ΑΝΤΩΝΗ Π.ΑΡΓΥΡΟΥ Τα «προνόμια» του Δημοσίου και το...

2792 ΝΟΜΙΚΟ ΒΗΜΑ τόμος 60

Τα «προνόμια» του Δημοσίου και το «Δίκαιο της ανάγκης»

στο κράτος δικαίου

Αντώνη Π. Αργυρού

Δικηγόρου ΑΠ

«Δει τον άρχοντα μεμνήσθαι

ότι ανθρώπων άρχει,

κατά νόμους άρχει, ουκ αεί άρχει»

(Αγάθων, 450-400 π.Χ.)

1. Εισαγωγή

Η Δικαιοσύνη αποτελεί το θεμέλιο κάθε «πολι-

τικής κοινωνίας» και τον ακρογωνιαίο λίθο της

κοινωνικής ευρυθμίας, όπως λέγει ο Πίνδαρος

«βάθρον πόλεων ασφαλές δίκα»1, αλλά και ο Αρι-

στοτέλης «Αύτη μεν ούν η δικαιοσύνη ου μέρος

αρετής, αλλ’ όλη αρετή εστιν»2.

Xωρίς την διάταξη του άρθρου 20 § 1 του Συ-

ντάγματος, η οποία καθιερώνει το δικαίωμα του

πολίτη να προσφύγει στη δικαστική εξουσία και

να ζητήσει την προστασία των δικαιωμάτων του,

όλες οι διατάξεις προστασίας των ατομικών δικαι-

ωμάτων που κατοχυρώνουν το «κράτος δικαίου»

θα ήταν χωρίς αντικείμενο3.

H δημοσιονομική κρίση που ταλανίζει τον Τό-

πο μας τα τελευταία χρόνια, δημιούργησε μια ε-

ντελώς καινούργια κατάσταση που οδήγησε στην

λήψη εξαιρετικών μέτρων και για την δικαιολό-

γησή τους στην επίκληση της διάσημης Ρωμαϊκής

Αρχής όπως την κατέγραψε ο Κικέρωνας (450

π.Χ.), «Salus populi suprema lex esto», μτφ: «η

σωτηρία της πόλεως είναι ο υπέρτατος Νόμος». Το

ζήτημα των έκτακτων μέτρων για την αντιμε-

_________

1. Θεμέλιο για τις πόλεις αποτελεί η αμερόληπτη

απονομή της δικαιοσύνης, που περιέχεται σε Ύμνο του

Πίνδαρου (Ολυμπιόνικος 13, στίχος 6).

2. Βλ. Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η , Ηθικά Νικομάχεια, 1130b 11-

12: μ' αυτήν την έννοια η δικαιοσύνη δεν είναι απλώς

τμήμα της αρετής, αλλά ολόκληρη η αρετή.

3. Βλ. Σ τ . Μ α τ θ ί α , Η ευθύνη του δικαστή για την

πραγμάτωση του κράτους δικαίου (ΝοΒ 2004. 553).

τώπιση της κρίσης αποτελεί αντικείμενο προ-

σφυγής στην Δικαιοσύνη, με μεγάλες μεταστρο-

φές της νομολογίας σε πολύ κρίσιμα ζητήματα.

1.1.- Η ανατροπή: Η Ελλάδα της κρίσης: «δυστυχώς

κύριοι, επτωχεύσαμεν».

1.1.1.- Φέτος, κλείνουν ήδη 120 χρόνια από την

ιστορική εκείνη μέρα (10.12.1893), που ο τότε

πρωθυπουργός της Ελλάδας Χαρίλαος Τρικούπης

- κάτω από το βάρος του δημόσιου χρέους - είπε

δημόσια από το βήμα της ελληνικής Βουλής, το

γνωστό «δυστυχώς κύριοι, επτωχεύσαμεν»4.

Συνέπεια της κήρυξης της Ελλάδας σε πτώχευ-

ση ήταν να επιβληθεί στην Ελλάδα ο Διεθνής Οι-

κονομικός Έλεγχος (ΔΟΕ) με το νόμο ΒΦΙΘ/23 - 2

- 1898, με τη μορφή «οικονομικής βοήθειας».

Η ιστορία επαναλαμβάνεται … «Δυστυχώς η

Ελλάς επτώχευσε», είπε το 1932 ο μέγας Ελευθέρι-

ος Βενιζέλος και ακολούθησε μια νέα ελληνική

πτώχευση5. Σήμερα, ξαναβρίσκεται η Ελλάδα στα

πρόθυρα μιας άλλης οικονομικής πτώχευσης, ενώ

είναι ισότιμο μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, μέσα

στο πλαίσιο λειτουργίας της έχει γίνει ένα αδύνα-

το, ένα προβληματικό, ένα ετοιμόρροπο μέλος,

που κινδυνεύει πάλι με οικονομική κατάρρευση,

ύστερα από 80 χρόνια από την πτώχευση του 1933.

Η Ελλάδα βρέθηκε ξανά από τα τέλη του 2009

σε κατάσταση πτώχευσης, δηλαδή κατάσταση α-

_________

4. Βλ. Ν ι κ ό λ α ο υ Π . Σ ο λ ε ϊ ν τ ά κ η «Δυστυχώς

επτωχεύσαμεν. Οι στάσεις πληρωμών 1827, 1893, 1932»

Εκδόσεις Παπαζήση, 2012.

5. Βλ. Μ α ρ κ Μ α ζ ά ο υ ε ρ , Η Ελλάδα και η οικο-

νομική κρίση του μεσοπολέμου, εκδ. ΜΙΕΤ. Κ ω ν σ τ α -

ν τ ί ν ο ς Β ε ρ γ ό π ο υ λ ο ς : «Η Ελληνική οικονομία

από το 1926 έως το 1935», Ιστορία του Ελληνικού Έ-

θνους, τ. ΙΕ, εκδόσεις «Εκδοτική Αθηνών».

2012 ΝΟΜΙΚΟ ΒΗΜΑ 2793

δυναμίας χρηματοδότησης του τρέχοντος ελλείμ-

ματος, αδυναμίας αναχρηματοδότησης του χρέ-

ους και πληρωμής των ελληνικών κρατικών ομο-

λόγων που έληγαν τον επόμενο χρόνο, ομόλογα

που κατείχαν αφενός εγχώριες τράπεζες, ασφαλι-

στικά ταμεία, κ.λπ., και αφετέρου και τράπεζες του

εξωτερικού.

Η κατάσταση πτώχευσης, στην οποία εξακο-

λουθεί να βρίσκεται μέχρι στιγμής η Ελλάδα, δεν

έχει εξελιχθεί σε ανεξέλεγκτη χρεοκοπία με τη

βοήθεια ενός «μηχανισμού στήριξης» που δημι-

ουργήθηκε από τη λεγόμενη «Τρόικα». Στις

6.5.2010, δημοσιεύτηκε ο ν. 3845/20106 «Μέτρα

για την εφαρμογή του μηχανισμού στήριξης της

ελληνικής οικονομίας από τα κράτη μέλη της Ζώ-

νης του ευρώ και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο»

(ΦΕΚ Α 65). Με το νόμο αυτό, μεταξύ άλλων, μει-

ώθηκαν οι αποδοχές και τα επιδόματα των υπηρε-

τούντων, με οποιαδήποτε σχέση εργασίας, στο

στενό ή ευρύτερο δημόσιο τομέα, κατά παρέκκλι-

ση οποιασδήποτε γενικής ή ειδικής διάταξης ή ρή-

τρας ή όρου συλλογικής σύμβασης εργασίας, διαι-

τητικής απόφασης ή ατομικής σύμβασης ή συμ-

φωνίας (άρθρο 1), ορίστηκε νέο όριο στις συνολι-

κές αποδοχές και πρόσθετες αμοιβές ή απολαβές

όλων των εργαζομένων στον στενό και ευρύτερο

δημόσιο τομέα (άρθρο 2) και καθορίστηκε η εισο-

δηματική πολιτική της Κυβέρνησης για το έτος

2010. Οι εν λόγω μειώσεις των αποδοχών τέθηκαν

σε ισχύ αναδρομικά από 1.1.2010 (άρθρο 1) και

1.3.2010 (άρθρο 2), αντίστοιχα. Επακολούθησε το

ΜΝΗΜΟΝΙΟ ΙΙ,ο νόμος 4046 (ΦΕΚ Α΄28/

_________

6. Βλ. Για την νομική φύση του Μνημονίου: 1.-

Κ ώ σ τ α Μ π ο τ ό π ο υ λ ο υ , Κοινός νους και κενά ση-

μεία στην «απόφαση του Μνημονίου» www.constitu-

tionalism.gr 2.- Π. Γ κ λ α β ί ν η , Το Μνημόνιο της Ελ-

λάδος στην ευρωπαϊκή, τη διεθνή και την εθνική έννο-

μη τάξη, εκδ. Σάκκουλα, 2010. 3.- Κ. Μ π ο τ ό π ο υ λ ο υ ,

Τα θεσμικά της κρίσης, εκδ. Νέδα, 2010. 4.- Ν. Α λ ι β ι -

ζ ά τ ο ς , «Αντισυνταγματικότητες: όχι στην ανεύθυνη

πλειοδοσία», στην Καθημερινή, 11 Ιουλίου 2010. 5.- Δί-

κη του Μνημονίου, εκδ. ΔΣΑ, 2011.5. 6.- Βλ. Γ. Κ α σ ι -

μ ά τ η , συμβολή σε εκδήλωση του ΔΣΑ που διεξήχθη

στις 15 Ιουνίου 2010 με τίτλο «Μνημόνιο, Σύνταγμα,

Ευρωπαϊκή Συνθήκη και ΕΣΔΑ», εκδ. ΔΣΑ, 2010. 7.- Γ.

Κ α τ ρ ο ύ γ κ α λ ο ς , «Memoranda sunt servanta? H συ-

νταγματικότητα του ν. 3845/2010 και του Μνημονίου

για τα μέτρα εφαρμογής των συμφωνιών με το ΔΝΤ,

την ΕΕ και την ΕΚΤ», στην Εφημερίδα Διοικητικού Δι-

καίου, 2010.

14.02.2012) και η Π.Υ.Σ. 6/28.02.2012. Επακολού-

θησε το ΜΝΗΜΟΝΙΟ ΙΙΙ: Ο νόμος 4093 (ΦΕΚ Α

222/12.11.2012) «Έγκριση Μεσοπρόθεσμου Πλαι-

σίου Δημοσιονομικής Στρατηγικής 2013-2016 -

Επείγοντα Μέτρα Εφαρμογής του ν. 4046/2012

και του Μεσοπρόθεσμου Πλαισίου Δημοσιονομι-

κής Στρατηγικής 2013-2016» και ο νόμος 4092

(ΦΕΚ Α΄ 220/08.11. 2012). Παράλληλα η νομοθέ-

τηση γίνεται και με έκτακτους τρόπους, Πράξεις

Νομοθετικού Περιεχομένου7, με τις οποίες ρυθμί-

ζονται πάσης φύσεως ζητήματα, που δεν φέρουν

πάντοτε το χαρακτήρα του κατεπείγοντος, μεταξύ

άλλων ζητήματα όπως η αλλαγή στο ύψους του

αγωγόσημου με την ΠΝΠ της 4.12.2012 ΦΕΚ Α

237/5.12.2012, η αλλαγή τού τρόπου καθορισμού

του ύψους των αποδοχών των εμμίσθων δικηγό-

ρων (δικηγόροι Τραπεζών, ν.π.δ.δ., ασφαλιστικών

εταιρειών κ.λπ.) και περιορίζει παράλληλα την

αποζημίωσή τους.

1.1.2.- Η Ελλάδα ήταν μία από τις πρώτες ευ-

ρωπαϊκές χώρες που κύρωσαν με νόμο (ν.δ. 2329/

1953) την Ευρωπαϊκή Σύμβαση «για την προάσπι-

ση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Θε-

μελιωδών Ελευθεριών» (ΕΣΔΑ), ενσωματώνοντάς

την στο εσωτερικό δίκαιο. Η Σύμβαση κυρώθηκε

εκ νέου με το ν.δ. 53/1974 και απέκτησε αυξημένη

έναντι των κοινών νόμων τυπική ισχύ, σύμφωνα

με το άρθρο 28 § 1 Συντ. του 1975.

Η Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του

Ανθρώπου, έρχεται να λειτουργήσει συμπληρω-

ματικά στις διατάξεις του Συντάγματος και να ε-

νισχύσει έτσι το κανονιστικό εύρος αυτού ή να το

φωτίσει ευκρινώς.

Κατά τη διάταξη άρθρου 4 § 1 του ισχύοντος

Συντάγματος «οι Έλληνες είναι ίσοι ενώπιον του

νόμου». Με τη διάταξη αυτή κατοχυρώνεται η αρ-

χή της ισότητας, κυρίως με την έννοια της ίσης με-

_________

7. Με την ΠΝΠ της 4.12.2012 ΦΕΚ 237/2012 επιφέ-

ρονται οι ακόλουθες «κατεπείγουσες» αλλαγές, μεταξύ

άλλων: α) στο Μνημόνιο (ν. 4093/2012), β) Στο Συμβο-

λαιογραφικό Κώδικα, γ) στον Κώδικα Οργανισμού Δι-

καστηρίων και Δικαστικών Λειτουργών, δ) στην ΕΣΔΙ,

ε) στο Σωφρονιστικό Κώδικα (βλ. θέματα αδειών), στ)

παρατείνεται μέχρι 30.6.2013 η μεταβατική διάταξη του

4043/2012 για την Απόλυση κρατουμένων υπό τον όρο

της ανάκλησης, ζ) διορθώνεται το δικαστικό ένσημο

(ν. 4093/2012), η) παρατείνεται ο πίνακας επιτυχόντων

Ειρηνοδικών μέχρι 31.12.2013.


ταχείρισης, αλλά ταυτόχρονα καθιερώνεται και

συνταγματικά αντικειμενικός κανόνας δικαίου

και θεμελιώδες δικαίωμα. Στο δικονομικό δίκαιο,

η συνταγματική αρχή της ισότητας εμφανίζεται ως

ισότητα των διαδίκων, η οποία διακρίνεται σε νο-

μική και δικαστική ισότητα.

Η νομική ισότητα μεταφράζεται ως ισότητα

των διαδίκων απέναντι στο νόμο. Απολαμβάνει

δηλαδή ο κάθε διάδικος τα ίδια δικαιώματα και

βαρύνεται με τις αυτές υποχρεώσεις.

Από την άλλη η δικαστική ισότητα επιβάλλει

την ίση μεταχείριση των διαδίκων από το δικα-

στήριο. Συνέπεια της προαναφερόμενης συνταγ-

ματικής επιταγής αποτελεί η θέσπιση της ισότητας

των διαδίκων με ειδικές διατάξεις στον Κώδικα

Πολιτικής Δικονομίας και τον Κώδικα Διοικητι-

κής Δικονομίας καθώς και του Κώδικα Ποινικής

Δικονομίας.

Το Ελληνικό Δημόσιο με πολλές διατάξεις, ε-

πεφύλαξε και συνεχίζει να επιφυλάσσει στον εαυ-

τό του ειδικό προνομιακό καθεστώς στις δικαστι-

κές του υποθέσεις και ιδίως με τις ρυθμίσεις στόν

Κώδικα των νόμων περί δικών του Δημοσίου (κ.δ.

της 26.6/ 10.7.1944) (Α΄ 139).

Η νομολογία των Ελληνικών Δικαστηρίων των

τελευταίων ετών, με αφετηρία τις ΟλΣτΕ 2807/

2002 και ΟλΑΠ 12/2002, προ της Ελληνικής δη-

μοσιονομικής κρίσεως, είχε αρχίσει μετά από σχε-

τικές πολλαπλές αποφάσεις του Ευρωπαϊκού Δι-

καστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (Βλ. την

απόφαση του ΕΔΔΑ της 22.5.2008, Μεϊδάνης κα-

τά Ελλάδας8) να μεταβάλλεται και να ανατρέπει

τις προστατευτικές υπέρ του Δημοσίου διατάξεις,

δηλαδή τα «προνόμια του Δημοσίου», εφόσον δεν

δικαιολογείται η ύπαρξή τους από λόγους δημο-

σίου συμφέροντος και είναι αντίθετες στην αρχή

της δικονομικής ισότητας που κατοχυρώνει το

Σύνταγμα και η ΕΣΔΑ9.

Η νομολογία αυτή τείνει πλέον ν’ ανατραπεί,

υπό το κράτος της έντονης δημοσιονομικής κρί-

σεως την οποία διέρχεται ο τόπος, με την επίκληση

από τα Δικαστήρια, του «δικαίου εκτάκτων συν-

θηκών ή δικαίου της ανάγκης».

Την εξελικτική πορεία της νομολογίας αναφο-

_________

8. Δ 2008. 1095 επ., με παρατηρήσεις Κ. Μ π έ η .

9. Βλ. Ν. Ν ί κ α , Η αρχή της ισότητας των όπλων

και τα διαδικαστικά προνόμια του Δημοσίου στην πο-

λιτική δίκη, Αρμ 2004. 325 επ. Β. Ρ ή γ α , ως η υποσ. 46.

ρικά με τα «προνομία του δημοσίου» μέσα στο

πλαίσιο της δημοσιονομικής κρίσεως εξετάζει η

παρούσα μελέτη.

2.- Η Ελλάδα στο στόχαστρο του Ευρωπαϊκού

Δικαστηρίου:

2.1.- Η δυσμενής ιστορική εξέλιξη:


Ανθρώπου μετά την καταγγελία της από το δικτα-

τορικό καθεστώς την 12.12.1969, κυρώθηκε εκ νέου

με το ν.δ. 53/1974 και απέκτησε αυξημένη έναντι

των κοινών νόμων τυπική ισχύ με βάση το άρθρο

28 § 1 Συντ. του 1975. Είναι αυτονόητο ότι νόμος

που είναι αντίθετος σε διεθνή σύμβαση, δεν εφαρ-

μόζεται από τα δικαστήρια στο πλαίσιο του δικα-

στικού ελέγχου10.

Και όμως στην πράξη άργησε εξαιρετικά η α-

ναγνώριση από την Ελλάδα, μόλις το 1985, της

αρμοδιότητας του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Αν-

θρωπίνων Δικαιωμάτων για την εκδίκαση ατομι-

κών προσφυγών εναντίον της. Είναι αλήθεια ότι η

ΕΣΔΑ άργησε11 πολύ να γίνει κτήμα της καθημε-

ρινής νομικής πραγματικότητας στον τόπο μας .

Ο Καθηγητής Φ. Βεγλερής το 1997 προέβη σ’

έναν θλιβερό απολογισμό της νομολογίας των Ελ-

ληνικών Δικαστηρίων για την περίοδο 1953-197412

σε σχέση με την εφαρμογή της Ευρωπαϊκής Σύμ-

βασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) ,

την οποία χαρακτήριζε «κείμενο άχρηστο στην ζωή

του δικαίου μας 13». Η καθυστερημένη αναγνώριση

_________

10. Βλ. Φ. Α ρ ν α ο ύ τ ο γ λ ο υ , Νόμος αντίθετος

προς διεθνή σύμβαση είναι αντισυνταγματικός, ΤοΣ

1982, 546 επ. (562).

11. Βλ. Κ ώ σ τ α Χ . Χ ρ υ σ ό γ ο ν ο υ , «Η (μη) ε-

φαρμογή της ΕΣΔΑ από τα ελληνικά δικαστήρια» ΤοΣ

[Τεύχος 5/2002].

12. Βλ. Φ. Β ε γ λ ε ρ ή , Η Σύμβαση των Δικαιωμάτων

του Ανθρώπου και το Σύνταγμα, ΤοΣ 1976. 570: «Δεν

υπάρχει έως σήμερα ούτε μία περίπτωση θετικής ε-

φαρμογής από τα ελληνικά δικαστήρια των δικαιω-

μάτων και ελευθεριών του ανθρώπου, όπως τα καθο-

ρίζει η ευρωπαϊκή Σύμβαση ... Πρέπει να προστεθεί ότι

δεν υπάρχει καμία ένδειξη ως τώρα ότι η νομολογία της

ΕΣΔΑ ή του Δικαστηρίου ΔΑ .... ελήφθη ποτέ υπ’ όψιν,

είτε από τα ελληνικά δικαστήρια, είτε από τις ελληνικές

διοικητικές αρχές».

13. Βλ. Ε υ α γ γ έ λ ο υ Κ ρ ο υ σ τ α λ ά κ η , «Η Ευρω-

παϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου μο-


από την Ελλάδα, το 1985, της αρμοδιότητας του

Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιω-

μάτων (ΕΔΔΑ) για την εκδίκαση ατομικής προ-

σφυγής, είχε σαν συνέπεια η κατάσταση που επε-

σήμανε ο Βεγλερής τα τελευταία χρόνια να έχει

αλλάξει δραματικά. «Από τότε14, οι δικηγόροι

πρώτα, τα δικαστήρια στη συνέχεια, οι ίδιοι οι

διάδικοι τέλος, «ανακάλυψαν» τη Σύμβαση κι άρ-

χισαν οι μεν να την επικαλούνται, τα δε να την

εφαρμόζουν».

Με την πάροδο του χρόνου, όλο και περισσό-

τερες ελληνικές υποθέσεις οδηγούνται στο Στρα-

σβούργο. Η Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμά-

των του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) και η νομολογία του

Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιω-

μάτων (ΕΔΔΑ), επηρεάζουν αποφασιστικά την

ζωή μας και είναι πλέον καθημερινό εργαλείο του

Έλληνα εφαρμοστή του δικαίου. Το Ελληνικό Δη-

μόσιο με μεγάλο αριθμό νομοθετικών ρυθμίσεων

έχει επιτύχει υπέρ αυτού ρυθμίσεις με κυριότερο

το κωδικοποιημένο διάταγμα της 26.6/10.7.1974

«Περί κώδικος των νόμων περί δικών του Δημοσί-

ου» με προφανή στόχο την προστασία του Δημο-

σίου, ενώ όλα τα ν.π.δ.δ. οποιασδήποτε μορφής

και ονομασίας και αντικειμένου, καθώς και οι δη-

μόσιες επιχειρήσεις προικοδοτούνται κατά τη σύ-

στασή τους με το ίδιο προνομιακό δικονομικό

status quo που ισχύει και για το Δημόσιο.

Το ΕΔΔΑ έκρινε ότι σύμφωνα με το άρθρο 6 § 1

της Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου

και τις Θεμελιώδεις Ελευθερίες, η υπόθεση οποι-

ουδήποτε προσώπου πρέπει να δικάζεται από το

δικαστήριο εντός ευλόγου προθεσμίας15. Το Δικα-

στήριο με την πάγια νομολογία του θεωρεί, ότι η

αρχή της ισότητας των όπλων, η οποία αποτελεί

επιμέρους έκφανση της ευρύτερης έννοιας της

«δίκαιης δίκης», σημαίνει ότι κάθε διάδικο μέρος

πρέπει να διαθέτει μια εύλογη δυνατότητα να υ-

ποστηρίξει την υπόθεσή του σε συνθήκες που δεν

το θέτουν σε μειονεκτική θέση έναντι του αντιδί-

κου. Έτσι η νομολογία του ΕΔΔΑ οδηγεί στην κα-

_________

χλός ανανέωσης της νομολογίας των δικαστηρίων»

ΝοΒ 2000. 1723.

14. Βλ. Ν. Φ ρ α γ κ ά κ η σε Νομικό Βήμα τόμ. 53

τευχ. 2, Φεβρουάριος 2005.

15. Κατά το διάστημα 1999-2008, η Ελλάδα καταδι-

κάστηκε 272 φορές για υπέρβαση του εύλογου χρόνου

απονομής Δικαιοσύνης (Ετήσια Έκθεση Ευρωπαϊκού

Δικαστηρίου 2008, σ. 138).

τάργηση των δικονομικών προνομίων οποιουδή-

ποτε διαδίκου έναντι του αντιδίκου του.

Τα “εξαιρετικά προνόμια” στο Δημόσιο απο-

τελούν πολλές φορές τροχοπέδη στα δικαιώματα

των Ελλήνων πολιτών. Κατά πάγια τακτική και

μέσα στο πλαίσιο των δικονομικών και ουσιαστι-

κών του προνομίων, το Δημόσιο, αντί να συμ-

μορφωθεί με τις δικαστικές αποφάσεις ασκεί αβά-

σιμα ένδικα16 μέσα στα Ανώτατα Δικαστήρια και

αυτό με την ευθύνη του Νομικού Συμβουλίου του

Κράτους και τις εντολές της Κυβέρνησης.

Μπροστά σ’ αυτή την στρεψόδικη διάθεση του

Δημοσίου να κατακλύζει τα δικαστήρια με αβάσι-

μα και παρελκυστικά ένδικα μέσα επιβαρύνει την

λειτουργία της Δικαιοσύνης και «βασανίζει» τους

ιδιώτες διαδίκους και ειδικότερα τους εργαζόμε-

νους που αναμένουν να δικαιωθούν. Οι εξαιρετι-

κές ρυθμίσεις υπέρ του Δημοσίου και των ν.π.δ.δ.,

έρχονται σε προφανή αντίθεση με την Ευρωπαϊκή

Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ),

και, τελευταία, η νομολογία τόσο του Ευρωπαϊκού

Δικαστηρίου των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου

(ΕΔΔΑ) όσο και των ελληνικών δικαστηρίων οδη-

γεί στην πλήρη κατάργησή τους.


Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) έχει αρχίσει να γίνεται όλο και

περισσότερο γνωστή στην νομική οικογένεια, αλ-

λά και στις διοικητικές αρχές. Τα Ελληνικά δικα-

στήρια αναφέρονται πλέον και εφαρμόζουν κα-

θημερινά την νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικα-

στηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων (ΕΔΔΑ)17. Η

ΕΣΔΑ συνιστά πλέον πηγή έμπνευσης για τον Έλ-

ληνα Δικαστή. Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Αν-

θρωπίνων Δικαιωμάτων (ΕΔΔΑ) όμως, όλο και

περισσότερο ασχολείται με Ελληνικές υποθέσεις,

_________

16. Είπε ο ο υπουργός Δικαιοσύνης Α ν τ ώ ν η ς

Ρ ο υ π α κ ι ώ τ η ς , στις προγραμματικές δηλώσεις στη

Βουλή (8 Ιουλίου 2012). «Το δημόσιο είναι ο καλύτερος

και ο χειρότερος πελάτης. Ασκεί κατά κόρον όλα τα

ένδικα μέσα. Ενδεικτικά αναφέρω ότι στο Β’ Τμήμα

του ΣτΕ, το 2010 είχαν κατατεθεί εκ μέρους του δημο-

σίου 808 αναιρέσεις και το 2011, 2.184 αναιρέσεις. Η

άσκηση αυτή οφείλεται είτε σε ευθυνοφοβία, είτε κυρί-

ως στην εφαρμογή μιας ιδιότυπης δημοσιονομικής

πολιτικής σύμφωνα με την οποία το δημόσιο για να

μην εκπληρώνει τις υποχρεώσεις του ασκεί ένδικα

μέσα, ώστε να μακραίνει ο χρόνος εξόφλησης. Άρα

υπάρχει συνευθύνη …».

17. Βλ. Ε υ α γ γ έ λ ο υ Κ ρ ο υ σ τ α λ ά κ η , ό.π.


πράγμα που αποδεικνύει την καθυστέρηση προ-

σαρμογής της ελληνικής έννομης τάξης στο ευρω-

παϊκό κεκτημένο προστασίας των ανθρωπίνων δι-

καιωμάτων. Πολλαπλές είναι οι καταδίκες της

Χώρας μας, λόγω της αδικαιολόγητης βραδύτητας

απονομής της Δικαιοσύνης.

Από τον Ιούλιο του 2003 μέχρι το 2007 έχουν

εκδοθεί συνολικά 90 καταδικαστικές αποφάσεις

κατά της Ελλάδας, από τις οποίες οι 85 αφορού-

σαν υπερβολικές καθυστερήσεις στην απονομή της

Δικαιοσύνης18. Από τα στοιχεία του Ευρωπαϊκού

Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων που α-

φορούν την παραβίαση του άρθρου 6 § 1 της

Σύμβασης προκύπτει ότι μέσα στα 52 χρόνια λει-

τουργίας του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπί-

νων Δικαιωμάτων, η χώρα μας μετρά συνολικά

403 καταδίκες∙ αριθμός που μεταφράζεται σε πο-

σοστό 48% επί του συνόλου των καταδικαστικών

αποφάσεων, όταν ο ευρωπαϊκός μέσος όρος κυ-

μαίνεται σε ποσοστό περίπου 26%. Μέχρι τώρα οι

Έλληνες πολίτες προσέφευγαν στο Ευρωπαϊκό Δι-

καστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, στις πε-

ρισσότερες περιπτώσεις, όταν η ελληνική Δικαιο-

σύνη καθυστερούσε στην έκδοση απόφασης και οι

καταδίκες της χώρας μας είναι ήδη αρκετές. Η

χώρα μας καταδικάστηκε το 2011 συνολικά σε πε-

νήντα (50) υποθέσεις για υπερβολική διάρκεια της

δικαστικής διαδικασίας.

Το πρόβλημα της βραδύτητας απονομής της

δικαιοσύνης αγγίζει, τόσο την Πολιτική όσο και

τη Διοικητική δικαιοσύνη. Δεν είναι προς τιμήν

της Χώρας μας η καταδίκη της για παραβιάσεις

των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, λόγω της αδικαιο-

λόγητης βραδύτητας απονομής της Δικαιοσύνης.

Το ΕΔΔΑ έκρινε ότι σύμφωνα με το άρθρο 6

§ 1 της Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Ανθρώ-

που και τις Θεμελιώδεις Ελευθερίες η υπόθεση ο-

ποιουδήποτε προσώπου πρέπει να δικάζεται από

το δικαστήριο εντός ευλόγου προθεσμίας. Για να

καθοριστεί το εύλογο ή μη του χρονικού διαστή-

ματος εκδίκασης των υποθέσεων λαμβάνεται υ-

πόψη το στάδιο στο οποίο βρίσκονταν αυτές την

20.11.1985, οπότε αναγνωρίστηκε το δικαίωμα α-

τομικής προσφυγής με ελληνική δήλωση. Κρίσι-

μος όμως είναι και ο χρόνος διάρκειας των διαδι-

κασιών αυτών μέχρι την παραπάνω ημερομηνία.

_________

18. Βλ. Χ ρ ή σ τ ο υ Ζ έ ρ β α , «Δικαιοσύνη slow

motion», Εφημερίδα «Ελευθεροτυπία» 22.10.2007.

Στον χρόνο αυτό περιλαμβάνεται τόσο αυτός που

μεσολάβησε έως την έκδοση αποφάσεων των διοι-

κητικών οργάνων επί των ενστάσεων όσο και αυ-

τός μέχρι την έκδοση δικαστικών αποφάσεων,

λαμβανομένων υπόψη της περιπλοκότητας της

υπόθεσης, της συμπεριφοράς των μερών και των

πραγματικών περιστατικών.

Το Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων επι-

κρίνει έντονα σε απόφασή του, την βραδύτητα

απονομής δικαιοσύνης στην Ελλάδα και ζητεί να

θεσμοθετηθεί το δικαίωμα προσφυγής και αξίωσης

αποζημίωσης, για όσους ταλαιπωρούνται από τις

σχετικές χρονοβόρες διαδικασίες.

Εκδικάζοντας την προσφυγή της Παναγούλας

Γλυκατζή19 κατά της Ελλάδος, το Δικαστήριο Αν-

θρωπίνων Δικαιωμάτων καταδίκασε την Ελλάδα

(Απόφαση 30.10.12), για παραβίαση του δικαιώ-

ματος σε μία δίκαιη και σύντομη δίκη και επιδί-

κασε καταβολή αποζημίωσης στην 74χρονη σή-

μερα Παναγούλα. Με αφορμή την εκδίκαση της

προσφυγής Γλυκατζή κατά Ελλάδος, ωστόσο, το

Δικαστήριο, επικρίνει έντονα την υπερβολική

διάρκεια μέχρι την απονομή της δικαιοσύνης

στην Ελλάδα, ειδικά για τις αστικές υποθέσεις και

δίνει προθεσμία δύο ετών στην ελληνική κυβέρ-

νηση προκειμένου να θεσμοθετήσει τις απαραίτη-

τες διαδικασίες για την επίσπευση απονομής δι-

καιοσύνης. Μέχρι τότε, διευκρινίζεται στην από-

φαση ότι το Δικαστήριο δεν πρόκειται να εκδικά-

σει καμία από τις 250 προσφυγές Ελλήνων που

εκκρεμούν και αναφέρονται στην χρονοβόρα

διάρκεια των αστικών διαδικασιών στα ελληνικά

δικαστήρια.

Με την ίδια απόφαση το Δικαστήριο υπενθυμί-

ζει ότι εξαντλείται το περιθώριο των δύο χρόνων

που έδωσε στην Ελλάδα, προκειμένου να θεσμοθε-

τήσει νομικές διαδικασίες με τις οποίες να επιτρέ-

πεται, τόσον η δυνατότητα κατάθεσης προσφυγής

όσον και η απαίτηση αποζημίωσης, σε όσους υφί-

στανται τις συνέπειες από την πολυετή καθυστέ-

ρηση της εκδίκασης των υποθέσεών τους από την

ελληνική Δικαιοσύνη.

Το Δικαστήριο υπογραμμίζει ακόμη ότι, κατά

την δεκαετία 1999-2009 εξέδωσε πάνω από 300 κα-

ταδικαστικές αποφάσεις εναντίον της Ελλάδος,

για παραβίαση του δικαιώματος προσφυγής σε

_________

19. Βλ: http://www.ant1iwo.com/ellada/2012/10/

30/thn-nradythta-aponomhs-dikaiosynhs-sthn/


μία δίκαιη και σύντομη δίκη και για παραβίαση

του δικαιώματος υποβολής μιας πραγματικής

προσφυγής.

2.1.1.-Το δικαστήριο του Στρασβούργου με την από 22.5.2003 απόφασή του Κυρτάτος κατά Ελ-

λάδος20, με την ερμηνεία που έδωσε στο άρθρο 6

ΕΣΔΑ, αφού έδωσε ερμηνευτικές λύσεις στην ε-

φαρμογή του άρθρου της ΕΣΔΑ, έθεσε το κεφα-

λαιώδους σημασίας για την ελληνική έννομη τάξη

ζήτημα της συμμόρφωσης της Διοίκησης προς τις

δικαστικές αποφάσεις21. Η συγκεκριμένη απόφα-

ση αφορά στην εκτέλεση ακυρωτικών αποφάσεων

του Συμβουλίου της Επικρατείας.

Σύμφωνα με προγενέστερη νομολογία του

ΕΔΔΑ στο ζήτημα της μη συμμόρφωσης της Διοί-

_________

20. Βλ. Αποφαση 22-5/2003 ΕΔΔΑ (ΕΔΚΑ 2003/

497). Με την απόφαση κρίθηκε ότι: Η εκτέλεση μιας δι-

καστικής απόφασης εμπεριέχεται στην έννοια της δίκης

για τους σκοπούς του άρθρ. 6 ΕΣΔΑ. Παράλειψη επί

επτά χρόνια της Διοίκησης να λάβει μέτρα για τη συμ-

μόρφωση με δυο τελεσίδικες αποφάσεις του ΣτΕ συνι-

στά παραβίαση του άρθρ. 6 ΕΣΔΑ.

21. Βλ. ΣτΕ 3586/2011: «… τα αρμόδια όργανα του

Δημοσίου, το οποίο ήταν διάδικος στη δίκη, συμμορ-

φούμενα με την ακυρωτική δικαστική απόφαση κατά

την § 1 του άρθρου 198 του Κώδικα Διοικητικής Δικο-

νομίας, οφείλουν, κατά τη ρητή επιταγή του νόμου, να

προβούν σε όλες τις αναγκαίες ενέργειες προκειμένου

να λειτουργήσει εκ νέου η αναγκαστική σύμβαση εργα-

σίας, με όλες τις εντεύθεν συνέπειες, μεταξύ των οποίων

και η καταβολή αναδρομικών αποδοχών, ώστε ο προ-

στατευόμενος να βρεθεί στη θέση που θα βρισκόταν αν

δεν είχαν μεσολαβήσει η, παράνομη κατά τη δικαστική

απόφαση και ακυρωθείσα με αυτήν, απόφαση της δευ-

τεροβάθμιας Επιτροπής και η συνεπεία αυτής απόλυσή

του [πρβλ. αποφάσεις Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Αν-

θρωπίνων Δικαιωμάτων (ΕΔΔΑ) της 22.5.2005, Ιερά

Μονή Προφήτου Ηλίου Θήρας κατά Ελλάδος και της

22.5.2003, Κυρτάτος κατά Ελλάδος]. Οι υποχρεώσεις

αυτές των οργάνων του Δημοσίου, που απορρέουν από

ρητές και συγκεκριμένες δημοσίου δικαίου διατάξεις,

είναι άσχετες από την τυχόν, κατά τις διατάξεις του ι-

διωτικού δικαίου, ευθύνη του εργοδότη έναντι του α-

ναγκαστικώς τοποθετηθέντος, η οποία ευθύνη, τυχόν

υφισταμένη, κατ’ ουδέν επηρεάζει ούτε αναιρεί τις α-

νωτέρω αυτοτελείς υποχρεώσεις του Δημοσίου. Από την

παράλειψη δε των αρμόδιων οργάνων του Δημοσίου

να προβούν στις ενέργειες αυτές δημιουργείται ευθύνη

του Δημοσίου προς αποζημίωση κατά το άρθρο 105 του

Εισ.Ν.Α.Κ. μπορεί, επιπλέον, να συντρέξουν οι προϋ-

ποθέσεις του άρθρου 932 του Α.Κ.»

κησης προς τις δικαστικές αποφάσεις22, όπως στην

υπόθεση Hornsby κατά Ελλάδας, απόφαση της

19.3.1997, είναι αντίθετη στο άρθρο 6 της ΕΣΔΑ η

παράλειψη συμμόρφωσης προς αποφάσεις23 του

Συμβουλίου της Επικρατείας, οι οποίες είχαν α-

κυρώσει αρνήσεις της Δ/νσης Δευτεροβάθμιας

Εκπαίδευσης για χορήγηση άδειας φροντιστηρίου

σε Άγγλους υπηκόους.

Το ΕΔΔΑ τόνισε, ότι το άρθρο 6 § 1 της ΕΣΔΑ

θα ήταν ατελές και χωρίς νόημα, αν η εθνική έν-

νομη τάξη ενός Κράτους-μέλους της ΕΣΔΑ ανεχό-

ταν να παραμείνει ανεφάρμοστη μια τελεσίδικη

δικαστική απόφαση. Συμπεριέλαβε κατά συνέπεια

στην έννοια «δίκαιη δίκη» και την εκτέλεση των

δικαστικών αποφάσεων.

Στην υπόθεση Γεωργιάδης κατά Ελλάδας,

απόφαση της 28.3.2000, κρίθηκε επίσης, ότι με τη

μη συμμόρφωση σε αμετάκλητη απόφαση του Ε-

λεγκτικού Συνεδρίου, με την οποία είχε επιδικα-

σθεί ποσό συμπληρωματικής σύνταξης, παραβιά-

ζεται το άρθρο 6 § 1 της ΕΣΔΑ.

Κατά πάγια νομολογία, το άρθρο 6 § 1 της

ΕΣΔΑ εφαρμόζεται σε διαφορές σχετικές με δι-

καιώματα και υποχρεώσεις αστικής και ποινικής

φύσεως. Οι έννοιες αυτές δεν ερμηνεύονται στενά.

Ακόμα, δηλαδή, και αν μία υπόθεση θεωρείται στο

εθνικό δίκαιο ως διοικητικής φύσεως, τούτο δεν

σημαίνει, ότι αποκλείεται να εμπίπτει στο πεδίο

εφαρμογής του άρθρου 6 της ΕΣΔΑ.

Αποφασιστικής σημασίας είναι η ύπαρξη μετα-

ξύ των μερών μίας διαφοράς, το αντικείμενο της

οποίας να αφορά δικαιώματα και υποχρεώσεις

αστικής ή ποινικής φύσεως, έτσι ώστε το αποτέλε-

σμα της διαδικασίας να επιδρά σε αυτά, ανεξάρ-

τητα από τη νομική θέση των μερών (ως ιδιωτών,

νομικών προσώπων, διοικητικών αρχών κ.λπ.), τη

_________

22. Βλ. 19-5/2010 ΕΣ (Ολ.) (ΝοΒ 2010. 1558). Συμ-

μόρφωση της διοίκησης προς το διατακτικό μιας δικα-

στικής απόφασης. Περιεχόμενο της υποχρέωσης αυτής.

Αποφάσεις ασφαλιστικών μέτρων και προσωρινές δια-

ταγές. Θέση ότι η προσωρινή δικαστική προστασία έχει

συνταγματική κατοχύρωση και αναγνώριση από την

ΕΣΔΑ. Υποχρέωση της διοίκησης να συμμορφώνεται

και με αυτές τις αποφάσεις και τις πράξεις.

23. Βλ. 2-7/2009 ΕΔΔΑ (ΠειρΝ 2009. 380). Παραβί-

αση της σύμβασης από τη θέσπιση ανώμαλα μεγάλης

προθεσμίας για την εκτέλεση μιας δικαστικής απόφα-

σης. Απόφαση: Ψυχιατρική Κλινική «ΑΘΗΝΑ» Βρη-

λισσίων και Κλινική Αυράκου ΚΑΤΑ Ελλάδας.


φύση των εφαρμοστέων νομικών διατάξεων (ιδιω-

τικού δικαίου, δημοσίου δικαίου κ.λπ.) ή το χαρα-

κτήρα του αρμόδιου δικαστηρίου (πολιτικό δικα-

στήριο, διοικητικό δικαστήριο, ποινικό δικαστή-

ριο κ.λπ).

Έτσι, με μία σειρά αποφάσεων το ΕΔΔΑ έκρινε,

ότι ορισμένες κατηγορίες διοικητικών διαφορών

είναι αποφασιστικές για δικαιώματα και υπο-

χρεώσεις αστικής φύσεως και υπάγονται κατά συ-

νέπεια στο προστατευτικό πεδίο του άρθρου 6 § 1

της ΕΣΔΑ.

Τέτοιες είναι, για παράδειγμα, η αίτηση ακυ-

ρώσεως κατά αποφάσεως ανακλήσεως της άδειας

λειτουργίας ιδιωτικής κλινικής και της άδειας ά-

σκησης του ιατρικού επαγγέλματος (βλ. απόφαση

Konig της 28.6.1978), η εγγραφή στο δικηγορικό

σύλλογο (βλ. απόφαση Η. κατά Βελγίου της 30.11.

1987), η διοικητική ανάκληση άδειας διανομής

αλκοολούχων ποτών (βλ. απόφαση Tre Τraktoker

Aktiebolag της 7.7.1989), η χορήγηση εγκρίσεως

απαλλοτριώσεως στην κοινότητα για χωροταξι-

κούς και πολεοδομικούς σκοπούς (βλ. απόφαση

Boden της 27.10.1987), η άρνηση χορήγησης μιας

οικοδομικής άδειας από τις αρμόδιες αρχές (βλ.

απόφαση Allan Jacobsson της 25.10.1989) κ.λπ.

Η συμμόρφωση της Διοίκησης στις συγκεκρι-

μένες ακυρωτικές αποφάσεις κρίνεται βάσει της

προαναφερθείσας νομολογίας του ΕΔΔΑ, επιβε-

βλημένη λόγω της συμπερίληψης στην έννοια της

«δίκαιης δίκης» της εκτέλεσής τους.

Στην υπόθεση Αρβανιτάκη – Ρομποτή κατά

Ελλάδος, απόφαση της 15.2.2008, το Δικαστήριο

έκρινε ότι: «Συντρέχει λόγος να υπενθυμισθεί κα-

ταρχήν ότι, όταν διαπιστώνει παραβίαση μίας

διάταξης της Σύμβασης, το Δικαστήριο μπορεί να

επιδικάσει στον ενδιαφερόμενο ένα ποσό για την

ηθική βλάβη που υπέστη. Το ποσό αυτό στοχεύει

στην επανόρθωση της αγωνίας, της ταλαιπωρίας

και της αβεβαιότητας που απορρέουν από την

παραβίαση αυτή (βλέπε Comingersoll S.A. κατά

Πορτογαλίας [GC], αριθ. 35382/97, § 29, CEDH

2000-IV). Συνεπώς, όταν η διάρκεια μίας διαδικα-

σίας είναι υπερβολικά μακρά, το επιδικαστέο για

ηθική βλάβη ποσό πρέπει να λαμβάνει υπόψη αυ-

τό το είδος βλάβης που μπορεί να υπέστη ο ενδια-

φερόμενος. Τα τελευταία χαρακτηριστικά μίας

κοινής διαδικασίας μπορεί με τη σειρά τους να

γεννήσουν στους ενδιαφερόμενους την προσδοκία

να επιδείξει το Κράτος ταχύτητα στον χειρισμό

της υπόθεσής τους. Συνεπώς, αδικαιολόγητες κα-

θυστερήσεις στον τομέα αυτό δύνανται να επιβα-

ρύνουν τη βλάβη που ενδεχομένως υπέστησαν οι

ενδιαφερόμενοι.

Με την απόφαση 1-12/2009 ΕΔΔΑ Αρ. Πρ.

7269/05 (ΕΔΚΑ 2011. 493) κρίθηκε από το ΕΔΔΑ,

ότι δεν κατοχυρώνεται αξίωση κατά του κράτους

για εγγύηση ορισμένου επιπέδου ζωής, αλλά α-

παιτείται ο δικαιούχος να αντιμετώπισε πραγμα-

τικό και άμεσο κίνδυνο για τη ζωή του ή τη σωμα-

τική του ακεραιότητα (Υπόθεση Florin Huc κατά

Ρουμανίας και Γερμανίας).

2 . 1 . 2 . - Ν . 4 0 5 5 / 2 0 1 2 . Α ί τ η σ η γ ι α δ ί -

κ α ι η ι κ α ν ο π ο ί η σ η λ ό γ ω υ π ε ρ β ά σ ε ω ς

τ η ς ε ύ λ ο γ η ς δ ι ά ρ κ ε ι α ς τ η ς Δ ι ο ι κ η τ ι κ ή ς

Δ ί κ η ς ( Α π ό φ α σ η 4 4 6 7 / 2 0 1 2 τ ο υ Σ τ Ε ) .

Προς θεραπεία της ανάγκης εύλογης ικανο-

ποιήσεως των πολιτών από την καθυστέρηση απο-

νομής της δικαιοσύνης, με τις διατάξεις των άρ-

θρων 53 έως 58 του ν. 4055/2012 θεσμοθετήθηκε,

ως νέο ένδικο βοήθημα, η αίτηση για δίκαιη ικα-

νοποίηση λόγω υπερβάσεως της εύλογης διάρκει-

ας της διοικητικής δίκης, η οποία ασκείται ανά

βαθμό δικαιοδοσίας και από κάθε διάδικο (πλην

του Δημοσίου και των δημοσίων νομικών προσώ-

πων τα οποία συνιστούν κυβερνητικούς οργανι-

σμούς, κατά την έννοια του άρθρου 34 της ΕΣΔΑ)

και στρέφεται κατά του Ελληνικού Δημοσίου, εκ-

προσωπούμενου από τον Υπουργό Οικονομικών.

Όπως προκύπτει και από τη σχετική με τις δια-

τάξεις των άρθρων αυτών αιτιολογική έκθεση, οι

επίμαχες ρυθμίσεις θεσπίσθηκαν κατ’ επίκληση

των άρθρων 6 § 1 και 13 της ΕΣΔΑ, καθώς και σε

συμμόρφωση προς την απόφαση – πιλότο του Ευ-

ρωπαϊκού Δικαστηρίου των Ανθρωπίνων Δικαιω-

μάτων της 21.12.2010, Αθανασίου κ.λπ. κατά Ελ-

λάδος.

Κρίθηκε με την ιστορική με αριθμό 4467/2012

απόφαση του Γ’ Τμήματος (Μονομελές) του ΣτΕ24

(Πρόεδρος Μ. Βηλαράς, Σύμβουλος) ότι, ο εύλο-

γος χαρακτήρας της διάρκειας μιας διαδικασίας

εκτιμάται σύμφωνα με τις συνθήκες της υποθέ-

σεως και αφού ληφθούν υπόψη τα κριτήρια που

_________

24. Βλ. σε ΝοΒ 2012 (τεύχος Νοεμβρίου 2012) σ. 2539

με σχόλιο Α ν τ . Π . Α ρ γ υ ρ ο ύ .


έχει διαπλάσει η νομολογία του Ευρωπαϊκού

Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και

καθιερώνει ήδη το άρθρο 57 § 1 του ν. 4055/2012,

όπως, ειδικότερα, η πολυπλοκότητα της υποθέ-

σεως, η συμπεριφορά του προσφεύγοντος και

των αρμοδίων αρχών, καθώς και η σημασία (δι-

ακύβευμα) της διαφοράς για τους ενδιαφερόμε-

νους.

Αξιοσημείωτοι, όμως, είναι και οι ισχυρισμοί

του Δημοσίου για την επιδίκαση του ύψους του

ποσού ως δίκαιη ικανοποίηση για την ηθική βλά-

βη, λόγω της προαναφερόμενης παραβίασης του

δικαιώματός του σε ταχεία απονομή της δικαιο-

σύνης του, εν όψει του σημερινού βιοτικού επιπέ-

δου της Χώρας. Το δικαστήριο απάντησε με τις

ακόλουθες ενδιαφέρουσες σκέψεις του, που βρί-

σκονται πλέον στην σταθεροποιημένη γραμμή της

πρόσφατης νομολογίας σχετικά με την τρέχουσα

δημοσιονομική κρίση: «Στο πλαίσιο αυτό, δεν

μπορεί να παραγνωρισθεί η προκύπτουσα από

τα διαθέσιμα στοιχεία της Ελληνικής Στατιστι-

κής Αρχής πτώση του βιοτικού επιπέδου στην

Ελλάδα τα τελευταία χρόνια, η οποία είναι από-

τοκη του σοβαρότατου κλονισμού της δημοσιο-

νομικής ισορροπίας του ελληνικού Κράτους, λό-

γω της εκτόξευσης σε πρωτοφανή για την ιστο-

ρία των δημοσίων οικονομικών της Χώρας επί-

πεδα του δημοσίου ελλείμματος και του δημοσί-

ου χρέους (το οποίο ανήλθε, το έτος 2011, σε

165,3% επί του ακαθάριστου εθνικού προϊόντος

– ΑΕΠ), καθώς και λόγω της συνεχιζόμενης σο-

βαρής ύφεσης, η οποία απομειώνει συνεχώς το

ΑΕΠ της Χώρας (από 233 δισεκατομμύρια ευρώ

το έτος 2008 σε 215 δισεκατομμύρια το έτος 2011)

και, συνακόλουθα, το διαθέσιμο κατά κεφαλή

εισόδημα».

Το δικαστήριο επιδίκασε αποζημίωση, αφού

έλαβε υπόψη το ύψος του «σημερινού βιοτικού

επιπέδου της Χώρας».

Ο συνυπολογισμός όμως των δυσμενών οικο-

νομικών συνθηκών του ζημιώσαντος Δημοσίου

δεν πρέπει σε κάθε περίπτωση, να οδηγεί στην

πλήρη απαλλαγή του από την αξίωση της ηθικής

βλάβης, γιατί τότε ματαιώνεται ο σκοπός του νο-

μοθέτη, για την καταβολή αποζημίωσης λόγω κα-

θυστέρησης έκδοσης δικαστικής απόφασης από

την ελληνική Δικαιοσύνη, που προβλέπεται για

πρώτη φορά στα άρθρα 53 έως 58 του ν. 4055/

2012.

2.2.- Η διάπλαση της νομολογίας των Εθνικών Δικα-

στηρίων

Η Ευρωπαϊκή Σύμβαση για τα Δικαιώματα του

Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) έχει πράγματι γίνει μοχλός

ανανέωσης της νομολογίας των ελληνικών δικα-

στηρίων, τα οποία ενστερνίζονται πλήρως την αρ-

χή του άμεσου αποτελέσματος των αποφάσεων

του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου.

Αξίζουν μερικά χαρακτηριστικά παραδείγμα-

τα που τα Δικαστήριά μας ξεπερνούν ακόμα και

την νομολογία του ΕΔΔΑ:

2 . 2 . 1 . - Η Ο λ ο μ έ λ ε ι α τ ο υ Σ υ μ β ο υ λ ί ο υ

τ η ς Ε π ι κ ρ α τ ε ί α ς έ κ ρ ι ν ε ω ς ε ξ ή ς :

α.- Με την 2152/200025 απόφαση του Συμβου-

λίου της Επικρατείας κρίθηκε, ότι σύμφωνα με το

άρθρο 20 § 1 και 2 του Συντάγματος, σε συνδυα-

σμό με το άρθρο 6 § 3 ΕΣΔΑ, πηγάζει το δικαίωμα

συμπαράστασης δικηγόρου στις συνεδριάσεις των

ανακριτικών (πειθαρχικών) συμβουλίων και τού-

το ανεξαρτήτως της βαρύτητας της επαπειλούμε-

νης πειθαρχικής ποινής. Και εδώ η νομολογία του

ΣτΕ φαίνεται να υπερακοντίζει τις επιταγές της

ΕΣΔΑ, αφού το δικαίωμα στη δίκαιη δίκη, έτσι

όπως ερμηνεύεται από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο,

δεν εφαρμόζεται αυτόματα σε όλες τις πειθαρχικές

διαδικασίες που αφορούν δημόσιους υπάλληλους

(βλ. ΣτΕ 255/2001, 2914/2002, 2754/2002, 2086/

2002).

β.- Με την 2364/200426 απόφαση του Συμβου-

λίου της Επικρατείας, κρίθηκε ότι είναι αντισυ-

νταγματικές οι διατάξεις του άρθρου 7 § 1 και του

άρθρου 12 § 1 του π.δ. 269/1993, με τις οποίες α-

παγορεύεται πλήρως η συμπαράσταση δικηγόρου

στις συνεδριάσεις του πρωτοβαθμίου και δευτερο-

βαθμίου ανακριτικού συμβουλίου που επιλαμβά-

νονται των πειθαρχικών υποθέσεων των στρατιω-

τικών.

γ.- Με την 1294/200327 απόφαση του Συμβουλί-

ου της Επικρατείας, κρίθηκε ότι τα εκκλησιαστικά

δικαστήρια είναι όργανα της Εκκλησίας της Ελ-

_________

25. Βλ. ΔΔΙΚΗ/2001. 96.

26. Bλ. και ΣτΕ 2632/2011.

27. Bλ. ΣτΕ 4120/2005, ΣτΕ 644/2010.


λάδος και όταν επιβάλλουν ποινές που επηρεά-

ζουν αμέσως και την υπηρεσιακή σχέση του κλη-

ρικού ή του μοναχού, καθώς και τα δικαιώματα

που απορρέουν από αυτή, έχουν χαρακτήρα πει-

θαρχικών συμβουλίων. Οι εκδιδόμενες από αυτά

αποφάσεις είναι εκτελεστές διοικητικές πράξεις

και υπόκεινται σε αίτηση ακύρωσης ενώπιον του

ΣτΕ. Υπάρχει η δυνατότητα παραστάσεως των

πειθαρχικώς διωκομένων κληρικών και μοναχών

ενώπιον των εκκλησιαστικών δικαστηρίων με ή

χωρίς συνήγορο, ακόμη και μη κληρικό δικηγόρο.

δ.- Με την 2807/200228 Απόφαση της Ολομελεί-

ας του Συμβουλίου της Επικρατείας κρίθηκε ότι,

οι διατάξεις των άρθρων 22 § 4 του ν. 1868/ 1989

και 4 § 1α του ν. 2479/1997, κατά το μέρος που με

αυτές διαφοροποιείται εις βάρος του ιδιώτη δια-

δίκου η προθεσμία άσκησης ενδίκου μέσου του

Δημοσίου και των ιδιωτών διαδίκων, είναι ανί-

σχυρες ως αντικείμενες στα άρθρα 4 § 1 και 20 § 1

του Συντάγματος. Με την απόφαση αυτή έγινε ε-

πέκταση της αναστολής προθεσμιών κατά τη

διάρκεια των δικαστικών διακοπών και στους ι-

διώτες διαδίκους, όσον αφορά στην διάρκεια της

αναστολής των εις βάρος τους προθεσμιών κατά

την διάρκεια των δικαστικών διακοπών, ενόψει

και της από 11.1.2001 αποφάσεως του Ευρωπαϊκού

Δικαστηρίου των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου

(υπ’ αριθ. 38460/97 προσφυγή Πλατάκου κατά

Ελλάδος).

Ο Άρειος Πάγος και το Ελεγκτικό Συνέδριο

έκριναν ως εξής:

α.- Με την απόφαση 40/199829, ο Άρειος Πάγος

(Ολ.), παραπέμποντας σε σχετικές αποφάσεις του

Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου, αναγνώρισε ότι το δι-

καίωμα στην ιδιοκτησία, όπως αυτό κατοχυρώνε-

ται στο άρθρο 1 του Πρώτου Πρόσθετου Πρωτο-

κόλλου, περιλαμβάνει στο πεδίο εφαρμογής του

και ενοχικά -και όχι μόνο εμπράγματα δικαιώμα-

τα30. Έτσι, οι ενοχικές αξιώσεις προστατεύθηκαν

_________

28. Bλ. NoB 2003/766, 717/2011 ΣτΕ (NOB 2011/

1934).

29. Αρμ. 1999. 412, ΕλλΔνη 1999. 46, Δ 1999. 230,

ΕΔΚΑ 1999. 138, ΕΕΜΠΔ 1999. 28, ΕεργΔ 1999. 694,

NoB 1999. 752, ToΣ 1999. 103.

30. Η ΑΠ 9/2008, εκρινε την έννοια της περιουσίας

κατά το Πρωτόκολλο της ΕΣΔΑ. Αρχή της δικαιολογη-

μένης εμπιστοσύνης βλ Δ 2008. 716. Με το άρθρο 1 του

Πρώτου Προσθέτου Πρωτοκόλλου της Ευρωπαϊκής

Σύμβασης για την Προστασία των Δικαιωμάτων του

για πρώτη φορά στη βάση κανόνων υπερνομοθε-

τικής ισχύος.

β.- Σύμφωνα με την απόφαση 147/2010 το Ελε-

γκτικό Συνέδριο (Ολ.) έκρινε ότι στην έννοια της

περιουσίας περιλαμβάνονται και οι απαιτήσεις

για σύνταξη31 και κοινωνικοασφαλιστικές εν γένει

παροχές.

γ.- Με την απόφαση 21/200132 που αφορά την

Εκτέλεση κατά του Δημοσίου και των ΟΤΑ33, ο

_________

Ανθρώπου και των Θεμελιωδών Ελευθεριών (ΕΣΔΑ),

που κυρώθηκε (μαζί με τη Σύμβαση) με το ν.δ. 53/1974

και έχει, σύμφωνα με το άρθρο 28 § 1 του Συντάγματος,

αυξημένη έναντι των κοινών νόμων ισχύ, κατοχυρώνε-

ται ο σεβασμός της περιουσίας του προσώπου, το οποίο

μπορεί να τη στερηθεί μόνο για λόγους δημόσιας ωφέ-

λειας. Στην έννοια της περιουσίας περιλαμβάνονται όχι

μόνο εμπράγματα δικαιώματα, αλλά και όλα τα δι-

καιώματα «περιουσιακής φύσεως» και τα κεκτημένα

«οικονομικά συμφέροντα». Καλύπτονται έτσι τα ενοχι-

κά περιουσιακά δικαιώματα και ειδικότερα απαιτήσεις,

είτε αναγνωρισμένες με δικαστική ή διαιτητική απόφα-

ση, είτε απλώς γεννημένες κατά το εθνικό δίκαιο, εφό-

σον υπάρχει προσδοκία, με βάση το ισχύον έως την

προσφυγή στο δικαστήριο δίκαιο, ότι μπορούν να ικα-

νοποιηθούν δικαστικά (ΟλΑΠ 40/1998). Τέτοιες απαι-

τήσεις (ενοχικά δικαιώματα) είναι και εκείνες του εργα-

τικού δικαίου, που στρέφονται κατά του Κράτους. Με-

ταξύ αυτών περιλαμβάνονται και οι απαιτήσεις από

τακτικές αποδοχές (μισθούς κ.λπ.), που καταβάλλονται

σε εργαζόμενους στο δημόσιο τομέα και οι οποίες δεν

μπορούν να μειωθούν παρά μόνο για λόγους δημόσιας

ωφέλειας, η συνδρομή της οποίας υπόκειται στον έλεγ-

χο των δικαστηρίων (ΟλΑΠ 3/1998). Επίσης, η αρχή

της δικαιολογημένης εμπιστοσύνης, που εντάσσεται

στις θεμελιώδεις αρχές της Κοινότητας, αποβλέπει να

διασφαλίσει τον πολίτη από την απρόβλεπτη μεταβολή

καταστάσεων και εννόμων σχέσεων, που διέπει το κοι-

νοτικό δίκαιο. Η αρχή αυτή πρέπει να εφαρμόζεται και

στο εσωτερικό δίκαιο καθόσον αφορά το ύψος των α-

ποδοχών των εργαζομένων, οι οποίοι δικαιολογούνται

να τρέφουν προσδοκίες ότι αυτές δεν θα μειωθούν αδι-

καιολόγητα στο μέλλον.

31. Βλ. ΟλΕλΣυν 26/2010. Θάνατος άγαμου δημοτι-

κού υπαλλήλου και μεταβίβαση της σύνταξής του στον

πατέρα του από την επόμενη του θανάτου, εφόσον συν-

τρέχουν οι νόμιμες προϋποθέσεις. Αυτός διέθετε «περι-

ουσία», κατά την § 1 του άρθρου 1 του Πρώτου Προ-

σθέτου Πρωτοκόλλου της ΕΣΔΑ, από το χρόνο θεμελί-

ωσης του συνταξιοδοτικού δικαιώματος.

32. Βλ. ΑρχΝ 2002. 86, ΕλλΔνη 2002. 83, ΔΕργΝ 2002.

185, Δ 2002. 20, ΕΔΚΑ 2002. 122, ΕΕργΔ 2002. 494,

ΑρχΝ 2002. 456.

33. Βλ. ΜΠρΑθ 2913/2005 (Α΄ ΔΗΜΟΣΙΕΥΣΗ ΝΟ-


Άρειος Πάγος (Ολ.) έκρινε ότι είναι επιτρεπτή η

εκτέλεση δικαστικών αποφάσεων που επιδικάζουν

χρηματικές απαιτήσεις, καθώς και η επίδοση επι-

ταγής προς πληρωμή τέτοιων απαιτήσεων κατά

του Δημοσίου και των ΟΤΑ. Τούτο δε διότι κρίθη-

κε ότι σύμφωνα με τις διατάξεις του άρθρου 6 § 1

της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Αν-

θρώπου (ΕΣΔΑ), που κυρώθηκε με το ν.δ. 53/1974

και έχει επίσης υπερνομοθετική ισχύ, συνάγεται

ότι το δικαίωμα της ελεύθερης πρόσβασης σε δι-

καστήριο περιλαμβάνει και την πραγματική ικα-

νοποίηση του δικαιώματος που επιδικάσθηκε από

το δικαστήριο, δηλαδή το δικαίωμα της αναγκα-

στικής εκτέλεσης. Για τη διασφάλιση του δικαιώ-

ματος αυτού, είναι αναγκαίο όπως στους εκτελε-

στούς τίτλους, που μπορούν να εκτελεσθούν κατά

του Δημοσίου, των ΟΤΑ και των ν.π.δ.δ., συμπε-

ριληφθούν και οι διαταγές πληρωμής, διότι προ-

σομοιάζουν λειτουργικά με δικαστικές αποφάσεις,

καθόσον, αφενός επιλύουν διαφορές, αφετέρου

ανταποκρίνονται στα βασικά γνωρίσματα της δι-

καστικής προστασίας, ενόψει της παρεχόμενης

στον καθ’ ου δυνατότητας να προβάλλει με ανα-

κοπή τους ισχυρισμούς του, τόσο ως προς τη συν-

δρομή των όρων εκδόσεως της διαταγής, όσο και

ως προς την ουσία της κατ’ αυτού απαίτησης του

αντιδίκου του. Κρίθηκε, άλλωστε, ότι η νομοθετι-

κή ρύθμιση του άρθρου 20 του ν. 3301/04 περί μη

εκτελέσεως ορισμένων εκτελεστών τίτλων του άρ-

θρου 904 § 2 ΚΠολΔ έναντι των Δημοσίου, ΟΤΑ

κ.λπ., είναι, ως προς τις διαταγές πληρωμής, ανί-

σχυρη ως αντισυνταγματική34.

_________

ΜΟΣ, ΔΕΕ 2005. 1208, Αρμ 2006. 441, Δ 2006. 529, Δ

2005. 1267). Αναγκαστική εκτέλεση κατά ΟΤΑ βάσει δι-

αταγής πληρωμής. Απορρίπτει αίτηση αναστολής εκτέ-

λεσης Δήμου με βάση διαταγή πληρωμής, ποσού οφει-

λομένου από εκτέλεση υπερσυμβατικών εργασιών από

την καθής Α.Ε., ως αντικείμενη στο άρθρο 2 § 3 του Διε-

θνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώ-

ματα σε συνδυασμό με το άρθρο 20 του Συντάγματος

και το άρθρο 6 της ΕΣΔΑ.

34. Βλ. ΑΠ 2347/2009 ΝΟΜΟΣ και ΕφΑΔ 2008. 103

με σχόλια Σ π . Α ν δ ρ ί τ σ ο υ , ΝοΒ 58. 1172 με σχόλια

Ε μ μ . Γ ι α ν ν α κ ά κ η και ΧρΙδΔ 2011. 115 με σχόλια

Ε λ έ ν η ς Τ σ ο υ ν ά κ ο υ - Ρ ο υ σ ι ά , ΕλΣυν Πρ. 77 της

7ης συνεδρ. της 3.3.2011 ΝΟΜΟΣ, ΕφΑθ 4486/06

ΝΟΜΟΣ και ΝοΒ 55. 679 με παρατηρήσεις Η λ ί α

Κ ω ν σ τ α ν τ ό π ο υ λ ο υ , ΕφΑθ 1837/07 ΝοΒ 55. 1143

με παρατηρήσεις τ ο υ ί δ ι ο υ , Χ. Χ ρ υ σ α ν θ ά κ η ς Δ

37. 317 επ., Κ. Χ ο ρ ο μ ί δ η ς «Η Αναγκαστική Απαλλο-

δ.- Με την απόφαση 605/200735 το Ελεγκτικό

Συνέδριο (Ολ.) έκρινε σχετικά με τις χορηγίες των

προέδρων κοινοτήτων, που έχουν συνενωθεί σε

δήμους, και αναπροσαρμογή κατά τα καθορισθέ-

ντα με την ΥΑ 23891 OΛ/1998 έξοδα παράστασης.

Με τη δημοσίευση της Υπουργικής απόφασης αυ-

τής, γεννήθηκε η αξίωση των συνταξιούχων προέ-

δρων κοινοτήτων για αναπροσαρμογή της χορη-

γίας τους από 1.1.1998 και μέχρι να τροποποιηθεί

η απόφαση αυτή, η οποία έγινε με το άρθρο 10 του

ν. 2703/1999. Η διάταξη της § 2 του άρθρου 10 του

νόμου 2703/1999, κατά το μέρος που με αυτή κα-

ταλύεται αναδρομικά η αξίωση για αναπροσαρ-

μογή χορηγιών, έστω και αν δεν προσκρούει στην

αρχή της ισότητας, αντίκειται στις διατάξεις του

άρθρου 1 του Πρώτου Προσθέτου Πρωτοκόλλου

της ΕΣΔΑ και δεν μπορεί να εφαρμοστεί.

ε.- Με τις αποφάσεις ΣτΕ 3319-3320/201036 (Ολ.)

_________

τρίωση», δ΄ έκδοση, § 217.IV, σ. 1320, πρβλ. και ΑΕΔ 18.

2005 ΝΟΜΟΣ και ΕΔΚΑ 2006. 1132052/2012 ΕφΑθ.

35. ΕΔΔΔ 2008. 164.

36. Το δικαστήριο έκρινε ότι: «Επειδή, στο άρθρο 6

§ 1 της Ευρωπαϊκής Συμβάσεως για τα Δικαιώματα του

Ανθρώπου (ΕΣΔΑ – ν.δ. 53/1974 - «Σύμβαση της Ρώμης

περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων» - 256 Α΄) που θεσπίζει

το ατομικό δικαίωμα σε δικαστική προστασία σύμφωνα

με τις αρχές της χρηστής απονομής της δικαιοσύνης

(«αρχή της δίκαιης δίκης»), ορίζονται τα ακόλουθα: …

το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Αν-

θρώπου (εφεξής ΕΔΔΑ) έχει κρίνει τα εξής: Από την ε-

πίμαχη διάταξη προκύπτει, κατ’ αρχάς, ότι καθένας έ-

χει το δικαίωμα, η υπόθεσή του να εξετασθεί από «δι-

καστήριο», το οποίο πρέπει να λειτουργεί με τις εγγυή-

σεις της ανεξαρτησίας, της αμεροληψίας και της δημο-

σιότητας, όταν αυτό αποφαίνεται είτε «επί των αμφι-

σβητήσεων επί των δικαιωμάτων και υποχρεώσεών του

αστικής φύσεως», είτε «επί του βασίμου πάσης εναντίον

του κατηγορίας ποινικής φύσεως». Ως «δικαστήριο» δε,

κατά την έννοια της επίμαχης διατάξεως, όπως αυτή έ-

χει ερμηνευθεί, με πλούσια νομολογία, νοείται το όρ-

γανο εκείνο, το οποίο, αποφαίνεται, επί των υπαγομέ-

νων στην αρμοδιότητά του υποθέσεων, επί τη βάσει της

κειμένης νομοθεσίας παγίως και όχι σε συγκεκριμένες

περιπτώσεις και μετά την τήρηση ορισμένης διαδικασί-

ας, η οποία πρέπει να τελεί υπό ορισμένες εγγυήσεις. Οι

εγγυήσεις αυτές συνίστανται, εκτός της αμεροληψίας

που πρέπει να έχει με τρόπο θεσμικά κατοχυρωμένο

έναντι των διαδίκων το εν λόγω όργανο (τήρηση ίσων

αποστάσεων από τους διαδίκους), της ανεξαρτησίας του

από τη Διοίκηση και τα άλλα συντεταγμένα όργανα της

Πολιτείας, εγγυήσεις σε ό,τι αφορά ιδίως τη σύνθεση

του οργάνου, τον διορισμό των μελών του, τη διάρκεια

ΝοΒ 60 179


ακυρώθηκαν, λόγω παράβασης του άρθρου 6 της

ΕΣΔΑ και της συνταγματικά επιτασσόμενης αρ-

χής της δημόσιας διεξαγωγής των συνεδριάσεων,

αποφάσεις της Αρχής Διασφάλισης Απορρήτου

των Επικοινωνιών (ΑΔΑΕ), με τις οποίες επιβλή-

θηκαν πρόστιμα σε δύο εταιρίες για παραβάσεις

της νομοθεσίας περί απορρήτου των επικοινω-

νιών, και ειδικότερα για πράξεις και παραλείψεις

αυτών, σχετικά με την παρακολούθηση τηλεφωνι-

κών συνδιαλέξεων και την υποκλοπή του περιε-

χομένου τους.

2.3.- Ισότητα των διαδίκων – Ισότητα των όπλων

Η αρχή του κράτους δικαίου ανάγεται σε βα-

σική αρχή διασφαλίσεως της νομιμότητας, δηλαδή

της τηρήσεως όχι μόνο των νόμων, αλλά και της

επιδιώξεως αυτής της ιδέας του δικαίου υπό ουσι-

αστική πλέον έννοια και περιεχόμενο, και ενέχει

αντίστοιχη θεσμική-συνταγματική εγγύηση. Βασι-

κό όμως χαρακτηριστικό του κράτους δικαίου εί-

ναι η ισονομία, δηλαδή η ισότητα όλων όσων υ-

πόκεινται στην έννομη τάξη.

Η αρχή της ισότητας37, η οποία από τους αρ-

χαίους χρόνους ταυτίζεται με την έννοια της Δη-

μοκρατίας38 και της Δικαιοσύνης, προβλέπεται

στο άρθρο 4 § 1 του Συντάγματος το οποίο επι-

τάσσει τόσο την ισότητα όλων έναντι του νόμου,

όσο και του νόμου έναντι των υποκείμενων στην

_________

της θητείας τους και τους λόγους εξαίρεσης ή παύσης

τους, του παγίου και όχι περιστασιακού ή ad hoc χαρα-

κτήρα του, στην εκ μέρους του οργάνου αυτού εφαρμο-

γή κανόνων δικαίου, στην δεσμευτικότητα των αποφά-

σεών του και, τέλος, στην θεμελιώδη για την λειτουργία

κάθε Δικαστηρίου αρχή της δημοσιότητας των συνε-

δριάσεών του (πρβλ. αποφάσεις ΕΔΔΑ, Β. and Ρ. κατά

Ηνωμένου Βασιλείου).

37. «Τοις πολίταις τα ίσα είναι».

38. Θ ο υ κ υ δ ί δ η , ΙΣΤ Β 37, Περικλέους Επιτάφιος

«Χρώμεθα γαρ πολιτεία ου ζηλούση τους των πέλας

νόμους, παράδειγμα δε μάλλον αυτοί όντες τίσιν ή

μιμούμενοι ετέρους, και όνομα μεν δια το μη ες ολί-

γους αλλ’ ες πλείονας οικείν δημοκρατία κέκληται,

μετέστι δε κατά μεν τους νόμους προς τα ίδια διάγο-

ρα πάσι το ίσον, κατά δε την αξίωσιν, ως έκαστος εν

τω ευδοκιμει, ουκ από μέρους το πλέον ες τα κοινά η

απ’ αρετής προτιμάται, αυδ’ αυ κατά πενίαν, έχων γε

τι αγαθόν δράσαι την πόλιν, αξιώματος αφάνεια κε-

κώλυται».

έννομη τάξη39. Καθιερώνει δηλαδή, με αυξημένη

τυπική ισχύ, την υποχρέωση της ίσης μεταχείρισης

ιδίων περιπτώσεων και της μη όμοιας μεταχείρι-

σης περιπτώσεων στον βαθμό και την έκταση που

είναι διαφορετικές. Η αρχή πάλι της ασφάλειας

του δικαίου και των συναλλαγών προϋποθέτει την

τήρηση των αρχών του κράτους δικαίου και βε-

βαίως της αρχής της ισότητας.

Παρεκκλίσεις ή εξαιρέσεις από την αρχή αυτή

δεν είναι παραδεκτές κατά το ισχύον Σύνταγμα.

Αυτό σημαίνει ότι ο κοινός νομοθέτης κανονικά

δεν μπορεί να παραβεί τη συνταγματική επιταγή

περί ισονομίας, σε κάθε δε περίπτωση η δικαστική

εξουσία, μέσω της ασκήσεως του διάχυτου ελέγ-

χου40 της συνταγματικότητας που εμπίπτει στην

αρμοδιότητα των δικαστηρίων41, οφείλει να απο-

τρέψει οποιαδήποτε παραβίαση της αρχής της ι-

σότητας και να μην εφαρμόσει στη συγκεκριμένη

υπόθεση που δικάζεται κανόνα του δικονομικού ή

του ουσιαστικού δικαίου που βρίσκεται σε αντίθε-

ση με την παραπάνω αρχή. Εν τούτοις, γίνεται δε-

κτό τόσο στη θεωρία όσο και στη νομολογία των

δικαστηρίων ότι η αρχή της ισότητας δεν είναι α-

νεπίδεκτη περιορισμών στο πεδίο τουλάχιστον του

ουσιαστικού δικαίου, ενώ τελικά κάμπτεται κατ’

αποτέλεσμα, εφ’ όσον και στην έκταση που οι επι-

βαλλόμενοι από τον κοινό νομοθέτη περιορισμοί

εξυπηρετούν «γενικότερο δημόσιο συμφέρον». Ο

Αριστοτέλης42 χαρακτηρίζει το δημόσιο συμφέρον

ως το πολιτικόν δίκαιον - «έστι δε το πολιτικόν

αγαθόν το δίκαιον, και τούτο πάλιν το κοινό

συμφέρον». Το δημόσιο δίκαιο43 έχει δικαιολογη-

τική βάση την αρχή44 «πότερον τω νομοθέτη νο-

μοθετητέον τίθεσθαι τους ορθοτάτους νόμους …

Το δ’ ορθόν ληπτέον ίσως, το δ’ ίσως ορθόν προς

το της πόλεως όλης συμφέρον και προς το κοινόν

των πολιτών».

Παρατηρείται το φαινόμενο, μέσω της επικλή-

_________

39. Βλ. Π λ ά τ ω ν , Μενέξενος 238.

40. Ο οποίος αποτελεί «Συνταγματικό Κεκτημένο»

που έρχεται από τα πρώτα Συντάγματα των αγωνιστών

του ΄21.

41. Βλ. Σ α κ ε λ α ρ ο π ο ύ λ ο υ , Ο έλεγχος της συ-

νταγματικότητας των νόμων σε www.nomosphysis.

org.gr

42. Πολιτικά 1282b.

43. Βλ. Ε π . Σ π η λ ι ω τ ό π ο υ λ ο , Εγχειρίδιο Διοι-

κητικού Δικαίου, εκδ. Σάκκουλα, Αθήναι 1982, σ. 21.

44. Βλ. Α ρ ι σ τ ο τ έ λ η ς , Πολιτικά 1283b.


σεως της ανάγκης για τη θεραπεία διάφορων κοι-

νωνικοπολιτικών σκοπών και καταστάσεων, να

επέρχεται, κατά τη θέσπιση κανόνων ουσιαστικού

δικαίου, διάσπαση της αρχής της ισότητας. Μέσα

στα πλαίσια των κρατουσών κοινωνικοπολιτικών

και οικονομικών συνθηκών, όπως αυτές διαμορ-

φωθήκαν από τη δημιουργία του Νεοελληνικού

Κράτους, αλλά και την ύπαρξη πραγματικών και

ενίοτε επιτακτικών ζητημάτων, επί μακρόν το

Κράτος νομοθετούσε θέτοντας το Ελληνικό Δημό-

σιο εκτός των δικονομικών πλαισίων που ισχύουν

για όλους τους λοιπούς διαδίκους. Η σχετική νο-

μοθεσία είναι διάσπαρτη σε πληθώρα νομοθετι-

κών κειμένων, με κυριότερο το κωδικοποιημένο

διάταγμα της 26.6/10.7.1944 «Περί κώδικος των

νόμων περί δικών του Δημοσίου».

Η αξίωση παροχής έννομης προστασίας του

άρθρου 20 του Συντάγματος αποτελεί κατοχυρω-

μένο ατομικό δικαίωμα, το οποίο η Οικουμενική

Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (10.12.

1948) αναφέρει στο άρθρο 8 και το κατοχυρώνει

στα άρθρα 5 § 3, 6, 13 η ΕΣΔΑ. Περαιτέρω, η θεμε-

λιώδης συνταγματική αρχή της ισότητας του άρ-

θρου 4 του Συντάγματος αποτελεί αναμφισβήτη-

τα, πέραν των άλλων, και θεμελιώδη δικονομικό

κανόνα στο σύστημα απονομής της Δικαιοσύνης

στον τόπο μας. Έτσι, οι δικονομικές διατάξεις δεν

επιτρέπεται να καθιερώνουν αποκλίνουσα ρύθμι-

ση των αυτών διαδικαστικών φαινομένων.

Ο κανόνας της δικονομικής ισότητας45 των δι-

αδίκων, αποτελεί πάγια ρύθμιση του δικονομικού

μας συστήματος46, καθιερώθηκε με το άρθρο 76 § 1

του Κώδικα Πολιτικής Δικονομίας του 183447.

Στον ισχύοντα Κώδικα Πολιτικής Δικονομίας α-

ναφέρεται στο άρθρο 110 ότι: «Οι διάδικοι έχουν τα

αυτά δικαιώματα και τας αυτάς υποχρεώσεις και είναι ί-

σοι ενώπιον του δικαστηρίου». Η ίδια διάταξη που

καθιερώνει την ισότητα των διαδίκων επαναλαμ-

βάνεται στον ισχύοντα Κώδικα Διοικητικής Δικο-

νομίας, στο άρθρο 40 του ν. 2717/ 1999, αλλά και

στο άρθρο 47 § 1 ΚΦΔ (π.δ. 331/ 1985). Η διάταξη,

αναμφισβήτητα, σημαίνει την απονομή των ιδίων

ακριβώς δικαιωμάτων και υποχρεώσεων, ανεξάρ-

_________

45. Βλ. Κ. Δ. Κ ε ρ α μ ε ύ ς , «Αστικό Δικονομικό Δί-

καιο», Γενικό Μέρος, εκδόσεις Σάκκουλα 1986, σ. 95.

46. Βλ. Β. Ρ ή γ α , Η δικανική ισότητα κατά τη ΕΣΔΑ

και τα δικονομικά προνόμια του Ελληνικού Δημοσίου.

ΕλλΔνη 2003. 302.

47. Βλ. ΑΠ 74/1847, 5/1866.

τητα από την ιδιότητα του διαδίκου ως φυσικού ή

νομικού προσώπου (και οπωσδήποτε και του Δη-

μοσίου) ή τη θέση του στη δίκη ως επιτιθεμένου ή

αμυνομένου.

Η ισότητα των διαδίκων48 εξασφαλίζεται άλ-

λωστε και από τον συνδυασμό του άρθρου 6 της

ΕΣΔΑ με το άρθρο 14 αυτής.

Στο άρθρο 14 της ΕΣΔΑ απαγορεύονται οι δι-

ακρίσεις ως προς την απόλαυση των κατοχυρωμέ-

νων δικαιωμάτων και ελευθεριών. Το άρθρο αυτό

δεν λειτουργεί αυτόνομα, αλλά μόνο σε συνδυα-

σμό προς κάποια άλλη ουσιαστική διάταξη της

ΕΣΔΑ. Η αρχή της ισότητας των διαδίκων, εκφρά-

ζεται με την ίση μεταχείριση από τον νόμο των

διαδίκων, δηλαδή, της «ισότητας των όπλων». Η

δικονομική ισότητα των διαδίκων μαζί με την αρ-

χή του φυσικού δικαστή και το δικαίωμα ακροά-

σεως αποτελούν τις απαράβατες προϋποθέσεις

πάνω στις οποίες στηρίζεται η «δίκαιη δίκη» του

άρθρου 6 § 1 της ΕΣΔΑ, σύμφωνα με την οποία:

«Παν πρόσωπον έχει δικαίωμα όπως η υπόθεσίς

του δικασθή δικαίως, δημοσία και εντός λογικής

προθεσμίας υπό ανεξαρτήτου και αμερολήπτου

δικαστηρίου …».

Όπως έχει ερμηνευθεί η διάταξη του άρθρου 6

§ 1 της ΕΣΔΑ, η έννοια του όρου «δικαίως» δεν

αναφέρεται στην ορθότητα της αποφάσεως, αλλά

στην έγκαιρη, ουσιαστική και αδιάβλητη υπό δι-

κονομικές εγγυήσεις διεξαγωγή της δίκης49. Το

άρθρο 6 της ΕΣΔΑ αναφέρεται ρητά μόνο σε α-

στικές και σε ποινικές δίκες.

Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων

του Ανθρώπου, με την πάγια νομολογία του, έχει

διευρύνει σημαντικά το πεδίο εφαρμογής του άρ-

θρου αυτού, δεχόμενο ότι ως αστικές νοούνται ό-

λες οι δίκες που έχουν αντικείμενο ή επιπτώσεις

επί αστικών γενικά δικαιωμάτων. Έτσι, θεωρεί ως

αστικές και τις ενώπιον των διοικητικών δικαστη-

_________

48. Με εξαιρετικές σκέψεις για την αντισυνταγματι-

κότητα των διατάξεων του Κώδικα Διοικητικής Δικο-

νομίας, για το αναλογικό παράβολο έφεσης σε φορολο-

γικές υποθέσεις η ΟλΣτΕ 3470/2007, (βλ ΛΟΓΙΣΤΗΣ

2008/342, ΔΦΟΡΝ 2008/345 και ιδία της μειοψηφίας

για την θέσπιση του παραβόλου, με το άρθρο 277 του

Κώδικος Διοικητικής Δικονομίας, ως προϋποθέσεως

παραδεκτού της εφέσεως. Βλ όμως και 1619/2012 ΣΤΕ,

601/2012 ΣΤΕ (Ολ.).

49. Βλ. ΔΣΑ «Η Προστασία των δικαιωμάτων του

ανθρώπου στην Ευρώπη», Αθήνα 2006 σ. 65.


ρίων, του Ελεγκτικού Συνεδρίου ή των πειθαρχι-

κών Συμβουλίων, αλλά και τις διαφορές από επι-

βολή ασφαλιστικών εισφορών κ.λπ. δίκες, αρκεί το

αντικείμενο ή οι συνέπειές τους να είναι περιου-

σιακές ή να επάγονται κυρώσεις επί αστικών δι-

καιωμάτων. Αν δεν υφίσταται το αυτονόητο δι-

καίωμα στην ισότιμη δίκη σε όλους τους διαδί-

κους, τότε αναμφισβήτητα δεν υφίσταται «δίκαιη

δίκη».

Το Ελληνικό Δημόσιο με μεγάλο αριθμό νομο-

θετικών ρυθμίσεων έχει επιτύχει σε υπέρ αυτού ε-

ξαιρετικές ρυθμίσεις που αποκλίνουν της δικονο-

μικής ισότητας. Ο λόγος της υπάρξεως τέτοιων ε-

ξαιρετικών ρυθμίσεων είναι η επίκληση λόγων

«δημοσίου συμφέροντος», που αναμφισβήτητα σε

κάποιες περιπτώσεις είναι δυνατόν να γίνουν α-

νεκτοί, σε κάθε όμως περίπτωση πρέπει να εξετά-

ζονται υπό το πνεύμα της ΕΣΔΑ και της αρχής του

κράτους δικαίου, η οποία διατρέχει οριζόντια όλη

την έννομη τάξη, αλλά και της αρχής της αναλο-

γικότητας. Η απόκλιση από τη δικονομική ισότη-

τα των διαδίκων δεν είναι επιτρεπτή, ακόμη και

όταν διάδικος είναι το Δημόσιο, οι Ο.Τ.Α.

Η αξίωση παροχής έννομης προστασίας του

άρθρου 20 του Συντάγματος αποτελεί κατοχυρω-

μένο ατομικό δικαίωμα, το οποίο η Οικουμενική

Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (10.12.

1948) αναφέρει στο άρθρο 8 και κατοχυρώνει στα

άρθρα 5 § 3, 6, 13 η ΕΣΔΑ.

Περαιτέρω η θεμελιώδης συνταγματική αρχή

της ισότητας του άρθρου 4 του Συντάγματος, απο-

τελεί αναμφισβήτητα πέραν των άλλων και θεμε-

λιώδη δικονομικό κανόνα στο σύστημα απονομής

της Δικαιοσύνης στον τόπο μας. Έτσι οι δικονομι-

κές διατάξεις δεν επιτρέπεται να καθιερώνουν α-

ποκλίνουσα ρύθμιση των αυτών διαδικαστικών

φαινομένων.

Το Ελληνικό Δημόσιο με μεγάλο αριθμό νομο-

θετικών ρυθμίσεων έχει επιτύχει σε υπέρ αυτού

ρυθμίσεις: «Οθωμανικής εμπνεύσεως και λογικής

κάθε είδους και μορφής προνόμια ...»50.

Παρατηρείται το φαινόμενο, μέσω της επι-

κλήσεως της ανάγκης για τη θεραπεία διάφορων

_________

50. Βλ. Καθηγητής Ν ί κ ο ς Ν ί κ α ς , εισήγηση «Η

αρχή της ισότητας των όπλων και τα διαδικαστικά

προνόμια του Δημοσίου στην πολιτική δίκη», Εθνική

Σχολή Δικαστών «Τα προνόμια του Δημοσίου στο Κρά-

τος Δικαίου», Θεσσαλονίκη 20.10.2003.

κοινωνικοπολιτικών σκοπών και καταστάσεων, να

επέρχεται, κατά τη θέσπιση κανόνων ουσιαστικού

δικαίου, διάσπαση της αρχής της ισότητας.

Τροχοπέδη στην αξίωση παροχής έννομης

προστασίας του άρθρου 20 του Συντάγματος, εί-

ναι η συνεχής επιβολή νομοθετικών μέτρων που

δυσχεραίνουν την πρόσβαση στη Δικαιοσύνη, τε-

τοια είναι η νομοθετική καθιερωση υψηλού πα-

ραβόλου51,προκαταβολής φόρου κλπ.

Με την απόφαση 1619/2012 ΣΤΕ (Ολομ)52, Συ-

νταγματική κρίθηκε η ρύθμιση του άρθρου 22 του

ν. 3900/2010, η οποία προστέθηκε στο άρθρο 93

του Κώδικα Διοικητικής Δικονομίας, κατά την

οποία ο φορολογούμενος έχει υποχρέωση να κα-

ταβάλει το 50% του οφειλομένου κατά την πρωτό-

δικη απόφαση φόρου για την παραδεκτή άσκηση

της έφεσης, καθώς και υποχρέωση καταβολής πα-

ραβόλου ύψους 2% επί του αντικειμένου της δια-

φοράς.

2 . 4 . 1 . - Τ ο δ ί κ α ι ο τ η ς α ν ά γ κ η ς « S a l u s

p o p u l i s u p r e m a l e x e s t o » .

«Ουδείς ανάγκης μείζον ισχύει νόμος53»

Μ έ ν α ν δ ρ ο ς , 4ος αιών π.Χ., Αρχαίος Έλλη-

νας ποιητής.

2.4.1.1- Η ετυμολογία της λέξης ανάγκη κατά

τον Αριστοτέλη στο έργο του «Μετά τα Φυσικά»,

ορίζεται ως: «…η ανάγκη είναι αρχή κινούσα ή εμπο-

δίζουσα την πράξη που προέρχεται από την ελεύθερη

βούληση και τη σκέψη …».

Κατά το Θαλή το Μιλήσιο: «Δεινής ανάγκης ου-

δέν ισχυρότερον..». Η πρώτη αναφορά στο δίκαιο

της ανάγκης καταγράφεται στον Κικέρωνα (450

_________

51. Βλ. Απόφαση 601/2012 ΣΤΕ (Ολ.) ΝΟΒ 2012. 376.

Το αναλογικό παράβολο της § 3 του άρθρου 277 του

ΚΔΔ, όπως αντικαταστάθηκε με το άρθρο 45 του ν.

3900/2010, δεν ισχύει στις φορολογικές και τελωνειακές

διαφορές που ήσαν εκκρεμείς την 1.1.2011. Το ανακα-

θορισθέν ποσό των εκατό ευρώ, που πρέπει να κατα-

βληθεί για την προσφυγή μέχρι την πρώτη συζήτηση

της υποθέσεως, και αφορά όλες τις προσφυγές που

συζητούνται υπό την ισχύ του ν. 3900/2010, ανεξαρτή-

τως του χρόνου άσκησης αυτών, κρίθηκε ότι δεν α-

ντίκειται στο Σύνταγμα και την ΕΣΔΑ

52. ΝοΒ 2012/1263)

53. Μτφρ.: Δεν υπάρχει νόμος που να υπερισχύει

της ανάγκης.


π.Χ.) ως “salus populi suprema lex esto” (η σωτη-

ρία της πατρίδος ο υπέρτατος νόμος). Σύμφωνα με

τη Ρωμαϊκή Δωδεκάδελτο η Σύγκλητος είχε την

εξουσία, όταν επιβάλλονταν από λόγους εξαιρετι-

κής απειλής κατά της δημόσιας τάξεως και ασφά-

λειας, να παραβλέπει τις διατάξεις του ρωμαϊκού

δικαίου εκδίδοντας “Senatum Consultum

Ultimum” (SCU). Το SCU αποτελούσε διαπιστω-

τική πράξη νομοθετικού περιεχομένου με την ο-

ποία διαπιστωνόταν η πραγματική κατάσταση

που έδινε τη δυνατότητα να παρακάμπτεται η αρ-

χή της νομιμότητας .

Στο 14ο αι. μ.Χ. στο Αγγλικό Δίκαιο συναντάμε

τα Statutes of Proclamation, με τα οποία όποτε έ-

κρινε το Συμβούλιο του Στέμματος ότι υπήρχε

ανάγκη, ο Βασιλιάς εξέδιδε αναγκαστικά νομοθε-

τικά διατάγματα χωρίς την άδεια της Βουλής. Η

έκτακτη αυτή εξουσία του Βασιλιά περιορίστηκε

το 1628 με την Petition of Rights. Η θεωρία της

Ragion di Stato έχει τις απαρχές της στον Machia-

velli, και μέσα από τους Γάλλους νομικούς του

16ου και 17ου αιώνα, φθάνει στο ανώτερο σημείο

της εννοιολογικής της επεξεργασίας με τις γερμα-

νικές θεωρίες του «Κράτους - δύναμη» του 19ου

αιώνα (Machtstaatsgedanke).

Η επίκληση του δικαίου της ανάγκης στη Γαλ-

λική Επανάσταση ήταν η ανακήρυξη του Ναπο-

λέοντα ως ισοβίου πρώτου Ύπατου με διάταγμα

της Γερουσίας. Ο Ναπολέων το 1815 εισήγαγε το

δίκαιο της ανάγκης σαν θετό κανόνα δικαίου με

προσθήκη σαν παράρτημα στο νόμο περί πολιορ-

κίας. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, που αποτελεί

έκφραση συνταγματικής δικτατορίας είναι το Σύ-

νταγμα της Βαϊμάρης, που έδινε το δικαίωμα στον

Πρόεδρο της Δημοκρατίας, σε περιπτώσεις ανά-

γκης, τη δυνατότητα διάλυσης του Κοινοβουλίου.

Αυτή ακριβώς την ρύθμιση εκμεταλλεύτηκε μετά

το θάνατο του Γερμανού Προέδρου Χίντεμπεργκ ο

Αδόλφος Χίτλερ, που ασκούσε ως Καγκελάριος

καθήκοντα Προέδρου, ενεργοποίησε τις σχετικές

διατάξεις και κατέστη δικτάτορας του τρίτου Ράιχ.

2.4.1.2- Το Δίκαιο της Ανάγκης εμφανίζεται στο

μυστικό Ψήφισμα της Επιδαύρου το 1823, το ο-

ποίο εξεδόθη μόλις είχε ψηφισθεί ο νόμος της Επι-

δαύρου από τη Συντακτική Συνέλευση, με σκοπό

τη μη εφαρμογή του νόμου της Επιδαύρου σε πε-

ρίπτωση εκτάκτου ανάγκης. Τον Ιανουάριο του

1828 η Βουλή των Ελλήνων κατήργησε το Σύ-

νταγμα με επίκληση του δικαίου της ανάγκης «ε-

πικείμενον κίνδυνον για την Πατρίδα». Το Σύ-

νταγμα του 1844 είναι δημιούργημα του δικαίου

της ανάγκης, διότι ήταν προϊόν της λαϊκής εξε-

γέρσεως που οδήγησε την Εθνοσυνέλευση στην

ψήφιση Συντάγματος. Το δίκαιο της ανάγκης

χρησιμοποιήθηκε πάρα πολλές φορές στη συνταγ-

ματική μας ιστορία μέσω ψηφισμάτων, αναγκα-

στικών νόμων και πραξικοπημάτων, που οδήγη-

σαν τελικά στη δικτατορία της 21ης Απριλίου του

1967 δια της εφαρμογής του άρθρου 91 του Συ-

ντάγματος του 1952.

2.4.1.3- Η θεμελιωδέστερη εγγύηση της προ-

στασίας του Πολιτεύματος είναι ο έλεγχος της συ-

νταγματικότητας των νόμων, ο οποίος συνδέεται

με την αρχή του Κράτους Δικαίου, την οποία ολο-

κληρώνει και υλοποιεί.

Παράλληλα το δίκαιο της ανάγκης ενυπάρχει

σε κάθε νομικό σύστημα προς θωράκιση της έννο-

μης τάξης από κινδύνους που προοιωνίζουν την

κατάρρευσή της. Όταν οι θεμελιώδεις διατάξεις

του Συντάγματος απειλούνται και κινδυνεύουν

να ανατραπούν ενυπάρχει σύμφυτη εξουσία για

τη διασφάλιση της συνταγματικής τάξης με προ-

σφυγή στο δίκαιο της ανάγκης. Το δίκαιο της α-

νάγκης έχει ως λόγο και μόνο την προστασία της

λειτουργίας των συνταγματικών θεσμών και όχι

την υπερφαλάγγιση των διατάξεων του Συντάγ-

ματος.

Τα μέτρα που λαμβάνονται βάσει του δικαίου

της ανάγκης δεν μπορεί παρά να έχουν μόνο

προσωρινό χαρακτήρα και χρονικά να ταυτίζο-

νται με τη χρονική διάρκεια της εξαιρετικής κατά-

στασης, ενώ έχουν σαν αντικείμενο τη συμπλήρω-

ση των ελλείψεων στη λειτουργία των συνταγμα-

τικών θεσμών, που δημιουργείται από τις εξαιρε-

τικές και έκτακτες περιστάσεις. Τα μέτρα λοιπόν

που λαμβάνονται δεν μπορεί σε καμία περίπτωση

να παραβιάζουν τις διατάξεις του Συντάγματος

που αναφέρονται στα ατομικά δικαιώματα και

στις ελευθερίες, όπως και αυτές που αφορούν τη

λειτουργία του Πολιτεύματος.

Κατά το Μάνεση το δίκαιο της ανάγκης βρί-

σκει τη νομιμοποίησή του στον πρωταρχικό σκοπό

της πολιτειακής οργάνωσης, δηλαδή στη διασφά-

λιση της κρατικής υπόστασης. Με αυτόν τον τρό-

πο ανάγει σε θετικό κανόνα δικαίου το δίκαιο της

ανάγκης που συμπληρώνει τα κενά των σχετικών

συνταγματικών διατάξεων. Η άποψη αυτή θεωρεί

το περιεχόμενο του Συντάγματος σαν ένα εξελισ-


σόμενο κείμενο που συμπληρώνεται και προσαρ-

μόζεται με το χρόνο (θεωρία περί εξέλιξης γνω-

στής και ως αλλοίωσης του περιεχομένου του Συ-

ντάγματος).

Σύμφωνα με το Μάνεση, η κατάσταση ανάγκης

δεν εφαρμόζεται σε περίπτωση καταλύσεως της

εννόμου τάξεως, αλλά σε περιπτώσεις που τίθεται

σε διακινδύνευση η Πολιτεία, πάντοτε μαζί με την

Κοινωνία.

2.4.1.4- Η διασφάλιση της λειτουργίας των θε-

σμών και η ομαλή εξέλιξη της λειτουργίας της Πο-

λιτείας, επιβάλλουν σε εντελώς εξαιρετικές περι-

πτώσεις, μέσα στα πλαίσια της λειτουργίας του

δημοκρατικού πολιτεύματος, την προσφυγή στο

«δίκαιο της ανάγκης», ως μέσο διάσωσης απο-

κλειστικό της λειτουργίας του Κράτους, όπως α-

ναγνωρίζεται σε καθιερωμένες δικαιϊκές αρχές σε

πολλές Χώρες.

Όλα σχεδόν τα δημοκρατικά Συντάγματα προ-

βλέπουν την ύπαρξη ενός «Συνταγματικού Δικαίου

της ανάγκης» που τίθεται προσωρινά σε ισχύ σε

εξαιρετικές καταστάσεις και για όσο διαρκούν αυ-

τές, πάντοτε υπό την σκέπη της αρχής της νομιμό-

τητας.

Το ίδιο ισχύει και για την Ευρωπαϊκή Σύμβαση

των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, η οποία στο άρ-

θρο 15 παρέχει τη δυνατότητα στα συμβαλλόμενα

Κράτη σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης να λαμ-

βάνουν μέτρα κατά παράβαση των περί θεμελιω-

δών δικαιωμάτων διατάξεων της Σύμβασης, μόνο

όμως στο απολύτως αναγκαίο μέτρο που επιβάλ-

λεται από τις συνθήκες της κατάστασης αυτής.

Όπως είναι γνωστό, το άρθρο 15 ή, μάλλον πιο

σωστά, οι εγγυήσεις που αποτρέπουν την κατα-

στρατήγησή του, βρήκαν εφαρμογή στην περίφη-

μη «ελληνική υπόθεση», στην οποία η Ευρωπαϊκή

Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων έκρινε ότι η

χούντα των συνταγματαρχών στην Ελλάδα προ-

σχηματικά επικαλέστηκε το άρθρο αυτό για να δι-

καιολογήσει την αναστολή των συνταγματικών

εγγυήσεων.

2.4.1.5- Οι Δικηγορικοί Σύλλογοι, σύμφωνα με

τον διφυή χαρακτήρα τους (ΣτΕ 1443/1993), όπως

είχαν δικαίωμα αλλά και υποχρέωση, σύμφωνα με

τις διατάξεις του άρθρου 199 του Κώδικα περί Δι-

κηγόρων, προσέφυγαν μαζί με μέλη τους και άλ-

λους Επαγγελματικούς και Επιστημονικούς φο-

ρείς, ενώπιον του Συμβουλίου της Επικρατείας,

κατά εκτελεστών πράξεων που είχαν εκδοθεί σε

υλοποίηση του ανωτέρω νομοθετικού πλαισίου.

Δίκαιο έκτακτης ανάγκης συνιστούν οι νόμοι

του μνημονίου συνεργασίας, απαντά η Κυβέρνη-

ση στις Αιτήσεις Ακυρώσεως που είχαν καταθέσει

στο ΣτΕ, ο Δικηγορικός Σύλλογος Αθηνών, η

ΑΔΕΔΥ και άλλοι φορείς κατά του Μνημονίου,

επί των οποίων εκδόθηκε η με αριθμό 668/201254.

Ενόψει της συζήτησης των Αιτήσεων Ακυρώ-

σεως αυτών, στις 23 Νοεμβρίου 2010, το Υπουρ-

γείο Οικονομικών κατέθεσε στην Ολομέλεια του

ΣτΕ έκθεση, με τις θέσεις του, αναφέροντας μεταξύ

άλλων ότι: «οι ρυθμίσεις των νόμων 3833/2010

και 3845/2010 συνιστούν δίκαιο έκτακτης ανά-

γκης θεσπισμένο για την προστασία του εθνικού

συμφέροντος και ειδικότερα για την προστασία

της ελληνικής οικονομίας από την κατάρρευση

και τη διασφάλιση χρηματοδοτήσεως των δημό-

σιων πολιτικών στους τομείς της εθνικής ασφά-

λειας, της παιδείας, της υγείας και της κοινωνι-

κής ασφάλισης».

Επιπλέον, σύμφωνα με το Υπουργείο Οικονο-

μικών, τα οικονομικά μέτρα που επιβλήθηκαν ή-

ταν «απολύτως αναγκαία, διότι αν δεν είχαν ληφ-

θεί, είναι πλέον βέβαιο ότι θα υπήρχε αδυναμία

πληρωμής μισθών και συντάξεων».

Σημειώνεται επίσης στην έκθεση ότι «τα μέτρα

αυτά είναι κατάλληλα αφού συμβάλλουν άμεσα

στην περιστολή των δημοσίων δαπανών και συν-

δυάζονται με ευρύ δανεισμό υπό όρους σαφώς

καλύτερους εκείνων της χρηματοπιστωτικής αγο-

ράς, ενώ είναι τα ηπιότερα δυνατά, ενόψει των

καταστροφικών επιπτώσεων οιασδήποτε άλλης

πολιτικής επιλογής». Στο άρθρο 53 του ν. 4021/

2011 ορίζονται τα ακόλουθα: «1. Για επιτακτι-

κούς λόγους εθνικού συμφέροντος που συνίστα-

νται στην άμεση μείωση του δημοσιονομικού

ελλείμματος, επιβάλλεται ειδικό τέλος υπέρ του

Δημοσίου στις ηλεκτροδοτούμενες για οικιστική ή

εμπορική χρήση δομημένες επιφάνειες των ακινή-

των που υπάγονται κατά τη 17η Σεπτεμβρίου κάθε

έτους στο τέλος ακίνητης περιουσίας, που προβλέ-

πεται στην § 1 του άρθρου 24 του ν. 2130/1993».

2.4.1.6.- Το δίκαιο της ανάγκης στις αποφάσεις για

το Μνημόνιο

Στις 20.02.2012, δημοσιεύτηκε η υπ’ αριθμό

_________

54. Βλ. ΝοΒ 60. 384 επ.


668/201255 απόφαση της Ολομελείας του ΣτΕ, με

την οποία κρίθηκε, με ισχυρή πλειοψηφία δικα-

στών, ότι είναι συνταγματικός ο ν. 3845/2010, με

τον οποίο κυρώνεται το προσαρτημένο σ΄ αυτόν

Μνημόνιο. Κρίθηκε ακόμη, ότι το Μνημόνιο δεν

αποτελεί διεθνή συνθήκη και επομένως για την

ψήφιση του κυρωτικού νόμου δεν απαιτείται αυ-

ξημένη πλειοψηφία βουλευτών, ότι με το Μνημό-

νιο, αλλά και με το ν. 3845/2010 δεν παραχωρού-

νται αρμοδιότητες τέτοιες που να περιορίζουν την

εθνική κυριαρχία.

Κρίθηκε ακόμη ότι η περικοπή αποδοχών των

δημοσίων υπαλλήλων (εν ευρεία εννοία) και συ-

νταξιοδοτικών παροχών και ότι η περικοπή των

αποδοχών και των επιδομάτων εργαζομένων στο

δημόσιο και τον ευρύτερο δημόσιο τομέα και των

συνταξιοδοτικών παροχών αποσκοπεί στην αντι-

μετώπιση της, κατά την εκτίμηση του νομοθέτη,

άμεσης ανάγκης κάλυψης οικονομικών αναγκών

της χώρας, δηλαδή εξυπηρετεί σοβαρούς λόγους

δημοσίου συμφέροντος και σκοπούς κοινού ενδι-

αφέροντος των κρατών μελών της Ευρωζώνης, ε-

νόψει της καθιερούμενης από την Ευρωπαϊκή Έ-

νωση υποχρέωσης δημοσιονομικής πειθαρχίας και

διασφάλισης της σταθερότητας της ζώνης του ευ-

ρώ στο σύνολό της. Η Ολομέλεια του Ανωτάτου

Ακυρωτικού Δικαστηρίου αποφάνθηκε παράλλη-

λα ότι με το Μνημόνιο δεν αναγνωρίζονται εξου-

σίες σε όργανα διεθνών οργανισμών, οι οποίες

περιορίζουν καθ' οιονδήποτε τρόπο την άσκηση

της εθνικής κυριαρχίας, ενώ ταυτόχρονα η Κυ-

βέρνηση διατηρεί την κατ’ άρθρο 82 του Συντάγ-

ματος εξουσία της για τη χάραξη της γενικής πο-

λιτικής της χώρας. Η ένταξή μας στο Διεθνές Νο-

μισματικό Ταμείο επισημαίνει το ΣτΕ, δεν περιο-

ρίζει την άσκηση της εθνικής μας κυριαρχίας. Πα-

ράλληλα, όπως τονίζουν, συνάδουν με το Σύ-

νταγμα και το Πρώτο Πρόσθετο Πρωτόκολλο της

Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώ-

που (ΕΣΔΑ), όσο και με τις διεθνείς συμβάσεις τα

περιοριστικά μέτρα που επιβάλλει το Μνημόνιο,

όπως οι περικοπές αποδοχών, συντάξεων, επιδο-

μάτων, επιδομάτων θερινών διακοπών, δώρων

εορτών (Χριστουγέννων και Πάσχα) κ.λπ. Τονίζει

τέλος ότι οι διατάξεις του Μνημονίου δεν προ-

σκρούουν σε άρθρα του Συντάγματος, όπως είναι

το άρθρο 2 για την προστασία της ανθρώπινης α-

_________

55. Βλ. υποσημείωση 54 στην παρούσα μελέτη.

ξίας, το άρθρο 4, που κατοχυρώνει την αρχή της

ισότητας, το άρθρο 5 περί οικονομικής ελευθερίας,

το άρθρο 17 για την προστασία της ιδιοκτησίας,

στην έννοια της οποίας περιλαμβάνεται ο μισθός

και η σύνταξη, το άρθρο 20, που αφορά το δικαί-

ωμα δικαστικής προστασίας, το άρθρο 22, που

προβλέπει τις συλλογικές συμβάσεις ως μέσο κα-

θορισμού των αποδοχών, το άρθρο 23 για την

προστασία της συνδικαλιστικής ελευθερίας, το

άρθρο 25, που αφορά την αρχή της αναλογικότη-

τας και το άρθρο 28, που αναφέρει ότι οι διεθνείς

συμβάσεις επικυρώνονται με την πλειοψηφία των

180 βουλευτών.

Είναι αξιοσημείωτη η ακόλουθη σκέψη της

προαναφερόμενης με αριθμό 668/2012 απόφασης

της Ολομελείας του ΣτΕ: «… 34. Επειδή, στο άρ-

θρο 1 του Πρώτου Προσθέτου Πρωτοκόλλου της

Ευρωπαϊκής Συμβάσεως για την προστασία των

Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Θεμελιωδών

Ελευθεριών (ΕΣΔΑ), το οποίο κυρώθηκε μαζί με τη

Σύμβαση, με το άρθρο πρώτο του ν.δ. 53/1974 (Α΄

256), ορίζεται ότι: «Παν φυσικόν ή νομικόν πρό-

σωπον δικαιούται σεβασμού της περιουσίας του.

Ουδείς δύναται να στερηθή της ιδιοκτησίας αυτού

ειμή δια λόγους δημοσίας ωφελείας και υπό τους

προβλεπόμενους υπό του νόμου και των γενικών

αρχών του διεθνούς δικαίου όρους. Αι προαναφε-

ρόμεναι διατάξεις δεν θίγουσι το δικαίωμα παντός

Κράτους όπως θέση εν ισχύι νόμους ους ήθελε

κρίνει αναγκαίον προς ρύθμισιν της χρήσεως α-

γαθών συμφώνως προς το δημόσιον συμφέρον ή

προς εξασφάλισιν της καταβολής φόρων ή άλλων

εισφορών ή προστίμων». Με τις διατάξεις αυτές

κατοχυρώνεται ο σεβασμός της περιουσίας του

προσώπου, το οποίο μπορεί να τη στερηθεί μόνον

για λόγους δημοσίας ωφελείας. Στην έννοια της

περιουσίας, η οποία έχει αυτόνομο περιεχόμενο,

ανεξάρτητο - από - την τυπική - κατάταξη των ε-

πιμέρους περιουσιακών δικαιωμάτων στο εσωτε-

ρικό δίκαιο, περιλαμβάνονται όχι μόνον τα ε-

μπράγματα δικαιώματα, αλλά και όλα τα δικαιώ-

ματα «περιουσιακής φύσεως», καθώς και τα κε-

κτημένα «οικονομικά συμφέροντα». Καλύπτονται,

κατ’ αυτόν τον τρόπο, και τα ενοχικής φύσεως πε-

ριουσιακά δικαιώματα και, ειδικότερα, απαιτήσεις

που απορρέουν από έννομες σχέσεις του δημοσίου

ή ιδιωτικού δικαίου, είτε αναγνωρισμένες με δι-

καστική ή διαιτητική απόφαση, είτε απλώς γεννη-

μένες κατά το εθνικό δίκαιο, εφόσον υπάρχει νό-


μιμη προσδοκία, με βάση το ισχύον, έως την προ-

σφυγή στο δικαστήριο, δίκαιο, ότι μπορούν να ι-

κανοποιηθούν δικαστικώς, εφόσον, δηλαδή, υφί-

σταται σχετικώς μια επαρκής νομική βάση στο ε-

σωτερικό δίκαιο του συμβαλλομένου κράτους,

προϋπόθεση που συντρέχει, ιδίως, όταν η απαίτη-

ση θεμελιώνεται σε νομοθετική ή κανονιστική διά-

ταξη ή σε παγιωμένη νομολογία των δικαιοδοτι-

κών οργάνων του συμβαλλομένου κράτους. Εν

όψει των ανωτέρω περιουσία, κατά την έννοια του

άρθρου 1 του Πρώτου Προσθέτου Πρωτοκόλλου,

αποτελούν και οι έναντι των οργανισμών κοινω-

νικής ασφαλίσεως αξιώσεις για την χορήγηση

προβλεπομένων από τη νομοθεσία του συμβαλλο-

μένου κράτους κοινωνικοασφαλιστικών παροχών,

τόσο στην περίπτωση που ο ενδιαφερόμενος είχε

καταβάλει στο παρελθόν υποχρεωτικώς εισφορές,

όσο και στην περίπτωση που η χορήγηση της συ-

γκεκριμένης παροχής δεν εξαρτάται από την προ-

ηγούμενη καταβολή εισφορών, υπό την προϋπό-

θεση ότι πληρούνται και οι λοιπές προϋποθέσεις

που τίθενται, κατά περίπτωση, από το εθνικό δί-

καιο («βλ. αποφάσεις ΕΔΔΑ Vesna Hasani κατά

Κροατίας, της 30.9.2010, Andrejeva κατά Λετονί-

ας, της 18.2.2009, No 55707/00, σκέψη 77, Stec και

λοιποί κατά Ηνωμένου Βασιλείου, No 65731/01

και 65900/01, σκέψη 54, Jankovic κατά Κροατίας,

της 12.10.2000, No 43440/98, Kjartan Asmundsson

κατά Ισλανδίας, της 12.10.2004, No 60669/00,

σκέψη 39, Domalewski κατά Πολωνίας, της

15.6.1999, No 34610/97). Περαιτέρω, περιουσία,

κατά την έννοια του άρθρου 1 του Πρώτου Προ-

σθέτου Πρωτοκόλλου, αποτελεί και η αξίωση για

καταβολή προβλεπομένων από τη νομοθεσία του

συμβαλλομένου κράτους αποδοχών, εφ` όσον συ-

ντρέχουν οι προβλεπόμενες για την καταβολή

τους προϋποθέσεις (βλ. αποφάσεις ΕΔΔΑ Kechko

κατά Ουκρανίας, της 8.2.2006, σκέψεις 23 και 26,

Vilho Esken και λοιποί κατά Φινλανδίας, της

19.4.2007, σκέψη 94). Πάντως με το άρθρο 1 του

Πρώτου Προσθέτου Πρωτοκόλλου δεν κατοχυρώ-

νεται δικαίωμα σε μισθό ή σύνταξη ορισμένου

ύψους (βλ. ΕΔΔΑ Αθανάσιος Κανάκης κ.ά. κατά

Ελλάδος, της 20.9.2001, Juhani Saarinen κατά Φιν-

λανδίας, No. 69136/01, Kechko κατά Ουκρανίας,

της 8.2.2006, σκέψη 23, Vilho Esken και λοιποί κα-

τά Φινλανδίας, της 19.4.2007, σκέψη 94, Andrejeva

κατά Λετονίας, της 18.2.2009, σκέψη 77), με συνέ-

πεια να μην αποκλείεται, κατ’ αρχήν, διαφορο-

ποίηση του ύψους του μισθού ή συνταξιοδοτικής

παροχής, αναλόγως με τις επικρατούσες εκάστοτε

συνθήκες. Εξ άλλου, για να είναι σύμφωνη με τις

διατάξεις του άρθρου 1 του Πρώτου Προσθέτου

Πρωτοκόλλου επέμβαση σε περιουσιακής φύσεως

αγαθό, υπό την ανωτέρω έννοια, πρέπει να προ-

βλέπεται από νομοθετικές ή άλλου είδους κανονι-

στικές διατάξεις, καθώς και να δικαιολογείται

από λόγους γενικού συμφέροντος, στους οποί-

ους περιλαμβάνονται, κατ’ αρχήν, και λόγοι συ-

ναπτόμενοι προς την αντιμετώπιση ενός ιδιαι-

τέρως σοβαρού, κατά την εκτίμηση του εθνικού

νομοθέτη, δημοσιονομικού προβλήματος ή προς

την εξασφάλιση της βιωσιμότητας κοινωνικοα-

σφαλιστικών οργανισμών. Η εκτίμηση δε του

νομοθέτη ως προς την ύπαρξη λόγου δημοσίου

συμφέροντος επιβάλλοντος τον περιορισμό πε-

ριουσιακού δικαιώματος και ως προς την επιλο-

γή της ακολουθητέας πολιτικής για την εξυπηρέ-

τηση του δημοσίου αυτού συμφέροντος υπόκει-

ται σε οριακό δικαστικό έλεγχο (πρβλ. ΕΔΔΑ

αποφάσεις James και λοιποί κατά Ηνωμένου Βα-

σιλείου, της 21.2.1986, No 8793/79, σκέψη 46,

Pressos Compania Naviera S.A. και λοιποί κατά

Βελγίου, της 20.11.1995, σκέψη 37, Saarinen κατά

Φινλανδίας, της 28.1.2003, Κλιάφας και λοιποί κα-

τά Ελλάδος, της 8.7.2004, σκέψη 25, Adrejeva κατά

Λετονίας, - της 18.2.2009, σκέψη 83). Περαιτέρω, η

επέμβαση στην περιουσία πρέπει να είναι πρό-

σφορη και αναγκαία για την επίτευξη του επιδιω-

κομένου από τον νομοθέτη σκοπού γενικού συμ-

φέροντος και να μην είναι δυσανάλογη σε σχέση

προς αυτόν (βλ. ΕΔΔΑ James και λοιποί κατά

Ηνωμένου Βασιλείου, σκέψη 50)».

Υπάρχει, πλέον, η ισχυρή τάση της νομολογίας

(Βλ. ΑΕΔ 2/2012, ΟλΣτΕ 668/2012, ΣτΕ 1620/

2011, ΣτΕ 1373/2012, ΟλΣτΕ 1283-1286/12), ότι

λόγοι υπέρτερου δημοσίου συμφέροντος επέβα-

λαν το «Μνημόνιο» και τα επακολουθήσαντα

δυσμενή μέτρα, όπως τις περικοπές συντάξεων

και μισθών, καθώς και ότι τηρούνται για την λή-

ψη των μέτρων αυτών πλήρως οι αρχές της ανα-

λογικότητας και της αναγκαιότητας.

Ειδικότερα κρίθηκε (βλ. σκέψη 31 ) στην από-

φαση της Ολομελείας του ΣτΕ 1283/2012 ότι: «…η

θεσπισθείσα με τους νόμους 3833/2010 και 3845/

2010 περικοπή αποδοχών και επιδομάτων εργα-

ζομένων στο Δημόσιο και τον ευρύτερο δημόσιο

τομέα και συνταξιοδοτικών παροχών αποτελεί


τμήμα ενός ευρύτερου προγράμματος δημοσιονο-

μικής προσαρμογής και προώθησης διαρθρωτικών

μεταρρυθμίσεων της ελληνικής οικονομίας, το ο-

ποίο, συνολικώς εφαρμοζόμενο, αποσκοπεί τόσο

στην αντιμετώπιση τής, κατά την εκτίμηση του

νομοθέτη, άμεσης ανάγκης κάλυψης οικονομικών

αναγκών της χώρας, όσο και στη βελτίωση της

μελλοντικής δημοσιονομικής και οικονομικής της

κατάστασης, δηλαδή στην εξυπηρέτηση σκοπών

που συνιστούν πρωτίστως σοβαρούς λόγους δη-

μοσίου συμφέροντος και αποτελούν, ταυτοχρό-

νως, και σκοπούς κοινού ενδιαφέροντος των κρα-

τών μελών της Ευρωζώνης, ενόψει της καθιερού-

μενης από τη νομοθεσία της Ευρωπαϊκής Ένωσης

υποχρέωσης δημοσιονομικής πειθαρχίας και δια-

σφάλισης της σταθερότητας της ζώνης του ευρώ

στο σύνολό της. Τα μέτρα δε αυτά, λόγω της φύ-

σεώς τους, συμβάλλουν αμέσως στην περιστολή

των δημόσιων δαπανών. Ενόψει τούτων, με τα δε-

δομένα, που, κατά το νομοθέτη, συνέτρεχαν κατά

το χρόνο θέσπισης των επίμαχων μέτρων, τα μέ-

τρα αυτά δεν παρίστανται απρόσφορα, και μά-

λιστα προδήλως, για την επίτευξη των επιδιω-

κόμενων με αυτά σκοπών, ούτε μπορεί να θεω-

ρηθούν ότι δεν ήταν αναγκαία, λαμβανομένου,

άλλωστε, υπόψη ότι η εκτίμηση του νομοθέτη ως

προς τα ληπτέα μέτρα για την αντιμετώπιση της

διαπιστωθείσης από αυτόν κρίσιμης δημοσιο-

νομικής κατάστασης υπόκειται σε οριακό μόνον

δικαστικό έλεγχο».

Με αφορμή την απόφαση της Ολομελείας του

ΣτΕ 668/2012 (βλ. παραπάνω) και τις όμοιες Απο-

φάσεις της Ολομελείας του ΣτΕ 669/2012,

1283/1256, 1284/1257, 1285/12, 1286/1258, τίθενται

πλέον ζητήματα όπως: α) το εάν στην παρούσα

συγκυρία δημοσιονομικής κρίσεως, προς θεραπεία

της οποίας γίνεται από τα Δικαστήριά μας η επί-

κληση του επιτακτικού δημοσίου συμφέροντος

μπορεί να είναι ένα γεγονός κατόπιν του οποίου

επιτρέπεται περιορισμός των ατομικών δικαιωμά-

των αυτών και ιδιαίτερα του δικαιώματος της πε-

ριουσίας και β) μέχρι ποίου σημείου επιτρέπεται

να καταργούνται οι δικαστικές αποφάσεις, ακόμη

και Ανωτάτων Δικαστηρίων.

Περαιτέρω, αξίζει να σημειωθεί ότι, στις σκέ-

_________

56. ΝοΒ 60. 2060 επ.

57. ΝοΒ 60. 2448 επ.

58. ΝοΒ 60. 2121 επ.

ψεις των ανωτέρω Αποφάσεων του «Μνημονίου»

ενυπάρχει μια πλήρης και αναλυτική σε έκταση

παράθεση όλων των στοιχείων της δημοσιονομι-

κής κρίσεως και των διεθνών δεσμεύσεων της Χώ-

ρας και τίθεται πλέον ως αυτονόητο συμπέρασμα,

ότι ο νομοθέτης «οδηγήθηκε» χωρίς να έχει άλλη

επιλογή59, εξαναγκαστικά, στην λήψη των εξαιρε-

τικών αυτών μέτρων: «Ανάγκα και Θεοί πείθο-

νται60».

Έχει συζητηθεί και αναμένεται η Απόφαση της

Ολομελείας του ΣτΕ επί μιας σειράς σημαντικών

ζητημάτων, όπως του Μνημονίου ΙΙ, του τέλους

επιτηδεύματος κ.ο.κ. έχοντας υπόψην και τις σχε-

τικές επιφυλάξεις που έχουν εκφρασθεί από την

Ολομέλεια του ΣτΕ στην απόφαση 668/12, που

αναφέρεται παραπάνω, ότι: «…σε περιπτώσεις

παρατεταμένης οικονομικής κρίσεως δύναται ο

νομοθέτης να θεσπίσει μέτρα περιστολής δαπανών

που συνεπάγονται οικονομική επιβάρυνση μεγά-

λων κατηγοριών του πληθυσμού, πλην η δυνατό-

τητα αυτή έχει ως όριο την καθιερούμενη από το

άρθρο 4 παράγραφος 5 του Συντάγματος αρχή

της ισότητας στα δημόσια βάρη αναλόγως των

δυνάμεων εκάστου, καθώς και την καθιερούμενη

στο άρθρο 2 παράγραφος 1 του Συντάγματος αρ-

χή του σεβασμού της ανθρώπινης αξιοπρέπειας».

Ο πρώην Πρωθυπουργός και ετ. Πρόεδρος του

ΣτΕ κ. Παναγιώτης Π ι κ ρ α μ μ έ ν ο ς , σε ομιλία

του στο Βόλο στις 2 Οκτώβριου 201261, απευθυνό-

μενος ουσιαστικά στους συναδέλφους του δικα-

στές είπε τα εξής: «Ίσως έφτασε η ώρα το δικα-

στήριο να κάνει το επόμενο βήμα κατά τον έλεγ-

χο των νέων οριζόντιων μέτρων, εξαρτώντας τη

νομιμότητα αυτών σε σχέση και με την τήρηση

των λοιπών υποχρεώσεων που είχαν προβλεφθεί

από τους εφαρμοστικούς των μνημονίων νό-

μους».

_________

59. Βλ: Ο Υπουργός Δικαιοσύνης Α ν τ ώ ν η ς Ρ ο υ -

π α κ ι ώ τ η ς δηλώσε στις 16.11.12: «Τα μέτρα μου επι-

βλήθηκαν δεν τα έγραψα εγώ. Πείτε μου έναν υπουρ-

γό που έγραψε ο ίδιος τα μέτρα που υπέγραψε» σε ι-

στοσελίδα:

http://www.tanea.gr/ellada/article/?aid=4768320 και

οι «δανειστές μας πάτησαν στο λαιμό», σε ιστοσελίδα:

http://www.enikos.gr/politics/97044,BinteoOi_ dhlw-

seis_fwtia_toy_Roypakiwt.html

60. Σ ι μ ω ν ί δ η ς ο Κ ε ί ο ς , 556-468 π.Χ.

61. Βλ. σε: http://www.tovima.gr/politics/article/

?aid=477398

http://www.enikos.gr/politics/97044,Binteo


2.4.1.7-Η νομολογία και το «δημόσιο συμφέρον62».

Το Δημόσιο Δικαιο είναι σύστημα κανόνων και

αρχών που ρυθμίζουν ή αφορούν τον καθορισμό,

άμεσο ή έμμεσο, την υπηρέτηση, την προστασία

και την επιβολή του «κοινού συμφέροντος».Από

την Ρωμαϊκή νομοθεσία καθορίσθηκε ως σκοπός

του Πραιτωρικού Δικαίου, όπως διαπιστώνεται

από τον Παπινιανό σε dicesta,1,1,17, όπου θεσπί-

ζεται ως αρχή της «communis utilitas»(κοινή χρη-

σιμότητα, κοινό συμφέρον). Η νομολογία έκρινε,

μεταξύ άλλων, σε ζητήματα που ανάγονται στην

αρχή του «δημοσίου συμφέροντος», σε χαρακτη-

ριστικές περιπτώσεις που αφορούν κρίσιμα θέμα-

τα της παρούσας συγκυρίας, ως εξής:

1) Με την με Αριθμό 551/2008 Απόφαση του

ΑΠ63 κρίθηκε, ότι ο νομοθέτης απέβλεψε προδή-

λως στον περιορισμό, για λόγους γενικότερου

συμφέροντος, των αποζημιώσεων των αποχω-

ρούντων υπάλληλων του ΟΤΕ και στην εντεύθεν

οικονομική ανακούφιση του Δημοσίου, των

ν.π.δ.δ. και των αναφερόμενων στην ως άνω από-

φαση Τραπεζών, Επιχειρήσεων και Οργανισμών ή

Επιχειρήσεων κοινής ωφελείας, δεδομένου ότι οι

σχετικές δαπάνες επιβαρύνουν τελικώς τους φο-

ρολογουμένους, στην περίπτωση δε των τραπεζών

και των μη επιχορηγούμενων κοινωφελών επιχει-

ρήσεων, στο κόστος των παρεχομένων από αυτές

υπηρεσιών (ΟλΑΠ 33 και 34/1997).

2) Με 1621/2011 ΑΠ κρίθηκε ότι ανάγεται στην

προστασία του γενικότερου συμφέροντος το ανώ-

τατο όριο στο ύψος της αποζημίωσης απολύσε-

ως, όταν εργοδότης τυγχάνει το Δημόσιο,

ν.π.δ.δ., τράπεζες, επιχειρήσεις επιχορηγούμενες

από το κράτος ή επιχειρήσεις και οργανισμοί κοι-

νής ωφελείας και ότι τέτοια επιχείρηση, η οποία

οφείλει να καταβάλει την αποζημίωση απολύσεως

με το θεσπιζόμενο ως άνω ανώτατο όριο, σύμφω-

να με τις διατάξεις του α.ν. 173/1967, είναι και ο

Ο.Τ.Ε.

_________

62. Βλ. εκτενώς σε Φ. Σ π υ ρ ό π ο υ λ ο υ στο σύγ-

γραμμα «Εισαγωγή στο Συνταγματικό Δίκαιο» σ. 364

επ., εκδ. Α. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 2006.

63. Βλ. μελέτη του Α ν τ ώ ν η Π . Α ρ γ υ ρ ο ύ , Η ε-

πίδραση της ΕΣΔΑ στις αξιώσεις των εργαζομένων και

στα δικονομικά προνόμια του Δημοσίου. ΕΕργΔ 2009.

1129.

3) Με την με Αριθμό 2119/2008 Απόφαση του ΣΤΕ

κρίθηκε, ότι, όπως έχει γίνει δεκτό (ΣτΕ 791/ 2012,

783/2012, 29/2009, ΣτΕ 2373/2004, 1536/ 1992,

4075, 3048/1989), οι διατάξεις του άρθρου 11 του

ν. 1649/1986 (ΦΕΚ Α΄ 149) προβλέπουν την μονο-

μερή πρόσληψη, κατόπιν ορισμένης διοικητικής

διαδικασίας, δικηγόρων με πάγια αντιμισθία ή

αποκλειστική ή συστηματική ανάθεση υποθέσεων

με πάγια αμοιβή από νομικά πρόσωπα του δημό-

σιου τομέα είτε δημόσιου, είτε ιδιωτικού δικαίου.

Ειδικότερα, με τις διατάξεις αυτές θεσπίστηκε, με

γνώμονα το γενικότερο δημόσιο συμφέρον, ε-

νιαία ρύθμιση σχετικά με την προκήρυξη και ε-

πιλογή δικηγόρων τόσο για την πρόσληψη σε

νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου όσο και για

την πρόσληψη στους διεπόμενους από το ιδιω-

τικό δίκαιο κρατικούς οργανισμούς και επιχει-

ρήσεις, των οποίων η έννοια προσδιορίζεται στο

άρθρο 9 του ν. 1232/1982 και στο άρθρο 1 § 6 του

ν. 1256/ 1982.

4) Με την με Αριθμό 1972/2012 ΣτΕ (Ολ.)64 κρίθηκε

αίτηση ακύρωσης κατά της ΥΑ 1211/ 2011, που

εκδόθηκε κατ’ εξουσιοδότηση του άρθρου 53 του

ν. 4021/2011, αναφορικά με το «’Εκτακτο Ειδικό

Τέλος Ηλεκτροδοτούμενων Δομημένων Επιφα-

νειών (ΕΕΤΗΔΕ)», ότι αυτό δεν έχει ανταποδοτικό

χαρακτήρα, αλλά αποτελεί φόρο, κατά το άρθρο

78 του Συντάγματος και έχει έκτακτο χαρακτήρα.

Το ΕΕΤΗΔΕ επιβλήθηκε εκτάκτως προς αντιμε-

τώπιση ιδιαιτέρως σοβαρού, κατά την εκτίμηση

του νομοθέτη, δημοσιονομικού προβλήματος,

δηλαδή με γνώμονα το γενικότερο δημόσιο

συμφέρον. Το άρθρο 53 του ν. 4021/2011 δεν α-

ντίκεινται στο άρθρο 1 του Πρώτου Προσθέτου

Πρωτοκόλλου της ΕΣΔΑ και στα άρθρα 4, 17 και

25 § 1 του Συντάγματος. Το σύστημα βεβαιώσεως

του τέλους δεν αντίκειται στην αρχή της διακρί-

σεως των εξουσιών. Η θεσπιζομένη, με την § 11

του άρθρου 53 του ν. 4021/2011, δυνατότητα της

ΔΕΗ και των εναλλακτικών προμηθευτών ηλε-

κτρικού ρεύματος να προβαίνουν σε διακοπή

της παροχής του ηλεκτρικού ρεύματος προς τον

καταναλωτή, αντίκειται στο Σύνταγμα65 και εί-

_________

64. Βλ. Απόφαση με Σχόλιο συντακτικής επιτροπής

ΝοΒ τομέα Δημοσίου Δικαίου σε ΝοΒ 2012. 1572.

65. Βλ. Απόφαση: 1101/2012 του Πολυμελούς Πρω-

τοδικείου Αθηνών (ΔΦΟΡΝ 2012/1709), έκρινε για το


ναι ακυρωτέο το άρθρο 4 της προσβαλλομένης

ΥΑ.

3.1- Τα Δικονομικά Προνόμια του Δημοσίου66. Ρωγμές

στην Αρχή της Ισότητας των Όπλων και η ΕΣΔΑ.

3.1.1.- Η ισχύς των διαδικαστικών προνο-

μίων του Δημοσίου με βασικό πάντοτε επιχεί-

ρημα την υπεροχή του γενικότερου δημόσιου

συμφέροντος έχει ιδιαίτερα απασχολήσει την

νομολογία των Ελληνικών Δικαστηριών, όσο

και το ΕΔΔΑ. Η ευνοϊκή μεταχείριση του Δημο-

σίου έναντι των ιδιωτών αντιδίκων του εμφανί-

ζεται στο νόμο, όπως: 1) στην αναστολή των δι-

κονομικών προθεσμιών υπέρ του Δημοσίου κα-

τά τη διάρκεια των δικαστικών διακοπών, 2) με

τη μορφή της απαγόρευσης της αναγκαστικής

εκτέλεσης κατά του Δημοσίου, ΟΤΑ και ν.π.δ.δ.,

3) του μειωμένου νόμιμου και από υπερημερία

τόκου ως προς τις οφειλές του Δημοσίου, 4) της

ισχύος μεγαλύτερων προθεσμιών για την άσκη-

ση ένδικων μέσων, 5) του ευνοϊκότερου χρόνου

παραγραφής των αξιώσεων κατά του Δημοσίου

κ.λπ.

Τα πιο χαρακτηριστικά προνόμια του Δημοσίου:

3.1.1.1.- Ε μ π ρ ά γ μ α τ η Α γ ω γ ή κ α τ ά Δ η μ ο -

σ ί ο υ - α π α ρ ά δ ε κ τ ο τ ο υ ά ρ θ ρ ο υ 8 § 1

τ ο υ α . ν . 1 5 3 9 / 3 8 .

Σύμφωνα με τη διάταξη του άρθρου 8 του

ν. 1539/1938, όπως αυτή ισχύει μετά της τροπο-

ποιήσεως της με το άρθρο 24 ν. 2732/1999 ΦΕΚ Α

154/30.7.1999, ορίζεται ότι «1. Οποιοσδήποτε αξιώ-

νει δικαίωμα κυριότητας ή άλλο, εκτός της νομής, ε-

_________

Ειδικό τέλος ακινήτων (ΕΕΤΗΔΕ), ότι η επιβολή και εί-

σπραξή του, μέσω του λογαριασμού της ΔΕΗ, δημιουρ-

γεί έννομη σχέση ιδιωτικού δικαίου (σύμβαση μεταξύ

καταναλωτή και προμηθευτή). Μονομερής παράβαση

της συμβατικής της υποχρέωσης της ΔΕΗ για συνεχή

και ακώλυτη παροχή ηλεκτρικής ενέργειας. Είναι πα-

ράνομη και αντισυνταγματική η ρύθμιση για την επι-

βολή του επίμαχου τέλους. Υποχρέωση της ΔΕΗ να μη

διακόπτει την ηλεκτροδότηση, να δέχεται την καταβο-

λή μόνο του αντιτίμου του ηλεκτρικού ρεύματος και να

μην ενσωματώνει το τέλος στους λογαριασμούς της.

66. Βλ. Α. Α ρ γ υ ρ ό ς , (ΔΔίκη 2009. 561) Δικονομικά

προνόμια του δημοσίου και ΕΣΔΑ.

μπράγματο δικαίωμα επί ακινήτου έναντι του Ελληνικού

Δημοσίου, ανεξάρτητα αν αυτό κατέχεται από το Δημό-

σιο ή τον ίδιο, οφείλει, πριν υποβάλει σχετική αγωγή

στο αρμόδιο, κατά τις κείμενες διατάξεις, δικαστήριο, να

κοινοποιήσει με δικαστικό επιμελητή προς το Δημόσιο

αίτηση, η οποία θα περιλαμβάνει τις αξιώσεις του, δηλα-

δή το δικαίωμά του, το είδος, την έκταση, την ακριβή

θέση όπου κείται το ακίνητο και τα όριά του, μετά τοπο-

γραφικού διαγράμματος, συνταγμένου από μηχανικό και

τους τίτλους στους οποίους στηρίζει το δικαίωμά του, ως

και τα ονόματα και την ακριβή διεύθυνση κατοικίας των

μαρτύρων, οι οποίοι μπορούν να καταθέσουν υπέρ αυτού.

Αγωγή, που ασκείται χωρίς να έχει τηρηθεί η ως άνω

προδικασία, κηρύσσεται απαράδεκτη από το αρμόδιο δι-

καστήριο».

Είχε δε κριθεί από την νομολογία, ότι η προδι-

κασία αυτή αφορούσε αποκλειστικώς τα υπό το

δημοσίου διακατεχόμενα ακίνητα (ΑΠ 547/91,

271/80 ΝοΒ 1980. 1711).

Ο ΑΠ όμως με την απόφασή του 320/200467 έ-

κρινε, ότι η διαδικασία, που ακολουθεί την επίδο-

ση δεν είναι προπαρασκευαστική της ασκήσεως

της αγωγής, αλλά αποβλέπει στην επίλυση της δι-

αφοράς από την αρμόδια διοικητική αρχή. Με

την Απόφαση 1756/200968 του ΑΠ κρίθηκε σχετικά

με διεκδικητική αγωγή κατά του Δημοσίου, ότι εί-

ναι απαράδεκτη η άσκηση διεκδικητικής αγωγής

αν δεν προηγηθεί η επίδοση της προβλεπόμενης

αίτησης και περάσουν έξι μήνες από αυτήν, εκτός

αν στο διάστημα αυτό ο αιτών έλαβε ειδοποίηση

ότι έγιναν δεκτές ή απορρίφθηκαν οι αξιώσεις του.

Οι διατάξεις αυτές είναι κανόνες δικονομικού δι-

καίου. Η ανωτέρω προδικασία πρέπει να τηρείται

και μετά την μετατροπή του Οργανισμού Σχολι-

κών Κτιρίων σε ανώνυμη εταιρία και δεν θεωρεί-

ται αντισυνταγματική.

Έχουμε την γνώμη ότι, οι διατάξεις του άρθρου

8 του α.ν. 1539/1938, όπως τροποποιήθηκε από το

άρθρο 24 του ν. 2732/1999, είναι αντίθετες προς το

άρθρο 4 § 1 του Συντάγματος, αφού θεσπίζουν α-

δικαιολόγητα υπέρ του Δημοσίου εις βάρος των

Ελλήνων πολιτών ρυθμίσεις, όπως της δικονομι-

κής ανισότητας των διαδίκων στη δίκη αυτή, και

τίθεται με το άρθρο αυτό απαραδέκτως ως προϋ-

πόθεση παροχής έννομης προστασίας η υποβολή

«ΑΙΤΗΣΕΩΣ ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ», δηλαδή κοινοποίηση

_________

67. Βλ. ΧρΙδΔ 2004. 816.

68. Βλ. ΕλλΔνη 2010. 680.


στο αντίδικο Δημόσιο των ισχυρισμών, των απο-

δεικτικών μέσων, ακόμη και των μέσων αποδείξε-

ως (μαρτύρων) προ της ασκήσεως της αγωγής και

ως προϋπόθεση ασκήσεώς της κατά παράβαση

μάλιστα της αρχής του άρθρου 110 § 1 του

ΚΠολΔ.

Με τις διατάξεις του άρθρου 8 του α.ν. 1539/

1938, όπως τροποποιήθηκε από το άρθρο 24 του

ν. 2732/1999, διαμορφώθηκε ευνοϊκή μεταχείριση

υπέρ του Δημοσίου και με τη ρύθμιση αυτή δημι-

ουργείται προφανέστατη άνιση μεταχείριση των

ιδιωτών διαδίκων έναντι του Δημοσίου και μάλι-

στα για αντικείμενο, που αφορά την ιδιωτική πε-

ριουσία του Δημοσίου.

Επειδή, ενόψει όσων προεκτέθηκαν, πρέπει να

γίνει δεκτό, ότι οι αξιώσεις για αναγνώριση της ι-

διοκτησίας έναντι του Δημοσίου, αποτελούν περι-

ουσιακής φύσεως δικαιώματα, τα οποία, επομέ-

νως, προστατεύονται από τις διατάξεις του άρ-

θρου 17 του Συντάγματος και του άρθρου 1 του

Πρώτου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου της ΕΣΔΑ, θε-

μελιώνονται δε επιπλέον στις προαναφερόμενες

συνταγματικές διατάξεις από τις οποίες απορρέ-

ουν οι αρχές της δικονομικής ισότητας και της νο-

μιμότητας.

Συνεπώς, κάθε διάταξη νόμου, η οποία, χωρίς

να συντρέχει ιδιαίτερος λόγος δημοσίου συμφέ-

ροντος, που να δικαιολογεί τη σχετική ρύθμιση με

βάση πάντοτε την αρχή της αναλογικότητας, αίρει

ή περιορίζει (άμεσα ή έμμεσα) την ευθύνη του Δη-

μοσίου, με αποτέλεσμα η πρόσβαση στο δικαστή-

ριο να εμποδίζεται, αντίκειται στις παραπάνω υ-

περνομοθετικής ισχύος διατάξεις και αρχές 69.

Έτσι οι ανωτέρω ρυθμίσεις, κατά το μέρος που

με αυτές διαφοροποιείται σε βάρος του ιδιώτη δι-

αδίκου η δυνατότητα παροχής εννόμου προστα-

σίας του υπέρ του Δημοσίου, είναι ανίσχυρες ως

αντικείμενες στην αρχή της ισότητας αλλά και της

δικονομικής ισότητας των διαδίκων, όπως αυτή

συνάγεται από τα άρθρα 4 § 1, 2 § 1, 25 § 1 του

Συντάγματος, καθώς και από τα άρθρα 6, 13 και

14 της ΕΣΔΑ (ν.δ. 53/1974) και τα άρθρα 2 § 3 α,

β, 14 και 26 του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατο-

μικά και Πολιτικά Δικαιώματα (ν. 2462/97).

3 .1 .1 .2 . - Πρότασ η ενσ τάσ εων κ αι έ νστα -

σ η πα ρα γρα φής α ξιώσ εων κατά του δη -

_________

69. Βλ. Μ π έ η ς σε Δ 26. 348.

μ οσ ίου , α υ τ ε π ά γ γ ε λ τ η λ ή ψ η τ η ς α π ό

τ ο δ ι κ α σ τ ή ρ ι ο .

Η προβολή της ένστασης της παραγραφής, γε-

νικώς (ΑΚ 277), ως ένσταση «συνειδήσεως», από-

κειται στη βούληση ενός εκάστου (ιδιώτη) οφειλέ-

τη και στις υποκειμενικές εκάστοτε σταθμίσεις αυ-

τού. Η στηριζόμενη, όμως, στο άρθρο 48 § 3 του

ν.δ. 496/1974 ένσταση παραγραφής των κατά του

ν.π.δ.δ. αξιώσεων των υπαλλήλων του ορίζεται

στο άρθρο 52 εδ. γ΄ του ίδιου ν.δ. ότι λαμβάνεται

υπόψη αυτεπαγγέλτως από τα δικαστήρια (βλ.

ΑΠ 495/2011).

Σύμφωνα μάλιστα με το άρθρο 96 του ν. 321/

1969 «Περί Κώδικος Δημοσίου Λογιστικού» η έν-

σταση παραγραφής των αξιώσεων κατά του Ελλη-

νικού Δημοσίου λαμβάνεται υπόψη αυτεπαγγέλ-

τως από τα δικαστήρια, ενώ, βάσει του άρθρου 52

§ 3 του ν. 496/1974 «Περί Λογιστικού των Νομι-

κών Προσώπων Δημοσίου Δικαίου», το ίδιο προ-

νομιακό καθεστώς ισχύει και για τα ν.π.δ.δ., με

αποτέλεσμα, μάλιστα, να μεταφέρεται η σχετική

ένσταση και στο εφετείο, ανεξαρτήτως του αιτήμα-

τος της έφεσης.

Αντιθέτως, οι αντίδικοι του Δημοσίου ιδιώτες

οφείλουν να προτείνουν οι ίδιοι την ένσταση πα-

ραγραφής των εναντίων τους αξιώσεων του Δη-

μοσίου. Έως προσφάτως η νομολογία των ελληνι-

κών δικαστηρίων δεχόταν σε γενικές γραμμές α-

βασάνιστα τα δικονομικά προνόμια του δημοσίου

με σκοπό την θεραπεία του δημοσίου συμφέρο-

ντος, το οποίο εδώ προφανώς συνίσταται στο

συμφέρον που έχει το Δημόσιο ή τα ν.π.δ.δ. να νι-

κήσουν στη δίκη, δεδομένου ότι σε αντίθετη περί-

πτωση θα ζημιωθεί η περιουσία τους και θα επι-

βαρυνθεί ο προϋπολογισμός τους, τον οποίο στη-

ρίζουν οι Έλληνες φορολογούμενοι με την κατα-

βολή των φόρων τους. Σύμφωνα, όμως, με τη γε-

νική διάταξη του άρθρου 277 του Αστικού Κώδικα

«Το δικαστήριο δεν λαμβάνει αυτεπαγγέλτως υπόψη την

παραγραφή που δεν έχει προταθεί».

Η ως άνω όμως αυτεπάγγελτη έρευνα της πα-

ραγραφής από τα δικαστήρια, που ισχύει υπέρ

των ν.π.δ.δ., έχει θεσπισθεί για λόγους γενικότε-

ρου δημόσιου συμφέροντος και συγκεκριμένα, για

την προστασία της περιουσίας αυτών και της οι-

κονομικής τους κατάστασης, στις οποίες συμβάλ-

λουν οι φορολογούμενοι πολίτες με την καταβολή

φόρων.


Με την απόφαση του Εφετείου Αθηνών 1877/

201170 κρίθηκε ότι: «Η αυτεπάγγελτη λήψη υπόψη

της υπέρ ν.π.δ.δ. παραγραφής, η οποία κατά το

άρθρο 49 του ν.δ. 496/ 1974 αρχίζει από το τέλος

του οικονομικού έτους κατά το οποίο γεννήθηκε η

αξίωση και είναι δυνατή η δικαστική αυτής επιδί-

ωξη, δεν αντίκειται στις διατάξεις των άρθρων 20

του Συντάγματος, 6 § 1 της ΕΣΔΑ και 110 § 1 του

ΚΠολΔ, που εξασφαλίζουν σε κάθε πρόσωπο τις

από αυτές απορρέουσες ως άνω εγγυήσεις. Η δια-

σφαλιζόμενη από τις διατάξεις αυτές δικαστική

προστασία δεν έχει σχέση με την αυτεπάγγελτη ε-

ξέταση και λήψη υπόψη της παραγραφής από τα

δικαστήρια, αφού η αυτεπάγγελτη αυτή ενέργεια

του δικαστηρίου δεν στερεί τους αντιδίκους του

ν.π.δ.δ. από τη δυνατότητα να προβάλουν καθ`

υποφοράν, ενόψει του (εκ του νόμου) γνωστού σε

αυτούς αυτεπαγγέλτου της λήψης υπόψη της πα-

ραγραφής, όλες τις αντενστάσεις που τους παρέχει

το ουσιαστικό και δικονομικό δίκαιο για την από-

κρουση της παραγραφής, ενώ η προαναφερθείσα

περίπτωση δεν μπορεί να νοηθεί ως έλλειψη αμε-

ροληψίας του δικαστηρίου και επομένως, ως πα-

ράβαση της αρχής της δίκαιης δίκης. Η ανωτέρω

διάταξη του άρθρου 52 εδ. γ΄ του ν.δ. 496/1974

δεν είναι αντίθετη ούτε με τις διατάξεις του άρ-

θρου 1 του Πρώτου Πρόσθετου Πρωτοκόλλου της

ΕΣΔΑ, οι οποίες επιβάλλουν τον σεβασμό της πε-

ριουσίας του προσώπου, αφού οι διατάξεις αυτές

αναφέρονται στην κατάργηση περιουσιακών (και

ενοχικών) δικαιωμάτων (ενδεχομένως και δια της

επιβολής αναδρομικής παραγραφής αυτών), αλλά

όχι στο ζήτημα της αυτεπάγγελτης ή μη λήψης

υπόψη της παραγραφής από το δικαστήριο. Και

τούτο διότι, «περιουσία», κατά την ως άνω διάτα-

ξη, αποτελεί το σύνολο των δεκτικών οικονομικής

αποτίμησης εννόμων σχέσεων του προσώπου, τέ-

τοια δε δεκτική αποτίμησης έννομη σχέση του δα-

νειστή του ν.π.δ.δ., δεν αποτελεί, λογικώς, το –

κατ’ ένσταση μόνο - προβλητό της παραγραφής

της απαίτησής του. Άλλωστε, από τη διάταξη της

§ 2 του άρθρου 1 του ως άνω Πρωτοκόλλου, που

ορίζει ότι: «Αι προαναφερόμενοι διατάξεις δεν θίγουσι

το δικαίωμα παντός Κράτους όπως θέση εν ισχύι Νό-

μους, ους ήθελε κρίνει αναγκαίον προς ρύθμισιν της

χρήσεως αγαθών συμφώνως προς το δημόσιον συμφέ-

ρον ή προς εξασφάλισιν της καταβολής φόρων ή άλλων

_________

70. Βλ. ΕλλΔνη 2011. 1452.

εισφορών ή προστίμων», προκύπτει ότι και αυτό, όχι

μόνο δεν απαγορεύει, αλλά αντίθετα ευθέως ανα-

γνωρίζει το δικαίωμα κάθε κράτους να θεσπίζει

νόμους, αν το κρίνει αναγκαίο, για τη διασφάλιση

του δημόσιου συμφέροντος, στην έννοια του ο-

ποίου εμπίπτει και η προστασία της περιουσίας

των ν.π.δ.δ., κατά τα προεκτιθέμενα (ΟλΑΠ

31/2007, ΟλΑΠ 38/200571, ΟλΑΠ 22/2005, ΑΠ

187/200972). Όταν δε οι διάδικοι απρακτούν, η

παραγραφή αυτή μπορεί να συμπληρωθεί και εν

επιδικία, εφόσον μεταξύ δύο διαδικαστικών πρά-

ξεων συμπληρωθεί ολόκληρος ο απαιτούμενος για

την παραγραφή της αξίωσης χρόνος. Τέλος, αν η

αγωγή απορρίφθηκε πρωτοδίκως διότι δεν απο-

δείχτηκαν τα πραγματικά περιστατικά της ιστορι-

κής της βάσης, ή, μετά από παραδοχή καταλυτι-

κής ένστασης, το δευτεροβάθμιο Δικαστήριο α-

πορρίπτει την έφεση αν αποδεικνύεται άλλη έν-

σταση η οποία δεν ερευνήθηκε πρωτοδίκως και

επαναφέρεται για την υποστήριξη του διατακτι-

κού της απόφασης ή λαμβάνεται υπόψη αυτεπαγ-

γέλτως (Σ α μ ο υ ή λ , η Εφεση, έκδοση 2003, σ. 427

§ 1136)».

3.1.1.2.- Π α ρ έ μ β α σ η - Δ ι κ ο ν ο μ ι κ έ ς π ρ ο -

θ ε σ μ ί ε ς – Ε π ι δ ό σ ε ι ς .

3.1.1.2.1.- Αναστολή των προθεσμιών στην περίο-

δο των δικαστικών διακοπών.

Mε το άρθρο 11 κ.δ. 26.6/10.7.1944 «περί Κώδι-

κος των νόμων περί δικών του Δημοσίου» που εί-

ναι διάδικο το Δημόσιο δεν τρέχει καμία προθε-

σμία σε βάρος του κατά τη διάρκεια των δικαστι-

κών διακοπών, δηλαδή από 1ης Ιουλίου έως 16

Σεπτεμβρίου. Το προνόμιο επεκτάθηκε και σε άλ-

λα ν.π.δ.δ. με το άρθρο 28 του ν. 2579/1998, ενώ

ισχύει σε όλες τις πολιτικές δίκες και στην συνέ-

χεια επεκτάθηκε στο ΣτΕ και το Ελεγκτικό Συνέ-

δριο και τα διοικητικά δικαστήρια με το άρθρο 22

του ν. 1869/1989.

Η πάγια νομολογία των Δικαστηρίων είχε κα-

θιερώσει το προνόμιο υπέρ του Δημοσίου. Χαρα-

κτηριστικές είναι εν προκειμένω οι υπ’ αριθ. 3433/

199873 και 3434/199874 αποφάσεις της Ολομέλειας

_________

71. ΕλλΔνη 2005. 1047.

72. ΕλλΔνη 2010. 761.

73. Βλ. ΝοΒ 1999. 508.


του ΣτΕ καθώς και οι αποφάσεις 792/199075,

1386/199476, 62/1995, 4743/1997, 2156/1998 Ολ.77,

3031/1998, 849/199978, 41/2000, 2171/200079 και

2150/200180 του ίδιου Δικαστηρίου.

Ρωγμή στην ανωτέρω πάγια νομολογία επέφερε,

όμως, η υπ’ αριθ. 2606/2001 απόφαση του ΣτΕ (Τμ.

Ε΄), με την οποία κρίθηκε ότι οι νομοθετικές ρυθμί-

σεις που θεσπίζουν το ανωτέρω προνόμιο υπέρ του

Δημοσίου είναι «ανίσχυρες ως αντικείμενες στην αρχή

της δικονομικής ισότητος των διαδίκων».

Το δικαστήριο του Στρασβούργου με την υπό-

θεση Πλατάκου, έδωσε τέλος στην παραβίαση της

αρχής της ισότητας των όπλων81.

Εν συντομία το ιστορικό αυτής της υπόθεσης

έχει ως εξής: Η Πλατάκου82 είχε στην κυριότητά

της ένα οικόπεδο με ένα νεοκλασικό κτίσμα στην

Σπάρτη. Το Δημόσιο προχώρησε σε αναγκαστική

απαλλοτρίωση αυτού, προκειμένου να στεγάσει το

μουσείο Σπάρτης. Το δικαστήριο όρισε πολύ μι-

κρή προσωρινή τιμή μονάδος και στη συνέχεια η

Πλατάκου προσέφυγε ενώπιον του Εφετείου ζη-

τώντας οριστικό προσδιορισμό. Από λάθος, όμως,

του δικαστικού επιμελητή η αίτησή της κοινο-

ποιήθηκε εκπρόθεσμα στους αντίδικους με αποτέ-

λεσμα να απορριφθεί ως απαράδεκτη. Αντίστοιχα

απορρίφθηκε και η αίτηση του Δημοσίου για ορι-

στικό προσδιορισμό, αλλά για το Δημόσιο ανα-

γνωρίστηκε ότι η προθεσμία είχε ανασταλεί κατά

τις δικαστικές διακοπές. Στη συνέχεια τόσο ο Ά-

ρειος Πάγος, όσο και το Εφετείο απέρριψαν για

τυπικούς λόγους την αίτηση επαναφοράς των

πραγμάτων στην προτέρα κατάσταση. Ακολούθως

η Πλατάκου προσέφυγε στο ΕΔΔΑ, το οποίο, α-

φού εξέτασε και τους λοιπούς ισχυρισμούς της, τη

δικαίωσε με την εν λόγω απόφασή του. Με την με

_________

74. Βλ. ΝοΒ 1999. 842.

75. Βλ. ΔΔίκη 1990.563.

76. Βλ. ΤΟΣ 1994. 699.

77. Βλ. ΝοΒ 1999. 505.

78. Βλ. ΔΔίκη 2001. 25.

79. Βλ. Αρμ 2001. 132.

80. Βλ. ΔΔίκη 2002. 1204.

81. Βλ. Κ. Χ ρ υ σ ό γ ο ν ο υ , Η ενσωμάτωση της Ευ-

ρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου

στην εθνική έννομη τάξη. Οι ελληνικές δυσχέρειες προ-

σαρμογής στην ευρωπαϊκή δημόσια τάξη των ανθρωπί-

νων δικαιωμάτων, 2001.

82. Βλ. ΝοΒ 2001. 765 επ.

αριθμό Απόφαση 2808/200283 της Ολομέλειας του

ΣτΕ κρίθηκε ότι: Η αρχή της ισότητας των διαδί-

κων επιβάλλει την ίση μεταχείρισή τους κατά την

άσκηση του δικαιώματος παροχής δικαστικής

προστασίας. Διατάξεις δικονομικών νόμων, με τις

οποίες θεσπίζεται διάκριση μεταξύ των διαδίκων

είναι ανίσχυρες. Η διαφοροποίηση των προθε-

σμιών για την άσκηση ενδίκων μέσων σε βάρος ι-

διωτών έναντι του Δημοσίου αντίκειται στην αρχή

της δικονομικής ισότητας.

O Άρειος Πάγος με την με αριθμό 12/2002 Α-

πόφαση της Ολομέλειάς του84 έκρινε ότι η καθιε-

ρούμενη με τη διάταξη του άρθρου 11 του κ.δ. της

26.6/10.7.1944 για αναστολή, μόνον υπέρ του Δη-

μοσίου, των προθεσμιών κατά τη διάρκεια των δι-

καστικών διακοπών θεσπίζει αδικαιολόγητη άνι-

ση και προνομιακή δικονομική μεταχείριση του

Δημοσίου σε σχέση προς τους ιδιώτες διαδίκους

και αντιβαίνει, έτσι, στο άρθρο 4 § 1 Συντ. και στο

άρθρο 6 § 1 ΕΣΔΑ. Κρίθηκε αναγκαία η επέκταση

της ανωτέρω αναστολής και υπέρ των ιδιωτών δι-

αδίκων.

Σύμφωνα με τις διατάξεις του άρθρου 19 § 2 εδ.

β΄ και § 3 εδ. α΄ του ν.δ. 797/1971 «περί αναγκα-

στικών απαλλοτριώσεων» η προθεσμία για την

άσκηση αίτησης οριστικού προσδιορισμού της

αποζημίωσης είναι έξι (6) μηνών από τη δημοσί-

ευση της απόφασης του μονομελούς πρωτοδικείου

που προέβη στον καθορισμό της προσωρινής απο-

ζημίωσης, αν η απόφαση αυτή δεν κοινοποιήθηκε.

Αν παρέλθει άπρακτη η προθεσμία αυτή, σύμφω-

να με την § 6 του ίδιου άρθρου, οριστικοποιείται,

ως προς το διάδικο που αμέλησε, η αποζημίωση

που έχει οριστεί προσωρινώς. Αναστολή της προ-

θεσμίας αυτής κατά τη διάρκεια των δικαστικών

διακοπών δεν προβλέπεται ως προς τους καθ’ ων

η απαλλοτρίωση ιδιώτες, τρέχει δε η προθεσμία

αυτή και κατά την περίοδο από 1ης έως 31ης Αυ-

γούστου, αφού δεν περιλαμβάνεται στο άρθρο 147

§ 7 του ΚΠολΔ. Αντίθετα κατά το άρθρο 11 του

κ.δ. της 26.6/10.7.1944 «περί κώδικος των νόμων

περί δικών του Δημοσίου», η οποία διατηρήθηκε

σε ισχύ και μετά την εισαγωγή του ΚΠολΔ, σε όλες

τις δίκες του Δημοσίου ουδεμία απολύτως προθε-

_________

83. Βλ. Μελέτη του Τ ά σ ο υ Γ . Π ρ ο υ σ α ν ί δ η ,

δημοσιευμένη στην ΕΔΔΔ 2008. 880, Τράπεζα νομικών

πληροφοριών «ΝΟΜΟΣ».

84. Βλ. ΤοΣ ΤΕΥΧΟΣ 2/2002.


σμία τρέχει σε βάρος του κατά τη διάρκεια των δι-

καστικών διακοπών, ήτοι από 1/7 έως 16/9 κάθε

έτους (άρθρο 11 § 2 Κώδικα Οργανισμού Δικα-

στηρίων), οι δε αρξάμενες προθεσμίες αναστέλλο-

νται. Η καθιερούμενη με τη διάταξη αυτή του

άρθρου 11 του κ.δ. της 26.6/10.7.1944, αναστολή,

μόνον υπέρ του Δημοσίου, θεσπίζει αδικαιολο-

γήτως άνιση και προνομιακή δικονομική μετα-

χείριση του Δημοσίου σε σχέση προς τους ιδιώ-

τες διαδίκους, άρα αντιβαίνει στο άρθρο 4 § 1

του ισχύοντος Συντάγματος και στο άρθρο 6 § 1

της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του

Ανθρώπου, η οποία έχει κυρωθεί με το ν.δ.

53/1974 και έχει υπερνομοθετική ισχύ (άρθρο 28 §

1 του Συντ.). Προς άρση της ανισότητας αυτής

επιβάλλεται να επεκταθεί η ως άνω αναστολή

και υπέρ των ιδιωτών διαδίκων οι οποίοι, επο-

μένως, όταν αντιδικούν προς το Δημόσιο δικαι-

ούνται επίσης κατά τη διάρκεια των δικαστικών

διακοπών όμοια αναστολή προθεσμιών (βλ. α-

πόφ. ΕΔΔΑ: Πλατάκου κατά Ελλάδας της 11ης Ια-

νουαρίου 2001).

Ο ισχυρισμός του Δημοσίου ότι η ως άνω ειδι-

κή μεταχείρισή του ως διαδίκου δικαιολογείται,

γιατί το προσωπικό του Νομικού Συμβουλίου του

Κράτους μετέχει στις δικαστικές διακοπές, δεν αί-

ρει την άνιση μεταχείριση, δεδομένου μάλιστα ότι

κατά τη διάρκεια των διακοπών το Νομικό Συμ-

βούλιο δεν παύει να λειτουργεί.

Το Δημόσιο μετά ταύτα αντικατέστησε την διά-

ταξη με το άρθρο 12 ν. 3514/2006, ΦΕΚ Α 266/

6.12.2006, ως εξής: «Σε όλες τις δίκες του Δημοσίου,

κατά τη διάρκεια των δικαστικών διακοπών, ουδεμία α-

πολύτως τρέχει προθεσμία, είτε εις βάρος του Δημοσίου,

είτε εις βάρος των άλλων διαδίκων, ούτε για την υπό

τούτων ως τρίτων άσκηση δηλώσεων ούτε για την έγερ-

ση αγωγών, παρεμβάσεων και προσεπικλήσεων ούτε τέ-

λος για την άσκηση οποιουδήποτε ενδίκου μέσου ή εξέ-

ταση μαρτύρων. Κάθε προθεσμία, η οποία έχει αρχίσει

προ των διακοπών, καθώς και η εξέταση των μαρτύρων

αναστέλλονται κατά τη διάρκεια των διακοπών».

Τα Δικαστήρια της Χώρας ακολούθησαν μέχρι

σήμερα την ανωτέρω κρίση του ΕΔΔΑ στην υπό-

θεση Πλατάκου κατά Ελλάδας.

Η αρχή της ισότητας των όπλων που θεμελιώ-

νεται στη διάταξη του άρθρου 6 της ΕΣΔΑ, καθώς

και τη συναφή νομολογία του ΕΔΔΑ, οδήγησε τον

Έλληνα Δικαστή στην αναγνώριση της ίσης δικο-

νομικής μεταχείρισης των ιδιωτών διαδίκων και

του Δημοσίου στο πεδίο των δικονομικών προθε-

σμιών, η οποία απορρέει άλλωστε από τον ερμη-

νευτικό συνδυασμό των διατάξεων των άρθρων 4

και 20 § 1 Σ. Για την ταυτότητα του νομικού λό-

γου, θα μπορούσε να θεωρήσει κανείς, ότι η αρχή

της ίσης δικονομικής μεταχείρισης των διαδίκων

(Δημοσίου και ιδιωτών), καταλαμβάνει, όχι μόνο

τις δικονομικές προθεσμίες, αλλά και σειρά άλλων

σχετικών ζητημάτων, όπως εκτίθεται κατωτέρω.

3.1.1.2.2. Προθεσμίες – Επιδόσεις κ.λπ.

Σύμφωνα με το άρθρο 10 κ.δ. 26.6/10.7.1944

«Περί κώδικος των νόμων περί δικών του Δημοσί-

ου» κάθε προθεσμία -νόμιμη ή δικαστική- που ο-

ρίζεται βραχύτερη των τριάντα ημερών είναι για

το Δημόσιο διάρκειας τριάντα ημερών.

Έτσι στις μισθωτικές διαφορές, η προθεσμία

του άρθρου 652 ΚΠολΔ είναι για την ανακοπή

ερημοδικίας και την επαναφορά των πραγμάτων

οκτώ (8) ημέρες, για την προθεσμία της εφέσεως,

αναιρέσεως και αναψηλαφήσεως δεκαπέντε (15)

ημέρες, ενώ η προθεσμία κλητεύσεως σύμφωνα με

το άρθρο 9 του κ.δ. 26.6/10.7.1944 δεν μπορεί να

είναι μικρότερη των 30 ημερών για το Δημόσιο85.

Είναι αξιοσημείωτη η διάταξη για την περίπτωση

της πρόσθετης παρέμβασης, π.χ. στην εργατική

διαδικασία, όπου ο ιδιώτης για να παρέμβει στην

δίκη υποχρεούται να κοινοποιήσει δικόγραφο

προ 30 ημερών, ενώ το Δημόσιο θα μπορεί να πα-

ρέμβει στην δίκη και προφορικά.

3.1.1.2.3.- Απόδειξη συμβάσεων δημοσίου και πλη-

ρωμών

Σύμφωνα με τη διάταξη του άρθρου 84 του ν.δ.

321/1969 «περί Κώδικος Δημοσίου Λογιστικού»

κάθε σύμβαση για λογαριασμό του Δημοσίου που

έχει αντικείμενο άνω των 10.000 δρχ. ή δημιουργεί

υποχρεώσεις διαρκείας, εφόσον δεν ορίζεται δια-

φορετικά από άλλη διάταξη, υποβάλλεται στον

τύπο του ιδιωτικού εγγράφου86. Κατά το τρίτο ε-

_________

85. Βλ. ΑΠ 328/2005, ΕλλΔνη 2006. 1438.

86. Βλ. ΜΠρΘηβ 118/2012. Έγγραφος τύπος συμ-

βάσεων. Η πρόταση καταρτίσεως συμβάσεως και η α-

ποδοχή της μπορούν να γίνουν και με ιδιαίτερα έγ-

γραφα. Η ακυρότητα από τη μη τήρηση του τύπου της

έγγραφης αποδοχής αίρεται σε περίπτωση εκπληρώσε-


δάφιο του ίδιου άρθρου η πρόταση για κατάρτιση

της σύμβασης και η αποδοχή της μπορούν να γί-

νουν και με «χωριστά» έγγραφα, ενώ κατά το τέ-

ταρτο εδάφιο του εν λόγω άρθρου η ακυρότητα

από τη μη τήρηση του τύπου της έγγραφης απο-

δοχής αίρεται σε περίπτωση εκτέλεσης της σύμβα-

σης. Ειδικότερα, αναφορικά με το προαναφερό-

μενο τελευταίο εδάφιο, τούτο εφαρμόζεται μόνο

στην περίπτωση που η σύμβαση εκπληρώθηκε ό-

ταν υπήρξε μεν έγγραφη πρόταση κατάρτισής της,

αλλά δεν επακολούθησε αποδοχή, όχι δε και στην

περίπτωση που δεν τηρήθηκε καθόλου τύπος για

την πρόταση και αποδοχή (βλ. ΟλΑΠ 862/1984,

ΝοΒ 33. 89, ΑΠ 847/1986, ΝοΒ 35. 1196). Η ακυ-

ρότητα της σύμβασης από την έλλειψη του α-

παιτούμενου τύπου, ο οποίος είναι συστατικός

και όχι αποδεικτικός, τόσο για την αρχική σύμ-

βαση όσο και για την τροποποίηση αυτής, είναι

απόλυτη και λαμβάνεται υπόψη αυτεπαγγέλτως

από το δικαστήριο, εφόσον προκύπτει από τα

εκτιθέμενα πραγματικά περιστατικά (ΕφΑθ

11549/1995, ΝοΒ 44. 1008, ΕφΑθ 1840/1992, ΝοΒ

41. 510, ΕφΑθ 8341/ 1991, ΕλλΔνη 33. 875, ΕφΑθ

3410/1991, ΕλλΔνη 33. 875).

Με την απόφαση του Αρείου Πάγου 322/

201087 κρίθηκε ότι: «…. σύμφωνα με τη διάταξη του

άρθρου 41 του ν.δ. 496/74 «Περί λογιστικού των

ν.π.δ.δ.» ορίζεται ότι «κάθε σύμβαση για λογαριασμό του

Ν.Π. έχουσα αντικείμενο άνω των 10.000 δραχμών ή

δημιουργούσα υποχρεώσεις διαρκείας, εφόσον δεν ορίζε-

ται άλλως, υποβάλλεται στον τύπο του ιδιωτικού εγγρά-

φου. Το ποσόν τούτο δύναται να αυξομειώνεται με από-

φαση του Υπουργού Οικονομικών, δημοσιευομένης

στην Εφημερίδα της Κυβέρνησης. Η πρόταση κατάρτι-

σης σύμβασης και η αποδοχή αυτής δύναται να γίνουν

_________

ως της συμβάσεως. Αυτό όμως μπορεί να συμβεί μόνο

όταν εκπληρώθηκε σύμβαση, για την οποία προηγήθη-

κε χωριστή έγγραφη πρόταση χωρίς να επακολουθήσει

και έγγραφη αποδοχή, όχι δε και όταν δεν τηρήθηκε ο

έγγραφος τύπος για την πρόταση και την αποδοχή. Η

ακυρότητα της σύμβασης από την έλλειψη του απαι-

τούμενου τύπου, ο οποίος είναι συστατικός και όχι α-

ποδεικτικός, τόσο για την αρχική σύμβαση όσο και για

την τροποποίηση αυτής, είναι απόλυτη και λαμβάνεται

υπόψη αυτεπαγγέλτως από το δικαστήριο, εφόσον

προκύπτει από τα εκτιθέμενα πραγματικά περιστατικά.

87. Τράπεζα Νομικών Πληροφοριών «ΝΟΜΟΣ».

και με ιδιαίτερα έγγραφα». Με την υπ’ αριθ.

2054839/452/ 0026/3-9.7.1992 απόφαση του Υπουργού

Οικονομικών (ΦΕΚ Β΄ 447), αυξήθηκε το χρηματικό

ποσό το οριζόμενο από τις διατάξεις του άρθρου 84 του

ν.δ. 321/69 και του άρθρου 41 του ν.δ. 496/74 σε

150.000 δραχμές. Περαιτέρω, σύμφωνα με τη διάταξη

του άρθρου 158 ΑΚ η τήρηση τύπου για τη δικαιοπραξία

απαιτείται μόνον όπου το ορίζει ο νόμος, σύμφωνα δε με

την § 1 του άρθρου 159 ΑΚ, δικαιοπραξία, για την οποία

δεν τηρήθηκε ο υπό του νόμου απαιτούμενος τύπος, ε-

φόσον δεν ορίζεται το αντίθετο, είναι άκυρη. Από το

συνδυασμό των ανωτέρω διατάξεων σαφώς συνάγεται

ότι κάθε σύμβαση, καταρτιζόμενη από ν.π.δ.δ., όπως η

σύμβαση παροχής ανεξαρτήτων υπηρεσιών από εργαζό-

μενο, και έχουσα το ως άνω αντικείμενο, υποβάλλεται σε

έγγραφο τύπο απαιτούμενο εκ του νόμου, άνευ τηρήσε-

ως του οποίου η δικαιοπραξία είναι άκυρη, η δε ακυρό-

τητα στην περίπτωση αυτή είναι απόλυτη».

4. Τα ουσιαστικά προνόμια του Δημοσίου και η

αντανάκλασή τους στο χώρο του δικονομικού

δικαίου και την ΕΣΔΑ.

4.1.- Τόκος Δημοσίου:

Από το συνδυασμό των διατάξεων των άρθρων

340, 341, 345, 346 του ΑΚ, 75 § 3 του ΚΔιοικΔικ

(ν. 2717/1999, Α΄ 90) και 21 του κ.δ. της 26.6/10.7.

1944 (Κώδιξ Δικών Δημοσίου), που ορίζει ότι «ο

νόμιμος και ο της υπερημερίας τόκος πάσης του Δημο-

σίου οφειλής ορίζεται εις 6% ετησίως, πλην αν άλλως

ωρισθή δια συμβάσεως ή ειδικού νόμου. Ο ειρημένος

τόκος άρχεται από της επιδόσεως της αγωγής», προκύ-

πτει ότι η υποχρέωση προς καταβολή τόκων επί

των οφειλών του Ελληνικού Δημοσίου αρχίζει πά-

ντοτε και μόνον από την επίδοση της σχετικής

αγωγής.

Το ζήτημα των προνομίων του Δημοσίου έκρινε

το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Αν-

θρώπου στην απόφαση του AKA κατά Τουρκίας

(23.9.1998) και σε άνω των πενήντα παρόμοιες –

μεταγενέστερες- αποφάσεις κατά της Τουρκίας.

Συγκεκριμένα, η αποζημίωση για απαλλοτρίωση

περιουσίας του προσφεύγοντα καταβλήθηκε με

αρκετή καθυστέρηση από την τουρκική διοίκηση.

Ο υπολογισμός των αναλογούντων τόκων πραγ-

ματοποιήθηκε με βάση το ποσοστό που καθόρισε

νόμος του κράτους (30%) και σε πλήρη δυσαρμο-

νία με τον πραγματικό πληθωρισμό (70%) και τη


νομισματική θέση της τουρκικής λίρας. Το Δικα-

στήριο, αποδεχόμενο τους λόγους δημόσιας ωφε-

λείας που επέβαλαν τη συγκεκριμένη απαλλοτρί-

ωση, την εξέτασε σε αναλογία με την προστασία

των θεμελιωδών δικαιωμάτων του ατόμου. Θεώ-

ρησε δε ότι η αργοπορία στην καταβολή της απο-

ζημίωσης, σε συνδυασμό με τη συνεχώς επιδει-

νούμενη νομισματική ισοτιμία της τουρκικής λί-

ρας, έφεραν σε δυσχερή θέση τον προσφεύγοντα

και έκρινε ομόφωνα ότι αυτός είχε δικαίωμα πρό-

σθετης αποζημίωσης, την οποία μάλιστα επιδίκασε

σε αμερικάνικα δολάρια για λόγους νομισματικής

ασφάλειας.

Tο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων

του Ανθρώπου δικαίωσε τον Ευθύμιο Μεϊδάνη, ο

οποίος προσέφυγε κατά της Ελλάδος όσον αφορά

το δικαίωμα του Δημοσίου και των νομικών προ-

σώπων δημοσίου δικαίου να καταβάλουν ποσο-

στό τόκου υπερημερίας (6%) μικρότερο από εκείνο

που καταβάλουν οι ιδιώτες (το ποσοστό αυτό σή-

μερα είναι 12%, ενώ ήταν 27% και 23% κατά την

επίμαχη χρονική περίοδο). Ο Ευθύμιος Μεϊδάνης

προσελήφθη από το «Σισμανόγλειο - Γενικό Περι-

φερειακό Νοσοκομείο Αττικής», στις 2.9.1996, για

να εργαστεί ως ειδικευόμενος ιατρός με σύμβαση

«εργασίας ιδιωτικού δικαίου ορισμένου χρόνου».

Ο προσφεύγων αποχώρησε μετά το πέρας του

συμβατικού χρόνου εργασίας του και αφού περά-

τωσε την ειδίκευσή του. Κατά το χρονικό διάστη-

μα από 1.1.1998 έως και 30.9.1998 και προκειμένου

να εξυπηρετηθούν οι ανάγκες του νοσοκομείου, ο

προσφεύγων πραγματοποίησε εφημερίες, οι ο-

ποίες βεβαιώθηκαν και εγκρίθηκαν με την υπ’ α-

ριθ. 24/16.11.1998 ομόφωνη απόφαση του διοικη-

τικού συμβουλίου του ν.π.δ.δ. Ο προσφεύγων ά-

σκησε στις 20.11.2000 αγωγή σε βάρος του νοσο-

κομείου, διότι το νοσοκομείο δεν του είχε εξοφλή-

σει το ποσό, που του όφειλε από τις υπερωρίες. Ο

προσφεύγων ζήτησε να υποχρεωθεί το νοσοκομείο

να καταβάλει την οφειλή του εντόκως και νομίμως

μέχρι την εξόφληση, με τον τόκο υπερημερίας που

ορίζει η γενική διάταξη του άρθρου 15 § 5 του νό-

μου 876/1979 (27% από 9.1.1998 έως 30.3.1998 και

23% από 31.3.1998 έως 13.1.1999) και όχι εκείνη

του άρθρου 7 § 2 του νομοθετικού διατάγματος

496/1974 περί λογιστικού των ν.π.δ.δ., η οποία ο-

ρίζει ότι ο νόμιμος τόκος υπερημερίας πάσης ο-

φειλής των ν.π.δ.δ. ανέρχεται σε 6% ετησίως, διότι

η τελευταία είναι αντισυνταγματική και αντίθετη

στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Αν-

θρώπου (ΕΣΔΑ). Με την υπ’ αριθ. 3/2006 απόφασή

της88 η Ολομέλεια του Αρείου Πάγου έκρινε κατά

πλειοψηφία ότι η διαφοροποίηση μεταξύ του

ν.π.δ.δ.-οφειλέτη και του ιδιώτη-οφειλέτη, ως προς

το ύψος του οφειλόμενου τόκου υπερημερίας, εί-

ναι δικαιολογημένη και ότι η επίμαχη ρύθμιση

του άρθρου 7 § 2 του νομοθετικού διατάγματος

496/1974 περί λογιστικού των ν.π.δ.δ. δεν αντίκει-

ται στα άρθρα 20 του Συντάγματος, 6 § 1 της

ΕΣΔΑ και 1 του Πρώτου Πρόσθετου στην ΕΣΔΑ

Πρωτοκόλλου.

Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του

Ανθρώπου έκρινε ομόφωνα (βλ. ΝοΒ 2008. 1367),

ότι τόσο η επίμαχη ρύθμιση του άρθρου 7 § 2 του

νομοθετικού διατάγματος 496/1974 περί λογιστι-

κού των ν.π.δ.δ. η οποία ορίζει ότι ο νόμιμος το-

κος υπερημερίας πάσης οφειλής των ν.π.δ.δ. α-

νέρχεται σε 6% ετησίως, όσο και η απόφαση της

Ολομέλειας του Αρείου Πάγου η προαναφερόμε-

νη 3/2006, που την έκρινε συνταγματική, παρα-

βίασαν το δικαίωμα του συγκεκριμένου προσφεύ-

γοντος στην περιουσία, όπως αυτό προστατεύεται

από το άρθρο 1 του Πρώτου Προσθέτου στην

ΕΣΔΑ Πρωτοκόλλου. Το Δικαστήριο επιδίκασε

τον τόκο υπερημερίας των ιδιωτών της επίδικης

περιόδου (27% και 23%) υπέρ του προσφεύγοντος.

Η νομολογία της κρίσης

Με την με αριθμό 1620/201189 Απόφαση Τμή-

ματος του ΣτΕ κρίθηκε ότι: «η διάταξη του άρθρου 21

του Κώδικα Νόμων περί δικών του Δημοσίου, με την

οποία καθορίζεται το ύψος του τόκου των οφειλών του

Δημοσίου, δεν αποτελεί δικονομική αλλά ουσιαστική

διάταξη και ως εκ τούτου, από τη διαφοροποίηση του ο-

ριζόμενου με αυτή τόκου, σε σχέση με τον εκάστοτε γε-

νικώς ισχύοντα τόκο για τις οφειλές των ιδιωτών, δεν

μπορεί να τεθεί ζήτημα παραβίασης του άρθρου 20 § 1

του Συντάγματος, ούτε του άρθρου 6 § 1 της ΕΣΔΑ, που

κατοχυρώνουν το δικαίωμα δικαστικής προστασίας, δε-

δομένου ότι με την ανωτέρω διάταξη το Δημόσιο δεν ε-

ξοπλίζεται, έναντι των ιδιωτών, με προνόμια δικονομι-

κού περιεχομένου (πρβλ. ΟλΣτΕ 1663/ 2009 90 και

_________

88. Βλ. ΕλλΔνη 2006. 412, Δ 2006. 293.

89. Βλ. ΕΔΚΑ 2011. 350, ΕΔΔΔ 2011. 998, ΔΕΕ 2011.

1301, Αρμ 2011. 1887.

90. Mε απόφαση (ΣτΕ 1663/09) της Ολομέλειας του

../../Documents/Documents/antony/Documents/antonis/pers/ΑΡΘΡΑ/ΠΡΟΝΟΜΙΑ/antonis/pers/ΑΡΘΡΑ/dikaiosynh/Η%20ΕΛΛΑΔΑ%20ΣΤΟ%20ΣΤΟΧΑΣΤΡΟ%20ΤΟΥ%20ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ%20ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟΥ.doc

../../Documents/Documents/antony/Documents/antonis/pers/ΑΡΘΡΑ/ΠΡΟΝΟΜΙΑ/antonis/pers/ΑΡΘΡΑ/dikaiosynh/Η%20ΕΛΛΑΔΑ%20ΣΤΟ%20ΣΤΟΧΑΣΤΡΟ%20ΤΟΥ%20ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ%20ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟΥ.doc

../../Documents/Documents/antony/Documents/antonis/pers/ΑΡΘΡΑ/ΠΡΟΝΟΜΙΑ/antonis/pers/ΑΡΘΡΑ/ΗΘΙΚΗ%20ΒΛΑΒΗ/ΗΘΙΚΗ%20ΒΛΑΒΗ%20ΑΡΘΡΟ%20ΚΑΡΑΤΖΑ.doc

../../Documents/Documents/antony/Documents/antonis/pers/ΑΡΘΡΑ/ΠΡΟΝΟΜΙΑ/antonis/pers/ΑΡΘΡΑ/ΗΘΙΚΗ%20ΒΛΑΒΗ/ΗΘΙΚΗ%20ΒΛΑΒΗ%20ΑΡΘΡΟ%20ΚΑΡΑΤΖΑ.doc


ΕΔΔΑ, απόφαση Μεϊδάνης κατά Ελλάδας, της

22.5.2008, σκέψεις 34 έως 36)…» και παρέπεμψε την

επίλυση του ζητήματος στην Ολομέλεια του ΣτΕ.

Το ίδιο δικαστήριο στην ανωτέρω απόφαση

περαιτέρω έκρινε ότι: «η διαφοροποίηση, μεταξύ του

επιτοκίου που αφορά τις οφειλές του Δημοσίου και του

υψηλότερου επιτοκίου που εφαρμόζεται στις οφειλές

των ιδιωτών, συνεπαγόμενη τον περιορισμό του κρατι-

κού χρέους, είναι, τουλάχιστον από το 2004, αφότου ε-

πισήμως το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο είχε διαπιστώσει την

ύπαρξη υπερβολικού ελλείμματος που συνιστούσε απει-

λή για τη δημοσιονομική ισορροπία της Χώρας, πλήρως

δικαιολογημένη. Και τούτο διότι συμβάλλει στην ε-

πίτευξη ενός μείζονος εθνικού συμφέροντος

σκοπού, εκείνου της διασφάλισης της δημοσιο-

νομικής ισορροπίας αρχικά, ήδη δε της αποτρο-

πής της οικονομικής κατάρρευσης της Χώρας.

Από τα ανωτέρω εκτεθέντα σαφώς προκύπτει ότι, σύμ-

φωνα με τη νομολογία της Ολομελείας του Συμβουλίου

της Επικρατείας και του ΕΔΔΑ, από την επίμαχη διαφο-

ροποίηση, με το άρθρο 21 του Κώδικα Νόμων περί δι-

κών του Δημοσίου, των επιτοκίων δεν προκαλείται πα-

ραβίαση ούτε της συνταγματικής αρχής της ισότητας,

ούτε του άρθρου 1 του Πρώτου Πρόσθετου Πρωτοκόλ-

λου της ΕΣΔΑ, ενόψει και της εύλογης σχέσης των επι-

τοκίων».

Συνταγματική έκρινε το Ανώτατο Ειδικό Δικα-

στήριο με την με αριθμό 25/201291 απόφασή του,

τη ρύθμιση που προβλέπει μικρότερη επιβάρυνση

του Δημοσίου στον τόκο υπερημερίας για χρέη

του, απ' ότι στους ιδιώτες που χρωστούν σε αυτό.

Συγκεκριμένα, το δικαστήριο έκρινε πως υπό τις

παρούσες οικονομικές συγκυρίες δεν προσκρούει

στις συνταγματικές επιταγές η πρόβλεψη ότι το

Δημόσιο για τις οφειλές του πρέπει να καταβάλει

_________

ΣτΕ υπογραμμίζεται ότι το άρθρο 21 του Κώδικα Νό-

μων για τις δίκες του Δημοσίου (κ.δ. της 10.7.1944) που

ορίζει το επιτόκιο 6% παραβιάζει τη συνταγματική αρ-

χή της ισότητας, καθώς θεσπίζει υπέρ του Δημοσίου έ-

ναντι των ιδιωτών, αδικαιολόγητη προνομιακή μετα-

χείριση, χωρίς να συντρέχει γι’ αυτό κάποιος λόγος δη-

μοσίου συμφέροντος. Η διαφοροποίηση αυτή δεν μπο-

ρεί να δικαιολογηθεί μονάχα από το ταμειακό συμφέ-

ρον του Δημοσίου. Γιατί το ταμειακό του συμφέρον δεν

ταυτίζεται με το δημόσιο συμφέρον και δεν μπορεί να

στηρίζει την παραβίαση του δικαιώματος του πολίτη

για προστασία της περιουσίας.

91. Βλ. Τράπεζα Νομικών Πληροφοριών «ΝΟ-

ΜΟΣ».

τόκο υπερημερίας 6%.

Ειδικότερα, το ΑΕΔ, με ισχυρότατη πλειοψη-

φία, έκρινε κατ’ αρχάς, ότι λόγοι δημοσίου συμ-

φέροντος δεν δικαιολογούν τη διαφοροποίηση

του ύψους του επιτοκίου μεταξύ Δημοσίου και ι-

διωτών. Όμως, συνιστούν λόγους δημοσίου συμ-

φέροντος η ανάγκη διασφαλίσεως της δημοσιο-

νομικής ισορροπίας του κράτους και η αντιμε-

τώπιση της διαπιστωθείσας από τον νομοθέτη,

οξείας δημοσιονομικής κρίσεως, την οποία

διέρχεται η Ελλάδα. Για τη αντιμετώπιση της κρί-

σης αυτής και για την αποκατάσταση της δημοσι-

ονομικής ισορροπίας, συνεχίζει η δικαστική από-

φαση, έχουν ήδη ληφθεί διάφορα μέτρα με σκοπό

τη μείωση των δαπανών και την αύξηση των δη-

μοσίων εσόδων. Μεταξύ των άλλων μέτρων, που

έχουν ληφθεί, είναι οι περικοπές των αποδοχών

και των συντάξεων, η αύξηση των φόρων, η επι-

βολή έκτακτων φόρων, η επιβολή εκτάκτου ειδι-

κού τέλους ηλεκτροδοτούμενων δομημένων επι-

φανειών (χαράτσι) κ.λπ.

Μετά τα δεδομένα αυτά, υπογραμμίζεται στην

απόφαση, η διαφοροποίηση αυτή στο ύψος του

τόκου, που προβλέπει ο Κώδικας Νόμων περί Δι-

κών του Δημοσίου, η οποία δεν αντίκειται στα άρ-

θρα 4 (ισότητα) και 25 (αρχή αναλογικότητας) του

Συντάγματος, λόγω «των συντρεχουσών περιστά-

σεων» και του σκοπού της επίμαχης διάταξης του

εν λόγω Κώδικα.

Σε άλλο σημείο της απόφασης, το ΑΕΔ τονίζει

ότι η διαφοροποίηση αυτή στο ύψος του τόκου

δεν αντίκειται στην κατοχυρωμένη από το άρθρο

4 § 5 του Συντάγματος, που αφορά την ισότητα

ενώπιον των δημοσίων βαρών, ενόψει του γεγο-

νότος ότι προς αντιμετώπιση της οξείας δημοσι-

ονομικής κρίσεως έχουν ληφθεί μέτρα που επι-

βαρύνουν οικονομικώς διάφορες και μεγάλες

κατηγορίες πολιτών.

Υπενθυμίζεται, ότι την αντισυνταγματικότητα

του προνομιακού επιτοκίου επισήμαινε το ΣτΕ το

2002 και την επιβεβαίωσαν το 2009 οι Ολομέλειες

του ΣτΕ (ΣτΕ 1663/0992) και του Ελεγκτικού Συνε-

δρίου (ΕΣ 513/0993, 744/1094, 2812/1195). Η Ολομέ-

_________

92. ΕΔΔΔ 2009. 387, Αρμ 2009. 925, ΔΔίκη 2010. 507,

ΑρχΝ 2010.106

93. ΑρχΝ 2009. 250


95. Βλ. ΕΔΔΔ 2012. 432


λεια του Ελεγκτικού Συνεδρίου (στην προαναφε-

ρόμενη απόφαση με αριθμό 2812/2011) έκρινε ότι

είναι αντισυνταγματική και αντίθετη στην Ευρω-

παϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου

(ΕΣΔΑ) η επίμαχη διάταξη που προβλέπει τη διά-

κριση μεταξύ Δημοσίου και ιδιωτών ως προς το

ύψος του τόκου και παρέπεμψε το όλο θέμα προς

οριστική κρίση στο ΑΕΔ.

Από την άλλη πλευρά, ο Άρειος Πάγος, με σει-

ρά αποφάσεών του (1127-28/201096 κ.λπ.), έχει

κρίνει ότι είναι συνταγματική η επίμαχη διάκριση

για την επιβολή του τόκου και δεν αντιβαίνει

στην ΕΣΔΑ.

Ο Άρειος Πάγος με την με αριθμό 41/201297

Απόφασή του, έκρινε ότι ο Οργανισμός σχολικών

κτιρίων (ΟΣΚ), αποτελεί ανώνυμη εταιρεία και λει-

τουργεί με τους κανόνες της ιδιωτικής οικονομίας.

Η παρούσα Α.Ε. αποτελεί καθολική διάδοχο του

ΟΣΚ και δεν ισχύουν τα ουσιαστικά προνόμια

του Δημοσίου, όπως ο μειωμένος τόκος υπερημε-

ρίας.

Ο Άρειος Πάγος με την 248/201298 Απόφασή

του, έκρινε ότι τόκος υπερημερίας για οφειλές

του Δημοσίου οφείλεται τόσο επί καταψηφιστι-

κής αγωγής, όσο και επί αναγνωριστικής αγω-

γής, συμπεριλαμβανομένης και της περίπτωσης

κατά την οποία λαμβάνει χώρα σχετικός περιο-

ρισμός του καταψηφιστικού αιτήματος σε ανα-

γνωριστικό με τις προτάσεις.

Το ΣτΕ στην υπ΄αριθ. 603/201299 Απόφασή του

έκρινε σχετικά με τον τόκο επί απαιτήσεων κατά

του Δημοσίου, ότι έναρξη της τοκογονίας επέρχε-

ται με την επίδοση όχι μόνο καταψηφιστικής, αλ-

λά και αναγνωριστικής αγωγής. Σε περίπτωση πε-

ριορισμού του αρχικά καταψηφιστικού αιτήματος

της αγωγής σε αναγνωριστικό, οφείλονται τόκοι.

Το ΣτΕ στην υπ΄αριθ. 1207/2012100 Απόφασή

του έκρινε ότι το άρθρο 3 του ν. 2120/1993 περί

εντόκου επιστροφής του φόρου μετά την πάροδο

_________


ΜΟΣ».


ΜΟΣ».


ΜΟΣ».


ΜΟΣ».

100. Βλ. ΕΔΔΔ 2012. 785.

εξαμήνου από την πρώτη του επομένου μήνα της

κοινοποίησης στη φορολογική αρχή της απόφα-

σης του δικαστηρίου, αντίκειται στα άρθρα 4 § 5

και 17 του Συντάγματος καθώς και του άρθρου 1

του Πρώτου Προσθέτου Πρωτοκόλλου της ΕΣΔΑ.

Ο δικαστής υποχρεούται να μην εφαρμόζει νόμο

αντισυνταγματικό, δεν μπορεί όμως να νομοθετή-

σει ο ίδιος. Ο ζημιωθείς πολίτης μπορεί να εγείρει

αγωγή αποζημιώσεως του άρθρου 105 του ΕισΝ

ΑΚ, την οποία μπορεί να σωρεύσει με προσφυγή

που στρέφεται κατά καταλογιστικής πράξης της

φορολογικής αρχής.

4.2. Η παραγραφή των αξιώσεων κατά του δημο-

σίου

Στο άρθρο 90 § 3 του ν. 2362/1995 «Περί Δημο-

σίου Λογιστικού, ελέγχου των δαπανών του Κράτους και

άλλες διατάξεις» (ΦΕΚ Α' 247) ορίζεται ότι: «Η απαί-

τηση οποιουδήποτε των επί σχέσει δημοσίου ή ιδιωτικού

δικαίου υπαλλήλων του Δημοσίου, πολιτικών ή στρατι-

ωτικών, κατ' αυτού, που αφορά σε αποδοχές ή άλλες κά-

θε φύσεως απολαβές αυτών ή αποζημιώσεις, έστω και αν

βασίζεται σε παρανομία των οργάνων του Δημοσίου ή

στις περί αδικαιολογήτου πλουτισμού διατάξεις - παρα-

γράφεται μετά διετία από της γεννέσεώς της». Περαι-

τέρω, στο άρθρο 91 του προαναφερόμενου νόμου

ορίζεται ότι: «Επιφυλασσομένης κάθε άλλης ειδικής

διατάξεως του παρόντος, η παραγραφή οποιασδήποτε

απαιτήσεως κατά του Δημοσίου αρχίζει από το τέλος του

Οικονομικού έτους μέσα στο οποίο γεννήθηκε και ήταν

δυνατή η δικαστική επιδίωξη αυτής. Προκειμένου όμως

περί δασμών, φόρου, τελών και λοιπών δικαιωμάτων

που εισπράττονται στα Τελωνεία, η παραγραφή αρχίζει,

από της βεβαίωσης αυτών».

Η διάταξη του άρθρου 90 § 3 του ν. 2362/1995

«Περί Δημοσίου Λογιστικού, ελέγχου των δαπανών του

Κράτους και άλλες διατάξεις», η οποία εφαρμόζεται

και στους ΟΤΑ, βάσει του άρθρου 29 § 5 του ν.

3202/2003 (ΦΕΚ 284 Α'), είναι αντίθετη με το άρ-

θρο 1 περ. 1 του Πρώτου Προσθέτου Πρωτοκόλ-

λου της Ευρωπαϊκής Σύμβασης για την προστασία

τον Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Θεμελι-

ωδών Ελευθεριών (ΕΣΔΑ) (που κυρώθηκε μαζί με

την Σύμβαση με το ν.δ. 531/1973 και έχει σύμφω-

να με το άρθρο 28 § 1 του Συντάγματος αυξημένη

τυπική ισχύ έναντι των κοινών νόμων), το οποίο

ορίζει ότι: «Παν φυσικό ή νομικό πρόσωπο δικαιούται

σεβασμού της περιουσίας του, ...». Στην κατά τα ανω-


τέρω προστατευόμενη περιουσία περιλαμβάνο-

νται, όχι μόνο τα από το άρθρο 17 του Συντάγμα-

τος εμπράγματα δικαιώματα, αλλά και όλα τα πε-

ριουσιακής φύσεως δικαιώματα και τα νομίμως

κεκτημένα οικονομικά συμφέροντα, άρα και τα

περιουσιακά ενοχικά δικαιώματα και δη οι περι-

ουσιακού χαρακτήρα απαιτήσεις, είτε αναγνωρι-

σμένες με δικαστική ή διαιτητική απόφαση, είτε

απλώς γεννημένες κατά το εθνικό δίκαιο, εφόσον

υπάρχει νόμιμη προσδοκία, με βάση το ισχύον

πριν από την προσφυγή στο δικαστήριο νομοθετι-

κό καθεστώς, ότι μπορούν να ικανοποιηθούν δι-

καστικά (Ολ. ΑΠ 40/1998).

Η διάταξη του άρθρου 90 § 3 του ν. 2362/1995

είναι αντίθετη και προς το άρθρο 80 § 1 του Συ-

ντάγματος, αφού θεσπίζει αδικαιολόγητα σε βά-

ρος των Ελλήνων πολιτών διακρίσεις. Με την διά-

ταξη αυτή διαμορφώθηκε ευνοϊκή μεταχείριση υ-

πέρ του Δημοσίου, αφού, όπως ορίζεται στο άρθρο

86 § 2 του ίδιου νόμου «Η χρηματική απαίτηση του

Δημοσίου μετά των συμβεβαιουμένων προστίμων παρα-

γράφεται μετά πενταετία από την λήξη του οικονομικού

έτους μέσα στο οποίο βεβαιώθηκε εν στενή έννοία και

κατέστη αύτη ληξιπρόθεσμη», ενώ αντίθετα με την

διάταξη του άρθρου 90 § 3 η απαίτηση των υπαλ-

λήλων του Δημοσίου κατ' αυτού, που αφορά σε

αποδοχές ή άλλες πάσης φύσεως απολαβές αυτών

ή αποζημιώσεις, έστω και αν βασίζεται, σε παρα-

νομία των οργάνων του Δημοσίου ή στις περί αδι-

καιολογήτου πλουτισμού διατάξεις, παραγράφε-

ται μετά διετία από της γεννέσεώς της.

Με την ρύθμιση αυτή δημιουργείται προφανέ-

στατη άνιση μεταχείριση των ιδιωτών διαδίκων

έναντι του Δημοσίου. Επομένως, πρέπει να γίνει

δεκτό, ότι οι απαιτήσεις για καταβολή αποζημίω-

σης από αδικοπραξία οργάνων του Δημοσίου α-

ποτελούν περιουσιακής φύσεως δικαιώματα, τα

οποία προστατεύονται από τις διατάξεις του άρ-

θρου 17 του Συντάγματος και του άρθρου 1 του

Πρώτου Προσθέτου Πρωτοκόλλου της ΕΣΔΑ, θε-

μελιώνονται δε επιπλέον στις προαναφερόμενες

συνταγματικές διατάξεις από τις οποίες απορρέ-

ουν οι αρχές της αλληλέγγυας αναλογικής ισότη-

τας στην ανάληψη των δημοσίων βαρών και της

νομιμότητας. Συνεπώς, κάθε διάταξη νόμου η ο-

ποία χωρίς να συντρέχει ιδιαίτερος λόγος δημοσί-

ου συμφέροντος, που να δικαιολογεί την σχετική

ρύθμιση με βάση πάντοτε την αρχή της αναλογι-

κότητας, αίρει ή περιορίζει, άμεσα ή έμμεσα, την

ευθύνη του Δημοσίου με αποτέλεσμα η καταβαλ-

λόμενη αποζημίωση να μην είναι πλήρης, αντίκει-

ται στις παραπάνω υπερνομοθετικής ισχύος δια-

τάξεις και αρχές101.

Έτσι, οι ανωτέρω ρυθμίσεις του άρθρου 90 § 3

του ν. 2362/1995, κατά το μέρος που με αυτές δι-

αφοροποιείται σε βάρος του ιδιώτη διαδίκου η

προθεσμία συμπληρώσεως της παραγραφής μετα-

ξύ του Δημοσίου και των ιδιωτών διαδίκων, είναι

ανίσχυρες ως αντικείμενες στην αρχή της ισότητας

αλλά και της δικονομικής ισότητας των διαδίκων,

όπως αυτή συνάγεται από τα άρθρα 4 § 1, 2 § 1, 20

§ 1 και 25 § 1 του Συντάγματος, από τα άρθρα 6,

13 και 14 της ΕΣΔΑ και τα άρθρα 2 § 3α και β, 14

και 26 του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά

και Πολιτικά Δικαιώματα (ν. 2462/1997), για την

αποκατάσταση της οποίας (εν. της δικονομικής

ισότητας) η παραγραφή πρέπει να θεωρηθεί ότι

είναι πενταετής κατά τα άρθρα 250 και 937 του

Αστικού Κώδικα (βλ. 1/2005 απόφαση του Ειδι-

κού Δικαστηρίου του άρθρου 88 § 2 του Συντάγ-

ματος).

Με την με αριθμό 3654/2008 απόφαση της Ο-

λομέλειας του ΣτΕ102 κρίθηκε κατά πλειοψηφία

(31-2) ότι η διετής παραγραφή103 των αξιώσεων

των υπαλλήλων των νπδδ (άρθρ. 48 του ν.δ. 496/

1974) αντιβαίνει στην αρχή της ισότητας, η δε υ-

πόθεση παραπέμφθηκε στο ΑΕΔ.

Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δι-

καιωμάτων σχετικά με το ζήτημα της προνομι-

ακής παραγραφής του δημοσίου σε σχέση με

την παραγραφή των αξιώσεων, ειδικότερα, έκρι-

νε στην υπόθεση Ζουμπουλίδη κατά Ελλάδας της

25-6-2009, ότι για τον προβλεπόμενο από το άρ-

θρο 90 § 3 του ν. 2362/1995 περιορισμό της αξίω-

σης των απαιτήσεων κατά του Δημοσίου (αποδο-

χές ή άλλες κάθε φύσεως απολαβές υπαλλήλων

του Δημοσίου) σε μια διετία, έναντι των απαιτή-

σεων του Δημοσίου κατά άλλων προσώπων, όπου

κατά το άρθρο 86 του ως άνω νόμου προβλέπο-

νται προθεσμίες παραγραφής που κυμαίνονται

μεταξύ πέντε και είκοσι ετών, δεν υπάρχει κάποιος

λόγος που να δικαιολογεί επαρκώς την εφαρμογή

διετούς παραγραφής, μόνο δε το δημοσιονομικό

_________

101. (Μ π έ η ς , Δ 26. 346).

102. ΕΔΚΑ 2009. 29.

103. Βλ. ΤρΔΠρΠειρ 263/2007, Πενταετής η παρα-

γραφή αξιώσεων κατά Δημοσίου.


συμφέρον του Δημοσίου δεν μπορεί να αφομοιω-

θεί συλλήβδην σε ένα γενικότερο δημόσιο συμφέ-

ρον. Περαιτέρω, η επίκληση του γενικού συμφέ-

ροντος έγκαιρης ισοσκέλισης των υποχρεώσεων

του Δημοσίου δεν αρκεί για να καθοριστεί κατά

προνομιακό, για το Δημόσιο, τρόπο η ημέρα, από

την οποία ξεκινά ο υπολογισμός των νόμιμων τό-

κων του επιδικαζόμενου ποσού (βλ. όμως ΑΕΔ

32/2008104 και 9/2009105).

Η νομολογία της κρίσης

Με την απόφαση με αριθμό 1/2012 του ΑΕΔ106

κρίθηκε ότι: «…οι οιασδήποτε φύσεως μισθολο-

γικές αξιώσεις των με οποιαδήποτε έννομη σχέ-

ση υπαλλήλων του Ελληνικού Δημοσίου, έστω

και αν αυτές βασίζονται σε παρανομία των ορ-

γάνων αυτού ή στις διατάξεις από αδικαιολόγη-

το πλουτισμό, δηλαδή είτε πρόκειται για ευθεία

αγωγή κατά του Δημοσίου λόγω αρνήσεως ή κα-

θυστερήσεως καταβολής των αποδοχών για οποι-

οδήποτε λόγο κατά την έννοια που προσδίδουν τα

όργανα αυτού στο νόμο, είτε πρόκειται για αγωγή

αποζημιώσεως κατά το άρθρο 105 του Εισαγωγι-

κού Νόμου του Αστικού Κώδικα, εξαιτίας παρα-

λείψεως οφειλομένης νόμιμης ενέργειας των ορ-

γάνων του Δημοσίου, ως προϋποθέσεως για την

θεμελίωση των σχετικών αξιώσεων, υπόκεινται σε

διετή παραγραφή. Η προβλεπομένη από την τε-

λευταία αυτή διάταξη (άρθρο 90 § 3 του ν.

2362/1995), …. βραχυπρόθεσμη (διετής) παρα-

γραφή, …, έχει θεσπισθεί για λόγους γενικότε-

ρου δημοσίου συμφέροντος και συγκεκριμένα

_________

104. Βλ. Αρμ 2009. 427, ΕΔΚΑ 2009. 26, ΕΔΔΔ 2010. 44.

105. Βλ. ΕΦΑΔ 2009. 798, ΕΔΔΔΔ 2010. 355.

106. Βλ. και 2/2012 ΑΕΔ, ΝοΒ 2012. 1298,1579: Πα-

ραγραφή αξιώσεων δημοσίων υπαλλήλων. Άρση της

αμφισβήτησης περί της συνταγματικότητας του άρθρ.

91 § 3 του ν.δ. 321/1969. Κρίση ότι η διάταξη αυτή, η

οποία προβλέπει διετή παραγραφή των αξιώσεων κατά

του Δημοσίου των δημοσίων υπαλλήλων, πολιτικών και

στρατιωτικών, και των συνδεομένων με σχέση δημοσίου

ή ιδιωτικού δικαίου με αυτό από καθυστερούμενες α-

ποδοχές ή κάθε άλλης φύσεως απολαβές ή αποζημιώσεις

εξ αδικαιολογήτου πλουτισμού, δεν αντίκειται στην από

το άρθρο 4 § 1 του Συντάγματος αρχή της ισότητας. Η

κρίση αυτή δεν έρχεται σε αντίθεση με την απόφαση

του ΕΔΔΑ επί σχετικής υποθέσεως που είχε κρίνει αντι-

θέτως. (Σχόλιο Α. Α ρ γ υ ρ ο ύ ΝοΒ 2012. 1579).

από την ανάγκη ταχείας εκκαθαρίσεως αξιώσεων

που απορρέουν από περιοδικές (ανά μήνα) παρο-

χές και των αντιστοίχων υποχρεώσεων του Ελλη-

νικού Δημοσίου, η οποία είναι απαραίτητη για

την προστασία της περιουσίας και της οικονο-

μικής καταστάσεως αυτού, στην οποία συμβάλ-

λουν οι φορολογούμενοι πολίτες με την καταβο-

λή φόρων. Η ταχεία εκκαθάριση των εκκρεμοτή-

των, αναφορικά με τις πιο πάνω αξιώσεις και τις

αντίστοιχες υποχρεώσεις του Δημοσίου, είναι α-

ναγκαία προς αποφυγή ανατροπής, μετά την

πάροδο μακρού χρονικού διαστήματος, των οι-

κονομικών δεδομένων, κατά συνεκτίμηση των

οποίων το Δημόσιο προβαίνει στον σχεδιασμό

της οργανώσεως και του τρόπου λειτουργίας της

δημοσίας διοικήσεως, λαμβάνοντας αυτά υπόψη

για την πρόβλεψη των σχετικών δαπανών κατά

την κατάρτιση του κρατικού προϋπολογισμού και

την αποφυγή των δυσμενών επιπτώσεων που επά-

γεται στην εκτέλεση του προϋπολογισμού, η σε

βάθος πολλών ετών ικανοποίηση των ανωτέρω α-

ξιώσεων, λόγω του μεγάλου ύψους των σχετικών

απαιτήσεων συνολικά, που απορρέει από τον με-

γάλο αριθμό των σχετικών διαφορών που ανακύ-

πτουν με την άσκηση αγωγών κατά του Ελληνι-

κού Δημοσίου από το υπηρετούν σε αυτό προσω-

πικό. Έτσι ο στόχος του Κράτους να προγραμμα-

τίσει τα έσοδά του και τις δαπάνες του, χωρίς να

εμποδίζεται από σημαντικά ανεξόφλητα χρέη,

δικαιολογεί την θέσπιση εύλογων αποκλειστι-

κών προθεσμιών για την άσκηση των σχετικών

αγωγών. Η διαφοροποίηση αυτή δικαιολογείται,

όχι μόνο από την ανάγκη προστασίας της περιου-

σίας του Δημοσίου κατά τα προεκτεθέντα, αλλά

και από τις διαφορετικές συνθήκες υπό τις οποίες

τελούν οι υπάλληλοι του Δημοσίου σε σχέση με

τους υπαλλήλους του ιδιωτικού τομέα, καθώς και

από το διαφορετικό νομικό καθεστώς που διέπει

αντίστοιχα τις σχέσεις των δύο αυτών κατηγοριών

υπαλλήλων προς τους εργοδότες τους, σύμφωνα

με τις ειδικότερες ρυθμίσεις της κείμενης νομοθε-

σίας. Κατά συνέπεια, η διάταξη του άρθρου 90 § 3

του ν. 2362/1995, με την οποία θεσπίζεται διετής

παραγραφή για τις ρηθείσες αξιώσεις των υπαλ-

λήλων του Δημοσίου, δεν αντίκειται στην από

το άρθρο 4 § 1 του Συντάγματος αρχή της ισότη-

τας (πρβλ. ΑΕΔ 9/2009, ως προς την διάταξη του

άρθρου 48 § 3 του ν.δ. 496/1974 που προβλέπει

διετή επίσης παραγραφή για τις αντίστοιχες αξιώ-


σεις των υπαλλήλων ν.π.δ.δ. κατ’ αυτών). Ο Πρό-

εδρος του Δικαστηρίου και τα μέλη Δημήτριος

Αλεξανδρής, Κίμων-Παναγιώτης Ευστρατίου και

Βασίλειος Λυκούδης, διατύπωσαν την ακόλουθη

ειδικότερη γνώμη: « Ο θεσπιζόμενος με την § 3 του

άρθρου 90 του ν. 2362/1995 ειδικός κανόνας, με

τον οποίο καθιερώνεται, κατ’ εξαίρεση από τον

προβλεπόμενο στην § 1 του ίδιου άρθρου 90 γενι-

κό κανόνα της πενταετούς παραγραφής για τις α-

ξιώσεις κατά του Δημοσίου, βραχυπρόθεσμη διε-

τής παραγραφή για τις σχετικές με αποδοχές ή

άλλης φύσεως απολαβές ή αποζημιώσεις χρηματι-

κές αξιώσεις των υπαλλήλων του Δημοσίου κατ’

αυτού, δικαιολογείται από την φύση της εννόμου

σχέσεως, που συνδέει το Δημόσιο με τους υπαλλή-

λους του. Και τούτο διότι η ορθολογική οργάνωση

και η εύρυθμη λειτουργία της Διοικήσεως δημι-

ουργούν την ανάγκη της ταχείας εκκαθαρίσεως

των εκκρεμοτήτων περί τις εν λόγω αξιώσεις και

τις αντίστοιχες υποχρεώσεις του Δημοσίου, που

απορρέουν από περιοδικές (κατά μήνα) παροχές,

η επί μακρόν χρόνον διατήρηση των οποίων εκ-

κρεμοτήτων επιβαρύνει, κατά τρόπο βλαπτικό για

την Διοίκηση, την σχέση που συνδέει το Δημόσιο

με τους υπαλλήλους του. Περαιτέρω, η ανάγκη

ταχείας εκκαθαρίσεως εκκρεμοτήτων ως προς την

ύπαρξη των εν λόγω αξιώσεων των υπαλλήλων

και των αντιστοίχων υποχρεώσεων του Δημοσίου,

ενδείκνυται προς αποφυγή ανατροπής, μετά την

πάροδο μακρού χρονικού διαστήματος, των οικο-

νομικών δεδομένων, κατά συνεκτίμηση των ο-

ποίων το Δημόσιο προβαίνει στον σχεδιασμό της

οργανώσεως και του τρόπου λειτουργίας της δη-

μοσίας διοικήσεως και τα οποία λαμβάνει υπόψη

για την πρόβλεψη των σχετικών δαπανών κατά

την κατάρτιση του κρατικού προϋπολογισμού. Η

διετής δε παραγραφή είναι εύλογη από την άπο-

ψη ότι παρέχει επαρκές χρονικό διάστημα στον

υπάλληλο για την διεκδίκηση τυχόν χρηματικών

αξιώσεών του κατά του Δημοσίου, σχετικών με

αποδοχές ή άλλης πάσης φύσεως απολαβές ή απο-

ζημιώσεις, ώστε δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι, ως εκ

της καθιερώσεως της βραχυπρόθεσμης αυτής πα-

ραγραφής, καθίσταται πρακτικώς αδύνατη ή υ-

περβολικά δυσχερής η άσκηση του δικαιώματος

του υπαλλήλου να διεκδικήσει αποδοχές ή άλλης

φύσεως απολαβές ή αποζημιώσεις, που οφείλονται

σ’ αυτόν, συνεπεία της σχέσεως που τον συνδέει με

το Δημόσιο. Εξάλλου, ο ανωτέρω λόγος, ο οποίος

δικαιολογεί την θέσπιση της διετούς παραγραφής

για τις αφορώσες αποδοχές ή άλλης πάσης φύσεως

απολαβές ή αξιώσεις των υπαλλήλων του Δημοσίου

κατ’ αυτού, συντρέχει εξ ίσου και προκειμένου πε-

ρί τυχόν χρηματικών αξιώσεων του Δημοσίου κα-

τά των υπαλλήλων του, που απορρέουν από την

έννομη σχέση που τους συνδέει. Τούτο δε έχει ως

συνέπεια, ότι είναι αδικαιολόγητη η εξαίρεση των

αξιώσεων αυτών του Δημοσίου έναντι των υπαλ-

λήλων του από την βραχυχρόνια διετή παραγρα-

φή, την οποία προβλέπει η § 3 του άρθρου 90 του

ν. 2362/1995 αναφορικά με τις αξιώσεις των υ-

παλλήλων που απορρέουν από την εν λόγω έννο-

μη σχέση και η υπαγωγή των αξιώσεων τούτων

του Δημοσίου στον προβλεπόμενο από την § 2 του

άρθρου 86 του ν. 2362/1995 γενικό κανόνα της

πενταετούς παραγραφής των χρηματικών απαι-

τήσεων του Δημοσίου. Διότι, ενόψει της ομοιότη-

τας των συντρεχουσών περιστάσεων, και οι αξιώ-

σεις αυτές θα έπρεπε να υπαχθούν στον ειδικό κα-

νόνα της διετούς παραγραφής, ισχύοντα για τις

πάσης φύσεως χρηματικές αξιώσεις που απορρέ-

ουν από την σχέση του δημοσίου υπαλλήλου με το

Δημόσιο, ανεξαρτήτως δηλαδή αν δικαιούχος εί-

ναι ο υπάλληλος ή το Δημόσιο. Εφόσον δε είναι

αδικαιολόγητη η διάκριση αυτή υπέρ του Δημοσίου,

η μη υπαγωγή και η συνακόλουθη εξαίρεση των

εν λόγω αξιώσεων του Δημοσίου έναντι υπαλλή-

λων του από την βραχυχρόνια διετή παραγραφή,

που αντιβαίνει στην συνταγματική αρχή της ισό-

τητας, δεν μπορεί να αποτελέσει έγκυρο έρεισμα

για την επέκταση της εφαρμογής της πενταετούς

παραγραφής και στις σχετικές με τις αποδοχές και

τις πάσης φύσεως απολαβές ή αποζημιώσεις αξιώ-

σεις των υπαλλήλων κατά του Δημοσίου. Ενόψει

των ανωτέρω, η διάταξη του άρθρου 90 § 3 του

ν. 2362/1995, που θεσπίζει διετή παραγραφή για

τις προαναφερθείσες αξιώσεις των υπαλλήλων του

Δημοσίου κατ’ αυτού, δεν αντίκειται στην κατά το

άρθρο 4 § 1 του Συντάγματος αρχή της ισότητας».

Επίσης, η συγκλίνουσα ειδικότερη γνώμη του μέ-

λους του Δικαστηρίου Νικολάου Αλιβιζάτου έχει

ως εξής: «η συνταγματικότητα της διάταξης της

§ 3 του άρθρου 90 του ν. 2362/1995 θα πρέπει

κατ’ αρχάς να εξετασθεί αυτοτελώς, υπό το πρίσμα

του δικαιώματος που η δικονομική αυτή διάταξη

ρυθμίζει, δηλαδή του δικαιώματος δικαστικής

προστασίας, όπως αυτό κατοχυρώνεται γενικά

(άρθρο 20 § 1 Σ και 6 § 1 ΕΣΔΑ) και στις δίκες του


Δημοσίου ειδικότερα. Στο πλαίσιο της ευρείας

ευχέρειας που του παρέχει η επιφύλαξη του νό-

μου της § 1 του άρθρου 20 του Συντάγματος, ο

νομοθέτης μπορεί να προβλέψει διαφορετικούς

κανόνες για τις δίκες στις οποίες διάδικος είναι

το Δημόσιο ή ένας άλλος φορέας δημόσιας ε-

ξουσίας (ΟΤΑ, ν.π.δ.δ. κ.λπ.). Αρκεί, όπως έχει

κριθεί, να μην εισάγει αδικαιολόγητα προνόμια

υπέρ του Δημοσίου, δηλαδή εξαιρέσεις από τις γε-

νικές ρυθμίσεις, οι οποίες δεν υπηρετούν λόγους

δημόσιου συμφέροντος (βλ. ΕΔΔΑ Καραχάλιος

κατά Ελλάδος, απόφαση της 11.12.2003, Μεϊδάνης

κατά Ελλάδος, απόφαση της 22.5.2008, Ζουμπου-

λίδης κατά Ελλάδος, απόφαση της 25.6.2009). Πε-

ραιτέρω, στο πεδίο των δικών του Δημοσίου, ο

νομοθέτης έχει την ευχέρεια, δυνάμει της ίδιας ε-

πιφύλαξης του νόμου, να προβλέψει διαφορετική

προθεσμία για την παραγραφή διαφορετικών α-

ξιώσεων κατά του Δημοσίου. Αρκεί η προβλεπό-

μενη κάθε φορά προθεσμία να μην είναι τόσο

βραχεία ώστε, εν όψει της φύσεως της διαφοράς

και σύμφωνα με τα διδάγματα της κοινής πείρας,

να παρακωλύει ουσιωδώς την αποτελεσματική

άσκηση του προστατευόμενου δικαιώματος. Εν

προκειμένω, η προβλεπόμενη διετής παραγραφή

από τη γέννεση της αξίωσης είναι επαρκής για έ-

ναν στοιχειωδώς επιμελή διάδικο, ο οποίος, κατά

τεκμήριο, γνωρίζει εξ αρχής τους όρους υπό τους

οποίους παρέχει τις υπηρεσίες του στο Δημόσιο

και, συνεπώς, για την προστασία των συμφερό-

ντων του, δεν χρειάζεται να προσφύγει στις συμ-

βουλές εξειδικευμένου δικηγόρου (πρβλ. ΕΔΔΑ

Sunday Times κατά Ηνωμένου Βασιλείου, από-

φαση της 26.4.1979, § 49). Από την άλλη, η κανο-

νικότητα και η περιοδικότητα της καταβολής των

κάθε είδους απολαβών των δημόσιων κ.λπ. υπαλ-

λήλων, διαφοροποιούν τις αξιώσεις κατά του Δη-

μοσίου για καθυστερούμενες αποδοχές σε σύγκρι-

ση με άλλες αξιώσεις κατά του Δημοσίου, που ούτε

ο χρόνος γέννεσής τους είναι βέβαιος, ούτε έχουν

τα ανωτέρω χαρακτηριστικά. Ως εκ τούτου, η δια-

φοροποίηση της παραγραφής των πρώτων (διε-

τής) έναντι των δεύτερων (πενταετής) είναι κατ’

αρχήν δικαιολογημένη. Δεν τίθεται, επομένως, ζή-

τημα παραβίασης ούτε και της αρχής της (δικονο-

μικής) ισότητας (άρθρα 20 § 1 και 4 § 1 Σ), διότι οι

ρυθμιζόμενες καταστάσεις διαφέρουν εν προκει-

μένω ουσιωδώς. Πολύ περισσότερο, που δεν ανή-

κει στη δικαστική αλλά στη νομοθετική εξουσία να

αποκαθιστά ανισότητες, με άμεση ή έμμεση επέ-

κταση του πεδίου εφαρμογής μισθολογικών ρυθ-

μίσεων σε κατηγορίες δημόσιων κ.λπ. υπαλλήλων

και λειτουργών, στις οποίες ο νομοθέτης δεν είχε

προσβλέψει. Διότι ο κίνδυνος άνισης μεταχείρισης

ουσιωδώς ομοίων καταστάσεων εξ αιτίας αυθαίρε-

των ρυθμίσεων, δεν δικαιολογεί εν προκειμένω

την υποκατάσταση του νομοθέτη από τον δικα-

στή. Ο τελευταίος εκτός του ότι δεν διαθέτει τις

αναγκαίες τεχνικές γνώσεις, δεν είναι κατά το Σύ-

νταγμα αρμόδιος, ούτε και υπεύθυνος για την τή-

ρηση του κρατικού προϋπολογισμού (άρθρα 78

§ 1 και 80 § 1 Σ). Τέλος, και ανεξάρτητα από το ζή-

τημα της δικαιοδοσίας του ΑΕΔ, παρατηρείται ότι

η επίδικη διαφορά δεν καταλαμβάνεται από το

δεδικασμένο της προαναφερθείσας απόφασης του

ΕΔΔΑ στην υπόθεση Ζουμπουλίδη κατά Ελλάδος.

Ως εκ τούτου, δεν τίθεται ζήτημα αντίθεσης της

κρίσιμης εν προκειμένω διάταξης της § 3 του άρ-

θρου 90 του ν. 2362/ 1995 με το δικαίωμα σεβα-

σμού της περιουσίας (άρθρο 1 του Πρώτου Προ-

σθέτου Πρωτοκόλλου της ΕΣΔΑ), διότι από τα

στοιχεία του φακέλου προκύπτει ότι, στην παρού-

σα υπόθεση, τα περιστατικά που οδήγησαν στην

έκδοση της παραπεμπτικής απόφασης της Ολομε-

λείας του Συμβουλίου της Επικρατείας, είναι δια-

φορετικά σε σύγκριση με εκείνα τα οποία προκά-

λεσαν την καταδίκη της Ελλάδος από το ΕΔΔΑ

στην ως άνω υπόθεση. Πράγματι, όπως προκύπτει

από το ιστορικό της υπόθεσης Ζουμπουλίδη, (βλ.

τις §§ 5-14 της ως άνω απόφασης του ΕΔΔΑ), α-

ποφασιστικός παράγων για την καταδικαστική

κρίση του τελευταίου ήταν η διαφοροποίηση (και

μάλιστα όχι με διάταξη νόμου, αλλά με υπουργι-

κές αποφάσεις) των διοικητικών υπαλλήλων του

Υπουργείου Εξωτερικών σε δημόσιου και ιδιωτι-

κού δικαίου και η εντεύθεν δυσμενής μισθολογική

μεταχείριση των δεύτερων έναντι των πρώτων.

Υπό το πρίσμα αυτό, το ΕΔΔΑ έκρινε ότι η βραχύ-

τερη παραγραφή των αξιώσεων των δεύτερων ή-

ταν αδικαιολόγητη και παραβίαζε το δικαίωμά

τους για σεβασμό της περιουσίας τους. Εντούτοις,

τα περιστατικά εκείνα διαφέρουν από αυτά της

υποθέσεως που οδήγησαν στην έκδοση της παρα-

πεμπτικής απόφασης του Συμβουλίου της Επικρα-

τείας, πρωτίστως διότι σε αυτές δεν ετέθη ζήτημα

φύσεως της εργασιακής σχέσεως ως δημόσιου ή ι-

διωτικού δικαίου και, κατ’ επέκταση, αυθαίρετης

μισθολογικής διαφοροποίησης των ενδιαφερομέ-


νων υπαλλήλων. Επομένως, σε αντίθεση με την

υπόθεση Ζουμπουλίδη, lex specialis για τον έλεγ-

χο της συνταγματικότητας της κρίσιμης εν προ-

κειμένω διάταξης δεν είναι το δικαίωμα σεβασμού

της περιουσίας (άρθρο 1 του Πρώτου Πρόσθετου

Πρωτοκόλλου της ΕΣΔΑ), αλλά το δικαίωμα δι-

καστικής προστασίας (άρθρο 20 § 1 Σ. και 6 § 1

ΕΣΔΑ). Ως εκ τούτου, ανεξάρτητα από το ότι η ως

άνω απόφαση του ΕΔΔΑ αναφέρεται στην ίδια

διάταξη τυπικού νόμου με αυτήν περί της οποίας

η παρούσα διαφορά (δηλ. την § 3 του άρθρου 90

ν. 2362/1995), δεν συντρέχουν οι προϋποθέσεις

του άρθρου 46 της ΕΣΔΑ, ώστε η κρίση του στην

απόφαση Ζουμπουλίδη να καταλαμβάνει την πα-

ρούσα υπόθεση». Μ ε ι ο ψ ή φ ι σ α ν τ α μ έ λ η

τ ο υ Δ ι κ α σ τ η ρ ί ο υ , Παναγιώτα Καρλή, Βασι-

λική Καλαντζή και Χρήστος Κούσουλας, τα οποία

διατύπωσαν την ακόλουθη άποψη: «Επειδή, η θέ-

σπιση με το άρθρο 90 § 3 του ν. 2362/1995 εις βά-

ρος των υπαλλήλων του Δημοσίου ειδικής βραχυ-

πρόθεσμης διετούς παραγραφής, με την οποία πε-

ριορίζεται το δικαίωμα τους να διεκδικήσουν α-

ναδρομικά ποσά λόγω καθυστερουμένων αποδο-

χών ή άλλων απολαβών ή αποζημιώσεων λόγω

παράνομης πράξεως ή παραλείψεως της Διοική-

σεως ή εξ αδικαιολογήτου πλουτισμού, αντίκειται

στο άρθρο 4 § 1 του Συντάγματος, που καθιερώνει

την αρχή της ισότητας, διότι είναι μικρότερος από

τον χρόνο παραγραφής που προβλέπεται (πενταε-

τής) αφενός μεν από την § 1 του ίδιου ως άνω άρ-

θρου 90 του ν. 2362/1995 για όλες τις άλλες χρη-

ματικές αξιώσεις κατά του Δημοσίου, αφετέρου δε

από το άρθρο 86 § 2 του εν λόγω νόμου για τις

χρηματικές αξιώσεις του Δημοσίου κατά τρίτων. Η

θέσπιση δε της ανωτέρω βραχυπρόθεσμης παρα-

γραφής δεν μπορεί να δικαιολογηθεί από την α-

νάγκη της ταχείας εκκαθαρίσεως των αξιώσεων

των υπαλλήλων του Δημοσίου κατ’ αυτού, που

αφορούν αποδοχές ή άλλες απολαβές ή αποζη-

μιώσεις, και της τηρήσεως της δημοσιονομικής τά-

ξεως, με την αποφυγή ανατροπής των δεδομένων,

κατ’ εκτίμηση των οποίων έχει καταρτισθεί ο κρα-

τικός προϋπολογισμός. Και τούτο διότι η ανωτέρω

βραχυπρόθεσμη παραγραφή έχει θεσπισθεί μόνον

για τις απαιτήσεις των υπαλλήλων του Δημοσίου

κατ’ αυτού, που αφορούν σε αποδοχές ή άλλες

κάθε φύσεως απολαβές αυτών ή αποζημιώσεις,

ενώ για όλες τις άλλες απαιτήσεις κατά του Δημο-

σίου ο χρόνος παραγραφής είναι πενταετής, αν

και των απαιτήσεων αυτών ενδείκνυται η ταχεία

εκκαθάριση. Εξάλλου, η θέσπιση της ανωτέρω διε-

τούς παραγραφής δεν δικαιολογείται ούτε από

την φύση της εννόμου σχέσεως, που συνδέει το

Δημόσιο με τους υπαλλήλους του, εφόσον οι χρη-

ματικές αξιώσεις του Δημοσίου κατ’ αυτών δεν

υπόκεινται στην ίδια βραχεία παραγραφή. Ενό-

ψει των ανωτέρω, η διάταξη της § 3 του άρθρου 90

του ν. 2362/ 1995 δεν θα έπρεπε να εφαρμοσθεί ως

αντισυνταγματική, και, ως εκ τούτου, ανίσχυρη,

με συνέπεια οι απαιτήσεις των υπαλλήλων του

Δημοσίου από καθυστερούμενες αποδοχές ή απο-

λαβές οποιασδήποτε φύσεως, ή αποζημιώσεις λό-

γω παράνομης πράξεως ή παραλείψεως της Διοι-

κήσεως ή από αδικαιολόγητο πλουτισμό να υπό-

κεινται στην προβλεπόμενη, από την § 1 του ίδιου

άρθρου 90 και ισχύουσα για όλες τις άλλες χρημα-

τικές αξιώσεις κατά του Δημοσίου, πενταετή πα-

ραγραφή».

Ο Άρειος Πάγος με την με αριθμό 2/2011 (Ολ.)

Απόφασή του107 έκρινε ότι είναι διετής ο χρόνος

παραγραφής των αξιώσεων υπαλλήλων ν.π.δ.δ.

και αυτό δεν αντίκειται στο Σύνταγμα και την

ΕΣΔΑ. Το ίδιο Δικαστήριο με την 707/2011 ΑΠ108

έκρινε ότι η διάταξη της § 3 του άρθρου 90 του ν.

2362/1995, που προβλέπει διετή παραγραφή, δεν

αντίκειται στο Σύνταγμα, την ΕΣΔΑ και το άρθρο

1 του Πρώτου Προσθέτου Πρωτοκόλλου της

ΕΣΔΑ. Επιπροσθέτως ο Άρειος Πάγος με την

18/2012 ΑΠ109 έκρινε ότι δεν αντίκειται στο Σύ-

νταγμα η θέσπιση διετούς παραγραφής των αξιώ-

σεων των υπαλλήλων νπδδ από καθυστερούμενες

εν γένει αποδοχές.

Η νομολογία110 για το ζήτημα της παραγραφής

μετά την ανωτέρω Απόφαση του ΑΕΔ, συνεπώς

διαφοροποιείται πλέον.

5. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ: Διαδικαστικα προνόμια

του Ελληνικού Δημοσίου και νομολογία ΕΔΔΑ:

_________

107. Βλ. ΧρΙδΔ 2011. 438, ΕΔΚΑ 2011. 468, ΝοΒ 2011.

1274, ΕλλΔνη 2011.678

108. Βλ. ΕλλΔνη 2011. 1415, 1430


110. Βλ. μελέτη Χ. Π ο υ λ ά κ ο ς ΘΠΔΔ 2012. 8,

ΝΟΜΟΣ H διετής παραγραφή αξιώσεων κατά του Δη-

μοσίου (άρθρ. 90 § 3 ν. 2362/95). Οι νέες νομολογιακές

τάσεις, η οικονομική θεώρηση του δικαίου και η υπο-

χώρηση προνομίων του Δημοσίου.


Η αρχή του τέλους ή μια νέα Αρχή;

Τα πράγματα στη νομολογία των Ελληνικών

Δικαστηρίων άρχισαν ν’ αλλάζουν στο ζήτημα της

εφαρμογής της νομολογίας ΕΔΔΑ μετά τις Απο-

φάσεις του ΕΔΔΑ, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι το

σύνολο των Δικαστηρίων πρόθυμα τις εφαρμόζει.

Με την απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρί-

ου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου στην υπόθεση

Πλατάκου κατά Ελλάδας της 11ης Ιανουαρίου

2001, κρίθηκε ότι το δικονομικό προνόμιο ανα-

στολής των προθεσμιών κατά τις δικαστικές δια-

κοπές έπρεπε να εφαρμόζεται και υπέρ του ιδιώτη

διαδίκου. Ειδικότερα με την απόφαση αυτή κρί-

θηκε ότι: «η προσφεύγουσα αντιμετωπίστηκε κατά

τρόπο καθαρά μειονεκτικό έναντι του Δημοσίου».

Αναφέρει χαρακτηριστικά η απόφαση αυτή ότι:

«Το Δικαστήριο υπενθυμίζει ότι η αρχή της ισότητας

των όπλων συνιστά έννοια ευρύτερη από αυτή της δί-

καιης δίκης. Συνεπάγεται την υποχρέωση να δίδεται σε

κάθε διάδικο μέρος η εύλογη δυνατότητα να αξιολογη-

θούν τα επιχειρήματά του υπό συνθήκες που δεν το θέ-

τουν σε μειονεκτική θέση με τρόπο αισθητό σε σχέση και

με το αντίδικο μέρος».

Ακολουθώντας την ως άνω απόφαση, τα ανώ-

τατα ελληνικά δικαστήρια της Χώρας μας σε μια

σειρά αποφάσεών τους (ΣτΕ 2606/2001111, 497/

2002112, ΑΠ 12/2002113) αναγνωρίζουν πλέον την

πλήρη αντίθεση του προνομίου της αναστολής

των προθεσμιών με τα άρθρ. 4 § 1 του Συντάγμα-

τος και 6 § 1 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιω-

μάτων του Ανθρώπου. Αντίθετα η Απόφαση 11/

2003 Ολ. ΑΠ114 δεν δέχτηκε ότι προσκρούει στην

αρχή της ισότητας των διαδίκων, όπως προκύπτει

από το άρθρ. 4 § 1 Σ, και στο δικαίωμα για χρηστή

δίκη, που πηγάζει από τα άρθρ. 20 Σ και 6 § 1

ΕΣΔΑ, η αυτεπάγγελτη λήψη υπόψη της ενστάσε-

ως παραγραφής των αξιώσεων κατά του Δημοσί-

ου. Επιπροσθέτως, ακόμη και ως προς τα ουσια-

στικού δικαίου προνόμια, όπως είναι το χαμηλό-

τερο ύψος νόμιμου τόκου που υποχρεούται να κα-

ταβάλλει το Δημόσιο βάσει του άρθρ. 21 β.δ. της

26.6/10.7.1944 («Κώδικας νόμων περί δικών του

_________

111. ΕΔΔΔ 2002. 140 επ.

112. Βάση Νομικών Δεδομένων ΝΟΜΟΣ.

113. ΔτΑ 2003. 279 με παρατηρήσεις Γ. Π α ρ α ρ ά .

114. ΕλλΔνη 2003. 408.

Δημοσίου»)115, τα Ανώτατα Δικαστήριά μας έλα-

βαν αντίθετες μεταξύ τους αποφάσεις στην λύση

που έδωσε τελικά το ΑΕΔ.

Τελικά Συμπεράσματα:

«Έσσετ’ ήμαρ116»

Όμηρος, 800-750 π.Χ., Ποιητής

(Ιλιάς)

1.- Κανείς δεν μπορεί να αγνοεί, ότι για πάρα

πολλά ζητήματα είναι αδύνατη μια τελική δικα-

στική κρίση σε εθνικό επίπεδο, με χαρακτηριστική

την περίπτωση του «βασικού μετόχου»117.

Υπάρχουν δύο διεθνή δικαστήρια από τα ο-

ποία, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, θα δοθούν λύ-

σεις στα μεγάλα ζητήματα που εχουν προκύψει

και αναδεικνύονται δραματικά υπο την παρούσα

δημοσιονομική κρίση, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο

των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και το Δικα-

στήριο των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων, που απο-

φαίνονται τελικά, το ένα για ζητήματα ατομικών

δικαιωμάτων και το άλλο για ζητήματα κοινοτι-

κού δικαίου. Και τα δύο αυτά δικαστήρια, θεω-

ρούν αυτονόητη την υπεροχή των διεθνών κανό-

νων που εφαρμόζουν και δεν διστάζουν διόλου,

και ήδη το εχουν πράξει, να αντιταχθούν σε απο-

φάσεις Εθνικών Συνταγματικών Δικαστηρίων.

Τα δύο προαναφερόμενα δικαστήρια έχουν, εκ

των πραγμάτων, σήμερα, θέση συνταγματικών δι-

καστηρίων σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Κανένα, πά-

ντως, εθνικό Δικαστήριο δεν μπορεί να αποστεί

της μέχρι σήμερα νομολογίας αναφορικά με τα

κριθέντα ζητήματα, ιδίως στο ζήτημα της δικονο-

μικής ισότητας των διάδικων, αφού δεν μπορεί

κανείς ακόμη να αγνοήσει, ότι, ήδη, το Δικαστή-

_________

115. Γ. Κ τ ι σ τ ά κ ι ς , Το ανίσχυρο του χαμηλού επι-

τοκίου για την περίπτωση υπερημερίας του δημοσίου, Δ

2001. 26-29.

116. Μτφρ: θα ‘ρθει η μέρα που…

117. Βλ. Δ η μ ή τ ρ η ς Σ . Ν ι κ η φ ό ρ ο ς « Η αναλο-

γικότητα ως διάμεσος της εθνικής και της ενωσιακής

έννομης τάξης – Σκέψεις με αφορμή την ΟλΣτΕ 3470/

2011 και σχέση εθνικού Συντάγματος και ενωσιακού

δικαίου www.constitutionalism.gr και Γ. Γ ε ρ α π ε -

τ ρ ί τ η , Το Σύνταγμα και ο δικαστής: μια αέναη διαλε-

κτική σχέση – Σκέψεις με αφορμή τις αποφάσεις

3242/2004 και 3243/2004 του ΣτΕ για τον «βασικό μέ-

τοχο», ΝοΒ 2005. 443.


ριο των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων έχει επιληφθεί

και έχει προβεί σε κρίσεις που επηρεάζουν άμεσα

την μελλοντική εξέλιξη του υπό κρίση κάθε φορά

θέματος.

2.- Αναμφισβήτητα, η Ελλάδα βρίσκεται σε

τραγική δημοσιονομική κατάσταση και γι’ αυτήν

εφαρμόζεται «το δίκαιο της ανάγκης», όμως πά-

ντοτε η εφαρμογή αυτή πρέπει να γίνεται απα-

ρέγκλητα μέσα στα πλαισια των δικαστικών εγ-

γυήσεων και της αυστηρής τήρησης των ατομι-

κών δικαιωμάτων και των Συνταγματικών ε-

λευθεριών.

Στην παρούσα συγκυρία, αξίζει να θυμίσουμε

την υπόθεση «EX PARTE MILIGAN118». Με την

απόφασή του επί αυτής της υπόθεσης, η οποία εκ-

δόθηκε στις 3 Απριλίου του 1866, το Supreme

Court ακύρωσε την καταδίκη του Miligan από

στρατιωτική επιτροπή και διέταξε την αποφυλά-

κισή του. Ο δικαστής Davis δήλωσε ότι το Σύ-

νταγμα αποτελεί νόμο για τους κυβερνώντες και

τους ανθρώπους και στον πόλεμο και στην ειρήνη

και προστατεύει όλες τις τάξεις των ανθρώπων, σε

κάθε περίπτωση. Η άποψή του, η οποία αποτέλεσε

και την άποψη της πλειοψηφίας, ήταν ότι σε ο-

_________

118. Ex parte Milligan, 71 U.S. (4 Wall.) 2 (1866), was

a United States Supreme Court case(U.S. Supreme

Court).

ποιαδήποτε κατάσταση βασικό μέλημα πρέπει να

είναι η προστασία των συνταγματικών δικαιωμά-

των και πως ποτέ δεν επιτρέπεται η παραβίασή

τους. Στη συγκεκριμένη υπόθεση θεωρήθηκε πα-

ράνομη η εκδίκασή της από στρατιωτικό σχηματι-

σμό. Η απάντηση του δικαστή Davis στο ερώτη-

μα, αν μπορεί να δικαιολογηθεί η παραβίαση

του νόμου προκειμένου να σωθεί η έννομη τάξη

ή ακόμα και το έθνος, είναι πάντα αρνητική. Πιο

συγκεκριμένα, ανέφερε ότι: «… Το σύνταγμα ε-

μπεριέχει μια σταθερή και απαράλλαχτη ισορ-

ροπία ανάμεσα στην προσωπική ελευθερία και

ανεξαρτησία από τη μια, και στις κυβερνητικές

εξουσίες από την άλλη. Αυτή η ισορροπία πρέπει

να διατηρείται σε όλες τις περιπτώσεις. Η κυ-

βέρνηση δεν αποκτά νέες εξουσίες σε περίοδο

οξείας κρίσης, ούτε οι εξουσίες που η κυβέρνηση

έχει σε περίοδο ομαλότητας διευρύνονται σε πε-

ρίοδο έκτακτης ανάγκης. Όταν η κυβέρνηση

βρεθεί αντιμέτωπη με μια κρίση μπορεί να χρη-

σιμοποιήσει τις κανονικές της εξουσίες και μόνο

αυτές ...». Η γνώμη του δικαστή, καθώς και η τε-

λική απόφαση επί της υπόθεσης θεωρήθηκαν ως

ορόσημο για την προστασία των δικαιωμάτων.

Θα ήθελα να συνεισφέρω στην κρίση τα αισιό-

δοξα λόγια του ποιητή:

«Κι αν πέσαμε σε πέσιμο πρωτάκουστο

και σε γκρεμό κατρακυλήσαμε

που πιο βαθύ καμιά φυλή δεν είδε ως τώρα,

είναι γιατί με των καιρών το πλήρωμα

όμοια βαθύ εν’ ανέβασμα μας μέλλεται

προς ύψη ουρανοφόρα!»

Κ. ΠΑΛΑΜΑΣ

ΑΝΤΩΝΗ Π.ΑΡΓΥΡΟΥ Τα «προνόμια» του Δημοσίου και το...

Documents

Transcript of ΑΝΤΩΝΗ Π.ΑΡΓΥΡΟΥ Τα «προνόμια» του Δημοσίου και το...