η τεχνολογία των αρχαίων ελλήνων

31
2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 4 IANOYAPIOY 1998 A ΦIEPΩMA KYPIAKH 4 IANOYAPIOY 1998 2-32 AΦIEPΩMA Aραία ελληνική τενλγία Θ.Π. Tάσιυ Mηανλγικές κατασκευές Θ.Π. Tάσιυ Oργανωμένα δίκτυα τηλεπικινωνίας Στέλιυ Πλυκράτη Tενλγία μετάλλυ Tης K.Γ. Tσάιμυ Aραία ναυπηγική Xάρη Tάλα Oι αραίι νεώσικι David Blackman Aραία ελληνικά αυτματα. Δημητρίυ Kαλλιγερπυ- λυ Eγκαταστάσεις υγιεινής. Tης Kλαίρης Παλύυ Eκπληκτικά συστήματα ύδρευσης. Eλευθέριυ Bαλιάκη Aτμικς πλισμς. Παναγιώτη B. Φάκλαρη Δρυτμι και υλυργί. Tης Στέλλας Kκκίνη «Eίματα ευπίητα» Tης Iριδας Tαίλη Tα αστρνμικά ργανα Tης Mάρως K. Παπαθανασίυ O μηανισμς των Aντικυθήρων N.A. Oικνμυ Iατρική τενλγία Σπύρυ Γ. Mαρκέτυ Πρηγμένη μεταλλτενία Tης Eυαγγελίας A. Bαρέλλα Eλεγς πιτητας πρϊντων Γιώργυ Bαρυάκη Aμαήλατη επικινωνία Γ.A. Πίκυλα Eώυλλ: H «Eλέπλις» ήταν ένας κυλι- μενς πλιρκητικς πύργς ύψυς 20 μ. έως 60 μ., σιδερρακτς στ πρσθι μέρς τυ. Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών» EΛEYΘEPIA TPAΪOY Θ.Π. Tάσιυ Kαθηγητή EMΠ, Πρέδρυ της Eταιρείας Mελέτης Aραίας Eλληνικής Tενλγίας (EMAET) ENA απ τα παράδα της νεελλη- νικής πραγματικτητας είναι κι η ά- πψη κατά την πία ι «αραίι Eλληνες δεν είαν σπυδαία τεν- λγία – ι Pωμαίι ήσαν ι μεγάλι τενικί». O αντικειμενικς μελετητής της ελληνικής ιστρίας, μως, παρατη- ρεί τι ι αραίι Eλληνες ήταν λας τσ πλύ στραμμένς στην τεν- λγία, ώστε απ’ τα άθη των αιώνων την είαν ήδη «πράλλει» στ μυ- θθρησκευτικ επίπεδ. O Πρμη- θεϊκς μύθς είναι καταλυτικής ση- μασίας εν πρκειμένω (Πλάτωνς «Πρωταγρας», 321 c): O Πρμηθεύς παρατηρεί τι τ νεδημιύργητ ν «άνθρωπς» είναι γυμν, υπλητ, άπλ και άστεγ, σπεύδει δε να ε- πανρθώσει τ σάλμα αυτ της Δη- μιυργίας, πρσέρντας στυς αν- θρώπυς «έντενν σίαν» (δηλα- δή τενγνωσία) και «πυρ» (δηλαδή ενέργειαν). Eτσι γεννήθηκε η τεν- λγία, την επμενη κιλας μέρα της Δημιυργίας! Tέτια ασική περί τε- νλγίας αντίληψη είε αυτς λα- ς. Γι’ αυτ, άλλωστε, είε και θεν μηανικ (τν Hαιστ) και μυθικά γιγάντια ρμπτ, πως Tάλως, - πίς περιδιάαε ταύτατα λη την Kρήτη κι έρινε ράυς θερατυς πάνω στα πλία των εθρών. Eνας τέτις λας ήταν λιπν ανιγμέ- νς πρς τις μηανικές κατασκευές απ πλύ νωρίς – εις πείσμα της ανι- στρητης απψεως πυ πρτάαμε. Πλήθς απλών τενλγιών είαν αυτθνως αναπτυθεί στις ελλη- νίδες ώρες ή είαν σταδιακά εισα- θή απ’ την Eγγύς Aνατλή. Oμως, ε- κεί γύρω στν 6 π.X. αιώνα, κάτι τ πρωταντ συμαίνει στην Eλλά- δα: Σταδιακά, μια καινύργια (κατε- ήν ελληνική) δραστηριτητα, η Eπιστήμη, αρίει να διαπτίει την εμπειρική τενλγία. Xάρις στν υ- μέναι αυτν, η τενική καιντμία θα γίνει ευερέστερη, αλλά κι η τε- νλγία γίνεται παραγωγικτερη. O Θαλής Mιλήσις, εαρμει τα μα- θηματικά τυ στ μεγάλ ωματυρ- γικ έργ εκτρπής τυ Aλις πτα- μύ (Hρδτς I–70). T ίδι άλλω- στε κάνει κι Πυθαγρας ταν, ά- ρις στην αριθμητικπίηση της μυ- σικής κλίμακας, διευκλύνει την κα- τασκευή μυσικών ργάνων. Aυτήν ακριώς την επιστημνική στρή της ελληνικής τενικής επισημαίνει κι Bιτρύις (1ς αι. μ.X.) ταν μας εαιώνει τι «[ι Eλληνες] κλη- ρδτησαν στις επμενες γενεές πλλές μηανές επινημένες και κα- τασκευασμένες με άση τυς αριθ- μύς και τυς υσικύς νμυς» (I, 1.17). Tώρα, άρις στην τενλγία, κα- τασκευάνται και ακριή μετρητικά ργανα: Διπτρες, ωράτες, δ- μετρα, αστρλάι, υδραυλικά ωρ- λγια, υγί ακριείας, θα είναι τ «αντίδωρν» της τενλγίας πρς τη ωγνα επιστήμη. Aλλ’ ας έρθυμε σε μια, συνπτι- κτατη έστω και υπαινικτική, παρυ- σίαση των επιμέρυς κλάδων της αρ- αίας ελληνικής τενλγίας. Mεταλλευτική – Mεταλλυργία H νίκη των Aθηναίων στη Σαλαμίνα με 200 νεναυπηγημένες τριήρεις δεν είναι άσετη τυ γεγντς τι, επί τρία ρνια πριν, η παραγωγή αρ- γύρυ στ Λαύρι είε θάσει στ α- πγει (750 τάλαντα κατ’ έτς). Kι αν έασαν τν Πελπννησιακ Πλε- μ, είναι ίσως διτι τα μεταλλεία εί- αν σεδν κλείσει (75 τάλαντα κατ’ έτς). Bεαίως, ύτε η μεταλλευτική Aρισιδηρυργς με τ ηθ τυ, μπρστά σε μεταλλυργικ κλίαν. Πα- ράσταση σε μελανμρη λήκυθ (Bρετανικ Mυσεί). Aραία ελληνική τενλγία Eκταση και σημασία των αραιελληνικών τενλγικών επιτευγμάτων ΣTO αιέρωμα των «Eπτά Hμερών» για τν Παρθενώνα (13 Nεμρίυ ’94) αριτέκτνας Mανλης Kρρές σημείωνε: «Mε γνώμνα τη μναδική λιθτενική τελειτητα και τα διά- ρα πστικά μεγέθη τυ Παρθενώνα ως κτιρίυ, εύκλα α- πδεικνύεται τι σήμερα δεν θα ήταν δυνατή η τσ τέλεια κατασκευή τυ στν εκπληκτικ ρν των κτώ ετών, έστω και με απασληση ισάριθμων ή και περισστερων τενιτών και παρά τη ρήση αυτκινήτων αντί κάρρων ή ηλεκτρικών γερανών αντί ει- ρκινήτων». T τεκμηριωμέν αυτ συ- μπέρασμα είναι ενδεικτικ των επιτευγ- μάτων της αραιελληνικής τενλγίας, η πία δημιύργησε έργα πυ επηρέασαν την εέλιη τυ τε- νικύ πλιτισμύ, μέρι τις ημέρες μας. Ωστσ, ενώ πλλές πλευρές τυ αραίυ ελληνικύ πλιτισμύ, πως η πλιτική, η ιλσία, η τένη κ.ά., έυν γίνει αντικείμεν μελέτης και θαυμασμύ διεθνώς, τμέας της τενλγίας έει υπτιμη- θεί, παρά τ γεγνς τι η πρσέγγιση ενς πλιτισμύ δεν εί- ναι δυνατή ωρίς την κατανηση ασικών κινωνικών αιν- μένων, πως η ικνμία και η τενλγία πυ τη στηρίει. Aιλγη πρσπάθεια μελέτης και πρλής της σημαντι- κής αυτής πτυής τυ ελληνικύ πλιτισμύ απτέλεσε τ συ- νέδρι «Aραία ελληνική τενλγία», τ πρώτ στν τμέα αυτ, πυ ργανώθηκε τν Σεπτέμρι στη Θεσσαλνίκη απ την «Eταιρεία Mελέτης της Aραίας Eλληνικής Tενλγίας» και τ «Tενικ Mυσεί Θεσσαλνίκης» στ πλαίσι της Π- λιτιστικής Πρωτεύυσας της Eυρώπης «Θεσσαλνίκη 1997». Συμμετείε μεγά- λς αριθμς ερευνητών, εκ των πίων πλλί παρυσιάυν τις εργασίες τυς στ αιέρωμά μας αυτ. H έκταση τυ θέματς και περιρισμένς ώρς τυ αιερώματς δεν επέ- τρεψαν την πλήρη κάλυψη των αραιελληνικών τενλγι- κών επιτευγμάτων, τα πία, ώς ένα αθμ, έυν παρυσια- σθεί σε παλιτερα τεύη των «Eπτά Hμερών» με θέμα την ελιά (16 Iανυαρίυ 1994), τ κρασί (17 Oκτωρίυ 1993), την ελ- ληνική ιατρική (12 Oκτωρίυ 1997), την παραδσιακή ναυ- πηγική (19 Δεκεμρίυ 1993) κ.α. Eπιμέλεια αιερώματς: EΛEYΘEPIA TPAΪOY

Transcript of η τεχνολογία των αρχαίων ελλήνων

Page 1: η τεχνολογία των αρχαίων ελλήνων

2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 4 IANOYAPIOY 1998

AΦIEPΩMA

KYPIAKH 4 IANOYAPIOY 1998

2-32 AΦIEPΩMA� Aρ�αία ελληνική τε�ν�λ�γίαT�υ Θ.Π. Tάσι�υ

� Mη�αν�λ�γικές κατασκευέςT�υ Θ.Π. Tάσι�υ

� Oργανωμένα δίκτυα τηλεπικ�ινωνίαςT�υ Στέλι�υ Π�λυκράτη

� Tε�ν�λ�γία μετάλλ�υTης K.Γ. Tσάιμ�υ

� Aρ�αία ναυπηγικήT�υ Xάρη T�άλα

� Oι αρ�αί�ι νεώσ�ικ�ιT�υ David Blackman

� Aρ�αία ελληνικά αυτ!ματα.T�υ Δημητρί�υ Kαλλιγερ!π�υ-λ�υ

� Eγκαταστάσεις υγιεινής.Tης Kλαίρης Παλύ$�υ

� Eκπληκτικά συστήματα ύδρευσης.T�υ Eλευθέρι�υ Bα$λιάκη

� Aτ�μικ!ς �πλισμ!ς.T�υ Παναγιώτη B. Φάκλαρη

� Δρυτ!μ�ι και &υλ�υργ�ί.Tης Στέλλας K�κκίνη

� «Eίματα ευπ�ίητα»Tης Iριδας T�α�ίλη

� Tα αστρ�ν�μικά !ργαναTης Mάρως K. Παπαθανασί�υ

� O μη�ανισμ!ς των AντικυθήρωνT�υ N.A. Oικ�ν!μ�υ

� Iατρική τε�ν�λ�γίαT�υ Σπύρ�υ Γ. Mαρκέτ�υ

� Πρ�ηγμένη μεταλλ�τε�νίαTης Eυαγγελίας A. Bαρέλλα

� Eλεγ��ς π�ι!τητας πρ�ϊ!ντωνT�υ Γιώργ�υ Bαρ�υ(άκη

� Aμα&ήλατη επικ�ινωνίαT�υ Γ.A. Πίκ�υλα

E�ώ�υλλ�: H «Eλέπ�λις» ήταν ένας κυλι�-μεν�ς π�λι�ρκητικ�ς πύργ�ς ύψ�υς 20 μ. έως60 μ., σιδερ��ρακτ�ς στ� πρ�σθι� μέρ�ς τ�υ.

Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών»EΛEYΘEPIA TPAΪOY

T υ Θ.Π. Tάσι�υ

Kαθηγητή EMΠ, Πρ�έδρ�υ της Eταιρείας Mελέτης Aρ�αίας Eλληνικής Tε�ν�λ�γίας(EMAET)

ENA απ� τα παράδ �α της νε ελλη-νικής πραγματικ�τητας είναι κι η ά-π ψη κατά την π ία ι «αρ�αί ιEλληνες δεν εί�αν σπ υδαία τε�ν -λ γία – ι Pωμαί ι ήσαν ι μεγάλ ιτε�νικ ί».

O αντικειμενικ�ς μελετητής τηςελληνικής ιστ ρίας, �μως, παρατη-ρεί �τι ι αρ�αί ι Eλληνες ήταν λα�ςτ�σ π λύ στραμμέν ς στην τε�ν -λ γία, ώστε απ’ τα �άθη των αιώνωντην εί�αν ήδη «πρ �άλλει» στ μυ-θ θρησκευτικ� επίπεδ . O Πρ μη-θεϊκ�ς μύθ ς είναι καταλυτικής ση-μασίας εν πρ κειμένω (Πλάτων ς«Πρωταγ�ρας», 321 c): O Πρ μηθεύςπαρατηρεί �τι τ νε δημι ύργητ ν«άνθρωπ ς» είναι γυμν�, �υπ�λητ ,ά πλ και άστεγ , σπεύδει δε να ε-παν ρθώσει τ σ"άλμα αυτ� της Δη-μι υργίας, πρ σ"έρ ντας στ υς αν-θρώπ υς «έντε�ν ν σ "ίαν» (δηλα-δή τε�ν γνωσία) και «πυρ» (δηλαδήενέργειαν). Eτσι γεννήθηκε η τε�ν -λ γία, την επ�μενη κι�λας μέρα τηςΔημι υργίας! Tέτ ια �ασική περί τε-�ν λ γίας αντίληψη εί�ε αυτ�ς λα-�ς. Γι’ αυτ�, άλλωστε, εί�ε και θε�νμη�ανικ� (τ ν H"αιστ ) και μυθικάγιγάντια ρ μπ�τ, �πως Tάλως, -π ί ς περιδιά�α&ε τα�ύτατα �λη τηνKρήτη κι έρι�νε �ρά� υς θε�ρατ υςπάνω στα πλ ία των ε�θρών. Eναςτέτ ι ς λα�ς ήταν λ ιπ�ν αν ιγμέ-ν ς πρ ς τις μη�ανικές κατασκευέςαπ� π λύ νωρίς – εις πείσμα της ανι-στ�ρητης απ�ψεως π υ πρ τά�αμε.

Πλήθ ς απλών τε�ν λ γιών εί�αναυτ �θ�νως αναπτυ�θεί στις ελλη-νίδες �ώρες ή εί�αν σταδιακά εισα-�θή απ’ την Eγγύς Aνατ λή. Oμως, ε-κεί γύρω στ ν 6 π.X. αιώνα, κάτι τ πρωτ�"αντ συμ�αίνει στην Eλλά-δα: Σταδιακά, μια καιν ύργια (κατε-

� �ήν ελληνική) δραστηρι�τητα, ηEπιστήμη, αρ�ί&ει να διαπ τί&ει τηνεμπειρική τε�ν λ γία. Xάρις στ ν υ-μέναι αυτ�ν, η τε�νική καιν τ μίαθα γίνει ευ�ερέστερη, αλλά κι η τε-�ν λ γία γίνεται παραγωγικ�τερη. OΘαλής Mιλήσι ς, ε"αρμ�&ει τα μα-θηματικά τ υ στ μεγάλ �ωματ υρ-γικ� έργ εκτρ πής τ υ Aλι ς π τα-μ ύ (Hρ�δ τ ς I–70). T ίδι άλλω-στε κάνει κι Πυθαγ�ρας �ταν, �ά-ρις στην αριθμητικ π ίηση της μ υ-σικής κλίμακας, διευκ λύνει την κα-τασκευή μ υσικών ργάνων. Aυτήνακρι�ώς την επιστημ νική στρ "ήτης ελληνικής τε�νικής επισημαίνεικι Bιτρ ύ�ι ς (1 ς αι. μ.X.) �τανμας �ε�αιώνει �τι «[ ι Eλληνες] κλη-ρ δ�τησαν στις επ�μενες γενεέςπ λλές μη�ανές επιν ημένες και κα-τασκευασμένες με �άση τ υς αριθ-μ�ύς και τ υς �υσικ�ύς ν�μ�υς» (I,1.17).

Tώρα, �άρις στην τε�ν λ γία, κα-

τασκευά& νται και ακρι�ή μετρητικά�ργανα: Δι�πτρες, �ωρ �άτες, δ�-μετρα, αστρ λά� ι, υδραυλικά ωρ -λ�για, &υγ ί ακρι�είας, θα είναι τ «αντίδωρ ν» της τε�ν λ γίας πρ ςτη &ω γ�να επιστήμη.

Aλλ’ ας έρθ υμε σε μια, συν πτι-κ�τατη έστω και υπαινικτική, παρ υ-σίαση των επιμέρ υς κλάδων της αρ-�αίας ελληνικής τε�ν λ γίας.

Mεταλλευτική –Mεταλλυργία

H νίκη των Aθηναίων στη Σαλαμίναμε 200 νε ναυπηγημένες τριήρειςδεν είναι άσ�ετη τ υ γεγ ν�τ ς �τι,επί τρία �ρ�νια πριν, η παραγωγή αρ-γύρ υ στ Λαύρι εί�ε "θάσει στ α-π�γει (750 τάλαντα κατ’ έτ ς). Kι ανέ�ασαν τ ν Πελ π ννησιακ� Π�λε-μ , είναι ίσως δι�τι τα μεταλλεία εί-�αν σ�εδ�ν κλείσει (75 τάλαντα κατ’έτ ς). Bε�αίως, ύτε η μεταλλευτική

Aρισιδηρ�υργ�ς με τ� ��ηθ� τ�υ, μπρ�στά σε μεταλλ�υργικ� κλί�αν�. Πα-ράσταση σε μελαν�μ�ρ�η λήκυθ� (Bρετανικ� M�υσεί�).

Aρ�αία ελληνική τε�ν�λ�γίαEκταση και σημασία των αρ�αιελληνικών τε�νλγικών επιτευγμάτων

ΣTO α�ιέρωμα των «Eπτά Hμερών» για τ�ν Παρθενώνα (13N�εμ!ρί�υ ’94) � αρ�ιτέκτ�νας Mαν�λης K�ρρές σημείωνε:«Mε γνώμ�να τη μ�ναδική λιθ�τε�νική τελει�τητα και τα διά-��ρα π�σ�τικά μεγέθη τ�υ Παρθενώνα ως κτιρί�υ, εύκ�λα α-π�δεικνύεται �τι σήμερα δεν θα ήταν δυνατή η τ�σ� τέλειακατασκευή τ�υ στ�ν εκπληκτικ� �ρ�ν� των �κτώ ετών, έστωκαι με απασ��ληση ισάριθμων ή και περισσ�τερων τε�νιτώνκαι παρά τη �ρήση αυτ�κινήτων αντίκάρρων ή ηλεκτρικών γερανών αντί �ει-ρ�κινήτων». T� τεκμηριωμέν� αυτ� συ-μπέρασμα είναι ενδεικτικ� των επιτευγ-μάτων της αρ�αι�ελληνικής τε�ν�λ�γίας,η �π�ία δημι�ύργησε έργα π�υ επηρέασαν την ε"έλι"η τ�υ τε-�νικ�ύ π�λιτισμ�ύ, μέ�ρι τις ημέρες μας. Ωστ�σ�, ενώ π�λλέςπλευρές τ�υ αρ�αί�υ ελληνικ�ύ π�λιτισμ�ύ, �πως η π�λιτική,η �ιλ�σ��ία, η τέ�νη κ.ά., έ��υν γίνει αντικείμεν� μελέτης καιθαυμασμ�ύ διεθνώς, � τ�μέας της τε�ν�λ�γίας έ�ει υπ�τιμη-θεί, παρά τ� γεγ�ν�ς �τι η πρ�σέγγιση εν�ς π�λιτισμ�ύ δεν εί-ναι δυνατή �ωρίς την καταν�ηση !ασικών κ�ινωνικών �αιν�-

μένων, �πως η �ικ�ν�μία και η τε�ν�λ�γία π�υ τη στηρί$ει.A"ι�λ�γη πρ�σπάθεια μελέτης και πρ�!�λής της σημαντι-

κής αυτής πτυ�ής τ�υ ελληνικ�ύ π�λιτισμ�ύ απ�τέλεσε τ� συ-νέδρι� «Aρ�αία ελληνική τε�ν�λ�γία», τ� πρώτ� στ�ν τ�μέααυτ�, π�υ �ργανώθηκε τ�ν Σεπτέμ!ρι� στη Θεσσαλ�νίκη απ�την «Eταιρεία Mελέτης της Aρ�αίας Eλληνικής Tε�ν�λ�γίας»και τ� «Tε�νικ� M�υσεί� Θεσσαλ�νίκης» στ� πλαίσι� της Π�-

λιτιστικής Πρωτεύ�υσας της Eυρώπης«Θεσσαλ�νίκη 1997». Συμμετεί�ε μεγά-λ�ς αριθμ�ς ερευνητών, εκ των �π�ίωνπ�λλ�ί παρ�υσιά$�υν τις εργασίες τ�υςστ� α�ιέρωμά μας αυτ�. H έκταση τ�υ

θέματ�ς και � περι�ρισμέν�ς �ώρ�ς τ�υ α�ιερώματ�ς δεν επέ-τρεψαν την πλήρη κάλυψη των αρ�αι�ελληνικών τε�ν�λ�γι-κών επιτευγμάτων, τα �π�ία, ώς ένα !αθμ�, έ��υν παρ�υσια-σθεί σε παλι�τερα τεύ�η των «Eπτά Hμερών» με θέμα την ελιά(16 Iαν�υαρί�υ 1994), τ� κρασί (17 Oκτω!ρί�υ 1993), την ελ-ληνική ιατρική (12 Oκτω!ρί�υ 1997), την παραδ�σιακή ναυ-πηγική (19 Δεκεμ!ρί�υ 1993) κ.α.

Eπιμέλεια α ιερώματ�ς:

EΛEYΘEPIA TPAΪOY

Page 2: η τεχνολογία των αρχαίων ελλήνων

Συνέεια στην 4η σελίδα

KYPIAKH 4 IANOYAPIOY 1998 - H KAΘHMEPINH 3

ύτε η μεταλλ υργία των Aθηναίωνήσαν αρ�ικώς πρωτ�τυπες. Oμως,κατά τ ν 5 αι. και τ ν 4 αι. παρατη-ρείται μια άνθηση και μια συστημα-τ π ίηση π υ υδέπ τε άλλ τε εί�επαρατηρηθεί: άνετες στ ές ε� ρύ-�εως, δίδυμα "ρεάτια για τη μη�αν -π ίηση της ανυψώσεως " ρτίων, ρ-γανωμένη μα&ική εκκαμίνευση καιτή�η, νέες τε�νικές ε� πλισμ ύ τωνμεταλλευμάτων, μη�αν π ίηση τηςκ πής ν μισμάτων.

Στρατιωτική τε�νική

Eδώ πρ�κειται για ένα μ�νιμ ι-στ ρικ� "αιν�μεν κι ��ι για «επα-νάληψη» της Iστ ρίας: Oι περισσ�τε-ρες ανακαλύψεις γίν νται (ή, έστω,ε"αρμ�& νται ευρέως) για να ε�υπη-ρετήσ υν στρατιωτικές σκ πιμ�τη-τες. Aπ "εύγ ντας μια ηθικ λ γικήπρ σέγγιση στ θέμα, ας θυμήσ υμεπρ �είρως μερικά επιτεύγματα στηναρ�αία Eλλάδα: Φλ γ ��λα (Θ υκι-δίδης, Δ.100), τ �αλκ�τ ν ν �πλ (Kτησί�ι ς, 3 ς αι. π.X.), η Eλέπ λιςτ υ Eπιμά� υ (θωρηκτ� άρμα ύψ υς40 μ., Δι�δωρ ς xx,91), τ π λυ��-λ ν (καταπέλτης τ υ Δι νύσ υ εκMαγνησίας). T εντυπωσιακ�τερ ί-σως �πλ , αμυντικ� αυτή τη " ρά, ή-σαν ι " �ερ ί γεραν ί τ υ Aρ�ιμή-δη, καθώς πρ��αλαν �α"νικά πάνωαπ’ τα θαλάσσια τεί�η των Συρακ υ-σών για ν’ αρπά� υν τις πλωτές π -λι ρκητικές μη�ανές των Pωμαίωνκαι να τις �ρ ντ �τυπήσ υν πάνωστα �ρά�ια (Πλ ύταρ� ς, Mάρκελ-λ ς, XV).

Tε�νικά έργα

Aνα"έρθηκε ήδη η περίπτωση τ υΘαλή (6 ς αι.) να εκτρέπει τ ν Aλυνπ ταμ�ν. K ντά στην Iωνία πάντ τε, κυματ θραύστης της Σάμ υ (�ά-θ ς 35 μ., μήκ ς 335 μ.) είναι απ� τασημαντικ�τερα λιμενικά έργα τηςαρ�αι�τητας. H σήραγγα �μως τηςΣάμ υ, έργ τ υ Mεγαρέως Eυπαλί-ν υ, παρ υσιά&ει ίσως τ μεγαλύτε-ρ ενδια"έρ ν: Mε ύψ ς γύρω στα2,5 μ. και μήκ ς 835 μ. εντυπωσιά&ει,ακ�μα και για τα σημερινά δεδ μένα.

Σειρά έ�ει τώρα ένα ευρύτερ υ-δραυλικ� έργ , η απ �ήρανση τηςλίμνης των Πτυ�ών (της λίμνης Δύ-στ υ, δηλαδή, στη ν�τια Eύ� ια).Σώ&εται η σύμ�αση τ υ δήμ υ Eρε-τριέων με τ ν Mη�ανικ� Xαιρε"άνη(330 π.X.). Περιγρά"εται τ έργ (κα-τασκευή απ �ετευτικών αγωγών καιδρυ"ράκτων, κατασκευή δε�αμενής,κ.ά.), δίνεται τετραετής πρ θεσμία,παρέ�εται ατέλεια στα εισαγ�μεναυλικά και ασυλία στ ν εργ λά� καιστ υς εργα&�μεν υς κατά τη διάρ-κεια της τετραετίας. Πρ �λέπ νται�μως και σα"είς π ινικές ρήτρες, υ-λικής και ηθικής "ύσεως. Eίναι τ πρώτ έργ B.O.T. (build, operateand transfer) στην Iστ ρία.

Kαι για να μη διαιωνί&εται η ανα-κρί�εια πως μ�ν ι ι Pωμαί ι ε"εύ-ραν τ ν θ�λ , ιδέστε και τη γέ"υρατης Bαλύρας (άνω Πάμισ ς) π υ�ρησιμ π ιείται ακ�μα μέ�ρι σήμε-ρα!

Mη�ανλγία

Δίκαια �αρακτηρί&εται ως η �αρύ-τερη τε�ν λ γία. Eνδεικτικώς, θα

Aλλη μια απ�δει�η τ�υ π�σ� στραμμέν�ς ήταν � ελληνικ�ς λα�ς στην τεν�λ�γία και τις μηανικές κατασκευές, απ�τα �άθη των αιώνων, απ�τελεί � Tάλως, τ� μυθικ� γιγάντι� ρ�μπ�τ π�υ περιδιά�α"ε ταύτατα �λη την Kρήτη και έρι-νε �ρά�υς θε�ρατ�υς στα πλ�ία των εθρών. Στην αγγει�γρα�ία (5�υ αι. π.X.) �λέπ�υμε τ� τέλ�ς τ�υ �ρειάλκιν�υ�ρ�υρ�ύ της Kρήτης, ύστερα απ� τη σύγκρ�υσή τ�υ με τ�υ Aργ�ναύτες κατά την επιστρ��ή τ�υς απ� την K�λίδα.Eικ�νί"εται � Tάλως ανάμεσα στ�υς έ�ιππ�υς Δι�σκ�ρ�υς π�υ τ�ν συνέλα�αν και η Mήδεια η �π�ία �γήκε απ� τηνAργώ, α��ύ συμπλήρωσε τις μαγικές πρά�εις π�υ έ�εραν τ� θάνατ� τ�υ ήρωα· τ� αίμα τ�υ, λέει � μύθ�ς, ύθηκε απ�τη μ�ναδική τ�υ �λέ�α σαν λιωμέν� μ�λύ�ι μετά τ�ν τραυματισμ� τ�υ στ�ν αστράγαλ� (P�ύ��, Συλλ�γή Jatta).

Oι αραί�ι Eλληνες ήταν τ�σ� στραμμέν�ιστην τεν�λ�γίαώστε την είανπρ��άλει, απ� τα�άθη των αιώ-νων, στ� μυθ�-θρησκευτικ� επίπεδ�. Aρκεί να θυμηθ�ύμετ�ν Πρ�μηθέαπ�υ πρ�σ�ερεστ�υς ανθρώ-π�υς «έντεν�νσ��ία» και«πυρ», δηλαδήτεν�γνωσία καιενέργεια, �πωςκαι τ� γεγ�ν�ς�τι ένας απ�τ�υς θε�ύς,� H�αιστ�ς, ήταν μηανικ�ς.Στη �ωτ�γρα�ία,παράσταση σε ερυθρ�μ�ρ�ηκύλικα τ�υ 5�υαι. π.X., �π�υ εικ�νί"εται � H�αιστ�ς (αρικά θε�ς της �ωτιάς, των η�αιστείωνκαι ύστερα τηςμεταλλ�τενίας),ενώ παραδίδειστη Θέτιδα την παν�πλία τ�υ Aιλλέα(Aραι�λ�γικ�M�υσεί�, Bερ�λίν�).

Page 3: η τεχνολογία των αρχαίων ελλήνων

4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 4 IANOYAPIOY 1998

Συνέεια απ� την 3η σελίδα

Eνα απ� τα π�λλά αν�ίγματα της αραίας(3�υ π.X. αι.;)γέ�υρας της Bαλύρας (άνω Πάμισ�ς)�πως υπερυψώ-θηκε και ρησιμ�π�ιείταιμέρι σήμερα(�ωτ.: Γ. Γ. Mακρή).

Aνακατασκευή υδραύλεως. H ύδραυλις (τ� πρώτ� «αρμ�-νι�») απ�δίδεται στ�ν Kτησί�ι� (3�ς αι. π..). Πρ�έκυψε α-π� τ�ν συνδυασμ� εν�ς μ�υσικ�ύ �ργάν�υ με σειρά αυλών(σύριγ�) με τη νέα τενική π�υ ε�ασ�άλι"ε με υδραυλικ�τρ�π� σταθερή πίεση αέρα (μελετητής: M. Mαυρ�ειδής,κατασκευαστής: Γ. Παράσ�ς).

T� ευπαλίνει� �ρυγμα της Σάμ�υ, απ� τα σπ�υδαι�τερα τενικά έργα της αραι�τητας, με ύψ�ς γύρω στα 2,5 μ. καιμήκ�ς 835 μ. Kατασκευάστηκε απ� τ�ν Mεγαρέα μηανικ� Eυπαλίν�, με ρηματ�δ�τηση τ�υ τυράνν�υ των MεγάρωνΠ�λυκράτη, πρ�κειμέν�υ να καλυ�θ�ύν �ι ανάγκες υδρ�δ�τησης της αραίας Σάμ�υ (�ωτ.: «Samos», XIX, εκδ. Γερ-μανικής Aραι�λ�γικής Σ�λής, 1995).

μνημ νεύσ υμε πρώτα τα εργα-λεία. Π λύσπαστα (5 ς αι. π.X.), συ-γκ�λληση σιδήρ υ (6 ς αι. π.X.), α-τέρμων κ �λίας (3 ς αι. π.X.) και,πιθαν�τατα, τ�ρν ς μεταλλικών α-ντικειμένων. Xάρη σ’ αυτά, καθώςκαι στις πρ �δ υς της μεταλλ υρ-γίας, έγινε δυνατή η εντατική �ρή-ση των ακ�λ υθων μη�ανημάτων:

Mεταλλικά ελατήρια για ισ�υρ ύςκαταπέλτες, ισ�υρ ί δ ντωτ ίτρ � ί για γεραν ύς, καλώς συναρ-μ σμένα έμ� λα και �ιτώνια για εμ-� λ "�ρες αντλίες (3 ς αι. π.X.),καθώς και αυτ ματισμ ί π ικίλ ι –πριν κι απ� τ ν Hρωνα της Aλε�άν-δρειας (1 ς αι. π.X.).

Xημική τε�νλγία

H συστηματική συλλ γή των �η-μικών «συνταγών» των Eλλήνων έ-γινε τ ν 1 αι. μ.X., η �ρ ν λ�γησήτ υς �μως είναι π λύ παλαι�τερη.Aλλωστε, τα σ�ετικά απ σπάσματατ υ Bώλ υ Δημ κριτεί υ ανάγ -νται στ ν 2 π.X. αιώνα. Eντυπω-σιά&ει πλ ύτ ς των �ημικών γνώ-σεων, αλλά και η ακρί�εια της ρ -λ γίας π υ �ρησιμ π ιείται. O Δι -κλητιαν�ς θα καταστρέψει �σα αρ-�αία συγγράματα μπ�ρεσε «περί�ημείας �ρυσ ύ και αργύρ υ», γιανα εμπ δίσει την Aίγυπτ ν’ απ -κτήσει πλ ύτη! Aς ανα"ερθεί, πά-ντως, �τι μέγα μέρ ς των σω&�με-νων παπύρων περιγρά" υν μεθ�-δ υς ν θεύσεως μετάλλων...

Nαυπηγική

Δίκαια έ�ει λε�θεί �τι ένα μεγάλ πλ ί είναι η συνάντηση π λλώντε�ν λ γιών. Δεν είναι τυ�αί �τι ηαθηναϊκή τριήρης, αυτ� τ σαρα-ντάμετρ πλ ί με διακ�σι υς άν-

Page 4: η τεχνολογία των αρχαίων ελλήνων

δρες πλήρωμα, ήταν ικαν� να ανα-πτύσσει την (&ηλευτή και σήμερα)τα�ύτητα των 20 �ιλι μέτρων τηνώρα. Στην Aλε�άνδρεια θα "θά-σ υν σε «υπερωκεάνεια» των 1.000τ�ννων, μήκ υς 130 μέτρων και μεμερικές �ιλιάδες ανθρώπ υς " ρ-τί (Kαλλί�εν ς P�δι ς, 2 ς αι.π.X.). Δεν "αίνεται �μως �τι πρ�κ -ψαν π λύ με τέτ ια δυσκίνητα σκά-"η. H πρ ώθηση γιν�ταν ακ�μη μεκ υπιά...

Aν δεν εί�ε ανακπεί...H αναδρ μή αυτή στην αρ�αία

ελληνική τε�ν λ γία είναι εμ"ανώςατελέστατη. Yπ δηλώνει �μως τηνέκταση, την εμμ�νή και τη σημασίααυτ ύ τ υ θεμελιώδ υς π λιτισμι-κ ύ "αιν μέν υ. A�ί&ει μάλιστα ναπαρατηρηθεί �τι ι Eλληνες μη�α-νικ ί και τε�νικ ί συγγρα"είς τηςαρ�αι�τητας επλήθαιναν σταθερά,απ’ τ ν 6 π.X. πρ ς τ ν 1 π.X. αι-ώνα: Θαλής, Eυπαλίν ς, Mανδρ -κλής, Iππ�δαμ ς, Xερσί"ρων, Φιλ�-λα ς, Aρ�ύτας, Δι νύσι ς, Aινείας,Π λύειδ ς, Φίλων Aθ., Διάδης, Kα-ρίας, Kινεύς, Πύρρ ς, Σώστρατ ς,Δημήτρι ς, Eπίμα� ς, Hγήτωρ,Kτησί�ι ς, Eυκλείδης, Aρ�ιμήδης,Bίτων, Φίλων Bυ&., Aπ λλώνι ς,Iππαρ� ς, Aγησίστρατ ς, Hρων,Π σειδώνι ς, Aθήναι ς, Aσκληπι�-δ τ ς. Aυτή η (ατελής άλλωστε)παράθεση ν μάτων δηγεί κατ’ευθείαν στη Mεγάλη Aλε�άνδρεια,

τ τε�ν λ γικ� κέντρ τ υ αρ�αί υκ�σμ υ. Eκεί �π υ θα λ κληρωθείη στρ "ή της ελληνικής σκέψεως.Aντί για την ερμηνεία τ υ κ�σμ υαπ� τα «έ�ω πρ ς τα μέσα» (π.�. α-ντί να �εκιν ύν απ� τα τέσσεραστ ι�εία της "ύσεως ή τις γενικέςαρ�ές), ανα&ητ ύν τώρα να συνδέ-σ υν τα μικρ γεγ ν�τα της πραγ-ματικ�τητας, για να τα κάν υν εν-

δε� μένως ν’ απ κτήσ υν ν�ημα.Eτσι, ψά�ν υν τ ν κ�σμ απ� «μέ-σα πρ ς τα έ�ω», μ’ έναν τρ�π π υπρ αναγγέλει τ ν Γαλιλαί .

Tώρα, π λύ περισσ�τερ ι αρέ-σκ νται στην παρατήρηση, στη μέ-τρηση, στην κατασκευή. Kαι κάτι α-κ�μα: Oι μεγάλ ι συγγρα"είς μη�α-νικ ί δεν είναι πλέ ν κτηματίες ήστρατηγ ί. O Kτησί�ι ς ( ιδρυτής

της Aλε�ανδρινής τε�ν λ γικήςπαράδ σης) ήταν γι ς κ υρέα, ενώ Hρων (τ υ π ί υ τ έργ θα ε-πανεκδίδεται συνε�ώς μέ�ρι τ ν16 αι. μ.X. στην Eυρώπη) εργα&�-ταν στην αρ�ή ως υπ δηματ π ι�ς.

Aν δεν εί�ε ανακ πεί η λαμπρή ε-κείνη τε�ν λ γική παράδ ση, τ κέ-ντρ της ικ ν μίας τώρα θα �ρι-σκ�ταν στην Aνατ λική Mεσ�γει ...

KYPIAKH 4 IANOYAPIOY 1998 - H KAΘHMEPINH 5

Σιδερένι� καντηλέρι ύψ�υς 2 μ., απ�την αραία Πριήνη.

T� υδραυλικ� ρ�λ�ι τ�υ Kτησι�ί�υ. H σταθερή ρ�ή τ�υ νερ�ύ μετατρέπεται σε ρ�νική μέτρηση (τ� σέδι� είναι απ�τ� �ι�λί� «Les dix livres d’ architecture de Vitruve», εκδ. P. Mardaga, 1979).

Page 5: η τεχνολογία των αρχαίων ελλήνων

6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 4 IANOYAPIOY 1998

Mη�αν�λ�γικές κατασκευέςEργαλεία, συστήματα τρ� αλιών, αντλίες και άλλα τε ν�λ�γικά επιτεύγματα των αρ αίων Eλλήνων

T�υ Θ. Π. Tάσι�υ

Kαθηγητή EMΠ, Πρέδρυ EMAET

BAΣH για την ανάπτυ η των μη�αν�-λ�γικών κατασκευών είναι η ανάπτυ- η εργαλείων και εργαλει�μηανών.Iδ�ύ, πρώτ�ν, μερικά τέτ�ια παρα-δείγματα απ’ την Aρ�αία Eλλάδα:

Tρ��αλίες και π�λύσπαστα �ρησι-μ�π�ιήθηκαν για τ� Eρε�θεί�ν, στ�τέλ�ς τ�υ 5�υ αι. Aλλά και απ’ τ�ν 6�αι. έ��με μεγάλ�υ �άρ�υς λίθιναστ�ι�εία με εντ�ρμίες π�υ δηλώ-ν�υν σ�ήνες για τη �ρήση μη�ανώναναρτήσεως. Πώς αλλιώς να ε ηγη-θεί η απ!τ�μη κατά τ�ν 6� αι. αντικα-τάσταση των ύλινων δ�κών των να-ών με πέτρινα επιστύλια; H ανάπτυ ητων μέσων μετα��ράς και ανυψώσε-ως εί�ε πρ��ανώς πρ�ηγηθεί.

O Bιτρ�ύ�ι�ς εκ�ρά#ει τ�ν θαυμα-σμ! τ�υ πρ�ς τ�ν Xερσί�ρ�να (αρ�ι-τέκτ�να τ�υ να�ύ της Aρτέμιδ�ςστην E�εσ�), � �π�ί�ς διέθετε σπ�υ-δαίες μη�ανές μετα��ράς και ανυ-ψώσεως υλικών.

Στ�ν Γλαύκ� τ� Xί�ν (6�ς αι.) απ�-δίδ�υν την ε�εύρεση της συγκ�λλή-σεως σιδήρ�υ.

O Hρ!δ�τ�ς (IV,75) ανα�έρει τη�ρήση τ�υ τ!ρν�υ αγγει�πλαστικής.Aλλά και � τ!ρν�ς μεταλλικών αντι-κειμένων �αίνεται πως �ρησιμ�π�ι!-ταν, !πως � Γ. Bαρ�υ�άκης απέδει- ε μελετώντας τ�ν κρατήρα τ�υΔερ�ενί�υ.

O Hρων � Aλε ανδρεύς γρά�ει �ι-�λί� (τα «Mη�ανικά») για να περιγρά-ψει τα πέντε �ασικά τε�νικά εργα-λεία (μη�ανικάς «δυνάμεις» τα κα-λεί): �αρ�ύλκ�ν, μ��λ!ς, π�λύσπα-στ�ν, σ�ην, ατέρμων, κ��λίας. Eπει-δή δε � ατέρμων κ��λίας θα γίνει �α-σικ! συστατικ! των αυτ�ματισμώντ�υς �π�ί�υς θα ε�εύρ�υν �ι Aλε- ανδριν�ί, έ�ει σημασία να θυμίσ�υ-με πως � κ��λίας αυτ!ς ήταν ήδηγνωστ!ς και στ�ν Aπ�λλώνι� (3�ςαι.) � �π�ί�ς έγραψε και ειδικ! σύγ-γραμμα «περί κ��λί�υ».

Φτάν�υν ίσως τα πρώτα αυτά πα-ραδείγματα μη�ανικών εργαλείων,π�υ συνιστ�ύν τ�ν «πρ�θάλαμ�» τηςMη�αν�λ�γίας. Θ’ ανα�ερθ�ύμε τώ-ρα συν�πτικ!τατα σε μερικές ειδικ!-τερες ε�αρμ�γές.

Σκληρά κράματα

*ύλινα μη�ανήματα (μετα��ρικάκαι ανυψωτικά κυρίως) υπήρ�αν απ!π�λύ παλιά. Eκείν� !μως π�υ έδωσετη μεγάλη ώθηση στην αρ�αι�ελλη-νική μη�αν�λ�γία �αίνεται πως ήτανη απ!�τηση των σκληρών κραμάτων,!πως λ.�. τ� «κρατέρωμα» (�αλκ!ςκαι κασσίτερ�ς), και � σίδηρ�ς �ε-�αίως αργ!τερα (!λη η Eλλάδα «εσι-δηρ!��ρει» μας λέει � Θ�υκυδίδης).Eτσι έγιναν ε�ικτές �ρισμένες σημα-ντικές ε ελί εις, �άρις στην κατα-σκευή ισ�υρών �δ�ντωτών τρ��ών(για γεραν�ύς λ.�. με μειωτήρες 1πρ�ς 200), μεταλλικών ελατηρίωνπαντ!ς τύπ�υ (σε καταπέλτες λ.�., ι-

Aνυψωτική μη�ανή νερ�ύ Περα�ώρας. Aπ�τελείται απ� σταθερή �ύλινη �άση πάνω απ� δε�αμενή και περιστρε��με-ν� τρ��� π�υ �έρει �κτώ δ��εία. Συνδέεται με σύστημα δια��ρικών τρ��ών ώστε να παίρνει κίνηση απ� #ώα π�υ κι-ν�ύνται στ� �ρι#�ντι� επίπεδ� (κατασκευαστής: Δ. Kριάρης).

Πάνω: πρέσα λαδι�ύ Hρων�ς. Δε�ιά: αναρρ��ητική – κατα-θληπτική αντλία Kτησι�ί�υ (κατασκευαστής: Δ. Kριάρης).

Page 6: η τεχνολογία των αρχαίων ελλήνων

H ανέγερση τ�υ Παρθενώνα πλησιά#ει στην �λ�-κλήρωσή της. Mε τη ��ήθεια ανυψωτικ�ύ μη�α-

νήματ�ς με συστήματα τρ��αλιών, τα υψη-λ�τερα μέλη τ�υ να�ύ τ�π�θετ�ύνται

στη θέση τ�υς (σ�έδι� Mαν�ληK�ρρέ απ� τ� �ι�λί� τ�υ «Aπ�

την Πεντέλη στ�ν Παρθενώ-να», εκδ. «Mέλισσα»,

Aθήνα 1993). Kάτω, α-νακατασκευή ανυ-

ψωτικής μη�ανής(μελέτη – επί-

�λεψη: M.K�ρρές, κα-

τασκευα-στής:

AρηςN�μι-κ�ς).

KYPIAKH 4 IANOYAPIOY 1998 - H KAΘHMEPINH 7

καν�ύς να εκτινάσσ�υν �άρη 80 kgσε απ!σταση 200 m), και �ιτωνίων καιεμ�!λων καλά συναρμ�σμένων (γιατις εμ��λ��!ρες αντλίες τ�υ Kτησι-�ί�υ, (3�ς αι. π.X.).

Aντλίες νερ�ύ

Aντλίες νερ�ύ �ρησιμ�π�ι�ύντανευρέως: Eλικ�ειδείς αντλίες («αρ�ι-μήδειες») �ρησιμ�π�ι�ύνταν στηνάρδευση και στα μεταλλεία (μέ�ριτ�ν περασμέν� αιώνα). T� νερ! ανε-�αίνει «�υγ�κεντρικά» μέσα σ’ ένανπεριστρε�!μεν� �αρδύ σωλήνα, στ�εσωτερικ! τ�υ �π�ί�υ είναι στερεω-μένη μια λάμα σε ελικ�ειδή γραμμή(παρ��ή νερ�ύ, γύρω στα 10 μ3 τηνώρα). Aλλες μ�ρ�ές αντλίας �ρησι-μ�π�ι�ύνταν επίσης για την άρδευ-ση: Tύμπαν�ν (με στερεωμένες λά-μες 30 μ3/ώρα), Π�λυκάδια και Aλυσ-

σις (!πως τις έραμε μέ�ρι �θες σταπερι�!λια). H μεγάλη !μως κατά�τη-ση ήταν η εμ��λ��!ρ�ς αντλία τ�υKτησι�ί�υ (τ� «πνευματικ!ν !ργα-ν�ν») για αέρα ή για νερ!, με παρ�-�ές 1 τ.μ. απ! �άθ�ς 4 μέτρων. Aυτήακρι�ώς η αντλία θα τρ���δ�τήσειμε αέρα και την ύδραυλιν (τ� πρώτ�«αρμ!νι�ν»), τ�υ Kτησι�ί�υ ε�εύρε-ση κι’ αυτή.

Eίναι �αρακτηριστική η τάση τωναρ�αίων Eλλήνων να υπηρετ�ύν τε-�ν�λ�γικά τις π�λιτισμικές τ�υς ανά-γκες: � Hρων, τε�νικ!ς συγγρα�έαςκαι δάσκαλ�ς μέγιστ�ς (Aλε άν-δρεια, 1�ς αι. π.X.), στ� �ι�λί� τ�υ«Aυτ�ματ�π�ιητική» περιγρά�ειπλήθ�ς μη�ανών για την ε υπηρέτη-ση λατρευτικών αναγκών ή και θεα-τρικών δρωμένων. Aλλά και � Φίλων(3�ς αι. π.X.), τιμά την αλε ανδρινή

Συνέ�εια στην 8η σελίδα

Page 7: η τεχνολογία των αρχαίων ελλήνων

8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 4 IANOYAPIOY 1998

Συνέ�εια απ� την 7η σελίδα

τάση πρ�ς τ�υς αυτ�ματισμ�ύς.H σω#!μενη αρα�ική μετά�ραση

των πνευματικών τ�υ είναι θησαυ-ρ!ς τέτ�ιων παιγνίων: O αέρας, τα υ-γρά, η �ωτιά, �ι πλωτήρες, �ι �δ�-ντωτ�ί καν!νες πρ�σ�έρ�υν πλ�ύ-σι� �πλ�στάσι� για μια καιν�ύργιατε�ν�λ�γία (τ�υς αυτ�ματισμ�ύς),π�υ δυστυ�ώς δεν πρ!λα�ε τ!τε να�λ�κληρωθεί !μως θα τρ���δ�τ�ύ-σε !λη την Eυρώπη για 1500 �ρ!νια.

Aνάλ�γες διατά εις κρυμμένωνγερανών, καταπακτών και η�ητικώναυτ�μάτων, επραγμάτωναν τ�ν «απ!μη�ανής θε!ν» στ� αρ�αί� θέατρ�των ύστερων �ρ!νων.

M�ρ�ές ενέργειας

Σημαντική �έ�αια ώθηση στην αρ-�αι�ελληνική μη�αν�λ�γία θα διν!-ταν εάν εί�ε πρ�λά�ει να επεκταθείη ε�αρμ�γή άλλων μ�ρ�ών ενέργει-ας, εκτ!ς απ’ τη μυική δύναμη (αν-θρώπων και #ώων):

H δύναμη τ�υ ανέμ�υ: O Hρων(1�ς αι. π.X.) εί�ε περιγράψει μιαν«ανεμ�γεννήτρια» π�υ κιν�ύσε μιανεμ��λ��!ρ� αντλία η �π�ία λειτ�υρ-γ�ύσε μια ύδραυλιν. H σημαντικ!τε-ρη λεπτ�μέρεια αυτής της ε�ευρέ-σεως ήταν � μη�ανισμ!ς μετατρ�-πής της κυκλικής κινήσεως της �τε-ρωτής, σε παλινδρ�μική ευθύγραμ-μη κίνηση τ�υ εμ�!λ�υ της αντλίας.

H δύναμη τ�υ νερ�ύ: Aν ε αιρέ-σ�υμε τ�ν υδρ�τρ��! της αθηναϊκήςαγ�ράς, � «Eλληνικ!ς νερ!μυλ�ς»θα εμ�ανισθεί π�λύ αργ!τερα (1�ςαι. μ.X.), στην Mικρά Aσία.

H δύναμη της �ωτιάς: T� πρώτ�και σημαντικ!τερ� �ήμα εί�ε γίνει !-ταν � Hρων περιέγραψε την αι�λ!-σ�αιρά τ�υ, η �π�ία περιστρε�!τανμε ατμ!...

H δύναμη τ�υ ηλεκτρισμ�ύ: Eδώ ηγνώση είναι υπ�τυπώδης. T� «ήλε-κτρ�ν» (τ� κε�ριμπάρι) π�υ έλκειδιά��ρα υλικά «ακρι�ώς !πως � μα-γνήτης έλκει τ� σίδηρ�», ήταν π�λύγνωστ! – και πρ�ερ�!ταν απ’ τη B!-ρεια Θάλασσα, εκεί !π�υ � Φαέθων�τυπήθηκε απ’ τ�ν κευραν! (άλλημια �ρθή διασύνδεση ηλεκτρικών�αιν�μένων!). Aυτά �ωρίς καμιά ε-�αρμ�γή. Kι !μως, αυτά θα αναθυ-μηθεί � W. Gilbert ύστερα απ! δυ��ιλιάδες �ρ!νια (1646 μ.X.) και θα τα�ν�μάσει vis electrica...

Στη �ι�λιγρα�ία �ε�αίως, μπρεί κανείς να�ρει περισσ�τερες μη�ανλγικές ε�αρμ-γές:

• Στις ανυψωτικές μη�ανές (�λ. λ.�. M. Kρ-ρέ: «Aπ� την Πεντέλη στν Παρθενώνα»,Mέλισσα, Aθήνα, 1992).

• Στις πικίλες αντλίες (�λ. λ.�. J.G. Landels,«Engineering in the ancient world»,University of California Press, 1981).

• Στις στρατιωτικές μη�ανές τα �αλκ�τνα,τα αερ�τνα και τα τεράστια άρματα μά-�ης (40 έως 60 μ. ύψς), τις «ελεπ�λεις» (�λ.λ.�. B. Gille «Les mecaniciens grecs», Seuil,Paris, 1980, καθώς και Θ. Kρρέ: «T υ-γρ�ν πυρ», Bάνιας, Θεσ/νίκη, 1995).

• Στη ναυπηγική (�λ. λ.�. X. Λά$ς: «Nαυτικήτε�νλγία στην αρ�αία Eλλάδα», Aίλς,1996).

• Στην Aυτματπιητική (�λ. λ.�. Δ. Kαλλι-γερ�πυλς: «Aυτματπιητική τυHρωνς», Aθήνα, 1996).

1) Πρέσσα λαδιύ no 41 (Oδηγ�).2) Aνυψωτική μη�ανή νερύ no 45 (Oδηγ�ς).3) Aνυψωτική μη�ανή νερύ no 48 (Oδηγ�ς).4) Aρθρ Pάιτ σ�ήμα 15) Oδηγ�ς no 43, αντλία Kτησι�ίυ.6) Aρθρ Oλεσν, σ�. 13.

Πώς �ι γεραν�ί τ�υ Aρ�ιμήδη κατα�ύθι#αν τα ρωμαϊκά π�λι�ρκητικά πλ�ία στις Συρακ�ύσες κατά την περιγρα�ή τ�υΠλ�υτάρ��υ. (Σ�έδι� P. James, N. Thorpe, «Ancient Inventions», M. O΄ Mara, London, 1995).

H εμ��λ���ρ�ς αντλία τ�υ Kτησι�ί�υ για αέρα ή για νερ�, με παρ��ές 1 κ.μ. απ� �άθ�ς 4 μέτρων (αριστερά). Yπήρ�εη μεγάλη κατάκτηση στ�ν τ�μέα των αντλιών νερ�ύ, παράλληλα, δε τρ���δ�τησε με αέρα και την Yδραυλιν (τ� πρώ-τ� «αρμ�νι�») τ�υ Kτησι�ί�υ, ε�εύρεση και αυτή. H αντλία τ�υ Hρων�ς (δε�ιά) είναι �υσιαστικά η αντλία τ�υ Kτησι�ί-�υ με διά��ρες �ελτιώσεις τις �π�ίες περιγρά�ει � Hρων στα σω#�μενα �ι�λία τ�υ.

Page 8: η τεχνολογία των αρχαίων ελλήνων

KYPIAKH 4 IANOYAPIOY 1998 - H KAΘHMEPINH 9

Oργανωμένα δίκτυα τηλεπικ�ινωνίαςTα αρ�αι�ελληνικά συστήματα επικ�ινωνίας με κωδικ�π�ιημένα σήματα

T�υ Στέλι�υ Π�λυκράτη

Διευθυντή – Iδρυτή τ�υ Tηλεπικ�ινωνιακ�ύM�υσεί�υ OTE

AΠO τη στιγμή π�υ � πρωτ�γ�ν�ςάνθρωπ�ς αισθάνθηκε την ανάγκη ε-πικ�ινωνίας με τ�υς συνανθρώπ�υςτ�υ, δημι�υργήθηκε ενστικτωδώς σ’αυτ�ν η ένν�ια της τηλεπικ�ινωνίας,δηλαδή η εκ τ�υ μακρ�θεν επικ�ινω-νία. Tα πρώτα μέσα της επικ�ινωνίαςπ�υ �ρησιμ�π�ίησε ήταν η �ωνή, τασυρίγματα, �ι κινήσεις των �εριών,τ� κέρας, �ι �ωτιές, κ.ά. Oταν �ι σ�έ-σεις μετα�ύ των δια��ρων κ�ινωνι-κών �μάδων αναπτύ�θηκαν, δημι-�υργήθηκε η ανάγκη να ε�ευρεθ�ύναπ�τελεσματικ�τερα μέσα.

Στην πρώτη αυτή περί�δ� �ι αρ-�αί�ι Eλληνες �ρησιμ�π�ι�ύσαν ταςπυράς πρ�ς μετάδ�ση σημάτων.Στην Iλιάδα � Oμηρ�ς �μιλεί περίΠυρσών σηματ�δ�τ�υσών τ�ν ερ��-μ� �ιλικ�ύ στ�λ�υ πρ�ς !�ήθεια τωνπ�λι�ρκημένων (Iλιάς Σ 209–213).

«�ι τε πανημέρι�ι στυγερώ κρίν�νταιAρηι, / άστε�ς εκ σ�ετέρ�υ, άμα δι’ πε-λίω καταδύντι / πυρσ�ί τε �λεγέθ�υσινεπήτριμ�ι, υψ�σε / δ’ αυγή γίνεται αίσ-σ�υσα, περικτι�νεσσι ιδέσθαι / αι κενπως συν νηυσίν Aρεω αλκτήρες ίκω-νται». (�γαίν�υν ��ω �ι κάτ�ικ�ι καιμά!�υνται �λημερής / σ’ ανατρι!ιάρηπ�λεμ�, μα σα ��υτή�ει � ήλι�ς / ανά-��υν σύδετες �ωτιές – κι η λάμψη ως τα�υράνια / ψηλά πηδάει – για να τη δ�υνγειτ�ν�ι κι ίσως / τρέ��υν �! τ� !αμ� μεκαρα�ιών ��ήθεια να τ�υς σώσ�υν).(Mετά�ρασις A. Πάλλη).

Δίκτυα �ρυκτωριών

Eκ των ανωτέρω συνάγεται �τι ή-δη κατά την επ��ήν εκείνην υπήρ-�αν υπ�τυπώδη «δίκτυα» �ρυκτω-ριών με σταθμ�ύς «αναμεταδ�σε-ως» εις τ�ν �ώρ�ν τ�υ Aιγαί�υ ωςκαι εις την Mικράν Aσίαν. Tην υπ�θε-ση ενισ�ύει � τραγικ�ς π�ιητής Aι-σ�ύλ�ς εις τ� δράμα τ�υ «Aγαμέ-μνων». T� σ�ετικ� μέρ�ς, αν και κά-πως μακρ�σκελές, ανα�έρεται κα-τωτέρω �λ�κληρ� δι�τι παρ�υσιά"ειιδιαίτερ�ν ενδια�έρ�ν (Aγαμέμνων280 και ε�ε�ής):

X�ρ�ς: και π�ι�ς μαντατ���ρ�ς ήρθεεδώ έτσι γρήγ�ρα;/

Kλυτ: O H�αιστ�ς! �απ�λιώνταςαπ� την ίδια λάμψη, / �ωτιά τη �ωτιά

στέλνει πρ�ς τα εδώ μηνύτρα τα�ιδευτή./ Kαι πρώτα / η Iδα στ� �ρα!���υν� τ�υEρμή της Λήμν�ς / K’ ύστερα τ�υ Aθωτ� ύψωμα / τ�υ Δία κ�ρ�ή, απ’ τ� νησίδέ!τη τ� λάμπαδ� / και άναψε Tρίτη,π�υ κι αυτή ψήλωσε τ�σ� / π�υ πέρασεπάνω στης θάλασσας τα πλάτη / !αρ�ύ-μενη η �ρμή της τα�ιδεύτρας �λ�γας /κ’ η δάδα της στ� ��υν� Mάκιστ�,στ�υς �ύλακες, / στέλνει !ρυσ��εγγηπαραγγελία σαν ήλι�ς. / Kαι τ�ύτ� α-νάργητ�, δί!ως απ� τ�ν ύπν� / αστ�!α-στα να νικηθεί δε μένει ανάμελ�ς με τησειρά τ�υ μηνυτής / κι έτσι �ι �ωτιές τ�υστέλν�υν τη λάμψη πι� μακριά / στ� ρέ-μα τ�υ Eύριπ�υ στ�υς �ύλακες να �έ-ρ�υν στ�υ Mεσσάπι�υ μήνυμα. Kι αυτ�ί

με αντιλαμπάδιασμα στείλαν παράγ-γελμα / μακρύτερα, μια στ�ί�α �ερά ρεί-κια ανά��ντας. / K’ η �λ�γα ��ύντωσε,δί!ως να πιέσει δι�λ�υ, / πηδώντας πά-νω απ’ τ�υ Aσωπ�ύ τ�ν κάμπ�, / σα λα-μπερή Σελήνη, στ� ��υν� �τασμένη τ�υKιθαιρώνα, της �ωτιάς �υπνάει και-ν�ύργι� τα�ιδευτή. / Kι’ ανά��ντας �ι�ίγλες μια αιθρε�λαμνη �λ�γα, / δενάργησαν να τηνε κάν�υν μακρ�τά�ιδη./ Πέ�τει η αντι�λ�γιά πάνω στη Γ�ργώ-πη λίμνη / και ως έ�τασε στ� ��υν� Aι-γίπλαγκτ�, τ� σπρώ!νει / της �ωτιάς τ�παράγγελμα να μη !ρ�νίσει / κι απ�λ�-γ�ύν, ως ανά��υν με αψ�θυμ� κ�ρωμα/ μια γλώσσα �λ�γας θε�ρατη, π�υ �

λάμπαδ�ς της / �επέρασε πέρ’ απ’ τ�νκά�� τ�υ κατάστεν�υ, / π�υ αγνάντιαστ� Σαρωνικ� σαν �ρ�υρ�ς Στέκει. Nά-τ� π�υ δρέμει, να π�υ �τάνει στ� Aρα-!ναί� ��υν� / και στα γειτ�νικά της π�-λης �άγναντα / και να στ� δώμα αυτ�π�υ πέ�τει τ� Aτρειδέικ� / η λάμψη π�υεί!ε τη �ωτιά της Iδας πρ�παππ�. / Tέ-τ�ια εί!α δώσει διάτα στ�υς λαμπαδη-��ρ�υς μ�υ / π�υ ακ�ύσαν κι � ένας τη�ωτιά στ�ν άλλ� δίν�ντας / νικήσαν απ’τ�ν πρώτ� ως τ�ν στερν� στ� δρ�μ�. /Aυτή τη μαρτυρία σ�υ λέω και τ� σημά-δι, / τ� μήνυμα π�υ � άντρας μ�υ απ’την Tρ�ία μ�υ στέλνει. (Mετά�ρασις A.Mελα!ριν�ύ).

O ιστ�ρικ�ς Π�λύ!ι�ς ανα�έρειστην κριτική τ�υ επί της δια πυρσώνμεταδ�σεως ειδήσεων τα ε�ής:(1,43) «δια γαρ συνθημάτων ωρισμέ-νων έδει την !ρείαν συντελείν των δεπραγμάτων α�ρίστων υπαρ!�ντων ταπλείστα διέ�υγε την των πυρσών !ρεί-αν... περί ων γαρ �υκ ενεδέ!ετ� πρ�-ν�ηθήναι, περί τ�ύτων �υδέν σύνθημαπ�ιήσασθαι δυνατ�ν». (Δι�τι διωρισμέ-νων συνθημάτων έπρεπε να ε�υπηρετή-ται εκάστη περίπτωσις· επειδή �μως ταπράγματα δεν είναι γνωστά εκ τωνπρ�τέρων, δια τ�ύτ� αι πλείσται τωνπεριπτώσεων δεν ήτ� δυνατ�ν να ε�υ-πηρετηθ�ύν με τ�υς πυρσ�ύς... δι�τι ταπράγματα τα �π�ία δεν είναι δυνατ�ννα πρ��λε�θ�ύν δι’ αυτά δεν δύνανταινα συμ�ωνηθ�ύν εκ των πρ�τέρων καιαντίστ�ι!α συνθήματα).

Eίναι δε τ�σες π�λλές �ι μαρτυ-ρίες και τα ιστ�ρικά ντ�κ�υμέντα ώ-στε μπ�ρ�ύμε να υπ�θέσ�υμε �τι �-λ�ς � ελλαδικ�ς �ώρ�ς απ� τη Mα-κεδ�νία μέ�ρι την Kρήτη ήταν κατά-σπαρτ�ς με �άρ�υς και εστίες �ω-τιάς.

Kωδικ�π�ιημένασήματα

Aπ� μία περί�δ� και μετά �ι διά��-ρες πληρ���ρίες δεν απ�στέλ�ντανμε απλ� άναμα ή σ!ήσιμ� της �ωτιάςαλλά με κωδικ�π�ιημένα σήματα και�ι Eλληνες στην περί�δ� αυτή π�υ�ρ�ν�λ�γείται απ� τ� 1195 π.X. ήτανπρωτ�π�ρ�ι στις �ργανωμένες τη-λεπικ�ινωνίες στην Eυρώπη με τε-ράστια ως εκ τ�ύτ�υ συμ!�λή στηνε�έλι�η τ�υ π�λιτισμ�ύ κάθε �ώρας.

Oι επιν�ήσεις των Παλαμήδη – Σί-νωνα τ� 1195 π.X. των Kλε��ένη –Δημ�κλειτ�υ τ�ν 4� αιώνα π.X. καιτ�υ Aινεία τ�υ Tακτικ�ύ τ� 362 π.X.ήσαν πρ�δρ�μ�ι της μετέπειτα ε�έ-λι�ης της τηλεγρα�ίας.

Σύμ�ωνα δε με την ανακάλυψητ�υ δρ�ς K. Θε��άνη Mανιά, Tα�ίαρ-��υ – Eρευνητή – συγγρα�έα �ι θέ-σεις των ιερών των Π�λεων και τωνMνημείων (στα μνημεία εντάσσ�νταικαι �ι τηλεπικ�ινωνιακ�ί �άρ�ι) τηςAρ�αίας Eλλάδας δεν ήσαν τυ�αίεςαλλά εί�αν καθ�ριστεί !άσει γεωμε-τρικών και αστρ�ν�μικών υπ�λ�γι-σμών και μετρήσεων.

Ωρισμένες !έ!αια π�λεις εί�αν�υσικές γεωγρα�ικές θέσεις για �ι-κ�ν�μικ�ύς και στρατηγικ�ύς λ�-γ�υς κι αυτές �μως μα"ί με τα π�λυ-πληθή ιερά μνημεία απ�τελ�ύσαν έ-να αρμ�νικ� σύν�λ� και ανά τρία, ταπλησιέστερα, συνδε�μενα με ν�ητέςγραμμές σ�ημάτι"αν γιγάντια τρίγω-να κατά τ� πλείστ�ν ισ�σκελή, τα �-π�ία ανήκαν εν συνε�εία σε τιτάνια ι-δανικά καν�νικά π�λύγωνα.

Πρώτ�ς �μως �ργανωτής των Eπι-κ�ινωνιών ήταν � Παλαμήδης γι�ςτ�υ Bασιλιά Nαύπλι�υ, � �π�ί�ς κατάτην περί�δ� τ�υ Tρωικ�ύ Π�λέμ�υ1195–1184 π.X. ανέπτυ�ε τ�ν πρώτ��ργανωμέν� τηλέγρα�� με «πυρσεί-

Συνέ�εια στην 10η σελίδα

O «ακ�υστικ�ς τηλέγρα��ς» με εμ�έλεια 2.500 μ., π�υ �ρησιμ�π�ιήθηκε στιςεκστρατείες τ�υ Mεγάλ�υ Aλε�άνδρ�υ. H αναπαράσταση έ�ει �ιλ�λ�γικήμ�ν� τεκμηρίωση: ανα�έρεται απ� τ�ν Aρριαν�. (Oι αναπαραστάσεις μετα-��ράς των πληρ���ριών π�υ εικ�νί!�νται στ� κείμεν� είναι τ�υ Tηλεπικ�ι-νωνιακ�ύ M�υσεί�υ OTE �π�υ και λειτ�υργ�ύν σε πλήρη ανάπτυ�η)

T� «άγγαρ�ν πυρ», η �ωτιά π�υ δεν σ�ήνει. H αναπαράσταση έ�ει �ιλ�λ�γι-κή μ�ν� τεκμηρίωση καθώς ανα�έρεται απ� τ�ν Aισ�ύλ� στ�ν Aγαμέμν�να:«�ρυκτ�ς δε �ρυκτ�ν δευρ’ απ’ αγγάρα πυρ�ς έπεμπεν». H �ν�μασία πρ�έρ-�εται απ� τ�υς Aγγαρ�υς, μετα��ρείς μηνυμάτων.

Page 9: η τεχνολογία των αρχαίων ελλήνων

10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 4 IANOYAPIOY 1998

Xάρτης της Eλλάδας στ�ν �π�ί� σημειών�νται τα πι� γνωστά δίκτυα τηλεπι-κ�ινωνιών με �ρυκτωρίες (πύργ�ι αναμετάδ�σης �πτικών σημάτων). O επι-σκέπτης τ�υ Tηλεπικ�ινωνιακ�ύ M�υσεί�υ OTE, �ρησιμ�π�ιώντας έναν ηλε-κτρικ� πίνακα, πατά συγκεκριμένη διαδρ�μή και τη �λέπει να διαγρά�εταιστ� �άρτη με τ� άναμμα μικρών λυ�νιών για κάθε �ρυκτωρία.

ες – �ρυκτωρίες– με αριθμητικ�ύςκώδικες και «παραλλαγές».

H δε πληρ���ρία κατάληψης τηςTρ�ίας εστάλη τ� 1184 στις Mυκήνεςαπ� τ�ν Σίνωνα !�ηθ� τ�υ Παλαμή-δη μέσω τ�υ δικτύ�υ ΦρυκτωριώνTρ�ίας (Iδη), Eρμαί�υ της Λήμν�υ,Aκράθω, τ�υ Mάκιστ�υ (Kαντήλι) τηςEυ!�ίας, Mεσσάπι�υ τ�υ Eυρίπ�υ,Kιθαιρώνα (Eλατιά) της B�ιωτίας, Aι-γίπλακτ�υ της Mεγαρίδ�ς, Aρα�ναί�(Aϊ–Λια) και �ρυκτηρ� τ�υ παλατι�ύτων Mυκηνών. Σπ�υδαι�τερη �μωςτηλεπικ�ινωνιακή ανακάλυψη, πρ�-δρ�μική και τ�υ �πτικ�ύ μ�ρσικ�ύτηλέγρα��υ θεωρείται η επιν�ησητων Eλλήνων Kλε��ένη – Δημ�κλεί-τ�υ τ�ν 4� αι. π.X.

Aναλυτικά τ� σύστημα λειτ�υρ-γ�ύσε ως ε�ής:

Eπαιρναν τ� αλ�ά!ητ� και τ� �ώ-ρι"αν σε 5 κατηγ�ρίες π�υ κάθε μίαπεριεί�ε 5 γράμματα, για την ακρί-!εια η τελευταία κατηγ�ρία περιεί�εμ�ν�ν 4 γράμματα. Aυτ�ί π�υ εί�αναναλά!ει να �τιά��υν τ� πρ�ς μετά-δ�ση σήμα έπρεπε να ετ�ιμάσ�υν 5πλάκες και να γράψ�υν πάνω σ’ αυ-τές ένα μέρ�ς των γραμμάτων. Aυ-τ�ς π�υ θα μεταδώσει τ� σήμα ση-κώνει αρ�ικά δύ� �αν�ύς για να ει-δ�π�ιήσει τ�ν άλλ� και περιμένειτην ανταπ�κρισή τ�υ. Aυτ� τ� πρώτ�!ήμα ήταν απαραίτητ� για να κατα-λά!ει � επ�μεν�ς σηματ�δ�της �τι �πρώτ�ς ήταν έτ�ιμ�ς. Aπα� και κατέ-

!αιναν αυτ�ί �ι �αν�ί υψών�ντανστα αριστερά άλλ�ι για να δεί��υνπ�ια πλάκα θα ’πρεπε να παρατηρη-θεί, αν ήταν η πρώτη ύψωναν 1 �αν�,αν ήταν η 2η δύ� κ.λπ.

Mετά ύψωναν απ� τη δε�ιά πλευράκαι με την ίδια σειρά �αν�ύς για ναυπ�δεί��υν τ� γράμμα της πλάκαςπ�υ έπρεπε να καταγρα�εί. Kάθε πα-ρατηρητής έμπαινε στ� π�στ� τ�υκαι εί�ε κ�ντά τ�υ μια δι�πτρα πλαι-σιωμένη με σωλήνες και τ�π�θετη-μένη έτσι ώστε να �ε�ώρι"ε τέλειατη δε�ιά απ� την αριστερή πλευράτ�υ ανταπ�κριτή.

Yδραυλικ�ςτηλέγρα��ς Aινεία

Aλλη σημαντική ανακάλυψη συν-δυασμένη με υδραυλικ� σύστημα ή-ταν η επιν�ηση τ�υ Aινεία τ�υ Tακτι-κ�ύ τ� 362 π.X., � �π�ί�ς έδωσε ε-ντ�λή και "ήτησε απ� αυτ�ύς π�υ ή-θελαν να ανταλλά��υν νέα, να πρ�ε-τ�ιμάσ�υν μ�ν�ι τ�υς τα πήλινα ήμεταλλικά δ��εία απ�λύτως ίσα κατάύψ�ς και πλάτ�ς, έ��ντας ύψ�ς τ�π�λύ 3 πή�εις και πλάτ�υς 1 πή�υ.

Mετά θα έπρεπε να έ��υν κ�μμά-τια �ελλ� πλάτ�υς κατά τι μικρ�τε-ρ�υ τ�υ στ�μί�υ των δ��είων και ναμπή��υν στ� κέντρ� των �ελλών μι-κρές ρά!δ�υς �ωρισμένες ίσα, σεδιαστήματα τριών δα�τύλων και πά-νω εκεί να !άλ�υν ένα ευδιάκριτ�κάλυμμα στ� �π�ί� θα κατέγρα�αντα πλέ�ν συνηθισμένα γεγ�ν�τα τ�υπ�λέμ�υ, αυτά π�υ μπ�ρ�ύν να πρ�-!λε�θ�ύν πι� εύκ�λα. Στ� πρώτ�τμήμα θα έγρα�αν στρατιώτες πε"�ίμε !αρύ �πλισμ�, στ� δεύτερ� τμή-μα στρατιώτες με ελα�ρύ �πλισμ�,στ� τρίτ� ιππικ� και πε"ικ�, στ� τέ-ταρτ� στ�λ�ς κ.λπ. καλύπτ�ντας �λατα πιθανά σε π�λεμ� γεγ�ν�τα. Eπι-πλέ�ν τα δ��εία αυτά θα εί�αν μια �-πή απ�λύτως �μ�ια μετα�ύ τ�υς

απ’ �π�υ θα μπ�ρ�ύσε να τρέ�ει η ί-δια π�σ�τητα νερ�ύ. Tα δ��εία αυτάήταν γεμάτα με νερ� στην επι�άνειατ�υ �π�ί�υ ήταν τ�π�θετημέν�ι �ι�ελλ�ί με τα ρα!δάκια. Aν�ίγ�νταςσυγ�ρ�νως τα στ�μια και με την υ-π��ώρηση της στάθμης τ�υ νερ�ύ �ι�ελλ�ί θα υπ��ωρ�ύσαν και τα ρα-!δάκια θα �άν�νταν με τη σειράτ�υς στ� εσωτερικ� των δ��είων.

E�ασ�αλί"�ντας την ίδια τα�ύτηταστη �άση των δ�κιμών, τα δ��εία με-τα�έρ�νταν στ�υς τ�π�υς �π�υ υ-πήρ�αν τα συστήματα με τ�υς �α-ν�ύς. Eκεί, �ταν συνέ!αινε κάπ�ι�γεγ�ν�ς απ� αυτά π�υ εί�αν πρ�-!λε�θεί θα δίν�νταν σήματα με τ�υς�αν�ύς απ� μία πλευρά στην άλληκαι αμέσως �ι δύ� πλευρές θα άν�ι-γαν τ�υς κρ�υν�ύς. M�λις τα δ��είαέδει�ναν τ� σωστ� γεγ�ν�ς για τημετάδ�ση �ι �αν�ί θα υψών�ντανπάλι και �ι κρ�υν�ί θα έκλειναν. Oπαρατηρητής θα μάθαινε, παρατη-ρώντας τα ρα!δάκια, π�ι� ήταν τ�γεγ�ν�ς.

Kατά τ�υς Bυ"αντιν�ύς �ρ�ν�υς ��ιλ�σ���ς Λέων Eπίσκ�π�ς Θεσσα-

λ�νίκης τα έτη 829–842 π.X. !ελτίω-σε τ� σύστημα απ�στ�λής πληρ���-ριών των �ρυκτωριών με τ�«ΩPONOMIO» δηλαδή σύστημα συγ-�ρ�νι"�μεν� με μη�ανικά ωρ�λ�για,υπ�διαιρ�ύμενα σε αντίστ�ι�ες ώ-ρες και συνδυασμένα με αριθμ�γρα-�ικ� κώδικα των σπ�υδαι�τέρων ει-δήσεων.

T� σύστημα αυτ� διατηρήθηκε γιαπ�λλά �ρ�νια και τ� έτ�ς 1204 �ιΣταυρ���ρ�ι δημι�ύργησαν τ� με-γάλ� δίκτυ� «Kαμιν�!ιγλατ�ρίων» α-π� τις !ίγλες (παρατηρητήρια) και τακαμίνια τα �π�ία διατηρ�ύσαν άσ!η-στ� τ� «άγγαρ�ν πυρ» απ� την Kων-σταντιν�ύπ�λη μέ�ρι τ�ν Tάραντατης Iταλίας με ενδιαμέσ�υς σταθ-μ�ύς στην Θράκη – Θεσσαλ�νίκη –Δυτική Mακεδ�νία – Hπειρ� – Kέρκυ-ρα – Oθων�ύς.

Mέ�ρι δε τ� τέλ�ς τ�υ 16�υ αιώναμ.X. περί�δ� κατά την �π�ία !ελτιώ-θηκε τ� τηλεσκ�πι� �ι επιν�ήσειςτων Aρ�αίων Eλλήνων απ�τελ�ύσαντη !άση για τη μετα!ί!αση κάθε πλη-ρ���ρίας, συμ!άλλ�ντας τα μέγισταστην ε�έλι�η των τηλεπικ�ινωνιών.

Aναπαράσταση τ�υ συστήματ�ς μετα��ράς πληρ���ριών με τ�ν υδραυλικ�τηλέγρα�� τ�υ Aινεία τ�υ Tακτικ�ύ. Διακρίν�νται δυ� �πλίτες (σε �πτική επα-�ή και απ�σταση 1.000–1.200 μ.), π�υ υψών�υν αναμμένες δάδες καθώς ετ�ι-μά!�νται για απ�στ�λή και λήψη μηνύματ�ς μέσω της συσκευής τ�υ Aινεία.

Συνέ�εια απ� την 9η σελίδα

Page 10: η τεχνολογία των αρχαίων ελλήνων

KYPIAKH 4 IANOYAPIOY 1998 - H KAΘHMEPINH 11

Πάνω: Aπ�ψη τ�υ τμήματ�ς «Tηλεπικ�ινωνίες» στην Kρυπτ�στ�ά της Aρ�αίας Aγ�ράς Θεσσαλ�νίκης, �π�υ η «Eταιρία Mελέτης της Aρ�αίας Eλληνικής Tε-�ν�λ�γίας» και τ� «Tε�νικ� M�υσεί� Θεσσαλ�νίκης» �ργάνωσαν πρ�σ�ατα την έκθεση «Aρ�αία ελληνική τε�ν�λ�γία» στ� πλαίσι� της Π�λιτιστικής Πρω-τεύ�υσας της Eυρώπης «Θεσσαλ�νίκη 1997». Kάτω αριστερά: Aναπαράσταση τ�υ υδραυλικ�ύ τηλέγρα��υ τ�υ Aινεία τ�υ Tακτικ�ύ. H απεικ�νιση στηρί-!εται σε γκρα��ύρα τ�υ 18�υ αι. Kάτω δε�ιά: Aναπαράσταση τ�υ συστήματ�ς �πτικής αναμετάδ�σης κωδικ�π�ιημένων σημάτων με �λ�γες, των Kλε��έ-νη και Δημ�κλείτ�υ (4�ς αι. π.X.). H επιν�ηση αυτή στηρι!�ταν σε ένα δια�ωρισμ� των γραμμάτων τ�υ ελληνικ�ύ αλ�α�ήτ�υ σε �μάδες πέντε γραμμάτωνκαι θεωρείται πρ�δρ�μική ��ι μ�ν� τ�υ μ�ρσικ�ύ τηλέγρα��υ αλλά και της σημερινής κωδικ�π�ιημένης ψη�ιακής απ�στ�λής μηνυμάτων μέσω �πτικώνινών. (Φωτ�γρα�ίες κειμέν�υ: Iωάννης Mπαρδ�π�υλ�ς)

Page 11: η τεχνολογία των αρχαίων ελλήνων

12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 4 IANOYAPIOY 1998

Tε�ν�λ�γία μετάλλ�υH μεταλλευτική και μεταλλυργική δραστηρι�τητα στ αρ�αί Λαύρι

Tης K. Γ. Tσάιμ�υ

Aρ�αι�λ�γ�υ, Eπικ. Kαθηγήτριας της Iστ�ρίαςτης Mεταλλευτικής και Mεταλλ�υργίας τ�υ EMΠ

OI APXAIOI Aθηναί�ι στ� Λαύρι�,για την παραγωγή αργύρ�υ ανέ-πτυ�αν μία μ�ναδική για την επ��ήτε�νική στη μεταλλευτική και με-ταλλ�υργία τ�υ αργύρ�υ, π�υ πρ�-καλεί θαυμασμ� και συγκίνηση γιατ� ε�ευρετικ� πνεύμα τ�υς. Tα με-ταλλεύματα π�υ εκμεταλλεύθηκανεντατικά ήταν εκείνα τ�υ αργυρ�ύ-��υ μ�λύ�δ�υ και συγκεκριμέναδύ� είδη: τα ��ειδωμένα μεταλλεύ-ματα μ�λύ�δ�υ (κερ�υσίτης) και ταθει�ύ�α μεταλλεύματα μ�λύ�δ�υ(γαληνίτης). Tα μεταλλεύματα αυ-τά τα �ν�μα�αν «αργυρίτις γη» ε-πειδή περιεί�αν άργυρ�. Mέσαστ�ν μ�λυ�δ� τ�υ μεταλλεύματ�ςυπήρ�ε ένα π�σ�στ� αργύρ�υ 1μέ�ρι 3 κιλά ανά τ�νν� περιε��μέ-ν�υ μ�λύ�δ�υ.

Oι αρ�αί�ι για να πάρ�υν τ�ν π�-λύτιμ� άργυρ� απ� τα αργυρ�ύ�αμεταλλεύματα ακ�λ�υθ�ύσαν μιασειρά εργασιών, �ι �π�ίες γιν�-ντ�υσαν με την ε�αρμ�γή μεθ�-δων και τε�νικών π�υ δεν έ��υν�υσιαστικά αλλά�ει. Oι διά��ρες�άσεις α��ρ�ύν την ε��ρυ�η καιεμπλ�υτισμ� τ�υ μεταλλεύματ�ς,την τή�η πρ�ς παραγωγή αργυρ�ύ-��υ μ�λύ�δ�υ, την κυπέλλωση γιατ�ν δια�ωρισμ� τ�υ αργύρ�υ απ�τ�ν αργυρ�ύ�� μ�λυ�δ� και τέλ�ςτην ανάτη�η τ�υ λιθαργύρ�υ πρ�ςπαραγωγή τ�υ «εμπ�ρεύσιμ�υ»μ�λύ�δ�υ.

E��ρυ�η

Tα μεταλλεύματα της Λαυρεωτι-κής αναπτύσσ�νται σε τρεις �ώνεςή επα�ές μετα�ύ των �π�ίων πα-ρεμ�άλλ�νται πετρώματα σ�ιστ�-λίθων και μαρμάρων.

Oι αρ�αί�ι για να ανι�νεύσ�υν ανυπήρ�ε μετάλλευμα στην περι��ήπ�υ τ�υς ενδιέ�ερε άν�ιγαν στ�έςμικρής διατ�μής (070x0,90 μ.).

O εργάτης εργα��ταν στη στ�άμισ��απλωμέν�ς ή γ�νατιστ�ς και�ρησιμ�π�ι�ύσε σ�υρί και καλέμι.Oσ� τ� μήκ�ς των στ�ών μεγάλω-νε �ι ανάγκες ε�αερισμ�ύ γίν�-νταν επιτακτικές, πράγμα π�υτ�υς ανάγκα�ε να αν�ί��υν �ρέα-τα π�υ �ρησίμευαν επίσης για ε-ρευνητικ�ύς σκ�π�ύς καθώς καιγια τη μετα��ρά τ�υ μεταλλεύμα-τ�ς στ� ύπαιθρ�. Περισσ�τερα απ�1.000 �ρέατα σημειών�νται στ�υς�άρτες, η κατασκευή των �π�ίωναπ� πλευράς καταστάσεως τωντ�ι�ωμάτων πρ�καλ�ύν τ�ν θαυ-μασμ�.

Oταν με μια ερευνητική στ�ά έ-�ταναν στ� μετάλλευμα με απλάεργαλεία, σ�υριά, �τυάρια, καλέ-μια, διαμ�ρ�ωναν τα μέτωπα εκμε-ταλλεύσεως απ�σπώντας τ� πλ�ύ-σι� μετάλλευμα και α�ήν�ντας στύ-λ�υς απ� τ� ίδι� τ� μετάλλευμα για

την υπ�στήρι�η της �ρ��ής τ�υ με-ταλλεί�υ.

Aκ�λ�υθ�ύσαν την ίδια μέθ�δ�π�υ και σήμερα ε�αρμ��εται ευ-ρύτατα, τη μέθ�δ� των θαλαμίωνκαι των στυλών.

Oταν �μως η �λέ�α τ�υ κ�ιτά-σματ�ς ήταν κατακ�ρυ�η, αδιά-��ρ� αν ήταν μικρ�ύ ή μεγάλ�υ

πά��υς, τ�τε για την ε��ρυ�η τ�υμεταλλεύματ�ς ακ�λ�υθ�ύσαν τημέθ�δ� των �αθμίδων. T� μετάλ-λευμα κ��εται σε σκαλ�πάτια. T�μετάλλευμα έπειτα απ� μια πρ��ει-ρη επί τ�π�υ διαλ�γή τ� τ�π�θε-τ�ύσαν σε κ��ίνια και τ� μετέ�ε-ραν στην επι�άνεια μέσω των στ�-ών και των �ρεάτων, �π�υ πιθαν�ν

�ρησιμ�π�ι�ύσαν και �αρ�ύλκα. T�ν �ωτισμ� στ� πυκν� σκ�τάδι

των στ�ών τ�ν ε�ασ�άλι�αν �ρησι-μ�π�ιώντας πήλινα λυ�νάρια π�υέκαιγαν λάδι. Oσ�ν α��ρά τ� σ�-�αρ� πρ��λημα τ�υ αερισμ�ύ, τ�αντιμετώπι�αν είτε εκμεταλλευ�-μεν�ι τ� ρεύμα τ�υ �υσικ�ύ ελκυ-σμ�ύ π�υ εδημι�υργείτ� �ταν δύ��ρέατα ή στ�ές π�υ επικ�ινων�ύ-σαν �ρίσκ�νταν σε δια��ρετικά υ-ψ�μετρα, είτε �ρησιμ�π�ιώνταςμεγάλα �υσερά.

T� πλ�ύσι� μετάλλευμα πήγαινεκατ’ ευθείαν για τή�η. T� �τω�� έ-πρεπε να εμπλ�υτιστεί, δηλαδή ν’απαλλαγεί απ� τα στείρα πετρώμα-τα π�υ τ� συν�δευαν.

Eμπλυτισμ�ς

O εμπλ�υτισμ�ς άρ�ι�ε με τηθραύση και τη λει�τρί�ηση τ�υ με-ταλλεύματ�ς. H θραύση γιν�ταν μεσιδερένι�υς κ�πάν�υς επάνω σεμαρμάριν�υς �γκ�υς. Για τη λει�-τρί�ηση �ρησιμ�π�ι�ύσαν τα επί-πεδα τρι�εία. T� λεπτ�τρι�ημέν�μετάλλευμα τ� έπλεναν με νερ� σεειδικές εγκαταστάσεις στα πλυντή-ρια πάνω σε �ύλινα ρείθρα. Oι �α-ρύτερ�ι κ�κκ�ι τ�υ μεταλλεύματ�ςδια�ωρί��νταν απ� τ�υς ελα�ρ�-τερ�υς τ�υ στείρ�υ και συλλέγ�-νταν κατάλληλα. Πρ�κειται για ένα�αρυμετρικ� δια�ωρισμ�, μέθ�δ�ςπ�υ ε�αρμ��εται σήμερα ευρύτα-τα στ�ν εμπλ�υτισμ� των μεταλ-λευμάτων.

Για να εμπλ�υτιστεί τ� μετάλ-λευμα �ρειά�εται π�λύ νερ�. H ε-�ασ�άλιση τ�υ απαραίτητ�υ νερ�ύυπήρ�ε μεγάλ� πρ��λημα, α��ύ ηΛαυρεωτική είναι μία απ� τις πε-ρισσ�τερ� άνυδρες περι��ές της�ώρας. Eτσι, αναγκά��νταν να συ-γκεντρών�υν τ� νερ� της �ρ��ήςσε μεγάλες δε�αμενές στεγαν�-π�ιημένες με ειδικ� κ�νίαμα, αλλά,κυρίως, κατά τη λειτ�υργία τωνπλυντηρίων, επιτύγ�αναν επανα-κυκλ���ρία τ�υ νερ�ύ μέσα απ� έ-να κλειστ� σύστημα δε�αμενών καικαναλιών.

Tα πλυντήρια αρ�ικά ήταν επίπε-δα. Στα τέλη τ�υ 4�υ αιώνα κατα-σκευάστηκαν τα ελικ�ειδή μαρμά-ρινα πλυντήρια αυ�άν�ντας τ� μή-κ�ς ρ�ής. Πρ�κειται για καταπλη-κτική επιν�ηση, η �π�ία δεν δια�έ-ρει απ� πλευράς αρ�ής απ� τ�νσπειρ�ειδή συγκεντρωτή τ�υHumphrey π�υ κατασκευάστηκεστα μέσα τ�υ 20�υ αιώνα δηλαδή2.500 �ρ�νια αργ�τερα.

T� εμπλ�υτισμέν� μετάλλευμαύστερα απ� πλινθ�π�ίηση τ� στέλ-νανε να τακεί σε καμίν�υς τή�εωςμ�ρ�ής μικρών υψικαμίνων. Ωςκαύσιμη ύλη �ρησιμ�π�ι�ύσαν �υ-λ�κάρ��υν�. T�ν αέρα εμ�υσ�ύ-σαν στην κάμιν� με �υσερά. Aπ�την τή�η τ�υ μεταλλεύματ�ς παρά-γ�νταν � αργυρ�ύ��ς μ�λυ�δ�ςκαι η σκ�υριά.

Διάγραμμα της κατεργασίας τ�υ αργυρ�ύ��υ μεταλλεύματ�ς. T� μετάλλευ-μα μετά την ε��ρυ�η ακ�λ�υθ�ύσε μια π�λύπλ�κη μεταλλ�υργική κατεργα-σία (σ�έδι� K. K�ν��άγ�υ).

Στ� Λαύρι� υπάρ��υν �ρέατα π�υ έ��υν �ρυ�θεί κατά μ�ναδικ� τρ�π�.Yπάρ��υν �ρέατα με παρειές λείες, με εκτεταμένες δ�υλεμένες επι�άνειες(αρ�εί� K. Tσάιμ�υ).

Page 12: η τεχνολογία των αρχαίων ελλήνων

O αργυρ�ύ��ς μ�λυ�δ�ς περιέ-�ει �λ� τ�ν άργυρ� π�υ περιεί�ε τ�μετάλλευμα, εκτ�ς �έ�αια απ� τιςαπώλειές τ�υ στ� απ�ρριμμα κατάτ�ν εμπλ�υτισμ�, στη σκ�υριά κα-τά την τή�η και στ�υς καπν�ύς τηςκαμίν�υ.

O απ��ωρισμ�ς τ�υ αργύρ�υ απ�τ�ν αργυρ�ύ�� μ�λυ�δ� επιτυγ�α-ν�ταν με μια μεταλλ�υργική πρά�ηγνωστή ως κυπέλλωση και �ασί�ε-ται στην ��είδωση τ�υ μ�λύ�δ�υμε αέρα. H κυπέλλωση γιν�ταν σεειδική κάμιν� κυπέλλωσης, �π�υσε θερμ�κρασία 950°C � αργυρ�ύ-��ς μ�λυ�δ�ς ��ειδων�ταν με αέ-ρα μέσα σε ένα πυρίμα�� κύπελλ�απ� άργιλ�. O μ�λυ�δ�ς έρρεε ε-κτ�ς της καμίν�υ λιωμέν�ς ως �-�είδι� (PbO) και � άργυρ�ς π�υ ωςγνωστ� δεν ��ειδώνεται έμενε στ�«κύπελλ�» της καμίν�υ. H �λη δια-δικασία της κυπέλλωσης �αρακτη-ρί�εται απ� πλήθ�ς λεπτ�μερειώνκαι επιν�ήσεων.

H μεταλλ�υργική επε�εργασία συ-μπληρων�ταν με την αναγωγική α-νάτη�η τ�υ ��ειδί�υ τ�υ μ�λύ�δ�υ(λιθάργυρ� τ� έλεγαν �ι αρ�αί�ι)πρ�ς απ�ληψη πλέ�ν τ�υ μ�λύ�δ�υ.Για τ�ν σκ�π� αυτ� �ρησιμ�π�ι�ύ-σαν καμίν�υς τή�εως �μ�ιες με ε-κείνες της αρ�ικής τή�εως τ�υ με-ταλλεύματ�ς.

Aυτ�ς � μ�λυ�δ�ς ήταν � «εμπ�-

ρεύσιμ�ς» μ�λυ�δ�ς και περιεί�επ�λύ λίγ� άργυρ� (20–300 gr ανάτ�νν�).

E�ει υπ�λ�γιστεί �τι στ� Λαύρι�παρή�θησαν 3.500 τ. αργύρ�υ και1.400.000 τ. μ�λύ�δ�υ. T� μέγιστ�π�σ�στ� τ�υ παραγ�μεν�υ αργύ-ρ�υ δι��ετεύθηκε στα ν�μισματ�-κ�πεία των Aθηνών, ενώ � μ�λυ-�δ�ς �ρησιμ�π�ιήθηκε στην αρ�ι-τεκτ�νική αλλά και σε άλλες ε�αρ-μ�γές.

Mεταλλυργία σιδήρυκαι �άλυ�α

Στ� Λαύρι� αναπτύ�θηκε επίσηςη μεταλλ�υργία τ�υ σιδήρ�υ και�άλυ�α, απαραίτητα για την κατα-σκευή εργαλείων για την ε��ρυ�ητων μεταλλείων αλλά και γενικ�τε-ρα για τη �ι�μη�ανία �πλων και ερ-γαλείων στην Aθήνα. H μεταλλ�υρ-γία τ�υ σιδήρ�υ για τ�ν αρ�αί� με-ταλλ�υργ� ήταν μια διαδικασία αρ-κετά δύσκ�λη. Oι αρ�αί�ι δεν μπ�-ρεσαν να πετύ��υν μέσα στην κά-μιν� υψηλές θερμ�κρασίες (� σίδη-ρ�ς έ�ει σημεί� τή�εως 1.540°).

Kατά την τή�η σιδηρ�ύ�ων με-ταλλευμάτων � αρ�αί�ς μεταλ-λ�υργ�ς αντί ρευστ�ύ μετάλλ�υστη �ρεατώδη κάμιν� έπαιρνε μίασπ�γγώδη μά�α (τ� σύντηγμα) στην�π�ία υπήρ�ε εγκλω�ισμέν�ς � σί-

δηρ�ς σε μ�ρ�ή σ�αιριδίων και ησκ�υριά σε π�λτώδη κατάσταση.

H απ�μάκρυνση της σκ�υριάς απ�τ� σίδηρ� γιν�ταν με σ�υρηλασίασε υψηλή θερμ�κρασία της τά�εωςτων 1.200 – 1.300° C σε �ρεατώδηκάμιν�. T� σύντηγμα με τη σ�υρη-λασία διαμ�ρ�ώνεται σε συνε�ή μά-�α σιδήρ�υ.

O �άλυ�ας παραγ�ταν υπ� μ�ρ-�ή �ύλλων με εναθράκωση. Tα λε-πτά �ύλλα σιδήρ�υ τα τ�π�θετ�ύ-σαν σε πήλινα σ�ραγισμένα αγγείαμε αρκετή σκ�νη �υλάνθρακα. Hδιαδικασία της εναθράκωσης απαι-τ�ύσε θερμ�κρασία 800 - 900 ° C, η

�π�ία επιτυγ�αν�ταν και σε καμί-ν�υς π�υ �ρησιμ�π�ι�ύσαν για τ�ψήσιμ� των αγγείων.

H κατασκευή μεγάλων �αλύ�δι-νων αντικειμένων γιν�ταν με συ-γκ�λληση π�λλών λεπτών �ύλλων�άλυ�α με την τε�νική της αυτ�γε-ν�ύς σ�υρηλασίας.

H αρ�αία ελληνική τε�νική στημεταλλ�υργία απ�τελεί ένα μεγά-λ� επίτευγμα π�υ λαμπρύνει, μα�ίμε τα άλλα π�λύ πι� γνωστά, τη �ι-λ�σ��ία, τ� θέατρ�, τη γλυπτικήκαι γενικά τ�ν π�λιτισμ� και τηνπ�λιτική, τ�ν «Xρυσ� Aιώνα» τ�υ5�υ αι. π.X. της αρ�αίας Aθήνας.

KYPIAKH 4 IANOYAPIOY 1998 - H KAΘHMEPINH 13

Aρ�αία στ�ά στην περι��ή Λαυρί�υ (αρ�εί� K. Tσάιμ�υ).Tρ�π�ς ε��ρυ�ης μεταλλεύματ�ς με τη μέθ�δ� των "αθμίδων (σ�έδι� K. K�-ν��άγ�υ).

Aναπαράσταση της διαδικασίας ενανθράκωσης σιδήρ�υ υπ� μ�ρ�ή λεπτών�ύλλων (τ� σ�έδι� είναι απ� τ� "ι"λί� «Aρ�αι�γνωσία των μετάλλων. Aρ�αίαμεταλλευτική και μεταλλ�υργική τε�νική», της K.Γ. Tσάιμ�υ, Aθήνα 1997).

Eπίπεδ� πλυντήρι� με τη μεγάλη δε�αμενή νερ�ύ τ�υ συγκρ�τήματ�ς τ�υ Σί-μ�υ τ�υ Παιανιέως στη Σ�ύρε%α, 4�ς αι. π.X. (ανασκα�ή EMΠ K. K�ν��ά-γ�ς–K. Tσάιμ�υ).

Page 13: η τεχνολογία των αρχαίων ελλήνων

14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 4 IANOYAPIOY 1998

Aρ�αία ναυπηγική

Yψηλή τε�ν�λ�γία στη ναυπήγηση πλ�ίων

T�υ Xάρη T#άλα

Πρέδρυ τυ Eλληνικύ Iνστιτύτυ Πρστα-σίας Nαυτικής Παράδσης, Διευθυντή τυ Πρ-γράμματς «Kυρήνεια II»

«Eάν απσυνδέσεις τηνEλλάδα, στ τέλς θα δεις νασυ απμένυν μια ελιά, ένααμπέλι κι ένα καρά�ι. Πυσημαίνει: με άλλα τ�σα την�ανα�τιά�νεις».

Oδυσσέας Eλύτης«O μικρ�ς Nαυτίλ�ς»

OTAN ανα�ερ�μαστε στην αρ�αίαναυπηγική των Eλλήνων, πρέπει ναδιευκρινίσ�υμε �τι �ι Eλληνες, έναςκατε���ήν ναυτικ�ς λα�ς, δώσανεπ�λλά αλλά και π�λλά πήραν απ� άλ-λ�υς λα�ύς της Mεσ�γεί�υ.

Aρ�αίες απεικ�νίσεις δεί�ν�υν ε-μπ�ρικά ή π�λεμικά πλ�ία και μας δί-ν�υν �ρήσιμες πληρ���ρίες για τ�σ�ήμα τ�υς και την ε�άρτηση. Πλη-ρ���ρίες αντλ�ύμε και απ� αρ�αίακείμενα. Oμως, �ι παραστάσεις καιτα κείμενα δεν μας δίν�υν τ�ν τρ�π�π�υ ήταν κατασκευασμένα αυτά ταπλ�ία: δηλαδή πώς γιν�ταν η συναρ-μ�λ�γηση της καρίνας1 με π�δ�στή-ματα, πώς συνδέ�νταν τα μαδέριατ�υ πετσώματ�ς και �ι ν�μείς2.

Mέ�ρι τις αρ�ές αυτ�ύ τ�υ αιώνα3

πιστευ�ταν �τι � τρ�π�ς π�υ εσυ-ναρμ�λ�γ�ύντ� τα αρ�αία πλ�ία ή-ταν ίδι�ς με εκείν�ν π�υ �ρησιμ�π�ι-είται στα παραδ�σιακά. Δηλαδή, �τιεστήνετ� η καρίνα, εδημι�υργείτ� έ-νας σκελετ�ς απ�τελ�ύμεν�ς απ�ν�μείς και πάνω στις πρ�καθ�ρισμέ-νες γραμμές � καρα��μαραγκ�ς λύ-γι"ε τα μαδέρια τ�υ πετσώματ�ς γιανα τα καρ�ώσει πάνω στ�υς ν�μείς,σ�ηματί"�ντας έτσι τ� σκαρί.

Πρώτα τ� πέτσωμα

Oι αρ�αί�ι �μως έ�τι"αν τα καρά-�ια τ�υς με έναν τρ�π� τελείως δια-��ρετικ�. 'εκιν�ύσαν απ� την τ�π�-θέτηση μιας κυρτής καρίνας και τησυνδέανε με τα δύ� π�δ�στήματα.Στη συνέ�εια, �ρησιμ�π�ιώντας μα-δέρια πελεκημένα με σκεπάρνι, αρ-�ί"�ντας απ� την καρίνα τ�π�θετ�ύ-σαν διαδ��ικά δε�ιά αριστερά τιςσειρές μαδεριών π�υ στηρί"�νταν τ�ένα πάνω απ� τ� άλλ� με ένα π�λύ-πλ�κ� σύστημα σύνδεσης με μ�ρσακαι κα�ίλιες. Eκτι"αν πρώτ� τ� κέλυ-��ς τ�υ σκαρι�ύ και αργ�τερα μ�ν�τ� ενίσ�υαν εσωτερικά με ν�μείςπ�υ δεν στηρί"�ννταν στην καρίνα,αλλά απλώς καρ�ών�νταν απ� έ�ωπρ�ς τα μέσα. Aυτή η μέθ�δ�ς είναιγνωστή ως shell–first δηλαδή «πρώ-τα τ� πέτσωμα» και δια��ρ�π�ιείταιαπ� τη γνωστή παραδ�σιακή

skeleton first «πρώτα �ι ν�μείς».T� �τι είναι ε�ικτή η κατασκευή ε-

ν�ς σκά��υς στήν�ντας πρώτα τ�πέτσωμα και τ�π�θετώντας μετάτ�υς ν�μείς, επι�ε�αιώθηκε κατάτην πρ�σπάθεια πειραματικής αρ�αι-�λ�γίας της ναυπήγησης τ�υ«KYPHNEIA II4.

Eάν για �λη τη Mεσ�γει� έ��υμετη �ε�αι�τητα �τι τα πλ�ία εναυπη-γ�ύντ� με αυτή τη μέθ�δ�, δεν συμ-�αίνει τ� ίδι� για σύνδεση των μαδε-ριών τ�υ πετσώματ�ς, δηλαδή με ταμ�ρσα και κα�ίλιες. Aυτ� δεν ίσ�υεπάντα για �λη τη Mεσ�γει�. ΣτηνAνατ�λική Mεσ�γει� τ� αρ�αι�τερ�σκαρί π�υ έ�ει �ρεθεί, εκείν� τ�υUlu Burum5, �ρ�ν�λ�γείται στ�ν 14�αιώνα π.X. Eκεί τα μαδέρια τ�υ πε-τσώματ�ς είναι συνδεδεμένα μεμ�ρσα και με κα�ίλιες. Mε τ�ν ίδι�τρ�π� είναι συνδεδεμένα με τα μα-δέρια τ�υ πετσώματ�ς �λων των άλ-λων πλ�ίων π�υ �ρέθηκαν στην ανα-τ�λική Mεσ�γει� μέ�ρι τ�ν 7� μ.X.αιώνα.

Tα πράγματα δια�έρ�υν στη δυτι-κή Mεσ�γει�. Eκεί έ��υν �ρεθεί τμή-ματα πλ�ίων των πρ�κλασικών �ρ�-νων �π�υ �λέπ�υμε μια δια��ρετικήτε�νική για τη σύνδεση των μαδε-ριών, π�υ είναι γνωστή ως η μέθ�-δ�ς των «ραμμένων πλ�ίων» ήbateaux cousus, γιατί κυρι�λεκτικάτα μαδέρια είναι συρραμμένα ανάμε-σά τ�υς με λεπτές �υτικές ίνες πε-ρασμένες απ� τριγωνικές �πές π�υακ�λ�υθ�ύν τ� άνω και τ� κάτω μή-κ�ς τ�υ κάθε μαδερι�ύ. T� 1993 σεμια ανασκα�ή στ� αρ�αί� λιμάνι τηςMασσαλίας, ήρθαν στ� �ως δύ�σπ�υδαία ελληνικά πλ�ία τ�υ δεύτε-ρ�υ ημίσεως τ�υ 6�υ π.X. αιώνα. T�ένα ήταν 9 μέτρα μήκ�ς και ήταν ε��λ�κλήρ�υ ραμμέν�, ενώ τ� δεύτε-ρ� π�υ ήταν 15 μέτρα μήκ�ς, ήτανραμμέν� μ�ν� στα δύσκ�λα σημεία�π�υ τα μαδέρια τ�υ πετσώματ�ςσυναντ�ύσαν τα π�δ�στήματα. Oλατα υπ�λ�ιπα τμήματα είναι συνδεδ-μένα με μ�ρσα και μα�ίλιες.

Yψηλή τε�ν�λ�γία

Eάν δεν υπήρ�ε τ� πλ�ί� τ�υ UluBurum, τ�υ 14�υ αιώνα π.X., στ� �-π�ί� ε�αρμ�στηκε η μέθ�δ�ς σύν-δεσης με μ�ρσα και κα�ίλιες, θαμπ�ρ�ύσε κανείς να ισ�υριστεί �τιτα πλ�ία τα ελληνικά πριν τα κλασικά�ρ�νια ήταν ραμμένα και �τι απ� τατέλη τ�υ 6�υ π.X. αιώνα εγκαταλεί-�θηκε σιγά σιγά η μέθ�δ�ς των ραμ-μένων μαδεριών και ε�ελί�θηκε ηναυπήγηση με μ�ρσα και κα�ίλιες.Δεν πιστεύ�υμε �μως �τι είναι έτσι.Tα πλ�ία των Eλλήνων, τ�υλά�ιστ�ναπ� τη 2η �ιλιετία π.X. ήταν καρά�ια

κατασκευασμένα με την υψηλή τε-�ν�λ�γία π�υ απαιτεί τ� σύστημα μεμ�ρσα και κα�ίλιες. Oι Eλληνες στατα�ίδια τ�υς πρ�ς τη Δύση ήρθαν σεεπα�ή με άλλ�υς λα�ύς π�υ κατα-σκεύα"αν τα σκά�η τ�υς με τη μέθ�-δ� των «ραμμένων πλ�ίων». Για έναή για δύ� αιώνες μπ�ρεί αυτ�ί �ι δύ�τρ�π�ι να συνυπήρ�αν στις δυτικέςαπ�ικίες των Eλλήνων. Tραν� παρά-δειγμα είναι τα δύ� «αρ�αία» πλ�ίατης Mασσαλίας, �π�υ τ� ένα, είναι ε��λ�κλήρ�υ «ραμμέν�», ενώ στ� άλ-λ� συνυπάρ�ει τ� ράψιμ� στα δύσκ�-λα σημεία και τα μ�ρσα και τις κα�ί-λιες στ� μεγαλύτερ� τμήμα.

Mετά τ�ν 5� π.X. αιώνα επεκράτη-σε και τελει�π�ιήθηκε η μέθ�δ�ςσυναρμ�λ�γησης των μαδεριών μεμ�ρσα και κα�ίλιες. Kατά τα υστερ�-ρωμαϊκά και τα πρώτα �υ"αντινά�ρ�νια, απ� τ�ν 4� μέ�ρι τ�ν 11� μX.αιώνα συντελείται μία άλλη αλλαγή,η �π�ία πιθαν�λ�γείται �τι κι αυτήπρ�ήλθε απ� την ανατ�λική Mεσ�-γει�. Oι ανάγκες για ε��ικ�ν�μηση�υλείας και εργατ�ωρών ώθησε τηναυπηγική να ακ�λ�υθήσει τη μέθ�-δ� π�υ ε�αρμ�"εται ακ�μα και σήμε-ρα, στα παραδ�σιακά ναυπηγήματαγνωστή ως skeleton first.

Tα πρώιμα πλ�ία και μέ�ρι ταEλληνιστικά και τα Pωμαϊκά �ρ�νιαέ��υν ως ε�έ��ν στ�ι�εί� τ� ρωμα-λέ� πέτσωμα, ενώ �σ� περν�ύν �ιαιώνες �λ� και σημαντικ�τερ� ρ�λ�

θα έ��υν �ι ν�μείς. Tα μαδέρια τ�υπετσώματ�ς θα είναι �λ� και λεπτ�-τερα, ενώ �λ� και περισσ�τερ� �ιν�μείς θα ενισ�ύ�νται μέ�ρι π�υ α-π� τ�ν 11� αιώνα και μετά να σ�η-ματί"�υν με την καρίνα τ�ν σκελετ�των πλ�ίων. Kατά τη διάρκεια τηςπαραπάνω ε�έλι�ης τα δύ� πλευρι-κά κ�υπιά–πηδάλια μετατρέπ�νταισε ένα κεντρικ� πρυμναί� πηδάλι�και πέρα απ� τ� πανί με τ� παραδ�-σιακ� τετράγων� σ�ήμα εμ�ανί"ε-ται τ� τριγωνικ�, τ� απ�καλ�ύμεν�«λατίνικ�».

Ως πρ�ς τ� σ�ήμα, δηλαδή τιςγραμμές, τ� ελληνικ� σκαρί τηςMασσαλίας μ�ιά"ει με τ� πλ�ί� τηςKυρήνειας, ενώ �ι γραμμές τ�υ«KYPHNEIA II» είναι κ�ντά σ’ εκείνεςτων αιγαι�πελαγίτικων τρε�αντη-ριών, συνε�ί"�ντας την άρρηκτη α-λυσίδα καρα��μαραγκών και ναυτι-κών π�υ απ� τα �άθη των αιώνων�έρν�υν πρωτ�π�ρα την ελληνικήναυτ�σύνη.

Σημειώσεις:1. Kαρίνα ή καρένα = αρ�αία τρ�πις.2. Nμέας = στρα���υλ.3. T 1901 μετά την ανακάλυψη τυ ναυαγί-

υ των Aντικυθήρων δημιυργήθηκε η υ-πψία �τι ι αρ�αίι έκτι#αν τα πλίατυς με δια�ρετικ� τρ�π.

4. T «KYPHNEIA II» ναυπηγήθηκε στναυπηγεί τυ κ. Mανώλη Ψαρρύ στΠέραμα και καθελκύστηκε τ 1985.

5. Aρ�αί «ακρωτήρι» της Aντι�έλλυ.

T� «Kυρήνεια», πιστ� αντίγρα�� τ�υ αρ�αί�υ (4�ς π.X. αιώνας) πλ�ί�υ τηςKυρήνειας, έτ�ιμ� για καθέλκυση.

Page 14: η τεχνολογία των αρχαίων ελλήνων

KYPIAKH 4 IANOYAPIOY 1998 - H KAΘHMEPINH 15

Oι αρ�αί�ι νεώσ�ικ�ιKτίσματα και εγκαταστάσεις πρ�στασίας των π�λεμικών πλ�ίων

T�υ David Blackman

Διευθυντή της Aγγλικής Aρ�αιλγικής Σ�λής Aθηνών

ΣTHN APXAIOTHTA τα π�λεμικάπλ�ία δεν παρέμεναν στη θάλασσαγια μεγάλα διαστήματα. Για να πρ�-στατευτ�ύν τα ύ�αλα απ� τ�υς θα-λάσσι�υς μικρ�ργανισμ�ύς π�υ κα-τέστρε�αν τ� �ύλ� ανελκύ�ντ� καιε�υλάσσ�ντ� σε στεγασμέν�υς�ώρ�υς, π�υ �ν�μάστηκαν νεώσ�ι-κ�ι1. Mε επικλινείς «γλύστρες» γιατην ευ�ερή ανέλκυση και καθέλκυ-ση �ι νεώσ�ικ�ι ε�ελί�θηκαν απ�τ�ν 6� και τ�ν 5� π.X. αιώνα και πα-ρέμειναν σε �ρήση μέ�ρι τ�υς Pω-μαϊκ�ύς �ρ�ν�υς. O Hρ�δ�τ�ς μαρ-τυρεί την ύπαρ�η τέτ�ιων νεωσ�ί-κων στη Σάμ� την επ��ή τ�υ Π�λυ-κράτη (γύρω στ� 530 π.X.). Πρ�κει-ται ενδε��μένως για τ�υς πρώτ�υςνεώσ�ικ�υς των Eλλήνων.

Στις αρ�ές τ�υ 5�υ αιώνα π.X. �ιAθηναί�ι έκτισαν στ�ν Πειραιά νε-ώσ�ικ�υς για τ�ν νε�τευκτ� π�λε-μικ� τ�υς στ�λ�. Kατά τα κλασσικά�ρ�νια τα σημαντικ�τερα ελληνικάλιμάνια εί�αν νεώσ�ικ�υς.

Πρέπει να �ανταστ�ύμε μία μα-κρά και στενή λωρίδα στεγάστρωνμε κλίση πρ�ς τη θάλασσα, με σκε-πές ανά ένα ή ανά δύ� νεωσ�ίκ�υς.Kατά τ� δεύτερ� ήμισυ τ�υ 4�υ αι-ώνα π.X. � Πειραιάς, δηλαδή � Kάν-θαρ�ς, η Zέα και η M�υνι�ία (κύρι�λιμάνι τ�υ Πειραιά, Πασαλιμάνι καιMακρ�λίμαν�) αριθμ�ύσαν συν�λι-κά 372 νεώσ�ικ�υς.

Oι καλύτερα διατηρημέν�ι νεώ-σ�ικ�ι της Zέας ερευνήθηκαν τ�1885 στην ��ρει�ανατ�λική πλευ-ρά τ�υ λιμανι�ύ και μερικά ερείπιαδιασώ"�νται στ� υπ�γει� π�λυκα-τ�ικίας της ακτής M�υτσ�π�ύλ�υ.

Περιγρα�ήOι νεώσ�ικ�ι απ�τελ�ύνταν απ�

ένα �πίσθι� τ�ί�� ενώ σειρές απ�κί�νες �εκιν�ύσαν απ� αυτ� τ�ντ�ί�� και έ�θαναν μέ�ρι τ� άκρ�της επικλιν�ύς γλύστρας π�υ κατέ-ληγε στη θάλασσα. Oι κί�νες αυτ�ίστήρι"αν τη στέγη. Oι νεώσ�ικ�ιτης Zέας έ��υν συν�λικ� μήκ�ς 37μέτρων και μία κλίση 1 πρ�ς 10. T�πλάτ�ς ανάμεσα στ�υς κί�νες είναιελα�ρώς κατώτερ� των 6 μέτρων.Eτσι καθ�ρί"εται και τ� ανώτατ�πλάτ�ς των αρ�αίων Aθηναϊκώντριήρων. Στις ίδιες διαστάσεις, δη-λαδή περίπ�υ 6 μέτρα πλάτ�ς, μή-κ�ς 40 μέτρα και σ�έση 1 πρ�ς 14για την κλίση είναι και �ι 10 νεώσ�ι-κ�ι λα�ευμέν�ι στ� �ρά�� τηςAπ�λλωνίας της Kυρηναϊκής. Oι έ-ρευνες π�υ έγιναν στις Oινιάδεςτης Aκαρνανίας στις αρ�ές τ�υ αι-ώνα και συνε�ίστηκαν πρ�σ�ατα α-π� τ�ν αρ�αι�λ�γ� κ. Λά"αρ� K�-λώνα έ�εραν στ� �ως 5 νεώσ�ι-κ�υς τ�υ 3�υ π.X. αιώνα λα�ευμέ-ν�υς στ� �ρά��. Kαι εκεί τ� πλάτ�ςείναι γύρω στα 6 μέτρα ενώ τ� μή-

κ�ς είναι ασυνήθιστα μεγάλ� (47μέτρα)· έ��υν μία κλίση 1 πρ�ς 6.

Σημαντικά ευρήματα είναι εκείνατης Γαλλίδας καθηγήτριας Marg-uerite Yon στ� Kιτί� της Kύπρ�υ.Oμ�ιά"�υν π�λύ με τ�υς νεώσ�ι-κ�υς τ�υ Πειραιά.

Πρ�σ�ατες ανασκα�ές της E��-ρείας Eναλίων Aρ�αι�τήτων στ�στρατιωτικ� λιμένα της Θάσ�υ έ-�εραν στ� �ως μία σειρά νεώσ�ι-κων. Φαίνεται �τι πρ�κειται για κα-τασκευές των μέσων τ�υ 5�υ π.X.αιώνα με ί�νη παλαι�τέρων �άσε-ων απ� τα τέλη τ�υ 6�υ αιώνα π.X.Aυτ�ί είναι και �ι πρωϊμ�τερ�ι νεώ-σ�ικ�ι π�υ η έρευνα έ�ερε στ��ως παρ�λ� �τι μπ�ρεί �ι ανασκα-�ές π�υ �ρίσκ�νται εν ε�ελί�ει στηΣάμ� να �δηγήσ�υν στην ανακάλυ-ψη των διάσημων νεώσ�ικων τ�υ6�υ αιώνα π.X.

Eνδεί�εις νεώσ�ικων �ρέθηκανκατά την ανασκα�ή της E��ρείας

Eναλίων Aρ�αι�τήτων στα A�δηρατης Θράκης �π�υ ένα κτίσμα 30 μέ-τρων μήκ�ς και 9 μέτρων πλάτ�ς�αίνεται να ανήκει σε νεώσ�ικ�.Πρ�κειται για κτίρι� τ�υ τέλ�υςτ�υ 6�υ αιώνα π.X. π�υ καταστρά-�ηκε στις αρ�ές τ�υ 5�υ. Kαι εκείέ��υμε ένδει�η για στέγη καλυμ-μένη με κεραμίδια στηρι"�μενη σεπέτριν�υς κί�νες και �ύλινες γλύ-στρες. H κλίση είναι 1 πρ�ς 12. Nε-ώσ�ικ�ι των ελληνιστικών �ρ�νωνκαι πρωιμ�τερ�ι της ελληνικής α-π�ικίας της Mασσαλίας �ρέθηκανσε πρ�σ�ατες ανασκα�ές π�υ συ-νε�ί"�νται. Bρέθηκαν επίσης υπ�-λείμματα νεώσ�ικων στην απ�ικίατης Nά��υ στη Σικελία π�υ κατα-στρά�ηκαν κατά τ� 403 π.X.

Mικρ�τερ�ι σε αριθμ� και στεν�-τερ�ι νεώσ�ικ�ι έ��υν �ρεθεί λα-�ευμέν�ι στ� Σ�ύνι� και κ�ντά στ�λιμάνι της Σητείας, στα Mάταλα καιστ� Pέθυμν� της Kρήτης. Στεν�τε-

ρ�ι κτισμέν�ι νεώσ�ικ�ι �ρέθηκανστη ν�τια πλευρά τ�υ αρ�αί�υ π�-λεμικ�ύ λιμέν�ς της P�δ�υ τ�υ ση-μεριν�ύ Mαντρακί�υ. Hταν για μι-κρ�τερα πλ�ία �πως τριημι�λες.

Mικρ� εκτ�πισμα

Πρ�σ�ατες μελέτες συγκεντρώ-θηκαν στη �ρήση των νεώσ�ικων καιστη μέθ�δ� της ανέλκυσης. Mελε-τητής επιμένει �τι δεν �ρησιμ�π�ι-�ύνταν �ύλινα «�ά"α»2 στ�υς νεώ-σ�ικ�υς λ�γω τ�υ π�λύ μικρ�ύ ε-κτ�πίσματ�ς των αρ�αίων τριήρωνπ�υ μπ�ρ�ύσαν ευ�ερώς να ανελκυ-θ�ύν συρ�μενες στ� γυμν� �ρά��.Oι ενδεί�εις �μως για �ύλινες γλύ-στρες ή «�ά"α» είναι π�λύ πιθαν�τε-ρες (P�δ�ς, Kως, Kαρ�ηδών). Oπωςυπάρ��υν επίσης και κάπ�ιες ενδεί-�εις για μη�ανισμ�ύς ανέλκυσης.

Eνα �ασικ� ερώτημα π�υ συνε�ί-"ει να παραμένει αναπάντητ� είναιπ�ύ κτί"ανε �ι αρ�αί�ι τα π�λεμικάαλλά και τα εμπ�ρικά τ�υς πλ�ία καιπ�ύ τα επισκεύα"αν. O Mεσαιωνικ�ς�ώρ�ς τ�υ «ταρσανά» �αίνεται �τιδεν υπάρ�ει στην αρ�αι�τητα. Oιαρ�αί�ι μάλλ�ν έκτι"αν και επισκεύ-α"αν τα πλ�ία τ�υς σε διά��ρα πα-ραλιακά σημεία. Πιθαν�λ�γείται �τι�ι ναυπηγικές εγκαταστάσεις ήτανλιγ�τερ� μ�νιμες απ� άλλα λιμενικάκτίσματα και έμ�ια"αν με τις πρ�-�ειρες, σκαλωσιές π�υ �λέπ�υμεσήμερα σε διά��ρες παραλίες �τανκτί"�νται εκεί καΐκια. Φ�ρητές �πωςείναι, �άν�νται με τ� �ρ�ν� και δενα�ήν�υν ί�νη.

Σημειώσεις:1. Aπ� τις λέ�εις νεώς και ίκς.2. H λέ�η «�ά#α» είναι σύγ�ρνη και ανα�έ-

ρεται στν παραδσιακ� τρ�π ανέλκυ-σης / καθέλκυσης.

Aναπαράσταση εγκάρσιας τ�μής νεώσ�ικ�υ της Zέας.

Eρείπια των νεώσ�ικων τ�υ Σ�υνί�υ.

Page 15: η τεχνολογία των αρχαίων ελλήνων

16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 4 IANOYAPIOY 1998

T� κινητ� αυτ�ματ� θέατρ� τ�υ Hρω-να (�μ�ίωμα και σ�έδι�, αριστερά καιπάνω). Στ� κινητ� αυτ� είναι δυνατ�ννα κιν�ύνται �λες �ι μ�ρ�ές, να ανά-��υν διαδ��ικά �ωτιές σε δύ� �ω-μ�ύς και να ακ�ύγ�νται ταυτ��ρ�ναή��ι τυμπάνων και κυμ�άλων.

Aρ�αία ελληνικά αυτ�ματαO συνδυασμ�ς τε�ν�λ�γίας αι�μής και τέ�νης στις αυτ�κίνητες μη�ανές

T�υ Δημητρί�υ Kαλλιγερ�π�υλ�υ

Δρ�ς Tε�νικών Eπιστημών, KαθηγητήTμήματ�ς Aυτ�ματισμ�ύ TEI Πειραιά, γλύπτη

TO ΠAPEΛΘON των αυτ�μάτων �ά-νεται μέσα στ�ν αρ�αί� ελληνικ�μύθ�. H π�ιητική �αντασία ��ι μ�-ν� πλάθει αλλά και �ραματί�εται,πρ��λέπει, επιν�εί μη�ανές αυτ�-κίνητες, �πως τ�υς αυτ�ματ�υςτρίπ�δες τ�υ H�αίστ�υ στην Oμη-ρική Iλιάδα ή τα αυτ�ματα πλ�ίατων Φαιάκων στην Oδύσσεια. O μυ-θικ�ς ανθρωπ�μ�ρ�ισμ�ς, η π�ιη-τική δηλαδή πρ�θεση να απ�κτήσειη �ύση ανθρώπινη μ�ρ�ή και ψυ-�ή, επηρεά�ει και την ελληνικήσκέψη.

Πανάρ�αι� τε�νικ� �ραμα, π�υσταδιακά ε$ελίσσεται σε έμπρακτητε�νική επιδίω$η, είναι η κατα-σκευή μη�ανών αυτ�κιν�ύμενων,�μ�ιων με �ωντανά �ντα, σαν τις�ρυσές θεραπαινίδες τ�υ H�αί-στ�υ ή σαν τ�ν μπρ�ύντ�ιν� γίγα-ντα Tάλω.

Στην ιστ�ρική της ε$έλι$η πραγ-ματ�π�ίησε η τε�νική σκέψη τρίαμεγάλα άλματα. T� πρώτ� α��ράτην ε�εύρεση των εργαλείων, π�υεπεκτείν�υν τη δύναμη, τις ικαν�-τητες, την εμ�έλεια τ�υ ανθρώ-

π�υ, �πως τ� ρ�παλ�, τ� ακ�ντι�και τ� δρεπάνι.

T� δεύτερ� άλμα α��ρά την επι-ν�ηση των μη�ανών π�υ λειτ�υρ-γ�ύν με ε ωτερική ενέργεια, �πωςτ� τ�$�, η άμα$α, τ� πλ�ί�, �ι σύν-θετες π�λεμικές μη�ανές. T� τρίτ�άλμα α��ρά τις αυτ�κίνητες μη�α-νές, τα αυτ�ματα π�υ κιν�ύνται«μ�να τ�υς» με εσωτερική ενέρ-γεια, «ψυ�ή» κατά τ�υς πρ�σωκρα-τικ�ύς �ιλ�σ���υς, �πως τ� περι-στέρι τ�υ Aρ�ύτα τ�ν 5� π.X. αιώ-να, �ι αυτ�ματ�ι καθρέπτες τ�υ Φί-λωνα τ�ν 3� π.X. αιώνα και τα αυτ�-ματα θέατρα τ�υ Hρωνα τ�ν 1� π.X.αιώνα.

Tα αυτ�ματα �ρίσκ�νται λ�ιπ�νστ� τελευταί� σκαλ�πάτι της τε-�ν�λ�γικής πυραμίδας, απ�τελ�ύντην τε�ν�λ�γία αι�μής κάθε επ�-�ής και μελετώνται, συστηματ�π�ι-�ύνται, κατατάσσ�νται, �ελτιών�-νται, υλ�π�ι�ύνται και ανανεών�-νται στα ελληνιστικά �ρ�νια, απ�μία σ��λή Eλλήνων μη�ανικών, τ�νΦίλωνα τ�ν Bυ�άντι�, τ�ν Kτησί�ι�και τ�ν Hρωνα, π�υ διέθεταν τ�ν�ι�λι�γρα�ικ� πλ�ύτ� της αλε$αν-δρινής �ι�λι�θήκης, την �ρε$η ναα$ι�π�ιήσ�υν, να �άλ�υν σε τά$ηκαι να ε�αρμ�σ�υν σε ειρηνικές

περι�δ�υς τις εμπειρίες των πλ�ύ-σιων μεσ�γειακών π�λιτισμών καιτην πρ�θεση να δημι�υργήσ�υντε�ν�λ�γίες.

«Aι μεν αναγκαι�τάτας τω �ίω τ�ύ-των �ρείας παρέ�ωσαι, αι δε εκπληκτι-κ�ύ τινά θαυμασμ�ύ επιδεικνύμεναι,π�υ άλλες μεν τις �ρεια��μαστεγια να αντιμετωπίσ�υμε τις ανά-γκες της �ωής μας, άλλες δε μαςπρ�καλ�ύν έκπλη$η και θαυμα-σμ�». (Hρων, Πνευματικά).

Tα αυτ�ματα τ�υ Hρωνα

Aυτ� τ�ν διπλ� �αρακτήρα της�ρησιμ�τητας και της αισθητικήςαπ�λαυσης, αυτή τη σύνδεση τηςτε�ν�λ�γίας και της τέ�νης, �ρί-σκ�υμε στα αυτ�ματα τ�υ Hρωνα.

Στα έργα τ�υ «Περί Πνευματι-κών» A και B � Hρων συνέλε$ε, τα-$ιν�μησε και περιέγραψε ε$ήνταμέ�ρι τ�τε γνωστ�ύς υδραυλικ�ύςκαι πνευματικ�ύς αυτ�ματ�υς μη-�ανισμ�ύς π�υ �ρησιμ�π�ι�ύσανσαν κινητήρια δύναμη την πίεσητ�υ ατμ�ύ, τ�υ διαστελλ�μεν�υ α-π� τη θερμ�τητα αέρα ή τ�υ νε-ρ�ύ, για να πρ�καλέσ�υν αυτ�κί-νηση και ή��υς, να πετύ��υν αυτ�-

Page 16: η τεχνολογία των αρχαίων ελλήνων

KYPIAKH 4 IANOYAPIOY 1998 - H KAΘHMEPINH 17

Aυτ�ματη κρήνη (�μ�ίωμα και σ�έδι�, αριστερά

και πάνω) και αυτ�ματες πύλες να�ύ (�μ�ίωμα

και σ�έδι�, δε�ιά και κάτω). Στα αυτ�ματα τ�υ Hρωνα

η τε�ν�λ�γία συναντά την τέ�νη.

ματη λειτ�υργία μη�ανών, θυρών,μ�υσικών �ργάνων, γλυπτών �μ�ι-ωμάτων κ.λπ.

Aυτ�ματες πύλες να�ύ«Nα�ς κατασκευά�εται, έτσι ώστε,

μ�λις ανά�ει !ωτιά σε �ωμ� π�υ �ρί-σκεται στην είσ�δ� τ�υ και γίνει θυ-σία, �ι π�ρτες τ�υ να�ύ να αν�ίγ�υναυτ�ματα και μ�λις σ�ήσει η !ωτιάπάλι να κλείν�υν» (Hρων, Πνευματι-κά A, 38).

O Hρων α$ι�π�ιεί στ�ν μη�ανι-σμ� αυτ� τη διαστ�λή τ�υ θερμαι-ν�μεν�υ αέρα κάτω απ� τ� �ωμ�.Mε την πίεση τ�υ αέρα μετα�έρειυγρ� απ� ένα σταθερ� σε ένα κινη-τ� δ��εί� και στη συνέ�εια �ρησι-μ�π�ιεί σύστημα τρ��αλιών και α-ντί�αρων για την περιστρ��ή τωνπυλών τ�υ να�ύ.

Aυτ�ματη κρήνη

«Σε μία κρήνη, σε μία πηγή ή γενικά�π�υ υπάρ�ει τρε��ύμεν� νερ�, κατα-σκευά��νται π�υλιά π�υ τραγ�υδ�ύν.Δίπλα τ�υς τ�π�θετείται μία κ�υκ�υ�ά-για, π�υ μπ�ρεί να περιστρέ!εται αυτ�-ματα πρ�ς τα π�υλιά, �π�τε αυτά στα-ματ�ύν να τραγ�υδ�ύν, ή να τα απ�-στρέ!εται, �π�τε αυτά συνε�ί��υν τ�τραγ�ύδι τ�υς. Kαι αυτ� γίνεται ακατά-παυστα» (Hρων, Πνευματικά A, 16).

Στα δ��εία π�υ �ρίσκ�νται κάτωαπ� την κρήνη ελέγ�εται η στάθμητ�υ νερ�ύ με δύ� α$�νικά υδραυλι-κά σι�ώνια. Mε μη�ανικ� τρ�π�συγ�ρ�νί�εται η περιστρ��ή τηςκ�υκ�υ�άγιας με τη ρ�ή π�υ πρ�-καλεί τις �ωνές των π�υλιών.

H σ�αίρα τ�υ Aι�λ�υ

«Πάνω απ� θερμαιν�μεν� λέ�ηταπεριστρέ!εται σ!αίρα σταθερά πρ�-σαρμ�σμένη σε περιστρε!�μεν� ά#�-να» (Hρων, Πνευματικά B, 11).

H αι�λ�σ�αιρα τ�υ Hρωνα, π�υα$ι�π�ιεί την πίεση τ�υ ατμ�ύ καιτη μετατρέπει σε κινητήρια περι-στρ��ική δύναμη, απ�τελεί αναμ-�ί��λα πρ�δρ�μ� της ατμ�μη�α-νής. T� νερ� μέσα στ� λέ�ητα θερ-μαίνεται μέ�ρι �ρασμ�ύ. O ατμ�ςδι��ετεύεται μέσα απ� τ� σωλήναπαρ��ής στη σ�αίρα, εκτ�$εύεταιμέσα απ� τα ακρ��ύσια με πίεσηκαι πρ�καλεί την κινητήρια ρ�πή.

T� κινητ� αυτ�ματ�

Στ� δεύτερ� μεγάλ� έργ� τ�υAλε$ανδριν�ύ μη�ανικ�ύ, την Aυ-τ�ματ�π�ιητική, περιγρά��νταιδύ� είδη αυτ�ματων θεάτρων.

Στα σταθερά αυτ�ματα θέατρα,αν�ίγ�υν απ� μ�νες τ�υς �ι πύλες

μιας σκηνής και παρ�υσιά��νται σε�θ�νη μ�ρ�ές κιν�ύμενες σύμ�ω-να με κάπ�ι� μύθ�.

Στα κινητά αυτ�ματα θέατρασυμ�αίν�υν τα ε$ής: «Kατασκευά-��νται να�ί ή �ωμ�ί μετρί�υ μεγέ-θ�υς, ικαν�ί να μετακιν�ύνται αυ-τ�ματα και να στέκ�νται μετά σεκαθ�ρισμένες θέσεις. Kαι τα είδω-λα πάνω σε αυτ�ύς κιν�ύνται �λααπ� μ�να τ�υς, με μια λ�γική ακ�-λ�υθία π�υ ταιριά�ει στ� σ�ετικ�μύθ� και, τέλ�ς, επιστρέ��υν στηναρ�ική τ�υς θέση». (Hρων, Aυτ�-ματ�π�ιητική, 1.2).

Eιδικά στ� κινητ� αυτ�ματ� π�υπεριγρά�ει � Hρων και π�υ αναπα-ριστά περί�πτ� κυκλικ� να� με �-μ�ίωμα τ�υ Δι�νύσ�υ, μια Nίκηστην κ�ρυ�ή και �ακ�ίδες περιμε-τρικά τ�υ να�ύ, �λες �ι μ�ρ�ές εί-ναι δυνατ�ν να κιν�ύνται, �ωτιέςνα ανά��υν διαδ��ικά σε δυ� �ω-μ�ύς μπρ�στά και πίσω απ� τ� να�,λ�υλ�ύδια να στε�ανών�υν τ� επι-στύλι� και να ακ�ύγ�νται ταυτ�-�ρ�να ή��ι τυμπάνων και κυμ�ά-λων.

H κινητήρια δύναμη των αυτ�μά-των αυτών παράγεται είτε με ένασύστρεμμα νεύρων, ένα είδ�ς ελα-τηρί�υ σαν αυτ� π�υ λειτ�υργ�ύσεστ�υς καταπέλτες, είτε με την

Συνέ�εια στην 18η σελίδα

Page 17: η τεχνολογία των αρχαίων ελλήνων

πτώση μ�λύ�διν�υ �άρ�υς. H πτώ-ση τ�υ μ�λύ�διν�υ �άρ�υς μέσασε κλεψύδρα πρ�καλ�ύσε την κί-νηση σε έναν κινητήρι� τρ���,συνδεδεμέν� με τ� �άρ�ς μέσω ε-ν�ς τεντωμέν�υ νήματ�ς.

Iδι��υή �μως ε�εύρεση της επ�-�ής απ�τελ�ύσε η μέθ�δ�ς πρ�-γραμματισμ�ύ των κινήσεων τ�υτρ���ύ και κατά συνέπεια τ�υ αυ-τ�μάτ�υ και �λων των κιν�ύμενωνμελών τ�υ. O πρ�γραμματισμ�ςτων κινήσεων γιν�ταν με ένα σύ-στημα δε$ι�στρ��ων, αριστερ�-στρ��ων και ελεύθερων περιελί$ε-ων, π�υ πρ�καλ�ύσαν αντίστ�ι�ακίνηση πρ�ς τα μπρ�ς, πρ�ς τα πί-σω ή ακινησία.

Tα αυτ�ματα αυτά άν�ι$αν τ�δρ�μ� για μια νέα επ��ή ��ι μ�ν�στην τε�ν�λ�γία αλλά και στην τέ-�νη, μελετήθηκαν και ανακατα-σκευάστηκαν απ� Pωμαί�υς, Aρα-�ες και Bυ�αντιν�ύς μη�ανικ�ύς,και απ�τέλεσαν τ�ν κρίκ� π�υ ενώ-νει, απ� τε�ν�λ�γική σκ�πιά, τηναρ�αία ελληνική τε�νική σκέψη μετην ευρωπαϊκή αναγέννηση.

Σημείωση: Tα σ�έδια είναι τ�υ κ. Δ. Kαλλι-γερ�π�υλ�υ. Oι !ωτ�γρα!ίες α!�ρ�ύν �-μ�ιώματα π�υ κατασκεύασε � ίδι�ς καιπαρ�υσιάστηκαν στην έκθεση «Aρ�αίαEλληνική Tε�ν�λ�γία», Θεσσαλ�νίκη1997, π�υ δι�ργάνωσαν η Eταιρεία Mελέ-της Aρ�αίας Eλληνικής Tε�ν�λ�γίας καιτ� Tε�νικ� M�υσεί� Θεσσαλ�νίκης.

Πηγές: Δημήτρης Kαλλιγερ�π�υλ�ς, «Aυτ�-ματ�π�ιητική Hρωνα τ�υ Aλε#ανδριν�ύ,η τέ�νη της κατασκευής των αυτ�μάτων»,Aθήνα 1996.

18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 4 IANOYAPIOY 1998

Συνέ�εια απ� την 17η σελίδα

ΣE ένα απ�σπασμα απ� τα Π�λιτικάτ�υ, � Aριστ�τέλης ανα�έρεται στησ�έση ανθρώπ�υ και μη�ανής, πρ�-�λέπει την ε�αρμ�γή αυτ�ματωνμη�ανών στην παραγωγή ή στην κα-θημερινή �ωή τ�υ ανθρώπ�υ και θε-ωρεί �τι μια τέτ�ια τε�ν�λ�γική ε-πανάσταση θα σημάνει ταυτ��ρ�νακαι μια κ�ινωνική επανάσταση, π�υθα �δηγήσει στην κατάργηση τηςδ�υλείας και της ε$αρτημένης �ει-ρωνακτικής εργασίας.

«...Σε �ρισμένες τέ�νες, τε�νικέςή επαγγέλματα (τέ�ναι) είναι ανα-γκαί� να υπάρ��υν τα κατάλληλα

εργαλεία, μη�ανήματα ή συσκευές(�ργανα), για να μπ�ρέσει να �λ�-κληρωθεί τ� τε�νικ� έργ�... Aπ� ταεργαλεία αυτά άλλα μεν είναι άψυ-�α και άλλα έμψυ�α. Oπως και γιατ�ν κυ�ερνήτη τ�υ πλ�ί�υ τ� πηδά-λι� είναι εργαλεί� άψυ��, ενώ �πρωρέας, � ναύτης δηλαδή π�υ �υ-λάει στην πλώρη, παρατηρεί τη θά-λασσα και ενημερώνει τ�ν καπετά-νι�, είναι έμψυ��. Γιατί � τε�νίτης,� εργάτης π�υ μετέ�ει στις τε�νι-κές εργασίες απ�τελεί ένα είδ�ςεργαλεί�υ, �ργάν�υ, ε$αρτήματ�ςμιας μη�ανής. Eτσι, κάθε απ�κτημα

τ�υ ανθρώπ�υ είναι εργαλεί� για τη�ωή τ�υ και η περι�υσία τ�υ �λη εί-ναι ένα πλήθ�ς τέτ�ιων εργαλείων.O δ�ύλ�ς είναι έμψυ�� απ�κτημα,γι’ αυτ� και κάθε εργάτης είναι έναείδ�ς εργαλεί�υ ανώτερ� απ� ταάλλα εργαλεία.

Γιατί αν κάθε εργαλεί� μπ�ρ�ύσενα �λ�κληρώσει τ� έργ� τ�υ είτεκατ�πιν ε$ωτερικής εντ�λής, κα-τευθυν�μεν� ε$ωτερικά (κελευ-σθέν) είτε διαθέτ�ντας εσωτερικ�πρ�γραμματισμ�, έ��ντας πρ�κα-θ�ρισμένη εσωτερική λειτ�υργία(πρ�αισθαν�μεν�ν) και λειτ�υργ�ύ-

σε αυτ�ματα, σαν τα γλυπτά τ�υΔαίδαλ�υ, π�υ λέγαν πώς κιν�ύ-νταν ή σαν τ�υς τρίπ�δες τ�υ H�αί-στ�υ, π�υ � π�ιητής αυτ�ματ�υςτ�υς �ν�μασε, γιατί απ� μ�ν�ι τ�υςμέσ’ των θεών τη σύνα$η πηγαίναν,έτσι αν αυτ�ματα ύ�αινε η σαΐτατ�υ αργαλει�ύ κι αν απ� μ�να τ�υςπαί�αν μ�υσική τα πλήκτρα της κι-θάρας, τ�τε δεν θα ’�αν ανάγκη �ύ-τε �ι αρ�ιτέκτ�νες, �ι αρ�ιμάστ�-ρες απ� κανέναν εργάτη, �ύτε �ι α-�έντες, �ι άρ��ντες απ� κανέναδ�ύλ�».

Aριστ�τέλης, Π�λιτικά, A,2,4

O Aριστ�τέλης για τη σ έση ανθρώπ�υ και μη ανής

Oμ�ίωμα και σ�έδι� της σ�αίρας τ�υ Aι�λ�υ. H αι�λ�σ�αιρα τ�υ Hρωνα, π�υ α�ι�π�ιεί την πίεση τ�υ ατμ�ύ και τη με-τατρέπει σε κινητήρια περιστρ��ική δύναμη, απ�τελεί αναμ�ί��λα πρ�δρ�μ� της ατμ�μη�ανής.

Page 18: η τεχνολογία των αρχαίων ελλήνων

KYPIAKH 4 IANOYAPIOY 1998 - H KAΘHMEPINH 19

Eγκαταστάσεις υγιεινήςAπ�καλύπτ�υν ιδιαίτερη μέριμνα σε θέματα υγείας ήδη απ� την επ��ή τ�υ Xαλκ�ύ

Tης Kλαίρης Παλυ�ύ

Δρ Aρ�ιτεκτνικής, μέλυς τυ Δ.Σ. της E.M.A.E.T.

H YΣTEPH επ��ή τ�υ Xαλκ�ύ (τ�μέσ�ν της 2ης �ιλιετίας π.X.) είναιπερί�δ�ς μεγάλης ακμής για τ� ν�-τι� Aιγαί� και ιδιαίτερα την Kρήτη:�ι π�λεις έ��υν �ργανωμένη, πυ-κνή δ�μηση σε �ικ�δ�μικά τετρά-γωνα, με δρ�μ�υς και πλατείες, καισπίτια διώρ��α και τριώρ��α με ε-πίπεδες στέγες. Σ’ ένα αστικ� περι-�άλλ�ν σαν αυτ�, τ� πρ��λημα τηςαπ�ρρ�ής των �μ�ρίων και των λυ-μάτων είναι ιδιαίτερα ��ύ. Oπως εί-ναι �υσικ�, �μως, μια περί�δ�ς ευ-μάρειας δεν μπ�ρεί παρά να ήταν ε-�ίσ�υ γ�νιμη και στ�ν τ�μέα τωντε�ν�λ�γικών επιτεύ�εων.

Aπ��ετευτικά δίκτυα διαπιστών�-νται σε �λ�υς τ�υς �ικισμ�ύς της ε-π��ής τ�υ Xαλκ�ύ και είναι μικτήςλειτ�υργίας: ε�υπηρετ�ύν κυρίωςτα νερά της �ρ��ής, αλλά και τα λύ-ματα απ� τις π�ικίλες �ικ�τε�νίες.Eκεί �μως π�υ τα πράγματα συγ�έ-�νται, είναι κατά π�σ�ν τα δίκτυααυτά ε�υπηρετ�ύσαν και τις λει-τ�υργίες υγιεινής. Kαι δεν ανα�ε-ρ�μαστε τ�σ� στ� λ�υτρ� τ�υ σώ-ματ�ς (�ι πήλινες «μπανιέρες», ε-�άλλ�υ, �ρίσκ�νται συνήθως σε�ώρ�υς π�υ δεν διαθέτ�υν απ��έ-τευση), αλλά στις... άλλες, τις πι�καθημερινές και πι� παραγωγικέςσε λύματα.

Yπ�θέσεις για εγκαταστάσεις υ-γιεινής έ��υν γίνει σε αρκετές πε-ριπτώσεις, δύ� απ� αυτές �μως–μια στην Kρήτη και η άλλη στη Θή-ρα– είναι ιδιαίτερα ενδια�έρ�υσες,δι�τι σώ"�νται σε καλή κατάστασηκαι δεί�ν�υν με κάθε λεπτ�μέρειατ�ν τρ�π� π�υ �ι Mινωίτες αντιμε-τώπι"αν τ�ν σημαντικ� αυτ� τ�μέατης καθημερινής "ωής.

Kνωσ�ς

Kάτω απ� τ� ανάκτ�ρ� της Kνω-σ�ύ, σε έκταση 25 στρεμμάτων πε-ρίπ�υ, υπάρ�ει ένας άλλ�ς «λα�ύ-ρινθ�ς», απ� αγωγ�ύς ύψ�υς περίτ� 1 μ., κτισμέν�υς με μεγάλες λα-�ευτές πέτρες π�υ �τάν�υν τ� 1,70μ. σε μήκ�ς. Στ� δίκτυ� αυτ� κατα-λήγ�υν κατακ�ρυ��ι κτιστ�ί συλ-λέκτες π�υ συγκεντρών�υν τα νε-ρά των άνω �ρ��ων, των δωματίωνκαι της μεγάλης Kεντρικής Aυλής.

Στην ανατ�λική πτέρυγα τ�υ ανα-κτ�ρ�υ, εκεί �π�υ �ρίσκ�νται ταλεγ�μενα «Διαμερίσματα Kατ�ι-κίας», απ�καλύ�θηκε εγκατάστασηυγιεινής, γνωστή ως «η τ�υαλέτατης �ασιλίσσης». Bρίσκεται σε αρ-κετά απ�μ�νωμένη και διακριτικήθέση, δίπλα σε �ωταγωγ�, και πρ�-κειται για μικρ� �ώρ� π�υ απ�μ�-νώνεται απ� τ� υπ�λ�ιπ� δωμάτι�με �ρθιες γυψ�πλακες. E�ει δια-στάσεις 1,10 μ.x2,20 μ. –�σ� ακρι-�ώς �ρί"�υν και �ι σημερινές πρ�-διαγρα�ές για αντίστ�ι��υς �ώ-

ρ�υς– και έκλεινε με δί�υλλη π�ρ-τα. Eνα �ύλιν� κάθισμα, με κατάλ-ληλη �πή κάλυπτε στεν� άν�ιγματ�υ δαπέδ�υ τ� �π�ί� �δηγεί σεκτιστ� �ρεάτι� και απ� εκεί στ� κε-ντρικ� δίκτυ�. Oι κατασκευαστικέςλεπτ�μέρειες και �ι περίτε�νες δια-τ�μές των σημείων σύνδεσης αγω-γ�ύ και �ρεατί�υ δεί�ν�υν μεγάληγνώση των υδραυλικών θεμάτων.

ΘήραΣτην αντικρινή Θήρα, στην εντυ-

πωσιακά διατηρημένη π�λη τ�υAκρωτηρί�υ (�άρη στις στά�τες τ�υη�αιστεί�υ π�υ κάλυψαν τα ερείπιάτης), �ι μελετές τ�υ πρ�ϊστ�ρικ�ύκ�σμ�υ μπ�ρ�ύν, επιτέλ�υς, να ερ-γαστ�ύν με σ�εδ�ν πλήρη στ�ι�είακαι ��ι απελπιστικά απ�σπασματι-κά, �πως συνήθως συμ�αίνει.

T� απ��ετευτικ� δίκτυ� της π�-λης κατη��ρί"ει πρ�ς τη θάλασσακαι απ�τελείται απ� έναν κύρι�κ�ρμ� στ�ν �π�ί� καταλήγ�υν δια-κλαδώσεις π�υ έρ��νται απ� τις

παρ�δ�υς. E��υν εντ�πιστεί αρκε-τές συνδέσεις τ�υ δικτύ�υ με τακτίρια. Mια απ� αυτές �ρέθηκε άθι-κτη και ε�υπηρετεί εγκατάσταση υ-γιεινής π�υ �ρίσκεται στ�ν άνω �-ρ���.

Πρ�κειται για εσ��ή τ�υ τ�ί��υ,μέσα στην �π�ία είναι κτισμένα δυ�πε"�ύλια ύψ�υς 0,43 μ. Aνάμεσάτ�υς υπάρ�ει κεν� πλάτ�υς 8–10εκ. π�υ αντιστ�ι�εί σε �πή στ� πά-τωμα, η �π�ία απ�τελεί τ� στ�μι�αγωγ�ύ. O αγωγ�ς απαρτί"εται απ�κατακ�ρυ��υς πήλιν�υς σωλήνες,εντ�ι�ισμέν�υς στη λιθ�δ�μή τ�υ ι-σ�γεί�υ και καταλήγει σ’ ένα άν�ιγ-μα τ�υ τ�ί��υ πρ�ς την ε�ωτερικήπλευρά τ�υ κτιρί�υ. Aπ� τ� άν�ιγμααυτ� τα απ��λητα �ύν�νταν σε�ρεάτι�, τ� �π�ί� συνδέεται με τ�κεντρικ� δίκτυ� τ�υ �ικισμ�ύ και�ρέθηκε καλά σ�ραγισμέν� με με-γάλη πλάκα. Πρ�κειται για «�ρεά-τι� επισκέψεως» για τ�ν καθαρισμ�και τη συντήρηση των εγκαταστά-σεων.

Mέσα στ� �ρεάτι� �ρέθηκαν �ρι-σμένες πλάκες τ�π�θετημένες έτσιώστε η ρ�ή των απ��λήτων ��ι μ�-ν� να μην ανακ�πτεται αλλά και ναεπιτα�ύνεται, διατηρώντας τ� δί-κτυ� καθαρ�. Eπιπλέ�ν, �ι πλάκεςαυτές απ�μ�νών�υν σε μεγάλ��αθμ� τ� �ρεάτι� απ� τ�ν αγωγ�τ�υ σπιτι�ύ – σ�ηματί"�υν δηλαδήένα είδ�ς «�σμ�παγίδας». Eίναι �α-νερ�, επ�μένως, �τι �ι κατασκευα-στές της επ��ής εκείνης κατέ�α-λαν μεγάλες πρ�σπάθειες να αντι-μετωπίσ�υν τ� πρ��λημα της κα-θαρι�τητας τ�υ δικτύ�υ και τ�υ ε-λέγ��υ των �σμών και των αναθυ-μιάσεων.

Aν και η λειτ�υργία της εγκατά-στασης αυτής ήταν σα�ής, την �ρι-στική απ�δει�η για τη �ρήση τηςτην έδωσε η σ�ετικά νε�σύστατη ε-πιστήμη της παλαι���ταν�λ�γίας:�ι εργαστηριακές αναλύσεις της ΔρAνάγιας Σαρπάκη σε δείγμα �ώμα-τ�ς απ� τ�υς κατακ�ρυ��υς πήλι-ν�υς σωλήνες τ�υ αγωγ�ύ, δεν α-�ήν�υν καμία αμ�ι��λία για τηνπρ�έλευση των �ργανικών κατα-λ�ίπων π�υ περιέ��υν.

Oι εσωτερικές εγκαταστάσεις υ-γιεινής π�υ έ��υν εντ�πιστεί έωςτώρα με �ε�αι�τητα είναι αναλ�γι-κά λίγες –γι’ αυτ� και δεν θα δημι-�υργ�ύσαν σημαντικά πρ��λήματαστη γενική λειτ�υργία τ�υ δικτύ�υ.H παρ�υσία τ�υς, �μως, τ�σ� σε α-νάκτ�ρα �σ� και σε σπίτια της Kρή-της και της Θήρας (και μάλισταστ�ν άνω �ρ���), δεί�νει �τι η σ�ε-τική τε�ν�λ�γία ήταν στη διάθεσημεγάλ�υ μέρ�υς των π�λιτών.

Mια ακ�μη απ�δει�η επ�μένως–κ�ντά σ’ αυτές π�υ δίν�υν η τέ-�νη, η �ικ�ν�μία και �ι άλλ�ι τ�μείςτ�υ �ί�υ– �τι �ι π�λίτες της ύστε-ρης επ��ής τ�υ Xαλκ�ύ απ�λάμ�α-ναν ένα α�ι�"ήλευτα υψηλ� επίπε-δ� "ωής.

H Δυτική Oικία στ� Aκρωτήρι της Θήρας: κτίστηκε πριν απ� 3.500 �ρ�νια καιδιατηρήθηκε σε άριστη κατάσταση ώς τις μέρες μας �άρη στις η�αιστειακέςστά�τες π�υ κάλυψαν τ�ν �ικισμ�.

Δυτική Oικία: η εγκατάσταση υγιεινής τ�υ άνω �ρ���υ. Aνάμεσα στα δύ� κτι-στά πε#�ύλια υπάρ�ει �πή στ� δάπεδ� η �π�ία αντιστ�ι�εί σε εντ�ι�ισμέν�πήλιν� αγωγ�.

Page 19: η τεχνολογία των αρχαίων ελλήνων

20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 4 IANOYAPIOY 1998

Eκπληκτικά συστήματα ύδρευσηςYδρ�δ�τηση π�λεων και άρδευση αγρών στην αρ�αία Eλλάδα

T�υ Eλευθερί�υ Bαλιάκη

Aν. Kαθηγητή Tμήματς Γεωλγίας A.Π.Θ., Eπιτ. Kαθηγητή Γεωγρα�ίας τυ ΠανεπιστημίυSalzburg Aυστρίας

O OPOΣ Kανάτ (τ�ύνελ με κατακ -ρυ�α πηγάδια) σηματ�δ�τεί συστή-ματα υπ γειων αγωγών με τη ��ή-θεια των �π�ίων υδρ�μαστεύεται �υπ γει�ς υδρ�� ρ�ς �ρί��ντας, καιτ� νερ , με τη ��ήθεια της �υσικήςκλίσης, ε�έρ!εται στην επι�άνεια μεελεύθερη ρ�ή.

Aν υπ�θέσ�υμε τι θέλ�υμε νααρδεύσ�υμε κάπ�ιες εκτάσεις, να ι-δρύσ�υμε ή να υδρ�δ�τήσ�υμε μίαπ λη σε μία περι�!ή π�υ δεν υπάρ-!�υν �υσικές πηγές ή π�τάμια, τ τευπ�!ρεωτικά πρέπει να κατασκευά-σ�υμε ένα σύστημα κανάτ.

Στ� ψηλ τερ� τμήμα μιας κλιτύ�ς(πλαγιάς) κατασκευά��υμε τ� κα-λ�ύμεν� μητρικ ή ερευνητικ πη-γάδι πρ�κειμέν�υ να διαπιστωθεί ηύπαρ�η ή !ι υπ γει�υ νερ�ύ. E�’ -σ�ν η π�σ τητα τ�υ νερ�ύ είναι η ε-πιθυμητή τ τε πρ�ς τα κατάντι τ�υμητρικ�ύ πηγαδι�ύ κατασκευά�εταιτ�ύνελ ύψ�υς 1,20 μ. μέ!ρι 2 μ. καιπλάτ�υς 0,8 μ. μέ!ρι 1,5 μ. Aνά 10 μ.μέ!ρι 30 μ. κατασκευά��νται κατακ -ρυ�α πηγάδια πρ�κειμέν�υ να γίνε-ται η εκ!ωμάτωση και � ε�αερισμ ςτ�υ τ�ύνελ. T� νερ κινείται υπ γειαστη �άση τ�υ τ�ύνελ. E�’ σ�ν τ��άθ�ς τ�υ τ�ύνελ μειωθεί π�λύ τ τετ� νερ απ τ� τ�ύνελ �δηγείται σεκλειστ�ύς πέτριν�υς ή κυλινδρικ�ύςπήλιν�υς αγωγ�ύς και απ αυτ�ύςσε �υσικές ή τε!νητές τά�ρ�υς, σε�ρύσες ή σιντρι�άνια.

Aν η π�σ τητα τ�υ νερ�ύ είναι μι-κρ τερη απ την επιθυμητή, τ τε ήτ� μητρικ πηγάδι γίνεται �αθύτερ�ή πρ�ς τα ανάντι τ�υ μητρικ�ύ πηγα-δι�ύ κατασκευά��νται περισσ τερατ�υ εν ς τ�ύνελ μέ!ρις τ�υ ε�α-σ�αλιστεί η επιθυμητή π�σ τητα νε-ρ�ύ.

Στ� �άθ�ς των κανάτ κυμαίνεταιαπ 5 μέ!ρι 300 μ., τ� δε μήκ�ς απ λίγα μέτρα μέ!ρι 50 !λμ. (π.!. στηνΠερσία). Στην Eλλάδα τ� μεγαλύτε-ρ� μέ!ρι σήμερα γνωστ σε μήκ�ςτ�ύνελ (περίπ�υ 3 !λμ.) είναι αυτ τ�υ Eυπαλινεί�υ �ρύγματ�ς της Σά-μ�υ. T� μεγαλύτερ� μως σε συν�λι-κ μήκ�ς (τ�ύνελ + αγωγ�ί) είναι αυ-τ τ�υ X�ρτιάτη Θεσσαλ�νίκης (πε-ρίπ�υ 20 !λμ.) H παρ�!ή νερ�ύ κυ-μαίνεται απ λίγα μέ!ρι 80 κ.μ. τηνώρα.

Πρ�ϊστ�ρικ�ί �ρ�ν�ι

Σύμ�ωνα με τη μυθ�λ�γία τανλέμε λα�ύρινθ� ενν��ύμε δαιδαλώ-δεις υπ γειες στ�ές. Aλλά και τα συ-στήματα κανάτ, πως ανα�έραμε ή-δη, στη �ώνη υδρ�μάστευσης (δηλα-δή στ� ψηλ τερ� τμήμα τ�υ συστή-ματ�ς) είναι δαιδαλώδη, δεδ�μέν�υ τι σ’ αυτή τα τ�ύνελ είναι περισσ -τερα απ ένα.

H ενν�ι�λ�γική �μ�ι τητα τ�υ λα-�ύρινθ�υ με τα κανάτ και η ιδι τητα

Eσωτερικ� τμήμα τ�υ Eυπαλινεί�υ�ρύγματ�ς (τ�ύνελ). Aριστερά (τ� �ωτι��μεν�)διακρίνεται � διάδρ�μ�ς διέλευσης επισκεπτών και δε�ιά (τ�πρ�στατευ�μεν�με μεταλλικ�πλέγμα) τ� κανάλι μετα��ράς νερ�ύ (�ωτ.:Bασ. Bαλής).

τ�υ Δαίδαλ�υ (σύμ�ωνα με τη μυθ�-λ�γία και υδραυλικ�ύ μη!ανικ�ύ)μας επιτρέπει να κάν�υμε τη �άσιμηυπ θεση τι � λα�ύρινθ�ς π�υ κατα-σκευάστηκε κατά τη Mινωική περί�-δ� πρέπει να ήταν κανάτ. H άπ�ψη -μως αυτή για να απ�δει!θεί !ρειά�ε-ται συνδυασμένη έρευνα απ επι-στήμ�νες δια� ρων ειδικ�τήτων.

Eίναι �έ�αι� τι η τε!νική τωντ�ύνελ με κατακ ρυ�α πηγάδια!ρησιμ�π�ιήθηκε κατά την πρ�ϊστ�-ρική περί�δ�. Aπ τ�υς Knauss et al.(1984) στην περι�!ή της Kωπαΐδαςανακαλύ�θηκε μετα�ύ άλλων, τε-!νητή κατα� θρα (τ�ύνελ) μήκ�υς2.200 μ., ύψ�υς 1,80 μ. και πλάτ�υς1,5 μ. με 16 πηγάδια, τα �π�ία δια-ν�ί!θηκαν κατά τ� !ρ ν� κατασκευ-ής τ�υ τ�ύνελ. T� έργ� αυτ κατα-σκευάστηκε απ τ�υς Mινύες τ�1450 π.X. περίπ�υ, στην πρ�σπάθειάτ�υς να απ�!ετεύσ�υν μέρ�ς τωννερών της Kωπαΐδας πρ�ς τη θά-λασσα. H �μ�ι τητά τ�υ με τα συ-στήματα κανάτ είναι απ λυτη. H μ -νη δια��ρά εντ�πί�εται στ�ν στ !�κατασκευής. Tα δεύτερα έ!�υν ωςστ !� την υπ γεια υδρ�μάστευση,ενώ τ� έργ� των Mινύων την υπ -γεια απ�στράγγιση.

Iστ�ρικ�ί �ρ�ν�ι –Yδρευση π�λεων

Σύμ�ωνα με τη �ι�λι�γρα�ία η μέ-θ�δ�ς των τ�ύνελ με κατακ ρυ�απηγάδια είναι ανακάλυψη των αρ!αί-ων Περσών κατά τ� τέλ�ς τ�υ 7�υπ.X. αιώνα. Aναμ�ί��λα �ι αρ!αί�ιΠέρσες !ρησιμ�π�ίησαν ευρύτατατη μέθ�δ� αυτή για την ύδρευση π -λεων. Για παράδειγμα η αρ!αία π ληEchbatana, τ� σημεριν Hamadan, υ-π�!ρεώθηκε σε παράδ�ση περί τατέλη τ�υ 7�υ π.X. αιώνα, ταν �ι επι-δρ�μείς κατέστρεψαν τα κανάτ π�υυδρ�δ�τ�ύσαν την π λη. H πρωτεύ-�υσα των A!αιμενιδών Περσέπ�λις,π�υ ιδρύθηκε απ τ�ν Δαρεί� τ�ν I΄(522–485 π.X.) υδρ�δ�τ�ύνταν απ

T�ύνελ τ�υ κανάτ τ�υ X�ρτιάτη (πηγές X�ρτιάτη). Tα τε�νικά �αρακτηριστι-κά τ�υ μ�ιά��υν με αυτά τ�υ Eυπαλινεί�υ �ρύγματ�ς. Kατασκευάστηκεστις αρ�ές τ�υ 18�υ αιώνα. Σήμερα ακ�μα, με παρ��ή 25 m³ την ώρα, υδρ�-δ�τεί τ� N�σ�κ�μεί� Παπανικ�λά�υ, ένα στρατ�πεδ� και ένα M�ναστήρι.Aν δεν λη�θ�ύν, �μως, μέτρα πρ�στασίας, υπάρ�ει κίνδυν�ς μ�λυνσης ήρύπανσης τ�υ νερ�ύ.

Page 20: η τεχνολογία των αρχαίων ελλήνων

KYPIAKH 4 IANOYAPIOY 1998 - H KAΘHMEPINH 21

Σ�ηματική τ�μή εν�ς συστήματ�ς κανάτ της επαρ�ίας Φυλλίδας Σερρών, με γεωλ�γικά και μ�ρ��λ�γικά δεδ�μένα.

Σιντριάνι της M�νής Eικ�σι��ινίσσης Παγγαί�υ. Aντιστ�ι�εί στ� τελικ� ση-μεί� εν�ς απ� τα τρία κανάτ (τ�ύνελ με κατακ�ρυ�α πηγάδια) π�υ την υδρ�-δ�τ�ύν μέ�ρι σήμερα.

την ίδρυσή της με παρ μ�ια συστή-ματα.

Σ!εδ ν ταυτ !ρ�να μως με τ�υςαρ!αί�υς Πέρσες τα συστήματα αυ-τά !ρησιμ�π�ιήθηκαν και απ τ�υςEλληνες.

Σύμ�ωνα με τ�ν Sauerwein (1988)o τύρραν�ς των Aθηνών Πεισίστρα-τ�ς τ� 528 π.X. κατασκεύασε υπ -γει� αγωγ νερ�ύ π�υ �εκιν�ύσε α-π την κ�ίτη τ�υ Kη�ισ�ύ στ� Xα-λάνδρι μέ!ρι την περι�!ή τ�υ νέ�υ�ασιλικ�ύ κήπ�υ. O ίδι�ς ερευνητής,�ασι� μεν�ς στην περιγρα�ή τ�υCurtius (1894α), θεωρεί τ� υδραγω-γεί� τ�υ Πεισίστρατ�υ κανάτ.

T� Eυπαλίνει� ρυγμα της Σάμ�υ(520 π.X.) π�υ κατασκεύασε � Mεγα-ρέας μη!ανικ ς Eυπαλίν�ς πρ�κει-μέν�υ να πρ�μηθεύσει με νερ τηναρ!αία Σάμ� και π�υ !ρηματ�δ τησε� τύρραν�ς των Mεγάρων Π�λυκρά-της, λειτ�υργ�ύσε και ως σύστημακανάτ.

Σ!εδ ν ταυτ !ρ�να με τ� Eυπαλί-νει� ρυγμα της Σάμ�υ κατασκευά-στηκε σύστημα κανάτ στην ασηKharga της Aιγύπτ�υ απ τ�ν Δαρεί�τ�ν I΄. Σύμ�ωνα με τ�ν Troll (1963), �Δαρεί�ς ανέθεσε την κατασκευή τ�υέργ�υ στ�ν Eλληνα γεωγρά��, ιστ�-

ρικ και ε�ερευνητή Σκύλακα.Tην άπ�ψη τι �ι αρ!αί�ι Eλληνες

!ρησιμ�π�ι�ύσαν ταυτ !ρ�να μετ�υς Πέρσες συστήματα κανάτ γιατην ύδρευση π λεων ενισ!ύει τ� γε-γ�ν ς τι παρ μ�ια συστήματα διέ-θεταν π�λλές ελληνικές π λεις.Aνάμεσά τ�υς η αρ!αία Στρύμη τηςΘράκης (πριν απ τ�ν 4� π.X. αιώνα),η αρ!αία Oλυνθ�ς (420–400 π.X.), ηΠερα!ώρα K�ρίνθ�υ (300 π.X.), η Aί-γινα, η Σκύρ�ς, τα A�δηρα της Θρά-κης κ.α.

Aπ τα μέ!ρι σήμερα δεδ�μένα,κανάτ π�υ να κατασκευάστηκαν κα-τά τη ρωμαϊκή και �υ�αντινή περί�-δ�, δεν είναι με �ε�αι τητα γνωστάστ� !ώρ� της Eλλάδας. Aντίθετα, τασυστήματα αυτά !ρησιμ�π�ι�ύντανευρύτατα κατά την �θωμανική πε-ρί�δ� για την ύδρευση π λεων καιτην άρδευση σημαντικών εκτάσεων.Tα πλέ�ν αντιπρ�σωπευτικά αυτήςτης περι δ�υ είναι εκείν� της επαρ-!ίας Φυλλίδας και κυρίως εκείν� τ�υX�ρτιάτη της Θεσσαλ�νίκης, σε !ρή-ση μέ!ρι σήμερα, π�υ κατασκευά-στηκε απ τ�ν M�υράτ τ�ν B΄ στιςαρ!ές τ�υ 18�υ αι. και κάλυπτε μέ!ριτ� 1984 μεγάλ� μέρ�ς των αναγκώνύδρευσης της Θεσσαλ�νίκης.

T� τ�ύνελ τ�υ κανάτ Nέας Zί�νης με μήκ�ς μεγαλύτερ� απ� 1.000 μ. T� νερ�απ� τ� τ�ύνελ �δηγείτ� μέ�ρι τ� 1980 στ�υς κυλινδρικ�ύ σ�ήματ�ς πήλιν�υςαγωγ�ύς και απ� αυτ�ύς σε ρύσες π�υ ύδρευαν την κωμ�π�λη Nέας Zί�νης.Mετά τ� 1980, �ι αγωγ�ί αντικαταστάθηκαν με σύγ�ρ�ν�υς πλαστικ�ύς.

T� πηγάδι της �ωτ�γρα�ίας ανήκει σ’ ένα απ� τα κανάτ τ�υ Σιδ. Σταθμ�ύ Aγγί-στας Σερρών, π�υ κάλυπτε τις ανάγκες σε νερ� των ατμ�μη�ανών μέ�ρι τ�1935. Σήμερα, τ� πηγάδι καλύπτει τις ανάγκες ύδρευσης τ�υ �μώνυμ�υ �ωρι�ύ.

Page 21: η τεχνολογία των αρχαίων ελλήνων

22 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 4 IANOYAPIOY 1998

O M. Aλέ�ανδρς με λιν θώρακα και �ρυσπίκιλτ �ί�ς. Ψη�ιδωτ Πμπηίας. Tελευταί τέταρτ 4υ αι. π.X.

Aτ�μικ�ς �πλισμ�ςH υπερ��ή των αμυντικών και επιθετικών �πλων των αρ�αίων Eλλήνων

Πρετιμασία Eλλήνων πλεμιστών. Eρυθρ μρ�η αγγειγρα�ία. Γύρω στ 500 π.X., (Bιέννη).

T�υ Παναγιώτη B. Φάκλαρη

Aν. καθηγητή Kλασικής Aρ�αι�λ�γίας τ�υ AΠΘ

O ΠOΛEMOΣ απ�τελ�ύσε σημαντικ�μέρ�ς της �ωής των αρ�αίων Eλλή-νων. Eπ�μένως, τα �πλα ήταν μέσαστη �ωή τ�υς, καθώς στις ειρηνικέςπερι�δ�υς ασκ�ύνταν στη �ρήσητ�υς και στις εμπ�λεμες απ�τελ�ύ-σαν τ� κύρι� μέσ�ν διατήρησης τηςελευθερίας και της υπερ��ής τ�υς.Για π�λλ�ύς Eλληνες π�υ εργά��-νταν ως μισθ�"�ρ�ι, τα �πλα απ�τε-λ�ύσαν απαραίτητ� ε"�δι�.

H �πλ�π�ιία ήταν ανεπτυγμένηστην Eλλάδα. H τε�ν�λ�γία των �-πλων ήταν εντυπωσιακά πρ�ηγμένησε κάθε λεπτ�μέρεια π�υ α"�ρ�ύσετην απ�τελεσματικ�τητα και στερε-�τητα τ�υ �πλ�υ. Mαρτυρείται η ύ-παρ#η ε#ειδικευμένων εργαστηρίωνστην Aθήνα, την K�ρινθ�, τ� Aργ�ς,τη Θή%α, τη Σπάρτη, τη Xαλκίδα κ.α.Φημισμένα ήταν τα κ�ρινθιακά κρά-νη, �ι αργ�λικές ασπίδες, τα �αλκιδι-κά #ί"η, �ι %�ιωτικές ασπίδες και τα%�ιωτικά κράνη. Στ���ς ήταν η στέ-ρεη και απ�τελεσματική κατασκευήτων �πλων, �μως τ�υς ενδιέ"ερε ι-διαίτερα η καλαίσθητη εμ"άνιση καιη διακ�σμησή τ�υς με π�λύτιμα υλι-κά, ώστε να #ε�ωρί��υν απ� τα �πλα

Page 22: η τεχνολογία των αρχαίων ελλήνων

KYPIAKH 4 IANOYAPIOY 1998 - H KAΘHMEPINH 23

Xάλκινα κρινθιακά κράνη. (Aρ�αιλγικ Mυσεί Oλυμπίας).Eπι�ρυσωμέν περιτρα�ήλι απ τη Bεργίνα. Mακεδνικ ςτά�ς II. Tρίτ τέταρτ τυ 4υ αι. π.X.

των άλλων. Aυτ� εί�ε ως συνέπειατα π�λυτελή �πλα να πρ�#εν�ύν δέ-�ς στ�ν αντίπαλ� και να πρ�σθέτ�υνκύρ�ς σ’ αυτ�ν π�υ τα "�ρ�ύσε.

Eπίσης, επικρατ�ύσε η αντίληψη�τι η νίκη ή � θάνατ�ς έπρεπε νατ�υς %ρει με τα λαμπρ�τερα �πλατ�υς ()εν�". Aνά%. 3. 27).

Π�λυτελή

Στις αρ�αίες πηγές υπάρ��υν πλη-ρ�"�ρίες για π�λυτελή �πλα. Oι α-#ιωματικ�ί και �ι %ασιλείς #ε�ώρι�ανστη μά�η απ� τη λαμπρ�τητα των �-πλων τ�υς. Aνα"έρ�υμε την περί"η-μη παν�πλία τ�υ A�ιλλέα, την ασπίδατ�υ Aλκι%ιάδη «εκ �ρυσ�ύ και ελέ-"αντ�ς...», τη �ρυσ�π�ρ"υρη ασπί-δα τ�υ Nικία και τα λαμπρά �πλα τ�υMεγάλ�υ Aλε#άνδρ�υ, � �π�ί�ς στημά�η των Γαυγαμήλων "�ρ�ύσε πε-ριτρα�ήλι� στ�λισμέν� με π�λύτι-μ�υς λίθ�υς.

H �ρυσελε"άντινη ασπίδα, τ� �ρυ-σ�π�ίκιλτ� #ί"�ς και η επί�ρυση ε-πένδυση της "αρέτρας, τα �π�ία%ρέθηκαν στ�ν μακεδ�νικ� τά"� IIτης Bεργίνας, π�υ απ�δ�θηκε στ�ν

%ασιλιά Φίλιππ� B΄ ή στ�ν Φίλιππ� Γ΄τ�ν Aρριδαί�, είναι απ� τα καλύτεραπαραδείγματα καταστ�λιστων �πλωνπ�υ σώθηκαν. Πρέπει να τ�νιστεί �τι�λα τα �πλα, είτε απλά είτε με π�λυ-τελή διακ�σμηση, ήταν κατασκευα-σμένα απ�κλειστικά για π�λεμική�ρήση. Δεν υπήρ�αν τελετ�υργικά�πλα. Tα �πλα της Bεργίνας, τα �-π�ία ανα"έρθηκαν, είναι κατασκευα-σμένα με τις πρ�διαγρα"ές απ�τε-λεσματικ�τητας π�υ πρ�%λέπ�ντανγια �λα τα �πλα. Oι ανάγλυ"ες μ�ρ-"ές στ� έμ%λημα της ασπίδας δεν α-π�τελ�ύσαν εμπ�δι� για τη �ρήσητης στ�ν π�λεμ�, καθώς η κατα-σκευή τ�υς ήταν π�λύ στέρεη.

Aπ�τελεσματικά

Oυσιαστικ� στ�ι�εί� της κατα-σκευής των �πλων δεν ήταν ασ"α-λώς η διακ�σμηση, αλλά η απ�τελε-σματικ�τητα και η ανθεκτικ�τητάτ�υς. Tα ελληνικής κατασκευής �-πλα υπερεί�αν μετα#ύ των �πλωντ�υ τ�τε γνωστ�ύ κ�σμ�υ. O Hρ�δ�-τ�ς τ�νί�ει �τι �ι νίκες των Eλλήνωνεναντί�ν των Περσών �"είλ�νταν �-

�ι μ�ν� στην ανδρεία των Eλλήνων,αλλά και στην υπερ��ή των �πλωντ�υς. Aπ� τα �πλα π�υ διασώθηκανμπ�ρ�ύμε να παρακ�λ�υθήσ�υμετην ε"αρμ�γή και την ε#έλι#η τηςτε�ν�λ�γίας, η �π�ία ήταν εντυπω-σιακή στ�ν τ�μέα αυτ�. H κατασκευήεν�ς �πλ�υ δεν ήταν απλώς έργ� ε-ν�ς �ειρ�τέ�νη σιδηρ�υργ�ύ, αλλάαπ�τέλεσμα συνδυασμ�ύ επιστημ�-νικών στ�ι�είων και τε�νικής ε"αρ-μ�γής τ�υς.

H κατασκευή #ι"ών, λ�γ�ών και%ελών πρ�"ανώς εί�ε μελετηθεί ια-τρικώς ώστε να έ��υν θανατη"�ρ�απ�τέλεσμα (εμ%άπτισή τ�υς σε δη-λητήρι�, κατασκευή λεπίδων τέτ�ιαώστε να εισέρ�εται αέρας στην πλη-γή). Eίναι εμ"ανής η ε"αρμ�γή γνώ-σεων "υσικής στην κατασκευή %ε-λών και ακ�ντίων ώστε να έ��υν αε-ρ�δυναμικ� σ�ήμα, μεγάλ� %εληνε-κές και ευστ��ία. Eπίσης, ε#ειδικευ-μένες γνώσεις "υτ�λ�γίας ήταν α-παραίτητες για την επιλ�γή τ�υ κα-τάλληλ�υ #ύλ�υ για κάθε �πλ�. Eυ-θύγραμμ�, επίμηκες, σκληρ�, ελα-στικ� και ελα"ρύ έπρεπε να είναι τ�#ύλ� για δ�ρατα και ακ�ντια· εύκα-

μπτ�, ελα"ρύ και ανθεκτικ� για τηνκατασκευή ασπίδων και τ�#ων.

Aνθεκτικ�τητα –πρ�σαρμ�γή

E"αρμ�γή γνώσεων �ημείας διαπι-στώνεται απ� την επιλ�γή των κρα-μάτων π�υ επελέγησαν σε κάθε πε-ρίπτωση, ώστε να ε#ασ"αλιστεί η μέ-γιστη ανθεκτικ�τητα και τ� ελά�ιστ�%άρ�ς τ�υ μετάλλ�υ, καθώς και απ�την ειδική επε#εργασία τ�υς, �πωςείναι η %α"ή (ατσάλωμα). Eπίσης, εί-ναι πρ�"ανής η �ρήση γεωμετρίαςκαι μαθηματικών στην επιλ�γή τ�υσ�ήματ�ς κάθε �πλ�υ, στ�ν υπ�λ�-γισμ� των αναλ�γιών των επιμέρ�υςστ�ι�είων τ�υ, τ�ν πρ�σδι�ρισμ�τ�υ κέντρ�υ %άρ�υς και στην εν γέ-νει εκτέλεση τ�υ σ�εδί�υ. Eπιπλέ�ν,μεριμν�ύσαν ώστε � σ�εδιασμ�ς τ�υ�πλισμ�ύ να ανταπ�κρίνεται στην α-νατ�μία τ�υ σώματ�ς, να παρέ�ει ε-λευθερία κινήσεων και να είναι εύ-�ρηστ�ς.

Για την καλύτερη πρ�σαρμ�γή των�πλων στ� σώμα και για την άμ%λυν-ση των ε�θρικών πληγμάτων �ρησι-μ�π�ι�ύσαν επενδύσεις απ� δέρμα,ύ"ασμα ή σπ�γγ�, σε κράνη, περι-τρα�ήλια, θώρακες και κνημίδες. Γιανα ανταπ�κριθ�ύν σ’ αυτές τις απαι-τήσεις, στα εργαστήρια �πλ�π�ιίαςεργα��ταν π�λυάριθμ� πρ�σωπικ�π�ικίλων ειδικ�τήτων (σιδηρ�υργ�ί,#υλ�υργ�ί, μεταλλ�τε�νίτες, σκυτ�-τ�μ�ι, γλύπτες, �ωγρά"�ι).

Eνδεικτική της απ�τελεσματικ�τη-τας της %α"ής τ�υ σιδήρ�υ είναι ηπληρ�"�ρία σ�ετικά με τ� #ί"�ς τ�υΠύρρ�υ, � �π�ί�ς κατά"ερε μ�ν� μεένα δυνατ� �τύπημα τ�υ #ί"�υς τ�υνα ε#�υδετερώσει έναν μεγαλ�σωμ�Mαμερτίν� στη μά�η κ�ντά στ� Pή-γι� της Mεγάλης Eλλάδας, αν�ίγ�-ντας στα δύ� τ� κρανί� τ�υ και σ�ί-��ντας τ� κ�ρμί τ�υ έως κάτω, ώστετ� ένα τμήμα να πέσει δε#ιά και τ�άλλ� αριστερά.

H μελέτη της �πλ�π�ιίας μας δίνειστ�ι�εία για τα τε�ν�λ�γικά επιτεύγ-ματα των αρ�αίων Eλλήνων π�υ α-"�ρ�ύν την κατασκευή των �πλων,τα �π�ία διασ"άλισαν την άνθησητ�υ ελληνικ�ύ π�λιτισμ�ύ και δημι-�ύργησαν τις πρ�ϋπ�θέσεις για τηδιάδ�ση και την επικράτησή τ�υ.

O Mενέλαςπλισμένς με κράνς,

θώρακα, �ί�ς και αργλική

ασπίδα. Eρυθρ μρ�η κύλικα

τυ 5υ αι. π.X.

(Mυσεί Λύ$ρυ).

Page 23: η τεχνολογία των αρχαίων ελλήνων

24 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 4 IANOYAPIOY 1998

H ανάπαυση των π�λεμιστών: � A�ιλλέας και � Aίαντας παί��υν πεσσ�ύς,κρατώντας πάντα τα ρά#ινα δ�ρατά τ�υς. H πενηντάκωπ�ς, τ� πλ�ί� της Oμηρικής Eπ��ής (Nαυτικ� M�υσεί� Mυκ�ν�υ).

Δρυτμ�ι και �υλ�υργ�ίOι �ρήσεις τ�υ �ύλ�υ στην αρ�αία Eλλάδα

Tης Στέλλας K�κκίνη

Aναπλ. Kαθηγήτριας στ� Eργαστήρι� Συστηματι-κής B�τανικής και Φυτ�γεωγρα"ίας, Tμήμα Bι�-λ�γίας, Aριστ�τέλει� Πανεπιστήμι� Θεσσαλ�νίκης

H XΛΩPIΣ, σύμ�ωνα με την ελληνι-κή μυθ�λ�γία, ήταν η θεά π�υ πρ�-στάτευε την ανάπτυ�η και την ευη-μερία των �υτών. Πληρ���ρία π�υμαρτυρά �τι �ι αρ�αί�ι Eλληνες δενήταν ανυπ�ψίαστ�ι τ�υ �υτικ�ύπλ�ύτ�υ π�υ τ�υς περιέ!αλλε.Γραπτές μαρτυρίες και καλλιτε�νι-κές απεικ�νίσεις της αρ�αι�τητας�ανερών�υν !αθιά γνώση των γνω-ρισμάτων των δια��ρετικών �υτι-κών ειδών και τ�υ ιδιαίτερ�υ !ι�τ�-π�υ �π�υ αυτά συναντώνται «...σαλεύκα, π�υ σε "αρδύ, $αθύ, $αλτ�τ�-π� "υτρώνει, κι ίσια πάνω τρα$άει, καιμ�να�ά κατάκ�ρ"α "υτρών�υν τακλαριά της, αμα��μάστ�ρας την έκ�ψεμ’ αστρα"τερ� τσεκ�ύρι, να τη λυγίσεικαι τρ���γυρ�ς να γίνει σε ώρι� αμά-�ι... ». (Iλ. Δ 482–486).

Oι π�λυάριθμες άμεσες ή έμμε-σες ανα��ρές υλ�τ�μησης δέν-δρων στα �μηρικά κείμενα, τε�νικήπ�υ απαιτεί είδικές γνώσεις «...�ν�υς τ�ν κάνει, κι ��ι η δύναμη, τ�ν ά-�ι� λ�τ�μ�...» (Iλ. Ψ 315) και κατάλ-ληλα εργαλεία, υπ�δεικνύ�υν μιασυστηματική εκμετάλλευση τωνδασικών διαπλάσεων τ�υ ελλαδι-κ�ύ �ώρ�υ απ� την επ��ή εκείνη. Oυλ�τ�μ�ς λέγεται «δρυτ�μ�ς», μιακαι τ� συ�ν�τερα υλ�τ�μ�ύμεν�δένδρ� ήταν η �υλ�!�λλ�ς δρυς ή!ελανιδιά, δένδρ� α�ιερωμέν�στ�ν παντ�δύναμ� Δία. Eκτ�ς απ�τις !ελανιδιές, άλλα 20 αυτ��υήδένδρα υλ�τ�μ�ύνται συστηματικάκαι τ� �ύλ� τ�υς �ρησιμ�π�ιείται ε-πιλεκτικά στην κατασκευή �ικ�δ�-μών, γεωργικών εργαλείων, αμα-�ιών, �πλων και πλ�ίων.

Mια �αρακτηριστική περίπτωση ε-�ειδικευμένης �ρήσης �ύλ�υ στις�ικ�δ�μές είναι η κατασκευή τωνθαλάμων – ειδικών δωματίων στα �-π�ία �υλάγ�νταν τα μάλλινα ρ�ύ�α– απ� τ� αρωματικ� �ύλ� τ�υ κέ-δρ�υ π�υ έ�ει εντ�μ�κτ�ν� δράση.

T� ε�αιρετικά σκληρ� αλλά και ελα-στικ� �ύλ� τ�υ �ρά��υ ή μελιάς,δέντρ� άγνωστ� ίσως στ�υς νε�έλ-ληνες, έ�αιρε ιδιαίτερης εκτίμησηςκαι σύμ�ωνα με τ�ν Hσί�δ� απ� αυτ�είμαστε πλασμέν�ι «...Kι � Δίας πατέ-ρας έπειτα τρίτ� θνητών ανθρώπωνγέν�ς έπλασε,...ήταν πλασμέν� απ�κ�νταρ��υλα (εκ μελιάν) π�λεμικ� και"�$ερ� περίσσια» (Eργα και Hμέρες143–145). Aπ� �ύλ� �ρά��υ κατα-σκευά��νται τα δ�ρατα π�υ με τ��άλκιν� αι�μηρ� τ�υς άκρ� απ�τε-λ�ύν τ�ν ατ�μικ� ε��πλισμ� κάθεπ�λεμιστή.

Nαυπηγική

Tα ευθυτενή �ύλα τ�υ κυπαρισσι-�ύ και τ�υ έλατ�υ δίν�υν τα δ�κά-ρια των �ικιών, τα κ�υπιά και τα κα-τάρτια των πλ�ίων. Oι �υλ�υργ�ί(και ιδιαίτερα �ι κατασκευαστές

των πλ�ίων) εργά��νται κάτω απ�την έμπνευση της Aθηνάς, «Oπωςμαδέρι ισιώνει σε άρμεν� μιαν άκρη ωςάλλη η στά"νη σε ά�ι�υ μαστ�ρ�υ �έ-ρια, η "ώτιση της Aθηνάς π�υ κάνει ταμυστικά π�υ κρύ$ει η τέ�νη τ�υ καλάνα τα κατέ�ει» (Iλ. O 410–412) και συ-γκαταλέγ�νται στ�υς «�ρήσιμ�υςγια τ� κ�ιν� τε�νίτες» π�υ καλεί κα-νείς ακ�μη «κι απ’ της γης τα πέρα-τα» (Oδ. ρ 386–390).

Tα δέντρα π�υ κατε���ήν �ρησι-μ�π�ι�ύνται στην κατασκευή πλ�ί-ων είναι η δρυς, τ� πεύκ�, η λεύκα,και τ� έλατ�. A�ί�ει να σ��λιαστεί ηεπιλ�γή τ�υ είδ�υς πεύκ�υ στηνκατασκευή της καρίνας των πλ�ί-ων. Oπως μας λέει � Oμηρ�ς, «...γιαδρυς, για λεύκα �άμω για πεύκ� τρι-σμέγαλ�, π�υ ‘κ�ψαν πα στα $�υνά �ιμάστ�ρ�ι με τα νι��τιστα τσεκ�ύριατ�υς, καρένα να τ� κάν�υν...» (Iλ. N389–391), τ� πεύκ� αυτ�, «η πίτυς»,

κ�!�ταν πάνω στα !�υνά, εκεί π�υσήμερα συναντάμε τα ψηλά ευθυ-τενή μαύρα πεύκα. Tα παραθαλάσ-σια είδη πεύκ�υ, «η πεύκη», δενπρ�τιμώνται γιατί έ��υν �αμηλ�τε-ρ�υς και συ�νά στρε!λ�ύς κ�ρ-μ�ύς. Λιγ�τερ� γνώστες τ�υ ελλη-νικ�ύ �υσικ�ύ περι!άλλ�ντ�ς, �ισύγ�ρ�ν�ι ναυπηγ�ί π�υ ανακατα-σκεύασαν την τριήρη Oλυμπιάδαπιστεύ�υν �τι ε�α�ανίστηκε απ�την Eλλάδα τ� είδ�ς πεύκ�υ π�υ�ρησιμ�π�ι�ύσαν �ι αρ�αί�ι στηνκατασκευή πλ�ίων και επιλέγ�υν έ-να αμερικάνικ� είδ�ς, τ� oregonpine.

Tα ευθυτενή έλατα δίν�υν τακ�υπιά και τα κατάρτια τ�υ πλ�ί�υ.«...στα τ�ρνευτά καθίσαν ελάτινα κ�υ-πιά και γέμισαν α"ρ�ύς τ� κύμα γύ-ρα...» (Oδ. μ 171–172). Πενήντα έλα-τα κ�!�νταν για τα κ�υπιά (ένα γιακάθε κ�υπί) και ένα για τ� κατάρτιμιας πενηντάκ�π�υ, τ�υ πλ�ί�υ τηςOμηρικής επ��ής. Στην εκστρατείακατά της Tρ�ίας π�υ περιγρά�ει �Oμηρ�ς, πήραν μέρ�ς 934 πενηντά-κ�π�ι π�υ (X 51 έλατα) αντιστ�ι-��ύν σε 47.634 υλ�τ�μημένα έλατα.H πιέση π�υ δέ�τηκαν τα ελατ�δά-ση απ� την ανάπτυ�η της ναυτικήςισ�ύ�ς των Eλλήνων γίνεται ακ�μηεντ�ν�τερη �ταν στην ακμή τ�υ α-θηναϊκ�ύ στ�λ�υ η κάθε τριήρης εί-�ε 170 ελάτινα κ�υπιά. Ωστ�σ�, ενώ�ι �υσικές διαπλάσεις των �αμη-λών υψ�μέτρων, π�υ κύρια τρ���-δ�τ�ύσαν με καύσιμη ύλη τις αν-θρώπινες δραστηρι�τητες, υπ�-!αθμίστηκαν έντ�να μετά τη μα-κρ��ρ�νια απ�ψίλωσή τ�υς, τα ε-λατ�δάση αντέδρασαν γεννώνταςένα νέ� παιδί, π�υ σήμερα κυριαρ-�εί στην �ρ�σειρά της Πίνδ�υ, τηνAbies borisii–regis, υ!ρίδι� της ελλη-νικής και ευρωπαϊκής ελάτης. Γε-γ�ν�ς π�υ υπ�δηλώνει πως η ελλη-νική �λωρίδα δεν έπαι�ε μ�ν� τ�ρ�λ� τ�υ παθητικ�ύ θύματ�ς τηςτε�ν�λ�γικής ανάπτυ�ης των αρ-�αίων Eλλήνων αλλά αντέδρασε καισυνε�ελί�θηκε με την ανθρώπινην�ηση.

Oι λεύκες (Populus spp.) έ��υν ελαρύ, ελαστικ� και εύκ�λα επε#εργα��με-ν� #ύλ�.

Page 24: η τεχνολογία των αρχαίων ελλήνων

KYPIAKH 4 IANOYAPIOY 1998 - H KAΘHMEPINH 25

«Eίματα ευπ�ίητα»Y�αντικές τε�νικές και υ�άντρες στ�υς αρ�αί�υς �ρ�ν�υς

Tης Iριδας T�α�ίλη

Aρ�αι�λ�γ�υ, μέλ�υς της Eταιρίας MελέτηςAρ�αίας Eλληνικής Tε�ν�λ�γίας

H TEXNH της ύ�ανσης είναι μια απ�τις !ασικές, τις σταθερές τε�νικέςπ�υ αναπτύσσ�νται ή μετα!άλλ�νταιμε ρυθμ�ύς σταθερ�ύς, διαπερν�ύνκ�ινωνικές ανακατατά�εις και ελά�ι-στα επηρεά��νται απ� ιστ�ρικές τύ-�ες. Oι αλλαγές και �ι καιν�τ�μίεςυι�θετ�ύνται ή διαδίδ�νται με μεγα-λύτερη !ραδύτητα απ� �τι στις τε-�ν�λ�γίες αι�μής (π.�. μέταλλα, ναυ-πηγική, κ.ά.), δεί�ν�υν �μως μια μα-κρ�!ι�τητα π�υ λείπει απ� αυτές.Για παράδειγμα, � κάθετ�ς αργαλει-�ς με !άρη, � !ασικ�ς τύπ�ς αργα-λει�ύ στην αρ�αι�τητα, επι!ίωσε ώςτα μέσα τ�υ 20�υ αιώνα στη Σκανδι-να!ία.

H ύ�ανση είναι τε�νική της μεγά-λης διάρκειας. Mε τα πρ�ϊ�ντα της�μως, τα υ�άσματα, τα ενδύματα,τις στ�λές, συμ!αίνει ακρι!ώς τ� α-ντίθετ�. H �ψη τ�υς είναι ευμετά!�-λη, επιδιώκεται τ� νέ� και η αλλαγή.Oι ιστ�ρικές τύ�ες, η παρ�υσία �έ-νων, �ι κ�ινωνικ�ί συσ�ετισμ�ί τακαθ�ρί��υν απ�λύτως. Oι ενδυματ�-λ�γικ�ί συρμ�ί ήταν και είναι ένας α-π� τ�υς τρ�π�υς με τ�υς �π�ί�υςεκ�ράστηκαν η κ�ινωνική δια��ρ�-π�ίηση ή �ι κάθε είδ�υς εθνικισμ�ί,καθώς και η δικαίωσή τ�υς ή η αντί-σταση σ’ αυτ�ύς.

H διαδικασία της κατασκευής τωνυ�ασμάτων περιλαμ!άνει έναν π�ι-κίλ� και μεγάλ� αριθμ� επιμέρ�υςεργασιών και άρα εμπλέκεται σε π�-λύ δια��ρετικές τε�νικές. Για παρά-δειγμα τ� μαλλί, πρ�ϊ�ν μετάλλα�ης,σ�ετί�εται με τις τε�νικές της κτην�-τρ��ίας και απαιτήθηκε μακρά διαδι-κασία σταθερ�π�ίησης της απ�κτη-σής τ�υ.

T� λινάρι, τ� αρ�αι�τερ� «!ι�μη-�ανικ�» πρ�ϊ�ν, απαιτεί μακρ�τατηκατεργασία για την α�αίρεση της υ-�αντικής ίνας απ� τ� στέλε��ς. Γι-ν�ταν με την τε�νική της διά!ρε�ηςσε λιμνά��ντα νερά. T� �υλώδες μέ-ρ�ς σάπι�ε και απ�μακρυν�ταν με τησύνθλιψη τ�υ στελέ��υς και τ� �τέ-νισμα των ινών για την α�αίρεση τωνυπ�λειμμάτων. H τε�νική ήταν γνω-στή απ� τα μυκηναϊκά �ρ�νια.

T� γνέσιμ�, !ασικ� στάδι� τ�υ με-τασ�ηματισμ�ύ της ίνας σε νήμα,στηρί�εται στ�ν έλεγ�� της κυκλι-κής κίνησης π�υ απαιτείται για τ�στρίψιμ� της κλωστής. Tα εργαλείαείναι τ� αδρά�τι π�υ περιστρέ�εταικαι η ακίνητη ρ�κα, �π�υ είναι τυ-λιγμέν� τ� άγνεστ� ακ�μη μαλλί. T�γνέσιμ� απαιτεί απ� τη γνέστρα ι-σ�ρρ�πία, ρυθμ�, συντ�νισμ� τωνκινήσεων, εγρήγ�ρση των μελώντης, μία σωματική αίσθηση τ�υ �ρ�-ν�υ, της τα�ύτητας, των διαστάσε-ων. Συνήθως γίνεται συμπληρωματι-κά με άλλες δ�υλειές. O Δαρεί�ςθαύμασε μία γυναίκα π�υ �δηγεί ταάλ�γα στ� π�τάμι γνέθ�ντας και

H σειρά των υαντικών εργασιών, �πως σώ�εται απ� μελαν�μ�ρη λήκυθ� των μέσων τ�υ 6�υ αιώνα π.X. (εδώ σε α-νάπτυγμα). Aπ� αριστερά: H κατασκευή της πρώτης άστριης κλωστής, στη συνέ�εια δύ� γυναίκες διπλών�υν τ� έ-τ�ιμ� ύασμα, κατ�πιν μία άλλη γνέθει ενώ η άλλη κατασκευά�ει πάλι την πρώτη άστριτη κλωστή. Aκ�λ�υθεί � αρ-γαλει�ς και τέλ�ς τ� �ύγισμα τ�υ μαλλι�ύ. Nέα Y�ρκη, Metropolitan Museum. (Oι ωτ�γραίες είναι απ� τ� $ι$λί�«Yαντική και υάντρες στ� πρ�ϊστ�ρικ� Aιγαί�, 2000 - 1000 π.X.», της Iριδας T�α�ίλη, εκδ. «Πανεπιστημιακές Eκδ�-σεις Kρήτης», Hράκλει� 1997).

Λεπτ�μέρεια λευκής �ιν���ης,�π�υ αίν�νταιπ�λύ καθαρά �ι κινήσεις τ�υ γνεσίματ�ς.H γνέστρα σύρει σιγά σιγάτ� μαλλί απ� την κλακάτη, �π�υ είναι στερεωμένες �ι ίνες, και με τ� άλλ� �έριτρ��δ�τεί την κλωστή, π�υσ�ηματί�εται απ�την περιστρ�ικήκίνηση τ�υ αδρα�τι�ύ.Zωγρά�ς τ�υ Bρύγ�υ, γύρω στ� 490π.X., (Bρετανικ�M�υσεί�).

Γραμμική απ�δ�ση τ�υ $ασικ�ύ τρ�π�υ ύανσης. Tα στημ�νια �ωρί��νται σεδύ� σειρές εναλλά# τα περιττά (1,3,5,7...) και τα άρτια (2,4,6,8...). H μία σειράδένεται σε ένα ρα$δί, τ�ν καν�να, π�υ κινείται μπρ�ς και πίσω απ� την άλλησειρά, δημι�υργώντας έτσι ένα άν�ιγμα απ’ �π�υ περνά τ� υάδι (σ�έδι�: A.Castresana).

κρατώντας μια στάμνα στ� κε�άλιτης (Hρ�δ�τ�ς 5, 12).

Aργαλει�ςAς έρθ�υμε τέλ�ς στην ύ�ανση

αυτή καθαυτή. T� !ασικ� της μέσ�είναι � αργαλει�ς. Aργαλει�ς μπ�ρείνα είναι ένας �π�ι�σδήπ�τε μη�ανι-σμ�ς με τ�ν �π�ί� τεντώνεται έναςαριθμ�ς νημάτων, τα στημ�νια, γιανα περάσ�υν ανάμεσά τ�υς τα υ�ά-δια π�υ τέμν�νται με τα πρώτα σε�ρθή γωνία. Tα στημ�νια �ωρί��νταιεναλλά� σε δύ� σειρές τα περιττάκαι τα άρτια. H !ασική κίνηση της ύ-�ανσης είναι η μετακίνησή τ�υς �-λων μα�ί των στημ�νιών, κάθε σει-ράς, μπρ�ς και πίσω ώστε να σ�ημα-τί�εται ένα άν�ιγμα απ� �π�υ περνάμε μιας τ� υ�άδι τυλιγμέν� στησαΐτα.

Aυτή είναι η !ασική μη�αν�π�ίησηπ�υ έ�ει ήδη επιτευ�θεί απ� τ�υςπρωιμ�τερ�υς γνωστ�ύς αργαλει-�ύς στ�ν αιγαιακ� �ώρ�, τ�υς κάθε-τ�υς αργαλει�ύς με !άρη. Στ�ν αρ-γαλει� αυτ�ν τα στημ�νια τεντών�-νται μετα�ύ δύ� κάθετων δ�κών. Hμία τ�υς άκρη δένεται στ� �ρι��ντι�ρα!δί π�υ συνδέει τις δυ� κάθετεςδ�κ�ύς, ενώ στην άλλη άκρη δέν�-νται μια σειρά !αρίδια πήλινα, λίθιναή μετάλλινα, �ι αγνύθες και με τ� !ά-ρ�ς τ�υς τεντών�νται τα νήματα.Aυτ�ς είναι � αργαλει�ς της Πηνελ�-πης, σ’ αυτ�ν υ�άνθηκαν τα π�λύ-�ρωμα και περίτε�να μινωικά υ�ά-σματα, σε τέτ�ι�ν η Λυσιστράτη και�ι �ίλες της ύ�αναν τ�υς δια�ανείςτ�υς �ιτωνίσκ�υς. Eίναι αργαλει�ςπ�ικίλων δυνατ�τήτων, �π�υ μπ�-ρ�ύν να υ�ανθ�ύν π�λύπλ�κα ή α-πλά υ�άσματα και έτσι ίσως ε�ηγεί-ται η διάδ�ση και η τεράστιά τ�υ μα-κρ�!ι�τητα, παρά τ� γεγ�ν�ς �τι ή-ταν ένας !αρύς και κ�υραστικ�ς μη-�ανισμ�ς για τις υ�άντρες π�υ ύ�αι-ναν �ρθιες.

O �ρ�ν�ς και η τέ�νη π�υ απαιτ�ύ-σαν �ι παραπάνω εργασίες πρ�σέδι-δε στα υ�αντά α�ία και τα καθιστ�ύ-σε ιδιαίτερα π�λύτιμα. Oταν �ι Φαία-κες �επρ�!�δί��υν τ�ν Oδυσσέαστ�ν γυρισμ� τ�υ στην Iθάκη, ��ρ-τών�υν τ� πλ�ί� τ�υ με π�λύτιμα μέ-ταλλα, αλλά και με είματα ευπ�ίητα,με καλ�καμωμένα υ�αντά.

Page 25: η τεχνολογία των αρχαίων ελλήνων

KYPIAKH 4 IANOYAPIOY 1998 - H KAΘHMEPINH 27

Aνακατασκευή (δε�ιά) τ�υ Mη�ανισμ�ύ των Aντικυθήρων α-π� τ�ν Derek de Solla Price. Πάνω, ανακατασκευή τ�υ μη-�ανισμ�ύ, με δια��ρετική θεώρηση των σειρμών των �δ�-ντωτών τρ��ών απ� τ�ν Allan Bromley. Aριστερά, ένα απ�τα τέσσερα θραύσματα τ�υ αρ�αί�υ ευρήματ�ς.

O Mη�ανισμ�ς των AντικυθήρωνM�ναδικ� αστρ�ν�μικ� �ργαν� μεγάλης ακρί�ειας με τεράστια επιστημ�νική και ιστ�ρική α�ία

T�υ N. A. Oικ�ν�μ�υ

Oμ�τιμ�υ καθηγητή A.Π.Θ.

TO ΠAΛAIOTEPO �ργαν� π�υ �ρη-σιμ�π�ι�ύσε μαθηματικ�ύς συρ-μ�ύς �δ�ντωτών τρ��ών και κατάσυνέπεια � αρ�αι�τερ�ς υπ�λ�γι-στής είναι τ� γνωστ� εύρημα Mη�α-νισμ�ς των Aντικυθήρων, π�υ α-διαμ�ισ�ήτητα �ρ�ν�λ�γήθηκε �τιανήκει στην πρ� τ�υ 80 π.X. επ��ή.Tέσσερα κύρια θραύσματα τ�υ μη-�ανισμ�ύ αυτ�ύ �ρέθηκαν τ� Πά-σ�α τ�υ 1900 απ� �μάδα σ��υγγα-ράδων, π�υ ε!ώκειλαν στ� νησί τωνAντικυθήρων στη διάρκεια τ�υ τα!ι-δι�ύ της επιστρ��ής τ�υς απ� τανερά της Λι�ύης, �π�υ αλίευανσ��υγγάρια, στην πατρίδα τ�υς τηΣύμη. Σε καταδύσεις διερευνητικές�ι σ��υγγαράδες �ρέθηκαν μπρ�-στά σε ένα ναυάγι� της ρωμαϊκής ε-π��ής, π�υ έκρυ�ε θησαυρ�ύς αρ-�αι�λ�γικ�ύς, μετα!ύ των �π�ίωντα θραύσματα αυτά.

Tα θραύσματα αρ�ικά δεν πρ�κά-λεσαν ιδιαίτερ� ενδια�έρ�ν, καθώςτα άλλα ευρήματα ήταν πι� εντυπω-σιακά. Oμως ήταν τα μ�να π�υ έ�ε-ραν επιγρα�ές και επ�μένως τα μ�-να π�υ επέτρεπαν σε πρώτη πρ�-σέγγιση τ�ν πρ�σδι�ρισμ� της �ρ�-ν�λ�γίας τ�υ ναυαγί�υ. Aπ� τις επι-γρα�ές αυτές, και ιδιαίτερα απ� την

επιγρα�ή τ�υ παραπήγματ�ς, πρ�-κύπτει πως � μη�ανισμ�ς συνδε�-ταν με αστρ�ν�μικές μετρήσεις.

H απ�τίμηση των θραυσμάτων έ-γινε σ�εδ�ν αμέσως απ� τ�ν καθη-γητή B. Σπάη, τ�ν ν�μισματ�λ�γ� I.Σ��ρών� και τ�ν ανθυπ�πλ�ίαρ��Π. Pεδιάδη. Oι δύ� τελευταί�ι συμ-�ων�ύν �τι � μη�ανισμ�ς είναι α-στρ�λά��ς ως εκ της αντιπαράθε-σης των επιγρα�ών με την αντίστ�ι-�η περιγρα�ή τ�υ Φιλ�π�ν�υ. O K.Pάδ�ς θεώρησε �τι τ� �ργαν� ήτανπλέ�ν π�λύπλ�κ� απλ�ύ αστρ�λά-��υ.

H πλέ�ν σύγ�ρ�νη μελέτη τ�υ μη-�ανισμ�ύ έγινε απ� τ�ν καθηγητήPrice π�υ �ασίστηκε σε ραδι�γρα�ι-κές έρευνες τ�υ κ. X. Kαράκαλ�υ.Aπ� τις ραδι�γρα�ίες πρ�έκυψε �τι� μη�ανισμ�ς περιεί�ε 32 �δ�ντω-τ�ύς τρ���ύς. Eπι�ειρήθηκε ανα-σύνθεση των εμπλεκ�μένων τρ�-�ών και ανακατασκευή τ�υ μη�ανι-σμ�ύ ώστε να απ�καλυ�θεί η λει-τ�υργία τ�υ. Mε �άση τις μελέτεςαυτές � Price ανακατασκεύασε τ�μη�ανισμ�. Hταν ένα �ρθ�γώνι�κ�υτί ύψ�υς 33 εκ., πλάτ�ς 17 εκ.και πά��υς 10 εκ. και σ�ηματί&�νταναπ� μπρ�ύντ&ιν�υς δίσκ�υς 2 �ιλ.πά��υς με πλαίσι� !ύλιν�. Oι δίσκ�ιέ�εραν τις επιγρα�ές.

Στην εμπρ�σθια �ψη έ�ερε δύ�

�μ�κεντρ�υς δίσκ�υς ενδεί!εων, �-π�υ ένας δείκτης δεί�νει τη θέσητ�υ Hλι�υ σε σ�έση με τ�υς απλα-νείς (τ� αστρικ� έτ�ς) και την ημε-ρ�μηνία. Eνς δεύτερ�ς δείκτης δεί-�νει τη θέση της σελήνης ως πρ�ςτ�υς απλανείς (αστρικ�ς μήνας).

Στην �πίσθια �ψη υπάρ��υν δύ�δίσκ�ι ενδεί!εων, π�υ καθένας απ�-τελείται απ� έναν αριθμ� �μ�κε-ντρων δακτυλίων. O �αμηλ�τερ�ςδίσκ�ς �έρει 59 διαιρέσεις, π�υ α-ντιστ�ι��ύν στις 29,5 μέρες τ�υ συ-ν�δικ�ύ (σεληνιακ�ύ) μήνα. Eναςμικρ�ς συμπληρωματικ�ς δείκτηςμετρά τ�υς δώδεκα συν�δικ�ύς μή-νες. T� πλέ�ν σημαντικ� ήταν νασυνδυά&ει τ� Mετωνικ� κύκλ� μετ�υς μήνες. Eνα επιπλέ�ν στ�ι�εί�είναι � δρακ�νικ�ς ή κ�μ�ικ�ς μή-νας, π�υ είναι η γραμμή της τ�μήςτ�υ επιπέδ�υ της τρ��ιάς της σελή-νης γύρω απ� τη γη με την εκλειπτι-κή, γιατί αυτ�ς καθ�ρί&ει τις εκλεί-ψεις. Mε τ� συνδυασμ� αυτ�ν �δη-γ�ύμαστε στ� κύκλ� Σάρ�ς, δηλαδήτ�ν κύκλ� των εκλείψεων, π�υ απ�-δεικνύεται απ� την ανάγνωση τωνεπιγρα�ών της �πίσθιας πλάκας(γραμμή 42, �π�υ � αριθμ�ς 223πρ��ανώς υπ�δηλώνει τ�υς συν�-δικ�ύς μήνες �π�υ συμ�αίν�υν 19εκλείψεις).

Oι αριθμ�ί των δ�ντιών των τρ�-

�ών και � συνδυασμ�ς σε συρμ�ύς,�πως δ�θηκε απ� τ�ν Price και μετάαπ� τ�ν Bromley επιτρέπει να απ�-δώσ�υμε στ�ν μη�ανισμ� λειτ�υρ-γίες π�υ συνδέ�νται με την κίνησητης σελήνης, τ�υ ήλι�υ και των με-τα!ύ τ�υς σ�έσεων (εκλείψεις), π�υ�μως απαιτ�ύν υπ�λ�γισμ�ύς π�υπρέπει να εκτιμ�ύν μέ�ρι και έ!ι δε-καδικά ψη�ία. Π.�. � συνδυασμ�ς 19ετών (Mετωνικ�ς κύκλ�ς) με τ�υς223 συν�δικ�ύς μήνες και τ�υς 242δρακ�ντει�υς μήνες, �π�υ � δρακ�-ντει�ς μήνας ισ�ύται με 27,212220μέρες και 0,921493 συν�δικ�ύς μή-νες, δεί�νει την απαιτ�ύμενη ακρί-�εια π�υ έπρεπε να εκ�ρά&ει � μη-�ανικ�ς αυτ�ς υπ�λ�γιστής.

Tέλ�ς, θα πρέπει να τ�νιστεί η ύ-παρ!η τ�υ δια��ρικ�ύ συστήματ�ςπ�υ �ρησιμ�π�ιεί μια είσ�δ� π�υ τημετα�έρει σε δύ� ε!�δ�υς. Στα συ-στήματα αυτά η τα�ύτητα περι-στρ��ής της εισ�δ�υ είναι ίση μετη δια��ρά τα�υτήτων των δύ� ε-!�δων. Tέτ�ια δια��ρικά συναντά-με σε σημερινές κατασκευές, �πωςσε μη�ανές έλ!ης και �πωσδήπ�τετίπ�τε ανάλ�γ� δεν υπάρ�ει πριν α-π� τα μέσα τ�υ 19�υ αιώνα. Στ�νMη�ανισμ� των Aντικυθήρων τ�δια��ρικ� σύστημα επιτρέπει τ�συσ�ετισμ� των συν�δικών δεδ�-μένων με τα αστρικά.

Page 26: η τεχνολογία των αρχαίων ελλήνων

26 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 4 IANOYAPIOY 1998

Tα αστρ�ν�μικά �ργαναΓνώμ�νες, ηλιακά ωρ�λ�για, αστρ�λά��ι και άλλα �ργανα παρατηρήσεως των �υρανίων �αιν�μένων

Tης Mάρως K. Παπαθανασί�υ

Δρ�ς Mαθηματικών, δρ�ς Bυ�αντιν�λ�γίας, επικ. καθηγήτριας της Iστ�ρίας των Θετικών Eπιστημών στ� Tμήμα Mαθηματικών τ�υ Πανεπιστημί�υ Aθηνών

H MAΓEYTIKH �μ�ρ�ιά τ�υ νυκτερι-ν�ύ �υραν�ύ με τις �ιλιάδες των α-στέρων τ�υ ώθησε απ� αρ�αι�τάτων�ρ�νων τ�ν άνθρωπ� στην παρατή-ρηση των �υρανίων �αιν�μένων. Hσπ�υδαι�τητά τ�υς για την επισή-μανση των επ��ών και την έναρ!ηγεωργικών εργασιών και ναυτιλια-κών δραστηρι�τήτων �αίν�νται στ�έργ� τ�υ Hσι�δ�υ Eργα και Hμέραι.

Kάθε ημέρα � Hλι�ς στέλνει τις α-κτίνες τ�υ στη γη καθώς διαγρά�ειτην τρ��ιά τ�υ στ�ν �υραν� και απ�τ� εκάστ�τε ύψ�ς τ�υ επάνω απ�τ�ν τ�πικ�ν �ρί&�ντα ε!αρτάται τ�μήκ�ς της σκιάς, την �π�ία ρί�ν�υντα αντικείμενα. Bάσει αυτής της α-πλής παρατηρήσεως κατεσκευάσθητ� αρ�αι�τερ� αστρ�ν�μικ� �ργαν�,� γνώμων ή σκιαθήρας, ένας κατα-κ�ρυ��ς στύλ�ς, τ�υ �π�ί�υ τ� μή-κ�ς της σκιάς μετα�άλλεται τ�σ�νκατά τη διάρκεια της ημέρας �σ�νκαι κατά τη διάρκεια τ�υ έτ�υς. Tηνημέρα τ� ελά�ιστ� μήκ�ς της σκιάςσημειώνεται την αληθή μεσημ�ρία,δηλαδή τη στιγμή της δια�άσεωςτ�υ ηλί�υ απ� τ�ν μεσημ�ριν� τ�υτ�π�υ. Kατά τη διάρκεια τ�υ έτ�υς ημεγαλύτερη μεσημ�ρινή σκιά τ�υγνώμ�ν�ς σημειώνεται την ημέρατ�υ �ειμεριν�ύ ηλι�στασί�υ (ή τρ�-πής) και η μικρ�τερη μεσημ�ρινήσκιά την ημέρα τ�υ θεριν�ύ ηλι�στα-σί�υ. Kατ�πιν πρ�σδι�ρί&εται γεωμε-τρικώς τ� μήκ�ς της σκιάς κατά τις ι-σημερίες, επ�μένως και �ι ημερ�μη-νίες τ�υς. O υπ�λ�γισμ�ς της ακρι-��ύς διαρκείας τ�υ έτ�υς και κάθεμίας απ� τις τέσσερις επ��ές απετέ-λεσε �ασική επιδίω!η των αρ�αίωναστρ�ν�μων.

H σπ�υδαι�της της �ρήσεως τ�υγνώμ�ν�ς για τη μέτρηση τ�υ ημε-ρησί�υ �ρ�ν�υ καθ’ �λη τη διάρκειατ�υ έτ�υς, �δήγησε στην ανάπτυ!ηιδιαιτέρ�υ επιστημ�νικ�ύ κλάδ�υ,της Γνωμ�νικής, της �π�ίας ε�αρ-μ�γή απ�τελεί η τε�νική της κατα-σκευής των ηλιακών ωρ�λ�γίων.

Tα ηλιακά ωρ�λ�για διακρίν�νταισε δυ� τύπ�υς, τ�ν ελληνικ� και τ�νρωμαϊκ�. Στ�ν ελληνικ� τύπ� η σκιάτ�υ γνώμ�ν�ς πέ�τει σε ημισ�αιρι-κή επι�άνεια, τ�ν π�λ�· στ�ν ρωμαϊ-κ� τύπ� η σκιά πέ�τει σε επι�άνειακαλ�υμένη σκά�η. Συνήθως � γνώ-μων στηρί&εται πλαγίως ώστε να έ�ειτην κατεύθυνση τ�υ ά!�ν�ς τ�υ κ�-σμ�υ, δηλαδή τ�υ ά!�ν�ς περιστρ�-�ής της γης, και να σκ�πεύει τ�ν ��-ρει� π�λ� τ�υ �υραν�ύ· στην επι�ά-νεια �π�υ πέ�τει η σκιά τ�υ υπάρ-��υν υπ�διαιρέσεις για τις 12 ώρεςτης ημέρας, �ι �π�ίες έ��υν δια��-ρετική διάρκεια κατά τις διά��ρες ε-π��ές, γι’ αυτ� και �ν�μά&�νται και-ρικές ώρες· είναι επίσης δια��ρετι-κής διάρκειας και απ� τις ώρες της

νύκτας, ε�’ �σ�ν μ�ν�ν κατά τις δύ�ημερ�μηνίες των ισημεριών �ι ώρεςτης ημέρας και της νύκτας είναι ίσεςμετα!ύ τ�υς και καλ�ύνται ισημερι-νές ώρες.

Για τη μέτρηση τ�υ �ρ�ν�υ τη νύ-κτα �ρησιμ�π�ι�ύντ� κλεψύδρες.Oμως, κατά τ� μεγάλ� αστρ�ν�μ�Kλαύδι� Πτ�λεμαί� (2�ς αι. μ.X.) απ�τα διά��ρα είδη ωρ�σκ�πίων, δηλα-

δή ωρ�λ�γίων, �ύτε τα ηλιακά ωρ�-λ�για �ύτε �ι κλεψύδρες πρέπει ναθεωρ�ύνται απ�λύτως ακρι�ή· ταμεν πρώτα λ�γω πιθανής μετατ�πί-σεως τ�υ γνώμ�ν�ς των, τα δε δεύ-τερα λ�γω ανωμάλ�υ ρ�ής τ�υ υ-γρ�ύ υπ� την επενέργεια δια��ρωνπαραγ�ντων· ακρι�είς μετρήσειςτ�υ �ρ�ν�υ, έως και τ�υ πρώτ�υ λε-πτ�ύ της ώρας, μπ�ρ�ύν να γίν�υν

μ�ν�ν δι’ αστρ�λά�ων ωρ�σκ�πίων.E! αρ�ής ήσαν γνωστ�ί δυ� τύπ�ι

αστρ�λά��υ, � σ�αιρικ�ς και � επί-πεδ�ς. O σ�αιρικ�ς αστρ�λά��ς,τ�ν τρ�π�ν κατασκευής τ�υ �π�ί�υεκθέτει � Πτ�λεμαί�ς, ήταν μια αρ-θρωτή σ�αίρα· �ρησίμευε για τ�νπρ�σδι�ρισμ� της θέσεως των αστέ-ρων ως πρ�ς την εκλειπτική (&ωδια-κ� κύκλ�) και ιδιαιτέρως για τη μελέ-τη της κινήσεως της σελήνης. O επί-πεδ�ς αστρ�λά��ς απετέλεσε τ�σπ�υδαι�τερ� αστρ�ν�μικ� �ργαν�απ� την ελληνιστική επ��ή έως καιτ�ν 17� αιώνα στ�ν δυτικ� κ�σμ�, ε-νώ στ�ν μ�υσ�υλμανικ� η �ρήση τ�υδιετηρήθη έως και τ�ν 19�ν αιώνα. Hθεωρητική �άση κατασκευής τ�υ α-νάγεται στ�ν μεγάλ� αστρ�ν�μ�Iππαρ�� (2�ς αι. π.X.), �πως μαρτυ-ρεί � Συνέσι�ς Kυρήνης. Πρ�κειταιπερί της στερε�γρα�ικής πρ���λής,δηλαδή απεικ�νίσεως σ�αίρας επά-νω σε επίπεδ� κατά τέτ�ι�ν τρ�π�,ώστε να διατηρ�ύνται η ισ�της τωνγωνιών και �ι αναλ�γίες των μηκών,απαραίτητες πρ�ϋπ�θέσεις �μ�ι�τη-τας για την αναγνώριση των σ�ημα-τισμών των αστέρων σε επίπεδ��άρτη. H αρ�αι�τέρα σω&�μένη περι-γρα�ή τ�υ �ργάν�υ ευρίσκεται στ�έργ� τ�υ Iωάνν�υ τ�υ Φιλ�π�ν�υ(6�ς αι. μ.X.) Περί της τ�υ αστρ�λά-��υ "ρήσεως και κατασκευής.

H σπ�υδαι�της τ�υ αστρ�λά��υ έ-γκειται στη δυνατ�τητα μετρήσεωςκαι αμέσ�υ υπ�λ�γισμ�ύ δια��ρωναστρ�ν�μικών και τ�π�γρα�ικώνστ�ι�είων: π.�. της ακρι��ύς ώρας �-π�ιαδήπ�τε στιγμή της ημέρας ή τηςνύκτας· τ�υ ωρ�σκ�π�υ και τ�υ με-σ�υρανήματ�ς, δηλαδή της μ�ίρας(και πρώτ�υ λεπτ�ύ) τ�υ &ωδιακ�ύ η�π�ία ανατέλλει κάθε στιγμή και ε-κείνης η �π�ία μεσ�υρανεί αντιστ�ί-�ως· της ακρι��ύς ώρας ανατ�λής,μεσ�υρανήσεως και δύσεως τωνδια��ρων αστέρων· της θέσεώςτ�υς κατά τα διά��ρα συστήματασυντεταγμένων· τ�υ πρ�σδι�ρισμ�ύτ�υ κλίματ�ς, δηλαδή τ�υ γεωγρα�ι-κ�ύ πλάτ�υς εν�ς τ�π�υ κ.ά.

Aλλα αστρ�ν�μικά �ργανα ήσαν ταε!ής: H στερεά σ�αίρα, της �π�ίαςτην κατασκευή ανα�έρει � Πτ�λε-μαί�ς αλλ’ η αρ�ή της �ρ�ν�λ�γείταιπ�λύ ενωρίτερα· έ�ερε επάνω της&ωγρα�ισμέν�υς τ�υς αστερισμ�ύςκαι τ�υς �ασικ�ύς κύκλ�υς της �υ-ρανί�υ σ�αίρας, �άσει των �π�ίων ε-τ�ρνεύ�ντ� και τ�π�θετ�ύντ� ε!ω-τερικώς αντίστ�ι��ι !ύλιν�ι κύκλ�ιμε τις υπ�διαιρέσεις των μ�ιρών. Oπαραλλακτικ�ς κανών για τ�ν πρ�σ-δι�ρισμ� της θέσεως των αστέρωνως πρ�ς τ�ν �ρί&�ντα. O τετράνταςκαι � μεσημ�ριν�ς κύκλ�ς για τ�νπρ�σδι�ρισμ� τ�υ ύψ�υς τ�υ ηλί�υκατά τη μεσ�υράνηση (αληθής με-σημ�ρία). O ισημεριν�ς κύκλ�ς γιατ�ν πρ�σδι�ρισμ� τ�υ �ρ�ν�υ των ι-σημεριών· και � κανών τ�υ Iππάρ"�υγια τη μέτρηση τ�υ γωνιακ�ύ εύ-ρ�υς τ�υ ηλιακ�ύ δίσκ�υ.

Hλιακ� ρ�λ�ι ιδιαίτερ�υ τύπ�υ απ� τ�υς Φιλίππ�υς της Mακεδ�νίας, �ρ�-ν�λ�γ�ύμεν� !άσει επιγρα�ών στ� 250-350 μ.X. Aνακατασκευή απ� τ�ν Δ.Kριάρη.

Bυ#αντιν�ς επίπεδ�ς αστρ�λά!�ς διαμέτρ�υ 14 εκ. απ� �ρεί�αλκ�, τ�υ1026 μ.X., � �π�ί�ς συνε�ί#ει την αρ�αία παράδ�ση.

Page 27: η τεχνολογία των αρχαίων ελλήνων

28 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 4 IANOYAPIOY 1998

Iατρική τεν�λ�γίαEργαλεία και μη�ανήματα της αρ�αι�ελληνικής ιατρικής απ� τ�ν Iππ�κράτη έως τ�ν Γαλην�

T�υ Σπύρ�υ Γ. Mαρκέτ�υ

Πρ�έδρ�υ της Eυρωπαϊκής Eταιρείας Φιλ�σ��ίας της Iατρικής, Aντιπρ�έδρ�υ της Διεθν�ύς Eταιρείας Iστ�ρίας της Iατρικής

H ΓENIKH εντύπωση π�υ επικρατείστ�ν ιατρικ� κ�σμ� �τι η Δυτική Iα-τρική Tε�ν�λ�γία άρ�ισε να ε�απλώ-νεται απ� τις αρ�ές τ�υ 19�υ αιώνα,δηλαδή α�’ �τ�υ η κλινική ιατρική ε-μπλ�υτίστηκε με τις ανακαλύψειςτ�υ στηθ�σκ�πί�υ, τ�υ θερμ�μέ-τρ�υ και τ�υ σ�υγμ�μαν�μέτρ�υ,δεν είναι ακρι"ής. Oσ�ι υπ�στηρί-#�υν την άπ�ψη αυτή δεν γνωρί#�υντη ρήση «ερευνάτε τας γρα�ές». Oσ���ς Iππ�κράτης στην «Περί Eυ-σ�ημ�σύνης» πραγματεία τ�υ συνι-στά στ�υς συναδέλ��υς τ�υ, ��ι μ�-ν� να ε�ετά#�υν ε��νυ�ιστικά και μεπρ�σ��ή τ�ν άρρωστ� και τ� περι-"άλλ�ν τ�υ, αλλά να έ��υν πρ�ετ�ι-μασμένα τα ιατρικά �ργανα, τα μη�α-νήματα και τα σιδερένια �ειρ�υργικάεργαλεία, �ωρίς τα �π�ία μπ�ρεί ναπεριέλθ�υν σε αμη�ανία και να πρ�-καλέσ�υν "λά"η! Aλλά και πέραν �-λων αυτών συνιστά ακ�μη �τι πρέπεινα είναι ε��διασμέν�ι και με μιαπρ�σθετη, απλ�ύστερη, ��ρητή ερ-γαλει�θήκη για τ�υς ε�ωτερικ�ύςαρρώστ�υς.

«Mελετάν δε �ρη εν ιητρική ταύτα με-τά πάσης καταστ�λής... ιν’ η σ�ι πρ�κα-τηρτισμένα �ργανά τε και μη�αναί καισίδηρ�ς και τα ε!ής· η γαρ εν τ�υτέ�ισιναπ�ρίη αμη�ανίη και "λά"η εστίν. Eστωδε σ�ι ετέρη παρέ!�δ�ς η λιτ�τέρη πρ�ςτας απ�δημίας η δια �ειρέων».

Tα πρώτα σπέρματα της IατρικήςTε�ν�λ�γίας ανευρίσκ�νται μέσαστην ελληνική αρ�αι�τητα, στ� μινω-ϊκ� και μυκηναϊκ� π�λιτισμ� και στηγεωγρα�ική περι��ή τ�υ Aιγαί�υ, �-πως μαρτυρ�ύν αναρίθμητα αρ�αι�-λ�γικά ευρήματα π�υ κ�σμ�ύν αρκε-τά �ημισμένα μ�υσεία. Oι ακλ�νητες�μως ρί#ες της, �πως πρ�κύπτει απ�την αναδρ�μική ιστ�ρι�γρα�ική έ-ρευνα της Iατρικής Tε�ν�λ�γίας, ε-ντ�πί#�νται κυρίως μέσα στα ιππ�-κρατικά κείμενα και σε άλλα ευρήμα-τα εκείνης της επ��ής· και δεν είναιτυ�αί�, �ύτε συμπτωματικ�, �τι πρ�-κειται για την περί�δ� τ�υ Xρυσ�ύAιώνα. Hταν η περί�δ�ς εκείνη κατάτην �π�ία η ελληνική ιατρική ενα-γκαλίστηκε για πρώτη ��ρά τ�ν �ι-λ�σ��ικ� στ��ασμ� και ενστερνί-σθηκε τ� τε�ν�λ�γικ� πνεύμα π�υεί�ε ήδη αρ�ίσει να διαμ�ρ�ώνεταιστην Iωνία και την Kάτω Iταλία. H ιπ-π�κρατική τέ�νη άρ�ισε να γίνεται ε-πιστήμη, �ωρίς �μως να απ�μακρύ-νεται απ� τ� "αθύτατ� ανθρωπιστι-κ� �αρακτήρα της...

H ιππ�κρατικήεργαλει�θήκη

Kάθε μ�ρ�ή δραστηρι�τητ�ς τ�υανθρώπιν�υ πνεύματ�ς έ�ει τα δι-κά της εργαλεία. T� ίδι� ακρι"ώςδεν θα μπ�ρ�ύσε να μη συμ"αίνει

και με την ιατρική, η �π�ία «πάνταπάλαι υπάρ�ει». Mε κύρι� και �αρα-κτηριστικ� παράδειγμα τη �ειρ�υρ-γική (�ειρ�υργία=έργ�ν �ειρ�ς).

Στ� σημεί� αυτ� πρέπει να διευ-κρινιστεί �τι στην αρ�αι�τητα ταπερισσ�τερα εργαλεία (εκτ�ς �υσι-κά απ� τα ιατρικά εργαλεία της λι-θίνης επ��ής) ήταν κατασκευασμέ-να κυρίως απ� �αλκ� (ή απ� διά��-ρα κράματα τ�υ �αλκ�ύ με άλλαμέταλλα) και απ� σίδηρ�. «Xαλκώ-ματι δε πλην των �ργάνων μηδενί �ρή-

σθω» επισημαίνει επιγραμματικά �Iππ�κράτης και πρ�συπ�γρά�ει �Bυ#αντιν�ς Oρει"άσι�ς εννέα αιώ-νες αργ�τερα, συνιστώτας �τι ταεργαλεία «��είλει γίγνεσθαι �αλκά ήσιδηρά» (πρέπει να κατασκευά#�-νται απ� �αλκ� ή απ� σίδηρ�).

H ιππ�κρατική εργαλει�θήκη εί-ναι πλ�ύσια σε �ειρ�υργικά εργα-λεία. Oι μελετητές της κυρι�λεκτι-κά εντυπωσιά#�νται! Eνδεικτικά,σκ�ρπια και στην τύ�η, σημειών�-νται �ν�μαστικά τα μα�αίρια (νυ-

στέρια), �ι μήλες (στειλε�ί), τα ά-γκιστρα, �ι "ελ�νες (ακίδες), ταράμματα, �ι διαστ�λείς, �ι σμίλες,�ι λα"ίδες, �ι αυλ�ί, �ι καυτήρες(σιδήρια), �ι καθετήρες, �ι κατ�-πτήρες, �ι �στάγρες (�στε�κ�π�ι),�ι �δ�ντάγρες (ρι#άγρες), �ι στα-�υλάγρες, �ι νάρθηκες και �ι σι-κύες ("εντ�ύ#ες), π�υ απ�τελ�ύνμερικά απ� τα πάμπ�λλα διαγνω-στικά και θεραπευτικά της ε�αρτή-ματα.

H πρ�σεκτική απ�τίμηση τ�υπλήθ�υς και της π�ικιλίας των ερ-γαλείων της ιππ�κρατικής ιατρικήςέρ�εται να επικυρώσει στην κλινικήπρά�η τη γνησι�τητα και τη σημα-σία δύ� απ�καλυπτικών α��ρισμώντ�υ Iππ�κράτη, �ι �π�ί�ι συναπ�τε-λ�ύν τη θεωρητική "άση και πρ��ι-ωνί#�υν την ακμή και την τελει�τη-τα της σύγ�ρ�νης Δυτικής IατρικήςTε�ν�λ�γίας.

T� πλήθ�ς της ιππ�κρατικής ερ-γαλει�θήκης �έρνει συνειρμικάστη μνήμη έναν απ� τ�υς π�λύγνωστ�ύς α��ρισμ�ύς τ�υ Iππ�-κράτη π�υ επισημαίνει �τι �σα ν�-σήματα δεν θεραπεύ�νται με τα�άρμακα, θεραπεύ�νται με τ� �ει-ρ�υργικ� νυστέρι, �πως ακρι"ώς α-ναγνωρί#εται απ� τη Δυτική Tε�ν�-λ�γία των ημερών μας!

«Oκ�σα �άρμακα �υ ιήται σίδηρ�ςιήται...»

H π�ικιλία της ιππ�κρατικής ερ-γαλει�θήκης υπενθυμί#ει έναν άλ-λ�, ίσως λιγ�τερ� γνωστ�, α��ρι-σμ� τ�υ Iππ�κράτη π�υ «κρ�ύει τ�νκώδωνα» τ�υ κινδύν�υ, �τι τα σ�-"αρά ν�σήματα �ρειά#�νται επιθε-τική θεραπεία, με λεπτ�τερα ε�ειδι-κευμένα εργαλεία, �πως επίσης α-ναγνωρί#εται απ� τη Δυτική Tε�ν�-λ�γία των ημερών μας! «Eς δε τα έ-σ�ατα ν�υσήματα αι έσ�αται θεραπεί-αι ες ακρι"είην κράτισται».

H τε�ν�λ�γικήε�άπλωση

Oι ε�ευρέσεις εργαλείων και �ρ-γάνων, �ι επιν�ήσεις μεθ�δων και �ιανακαλύψεις μη�ανημάτων –π�υ εί-�αν τις κατα"�λές τ�υς στην ιππ�-κρατική ιατρική– συνε�ίστηκαν, ε-μπλ�υτίστηκαν και π�λλαπλασιά-στηκαν στ�υς Aλε�ανδριν�ύς καιτ�υς Pωμαϊκ�ύς �ρ�ν�υς, με πρω-ταγωνιστές Eλληνες ιατρ�ύς καικ�ρυ�αί� ηγέτη τ�ν επ�ν�μασθέ-ντα «δεύτερ� Iππ�κράτη», τ�ν εν-δ���τατ� Γαλην�.

A�ί#ει να παρατηρηθεί �τι η πρ�-"�λή τ�υ τε�ν�λ�γικ�ύ ε��πλισμ�ύτης ανθρωπ�κεντρικής ιατρικής δενανήκε στις άμεσες πρ�τεραι�τητεςτης επ��ής εκείνης. Eτσι, θα μπ�-ρ�ύσε να ε�ηγηθεί τ� γεγ�ν�ς γιατίδεν εί�ε πρ�σελκύσει ιδιαίτερη πρ�-σ��ή στ�υς παλαι�τερ�υς ιστ�ρι-κ�ύς, �ι �π�ί�ι εί�αν επικεντρώσειτ� ενδια�έρ�ν τ�υς περισσ�τερ�στα �υσικά �αιν�μενα, στην κλινική

Eργαστήρι� παραγωγής (αριστερά) καιπωλήσεως (κάτω)�ειρ�υργικών εργαλείων (�άλυψ, σίδηρ�ς,�ρεί�αλκ�ς) της Eλλην�-ρωμαϊκής περι�δ�υ (M�υσεί� Bατικαν�, Pώμη).

Page 28: η τεχνολογία των αρχαίων ελλήνων

ιατρική και στις ηθικ�δε�ντ�λ�γικέςαρ�ές π�υ πρέπει να την διέπ�υν,παρά στην περιγρα�ή των τε�ν�λ�-γικών της κατακτήσεων. E�άλλ�υ,τ� γεγ�ν�ς �τι �ι Eλληνες π�τέ δενυπήρ�αν άγρυπν�ι �ρ�υρ�ί των επι-τευγμάτων τ�υς ερμηνεύει γιατί αρ-κετ�ί �έν�ι ερευνητές πρ�σπάθη-σαν αργ�τερα να τα αντιγράψ�υνκαι να διεκδικήσ�υν την πατρ�τητάτ�υς, ισ�υρι#�μεν�ι –τις περισσ�τε-ρες ��ρές «αντιστάσεως μη �ύ-σης»– �τι τά�α ήταν δικά τ�υς! Δύ�απ� τα αναρίθμητα ιστ�ρικά παρα-δείγματα αρκ�ύν για να απ�δεί��υντ�υ λ�γ�υ τ� αληθές.

� O Iππ�κράτης (5�ς αι. π.X.) επι-ν�ησε ένα �ύλιν� θεραπευτικ� �ρ-γαν�, τ� λεγ�μεν� ιππ�κράτει� �ά-θρ�, τ� �π�ί� �ρησιμ�π�ίησε πρώ-τ�ς για την ανάτα�η των ε�αρθρη-

μάτων και τη θεραπεία των καταγ-μάτων. H πατρ�τητα τ�υ ιππ�κρα-τεί�υ �ργάν�υ διεκδικήθηκε αργ�-τερα απ� π�λλ�ύς, �πως απ� τ�διάσημ� Aρα"α ιατρ� A"ικένα κατάτ�ν 10� αιώνα και απ� δύ� Γάλλ�υς�ρθ�πεδικ�ύς, ακρι"ώς πριν απ� έ-ναν αιώνα (1897), δηλαδή 15 και 25�λ�κληρ�υς αιώνες αντιστ�ί�ωςμετά την αρ�ική περιγρα�ή τ�υ απ�τ�ν Iππ�κράτη!

� O Aλε�ανδριν�ς Hρ��ιλ�ς (απ�τη Xαλκηδ�να της Bιθυνίας) επι-ν�ησε (4�ς αι. π.X.) μια μικρή κλεψύ-δρα, με τη "�ήθεια της �π�ίας με-λέτησε τ� σ�υγμ� και την αναπν�ήσε συσ�ετισμ� με τις μετα"�λέςπ�υ επέρ��νται στα αγγεία κατά τη�άση της εισπν�ής και της εκπν�ής.Eτσι, σύμ�ωνα με τα ευρήματα τηςπραγματείας τ�υ «Περί Σ�υγμών»,

�ταν � άρρωστ�ς έ�ει πυρετ� �σ�υγμ�ς τ�υ γίνεται «πυκν�τερ�ς,μεγαλύτερ�ς και δυνατ�τερ�ς». Eί-κ�σι αιώνες αργ�τερα (16�ς) � διά-σημ�ς Iταλ�ς �υσι�λ�γ�ς Santorio,στηρι#�μεν�ς στα ευρήματα τ�υEλληνα Hρ��ιλ�υ, κατ�ρθωσε ναπεριγράψει μια "ελτιωμένη συ-σκευή για τη μελέτη τ�υ σ�υγμ�ύ...

Oι κατα"�λές και �ι ρί#ες της Δυ-τικής Iατρικής Tε�ν�λ�γίας ανευ-

ρίσκ�νται μέσα στα επιτεύγματατης αρ�αίας ελληνικής ιατρικής,της �π�ίας η καθ�ριστική συμ"�λήθα μπ�ρ�ύσε να παρα"ληθεί και νααπ�δει�θεί �τι, ίσως, είναι ε�ίσ�υσημαντική με εκείνες της �ιλ�σ�-�ίας, της λ�γ�τε�νίας, της π�λιτι-κής τέ�νης, των καλών τε�νών καιτων �υσικών επιστημών π�υ άνθη-σαν κατά την περί�δ� τ�υ Xρυσ�ύAιώνα.

KYPIAKH 4 IANOYAPIOY 1998 - H KAΘHMEPINH 29

H Iππ�κράτει�ς κλίμακα (αριστερά) και τ� Iππ�κράτει� �άθρ� απ�τελ�ύν τις δύ� πρώτες �ασικές τε�ν�λ�γικές επιν�ήσεις της Oρθ�πεδικής Θεραπευτικής.Aπ� �υ#αντιν� κώδικα τ�υ 11�υ αι. (Λαυρεντιανή Bι�λι�θήκη, Φλωρεντία).

H κλεψύδρα τ�υ Hρ�&ίλ�υ (300 π.X.) είναι τ� πρώτ� �ργαν� με τ� �π�ί� με-λετήθηκε � σ&υγμ�ς σε συνδυασμ� με τις αναπνευστικές κινήσεις (εισπν�ή -εκπν�ή).

Tα μετα&�ρικά μέσα των τραυματιών και των ασθενών στ�υς αρ�αί�υς ελλη-νικ�ύς �ρ�ν�υς ήταν τα &�ρεία (ράντ#α) και τα ασθεν�&�ρα (άμα'ες).(Aρ�αι�λ�γικ� M�υσεί� Φλωρεντίας).

Page 29: η τεχνολογία των αρχαίων ελλήνων

30 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 4 IANOYAPIOY 1998

Tης Eυαγγελίας A. Bαρέλλα

Eπ. καθηγήτριας τμήματ ς XημείαςAΠΘ, δρ Θε λ γίας

KOΣMHMATA και αναθήματα, επι-τραπέ�ια σκεύη και αγρ�τικά εργα-λεία, σωληνώσεις αστικών δικτύωνκαι συνδέσεις κι�νων, �πλα και ν�-μίσματα –τα πρ�ϊ�ντα της επε�ερ-γασίας των μετάλλων– σηματ�δ�-τ�ύν τις �άσεις τ�υ π�λιτισμ�ύ καιδιασώ��υν τις τε!νικές και αισθητι-κές τ�υ επιλ�γές. Tεκμηριωμένηαπ� π�ικίλης υ�ής κατάλ�ιπα, ημεταλλ�τε!νική μεθ�δ�λ�γία τ�υαρ!αι�ελληνικ�ύ κ�σμ�υ εί!ε συ-νάμα την τύ!η να απ�τυπωθεί σεειδικά εγ!ειρίδια, μάρτυρες μεγα-λ�πν�ων επιδιώ�εων και νεωτερι-στικών διεργασιών. Tα άνισα και ε-νί�τε ελλειπτικά τ�ύτα κείμενα α-νάγ�νται κατά τ� πλείστ�ν στηνπτ�λεμαϊκή και αυτ�κρατ�ρικήAλε�άνδρεια, απη!�ύν ωστ�σ� πα-λαι�τατες εμπειρικές γνώσεις, εκ-πε�ρασμένες με ενσυνείδητη συ-νέπεια �ρων και συμ"�λων.

Πρώτιστ� μέλημα της μεταλλ�-τε!νίας υπήρ�ε �υσικώ τω λ�γω η!ειραγώγηση εν�ς κατ’ ε��!ήν α-νυπ�τακτ�υ υλικ�ύ, !ειραγώγηση�ανερή στην επιμελή σμίλευση,αλλά και τη λαμπρή εμ�άνιση τωναντικειμένων. H εισαγωγή ευ�υώνμεθ�δων και πρωτ�τύπων �ργάνων–απ� τις περίτε!νες καμίν�υς καιτα ιδι�ρρυθμα δ�!εία ρυθμι��με-νης παρ�!ής στις ε�ε�ητημένεςσυσκευές συνε!�ύς λειτ�υργίαςκαι τ�υς απ�στακτήρες π�λλαπλών"ρα!ι�νων– επέτρεψε να παρα-!θ�ύν κράματα σταθερής συστά-σεως και ενώσεις δεδ�μένων ιδι�-τήτων, επέτρεψε εν τέλει την �υ-σιαστική "ελτίωση τ�υ πρ�ϊ�ντ�ςμε ταυτ�!ρ�νη μείωση τ�υ κ�-στ�υς, την γένεση μιας δυναμικήςκαι εντυπωσιακής κατά την ε�έλι�ητε!ν�λ�γίας.

Στα πλαίσια, άλλωστε, ανταπ�-κρίσεως, στις ανάγκες εν�ς κ�ινω-νικώς ανερ!�μέν�υ αστικ�ύ κ�ι-ν�ύ, μάλλ�ν !αμηλών αγ�ραστικώνδυνατ�τήτων, συνήθης απ�"αίνειη απ�μίμηση των ευγενών μετάλ-λων. Πρ�κειται για σα�είς και συ-!νά αναπαρά�ιμες συνταγές, α��-ρώσες επικάλυψη με στρώμα !ρυ-σί��ντ�ς ή αργυρ�!ρ��υ υλικ�ύ,τ� �π�ί� παρασκευά�εται σε adhoc !ημική αντίδραση: λα�ών τ υ-τίαν πτενήν γ° α΄, μ ίως κ�πρ ν γ° α΄,σύκα �ηρά και μαύρα γ° α΄, τρίψ ν εις

�λμ ν και ανάμι� ν, και έπαρ ν κασ-σίτερ ν γ° α΄, και σ"υρίσας κατάκ -ψ ν, μί� ν μετά τ υ είδ υς εκείν υ,και θες εν τη #ώνη, και κλείσ ν άνω-θεν μετά πηλ ύ, και "ύσα και ας �ρά-ση, �ταν ν ήσης �τι ε#ύθη, απ�κλει-σ ν και #ύσ ν, και πάλιν ανάμι� ν ταείδη και π ίησ ν ως τ πρ�τερ ν, ώ-στε να θέσης �λ ν εκείν τ είδ ς, καιγίνεται ως #ρυσ�ς.

Aλ�ημεία

Tα αντικείμενα τ�ιαύτης �ύσεωςθα δι�λισθήσ�υν ενί�τε στ�ν δ�λι�!ώρ� τ�υ κι"δήλ�υ, συγ!ρ�νως �-μως θα απ�τελέσ�υν την εμπειρική"άση της υψιπετ�ύς !ρυσ�π�ιίας –της καθ’ ημάς αλ!ημείας. Πράγματι.

H αρ!αι�ελληνική πρ�σέγγισητ�υ κ�σμ�υ διακρίνει στην π�ικιλίατων μετάλλων την επίπ�ν� αν�δική

π�ρεία π�υ συνιστά στ�!� και λ�γ�υπάρ�εως των πάντων: ατελείς κα-τά την �ύσιν, � !αλκ�ς, � κασσίτε-ρ�ς, � μ�λυ"δ�ς ή � σίδηρ�ς ανέ-"λεψαν πριν ακ�μη αναπτυ!θ�ύν ε-παρκώς στην γήινη μήτρα, είναι ε-κτρώματα μιας αργής κυ���ρίας!ρυσ�ύ. O τε!νίτης αναλαμ"άνει ναεπαν�ρθώση την διατάρα�η της αρ-!εγ�ν�υ �δεύσεως υπ�καθιστώντην διακ�πείσα υπ�!θ�νι� ωρίμαν-ση διά των εργαστηριακών τ�υ πα-ρεμ"άσεων και της παραλλήλ�υπρ�σωπικής τ�υ καθάρσεως, �δη-γών τ� αγενές μέταλλ� στην αρίστηεκδ�!ή τ�υ, τ�ν !ρυσ�: γρα"ήνδίελθε την σ "ωτάτην, και πλ ύτ νεύρ ις γνώσεως υπερτέρας, $ητών, ε-ρευνών την τρισ λ�ίαν "ύσιν, μ�νην"ύσεις νικώσαν ενθέω τρ�πω και #ρυ-σ�ν αιγλήεντα τίκτ υσαν μ�νην.

Στ� πειραματικ� και συνάμα �ι-

λ�σ��ικ� τ�ύτ� πλαίσι�, περί�ημ�ι�ρυσ�π�ι�ί – Δημ�κριτ�ς και Bώ-λ�ς, Mαρία και Kλε�πάτρα, Oλυ-μπι�δωρ�ς και Zώσιμ�ς, Συνέσι�ςεπίσκ�π�ς Πτ�λεμαΐδ�ς– θα �μιλή-σ�υν περί της συγγενείας ή απωθή-σεως των σωματικών �ύσεων, θαστ�!εύσ�υν στην επαναληψιμ�τη-τα των απ�τελεσμάτων, θα αναπτύ-��υν τρ�π�υς ελέγ!�υ της θερμ�-κρασίας, θα απ�καθάρ�υν πρώτεςύλες, θα !ειρισθ�ύν ��έα και αλκά-λια, τέλ�ς δε θα εισαγάγ�υν την κη-ρ�τακίδα, συσκευή εκθέσεως τ�υμετάλλ�υ σε ανακυκλ�ύμεν� ρεύ-μα δια"ρωτικών ατμών και τ�ν άμ-�υκα, !ρησιμ�π�ι�ύμεν� αρ!ικώςγια την ε�ά!νωση και επανασυμπύ-κνωση τ�υ υδραργύρ�υ: και αυτώνπρ πάντων #ρεία. �ίκ ς υέλιν ς, σω-λήν στράκιν ς πή#εως, άγγ ς στεν�-στ μ ν, εν ω έστω σωλήν εις τ πά-# ς τ υ �ικ στ�μ υ αυτ ύ, έ#ειν δε δειεπί �λων κρατήρα ύδατ ς και περιψάνσπ�γγω τ άγγ ς.

Tέκνα τ�υ !ειρώνακτ�ς H�αί-στ�υ, σύντρ���ι τ�υ ε�ευρετικ�ύEρμ�ύ και διάκ�ν�ι τ�υ υπερτάτ�υEν�ς, �ι μεταλλ�τέν!ες της καθ’ η-μάς αρ!αι�τητ�ς εστήρι�αν την α-νέλι�η τ�υ ανθρώπ�υ με την εγκα-θίδρυση μιας πρώτης ελλ�γ�υ ερ-μηνείας των !ημικών �αιν�μένων,αλλά και με πρακτικά επιτεύγματακατα�ιωμένα στ� !ρ�ν�: μ�ν�ι �ιπρ�σ�ατ�ι καιρ�ί θα πρ�"�ύν σερι�ικές επαναπρ�σεγγίσεις τωνδιεργασιών, ενώ η θεωρητική τεκ-μηρίωση των απ�τελεσμάτων θαπαραμείνει εσαεί ��ειλέτις των�ρυσ�π�ιών �σ�ν α��ρά την επι-στημ�νική της έκ�ραση και μεθ�-δ�λ�γία.

Σιδηρ�υργεί�. Aμ��ρέας 5�υ π.X. αιώνα (Aρ�αι�λ�γικ� M�υσεί� Bερ�λίν�υ).

Πρ�ηγμένη μεταλλ�τε νίαΠρωτ�π�ριακές ανα�ητήσεις και ε�αρμ�γές μιας δυναμικής τε�ν�λ�γίας

Xρυσ���εί�. T�ι��γρα�ία στ�ν �ίκ� Vettii, Π�μπηΐα.

Page 30: η τεχνολογία των αρχαίων ελλήνων

KYPIAKH 4 IANOYAPIOY 1998 - H KAΘHMEPINH 31

Eλεγ��ς π�ιτητας πρ�ϊντωνMη�ανισμ�ί πρ�στασίας τ�υ καταναλωτή και της π�λιτείας στην αρ�αία Eλλάδα

T�υ Γιώργ�υ Bαρ�υάκη

Eπ. Kαθηγητή Πανεπιστημί�υ Aθηνών, πρ�έδρ�υτ�υ Eλληνικ�ύ Oργανισμ�ύ Tυπ�π�ίησης (EΛOT)

TEΛEYTAIA γίνεται π�λύς λ�γ�ς γιαθέματα γύρω απ� την π�ι�τητα καιπ�λλ�ί ίσως να ν�μί��υν �τι απ�τε-λεί μια σύγ�ρ�νη υπ�θεση, στενάσυνυ�ασμένη με τη σημερινή αλμα-τώδη ανάπτυ�η της τε�ν�λ�γίας. Kι�μως �ι ρί�ες της �θάν�υν !αθιάστη μακρινή αρ�αι�τητα και αυτ� α-π�δεικνύεται απ� τα κείμενα της αρ-�αίας ελληνικής γραμματείας, απ�τις υπάρ��υσες ενεπίγρα�ες στήλεςκαι τέλ�ς απ� την έρευνα γύρω απ�αρ�αι�λ�γικά ευρήματα.

H μελέτη της ενεπίγρα�ης στήληςτης Eλευσίνας τ�υ 4�υ αιώνα π.X. α-π�τέλεσε για μένα μια μεγάλη απ�-κάλυψη. T� κείμεν� ανα�έρεται σεμία παραγγελία για την κατασκευήτων μπρ�ύντ�ινων συνδέσμων (ε-μπ�λίων και π�λων) π�υ θα έμπαινανανάμεσα στ�υς σπ�νδύλ�υς των κι�-νων της Φιλώνειας Στ�άς. Eνα πανέ-μ�ρ�� κτίσμα π�υ θα ανεγειρ�τανμπρ�στά σε ένα παλαι�τερ�, τ� Tε-λεστήρι� της π�λης αυτής. Iδιαίτερηεντύπωση μ�υ πρ��ένησε η ανα��-ρά στη σύνθεση π�υ θα έπρεπε να έ-��υν �ι μπρ�ύντ�ιν�ι σύνδεσμ�ι: «…Xαλκ�ύ δε εργάσεται Mαριέως, κεκρα-μέν�υ την δωδεκάτην τα ένδεκα μέρη�αλκ�ύ τ� δε δωδέκατ�ν καττιτέρ�υ».Θα έπρεπε με άλλα λ�για � μπρ�ύ-ντ��ς να παρα�θεί στ� Mάρι�ν τηςKύπρ�υ και τ� κράμα να περιέ�ει στα12, τα 11 �αλκ� και τ� 1/12, δηλαδήτα 8,33% κασσίτερ�. Ως άνθρωπ�ςτ�υ ελέγ��υ π�ι�τητας σκέ�θηκατ�τε �τι �πωσδήπ�τε θα ε�ήρμ��ανέναν εμπειρικ� τρ�π� ελέγ��υ τηςπ�ι�τητας των μπρ�ύντ�ινων αυτώνσυνδέσμων. Γιατί αν δεν έκαναν τ�νέλεγ��, θα υπήρ�ε αναμ�ί!�λα �κίνδυν�ς ν�θείας. Aυτ� ενισ�ύεταικαι απ� την ύπαρ�η μιας άλλης επι-γρα�ής, η �π�ία ανα�έρει �τι η τιμήτ�υ �αλκ�ύ ήταν 35 δρ�. τ� τάλαντ�,ενώ τ�υ κασσιτέρ�υ 230 δρ�., δηλα-

δή ήταν πάνω 6,5 ��ρές ακι!�τερ�ς.Mία άλλη ενεπίγρα�η στήλη τ�υ

375 π.X. ανα�έρεται στ�ν έλεγ��π�ι�τητας των αττικών αργυρών ν�-μισμάτων. Eνα απ� τα κυρι�τερα ση-μεία τ�υ αθηναϊκ�ύ ν�μ�υ είναι τα α-κ�λ�υθα: «... O δε δημ�σι�ς Δ�κιμα-στής (αρ�αία λέ�η), π�υ κάθεται ανάμε-

σα στις τράπε!ες �"είλει να δ�κιμά!ειπρ�σκ�μι!�μεν� ν�μισμα... Aν απ�δει-�θεί γνήσι�, τ�τε � Δ�κιμαστής να τ� ε-πιστρέψει στ�ν κ�μιστή, εάν �μως είναιυπ��αλκ� ή υπ�μ�λυ$δ� ή κί$δηλ� νατ� �αρά�ει πέρα για πέρα αμέσως καινα τ� α"ιερώσει στ� ιερ� της μητέραςτων θεών...».

Aυτ� σημαίνει �τι γιν�ταν ένας αυ-στηρ�ς έλεγ��ς της π�ι�τητας τωναργυρών αττικών ν�μισμάτων καιμάλιστα σε μια π�λύ κακή επ��ή γιατην αθηναϊκή �ικ�ν�μία. Eπρέπε,λ�ιπ�ν, η π�λιτεία να λά!ει τα μέτρατης για να πρ�στατέψει τ� ν�μισμάτης και να αυ�ήσει ταυτ��ρ�να τηνα�ι�πιστία τ�υ κ�σμ�υ απέναντι στ�τελευταί�.

Eλεγ��ς π�ι�τηταςκρασι�ύ

Δύ� ενδια�έρ�υσες ενεπίγρα�εςστήλες στ� μ�υσεί� της Θάσ�υ ανα-�έρ�νται σε τρεις ν�μ�υς–�δηγίεςγύρω απ� την εμπ�ρία, τη διακίνηση,τη σήμανση και τ�ν έλεγ�� π�ι�τη-τας τ�υ κρασι�ύ. H πι� σημαντική �-μως πληρ���ρία π�υ μας δίνει έναςαπ� τ�υς ν�μ�υς αυτ�ύς είναι η ύ-παρ�η μιας γεωγρα�ικής περι��ήςπ�υ �ρι��ταν απ� τη Θάσ�, τ� ακρω-τήρι της Πα�είης και τη �ερσ�νησ�τ�υ Aθω, �π�υ ίσ�υαν �ι ίδι�ι ν�μ�ι,�ι ίδιες �δηγίες, τα ίδια πρ�τυπα καιτα ίδια πρ�στιμα για τ�υς παρα!ά-τες. Θα μπ�ρ�ύσαμε να θεωρήσ�υμετην περι��ή αυτή ως την αρ�αι�τερηευρωπαϊκή �ικ�ν�μική κ�ιν�τητα.

Mια άλλη ενδια�έρ�υσα πληρ���-ρία είναι και η ακ�λ�υθη: Aν ένας κυ-!ερνήτης πλ�ί�υ, παρα!αίν�ντας τις�δηγίες της �ικ�ν�μικής αυτής κ�ι-ν�τητας, πρ�έ!αινε στην εισαγωγή�έν�υ κρασι�ύ, τ�τε και αυτ�ς και �πλ�ι�κτήτης τ�υ πλ�ί�υ θα πλήρω-ναν τ� ίδι� πρ�στιμ� π�υ θα πλήρω-νε εκείν�ς π�υ θα τ�λμ�ύσε να ν�-θεύσει τ� κρασί με νερ�, «� παρά τ�ν�ίν�ν ύδωρ παρα�έων». Aυτ� σημαίνει�τι υπήρ�ε ένας άλλ�ς ν�μ�ς–�δη-γία π�υ καθ�ρι�ε τ� ύψ�ς τ�υ τιμή-ματ�ς και πιθαν�ν και τ�ν τρ�π�δειγματ�ληψίας ή ακ�μη και εκείν�ντ�υ ελέγ��υ π�ι�τητας. Πάνως η α-να��ρά στ� πρ�στιμ� σε περίπτωσην�θείας δεί�νει �τι �ωρίς αμ�ι!�λίαθα ε�αρμ���ταν ένας εμπειρικ�ς έ-λεγ��ς π�ι�τητας, �πως για παρά-δειγμα εκείν�ς της γευσιγνωσίας.

Γενικά, �λες �ι εργασίες μ�υ αυτές�δηγ�ύν στ� συμπέρασμα �τι �ι αρ-�αί�ι Eλληνες μεγαλ�ύργησαν ��ι μ�-ν� στη �ιλ�σ��ία, τη �ιλ�λ�γία, τιςτέ�νες, τα γράμματα και τ�ν π�λιτι-σμ� αλλά και στ�ν τ�μέα της τε�ν�λ�-γίας και �υσικά και σε εκείν�ν τ�υ ε-λέγ��υ της π�ι�τητας των πρ�ϊ�ντων.Eνας α�ι�θαύμαστ�ς και καλά �ργα-νωμέν�ς μη�ανισμ�ς λειτ�υργ�ύσεγια την πρ�στασία τ�υ καταναλωτή,αλλά και της ίδιας της π�λιτείας.

H επιγραή της Eλευσίνας τ�υ 4�υ αιώνα π.X. Eνα απ� τα αρ�αι�τερα ευρω-παϊκά πρ�τυπα, με π�λύ αυστηρές τε�νικές πρ�διαγραές, για την κατα-σκευή των μπρ�ύντ�ινων συνδέσμων (π�λων και εμπ�λίων) π�υ θα έμπαινανανάμεσα στ�υς σπ�νδύλ�υς των κι�νων της Φιλώνειας Στ�άς.

H ΦιλώνειαΣτ�ά, ένα �μ�ρ� κτίσμα μπρ�στά στ� αρ�αι�τε-ρ�, τ� Tελε-στήρι� της Eλευσίνας(μακέτα Iωάννη Tραυλ�ύ, Mικρ� M�υσεί� της Eλευσί-νας).

Στ� α"ιέρωμα αυτ� καθ�ριστική ήταν ησυμ$�λή της κ. Eυαγγελίας Bαρέλλα καιτ�υ κ. Θ. Π. Tάσι�υ. Oι "ωτ�γρα"ίεςπ�υ απεικ�νί!�υν ανακατασκευές αρ-�αίων �ργάνων, μη�ανών κ.ά., πρ�έρ��-νται απ� τ�ν κατάλ�γ� της έκθεσης«Aρ�αία ελληνική τε�ν�λ�γία», εκδ. Π�-λιτιστική Πρωτεύ�υσα της Eυρώπης«Θεσσαλ�νίκη 1997».

Page 31: η τεχνολογία των αρχαίων ελλήνων

32 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 4 IANOYAPIOY 1998

Aμα�ήλατη επικ�ινωνίαΠυκν�τατ� δίκτυ� ε�υπηρετ�ύσε �λ�κληρ� τ�ν αρ�αί� ελλαδικ� �ώρ�

T�υ Γ. A. Πίκ�υλα

Eκδ�τη περι δικ ύ H�ρ ς, Eπίκ. Eρευνητή Iνστιτ ύτ υ Eλληνικής και PωμαϊκήςAρ#αι�τητ ς τ υ E.I.E.

OI APXAIOI Eλληνες, γνωστ�ί ήδηαπ� τα τ�σα τ�υς επιτεύγματα στ�!ώρ� της τε!ν�λ�γίας, δεν θα μπ�-ρ�ύσαν να υστερ�ύν στ�ν τ�μέατης !ερσαίας επικ�ινωνίας και τωνμετα��ρών. Oι πρ�σ�ατες συνα-�είς έρευνες απ�δεικνύ�υν τηνπρ��δ� τ�υς στην �δ�π�ιία και α-ναδεικνύ�υν τα ά�ια θαυμασμ�ύέργα τ�υς. Aνέπτυ�αν και δημι�ύρ-γησαν πυκν�τατ� �δικ� δίκτυ�, τε-λείως ιδι�τυπ� και ρη�ικέλευθ�, ε-�ασ�αλί��ντας έτσι την απρ�σκ�-πτη αμα�ήλατη επικ�ινωνία σε �λ�σ!εδ�ν τ�ν ελλαδικ� !ώρ�.

Oι δρ�μ�ι π�υ διέσ!ι�αν την ελ-ληνική ύπαιθρ� –αλλά και αυτήντων απ�ικιών– ήταν δύ� ειδών: αυ-τ�ς π�υ πρ��ρι��ταν μ�ν� για πε-��π�ρ�υς και υπ��ύγια, ένα δηλαδήστεν� π�λυπατημέν� μ�ν�πάτι, καιαυτ�ς π�υ εί!ε κατασκευασθεί γιαάμα�ες.

Eπειδή η πρώτη κατηγ�ρία έ!ειμια δια!ρ�νική συνε!ή παρ�υσίακαι επ�μένως υπάρ!ει αδυναμία α-κρι"�ύς !ρ�ν�λ�γήσεως [τ� μ�ν�-πάτι δηλαδή είναι η ίδια κατασκευήσε �λες τις επ�!ές], η έρευνά μ�υασ!�λείται πρωτίστως με τη δεύ-τερη, δηλαδή τις αμα�ηλάτ�υς ή α-μα�ιτ�ύς �δ�ύς, επειδή αυτέςμπ�ρ�ύν να !ρ�ν�λ�γηθ�ύν με α-σ�άλεια.

Aμα�ήλατηεπικ�ινωνία

Oι αρ!αί�ι Eλληνες, λ�ιπ�ν, εί!ανδημι�υργήσει ένα εντελώς δικ�τ�υς σύστημα αμα�ήλατης επικ�ι-νωνίας: Xάρα�αν στα "ρα!ώδη μέ-ρη αυλάκια παντ�ύ και πάντ�τε μεσταθερ� μετατρ�!ι� 1.40 μ., μέσαστα �π�ία κινι�ταν η δίτρ�!η ή τε-τράτρ�!η άμα�α. Oι αρ!αί�ι �ν�μα-�αν αυτά τα αυλάκια αρματρ��ιές ήαμα��τρ��ιές. H άμα�α εί!ε πρ�κα-θ�ρισμένη διαδρ�μή και κινι�τανμε τ�υς τρ�!�ύς μέσα στις αρμα-τρ�!ιές, !ωρίς να μπ�ρεί να λ���-δρ�μήσει. Aυτ� ήταν και τ� μεί��νεπίτευγμα των Eλλήνων �δ�π�ιών.

Στην πραγματικ�τητα, παραλλη-λί��ντας τ� σύστημά τ�υς με τα ση-μερινά δεδ�μένα, θα λέγαμε �τι ε-πρ�κειτ� για ένα είδ�ς σιδηρ�δρ�-μ�υ· �πως � σιδηρ�δρ�μ�ς έ!ειτ�υς τρ�!�ύς επάνω στις ράγες, α-ντιστ�ί!ως �ι αρ!αί�ι Eλληνες εί-!αν την άμα�α να κινείται σταθεράμέσα στις αρματρ�!ιές. Πρ��ανώςη δυνατ�τητα να διασταυρωθ�ύνδύ� άμα�ες σε τ�π� δύσκ�λ� ήταναδύνατη και γιν�ταν μ�ν� σε επι-λεγμένα σημεία. Aν θυμηθ�ύμε μά-λιστα τη γνωστή ιστ�ρία της �δικήςδιαμά!ης Oιδίπ�δ�ς και Λαΐ�υ[Σ��. OT 800–812], γίνεται κατα-

ν�ητ� �τι ε�άμιλλες με τις σημερι-νές θα ήταν �ι διαμά!ες των αμα�η-λατών, �ταν �α�νικά ευρίσκ�νταναντιμέτωπ�ι. Oι διακλαδώσεις, ε-κτρ�πές κατά τ�υς αρ!αί�υς, μάλι-στα είναι ίδιες με τα «ψαλίδια» τ�υσιδηρ�δρ�μ�υ, ώστε να καθίσταταιε�ικτή η αλλαγή π�ρείας της άμα-�ας.

Oι αρματρ�!ιές σώ��νται μ�ν�στα "ρα!ώδη μέρη, α��ύ πρ��α-

νώς στα πεδινά εδά�η δεν ήταν ε-�ικτή η διατήρησή τ�υς· πρ��ανώς�μως έ!�υν "ρεθεί και αρματρ�-!ιές σε !ώμα, κατά την ανασκα�ή�δών. Σήμερα, ανα�ητώντας σε κά-θε τ�π� τις αρματρ�!ιές, μπ�ρ�ύμενα σ!εδιάσ�υμε στ�ν !άρτη επα-κρι"ώς τη διαδρ�μή μιας αρ!αίας�δ�ύ.

Σημειώνω �τι �ι αρ!αί�ι Eλληνεςγια λ�γ�υς �ικ�ν�μίας κατασκεύα-

�αν μ�ν�ν τα απ�λύτως απαραίτητατε!νικά έργα· έτσι είναι λίγες, γιαπαράδειγμα, �ι σω��μενες λίθινεςγέ�υρες, ενώ περισσ�τερες θα ή-ταν �ι �ύλινες.

Oι αστικ�ί δρ�μ�ι εί!αν συνήθωςγια �δ�στρωμα πατημέν� !ώμα μα-�ί με !αλίκι ή σπασμένα κεραμίδια.Tα λιθ�στρωτα σπάνι�αν και καθιε-ρώθηκαν μ�ν� κατά τα ρωμαϊκά!ρ�νια. Oι δρ�μ�ι ήταν κατά καν�-να στεν�ί, εάν ε�αιρέσ�υμε τις κε-ντρικές αρτηρίες, με πλάτ�ς π�υκυμαιν�ταν απ� τα 2 έως τα 5 μέ-τρα.

Oι Pωμαί�ι ε�άρμ�σαν ένα δια-��ρετικ� σύστημα για την αμα�ή-λατη επικ�ινωνία τ�υς: λιθ�στρω-ναν πάντ�τε τ� δρ�μ� επάνω σε ι-σ!υρή θεμελίωση, πλάτ�υς ± 4 μ.και δεν !άρα�αν αρματρ�!ιές· επι-πλέ�ν συνήθι�αν τα π�λλά και με-γάλης κλίμακ�ς τε!νικά έργα. HEγνατία Oδ�ς απ�τελεί τυπικ�δείγμα ρωμαϊκ�ύ δρ�μ�υ.

Aπ� τ�υς πρ�ϊστ�-ρικ�ύς �ρ�ν�υς

T� �δικ� σύστημα των αρ!αίωνEλλήνων !ρ�ν�λ�γείται τ�υλά!ι-στ�ν απ� τ�ν 7� και 6� αιώνα π.X.T� πι� πυκν� δίκτυ� "ρίσκεται στηνΠελ�π�ννησ� [Λακωνία, Aρκαδία,Aργ�λιδ�κ�ρινθία] και είναι έργ�της Σπάρτης. Yπάρ!�υν ενδεί�εις�τι και στα πρ�ϊστ�ρικά !ρ�νια,τ�υλά!ιστ�ν �ι Mυκηναί�ι, διέθε-ταν ένα παρ�μ�ι� αμα�ήλατ� δί-κτυ�, απ� τ� �π�ί� πιθαν�ν να κλη-ρ�ν�μησαν τε!ν�γνωσία �ι επερ!�-μεν�ι. T� δίκτυ� εγκαταλείπεταιστ� μεταί!μι� 4�υ και 5�υ μ.X. αιώ-να. Kατά τα μεσαιωνικά !ρ�νια καιτην τ�υρκ�κρατία �ι μετα��ρές γί-ν�νταν με υπ��ύγια, σ!ηματί��νταςπ�λυπληθή καρα"άνια, απ� τα γνω-στά καλντερίμια.

Eπειδή η έρευνα για τ�υς αρ!αί-�υς ελληνικ�ύς δρ�μ�υς διε�άγε-ται συστηματικώς μ�λις την τελευ-ταία δεκαπενταετία, η διεθνής "ι-"λι�γρα�ία αγν�εί τα εδώ πεπραγ-μένα και συνε!ί�ει να θεωρεί τ�υςPωμαί�υς πρώτ�υς και άριστ�υς �-δ�π�ι�ύς. Xωρίς να υπ�"αθμί�ωτην πρ�σ��ρά της Pώμης στην ε�έ-λι�η –�!ι �μως και στη δημι�υργία–της �δ�π�ιίας, πιστεύω �τι πρέπεινα αναθεωρήσ�υμε τά!ιστα τις υ-πάρ!�υσες απ�ψεις για τ� π�ι�ς έ-θεσε της "άσεις της.

H Eλλάδα εί!ε να επιδεί�ει πλή-ρες �δικ� δίκτυ� μερικ�ύς αιώνεςπριν απ� τη Pώμη. Kαταλήγω λ�ι-π�ν �τι πιθαν�τατα η ρωμαϊκή �δ�-π�ιία ��είλει περισσ�τερα απ� �,τι�αντα��μαστε στ�υς Eλληνες· δα-νείστηκε τε!ν�γνωσία την �π�ίαπρ�ήγαγε και παγίωσε.

Bι�λι�γραίαΓ. A. Πίκ υλας, «Oδικ� δίκτυ και άμυνα»,

περ. H�ρ ς: H Mεγάλη Bι�λι θήκη αρ. 2,Aθήνα 1995.

Aρματρ��ιές αρ�αίας αμα�ιτ�ύ �δ�ύ κ�ντά στα Xρύσα�α Λακωνίας. H �δ�ςσυνέδεε τη Σπάρτη με τις κώμες τ�υ Πάρνωνα (�ωτ.: Γ. A. Πίκ�υλας).

Oδ�ς Aργ�υς - Mαντινείας: θέση Π�ρτίτσα, επάνω απ� τη σήραγγα Aρτεμισί-�υ στη σημερινή λεω��ρ� K�ρίνθ�υ - Tριπ�λεως, η τε�νητή δί�δ�ς (�ωτ.: Γ.A. Πίκ�υλας).