ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΚΑΙ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΜΑΘΗΤΙΚΟΥ ΛΟΓΟΥ

Ι. ΝΟΗΜΑΤΙΚΗ ΑΠΟΔΟΣΗ Ή ΑΝΑΠΤΥΞΗ/ ΣΧΟΛΙΑΣΜΟΣ ΧΩΡΙΟΥ (Β1)

Η ανάπτυξη δεν περιορίζεται μόνο στη σύνθεση ενός ολόκληρου κειμένου. Με λιγότερες λέξεις (συνήθως σε λίγες γραμμές ή 60-80 λέξεις) μπορούμε να αναπτύξουμε την άποψη κάποιου άλλου συγγραφέα ή μια παράγραφο με βάση μια θεματική περίοδο.

Η ανάπτυξη σε λίγες γραμμές έχει διάφορες μορφές: απαντά ως σχολιασμός ή αναίρεση άποψης, ως νοηματική απόδοση αποσπάσματος ή ως ολοκληρωμένη παράγραφος με κάποια πιθανή υπόδειξη για τη μέθοδο ανάπτυξής της. Για την παράγραφο έγινε εκτενής λόγος προηγουμένως και δεν θα επανέλθουμε. Ας εξετάσουμε όμως σύντομα τις άλλες μορφές ανάπτυξης.

Ο σχολιασμός του περιεχομένου μιας άποψης ή θέσης γίνεται με ιδέες που αξιοποιεί ο εκφραστής της άποψης, τις οποίες όμως αποδίδουμε με το δικό μας τρόπο και τις επεκτείνουμε σύντομα σε σχετικά με την άποψη αυτή ζητήματα. Μπορούμε, επίσης, να εκφράσουμε σύντομα και τη δική μας θέση, αν συμφωνούμε ή διαφωνούμε με την άποψη αυτή, για παράδειγμα χρησιμοποιώντας επίθετα ή επιρρήματα που δηλώνουν προσωπική τοποθέτηση (όπως, εύστοχα, λανθασμένα, ευτυχώς, δυστυχώς, βέβαια, πράγματι, κ.ά.)

Παράδειγμα

«Ο Ζάλευκος έλεγε πως οι νόμοι μοιάζουν με τον ιστό της αράχνης. Όπως εκεί, αν πέσει καμιά μύγα ή κανένα κουνούπι πιάνεται, ενώ αν πέσει σφήκα ή μέλισσα τον σχίζει και φεύγει, έτσι και στους νόμους, αν πέσει στη λαβίδα τους κανένας φτωχός πιάνεται, ενώ αν πέσει κανένας πλούσιος ή ισχυρός σε λόγο τσακίζει τα πλαίσια του νόμου και φεύγει ελεύθερα» (Ζάλευκος, Στοβαίος, 25). Να σχολιάσετε το περιεχόμενο της παραπάνω αναλογίας σε 80 περίπου λέξεις.

Απάντηση

Ο Ζάλευκος παρομοιάζει τους νόμους με ιστό αράχνης, που αν πέσει πάνω του μεγάλο έντομο τον σχίζει, ενώ αν πέσει μικρό πιάνεται. Έτσι και η τσιμπίδα του νόμου συλλαμβάνει τον φτωχό και όχι τον πλούσιο ή τον δεινό ρήτορα. Πράγματι, διαπιστώνουμε ότι σε μια κοινωνία η ισονομία δεν υπάρχει, καθώς η κοινωνική, μορφωτική και κυρίως η οικονομική θέση κάποιου καθορίζουν και το αν θα έχει τη δυνατότητα να αποφύγει τις συνέπειες του νόμου.

Η αναίρεση μιας άποψης ή θέσης αξιοποιεί τις ιδέες της άποψης ή της θέσης ως τη βάση για τη ανασκευή τους. Πρέπει να κάνουμε το «συνήγορο του διαβόλου», ασχέτως αν συμφωνούμε με την θέση ή όχι και να εκφράσουμε πειστικά επιχειρήματα ή αποδεικτικά στοιχεία που να διαφοροποιούνται από την άποψη ή να αντιτίθενται σ’ αυτή.

Παράδειγμα

«Τα δικαιώματα των καπνιστών πρέπει να αναγνωριστούν σε μια κοινωνία που καθένας ελεύθερα καθορίζει τις επιλογές του». Να αναιρέσετε την άποψη αυτή σε μια παράγραφο 100 περίπου λέξεων.

Στάθης Λεουτσάκος Σελίδα 1

Απάντηση

Ωστόσο, παρά το δικαίωμα των καπνιστών να επιλέγουν την κακή συνήθεια του καπνίσματος, δεν έχουν το δικαίωμα να βλάπτουν την υγεία όσων βρίσκονται στους ίδιους με αυτούς χώρους και άθελά τους μετατρέπονται σε παθητικούς καπνιστές. Έχει δε αποδειχθεί επιστημονικά ότι το παθητικό κάπνισμα επιφέρει τις ανάλογες καταστροφικές συνέπειες στην υγεία των ανθρώπων. Επιπλέον, δεν έχουν οι καπνιστές το δικαίωμα να ενοχλούν τους μη καπνιστές όταν οι δεύτεροι βρίσκονται μαζί τους σε δημόσιους χώρους με την άσχημη μυρωδιά του καπνού και την αποπνικτική ατμόσφαιρα που δημιουργείται. Άλλωστε και οι αντικαπνιστές έχουν τα δικά τους δικαιώματα που πρέπει να γίνουν σεβαστά από τους καπνιστές.

Η νοηματική απόδοση ( ή απόδοση περιεχομένου) ενός αποσπάσματος από ένα κείμενο γίνεται με βάση τις ιδέες του κειμένου και δεν επιτρέπεται ο σχολιασμός ή η επέκταση σε θέματα που δεν θίγει ο συγγραφέας. Πρόκειται για πιστή καταγραφή του περιεχομένου του αποσπάσματος εφαρμόζοντας όμως τη δική μας διατύπωση και όχι βέβαια αντιγράφοντας φράσεις από το κείμενο. Είναι μια απόδοση μέσω της οποίας ελέγχεται η κατανόηση του κειμένου και η ικανότητά μας να εκφραζόμαστε με ακρίβεια και σαφήνεια.

Παράδειγμα

[…]Τα δεδομένα που ίσχυαν μέχρι πρότινος στην αγορά εργασίας έχουν ανατραπεί, οι απαιτήσεις έχουν αλλάξει και τα πρώτα "θύματα" αυτής της αλλαγής είναι, κατά κύριο λόγο, οι νέοι, των οποίων η ανεργία καλπάζει, αλλά και οι ίδιοι οι εργαζόμενοι, οι οποίοι τα τελευταία χρόνια νιώθουν έντονη εργασιακή ανασφάλεια. Ο μεγάλος ανταγωνισμός που έχει επέλθει στην αγορά εργασίας έχει προκαλέσει εργασιακή ανασφάλεια, η οποία, σύμφωνα με ορισμένες εκτιμήσεις, επιδεινώνεται ακόμη περισσότερο από τον πολύ σημαντικό ρόλο που διαδραματίζει η προσωπικότητα στην πρόσληψη αλλά και στην επαγγελματική ανέλιξη.[…]

(απόσπασμα από κείμενο που τέθηκε σε επαναληπτικές εξετάσεις )

Να εκθέσετε σε μια παράγραφο 5-6 σειρών το περιεχόμενο του παρακάτω αποσπάσματος του κειμένου: "Τα δεδομένα που ίσχυαν μέχρι πρότινος στην αγορά εργασίας έχουν ανατραπεί, οι απαιτήσεις έχουν αλλάξει και τα πρώτα "θύματα" αυτής της αλλαγής είναι, κατά κύριο λόγο, οι νέοι".

Απάντηση

Ο συγγραφέας μέσα από το απόσπασμα παρουσιάζει την ανασφάλεια που δημιουργούν τα νέα εργασιακά δεδομένα, ιδιαίτερα στους νέους που τώρα ξεκινούν την επαγγελματική τους ζωή. Παλιότερα, μπορούσε κάποιος χωρίς ιδιαίτερες σπουδές και προσόντα να εργαστεί. Σήμερα, οι απαιτήσεις για να βρει κάποιος μια δουλεία και να εξελιχθεί σ’ αυτή αυξήθηκαν. Δεν αρκούν μόνο τα πτυχία αλλά χρειάζεται να καλλιεργήσει και την προσωπικότητά του.

Στάθης Λεουτσάκος Σελίδα 2

ΙΙ. ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ – ΚΕΙΜΕΝΙΚΑ ΕΙΔΗ

Λέγοντας «επικοινωνιακό πλαίσιο» εννοούμε κυρίως το είδος του κειμένου που θα γράψουμε σε σχέση με τον αποδέκτη του. Πέρα από το δοκίμιο πειθούς, τα βασικότερα κειμενικά είδη που αξιοποιούν τον κριτικό – αποφαντικό λόγο είναι τα εξής:

Άρθρο

Ως δημοσιογραφικό είδος έχει τίτλο και αναφορά στην επικαιρότητα στην αρχή. Το ύφος μας είναι πληροφοριακό και πιο προσωπικό και άμεσο από το δοκίμιο πειθούς.

Εισήγηση – ομιλία – προσχεδιασμένος προφορικός λόγος

Τα κείμενα που αποτελούν εισηγήσεις ή ομιλίες είναι καθαρά επικοινωνιακά, γιατί απευθύνονται σε ένα κοινό, έχουν κάποιον άμεσο αποδέκτη. Βασικά χαρακτηριστικά τους γνωρίσματα είναι η εναρκτήρια προσφώνηση (π.χ. αγαπητέ ή αξιότιμε, ανάλογα με τον αποδέκτη και την επισημότητα του λόγου) και η ευχαριστήρια επιφώνηση στο τέλος του κειμένου (ευχαριστώ για την προσοχή σας, το ενδιαφέρον σας, κ.ά.). Ιδιαίτερα για τον λόγο που εκφωνείται στη βουλή των εφήβων η προσφώνηση διαμορφώνεται ως εξής: «αξιότιμε κύριε πρόεδρε, κύριοι βουλευτές, φίλοι συμμαθητές».

Το θέμα, η δομή του κειμένου και η θέση του συγγραφέα γράφεται στην αρχή, στον πρόλογο, με σαφήνεια. Ακολουθεί η απόδειξη της θέσης στο κύριο μέρος και στο τέλος διατυπώνονται οι προτάσεις – λύσεις ή εξάγονται κάποια συμπεράσματα.

Ο τρόπος και τα μέσα πειθούς που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας (π.χ. επίκληση στη λογική ή στο συναίσθημα) καθώς και η γλωσσική ποικιλία εξαρτώνται από το θέμα του λόγου και από το ακροατήριο. Στις περισσότερες περιπτώσεις συνδυάζονται διάφορες μέθοδοι για να εξασφαλιστεί η ζωντάνια, η παραστατικότητα, η πρωτοτυπία, η αμεσότητα του λόγου και να κρατηθεί αμείωτο το ενδιαφέρον του ακροατή. Τα κειμενικά αυτά είδη έχουν έντονη προφορικότητα στην έκφραση. Γίνεται χρήση των σημείων στίξης και των ρητορικών ερωτημάτων. Υπάρχουν διάσπαρτες κλητικές προσφωνήσεις. Παρατηρούνται εναλλαγές στο ύφος και προσώπων, καθώς συνδυάζονται το πρώτο ενικό ή πληθυντικό με το δεύτερο και το τρίτο. Χρησιμοποιούνται σχήματα λόγου, όπως μεταφορές και παρομοιώσεις, εικόνες και διάφορα εκφραστικά σχήματα, όπως το ασύνδετο και οι επαναλήψεις λέξεων, φράσεων ή συντακτικών σχημάτων. Τέλος, συχνά εναλλάσσεται ο μικροπερίοδος και ο μακροπερίοδος λόγος, με ιδιαίτερη έμφαση στο μικροπερίοδο. Χρειάζεται πάντως ιδιαίτερη προσοχή για να μην οδηγηθεί κανείς, γράφοντας μια ομιλία ή μια εισήγηση, σε υπερβολή ή κατάχρηση των εκφραστικών μέσων που συγκροτούν την κατάλληλη γλωσσική ποικιλία.

Επιστολή

Τα είδη των επιστολών είναι δύο ως προς τη μορφή: η επίσημη και η ανεπίσημη. Ως προς το περιεχόμενο μια επιστολή μπορεί να είναι ενημερωτική ή πληροφοριακή, διαμαρτυρική ή καταγγελτική, ευχαριστίας κ.ά. Τα χαρακτηριστικά που διαφοροποιούν την επιστολή από άλλα κειμενικά είδη είναι η δήλωση του τόπου και του χρόνου στην αρχή (στο δεξί περιθώριο), η εναρκτήρια προσφώνηση και η επιφώνηση ανάλογα με τον αποδέκτη (π.χ. αγαπητέ ή αξιότιμε – φιλικά ή με τιμή / εκτίμηση).

Στην πρώτη παράγραφο της επιστολής αναφέρεται το θέμα, η αφορμή και ο σκοπός της επιστολής. Η γλωσσική ποικιλία και το ύφος εξαρτάται από το θέμα του κειμένου και τον

Στάθης Λεουτσάκος Σελίδα 3

αποδέκτη του. Στην επίσημη επιστολή, το ύφος είναι σοβαρό και τυπικό, η οργάνωση του λόγου πιο αυστηρή και κυριαρχεί η επίκληση στη λογική. Στην ανεπίσημη επιστολή, το ύφος γίνεται πιο ανάλαφρο, οικείο και άμεσο, υπάρχει προφορικότητα στην έκφραση και παρατηρείται εναλλαγή των διαφόρων τρόπων και μέσων πειθούς.

Χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή στην περίπτωση της επιστολής που γράφεται σε εξετάσεις ώστε να αποφεύγεται η αναγραφή του ονόματος του συγγραφέα της στο τέλος του κειμένου.

ΙΙΙ. ΑΝΑΛΥΣΗ ΘΕΜΑΤΟΣ ΕΚΘΕΣΗΣ (Γ) – ΣΧΕΔΙΑΓΡΑΜΜΑ

1. Πρόλογος

Ο πρόλογος αποτελεί μια εισαγωγή και καταγράφουμε σ’ αυτόν το θέμα με το οποίο ασχολούμαστε και συνήθως τη θέση μας. Ανάλογα με το είδος του κειμένου ο πρόλογος μπορεί να περιέχει τον σκοπό για τον οποίο γράφουμε το κείμενο (π.χ. στην περίπτωση της επιστολής), τη δομή του κειμένου (π.χ.στην εισήγηση) ή μια επικαιρική αναφορά (π.χ. στο άρθρο). Έναν πετυχημένο πρόλογο τον χαρακτηρίζουν δύο στοιχεία: η άμεση αναφορά στο θέμα (και στον σκοπό μας) και η πρωτοτυπία. Ο πρόλογος, τέλος, πρέπει να βρίσκεται σε συμμετρία με τα άλλα μέρη της έκθεσης, το κύριο μέρος και τον επίλογο. Λίγες γραμμές είναι αρκετές για πρόλογο (περίπου 70 λέξεις για ένα κείμενο 500 λέξεων), ενώ σχοινοτενείς πρόλογοι και άμεση καταγραφή πληροφοριών που θα χρησιμοποιήσουμε για την απόδειξη της θέσης μας αλλοιώνουν τη σωστή οργάνωση του κειμένου.

Για τον πρόλογο αξιοποιούμε διάφορες τεχνικές, συνήθως συνδυαστικά:

κάνουμε μια γενική εισαγωγή ή μια ολιγόλογη πρώτη παρουσίαση του θέματος, σχολιάζουμε τα δεδομένα,

γράφουμε τη θέση που θα αποδείξουμε και το σκοπό μας (π.χ. στην περίπτωση της επιστολής),

γράφουμε τη θέση που θα αποδείξουμε και κάνουμε περιληπτική απόδοση του περιεχομένου της έκθεσης, καθορίζοντας τη δομή της ανάπτυξης (π.χ. στην περίπτωση της εισήγησης ή της ομιλίας),

αρχίζουμε με τίτλο και με αναφορά στην επικαιρότητα (π.χ. στην περίπτωση του άρθρου),

κάνουμε σύγκριση δύο όρων (όταν στα δεδομένα αναφέρονται κάποιες αντιθετικές έννοιες),

προσδιορίζουμε μια έννοια,

υπαινικτικά αναφέρουμε τα (βασικά) ζητούμενα,

γράφουμε ένα παράδειγμα ή μια ξένη ρήση σχολιασμένη,

αναφέρουμε κάποιο ερώτημα, ευθύ ή πλάγιο, στο οποίο θα απαντήσουμε κ.ά.

Τέλος, αν μας ζητηθεί να γράψουμε έκθεση με επαγωγική συλλογιστική πορεία αποφεύγουμε τις γενικές διατυπώσεις στον πρόλογο και ξεκινάμε με επιμέρους στοιχεία, περιστατικά, γεγονότα, παραδείγματα, ερευνητικά στοιχεία κ.ά. και καταγράφουμε τη θέση μας στο τέλος.

Στάθης Λεουτσάκος Σελίδα 4

2. Το κύριο μέρος - η τεκμηρίωση της θέσης

Μετά τον πρόλογο ακολουθεί η ουσιαστική ανάπτυξη του εκθεσιότιτλου, η τεκμηρίωση των ζητουμένων. Ως κυρίαρχος τρόπος για να πείσουμε χρησιμοποιούμε την επίκληση στη λογική με τη χρήση επιχειρημάτων και αποδεικτικών στοιχείων (βλ. τη θεωρία της πειθούς). Ανάλογα βέβαια με το είδος του κειμένου που καλούμαστε κάθε φορά να παράγουμε και με την εκφώνηση του θέματος, θα μπορούσαμε να κάνουμε και επίκληση στο συναίσθημα του αναγνώστη μας (π.χ. σε στοχαστικό δοκίμιο, σε λόγο στη Βουλή των Εφήβων, κ.ά.), ή επίκληση στο ήθος μας. Ωστόσο, το πιθανότερο στις εξετάσεις είναι να ζητηθεί η παραγωγή κριτικού και αποφαντικού λόγου, η οποία επιτυγχάνεται με επίκληση στη λογική.

Με βάση το επικοινωνιακό πλαίσιο, την αξιοποίηση των δεδομένων του εκθεσιότιτλου και τις πληροφορίες που συλλέξαμε στο σχεδιάγραμμα που φτιάξαμε θα αναπτύξουμε το κείμενό μας. Θα τοποθετήσουμε την κάθε βασική ιδέα σε θεματική περίοδο, θα αναπτύξουμε την παράγραφο με τη χρήση όποιων τρόπων μας εξυπηρετούν κάθε φορά (π.χ. ορισμό, διαίρεση, παραδείγματα, αιτιολόγηση, αίτιο – αποτέλεσμα, αναλογία ή σύγκριση – αντίθεση), προσέχοντας ο λόγος μας να έχει ενότητα, πληρότητα, αλληλουχία και συνοχή. Ιδιαίτερη προσοχή, τέλος, πρέπει να δείξουμε στην ισομερή ανάπτυξη των ζητουμένων και στις μεταβάσεις που κάνουμε από παράγραφο σε παράγραφο ώστε ο λόγος μας να απορρέει αβίαστα από τα προηγούμενα και να μην αποτελέσει το κείμενο μια τεχνητή συρραφή πληροφοριών.

3. Ο Επίλογος

Μετά την απόδειξη στο κύριο μέρος της θέσης μας και την απάντηση σε όλα τα ζητούμενα, ακολουθεί ο επίλογος, το «κλείσιμο» της έκθεσης. Στο επίλογο μπορούμε:

να συνοψίσουμε ή να ανακεφαλαιώσουμε κάποια βασικά σημεία της απόδειξης, να διατυπώσουμε κάποιο γενικό συμπέρασμα που να απορρέει από τα όσα

προαναφέραμε,

να τονίσουμε το κυριότερο στοιχείο της απόδειξης,

να προτείνουμε λύσεις (αν δεν αποτελούν οι λύσεις ζητούμενο) ή τη βασικότερη λύση για την αντιμετώπιση ενός προβλήματος,

να καταγράψουμε κάποιο ερώτημα για προβληματισμό.

Στον επίλογο αποφεύγουμε γενικολογίες και αοριστολογίες, συμβουλές, προτροπές και ευχές (εκτός αν μας υποδεικνύει διαφορετικά το επικοινωνιακό πλαίσιο) και αντιμετωπίζουμε το κάθε πρόβλημα αισιόδοξα.

Ακολουθούν για εξάσκηση θέματα πανελλήνιες εξετάσεων με θέματα που σχετίζονται με την παιδεία.

Στάθης Λεουτσάκος Σελίδα 5

Γ. Το επόμενο φύλλο της εφημερίδας του σχολείου σας είναι αφιερωμένο σε κάποιο εκπαιδευτικό πρόγραμμα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Συμμετέχοντας στο πρόγραμμα αυτό να γράψετε ένα άρθρο σχετικά με τους σκοπούς και τις αξίες εκείνης της εκπαίδευσης που θα βοηθήσει τους νέους ανθρώπους να ενταχθούν συνειδητά στην κοινότητα των Ευρωπαϊκών λαών και να συμβάλουν στην ενίσχυση της ενότητάς της (500-600 λέξεις).

Επαναληπτικές πανελλήνιες εξετάσεις 2003

Γ. Τώρα που έφτασε η στιγμή της αποφοίτησής σας από το Λύκειο, αξιοποιώντας τις εμπειρίες της σχολικής σας ζωής, να γράψετε μια επιστολή στον Υπουργό Παιδείας, στην οποία να διατυπώνετε τεκμηριωμένα τις απόψεις σας για τις αλλαγές που θα θέλατε να γίνουν στο σχολείο, προκειμένου αυτό να ανταποκρίνεται αποτελεσματικότερα στις απαιτήσεις της σύγχρονης κοινωνίας. (500 – 600 λέξεις)

Πανελλήνιες εξετάσεις 2000

Γ. Ως τελειόφοιτος να γράψεις ένα άρθρο 400-500 λέξεων για την τοπική εφημερίδα. Στο άρθρο αυτό, με βάση τη σχολική σου εμπειρία, να αναφέρεις τι προσφέρει το σχολείο για την αντιμετώπιση του καθημερινού καταιγισμού των πληροφοριών και την ένταξη των τελειοφοίτων στην κοινωνία. Ποιες αλλαγές θα πρότεινες για τη βελτίωση αυτών των προσφορών του σχολείου;

Πανελλήνιες εξετάσεις 2004

Γ. Σε μια εποχή με μεγάλο έλλειμμα ανθρωπιάς έχει σημασία να οργανώνονται εκδηλώσεις που βοηθούν όσους συνανθρώπους μας το έχουν ανάγκη. Να γράψετε ένα άρθρο στην εφημερίδα του σχολείου σας, όπου θα εξηγείτε γιατί πρέπει να στηρίζονται τέτοιες προσπάθειες. Παράλληλα, να αναφερθείτε στη συμβολή της παιδείας στην καλλιέργεια της ανθρωπιστικής συνείδησης, ιδιαίτερα των νέων. (500-600 λέξεις)

Πανελλήνιες εξετάσεις 2007

Γ. Η Ευρωπαϊκή Ένωση διοργανώνει μια συνάντηση νέων από τις χώρες - μέλη της. Ως εκπρόσωπος της Ελλάδας έχετε αναλάβει να συντάξετε ένα κείμενο 500 – 600 λέξεων που θα εκφωνηθεί στη συνάντηση αυτή. Στην ομιλία σας να αναφερθείτε στα οράματα και στις αξίες που οφείλει να μεταδίδει η ευρωπαϊκή εκπαίδευση στους νέους, ώστε παράλληλα με τη διατήρηση της εθνικής τους συνείδησης, να εργάζονται για τον πολιτισμό και την πρόοδο όλων των λαών.

Πανελλήνιες εξετάσεις ομογενών 2008

Γ. Σε άρθρο που θα δημοσιευθεί στην εφημερίδα του σχολείου σας να αναφερθείτε στη σημασία της αυτομόρφωσης και να προτείνετε τρόπους πραγμάτωσής της σε όλη τη διάρκεια της ζωής του ανθρώπου. (500-600 λέξεις).

Πανελλήνιες εξετάσεις 2010

Στάθης Λεουτσάκος Σελίδα 6