαεργασιών συντηρήσεως απ�καλύ-�θηκαν τ�ι��γρα�ίες στ�ν Aγ. Iω-άννη Θε�λ�γ� και τ� σπηλαιώδηναΐσκ� της Aγ. Mαρίνας.

M�νή ΠετράκηAπ� τις παλαι�τερες εκκλησίες

και με ιδιαίτερη θέση ανάμεσα στα�υ�αντινά μνημεία των Aθηνών εί-ναι τ� Kαθ�λικ� της M�νής Πετρά-κη (Tα�ιάρ�ες). Mνεία τ�υ να�ύ έ-��υμε μ�λις απ� τ�ν 17� αι. �π�τε ημ�νή ανακαινίσθηκε απ� τ�ν ιερ�-μ�να��, Παρθένι� Πετράκη. Aπ�τ�τε και μέ�ρι τ� 1840 �ι ηγ�ύμεν�ιπρ�έρ��νταν απ� την �ικ�γένειααυτή και συνέ�ισαν τις επισκευέςκαι πρ�σθήκες στ� να� �πως πλη-ρ���ρ�ύμαστε απ� σ�ετικές επι-γρα�ές.

O να�ς κτισμέν�ς με απλή αργ�-λιθ�δ�μή, είναι σύνθετ�ς τετρα-κι�νι�ς σταυρ�ειδής εγγεγραμμέ-ν�ς, �ρ�ν�λ�γ�ύμεν�ς στα τέλητ�υ 10�υ αι. - � τρ�ύλλ�ς θεωρεί-

KYPIAKH 24 ΔEKEMBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 13Συνέ�εια στην 14η σελίδα

Σω��μενες υ�αντινές εκκλησίεςEννέα διατηρ�ύν την αρ�ική τ�υς μ�ρ�ή, ενώ σε τέσσερις έ��υν γίνει μεταγενέστερες πρ�σθήκες

H Mεταμ�ρ�ωση τ�υ Σωτήρ�ς. Eπι�ρωματισμένη λιθ�γρα�ία των S. Rey - A.M. Chenavard, 1858. (M�υσεί� Mπενάκη). Mι-κρ�ς και απλ�ς να�ς, �τίστηκε στα 1050 - 1150 στη ��ρεια πλαγιά της Aκρ�π�λης. Mε επισκευές και πρ�σθήκες, η σημερινήτ�υ μ�ρ�ή είναι αλλ�ιωμένη ως πρ�ς την αρ�ική.

Aγ. Θε�δωρ�ι (μέ-σα 11�υ αι.). Oιτρεις πλευρές τ�υνα�ύ δυτική (�ωτ�-γρα�ία) ��ρεια καιν�τια κ�σμ�ύνταιμε !ω��ρ�υς π�υαπ�τελ�ύνται απ�9 πήλινες πλάκες ηκάθε μία και �έ-ρ�υν αντιμέτωπακ�υ�ικά γράμματακαι �υτικά, !ωικάκαι γεωμετρικά κ�-σμήματα.

14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 24 ΔEKEMBPIOY 1995

ται μεταγενέστερ�ς �πως και � ε-�ωνάρθηκας. M�ρ��λ�γικά στ�ι-�εία τ�ν σ�ετί��υν με την αρ�ιτε-κτ�νική παράδ�ση της Kωνσταντι-ν�ύπ�λης.

Aγ. Aπ�στ�λ�ι τ�υ Σ�λάκη: Bρί-σκεται στη NA γωνία της Aρ�αίαςAγ�ράς. Kατά την T�υρκ�κρατία ή-ταν εν�ριακή εκκλησία �ν�μα��με-νη «τ�υ Σ�λάκη» πιθαν�ν απ� την�ικ�γένεια στην �π�ία ανήκε. O να-�ς, κτισμέν�ς πάνω στα θεμέλιαNυμ�αί�υ τ�υ 2�υ αι. μ.X., εί�ε επι-μηκυνθεί τ�ν 19� αι. πρ�ς Δ. Mε α-ναστηλωτικές εργασίες �μως τηςAμερικανικής Σ��λής KλασικώνΣπ�υδών τ� 1956 �ανα�ρήκε τηναρ�ική μ�ρ�ή τ�υ. E�ει απλ� τε-τρακι�νι� σταυρ�ειδή πυρήνα καικαλύπτεται με τρ�ύλλ�. Oι κεραίεςτ� σταυρ�ύ απ�λήγ�υν σε ημικυ-κλικές κ�γ�ες. E�αρμ�στηκε εδώένας πρωτ�τυπ�ς συνδυασμ�ς κτι-ρί�υ με κυκλική �άρα�η με σταυρ�-ειδή εγγεγραμμέν� να�. Eτσι απ�-κτήθηκε εν�τητα στ� εσωτερικ�.Eίναι κτισμέν�ς με πλινθ�περίκλει-στη τ�ι��δ�μία, ά�θ�να ψευδ�κ�υ-�ικά κ�σμήματα και πυκνές �δ�-ντωτές ταινίες. Στα κάτω μέρη τωντ�ί�ων υπάρ��υν μεγάλ�ι �ρθι�ιδ�μ�ι, και τα δίλ��α παράθυρά τ�υανήκ�υν σε πρώιμ� τύπ�. Mε τα �α-ρακτηριστικά αυτά � να�ς �ρ�ν�λ�-γείται στ� τελευταί� τέταρτ� τ�υ10�υ αι.

Σωτείρα Λυκ�δήμ�υ (Pωσική εκ-κλησία). Bρίσκεται στην �δ� Φιλελ-λήνων και �ρ�ν�λ�γήθηκε με σ�ετι-κή ακρί�εια απ� �αράγματα στ� B΄τ�ί��. T� αρ�αι�τερ� ανα�έρει τ�έτ�ς 1031, ενώ άλλ� πληρ���ρεί �-τι � «πρωτ�κτήτωρ» τ�υ να�ύ Στέ-�αν�ς πέθανε τ� 1044. O να�ς λ�ι-π�ν πρέπει να κτίστηκε λίγ� πριν τ�1031. Hταν τ� καθ�λικ� μ�ναστηρι-�ύ π�υ καταστρά�ηκε απ� σεισμ�τ� 1701. T� 1780 κατεδα�ίστηκαν ταπρ�κτίσματά τ�υ απ� τ�ν Aλή-Xα-σεκή για να κτισθεί � περί��λ�ς τηςπ�λεως. Mισ�ερειπωμένη τπ 1847την αγ�ρασαν �ι Pώσ�ι, �ι �π�ί�ιτην επισκεύασαν τ� 1855, πρ�καλώ-ντας αρκετές μετα��λές, επρ�σθε-σαν νέ� καμπαναρι�. Σήμερα �ρησι-μ�π�ιείται ακ�μα ως εν�ριακή τηςεδώ ρωσικής παρ�ικίας.

O να�ς έ�ει κτισθεί σε μεγαλύτε-ρη κλίμακα απ� τ�υς άλλ�υς αθη-ναϊκ�ύς να�ύς και ανήκει στ�ν �-κταγωνικ� τύπ�. O μεγάλ�ς τρ�ύλ-λ�ς δίνει στ� εσωτερικ� μια αίσθη-ση εν�τητας �ώρ�υ και μεγαλεί�.E�ωτερικά έ�ει π�λύ �ρ�ντισμέν�πλινθ�περίκλειστ� σύστημα μεπ�λλά κ�υ�ικά κ�σμήματα στ�υςκατακ�ρυ��υς αρμ�ύς και μια μ�ν��ω��ρ� �αμηλά στην ανατ�λική και��ρεια πλευρά πλαισιωμένη με �-δ�ντωτές ταινίες.

Kαπνικαρέα

O να�ς είναι σύνθετ�ς τετρακι�-νι�ς σταυρ�ειδής εγγεγραμμέν�ςμε νάρθηκα και μικρ� μ�ν��ωρ�τρ�υλλαί� παρεκκλήσι της Aγ.Bαρ�άρας στη B. πλευρά. Bρίσκε-ται στην �δ� Eρμ�ύ, και είναι γνω-στ�ς � κίνδυν�ς π�υ διέτρε�ε νακατεδα�ιστεί τ� 1834 κατά τη διά-ν�ι�η της �δ�ύ, για να σωθεί τελικάμε επέμ�αση τ�υ Λ�υδ��ίκ�υ της

Bαυαρίας, πατέρα τ�υ Oθωνα. Δυ-τικά πρ�στέθηκε ε�ωνάρθηκας π�υαρ�ικά εί�ε μ�ρ�ή αν�ικτής στ�άς,στη N�τια είσ�δ� πρ�στέθηκε μι-κρ� κι�ν�στήρικτ� πρ�στώ� τ�ν12� αι.

T� μνημεί� είναι κτισμέν� κάτωμε μεγάλ�υς δ�μ�υς π�υ σ�ηματί-��υν σταυρ�ύς σε παράτα�η. Aπ�κει και πάνω �ρησιμ�π�ιείται καν�-νικ� πλινθ�περίκλειστ� σύστημα,�π�υ κυριαρ�εί η μ�νή πλίνθ�ς. Oαρ�ικ�ς να�ς, � νάρθηκας και τ�παρεκκλήσι πιθαν�τατα κτίστηκαντ� τρίτ� τέταρτ� τ�υ 11�υ αι. O να-�ς με τα πρ�σκτίσματά τ�υ παρέ�ειστ� εσωτερικ� την εντύπωση ήρε-μης ευρυ�ωρίας και ε�ωτερικά τηναίσθηση �άρης, αρμ�νίας και ανά-τασης, με την κλιμάκωση των στε-γών και την εναλλαγή ευθειών καικαμπυλών γραμμών.

Για την ιστ�ρία τ�υ μνημεί�υ δενείναι τίπ�τε γνωστ�. Kατά παράδ�-ση �ν�μα��ταν εκκλησία της �ασι-λ�π�ύλας και τ�υ Πρέντ�α. T� �ν�-μα Kαπνικαρέα, με την ιδι�ρρυθμηκατάλη�ή τ�υ, π�υ υπενθυμί�ει τ�-πική αθηναϊκή γλωσσική παράδ�ση,σ�ετί�εται πιθαν�ν με �ικ�γενειακ��ν�μα Kαπνικάρης, π�υ είναι � ει-σπράκτ�ρας τ�υ καπνικ�ύ ��ρ�υ(=��ρ�ς �ικ�δ�μών, επε�άλλετ�τη �υ�αντινή επ��ή για κάθε κα-πν�δ���).

Bυ�αντινές τ�ι��γρα�ίες δεν σώ-��νται στ� να�. H σημερινή τ�ι��-γρά�ησή τ�υ ��είλεται στ�ν ΦώτηK�ντ�γλ�υ, με π�λύ επιτυ�ημέν�αισθητικ� απ�τέλεσμα. Δεν είναιτ�σ� επιτυ�ημένα τα τμήματα π�υ

�ωγρα�ίστηκαν απ� μαθητές τ�υαργ�τερα.

Aγ. Θε�δωρι: Παρ�λ� π�υ είναισ�εδ�ν σύγ�ρ�ν�ι με την Kαπνικα-ρέα αρ�αΐ�ει. E�ει �αρύτερες ανα-λ�γίες και �γκωδέστερες τρίπλευ-ρες αψίδες. Aπ�τελεί σπάνια πα-ραλλαγή τ�υ δίστυλ�υ τύπ�υ να�ύ,�π�υ �ι δυτικ�ί πεσσ�ί έ��υν ενω-θεί με τ�ν Δυτικ� τ�ί��. O τρ�ύλ-λ�ς είναι �κτάπλευρ�ς με δίλ��απαράθυρα. T� καμπαναρι� π�υ υ-πάρ�ει στη N�τια πλευρά είναι με-ταγενέστερ�.

Στ� κάτω μέρ�ς των τ�ί�ων μεγά-λ�ι μαρμάριν�ι δρ�μ�ι σ�ηματί��υνσταυρ�ύς, ενώ η τ�ι��δ�μία τ�υ εί-ναι καν�νική πλινθ�περίκλειστη· τακ�υ�ικά περι�ρί��νται μ�ν� στα τύ-μπανα των παραθύρων, αλλά στιςΔυτική, B�ρεια και N�τια πλευρά υ-πάρ�ει �ω��ρ�ς απ� πήλινα πλακί-δια με κ�υ�ί��ντα θέματα και άλλαδιακ�σμητικά. Iδιαίτερ� ενδια�έ-ρ�ν παρ�υσιά��υν �ι εντ�ι�ισμένεςπάνω απ� τη δυτική είσ�δ� επιγρα-�ές. H μεγάλη γρά�ει �τι τ�ν παλι�σαθρ� να� �ανάκτισε � Nικ�λα�ςKαλ�μαλ�ς, σπαθαρ�κανδιδάτ�ς(=�υ�αντιν�ς α�ιωματ�ύ��ς), ενώσε άλλη μικρ�τερη ανα�έρεται�ρ�ν�λ�γία. Yπάρ�ει δια�ωνία τωνμελετητών για τη σ�έση των δύ� ε-πιγρα�ών μετα�ύ τ�υς, αλλά και γιατην ανάγνωση της �ρ�ν�λ�γίας στηδεύτερη επιγρα�ή. Tα μ�ρ��λ�γι-κά πάντως στ�ι�εία τ�υ να�ύ συνη-γ�ρ�ύν στη �ρ�ν�λ�γησή τ�υ περίτ� 1065.

Aγ. Aσώματι Θησείυ. O να�ς εί-�ε παραμ�ρ�ωθεί απ� επεκτάσεις

πρ�ς Aνατ�λή και Δύση και πρ�σθή-κες B�ρεια και N�τια στα τέλη τ�υ19�υ και 20�υ αι. M�ν� � αθηναϊκ�ύτύπ�υ τρ�ύλλ�ς και τμήματα τ�υB�ρει�υ και N�τι�υ τ�ί��υ κτισμέναμε τη �αρακτηριστική πλινθ�περί-κλειστη τ�ι��δ�μία μαρτυρ�ύσαντην παλαι�τητά τ�υ. Mε αναστηλω-τικές εργασίες της τ�τε διευθύνσε-ως Aναστηλώσεως των αρ�αίων καιιστ�ρικών μνημείων τ�υ υπ�υργεί-�υ Παιδείας � να�ς απ�καταστάθη-κε τ� 1960 στ�ν αρ�ικ� τύπ� τ�υ α-πλ�ύ τετρακι�νί�υ σταυρ�ειδ�ύςεγγεγραμμέν�υ με νάρθηκα. Στ�νκατεδα�ισμέν� Δυτικ� τ�ί�� υπήρ-�ε πιθανώς �ω��ρ�ς απ� πήλιναπλακίδια με ανάγλυ�η, κ�υ�ική δια-κ�σμηση. Δύ� τέτ�ιες πλάκες π�υ�ρέθηκαν στις εργασίες εντ�ι�ίστη-καν στ�ν απ�κατεστημέν� Δυτικ�τ�ί�� τ�υ να�ύ. Mε �άση τα πλακί-δια αυτά π�υ μ�ιά��υν με των Aγ.Θε�δώρων, � να�ς �ρ�ν�λ�γείταιστ� �΄ μισ� τ�υ 11�υ αι. Mε τη �ρ�-ν�λ�γηση αυτή συμ�ων�ύν και άλ-λα στ�ι�εία, �πως �ι μεγάλ�ι λίθιν�ισταυρ�ί στη �άση των τ�ί�ων καιδιά��ρα κ�υ�ικά κ�σμήματα στ�υςτ�ί��υς τ�υ να�ύ. Στ� εσωτερικ�τ�υ να�ύ απ�καλύ�θηκαν π�λύ ε-�θαρμένες τ�ι��γρα�ίες π�υ δε�αίνεται να ανήκ�υν στην αρ�ική�άση τ�υ μνημεί�υ.

Mεταμ�ρ�ωση Σωτήρς Πλάκας.T� μνημεί� αυτ� είναι σήμερα πα-ραμ�ρ�ωμέν� με επεκτάσεις Aνα-τ�λικά και Δυτικά. Πρ�κειται για α-πλ� τετρακι�νι� σταυρ�ειδή εγγε-γραμμέν� να�, π�υ διατηρεί τ� κε-ντρικ� τμήμα της B�ρειας και N�-

Συνέ�εια απ� την 13η σελίδα

Σωτείρα Λυκ�δήμ�υ - Pωσική Eκκλησία (αρ�ές 11�υ αι.) ν�τια άπ�ψη. T� κτίρι� έ�ει δύναμη και �άρ�ς, � κατακ�ρυ��ς �α-ρακτήρας τ�υ τ�νί!εται απ� τις λεπτές, ψηλές αψίδες τ�υ ιερ�ύ και τ�υς πρ�ε$έ��ντες πλάγι�υς πυλώνες.

KYPIAKH 24 ΔEKEMBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 15

τιας �ψης, καθώς και τ�ν τρ�ύλλ�αναλ�ίωτα. Tα σω��μενα αυτά τμή-ματα κτίστηκαν με καν�νικ� πλιν-θ�περίκλειστ� σύστημα, κ�υ�ικάστ�υς κάθετ�υς αρμ�ύς και διακ�-σμητικά κ�μμένα τ�ύ�λα με ρ�μ-��υς και �ιγκ - �αγκ. O τρ�ύλ�ς εί-ναι ανάλ�γ�ς τ�υ Aγ. Nικ�λά�υ Pα-γκα�ά, �αρακτηριστικά π�υ �δη-γ�ύν στην παραδ��ή �ρ�ν�λ�γη-σής τ�υ στ� �΄ μισ� τ�υ 11�υ αι.

Παναγία Γργεπήκς - Aγ.Eλευθέρις. O να�ς �ρίσκεται στην�τια πλευρά τ�υ σύγ�ρ�ν�υ μη-τρ�π�λιτικ�ύ να�ύ. Στην T�υρκ�-κρατία περιλαμ�αν�ταν στην κατ�ι-κία τ�υ μητρ�π�λίτη και �ρησίμευεως ευκτήρι� τ�υ. T� 1833 αντικατα-στάθηκαν �ι αρ�ικ�ί κί�νες με πεσ-σ�ύς. T� 1841 έγινε δημ�σια �ι�λι�-θήκη, τ� 1863 επισκευάσθηκε καιτιμήθηκε στ� �ν�μα τ�υ Σωτήρ�ςκαι αργ�τερα �ν�μάστηκε Aγ.Eλευθέρι�ς.

O να�ς είναι ημισύνθετ�ς σταυ-ρ�ειδής εγγεγραμμέν�ς με τριμερήνάρθηκα και τρ�ύλλ� π�υ απ�τελείτ� αρτι�τερ� σω��μεν� παράδειγ-μα τ�υ αθηναϊκ�ύ τύπ�υ. H Γ�ργ�ε-πήκ��ς είναι η πι� αθηναϊκή απ� �-λες τις εκκλησίες της π�λης. O αρ-�ιτέκτ�νας εκτ�ς απ� τ�ν τρ�ύλλ��π�υ �ρησιμ�π�ίησε τ� πλινθ�πε-ρίκλειστ� σύστημα δ�μής, στ� κτί-ρι� �ρησιμ�π�ίησε λευκ� μάρμαρ�:μαρμάριν�ι ακ�σμητ�ι δ�μ�ι στ�κάτω μέρ�ς, 90 αρ�αία και �υ�αντι-νά ανάγλυ�α εντ�ι�ίστηκαν πι� πά-νω απ� τα �π�ία άλλα �ρησιμ�π�ιή-θηκαν αυτ�ύσια στην ανάλ�γη �ρή-ση (αετώματα, επίκρανα, γείσα) ενώθωράκια με ανάγλυ�ες παραστά-σεις σ�ημάτισαν μια �ω��ρ� σε �-λες τις πλευρές τ�υ να�ύ με σκ�π�καθαρά αισθητικ�.

O M. Xα�τηδάκης �ρ�ν�λ�γεί τ�μνημεί� στ� τέλ�ς τ�υ 12�υ αι.συνδέ�ντας την αγάπη πρ�ς τηναρ�αι�τητα, π�υ παρ�υσιά�εται μετη �ρησιμ�π�ίηση αρ�αί�υ υλικ�ύ,με τ�ν Mι�αήλ Xωνιάτη (1180-1204),τελευταί� μητρ�π�λίτη Aθηνώνπριν απ� τη Φραγκ�κρατία.

Nα�ί με τ�ι��γρα�ίες

Aγ. Iωάννης Θελ�γς. O να�ς�ρίσκεται στην �δ� Eρε�θέως. Γιατην ιστ�ρία τ�υ τίπ�τα δεν είναιγνωστ�, εκτ�ς απ� την πληρ���ρίατ�υ K. Zησί�υ �τι κ�ντά τ�υ εί�ανστηθεί δύ� �λμ���λα π�υ κατέ-στρεψαν τ�ν Παρθενώνα τ� 1687κατά την π�λι�ρκία της Aκρ�π�ληςαπ� τ�ν M�ρ��ίνι. Eίναι απλ�ς, δι-κι�νι�ς, σταυρ�ειδής εγγεγραμμέ-ν�ς να�ς με νάρθηκα και �κτάπλευ-ρ� τρ�ύλλ� αθηναϊκ�ύ τύπ�υ. Kτί-στηκε με πλινθ�περίκλειστη τ�ι��-δ�μία εκτ�ς απ� τη ν�τια πλευράκαι την αψίδα τ�υ διακ�νικ�ύ �π�υ�ρησιμ�π�ιήθηκε απλή αργ�λιθ�-δ�μή, πρ��ανώς σε δεύτερη �άση.Xρ�ν�λ�γείται στ� τέλ�υς τ�υ 11�υή στ� 12� αι., �ρ�ν�λ�γία π�υ επι-�ε�αιώθηκε επειδή στις εργασίεςστερεώσεως τ�υ να�ύ, π�υ εκτελέ-στηκαν απ� την 1η E��ρεία Bυ�α-ντινών Aρ�αι�τήτων τ� 1975, �ρέ-θηκε �άλκιν� ν�μισμα εκ των ανω-νύμων Aλε�ί�υ A΄ K�μνην�ύ (1081-1118) κ�ντά στ�υς στρωτήρες τηςαρ�ικής κεράμωσης της στέγης.

Στ� εσωτερικ� κάτω απ� μεταγε-

νέστερα επι�ρίσματα απ�καλύ�θη-καν τ�ι��γρα�ίες, γεγ�ν�ς σημα-ντικ�, δεδ�μέν�υ �τι ελά�ιστα γνω-ρί��υμε για τη �ωγρα�ική των αθη-ναϊκών ναών. Στ�ν τρ�ύλλ� εικ�νί-�εται � Xριστ�ς Παντ�κράτωρ, στηνκαμάρα τ�υ ιερ�ύ η Aνάληψη καιστ� B και N τ�ί�� της τα δύ� ημι-�ώρια των παρισταν�μένων μαθη-τών. Στ� ��ρει� τ�ί�� τ�υ νάρθηκαάγι�ς διάκ�ν�ς. Στην πρ�θεση ει-

κ�νί�εται σε καλή κατάσταση έ�ιπ-π�ς στρατιωτικ�ς άγι�ς και �ι κε-�αλές των αγίων Kωνσταντίν�υ καιEλένης.

Tα τε�ν�τρ�πικά στ�ι�εία τωντ�ι��γρα�ιών αυτών τις εντάσσ�υνσε σειρά μνημείων π�υ ανήκ�υν σετ�πική αθηναϊκή σ��λή 13�υ αι.(Ωρωπ�ς, Eύ��ια, Σπηλιά Πεντέληςκ.α.) και συνηγ�ρ�ύν στη �ρ�ν�λ�-γησή τ�υς στ� α΄ μισ� τ�υ 13�υ αι.

Aγ. Mαρίνα Θησείυ. Στ� λ���τ�υ Aστερ�σκ�πεί�υ �ρίσκεται �σύγ�ρ�ν�ς να�ς της Aγ. Mαρίνας,στη NΔ γωνία τ�υ �π�ί�υ, λα�ευμέ-ν�ς στ� �ρά�� υπάρ�ει � αρ�ικ�ςναΐσκ�ς της αγίας με ε�έ��ντα με-ταγενέστερ� τρ�ύλλ�. O I. Tραυλ�ςυπ�θέτει �τι στη θέση τ�υ υπήρ�εαρ�αία δε�αμενή νερ�ύ. Στ� εσωτε-ρικ� πα�ιά επι�ρίσματα κάλυπταν τ�

Kαπνικαρέα (μέσα 11�υ αι.). Γενική άπ�ψη. T�υ �ν�ματ�ς είναι γνωστ�ς και � τύπ�ς Kαμ�υ�αρέα π�υ σ�ετί!εται με τ� π�-λύτιμ� ύ�ασμα καμ�υ�ά (=είδ�ς μπρ�κάρ). Aπ� τ� 1931, με τ�ν ν�μ� 1268, παρα�ωρήθηκε στη Θε�λ�γική Σ��λή τ�υ Πανε-πιστημί�υ Aθηνών για άσκηση των ��ιτητών. Eίναι μια απ� τις εκκλησίες της Aθήνας π�υ τ�ι��γρά�ησε � K�ντ�γλ�υ.

Aγ. Nικ�λα�ς Pαγκα�άς (α΄ μισ� 11�υ αι.). Eίναι κτισμέν�ς στ� αριστ�κρατικ�τερ� κατά τη �υ!αντινή περί�δ�, τμήμα της π�-λης �π�υ ήταν έντ�νη ακ�μη η ανάμνηση απ� τις δύ� Aθηναίες αυτ�κράτειρες τ�υ Bυ!αντί�υ (Eιρήνη και Θε��ανώ) και !ω-ντανή η παράδ�ση, καταγωγής τ�υ κτίτ�ρα απ� την �μώνυμη αυτ�κρατ�ρική �ικ�γένεια.

Συνέ�εια στην 16η σελίδα

�ρά��, �μως απ� ε�θαρμένα ση-μεία διαπιστώθηκε ύπαρ�η τ�ι��-γρα�ιών. Mε συνεργεία της 1ηςE��ρείας Bυ�αντινών Aρ�αι�τήτωνκαι την πρ�θυμη συνδρ�μή τ�υEκκλησιαστικ�ύ Συμ��υλί�υ, μετα-�ύ άλλων στερεωτικών εργασιών,πραγματ�π�ιήθηκαν και εργασίεςσυντηρήσεως τ�ι��γρα�ιών π�υδιασώθηκαν στ� N�τι� τ�ί�� και μέ-�ρι τ� μέσ� της αψίδας τ�υ ιερ�ύ.Στ� κέντρ� εικ�νί�εται η Πλατυτέραένθρ�νη με τ� Xριστ� π�λύ κατε-στραμμένη. Aντίθετα, σε π�λύ καλήκατάσταση διατηρείται � σε�ί�ωναρ�άγγελ�ς δε�ιά και στ� N�τι� τ�ί-�� σώ�εται η ωραία μ�ρ�ή τ�υ αγί-�υ Bασιλεί�υ. Aπ� τα τε�ν�τρ�πικάστ�ι�εία των παραστάσεων συμπε-ραίνεται �τι πρέπει να ανήκ�υν στ�13� αι. Eπίσης στ� N�τι� τ�ί�� τ�υκυρίως σπηλαιώδ�υς να�ύ απ�κα-λύ�θηκαν έ�ι επάλληλα στρώματατ�ι��γρα�ιών π�υ �ρ�ν�λ�γ�ύνταιαπ� τ� 13� έως και τ� 18� αι.

Nα�ί με πρ�σθήκες

Aγ. Aικατερίνη. Bρίσκεται στηνΠλάκα κ�ντά στ� μνημεί� τ�υ Λυσι-κράτ�υς. Aρ�ικά � να�ς ήταν α�ιε-ρωμέν�ς στ�ν άγι� Θε�δωρ�, κατάτην T�υρκ�κρατία �μως παρα�ω-ρήθηκε στη M. Σινά και μετ�ν�μά-στηκε Aγ. Aικατερίνη.

Aνήκει στ� σύνθετ� τετρακι�νι�σταυρ�ειδή εγγεγραμμέν� τύπ� και�ρ�ν�λ�γείται στ� �΄ τέταρτ� τ�υ11�υ αι. Σε μεταγενέστερες επι-σκευές � να�ς ενσωματώθηκε απ�τα Δυτικά, B�ρεια και N�τια σε Πι�-σ�ημη πρ�σθήκη, διατηρώντας �-μως �λα τα στ�ι�εία με τις αναγκαί-ες μ�ν� επεμ�άσεις και διαν�ί�ειςτ�ί�ων ώστε να γίνει λειτ�υργικ�ς.Tελευταία επισκευή και ανακαίνισητ�υ τρ�ύλλ�υ έγινε τ� 1927, �π�τεαυτ�ς ψήλωσε στ� επάνω μέρ�ςκαι έ�ασε τη ραδιν�τητά τ�υ.

E�ωτερικά σώ��νται �ι τρεις ημικυ-κλικές αψίδες τ�υ ιερ�ύ, κτισμένεςμε τ� πλινθ�περίκλειστ� σύστημα, �-πως και η σταυρ�σ�ημη στέγαση τ�υκεντρικ�ύ τμήματ�ς τ�υ να�ύ.

Σωτήρας τυ Kωττάκη: Bρίσκεταιστην �δ� Kυδαθηναίων. Aνήκειστ�ν σύνθετ� τετρακι�νι� σταυρ�-ειδή εγγεγραμμέν� τύπ� και �ρ�-ν�λ�γείται στ� α΄ μισ� τ�υ 11�υ αι.T� 1847 �ρησίμευε πρ�σωρινά ωςεκκλησία των Pώσων· απ� τ� 1908άρ�ισαν εργασίες με τις �π�ίες πε-ρικλείστηκε κατά τη Δυτική N�τιακαι B�ρεια πλευρά τ�υ με νεώτερακτίσματα. E�ωτερικά έ�ει διατηρη-θεί στην αρ�ική της μ�ρ�ή η Aνα-τ�λική πλευρά με τις τρεις ημικυ-κλικές αψίδες τ�υ ιερ�ύ, κτισμένες�μ�ια με της Aγ. Aικατερίνης και �αθηναϊκ�ύ τύπ�υ τρ�ύλλ�ς.

Aγ. Nικ�λας Pαγκα�άς: Bρίσκε-ται στην �δ� Στρά�ων�ς, στ�υς B.πρ�π�δες της Aκρ�π�λης. Eίναι α-πλ�ς τετρακι�νι�ς , σταυρ�ειδής,εγγεγραμμέν�ς να�ς, �ρ�ν�λ�γ�ύ-μεν�ς στ� α’ μισ� τ�υ 11�υ αι. ΣτηB. πλευρά τ�υ έ�ει πρ�στεθεί μετα-γενέστερα τ� παρεκλήσι� της Aγ.Παρασκευής. Σε μεγενέστερες επί-σης επεμ�άσεις ��είλεται η πρ�έ-κτασή τ�υ πρ�ς Δυτικά και η παρα-μ�ρ�ωση των αψίδων τ�υ ιερ�ύ,π�υ περικλείστηκαν σε ��νδρ�ειδή

αντηρίδα. O τρ�ύλ�ς εί�ε καλυ�θείε�ωτερικά με πα�ύ κ�νίαμα και�ύλλα μ�λύ�δ�υ. Mε εργασίες π�υεκτελέστηκαν απ� την 1η E��ρείαBυ�αντινών Aρ�αι�τήτων τ� 1979-80, αν και δεν �ρήκε � να�ς την αρ-�ική τ�υ μ�ρ�ή, τ�υλά�ιστ�ν απ�-καλύ�θηκαν και απ�καταστάθηκαν�σα απ� τα τμήματά τ�υ ήταν δυνα-τ�, �πως π.�. � τρ�ύλλ�ς και �ι στέ-γες και διενεργήθησαν σημαντικέςεργασίες συντήρησης στη B�ρειαπλευρά τ�υ μνημεί�υ.

Bι�λι�γραίαM. Xατ�ηδάκη, Bυ�αντινή Aθήνα.N. Γκι�λές, Bυ�αντινή να�δ�μία (600-1204),

Aθήνα 1992.Aθήνα, απ� τ� τέλ�ς τ�υ αρ�αί�υ κ�σμ�υ ώς

την ίδρυση τ�υ ελληνικ�ύ κράτ�υς, Aθή-να, π�λιτιστική πρωτεύ�υσα της Eυρώπης1985.

A. �υγγ�π�υλ�υ, Eυρετήρι� των μνημείωντης Eλλάδ�ς, τευ�. B΄, Aθήναι 1929.

I. Tραυλ�ύ, Π�λε�δ�μική ε"έλι"ις των Aθη-νών, Aθήναι 1960.

A.H. Megas, «The Chronology of somemiddle Byzantine Churches», B.S.A. 32(1931-32).

N. Nικ�νάν�ς, «Kεραμ�πλαστικές κ�υ#ικέςδιακ�σμήσεις στα μνημεία περι��ής Aθη-νών».

A#ιέρωμα στη μνήμη τ�υ Στ. Πελεκανίδη,Θεσσαλ�νίκη 1983.

Λ. Φιλιππίδ�υ, «H �ρ�ν�λ�γηση της Mετα-μ�ρ#ώσεως Σωτήρ�ς Aθηνών»,E.E.EΠ.Σ.Π.Θ. τ.E΄, Θεσσαλ�νίκη 1970,80-91.

M. Σωτηρί�υ, «T� Kαθ�λικ�ν της M. Πετρά-κη Aθηνών», ΔXAE 4/2 (1960/61, 101-129.

E. Στίκας, «O να�ς των Aγ. Aσωμάτων Θη-σεί�υ», ΔXAE 4/1 (1960), 115-126.

X. K�ιλάκ�υ, «Θησεί�, Aγ. Mαρίνα», AΔ 36(1981) B1 Xρ�ν. 79.

E. K�υν�υπιώτ�υ - Mανωλέσ�υ, «Aθήναι:Aγ. Iωάννης Θε�λ�γ�ς, Eργασίαι στερεώ-σεως», AAA VIII, τευ�. Z΄, 1975, 140-151.

H ίδια, «Aγ. Nικ�λα�ς Pαγκα+άς», AΔ 34(1979) B1 Xρ�ν., 79.

Iστ�ρία τ�υ Eλληνικ�ύ Eθν�υς, τ. H΄ θ΄.

16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 24 ΔEKEMBPIOY 1995

Συνέ�εια απ� την 15η σελίδα

Aγ. Iωάννης Θε�λ�γ�ς (11�ς - 12�ς αι.). Λεπτ�μέρεια απ� τ�ι��γρα�ία στ� ιερ�. Eικ�νί!�νται 4 Aπ�στ�λ�ι απ� την παράσταση της Aνάληψ

Γ�ργ�επήκ��ς (τέλ�ς 12�υ αι.). Πάνω ασμέν� στη ν�τια πλευρά τ�υ να�ύ. Aετ�ςτάει πάνω σε μικρ� !ώ� (λαγ� ή !αρκάδι) 1στη δυτική �ψη. Σ�ίγγες εκατέρωθεν τ�!ωής, στα κλαδιά τ�υ �π�ί�υ ανθρωπ�μ�μπνευσης (9�υ - 10�υ αι.). Πάνω: Aρ�αί� τ�υ να�ύ με παράσταση πεπλ���ρ�υ γυγλυ�� ε$αγνί!εται με τη �άρα$η διπλ�ύτης Aναστάσεως) και πιθαν�ν επαναερμδ�$ασίες της �ριστιανικής πίστης (�λ. AγChristiana, «Eυ�ρ�συν�ν» A�ιέρωμα στ�

KYPIAKH 24 ΔEKEMBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 17

ψης.

Aγ. Iωάννης Θε�λ�γ�ς (11�ς - 12�ς αι.) T�ι��γρα�ία στ� ν�τι� τ�ί�� της πρ�θεσης. Eικ�νί!εται έ�ιππ�ς στρατιωτικ�ς άγι�ς. H δυναμική μ�ρ�ή τ�υεύρωστ�υ αλ�γ�υ, η στρατιωτική ε$άρτυση και κ�μμωση τ�υ αγί�υ δεί�ν�υν δυτική αντίληψη, θυμί!�ντας τ�υς ωραί�υς στρατιωτικ�ύς αγί�υς τ�υ13�υ αι. στη M. Σινά.

αριστερά: Θωράκι� εντ�ι�ι-ς με αν�ικτές πτέρυγες πα-

) 10�ς αι. Aριστερά: Θωράκι�τ�υ λεγ�μεν�υ δέντρ�υ τηςμ�ρ�α πτηνά. Aνατ�λικής έ-� ανάγλυ�� στη δυτική �ψηγυναικείας μ�ρ�ής. T� ανά-ύ σταυρ�ύ (τ�υ λεγ�μέν�υ

ρμηνεύεται σύμ�ωνα με τιςAγγ. Δελη��ριάς, Interpretio�ν M. Xατ!ηδάκη).

18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 24 ΔEKEMBPIOY 1995

Tα M�ναστήρια τ�υ Yμηττ�ύOι M�νές Kαισαριανής, Aστερί�υ και Aγ. Iωάννη Kαρέα, Θε�λ�γ�υ και Kυνηγ�ύ

Tης Aικατερίνης Παντελίδ�υ–Aλε�ιάδ�υ

Aρ�αι�λ�γ�υ

TA MONAΣTHPIA π�υ σώ�νταιστ�ν Yμηττ� ανατ�λικά και ��ρειατης π�λης των Aθηνών, της Kαισα-ριανής, τ�υ Aστερί�υ, τ�υ Aγ. Iωάν-νη Kαρέα, τ�υ Aγ. Iωάννη Θε�λ�-γ�υ και τ�υ Aγ. Iωάννη Kυνηγ�ύ,μαρτυρ�ύν τη διάδ�ση τ�υ ασκητι-σμ�ύ και την �ργάνωση τ�υ μ�να-στικ�ύ �ί�υ, π�υ άνθησε �ανά τ�10αι. και σ!ραγίεται απ� τις μεγά-λες ασκητικές μ�ρ!ές τ�υ Oσί�υΛ�υκά τ�υ Στειριώτη και τ�υ Nίκω-να τ�υ Mεταν�είτε π�υ τ� 10� αι.πρ�σκυν�ύν στην Παναγία την Aθη-νιώτισσα.

Aυτή η τάση συνυπήρ�ε με την α-νάπτυ�η των αττικιστών λ�γίων καιτην επιστρ�!ή στην αρ$αία ελληνι-κή !ιλ�σ�!ία και τα κλασικιστικά ι-δανικά.

H στρ�!ή των αυτ�κρατ�ρωντης δυναστείας των Mακεδ�νωνκαι στη συνέ$εια των K�μνηνών,στην πρ�σπάθεια της αναδι�ργά-νωσης της επαρ$ίας και ειδικά τ�υελλαδικ�ύ $ώρ�υ επισ!ραγίεταιμε την πληθώρα των ναών και τωνμ�ναστηριών π�υ $τίστηκαν, κα-θώς και την αναμ�ρ!ωση τ�υ μ�-ναστικ�ύ �ί�υ. O Mι$αήλ Xωνιάτης,μητρ�π�λίτης της Aθήνας (1184-1204) λ�γι�ς και λάτρης της αρ$αί-ας ελληνικής παιδείας και της Aθή-νας, κύρια ιστ�ρική πηγή για τηνπερι�$ή τ�υ Yμηττ�ύ, ανα!έρει �τιυπάρ$�υν π�λλ�ί ευκτήρι�ι �ίκ�ικατά τ�ν 12� αι.

Tα καθ�λικά των μ�ναστηριών α-π�τελ�ύν μνημεία με μεγάλ� ιστ�-ρικ� και καλλιτε$νικ� ενδια!έρ�ν.

H $ρ�ν�λ�γηση των καθ�λικώνστηρίεται στα αρ$ιτεκτ�νικά τ�υςστ�ι$εία καθώς ανήκ�υν στ�ν συ-γκεκριμέν� αρ$ιτεκτ�νικ� τύπ� τ�υσταυρ�ειδ�ύς εγγεγραμμέν�υ καιπαραλλαγές τ�υ, π�υ διαμ�ρ!ώνε-ται απ� τ�ν 10� αι. και αντιπρ�σω-πεύει ένα σταυρικ� κτίρι� εγγε-

γραμμέν� σε τετράγων� π�υ στρέ-!εται στ� κέντρ� απ� τρ�ύλλ�.Aνατ�λικά πρ�ε�έ$�υν �ι αψίδεςτ�υ ιερ�ύ. H σ$έση τ�υ ανατ�λικ�ύσταυρικ�ύ διαμερίσματ�ς με τ� τρι-μερές ιερ� δίνει και την παραλλαγήτ�υ τύπ�υ.

Tα καθ�λικά των συγκεκριμένων

μ�ναστηριών τ�υ Yμηττ�ύ είναι μι-κρά με λιτ� διάκ�σμ� γενικ�τερ�$αρακτηριστικ� της περι�δ�υ λ�γωτης ελλείψεως των $ρημάτων αλλάκαι της απ�υσίας επιθυμίας για τ�τεράστι� και μ�ναδικ�.

T� εσωτερικ� �μως των ναώνπρ�καλεί αίσθημα ψυ$ικής καιπνευματικής ανάτασης καθώς τ��λέμμα τ�υ πιστ�ύ μέσα απ� μιαδιαδ�$ή θ�λων συγκεντρώνεταιστ�ν τρ�ύλλ� με την απεικ�νισητ�υ Παντ�κράτ�ρα, π�υ απη$εί τηψυ$ική διαδικασία, π�υ απαιτείταιγια τη μυστική ένωση τ�υ πιστ�ύμε τ� Θε�.

H εσωτερική διάρθρωση εκ!ρά-εται στ� ε�ωτερικ� με καθαρέςγραμμές, επίπεδες επι!άνειες καιστέρε�υς �γκ�υς, π�υ ανε�αίν�υνρυθμικά ως τις στέγες με τα επάλ-ληλα επίπεδα ως τ�ν τρ�ύλλ�. Hδιαύγεια και η λιτ�τητα, η καθαρ�-τητα των γραμμών, η αρμ�νία τωναναλ�γιών και η ήρεμη πλαστικ�-τητα των �γκων, απη$�ύν τις ανα-�ιώσεις τ�υ κλασικ�ύ πνεύματ�ς,�πως διαμ�ρ!ώθηκε κάτω απ� τηνεπίδραση τ�υ αττικ�ύ τ�πί�υ και!ωτ�ς.

M�νή Kαισαριανής

H M�νή Kαισαριανής, α!ιερωμέ-νη στα Eισ�δια της Θε�τ�κ�υ, σή-μερα είναι αρ$αι�λ�γικ�ς $ώρ�ς,και �ρίσκεται κρυμμένη σε μια μι-κρή κ�ιλάδα στη δυτική πλαγιάτ�υ Yμηττ�ύ, ανάμεσα στις πηγέςτης Kαλλ�π�ύλας στα ��ρεια, τηνπηγή της Kρι�κε!αλής, κατά τηνT�υρκ�κρατία «K�τς Mπασί», κ�-ντά στην ανατ�λική είσ�δ� τηςM�νής και τ� αγίασμα τ�υ να�ύτης Aνάληψης, 200 μέτρα ν�τι�α-νατ�λικά.

H �ν�μασία της M�νής σαν Kαι-σαριανή μας παραδίδεται τ� 1200στην επιστ�λή τ�υ αυτ�ε��ριστ�υστην Kέα Mι$αήλ Xωνιάτη πρ�ςτ�ν ηγ�ύμεν� της M�νής. Kατάμία ερμηνεία τ� �ν�μα πρ�έρ$εταιαπ� τ�ν ιδρυτή της κάπ�ι� Kαισά-ρι� ή τ�υς Kαίσαρες αδελ!�ύςτ�υ αυτ�κράτ�ρα ε��ριστ�υςστην Aθήνα απ� την Eιρήνη τηνAθηναία ή κατ’ άλλη ερμηνεία απ�εικ�να της Θε�τ�κ�υ με πρ�έλευ-ση απ� την Kαισάρεια.

Tην ίδια επ�$ή τ� M�ναστήριπαραδίδεται ως Santa Syriani σεέγγρα!� τ�υ Πάπα Iνν�κεντί�υτ�υ Γ’ τ� 1208 μετά την εγκαθί-δρυση της Φραγκ�κρατίας στηνπ�λη των Aθηνών. H M�νή ήταν ε-ταιρ�πηγιακή απ� την ίδρυσή τηςαλλά και κατά τη διάρκεια τηςΦραγκ�κρατίας ακ�μη υπήρ�ε α-νε�άρτητη και α!�ρ�λ�γητη. T�σιγίλλι� τ�υ Πατριάρ$η Δι�νυσί�υΔ΄ (1678) επικυρώνει πρ�γενέστε-ρ� σιγίλλι�, π�υ ανα!έρει �τι ανέ-καθεν και «επί λατινικής αυθε-ντίας» τ� M�ναστήρι ήταν «ελεύ-Γενική άπ�ψη της M�νής Aστερί�υ απ� δυτικά.

T� καθ�λικ� της M�νής Aγ. Iωάνν�υ Πρ�δρ�μ�υ τ�υ Kαρέα. BA άπ�ψη.

θερ� και ασύδ�τ� και παρά τ�υμητρ�π�λίτ�υ Aθηνών ακυρίευτ�»καθεστώς, π�υ συνε$ίσθηκε καιστα $ρ�νια της T�υρκ�κρατίας και!ανερώνει την μεγάλη ισ$ύ τηςM�νής και τη διαπραγματευτική ι-καν�τητα των ηγ�υμενών της.

T� πρώτ� $ριστιανικ� κέντρ� ιδρύ-θηκε σε ύψωμα ν�τι�δυτικά τ�υ μ�-ναστηρι�ύ στη θέση τ�υ «K�ιμητηρί-�υ των Πατέρων», έτσι ε�ηγείται καιη μνεία τ�υ Mι$αήλ Xωνιάτη για τηθέση της M�νής, σαν επ�πτεύ�υσας�λ� τ� Σαρωνικ�. Στη θέση αυτή σώ-�νται τα θεμέλια Παλαι�$ριστιανι-κής �ασιλικής τ�υ 5�υ - 6�υ αι., �π�υκτίσθηκε τ�ν 10� αι. να�ς τ�υ μετα-�ατικ�ύ ελλαδικ�ύ τύπ�υ, πρ�δρ�-μ�υ τ�υ σταυρ�ειδ�ύς εγγεγραμμέ-ν�υ. N�τια και σε επα!ή με τ� �υα-ντιν� αυτ� να� κτίσθηκε την περί�-δ� της Φραγκ�κρατίας η καθ�λικήεκκλησία τ�υ Aγί�υ Mάρκ�υ απ� �-π�υ και τ� �ν�μα της περι�$ής Φρα-γκ�μ�νάστηρ�. Δυτικ�τερα, στην ί-δια περι�$ή τ�ν 17� αι. κτίθηκε � να-�ς των Tα�ιαρ$ών.

T� μ�ναστηριακ� κέντρ� τ�ν 11�αι. μετα!έρθηκε στην ασ!αλέστερησημερινή θέση τ�υ. T� καθ�λικ� α-νήκει στην παραλλαγή τ�υ ημισύν-θετ�υ σταυρ�ειδ�ύς εγγεγραμμέ-ν�υ. T�π�θετείται στ� �΄ μισ� τ�υ11�υ αι. και $αρακτηρίεται απ� λιτ�-τητα και αρμ�νία. H τ�ι$�π�ΐα $αρα-κτηριστική ελλαδική κατά τ� πλινθ�-περίκλειστ� σύστημα με ισ�ϋψείςδρ�μ�υς $ωρίς $ρήση πλίνθινων δια-κ�σμητικών στ�ι$είων. O τρ�ύλ�ς �-κτάπλευρ�ς με ευθύγραμμ� �δ�-ντωτ� γείσ� !ωτίεται απ� �κτώ μ�-ν�λ��α παράθυρα, π�υ περι�άλλ�-νται απ� δύ� σειρές πλίνθινων τ�-�ων. H ��ρεια πλευρά διαμ�ρ!ώνε-ται πλαστικά καθώς πρ��άλλ�νται ε-�ωτερικά σαν αντηρίδες �ι τ�ί$�ι της��ρειας κεραίας τ�υ σταυρ�ύ, �ι �-π�ίες !έρ�υν πρ�ε�έ$�ν τ���, π�υκαλύπτει τ� τύμπαν� της ��ρειαςκεραίας. Σε μεταγενέστερη !άσηπρ�σκ�λλήθηκε ν�τια τ�υ καθ�λι-κ�ύ τ� παρεκκλήσι τ�υ Aγ. Aντωνί�υκαι δυτικά κατά τη μετα�υαντικήπερί�δ� νάρθηκας, π�υ ιστ�ρήθηκετ� 1862 απ� τ�ν ωγρά!� IωάννηYπατ�. T� καθ�λικ� σώει αγι�γρά-!ηση των αρ$ών τ�υ 18�υ αι. ενώ α-π� τ�ν αρ$ικ� διάκ�σμ� δεν έ$�υνσωθεί ί$νη.

Aπ� τη �υαντινή !άση της μ�νήςσώεται � λ�υτρώνας τρίκ�γ$� κτί-ρι� π�υ στεγάεται με ημισ!αιρικ�τρ�ύλ�, � �π�ί�ς !έρεται απ� τέσ-σερα λ�!ία, $ωρίς μεσ�λά�ηση τυ-μπάν�υ. H τ�ι$�π�ιία τ�υ είναι κατάτ� πλινθ�περίκλειστ� σύστημα.Στ�υς τ�ί$�υς τ�υ κτιρί�υ απ�καλύ-!θηκε σύστημα απ� αεραγωγ�ύς καιαγωγ�ύς νερ�ύ καθώς και πεσσίσκ�ιυπ�καύστ�υ. Aνήκει �πως και τ� κα-θ�λικ� στ�ν 11� αι. Tα υπ�λ�ιπα κτί-σματα ανάγ�νται στην επ�$ή τηςT�υρκ�κρατίας �πως η Tράπεα, η ε-στία, τα κελλιά κ.λπ.

Eκτεταμένες εργασίες στερέωσηςκαι αναστήλωσης έγιναν απ� τη Φι-λ�δασική Eνωση Aθηνών τη δεκαε-τία τ�υ ’40 και αργ�τερα επί σειρά ε-τών απ� την Aρ$αι�λ�γική Yπηρεσία.

T�υ Kυνηγ�ύ

H M�νή τ�υ Aγί�υ Iωάνν�υ Πρ�-δρ�μ�υ τ�υ Kυνηγ�ύ ή των Φιλ�-

σ�!ων �ρίσκεται στη ��ρεια άκρητης κ�ρυ!�γραμμής τ�υ Yμηττ�ύεπάνω σε ύψωμα και επ�πτεύειτην πεδιάδα των Mεσ�γείων καιτ� λεκαν�πέδι� της Aθήνας. T� �-ν�μά πρ�έρ$εται απ� τ�ν Bασί-λει� Kυνηγ� της �ικ�γενείας των

Φιλ�σ�!ων, π�υ εί$αν με την �ι-κ�γένεια των Λαμπάρδων της M�-νής Aγ. Iωάνν�υ Πρ�δρ�μ�υ τ�υΦιλ�σ�!�υ στη Δημητσάνα. Aυτ�πρ�κύπτει απ� επιστ�λή τ�υ Mι-$αήλ Xωνιάτη πρ�ς τ� μ�να$� Bα-σίλει� Kυνηγ� Φιλ�σ�!�, η �π�ία

συσ$ετίεται με τις ακ�λ�υθες ε-πιγρα!ές:

1. Eπιτύμ�ια επιγρα!ή τ�υ 1235,�π�υ ανα!έρ�νται �ι μ�να$�ίΛ�υκάς και Φιλ�σ�!�ς.

2. Eπιγρα!ή σε κι�νίσκ�, π�υ α-να!έρει �τι � Φιλ�σ�!�ς τ�ν α-!ιέρωσε στη M�νή Πρ�δρ�μ�υτ�υ Kυνηγ�ύ.

3. Eπιγρα!ή σε γείσ� θυρώμα-τ�ς με τη $ρ�ν�λ�γία 1205, �π�υγίνεται μνεία τ�υ μ�να$�ύ Φιλ�-σ�!�υ.

Tα στ�ι$εία αυτά απ�τελ�ύν �ρι�antequen και α!�ρ�ύν σε ανακαίνι-ση τ�υ μ�ναστηρι�ύ στ� τέλ�ς τ�υ12�υ, αρ$ές 13�υ αι. Στ� διάστημααυτ� $ρ�ν�λ�γείται και τ� μαρμά-ριν� τέμπλ� τ�υ να�ύ, π�υ αναστη-λώθηκε τη δεκαετία τ�υ 1960 �π�-τε και �λ�κληρώθηκε η στερέωσηκαι απ�κατάσταση τ�υ καθ�λικ�ύ,π�υ απ�τελεί τ� μ�ναδικ� κτίσμα,π�υ διατηρείται απ� τη �υαντινήεπ�$ή. Aνήκει στ�ν τύπ� τ�υ σταυ-ρ�ειδ�ύς εγγεγραμμέν�υ δικι�νί-�υ και $ρ�ν�λ�γείται στ� �΄ μισ�τ�υ 11�υ - αρ$ές 12�υ αι. T�ν 17�αι. πρ�στέθηκε στα δυτικά τ�υ κα-θ�λικ�ύ, ευρύ$ωρ�ς νάρθηκας. Oωγρα!ικ�ς διάκ�σμ�ς ανάγεταιστ�ν 17�, 18� και 19� αι. Aπ� τη �υ-

KYPIAKH 24 ΔEKEMBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 19Συνέ�εια στην 20ή σελίδα

T� καθ�λικ� της M�νής τ�υ Aγ. Iωάνν�υ Kυνηγ�ύ πριν απ� τις εργασίες στερέωσης και απ�κατάστασης, π�υ πραγματ�π�ι-ήθηκαν απ� την Aρ�αι�λ�γική Yπηρεσία στη διάρκεια της δεκαετίας τ�υ ’60.

H M�νή της Kαισαριανής, �πως απ�τυπώθηκε απ� τ�ν Pώσ� μ�να�� Mπάρσκι, τ�1745. H ύπαρ�η της πτέρυγας των κελλιών στ�ν �ρ�"� τ�υ ν�τι�ανατ�λικ�ύ ά-κρ�υ τ�υ συγκρ�τήματ�ς, επι#ε#αιώθηκε σε πρ�σ"ατες έρευνες.

αντινή !άση αγι�γρά!ησης τ�υνα�ύ σώ�νται απ�σπασματικάτμήματα ενδυμασίας στ�ν κυρίωςνα� και τ� ιερ�, π�υ $ρ�ν�λ�γ�ύ-νται στ�ν 13�-14� αι.

M�νή Aστερί�υ

H M�νή Aστερί�υ α!ιερωμένηστ�υς Tα�ιάρ$ες �ρίσκεται σε θέ-ση πρ�!υλαγμένη κ�ντά στη M�νήKαισαριανής και σήμερα είναι αρ-$αι�λ�γικ�ς $ώρ�ς.

T� �ν�μά της, απ�δίδεται στηνπαρ�υσία τ�υ Oσί�υ Λ�υκά τ�υΣτειριώτη ή Aστεριώτη (Aστέρι)π�υ ασκήτευσε εκεί έ!η��ς �τανήλθε στην Aθήνα και εκάρη μ�να-$�ς. Hταν και αυτή Σταυρ�πηγιακήM�νή αλλά ε�έπεσε αργ�τερα σεεν�ριακή.

T� καθ�λικ� π�υ ανήκει στ�ν τύ-π� τ�υ σύνθετ�υ σταυρ�ειδ�ύς εγ-γεγραμμέν�υ με τρ�ύλλ� να�ύ και!έρει σύγ$ρ�ν� τ�υ νάρθηκα, ανά-γεται στ�ν 11� αι. H τ�ι$�π�ιία τ�υνα�ύ είναι αργ�λιθ�δ�μή.

O τρ�ύλλ�ς �κταγωνικ�ς με ευ-θύγραμμ� γείσ� και πώριν�υς κι�-νίσκ�υς στις ακμές τ�υ είναι κτι-σμέν�ς κατά τ� ισ�δ�μ� σύστηματ�ι$�π�ιίας με παρεμ��λή σειρώνπλίνθων. Tα τ��α των παραθύρωνπερι�άλλ�νται απ� λίθινα τ��α μεκ�ίλα κυμάτια.

Oι τ�ι$�γρα!ίες, π�υ σώ�νται α-νάγ�νται στ� 16� αι. Aπ� τ� κτηρια-κ� συγκρ�τημα τ�υ M�ναστηρι�ύ

σώεται � περί��λ�ς και τ� δια�α-τικ�, η τράπεα, η εστία, παλαι�τε-ρη τράπεα και κτιστή κρήνη.

O KαρέαςH M�νή τ�υ Kαρέα α!ιερωμένη

στ�ν Aγ. Iωάννη τ�ν Πρ�δρ�μ� �ρί-σκεται κ�ντά στα αρ$αία λατ�μείατ�υ Kαρά, σε ρεματιά της δυτικήςπλαγιάς τ�υ Yμηττ�ύ. H επιγρα!ήεπιτά!ιας πλάκας, π�υ �ρέθηκεστ� ν�τι� τμήμα τ�υ δαπέδ�υ τ�υ

να�ύ, ανα!έρει τη διακ�νισσα Nι-καγ�ρα και μαρτυρά την ύπαρ�ηευκτήρι�υ �ίκ�υ στη θέση αυτή α-π� τ�υς Παλαι�$ριστιανικ�ύς ήδη$ρ�ν�υς. T� καθ�λικ� ανήκει στ�ντύπ� τ�υ σταυρ�ειδ�ύς εγγεγραμ-μέν�υ απλ�ύ τετρακ�νι�υ και ανά-γεται στ� 12�-13� αι.

O τρ�ύλλ�ς �κταγωνικ�ς πρι-σματικής μ�ρ!ής με ευθύγραμμ�γείσ�. Tα παράθυρα !έρ�υν διπλάπλίνθινα τ��α. H τ�ι$�π�ιία είναι ι-

σ�δ�μη στ� τρ�ύλλ� και τις αψίδεςτ�υ ιερ�ύ, ενώ � υπ�λ�ιπ�ς να�ςείναι κτισμέν�ς με αργ�λιθ�δ�μήκαι !έρει επεμ�άσεις στην τ�ι$�-π�ιία και τα παράθυρα των πλάγιωντ�ί$ων, π�υ ανήκ�υν σε δεύτερη!άση. Eντυπωσιακά επιμελημένη ητ�ι$�π�ιία στ� εσωτερικ� τ�υ να�ύκατά τ� πλινθιν�περίκλειστ� ή τ� ι-σ�δ�μ� σύστημα ενώ η θ�λ�δ�μίατ�υ να�ύ έ$ει κατασκευασθεί κατάτ� εκ!�ρικ� σύστημα με πλίνθ�υς.

Hταν και αυτή Σταυρ�πηγιακήM�νή αλλά ε�έπεσε αργ�τερα σεεν�ριακή. Tην περί�δ� της T�υρ-κ�κρατίας έγινε μετ�$ι της M�νήςAσωμάτων Πετράκη.

M�νή Θε�λ�γ�υ

H M�νή τ�υ Aγ. Iωάννη Θε�λ�-γ�υ �ρίσκεται στ�υς δυτικ�ύς πρ�-π�δες τ�υ Yμηττ�ύ. T� καθ�λικ� α-νήκει στ� τύπ� τ�υ σταυρ�ειδ�ύςεγγεγραμμέν�υ με τρ�ύλλ�, απλ�ύτετρακι�νί�υ και $ρ�ν�λ�γείταιπερί τ� 1120. Στ� καθ�λικ� πρ�στέ-θηκε αργ�τερα νάρθηκας. H τ�ι$�-π�ιία τ�υ κυρίως να�ύ είναι αργ�-λιθ�δ�μή ενώ � τρ�ύλλ�ς τ�υ ανή-κει στ�ν τύπ� των Aθηναϊκών.

T� γείσ� τ�υ τρ�ύλλ�υ διαμ�ρ!ώ-νεται καμπύλ� και !έρεται στ�υς εν-σωματωμέν�υς στις ακμές τ�υτρ�ύλλ�υ κι�νίσκ�υς. Στ� καθ�λικ�σώ�νται τ�ι$�γρα!ίες τ�υ 16�υ αι.H τράπεα, η εστία και � κυκλικ�ςπύργ�ς της M�νής ανάγ�νται στηνεπ�$ή της T�υρκ�κρατίας.

20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 24 ΔEKEMBPIOY 1995

Συνέ�εια απ� την 19η σελίδα

M�νή Kαισαριανής. T� εσωτερικ� της αυλής πρ�ς τα ανατ�λικά. Aριστερά τ� καθ�λικ� της M�νής και δίπλα τ�υ τ� παρεκκκλήσι� τ�υ Aγί�υ Aντωνί�υ. Στ� #άθ�ς δε-�ιά, � #υ$αντιν�ς λ�υτρώνας. (Φωτ. Γιάννα Γλυν�ύ).

Tα ερείπια στ� ύψωμα της περι��ής τ�υ K�ιμητηρί�υ των Πατέρων. Διακρίν�νταιτα ερείπια τ�υ #υ$αντιν�ύ να�ύ τ�υ 10�υ αι. και σε καλύτερη κατάσταση � να�ςτ�υ Aγί�υ Mάρκ�υ.

Tης Nανώς Xατ�ηδάκη

Kαθηγήτριας Bυ�αντινής Aρ�αι�λ�γίας

«Kυρά Xρυσ�δανιώτισσα, μεγάλη σ�υειν’ η �άρη

με τ� ψηί, με τ� ρηγλί, με τ� μαργαριτάρι»

ΣTO δρ�μ� π�υ �δηγ�ύσε απ� τηνAθήνα στην Eλευσίνα, επάνω στηναρ�αία Iερά �δ�, κτίστηκε στα τέλητ�υ 11�υ αιώνα, τ� μεγάλ� καθ�λικ�της M�νής Δα�νί�υ στα ερείπια να-�ύ π�υ εί�ε ιδρυθεί εκεί απ� τ�ν 5�-6� αιώνα. Aυτ�ς � τ�π�ς συνε��ύςλατρείας απ� την αρ�αι�τητα συνδέ-εται πιθανώς με ιερ� τ�υ Δα�νεί�υAπ�λλων�ς, μέλη τ�υ �π�ί�υ έ��υν�ρεθεί σε ανασκα�ές στ� �ώρ� τηςμ�νής. Oι υπ�θέσεις ωστ�σ�, παρα-μέν�υν αν�ικτές για την πρ�έλευσητ�υ �ν�ματ�ς π�υ έ�ει συνδεθεί, με-τα!ύ άλλων, με τις δά�νες π�υ ήσαν�υτεμένες στην περι��ή καθώς καιμε την Παναγία της Δά�νης στηνKωνσταντιν�ύπ�λη. T� μ�ναστήρι α-�ιερωμέν� στην K�ίμηση της Πανα-γίας κράτησε την αρ�ική �ν�μασίατης τ�π�θεσίας κατά την ίδρυσή τ�υ�πως �αίνεται σε επιγρα�ή σ�ραγί-δας τ�υ ηγ�υμέν�υ της μ�νής, Παύ-λ�υ, π�υ �ρ�ν�λ�γείται στα τέλη τ�υ11�υ αιώνα «Σ�ραγίς Πρ�έδρ�υΠαύλ�υ, Π�ίμνης Δα�νί�υ». T� μ�-ναστήρι συνε�ί#ει να ακμά#ει και κα-τά τη Φραγκ�κρατία, γίνεται μάλιστα� τ�π�ς τα�ής της �ικ�γένειας τ�υΔ�ύκα της Aθήνας.

Δυστυ�ώς �ι ελά�ιστες μνείες τηςμ�νής σε επιγρα�ές καθώς και στ�ν�ί� τ�υ Oσί�υ Mελετί�υ (αρ�ές 12�υαι.) δεν μας δια�ωτί#�υν καθ�λ�υ�ύτε για τ�ν ιδρυτή �ύτε και για τιςσυνθήκες ανέγερσης τ�υ καθ�λικ�ύ.Φαίνεται πάντως �τι τ� μ�ναστήρι εί-�ε πλ�ύτη και παρεί�ε άνετη δια�ίω-ση στ�υς μ�να��ύς. H λαμπρ�τητακαι η π�λυτέλεια τ�υ εσωτερικ�ύ

διακ�σμ�υ έδωσαν α��ρμή για τηνανάπτυ!η τ�πικών παραδ�σεων τηνεπ��ή της τ�υρκ�κρατίας. Σε αυτές

γίνεται λ�γ�ς για την πριγκιπική κα-ταγωγή των ιδρυτών και ακ�μη γιατ�ν μαγικ� τρ�π� της ανακάλυψης

μέσα σε �αρελάκια θησαυρ�ύ απ��ρυσ� π�υ !�δεύτηκε για την ανέ-γερση τ�υ καθ�λικ�ύ.

Σημαντικ μνημεί�T� Δα�νί είναι τ� μεγαλύτερ� �υ-

#αντιν� μ�ναστήρι της περι��ής τηςAθήνας και ένα απ� τα σημαντικ�τε-ρα μνημεία της �υ#αντινής επ��ής.O ��υρωμέν�ς περί��λ�ς τ�υ 5�υ –6�υ αιώνα πρ�στάτευε τ� μ�ναστήριαπ� ε�θρικές επιδρ�μές στ� παρελ-θ�ν και στις μέρες μας απ� τη λεω-��ρ� π�υ κάθε τ�σ� απειλεί τα �υ-#αντινά κτίσματα με νέα επέκταση.T� καθ�λικ�, είναι να�ς �κταγωνικ�ςκατά τ� πρ�τυπ� αω της Kωνσταντι-ν�ύπ�λης π�υ διαδίδεται σε �ρισμέ-να απ� τα πι� σημαντικά μνημεία τ�υ11�υ αιώνα, στ�ν Oσι� Λ�υκά και στηNέα M�νή της Xί�υ. Kτίστηκε με ά-ψ�γη πλινθ�δ�μή με τ� περίκλειστ�απ� σειρά τ�ύ�λων σύστημα, π�υ ε-πικρατεί στ�υς ελλαδικ�ύς να�ύς.Mε δωρική λιτ�τητα δ�μ�ύνται �ικατακ�ρυ�ες επι�άνειες απ� �ρθ�-γώνι�υς πωρ�λιθ�υς με ισ�δ�μικήδιάτα!η, περι�ρί#�ντας τ�ν κεραμ�-πλαστικ� διάκ�σμ� γύρω απ� τα πα-ράθυρα. O εσωτερικ�ς �ώρ�ς εί�επλ�ύσια διακ�σμηση με μαρμάρινεςεπενδύσεις των τ�ί�ων και ψη�ιδω-τά στα ψηλ�τερα μέρη. Aπ� αυτήν τηαρ�ική διακ�σμηση, δυστυ�ώς δια-τηρ�ύνται μ�ν� �ι ψη�ιδωτές παρα-στάσεις στις ψηλ�τερες επι�άνειεςτων τ�ί�ων στ�ν τρ�ύλλ� και στις �-ρ��ές.

T� μέγεθ�ς τ�υ μνημεί�υ, η άψ�γητε�νική εκτέλεση τ�υ διακ�σμ�υ κα-θώς και η τε�ν�τρ�πία τ�υ �ανερώ-ν�υν ιδρυτή �ικ�ν�μικά ισ�υρ� καικαλλιτέ�νες με υψηλή καλλιτε�νικήπαιδεία π�υ εκείνην την επ��ή μ�-ν�ν η Kωνσταντιν�ύπ�λη μπ�ρ�ύσε

KYPIAKH 24 ΔEKEMBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 21Συνέ�εια στην 23η σελίδα

T� Δα�νί, κάπ�τε ειδυλλιακ�ς τ�π�ς επί της Iεράς Oδ�ύ, μένει μέ�ρι σήμερα η σημαντικ�τερη M�νή της Aττικής, α�ιερωμένη στην K�ίμηση της Θε�τ�κ�υ. Kτισμένηεπί I�υστινιαν�ύ, στα ερείπια τ�υ αρ�αί�υ να�ύ, απ�κτά γύρω στ�ν 11� αι. τ�ν ψη�ιδωτ� διάκ�σμ� π�υ απ�τελεί ένα απ� τα υψηλ�τερα δείγματα "υ�αντινής τέ�νης.

H M�νή τ�υ Δανί�υTα ψη�ιδωτά απ�τελ�ύν ένα απ τα λαμπρτερα δείγματα �υ�αντινής τέ�νης

H Παναγία, λεπτ�μέρεια απ� την Σταύρωση. Oλες �ι τρικυμίες των αισθημάτωνεκδηλών�νται στα �έρια και τ� πρ�σωπ�. H πρώτη νε�τητα της Παρθέν�υ, εκείνητης γένεσης έ�ει μαραθεί. 33 �ρ�νια μετά, έκ�ραση �δύνης απλώνεται στ� πρ�-σωπ�. Kρατώντας μαντήλι στ� �έρι, κ�ιτά�ει τ� σταυρωμέν� γι� της, π�υ τ�ν πε-ρίμενε ένας σκληρ�ς θάνατ�ς.

22 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 24 ΔEKEMBPIOY 1995

H Γέννηση τ�υ Xριστ�ύ, σε ημι�ώνι� στη "άση τ�υ τρ�ύλλ�υ. H Mητέρα ανασηκώνεται για να κ�ιτά&ει τ� σπαργανωμέν� "ρέ��ς της. Tα �ώα συντρ��εύ�υν τ�ν Iη-σ�ύ, ενώ γύρω &ετυλίγεται η π�ιμενική συμ�ωνία π�υ περιγρά�ει � Λ�υκάς. Oι ήπι�ι �ρωματισμ�ί της παράστασης παραπέμπ�υν σε ελληνιστικ� τ�πί�.

O Aπ�στ�λ�ς Πέτρ�ς, τμήμα απ� την Mεταμ�ρ�ωση, ψη�ιδωτ� στ� Kαθ�λικ�.O Aρ�άγγελ�ς τ�υ Eυαγγελισμ�ύ, στη "άση τ�υ τρ�ύλλ�υ. H στά-ση και η κίνηση θυμί��υν αρ�αίες νίκες.

KYPIAKH 24 ΔEKEMBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 23

Συνέ�εια απ� την 21η σελίδα

να πρ�σ�έρει. T� Δα�νί, με την �-μ�ρ�ιά και τη π�λυτέλεια αυτ�κρα-τ�ρικ�ύ κτίσματ�ς διακ�σμήθηκεσύμ�ωνα με ένα σύστημα π�υ καθιε-ρώνεται σε να�ύς της Kωνσταντι-ν�ύπ�λης μετά τ� θρίαμ�� τηςOρθ�δ�!ίας. H διάτα!η τ�υ εικ�ν�-γρα�ικ�ύ πρ�γράμματ�ς �ανερώνειενιαί� ιεραρ�ικ� σύστημα π�υ πρ�-�άλλει τ� δ�γμα. Στ�ν ευρύ τρ�ύλλ�� Xριστ�ς Παντ�κράτ�ρας πλαισιώ-νεται απ� μ�ρ�ές πρ��ητών. Στηκ�γ�η τ�υ ιερ�ύ η Παναγία, σύμ��λ�της ενσάρκωσης, πλαισιώνεται απ�δύ� αρ��ντικά ντυμέν�υς αρ�αγγέ-λ�υς στις πλαϊνές κ�γ�ες, ενώ στιςεπι�άνειες των τ�ί�ων κατανέμ�-νται με συμμετρία θέματα απ� τη#ωή τ�υ Xριστ�ύ και της Παναγίαςκαι μεμ�νωμένες μ�ρ�ές αγίων. Σταημι�ώνια στη �άση τ�υ τρ�ύλλ�υτέσσερις σημαντικές σκηνές απ� τη#ωή τ�υ Xριστ�ύ, � Eυαγγελισμ�ς, ηΓέννηση, η Bάπτιση και η Mεταμ�ρ-�ωση. Aλλες σκηνές (Bαϊ���ρ�ς,Ψηλά�ηση τ�υ Θωμά, η Eγερσις τ�υΛα#άρ�υ) διατάσσ�νται στα ψηλ�τε-ρα τμήματα και πλαισιών�υν τις δύ�κύριες παραστάσεις στ�ν ανατ�λικ�τ�ί��, τη Σταύρωση και την Aνάστα-ση. E!έ��υσα θέση στ�ν κυρίως να�έ��υν �ι σκηνές απ� τη #ωή της Πα-ναγίας στην �π�ία ήταν α�ιερωμέν�τ� μ�ναστήρι. H Γέννηση της Πανα-γίας και η Πρ�σκύνηση των Mάγωνέ��υν τ�π�θετηθεί συμμετρικά πά-νω απ� τη Σταύρωση και την Aνάστα-ση, ενώ η K�ίμηση απλώνεται στ�νδυτικ� τ�ί��, �πως καθιερώνεταιστην εικ�ν�γρά�ηση των μεσ��υ#α-ντινών εκκλησιών.

Στ� νάρθηκα τ�π�θετ�ύνται άλλεςσκηνές απ� τ� �ί� της Παναγίας (ηΠρ�σευ�ή τ�υ Iωακείμ και τηςAννας, η Eυλ�γησις των Iερέων καιτα Eισ�δια) καθώς και �ι πρώτεςσκηνές απ� τ�ν κύκλ� τ�υ Πάθ�υς (�Mυστικ�ς Δείπν�ς, � Nιπτήρας και ηΠρ�δ�σία).

Iδιαίτερη τε�ν�τρ�πία

H τε�ν�τρ�πία των ψη�ιδωτώνδια�έρει ρι#ικά απ� εκείνην των άλ-λων δύ� μεγάλων ψη�ιδωτών συν�-λων τ�υ 11�υ αι., στ�ν Oσι� Λ�υκάκαι στη Nέα M�νή της Xί�υ. Oι κλασι-κές κατα��λές των πρ�τύπων τ�υςεπισημάνθηκαν ήδη απ� τ�υς πρώ-τ�υς μελετητές (Gabriel Millet, 1894-1899). Oι στάσεις των πρ��ητώνστ�ν τρ�ύλλ� με τ� στάσιμ� και τ� ά-νετ� σκέλ�ς, θυμί#�υν μ�ρ�ές αρ-�αίων �ιλ�σ��ων, � άγγελ�ς στ�νEυαγγελισμ� αρ�αίες νίκες και τ�γυμν� σώμα τ�υ Xριστ�ύ στη Bάπτι-ση έ�ει τις αναλ�γίες αγάλματ�ς τηςκλασικής επ��ής, τέλ�ς η μ�ρ�ή τ�υάδη στην «Eις Aδ�υ Kάθ�δ�» τ�υXριστ�ύ θυμί#ει τ� ρωμαϊκ� γλυπτ�με τη μ�ρ�ή τ�υ «θνήσκ�ντ�ς Γαλά-τη». Tα ήρεμα πρ�σωπα των αγγέ-λων και των νεαρών αγίων σ�ραγί#�-νται απ� τ� κλασικ� ήθ�ς. Στις συν-θέσεις αρμ�νικά πρ��άλλ�υν �ι μ�ρ-�ές με συγκρατημένες κινήσεις καιισ�ρρ�πη διάτα!η, ενώ �ι απ��ρώ-σεις τ�υ λευκ�ύ στις ενδυμασίεςπρ��άλλ�υν επάνω στ� �ρυσ� κά-μπ� στ�ν Eυαγγελισμ� και στην Ψη-λά�ηση, ή εναρμ�νί#�νται με τ�υς ή-πι�υς �ρωματισμ�ύς τ�υ ελληνιστι-κ�ύ τ�πί�υ στη Γέννηση και στην

Πρ�σευ�ή τ�υ Iωακείμ και τηςAννας. Oλα τα παραπάνω γνωρίσμα-τα, γνωστά κυρίως απ� εικ�ν�γρα-�ημένα �ειρ�γρα�α της επ��ής τηςαναγέννησης των Mακεδ�νων, �α-νερών�υν τη διάρκεια της κλασικήςπαράδ�σης π�υ σαν υπ�γει� ρεύματρ���δ�τεί τ�υς #ωγρά��υς σε ε-π��ές δημι�υργικής ανανέωσης.Ωστ�σ� στ� Δα�νί σε λιγ�στές, αλλάκαίριες, παραστάσεις συνυπάρ�εικαι ένα ρεύμα δια��ρετικ� π�υ σκ�-πιμα απ�μακρύνεται απ� τη κλασικήαρμ�νία. T� σημαντικ�τερ� δείγματ�υ �λέπαμε στη μ�ρ�ή τ�υ Παντ�-κράτ�ρα στ�ν τρ�ύλλ�. T� αυστηρ�ύ��ς εκ�ρά#εται με την γραμμική α-π�δ�ση και τις πυκνές σκιές των �α-ρακτηριστικών τ�υ πρ�σώπ�υ, ενώτ� γωνιώδες περίγραμμα των δακτύ-λων �ανερώνει ένταση και δυναμι-σμ� μ�ναδικ�.

Tα ψη�ιδωτά στ� Δα�νί δεν έ��υν�μ�ι� τ�υς στην τέ�νη. Aν αναλ�γι-στεί κανείς �τι στην Kωνσταντιν�ύ-π�λη δεν διατηρήθηκε κανένα μνη-μεί� της επ��ής αυτής με τη διακ�-σμησή τ�υ, τ�τε καταλα�αίνει καλύ-τερα την α!ία και τη σημασία της ψη-

�ιδωτής αυτής διακ�σμησης π�υ εί-ναι ένα απ� τα καλύτερα δείγματατης τέ�νης της πρωτεύ�υσας τ�υBυ#αντί�υ στα τέλη τ�υ 11�υ αιώνα.

H σημασία για τις �υ�αντινές σπ�υδές

T� Δα�νί έ�ει μ�ναδική θέση στηνιστ�ρία των σπ�υδών της �υ#αντινήςαρ�αι�λ�γίας στ�ν τ�π� μας.Eίναι τ�πρώτ� μνημεί� της �υ#αντινής επ�-�ής π�υ πρ�κάλεσε τ� ενδια�έρ�ν,��ι μ�ν� των επιστημ�νων αλλά καιτης π�λιτείας, γι’ αυτήν την περί�δ�της τέ�νης π�υ έως τ�τε ήταν α-γν�ημένη. Για πρώτη ��ρά η π�λι-τεία ενδια�έρθηκε για την αναστή-λωση εν�ς �υ#αντιν�ύ να�ύ.

T� μ�ναστήρι υπέστη τις τύ�εςπ�λλών άλλων μ�ναστηριών π�υ ε-γκαταλεί�θηκαν μετά την απελευθέ-ρωση απ� τ�υς T�ύρκ�υς (1830).

Eγινε στρατώνας, πυριτιδαπ�θή-κη, π�ιμνι�στάσι�, �ρεν�κ�μεί�(1883-1885), τέλ�ς �ι σεισμ�ί τ�υ1889 και τ�υ 1894 έκαμαν σημαντική#ημιά στ� κτίρι� και στ�ν μεγάλ�

τρ�ύλλ�. Aγώνα για την αναγνώρισητης σημασίας τ�υ μνημεί�υ απ� τηνπ�λιτεία !εκίνησε � νεαρ�ς τ�τε υ-�ηγητής Γεώργι�ς Λαμπάκης, � θε-μελιωτής της �ριστιανικής αρ�αι�-λ�γίας στ�ν τ�π� μας, � Γρηγ�ρι�ςKαμπ�ύρ�γλ�υ και � ��υλευτής K�-#άκης - Tυπάλδ�ς με επιστ�λές σε ε-�ημερίδες και κινητ�π�ίηση τ�υ K�ι-ν���υλί�υ π�υ απ��άσισε να αναθέ-σει την αναστήλωση της M�νής στηνAρ�αι�λ�γική Eταιρεία.

Oι εργασίες άρ�ισαν τ� 1889 με τησυνδρ�μή τ�υ Γάλλ�υ αρ�ιτέκτ�ναTρ�υμπ και τ�υ Iταλ�ύ ψη�ιδ�γρά-��υ N���. Oι επεμ�άσεις στ� κτίρι�και στα ψη�ιδωτά ήταν π�λλές καιαμ�ιλεγ�μενες ανάμεσα σε αυτές ηκατεδά�ιση τ�υ αρ�ικ�ύ τρ�ύλλ�υκαι η επανατ�π�θέτηση των ψη�ι-δωτών τ�υ και η συμπλήρωση κατε-στραμμένων τμημάτων στις συνθέ-σεις. Mε πι� συστηματικ� τρ�π� ηAρ�αι�λ�γική Yπηρεσία ανέλα�ε α-π� τ� 1955 εργασίες αναστήλωσηςκαι ανασκα�ές στ� �ώρ� της μ�νήςενώ μετά τ� σεισμ� τ�υ 1981 άρ�ι-σαν νέες εργασίες καθαρισμ�ύ καιστερέωσης.

H «Γέννηση της Παναγίας» μωσαϊκ� τ�υ 11�υ αι. στ� Kαθ�λικ�. Oι γυναικείες μ�ρ�ές έ��υν �άρη, συγκρατημένη και στ�-�αστική έκ�ραση. )απλωμένη στην κλίνη τ�υ τ�κετ�ύ η μητέρα της Παναγίας, την υπηρετ�ύν αρ��ντ�π�ύλες. H νε�γέν-νητη Mαρία παίρνει τ� πρώτ� της λ�υτρ�.

24 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 24 ΔEKEMBPIOY 1995

H Aθήνα στη μεσ�υ αντινή περίδTη σ�ετική ακμή και αίγλη διαδέ�εται � μαρασμ�ς π�υ συναντά � Mι�αήλ Xωνιάτης

T�υ N.Γ. M�σ��νά

Iστ�ρικ�ύ Διευθυντή Eρευνών στ� Kέντρ� Bυ�α-ντινών Eρευνών E.I.E.

ΠAPA την περιθωρι�π�ίηση τηςAθήνας μετά την κατάργηση των �ι-λ�σ��ικών σ��λών, π�υ εί�αν ακ-μάσει εκεί στ�υς πρ�ηγ�ύμεν�υςαιώνες, η π�λη ε�ακ�λ�υθεί στηδιάρκεια της μεσ��υ�αντινής πε-ρι�δ�υ να εκτείνεται με κάπ�ιες αυ-��μειώσεις τ�υ π�λε�δ�μικ�ύ ιστ�ύσε �λη την έκταση π�υ πριέκλειε τ�παλι� θεμιστ�κλει� και αδριάνει�τεί��ς. Aυτ� αιτι�λ�γεί τη �ρ�ντίδαγια την αν�ικ�δ�μηση τ�υ ε�ωτερι-κ�ύ εκείν�υ τεί��υς την επ��ή τ�υI�υστιανιαν�ύ παράλληλα με την ε-πισκευή τ�υ εσωτερικ�ύ τεί��υςπ�υ περιέ�αλλε τη μικρή π�λη τωνυστερ�ρρωμαϊκών �ρ�νων. Eναςτρίτ�ς ��υρωματικ�ς περί��λ�ς, τ�Pι��καστρ�, π�υ περιέ�ωνε τ� λ���της Aκρ�π�λης με περίμετρ� 1.240μέτρα, �τίστηκε λίγ� μετά τα μέσατ�υ 11�υ αιώνα.

Σ�εδ�ν σε �λη την έκταση �π�υεκτειν�ταν η αρ�αία π�λη, �ι ανα-σκα�ικές έρευνες απ�κάλυψαν τηνύπαρ�η �υ�αντινών συν�ικιών και�ιδ�κ�μικών συν�λων με �ικίες,�ι�τε�νικά εργαστήρια, να�ύς καιάλλα �ικ�δ�μήματα. Oικ�δ�μική

δραστηρι�τητα μαρτυρείται κατάτ�ν 6� και τ�ν 7� αιώνα, �ταν αν�ι-κ�δ�μείται � καθεδρικ�ς να�ς τηςMεγάλης Παναγίας μέσα στ�ν �ώρ�της Bι�λι�θήκης τ�υ Aδριαν�ύ. Φαί-νεται, �τι κατά την επ��ή αυτή ηAθήνα παρ�υσιά�ει και πάλι α�ι�λ�-γη ανάπτυ�η, ώστε να δικαι�λ�γεί-ται η λίγ� πριν απ� τα μέσα τ�υ 8�υαιώνα ανύψωση της επισκ�πής τηςAθήνας σε μητρ�π�λη. O μητρ�π�-λίτης, εγκαταστημέν�ς στην Aκρ�-π�λη, ήταν ισ�υρ�τατ� πρ�σωπ�,πνευματικ�ς ηγέτης και πρ�στάτηςτ�υ αθηναϊκ�ύ λα�ύ απέναντι στιςαυθαιρεσίες και τις πιέσεις των �ρ-γάνων της �υ�αντινής δι�ίκησης.

Aπ� δι�ικητική άπ�ψη η Aθήνα υ-παγ�ταν στ�ν στρατηγ� τ�υ Θέμα-τ�ς Eλλάδ�ς, π�υ έδρευε στη Θή�ακαι την τ�πική δι�ίκηση ασκ�ύσε ωςέπαρ��ς � άρ�ων Aθηνών (απ�κα-λείται και αθήναρ��ς), ενώ τα δημ�-σι�ν�μικά πράγματα δια�ειρί��ντανανώτατ�ι δημ�σι�ι λειτ�υργ�ί π�υέ�εραν τ�ν τίτλ� τ�υ δι�ικητή, �ε-στάρ�η και πρ�ν�ητή. Συ�ν�τατα �ιαυθαιρεσίες, η �ιαι�τητα και η πλε-�νε�ία των �υ�αντινών αρ��ντων �-δηγ�ύσαν στην απ�γνωση τ�υςAθηναί�υς, �πως και τ�υς λ�ιπ�ύςπληθυσμ�ύς. T� έτ�ς 915 �ι Aθηναί-�ι αναγκάστηκαν να ��νεύσ�υν μελιθ���λισμ� μέσα στ� �ριστιανικ�να� τ�υ Παρθενώνα, �π�υ εί�ε κα-τα�ύγει τ�ν τυραννικ�τατ� άρ��-ντα της Aθήνας, Xασέ.

8�ς αιώνας

T�ν 8� αιώνα έ�ερε την Aθήναστην επικαιρ�τητα η σταδι�δρ�μίακαι η άν�μη δράση της �ιλ�δ��ηςAθηναίας Eιρήνης, π�υ στέ�θηκεαυτ�κράτειρα τ�υ Bυ�αντί�υ ως σύ-�υγ�ς τ�υ Λέ�ντα Δ΄ τ� 778 μ.X. (τ�ν5� αιώνα εί�ε στε�θεί αυτ�κράτει-ρα και άλλη Aθηναία, η κ�ρη τ�υ �ι-λ�σ���υ Λε�ντί�υ Aθηναΐς-Eυδ�-κία, π�υ εί�ε νυμ�ευθεί τ�ν Θε�δ�-σι� B΄) T�τε αναδεί�θηκαν κάπ�ιεςαθηναϊκές �ικ�γένειες, �πως η συγ-γενική της Eιρήνης �ικ�γένεια τωνΣαρανταπή�ων. O πατρίκι�ς Kων-σταντίν�ς Σαραντάπη��ς ανα�έρε-ται ως δι�ικητής της Aθήνας, ενώ �γι�ς τ�υ Θε��ύλακτ�ς υπήρ�ε σπα-θάρι�ς. T� έτ�ς 807 μία ακ�μη Aθη-ναία, η ανιψιά της Eιρήνης Θε��α-νώ, στέ�θηκε αυτ�κράτειρα ως σύ-�υγ�ς τ�υ Σταυράκι�υ.

Aπ� τ�ν 9� αιώνα εκδηλώνεταιστην Aθήνα νέα �ικ�δ�μική δρα-στηρι�τητα. Παράλληλα με την επι-σκευή των παλαι��ριστιανικών �α-σιλικών �σων αρ�αίων ναών εί�ανδιασκευαστεί σε �ριστιανικ�ύς, �ι-κ�δ�μ�ύνται νέ�ι. H �ικ�δ�μικήδραστηρι�τητα κ�ρυ�ώνεται τ�ν11� και τ�ν 12� αιώνα με την ανέ-γερση σειράς απ� κ�μψ�ύς να�ύς,�πως � τρίκ�γ��ς να�ς των AγίωνAπ�στ�λων τ�υ Σ�λάκη στηνAρ�αία Aγ�ρά, �ι σταυρικ�ύ τύπ�υδικι�νι�ι ή τετρακι�νι�ι να�ί τωνAγίων Aσωμάτων τ�υ Kεραμεικ�ύ,

Eρείπια �υ�αντινών σπιτιών στα ανατ�λικά τ�υ Aγ�ραί�υ K�λων�ύ. (Φωτ. απ� την «Π�λε�δ�μική ε�έλι�η των Aθηνών», τ�υI. Tραυλ�ύ, εκδ. KAΠON).

Mι�αήλ Xω-

νιάτης απ�

τ�ι��γρα-

#ία στ�ν

Aγι� Πέτρ�

Kαλυ�ίων

K�υ�αρά.

Λ�γι�ς της

Kωνσταντι-

ν�ύπ�λης

και γνώ-

στης των

κλασικών

γραμμά-

των, � Xω-

νιάτης λά-

τρεψε την

Aθήνα, αν

και τη γνώ-

ρισε σε πα-

ρακμή. Φω-

τισμένη

#υσι�γνω-

μία μητρ�-

π�λίτη, απ�

τ� 1182 ώς

τ� 1204,

π�υ ανα-

γκάστηκε

να την πα-

ραδώσει

στ�υς Φρά-

γκ�υς.

KYPIAKH 24 ΔEKEMBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 25

των Aγίων Θε�δώρων, της Kαπνικα-ρέας, της Παναγίας της Γ�ργ�επη-κ��υ (Mικρή Mητρ�π�λη), τ�υ Aγί-�υ Nικ�λά�υ τ�υ Pαγκα�ά, τηςAγίας Aικατερίνης, της Σωτείραςτ�υ Kωττάκη � �κταγωνικ�ύ ρυθ-μ�ύ να�ς της Σωτείρας τ�υ Λυκ�-δήμ�υ (σήμερα ρωσική εκκλησία)και άλλ�ι. Aλλά και στα περί�ωρατης Aθήνας �ικ�δ�μ�ύνται ε�αίρε-τ�ι να�ί και μ�νές �πως η M�νή τ�υΔα�νι�ύ, η Oμ�ρ�η Eκκλησιά, ηM�νή Aστερί�υ, η Kαισαριανή.

Στην ίδια περί�δ� (9�ς-12�ς αιώ-νας) ανάγ�νται και π�λλές ιδιωτικέςκατ�ικίες, εργα-στήρια και άλλα �ι-κ�δ�μήματα π�υ σ�ηματί��υν πυ-κν�κατ�ικημένες συν�ικίες. O τύ-π�ς της �υ�αντινής αθηναϊκής κα-τ�ικίας δεν διέ�ερε απ� τ� αρ�αί�πρ�τυπ�. Tα δωμάτια �ικ�δ�μ�ύ-νται γύρω απ� μια μικρή εσωτερικήαυλή, π�υ σε �ρισμένες περιπτώ-σεις διαθέτει υπ�στεγ� αν�ικτ� �ώ-ρ� στη μία πλευρά. Aλλά και �ι δρ�-μ�ι της �υ�αντινής Aθήνας ακ�λ�υ-θ�ύσαν τ� σ�εδιασμ� τ�υ αρ�αί�υ�δικ�ύ δικτύ�υ, π�υ ώς ένα �αθμ�έ�ει διατηρηθεί και στη σύγ�ρ�νηπ�λη.

T� έτ�ς 1018 επισκέ�τηκε τηνAθήνα ως τρ�παι�ύ��ς νικητής τωνB�υλγάρων � αυτ�κράτ�ρας Bασί-λει�ς B΄ και με ιδιαίτερη λαμπρ�τη-τα απηύθυνε τα ευ�αριστήρια πρ�ςτη Θε�τ�κ� –την Παναγία την Aθη-νιώτισσα– στ� �ριστιανικ� να� τ�υΠαρθενώνα, �π�υ πρ�σέ�ερε π�λ-λά και π�λύτιμα αναθήματα συνδέ�-ντας τη �υ�αντινή επ�π�ιΐα με τ�νελληνισμ�.

Πνευματικ� Kέντρ�

T�ν 11� και τ�ν 12� αιώνα η Aθή-να εμ�ανί�ει σ�ετική ακμή και η αί-γλη της ενισ�ύεται απ� την παρ�υ-σία στ� μητρ�π�λιτικ� θρ�ν� ενά-ρετων και ευπαίδευτων ανδρών.Tην επ��ή αυτή η Aθήνα με την α-νάπτυ�η τ�υ π�λε�δ�μικ�ύ ιστ�ύ,με τ� πλήθ�ς των �ικ�δ�μημάτωνκαι των μικρών αλλά περίτε�νωνναών και με την π�λλαπλή ��ύρωσήτης, παρεί�ε άριστη εντύπωση και�αιν�ταν ε�αιρετικά ασ�αλής. Παρ’�λ� π�υ �ι σ�ετικές ειδήσεις είναιπενι�ρές, η �ήμη της Aθήνας ωςπνευματικ�ύ κέντρ�υ �αίνεται �τιεί�ε ε�απλωθεί σε ανατ�λή και δύ-ση, ως τη Σκανδινα�ία, τα �ρετανι-κά νησιά και την απώτατη Iσλανδία.Πασίγνωστ�ς ήταν � Παρθενώναςως να�ς της Παναγίας της Aθηνιώ-τισσας με την περί�ημη άσ�εστηλυ�νία. O λαμπρ�ς �ριστιανικ�ς να-�ς θαυμα��ταν απ� τ� πλήθ�ς τωνπιστών π�υ συνέρρεε απ� παντ�ύστην Aθήνα κάθε �ρ�ν� για να τιμη-θεί η παγκ�σμι�ς της Θε�μήτ�ρ�ςπανήγυρις...

T�ν 11� αιώνα � σ���τατ�ς Mι-�αήλ Ψελλ�ς πρ�σπάθησε να κινή-σει τ� ενδια�έρ�ν των συγ�ρ�νωντ�υ για την Eλλάδα και την Aθήνα,πρ��άλλ�ντας τ� αρ�αί� κλέ�ς,την άνθηση της �ιλ�σ��ίας και τωντε�νών· ενταύθα η Aκαδημία και �ικήπ�ι των �ιλ�σ��ων και τ� Ωδεί�νκαι η Π�ικίλη Στ�ά και �ι περι�ανείςδήμ�ι, η Kη�ισιά τα Φάληρα... ηEλευσίς... πάντα M�υσών πνεί, πά-ντα �αρίτων. Kατά τ�ν Ψελλ�, τα α-θηναϊκά ερείπια ήταν λαμπρ�τερα

κι απ� τις σπ�υδαίες π�λεις. Hσπ�υδαι�τητα της Aθήνας αυτή τηνεπ��ή κατα�αίνεται και απ� τ� γε-γ�ν�ς �τι στ� �ρυσ���υλ� τ�υ Aλε-�ί�υ A΄ τ�υ 1082, με τ� �π�ί� παρεί-�ε πρ�ν�μια στ�υς Bενετ�ύς, ηAθήνα και η περι��ή της (�ρι�νAθηνών) περιλαμ�άνεται ανάμεσαστις εμπ�ρικές εκείνες �ώνες, �π�υ�ι Bενετ�ί εί�αν δυνατ�τητα πρ�-ν�μιακής εμπ�ρίας. Aλλωστε στηνπερι��ή της Aθήνας υπήρ�ε κάπ�ιαπαραγωγή λαδι�ύ, κρασι�ύ και με-λι�ύ (ήταν απ� παλιά πασίγνωστ�τ� μέλι τ�υ Yμηττ�ύ) και στην π�ληυπήρ�ε υ�αντ�υργία, σαπων�π�ιΐακαι άλλες �ι�τε�νίες, ενώ α�ι�λ�γηδραστηρι�τητα ήταν η αλιεία και τ�εμπ�ρι� των κ��υλιών (π�ρ�ύρας).Δεν είναι, λ�ιπ�ν, παράδ��� π�υστα μέσα τ�υ 12�υ αιώνα � Aρα�αςγεωγρά��ς Eδρισή περιγρά�ει τηνAθήνα ως «π�λυάνθρωπη π�λη π�υπερι�άλλεται απ� κήπ�υς και καλ-λιεργημένα �ωρά�ια».

Mι�αήλ Xωνιάτης

Πρ�ς τα τέλη τ�υ 12�υ αιώνα, πι-θαν�τατα τ� 1182, εγκαταστάθηκεστην Aθήνα ως νέ�ς μητρ�π�λίτης� Mι�αήλ Aκ�μινάτ�ς � Xωνιάτης,άνδρας λ�γι�τατ�ς και �ιλάρ�αι�ς,π�υ �ι Aθηναί�ι τ�ν υπ�δέ�τηκανπανηγυρικά. Ωστ�σ�, λίγ� νωρίτε-ρα η Aθήνα εί�ε υπ�στεί μεγάλη κα-ταστρ��ή απ� την επιδρ�μή τωνΣαρακηνών, ενώ μεγάλη αν�μ�ρίαεί�ε καταστήσει άγ�νη την Aττικήκαι εί�ε επι�έρει τη σιτ�δεία. Γεμά-τ�ς απ� τ� �ραμα τ�υ αρ�αί�υ αθη-ναϊκ�ύ μεγαλεί�υ � ιεράρ�ης αντι-κρί�ει ένα απ�γ�ητευτικ� θέαμα· ε-ρειπωμένα τεί�η, σπίτια γκρεμισμέ-να π�υ εί�αν ανασκα�εί και εί�αν

μετατραπεί σε �ωρά�ια, ανθρώ-π�υς σε απ�γνωση απ� τη �τώ�εια,την πείνα και τ�ν λ�ιμ� π�υ μάστι-�αν την π�λη. H πειρατία και �ι ε��-ντωτικές πιέσεις των αρ��ντων εί-�αν ρημά�ει την Aττική. Στ�ν Eι-σ�ατήρι� λ�γ� τ�υ, π�υ εκ�ώνησε� Xωνιάτης στ�ν μητρ�π�λιτικ�να� τ�υ Παρθενώνα, ε�αίρει τηνκαταγωγή και τις πρ�γ�νικές αρε-τές των Aθηναίων, αλλά δεν αργείνα διαπιστώσει �τι η αττικί��υσακαλλιέπειά τ�υ ήταν δυσν�ητη γιατ� απλ�ϊκ� π�ίμνι�.

O Xωνιάτης θαυμά�ει τ� αττικ�τ�πί�, �π�υ υπήρ�αν ακ�μη �ωρίακατάρρυτα και ανθεινά και π�λύ-δενδρα, και �π�υ διασώ��νταν αρ-�αία τ�πωνύμια, αλλά �λέπ�νταςτην ερηπωμένη π�λη και την άκαρ-πη ύπαιθρ� θρηνεί για τ� κατάντη-μα της Aθήνας και περιγρά�ει στιςεπιστ�λές, στ�υς λ�γ�υς και στα υ-π�μνήματά τ�υ με ���ερά �ρώματατην κατάσταση πρ�σπαθώντας νακινήσει τ� ενδια�έρ�ν των ισ�υρώνγια την ανακ�ύ�ιση τ�υ αθηναϊκ�ύλα�ύ. Kαταγγέλλει την απληστίατων πραιτώρων και των ��ρ�λ�γωνπ�υ απ�μυ��ύσαν την π�λη και τηνύπαιθρ�. T�νί�ει τη μείωση τ�υπληθυσμ�ύ, την έλλειψη τε�νιτών,την απ�υσία �ι�τε�νικής δραστη-ρι�τητας, την πνευματική παρακμή,την αλλ�ίωση της γλώσσας.

Kαι στ�ν έμμετρ� θρήν� π�υ συ-νέθεσε για την Aθήνα καταλήγειστη θλι�ερή διαπίστωση: OικώνAθήνας, υκ Aθήνας πυ λέπω...Oλωλε σύμπαν των Aθηνώνκλές.O Xωνιάτης αγωνίστηκε γιατην ανα�άθμιση της αθηναϊκήςπραγματικ�τητας. Πλ�ύτισε τη μι-κρή �ι�λι�θήκη π�υ �ρήκε στη Mη-τρ�π�λη της Aθήνας με π�λλά

σπ�υδαία �ειρ�γρα�α π�υ εί�ε �έ-ρει μα�ί τ�υ και με άλλα π�υ πρ�-μηθεύτηκε στην Aθήνα και η μη-τρ�π�λιτική κατ�ικία τ�υ στα Πρ�-πύλαια έγινε κέντρ� της κ�ινωνι-κής και της πνευματικής �ωής τηςπ�λης.

Στη διάρκεια της ιεραρ�ίας τ�υ �Xωνιάτης θα έ�λεπε να �λ�κληρώ-νεται η καταστρ��ή της Aθήνας μετην εισ��λή στην Aττική τ�υ �ιλ�-δ���υ δυνάστη τ�υ Nαυπλί�υ Λέ�-ντα Σγ�υρ�ύ τ� 1203. O δραστήρι�ςμητρ�π�λίτης υπερασπίστηκε μεσθέν�ς την Aθήνα αντιτάσσ�νταςαπ� την Aκρ�π�λη απ�τελεσματικήάμυνα. O επιδρ�μέας αναγκάστηκενα απ��ωρήσει, α��ύ λεηλάτησεκαι πυρπ�λησε την π�λη, �ωρίς νακατ�ρθώσει να κυριεύσει την Aκρ�-π�λη.

Ωστ�σ�, �ι Aθηναί�ι ε��υθενω-μέν�ι απ� τα π�ικίλα δεινά �αίνεται�τι δεν εί�αν πλέ�ν π�λλές δυνά-μεις για άλλη αντίσταση. Eτσι, ηAθήνα έγινε εύκ�λη λεία για τ�υςΦράγκ�υς π�υ την κατέλα�αν αμα-�ητί στα τέλη τ�υ 1204.

Bι�λι�γραία:1) Σπ. Π. Λάμπρ�υ, Aθήναι περί τα τέλη τ�υ

δωδεκάτ�υ αιών�ς. Aθήνα 1878.2) Φ. Γρηγ�ρ�"ί�υ, Iστ�ρία της π#λεως των

Aθηνών κατά τ�υς μέσ�υς αιώνας, μετά-$ραση με δι�ρθώσεις και πρ�σθήκες Σπ.Π. Λάμπρ�υ, τ#μ�ι 2, Aθήνα 1904.

3) Δ. Kαμπ�ύρ�γλ�υ, T� Pι�#καστρ�, Aθή-να 1920.

4) Δ. Kαμπ�ύρ�γλ�υ, H άλωσις των Aθηνώνυπ# των Σαρακηνών, Aθήνα 1935.

5) K. Setton, Athens in the Later TwelfthCentury, «Speculum» 19 (1944), σελ. 179-209.

6) M. Xατ�ηδάκη, Bυ�αντινή Aθήνα, Aθήνα(1958).

7) I. Tραυλ�ύ, Π�λε�δ�μική ε%έλι%ις τωνAθηνών, Aθήνα 1960.

H Γ�ργ�επήκ��ς (Aγ. Eλευθέρι�ς σήμερα). Kτίσμα τ�υ 12�υ αι., γνωστή ως Mικρή Mητρ�π�λη, απ�τελεί κ�σμημα τηςεκκλησιαστικής αρ�ιτεκτ�νικής. Eίναι κτίρι� π�υ συνδέει τη μεσ��υ�αντινή εκκλησία με τ�υς αρ�αί�υς να�ύς και �έ�αιατη �υ�αντινή Aθήνα με τ� κλασικ� παρελθ�ν της: αυτ� π�υ � Xωνιάτης αν και κληρικ�ς, τιμ�ύσε ιδιαίτερα. (Φωτ. Bασ.Kαραμανώλης).

26 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 24 ΔEKEMBPIOY 1995

O Mυστικ�ς Δείπν�ς, τ�ι��γρα�ία στ� ��ρει� τύμπαν� στ� παρεκκλήσι�. Xαρακτηριστικ� στ�ι�εί�, η έλλειψη ιερατικ�ύ �αρακτήρα. O Xριστ�ς, στην αριστερή πλευράτ�υ τραπε�ι�ύ, πάνω σε ελλειψ�ειδές στρώμα, με την κε�αλή στραμμένη στ�υς μαθητές. Mε τ�ν Πέτρ� σε τιμητική θέση, στην απέναντι άκρη. Παρατηρ�ύμε �τι μ�-ν�ν � I�ύδας π�υ σκύ�ει στ� τραπέ�ι δεν �έρει �ωτ�στέ�αν�.

H Oμ�ρ��κκλησιά στ� Γαλά-Tης Aγάπης Kαρακατσάνη

H OMOPΦH Eκκλησιά, α�ιερωμένηαρ�ικά στ�ν Aγι� Γεώργι�, είναι απ�παλιά γνωστή ως η Oμ�ρ�η Eκκλη-σιά· μ’ αυτ� τ� �ν�μα την ανα�έρεικαι μια ενθύμηση �αραγμένη στ� �τι-στ� τέμπλ� της, τ� 1769. Θα πρέπειλ�ιπ�ν να �ε�ώρι!ε στα μάτια των πι-στών για τη �άρη της και τη διακ�-σμησή της ήδη σ’ επ��ές π�υ η Aθή-να και η Aττική κρατ�ύσαν ανέπα��τ� σύν�λ� σ�εδ�ν των εκκλησιώντ�υς. O σημεριν�ς επισκέπτης θα#ρει τ� �ν�μά της πετυ�ημέν� και α-κρι#ές, μ�λ�ν�τι τ� τ�πί� γύρω τηςσε απ�σταση ανάσας έ�ει αλλ�ιωθείαπ� την απληστία και τη #αναυσ�τη-τα π�υ �αρακτηρί!�υν τα κτίσματατων νε�ελλήνων.

H Oμ�ρ�η Eκκλησιά είναι μικρή(συν�λικές διαστάσεις 10,52X11,02μ.) σταυρωτή με τρ�ύλλ� εγγεγραμ-μένη σε τετράγων�, με παρεκκλήσιστη ν�τια πλευρά και νάρθηκα στηδυτική. Yψώνεται σε πρ�σεγμένηπλινθ�περίκλειστη τ�ι��δ�μία π�υπατάει σε #άση απ� μεγάλες π�λυ-γωνικές πέτρες, με ε�αίρεση τ� νάρ-θηκα π�υ �τίστηκε με μικρές πέτρες,πλίνθ�υς και ά�θ�ν� κ�νίαμα. Oιστέγες τ�υ να�ύ έ��υν την αυστηρήεναλλαγή των στερεών �γκων π�υδιακρίν�υν τις ελλαδικές, ιδιαίτερα

τις αθηναϊκές, μεσ�#υ!αντινές εκ-κλησίες και στ� κέντρ� υψώνεται,τυπικά αθηναϊκ�ς, λυγερ�ς κι ελα-�ρ�ς � �κτάπλευρ�ς τρ�ύλλ�ς στε-�ανωμέν�ς με τ��α στηριγμένα σεμαρμάριν�υς κι�νίσκ�υς.

Mυστικ� πνεύμα

Παρά τις δια��ρές στην τ�ι��δ�-μία και μερικά άλλα αρ�ιτεκτ�νικάπρ�#λήματα, �αίνεται �τι �λα ταμέρη της Oμ�ρ�ης Eκκλησιάς, να-�ς, παρεκκλήσι και νάρθηκας, είναισύγ�ρ�να, τ�υ τέλ�υς τ�υ 12�υ αι-ώνα. Aκ�μα είναι πιθαν� η Oμ�ρ�ηEκκλησιά να ήταν καθ�λικ� μ�νής,γιατί δια��ρετικά δεν ε�ηγείται ηανέγερση μιας τέτ�ιας εκκλησιάςσε τ�σ� μεγάλη, με τα μέτρα της ε-π��ής εκείνης, απ�σταση απ� τηνAθήνα.

Στ� εσωτερικ� της εκκλησιάς κυ-ριαρ�εί τ� πειθαρ�ημέν� μυστικ�πνεύμα των μεσ�#υ!αντινών εκκλη-σιών, π�υ πηγά!ει απ� την τέλεια ι-σ�ρρ�πία των �γκων, την ιεράρ�ησητων �ώρων, τ� �ωτισμ� και τις μελ�γ� τ�π�θετημένες τ�ι��γρα�ίες.Γιατί �ι τ�ί��ι διαρθρωμέν�ι με αντι-κριστές παραστάδες, τα τ��α, �ι κα-μάρες, τα σταυρ�#�λια, �ι τυ�λ�ίτρ�ύλλ�ι και � κεντρικ�ς τρ�ύλλ�ςήταν κατάγρα��ι με τ�ι��γρα�ίες

H πρ�τ�μή τ�υ Xριστ�ύ Παντ�κράτ�ρα στ�ν τρ�ύλλ� τ�υ να�ύ. Aν και παραδ�-σιακή η μ�ρ�ή, υπάρ�ει στην έκ�ραση διά�υτ� ένα αίσθημα στεν��ώριας. Aπ�υ-σιά�ει η αυστηρ�τητα και η ακινησία π�υ παρατηρ�ύμε σε άλλες αντίστ�ι�ες πα-ραστάσεις. O K�ντ�γλ�υ θαύμα�ε αυτ�ν τ�ν Παντ�κράτ�ρα ως μ�ναδικ� για τ�ήθ�ς και τη �ωγρα�ική τέ�νη τ�υ.

KYPIAKH 24 ΔEKEMBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 27

τ�υ δεύτερ�υ μισ�ύ τ�υ 13�υ αιώνα,απ� τις �π�ίες διατηρ�ύνται �ι πε-ρισσ�τερες. Eνα μέρ�ς τ�υς, κυρίωςστα �αμηλά μέρη έγινε #�ρά στ��ρ�ν�, την κακία και τις πρ�λήψειςτων ανθρώπων.

T ι� γρα�ίες

Στ� νάρθηκα σώ!�νται σπαράγ-ματα απ� τ� #ί� της Θε�τ�κ�υ,σκηνές απ� τ� μαρτύρι� τ�υ Aγί�υΓεωργί�υ, � εν Kανά Γάμ�ς, η Θυ-σία τ�υ A#ραάμ, � Bαλαάμ και �Aγγελ�ς. Aπ� την κάτω σειρά των�λ�σωμων αγίων ιδιαίτερα σημαντι-κή πρέπει να θεωρηθεί η απεικ�νη-ση δύ� �σίων με την αμ�ίεση τωνKιστερκιανών μ�να�ών, �ι �π�ί�ικατά τη Φραγκ�κρατία κατεί�αν τημ�νή Δα�νί�υ.

Στ� να� ακ�λ�υθείται τ� εικ�ν�-γρα�ικ� πρ�γραμμα της μεσ�#υ!α-ντινής περι�δ�υ με έναν Παντ�-κράτ�ρα στ�ν τρ�ύλλ� �ιλάνθρω-π� και δίκαι� κριτή, π�υ � K�ντ�-γλ�υ θαύμα!ε ως μ�ναδικ� για τ�ήθ�ς και τη !ωγρα�ική τέ�νη τ�υ.

Στ�υς τ�ί��υς �αμηλά είναι !ω-γρα�ισμέν�ι �λ�σωμ�ι άγι�ι, στιςκαμάρες και τα τύμπανα εικ�ν�γρα-�ικά λιτές παραστάσεις απ� τ� Δω-δεκά�ρτ�. Στ� παρεκκλήσι�, στηνκαμάρα τ�υ ιερ�ύ και τα τύμπανα,είναι !ωγρα�ισμένες αντικριστάσυνθέσεις απ� την Παλαιά και τηνKαινή Διαθήκη (Mυστικ�ς Δείπν�ς -η Φιλ��ενία τ�υ A#ραάμ, Π�ρευθέ-ντες Mαθητεύσατε - O Aναπεσών).

Tα δύ� σταυρ�θ�λια με τις νευ-ρώσεις, τ� ένα μάλιστα με γ�τθικ�ρ�δακα στ� κλειδί, κ�σμ�ύν άγγε-λ�ι. Oι παραστάσεις, αν και έ��υνγίνει απ� δια��ρετικ�ύς !ωγρά-��υς, π�υ � καθένας αντιλαμ#άνε-ται με άλλ�ν τρ�π� τη λειτ�υργίατ�υ �ρώματ�ς και της γραμμής, τησημασία τ�υ �γκ�υ και τ�υ �ώρ�υ,έ��υν ένα κ�ιν� στ�ι�εί�: σ’ �λ�υς

τ�υς �ώρ�υς τ�υ να�ύ �ι θέσειςτ�υς επι#άλ�υν τ� συσ�ετισμ�τ�υς με κριτήρι� λεπτ�ύς θε�λ�γι-κ�ύς συμ#�λισμ�ύς.

Zωγρα�ική παράδ ση

T� στ�ι�εί� αυτ�, �ρισμένες εικ�-ν�γρα�ικές λεπτ�μέρειες και �ισκ�ρπιες πλην σα�είς δυτικές επι-δράσεις, �ι δια��ρετικ�ί !ωγρα�ικ�ίτρ�π�ι �δηγ�ύν στ�ν π�λύτρ�π�13� αιώνα και σε π�λλά απ� τα κέ-ντρα τ�υ, Mακεδ�νία, Mυστρά, Kων-σταντιν�ύπ�λη. Aπ� την άλλη πλευ-ρά είναι λ�γικ� να υπ�τεθεί �τι �ιπ�λλ�ί α�ι�λ�γ�ι !ωγρά��ι π�υ εικ�-ν�γρά�ησαν την Oμ�ρ�η Eκκλησιάήταν Aθηναί�ι (για τ�σ� μικρής έκτα-σης έργ� δεν θα μετακαλ�ύσαν τ�-σ�υς �έν�υς !ωγρά��υς).

Στη �ραγκ�κρατ�ύμενη Aττικήτ�υ 13�υ αιώνα υπήρ�ε παράδ�ση!ωγρα�ικής �πως μαρτυρ�ύν �ι π�λ-λές τ�ι��γρα�ημένες εκκλησιές τηςπερι��ής και η κτιτ�ρική επιγρα�ήμε �ρ�ν�λ�γία 1244 της εκκλησίαςτης Aγίας Tριάδας στ� Kρανίδι τηςEρμι�νίδας �π�υ μνημ�νεύεται �!ωγρά��ς Iωάννης � Aθηναί�ς. M�ρ-�ές απ� τ� �έρι τ�υ μπ�ρεί να θεω-ρηθ�ύν πρ�δρ�μ�ι της τε�ν�τρ�-πίας των Aγγέλων στ� δυτικ� σταυ-ρ�θ�λι� τ�υ παρεκκλησί�υ τηςOμ�ρ�ης Eκκλησιάς.

Στη Στερεά, την Eύ#�ια, την Πε-λ�π�ννησ� και τα νησιά, παρά τη�ραγκική κατ��ή, υπάρ��υν πλή-θ�ς εκκλησιές π�υ κρύ#�υν τ�ι��-γρα�ίες με την π�ι�τητα και τηνπ�ικιλία των εκ�ραστικών τρ�πωντης Oμ�ρ�ης Eκκλησιάς.

Eίναι σημάδι πνευματικής καικαλλιτε�νικής ευρωστίας και ανα-γέννησης π�υ πρ�έρ�εται –αυτ� εί-ναι τ� πι� σημαντικ�– ��ι απ� εκ-κλησιαστικ�ύς και κ�σμικ�ύς άρ��-ντες π�υ είναι Φράγκ�ι, αλλά απ�τ�ν απλ� �ρθ�δ��� λα�.

H Eγερση τ�υ Λα�άρ�υ, τ�ι��γρα�ία στη ��ρεια καμάρα τ�υ να�ύ. H μ�ρ�ή τ�υXριστ�ύ τυλιγμένη σε �αθυκ�κκινα ιμάτια έρ�εται σε αντίθεση με τ�υς λιπ�σαρ-κ�υς μαθητές, ντυμέν�υς με αν�ι�τ��ρωμες ��ρεσιές. Στα π�δια τ�υ Xριστ�ύπεσμένη η αδελ�ή τ�υ Λα�άρ�υ, Mαρία. T� μεγαλύτερ� μέρ�ς της τ�ι��γρα�ίαςείναι κατεστραμμέν�.

Aριστερά: Λεπτ�μέρεια απ� την τ�ι��γρα�ία της Bαϊ��ρ�υ, στη ��ρεια καμάρα τ�υ να�ύ. Στ� άν�ιγμα της πύλης της Iερ�υσαλήμ, έ&ι E�ραί�ι περιμέν�υν τ�ν Mεσσία,με πρώτ�ν έναν επι�λητικ� γέρ�ντα. Eκ�ραστικά τα πρ�σωπα δηλών�υν την ένταση. H παράσταση τ�π�θετείται στ�υς πρώιμ�υς παλαι�λ�γει�υς �ρ�ν�υς. Δε&ιά: HOμ�ρ�η Eκκλησία (12�ς αι.) στ� Γαλάτσι. Aπ�ψη απ� ��ρει�ανατ�λικά (Φωτ. Γιάννα Γλυν�ύ).

28 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 24 ΔEKEMBPIOY 1995

T� Δ�υκάτ� της AθήναςOι �ράγκικες δυναστείες απ� τ� 1204 έως την παράδ�ση της π�λης στ�υς Oθωμαν�ύς

T�υ N.Γ. M�σ��νά

Iστ�ρικ�ύ Διευθυντή Eρευνών στ� Kέντρ� Bυ�α-ντινών Eρευνών E.I.E.

OTAN στα τέλη τ�υ 1204 �ι σιδερ�-�ρακτ�ι Φράγκ�ι τ�υ B�νι�άτι�υτ�υ M�μ�ερρατικ�ύ έ�τασαν απει-λητικ�ί στην ταλαιπωρημένη Aθήνα,� υπερασπιστής της π�λης μητρ�π�-λίτης Mι�αήλ � Xωνιάτης είδε πωςθα ήταν μάται� να πρ��άλει αντίστα-ση και παρέδωσε την Aκρ�π�λη στ�νB�νι�άτι�. Kύρι�ι της Aθήνας �ιΦράγκ�ι επιδ�θηκαν στη λεηλασίατης π�λης και στη διαρπαγή των εκ-κλησιαστικών θησαυρών και των κει-μηλίων. O έ����ς να�ς της Παναγίαςτης Aθηνιώτισσας συλήθηκε, ενώ ημητρ�π�λιτική �ι�λι�θήκη π�υ εί�εδημι�υργήσει � Xωνιάτης λεηλατή-θηκε. Π�λλ�ί απ� τ�υς Aθηναί�υς ε-γκατέλειψαν την π�λη, �πως και � ί-δι�ς � Xωνιάτης π�υ, α��ύ για έναδιάστημα περιπλανήθηκε στην Eλλά-δα, εγκαταστάθηκε τελικά στην Kέα(T#ιά), στη M�νή τ�υ Πρ�δρ�μ�υ, �-π�υ και πέθανε τ� 1220.

O B�νι�άτι�ς παρα�ώρησε τηνAθήνα μα#ί με τα Mέγαρα στ�ν Oθω-να De la Roche, γ�ν� επι�αν�ύς �ί-κ�υ της B�υργ�υνδίας, στ�ν �π�ί�εί�ε πρωτύτερα παρα�ωρήσει και τηΘή�α. O Oθων πρ�σαγ�ρεύτηκε«Kύρι�ς των Aθηνών» (DominusAthenarum, Sire d’ Athenes), ενώ απ�τ�υς Eλληνες �ν�μα#�ταν MέγαςKυρ. Στη �ε�υδαρ�ική επικράτειατ�υ De la Roche περιλαμ�άν�νταν ηAττική, η Mεγαρίδα και η B�ιωτία. Oανιψι�ς και διάδ���ς τ�υ Γκυ (Γ�υί-δ�ς) A΄ πέτυ�ε τ� 1260 να τ�υ παρα-�ωρηθεί απ� τ�ν �ασιλιά της Γαλ-λίας Λ�υδ��ίκ� Θ΄ � τίτλ�ς τ�υ Δ�ύ-κα της Aθήνας. O �ίκ�ς των De laRoche ηγεμ�νευσε ώς τ� έτ�ς 1308,�π�τε πέθανε άκληρ�ς � Γκυ B΄. Διά-δ���ς τ�υ υπήρ�ε � ε�άδελ��ς τ�υΓ�υαλτέρι�ς (Bάλθερ�ς) De Brienne,κ�μης τ�υ Lecce της Aπ�υλίας.

Mετά τη ��νική μά�η της Kω-παΐδας (1311), �π�υ �ι Φράγκ�ι ιππ�-τες νικήθηκαν απ� τ�υς στρατ�κ�-π�υς της Kαταλανικής Eταιρείας και�π�υ μα#ί με τ�υς συντρ���υς τ�υσκ�τώθηκε � Γ�υαλτέρι�ς, κύρι�ιτ�υ δ�υκάτ�υ αναδεί�θηκαν �ι Kα-ταλαν�ί π�υ πρ�σ�εραν την ηγεμ�-νία στ� αραγωνικ� στέμμα της Σικε-λίας. Γ�ν�ι τ�υ αραγωνικ�ύ �ασιλι-κ�ύ �ίκ�υ αναδεί�θηκαν δ�ύκες τηςAθήνας, ενώ η διακυ�έρνηση τ�υδ�υκάτ�υ ήταν εμπιστευμένη σε επι-τρ�π�υς (�ικάρι�υς).

H κυριαρ�ία των Kαταλανών στηνAθήνα καταλύθηκε τ� 1388 �ταν �Φλωρεντιν�ς τυ��διώκτης και τρα-πε#ίτης Nέρι�ς Acciaiuoli, π�υ ήδηαπ� τ� 1385 εί�ε καταλά�ει την π�λητης Aθήνας, κατ�ρθωσε να κυριεύ-σει και την Aκρ�π�λη. Mε ε�αίρεσητην πρ�σκαιρη �ενετική κατ��ή(1395-403) � �ίκ�ς των Acciaiuoli η-γεμ�νευσε μέ�ρι τ� 1458, �π�τε �ιT�ύρκ�ι έγιναν κύρι�ι της Aκρ�π�-λης, μ�λ�ν�τι τ� δ�υκάτ� εί�ε �υ-

σιαστικά καταλυθεί τ� 1456 με τηνκατάληψη της Aθήνας.

Mετατρ�πές

Pημαγμένη απ� τις επιδρ�μές καιτις δηλώσεις και ε�ασθενημένη δη-μ�γρα�ικά η Aθήνα στη διάρκειατων δυ�μισι αιώνων της λατινικήςκυριαρ�ίας παραμένει ένας μικρ�ςαστικ�ς �ικισμ�ς π�υ έ�ει περι�ρι-στεί μέσα στ� υστερ�ρωμαϊκ� τεί��ςκαι τ� Pι#�καστρ�. Στ�ν ευρύτερ��ώρ� της π�λης υπάρ��υν μ�ν� ταερείπια των αρ�αίων μνημείων μα#ίμε τις διάσπαρτες �υ#αντινές εκκλη-σίες και αμέτρητα �αλάσματα κατ�ι-κιών. H π�λιτική αλλαγή εί�ε ως επα-κ�λ�υθ� και τη μετα��λή στα εκκλη-σιαστικά πράγματα. Στη θέση τ�υ�ρθ�δ���υ μητρ�π�λίτη εγκαταστά-θηκε Λατίν�ς αρ�ιερέας και � αθη-ναϊκ�ς κλήρ�ς υπ��ρεώθηκε να ανα-γνωρίσει τη δικαι�δ�σία τ�υ. Kάτωαπ� τις συνθήκες αυτές π�λλ�ί επι-�ανείς Aθηναί�ι εγκατέλειψαν τηνAθήνα και για π�λλά �ρ�νια συντρ�-�εψαν, αυτ�ε��ριστ�ι επίσης, τ�νMι�αήλ τ�ν Xωνιάτη.

Oι Φράγκ�ι δυνάστες της Aθήναςεπέ�εραν κάπ�ιες μετατρ�πές και ε-νίσ�υσαν τα τεί�η της Aκρ�π�λης. Σ’αυτή την επ��ή ανάγεται � Φραγκι-κ�ς πύργ�ς των Πρ�πυλαίων, π�υκατεδα�ίστηκε τ�ν περασμέν� αιώ-να (1874) και � ανατ�λικ�ς πρ�μα�ώ-νας τ�υ Belvedere. Mέσα στ� γενικ�-τερ� κλίμα των αλλαγών � Παρθενώ-νας παρέμεινε α�ιερωμέν�ς στην

Παναγία την Aθηνιώτισσα, αλλά με-τατράπηκε σε να� δυτικ�ύ δ�γμα-τ�ς, �πως και άλλ�ι αθηναϊκ�ί να�ί.E�άλλ�υ, δυτικ�ί (Kιστερκιαν�ί) μ�-να��ί εγκαταστάθηκαν στη M�νήτ�υ Δα�νι�ύ, π�υ απ�τέλεσε δ�υκι-κ� α��αεί�, �π�υ θά��νταν �ι B�υρ-γ�υνδ�ί δ�ύκες της Aθήνας. Oι Kα-ταλαν�ί μετέτρεψαν τα Πρ�πύλαιασε Δι�ικητήρι� και δημι�ύργησαν ε-κεί παρεκκλήσι α�ιερωμέν� στ�νAγι� Bαρθ�λ�μαί�. Στα Πρ�πύλαιαλειτ�υργ�ύσε και η δ�υκική καγκε-λαρία. Eνώ �ι Φράγκ�ι και �ι Kαταλα-ν�ί εί�αν επιλέ�ει ως έδρα τ�υ δ�υ-κάτ�υ τη Θή�α, �ι Φλωρεντιν�ί δ�ύ-κες της Aθήνας πρ�τίμησαν να εγκα-τασταθ�ύν στην αθηναϊκή Aκρ�π�-λη. Hταν, λ�ιπ�ν, �υσικ� να ενδια-�ερθ�ύν άμεσα για την π�λη. O Nέ-ρι�ς A΄ (1388-1395) �ρ�ντισε για τηνεπισκευή των τει�ών, την κατασκευήδρ�μων, τη μετασκευή των Πρ�πυ-λαίων σε αυτ�ν�μ� ��υρ� δ�υκικ�μέγαρ� και την ανακαίνιση τ�υ Παρ-θενώνα, πάντ�τε ως να�ύ της Πανα-γίας της Aθηνιώτισσας (Santa Mariadi Setines). Στ�ν ίδι� ��είλεται και ηαπ�κατάσταση τ�υ �ρθ�δ���υ μη-τρ�π�λιτικ�ύ θρ�ν�υ της Aθήνας(παράλληλα ε�ακ�λ�ύθησε να υπάρ-�ει και η λατινική αρ�ιεπισκ�πή), γε-γ�ν�ς π�υ συνέ�αλε στην ανάπτυ�ητης να�δ�μίας. T�τε επισκευάστη-καν π�λλ�ί να�ί και ανεγέρθηκαν νέ-�ι (Mεταμ�ρ�ωση, Πρ��ήτης Hλίας,Aγι�ς Φράγκ�ς). H �ικ�δ�μική δρα-στηρι�τητα συνε�ίστηκε στην επ��ήτ�υ Aντωνί�υ A΄ (1403-1435), π�υ τ�

�ν�μά τ�υ συνδέεται και με την επι-σκευή τ�υ λιμανι�ύ τ�υ Πειραιά(γνωστ�ύ ως Porto Lione).

Mαρτυρίες περιηγητών

Παρά ταύτα, η Aθήνα παρέμεινεμία μικρή π�λη. Σύμ�ωνα με τη μαρ-τυρία τ�υ Iταλ�ύ ν�τάρι�υ NiccoloDa Martoni, π�υ εί�ε επισκε�τεί τηνAθήνα τ� 1395, η π�λη εί�ε περίπ�υ�ίλιες κατ�ικίες, �ωρίς να διαθέτει έ-να πανδ��εί� ή άλλ� κατάλυμα για�έν�υς. O Da Martoni περιγρά�ει τηνπεριήγησή τ�υ στις αθηναϊκές αρ-�αι�τητες, θαυμά#ει τ� δ�υκικ� μέ-γαρ� των Πρ�πυλαίων και μένει έκ-θαμ��ς κατά την επίσκεψή τ�υ στ�νΠαρθενώνα. Aνάλ�γα συναισθήματαπρ�κλήθηκαν και σ’ ένα άλλ� επι�α-νή Iταλ� τα�ιδιώτη, τ�ν αρ�αι�δί�ηKυριακ� De’ Pizzicoli απ� την Aγκώ-να, π�υ ήρθε στην Aθήνα δύ� ��ρές,τ� 1436 και τ� 1444, περιηγήθηκε ταμνημεία και αντέγραψε πλήθ�ς αρ-�αίων επιγρα�ών. Bέ�αια, �ι επισκέ-πτες αυτ�ί, �πως και άλλ�ι μεταγε-νέστερ�ι, ενδια�έρ�νταν απ�κλει-στικά για τις αρ�αι�τητες και ��ι γιατη σύγ�ρ�νη π�λη. Aπ� τα �ριστιανι-κά μνημεία μ�ν� �σα ήταν διασκευα-σμέν�ι αρ�αί�ι να�ί τ�υς απασ��-λ�ύν, ενώ �ι �υ#αντινές εκκλησίεςτ�υς α�ήν�υν αδιά��ρ�υς. Ωστ�σ�,απ� τις περιγρα�ές π�υ ά�ησαν, συ-νάγ�νται και κάπ�ιες πενι�ρές πλη-ρ���ρίες για την Aθήνα εκείνης τηςεπ��ής.

Tην επικ�ινωνία της Aθήνας με τα

Για ενίσ�υση της ��ύρωσης στην Aκρ�π�λη, �τίστηκε ψηλ�ς πύργ�ς π�υ επ�πτευε �λ�κληρ� τ� Λεκαν�πέδι�. Φράγκικ�ςπύργ�ς � λεγ�μεν�ς, ή K�υλάς επί τ�υρκ�κρατίας. Kατεδα�ίστηκε απ� την Aρ�αι�λ�γική Eταιρεία της Aθήνας τ� 1875, μεδαπάνη τ�υ Σλίμαν. H κατεδά�ιση πρ�κάλεσε σ��λια και επικρίσεις απ� τ�ν επιστημ�νικ� κ�σμ� της επ��ής.

περί�ωρα και με την υπ�λ�ιπη �ώραε�υπηρετ�ύσε τ� αρ�αί� �δικ� δί-κτυ� π�υ παρέμεινε αμετά�λητ� στη�υ#αντινή επ��ή και π�υ σε μεγάλ��αθμ� ε�ακ�λ�υθεί και σήμερα να�ρησιμ�π�ιείται.

Aπ� τις πύλες της Aθήνας ένα σύ-στημα �δών απλων�ταν ακτινωτάπρ�ς διά��ρες κατευθύνσεις: πρ�ςτ� Φάληρ�, πρ�ς τ�ν Πειραιά, πρ�ςτη M�νή τ�υ Δα�νι�ύ, την Eλευσίνακαι την Πελ�π�ννησ� (η αρ�αία IεράOδ�ς), πρ�ς τη Θή�α, πρ�ς τις A�αρ-νές, πρ�ς την Kη�ισιά, την Πεντέληκαι τ�ν Mαραθώνα, πρ�ς τα Mεσ�-γεια και τ�ν Yμηττ�, πρ�ς τ�ν Iλισσ�.

Oι Aθηναί�ι

O γηγενής πληθυσμ�ς της Aθήναςτην επ��ή αυτή υπ�λ�γί#εται �τι κυ-μαιν�ταν απ� έ�ι έως �κτώ �ιλιάδεςψυ�ές. Φτω��ί στην πλει�ν�τητα�ειρώνακτες και γεωργ�ί πρ�σδι�ρι-#αν τ�ν �αρακτήρα τ�υ αθηναϊκ�ύπληθυσμ�ύ. Ωστ�σ�, μαρτυρείται ηύπαρ�η και ευκατάστατων επι�ανών�ικ�γενειών και επαγγελματιών, κα-θώς και �λιγάριθμη αλλά �πωσδήπ�-τε α�ι�λ�γη μερίδα εγγραμμάτων καιλ�γίων Aθηναίων.

Στα τέλη τ�υ 14�υ αιώνα έδρασαν�ι Aθηναί�ι ν�τάρι�ι Δημήτρι�ς Pέ-ντης, Nικ�λας Mακρής και Δαμιαν�ςΦιλ�μα��ς, π�υ αναδεί�θηκαν κα-γκελάρι�ι τ�υ δ�υκάτ�υ. Στην περί�-δ� αυτή εργάστηκαν στην Aθήνα α-ντιγρα�είς �ειρ�γρά�ων, ενώ π�λ-λ�ί γνωστ�ί Aθηναί�ι �ι�λι�γρά��ιέδρασαν αλλ�ύ. Yπήρ�ε, λ�ιπ�ν,στην Aθήνα τ�τε κ�ιν� –κληρικ�ί,μ�να��ί και �ιλ�μαθείς λαϊκ�ί– π�υενδια�έρ�νταν για την απ�κτηση ελ-ληνικών �ειρ�γρά�ων, �πως � για-τρ�ς Δημήτρι�ς Xλωμ�ς, π�υ εί�επαραγγείλει στ� �ι�λι�γρά�� ιερέαK�σμά Kάμηλ� (1339) τα ιατρικά έρ-γα τ�υ Nικ�λά�υ τ�υ Mυρεψ�ύ καιτ�υ Oρει�ασί�υ.

Aντίθετα με τ�υς Kαταλαν�ύς, �ιB�υργ�υνδ�ί και π�λύ περισσ�τερ��ι Φλωρεντιν�ί δεν απέστερ�αν τη�ρήση της ελληνικής γλώσσας. Oι

δυτικ�ί δυνάστες της Aθήνας έτρε-�αν για την π�λη αυτή ιδιαίτερ�θαυμασμ�. O �ασιλιάς της Aραγώνας

και δ�ύκας της Aθήνας Πέτρ�ς Δ΄ εί-�ε �αρακτηρίσει την Aκρ�π�λη(1380) ως «τ� πι� ακρι�� στ�λίδι π�υ

υπάρ�ει στ�ν κ�σμ�». Aπ� την άλλημεριά η �ιλ�ρθ�δ��η π�λιτική και ηελλην�τρ�πη συμπερι��ρά τωνΦλωρεντινών παρασκεύα#ε τ� έδα-��ς για τ�ν ε�ελληνισμ� τ�υ δ�υκά-τ�υ. Aλλωστε η αίγλη της Aθήνας α-σκ�ύσε ισ�υρ�τατη επιρρ�ή στ�υςΦλωρεντιν�ύς δ�ύκες, π�υ εί�αν ωςκαύ�ημα την κατ��ή της Aθήνας καιτης Aκρ�π�λης και θεωρ�ύσαν μέγι-στ� αγαθ� την εκεί δια�ίωσή τ�υς.

Bι�λι�γραία:1) Φ. Γρηγ�ρ��ί�υ, Iστ�ρία της π�λεως των

Aθηνών κατά τ�υς μέσ�υς αιώνας, μετά-�ραση με δι�ρθώσεις και πρ�σθήκες Σπ.Π. Λάμπρ�υ, τ�μ�ι 2, Aθήνα 1904.

2) Oυ. Mίλερ, Iστ�ρία της Φραγκ�κρατίαςεν Eλλάδι, μετά�ραση με πρ�σθήκες και�ελτιώσεις Σπ. Π. Λάμπρ�υ, τ�μ�ι 2, Aθή-να 1909-1910.

3) M. M�ρ�ακίδης, H μετα�ί�αση της κυρι�-τητας τ�υ Δ�υκάτ�υ των Aθηνών στ�ν σι-κελ�αραγωνικ� �ασιλικ� �ίκ�, «Πρακτι-κά A΄ Πανελληνί�υ Συμπ�σί�υ Γενεαλ�γι-κής και Eραλδικής Eπιστήμης [Δελτί�νEραλδικής και Γενεαλ�γικής EταιρίαςEλλάδ�ς 8 (1992)], σελ. 216-241.

4) J. Paton, Chapters on Mediaeval andRenaissance Visitors to Greek Lands,Princeton, N.J., 1951.

5) K. Setton, Catalan Domination in Athens,1311-1388, Λ�νδίν� 1975.

6) K. Setton, Athens in the Middle Ages, Λ�ν-δίν� 1975 (αναδημ�σίευση μελετών).

7) I. Tραυλ�ύ, Π�λε�δ�μική ε&έλι&ις τωνAθηνών, Aθήνα 1960.

KYPIAKH 24 ΔEKEMBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 29

Στη Φραγκ�κρατία τ� Δα�νί περιήλθε στ�υς λ�γι�υς και �ιλ�τε�ν�υς Bενεδικτίν�υς - Kιστερκιαν�ύς μ�να��ύς. Σ’ αυτ�ύςαπ�δίδ�νται κάπ�ιες εσωτερικές και ε#ωτερικές πρ�σθήκες. T� �ρησιμ�π�ι�ύσαν επίσης και ως τ�π� τα�ής των Δ�υκώντης Aθήνας. Oρθ�δ�#�ι μ�να��ί επανήλθαν με την τ�υρκ�κρατία. Πάνω στ� δρ�μ� απ� Aθήνα για Eλευσίνα, ή αντίστρ��α,κέντρι&ε τ� ενδια�έρ�ν στ�υς #έν�υς περιηγητές. E��υμε γι’ αυτ� μια σειρά απ�τυπώσεις, σ�έδια ή λιθ�γρα�ήματα, ή α-κ�μη και &ωγρα�ικές απ�δ�σεις. Λιθ�γρα�ία τ�υ Th. du Moncel, 1843.

H Παναγία των Kαταλανών. T�ι��γρα�ίααπ� τ�ν Πρ��ήτη Hλία τ�υ Σταρ�-πά&αρ�υ, π�υ κατεδα�ίστηκεμετά τ� 1843. Eνθρ�ν�ς ηΘε�τ�κ�ς, (ρε��κρα-τ�ύσα. Δε#ιά και αρι-

στερά αναρτημένα απ� δέντρα δύ� �ικ�-σημα με τα αρ�ικά πιθαν�ν των F.

Acciaiuoli και L. Spinola. (Bυ-&αντιν� M�υσεί� - �ωτ. Σ.

Mαυρ�μμάτη)

30 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 24 ΔEKEMBPIOY 1995

H �υ�αντινή Aθήνα στ�υς περιηγητέςT� ενδια�έρ�ν για την ελληνική αρ�αι�τητα επισκιά�ει τα �ριστιανικά μνημεία

T�π�γρα�ικ της Aθήνας τ�υ 1689 απ την έκδ�ση τ�υ G. Wheler «A. Journey in to Greece». Eικ�νί�εται ένας σημαντικς α-ριθμς εκκλησιών και δίπλα στ� Θησεί� η έδρα τ�υ μητρ�π�λίτη –μητρπ�λις, κτίρι� τ� �π�ί�ν κατεστρά�η τ� 1751 απ σει-σμ και η έδρα μετε�έρθη στην Γ�ργ�επήκ��. Σπάνια παρατηρείται η απαρίθμηση τσων π�λλών �ριστιανικών ναών σε μίαεπ��ή π�υ τ� ενδια�έρ�ν περι�ρί�εται σ�εδν απ�κλειστικά στα αρ�αία μνημεία. Xαλκ�γρα�ία 10x16 εκ. Γεννάδει�ς Bι-!λι�θήκη.

Xριστιανς Xάνσεν. Σπάνια απεικνιση, 1836, τ�υ Aγί�υ Iωάννη Mαγκ�ύτη, τρίκλιτης !ασιλικής η �π�ία εί�ε ιδρυθεί τ� έτ�ς871. O νας ήταν κτισμέν�ς στα !ρεια της μ�νής τ�υ Παναγί�υ Tά��υ και κατεδα�ίστηκε γύρω στα 1850. Yδατ�γρα�ία,Aκαδημία Kαλών Tε�νών στην K�πεγ�άγη.

Tης Aριστέας Παπανικ�λά�υ-Kρίστενσεν

Aρ�αι�λ�γ�υ

OTAN � J. Skene τ� καλ�καίρι τ�υ1838 σ�εδία�ε στ� �ώρ� της ρωμαϊ-κής Aγ�ράς και της Bι�λι�θήκης τ�υAδριαν�ύ τις εκκλησίες τ�υ Πρ��ή-τη Hλία και των Tα�ιαρ�ών σημείωνεπαράλληλα στ� ημερ�λ!γι! τ�υ: «T�θέμα π�υ απασ�!λησε τ� μ�λύ�ι μ�υσήμερα τ� πρωί ήταν μερικά δείγμα-τα απ! τις παλιές, εγκαταλελειμμέ-νες και ιδι!ρρυθμες μικρές εκκλη-σίες, απ! τις �π�ίες είναι γεμάτη ηAθήνα και είναι λίγ�-π�λύ ερειπωμέ-νες. Παρ!λ� π�υ είναι αδύνατ�ν νασυγκριθ�ύν με την επι�λητική μεγα-λ�πρέπεια των γ�τθικών ναών τ�υ��ρρά είναι ωστ!σ� γρα�ικά κτίσμα-τα κάπως στεν!�ωρα και μικρ�σκ�-πικά». Oι παραπάνω γραμμές είναιενδεικτικές για την εντύπωση π�υπρ�καλ�ύσαν στ�υς Eυρωπαί�υςπεριηγητές �ι �ριστιανικ�ί να�ί τηςAθήνας με μέτρ� σύγκρισης τη ρ�-μανική και την γ�τθική αρ�ιτεκτ�νι-κή της Δύσης. Γι’ αυτ�ύς η μ�ρ�ήτ�υ �ριστιανικ�ύ να�ύ συνδε!ταν μεμια επι�λητική σε !γκ� αρ�ιτεκτ�νι-κή, πλ�ύσια σε ε�ωτερική διακ!σμη-ση και ανάλ�γη μεγαλ�πρέπεια στ�εσωτερικ! η �π�ία ενέπνεε στ�υςπιστ�ύς τ� �!�� για τα θεία και τ�δέ�ς για την Yψιστη Δύναμη. Hταν ε-π!μεν� λ�ιπ!ν � δυτικ!ς επισκέπτηςνα παραμένει ασυγκίνητ�ς στη θέατων αθηναϊκών εκκλησιών π�υ τις�αρακτηρί�ει η μικρή αρ�ιτεκτ�νικήκλίμακα, η λιτ!τητα της μ�ρ�ής καιτ�υ ε�ωτερικ�ύ διάκ�σμ�υ.

T� εσωτερικ! είναι συ�νά κατά-γρα�� με τ�ι��γρα�ίες �υ�αντινήςτέ�νης ή τε�ν�τρ�πίας. Eδώ θαπρέπει να παρατηρήσ�υμε !τι � !-ρ�ς Bυ�άντι� –�υ�αντιν!ς ήτανσ�εδ!ν ταυτ!σημ�ς με τ�ν !ρ� Mε-σαίωνας– μεσαιωνικ!ς π�υ ανα�ε-ρ!ταν σε περί�δ� πνευματικ�ύ σκ�-ταδισμ�ύ και άγ�νης θε�κρατίας�ωρίς καμία απ�λύτως πρ�σ��ράστην τέ�νη και τα γράμματα. Oι �υ-�αντιν�ί να�ί και τα μ�ναστήρια κα-θώς και τα εκκλησάκια της Aθήναςκαι της Aττικής έκαναν περισσ!τε-ρ� «πρ�κλητική» τη «μεσαιωνική»τ�υς παρ�υσία δι!τι άλλ�τε �ρθώ-ν�νταν δίπλα στα θαυμαστά μνη-μεία των κλασικών �ρ!νων και άλ-λ�τε πάλι κτί��νταν μέσα στ�υς πα-σίγνωστ�υς απ! την αρ�αι!τητα ιε-ρ�ύς �ώρ�υς ή επάνω στα ερείπιατ�υ αρ�αί�υ τεί��υς. Π�λλές ��ρέςως �ικ�δ�μικ! υλικ! εί�ε �ρησιμ�-π�ιηθεί τ� αντίστ�ι�� αρ�αί� π�υ υ-πήρ�ε διάσπαρτ� σε !λη την Aττικήκαι κυρίως την π!λη της Aθήνας.

Πνεύμα αρ�αι�λατρίας

Tις πρώτες σα�είς μαρτυρίες γιατην Aθήνα έ��υμε απ! Eυρωπαί�υςπεριηγητές την τελευταία δεκαετίατ�υ 14�υ αι., τ�υ αιώνα της Aναγέν-νησης π�υ καθ!ρισε την περαιτέρωε�ελικτική π�ρεία τ�υ δυτικ�ύ κ!-σμ�υ. Tα �ρ!νια π�υ ακ�λ�υθ�ύνκαθώς αυ�άνει στη Δύση τ� ενδια-

KYPIAKH 24 ΔEKEMBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 31

�έρ�ν για την ελληνική αρ�αι!τητα,πληθαίνει παράλληλα και � αριθμ!ςτων επισκεπτών, στην πλει�ψη�ίαEυρωπαίων. Σκ�π!ς τ�υ τα�ιδι�ύ ή-ταν η άμεση επα�ή με τα αριστ�υρ-γήματα της αρ�αίας ελληνικής τέ-�νης, τ�υ ελληνικ�ύ πνεύματ�ς, τηναστείρευτη αυτή πηγή της Aναγέν-νησης π�υ π�λύ γρήγ�ρα ε�ελί�θηκεσε πραγματική αρ�αι�λατρεία. Xαρα-κτηριστική είναι η περίπτωση τ�υKυριακ�ύ τ�υ Aγκωνίτη � �π�ί�ς τ�1436, είκ�σι �ρ!νια πριν η Aθήνα κα-ταλη�θεί απ! τ�υς T�ύρκ�υς, περι-γρά�ει και σ�εδιά�ει τ�ν Παρθενώνααγν�ώντας τελείως τ� γεγ�ν!ς !τι �αρ�αί�ς να!ς ήδη απ! τ�ν 11� αι. εί-�ε μετατραπεί σε �ριστιανικ! και μά-λιστα α�ιερωμέν�ς στην Παναγία.Πρ�ς τ� τέλ�ς τ�υ επ!μεν�υ αιώνα,� R. Lubenau, τ� 1589, καταναλώνειτις εντυπώσεις τ�υ στην περιγρα�ήτ�υ αττικ�ύ τ�πί�υ και στις μάταιεςπρ�σπάθειές τ�υ να ανέ�ει στηνAκρ!π�λη στην �π�ίαν �ι T�ύρκ�ιγια λ!γ�υς στρατιωτικής ασ�άλειαςαπαγ!ρευαν την είσ�δ�.

Πρώτες πληρ���ρίες

Zωηρές περιγρα�ές για τις αθη-ναϊκές αρ�αι!τητες μας δίν�υν π�λ-λ�ί περιηγητές τ�υ 17�υ αι., !πως �T�ύρκ�ς E�λιά Tσελεμπή, � Iταλ!ςC. Magni, � Γάλλ�ς πρ!�εν�ς J.Giraud, � επίσης Γάλλ�ς J. Spon και� Aγγλ�ς G. Wheler. Oι δύ� τελευ-ταί�ι σε μία πρ�σπάθεια να πλησιά-σ�υν την Aθήνα και πέρα απ! τ� αρ-�αί� της μεγαλεί� περιγρά��υν �ρι-σμένα μ�ναστήρια της Aττικής. Hδημ�σίευση των εντυπώσεών τ�υςαπ! τ�ν ελληνικ! �ώρ� και κυρίωςτην Aθήνα εί�ε μεγάλη απή�ησηστ�ν ευρωπαϊκ! κ!σμ�.

T�ν 18� αι. παρατηρείται μία συ-στηματική πλέ�ν μελέτη των μνη-μείων της Aθήνας. Oι Aγγλ�ι αρ�ιτέ-κτ�νες R. Chandler, W. Pars και �ι�ωγρά��ι - αρ�ιτέκτ�νες J. Stuartκαι N. Revett επισκέ�θηκαν την Aθή-να με έ��δα της αγγλικής αρ�αι!�ι-λης εταιρίας των Dilettanti και μεσκ�π! τη μελέτη και την απ�τύπωσητων μνημείων της αρ�αι!τητ�ς. H«Eλλάδ�ς Περιήγησις» τ�υ Παυσα-νία π�υ συν�δεύει κάθε σ��αρά �ρ-γανωμέν� περιηγητή, γίνεται τ� α-παραίτητ� ��ήθημα σε κάθε είδ�υςαρ�αι�λ�γικές μελέτες και έρευνεςσυμπεριλαμ�αν�μένης και της αρ-�αι�καπηλίας. O �ριστιανικ!ς να!ςπρ�καλεί την πρ�σ��ή των επιμε-

λών αυτών περιηγητών στις περι-πτώσεις π�υ πρ!κειται για μετατρ�-πή αρ�αί�υ να�ύ �π!τε τ� σημαντι-κ! και τ� ά�ι�ν λ!γ�υ και πρ�σ��ήςείναι και πάλι τ� αρ�αί� μνημεί�. Πα-ράλληλα τ� πνεύμα της αρ�αι�λα-τρείας ενισ�ύετ� απ! τη διδασκαλίατ�υ Γερμαν�ύ �ιλ�λ!γ�υ J.Winckelman, σύμ�ωνα με την �π�ί-αν τ� πρ!τυπ� της ευρωπαϊκής δια-ν!ησης πήγα�ε απ! την ελληνικκήαρ�αι!τητα.

T� 1745 έ�θασε στην Aθήνα � Pώ-σ�ς μ�να�!ς B. Barskij, γνώστης καιαυτ!ς της ελληνικής αρ�αι!τητ�ς, ��π�ί�ς !μως επικεντρώνει τ� ενδια-�έρ�ν τ�υ στ�υς τ!π�υς λατρείαςτων �μ�θρήσκων τ�υ. Tα σ�έδιά τ�υ�αρακτηρί�ει η διάθεση απ!δ�σηςπ�ικίλων λεπτ�μερειών και συν�-δεύ�νται πάντα απ! επε�ηγηματικάκείμενα. Aντίθετα απ! τ�υς δυτι-κ�ύς περιηγητές τ� αρ�αί� μνημεί�απασ��λεί τ�ν Barskij μ!ν� στην πε-ρίπτωση π�υ αυτ! έ�ει μετατραπείσε �ριστιανικ! να!.

O ευρωπαϊκ!ς ρ�μαντισμ!ς, η ελ-

ληνική επανάσταση, τ� πνεύμα τ�υ�ιλελληνισμ�ύ δρ�υν καταλυτικάστ�ν τρ!π� με τ�ν �π�ί� � Eυρωπαί-�ς περιηγητής αρ�ί�ει να παρατηρείκαι να απεικ�νί�ει την αθηναϊκήπραγματικ!τητα: τ� αρ�αί� μνημεί�δεν είναι πλέ�ν τ� μεμ�νωμέν� αρι-στ�υργηματικ! έργ� τέ�νης, αλλάσυνυπάρ�ει με έναν �λ!κληρ� κ!-σμ�. Hδη απ! τις πρώτες δεκαετίεςτ�υ 19�υ αι. �ι Eυρωπαί�ι τα�ιδιώ-τες δεί�ν�υν μια ευαισθησία για τηνκαθημερινή �ωή της Aθήνας, τ�υςκατ�ίκ�υς της, τις συνήθειές τ�υς,την κατ�ικία τ�υς, τ�υς τ!π�υς λα-τρείας.

Περιηγητές !πως � E. Dodwell τ�ν�π�ί�ν συν!δευε � �ωγρά��ςRomardi, � L. Dupre, � J. Thurmerκ.ά. απ�δίδ�υν στα σ�έδιά τ�υς α-θηναϊκές εκκλησίες. Πρ�ϊ!ντ�ς τ�υ19�υ αι. � αριθμ!ς των Eυρωπαίωνπ�υ επισκέπτ�νται την Aθήνα, ιδιαί-τερα μετά την ανακήρυ�ή της τ�1834 σε πρωτεύ�υσα τ�υ νε�ελληνι-κ�ύ κράτ�υς, αυ�άνει διαρκώς. Aνά-μεσά τ�υς π�λλ�ί καλλιτέ�νες μεσκ�π! τη σπ�υδή της κλασικής τέ-�νης, κυρίως Δαν�ί και Γάλλ�ι με υ-π�τρ��ίες των ακαδημιών της �ώ-ρας τ�υς.

H �υ�αντινή εκκλησία γίνεται καιαυτή αντικείμεν� σπ�υδής, απ��άλ-λει τ�ν �αρακτήρα τ�υ ε�ωτικ�ύστ�ι�εί�υ τ�υ ευρωπαϊκ�ύ ν!τ�υ,στ�ι�εί�υ ανάλ�γ�υ με την απεικ!-νιση τ�υ �θωμανικ�ύ τεμέν�υς τηςπαραμυθένιας ανατ�λής και απ�δί-δεται στ� ε�ής ως � ιερ!ς τ!π�ς λα-τρείας εν!ς λα�ύ �ριστιανικ�ύ π�υαγωνίστηκε για την ανάκτηση της ε-λευθερίας τ�υ. Eίναι π�λλ�ί �ι επι-σκέπτες της περι!δ�υ αυτής. Aνα-�έρ�υμε ενδεικτικά μ!ν� τυς J.Wolfensberger, L. Köllnberger, F.Stademann, J. Skene, C. Hansen, G.Bindesboell, M. Roerbye, Du Moncel,L.A. Winstrup, H. Stilling, A. Chev-anard.

T� αρ�αί� !μως μνημεί� θα ε�α-κ�λ�υθήσει να παραμένει τ� κέντρ�τ�υ ενδια�έρ�ντ�ς κάθε περιηγητή,

ως υπερή�αν�ς μάρτυρας της τε-λει!τητας τ�υ κλασικ�ύ π�λιτισμ�ύ.

H αρ�αι�λατρεία της Δύσης δεν ά-�ησε ανεπηρέαστη μια μερίδα πνευ-ματικών ανθρώπων τ�υ τ!π�υ μας,�ι �π�ί�ι και είδαν τ�ν καθαρισμ!των αρ�αι�λ�γικών �ώρων απ! κάθεείδ�υς πρ�σκτίσματα ακ!μα και αναυτά ήταν να�ί �ριστιανικ�ί, ως έρ-γ�ν υψίστης π�λιτιστικής σημασίας.H ανάδει�η τ�υ ένδ���υ παρελθ!-ντ�ς της κλασικής αρ�αι!τητας α-π�τελ�ύσε πηγή ανάνηψης για τ�νε�σύστατ� ελληνικ! κράτ�ς. Kι ηAθήνα στ� ένδ��� παρελθ!ν της !-�ειλε τ� �ρίσμα της πρωτεύ�υσας.Kαι είναι τραγική ειρωνεία να αναλ�-γί�εται κανείς !τι εκκλησίες π�υ εί-�αν κτιστεί δίπλα σε αρ�αία μνημείαμε σκ�π! τ�ν ε�αγνισμ! τ�υ ειδωλ�-λατρικ�ύ �ώρ�υ με την κατεδά�ισήτ�υς θυσιάστηκαν για την ανάδει�ητ�υ μεγαλεί�υ τ�υ αρ�αί�υ κ!σμ�υ.

Bι�λι�γραία:1) Σιμ�π�υλ�ς K., �έν�ι τα�ιδιώτες στην

Eλλάδα, Aθήνα 1972-75.2) T�π�ς και Eικ�να, Aθήνα 1978-85.3) James Skene, Mνημεία και τ�πία της

Eλλάδ�ς 1838-1845, Aθήνα 1985. Aθήνααπ� τ� τέλ�ς τ�υ αρ�αί�υ κ�σμ�υ ώς τηνίδρυση τ�υ ελληνικ�ύ κράτ�υς – κατάλ�-γ�ς έκθεσης – Aθήνα 1985.

4) Παπανικ�λά�υ - Kρίστενσεν A., Aθήνα1818-1853, έργα Δανών καλλιτε�νών,Aθήνα 1985 – Xριστιαν�ς Xάνσεν επιστ�-λές και σ�έδια απ� την Eλλάδα, Aθήνα1993.

R. Ceccoli: Aπ�ψη της Aκρπ�λης απ ν�τι�δυτικά, 1853 (ελαι�γρα�ία, ιδ. συλλ�γή). Oι απεικ�νίσεις της Aκρπ�λης ήταν α-ντικείμεν� εικαστικ�ύ ενδια�έρ�ντ�ς για τ�υς %έν�υς περιηγητές �ωγρά��υς, ιδιαίτερα τ�ν 19� αι. π�υ κυριαρ�εί ακμη τ�κίνημα τ�υ ρ�μαντισμ�ύ. Διαγρά�εται � λ��ς με τ�ν Παρθενώνα και τα άλλα κλασικά κτίσματα, αλλά δεσπ�ει και η νεώ-τερη πρ�σθήκη, � �ράγκικ�ς πύργ�ς. Eίναι ακμη επ��ή π�υ τα !υ�αντινά και μετα!υ�αντινά μνημεία ελά�ιστα κιν�ύν τηνπρ�σ��ή. Oλη την κερδί�ει η αίγλη τ�υ κλασικισμ�ύ.

O νας των Tα%ιαρ�ών της Aγ�ράς. Mια απ�τύπωση τ�υ 1835. Tη σ�εδίασε � Bρε-τανς αρ�ιτέκτ�νας W. Cole για λεύκωμα �αλκ�γρα�ίας, π�υ ε%έδωσε στ� Λ�ν-δίν�. Eπι!λητικς, δεσπ�ει πάντα � !ρά��ς της Aκρπ�λης.

Eυ�αριστ�ύμε τ�ν κ. Kρίτωνα Xρυσ���ΐδηγια τη συμ!�λή τ�υ στ� α"ιέρωμα αυτ�.

Mέρ�ς της εικ�ν�γρά�ησης πρ�έρ�εταιαπ� τις εκδ�σεις: «Π�λε�δ�μική ε�έλι-�η των Aθηνών», I. Tραυλ�ύ, 1993,KAΠON –«Bυ!αντινά ψη�ιδωτά», Nα-νώ Xατ!ηδάκη, EKΔOTIKH AΘH-NΩN, 1994– « AΘHNA», Συλλ�γική έκ-δ�ση τ�υ YΠ.ΠO για την Π�λιτιστικήΠρωτεύ�υσα 1985. – «T� M�ναστήριτης Kαισαριανής», Nανώ Xατ!ηδάκη,AΠOΛΛΩN, 1977. Eπίσης της �ωτ�-γρά��υ Γιάννας Γλυν�ύ.