Ο Μακεδονικός αγώνας ήταν η τελευταία και η πιο κρίσιμη προσπάθεια των Ελλήνων να απελευθερώσουν τη Μακεδονία από τον οθωμανικό ζυγό και να αποτρέψουν τον υπαρκτό κίνδυνο του εκβουλγαρισμού της περιοχής.

Διεξήχθη στις αρχές του 20ου αιώνα, στη Μακεδονία (τότε μέρος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας) και

διήρκεσε περίπου 4 χρόνια (1904-1908).

Σκοπός των αντιπάλων ήταν ο εκφοβισμός ή η εξόντωση των αντίθετων στοιχείων και ο προσεταιρισμός του πληθυσμού προς τη Βουλγαρική και την Ελληνική Εκκλησία, δράση η οποία γρήγορα εξελίχθηκε σε αγώνα αλληλοεξόντωσης των εκατέρωθεν ενόπλων τμημάτων.

Ξεκίνησε από την περιοχή της Καστοριάς

και περί το τέλος του είχε επεκταθεί σ’ όλη τη σημερινή Μακεδονία, μέχρι και των περιοχών του

Μοναστηρίου, Γευγελής, Δοϊράνης κ.λπ.

Το 1893 ιδρύθηκε στη Θεσσαλονίκη η οργάνωση ΕΜΕΟ (Εσωτερική Μακεδονική Επαναστατική Οργάνωση) με επίσημο σκοπό το συντονισμό των προσπαθειών των χριστιανικών πληθυσμών της Μακεδονίας για την απελευθέρωσή τους από τον Οθωμανικό ζυγό.

Η οργάνωση αναφερόταν γενικά στα δικαιώματα του "Μακεδονικού λαού" χωρίς εθνικές ή δογματικές διακρίσεις.

Στην πραγματικότητα ήταν μία Βουλγαρική εθνικιστική οργάνωση με στόχο τον εκβουλγαρισμό της Μακεδονίας και την απόσχισή της από την Οθωμανική Αυτοκρατορία πριν την τελική ένωση της με τη Βουλγαρία.

Η διαδικασία του εκβουλγαρισμού ήταν μεθοδική και είχε προσεκτικά σχεδιαστεί, ώστε να κλιμακωθεί σταδιακά, με πρώτο στάδιο τον εξαναγκασμό του συνόλου του χριστιανικού πληθυσμού να εκκλησιάζεται σε εκκλησίες που θα υπάγονταν στην Εξαρχική (Βουλγαρική) εκκλησία αντί στις υπάρχουσες, οι οποίες υπάγονταν στο Οικουμενικό Πατριαρχείο.

Σε δεύτερη φάση το κομιτάτο άρχισε να ιδρύει πολυάριθμα σχολεία στα οποία τα παιδιά θα διδάσκονταν τη βουλγαρική γλώσσα και θα κατηχούνταν πλέον εθνικά.

Η δράση του κομιτάτου αρχικά είχε κάποια επιτυχία αλλά σύντομα έγιναν αντιληπτά τα πραγματικά του κίνητρα, όταν ένοπλες ομάδες του (κομιτατζήδες) άρχισαν να εκτελούν και να βασανίζουν ιερείς, δασκάλους, τοπικές προσωπικότητες, αλλά και απλούς πολίτες που αρνούνταν το συγκεκαλυμμένο αυτό εκβουλγαρισμό.

Αυτό αφύπνισε την κοινή γνώμη στην Ελλάδα. Κατόπιν δραματικών εκκλήσεων του

Μητροπολίτη Καστοριάς Γερμανού, ο οποίος είχε αρχίσει ήδη να οργανώνει τοπικά τμήματα αυτοάμυνας σε Καστοριά και Φλώρινα, ιδρύθηκε στην Αθήνα το Μακεδονικό Κομιτάτο υπό τον δημοσιογράφο Δημήτριο Καλαποθάκη.

Στέφανος Δραγούμης, Μιχαήλ Μελάς συζητούν έντονα το μακεδονικό ζήτημα και έρχονται σε συνεννοήσεις με Μακεδόνες πρόσφυγες.

Ο νεαρός ανθυπολοχαγός Παύλος Μελάς, γαμπρός του Στ. Δραγούμη, εμπνέεται από την ιδέα της απελευθέρωσης της Μακεδονίας.

Ο Ίων Δραγούμης, γιος του Στ. Δραγούμη, υποπρόξενος στο Μοναστήρι, στέλνει επιστολές διεκτραγωδώντας την κατάσταση και παρακινεί για ένοπλη εξέγερση στη Μακεδονία.

Η κυβέρνηση Θεοτόκη αδρανούσε.

Πολυάριθμοι κυρίως νεαροί, Έλληνες αξιωματικοί προσφέρθηκαν παραιτούμενοι από τον Ελληνικό στρατό να τεθούν επικεφαλής των ανταρτικών ομάδων και των επαναστατικών σωμάτων για την προστασία του ελληνικού πληθυσμού.

Τον αγώνα τους συντόνισαν ο μητροπολίτης Καστοριάς Γερμανός Καραβαγγέλης,

ο Ίων Δραγούμης από το προξενείο της Ελλάδας στο

Μοναστήρι, ο Λάμπρος Κορομηλάς

από το προξενείο της

Θεσσαλονίκης και ο

Δημήτριος Καλαποθάκης από την Αθήνα.

Από το Σεπτέμβριο του 1904, με την ανάληψη της αρχηγίας των ελληνικών σωμάτων από τον Παύλο Μελά, και ακόμα περισσότερο μετά το θάνατό του, οι Έλληνες άρχισαν να επικρατούν σε όλη σχεδόν τη Μακεδονία, συμπεριλαμβανομένων και των περιοχών στις οποίες η βουλγαρική επιρροή προηγουμένως ήταν τόσο έντονη, ώστε να έχει εξελιχθεί σε κράτος εν κράτει (Καστοριά, Φλώρινα και Έδεσσα-Γιαννιτσά).

Στις μνήμες των περισσότερων ο Μακεδονικός Αγώνας συνδέεται με τον αγώνα του Τέλλου Άγρα στη Λίμνη των Γιαννιτσών, μέσα από τις συγκλονιστικές αφηγήσεις της Πηνελόπης Δέλτα στο βιβλίο της «Τα Μυστικά του Βάλτου».

Ο αγώνας των Μακεδονομάχων κράτησε ως το 1908 οδηγώντας σε αποτυχία τα βουλγαρικά σχέδια για το βίαιο εκβουλγαρισμό της Μακεδονίας.

Το τέλος του αγώνα στην τουρκοκρατούμενη Μακεδονία συνδέθηκε με την επικράτηση των νεότουρκων, οι οποίοι αρχικά φάνηκαν να καταβάλουν προσπάθειες εκσυγχρονισμού και εκδημοκρατισμού της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και συγχρόνως απέτρεψαν με αυστηρότητα το αντάρτικο μεταξύ Βουλγάρων και Ελλήνων.

Το Χρονικό του Αγώνα

Ενθρόνιση του επισκόπου Γερμανού Καραβαγγέλη

στη Μητρόπολη Καστοριάς, όπου και δραστηριοποιείται στην περιοχή.

Ο Ίων Δραγούμης τοποθετείται υποπρόξενος στο Μοναστήρι,

όπου και προωθεί τα ελληνικά συμφέροντα στη περιοχή.

Οργανώνεται στην Αθήνα το Μακεδονικό Κομιτάτο υπό τον δημοσιογράφο Δημήτριο Καλαποθάκη κατόπιν εκκλήσεων του Μητροπολίτη Γερμανού.

Κρητικοί εθελοντές στη Μακεδονία.

Πρώτος νεκρός του Αγώνα ο κρητικός οπλαρχηγός Γεώργιος Σεϊμένης στο Λέχοβο που κατακρεουργείται, αν και καθηλωμένος στο κρεβάτι, από τους κομιτατζήδες.

Ο Λάμπρος Κορομηλάς τοποθετείται πρόξενος στη Θεσσαλονίκη με νέες προβολές των ελληνικών επιδιώξεων.

Σκοτώνεται σε μάχη στη Στάτιστα (σημερινό όνομα "Μελάς") των Κορεστίων ο Παύλος Μελάς. Ελληνικό στρατιωτικό τμήμα διέρχεται τη μεθόριο.

Οι ελληνικές αρχές της Θεσσαλονίκης ενισχύουν και εξοπλίζουν τα ελληνικά ανταρτικά σώματα.

Τα ελληνικά σώματα αποκρούουν σθεναρά βουλγαρικές επιθέσεις ακολουθώντας την τακτική των κλεφτών.

Ο Κορομηλάς επιζητεί την επίσημη συμμετοχή της Ελλάδας με αποστολή στρατού. Τέσσερα ελληνικά ανταρτικά σώματα σε σύγκρουση με τον

οθωμανικό στρατό διαλύονται.

Η Αγγλία ασκεί πολιτική πίεση απαιτώντας την περιστολή των ελληνικών δράσεων στη περιοχή.

Η Ελληνική Κυβέρνηση σε δίλημμα.

Η Τουρκία απαιτεί την απομάκρυνση του Λ. Κορομηλά από το Προξενείο της Θεσσαλονίκης.

Απομακρύνεται, αλλά το ελληνικό Υπουργείο Εξωτερικών τον διορίζει Γενικό Επιθεωρητή των προξενείων της Ελλάδας, διευκολύνοντας με αυτό τον τρόπο ακόμα περισσότερο τη δράση του.

Με την επανάσταση των Νεοτούρκων, το Οθωμανικό κράτος παραχωρεί σύνταγμα και ίσα δικαιώματα σε όλους τους πολίτες.

Ο ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΣ ΑΓΩΝΑΣ θεωρητικά έληξε το 1908 με επιτυχία καταφέρνοντας να διατηρήσει τη συνοχή του Ελληνισμού της Μακεδονίας, με τον ανταγωνισμό μεταξύ Ελλήνων αφενός, και Βουλγάρων και Τούρκων αφετέρου, να συνεχίζεται σε άλλα επίπεδα.

Ουσιαστικά, όμως, ο Αγώνας δικαιώθηκε το 1913, με τη Συνθήκη του Βουκουρεστίου και τη λήξη του Β' Βαλκανικού Πολέμου, οπότε και ολοκληρώθηκε η απελευθέρωση της Μακεδονίας και η ένωσή της  με την υπόλοιπη ελεύθερη Ελλάδα.

Η γενναία αντίσταση των γηγενών κατοίκων της Καρατζόβας, με τοπικούς καπετάνιους και Μακεδονομάχους, αλλά και Έλληνες αξιωματικούς που κατά καιρούς έστελνε το Ελληνικό προξενείο Θεσσαλονίκης, απέτρεψε τα σχέδια εκβουλγαρισμού του πληθυσμού της περιοχής αλλά και τον σοβαρό κίνδυνο να βρεθεί η επαρχία Αλμωπίας εκτός της ελληνικής επικράτειας.

Ο Παπα-Νίκανδρος, Αρχιερατικός Επίτροπος Καρατζόβας, οργάνωσε ομάδα Μακεδονομάχων από τα χωριά Μπάχοβο (Πρόμαχοι), Τσερνέσοβο (Γαρέφι), Τρέσινο (Όρμα), Πόζαρ (Λουτράκι), Στράιτσα (Ίδα), Πρεμπόδιστα (Σωσάνδρα) κ.ά. και συμμετείχε δραστικά στην απόκρουση των σχεδίων των Βουλγάρων κομιτατζήδων.

Οι Έλληνες αξιωματικοί που συνέδραμαν και οργάνωσαν τον αγώνα στην περιοχή ήταν οι: Μαν. Κατσίγαρης, Χρ. Καραπάνος,Κων. Γαρέφης, που έπεσε στο Τσερνέσοβο (Γαρέφι) στις 5 Αυγούστου 1906.

Στους Προμάχους (Μπάχοβο) οργανώθηκε ισχυρό ανταρτικό σώμα υπό τον καπετάν Τσώτσο (Ιωάννη Βέσκο) στο οποίο συμμετείχαν Μακεδονομάχοι Μπαχοβίτες και από τα γύρω χωριά, συνεργάτες όλοι του παπα-Νίκανδρου.

Άλλοι γνωστοί Μακεδονομάχοι από τους Προμάχους ήταν οι:

Παπανικολάου Δημήτριος (Ιερέας), Παπανικολάου Πέτρος, Μεσκίνης Νικόλαος, Πρώσιος Γεώργιος, Αναστάσιος και Δημήτριος, Καλέσης Ευστάθιος, Μητρέντσης Ευάγγελος και Αναστάσιος, Σούδης Τραϊανός, Κούντης Δημήτριος, Κόλτσης Δημήτριος, Παπάς Αντώνιος, Ρόπκας Χαράλαμπος, Σαντζάκης Δημήτριος, Τσολπούρης Δήμος, Ράδης Χρήστος, Νάνος ή Ορμάνης Χρήστος.

Από τη Σωσάνδρα στον Μακεδονικό Αγώνα συμμετείχαν οι:

Δ. Ευαγγελίδης, Α. Τασιώνης, Α. Μίντσης, Δ. Δέλλιος, Κ. Σαπουντζής, Χ. Κεχαγιάς, Π. Παρτσανάκης.

Βαριά στενάζουν τα βουνά κι ο ήλιος σκοτεινιάζει,το δόλιο το Μορίχοβο και πάλι ανταριάζει.Λαμποκοπούν χρυσά σπαθιά, πέφτουν ντουφέκια αράδα,Κώστας Γαρέφης πολεμάει, μ’ εξήντα παλικάρια.« Έβγα βρε Λούκωφ άτιμε, Βουλγαρο-Καρατάσωφ,μερόνυχτα περπάτησα, εδώθε για να φτάσω.Μέσα στον ήλιο, στη βροχή, στο κρύο και στην πάχνη,τρέχω βρε Λούκωφ άπιστε, να μετρηθούμε αντάμα.Δεν έχεις γέρους άρρωστους, σήμερα δω να σφάξεις,ούτε κορίτσια ντροπαλά, μήτε εκκλησιές να κάψεις,παπάδες για να τυραννάς, αγνά αθώα βρέφη,μον’ έχεις τώρα σου μπροστά, τον Κώστα το Γαρέφη ».

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΓΑΡΕΦΗΣ