Αντί Προλόγου

Δευτερότοκος γιος του εύπορου ρητορο-διδάσκαλου Λεύκιου Ανναίου

Σενέκα του Πρεσβυτέρου, ο Λεύκιος Ανναίος Σενέκας ο Νεώτερος

γεννήθηκε το 4 π.Χ. στην Κόρδοβα της Ισπανίας. Ήταν ηγετική

πνευματική φυσιογνωμία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, υπηρετώντας

τη φιλοσοφία, την πολιτική, τη ρητορική και τη δραματουργία.

Από νεαρή ηλικία εξοικειώθηκε με τη φιλοσοφία των Στωικών και των

ασκητικών Νεοπυθαγόρειων, παρ’ ότι αρχικά σταδιοδρόμησε ως

νομικός και πολιτικός. Συγκρούστηκε με ηγέτες της Ρώμης όπως ο

Καλιγούλας και ο Κλαύδιος, και εξορίστηκε στην Κορσική. Εκεί

μελέτησε φυσικές επιστήμες και φιλοσοφία και ξεκίνησε το

συγγραφικό του έργο.

Η πολιτική του παρουσία ξεκινά το 50 μ.Χ.. Τότε έγινε πραίτορας και

συνδέθηκε στενά με τον αυτοκράτορα Νέρωνα και τον οίκο του, με όλη

την εύνοια που συνεπάγεται η θέση αλλά και την αναπόφευκτη

εμπλοκή σε πλεκτάνες και ίντριγκες.

Κατανόησε τα προβλήματα του ρωμαϊκού κόσμου και πρότεινε

μεταρρυθμίσεις για μια περισσότερο ανθρώπινη συμπεριφορά

απέναντι στους δούλους. Η πολιτική του δράση και η οικονομική άνεση

από περιουσία που προέκυπτε από την τοκογλυφία είχαν δημιουργήσει

αντιπάθειες στο πρόσωπό του.

Το 62 μ.Χ. εγκατέλειψε την πολιτική για να αφοσιωθεί στη συγγραφή

μερικών από τα καλύτερα φιλοσοφικά και θεατρικά του έργα. Στα

φιλοσοφικά του γραπτά προσπάθησε να καταδείξει την απαιτούμενη,

καίτοι συχνά λανθάνουσα, φιλοσοφική διάσταση κάθε τροπής και

εκδήλωσης του βίου, από την απώλεια ενός παιδιού (Ad Polybium) και

τη διαχείριση της οργής (.De Ira) μέχρι την ενάρετη διακυβέρνηση {De

dementia), ενώ παράλληλα τον απασχολούσε και η εχέφρων διαχείριση

του ανθρώπινου βίου (De otio, De beneficiis, σημαντικό μέρος από τις

124 σωζόμενες Ηθικές Επιστολές του).

Ως δραματουργός, άφησε 10 τραγωδίες με το ύφος των

αρχαιοελληνικών κλασικών έργων, χωρίς όμως ξεκάθαρες

σκηνοθετικές απόψεις. Οι τραγωδίες του Σενέκα επανήλθαν στο

προσκήνιο την περίοδο της Αναγέννησης.

Το 65 μ.Χ. διατάχθηκε να αυτοκτονήσει, έχοντας καταδικασθεί ως

συνωμότης. Βάδισε στο θάνατο με αξιοπρέπεια, αναλογιζόμενος τη

νηφαλιότητα που οφείλει να διακατέχει όσους πλησιάζουν το τέλος της

ζωής τους, όπως την περιγράφει στο παρόν έργο του Για το Σύντομον

του Βίου (De Brevitate Viae). Είναι ένα κείμενο χαρακτηριστικό για το

λογοτεχνικό τρόπο και τα προκλητικά ερωτήματα που έθετε ο Ρωμαίος

φιλόσοφος. Στο ηθικοπλαστικό αυτό δοκίμιο ο Σενέκας, όπως και οι

Στωικοί, μιλά για την ισορροπημένη ζωή και τη συμπλοκή σχέση του

ατόμου με την κοινωνία. Υποστηρίζει ότι η φύση δίνει αρκετό χρόνο

στον άνθρωπο ώστε να πραγματοποιήσει τα σημαντικά και ουσιαστικά

πράγματα, και εξαρτάται από τον καθένα να διαχειριστεί το χρόνο του

με σωφροσύνη. Η ενασχόληση με τα φιλοσοφικά ζητήματα και όχι με

τα επιφανειακά κοινωνικά θέματα της επικαιρότητας ή τις ανώφελες

ηδονές συνιστούν για το Σενέκα δείγματα σωφροσύνης.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1

Οι περισσότεροι θνητοί, Παουλίνε, παραπονιούνται πικρά για τη

μοχθηρία της Φύσης, καθώς γεννιόμαστε για να ζήσουμε ένα σύντομο

χρονικό διάστημα και ο χρόνος που μας αναλογεί περνά με ρυθμό τόσο

γρήγορο και φρενήρη, ώστε οι περισσότεροι είμαστε προετοιμασμένοι

για τη ζωή όταν αυτή πλησιάζει στο τέλος της.

Και δεν θρηνεί μόνο ο χύδην όχλος και το ασυλλόγιστο πλήθος για τις

βαριές αρρώστιες. Το ίδιο αισθάνονται και μεμψιμοιρούν και οι

επώνυμοι. Αυτό έκανε ακόμη και τους σπουδαιότερους γιατρούς να

αναφωνήσουν: «η ζωή περνά γρήγορα, η τέχνη διαρκεί πολύ». Αυτό

έκανε τον Αριστοτέλη όταν πραγματευόταν τα της Φύσης, να

εξαπολύσει το πιο ανάρμοστο σε συνετό άνθρωπο «κατηγορώ» - να

διατυπώσει δηλαδή την άποψη ότι, σε βάθος χρόνου, η Φύση έδειξε

τόση εύνοια στα ζώα, ώστε να ζουν πέντε ή δέκα ζωές ενώ για τον

άνθρωπο επιφύλαξε πολύ μικρότερο χρόνο ζωής, παρ’ ότι αυτός

προορίζεται για τόσο πολλά και τόσο σημαντικά πράγματα.

Δεν είναι ότι έχουμε λίγο χρόνο στη διάθεσή μας, αλλά ότι σπαταλάμε

πολύ από αυτό το χρόνο. Η ζωή διαρκεί αρκετά και διαθέτει αρκετό

χρόνο ώστε να είναι δυνατή η πραγματοποίηση πολλών σημαντικών

πραγμάτων, αν το σύνολο του χρόνου της το χειριστούμε σωστά. Αλλά,

όταν ξοδεύουμε αυτό το χρόνο αναζητώντας τη χλιδή και την

απερίσκεπτη ξεγνοιασιά, όταν δεν αφιερώνουμε αυτό το χρόνο σε καλό

σκοπό, αντιλαμβανόμαστε από την έσχατη ανάγκη ότι η ζωή πέρασε

πριν το καταλάβουμε. Έτσι είναι: η ζωή που έχουμε δεν είναι σύντομη,

την κάνουμε σύντομη. Ούτε μας λείπει χρόνος. Σπαταλάμε το χρόνο.

Ακριβώς όπως τα αμύθητα πλούτη, τα οποία σκορπίζονται σε μια

στιγμή όταν βρεθούν στα χέρια κακού διαχειριστή, ενώ ακόμη και

λιγότερα χρήματα, αν τα εμπιστευθείς σε κάποιον που τα διαφυλάσσει

καλά, αυξάνονται καθώς τα χρησιμοποιείς. Έτσι και η ζωή είναι

αρκούντως μακρά για όποιον τη διαφεντεύει με τον κατάλληλο τρόπο.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2

Γιατί παραπονιόμαστε για τη Φύση; Μας αποκαλύφθηκε με ευγένεια. Η

ζωή, αν γνωρίζεις πώς να τη χρησιμοποιήσεις, διαρκεί πολύ. Αλλά

υπάρχουν κάποιοι που διακρίνονται από ασίγαστη πλεονεξία, ενώ

άλλοι είναι στανικά προσηλωμένοι σε ανέφελες πράξεις. Κάποιος

τρελαίνεται για κρασί, άλλος παραλύει από νωθρότητα και οκνηρία.

Άλλος εξαντλείται από φιλοδοξίες που πάντα εξαρτώνται από τις

αποφάσεις τρίτων, άλλος παρασύρεται από την απληστία του εμπόρου

και παραδέρνει σε στεριές και θάλασσες με την ελπίδα της

κερδοφορίας. Ορισμένοι ταλανίζονται από φιλοπόλεμο πάθος και ή

ασχολούνται με εμμονή με τις συνέπειες και τους κινδύνους που ενέχει

ο πόλεμος για τους άλλους ή ενδιαφέρονται για τις συνέπειές του γι’

αυτούς τους ίδιους. Ορισμένοι άλλοι φθείρονται όντας εκούσια

δουλοπρεπείς σε κάποιον αγνώμονα ισχυρό. Πολλοί ασχολούνται είτε

με το να εποφθαλμιούν την περιουσία κάποιου άλλου είτε με το να

παραπονιούνται για τη δική τους. Πολλοί, χωρίς συγκεκριμένο σκοπό,

σβουρίζουν, ασταθείς και ανικανοποίητοι, και τσαλαβουτούν με

ασυνέπεια σε καινούρια κάθε φορά σχέδια. Ορισμένοι δεν έχουν

σταθερές αρχές για να χαράξουν την πορεία τους, αλλά η Μοίρα τούς

βρίσκει απροετοίμαστους ενώ τεμπελιάζουν και χασμουριούνται - αυτό

συμβαίνει με τόση βεβαιότητα που δεν μπορώ να αμφισβητήσω την

αλήθεια αυτής της άποψης που καταγράφουν οι μεγαλύτεροι ποιητές,

παρόμοια με χρησμό: «Το μέρος της ζωής που ζούμε ουσιαστικά είναι

μικρό». Γιατί όλο το υπόλοιπο μέρος της ύπαρξης δεν είναι ζωή, είναι

απλώς χρόνος. Ελαττώματα μας περιβάλλουν και μας κυκλώνουν από

παντού, και δεν μας επιτρέπουν να σηκωθούμε εκ νέου και να

ανοίξουμε τα μάτια μας για να διακρίνουμε την αλήθεια, αλλά μας

καθηλώνουν, αφού πρώτα μας κατακυριεύσουν και καταντήσουμε

δέσμιοι της λαγνείας. Δεν επιτρέπουν ποτέ στα θύματά τους να

ξαναγίνουν οι εαυτοί τους. Αν ποτέ τύχει να απελευθερωθούν, όπως τα

ύδατα της βαθιάς θάλασσας που συνεχίζουν να αναταράζονται ακόμη

και μετά την καταιγίδα, παραδέρνουν, και δεν ηρεμούν από τα πάθη

τους που συνεχίζουν να επελαύνουν. Νομίζεις ότι μιλάω για τους

εξαθλιωμένους, που παραδεχόμαστε ότι έχουν ελαττώματα; Κοιτάξτε

αυτούς των οποίων την ευμάρεια συρρέουν για να δουν. Ασφυκτιούν

από ότι έχουν αξιωθεί να διαθέτουν. Τι φορτίο για όσους είναι

πλούσιοι! Πόσοι καταρρακώνονται από την ομιλητικότητα και την

καθημερινή επίδειξη της εξουσίας τους! Πόσο πολλοί είναι χλομοί από

τις συνεχείς ηδονές! Πόσοι δεν περιορίζονται από την πελατειακή

κοσμοσυρροή που συνωστίζεται γύρω τους! Εν συντομία, αν διατρέξεις

τη λίστα όλων εκείνων από τον κατώτερο μέχρι τον ανώτερο - ο ένας

επιθυμεί ένα δικηγόρο6, ο άλλος απαντά στο κάλεσμα, κάποιος άλλος

βρίσκεται σε δίκη, άλλος υπερασπίζεται τον εαυτό του, άλλος αποδίδει

ποινές. Κανείς δεν ασχολείται με τον εαυτό του, όλοι ξοδεύονται για τη

χάρη του άλλου. Ρώτα για τους επώνυμους και θα δεις ότι αυτό τους

διακρίνει: ο Α υπηρετεί τον Β και ο Β τον Γ. Κανείς δεν είναι κύριος του

εαυτού του. Και έπειτα, ορισμένοι δείχνουν την πιο ανόητη οργή -

παραπονιούνται για την αυθάδεια των ανωτέρων τους, που ήταν πολύ

απασχολημένοι για να τους δουν όταν τους επιθυμούσαν ως

ακροατήριο! Αλλά έχει κανείς το σθένος να παραπονεθεί για την

υπερηφάνεια των άλλων όταν δεν έχει χρόνο να αφιερώσει στον ίδιο

τον εαυτό του; Εν τέλει, άσχετα από το ποιος είσαι, ο σπουδαίος άνδρας

μερικές φορές σε κοιτά ακόμη και αν δεν έχεις ευγενική μορφή,

καταδέχεται να ακούσει τα λόγια σου, σου επιτρέπει να εμφανίζεσαι

δίπλα του. Αλλά εσύ δεν καταδέχεσαι ποτέ να αντικρίσεις τον εαυτό

σου, να αφουγκραστείς τον εαυτό σου. Επομένως, δεν υπάρχει κανένας

λόγος να χρεώσουμε κάποιον για τέτοιες υπηρεσίες, βλέποντας ότι,

όταν τις πραγματοποιείς, δεν επιθυμείς καμιά άλλη συντροφιά, και δεν

μπορείς να αντέξεις ούτε τη δική σου παρουσία.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3

Παρ’ ότι αυτό το συγκεκριμένο ζήτημα απασχόλησε τα λαμπρά

πνεύματα όλων των εποχών, δεν κατάφερε ποτέ κανένα από αυτά να

εκφράσει κατάλληλα την περιδιάβασή του σε αυτά τα πυκνά σκοτάδια

του ανθρώπινου νου. Και ενώ οι άνθρωποι δεν ανέχονται να τους

αποσπάσει κανείς την περιουσία, και πολεμούν με νύχια και με δόντια

όποτε προκύπτει η παραμικρή φιλονικία για τα όρια της γης που τους

ανήκει, επιτρέπουν στους άλλους να καταπατούν την ίδια τους τη ζωή-

για να μην πούμε ότι οι ίδιοι διευκολύνουν αυτούς που τελικά

εξουσιάζουν τη ζωή τους. Και ενώ κανείς δεν επιθυμεί να μοιράσει την

περιουσία του, σε πόσους σκορπά την ίδια του τη ζωή ο καθένας μας!

Για να διαφυλάξουν τις περιουσίες τους οι άνθρωποι συχνά σφίγγουν

απειλητικά τις γροθιές τους, ενώ όταν πρόκειται για την

κατασπατάληση του χρόνου τους, του μόνου «πράγματος» για το οποίο

αρμόζει να είμαστε φειδωλοί, αποδεικνύονται όσο σπάταλοι μπορούν

να είναι. Και θα ήθελα να απευθυνθώ σε κάποιον από τους

μεγαλύτερους σε ηλικία ανθρώπους και να πω: «Βλέπω ότι έχεις φτάσει

στο απώτατο όριο της ανθρώπινης ζωής, είσαι σχεδόν εκατό χρόνων, ή

και παραπάνω. Έλα τώρα, θυμήσου τη ζωή σου και κάνε έναν

απολογισμό. Σκέψου πόσο χρόνο έχασες με έναν τοκογλύφο, πόσο με

μια ερωμένη, πόσο με ένα αφεντικό, πόσο με έναν πελάτη, πόσο χρόνο

έχασες καβγαδίζοντας με τη σύζυγό σου, πόσο τιμωρώντας τους

υπηρέτες σου, πόσο τρέχοντας μέσα στην πόλη για τις κοινωνικές

υποχρεώσεις. Πρόσθεσε τις ασθένειες που προξένησες στον εαυτό σου

με τις ίδιες σου τις πράξεις, πρόσθεσε, επίσης, τον κενό χρόνο, χωρίς να

κάνεις τίποτε. Θα διαπιστώσεις ότι τελικά έχεις ζήσει λιγότερο από όσο

εσύ υπολογίζεις αριθμητικά. Γύρνα πίσω με τη μνήμη και αναλογίσου

πότε είχες ένα καθορισμένο πλάνο, πόσο λίγες μέρες πέρασες όπως

σκόπευες να περάσεις, πότε ήσουν στη διάθεση του εαυτού σου, πότε

το πρόσωπό σου είχε μια φυσική έκφραση, πότε ο νους ήταν ατάραχος,

τι πέτυχες σε μια τόσο μακρά ζήση, πόσοι σου καταλήστεψαν τη ζωή

όταν δεν είχες συνείδηση του τι έχανες, πόσο χρόνο πέρασες σε άνευ

λόγου λύπες, σε ανόητες χαρές, σε αχόρταγα πάθη, στη σαγήνη των

κοινωνικών συναναστροφών, πόσο λίγος από τον εαυτό σου απέμεινε.

Θα αντιληφθείς ότι πεθαίνεις πριν από την ώρα σου!» Τότε, ποιος ο

λόγος για όλα αυτά; Περνάμε τη ζωή μας σαν να πρόκειται να είμαστε

ζωντανοί για πάντα. Ποτέ δεν σκέφτηκες πόσο εύθραυστος είσαι,

πόσος χρόνος έχει ήδη περάσει χωρίς καν να το παρατηρήσεις.

Σκορπίζεις το χρόνο σαν να αντλείς από μια γεμάτη και ανεξάντλητη

δεξαμενή, ενώ εν τω μεταξύ η κάθε μέρα που παραχωρείς σε κάποιον ή

σε κάτι θα μπορούσε να είναι η τελευταία σου. Έχεις όλους τους

φόβους των θνητών και όλες τις επιθυμίες των αθανάτων. Θα ακούσεις

πολλούς να λένε: «Μετά τα πενήντα μου θα έχω ελεύθερο χρόνο, ενώ

από τα εξήντα μου και μετά θα απαλλαγώ από την ενασχόλησή μου με

τα κοινά». Και τι σου εγγυάται ότι η ζωή σου θα διαρκέσει παραπάνω;

Ποιος θα άντεχε να είναι η πορεία της ζωής σου όπως τη σχεδίασες; Δεν

ντρέπεσαι να κρατάς για το\ εαυτό σου μόνο τα απομεινάρια της ζωής

και να αφήνεις για τη σοφία μόνο όσο χρόνο δεν αφιερώνεις σε κάποια

δουλειά; Πόσο αργά είναι να αρχίζεις να ζεις όταν πρέπει να

σταματήσεις να είσαι ζωντανός! Πόσο ανόητα ξεχνάς ότι είσαι θνητός

όταν αναβάλλεις τα ωραία σχέδια για τα πενήντα ή τα εξήντα σου, και

σκοπεύεις να αρχίσεις τη ζωή σε μια ηλικία που λίγοι έφτασαν!

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4

Θα δεις ότι οι πιο ισχυροί άνθρωποι και όσοι κατέχουν υψηλά αξιώματα

υπαινίσσονται ότι επιθυμούν να έχουν ελεύθερο χρόνο, τον

επευφημούν, και τον προτιμούν από όλα τα άλλα καλά που έχουν.

Μερικές φορές επιθυμούν, αν αυτό θα μπορούσε να γίνει με ασφάλεια,

να αρνηθούν τη δόξα τους. Έτσι, παρ’ ότι τίποτε δεν γίνεται χωρίς

σφυροκόπημα ή θρυμματισμό, η Τύχη τους συντρίβεται.

Ο θεοποιημένος Αύγουστος, στον οποίο οι θεοί έδωσαν περισσότερες

χάρες από ό,τι σε οποιονδήποτε άλλο θνητό, δεν έπαψε να προσεύχεται

για ξεκούραση και να αναζητά να απαλλαγεί από τις δημόσιες

υποθέσεις. Σε κάθε του συζήτηση επέστρεφε σε αυτό το ζήτημα - στην

προσδοκία του για ελεύθερο χρόνο. Αυτή ήταν η γλυκιά, ακόμη και αν

ήταν μάταιη, παρηγοριά με την οποία έκανε ευχάριστους τους κόπους

του - το ότι μια μέρα θα ζούσε για τον εαυτό του. Σε μια επιστολή προς

τη Σύγκλητο, στην οποία υποσχόταν ότι η ξεκούρασή του δεν θα

στερείτο αξιοπρέπειας ούτε θα ήταν ανακόλουθη της πρώτης του

δόξας, βρήκα τα ακόλουθα λόγια: «Αλλά αυτά τα θέματα

αποδεικνύονται καλύτερα στην πράξη και όχι σε υποσχέσεις. Παρά

ταύτα, αφού η ευχάριστη πραγματικότητα απέχει ακόμη πολύ, η

διακαής μου επιθυμία για ελεύθερο χρόνο με οδήγησε να γεύομαι

προκαταβολικά κάποιες από τις χαρές αυτού του χρόνου μέσα από την

ευχαρίστηση των λέξεων». Ο ελεύθερος χρόνος φαινόταν κάτι τόσο

επιθυμητό που προσδοκούσε νοερά, αφού δεν μπορούσε να το

αποκτήσει στην πραγματικότητα. Αυτός, που είδε τα πάντα να

εξαρτώνται αποκλειστικά από αυτόν, αυτός που καθόρισε την τύχη

ανθρώπων και λαών, σκεφτόταν με περισσότερη χαρά τη μέρα που θα

παραμέριζε το μεγαλείο του. Ανακάλυψε ότι όσο γλυκά ήταν αυτά τα

καλά που έλαμπαν σε κάθε γη, τόσο πολλές κρυφές έγνοιες

αποκάλυπταν. Αναγκασμένος να αναμετριέται στην αρχή με τους

συμπατριώτες του, έπειτα με τους συναδέλφους του και τέλος με τους

συγγενείς του, αιματοκύλησε στεριές και θάλασσες.

Ακολούθησε το δρόμο της μάχης στη Μακεδονία, τη Σικελία, την

Αίγυπτο, τη Συρία και την Ασία και σχεδόν σε όλες τις χώρες, και όταν

τα στρατεύματά του είχαν κουραστεί χύνοντας τόσο ρωμαϊκό αίμα, τα

οδήγησε σε πολέμους με άλλους λαούς. Όσο έφερνε την ειρήνη στις

Αλπικές περιοχές και καθυπέτασσε τους εχθρούς που ξεφύτρωναν στην

καρδιά μιας αυτοκρατορίας όπου είχε έρθει η ειρήνη, όσο επέκτεινε τα

σύνορά της ακόμη και πέρα από το Ρήνο και τον Ευφράτη και το

Δούναβη, στην ίδια τη Ρώμη ο Μουρίνας, ο Καίπιος, ο Λέπιδος, ο

Ιγνάτιος και άλλοι ακόνιζαν τα ξίφη τους για να τον σφαγιάσουν. Δεν

είχε καλά καλά ξεφύγει από τις μηχανορραφίες αυτών και η ίδια του η

κόρη και όλοι οι ευγενείς νέοι που συνδέονταν με αυτή με δεσμούς

συγγένειας από μοιχεία σαν να ήταν ιεροί όρκοι, συχνά του

αναστάτωσαν τα χαμένα χρόνια - και επίσης υπήρξε και ο Παύλος, και

για δεύτερη φορά αναγκάστηκε να φοβηθεί μια γυναίκα που είχε

συμμαχήσει με κάποιον Αντώνιο10. Όταν απέκοψε αυτά τα έλκη μαζί

με τα ίδια τα μέλη που τα έφεραν, άλλα αναπτύσσονταν στη θέση τους.

Όπως ακριβώς συμβαίνει σε ένα σώμα, το οποίο αιματώνεται

υπερβολικά, έτσι και στη ζωή πάντα παρουσιάζεται κάπου μια ρωγμή.

Και έτσι αναζητούσε ελεύθερο χρόνο, ελπίζοντας και πιστεύοντας ότι

αυτό θα τον ανακούφιζε από το μόχθο. Αυτό προσευχόταν κάποιος που

ο ίδιος ήταν σε θέση να εισακούσει τις προσευχές των ανθρώπων.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5

Ο Μάρκος Κικέρωνας, που άνθρωποι όπως ο Κατιλίνας και ο Κλόδιος

και ο Πομπήιος και ο Κράσσος είχαν απορρίψει, κάποιοι ήταν ξεκάθαρα

εχθροί, κάποιοι άσπονδοι φίλοι, καθώς κλυδωνιζόταν πέρα δώθε με την

κρατική εξουσία και προσπαθούσε να γλιτώσει από τη συμφορά, και να

την παραγκωνίσει τελικά, ανίκανος καθώς ήταν να γαληνέψει στην

άνεση των υλικών αγαθών ή να κάνει υπομονή στις αντιξοότητες -

πόσες φορές δεν καταράστηκε το ίδιο το αξίωμα του ύπατου που

κατείχε, που άλλοτε το επαινούσε ατέρμονα, και όχι αδικαιολόγητα! Τι

δακρύβρεχτες λέξεις χρησιμοποίησε σε μια επιστολή προς τον Αττικό,

όταν τσάκισε ο Πομπήιος, και ο γιος του προσπαθούσε ακόμη να

θεραπεύσει τα τσακισμένα του χέρια στην Ισπανία! «Αναρωτιέσαι»

έλεγε «τι κάνω εδώ; Έχω ξεμείνει σχεδόν φυλακισμένος στην έπαυλή

μου στο Τούσκουλο». Στη συνέχεια προέβαινε και σε άλλες

διαπιστώσεις, θρηνώντας το παρελθόν του, παραπονούμενος για το

παρόν, απελπισμένος για το μέλλον. Ο Κικέρωνας χαρακτήρισε τον

εαυτό του «σχεδόν φυλακισμένο». Αλλά στην πραγματικότητα, ο σοφός

άνδρας δεν θα καταφύγει ποτέ σε έναν τόσο ταπεινό όρο, δεν θα είναι

ποτέ σχεδόν φυλακισμένος - αυτός ο οποίος πάντοτε κατείχε σταθερά

μιαν απεριόριστη ελευθερία, όντας κύριος του εαυτού του, ελέγχοντας

αφ’ υψηλού όλους τους άλλους. Γιατί τι θα μπορούσε να είναι πάνω από

αυτόν που είναι πάνω και από την Τύχη;

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 6

Όταν πολύς κόσμος από όλη την Ιταλία υποστήριζε τον Λίβιο Δρούσο,

ένα φαλακρό και γεμάτο ζωντάνια άνθρωπο, αυτός πρότεινε νέους

νόμους και τα βαριά μέτρα του Γράκχου Gracchi, βλέποντας ότι δεν

υπήρχε καμία διέξοδος από την ίδια του την πολιτική, την οποία ούτε

μπορούσε να ασκήσει ούτε όμως και να εγκαταλείψει αφού ο ίδιος

είχε αρχίσει την εφαρμογή της. Λέγεται ότι ο Λίβιος Δρούσος

παραπονέθηκε πικρά για την κουραστική ζωή που έζησε από τη στιγμή

που γεννήθηκε και ότι είχε αναφωνήσει ότι μόνος αυτός δεν είχε ποτέ

κάνει διακοπές όταν ήταν παιδί. Και αυτό γιατί, όσο ήταν ακόμη

ανήλικος, είχε το κουράγιο να πάρει το μέρος ενός ενόρκου που ήταν

ευνοϊκά διακείμενος στους κατηγορούμενους, και να κάνει, είναι

αλήθεια, τόσο αισθητή την παρουσία του στα δικαστήρια, ώστε είναι

πασίγνωστο πως σε ορισμένες δίκες εκβίασε μια ευνοϊκή απόφαση. Πού

επρόκειτο να οδηγήσει αυτή η πρόωρα ώριμη φιλοδοξία; Κάποιοι

γνωρίζουν ότι τέτοιο σθένος από τόσο μικρή ηλικία μπορεί να έχει ως

αποτέλεσμα μεγάλη προσωπική και δημόσια δυστυχία. Έτσι ήταν πολύ

αργά γι’ αυτόν να παραπονεθεί ότι δεν ξεκουράστηκε ποτέ, όταν από

την παιδική του ηλικία έφερνε μπελάδες και ενοχλήσεις στο Forum.

Κανείς δεν ξέρει αν τελικά αυτοκτόνησε. Πέφτοντας νεκρός ξαφνικά

από ένα τραύμα στη βουβωνική χώρα, κάποιοι αναρωτιούνται αν ο

θάνατός του ήταν εκούσιος, κανείς όμως δεν αναρωτήθηκε εάν πέθανε

στην ώρα του.

Θα ήταν περιττό να αναφέρω κι άλλες περιπτώσεις ανθρώπων που,

παρ’ ότι οι άλλοι τους θεωρούσαν τους πιο ευτυχισμένους ανθρώπους,

οι ίδιοι απεχθάνονταν κάθε πράξη τους, και κατέθεσαν μια αληθινή

μαρτυρία εναντίον τους. Μα με αυτά τα παράπονα δεν άλλαξαν ούτε

τους ίδιους ούτε τους άλλους. Αφού εξέφρασαν ελεύθερα τα

συναισθήματά τους με λόγια, επέστρεψαν στα συνηθισμένα. Κύριος

οίδε! Ζωές σαν τις δικές σας, παρ’ ότι θα έπρεπε να ξεπεράσουν τα

εκατό, θα συρρικνωθούν σε ένα συντομότερο διάστημα. Τα

ελαττώματά σας θα καταπιούν κάθε αίσθηση χρόνου. Το χρονικό

διάστημα που ζείτε, το οποίο η λογική μπορεί να επιμηκύνει, παρ’ ότι

περνά με φυσική ροή, αναγκαστικά σας διαφεύγει γρήγορα. Επειδή δεν

το αδράχνετε ούτε μπορείτε να το γυρίσετε πίσω ούτε να

καθυστερήσετε τα πιο γρήγορα πράγματα στον κόσμο, αλλά τους

επιτρέπετε να ξεγλιστρούν σαν κάτι περιττό που μπορείτε να

αντικαταστήσετε.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 7

Αλλά ανάμεσα στους χειρότερους συγκαταλέγω επίσης όσους δεν

έχουν χρόνο παρά για το κρασί και τη λαγνεία. Επειδή κανείς δεν έχει

πιο επονείδιστες έγνοιες13. Οι άλλοι, ακόμη και αν το κενό όνειρο της

δόξας τούς έχει γίνει εμμονή, ξεστρατίζουν παρόμοια. Αν και θα μου

αναφέρεις αυτούς που είναι τσιγκούνηδες και άπληστοι ή οξύθυμοι ή

ασχολούμενοι με άδικα μίση και άδικους πολέμους, όλοι αυτοί

σφάλλουν με έναν περισσότερο ανθρώπινο τρόπο. Αλλά αυτοί που είναι

καθηλωμένοι στις ηδονές του στομαχιού και στη λαγνεία, φέρουν το

στίγμα της ατιμίας. Ψάξτε τις ώρες αυτών των ανθρώπων, δείτε πόσο

χρόνο αφιερώνουν σε λογαριασμούς, πόσο στο να στήνουν παγίδες,

πόσο στο να τις φοβούνται, πόσο στο να πληρώνουν δικαστήρια, πόσο

στο να δικάζονται, πόσο στο να δίνουν ή να λαμβάνουν χρηματικές

εγγυήσεις, πόσο σε συμπόσια -αφού ακόμη και αυτά τώρα πια

κατάντησαν ένα είδος δουλειάς-, και θα διαπιστώσετε πόσο τα

ενδιαφέροντά τους, είτε τα αποκαλέσεις καλά είτε κακά, δεν τους

αφήνουν καν το χρόνο να πάρουν ανάσα.

Τελικά, όλοι συμφωνούν ότι όποιος ασχολείται με πολλά πράγματα δεν

μπορεί να ακολουθήσει με συνέπεια καμιά πορεία -ακόμη και να είναι

εύγλωττος ή να έχει κάνει προοδευτικές σπουδές- αφού το μυαλό, όταν

μοιράζεται σε πολλά ενδιαφέροντα, δεν εμβαθύνει σε τίποτε, αλλά

απορρίπτει όλα όσα το παραγεμίζουν. Ο πολυάσχολος άνθρωπος

ασχολείται με τη ζωή του λιγότερο από ό,τι με οτιδήποτε άλλο: τίποτε

δεν είναι πιο δύσκολο να μάθει κανείς. Για όλα τα υπόλοιπα υπάρχουν

πολλοί δάσκαλοι. Κάποια τα κατέχουν πολύ καλά ακόμη και τα μικρά

παιδιά, που συχνά παίζουν το δάσκαλο. Όμως χρειάζεται μια ολόκληρη

ζωή να μάθει κάποιος πώς να ζει, και -κάτι που ίσως σε κάνει να

αναρωτηθείς ακόμη περισσότερο- χρειάζεται μια ολόκληρη ζωή να

μάθει κάποιος πώς να πεθάνει. Πολλοί σπουδαίοι άνθρωποι, έχοντας

παραμερίσει όλα τους τα βάρη, έχοντας αρνηθεί πλούτη, δουλειά και

χαρές, έθεσαν βασικό τους στόχο μέχρι το τέλος της ζωής τους να

μάθουν πώς να ζουν. Παρά ταύτα οι περισσότεροι από αυτούς έφυγαν

από τη ζωή ομολογώντας ότι ακόμη αγνοούν πώς να ζουν - και αυτοί

ξέρουν ακόμη λιγότερα. Πιστέψτε με, πρέπει κάποιος να είναι μεγάλη

φυσιογνωμία και υπεράνω κάθε ανθρώπινης αδυναμίας που θέλει το

χρόνο μόνο για τον εαυτό της, και αυτό συνεπάγεται ότι η ζωή ενός

τέτοιου ανθρώπου διαρκεί πολύ, επειδή αφιέρωσε αποκλειστικά στον

εαυτό του όσο χρόνο διέθετε. Κανείς από αυτούς δεν ήταν νωθρός και

παραμελημένος. Κανείς δεν ήταν υποχείριο κάποιου άλλου, αφού,

περιφρουρώντας τον μικρόψυχα, δεν βρήκε κάτι άλλο, με το οποίο να

αξίζει να ανταλλάξει το χρόνο του. Και έτσι αυτός ο άνθρωπος είχε

αρκετό χρόνο, αλλά όσοι αφέθηκαν να τους ληστέψουν «τα κοινά» τον

περισσότερο χρόνο της ζωής τους, αναγκαστικά είχαν τόσο λίγο χρόνο

στη διάθεσή τους.

Και δεν έχεις κανένα λόγο να υποθέτεις ότι αυτοί οι άνθρωποι δεν

γνωρίζουν μερικές φορές την απώλεια αυτή. Πράγματι, θα ακούσεις

πολλούς από αυτούς που βαρύνονται από μεγάλη άνεση υλικών

αγαθών να αναφωνούν κάποτε ανάμεσα στο πλήθος των πελατών τους

ή όταν αγορεύουν στα δικαστήρια ή στις υπόλοιπες ένδοξες κακοτυχίες

τους: «Δεν έχω καμία πιθανότητα να ζήσω». Φυσικά και δεν έχεις καμία

πιθανότητα! Όλοι όσοι σε καλούν επιτακτικά να ασχοληθείς μαζί τους,

σε αποσπούν από τον εαυτό σου. Πόσες μέρες σου έκλεψε αυτός ο

κατηγορούμενος; Πόσες αυτός ο υποψήφιος; Πόσες αυτή η κουρασμένη

ηλικιωμένη γυναίκα που χάνει τους φυσικούς της κληρονόμους από

πρόωρο θάνατο; Πόσες αυτός ο άνθρωπος που ντρέπεται επειδή

εξάπτει την απληστία των επίδοξων κληρονόμων; Πόσες αυτός ο πολύ

ισχυρός φίλος που έχει εσένα και τους ομοίους σου στη λίστα όχι των

φίλων αλλά των παρατρεχάμενων; Έλεγξε και, θα έλεγα, και ξαναδές

τις μέρες της ζωής σου. Θα τις βρεις λιγοστές, και ακόμη λιγότερες θα

σου έχουν απομείνει. Αυτός που ευχήθηκε την εξουσία της Ρώμης, όταν

την αποκτά, επιθυμεί να την παραμερίσει, λέγοντας ξανά και ξανά:

«Πότε θα τελειώσει αυτό το μαρτύριο!» Αυτός ο άνθρωπος κανονίζει τα

παίγνια15 και, αφού στοιχηματίσει πολλά στη νίκη του, τότε λέει:

«Πότε θα τα ξεφορτωθώ όλα αυτά;» Αυτός ο δικηγόρος κάνει

λεονταρισμούς στο Forum, και συγκεντρώνει ένα μεγάλο πλήθος που

απλώνεται πέρα από εκεί που μπορεί να ακουστεί η φωνή του, και παρ’

όλα αυτά λέει: «Πότε θα έρθει η στιγμή της ανάπαυσης;» Όλοι βιάζουν

τη ζωή τους και υποφέρουν επειδή λαχταρούν το μέλλον και

κουράζονται από το παρόν. Αλλά αυτός που επενδύει όλο του το χρόνο

για τις δικές του ανάγκες, που σχεδιάζει την κάθε μέρα σαν να ήταν η

τελευταία του, ούτε προσδοκά ούτε φοβάται το αύριο. Ποια καινούρια

χαρά μπορεί να συμβεί; Όλες είναι γνωστές, όλες τις έχουμε ζήσει. Η

Παντοδύναμη Τύχη μπορεί να κάνει τα υπόλοιπα όπως θέλει. Η ζωή του

είναι ήδη ασφαλής. Κάτι μπορεί να προστεθεί, τίποτε δεν μπορεί να

αφαιρεθεί, και καθετί παραπάνω θα το αισθανόμαστε σαν το

παραπάνω φαγητό που τρώει ένας ήδη χορτασμένος άνθρωπος, το

οποίο δεν το επιθυμεί, αλλά παρά ταύτα καταναλώνει.

Και δεν είναι αρκετός λόγος τα γκρίζα μαλλιά κάποιου ή οι ρυτίδες του

για να πιστεύεις ότι έχει ζήσει πολλά χρόνια. Δεν έχει ζήσει πολύ, είναι

πολύ καιρό ζωντανός. Δεν θα σκεφτόσουν ότι αυτός ο άνθρωπος έκανε

ένα μακρύ ταξίδι, ενώ στην πραγματικότητα τον βρήκε μια άγρια

θύελλα αμέσως μόλις βγήκε από το λιμάνι και παρασύρθηκε εδώ κι εκεί

από τους ανέμους που λυσσομανούσαν από παντού, και έκανε κύκλους

γύρω από το ίδιο σημείο; Δεν έχει ταξιδέψει πολύ, όμως παράδερνε

πολύ.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 8

Συχνά απορώ όταν βλέπω κάποιους να ζητούν το χρόνο των άλλων και

αυτούς που οι άλλοι τους ζητούν το χρόνο τους να είναι επιεικείς. Και οι

δυο καρφώνουν το βλέμμα στην αναζήτηση του χρόνου, και όχι σε

αυτούς ή στον ίδιο το χρόνο. Σαν να είναι τίποτε αυτό που τους ζητούν

και τίποτε αυτό που τους δίνεται. Οι άνθρωποι είναι επιπόλαιοι με το

πολυτιμότερο αγαθό στον κόσμο, αλλά κάνουν σαν να μη το βλέπουν

επειδή είναι κάτι άυλο, επειδή δεν το αντιλαμβάνεται ηματιά τους, και

γι’ αυτόν το λόγο θεωρείται κάτι φτηνό - ούτε καν, θεωρείται κάτι που

σχεδόν δεν έχει καθόλου αξία. Οι άνθρωποι συγκεντρώνουν μεγάλα

αποθέματα από συντάξεις και επιδόματα, με αντάλλαγμα εργασία ή

υπηρεσίες ή προσπάθεια. Αλλά κανείς δεν δίνει αξία στο χρόνο. Όλοι

τον χρησιμοποιούν αφειδώλευτα, σαν να μην κοστίζει τίποτε. Αλλά

κοιτάξτε πώς οι ίδιοι άνθρωποι πέφτουν στα πόδια των γιατρών αν

αρρωστήσουν και δουν τον κίνδυνο του θανάτου να τους πλησιάζει,

δείτε πόσο έτοιμοι είναι αν απειληθούν με θανατική ποινή να

δαπανήσουν όλα τα υπάρχοντά τους προκειμένου να κρατηθούν στη

ζωή! Τόσο ευμετάβλητα είναι τα συναισθήματά τους. Αλλά, αν ο

καθένας γνώριζε τα χρόνια ζωής που του απομένουν, όπως γνωρίζει τα

χρόνια που έζησε, πόσο θα αναστατώνονταν όσοι θα έβλεπαν ότι τους

απομένουν λίγα χρόνια, με πόση οικονομία θα τα ζούσαν! Και πάλι

όμως, είναι εύκολο να διαθέσουν ένα ποσό το οποίο είναι

εξασφαλισμένο, όσο μικρό και αν είναι αυτό. Αλλά πρέπει κάποιος να

δια-φυλάξει πιο προσεκτικά αυτό το οποίο δεν ξέρει πότε τελειώνει.

Παρά ταύτα δεν υπάρχει λόγος να υποθέσεις ότι αυτοί οι άνθρωποι δεν

γνωρίζουν πόσο πολύτιμο αγαθό είναι ο χρόνος. Έτσι, όσοι αγαπούν με

μεγάλη αφοσίωση, συνηθίζουν να λένε ότι είναι έτοιμοι να δώσουν

κάποια από τα χρόνια τους στον αγαπημένο τους. Και όντως τα

προσφέρουν, χωρίς να το αντιλαμβάνονται. Αλλά το αποτέλεσμα της

προσφοράς τους είναι ότι και οι ίδιοι υποφέρουν από την απώλεια,

χωρίς επιπλέον να αυξάνουν τα χρόνια ζωής των αγαπημένων τους.

Αλλά το κυριότερο που αγνοούν είναι ότι υποφέρουν από αυτή την

απώλεια. Έτσι, είναι αβάσταχτο να φεύγει κάτι που είναι χαμένο χωρίς

να έχει κανείς αντιληφθεί κάτι τέτοιο. Και όμως κανείς δεν θα φέρει

πίσω τα χρόνια, κανείς δεν θα παραχωρήσει περισσότερα. Η ζωή θα

εξακολουθήσει το δρόμο της, και ούτε θα γυρίσει πίσω ούτε θα

διορθώσει την πορεία της. Θα παραμείνει αθόρυβη, δεν θα σου θυμίσει

πόσο γρήγορα περνά. Σιωπηλή θα συνεχίσει να γλιστρά.

Δεν θα γίνει πιο μεγάλη, επειδή θα το προστάζει ένας βασιλιάς ή θα το

χειροκροτήσει το κοινό. Όπως άρχισε την πρώτη μέρα, έτσι θα

συνεχίσει. Δεν θα στρίψει πουθενά, δεν θα καθυστερήσει πουθενά. Και

ποιο θα είναι το αποτέλεσμα; Είχες απορροφηθεί, η ζωή πέρναγε

βιαστικά. Εν τω μεταξύ, ο θάνατος θα φτάσει στην πόρτα σου, και για

αυτόν, εκών άκων, πρέπει να βρεις χρόνο.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9

Δεν μπορεί να υπάρξει τίποτε πιο ανόητο από την άποψη αυτών που

καυχώνται για την προνοητικότητά τους. Μένουν εξαντλητικά

απασχολημένοι προκειμένου να δημιουργήσουν τις προϋποθέσεις για

να ζήσουν καλύτερα. Περνούν τη ζωή τους με το να ετοιμάζονται να

ζήσουν!

Βρίσκουν το νόημα της ζωής με το βλέμμα σε ένα απώτατο μέλλον. Και

όμως, η αναβολή είναι η μεγαλύτερη σπατάλη ζωής. Τους στερεί από

την κάθε μέρα, τους στερεί το τώρα με την υπόσχεση ενός μετά. Το

μεγαλύτερο εμπόδιο για τη ζωή είναι η προσμονή, που εξαρτάται από

το αύριο και σπαταλά το σήμερα. Τακτοποιείς ό,τι είναι στα χέρια της

Τύχης και αφήνεις να περνά ό,τι βρίσκεται στο δικό σου χέρι. Πού

κοιτάζεις άραγε; Πού αποσκοπείς; Όλα όσα πρόκειται να συμβούν,

βρίσκονται στην αβεβαιότητα. Ζήσε τη ζωή σου αμέσως! Δες πώς

κραυγάζουν οι μεγαλύτεροι ποιητές και, σαν από θεία έμπνευση,

τραγουδούν το σωτήριο άσμα:

Η ευτυχέστερη μέρα της ταπεινής

ζωής των θνητών

είναι πάντα αυτή που πρώτη

γοργοδιαβαίνει.

«Γιατί καθυστερείς;» λέει. «Γιατί είσαι νωθρός; Αν δεν αδράξεις τη μέρα,

αυτή ξεγλιστρά». Ακόμη και αν την αδράξεις, συνεχίζει να ξεγλιστρά.

Παρά ταύτα πρέπει να ανταγωνίζεσαι με τον ίδιο το χρόνο πόσο

γρήγορα τον χρησιμοποιείς, όπως όταν πρέπει να πιεις γρήγορα από

ένα χείμαρρο που ορμά χωρίς να ξεχειλίζει πάντα. Και επίσης, ο ποιητής

το διατυπώνει αξιοθαύμαστα για να απορρίψει τη μομφή για την

ατέρμονη καθυστέρηση, μιλώντας όχι «για την καλύτερη εποχή», αλλά

«για την καλύτερη μέρα». Γιατί, όσο άπληστος και να είσαι, αφήνεις

μπροστά σου μήνες και χρόνια να περνούν, ασυλλόγιστα και αργά, παρ’

ότι ο χρόνος περνά τόσο γρήγορα; Ο ποιητής σού μιλά για τη μέρα, γι’

αυτή τη μέρα που πετά και χάνεται.

Υπάρχει, λοιπόν, καμία αμφιβολία ότι για τους άτυχους θνητούς, ήτοι

για ανθρώπους που είναι απασχολημένοι σε διάφορα, η ευτυχής ημέρα

δεν είναι η πρώτη που φεύγει; Τα γηρατειά τούς εκπλήσσουν, ενώ το

μυαλό τους είναι ακόμη παιδιάστικο, και φτάνουν σε αυτά ανέτοιμοι

και άοπλοι, αφού δεν έχουν προετοιμαστεί για αυτά. Πέφτουν πάνω

τους ξαφνικά και αναπάντεχα, δεν παρατήρησαν ότι έρχονταν όλο και

πιο κοντά μέρα με τη μέρα. Όπως η συζήτηση ή το διάβασμα ή η βαθιά

ενασχόληση με κάποια ζητήματα σαγηνεύουν, αποσπούν την προσοχή

του ταξιδιώτη, και διαπιστώνει ότι έχει φτάσει το τέλος του ταξιδιού

του πριν καταλάβει ότι πλησίαζε, ακριβώς έτσι συμβαίνει και με το

ατέρμονο και τόσο γρήγορο ταξίδι της ζωής, το οποίο κάνουμε με την

ίδια μακαριότητα είτε κοιμόμαστε είτε είμαστε ξύπνιοι. Όσοι είναι

αφηρημένοι, το αντιλαμβάνονται μόλις τελειώνει.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 10

Αν επέλεγα να διαπραγματευτώ το θέμα μου σε κεφάλαια, το καθένα

για ένα διαφορετικό αποδεικτικό στοιχείο, θα προέκυπταν πολλά

επιχειρήματα για το ότι οι πολυάσχολοι άνθρωποι θεωρούν τη ζωή

πολύ σύντομη. Αλλά ο Φαβιανός, που δεν ήταν κάποιος μοντέρνος

φιλόσοφος, αλλά ένας από τους γνήσιους και παλαιάς κοπής

φιλοσόφους, συνήθιζε να λέει ότι οφείλουμε να πολεμάμε τα πάθη μας

με τις βασικές μας δυνάμεις, όχι με τεχνάσματα, και ότι η γραμμή της

μάχης πρέπει να ορίζεται από μια τολμηρή επίθεση, όχι από

μικροενοχλήσεις. Αυτή η σοφιστεία δεν είναι λειτουργική, αφού τα

πάθη πρέπει όχι να τα «τσιμπάς», αλλά να τα συντρίβεις. Έτσι, δεν

πρέπει μόνο να επικρίνουμε τους ανθρώπους που πέφτουν θύματα των

παθών, καθένα για τα ιδιαίτερα λάθη του, θα έλεγα ότι πρέπει να τους

εκπαιδεύουμε, και όχι απλώς να τους λυπόμαστε.

Η ζωή χωρίζεται σε τρεις περιόδους -αυτή που πέρασε, αυτή που τώρα

διανύουμε και αυτή που θα ακολουθήσει. Από αυτές, το παρόν είναι

σύντομο, το μέλλον αμφίβολο και το παρελθόν βέβαιο. Για τούτο το

λόγο και το τελευταίο είναι αυτό το οποίο η Τύχη δεν μπορεί πια να

ελέγξει, αυτό το οποίο δεν μπορεί καμιά ανθρώπινη δύναμη να φέρει

πίσω. Αλλά οι άνθρωποι οι οποίοι είναι αφηρημένοι ή απορροφημένοι

σε άλλα, το χάνουν. Καθώς δεν έχουν καθόλου χρόνο να κοιτάξουν

πίσω στο παρελθόν και, ακόμη και αν είχαν, δεν τους είναι ευχάριστο

να αντικρίσουν κάτι για το οποίο θα πρέπει να μετανιώσουν. Έτσι, είναι

απρόθυμοι να κατευθύνουν τις σκέψεις τους πίσω στις αναίτια

σπαταλημένες ώρες. Και όσων τα ελαττώματα κρύβονταν κάτω από

μια κάποια σαγήνη στιγμιαίας ευχαρίστησης, φανερώνονται αν

κοιτάξουν το παρελθόν, και έτσι δεν έχουν το κουράγιο να γυρίσουν σε

αυτές τις ώρες. Κανείς δεν γυρνά με τη θέλησή του τη σκέψη του πίσω

στο παρελθόν, παρά μόνο αν όλες οι πράξεις του έχουν λογοκριθεί από

τη συνείδησή του, που δεν γελιέται ποτέ. Αυτός που φιλόδοξα

εποφθαλμιά, υπερήφανα περιφρόνησε, αστόχαστα κατέκτησε, ύπουλα

πρόδωσε, άπληστα άρπαξε ή ασυλλόγιστα σπατάλησε, πρέπει

αναγκαστικά να φοβάται την ίδια του τη μνήμη. Και όμως, αυτό είναι το

μέρος του χρόνου μας που είναι καθαγιασμένο και ξεχωριστό, μακριά

από κάθε ανθρώπινη αναποδιά και πέρα από τη δύναμη της Τύχης, το

μέρος που δεν ταράζει καμία ανάγκη, κανένας φόβος, καμία αρρώστια.

Αυτό κανείς δεν μπορεί να το ταράξει ή να το αρπάξει, είναι ένα

παντοτινό και ήρεμο κτήμα. Το παρόν προσφέρει μόνο μια μέρα με τα

λεπτά της κάθε φορά. Αλλά όλες οι μέρες του χρόνου που πέρασε θα

εμφανιστούν όταν τις προσκαλέσεις, θα σε κάνουν να υποφέρεις για να

τις κρατήσεις με τη θέλησή σου, κάτι που αυτοί που είναι αφηρημένοι ή

απασχολημένοι δεν έχουν χρόνο να πράξουν. Ο ήρεμος και ατάραχος

νους έχει τη δύναμη να περιφέρεται άσκοπα σε όλες τις στιγμές της

ζωής του. Αλλά ο νους των απορροφημένων σε διάφορα, σαν να

βαρύνεται από ένα ζυγό, δεν μπορεί να γυρίσει και να κοιτάξει πίσω.

Έτσι, η ζωή τους χάνεται σε μια άβυσσο. Και, όπως είναι ανώφελο όσο

νερό και να βάλεις σε ένα σκεύος, αν δεν έχει πυθμένα18, να το

κρατήσει, έτσι συμβαίνει και με το χρόνο - δεν έχει σημασία πόσος

χρόνος δίνεται. Αν δεν υπάρχει τίποτε για να χωρέσει σε αυτόν, περνά

από τις χαραμάδες του νου. Το παρόν είναι πολύ σύντομο, τόσο

σύντομο, πράγματι, που σε κάποιους μοιάζει να είναι ελάχιστο. Καθώς

είναι πάντα σε κίνηση, ρέει και περνά βιαστικά. Σταματά να υπάρχει

πριν έρθει, και δεν μπορεί πια να ανέχεται καθυστερήσεις παρά από το

στερέωμα και τα άστρα, των οποίων η αέναη κίνηση δεν τα αφήνει να

ακολουθήσουν την ίδια πορεία. Έτσι, ο απορροφημένος άνθρωπος

ασχολείται μόνο με το παρόν, και είναι τόσο σύντομο, που δεν μπορεί

να το αρπάξει, και ακόμη και αυτό το παρόν τού το κλέβουν,

διασπασμένοι καθώς είναι σε πολλά και διάφορα.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 11

Με μια λέξη, θα ήθελες να μάθεις πώς συμβαίνει και δεν ζουν μακρό βίο;

Δες πόσο διακαώς επιθυμούν να ζήσουν πολύ! Εξασθενημένοι γέροντες

εκλιπαρούν στις προσευχές τους για λίγα παραπάνω χρόνια .

Προσποιούνται ότι είναι νεότεροι από την ηλικία τους, βολεύονται με

ένα ψέμα και αρέσκονται να εξαπατούν τους εαυτούς τους σαν να

εξαπατούν τη Μοίρα την ίδια στιγμή. Αλλά, όταν τελικά κάποια

αδυναμία τούς θυμίσει τη θνητότητά τους, πεθαίνουν μέσα σε φρικτό

τρόμο, νιώθοντας ότι τους σέρνουν έξω από τη ζωή και όχι ότι απλώς

εγκαταλείπουν τη ζωή. Φωνάζουν ότι στάθηκαν ανόητοι επειδή δεν

έζησαν στην πραγματικότητα, και ότι αν καταφέρουν να ξεφύγουν από

την αρρώστια θα ζήσουν με άνεση ελεύθερου χρόνου. Τότε τελικά

φαίνεται πόσο ανώφελα πάσχισαν για πράγματα που δεν χάρηκαν και

ότι όλοι οι κόποι τους πήγαν χαμένοι για το τίποτα. Από την άλλη

πλευρά, γιατί να μην είναι άνετη και χαλαρή η ζωή αυτών που έζησαν

μακριά από κάθε δουλειά; Κανένα κομμάτι της ζωής τους δεν

εκχωρήθηκε σε κάποιο άλλο, κανένα δεν σπαταλήθηκε εδώ κι εκεί,

τίποτε δεν αφέθηκε στην Τύχη, τίποτε δεν παραμελήθηκε, τίποτε δεν

αποσπάστηκε, τίποτε δεν έμεινε αχρησιμοποίητο. Όλη η ζωή, να το

πούμε έτσι, απέδωσε καρπούς. Και έτσι, όσο μικρή και να είναι, είναι

επαρκώς αρκετή, και έτσι, όταν έρθει η τελευταία του μέρα, ο σοφός

άνθρωπος δεν θα διστάσει να συναντήσει το θάνατο με σταθερό βήμα.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 12

Ίσως αναρωτιέσαι ποιον αποκαλώ «απασχολημένο». Δεν υπάρχει λόγος

να νομίζεις ότι εννοώ μόνο εκείνους που απομονώθηκαν από τα κοινά,

εκείνους που μπορείς να δεις να συντρίβονται είτε ένδοξα από το ίδιο

το πλήθος των οπαδών τους είτε περιφρονημένα από κάποιον άλλον,

αυτούς των οποίων οι κοινωνικές υποχρεώσεις τούς βγάζουν από τα

σπίτια τους και τους κάνουν να ξεροσταλιάζουν μπροστά στις πόρτες

άλλων ή εκείνον που οι πραιτοριανοί θεωρούν ότι ασχολείται με το

κέρδος και είναι ως προς τούτο κακόφημος και μια μέρα θα

κακοφορμίσει. Ακόμη και ο ελεύθερος χρόνος κάποιων ανθρώπων είναι

γεμάτος ασχολίες: στην έπαυλη ή στο άρμα τους, ενώ είναι μόνοι, ενώ

έχουν αποτραβηχτεί από όλους τους άλλους, είναι αυτοί οι ίδιοι η

βασική πηγή σκοτούρας. Θα λέγαμε ότι αυτοί ζουν όχι με ελεύθερο

χρόνο, αλλά σε απασχολημένη ραστώνη. Θα έλεγες ότι ασχολείται με

τον ελεύθερο χρόνο του αυτός τον οποίο βλέπεις να τακτοποιεί με

σχολαστικότητα τη συλλογή του με κορινθιακά χάλκινα αντικείμενα,

αυτός που διαπιστώνεις ότι η μανία για κάτι μικρό τού κοστίζει ακριβά

και ο οποίος δαπανά το μεγαλύτερο μέρος κάθε μέρας πάνω από

σκουριασμένα θραύσματα χαλκού;

Ποιος πάει στη δημόσια παλαίστρα (ντροπή μας, αλλά καταπιανόμαστε

με ελαττώματα που δεν είναι καν ρωμαϊκά) για να παρακολουθήσει

λεβεντόπαιδα να διαπληκτίζονται; Ποιος ξεχωρίζει τα υποζύγιά του σε

ζευγάρια ίδιας ηλικίας και χρώματος; Ποιος θρέψει όλους τους νεαρούς

αθλητές; Πες μου, θα έλεγες ότι έχουν ελεύθερο χρόνο όσοι

καλλωπίζονται με τις ώρες στον κουρέα, κόβοντας τις τρίχες που

μεγάλωσαν το προηγούμενο βράδυ και μιλώντας σοβαρά για κάθε

τρίχα χωριστά; Όσο ο κουρέας ή ξεμπερδεύει τις ανακατωμένες τρίχες

ή καλύπτει τα αραιωμένα μαλλιά φέρνοντας τρίχες από τη μια πλευρά

στην άλλη, περνώντας τες πάνω από το μέτωπο; Πώς θυμώνουν όταν ο

κουρέας είναι κάπως απρόσεκτος, σαν να κούρευε κάποιον πραγματικά

άξιο να ονομάζεται άνθρωπος! Πώς φουντώνουν κι αρπάζονται αν ένα

μέρος από την πλούσια κόμη τους κοπεί αδέξια, αν σε κάποιο σημείο

δεν είναι αρκετά τακτοποιημένη, αν δεν είναι ολόκληρη τακτοποιημένη

σε σωστές μπούκλες! Ποιος από αυτούς δεν θα προτιμούσε καλύτερα

να είναι ανάστατο το κράτος παρά τα μαλλιά του αχτένιστα; Ποιος από

αυτούς δεν ενδιαφέρεται περισσότερο να είναι το κεφάλι του

καλοχτενισμένο παρά ασφαλές; Ποιος από αυτούς δεν προτιμά

περισσότερο να είναι καλοκουρεμένος παρά ζωντανός; Θα έλεγες ότι

έχουν ελεύθερο χρόνο και ασχολούνται με αυτόν όσοι γεμίζουν το

χρόνο τους με χτένες και καθρέφτες; Και όσοι ασχολούνται με το να

συνθέτουν, να ακούν και να μαθαίνουν τραγούδια, ενώ τσακίζουν στα

τσαλίμια ενός οκνηρού σκοπού τη φωνή τους, που η Φύση αποφάσισε

να είναι σωστή στον παραμικρό της φθόγγο; Όσοι πάντα κρατούν με τα

δάχτυλά τους το ρυθμό κάποιου τραγουδιού που έχουν στο μυαλό τους,

που μουρμουρίζουν ένα σκοπό ενώ πρέπει να ασχοληθούν με σοβαρά,

συχνά ακόμη και με μελαγχολικά, θέματα; Αυτοί δεν έχουν ελεύθερο

χρόνο, έχουν απλώς ασχολίες που τους προκαλούν βαριεστημάρα. Και,

μα τον Ουρανό, τι συμπόσια κάνουν! Δεν μπορώ να μετρήσω τις ώρες

που δεν κάνουν τίποτε, αφού βλέπω με τι αγωνία τοποθετούν τα

ασημένια τους πιάτα, πόσο επιμελώς δένουν τους χιτώνες των

χαριτωμένων νεαρών σκλάβων τους, πώς παρακολουθούν με κομμένη

την ανάσα τον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζει στο πιάτο ο

μάγειραςτον αγριόχοιρο, με πόση βιάση αμούστακα αγόρια σπεύδουν

να επιτελέσουν τα καθή-κοντά τους με μια μόνη χειρονομία αυτών, με

πόση δεξιοτεχνία και σύμφωνα με συγκεκριμένους κανόνες

τεμαχίζονται τα πουλερικά, με πόση προσοχή οι φουκαράδες

σκουπίζουν το σάλιο των μέθυσων. Με τέτοιους τρόπους γυρεύουν να

αποκτήσουν τη φήμη του απαιτητικού και λεπτολόγου ανθρώπου, και

σε τέτοια έκταση τους ακολουθούν οι κακές τους έξεις σε κάθε στιγμή

της ιδιωτικής τους ζωής, ώστε δεν μπορούν ούτε να φάνε ούτε να πιουν

χωρίς επίδειξη. Και δεν θα συμπεριλάβω σε όσους έχουν ελεύθερο

χρόνο ούτε όσους τριγυρίζουν εδώ κι εκεί σε σέντια και

υποβασταζόμενο ανάκλιντρο και είναι ακριβείς στην ώρα της ιππασίας

τους και δεν τολμούν ούτε να διανοηθούν να την παραλείψουν, που

άλλοι τους θυμίζουν πότε πρέπει να πλυθούν, πότε να κολυμπήσουν,

πότε να δειπνήσουν. Είναι τόσο εξασθενημένοι από την υπερβολική

κόπωση του καλομαθημένου μυαλού τους, που δεν μπορούν να

συνειδητοποιήσουν μόνοι τους πότε πεινούν! Άκουσα ότι κάποιος από

αυτούς τους παραχαϊδεμένους -δεδομένου ότι θεωρείται κανάκεμα να

ξεχάσεις τις ανθρώπινες συνήθειες- όταν τον σήκωσαν στα χέρια από

το μπάνιο και τον τοποθέτησαν στην ατομική του σέντια, ρώτησε:

«Τώρα κάθομαι;» Νομίζεις ότι αυτός ο άνθρωπος, ο οποίος δεν γνωρίζει

εάν κάθεται, γνωρίζει εάν υπάρχει, εάν βλέπει, εάν έχει ελεύθερο χρόνο;

Δυσκολεύομαι να πω εάν τον οικτίρω περισσότερο επειδή δεν γνωρίζει

ή προσποιείται ότι δεν γνωρίζει. Είναι πραγματικά ευεπίφοροι στη

λησμονιά πολλών πραγμάτων, αλλά επίσης προσποιούνται ότι ξεχνούν

πολλά. Κάποια ελαττώματα τους ευχαριστούν ως απόδειξη της

ευμάρειάς τους.

Φαίνεται σαν να πρόκειται για τη χαμερπή και ανάξια λόγου πλευρά

του ανθρώπου, που δεν γνωρίζει τι κάνει. Κατόπιν αυτού, φαντάσου ότι

οι μίμοι σκαρφίζονται διάφορους τρόπους για να περιγελάσουν την

τρυφή! Στην πραγματικότητα, είναι περισσότερα αυτά που

προσπερνούν οι κωμικοί μίμοι από όσα επινοούν, και είναι πια με τα

χρόνια τόσο απίστευτα πολλά τα στραβά στην εποχή μας, την τόσο

ευρηματική, που θα μπορούσαμε να κατηγορήσουμε τους μίμους ότι τα

παραβλέπουν. Αρκεί να σκεφτείς ότι υπάρχει κάποιος τόσο χαμένος

στην πολυτέλεια που χρειάζεται τα λόγια των άλλων για να αντιληφθεί

ότι είναι καθισμένος! Σε αυτή την περίπτωση ένας τέτοιος άνθρωπος

δεν έχει ελεύθερο χρόνο, πρέπει να βρεις ένα διαφορετικό όρο για να

περιγράφεις την κατάστασή του - είναι άρρωστος, ή μάλλον όχι, είναι

νεκρός. Ελεύθερο χρόνο έχει όποιος έχει συνείδηση του ελεύθερου

χρόνου του. Αλλά ο άλλος, ο οποίος είναι σχεδόν ζωντανός, αφού,

προκειμένου να γνωρίζει τις θέσεις του ίδιου του σώματός του,

χρειάζεται κάποιον να του τις υποδείξει - πώς θα μπορούσε να είναι

κύριος του όποιου λεπτού του χρόνου του;

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 13

Θα ήταν κουραστικό να αναφέρω όλους όσοι πέρασαν όλη τους τη ζωή

σε παρτίδες σκακιού ή πίσω από μια μπάλα ή εκθέτοντας τα σώματά

τους στον ήλιο για να αποκτήσουν τροπικό μαύρισμα. Δεν είναι

ελεύθεροι από ασχολίες αυτοί που επιλέγουν ηδονές χρονοβόρες και

γίνονται έτσι πολυάσχολοι. Για παράδειγμα, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι

αυτοί που ξοδεύουν την ώρα τους σε ανώφελα φιλολογικά θέματα είναι

εργατικοί κενόσπουδοι, και υπάρχουν αρκετοί από αυτούς πια ακόμη

και μεταξύ των Ρωμαίων. Παλιότερα, απέδιδαν στους Έλληνες μια

μικρο-αδυναμία να ψάχνουν πόσους κωπηλάτες είχε ο Οδυσσέας, ποια

είχε γραφτεί πρώτα, η Οδύσσεια ή η Ιλιάδα, εάν ήταν έργα του ίδιου

συγγραφέα, και ποικίλα ανάλογα ζητήματα, τα οποία, αν τα κρατήσεις

για τον εαυτό σου, σε καμία περίπτωση δεν ευχαριστούν το νου σου,

και, αν πάλι τα κοινοποιήσεις, σε κάνουν να φαίνεσαι πιο βαρετός και

από ένα λόγιο. Αλλά τώρα αυτό το μάταιο πάθος τού να μαθαίνει

κάποιος άχρηστα πράγματα έπληξε και τους Ρωμαίους. Τον τελευταίο

καιρό άκουσα κάποιον να διηγείται ποιος ήταν ο πρώτος Ρωμαίος

αξιωματούχος που έκανε αυτό ή το άλλο. Ο Ντιούλιος ήταν ο πρώτος

που νίκησε σε ναυμαχία, ο Κούριος Δεντάτος ήταν ο πρώτος που έβαλε

ελέφαντες στην κεφαλή του θριάμβου του. Και όμως, αυτά τα θέματα,

ακόμη και αν δεν προσθέτουν τίποτε στην αληθινή δόξα, θεωρούνται

ως περίβλεπτες υπηρεσίες προς το κράτος. Δεν υπάρχει κανένα όφελος

από μια τέτοια γνώση, παρά ταύτα κερδίζει την προσοχή μας με την

ελκυστικότητα που έχει ένα κενό θέμα. Θα δικαιολογούσαμε επίσης

όλους όσοι ασχολούνται με θέματα του τύπου: ποιος πρώτος έπεισε

τους Ρωμαίους να κατασκευάσουν κωπήλατα πλοία. Ήταν ο Κλαύδιος,

και αυτός ήταν ο βασικός λόγος για τον οποίο επονομάστηκε Κάουντεξ,

επειδή οι αρχαίοι δημιούργησαν μια κατασκευή συνενώνοντας πλατιά

σανίδια ξύλου, η οποία ονομάστηκε caudex, δεδομένου ότι και οι

Πινακίδες του Νόμου ονομάζονται κώδικες και, όπως παλιά έτσι και

μέχρι τις μέρες μας, τα πλοία που μεταφέρουν προμήθειες στον Τίβερη

ονομάζονται codicariae21. Αναμφίβολα και αυτά μπορεί να έχουν

κάποια σημασία - το γεγονός ότι ο Βαλέριος Κορβίνος ήταν ο πρώτος

κατακτητής της Μεσσήνης και ο πρώτος από τον οίκο των Βαλερίων

που έφερε την επωνυμία Μεσσάνας, επειδή υιοθέτησε ως επώνυμό του

το όνομα της πόλης που κατέκτησε, και αργότερα ονομάστηκε

Μεσσάλας, με τη σταδιακή παραφθορά του ονόματος από το λαό. Θα

επιτρέψεις άραγε σε κάποιον να ενδιαφερθεί επίσης και για το εξής -

ότι δηλαδή ο Λούκιος Σύλλας ήταν ο πρώτος που έφερε σε τσίρκο

ελεύθερα λιοντάρια, ενώ παλιότερα εμφάνιζαν λιοντάρια δεμένα με

αλυσίδες, και ότι ο βασιλιάς Βόκχους έστειλε ακοντιστές να τα

σκοτώσουν; Και, αναμφίβολα, αυτό επίσης μπορεί να το δικαιολογήσει

κάποιος - αλλά χρησιμεύει σε κάποιον ανώφελο σκοπό να γνωρίζω ότι

ο Πομπήιος ήταν ο πρώτος που έδειξε στο τσίρκο να σφαγιάζονται

δεκαοχτώ ελέφαντες, βάζοντας εγκληματίες να αναμετρηθούν μαζί

τους σε μια αναπαράσταση μάχης; Αυτός, ένας αρχηγός του κράτους ο

οποίος, σύμφωνα με μαρτυρίες, ξεχώριζε μακράν από τους υπόλοιπους

αρχηγούς για την ευγένεια της ψυχής του, θεώρησε ως αξιοσημείωτο

θέαμα να σκοτώνονται άνθρωποι με έναν καινούριο τρόπο. Πολεμούν

μέχρι θανάτου; Δεν αρκεί! Τους διαμελίζουν; Δεν αρκεί! Ας τους

συντρίψουν ζώα τερατώδους εκτοπίσματος! Θα ήταν καλύτερο αυτά τα

πράγματα να ξεχαστούν, ώστε εφεξής κανείς ισχυρός να μην τα μάθει

και να μη ζηλέψει απάνθρωπες πράξεις. Οποία τυφλότητα δίνει στο

μυαλό μας η αφθονία! Όταν αυτός έριχνε τόσα πλήθη αξιοθρήνητων

θνητών στα εξωτικά άγρια θηρία, όταν έδινε το σύνθημα για έναν

τέτοιο πόλεμο ανάμεσα σε τόσο παράταιρα όντα, όταν επέτρεπε να

χύνεται τόσο πολύ αίμα μπροστά στα μάτια του ρωμαϊκού λαού, ήταν ο

ίδιος που σύντομα θα αναγκαζόταν να χύσει περισσότερο αίμα. Τότε

πίστεψε ότι ήταν πάνω από τη δύναμη της Φύσης. Αλλά αργότερα,

αυτός ο ίδιος άνθρωπος, προδομένος από Αλεξανδρινούς,

δολοφονήθηκε από το στιλέτο του πιο αχρείου σκλάβου, και τότε

τελικά ανακάλυψε τι κενή κομπορρημοσύνη έκρυβε η επωνυμία του.

Αλλά για να επιστρέψω εκεί από όπου ξεκίνησε η παρέκβασή μου και

για να δείξω ότι κάποιοι άνθρωποι κοπιάζουν ανώφελα για τα ίδια

αυτά ζητήματα - ο άνθρωπος που ανέφερα, έλεγε ότι ο Μέτελλος, όταν

θριάμβευσε μετά τη νίκη του εναντίον των Καρχηδονίων στη Σικελία,

ήταν ο μόνος Ρωμαίος που έφερε μπροστά από το άρμα του εκατόν

είκοσι αιχμαλωτισμένους ελέφαντες. Επίσης έλεγε ότι ο Σύλλας ήταν ο

τελευταίος από τους Ρωμαίους που επέκτεινε το πομέριουμ, το οποίο

παλιότερα συνηθιζόταν να επεκτείνεται μετά την κατάκτηση ιταλικών,

αλλά ποτέ επαρχιακών, κτήσεων. Είναι περισσότερο χρήσιμο να

γνωρίζει κανείς αυτό, παρά το ότι το όρος Αβεντίνο, σύμφωνα με

αυτόν, βρίσκεται έξω από το πομέριουμ για ένα δυο λόγους, είτε επειδή

ήταν το μέρος στο οποίο οι πληβείοι είχαν αποσκιρτήσει είτε επειδή τα

πουλιά δεν έφεραν εκεί καλούς οιωνούς στον Ρέμο - και, παρομοίως,

αμέτρητες άλλες αναφορές οι οποίες είτε είναι παραγεμισμένες με

ψεύδη ή είναι ψευδείς; Έτσι, παρ’ ότι θεωρείς ότι αυτοί λένε όσα λένε

καλή τη πίστει, παρ’ ότι υπερασπίζονται την αλήθεια όσων γράφουν,

ποιοι θα κάνουν λιγότερα λάθη ακούγοντας τέτοιες ιστορίες; Ποιων τα

πάθη θα περιοριστούν; Ποιους θα κάνουν πιο γενναίους, ποιους πιο

δίκαιους, ποιους πιο ευγενείς; Ο φίλος μου ο Φαβιανός συνήθιζε να λέει

ότι κατά περίπτωση αμφέβαλλε για το κατά πόσο θα ήταν καλύτερα να

μην ασχολείται με τέτοια πράγματα από το να περιπλέκεται σε αυτά.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 14

Οι μόνοι από όλους τους ανθρώπους που έχουν ελεύθερο χρόνο είναι

όσοι αφιερώνουν χρόνο στη φιλοσοφία, μόνο αυτοί ζουν πραγματικά.

Γιατί δεν ικανοποιούνται με το να διαφυλάσσουν καλά μόνο τη δική

τους ζωή. Προσθέτουν αδιαλείπτως χρόνο στο δικό τους χρόνο ζωής.

Όλα τα ένδοξα χρόνια που πέρασαν, προστίθενται στο δικό τους

απόθεμα. Εκτός και αν είμαστε αγνώμονες, όλοι αυτοί οι άνθρωποι,

λαμπροί διαμορφωτές καθοσιωμένων σκέψεων, γεννήθηκαν για χάρη

μας. Για εμάς προετοίμασαν έναν καινούριο τρόπο ζωής. Από τον κόπο

άλλων ανθρώπων έχουμε οδηγηθεί στο να μπορούμε να δούμε τα πιο

όμορφα πράγματα που αναδύθηκαν από το σκοτάδι στο φως. Δεν

αποκλειόμαστε από καμία εποχή, έχουμε πρόσβαση σε κάθε εποχή, και

αν επιθυμούμε, με το μεγαλείο του νου, να διασχίσουμε τα στενά όρια

της ανθρώπινης αδυναμίας, υπάρχει άπλετος χρόνος μέσα στον οποίο

μπορούμε να περιπλανόμαστε. Μπορούμε να διαφωνούμε μαζί με το

Σωκράτη, μπορούμε να αμφιβάλλουμε όπως έκανε ο Καρνεάδης,

μπορούμε να βρούμε την ειρήνη όπως τη διδάσκει ο Επίκουρος, να

ξεπεράσουμε την ανθρώπινη φύση σύμφωνα με τους Στωικούς, να την

υπερβούμε καθόσον λένε οι Κυνικοί. Από τη στιγμή που η Φύση μας

επιτρέπει να ερχόμαστε σε επαφή με κάθε εποχή, γιατί να μην

αποτραβηχτούμε από αυτό το ασήμαντο και συντομότατο διάστημα

χρόνου που συνιστά το παρόν και να μην παραδοθούμε με όλη μας την

ψυχή στο παρελθόν, το οποίο δεν έχει όρια, είναι αιώνιο, και το οποίο

μοιραζόμαστε με τους πιο προσφιλείς μας;

Όσοι σπεύδουν να εκτελέσουν τα κοινωνικά τους καθήκοντα, όσοι

στερούν από τους εαυτούς τους και τους άλλους την ανάπαυση, όταν

ανέχονται πλήρως την τρέλα τους, όταν διαβαίνουν καθημερινά το

κατώφλι όλων των άλλων και δεν αφήνουν κανένα σπίτι χωρίς να το

επισκεφτούν, όταν περιφέρουν τις αργυρώνητες ευχές τους σε σπίτια

πολύ μακρινά -μακριά από μια πόλη τόσο μεγάλη που σπαράζεται από

κάθε είδους πόθους- πόσο λίγα θα ήταν σε θέση να δουν; Πόσοι θα τους

κρατούσαν έξω από τα σπίτια τους είτε επειδή θα κοιμούνταν είτε για

να μην ταράξουν την καλοπέρασή τους ή από παραξενιά! Πόσοι, αφού

θα τους είχαν ταλαιπωρήσει με μακριά αναμονή, θα τους έβλεπαν

φευγαλέα, προσποιούμενοι ότι βιάζονται! Πόσο πολλοί θα αποφύγουν

να διασχίσουν ένα δωμάτιο με ένα πλήθος πελατών και θα ξεφύγουν

από κάποια κρυφή πόρτα σαν να μην είναι τόσο αγενές να τους

ξεγελάσεις όσο να τους αποκλείσεις! Πόσο πολλοί, ακόμη

μισοκοιμισμένοι και αργοκίνητοι από την κραιπάλη της προηγουμένης

νύχτας, μόλις και μετά βίας κατορθώνοντας να ανοίξουν το στόμα τους

σε ένα αναιδές χασμουρητό, θα κατάφερναν να αφήσουν εκεί τους

κακόμοιρους, που διακόπτουν το δικό τους βαθύ ύπνο, προκειμένου να

περιμένουν να ξυπνήσουν οι άλλοι, ενώ για τους σωστούς ανθρώπους

τους τα έχουν ψιθυρίσει μυριάδες φορές.

Αλλά θα μπορούσαμε δικαίως να πούμε ότι από μόνοι τους αυτοί που

εύχονται να είχαν το Ζήνωνα, τον Πυθαγόρα, το Δημόκριτο και όλους

τους άλλους θεράποντες των προοδευτικών σπουδών, και τον

Αριστοτέλη και το Θεόφραστο σαν τους πιο οικείους φίλους κάθε μέρα,

μόνοι αυτοί ασχολούνται με τα ουσιώδη ζητήματα. Κανείς από αυτούς

δεν θα απουσιάζει από το σπίτι του, κανείς δεν θα αφήσει τον

επισκέπτη του να φύγει λιγότερο ευτυχής και πιστός σε αυτόν από ό,τι

όταν ήρθε ή να φύγει με άδεια χέρια. Όλοι οι απλοί άνθρωποι μπορούν

να τους συναντήσουν κάθε στιγμή της μέρας ή της νύχτας.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 15

Κανείς από αυτούς τους ανθρώπους δεν θα σε αναγκάσει να πεθάνεις,

αλλά όλοι θα σε διδάξουν πώς να πεθάνεις. Κανείς από αυτούς δεν θα

σου κλέψει χρόνια, αλλά καθένας θα προσθέσει τα δικά του χρόνια και

την εμπειρία του στα δικά σου. Συζητώντας με αυτούς δεν πρόκειται να

κινδυνεύσεις, η φιλία με αυτούς δεν θα θέσει σε κίνδυνο τη ζωή σου,

δεν θα αναγκαστείς να πληρώσεις την καλή συναναστροφή μαζί τους.

Από αυτούς θα πάρεις ό,τι θελήσεις. Δεν θα είναι δικό τους φταίξιμο αν

δεν πάρεις από αυτούς περισσότερο από αυτό που επιθυμείς. Τι

ευτυχία, τι δίκαια γεράματα περιμένουν αυτόν που προσδέθηκε στους

παραπάνω φιλοσόφους! Θα έχει φίλους που θα μπορούν να του

προσφέρουν συμβουλές σε μεγάλα και μικρά θέματα, που θα μπορεί να

τους συμβουλευτεί καθημερινά για δικά του θέματα, από τους οποίους

θα ακούει την αλήθεια χωρίς προσβολές, θα ακούει επαίνους χωρίς

κολακείες, και θα προσπαθεί να τους μοιάσει.

Συνηθίζουμε να λέμε ότι δεν ήταν στο χέρι μας να διαλέξουμε τους

γονείς που μας έτυχαν, ότι μας δόθηκαν από την τύχη. Έτσι μπορεί να

είμαστε τα παιδιά οποιουδήποτε. Υπάρχουν οικογένειες των πιο

ευγενών διανοουμένων. Διάλεξε αυτή που θα θελήσεις να σε

υιοθετήσει. Δεν θα κληρονομήσεις μόνο το όνομά τους, αλλά ακόμη και

την περιουσία τους, που δεν θα χρειαστεί να διαφυλάξεις με δύστροπο

ή ανεπαρκές πνεύμα. Με όσο περισσότερους ανθρώπους τη μοιράζεσαι,

τόσο μεγαλύτερη θα γίνεται. Αυτά θα σου ανοίξουν το δρόμο για την

αθανασία και θα σε εξυψώσουν εκεί από όπου κανείς δεν μπορεί να

πέσει. Αυτός είναι ο μόνος τρόπος να επιμηκύνεις τη θνητότητα - και

καθόλου να μην τη μετατρέψεις σε αθανασία. Τιμές, μνημεία, όλα όσα η

φιλοδοξία επιβάλλει με διατάγματα ή εγείρει σε πέτρινα γλυπτά,

γρήγορα σωριάζονται σε ερείπια. Τίποτε δεν μπορεί να μην ξεφτίσει ή

να μη μετακινηθεί με το πέρασμα του χρόνου.

Αλλά τα έργα που η φιλοσοφία καθαγίασε δεν παθαίνουν τίποτε. Η

πάροδος του χρόνου δεν θα τα καταστρέψει, καμία εποχή δεν θα τα

μειώσει. Η επόμενη εποχή και όλες όσες θα ακολουθήσουν μόνο θα

αυξάνουν το σεβασμό σε αυτά, αφού ο φθόνος αλλοιώνει όσα

βρίσκονται κοντά μας, ενώ όσα πόρρω απέχουν μπορούμε να τα

θαυμάζουμε ελεύθερα. Η ζωή του φιλοσόφου, λοιπόν, έχει ευρύτερη

κλίμακα, και δεν καθορίζεται με τους ίδιους όρους που ισχύουν για τους

άλλους. Μόνος του απελευθερώνεται από τους περιορισμούς του

ανθρώπινου γένους.

Κάθε εποχή τον υπηρετεί σαν να είναι θεός. Πέρασε κάμποσος καιρός;

Τον εναγκαλίζεται μέσα από τις αναμνήσεις και τα ενθύμια. Είναι ο

χρόνος παρών; Αυτόν χρησιμοποιεί. Πρόκειται να έρθει ο χρόνος; Αυτό

προβλέπει. Επιμηκύνει τη ζωή του συνδυάζοντας όλες τις εποχές σε μία.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 16

Αλλά αυτοί που ξεχνούν το παρελθόν, παραμελούν το παρόν και

φοβούνται για το μέλλον, ζουν μια ζωή πολύ σύντομη και ταραγμένη.

Όταν φτάσουν στο τέλος της, οι κακόμοιροι άνθρωποι

αντιλαμβάνονται πολύ αργά ότι για ένα τόσο μεγάλο διάστημα ήταν

απασχολημένοι κάνοντας τίποτε. Το ότι μερικές φορές επικαλούνται το

θάνατο, δεν είναι αρκετό για να θεωρήσεις ότι η ζωή τους διαρκεί πολύ.

Είναι τόσο απερίσκεπτοι, που ταλαιπωρούνται από ευμετάβλητα

συναισθήματα που τους σπρώχνουν σε αυτά ακριβώς που φοβούνται.

Συχνά στις προσευχές τους αναφέρουν το θάνατο, επειδή τον

φοβούνται. Και, επίσης, δεν έχεις λόγο να σκεφτείς ότι επειδή η μέρα

συχνά τους φαίνεται μεγάλη ή ότι παραπονιούνται για τις ώρες που

περνούν αργόσυρτα μέχρι να έρθει η ώρα του δείπνου, αποδεικνύουν

ότι ζουν για μεγάλο χρονικό διάστημα. Έτσι, όποτε τους προδίδει αυτό

με το οποίο είναι απασχολημένοι, κουράζονται επειδή δεν έχουν να

κάνουν κάτι και δεν γνωρίζουν πώς να διαθέσουν τον ελεύθερο χρόνο

τους ή να παρατείνουν το χρόνο γενικώς. Και έτσι πασχίζουν να

απασχοληθούν με κάτι άλλο, και το μεσοδιάστημα είναι ενοχλητικό.

Ακριβώς όπως όταν ανακοινώνονται οι μονομάχοι ή όταν περιμένουν

για τη συγκεκριμένη ώρα έναρξης κάποιου άλλου θεάματος, έτσι

θέλουν να προσπεράσουν τις ενδιάμεσες μέρες. Η αναβολή ενός

γεγονότος που απαντέχουν, τους φαίνεται πολύ μακριά. Έτσι, ο χρόνος

που αυτοί διασκεδάζουν είναι σύντομος και περνά γρήγορα, και γίνεται

ακόμη πιο σύντομος από δικό τους λάθος. Και αυτό γιατί φεύγουν από

τη μια ευχάριστη ασχολία στην άλλη και δεν μπορούν να εστιάσουν σε

μια επιθυμία. Δεν προσδοκούν αυτές που δεν τους φαίνονται μακριές,

αλλά μισητές. Και, αντίθετα, πόσο λειψές φαίνονται οι νύχτες που

περνούν στην αγκαλιά μιας πόρνης ή του κρασιού! Αυτό αιτιολογεί την

τρέλα των ποιητών, υιοθετώντας ανθρώπινες αδυναμίες μέσα από τις

ιστορίες στις οποίες παρουσιάζουν το Δία να βρίσκεται κάτω από το

δέλεαρ των ερωτικών ηδονών που διπλασιάζουν τη διάρκεια της

νύχτας. Για ποιον άλλο λόγο γίνεται αυτό, παρά για να εξάψουν τα

ανθρώπινα ελαττώματα εγγράφοντας τους θεούς ως χορηγούς, και

παρουσιάζοντας τη δικαιολογημένη ανοχή της θεότητας ως

παράδειγμα για τη δική μας αδυναμία; Μπορεί οι νύχτες που

πληρώνουν τόσο ακριβά να τους φαίνονται όλες τόσο σύντομες;

Χάνουν τη μέρα περιμένοντας τη νύχτα, και τη νύχτα με το φόβο της

αυγής.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 17

Οι περισσότερες ηδονές αυτών των ανθρώπων είναι γεμάτες ανησυχία

και σκοτισμένες από διάφορους φόβους, και τη στιγμή ακριβώς της

απόλαυσης, οι αγχώδεις σκέψεις τους συναντούν: «Πόσο θα

κρατήσουν;» Αυτό το συναίσθημα οδήγησε βασιλείς να θρηνήσουν την

εξουσία που κατείχαν, και δεν ευχαριστήθηκαν το μεγαλείο της

περιουσίας τους, αφού έβλεπαν με τρόμο το τέλος το οποίο θα έφτανε

σε κάποια στιγμή.

Όταν ο βασιλιάς της Περσίας, με όλη την αναίδεια της υπερηφάνειας

του, σκόρπισε το στρατό του στις αχανείς πεδιάδες και δεν μπορούσε

να έχει επίγνωση της αριθμητικής δύναμης αυτού του στρατού παρά

μόνο του μεγέθους του, έχυσε πικρά δάκρυα αναλογιζόμενος ότι στα

επόμενα εκατό χρόνια ούτε ένας στρατιώτης από έναν τέτοιο θαλερό

στρατό δεν θα ζούσε. Αλλά αυτός ο ίδιος που έκλαιγε με λυγμούς, θα

προκαλούσε τη μοίρα αυτών των στρατιωτών, θα καταπόντιζε

κάποιους από αυτούς στη θάλασσα, κάποιους θα τους καταδίκαζε σε

θάνατο στη γη, κάποιους στη μάχη, κάποιους στη φυγή, και μέσα σε

σύντομο χρονικό διάστημα θα κατέστρεφε όλους αυτούς για τους

οποίους φοβόταν ότι δεν θα ζούσαν μέχρι τα εκατό τους. Και γιατί

αυτές οι χαρές να είναι τόσο ασταθείς από το φόβο; Επειδή δεν έχουν

γερά θεμέλια, αλλά αναταράζονται χωρίς σταθερότητα όπως όταν

γεννήθηκαν. Αλλά τι τύχη πιστεύεις ότι μπορεί να έχουν αυτές οι

στιγμές οι οποίες εξαθλιώνονται από την ίδια τους την ομολογία, αφού

ακόμη και οι χαρές που τις εξυψώνουν και τις ανάγουν πάνω από το

ανθρώπινο είδος είναι σαφώς αγνές; Όλες οι μεγάλες ευλογίες είναι

πηγή άγχους, και σε καμία περίπτωση δεν διαχειρίζεται κάποιος μια

περιουσία τόσο σοφά, όταν αυτή είναι στην κορύφωσή της. Για να

διατηρήσεις τον πλούτο, χρειάζεσαι κι άλλο πλούτο, και για τις

προσευχές που εισακούστηκαν χρειάζονται και άλλες προσευχές.

Αφού οτιδήποτε πετυχαίνουμε από την τύχη είναι ασταθές, όσο πιο

σημαντικό είναι, τόσο πιο πιθανό είναι να πέσει. Επιπλέον, ό,τι είναι

καταδικασμένο να χαθεί, δεν φέρνει χαρά σε κανέναν. Έτσι, η ζωή όσων

δουλεύουν σκληρά για να κερδίσουν ό,τι πρέπει να διαφυλάξουν είναι

καταταλαιπωρημένη και τελικά σύντομη. Με μεγάλο κόπο αποκτούν

ό,τι εύχονται, και με αγωνία διατηρούν ό,τι έχουν αποκτήσει. Εν τω

μεταξύ δεν υπολογίζουν το χρόνο που δεν θα επιστρέφει ποτέ πια. Νέες

ασχολίες αντικαθιστούν τις παλιές, ελπίδες οδηγούν σε νέες ελπίδες,

φιλοδοξίες σε νέες φιλοδοξίες. Δεν αναζητούν ένα τέλος στην

ταλαιπωρία τους, απλώς αλλάζουν στόχους. Έχουμε ταλαιπωρηθεί από

τις δικές μας δημόσιες τιμές; Αυτές των άλλων μας αφαιρούν

περισσότερο από το χρόνο μας. Πάψαμε να μοχθούμε ως υποψήφιοι;

Ξεκινάμε την ψηφοθηρία για άλλους. Ξεφορτωθήκαμε τις έγνοιες

κάποιου που μας έσερνε στα δικαστήρια; Βρίσκουμε τις έγνοιες ενός

δικαστή. Έπαψε κάποιος να είναι δικαστής; Γίνεται πρόεδρος του

δικαστηρίου. Απόκαμε να διαχειρίζεται την περιουσία των άλλων για

ένα μισθό; Σπαζοκεφαλιάζει να κανονίζει το δικό του πλούτο. Ο Μάριος

απελευθερώθηκε από τις ηχηρές αποδοκιμασίες του στρατού; Η θέση

του ύπατου τον κρατά απασχολημένο. Έσπευσε ο Κουίντιος να θέσει

τέρμα στη δικτατορία του; Θα επιστρέφει στα κτήματά του. Ο

Σκιπίωνας θα κινηθεί ξανά εναντίον των Καρχηδονίων πριν να είναι

ώριμος για ένα τέτοιο εγχείρημα. Νίκησε τον Αννίβα, νίκησε τον

Αντίοχο, δόξασε το αξίωμά του, ήταν σίγουρος για τον αδερφό του, δεν

στάθηκε εμπόδιο στο δρόμο του, τοποθετήθηκε δίπλα στο Δία. Αλλά η

διχόνοια των πολιτών θα εξοργίζει τον προστάτη τους και, όταν στα

νιάτα του είχε περιφρονήσει τιμές που συγκρίνονταν με αυτές των

θεών, όταν ωρίμασε, η φιλοδοξία του πρόκειται να τον αποσύρει

ξεροκέφαλα στην αυτοεξορία. Δεν θα λείψουν ποτέ οι αιτίες για το

άγχος, είτε από άνεση είτε από κακομοιριά. Η ζωή γεννά συνεχώς

πολλές έγνοιες και ασχολίες. Θα ευχόμαστε πάντα να έχουμε ελεύθερο

χρόνο, αλλά δεν θα τον χαιρόμαστε ποτέ.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 18

Έτσι, αγαπητέ μου Παουλίνε, κρατήσου μακριά από το πλήθος, αρκετά

στροβιλίστηκες στις καταιγίδες το σύντομο μέρος του βίου που ήδη

έζησες, τώρα τραβήξου για καιρό σε ένα ήσυχο λιμάνι. Σκέψου πόσα

κύματα μέτρησες, από τη μια μεριά πόσες θύελλες υπέμεινες στην

προσωπική σου ζωή, και από την άλλη πόσες θύελλες εσωτερίκευσες

κατά το δημόσιο βίο. Η αρετή σου εκτέθηκε για πολύ καιρό σε

κοπιαστικές και ασταμάτητες αποδείξεις - προσπάθησε να δεις πώς θα

συμπεριφερθεί στον ελεύθερο χρόνο. Το μεγαλύτερο, και σίγουρα το

καλύτερο, μέρος της ζωής σου αφιερώθηκε στο κράτος. Τώρα

χρησιμοποίησε ένα μέρος του χρόνου σου και για σένα. Και δεν θα σε

παροτρύνω σε νωθρή ή οκνηρή απραξία, ή στο να πνίξεις σε μακάριο

ύπνο όλη σου την ενέργεια και τις χαρές που αγαπά το πλήθος. Αυτά

δεν είναι για να ξεκουράζονται. Θα βρεις πολύ σημαντικότερα

πράγματα από όσα έκανες μέχρι στιγμής με τόση ενέργεια, για να

απασχοληθείς όσο θα είσαι ελεύθερος και θα ιδιωτεύεις. Ξέρω ότι

μπορείς να διαχειρίζεσαι τις υποθέσεις όλου του κόσμου με την ίδια

εντιμότητα όπως τις υποθέσεις ενός ξένου, με την ίδια προσοχή όπως

τις δικές σου, με την ίδια συνείδηση σαν να ήταν κρατικές υποθέσεις.

Θα κερδίσεις αγάπη σε ένα λειτούργημα στο οποίο είναι δύσκολο να

αποφύγεις τα μίση. Αλλά παρά ταύτα, πίστεψέ με, είναι καλύτερο να

γνωρίζεις καλά τη ζωή ενός ανθρώπου παρά τα λογιστικά του

γωνιακού παντοπωλείου. Μάζεψε το ενθουσιώδες μυαλό σου, που είναι

περισσότερο ικανό να καταπιάνεται με σημαντικά θέματα, από ένα

αξίωμα που είναι όντως ένδοξο αλλά δύσκολα προσαρμόζεται σε μια

ευτυχισμένη ζωή, και αντικαθρεφτίζει όλη την παιδεία σου σε

προοδευτικές σπουδές, από τη νεαρή σου ηλικία. Δεν είχες αυτό ως

σκοπό - να είσαι υπεύθυνος για τη φύλαξη των δημητριακών. Έδωσες

ελπίδα για κάτι μεγάλο και πιο ευγενές. Δεν θα λείψουν οι φιλόπονοι

άνθρωποι με εγνωσμένη αξία. Αλλά τα αργά βόδια είναι περισσότερο

κατάλληλα από τα καθαρόαιμα άλογα να κουβαλούν βαριά φορτία, και

άλλωστε ποιος θα εμπόδιζε την ταχύτητα τέτοιων εξαίσιων όντων με

τόσο βαριά φορτία; Επίσης, αντικαθρεφτίζει πόσο ανησυχείς θέτοντας

τον εαυτό σου σε ένα τέτοιο φορτίο. Ασχολείσαι με την κοιλιά ενός

ανθρώπου. Ένας πεινασμένος δεν ακούει τις αιτίες ούτε τον ικανοποιεί

η δικαιοσύνη ούτε λυγίζει από καμία ικεσία. Πολύ πρόσφατα λίγες

μέρες μετά το θάνατο του Γάιου Καίσαρα -και ενώ ακόμη αυτός

θρηνούσε (αν υποθέσουμε ότι ο νεκρός έχει συναισθήματα) επειδή

γνώριζε ότι ο ρωμαϊκός λαός υπήρχε ακόμη και είχε ακόμη αρκετή

τροφή για εφτά

οκτώ μέρες ενώ αυτός κατασκεύαζε γέφυρες με πλοία και έπαιζε με

τους πόρους της αυτοκρατορίας- απειληθήκαμε με το χειρότερο κακό

που μπορεί να βρει τους ανθρώπους ακόμη και σε περίοδο πολιορκίας -

την έλλειψη προμηθειών. Το ότι προσποιήθηκε τον τρελό και ξένο και

αναξιοπρεπή βασιλιά λίγο έλειψε να κοστίσει την καταστροφή της

πόλης και το λιμό και τη γενικευμένη εξέγερση που ακολουθεί κάθε

λιμό. Τότε, τι θα αισθάνονταν όσοι ήταν υπεύθυνοι για την προμήθεια

δημητριακών, και είχαν να αντιμετωπίσουν πέτρες, ξίφη, φωτιά - και

έναν Καλιγούλα; Με το μεγαλύτερο πρόσχημα έκρυψαν το μεγάλο κακό

που καραδοκούσε στην καρδιά του κράτους - δικαιολογημένα, μπορείς

να είσαι σίγουρος. Κάποια νοσήματα πρέπει να γιατρευτούν όσο ο

ασθενής έχει άγνοια. Η γνώση της πάθησης προκάλεσε το θάνατο

πολλών.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 19

Θα αποσυρθείς σε αυτά τα πιο ήρεμα, ασφαλή και μεγάλα πράγματα!

Σκέψου ότι το να προσχωρήσεις σε αυτές τις καθοσιωμένες ευγενείς

σπουδές για να ανακαλύψεις τι ουσία, τι ευχαρίστηση, τι τρόπο ζωής, τι

μορφή έχει ο Θεός, είναι ακριβώς το ίδιο σαν να ασχολείσαι με την

υπερπόντια παραλαβή δημητριακών και την αποθήκευσή τους σε

σιτοβολώνες, χωρίς να σε ενοχλεί ούτε η ανεντιμότητα ούτε η

παραμέληση αυτών που τα μεταφέρουν, βλέποντας ότι δεν θερμαίνουν

ή χαλάνε τα δημητριακά με υγρασία ή νοθεία σε βάρος και μέτρηση. Τι

τύχη περιμένει την ψυχή σου! Τι Φύση μας αναμένει όταν

ελευθερωθούμε από το σώμα μας! Ποια είναι η αρχή που συγκρατεί τα

σοβαρά ζητήματα στο κέντρο αυτού του κόσμου, κρεμά το φως ψηλά,

ανεβάζει τη φωτιά στα ύψη, καλεί τα άστρα στις αλλαγές της τροχιάς

τους - και άλλα τέτοια λεπτά ζητήματα, παρόμοια, γεμάτα σοβαρά

ερωτήματα; Πρέπει να αφήσεις το έδαφος και να στρέψεις τα μάτια του

νου σε αυτά τα πράγματα! Τώρα, όσο το αίμα είναι ζεστό, πρέπει να

μπεις αποφασιστικά σε καλύτερο δρόμο. Σε αυτό τον τρόπο ζωής

περιμένουν πολλά που είναι καλό να μάθει κανείς - η αγάπη και η

εξάσκηση των αρετών, η λησμονιά των παθών, η γνώση των ζωντανών

και των νεκρών, και μια ζωή γεμάτη βαθιά ανάπαυση.

Η κατάσταση όλων όσοι είναι απασχολημένοι είναι ταλαίπωρη, αλλά

περισσότερο ταλαίπωρη είναι η κατάσταση όσων κουράζονται με

ασχολίες που δεν είναι καν δικές τους, που ρυθμίζουν τον ύπνο τους με

αυτόν των άλλων, το βάδισμά τους με το βήμα των άλλων, που τους

διατάζουν για τα πιο ελεύθερα πράγματα του κόσμου - την αγάπη και

το μίσος. Αν αυτοί θέλουν να μάθουν πόσο σύντομη είναι η ζωή, άφησέ

τους να δείχνουν πόσο σύντομο μέρος της είναι η δική τους ζωή.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 20

Και έτσι, όταν θα βλέπεις κάποιον που θα φορά συχνά το υπηρεσιακό

ένδυμα, όταν θα βλέπεις κάποιον με όνομα γνωστό στην Αγορά, μην τον

ζηλεύεις. Αυτά τα αγόρασαν με τίμημα τη ζωή τους. Θα ξοδέψουν όλα

τους τα χρόνια, προκειμένου να κερδίσουν ένα χρόνο ονομασμένο με το

όνομά τους. Η ζωή άφησε μερικούς στη μέση των πρώτων τους

αγώνων, πριν φτάσουν στις υψηλές τους φιλοδοξίες. Ορισμένους, αφού

σύρθηκαν μέσα από μυριάδες αναξιοπρέπειες για να φτάσουν στην

αξιοπρέπεια, τους κατέλαβε η δυστυχής σκέψη ότι μόχθησαν μόνο για

μια επιτύμβια επιγραφή. Όσοι έφτασαν σε μεγάλη ηλικία, ενώ

επένδυσαν σε νέες ελπίδες σαν να ήταν νέοι, απέτυχαν από καθαρή

αδυναμία καταμεσής της μεγαλειώδους και φιλότιμης προσπάθειάς

τους. Επονείδιστος είναι αυτός που ξεψυχά στη μέση μιας δίκης όταν

αγορεύει για κάποιον ξένο αντίδικο, ενώ είναι ηλικιωμένος και αναζητά

το χειροκρότημα ενός αδαούς κύκλου. Είναι αισχρός όποιος εξαντλείται

πιο γρήγορα από τον τρόπο ζωής του από ό,τι με τον κόπο του, και

καταρρέει στη μέση των καθηκόντων του. Είναι αισχρός όποιος

πεθαίνει ενώ λαμβάνει προκαταβολικά πληρωμές, και χαμογελά στους

κληρονόμους του που περίμεναν για τόσο καιρό το θάνατό του. Δεν

μπορώ να ξεχάσω ένα περιστατικό που μου συνέβη. Ο Σέξτος Τυράννιος

ήταν ένας επιμελής ηλικιωμένος, τον οποίο μετά τα ενενήντα του ο ίδιος

ο Γάιος Καίσαρας απάλλαξε από τα καθήκοντά του. Ο Σέξτος Τυράννιος

ξάπλωσε στο κρεβάτι του και διέταξε να τον θρηνήσουν όλοι στο σπίτι

σαν να ήταν νεκρός. Όλο το σπίτι θρήνησε τη διαθεσιμότητα του

παλιού του αφέντη, και δεν τελείωσε τη λύπη του μέχρι να του

αποδοθεί ξανά η συνηθισμένη του δουλειά. Είναι λοιπόν τόσο μεγάλη

χαρά για κάποιον να πεθάνει στο ζυγό; Και όμως, πολλοί έχουν το ίδιο

συναίσθημα. Η επιθυμία τους να μοχθούν διαρκεί περισσότερο από την

ικανότητά τους για κάτι τέτοιο. Μάχονται τη σωματική τους αδυναμία,

θεωρούν τα γηρατειά σκληρά, όχι για τίποτε άλλο, παρά γιατί τους

βάζουν στην άκρη. Ο νόμος δεν επιστρατεύει για στρατιώτη κάποιον

που έχει περάσει τα πενήντα του ούτε καλεί κάποιον στη Σύγκλητο

μετά τα εξήντα του. Είναι πιο δύσκολο για τους ανθρώπους να

αποκτήσουν ελεύθερο χρόνο από τους ίδιους τους εαυτούς τους παρά

από το νόμο.

Εν τω μεταξύ, όταν ληστεύουν και τους ληστεύουν, όταν καταπατούν

την ξεκούραση των άλλων, όταν ταλαιπωρούν τους άλλους, η ζωή τους

δεν έχει κανένα κέρδος, καμιά χαρά, ο νους τους δεν βελτιώνεται

καθόλου. Κανείς δεν έχει στο νου του το θάνατο, κανείς δεν φρενάρει

από τις μεγαλεπήβολες ελπίδες. Πράγματι, κάποιοι κανονίζουν ακόμη

και όσα είναι πέρα από τη ζωή - ογκώδεις τάφοι και αφιερωματικές

στήλες δημόσιων έργων και δωρεές για τις καύσεις και επιδεικτικές

κηδείες. Αλλά η πικρή αλήθεια είναι ότι τέτοιοι άνθρωποι έπρεπε να

κηδεύονται νύχτα, με το φως των δαυλών, σαν να μην είχαν ζήσει παρά

ένα ελάχιστο χρονικό διάστημα.