Η Ε Λ Λ Η Ν Ι Κ Η Τ Ρ Α Γ Ο Δ Ι Α

Copyright γιά τήν 'Ελλάδα 'Εκδόσεις «ΟΛΚΟΣ»

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΤΣΟΥΚΑΛΑ

Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΤΡΑΓΩΔΙΑ'Α πό τή ν α π ελευ θ έρ ω σ η ώ ς το ύ ς σ υ ν τα γμ α τά ρ χες

Μετάφραση: Κ. ΙΟΡΔΛΝΙΛΗ Επιμέλεια : Μ. ΚΟΤΣΑΝΑΡΟΥ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ “ΟΛΚΟΣ,.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΣελίςΠΡΟΛΟΓΟΣ.............................................................................................IX

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟΉ γέννηση τής άνεξάρτητης 'Ελλάδας (1821-1909)....................... 1

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟΉ δημιουργία τοΟ άστικοΟ κράτους (1909-22)................................... 14

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟΉ άποτυχία τής Δημοκρατίας (1 9 2 2 -4 0 )......................................... 25

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ’Αντίσταση (1 9 4 0 4 4 )............................................................................ 39

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ’Απελευθέρωση (Μάρτιος-Δεκέμβριος 1 9 4 4 ) ................................... 50

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟΔεκέμβριος 1944. Ή καμπή (1944-46)............................................... 63

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ’Εμφύλιος πόλεμος (1946-49)................................................................ 78

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ Τά (πακόλουθα τοΟ έμφυλίου πολέμου καί ή άποτυχία τών Φιλε­

λευθέρων (1949-52)...................................................................... 89

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΑΤΟ Συντηρητική «Σταθερότης»—Κοινωνική καί Οικονομική (1952-63) . 100

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟΠολιτική έπικράτηση τών Συντηρητικών (1 952-63)........................ 112

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΔΕΚΑΤΟΟί ξένες Δυνάμεις καί τό Κυπριακό.....................................................122

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΩΔΕΚΑΤΟΉ άνοδος τών Φιλελευθέρων Δυνάμεων (1 9 5 9 -6 3 )........................ 133

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΤΡΙΤΟΉ Ένωση Κέντρου στήν έξουσία (1963-65)................................... 144

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΤΕΤΑΡΤΟ Πραξικόπημα τοΟ βασιλιά ή πραξικόπημα τών συνταγματαρχών;

(1965-67)....................................................................................... 154Σ η μ ειώ σ εις ..............................................................................................169

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Oi δικτατορίες δεν πέφτουν από τον ουρανό. "Λν ή 21η 'Α ­πριλίου 1967 αίφνιδίασε τη διεθνή χοινή γνώμη, ή εγκαθίδρυση μιας στρατιωτικής δικτατορίας, για τόν ελληνικό λαό, ήταν άπό καιρό, ενα γεγονός ευεξήγητο και μάλιστα ένδεχόμενο. Σκοπός αύτοϋ τοϋ βιβλίου είναι νά έξηγήσει την προέλευση αύτοϋ τοϋ γεγονότος και τή λειτουργία τών κοινωνικών, πολιτικών καί δι- θνών δυνάμεων, πού τό κατέστησαν δυνατό.

’Αναγκαστικά λοιπόν θά έξετάσονμε από κοντά τις πηγές και την ιστορική τους έξέλιξη. Πάντως, αυτό τό έργο δεν προτίθε- ται νά παρουσιαστεί ώς ιστορικό άφήγημα οντε σκοπεύει νά διη- γηθεϊ ιστορία, άλλα νά δώσει ενα πλαίσιο πού Οά βοηθά στήν ερμηνεία της. Γι αυτό τό λόγο τό βάρος επεσε κυρίως σέ μερικές πρόσφατες περιόδους, κατά τις όποιες μιά άνακατάταξη τών κοινω­νικών δυνάμεων εδωσε άφοομή σέ σημαντικές πολιτικές άλλαγές και βαθιές μεταβολές στήν κοινωνική δομή. Αυτοί οι νέοι προσανατολι­σμοί βοηθούν, με τή σειρά τους, νά γίνει κατανοητή ή μεταγενέ­στερη έξέλιξη τοϋ συστήματος. Έ ξ άλλον, κάθε φορά πού βρισκό­μαστε έν οψει αποφασιστικής καμπής έπιβάλλεται νά έξετάζονται, μέ εντελώς ιδιαίτερη προσοχή, οί σχέσεις μεταξύ τών έλληνικών δεδομένων και τής έπιρροής τών συνασπισμών τών ξένων μεγά­λων δυνάμεων. Περισσότερο παρά γιά όποιαδήποτε άλλη χώρα, είναι απαραίτητη ή σνσχέτηση μεταξύ τών έθνικών καί τών διεθνών παραγόντ<υν, προκειμένου νά κατανοήσουμε τι) σύγχρονη Ελλάδα.

Είναι αναγκαίο νά ξεκινήσουμε άπό τή'διαμόρφωση τής νεώ- τερης Ελλάδας τοϋ 19ου αιώνα. Ό σχηματισμός ένός σύγχρονου αστικού κράτους μετά τούς Βαλκανικούς πολέμους τοϋ 1912- 1913, τά επιτεύγματα τον κόμματος τών Φιλελευθέρων και ή έξω- τερική του πολιτική, βασισμένη κυρίως στή σύσφιξη τών δεσμών μέ τή Μεγάλη Βρετανία — πού ήταν ήδη στερεοί — προσδιορίζουν

X

το πλαίσιο τής πολιτικής πάλης τής Δεξιάς καί τών άνερχομένωτ λαϊκών δυνάμεων. Ή αφήγηση προχωρεί κατόπιν στα κνριότερα γεγονότα πού προέκυψαν άπό τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, δη­λαδή την κατοχή, την αντίσταση καί τόν έμφύλιο πόλεμο. Πρά­γματι, ή λαίλαπα τον 1944 - 1949 μπορεΐ να έξηγήσει αληθινά τή σημερινή ελληνική πραγματικότητα. Οι ήττες τής Άριστεράς το 1944, και σε συνέχεια το 1949, δεν είχαν σαν μόνο αποτέλεσμα τή διατήρηση τοΰ καπιταλιστικού συστήματος στην Ελλάδα’ προσ­διόρισαν έπίσης τα συγκεκριμένα σχήματα πού εμελλε rà πάρει τό μεταπολεμικό καθεστώς, τούς Ιδεολογικούς και πνευματικούς προσανατολισμούς, την εξάρτηση από τό έξωτερικό, πού έπαιξε καθοριστικό ρόλο, και επομένως τούς τρόπους ίξέλιξης τών έσω- τερικών πολιτικών δυνάμεων. Το αποτέλεσμα τοΰ έμφυλίου πο­λέμου όδηγεΐ, είκοσι χρόνια αργότερα, σ τψ 21 ’Απριλίου 1967 και στο σημερινό καθεστώς τών συνταγματαρχών πού είναι άπό τότε στήν έξουσία. Το μεγαλύτερο μέρος αυτού τοΰ βιβλίου ά- προβλέτει στο να έπανασυνδέσει την αλυσίδα πού τα ενώνει, άλ­λα κι ετσι ακόμη το καθεστώς τών συνταγματαρχών οπωσδήπο­τε δεν αναλύεται ικανοποιητικά. Ή ελλειψη έγκυρων πληροφο­ριών, σχετικά με τήν ανάπτυξη τών κοινωνικοπολιτικών δυνάμε­ων υπό τό καθεστώς τής 21ης ’Απριλίου, καθιστά μάταιες δλες τις απόπειρες πρός αυτήν τήν κατεύθυνση. Κάποια μορφή ανάλυ­σης, με χαρακτήρα πολεμικής είναι βεβαίως δυνατή. 'Ο διεθνής τύπος πολλές φορές μίλησε και κατάγγειλε τα αστυνομικά μέτρα, τα διαπραχθέντα βασανιστήρια, τήν άφελή δημαγωγία, καί τήν αντιφατική πολιτική τοΰ καθεστώτος στόν κοινωνικό και οικονο­μικό τομέα. Οι αντιστασιακές οργανώσεις στήν Ελλάδα, οι πο­λιτικές προσωπικότητες στήν έξορία ανέλυσαν τήν παρούσα κατά­σταση, κάθε μιά με τή δική της άποψη, και εξήγησαν τή θέση της. Πολλές ευρωπαϊκές κυβερνήσεις καταδίκασαν ανοιχτά τό καθ­εστώς και τήν πολιτική του, και για να τό χαρακτηρίσει, ό Χάρολντ Ούιλσον μίλησε για «κτηνωδία». 01 πληροφορίες στις όποιες βασίζονται αυτές οι έπιθέσεις είναι πάρα πολλές, άλλα δεν βο­ηθούν μιά αναλυτική μελέτη δσον αφορά τή λειτουργία τοΰ καθ­εστώτος τής 21ης ’Απριλίου σάν κοινωνικοπολιτικο σύστημα. Δεν γνωρίζουμε αρκετά πράγματα για τήν έσωτερική έξέλιξη τής έ- παναστατικής έπιτροπής στήν έξουσία, για τήν ύπαρξη ή τή ση­

μασία τών αντιθέτων τάσεων στους κόλπους τής ίδιας τής ίπανα- στατικής επιτροπής. ’Εξάλλου ή απροκάλυπτη υποστήριξη τον καθεστώτος άπό τις Η ΓΙΑ άποτελεϊ, προφανώς, τή μόνη σταθε­ρή βάση του. 'Η ανάλυση αυτού τοΰ φαινομένου μέσα σ’ êva γε­νικό νεο-ιμπεριαλιστικό πλαίσιο είναι σχετικά εύκολη, άλλα είναι r άντιθέτιος, αδύνατο πρός το παρόν νά διαχωριστούν οι συγκεκρι­μένες διαδικασίες πού Ôιέπουν την καθημερινή λειτουργία αυτής τής σχέσης που δεν είναι όοατή παρά μόνο σε γενικές γραμμές. ( Ε ­άν λάβουμε νπ δψη μας όσα ξέρουμε σήμερα, άπο πληροφορίες ή άπλώς φήμες, θα μπορούσε το μοναδικό ουσιαστικό κέντρο τής «ελληνικής» πολιτικής νά βρίσκεται στην Ούάσιγκτων, ή κάπου ίκεΐ).

Σε μερικά σημεία, μπορεί κανείς νά επιχειρήσει μια πρόβλε­ψη. Τα γεγονότα τών τελευταίων ετών, Ιδιαίτερα μετά τις νόθες έκλογές τις όργανωμένες υπό τό καθεστώς Καραμανλή, τό 1961, όπέδειξαν δτι ή 'Ελλάδα ήταν ώριμη για ενα μεταρουθμιστικό κίνημα ευρωπαϊκού τύπου. Οι πληγές τού έσωτεοικού έμφυλίου πολέμου είχαν γιατρευτεί, ή παραδοσιακή Δεξιά, καθοριστικά καί μόνιμα, αντιπροσώπευε πλέον μία μειοψηφία. Οι πολιτικές δυνάμεις είχαν απελευθερωθεί άπο τό άναγκαστικό πλαίσιο τού μεταπολέμου’ υπήρχε ή Ισχυρή Δεξιά στήν εξουσία, τό Κέντρο υποχείριο και διακοσμητικό και ή Αριστερά συνταγμένη άλλά απομονωμένη. "Ενα συγχρονισμένο σοσιαλδημοκρατικό κόμμα θά εμφανιζόταν αργά ή γρ//γορα καί ό ιδιάζο>ν χαρακτήρας τής ελληνικής κοινωνικο-οικονομικής δομής εδειχνε δτι το άστικό με- ταρρυθμιστικο κίνημα όδηγεϊται πρός êvav ριζοσπαστισμό ό όποι­ος πραγματικά έθετε υπό αίρεση τό σύστημα τών δημιουργη- μένων συμφερόντων, τόσο σε έθνικό δσο και σε διεθνές ίπίπεδο. Ή 21 ’Απριλίου απέδειξε δτι αυτές οι ίνδείξεις ενός ρεύματος προσανατολισμένου άορίστως πρός την πολιτική δημοκρατία και τον κοινωνικό έκσυγχρονισμό είχαν σωστά ίρμηνευθεϊ άπο τούς παρατηρητές.

Μόνη της, ή ύπαρξη τής 21ης ’Απριλίου δεν άρκεΐ γιά νά καταλύσει τις δυνάμεις πού παραπάνω υποδείξαμε άλλα μπορεί κάλλιστα νά τις συγκρατήσει γιά πολύν καιρό. Το νέο καθεστό)ς είναι ή εκδήλωση μιας τεχνικής δυνατότητας πού διαθέτουν δλες οι σύγχρονες κοινωνίες. Χάρη σε ενα σύστημα εξαναγκασμού ύ­

περβολικά άναπτυγμένον καί τελειοποιημένου, ένα σύγχρονο ολο­κληρωτικό κίνημα, μή δημοκρατικής έμπνεύσεως ( δποιο κι άν εί­ναι τό δνομα πού θεωρεί κατάλληλο νά πάρει άνάλογα μέ τήν πε­ρίπτωση), δταν απολαμβάνει διεθνούς προστασίας, δεν εχει άπα- ραιτήτως ανάγκη αυτό από τό όποιο τά προπολεμικά αντίστοι­χα συστήματα έξαρτοϋσαν τήν κατάχτηση και τή διατήρηση τής εξουσίας, δηλαδή μια σημαντική λαϊκή βάση, πολιτικά συν­ειδητή, και οργανωμένη σε κομματικά πλαίσια. Ή άπλή αδρά­νεια τών μαζών, πού είναι τό αποτέλεσμα ταχυδακτυλουργικών έπιδείξεων, ή τής καταπίεσης, ή και τών δύο, άρκεϊ για νά δια­τηρήσει στήν έξουσία μια μικρή ομάδα, έφόσον αυτή ελέγχει ίνα αποφασιστικό οργανισμό πού κατέχει τα υλικά μέσα καταναγκα­σμού. Αυτό είναι αυτονόητο, καί σ’ αυτό στηρίζονται οι έλπίδες τών φορέων τής 21 ’Απριλίου συνταγματαρχών, πού έπαναλαμβά- νουν συνεχώς δτι ή δημοκρατία θά υποκατασταθεί δταν ό ελλη­νικός λ,αός θά είναι «ώριμος» γι αυτήν. Στο μεταξύ, ενα τελειο­ποιημένο σύστημα καταναγκασμού μπορεϊ βάσιμα νά ελπίζει δτι θά έλέγχει κάθε έκδήλωση δυσαρέσκειας, δσο αυτή δεν φτάνει στο έπίπεδο λαϊκής έκρηξης.

Αυτό τό τελευταίο ένδεχόμενο δεν θά έπρεπε εντούτοις νά αποκλειστεί. ’Αλλά, πρός τό παρόν, είναι αρκετά απίθανο νά συμβεϊ δσο μία έντονη οικονομική δυσαρέσκεια, σε ευρύτατη κλί­μακα, δεν προστεθεί στό γενικό κλίμα τής έκτροπης άπό τή γνή­σια δημοκρατική διαδικασία πού ίπέφερε ή 21η Απριλίου. Μή ξεχνάμε δτι τό σημερινό καθεστώς εδρεψε τούς καρπούς μιας δεκαπενταετούς απρόσκοπτης οικονομικής ανάπτυξης τής δποίας οι αντανακλάσεις στό έπίπεδο ζωής τών καταπιεζομένων τά­ξεων δεν έγιναν έμφανεϊς παρά στις άρχές τού 1960. Στό με­ταξύ, ή οικονομική άνάσχεση πού αντικατέστησε τήν ευημερία τών προηγουμένων άπό τήν 21η ’Απριλίου έτών τείνει νά μετα- μορφίοθεϊ σέ μόνιμη αποτελμάτωση. "Η μεγάλη κρίση εχει μέχρι τώρα αποφευχθεί και μπορεϊ νά άναβληθεϊ για λίγο ακόμη καιρό. 'Υπάρχουν ώστόσο περιπτώσεις πού ή οικονομική κατάσταση μπο- ρεϊ νά άποβεϊ έξαιρετικά κρίσιμη.

Έ ξ άλλον, μιά σειρά μέτρων πού πήρε τό καθεστώς δείχνουν ξεκάθαρα δτι αυτό άσχολεϊται σοβαρά μέ τή θεμελίωση ένός μηχανισμού πού θά τού έπιτρέψει νά διατηρηθεί μόνιμα στήν

xii

xiii

έξουσία. Ό έκ τών άνω έλεγχος δλων τών συνδικάτων και τών συνεταιριστικών οργανώσεων, ή νέα διόγκωση τοϋ ρόλου τών έκ- κλησιαστικών έξουσιών, που έπισήμως αναλαμβάνουν rà κατα­σκευάζουν ιδεολογίες που έπιδοκιμάζονται άπό τό κράτος, ό διορισμός κυβερνητικών αέπιτρόπων» στις δημόσιες υπηρεσίες και σέ μερικές ιδιωτικές έπιχειρήσεις, ή ανάθεση αποφασιστικής έξου- σίας στους «έκπροσώπους τών παραγωγικών τάξεων», πού φυ­σικά είναι διορισμένοι άπό τήν κυβέρνηση, δλα αυτά θυμίζουν τό γνωστό συντεχνιακό κράτος τοϋ Μονσολίνι και τοϋ Σαλαζάρ.

ΙΙιό ίνδιαφέρουσα ακόμη είναι ή νέα «συνταγματική» διάταξη για τις *Ενοπλες Δυνάμεις πού τις τοποθετεί ΰπεράνω τοϋ πολι­τικού κόσμου καί διαιωνίζει τή θέση τους σαν εγγυητές τοϋ κα­θεστώτος. ’Αλλά άν τό ιδρυτικό πλαίσιο είναι κατά τό μάλλον ή ήττον γνωστό, είναι τελείως άγνωστη ή λειτουργία τών στοι­χείων πού πρόσφατα ένσωματώθηκαν στό πολιτικό σύστημα. Καί, άναγκαστικά, δσο ή πραγματική αποφασιστική έξουσία είναι αφα­νής, τόσο οϊ θεσμικές αλλαγές παραμένουν άγνωστες καί σκο­τεινές. Οι προθέσεις τών νέων τ/γετών τής χώρας είναι φανερές, άλλα αγνοείται ή θέση πού κατέχουν στους κόλπους τοϋ δικοΰ τους συστήματος.

Μέ άλλα λόγια είναι δύσκολο νά γνωρίζει κανείς άν είναι αναπόφευκτη μια σύγκρουση μεταξύ τών λαϊκών έπιδιώξεων και τής πραγματικής έξουσίας. 'Η Ικβαση θα είναι αβέβαιη δσο δλος ό κόσμος, είτε στήν Ελλάδα είτε στό έξωτερικό δέν παίρ­νει αποφασιστική θέση στό θέμα. “Αν καί για τήν ώρα, και δσο και αν ένισχύεται ή δυνατότητα για άντίσταση τοϋ ελληνικού λαού δέν είναι ακόμη παρά άπλώς μια δυνατότητα. Βεβαιότατα, οι έκδηλώσεις μισού εκατομμυρίου ατόμων στήν κηδεία τοϋ Γεωργίου ΤΙαπανδρέου απέδειξαν δτι τό δημοψήφισμα πού όρ- γάνωσε ή 21η ’Απριλίου είναι άμφισβητήσιμο. ’Αλλά αγνοούν­ται άκόμη ποιές ήταν οί έπιπτώσεις τής έκτροπης άπό τον όμαλό πολιτικό βίο στή μεγάλη μάζα τοϋ πληθυσμού, και ιδιαί­τερα στους αγρότες. Μέ κίνδυνο νά φανεί κανείς απαισιόδοξος πρέπει καθαρά νά πούμε δτι δέν γνωρίζουμε άκόμη μέ ποιές δυ­νάμεις θά σφνρηλατίσουμε τό μέλλον τής Ελλάδας.

Α λλά , παρά τήν έλλειψη έξακριβωμένο>ν πληροφοριών, ενα πράγμα είναι ξεκάθαρο : τό καθεστώς στερείται μιας ευρείας βά-

<της για υποστήριξη, που θά τον επέτρεπε νά λειτουργήσει με έλευ- ϋερία και δέν κατόρθωσε να προκαλέσει τή συμπάθεια τών μα­ζών ή τήν άποθάρρυνση τών έχθρών του. Ά π ό αυτό πηγάζει ή ανάγκη μιας συνεχούς αστυνόμευσης σε [δλονς τούς τομείς' άπό αυτό πηγάζει ενα καθεστώς χρόνιας έξάρτησης σε σχέση με τις ξένες δυνάμεις, δηλαδή τούς ’Αμερικάνονς, οι όποιοι, δσο κι αν 4ξασφαλίζουν πιθανώς σ’ αντό τό καθεστώς τή διεθνή τους έπι- βίωση, είναι μία πηγή κινδύν<ον καί αβεβαιότητας. Δέν παίρνει κανείς βοήθεια ανεν δρων παρά μόνο δση είναι αναγκαία σ' αυ­τόν πού τήν δίνει. Μέ τήν εκρηκτική κατάσταση πού έπικρατεϊ σήμερα στή Μέση ’Ανατολή, ή απειλή τοΰ κ. Παπαδοπούλαν, δηλαδή «μετά άπό μένα ό κατακλυσμός», μπορεϊ νά έπηρεάσει êva στρατιωτικό, άν δχι και πολιτικό αντί. ’Αλλά ή διεθνής κατάσταση ύπόκειται σε μεταβολές, και μπορεϊ κάποτε ή έλλειψη υποστήριξης μέσα στή χώρα, νά καταστήσει τό καθεστώς êva συνομιλητή πολύ λιγότερο έγκυρο ατό διεθνές προσκήνιο : τα κρι­τήρια τού σύγχρονον Ιμπεριαλισμόν δεν είναι άμετακίνητα.

Τό νέο καθεστώς εχει πράγματι προσφέρει δνευ προηγουμένου πλεονεκτήματα στό ξένο κεφάλαιο, που, παρεπιπτόντως, δέν έχει μέχρι στιγμής έκδηλώσει μεγάλο ένθουσιασμό. ’Αλλά ή Ελλάδα όποτελεϊ μία άγορά τόσο περιορισμένη καί είναι τόσο φτωχή σε πρώτες νλες πού, δσο μεγάλη και άν είναι ή χαρά με τήν ό­ποια ή ξένη οικονομική ανάμειξη μπορεϊ νά είναι αποδεκτή (και άπό τις δύο μεριές), οι αποφασιστικοί παράγοντες παραμένουν πολιτικοί καί στρατιωτικοί. "Ομως αύτο'ι οι παράγοντες μπορούν νά νποστονν μεταβολές ακόμη και σ’ αύτες τις Η ΙΙΑ . Πολιτικά άοντσάϊντερ θα μπορούσαν νά ποντάρονν έπωφελώς πάνω σέ μιά αντιπολίτευση, οργανωμένη καί σννεκτική, απέναντι σ’ ενα καθε­στώς πού δέν μπορεϊ νά διεκδικήσει παρά μόνο τήν κατοχή τών μέσων τής διατήρησης τής έξονσίας χωρίς έλεύθερη δημοκρατική διαδικασία. Μια τέτοια αντιπολίτευση μπορεϊ νά εκμηδενίσει τή διαπραγματευτική ικανότητα τού καθεστώτος, θά μπορούσε μά­λιστα, άνάλογα μέ τις περιστάσεις, να έξαπολύσει μια διεθνή κι­νητοποίηση πού νά ίπιθυμεϊ να θέσει οριστικό τέλος στήν «προ­στασία» άπό δπου τό καθεστώς έξαρτΰ τώρα τήν έπιβίωσή τον.

Βρισκόμαστε λοιπόν ακόμη μια φορά, μπροστά σέ δύο σχή­ματα έμφανώς αντιφατικά : τό ένα είναι δτι τό πεπρωμένο

xiv

XV

τοϋ ελληνικού λαον τοϋ άνήκει καί τό άλλο δτι ή διακυβέρνηση τής χώρας έπηρεάζεται εϊτε τό θέλουν οι κυβερνώντες ειτε δχι άπο έκεϊνες τις ξένες δυνάμεις πού ή έπιοροή τους είναι ή ισχυρότερη. Μακροπρόθεσμα, το πρώτο σχήμα είναι, έξ ορισμού, άποφασι- στικό. ’Αλλά βραχυπρόθεσμα, τό δεύτερο μπορεί νά έχει τό πλεο­νέκτημα τής ενκαμψίας και τής ταχύτητας.

Είναι ακριβώς μέσα σ αυτό τό συσχετισμό, δπου στο έπί- πεδο τής διεθνούς πολιτικής μπορεϊ ένας νέος παράγοντας στο προσεχές μέλλον và àποκαλνφθεϊ ίνας παράγοντας κεφαλαιώ­δους σημασίας. Πρόκειται γιά τό ρόλο τών δυτικών ευρωπαϊκών χωρύιν. Ή Έλλάώα ήταν μέχρι σήμερα ένα διεθνές πρόβλημα. ’Αλλά τώρα γιά πρώτη φορά, μπορεϊ παράλληλα νά γίνει ενα πρό­βλημα ειδικά Ευρωπαϊκό. Στο μέτρο πού οι Ευρωπαίοι θά άπο- φασίσουν νά ρίξουν δλο τό βάρος τους στη ζυγαριά, μπορεϊ νά αναθεωρηθεί ή όδυνηρή εμπειρία μιας 'Ελλάδας έκτρεπομένης απο­φασιστικά ή δχι άπό την πολιτική μιας μόνης δύναμης.

Στο γράψιμο αυτού τοϋ μικρού βιβλίου μέ βοήθησαν πολ~ λο'ι άνθρωποι πού αδυνατώ νά τούς μνημονεύσω δλους. ’Επιθυμώ πάντως νά ευχαριστήσω δλως Ιδιαιτέρως τον Γεώργιο Κριμπάj πού διάβασε ολόκληρο τό χειρόγραφο. Μέ βοήθησε νά άποφύγω πολλά λάθη και παραλείψεις, καί συνετέλεσε, κατά τρόπο ανεκτί­μητο, στο νά πάρει τό βιβλίο τήν οριστική του μορφή, θ ά ήθελα έπίσης νά έκφράσω τήν ευγνωμοσύνη μου στον Μέρβιν Τζώνς πού μέ βοήθησε νά διορθώσω τό ύφος.

Παρίσι, Μάρτιος 1969

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ

Η ΓΕΝΝΗΣΗ ΤΗΣ ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ 1821 -1909

Έ π ί ένάμισυ περίπου αιώνα, οί ξένες δυνάμεις, μέ την πα­ρέμβασή τους ή με τή βοήθεια τους ήταν σχεδόν πάντοτε, λίγο ή πολύ, υπεύθυνες για τήν γέννηση ή τήν επίλυση τών κρίσεων πού γνώρισε ή Ελλάδα. Οί κοινωνικές καί πολιτικές δυνάμεις τής χώρας δέν ήταν ποτέ σέ θέση νά αναπτυχθούν ή νά λειτουρ­γήσουν κατά τρόπο αυτόνομο, ό έλληνικός λαός δέν κατάφερε νά γίνει ποτέ κύριος τών πεπρωμένων του, Ιδιαίτερα όταν έπρό- κειτο για θέματα ζωτικής σημασίας γι’ αυτόν. Πράγματι, όποιες κι άν ήταν οί στρατηγικές καί διπλωματικές θέσεις, ή Ελλάδα αναπόφευκτα ήταν τό Αντικείμενο της διεθνούς προσοχής, λόγω τής γεωγραφικής της θέσεως. Σάν πιόνι τής δυτικής διπλωμα­τίας τήν έποχή πού ή ύθωμανική αυτοκρατορία διαμελιζόταν, σάν απαραίτητη ναυτική βάση γιά τόν έλεγχο τών Δαρδανελλίων, σάν προμαχώνας τοϋ «’Ελευθέρου Κόσμου» στόν άγώνα του έναν- τίον της έξαπλώσεως τοϋ κομμουνισμοΰ, ή σάν ασφαλής βάση (μία άπό τις σπάνιες) πού θά έπέτρεπε τόν στρατηγικό έλεγχο σέ μια Μέση ’Ανατολή συνεχώς άσταθή, ή Ελλάδα πάντοτε πλή­ρωνε τα σπασμένα γιά τό διεθνές ένδιαφέρον πού προκαλοϋσε.

Ά ν θέλουμε νά κατανοήσουμε σωστά τις συνεχείς άλληλεπι- δράσεις άνάμεσα στήν έσωτερική έξέλιξη τής χώρας καί στις πα­ρεμβάσεις τών ξένων, πρέπει νά κάνουμε μια σύντομη άναδρο- μή. Ό Ιστορικός καί πνευματικός χαρακτήρας τοϋ έλληνικοϋ έ­θνους δέν είναι εύκολο νά προσδιοριστεί. Είναι βαλκανικός χωρίς νά είναι σλαβικός, μεσανατολίτικος άλλά 6χι μουσουλμανικός, εύρωπαΐκός άλλά ίχ ι δυτικός, θ ά μποροϋσε ίσως κανείς νά άπο- δείξει τήν ύπαρξη κάποιος φυλετικής καί πνευματικής συνοχής άνάμεσα στήν κλασική έποχή, τή βυζαντινή αύτοκρατορία καί τή σύγχρονη 'Ελλάδα. Πάντως αύτό δέν είναι βέβαιο. Αύτό πού είναι άναμφισβήτητο είναι 6τι ή κοινωνική καί οίκονομική δο­μή τής σύγχρονης 'Ελλάδας έχει τις ρίζες της στή μακρόχρονη περίοδο της όθωμανικής κυριαρχίας.

Ή βυζαντινή αυτοκρατορία δέν ύπήρζε ποτέ ένα έθνικό κρά­τος. Στό πνευματικό πεδίο τό έλληνικό στοιχείο ήταν, βεβαίως, τό έπικρατέστερο καί Ιδιαίτερα κατά τήν τελευταία περίοδο. ’Αλ­λά ή αυτοκρατορία δέν ήταν παρά (να άμορφο άθροισμα διαφο­ρετικών έθνοτήτων, συχνά άνταγωνιζομένων, τών όποιων ή συνο­χή έξασφαλίζονταν άπό τό κύρος τής όρθοδόζου αυτοκρατορί­ας — προέκταση καί κολοφώνας τής ρωμαϊκής άνατολικής αυτο­κρατορίας. Μόνο βταν τά σημάδια πού προμηνοΰσαν τήν άπο- σύνθεση ίγιναν σαφή καί Ιδίως βταν ή όθωμανική δύναμη έπε- σκίασε καί, τελικά, κατέστρεψε τήν αυτοκρατορία, μόνο τότε οΐ {λληνες άπόχτησαν πραγματικά συνείδηση μιας έθνικής ταυτότη­τας, πού τούς ξεχώριζε άπό τΙς άλλες έθνικές όμάδες τής Βαλ­κανικής χερσονήσου καί τής ’Ανατολής. Αυτή ή συνειδητοποίηση βρισκόταν σέ άντίθεση μέ τήν ίλλειψη κάθε διαχωρισμού μεταξύ τών έλλήνων καί τών άλλων έθνικών όμάδων* ό γεωγραφικός καταμερισμός τών διαφόρων βαλκανικών έθνοτήτων μεταβάλλον­ταν διαρκώς καί έμπόδιζε κάθε όμοιογένεια. "Αν έξαιρέσει κανείς τά νησιά καί τό νότιο τμήμα τής χερσονήσου, όπου ό πληθυσμός ήταν κυρίως έλληηκός, καί τΙς περιοχές πού βρισκόντουσαν στά βόρεια τοΰ Αίμου, όπου έπικρατοϋσε τό σλαβικό στοιχείο, ό πλη­θυσμός τών Βαλκανίων άποτελοϋνταν, σχεδόν παντοΰ, άπό ένα έτερογενές μίγμα Έλλήνων, Σέρβων, Βουλγάρων, Ρουμάνων, ’Αλ­βανών καί, φυσικά, Τούρκων, μέ μιά μεγαλύτερη συγκέντρωση ’Ελλήνων στίς πόλεις καί κατά μήκος τών άκτών, ένώ ό όγκος τών Σλάβων ήταν κυρίως στά βουνά καί στίς πεδιάδες τοϋ έσω- τερικοϋ. Ή έπικράτηση τοΰ έλληνικοϋ στοιχείου ήταν αίσθητή κυρίως στήν Κωνσταντινούπολη καί στά μεγάλα έμπορικά καί πνευματικά κέντρα τής όθωμανικής αύτοκρατορίας : Θεσσαλο­νίκη, Γιάννενα, Άνδριανούπολη, Φιλιππούπολη, Ίάσιον, Σμύρνη καί ’Αλεξάνδρεια. *Η στρατοκρατική όθωμανική Ιδεολογία, μέ τήν άκαμπτη άντίληψή της για τις κοινωνικές διαιρέσεις, περι- φρονοϋσε τΙς έμπορικές δραστηριότητες* αύτή ή περιφρόνηση έπέτρεψε στούς 'Ελληνες καί, σέ μικρότερο βαθμό, στίς άλλες μειονότητες, όπως στούς Εβραίους καί στούς ’Αρμενίους, νά πάρουν πραγματικά στά χέρια τους τό μονοπώλιο τοΰ έμπορί- ου. Ή έλληνική κοινότητα τής Κωνσταντινούπολης, συγκροτη­μένη άπό τά υπολείμματα τής βυζαντινής αύτοκρατορίας καί άπό τούς νεοσύστατους όμίλους τραπεζιτών καί μεγαλεμπόρων, γνω­στούς σαν Φαναριώτες, πολύ σύντομα πήρε στά χέρια της τόν £λεγχο τών περισσοτέρων έμπορικών συναλλαγών.'Ομως ό ρό­λος τών Φαναριωτών δέν περιοριζόταν στόν οίκονομικό τομέα. Πολύ συχνά τούς άνέθεταν σημαντικές πολιτικές καί διοικητι­κές θέσεις μέσα στήν όθωμανική κρατική μηχανή, τόσο στήν πρωτεύουσα, όπου ταχύτατα κατέλαβαν σημαντικότατες θέσεις, όσο καί στήν έπαρχία, όπου τούς έμπιστευόντουσαν συχνά, κυ-

2

J

ρίως στήν Ρουμανία, κυβερνητικά καθήκοντα, πολλές φορές μά­λιστα κληρονομικά. 01 Έλληνες κυριαρχούσαν τό ίδιο καί στόν έμπορικό καί στόν ναυτικά τομέα, πού άναπτύσσονταν ταχύτατα στό δεύτερο μισό τοϋ 18ου αΙώνα, καί ένεφύσησαν ένα νέο πνεύ­μα στα Βαλκάνια πού ζοϋσαν σέ λήθαργο. Αύτή ή άρτιγέν- νητη έλληνική άστική τάξη, ή όποία, μετά τό 1789 κυρίως, εί- σήγαγε στα Βαλκάνια τις καινούργιες καί έπαναστατικές ιδέες πού κοχλάζανε στήν Εύρώπη, έπωφελοϋνταν σιγά - σιγά άπό τήν άκαταμάχητη γοητεία πού άσκοϋσε τόσο στούς "Ελληνες 6σο καί στούς Σλάβους. ' Η Ιδέα ένός άπελευθερωτικοϋ κινήματος πού θά κατέληγε σέ μιά πανβαλκανική όμοσπονδία κέρδιζε συνεχώς έδαφος —προπαντός μέ τήν προτροπή της Ρωσίας— ένώ ή γε­νική παρακμή τής όθωμανικής αυτοκρατορίας γεννούσε Ισχυρές έλπίδες σέ όλα τά κοινωνικά στρώματα τής βαλκανικής χερσο­νήσου δτι ή άνεζαρτησία πλησίαζε.

Τό άποκορύφωμα αύτης της διαδικασίας ήταν ή έλληνική έπανάσταση τοϋ 1821. 01 Έλληνες πραγματοποίησαν σημαντι­κές έπιτυχίες κατά τά πρώτα χρόνια τοϋ άγώνα, άλλα ό τουρ- κοαιγυπτιακός στρατός πού άναδιοργανώθηκε έπέτυχε νά κερδί­σει δλες τις άποφασιστικές μάχες, οί όποιες, στήν πολιτική σκακιέρα, άνέτρεψαν τά πλεονεκτήματα πού είχαν κερδίσει οί “Ελληνες. Τό 1827 ή έπανάσταση —πού είχε έπικρατήσει μό­νο στά νησιά τοϋ Αιγαίου, στήν Πελοπόννησο καί στό νότιο τμή­μα της χερσονήσου, δηλ. Στερεά Ελλάδα— περνούσε κρίσιμες ώρες.

Τότε είναι πού οι ξένες δυνάμεις παρενέβησαν κατά τρόπο αποφασιστικό. 01 ώμότητες, πού διαπράχτηκαν κατά τόν πόλε­μο, καθώς καί τό ρομαντικό φωτοστέφανο πού περιέβαλλε τό παρελθόν της Ελλάδας, είχαν έντονα διεγείρει τή διεθνή κοινή γνώμη. Γιά πρώτη φορά, έπιτέλους, ή πίεση της κοινής γνώμης συμβάδιζε μέ τά διπλωματικά ένδιαφέροντα, καί οΐ μεγάλες δυ­νάμεις άποφάσισαν νά πάρουν στά χέρια τους τήν κατάσταση. Ή Ρωσία, ή Γαλλία καί ή Μεγάλη Βρετανία άφοΰ κατέστρε­ψαν τόν τουρκοαιγυπτιακό στόλο στό Ναυαρίνο (1827), έδωσαν στήν Ελλάδα τήν άνεξαρτησία της.

Γιά νά ύπολογίσουμε σωστά τή σπουδαιότητα τοϋ ρόλου πού έπαιξαν στό έξης αύτές οί μεγάλες δυνάμεις πρέπει νά έξετάσουτ με συνοπτικά τήν πολιτική πού ακολούθησαν. *Η Ρωσία είχε στηρίξει τήν πολιτική της στήν έπιθυμία νά δημιουργηθεϊ, ύπό τήν προστασία της, ένα μεγάλο έλληνοσλαβικό κράτος, πού θά της χρησίμευε γιά νά Ισχυροποιήσει τή θέση της στή Μεσόγειο ύστερα άπό τήν κατάρρευση τ η ς ’Οθωμανικής αύτοκρατορίας. Ό πληθυσμός τών Βαλκανίων ήταν κατά πλειοψηφία σλαβικός, καί στό θρησκευτικό πεδίο κατά 90% όρθόδοξος' αύτά τά δύο πρά­γματα άποτελοΰν, 6σον άφορά τήν προπαγάνδα, τά Ισχυρότερα ά-

4

τού τής Ρωσίας. Ή βρετανική πολιτική ήταν, άντίθετα, προσα­νατολισμένη κυρίως υπέρ τής διατηρήσεως τής ’Οθωμανικής αυ­τοκρατορίας, σαν αντίβαρο στο ρωσικό επεκτατισμό. "Ομως, στο μέτρο πού ή άνάπτυξη τών κεντρόφυγων δυνάμεων τής αυτο­κρατορίας καθιστούσε τή διάλυσή της άναπόφευκτη, ή Μεγάλη Βρετανία, εύνοοΰσε τή δημιουργία ένός ανεξάρτητου ελληνικού κράτους, τό όποιο δμως, θά έξαρτώνταν πολιτικά καί οικονο­μικά άπό αύτήν, καί συνεπώς θά άντιτάσσονταν άπροκάλυπτα στις άλλες έθνικές ομάδες τών Βαλκανίων. Τό πρωτόκολλο τοϋ Λονδίνου (1830), μέ τό όποιο τελικά αναγνωρίστηκε ή ανεξαρ­τησία τής ' Κλλάδας, υπήρξε ένας θρίαμβος τής βρετανικής πο­λιτικής. Ή έγκαθίδρυση τής απόλυτης μοναρχίας είχε σάν σκοπό τήν άντικατάσταση τού προιτου "Ελληνα κυβερνήτη, τοϋ Ίωάν- νου Καποδίστρια, πρώην ύπουργοϋ τοϋ Τσάρου, ό όποιος ήταν διατεθειμένος —καί πολύ φυσικά— νά συμμερίζεται τίς ρο>σικέ; απόψεις. Καί, καθώς τά σύνορά του ήταν πολύ περιορισμένα καί περιέκλειαν έναν πληθυσμό πού ήταν σχετικά ομοιογενής, τό νέο ανεξάρτητο κράτος έξαρτώνταν στήν πραγματικότητα από­λυτα άπό τήν οικονομική καί πολιτική βοήθεια τών ξένων (δη­λαδή τής Μεγάλης Βρετανίας). Λυτό έμελλε νά προκαλέσει άντι- ζηλίες μεταξύ Ελλήνων καί Σλάβων. IV αύτό τό λόγο, πάνω άπό εναν αιώνα, ή Βαλκανική χερσόνησος έμελλε νά γίνει ή πιό ταραγμένη περιοχή τής Ευρώπης καί τό θέατρο ατέλειωτων αγώνων μεταξύ τών δυνάμεων πού παρενέβαιναν. * 11 ιδέα μιας ομοσπονδίας πού θά ένωνε τούς χριστιανικούς λαούς τών εύρ«υ- παΐκών επαρχιών τής ’Οθωμανικής αύτοκρατορίας, λαούς πού — τηρουμένων τών άναλογιών— ζοϋσαν άρμονικά έπί τέσσερεις αι­ώνες έγκαταλείφθηκε. Ί Ι Μεγάλη βρετανία, ή Ρωσία, ή Γαλ­λία, ή Λύστρία, καί άργότερα ή Γερμανία, θά διαφιλονικοΰν τό μέλλον αύτών τών έπαρχιών, πού οί πληθυσμοί τους πλήρωσαν καί πληρώνουν άκόμη τά σπασμένα.

Μετά τήν άνεξαρτησία, ή κοινωνική καί οικονομική διάρ­θρωση τής Ελλάδας ούσιαστικά δέν μεταβλήθηκε. Έπαψε νά ύπάρ/ει τό ήμιφεουδαρχικό σύστημα πού ύπήρχε στό όθωμανικό καθεστώς. ’Λλλά ή γή ή κατεχόμενη άπό τούς Τούρκους ιδιο­κτήτες, δηλαδή περίπου οί μισές άπό τίς καλλιεργούμενες εκτά­σεις πέρασαν, κατά τό μεγαλύτερο μέρος τους, στά χέρια τών ντόπιων οπλαρχηγών καί κοτσαμπάσηδων. Οί προύχοντες αύτοί είχαν παίξει ένα σημαντικό ρόλο κατά τήν περίοδο τής Τουρκο­κρατίας. Σ ’ αύτούς είχαν άνατεθεΐ σοβαρές διοικητικές έξουσίες, καί ιδιαίτερα μάλιστα στά χωριά πού είχαν κάποια αύτονομία. Τούς πρώτους μήνες τής έπανάστασης κράτησαν μιά διφορού­μενη στάση. ’Αργότερα όμως συνδέθηκαν μέ τή έπανάσταση κα'. πήραν ένεργό μέρος σ’ αύτήν. Άλλά σύντομα βρέθηκαν σε αντίθεση μέ τά λαϊκά στοιχεία, πράγμα πού ό^ήγησε μερικές

φορές σέ βίαιες συγκρούσεις. 'Οταν άνακηρύχθηκε ή άνεξαρτη- σία, ή έκβαση αύτοϋ τοϋ άνταγωνισμοϋ τών τάξεων, δηλαδή τών κοτσαμπάσηδων καί τών λαϊκών δυνάμεων, ήταν άκόμη άβέβαιη. Κάτω άπό τήν πίεση τών όπλαρχηγών, ό Καποδίστριας δίστασε νά μοιράσει τή γη στούς φτωχούς χωρικούς. ’Αλλά κι δταν δολοφονήθηκε ό Καποδίστριας άπό μέλη μιας άπό τΙς πλέ­ον ίσχυρές οίκογένειες καί ανέβηκε στό θρόνο ό "Οθων Βίττελσ- μπαχ, δευτερότοκος γιός τοϋ βασιλιά Λουδοβίκου τοϋ Α' της Βαυαρίας, έξακολούθησε νά Ισχύει στό σύνολό της ή παλιά κοινωνική δομή. Ή αλήθεια είναι 6τι οΐ προύχοντες δέν κατόρ­θωσαν νά πάρουν τή θέση τών Τούρκων άφεντάδων. Ή άγρο- τική παραγωγή παρέμεινε λίγο πολύ στό στάδιο της μικρής άτο- μικής Ιδιοκτησίας. ’Αλλά οι ντόπιοι προύχοντες, πού κατείχαν μερικές φορές τεράστιες έκτάσεις, κρατοΰσαν τόν όγκο της άγρο- ΐιάς κάτω άπό τή δική τους οικονομική έξάρτηση, καί έπομέ- νως κάτω άπό τήν πολιτική τους κηδεμονία. Χρειάσθηκε περί­που ένας αΙώνας γιά νά γίνουν οί άναγκαϊες μεταρρυθμίσεις καί νά λυθεί τό άγροτικό ζήτημα κατά τρόπο ριζοσπαστικό.

Αύτή είναι λοιπόν ή Ελλάδα τοϋ 1832 : μιά μικρή χώρα, έντελώς κατεστραμμένη άπό ένα τρομερό πόλεμο πού βάσταξε πε­ρίπου δέκα χρόνια, μέ πληθυσμό κατά 95% άγροτικό, μέ δομή άπηρχαιωμένη καί κατά περιοχές ήμιφεουδαρχική. Τό νέο κρά­τος δέν είναι οδτε κάν κέντρο τοϋ έλληνισμοϋ. Καμιά σημαντική πόλη δέν είναι χτισμένη έντός τών συνόρων του. Τά πνευματικά, θρησκευτικά καί οίκονομικά του κέντρα βρίσκονται δλα στό έ- ξωτερικό. Σέ ένα σύνολο άπό τρία έκατομμύρια "Ελληνες μόλις700.000 ζοϋν στό έλληνικό κράτος. "Οταν ή Αθήνα έγινε ή δεύ­τερη πρωτεύουσα της χώρας (μετά τό Ναύπλιο), ήταν ένα ά­θλιο χωριό, τοϋ όποιου ό πληθυσμός δέν ξεπερνοϋσε τούς 5.000 κατοίκους. Δύσκολα θά μποροϋσε νά συγκριθεΐ μέ τήν Κωνσταν­τινούπολη, σύμβολο της έθνικής καί θρησκευτικής άφύπνισης, έδρα τοϋ Πατριάρχη, κέντρο τών Φαναριωτών καί τής έλληνι- κής άστικής τάξης, πλούσια σέ Σχολεία καί σέ "Ελληνες συγγρα­φείς, έδρα Πανεπιστημίου μέ μεγάλο κύρος, τή ((Μεγάλη τοϋ Γένους Σχολή», καί μι πληθυσμό 200.000 "Ελληνες.

Βέβαια, ή βασική μέριμνα τοϋ νέου κράτους ήταν νά προσπα­θήσει νά έλευθερώσει τις περιοχές μέ έλληνικό πληθυσμό, πού έμεναν κάτω άπό τήν τουρκική κυριαρχία. Αύτός ό φυσιολογι­κ ή πόθος νά ίκανοποιηθοϋν οί έθνικές έπιδιώξεις είχε ζωτική σημασία γιά τούς "Ελληνες καί, αύτός καθεαυτός, δέν έρχόταν σέ άπ’ εύθείας σύγκρουση μέ τά συμφέροντα τών άλλων βαλ­κανικών έθνοτήτων. ’Αλλά γρήγορα έκφυλίστηκε παίρνοντας τή μορφή ένός ούτοπικοϋ όνείρου γιά τήν άνασύσταση τής βυ­ζαντινής αυτοκρατορίας ύπό τήν έλληνική κυριαρχία. Ή «μεγάλη ιδέα», γιατί έτσι τήν όνόμασαν, έγινε καθ’ δλη τή διάρκεια τοϋ

αιώνα τό μεγάλο ιδεολογικό καί πολιτικό σύνθημα. Λυτός ό προσ­ανατολισμός είχε τεράστιες έπιπτώσεις στήν έσωτερική καί εξω­τερική πολιτική τής 'Ελλάδας. 'Η λύση όλων γενικά τών έσωτε- ρικών προβλημάτων νοθευόταν μέ μιά επιδέξια δημαγωγία, ή όποία μιλοϋσε γιά έθνική ένότητα μέ σκοπό τήν πραγματοποί­ηση τοΰ ονείρου. Λύτό τό όνειρο ταχτικά τό επικαλούνταν, καί μάλιστα με επιτυχία, μέ σκοπό νά έκτρέψουν τή γενική προσο­χή άπό τό γεγονός ότι <λ ομάδες πού κατείχαν τήν εξουσία είτε ήταν ανίκανε; εϊτε άπέφευγαν νά λάβουν τά μέτρα που απαιτού­σε ή κακή έσωτερική κατάσταση. Ί Ι αλήθεια είναι ότι ή εξύμνη­ση τών «έλληνικών» άξιων, πού είναι τό πνευματικό αντίστοι­χο τής «Μεγάλης Ιδέας», πολύ βοήθησε γιά νά αναπτυχθεί ή εθνική συνείδηση καί ή έθνική ένότητα. Άλλα ή απατηλή δύνα­μη τών έννοιών «αίωνία Ελλάς» καί «πνευματική ένότητα τοΰ έλληνικοΰ λαοΰ» παρέσυρε σέ σοβαρές ιδεολογικέ; διαστρεβλώ­σεις, πού δέν έχουν ακόμη τελείως έκλείψει. ΙΙράγματι. ό μυ­στικοπαθής προσανατολισμός πρός "ήν κλασσική αρχαιότητά δέν άποτέλεσε μονάχα ενα μεγάλο έμπόδιο για μια ρεαλιστική καί προοδευτική έθνική πολιτική· έπέβαλε έπίσης μια γλώσσα «κα­θαρή» πού, έπαναφέροντας τά γραμματικά στοιχεία τών αρχαίων έλ>,ηνικών, άποξενώθηκε άπό τήν καθομιλουμένη γλώσσα καί. ώς ένα σημείο, ήταν ακατανόητη γιά τό λαό. ' 11 αντίφαση μεταξύ τής έπίσημης καί τής καθομιλουμένης γλο'ισσα; έδέσποζε στό δεύτερο ήμισυ τοΰ αιώνα γιά νά γίνει τό μεγάλο πνευματικό ζή­τημα. Ό σκοταδισμός στό θέμα τής παιδείας πού έξακολου- Οεΐ ακόμη καί σήμερα— όφείλονταν σέ μεγάλο μέρος στό γεγο­νός ότι οί συντηρητικές πολιτικές δυνάμεις πέτυχαν νά ταυτίσουν τήν «καθαρότητα» τής γλώσσας, σύμβολο τής αιωνιότητας τοΰ έθνους, μέ τή διατήρηση τών όπισθοδρομικών καί απατηλών άξιών στον τομέα τής παιδείας καί τοΰ πνεύματος.

—τό διεθνές πεδίο ή «Μεγάλη Ιδέα» είχε ακόμη σοβαρό­τερες έπιπτώσεις. 'Ο ανεξέλεγκτος καί αδιάλλακτος εθνικισμός οδήγησε στό σωβινισμό : ώς έκ τούτου ή χώρα ήρθε σέ σύγκρου­ση μέ τούς βαλκανικούς της γείτονε:. πού είχαν καί αύτοί ανά­λογες επιδιώξεις. Ακόμη καί σήμερα αύτή ή σύγκρουση πλα- νάται στά Βαλκάνια. 'Ο ιμπεριαλιστικός ανταγωνισμός τών με­γάλων δυνάμεων — καί πρό πάντων χύτός πού άντέτασσε τή Μεγάλτ) Βρετανία στή Ρωσία— πολύ συνέτεινε στό νά οξύνει τό πρόβλημα. 'Ολόκληρο τόν ΐ!(ο αιώνα βρισκόμαστε μπροστά σέ μιά σειρά άπό αναταραχές, πού τις εξαπέλυαν ή κατέστελλαν οί μεγάλες δυνάμεις, μή διστάζοντας, γιά νά τό πετύχουν. νά καταφεύγουν στήν άμεση στρατκοτική επέμβαση. "Οταν ή Ρω- σία, τήν ώρα πού ξέσπασε ό Κριμαϊκός πόλεμος ( 1 εξώθησε τήν Ελλάδα νά βοηθήσει τά έπαναστατικά κινήματα στή (Θεσ­σαλία καί Μακεδονία, ή άγγλογαλλική αντίδραση υπήρξε άμε­

ση. Τά άγγλογαλλικά στρατεύματα άποβιβάστηκαν στόν Πει­ραιά, καί ή 'Ελλάδα είχε ούσιαστικά καταλειφθεϊ έπΐ τρία χρό­νια (1854 - 1857). Μετά τήν άναχώρηση τών ξένων στρατευμά­τω ν ή χώρα βρέθηκε έπισήμως κάτω άπό τόν οίκονομικά έλεγχο τών μεγάλων δυνάμεων.

Στό μεταξύ, ή έξέλιξη τών κοινωνικο-οικονομικών δομών τής χώρας ήταν ύπερβολικά άργή. Ή άπόλυτη μοναρχία το3 Βασιλιά “ΌΘωνα, μέ τήν πολυάριθμη βαυαρική αύλή του, είχε σάν βασικά χαρακτηριστικό τήν πλήρη περιφρόνηση τών άναγ- κών και τών πραγματικών έπιδιώξεων τών 'Ελλήνων. *0 λαός, πού ζοϋσε στήν πιό μεγάλη άθλιότητα, καί ή άρχουσα τάξη πού εϊχε άναδειχθεΐ κατά, καί μετά, τήν έπανάσταση (Ιδιοκτή­τες τής γής, προύχοντες καί στρατιωτικοί άρχηγοί), ήταν βαθύ­τατα δυσαρεστημένοι. Ή βαυαρική διοίκηση, άποκομμένη όλό- τελα άπό τΙς 'αύτόχθονες δυνάμεις, είχε έπιβάλει Ιναν άπρο- κάλυπτο δεσποτισμό. Αύτή ή κατάσταση πραγμάτων έλάχι- στα μεταβλήθηκε άπό τήν έπανάσταση τοϋ 1843, πού όδήγησε στήν καθιέρωση τοϋ πρώτου Συντάγματος (1844). 01 περιορι­σμοί πού έπιβλήθηκαν στήν άπόλυτη έξουσία τοϋ μονάρχη ήταν φαινομενικοί, γι* αύτό τά τρία μεγάλα κόμματα, πού Αντιπρο­σώπευαν άπροκάλυπτα τά συμφέροντα τών προστάτιδων δυνά­μεων (καί πού όνομάζονταν Αποκαλυπτικότατα, τό άγγλικό τό γαλλικό καί τό ρωσικό κόμμα), έλίσσονταν μέ σκοπό τήν άπό- κτηση τής βασιλικής εύνοίας.

Μόνο δταν ό οικονομικός έλεγχος τερματίστηκε, τό 1860, ίγινε κάποια πρόοδος, μαζί μέ τήν έμφάνιση μιας νέας πολιτι­κής γενιάς καί μέ τά πρώτα σημεία κεφαλαιοκρατικής άνάπτυ- ξης. Ή βιομηχανική δραστηριότητα έμενε βεβαιότατα σέ πολύ περιορισμένα έπίπεδα, άλλά ή ταχυτάτη αύξηση τής έμπορικής ναυτιλίας καί ή άλματώδης άνάπτυξη τοϋ έμπορίου είχαν έπα- κόλουθο τή δημιουργία καί τήν άνοδο τής άστικής τάξης. Τά βασικά κέντρα τής οίκονομικής καί πνευματικής δραστηριότη- τος βρίσκονταν άκόμη έκτός 'Ελλάδας, άλλά τό γόητρο τοϋ έλ- ληνικοϋ κράτους ήταν σέ άνοδο. Σημαντικά έλληνικά κεφάλαια έπενδύθηκαν μέσα στή χώρα καί άρχισαν νά γίνονται «πόλος έλξεως» γιά τούς "Ελληνες τοϋ έξωτερικοϋ. Αύτή ή κίνηση κέρδισε τα­χύτατα τήν έλληνική άστική τάξη τής Κωνσταντινούπολης καί τών άλλων μεγάλων πόλεων τής ’Οθωμανικής αύτοκρατορίας, πού ζοϋσε συνεχώς με τόν κίνδυνο νά ύποστεΐ τις διώξεις τής όθωμανικής «κυβέρνησης. "Αν καί ό σουλτάνος-ήταν υποχρεωμέ­νος νά ύπογράφει μιά σειρά άπό φιρμάνια προορισμένα νά κατο­χυρώνουν τά δικαιώματα τών μή-μουσουλμάνων, αύτός ό κίν­δυνος ύποδαυλιζόταν άπό ενα καθεστώς συνεχοϋς άκηρύκτου πο­λέμου ,πού, σέ 6λη τή διάρκεια τοϋ αιώνα, σφράγιζε τις έλληνο-

7

τουρκικές σχέσεις, καί πού λόγω τών συχνών έκρήξεων βίας τών άπελυθερωτικών κινημάτων δέν ήταν πάντα ψυχρός.

01 βαυαροί ήταν γενικά μισητοί καί οΐ καινούργιες πολι­τικές δυνάμεις υποστηρίζονταν άπό τή Μεγάλη Βρετανία πού ίβλεπε μέ δυσπιστία τΙς διακυμάνσεις τής έξωτερικής πολιτι­κής τοϋ Όθωνα. Ό 'Οθων έκθρονίστηκε τό 1862 καί άντικα- ταστάθηκε άπό τόν πρίγκηπα Γεώργιο Γλύξμπουργκ τής Δα­νίας. Αυτή ή μεταβολή άντιπροσώπευε μια πολύ καθαρή στρο­φή τής έλληνικής πολιτικής, πού έγκατέλειπε όριστικά τήν τρο­χιά τής Ρωσίας γιά νά άκολουθήσει τή βρετανική. Σέ ϊνδειξη φιλίας τά νησιά τοϋ Ίονίου πού- κατείχαν οί Βρετανοί, δόθηκαν τό 1864 στήν 'Ελλάδα. Καθώς ή όθωμανική αυτοκρατορία, βρι- σκόμενη στήν παρακμή της, ήταν ανίκανη νά άντισταθεΐ στίς έσωτερικές καί έξωτερικές πιέσεις, ή Μεγάλη- Βρετανία άποφά- σισε νά εύνοήσει τήν 'Ελλάδα άπέναντι στούς Σλάβους γείτονές της. Κάθε τρορά πού οί βαλκανικοί λαοί έπιχειροϋσαν νά ένωθοϋν έαντίον του σουλτάνου, ή Μεγάλη Βρετανία έβαζε βέτο, γιατί φοβόταν πάνω άπ’ 6λα μιά βαλκανική όμοσπονδία κάτω άπό τή ρωσική έπιρροή. "Ετσι, τήν παραμονή τοϋ ρωσοτουρκικοΰ πολέ­μου τοϋ 1877, ή Μεγάλη Βρετανία υποχρέωσε τήν 'Ελλάδα νά άποποιηθεϊ τίς προτάσεις τής Σερβίας πού είχε προτείνει σέ μιά κοινή έπίθεση έναντίον τής Τουρκίας. ’Απεναντίας δέ, βταν, μετά τόν τερματισμό τοϋ πολέμου, ή συνθήκη του 'Αγίου Στεφάνου ένίσχυσε σημαντικά τά σλαβικά κράτη σέ βάρος τής Ελλάδας, τότε οί βρετανοί έπιδίωξαν μέ δλη τή δύναμη πού διέθεταν μιάν άναθεώρηση τής συνθήκης, καί μέ τή συνθήκη τοϋ Βερολίνου (1878), πέτυχαν μιά σημαντική μείο>ση τών έδαφικών κερδών τών Σλάβων. Καί έπιπλέον διαπραγματευόμενοι σέ συνέχεια μέ τήν Τουρκία έπέμεναν, ώστε ή Θεσσαλία καί ενα τμήμα τής ’Ηπείρου παραχωρήθηκαν στήν 'Ελλάδα (1881). "Ετσι ή Με­γάλη Βρετανία, 6χι μόνο πετυχαίνει νά διατηρήσει άπέναντι τής Ρωσίας τήν έδαφική Ισορροπία, άλλά έπίσης καθυστερεί μιάν ένδεχόμενη βαλκανική συμμαχία, γιατί αυτές οί συνθήκες έπι- τείνουν τις διαφωνίες πού ύπάρχουν μεταξύ τών βαλκανικών πληθυσμών.

Ή περίοδος μετά τό 1864, όπότε δημοσιεύεται τό πρώτο δημοκρατικό σύνταγμα, χαρακτηρίζεται, ιδιαίτερα μεταξύ τοϋ 1885 καί 1895, άπό τήν πρώτη μεγάλη προσπάθεια γιά τόν εκ­συγχρονισμό τών οικονομικών καί κοινωνικών δομών. Αύτή ή περίοδος κυριαρχείται άπό τήν έξαιρετική προσωπικότητα τοϋ Χαριλάου Τρικούπη πού, μέ μικρές διακοπές, έμεινε στήν έξου- σία περίπου είκοσι χρόνια. Ή πιό σημαντική πλευρά τοϋ έρ­γου του είναι Ινα χωρίς προηγούμενο φιλόδοξο πρόγραμμα δη­μοσίων έργων. Τό όδικό δίκτυο δεκαπλασιάστηκε μεταξύ τοϋ 1863 καί τοϋ 1909. Μπήκαν οί βάσεις ένός έκσυγχρονισμένου

8

σιδηροδρομικού δικτύου, έγιναν μιά σειρά λιμενικά έργα γιά νά μπορούν νά δεχτούν πλοία μεγάλης χωρητικότητος καί ανοί­χτηκε ό Ισθμός της ΚορίνΘου. Ή πολιτική διοίκηση, ό στρατός καί τό ναυτικό άναδιοργανώθηκαν έκ βάθρων. Τά άποτελέσματα αύτοϋ τοϋ ριζοσπαστικοί έκσυγχρονισμοϋ τής υποδομής έγιναν άμέσως αίσθητά. Ή έμπορική ναυτιλία έφθανε συνολικά τό 1895 τούς 400 χιλιάδες τόννους, τό έμπόριο βρισκόταν σέ άνθιση, καί πολλές μεγάλες τράπεζες άρχισαν νά λειτουργούν, βάζοντας τις βάσεις ένός σύγχρονου πιστωτικού συστήματος. Ή χώρα περνά σέ μιά φάση ταχύτατης καί γενικής οικονομικής άνάπτυ- ξης. Ή βιομηχανική αραγωγή σημείωσε κι αύτή πρόοδο : τό 1889 τό βιομηχανικό δυναμικό, ύπολογισμένο σέ ιπποδύναμη, ήταν εΐκοσι φορές άνώτερο άπό τό 1867.

Καί 6μως, ή Ελλάδα πολύ άπεϊχε άκόμη άπό τοϋ νά είναι κράτος βιομηχανικό. Στήν τόσο θεαματική άνάπτυξη πού συντε- λέστηκε, τό βάρος έπεσε κυρίως στό έμπόριο καί στό χρημα- τιστικό κεφάλαιο. Τό προλεταριάτο τών πόλεων ήταν σέ έμβρυ- ακή κατάσταση* μόνο περί τό τέλος τοϋ αιώνα οΐ βιομηχανικοί έργάτες έφθασαν τις 20.000. Παρά τήν έγκαιρη γέννηση ένός συνδικαλιστικοϋ κινήματος, καί παρά τήν όργάνωση πολυάριθμων απεργιών, τά συνδικάτα παραμένουν πολύ νεκρά, πολύ άδύνατα, καί πολύ διασκορπισμένα, ώστε ή πολιτική καί κοινωνική τους σημασία νά παραμένει περιθωριακή. Ή τάξη πού άναδείχτηκε στή διάρκεια αύτής τής περιόδου είναι ή μικρο­αστική. Τό ποσοστό τοϋ άστικοϋ πληθυσμοϋ άνέβηκε άπό 8 % τό 1853 σέ 28% τό 1879. Αύτός ό νέοςάστικός πληθυσμός άπο- τελεΐ τή μεγάλη μεταβολή τής κοινωνικής δομής στό τέλος τοϋ 19ου αιώνα.

Μοιραία ή πολιτική δομή τής Ελλάδας έπηρεάστηκε άπό τήν άνοδο τής μεσαίας τάξεως. Αύτή έδωσε τά φυσικά στηρί­γματα στήν άνάπτυξη τών φιλελεύθερων δυνάμεων, τών δποίων ό Τρικούπης ύπήρξε ένας άξιόλογος έκφραστής. Ή νεαρή βιο­μηχανική καί ή χρηματιστική άστική τάξη ύποστήριζαν τό φι­λελεύθερο κίνημα, ένώ ό συντηρητισμός στηριζόταν στήν πα­λιά ήγετική τάξη τών μεγαλογαιοκτημόνων. Αύτοί οΐ τελευταίοι —καί ίδίως στις «νέες έπαρχίες» πού προσαρτήθηκαν τό 1884 (Θεσσαλία καί Ήπειρος), δπου κατείχαν τό 75% καλλιεργήσι­μης γής σάν διάδοχοι τών τούρκων φεουδαρχών— άντιτάσσονταν φυσικά σέ κάθε άλλαγή καί ή μοναδική τους φροντίδα ήταν νά έμποδίσουν μιά άγροτική μεταρρύθμιση, πού ή άπειλή της πλη­σίαζε. "Οσον άφορα τούς άκτήμονές χωρικούς, ή τούς ιδιοκτή­τες ένός άνεπαρκέστατου γεωργικού κλήρου, πάρα πολύ καθυ­στερημένους καί τελείως άγράμματους, ήταν άνίκανοι νά όργα- νωθοϋν κατά τέτοιο τρόπο, ώστε νά γίνουν μιά σημαντική πολι­τική δύναμη, παρά τις άγροτικές έξεγέρσεις τοϋ 1880, πού

9

κατεστάλησαν βιαίως. Στό σύνολό τους, οΐ χωρικοί ύφίσταντο άκόμη τήν έπιρροή τών γαιοκτημόνων καί τών ντόπιων κοτζα­μπάσηδων. Μόνο πρός τό τέλος τοϋ αιώνα ή άπαίτηση γιά μιά άγροτική μεταρρύθμιση έγινε καθολικό αίτημα ώστε ν’ άποτε- λέσει πολιτικό παράγοντα έθνικής σημασίας.

Μπροστά σ’ αύτή τήν άντίδραση 6 Τρικούπης δίστασε νά προχωρήσει στήν άγροτική μεταρρύθμιση διαπράττοντος έτσι έ­να σοβαρό λάθος. ‘'Οχι μόνο παρέτεινε τό καθεστώς ύπανάπτυ- ξης της έλληνικής γεωργίας, άλλά έπέτρεψε έπίσης στούς μχγαλο- γαιοκτήμονες νά έπιβιώσουν σάν μία ξεχωριστή, δυνατή κοινωνική τάξη, πράγμα πού κατάληξε στήν άποτυχία τοϋ φιλελευθέρου κινήματος καί τήν πτώση τής κυβέρνησής του.

Κι δμως ό Τρικούπης τήν πιό σοβαρή του άποτυχία τήν ύπέ- στη στόν τομέα τής οίκονομικής πολιτικής. Ή σημαντική αύ­ξηση τών δημοσίων δαπανών, πού όφειλόταν στόν πολλαπλασι­ασμό τών μεγάλων έργων, δέν καλύφθηκε άπό μιά άναδιοργάνω- ση τοϋ φεουδαρχικοϋ φορολογικού συστήματος, 01 φόροι ήταν, στό μεγαλύτερό τους μέρος, έμμεσοι καί δέν είχαν κανένα έξισω- τικό στοιχείο, μέ τήν έξαίρεση ένός φόρου πού έπέτρεπε τήν άσκηση τοϋ έκλογικοϋ δικαιώματος—έπιβίωση τοϋ τουρκικοϋ φε­ουδαρχικοϋ συστήματος. Δέν ύπήρχε ούτε έγγειος φόρος ούτε φόρος έπί τοϋ εισοδήματος. ' Η πορεία τών έσόδων ήταν άνοδική, άλλά δέν ήταν άρκετή γιά νά καλύψει τά δημόσια έξοδα. ΓΥ αύ­τό τό λόγο ό Τρικούπης στράφηκε πρός τόν έσωτερικό καί τόν έξωτερικό δανεισμό. Άλλά τά μεγάλα δάνεια πού πήρε άπό τό έξωτερικό καί πού τά προμηθεύτηκε κυρίως άπό τή Μεγάλη Βρετανία, δέν πέτυχαν παρά νά έπιδεινώσουν τήν κατάσταση. Πράγματι, τά ποσά πού είσπράχθηκαν ήταν πολύ κατώτερα άπό τήν όνομαστική άξία τών δανείων, καί άλλωστε αΰτά τά δάνεια δέν συνάπτονταν παρά μόνον έάν ήταν έγγυημένα μέ τήν έκχώ- ρηση τών έσόδων σημαντικών τομέων τοϋ κράτους. Είχε φθά- σει λοιπόν στό σημείο, ή έξυπηρέτηση τοϋ έξωτερικοϋ χρέους, νά άπορροφά τό 40 % τών έσόδων τής χώρας. * Η έπαύξηση τής οίκονομικής έξάρτησης έπέτεινε φυσικά τήν πολιτική έξάρτηση. Ακόμη καί άν τό έπιθυμοϋσε ό Τρικούπης δέν θά μπορούσε νά άποφύγει τόν κλοιό τής βρετανικής προστασίας.

"Οσον άφορϊ τήν έξάρτηση άπό τά έλληνικά κεφάλαια πού κι αύτά έπίσης προέρχονταν έν μέρει άπό τό έξωτερικό — δέν πρέπει νά ξεχνάμε δτι τό μεγαλύτερο τμήμα τής έλληνικής άστικής τάξης δροϋσε άκόμη έκτός 'Ελλάδος— συνέβαλαν, στις ίδιες άναλογίες, στήν χρηματοδότηση τών δημοσίων δαπανών.' Η έξάρτηση αύτή θά άποδειχθεΐ άκόμη πιό καταστρεπτική γιά τή φιλελεύθερη κυβέρνηση. *0 έλεγχος τών πηγών τών δημοσίων έξόδων άπό τό ιδιωτικό κεφάλαιο έγινε άκόμη περισσότερο κατα­πιεστικός, καί τό χρηματιστικό κεφάλαιο κατ’ αύτό τόν τρόπο

10

πλούτιζε έκμεταλλευόμενο τΙς δυσχέρειες ένός φιλελεύθερου κρά­τους που προσπαθούσε μόνο του νά σταθεροποιηθεί στό πολι­τικό πεδίο. Μέ τήν άνικανότητά του νά άλλάξει τήν τραπεζι­τική καί τήν έμπορική του νοοτροπία ό κόσμος τοϋ κεφαλαίου, πού αυξανόταν συνεχώς, τορπίλιζε στό πολιτικό πεδίο τούς δι­κούς του σκοπούς. Τό Ιδιωτικό κεφάλαιο άρνούμενο νά συμβάλει άποτελεσματικά στή βιομηχανική καί οίκονομική άνάπτυξη της χώρας άπαιτοΰσε άπό τό κράτος νά τηρήσει κατά γράμμα τις νόμιμες υποχρεώσεις του. Τό άποτέλεσμα τών συνδυασμένων πιέ­σεων τοϋ Ιδιωτικού κεφαλαίου πού άπαιτοΰσε άπό τό κράτος νά έκπληρώσει κατά γράμμα τΙς ύποχρεώσεις του, ήταν νά όδη-

•γηθεΐ ή χώρα στή χρεωκοπία (1893). Δυό χρόνια άργότερα ό Τρικούπης έχανε τήν έξουσία.

Ή άποπομπή τοϋ Τρικούπη πού, δπως πολλοί "Ελληνες πο­λιτικοί ήγέτες, έμελλε νά πεθάνει σέ έκουσία έξορία, δείχνει τήν άποτυχία της πρώτης σοβαρής άπόπειρας πού έπιχείρησε ή φιλελεύθερη άστική τάξη γιά νά πάρει τά ήνία καί νά δημι­ουργήσει ίνα σύγχρονο έλληνικό κράτος. Τά κοινωνικά στρώματα πού βοήθησαν τούς φιλελευθέρους νά έγκατασταθοϋν στήν έξου­σία Οπισθοχώρησαν καί έπέστρεψαν στόν συντηρητισμό, τουλά­χιστον προσωρινά. 01 έργάτες καί περισσότερο άκόμη οΐ άγρό- τες ύπέφεραν πολύ άπό τήν αύξηση τών φόρων, πού τούς υπο­χρέωναν νά άντιμετωπίζουν χρηματικές έπιβαρύνσεις δλο καί πιό μεγάλες. Έ ξ άλλου ό δισταγμός, πού έκδηλώθηκε άπό τούς φιλελευθέρους άστούς γιά τή νέα διανομή της γης, έμπόδισε τήν ύποστήριξη της πολιτικής τους άπό τά πλατιά άγροτικά στρώ­ματα. Χάνοντας τούς φυσικούς της συμμάχους, ή έλληνική άστι­κή τάξη έχασε τήν ύποστήριξη πού της ήταν άναγκαία γιά νά άγωνιστεΐ μέ έπιτυχία έναντί ον της παραδοσιακής πολιτικής δύ­ναμης, δηλαδή τών γαιοκτημόνων.

Μετά τήν άποπομπή λοιπόν τοϋ Τρικούπη οί συντηρητικοί έπέστρεψαν στήν έξουσία. Κατά τήν περίοδο μεταξύ τοϋ 1895 ώς 1907 ή οίκονομική άνάπτυξη τής Ελλάδας ύπέστη μιά ση­μαντική όπισθοδρόμηση. Τό έξαγωγικό έμπόριο μειώθηκε σέ βγκο καί ή έμπορική δραστηριότητα στό έσωτερικό έλαττώθηκε. Ή νέα κυβέρνηση δέν μπόρεσε νά λύσει τό πρόβλημα τοϋ έξωτερικοΰ χρέους, καί ένα καθεστώς μόνιμης καταπίεσης έπι- βλήθηκε στή χώρα. Γιά ν’ άποφύγει τή λαϊκή δυσαρέσκεια ή κυ­βέρνηση κατέφυγε στή «Μεγάλη ’Ιδέα». Ξεσηκώνει τήν κοινή γνώμη· τό 1897, καί παρά τήν οίκονομική ύφεση καί τήν άπου- σία κάθε στρατιωτικής προπαρασκευής, ή κυβέρνηση σύρθηκε στήν κήρυξη τοϋ πολέμου έναντίον της Τουρκίας. Δέν χρειά­στηκαν στόν τουρκικό στρατό, άναδιοργανωμένο άπό γερμανούς αξιωματικούς, παρά λίγες έβδομάδες γιά νά συντρίψει τόν άπο- διοργανωμένο καί έξουθενωμένο έλληνικό στρατό, πού διοικούσε

11

ό διάδοχος Κωνσταντίνος xal νά είσβάλει στό έλληνικο έδαφος χωρίς νά συναντήσει ούσιασπκά καμιά άντίσταση.

Τό 6τι ot έδαφικές Απώλειες τής ’Ελλάδας ήταν μηδαμινές όφείλεται Αποκλειστικά στίς Ισχυρές διεθνείς πιέσεις κβΐ Ιδιαί­τερα τις βρετανικές. Ή αυξανόμενη έπιρροή τής Γερμανίας στούς κόλπους τής όθωμανικής αυτοκρατορίας άπό τόν καιρό τής συν­θήκης τοϋ Βερολίνου, τό 1878, εΐχε γίνει πράγματι γιά τή Μεγάλη Βρετανία μιά νέα αίτια άγωνίας. Καθώς ό τελικός διαμελισμός τής όθωμανικής αυτοκρατορίας δέν θά Αργούσε νά πραγματο­ποιηθεί μιά έξασθένηση τής Ελλάδας, τοϋ μοναδικού σταθερού έκπροσώπου των βρετανικών συμφερόντων στά Βαλκάνια, κιν­δύνευε νά άποβεΐ μοιραία. Τό κλειδί τής υπόθεσης ήταν τό μέλλον τής Μακεδονίας, πού δντας στήν καρδιά τής χερσονήσου, τής όποίας ήταν τό στρατιωτικό έπίκεντρο, άποτελοΰσε καί τό θέατρο ένός έντονου άγώνος τής διπλωματίας, τής προπαγάν­δας καί τών στρατιωτικών δυνάμεων δλων τών βαλκανικών έ- θνοτήτων. Κάθε μιά προβάλλοντας τά δικά της Ιστορικά, δη- μογραφικά καί διπλωματικά τεκμήρια διεκδικοΰσε όλόκληρη τήν περιοχή.

Άλλά έάν ή ήττα δέν εΐχε έδαφικά έπακόλουθα, οι συνέπειες στόν ήθικό τομέα ήταν τεράστιες. Ή «ντροπή τοϋ 1897», δπως τήν έλεγαν, άποτελοϋσι μία καμπή : ή «Μεγάλη Ιδέα» μέ τήν αρχική της μορφή έγκαταλείφθηκε. Μπροστά στήν αύταπόδειχτη Αντίφαση μεταξύ τοϋ σκοποΰ —άνοικοδόμηση της «Ιστορικής Ελλάδας»— πού τόν επιδοκίμαζε ή συντηρητική κυβέρνηση καί τής Αδυναμίας καί τής Ανικανότητος τοϋ έλληνικοϋ κράτους, έγινε Αντιληπτό Από 6λες τίς μεριές δτι προτοϋ έξαπολυθεϊ νιά άλλή' στρατιωτική περιπέτεια ήταν Αναγκαίες βαθιές μεταβολές τών δομών. Κατάλαβαν έπίσης δτι μιά νέα Αναμέτρηση μέ τήν Τουρ­κία έπρεπε νά γίνει σέ συνεργασία μέ τίς άλλες βαλκανικές χώ­ρες πρός τίς όποιες έπρεπ» νά γίνουν «παραχωρήσεις» ιδίως στήν έθνική τους φιλοτιμία. Μέσα στίς τάξεις τοϋ στρατεύματος ή δυσαρέσκεια ήταν πιό έντονη. 01 κατώτεροι Αξιωματικοί υπο­στήριζαν μεταξύ τους δτι άν δλες οί έθνικές έπιδιώξεις είχαν ματαιωθεί τό λάθος έπεφτε στόν πολιτικό κόσμο γενικά. 'Η μο­ναρχία ήταν έξίσου κατηγορούμενη, γιατί ό βασιλιάς καί οί γιοί του είχαν κριθεΐ ένοχοι γιά τήν Ανικανότητα καί τή διαφθορά τής στρατιωτικής ήγεσίας.

Ασθενικές κυβερνήσεις, σχηματισμένες Από Ασταθείς συνα­σπισμούς θά διατηρήσουν μιά πρόσκαιρη Ισορροπία στήν δεκα­ετία πού Ακολούθησε την ήττα. Άλλά τά άντιβασιλικά αίσθήμα- τα: μέσα στό στρατό Αναζωπυρώθηκα'* άπό τή στάση τής κυβέρ­νησης κατά τήν κ^ίση τοϋ 1905, δταν οί έθνικές δυνάμεις τής Κρήτης, όδηγούμενες άπό τόν ’Ελευθέριο Βενιζέλο, ξεσηκώθηκαν εναντίον τής πολιτικής τοϋ πρίγκηπος Γεωργίου τής 'Ελλάδας,

12

πού ήταν τότε αρμοστής στήν Κρήτη χαΐ τελείως υποχείριον τής άγγλικής πολιτικής. 'Υπό τήν έπίδρχση τών φιλελευθέρων Ιδεών που ξανακέρδιζαν Ιδαφος, ή αυξανόμενη δυσαρέσκεια μίσα στό στρατί» πήρε τή μορφή μιας μυστικής ϊταιρείας, πού Ονο­μάστηκε «Στρατιωτικές Σύνδεσμος», καί πού άποτελοϋνταν κυ­ρίως άπό κατώτερους άξιωματικούς άστικής προελεύσεως. Σέ συ­νεργασία μέ μιά όμάδα νέων ριζοσπαστών πολιτικών αύτή ή όμάδα έπέδωσι (να τελεσίγραφο πού άξίωνε τήν άμεση Αναδιορ­γάνωση τοΰ στρατού, τή σύνταξη ένός νέου συντάγματος πού νά περιορίζει τΙς παρεμβατικές έξουσίες τοΰ βασιλιά στλν πολιτικέ τομέα, τήν άπομάκρυνση τών βασιλικών πριγκήπων άπό τήν ήγε- σία τοΰ στρατού καί τή ριζική κάθαρση τοΰ κρατικού μηχανι­σμού.

Τό τελεσίγραφο άπορρίφθηκε καί 6 Στρατιωτικός Σύνδεσμος κήρυξε έπανάσταση (1909).

Ή έπανάσταση τοΰ 1909 σφραγίζει τό τέλος μιας έποχής. Καί, 6πως θα δοΰμε, έδραιωνει τήν έξουσία τής'άστικής τάξη. Τά τελευταία Ιχνη της φεουδαρχίας Θά έξαλειφθοϋν. Ή 'Ελλάδα μπαίνει σέ μιά νέα φάση.

13

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΛΕΥΤΕΡΟ

Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΑΣΤΙΚΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ 1909 -22

Τό στρατιωτικό κίνημα του 1909 δέν είχε σαφές Ιδεολογικά καί πολιτικά περιεχόμενο* άποτελοΰσε τήν κορύφωση μιας χρόνιας δυσα­ρέσκειας καί ϊργης πρός τΙς κυρίαρχες πολιτικιές φατρίες καί -ri παλάτι. Τά αίτήματά του στηρίζονταν στα έΟνικιστικά ιδανικά τών νεαρών άζιωματικών τά όποια φαινόταν 6τι είχε ματαιώσει όριστικά ή άνεπάρκεια καί ή ιδιοτέλεια της όλιγαρχικής έξουσίας. Ωστόσο τό τελεσίγραφο τοϋ συνταγματάρχη Ζορμπά έφερε περισσότερα αποτελέσματα άπό δσα έπεδίωκε. Μέ τήν υποστήριξη της συντρι- πτικής πλειοψηφίας τής μεσαίας τάξης οί στρατιωτικοί διεπίστω- σαν δτι δέν έπέβαλαν άπλώς τά μετριοπαθή τους αιτήματα, άλλά δτι άποτελοϋσαν δντως τήν μόνη όργανωμένη δύναμη τής χώρας. Ό βασιλιάς Γεώργιος Α' δέν προσπάθησε νά παρέμβει, ένεργώντας μέ άξιοσημείωτη πολιτική διορατικότητα, κι έτσι ή πολιτική Ολι­γαρχία, πού κυβέρνησε τήν ’Ελλάδα έπί έναν αιώνα, διαπίστωνε δτι δέν διέθετε πλέον καμία δύναμη.

Ό έλεγχος της ολιγαρχίας έπί τής χώρας βασιζόταν στόν έλεγ­χο πού άσκοΰσε έπί τών πολιτικών κομμάτων. Ή δη άπό τό 1900 ή αυξανόμενη άνησυχία οδήγησε στή δημιουργία κινήσεων μέ προο­δευτικό καί σοσιαλιστικό προσανατολισμό. Ένώ δμως οί κινήσεις αύτές βρίσκονταν άκόμη σέ νηπιακή κατάσταση, ή στρατιωτική έπανάσταση λειτούργησε ώς καταλύτης στήν έπικείμενη γενική άντίδραση, ή όποια δέν είχε έκραγεΐ έως τότε έπειδή δέν είχε έμφανιστεΐ μιά έμπνευσμένη ήγεσία.

Τό γεγονός δτι ό λανθάνων ταξικός άνταγωνισμός μεταξύ κυ­βερνητικής κάστας καί άνερχόμενης άστικής τάξης δέν είχε ώς τή στιγμή αύτή ξεκάθαρη καί σαφή μορφή, όφείλεται έν μέρει στήν άπουσία ένός τυπικοΰ φεδουαρχικοΰ συστήματος στήν 'Ελ­λάδα. Γι’ αύτό καί οί στόχοι τοϋ άγώνα διαγράφονταν μέ λιγότερη ένάργεια άπ’ ο,τι στή Δυτική Εύρώπη κατά τά παλιότερα χρόνια. Γιά τόν λόγο αύτό μποροΰμε νά ποΰμε δτι τό πείραμα τοϋ Τρικού- πη έγινε κάπως πρόωρα. ' Η κατάσταση δμως είχε μεταβληθεϊ κατά τό 1909. Οί μεσαίες τάξεις είχαν σοβαρά ένισχυθεΐ, ίδίως

μέ τήν ταχεία άνοδο τοϋ έμπορικοϋ ναυτικού1 χαΐ τήν ταχεία άνά- πτυξη τοϋ τραπεζικού συστήματος. Τό παράδειγμα της έπανάστα- σης τών Νεοτούρκων, που είχαν άνατρέψει πρίν ένα χρόνο τόν Σουλ­τάνο, άναπτέρωσε τίς έλπίδες τών ριζοσπαστών παράλληλα ή οικονομική πολιτική τών διαφόρων κυνερνήσεων έπληττε βλο καί περισσότερο τίς μεσαίες τάξεις καί τούς άγρότες, ένώ ή αύξηση της φορολογίας έπί τών βασικών ειδών έπληττε κυρίως τούς έρ- γάτες καί τήν μεσαία τάξη, ή όποια εΐχε άρχίσει νά όργανώνεται σέ σωματεία καί σέ ένώσεις. Τόν Μάρτιο τοϋ 1909 χιλιάδες κατα­στηματάρχες, στήν ’Αθήνα καί στόν Πειραιά, διαδήλωσαν βίαια τήν άντίθεσή τους πρός τήν άνιση κατανομή της φορολογίας. Στίς 14 Σεπτεμβρίου μία τεράστια μάζα 50.000 άτόμων (σέ όλικό πληθυσμό μικρότερο τών 200.000) συντάραξε τήν ’Αθήνα. Δια- δηλώνοντας πλήρη έμπιστοσύνη πρός τήν «έπανάσταση» οί ’Αθη­ναίοι ξεπέρασαν τίς προσδοκίες τών άξιωματικών. Τά αίτήματα γιά τήν κλιμάκωση της φορολογίας τοϋ εισοδήματος, γιά τήν προστα­σία της παραγωγής, γιά τήν μετατροπή τών διοικητικών ύπηρεσιών σέ σώμα πραγματικών υπηρετών τοϋ δημοσίου, μέ τήν κατάργηση της ρουσφετολογίας πού έπικρατοϋσε έως τότε, 8πως έπίσης καί τά αίτήματα για τήν βελτίωση τοϋ βιοτικοϋ έπιπέδου τών έργατών καί για τήν καταδίκη της τοκογλυφίας ώς άδικήματος άποκάλυπταν τόν ταξικό, άνταγωνισμό, πού δέν είχε έκφρασθεΐ πολιτικά έπί ένα μεγάλο χρονικό διάστημα. " Η όργάνωση τών έργατών ένισχύθηκε άπό τήν δημιουργία πολυαρίθμων συνδικάτων, ένώ ή δυσαρέσκεια τών άγροτών αύξανόταν συνεχώς άπό τό 1898, ίταν δηλ. ή κρίση τοϋ έμπορίου κορινθιακής σταφίδας, βασικοϋ έξαγώγιμου προϊόν­τος, όδήγησε στήν άθλιότητα μεγάλα τμήματα τοϋ άγροτικού πλη-: θυσμοϋ. Ή άνησυχία ήταν Ιδιαίτερα έντονη στή Θεσσαλία όπου τό αΐτημα γιά άγροτική μεταρρύθμιση όδήγησε σέ βίαιες αιμα­τηρές έξεγέρσεις μεταξύ τοϋ 1905 καί τοϋ 1910.

'Ε τσι λοιπόν, ίταν ό Στρατιωτικός Σύνδεσμος έμπιστεύθηκε τήν πολιτική ήγεσία της νέας κίνησης στόν ’Ελευθέριο Βενιζέλο, νεαρό δικηγόρο άπό τήν Κρήτη πού εΐχε διακριθεΐ στούς άγώνες γιά τήν άνεξαρτησία της γενέτειράς του, ή έλληνική άστική τάξη άνήλ- θε στήν έξουσία τόσο ξαφνικά, ώστε δέν υπήρχε όργανωμένος πολιτικός σχηματισμός γιά νά έκμεταλευτεΐ τήν κατάσταση. Τό γεγονός αύτό άποδείχτηκε πολύ θετικό. Ό Βενιζέλος, πού εΐχε κληθεί νά καλύψει τό πολιτικό κενό, περιστοιχίθηκε σύντομα άπό ταλαντούχους καί ριζοσπάστες νέους διανοούμενους, οί όποιοι έμ- φοροϋνταν άπό ιδέες, τάσεις καί ιδανικά, πού καλλιεργούνταν έπί πολύ καιρό στά μεσαία κοινωνικά στρώματα.

Στίς έκλογές τοϋ 1910 θριάμβευσε τό νέο φιλελεύθερο κόμμα. Ό Βενιζέλος σχημάτισε τήν πρώτη του κυβέρνηση άποκλειστικά σχεδόν άπό νέους. Έ τσ ι άρχισε μία περίοδο άνασυγκρότησης καί ριζικής μεταρρύθμισης. ΟΙ άστοί διανοούμενοι θά έπιχειροδ-

15

σαν νά πραγματοποιήσου, όσα όνειρεύονταν έδώ χαί πολλά χρό­νια: τήν σύσταση μιας σύγχρονης δημοκρατίας κατά τά πρότυπα τών δυτικοευρωπαϊκών χωρών.

Ή μεταρρύθμιση τοΰ συντάγματος Αποτελοϋσε προϋπόθεση για τήν εφαρμογή τοΰ μεταρρυθμιστικοϋ προγράμματος τών Φι­λελευθέρων. Τό σ·' /ταγμα τοΰ ΙβθΛ άναθεωρήθηκε, διασφαλίσθη­καν οί Ατομικί, ελευθερίες καί τοποθετήθηκαν τά θεμέλια ένός «Κράτους Δικαίου». Παρ’ όλα αύτά, ένώ περιεστάλησαν ορισμένα τυπικά προνόμια τοΰ μοναρχικού καθεστώτος, οί ουσιαστικές Αρ­μοδιότητες τοΰ Βασιλιά δέν διασαφηνίστηκαν. Αύτό τό γεγονός είχε αργότερα δυσάρεστες συνέπειες.

Κινούμενος στά πλαίσια τοΰ νέου συντάγματος ό Βενιζέλος έφάρμοσε Ινα έντυπωσιακό νομοθετικό πρόγραμμα. Τό πιό έπεΐ- γον καί δυσεπίλυτο πρόβλημα ήταν ή άγροτική μεταρρύθμιση. Παρά τήν έντονη αντίδραση της ισχυρής τάξης τών γαιοκτημόνων ή κυβέρνηση τοΰ Βενιζέλου έφάρμοσε μιά τροποποίηση τοΰ συντάγ­ματος, ή όποία έπέτρεπε τήν Απαλλοτρίωση της γης κατόπιν Απο­ζημιώσεων. Επίσης καταργήθηκε τό μεσαιωνικό άγροτικό σύ­στημα τών Ίονίων (1912) καί γιά πρώτη φορά σχηματίστηκαν Αγροτικοί συνεταιρισμοί. Ή νομοθεσία πού Αφορούσε τήν κοινω­νική πολιτική ήταν έξ ίσ ου ριζοσπαστική. Δέν έπιτρεπόταν ή δήμευση, λόγω χρέους, της περιουσίας Ατόμων μέ χαμηλό ήμερο- μίσθιο (1909)· Αναγνωρίστηκαν οί όμοσπονδίες τών έργατικών συνδικάτων τών ’Αθηνών καί τοΰ Πειραιά (1910)· ή Κυριακή όρίστηκε ώς ήμέρα υποχρεωτικής Αργίας (1910)· έπιβλήθηκε νέα καί ταχεία διαδικασία για τήν διευθέτηση τών διαφορών μεταξύ έργατών καί διευθύνσεων (1912)* Απαγορεύθηκε ή δημιουργία μικτών συνδικάτων έργατών καί έργοδοτών (1914) καί δόθηκε τό δικαίωμα στίς έργατικές ένώσεις, πού είχαν ιδρυθεί πρόσφατα, νά υπογράφουν συλλογικές συμβάσεις έργασίας. Τέλος τό 1914 ή κυ­βέρνηση είσήγαγε Ινα υποχρεωτικό σχέδιο γιά τήν γενική ΑσφΑ- λιση τών έργατών.

Ή Αναδιοργάνωση τοΰ δημοσιονομικού συστήματος ίγινε έπίσης σέ πιό δίκαιη βάση. Τό 1911 ή κυβέρνηση είσήγαγε τήν κλί­μακα στήν φορολογία έπί τοΰ εισοδήματος, ένώ τό 1914 έπέβαλε τήν αύξηση καί τήν άναδιοργάνωση τής φορολογίας έπί της κληρονο­μιάς. Μ’ 6λο πού τό νομοθετικό έργο της κυβέρνησης τοΰ Βενιζέλου ήταν πρωτοφανές καί ώς πρός τήν έκταση καί ώςπρός τις προο­δευτικές τάσεις, ωστόσο πέρασαν πολλά χρόνια ώσπου ν’ Αποδώσουν καρπούς μερικά Από τά νέα νομοθετικά μέτρα. Ή όξεία Αντίθεση τών γαιοκτημόνων λ.χ. ένισχυόταν Από τήν διστακτικότητα τοΰ Βενιζέλου καί τήν Αναβολή τής έφαρμογης Αποτελεσματικού Ανα- δασμοΰ της γης, γεγονός πού μείωσε Αργότερα τό έρεισμα τοΰ Βενι­ζέλου στίς μεγάλες μάζες τών Αγροτών. Πρός τό παρόν όμως δέν είχαν φανεί οί Αδυναμίες πού παρουσίαζε ή πολιτική τοΰ Bcvi-

16

ζέλου, καί έτσι τό νέο πνεϋμα πού διοχέτευσε σέ δλους τούς τορεϊς τής κυβερνητικής δραστηριότητας δημιούργησε στή χώρα ένα συναίσθημα αυτοπεποίθησης.

Π ρέπει νά σημειωθεί δτι ή κυβέρνηση τοϋ Βενιζέλου έδωσε άπό- λυτη προτεραιότητα στήν ένίσχυση τών στρατιωτικών δυνάμεων τής χώρας. 'Υπό τήν καθοδήγηση τών Βρετανών καί τών Γάλλων πραγματοποιήθηκε ή άναδιοργάνωση καί ή ένίσχυση τοϋ Στρα- τοΰ καί τοϋ Ναυτικοΰ. Έ τσι, μέ τήν έκρηξή τών βαλκανικών πο­λέμων τοϋ 1912-13, ή Ελλάδα καθοδηγούμενη άπό τούς Βρετα­νούς ήταν άρκετά Ισχυρή γιά νά άνταποκριθεϊ στις άπαιτήσεις τών καιρών. Ό ’Ελληνικός στρατός νίκησε, συμμαχώντας πρώτα μέ τή Σερβία, τό Μαυροβούνι καί τή Βουλγαρία, στό πόλεμο έναντίον της Τουρκίας καί κατόπι, μέ τή Σερβία, στό πόλεμο κατά της Βουλ­γαρίας. 'Ο διάδοχος Κωνσταντίνος όδήγησε τά έλληνικά στρατεύ­ματα στή Θεσσαλονίκη, καί μετά τήν συνθήκη τοϋ Βουκουρεστίου, (1913) πού έθεσε τέλος στούς πολέμους, ή Ελλάδα άπόχτησε τήν Κρήτη, τήν Ήπειρο, τό μεγαλύτερο τμήμα τής Μακεδονίας (μα­ζί μέ τή Θεσσαλονίκη καί τά νησιά τοϋ Αιγαίου, έκτός άπό τήν "Ιμβρο καί τήν Τένεδο στήν είσοδο τοϋ Ελλησπόντου

Ή θριαμβική δμως πορεία τοϋ Έλληνισμοΰ δέν κράτησε πολύ. *0 Κωνσταντίνος, πού άνέβηκε στό θρόνο μετά τή δολοφονία τοϋ Γεωργίου, διαφώνησε πολύ σύντομα μέ τόν Βενιζέλο, πρός τόν όποιον έτρεφε προσωπικό μίσος άπό τήν έποχή τοϋ Α' Βαλκανι­κού πολέμου. Συγκέντρωσε γύρω του τά υπολείμματα τοϋ παλαιοϋ πολιτικού κόσμου καί στηριζόμενος στό Στρατό, πού τόν άντιμε- τώπιζε σάν είδωλο μετά τις λαμπρές νικηφόρες έκτρατεϊες του, έπιδόθηκε στή συστηματική δολιοφθορά της πολιτικής τοϋ πρωθυ­πουργού του. Ά πό τήν έποχή αύτή Αναπτύσσονται δύο άντίθετα κέντρα πολιτικής ισχύος.

"Οταν τό 1914 ξέσπασε ό Α' Παγκόσμιος Πόλεμος τά διπλω­ματικά προβλήματα πού προέκυψαν ένέτειναν τήν άντίθεση τών δύο άνδρών. Ό Κωνσταντίνος, σύζυγος τής άδελφής τοϋ Κάιζερ, ήταν Ιδιαίτερα γερμανόφιλος. Επειδή δμως οί κυριότεροι έχθροί της 'Ελλάδας, ή Τουρκία καί ή Βουλγαρία, είχαν ήδη ταχθεί μέ τό μέρος τής Γερμανίας, ό Βασιλιάς δέν μπορούσε νά Ασκήσει άνοι- χτή πίεση στήν κυβέρνησή του γιά νά μπει ή Ελλάδα στόν πό­λεμο ώς σύμμαχος τών δυνάμεων τής Κεντρικής Εύρώπης. Κατ’ άνάγκη υποστήριξε τήν ούδετερότητα, πράγμα πού τόν ίδήγησ* σέ Ανοιχτή σύγκρουση μέ τόν πρωθυπουργό του, ό όποιος Απο­φάσισε 6τι ή ’Ελλάδα έπρεπε νά μπει στόν πόλεμο ώς σύμμα­χος τών Άγγλο-Γάλλων. Ό Βενιζέλος, πιστεύοντας στήν τελική νίκη τών Συμμάχων καί κυρίως στή ναυτική υπεροχή τών Βρετα­νών στή Μεσόγειο, ήλπιζε στήν έδαφική έπέκταση τής ’Ελλάδας καί έπέμενε νά σεβαστεί τήν έλληνο-σερβική συμμαχία τοϋ 1913, κατά τήν όποίαν ή ’Ελλάδα ήταν ύποχρεωμένη νά βοηθήσει τή

17

Σερβία, έάν αύτή δεχόταν επίθεση άπό τούς Βουλγάρους. Καί έπ^; δή ή Βουλγαρία έπρόκειτο νά επιτεθεί στή Σερβία ό Βενιζέλος ζητούσε πλήρη συνεργασία με τήν Βρετανία καί τή Γαλλία πού δέχονταν τήν 'Κλλάδα ώς σύμμαχό τους. Ό Βασιλιάς όμως ήταν εντελώς αντίθετος πρός τήν άποψη αύτή. Ό Βενιζέλος παραιτή- θηκε, κέρδισε όμως τις επόμενες εκλογές (1915) καί άνέλαβε ξανά τήν πρωθυπουργία. ’Αναγκάστηκε ωστόσο νά παραιτηθεί καί πάλι, πέντε μήνες αργότερα, διότι ό βασιλιάς άρνοϋνταν νά δεχτεί τήν πολιτική τής κυβέρνησης. Ό Κωνσταντίνος είχε ήδη έρθει κρυφά σέ έπαφή μέ τόν Κάιζερ καί είχε μάλιστα πληροφορήσει τόν Βούλ­γαρο πρεσβευτή δτι ή Βουλγαρία δέν Ιπρεπε νά φοβάται τίποτε, οτιδήποτε καί άν συνέβαινε. Ή κατάχρηση τών συνταγματικών δικαιωμάτων άπό μέρους τοΰ Κωνσταντίνου έδωσε τή δυνατότητα στή Βουλγαρία νά έπιτεθεΐ στή Σερβία, ένώ ό Βενιζέλος, Αδυνατών­τας νά προβεΐ σέ άλλη ενέργεια, κατήγγειλε δημόσια τόν Βασιλιά καί τή διπλοπρόσωπη πολιτική του. Τώρα πλέον ό Κωνσταντίνος κυβερνούσε τήν χώραν δικτατορικά, χρησιμοποιώντας κυβερνή­σεις Ανδρεικέλων, καί έξαπέλυσε μιά φοβερή τρομοκρατία έναντίον τών όπαδών τοΰ Βενιζέλου. Ό Βενιζέλος μέ τή σειρά του άρνή- θηκε νά συμμετάσχει στίς έπόμενες έκλογές (1916) καί προσπά­θησε νά δηι-.ιουργήσει μιά έξωκοινοβουλευτική Αντιπολίτευση.

Στό μί,ταξύ ή θέση τών Συμμάχων ήταν έπισφαλής άπό στρατι­ωτική άποψη. 01 συμμαχικές δυνάμεις πού Αποβιβάστηκαν στή Θεσσαλονίκη ήταν αδύνατο νά πετύχουν σημαντικά πράγματα δί­χως τήν βοήθεια ή τουλάχιστο τήν υποστήριξη τών Έλλήνων καί, μετά τήν άποτυχία πού είχε ή στρατιωτική επιχείρησή στήν Καλ- λίπολη, ή δημιουργία ένός Βαλκανικού μετώπου ήταν πλέον έπιτα- κτικότερη. Τήν ίδια έποχή ό Κωνσταντίνος δεχόταν συνεχώς πιέ­σεις άπό τήν σύζυγό του καί τόν ΚΑιζερ γιά νά μπεϊ ή Ελλάδα στόν πόλεμο ώς σύμμαχος της Γερμανίας ή, τουλάχιστο, νά παρα- μείνει ουδέτερη μέ τρόπο πού θά εύνοοϋσε τις δυνάμεις της Κεντρι­κής Εύρώπης. Παρά τήν παρέμβαση καί τις άπειλές τών συμμά­χων ό Βασιλιάς παρέδωσε στούς Βουλγάρους τό σημαντικό στρα­τιωτικό ύχυρό τοΰ Ροϋπελ στά έλληνοβουλγαρικά σύνορα. Τόν Σε­πτέμβριο μάλιστα έδωσε τήν άδεια στούς Βουλγάρους νά μποΰνε στό λιμάνι τής Καβάλας καί διέταξε τήν έλληνική φρουρά της πόλης νά παραδοθεΐ.

Τά γεγονότα αυτά έπεισαν τούς συμμάχους 6τι έπρεπε νά λά­βουν δυναμικότερα μέτρα. Ένθάρρυναν τόν Βενιζέλο, πού είχε έπιστρέψει όργισμένος στήν Κρήτη, νά κηρύξει έπανάσταση καί νά σχηματίσει κυβέρνηση στή Θεσσαλονίκη (’Οκτώβριος 1916), ίπου Αποβιβάστηκαν Αμέσως πολυάριθμα συμμαχικά στρατεύματα. Άγγλογαλλικά στρατεύματα μπήκαν καί στήν 'Αθήνα, ύστερα iitô συναίνεση τοΰ Κωνσταντίνου, αλλά υποχρεώθηκαν νά Αποχωρή­σουν διότι τά βασιλικά στρατεύματα πρόβαλαν Απροσδόκητη άν-

18

τίσταση. Μετά τον άποκλεισμό τής πρωτεύουσας άπί τούς Συμ­μάχους ό Κωνσταντίνος άναγκάστηκε νά παραιτηθεί ύπέρ τοϋ δευ­τερότοκου γιοϋ του Αλεξάνδρου (’Ιούνιος 1917). "Έτσι ό Βενιζέ­λος γύρισε στήν ’Αθήνα θριαμβευτής.

Οί εξελίξεις αύτές καθόρισαν τίς σχέσεις τοϋ Βενιζέλου μέ τούς Συμμάχους καί ιδιαίτερα μέ τή Βρετανία. Σέ δλη τή διάρ­κεια τής πολιτικής του σταδιοδρομίας ό Βενιζέλος τήρησε πιστά τήν άρχή πού υιοθέτησε στή εξωτερική του πολιτική: δηλ. δτι τά συμφέροντα της Ελλάδας ήταν στενά συνδεδεμένα μέ τά συμφέ­ροντα τής ’Αγγλίας, καί γι’ αύτό το λόγο άκολουθοΰσε μονίμως τίς ύποδείξεις της. Ώ ς ενα βαθμό ή Βρετανία ύπαγόρευε στον Βενι- ζέλο τή στάση πού τηρούσε αύτός πρός τή μοναρχία — ή Βρε­τανία εύνοοΰσε τή μοναρχία στήν Ελλάδα καί είχε αντιρρήσεις μόνον ώς πρός τό πρόσωπο τοϋ Κωνσταντίνου—. Έ τσι, δταν κατά τή δεκαετία τοϋ 1920-30, οί Κύπριοι ζητοϋσαν βίαια τήν ένωσή τους μέ τήν 'Ελλάδα (ή Βρετανία κατά τόν Α \ δπως άργότερα έμμέσως καί κατά τόν Β' Παγκόσμιο πόλεμο, ύποσχέθηκε στήν Ελλάδα τήν προσάρτηση τής Κύπρου) ό Βενιζέλος ένώ είχε άγωνιστεΐ έπί χρόνια γιά τήν ένωση τής Κρήτης μέ τήν 'Ελλάδα, άρνήθηκε νά υιοθετήσει τά αίτήματα τοϋ Κυπριακοϋ λαοϋ. ’Αλλά αύτό θά τό δοϋμε άργότερα.

Ό πόλεμος τελείωσε μετά ένάμισυ χρόνο. Ή νίκη τών συμμά­χων έδωσε τή δυνατότητα στούς "Ελληνες νά ικανοποιήσουν τίς έδαφικές τους άπαιτήσεις. Μέ τή συνθήκη τών Σεβρών (1920), ή Δυτική καί ή ’Ανατολική Θράκη μαζί μέ τά νησιά "Ιμβρο καί Τέ­νεδο προσαρτήθηκαν στήν Ελλάδα’ τέλος ή Σμύρνη, καί ένα με­γάλο τμήμα τής ένδοχώρας της, διοικοϋνταν έπίσης άπό τήν 'Ελ­λάδα. Ό θρίαμβος τής πολιτικής τοϋ Βενιζέλου υπήρξε όλοκλη- ρωτικός. Τό τίμημα δμως πού πλήρωσε ή 'Ελλάδα ήταν άνυπολό- γιστο. Ή διαμάχη πού ξεκίνησε τό 1912 ώς προσωπική φιλονι­κία μεταξύ Βενιζέλου καί διαδόχου Κωνσταντίνου, πήρε τή μορφή έθνικοϋ «σχίσματος», πού ύπήρξε έξαιρετικά όδυνηρό καί κυριάρ­χησε στήν κοινωνική καί στήν πολιτική ζωή τής χώρας κατά τή διάρκεια τοϋ μεσοπολέμου.

Ή άλληλοκαταδίωξη καί ή άπροκάλυπτη τρομοκρατία πού εξαπέλυαν τά δύο στρατόπεδα δημιούργησαν ένα άγεφύρωτο χά σμα. Τό καθεστωτικό ζήτημα, δηλ. ή έκλογή άνάμεσα στή δημο­κρατία καί στή μοναρχία, έπικάλυψε δλα τά άλλα προβλήματα, μαζί καί τά κοινωνικά, πού τό είχαν άλλωστε δημιουργήσει.

Στίς γενικές έκλογές τοϋ 1920 κυριαρχούσαν θέματα έξωτερι- κής πολιτικής. 01 βασιλόφρονες μέ σύνθημα «μικρή άλλά τιμη- μένη Ελλάδα» έπαγγέλονταν άποστράτευση καί ειρήνη, ένώ ή έκστρατιία τών φιλελευθέρων εΐχε ώς σύνθημα τήν «Μείζονα Ε λ ­λάδα» τών δύο ήπείρων καί τών πέντε θαλασσών. ’Οκτώ χρόνια συνεχούς κινητοποιήσεως καί μαχών κούρασαν, δπως ήταν φυσικό,

19

τό λ*ό. Ό Βενιζέλος διατήρησε τις δυνάμεις του στή φιλελεύθε­ρη άστική τάξη καί στους έργάτες τών πόλεων άλλά δέν διατή­ρησε τήν ύποστήριξη τής άγροτικής τάξης και έχασε τις εκλογές. Λίγες βδομάδες προηγουμένως ό θάνατος τοϋ βασιλιά ’Αλέξαν­δρου δημιούργησε πρόβλημα διαδοχής, αύξάνοντας έτσι τίς δυ­σκολίες. Ή κυβέρνηση τών βασιλοφρόνων διεξήγαγε δημοψήφι­σμα, πού οδήγησε στήν έπάνοδο τοϋ Κωνσταντίνου, γεγονός πού δημιούργησε ανησυχίες στούς Συμμάχους.

’Αμέσως μετά ή κυβέρνηση άντιμετώπισε πρόβλημα έφαρμο- γης της συνθήκης τών Σεβρών, ή όποία οδήγησε στή δημιουργία τής «Μείζονος Ελλάδος» εις βάρος της Τουρκίας. Ιδιαίτερα λε­πτή ήταν ή κατάσταση στήν ένδοχώρα τής Σμύρνης, 6που ή έλλη­νική διοίκηση Ιπρεπε νά άντιμετωπίσει μιάν έχθρική τουρκική πλειοψηφία. Γοητευμένοι άπό τό δραμα τής «Μείζονος Ελλά­δος» οί βασιλόφρονες άναθεώρησαν τίς θέσεις τους καί συνέχισαν τή δυναμική έξωτερική πολιτική τοϋ Μενιζέλου. "Ομως (λόγω της δυσπιστίας τών Συμμάχων, τών οποίων τά συμφέροντα είχαν μετατοπισθεϊ) έμειναν άβοήθητοι νά άντιμετωπίσουν τήν πλημμυ­ρίδα τοϋ νέου έθνικισμοϋ τών Τούρκων οί όποιοι όρμοϋσαν ακατα­μάχητοι ύπό τήν έμπνευσμένη ήγεσία τοϋ Μουσταφα Κεμάλ. Πα­ράλληλα ή έκκαθάριση τών περισσοτέρων Ηενιζελικών στοιχείων είχε μειώσει τό ήθικό καί τήν άποτελεσματικότητα τοϋ στρατεύ­ματος. "Ετσι, ή εξαπόλυση γενικής έπίθεσης έναντίον τής "Αγκυρας, Αχυρου τοϋ Κεμάλ, οδήγησε τίς ελληνικές δυνάμεις στόν βλεθρο. Τόν Αύγουστο τοϋ 1922 ό έλληνικός στρατός δια σπάστηκε καί τράπηκε σέ φυγή, ένώ οί Τοϋρκοι καταδίωξαν τά ύπολείμματα τοϋ στρατεύματος ώς τή θάλασσα, έσφαξαν χιλιάδες "Ελληνες καί τέλος πυρπόλησαν τή Σμύρνη σέ μιά άτμόσφαιρα γενικοϋ πανι­κού. Εκατοντάδες χιλιάδες "Ελληνες άναγκάστηκαν νά καταφύ­γουν στά γειτονικά νησιά της κυρίως 'Ελλάδας. Αύτό ήταν τό τέ­λος 2.500 χρόνων ύπεροχής τών 'Ελλήνων στά παράλια τοϋ Αι­γαίου καί της Μ. ’Ασίας· αύτό ήταν τό τέλος της «Μεγάλης ’Ιδέας».

Οί συνέπειες τής καταστροφής ήταν βαθιές καί μακροχρό­νιες γιά τό έθνος. "Αμεσα άποτελέσματα της καταστροφής ήταν ή έκρηξη μιας έπανάστασης πού τήν υποκίνησαν μερικοί δημοκρατικοί άξιωματικοί ύπό τήν ήγεσία τοϋ συνταγματάρχη ΙΙλαστήρα. Ό βασιλιάς ύποχρεώθηκε νά παραιτηθεί ξανά — τή φορά αύτή ύπέρ τοϋ γιοϋ του Γεωργίου Β' — καί νά καταφύγει στό έξωτερικό 6που καί πέθανε λίγους μήνες άργότερα. Ή έπαναστατική Κυβέρνηση καί οΐ Βενιζελικοί — ευνοούμενοι τώρα τών καιρών — διενήργησαν έκκαθαρίσεις οί όποιες έπλητταν τά μέλη τής φατρίας τών βασιλο- φρόνων πού θεωρήθηκαν υπεύθυνοι γιά τήν καταστροφή. "Εξη άπό τίς πλέον έξέχουσες προσωπικότητες τοϋ πολιτικού κόσμου, συμ­περιλαμβανομένου τοϋ πρώην πρωθυπουργού Γούναρη, έκτελέ-

20

στη καν μετά άπό μιά σύντομη δίκη. Τό «σχίσμα» μεταξύ Βενιζέ­λου καί βασιλοφρόνων σφραγίστηκε μέ αίμα, τρέφοντας έτσι έπί δύο άκόμη δεκαετίες τις φανατισμένες άντιδικίες.

' Η Μικρασιατική καταστροφή οδήγησε στή συνθήκη της Αωζάνης (1923) ή όποία καί δρισε τά τελικά όρια τής Ελλάδα;-. Ή Ε λ ­λάδα έχασε ττιν Ανατολική Θράκη, τά νησιά "Ιμβρο καί Τένεδο καί φυσικά τή Σμύρνη καί τις ανατολικές επαρχίες. Τό σπουδαιό­τερο δμως άρ(.ρο τής συνθήκης ήταν αύτό πού έπέβαλε τήν ύπο- χρεωτική ανταλλαγή τών πληθυσμών. Πάνω άπό ένάμισυ έκατομ- μύριο "Ελληνες ήρθαν στήν Ελλάδα άπό τήν Άσία. *0 έθνολογι- κός καί πολιτικός χάρτης της Ε γγύς Ανατολής τροποποιήθηκε σημαντικά.

Δέκα χρόνια πολέμου άλλαξαν τήν δψη της χώρας. Ή έκταση τής έλληνικής επικράτειας διπλασιάστηκε®, ένώ ή άνοδο τοΰ πλη­θυσμού ήταν άκόμη πιό εντυπωσιακή4. Τό 1.500.000 τών προσφύ­γων μετέβαλε ριζικά τή δομή τοΰ πληθυσμοϋ, ένώ τό σοβαρότερο καί πιό επείγον πρόβλημα τής χώρας ήταν πλέον ή κοινωνική καί οικονομική αφομοίωση τοΰ νέου πληθυσμοϋ. Ό πληθυσμός τών πόλεων αύξήθηκε κατά πολύ, ιδιαίτερα στήν περιοχή τών Αθηνών καί στίς λίγες μεγάλες πόλεις, δπου γιά πρώτη φορά δημιουργή- θηκε ενα πολυάριθμο άστικό προλεαταριάτο5. Εκατοντάδες χι­λιάδες πρόσφυγες σχημάτισαν ζώνες άθλιότητας στήν περιφέ­ρεια τών μεγάλων πόλεων, δπου ή ανεργία, ή φτώχεια καί ή έλλειψη στέγης δημιουργούσαν μόνιμη έστία κοινωνικής καί πολιτικής άναταραχής. Μιά άλλη σημαντική συνέπεια πού είχε ή άφιξη τών προσφύγων καί ή υποχρεωτική άνταλλαγή τών πληθυσμών ήταν ή ριζική μεταβολή στή έθνολογική σύνθεση τής Μακεδονίας. "Οταν οί Μωαμεθανοί έγκατέλειψαν τήν Μακεδονία οί κυβερνήσεις τών Φιλελευθέρων, ένεργώντας άποφασιστικά, έγκατίέστησαν στά έγκαταλειμμένα έδάφη "Ελληνες χωρικούς άπό τήν Ανατολή, μέ άποτέλεσμα τήν πλήρη έπικράτηση τοΰ έλληνικοϋ στοιχείου σέ μία περιοχή, δπου ή έθνολογική έτερογένεια είχε δημιουργήσει έπανειλημμένα διεθνείς επιπλοκές®.

"Ομως παρά τις άλλαγές αυτές ή Ελλάδα έξακολούθησε νά είναι κυρίως χώρα άγροτική. Γιά τόν λόγο αύτό ή άγροτική με­ταρρύθμιση παρέμενε τό κατ’ έξοχήν κοινωνικό καί οίκονομικό πρόβλημα, τό όποιο ένέτεινε ή άφιξη τών προσφύγων. Στίς περιο­χές τής Μακεδονίας καί της Θράκης, πού είχαν ένωθεϊ πρόσφα­τα μέ τήν 'Ελλάδα, όπως προηγουμένως στή Θεσσαλία, έπι- κρατοΰσε τό όθωμανικό φεουδαρχικό σύστημα. Ό φόβος-μιας κοινωνικής έπανάστασης καί ή αυξανόμενη πίεση άπό τό μέρος τών προσφύγων επέσπευσαν τήν μεταρρύθμιση. Ό Βενιζέλος τό 1917 καί ή έπαναστατική κυβέρνηση τό 1923 προέβησαν στήν άπαλλοτρίωση 6λων τών μεγάλων κτημάτων (δημοσίων, Ιδιωτι­κών, έκκλησιαστικών), τά όποια μοίρασαν στούς άκτήμονές άγρό-

21

τες7. ' H άντίδραση βμως τών γαιοκτημόνων, σέ συνδυασμό μέ τήν βραδύτητα καί τήν άνεπάρκεια πού χαρακτήριζε τήν γραφειοκρα­τία τών δημοσίων υπηρεσιών, έπιβράδυνε τόν ρυθμό τής μεταρρύ­θμισης, ή όποία Ολοκληρώθηκε μόλις τό 1937. Έ τσ ι λοιπόν σέ ίλη τή διάρκεια τής μεσοπολεμικής περιόδου οι χωρικοί διεξήγα- γαν συνεχείς άγώνες για να κατανικήσουν τα νομικά, τά διοικη­τικά καί τά οίκονομικά έμπόδια. Τό γεγονός αύτό έξηγεΐ έν μέρει τήν έπιμονή μέ τήν όποία προσκολλήθήκαν στίς μικρές άτομικές Ιδιοκτησίες οί Έλληνες αγρότες καί άρνήθηκαν νά ύποστηρίξουν άλλες ριζικότερες λύσεις τοϋ άγροτικοϋ προβλήματος. *Η μικρή άναλογία καλλιεργήσιμης γής σέ σχέση μέ τή συνολική έκταση τής χώρας καί ό άγροτικός ύπερπληθΝ^σμός8 είχαν ώς συνέπεια τήν δημιουργία έξαιρετικά μικρών κλήρων, πού δέν μποροΰσαν νά κα- λύψουν τίς άνάγκες μιας Ικανοποιητικής διαβίωσης ' καί ένέτει- ναν τό οικονομικό άγχος τών χωρικών10. *0 πληθυσμός πού δέν ίβρισκε άπασχόληση κατέφευγε στή μαζική μετανάστευση, ή όποία δμως περιορίστηκε άποφασιστικά άπό τή νέα νομοθεσία περί μεταναστεύσεως τών 'Ηνωμένων Πολιτειών (1922)11. Έ τσι αύξήθηκε ή ύποαπασχόληση τών άγροτών καί διατηρήθηκε ή χαμηλή άπόδωση τής γής. Ένας άλλος λόγος πού έξηγεΐ τόν μειωμένο άριθμό έπενδύσεων στή γεωργία είναι ό έξής: Δέν ύπήρχαν μεγά­λες μονάδες γεωργικής παραγωγής πού θά έπέτρεπαν τήν έφαρ- μογή συγχρόνων τεχνολογικών μεθόδων. 01 άγροτικοί συνεταιρι- ρισμοί, παρά τήν κυβερνητική υποστήριξη, δέν έπιβλήθηκαν. Ό κανόνας στήν άγροτική ζωή ήταν οί μονάδες μικροϋ καί μεσαίου μεγέθους πού καλλιεργούσαν οΐ Ιδιοκτήτες καί οΐ οίκογένειές τους, γεγονός πού δέν έπέτρεψε τή δημιουργία μιας ξεχωριστής τάξης άκτημόνων έργατών γής1* καί δημιούργησε στήν άγροτική τάξη μιάν έντονα συντηρητική νοοτροπία πού, δπως άποδείχτηκε άργό­τερα, είχε μεγάλη πολιτική σημασία.

Ή χορήγηση τών άγροτικών δανείων θά μπορούσε νά δώσει σημαντική ώθηση γιά τόν έκσυγχρονισμό τής έλληνικής γεωργίας. 01 χωρικοί σπάνια διέθεταν τό άναγκαΐο κεφάλαιο καί μόνον μέ τή μεσολάβηση τής πολιτείας μποροΰσαν νά έξασφαλίσουν χρή­ματα γιά τήν άγορά λιπασμάτων καί μηχανών πού θά έπέτρεπαν τήν αύξηση τής παραγωγής. Ή κρατική δανειοδότηση ήταν έπί­σης άπαραίτητη γιά νά προφυλαχθοϋν οΐ άγρότες άπό τούς τοκο­γλύφους, οί όποιοι τούς έκμεταλλεύονταν άπάνθρωπα, παρόλο πού δέν μποροΰσαν νά τούς άφαιρέσουν τή γη, ή όποία κάτω άπό όρι- σμένες συνθήκες δέν ήταν δυνατό νά άπαλλοτριωθεΐ. 'Ωστόσο ή ’Αγροτική Τράπεζα, πού Ιδρύθηκε τό 1929, άποδείχτηκε 6τι δέν ήταν σέ θέση νά άντιμχτωπίσει τά προβλήματα τοϋ άγροτικοϋ κό­σμου. Παρά τό γεγονός δτι πολλοί άγρότες εύεργετήθηκαν μέ δά­νεια11, τά άποθέματα τής τραπέζης δέν ήταν έπαρκή καί συνεπώς τά δάνεια ήσαν πολύ μικρά γιά νά ένισχύσουν μιά νέα διάρθρωση

22

της παραγωγής. Πολλοί άγρότες ίφτασαν στό σημείο νά έξαρτών- τοκ άπό τό κράτος καί νά ζητούν χρεωστάσια ή παράτηση τών προθεσμιών, άχόμη καί σέ περιπτώσεις μικροοφειλών, πού δέν μπορούσαν νά έξοφλήσουν. Έ τσι δημιουργηθηκε ή έξάρτηση τοϋ άγροτικοϋ κόσμου άπό τούς κατά τόπους πολιτικούς. ’Ακόμη καί μέχρι σήμερα ή σχέση άγροτών καί κυβερνητικών έκπροσώπων έχει μία χροιά φεουδαρχική-άριστοκρατική. Στήν καλύτερη περί­πτωση οί άγρότες μπορούσαν νά έλπίζουν σέ ένα μικρό δάνειο, στήν άκύρωση ένός παλιοΰ χρέους ή σέ μιά σχετικά καλή άγορά τών προϊόντων τους.

Τό σκηνικό μεταβλήθηκε ριζικά καί στις πόλεις μετά τόν πόλεμο. Ό μακροχρόνιος άγώνας, ή έπίδραση τής Ρωσικής ’Επα­νάστασης καί κυρίως ή τραγική κατάσταση τών προσφύγων στις πόλεις άνάγκασαν τήν έργατική τάξη νά όργανωθεΐ σέ ριζοσπα­στικότερες βάσεις. Ή «Γενική Συνομοσπονδία τών Εργατικών Ενώσεων Ιδρύθηκε τόν Νοέμβριο τοϋ 1918Η και μετά μιά βδο­μάδα τό Έλληνικό Σοσιαλιστικό Κόμμα. Τό 1!·22 τό Έλληνικό Σοσιαλιστικό Κόμμα πήρε μέρος στήν Κομιντέρν καί δυό χρόνια άργότερεα όνομάστηκε Κομμουνιστικό Κόμμα τής Ελλάδας. Ή ταχεία άνοδος μιας προλεταριακής συνείδησης είχε άναγκαστικά πολιτικό άντίκτυπο. Βοήθησε στή σταδιακή άπολίθωση τών φι­λελευθέρων, πού δίσταζαν νά άντιμετωπίσουν μιά ριζοσπαστικό­τερη κριτική κι δταν άκόμη ή κριτική αύτή δέν είχε αποκτήσει άνησυχητικές διαστάσεις — δέν είχε εκφραστεί δηλ. μέ δρώσες πολιτικές δυνάμεις. Παρά τή\Ι οίκονομική άθλιότητα πού έπικρα- τοϋσε στή χώρα οί κομμουνιστές δέν κατάκτησαν μεγάλο άρι- θμό οπαδών άνάμεσα στούς πρόσφυγες καί όλόκηρη τήν μεταπολε­μική περίοδο παρέμειναν, ώς πολιτική δύναμη, στό περιθώριο. Τό γεγονός αύτό εξηγείται, έν μέρει μόνο, άπό τήν «γραμμή τήςΚο- μιντέρν ή όποία ζητούσε τή δημιουργία ένός όμοσπόνδου Βαλκα­νικού κράτους, όπου ή Μακεδονία καί ή Θράκη θά άποκόπτον- ταν άπό τήν 'Ελλάδα καί θά άποτελοϋσαν ξεχωριστά κράτη (1924).

' Η αιτία γιά τό μειωμένο έρεισμα τών κομμουνιστών πρέπει νά άναζητηθεΐ κυρίως στό κοινωνικό ύπόβαθρο τής πλειοψηφίας τών προσφύγων. Πράγματι, ή πλειοψηφία τοϋ έλληνικοΰ άστικοΰ πληθυσμού τής ’Ανατολής, πού άποτελοϋσε τό λοΰμπεν προλετα­ριάτο τών ’Αθηνών, άνήκε άλλοτε στή μεσαία τάξη τών μεγα- λουπόλεων τής Μικράς ’Ασίας καί τής Βουλγαρίας. Παρά τό ξε- κλήρισμά τους, οΐ περισσότεροι δέν άπέβαλαν ποτέ τήν άστική τους νοοτροπία. ’Απεναντίας γιά πολλά χρόνια διατηρούσαν μάταιες έλπίδες γιά στεγαστική, περιουσιακή καί κοινωνική άποκατά- σταση. "Ολο αύτό τό διάστημα οί Βενιζελικές άρχές πολιτεύονταν μέ δεξιοτεχνία. Μόνον άργότερα, καί άφοΰ σταδιακά τούς άφο- μοίωσε ή έλληνική κοινωνία ώς έργάτες τής βιομηχανίας, καί κατά συνέπεια έγκατέλειψαν τό όνειρο νά έπανέλθουν στήν προηγούμενη

23

κοινωνική τους θέση, άρχισαν νά δρουν καί νά συμπεριφέρονται ώς μέλη της έργατικής τάξης. Κατά τή διάρκεια τών πολιτικών καί κοινωνικών άναταραχών τοΰ μεσοπολέμου ή έξαθλίωση, ή όποία προκάλεσε τή δημιουργία μιας μικρής τάξης μέ όξύτατα προβλήματα, λειτούργησε άνασταλτικά στήν έξέλιξη τοΰ κοινω- νικοΰ κινήματος, στήν δημιουργία τοΰ όποίου είχε βοηθήσει ή οίκονομική κατάσταση.

Πρέπει τέλος νά λάβουμε ύπόψη δτι οΐ έργάτες της βιομηχα­νίας άποτελοΰσαν ώς τότε μιά μικρή μειοψηφία ώς πρός τό σύ­νολο τοΰ πληθυσμοϋ. Ή βιομηχανία ήταν όργανωμένη σέ μικρές όμάδες καί οΐ περισσότερες έπιχειρήσεις άπασχολοΰσαν λιγότερο άπό πέντε έργάτες16. Αύτή ή ίργάνωση, λόγω τοΰ οίκογενεια- κοΰ της χαρακτήρα, δέν εύνοοϋσε τήν άνάπτυξη Ισχυρών κοινωνι­κών κινήσεων, έκτός άπό μερικές μεγάλες έπιχειρήσεις καί τις δη­μόσιες ύπηρεσίες.’Αν καί ή βιομηχανία αναπτύχθηκε ταχύτατα μέχρι τόν Β' Παγκόσμιο πόλεμο, ή βαρεία βιομηχανία δέν άπόχτησε ποτέ σταθερές βάσεις. "Ολο αύτό τό διάστημα ή έργατική τάξη ήταν άριθμητικά μικρή, άνοργάνωτη κατά τό μεγαλύτερο μέρος καί έπηρεαζόταν σημαντικά άπό τούς έργοδότες. ’Η ’Ελλάδα έξα- κολουθοΰσε νά είναι χώρα άγροτική καί ύποανάπτυκτη.

24

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ

Η ΑΠΟΤΥΧΙΑ ΤΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ (1922-40)

Ή στρατιωτική έπανάσταση τοϋ 1922 έσωσε τή χώρα άπό τ<* χάος πού δημιουργήθηκε μετά τήν μικρασιατική καταστροφή. Οί ριζοσπάστες άξιωματικοί κατόρθωσαν νά αναδιοργανώσουν τό Στρατό, έπιβάλλοντας μέσασέ έλάχιστο διάστημα πειθαρχία καί άποθαρρύνοντας τούς Τούρκους άπό τό ν’ άκολουθήσουν μία έπιθε- τική πολιτική. *Η συνθήκη της Αωζάνης (1923), 5που ό Βενιζέλος διεξήγαγε τίς διαπραγματεύσεις έκ μέρους της Ελλάδας, έδραίω- σε τήν ειρήνη. "Ομως ή έντονη πολιτική διαμάχη μεταξύ βασιλο- φρόνων καί βενιζελικών έμελλε νά πάρει όλέθριες διαστάσεις. Ό άντιβασιλικός ζήλος της έπαναστατικής κυβέρνησης, ό όποιος μειώθηκε έλάχιστα μέ τήν έκθρόνιση τοϋ Κωνσταντίνου, ένισχύ- θηκε πιό πολύ μετά άπό ενα άνεπιτυχές στρατιωτικό κίνημα ύπό τόν Στρατηγό Μεταξά, τόν μόνο βασιλόφρονα άξιωματικό πού έξακολουθοΰσε νά είναι έλεύθερος (’Οκτώβριος 1923). Τό κίνημα αύτό έθεσε καί πάλι τό δίλημμα: μοναρχία ή δημοκρατία. Τώρα όμως άρχισε νά διασπάται καί ή ένότητα τών Βενιζελικών. Κατά τήν άπουσία τοϋ Βενιζέλου, ό όποιος — εκτός άπό μία σύν­τομη περίοδο—δέν έπέστρεψε στήν ένεργό πολιτική παρά μόνον τό 1928, ή έλλειψη ένός άδιαφιλονίκητου ηγέτη έπέτρεψε νά έκ- δηλωθοϋν μέ όξύτητα οί ώς τότε λανθάνουσες διασπαστικές τά­σεις. 'Η ’Αριστερά μέ άρχηγό τόν Παπαναστασίου, ό όποιος συνέ­χιζε τήν παράδοση τοϋ ριζοσπαστικού, μετριοπαθούς σοσιαλιστι­κού κινήματος—πού έμφανίστηκε τό 1909 καί σαρώθηκε σύντομα άπό τό Βενιζελικό ρεϋμα—συμμάχησε μέ τούς άκρως άντιβα- σιλικούς άξιωματικούς έναντίον τής μεγάλης μάζας τών Φιλε­λευθέρων οί όποιοι ύπάκουαν στίς παραινέσεις τοϋ Βενιζέλου. *0 Βενιζέλος, μέ τή σειρά του, ύποχωρώντας στίς έπιθυμίες τών Βρε­τανών, δέν ήταν πρόθυμος νά έξετάσει τό ενδεχόμενο μιας καθεστω­τικής άλλαγης. Τό ρήγμα πού δημιουργήθηκε είχε σοβαρές συνέ­πειες γιά τήν τύχη τοϋ κόμματος τών Φιλελευθέρων. Τόν Δεκέμ­βριο τοϋ 1923 οί μετριοπαθείς Φιλελεύθεροι κέρδισαν τίς έκλογές είς βάρος τών Δημοκρατικών μέ άποχή τών βασιλοφρόνων. "Τστε- ρα άπό δυό μέρες όμως ένα στρατιωτικό τελεσίγραφο τής Έπανα­στατικής έπιτροπής υποχρέωσε τόν βασιλιά Γεώργιο νά έγκατα-

λείψει τή χώρα. Στίς 25 Μαρτίου 1924 άνακηρύχθηκε ή Δημο­κρατία, τήν όποία έπικύρωσε τό δημοψήφισμα πού άκολούθησε (13 ’Απριλίου 1924). Ό μω ς ή συνεχής παρέμβαση τοΰ Στρατοΰ υπέρ της μιας άπό τις πολιτικές παρατάξεις, καί Ιδιαίτερα σέ ένα θέμα πού έπρεπε νά λυθεί μέ τή λαϊκή έτυμηγορίά, έπρόκειτο νά έχει μακροχρόνιες συνέπειες στήν πολιτική ζωή τής χώρας. ’Εγκαι­νίασε μιά σειρά παρεμβάσεων, κινημάτων καί τελεσιγράφων πού συγκλόνισαν τά σαθρά θεμέλια τής νέας Δημοκρατίας.

Μεταξύ τοΰ 1924 καί τοΰ 1$28 μεσολάβησαν δέκα πρωθυ­πουργίες, τρεις γενικές έκλογές καί Ιντεκα στρατιωτικά κινήμα­τα ή τελεσίγραφα. ’Επιβλήθηκε μιά στρατιωτική δικτατορία πού -κατόΑι τήν άνέτρεψε ένα στρατιωτικό κίνημα. Ό πρόεδρος τής Δημοκρατίας έπαύθη μία φορα καί παραιτήθηκε δυό φορές, άνακαλώντας κατόπι τήν παραίτησή του. * Η ένεργός ανάμειξη τοϋ Στρατοΰ άνάγκασε τούς Δημοκράτες, τήν ^ιόνη-προοδευτική δύνα­μη πού έκφράζονταν πολιτικά, νά συμμαχήσουν' άθελά τους μέ τό Στρατό. "Ετσι μέ τήν άνοχή τοΰ πολιτικού κόσμου έπιβλήθηκε ένα είδος παράλληλης Ισχύος — κομμάτων καί σΥρατοϋ — πού τήν κολάκευαν καί τήν άναγνώριζάν όλα τά κόμματα καί οί παρα­τάξεις. 01 "Ελληνες πολιτικοί δλων τών άποχρώσεων οι όποιοι είχαν έπανειλημμένως χρησιμοποιήσει, συμμαχήσει καί συνωμοτή­σει μέ τό Στρατό — θεωρούσαν τις ένοπλες δυνάμεις ώς άνώτατο κριτή, οι «έπιθυμίες» τοΰ όποίου άναγνωρίζονταν καί έντάσσονταν στά πολιτικά πλαίσια τής χο>ρας. 01 Ιίίιες δυνάμεις πού είχαν άγωνιστεϊ γιά τή δημοκρατία καί τελικά κατάφεραν (έστω καί μέ άμφίβολες μεθόδους) νά τήν έπιβάλουν, ύποβοηθοΰσαν τώρα τήν διατήρηση τής παράδοσης τών επεμβάσεων τοΰ στρατοΰ.

Μετά άπό κάθε επιτυχές ή άνεπιτυχές πραξικόπημα, οί εκκα­θαρίσεις στό Στράτευμα διαιο>νιζαν μοιραία τις άναταραχές. 01 έκατοντάδες τών άξιωματικών πού θίγονταν άπό τις εκκαθαρί­σεις, άποτελοϋσαν ενα, ή μάλλον πολλά ισχυρά κέντρα πίεσης· άπαιτοΰσαν νά άνακτήσουν τις θέσεις τους καί άποτελοϋσαν μό­νιμη έστία άνησυχίας. Κατά τήν περίοδο τοΰ μεσοπολέμου ό ελ­ληνικός στρατός ήταν άντικείμενο συνεχούς διαμάχης μεταξύ τών παρατάξεων, οι όποιες επιχειρούσαν νά τόν έλέγξουν.

Ένώ γιά Ινα μεγάλο διάστημα τά «επαναστατικά» στοιχεία τοΰ στρατοΰ"ήταν κυρίως άντιβασιλικά καί δημοκρατικά, ή πα­ρουσία καί ή άπειλητική διάθεσή τους ύπέσκαψε τις βάσεις τοΰ συστήματος πού φιλοδοξούσαν νά έπιβάλουν. Μολονότι γιά πολ­λά χρόνια δέν άμφισβητήθηκε άνοιχτά ή Δημοκρατική μορφή τοΰ καθεστώτος, ή Δημοκρατία δέν έπιβλήθηκε ποτέ στή συνείδηση τοΰ λαοΰ ώς μόνιμη κατάσταση πραγμάτων. "Ετσι ή παρέμβαση τοΰ Στρατοΰ θεωρήθηκε ώς ιδιαίτερο χαρακτηριστικό τής έλληνι- κής πολιτικής ζωής καί όταν άργότερα έπιβλήθηκε άπό τόν στρα­τηγό Μεταξά μία φιλοβασιλική δικτατορία τής Δεξιάς, ή πλειο-

26

ψηφία της μεσαίας τάξης άντέδρασε—τουλάχιστο στήν άρχή καί πρίν άποκαλυφθεΐ ό σαφής φασιστικός χαρακτήρας της—μέ ραθυ­μία μάλλον παρά μέ όργή.

"Αλλη συνέπεια τών παρεμβατικών τάσεων τοϋ στρατοΰ ήταν ή συντηρητική διάθεση πού διείσδυσε σταδιακά στίς τάξεις τών προοδευτικών δυνάμεων, οί όποιες άπομακρύνθηκαν το 1922 άπό τό κόμμα τών Φιλελευθέρων. Ή συμμαχία τών προοδευτικών μέ τούς άκρως δημοκρατικούς στρατηγούς στό θέμα τής Δημοκρα­τίας τούς υποδούλωσε στό τέλος σέ μιά στρατιωτική φατρία πού ή ριζοσπαστική της διάθεση έξαντλοΰνταν στήν άνευ όρίων αντί­θεση πρός τή μοναρχία. ' Η έγκαθίδρυση τής δημοκρατίας κατάρ­γησε φυσικά τό μοναδικό έρεισμα πού ένωνε τούς άξιωματικούς. Συνεπώς άπό δώ καί πέρα οί απειλές τους γιά παρέμβαση στήν πολιτική ζωή τής χώρας δέν είχαν πλέον συγκεκριμένο ιδεολογικό ή πολιτικό περιεχόμενο καί πολύ σύντομα ό Στρατός διασπάστηκε σέ πολυάριθμες φατρίες μερικές άπό τίς όποιες πήραν άργότερα χαρακτήρα φιλοβασιλικό μέσα στό απερίγραπτο χάος πού έπρό- κειτο νά κυριαρχήση ώς τό 1928, όπότε ό Βενιζέλος, ωθούμενος άπό προσωπική φιλοδοξία καί λόγω τής άνικανότητας τών διαδό­χων του νά συσπειρωθούν γύρω άπό έναν ήγέτη, άποφάσισε νά έπιστρέψη στήν ένεργό πολιτική ζωή. Οί ριζοσπάστες Δημοκρα­τικοί, πού άπομακρύνθηκαν άπό τό Βενιζελικό κόμμα γιά νά ύπο- στηρίξουν μιά προοδευτικότερη πολιτική, ένεπλάκησαν τώρα σέ μιά συμμαχία πού δέν στηριζόταν σέ μιά Εδελογική ή προγραμμα­τική βάση. Γιά νά άπαλλαγοΰν άπό τήν άναγκαστική αύτή συμ­μαχία έπρεπε νά διαλέξουν μιά νέα βάση. ’Αντί δμως νά προσπα­θήσουν νά συμμαχήσουν μέ τό νεοσύστατο σοσιαλιστικό έργατικό κόμμα, τό όποιο, άν καί άδύνατο, κατακτούσε πολύ σύντομα τήν έμπιστοσύνη τοϋ λαοϋ, άποφάσισαν νά καταφύγουν στή σύστα­ση διαφόρων ασταθών συνασπισμών μέ τούς Φιλελευθέρους, οί όποιοι κατόρθωσαν μ’ αυτόν τόν τρόπο νά επιβάλουν τήν συντη­ρητική τους πολιτική.

Σημαντικά συνταγματικά προβλήματα πού κυριαρχούσαν στήν πολιτική ζωή μέχρι τήν έπιβολή τοϋ Δημοκρατικού Συντά­γματος τοϋ 1927 υποβοήθησαν τήν διατήρηση τής συμμαχίας μεταξύ άριστερής πτέρυγας τών Δημοκρατικών τοϋ Παπαναστα­σίου καί Φιλελευθέρων. "Ομως ή οριστική ρήξη τοϋ Παπαναστα­σίου μέ τίς νεοσύστατες έργατικές όργανώσεις είχε έντελώς βλα­βερές συνέπειες. Τό νεοσύστατο Κομμουνιστικό Κόμμα παρενέβη καί ούσιαστικά άνέλαβε τήν ήγεσία τών έργατικών ενώσεων, δ­μως τό χάσμα μεταξύ έργατικών ένώσεων καί άλλων προοδευτι­κών δυνάμεων μεγάλωσε έπειδή οί άδυσώπητες έπιθέσεις τής Διεθνούς κατά τών αστικών κομμάτων δλων τών άποχρώσεων (συμπεριλαμβανομένων καί δλων τών άγροτικών κινημάτων) 6χι μόνον έμπόδιζαν τή σύσταση συναπισμών μεταξύ τών προοδευτι­

27

κών δυνάμεων άλλά καί διευκόλυνε τόν άνοιχτό διωγμό, πού έξα- πέλυσαν τά κόμματα, έναντίον τών ένώσεων άπό τήν ήμΐρα της ίδρυ­σής τους.

Έ τσ ι χάθηκε ή πρώτη ευκαιρία γιά τή δημιουργία ένός ισχυ­ρού σοσιαλδημοκρατικού κινήματος. 01 διαμαρτυρίες τοϋ Παπα­ναστασίου κατά της Εσωτερικής πολιτικής τών Βενιζελικών γί­νονταν συνεχώς καί πιό άτονες. Στίς άρχές της δεκαετίας τοϋ ’30 ή «Δημοκρατική Ένωσις» — δπως όνομαζόταν ή άριστερή πτέ­ρυγα τών Φιλελευθέρων — είχε μεταβληθεΐ σέ άπλή πτέρυγα τοϋ κόμματος τών Φιλελευθέρων, έντελώς υποτελή καί άνίκανη νά προσφέρει έγγυήσεις γιά μιά λύση πέρα άπό τόν Βενιζέλο. "Ομως ή έξαφάνιση της Άριστερας δήλωνε δτι τά υπόλοιπα πολιτικά κόμ­ματα συμφωνοΰσαν λίγο πολύ μέ τόν τρόπο έπίλυσης τών βασικών κοινωνικών προβλημάτων. 'Η σταδιακή έξαφάνιση της τάξης τών γαιοκτημόνων καί τοϋ πολίτικου φορέα της έμείωσε τίς διαφορές μεταξύ Φιλελευθέρων καί Λαϊκών (Συντηρητικών), οί όποιοι εκ­προσωπούσαν τις δυνάμεις της παλιάς βασιλόφρονης παράταξης. "Ομως τό σχίσμα μεταξύ Βενιζελικών καί Λαϊκών ήταν άκόμη τόσο βαθύ καί στήν κοινή γνώμη καί στόν πολιτικό κόσμο, ώστε ό άνταγωνισμός τους διατηρήθηκε έντονος άκόμη καί μετά τήν κα­τάργηση τών κοινωνικών αΙτίων πού τά δημιούργησαν. Καθώς ό πολιτικός άγώνας άπομακρύνθηκε άπό τήν πραγματικότητα, πα­ραγνωρίστηκαν τά σημαντικά προβλήματα τής εποχής. Ή σχε­τική άδυναμία τοϋ έργατικοϋ κινήματος καί ή έλλειψη όργανωμέ- νης άντίστασης τής Άριστερας έπισκίασαν τά πραγματικά κοινω­νικά προβλήματα.

Ή μεσαία τάξη, πού ή άνοδός της συνετέλεσε στήν άνοδο τοϋ κινήματος τών Φιλελευθέρων, είχε πλέον σταθεροποιήσει τή θέση της μέσα στό κοινωνικό καί πολιτικό σύστημα της χώρας. ' Η βιο­μηχανική δραστηριότητα έξακολουθοϋσε νά έχει δευτερεύοντα χα­ρακτήρα καί σέ δλη τήν περίοδο τοϋ μεσοπολέμου τό έλληνικό χρηματιστηριακό κεφάλαιο δέν ήταν πρόθυμο νά υποστηρίξει τήν έκβιομηχάνιση της χώρας. Τό φαινόμενο αύτό σχετίζεται άναμ- φίβολα μέ τή γενικότερη διεθνή ύφεση καί θά πρέπει νά μελετηθεί μέσα στά Ιδιαίτερα πλαίσια στά όποια άναπτύχθηκε ό έλληνικός καπιταλισμός. Τά πλαίσια αύτά καθορίζονται άπό τήν έξέλιξη τών Εύρωπαϊκών συμφερόντων στήν ’Εγγύς Ανατολή. *Η πλή­ρης παρακμή της ’Οθωμανικής αύτοκρατορίας καί τοϋ Χεδιβάτου τής Αίγύπτου κατά τό δεύτερο ήμισυ τοϋ δέκατου ένατου αιώνα έδωσαν τή δυνατότητα στίς Δυτικές δυνάμεις νά έπιβάλουν ένα ήμιαποικιακό καθεστώς στίς χώρες αύτές. Ά πό τίς έξελίξεις αύτές ωφελήθηκαν οί έλληνες έμποροι καί τραπεζίτες πού, μεταξύ τοϋ 1880 καί τοϋ 1910, δημιούργησαν στήν περιφέρεια τής Μεσο­γείου κολοσσιαίες περιουσίες. Ένώ ή κρίση τοϋ 1922 έξαφάνισε τό έλληνικό στοιχείο άπό τήν Τουρκία καί τήν Βουλγαρία, ή θέση

2 8

τών 'Ελλήνων παρέμεινε ακλόνητη στήν Αίγυπτο καί έν μέρει στή Ρουμανία, δπου οΐ πιό σημαντικοί Ιλληνες επιχειρηματίες συνέχισαν νά αύξάνουν τΙς περιουσίες τους. Είναι ένδεικτικό δτι πολλοί άπό τούς στενώτερους συμβούλους τοϋ Βενιζέλου, στόν οι­κονομικό καί τραπεζιτικό τομέα, ήταν μέλη τής ομάδας αυτής. Αύτό τό γεγονός βοηθά άναμφίβολα στήν έρμηνεία τής αυτόματης ύπακοής τοϋ Βενιζέλου στά διπλωματικά συμφέροντα τής Βρε­τανίας καί τής Γαλλίας. Βοηθά έπίσης νά κατανοήσουμε πληρέ­στερα τήν άπροθυμία πού έδειχνε τό έλληνικό κεφάλαιο νά συγκεν­τρώσει τό ένδιαφέρον του στήν έσωτερική άνάπτυξη τής χώρας. Ένώ τό πολιτικό υπόβαθρο τής «Μεγάλης ’Ιδέας» καταργήθηκε έξ ολοκλήρου, οι διεθνείς συνθήκες έπέτρεψαν στήν Έλληνική άστική τάξη νά εύδοκιμήσει έξω άπό τά όρια τής 'Ελλάδας. Μέ αύτόν τόν τρόπο ή ιδιότυπη άνάπτυξη τής έλληνικής άρχουσας τάξης έπέτρεψε τήν άναβίωση μερικών ιδεολογικών άξιωμάτων, πού είχαν έμφανιστεΐ κατά τόν δέκατο ένατο αιώνα. Δέν πρέπει νά μάς έκπλήττει λοιπόν τό γεγονός δτι οί άστοί φιλελεύθεροι έν- διαφέρονταν κυρίως γιά τή νομισματική σταθερότητα πού θά έπέ- τρεπε τήν άνενόχλητη άνάπτυξη τοϋ έμπορευματικοϋ καπιταλι­σμού. Κατά συνέπεια οΐ κυβερνώσες τάξεις συνεργάζονταν τόσο μέ τούς Φιλελεύθερους δσο καί μέ τούς Λαϊκούς.

' Η συρροή τόσων προσφύγων δημιούργησε τεράστιο πρόβλημα αφομοίωσης καί άπασχόλησης τοϋ νέου δυναμικοϋ. Ή έκβιομη- χάνιση της χώρας δέν αύξήθηκε σημαντικά παρά τήν προσφορά ειδικευμένου έργατικοΰ δυναμικού. Οί Φιλελεύθεροι προσπάθησαν νά άποτρέψουν τήν ένωση τοϋ προφυγικοϋ κινήματος μέ τό μαχη­τικό έργατικό κίνημα. ’Από τήν άλλη πλευρά τό Κομμουνιστικό Κόμμα δέν ήταν σέ Θέση νά έκμεταλευθεΐ τήν άπελπισία τών προσφύγων, διότι έπέμενε στήν τήρηση μιας δογματικής προλε­ταριακής γραμμής, τήν όποία έλάχιστα υιοθετούσε ή πλειοψηφία τών προσφύγων, τίς έλπίδες τών οποίων ύπέθαλπαν καί κολά­κευαν συστηματικά οί Φιλελεύθεροι.

■Έτσι δταν τό 1928 ό Βενιζέλος έπέστρεψε στήν πολιτική καί υπήρξε έπί τεσσεράμιση χρόνια πρόεδρος τής πιό σταθερής καί μα­κρόχρονης κυβέρνησης τοϋ μεσοπολέμου, ή έσωτερική δομή τής δημοκρατίας είχε ήδη κλονισθεϊ. Τό τεράστιο γόητρό του, Ιδιαίτερα στις τάξεις τών προσφύγων, βοήθησε στήν έπανασύνδεση τών φι­λελευθέρων καί τών δημοκρατικών δυνάμεων, ένώ τό κόμμα τών Λαϊκών δέν είχε καταφέρει νά συνέλθει άπό τίς συνέπειες τής έπανάστασης τοϋ 1922 ούτε καί νά διαλύσει τή δυσπιστία πούτό περιέβαλε μετά τή Μικρασιατική καταστροφή. 'Όμως, παρ’ δλο πού δέν υπήρχε σοβαρή άντιπολίτευση, ό Βενιζέλος άντιμετώπισε δυσκο­λίες πού άποδείχτηκε σύντομα δτι ήταν άνυπέρβλητες. Τό κύριο οικονομικό πρόβλημα ήταν ή άφομοίωση τών προσφύγων. ' Η ές&ι- ρίτικά χαμηλή άπόδοση τής γεωργίας μειώθηκε άκόμη περισσό­

τερο όταν σέ μία ήδη πυκνοκατοικημένη ύπαιθρο προστέθηκαν800.000 νέοι καλλιεργητές. Άπαιτοϋνταν τεράστιες επενδύσεις κεφαλαίων γιά νά δημιουργηθοϋν νέ-ς καλλιεργήσιμες εκτάσεις καί νά χρηματοδοτηθούν οί νέες καλλιεργητικές μονάδες. 11 αρά. τήν παροχή σημαντικής έκτασης καλλιεργήσιμης γής, ή άπόδοση τής άγροτικής οικονομίας αύξανόταν μέ πολύ άργό ρυθμό. Το πρό- πρόβλημα τής αφομοίωσης τών ξεκληρισμένων αγροτών, οί έξαι- ρετικά κακές σοδιές τών έτών 1929-31 καί ή ταχεία μείωση τής ζήτησης εύγενών αγροτικών προϊόντων στην διεθνή αγορά, τά όποια άποτελοϋσαν τις βασικές έλληνικές εξαγωγές, δξυναν τό άγροτικό πρόβλημα καί αύξησαν τό έλλειμμα τοΰ εμπορικού ισοζυγίου *.

Έ ξ ίσου έπείγουσα ήταν ή λύση τοϋ στεγαστικοΰ προβλή­ματος πού άντιμετώπιζαν οί πρόσφυγες στίς άστικές περιοχές. ' Η κυβέρνηση ζήτησε τή βοήθεια τοΰ διεθνούς κεφαλαίου καί, χάρη στό κύρος τοΰ Βενιζέλου, ή Ελλάδα έξασφάλισε μεγάλα δάνεια άπό τό έξωτερικό, παρά τήν παγκόσμια κρίση. Τό γεγονός αύτό όμως, σέ συνδιασμό μέ τό χρεωστάσιο πού επέβαλε ό Hoover στήν πολεμική άποζημίωση πού θά έπαιρνε ή Ελλάδα, εϊχε βαριές επιπτώσεις γιά τήν έξόφληση τοϋ έξωτερικοϋ χρέους. Τό 1932 τό χρέος έφτασε 100 δολλάρια κατά κεφαλή (περισσότερο δηλ. άπό τό κατά κεφαλή εισόδημα) καί γιά την κάλυψη τών τοκοχρεω- λυσίων άπαιτοϋνταν περίπου τό 40 - 50% τοΰ έθνικοϋ προϋπολογι­σμού. 'Η διεθνής κρίση δξυνε τό άδιέξοδο καί τό 1932ή Ελλάδα κήρυξε μερική έθνική πτώχευση, γεγονός πού ένίσχυσε τήν πίεση τών ξένων πιστωτών.

Κάτω άπό τις συνθήκες αύτές άποδείχτηκε ότι δέν ήταν δυνα­τό νά πραγματοποιηθεί ή ταχεία εκβιομηχάνιση τής χώρας. Ή έξάρτηση τής έλληνικής βιομηχανίας άπό τήν εισαγωγή κεφα­λαιουχικών αγαθών έπιβάρυνε τό έλλειμματικό έμπορικό ισοζύγιο. Οί "Ελληνες κεφαλαιούχοι είχαν προσανατολισθεϊ κυρίως πρός τήν έλαφρά βιομηχανία πολύ μικρών μονάδων. Οί λίγες σημαντικές προσπάθειες γιά τήν εκβιομηχάνιση της χώρας έγιναν άπό ξένες, κυρίως βρετανικές, έπιχειρήσεις2.

' Η άδυναμία τοΰ Βενιζέλου νά έπιφέρει ούσιαστικές αλλαγές στή διάρθρωση της έλληνικής οικονομίας όδήγησε τελικά στήν πτώση του. Τώρα πλέον ή φιλελεύθερη άστική τάξη, πού άποτελοΰσε τό κύριο στήριγμά του, εϊχε πρόωρα άρτηριοσκληρωθεϊ άπό άποψη κοινωνική καί πολιτική καί κρατοΰσε άμυντική θέση άπέναντι στήν αυξανόμενη πίεση πού άσκοΰσε ή έργατική τάξη. Φυσικά ή σύγ­χυση αύτή έκδηλώθηκε πολιτικά μέ τήν έλλειψη μιας άποφασιστι- κής πολιτικής ήγβσίας μέ σταθερό προσανατολισμό. Ή άποτυχία τοΰ Βενιζέλου καί ή σύγχυση πού άκολούθησε ένέτειναν άπλώς τή σύγχυση στήν ήγεσία. Γιά τό λόγο αύτό ή συνεχής παρέμβαση τοΰ στρατοΰ χαί οί υποψήφιοι «Ισχυροί άντρες» δέν άντιμετώπιζαν

30

μία καθολική αντίδραση καί έτσι δημιουργήθηκαν δύο κέντρα αποφάσεων, ενα στο Στρατί» καί ενα στον πολιτικά κόσμο, Ανε­ξάρτητα σχεδόν το ενα άπο το άλλο. Ή επιστροφή τοϋ Βενιζέλου τό 1928 άπέτρεψε προσωρινά τήν κρίση, ένώ ή πτώση του δη­μιούργησε, τέσσερα χρόνια άργότερα, ένα πολιτικό άδιέξοδο.

Τά άβέβαια άποτελέσματα τών έκλογών τοϋ 1932 πού όδή- γησαν στήν πτώση τών Φιλελευθέρων είχαν μία συνίπεια πρωταρ­χικής σημασίας. Γιά πρώτη φορά οΐ ψήφοι τοϋ Κομμουνιστικού Κόμματος ξεπέρισαν τό 5 %. Ά ν σ’ αύτό τό ποσοστό προσθέσουμε τό 6 % πού κέρδισε τό νεοσύστατο Ριζοσπαστικό Αγροτικό Κόμ­μα, μποροϋμε νά εξηγήσουμε τόν πανικό πού δημιουργήθηκε στόν πολιτικό κόσμο. Κατά τή διάρκεια τοϋ 1932 οί συνεχείς άπεργίες* αντιμετωπίστηκαν μέ άπροκάλυπτη άστυνομική βία Λαί αύξή- θηκαν οί διώξεις έναντίον τών αριστερών καί τών στελεχών τών εργατικών όργανώσεων μέ βάση εναν νόμο πού θέσπισε ό Βενι­ζέλος τό 1929. Πρόκειται γιά τόν νόμο περί «Προστασίας τοϋ Κοινωνικού Καθεστώτος». Τό εργατικό κίνημα δέν ήταν όργανω- μένο, καί ή άνεργία (τό 1934 υπήρχαν 180.000 άνεργοι) είχε προσ- λάβει άνησυχητικές διαστάσεις. Άλλά καί στήν ύπαιθρο ή κατά­σταση δέν ήταν καλύτερη. Οί καπνοπαραγωγοί τής Μακεδονίας καί οί σταφιδοπαραγωγοί της Πελοποννήσου είχαν ύποστεΐ τίς συνέπειες της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, μέ τήν έλατωμένη ζήτηση τών προϊόντων καπνοΰ καί σταφίδας άπό τή διεθνή άγορά. Πολυάριθμες άγροτικές έκδηλώσεις διαμαρτυρίας διαλύθηκαν βί­αια καί ώς τό 1933 οι άγρότες βρίσκονταν σέ διαρκή άναστάτωση.

Τό ρεύμα πρός τό κόμμα τών Λαϊκών κατά τίς έκλογές τοϋ 1932 έδειξε δτι τό άστρο τών Φιλελευθέρων άρχισε νά δύει. ’Η λαϊκή δυσαρέσκεια καί οί βίαιες δημαγωγικές έπιθέσεις τών Λαϊ­κών δημιούργησαν ένα προσωρινό άδιέξοδο στήν πολιτική ζωή τής χώρας. Ύστερα άπό πολύμηνους άσταθεϊς συνασπισμούς, κατά τή διάρκεια τών όποιων οι έσωτερικές αντιδικίες κορυφώθηκαν, οί Λαϊκοί κατάφεραν νά σχηματίσουν κυβέρνηση ύπό τόν Τσαλδάρη (1933) καί ή Ιδέα της παλινόρθωσης της Μοναρχίας άναβίωσε γιά πρώτη φορά υστέρα άπό πολλά χρόνια. Τό πολιτικό κλίμα χειροτέ- ρευσε μετά τή δολοφονική άπόπειρα κατά τοϋ Βενιζέλου καί μετά τήν προσπάθεια τής κυβέρνησης νά καλύψει τούς άξιωματικούς τής άστυνομίας πού φαινόταν νά εϊχαν μιά άνάμειξη στήν ύπόθε- ση αύτή. Νέος άναβρασμός δημιουργήθηκε δστερα άπό ένα άνεπι- τυχές βενιζελικό κίνημα υπό τήν ήγεσία τοϋ Στρατηγοΰ Πλαστή- ρα. Άρχισαν οΐ διώξεις έναντίον τών Βενιζελικών στό Στρατό καί στίς δημόσιες υπηρεσίες. Τά δύο κόμματα άγωνίζονταν νά έπί- βάλουν τόν έλεγχό τους στό Στράτευμα, δημιουργώντας όργανώ- σεις στό Στρατό οί όποιες δέν έκρυβαν δτι πρόθεσή τους ήταν νά έπιβάλουν μία δικτατορία, μόλις τούς παρουσιαζόταν ή ευκαιρία. Ή διαμάχη όξύνθηκε άπό τήν αυξανόμενη διεθνή ένταση καί τήν

31

άνάγχη νά ένισχυθεΐ ό Στρατός. "Εως τώρα, ύπό τήν πίεση τών έλληνικών καί βρετανικών συντηρητικών κύκλων, ό Βενιζέλος διεκήρυττε μιά πολιτική συμφιλίωσης, δμως ή ύφεση πλέον δέν ήταν δυνατό νά έπιτευχθεΐ. Ή προσωπικότητα τοϋ Βενιζέλου καί οί συνειρμοί πού προκαλοϋσε τό δνομά του έξουδετέρωσαν τίς προθέσεις του. Οί Λαϊκοί, ώς κυβερνητικό κόμμα, ξεκαθάρι­ζαν τήν κυβερνητική μηχανή καί κατελάμβαναν τίς δημόσιες θέ­σεις, τίς όποιες κατείχαν οί άντίπαλοί τους έπί δώδεκα χρόνια. 01 Φιλελεύθεροι έχοντας χάσει τίς έκλογές άντιλαμβάνονταν πλέον δτι έξωστρακίζονταν άπό τήν πολιτική ζωή τής χώρας καί άρχι­σαν νά φοβούνται μήπως αύτό είχε χαρακτήρα όριστικό.

Οί Βενιζελικοί άπάντησαν μέ τό στρατιωτικό κίνημα τής 1ης Μαρτίου 1935. "Ενα μέρος τοϋ στρατού μέ έ'ίτονα δημοκρατικά αισθήματα κήρυξε έπανάσταση ύπό τίς εύλογίες τοϋ Βενιζέλου. Τήν έπανάσταση κατέστειλε ό Κονδύλης, πρώην βενιζελικός πού εϊχε προσχωρήσει στό στρατόπεδο τών βασιλοφρόνων, όρίζοντας έτσι τό τέλος τής ισχύος τών Φιλελευθέρων. Οί έκκαθαρίσεις έθιξαν πάνω άπό 1.000 άξιωματικούς μερικοί άπό τούς όποιους έκτελέ- στηκαν. ’Ολοκληρώθηκε ή «έξυγίανση» τών δημοσίων ύπηρεσιών καί ό Βενιζέλος έγκατέλειψε τή χώρα καί δέν έπανήλθε πλέον.

"Ετσι οί λαϊκοί σταθεροποίησαν τίς θέσεις τους. 'Ή άποχή τών Φιλελευθέρων κατά τίς έπόμενες έκλογές (’Ιούλιος τοϋ 1935) ένέτεινε άπλώς τήν τρομοκρατία πού έξαπολύθηκε έναντίον τών Βενιζελικών, τών πρώην Δημοκρατικών καί, φυσικά, τών Κομμου­νιστών4. 01 βασιλόφρονες τών άκρων άσκοΰσαν πλήρη έλεγχο στό στρατό καί άποφάσισαν νά δράσουν, έπειδή διαπίστωσαν τήν μετριο­πάθεια τών Λαϊκών. "Ετσι οί βασιλόφρονες άξιωματικοί, ύπό τόν στρατηγό Παπάγο, υποστήριξαν τόν Κονδύλη καί, ύστερα άπό ένα τελεσίγραφο, προετοίμασαν τήν έπιστροφή τοϋ Βασιλιά Γεωργίου Β', παρά τίς άντιρρήσεις τοϋ πρωθυπουργού Τσαλδάρη. Στό δημο- ψήφισμα-φάρσα πού διεξήχθη άμέσως μετά, ή νοθεία ήταν τό­σο άπροκάλυπτη ώστε οι ψήφοι τών συμμετασχόντων ξεπερνοϋσαν τόν άριθμό τών έγγεγραμμένων ψηφοφόρων. Τό άποτέλεσμα πού άνακοινώθηκε έλεγε δτι τό 98 % τών έκλογέων προτιμούσαν τήν μοναρχία. Ό Γεώργιος έπέστρεψε τήν 25η Νοεμβρίου όρίζοντας τό τέλος τής Δημοκρατίας.

Οί Φιλελεύθεροι άντέδρασαν μέ ήπιότητα. Ό Βενιζέλος έχον­τας χάσει πλέον τόν έλεγχο τού κρατικού μηχανισμού καί πιεζό- μενος συνεχώς άπό τούς Άγγλους άποφάσισε νά ύποστηρίξει τόν Βασιλιά. Κατά τήν άποψή του ό Βασιλιάς μπορούσε νά θεωρηθεί ώς σύμβολο πού θά συμφιλίωνε τίς δύο μεγάλες πολιτικές παρατά­ξεις.—Τή συμφιλίωση αύτή μάταια πρότεινε ό Βενιζέλος ήδη άπό τό 1920—.’Επίσης, ώς έπίτιμος άρχηγός τών ένόπλων δυνάμεων, ό Βασιλιάς θά μπορούσε νά σταματήσει τίς παρεμβάσεις στό στρα­τό, τόν όποιο θά ήλεγχαν πλέον άποκλειστικά οί βασιλόφρονες.

32

*0 Βενιζέλος είχε τήν έλπίδα δτι θά ξαναγινόταν ό φυσικός ηγέτης της νέας κατάστασης. Ή μάζα των φιλευθέρων άκολουθοΰσε τόν άρχηγό της*. Μόνον Ινα τμήμα τών βενιζελικών δυνάμεων, βπου συμμετείχαν 6 Παπαναστασίου χαΐ ό Παπανδρέου, δέν άκολού- &ησι τίς συμβουλές τοΰ Βενιζέλου. "Ομως ο δτι αύτοί οΐ δημο­κράτες ούτε οΐ κομμουνιστές, πού έπίσης άντέδρασαν βίαια, δέν είχαν τή δύναμη ή άρκετούς όπαδούς για νά έπηρεάσουν τήν πο­ρεία τών γεγονότων.

Ή παλινόρθωση της μοναρχίας άνοιξε τό δρόμο γιά τή δικτα­τορία. Παρά τΙς έλπίδες τοϋ Βενιζέλου, ό Βασιλιάς δέν βοήθησε στή συμφιλίωση τών δύο άντιπάλων παρατάξεων. Είναι άλήθεια 6τι άπέπεμψε τόν πρωθυπουργό Κονδύλη (ό όποιος διοργάνωσε τό νόθο δημοψήφισμα), χορήγησε άμνηστία καί σχημάτισε υπερκομ­ματική κυβέρνηση υπό τόν καθηγητή Δεμερτζή. Δέν κατόρθωσε ωστόσο νά άπαλλαγεϊ άπό τήν κηδεμονία της στρατιωτικής φα­τρίας που τόν βοήθησε νά άνεβεϊ στό θρόνο. 01 γενικές έκλογές (1935) πού άκολούθησαν δέν κατάφεραν νά λύσουν τό πολιτικό πρόβλημα. Κανένα κόμμα δέν κέρδισε τήν άπόλυτη πλειοψηφία καί ή πλειοψηφία στή Βουλή έξαρτιόταν άπό τήν Υποστήριξη τών δεκαπέντε βουλευτών τοΰ Κομμουνιστικού κόμματος. 'Οταν άπο- καλύφθηκε μίαν μυστική συμφωνία μεταξύ κομμουνιστών καί Σο­φού λη, ήγέτη τών Φιλελευθέρων, ό Στρατός ύπό τήν ήγεσία τοΰ Παπάγου διακήρυξε δτι δέν θά άνεχόταν μία κυβέρνηση οί 0703ία θά στηριζόταν στήν ύποστήριξη τών κομμουνιστών. Ό Σο- φούλης υποχώρησε καί υποστήριξε μιά έξωκοινοβουλευτική κυ­βέρνηση ύπΑ τόν Δεμερτζή, (Μάρτιος τοΰ 1936), δπου άντιπρόεδρος καί υπουργός τών Στρατιωτικών ήταν ό στρατηγός Μεταξάς, ήγέτης τοΰ άνεπιτυχοΰς κινήματος τοΰ 1923 καί πολύ γνωστός γιά τΙς όλοκληρωττκές του άντιλήψεις ήδη άπό τό 1915. Στίς 13 Απρι­λίου ό Δεμερτζής πέθανε ξαφνικά καί τόν" άντικατέστησε άμέσως ό Μεταξάς στό πρωθυπουργικό άξίωμα. Όλος σχεδόν ό πολιτικός κόσμος άμφισβήτησε δίχως άποτέλεσμα τήν νομιμότητα τής βασι­λικής άπό φάσης. 01 Λαϊκοί καί οί Φιλελεύθεροι άρχισαν έπιτέ- λους διαπραγματεύσεις, δίχως ωστόσο νά φτάσουν σέ άμεσα άπο- τελέσματα, γιά τό σχηματισμό μιας κυβέρνησης συνασπισμού. Μία παράδοξη σύμπτωση άλλαξε άποφασιστικά τήν εικόνα τής πολιτικής ζωής στήν 'Ελλάδα: μέσα σέ λίγους μήνες πέθαναν & Βενιζέλος, & Τσαλδάρης, ό Κονδύλης καί οί δύο πρώην πρόεδροι τής Δημοκρατίας, Κουντωριώτης καί Ζαίμης, άφήνοντας έλεύθερο τόν πολιτικό στίβο γιά κάθε λογής πολιτικές άναπροσαρμογές.

Κατά μία υπόθεση, πού δέν έπαληθεύεται άπό κανένα έγγραφο έως τώρα, ή 'Αγγλία ευνόησε τήν έκλογή τοΰ Μεταξα, διότι έπρεπε μετά τό θάνατο τοΰ Βενιζέλου νά βρει έναν άλλο νέο Ισχυρή-ίνδρα στήν 'Ελλάδα. Ή έξέλιξη τών γεγονότων έπιταχύνθηκε άπό μία νέα κρίση. Τόν Μάϊο τοΰ 1936 ή άστυνομία κατέστειλε μέ βίαια

μέσα τή γενική έργατική άπεργία στή Θεσσαλονίκη, βπου σκοτώ­θηκαν πάνω άπό 30 έργάτες καί τραυματίστηκαν περισσότεροι άπό 300. Ό Μεταξάς έκμεταλλεύτηκε τήν εύκαιρία: έκατοντάδες ήγέ­τες τών έργατών συνελήφθησαν καί έξορίστηκαν. 01 Λαϊκοί καί οί Φιλελεύθεροι άποφάσισαν νά άντιδράσουν καί στίς 22 Ιουλίου κατέ­ληξαν σέ μιά συμφωνία περί δημιουργίας κυβερνήσεως συνασπι­σμού καί ζήτησαν άπό τόν Βασιλιά νά άπομακρύνει τόν Μεταξα πρός τόν όποιο δισπιστοϋσε τό κοινοβούλιο, θά περίμεναν δμως Ιως τόν ’Οκτώβριο, όπότε θά άναλάμβαναν τήν έξουσία. ’Αλλά ήδη ήταν πολύ άργά. Στις 4 Αύγουστου ό Μεταξάς έπέβαλε στρα­τιωτικό νόμο καί άνέστειλε τή λειτουργία τών κυρίων άρθρων τοϋ συντάγματος. Έτσι ή δικτατορία άντικατέστησε τή μοναρχία ύπό τίς εύλογίες τοϋ Στέμματος.

Ή Αναποφάσιστη πολιτική τών Φιλελευθέρων κατά τήν κρίση τής Παλινόρθωσης εΐχε περιορίσει τή δυνατότητά μιας δυναμικής άντίστασης. 01 περισσότεροι φιλελεύθεροι ήγέτες είχαν έπανει- λημμένως ' έκδηλώσει έμμεσα τήν δυστηστία τους πρός τόν κοινο­βουλευτισμό. *0 Βενιζέλος ζητούσε κυβέρνηση άκομματική* ό Παπαναστασίου ζητοΰσε συλλογική κυβέρνηση καί τάσσονταν, υπέρ μιας τροποποιήσεως τοϋ συντάγματος, ή όποία θά υποχρέωνε τά κόμματα νά συνασπισθοϋν καί νά κυβερνήσουν άπό κοινοϋ τή χώρα. ’Ακόμη καί ό Πλαστήρας, άρχηγός. τής έπανάστασης τοϋ 1922, εΐχε έηαινέσει πολλές φορές τό Ισχυρό καί δυναμικό καθε­στώς τοϋ ΜουσολΙνι. ’Ακόμη καί τόν ’Ιούνιο τοϋ 1936 ό Παστή- ρας—πού διατηρούσε Ισχυρό τό γόητρό του—θεωρούσε ώς καλύ­τερη λύση μιά δικτατορία ύπό τόν Μεταξα. Ό Σοφοκλής Βενι­ζέλος, γιός τοϋ Ελευθερίου Βενιζέλου καί μέλλων πρωθυπουρ­γός, συμφώνησε μέ τόν Μεταξα γιά τήν έπιβολή ένός όλοκλη- ρωτικοϋ καθεστώτος «έπί μίαν μικράν περίοδον».

ΙΥ αύτό δέν είναι έκπληκτικό τό γεγονός δτι οΰτε οί Φιλελεύ­θεροι ούτε οί Λαϊκοί προσπάθησαν νά στρέψουν τή λαϊκή άντί- σταση κατά τού Μεταξα. Οί διαμαρτυρίες απευθύνονταν πρός τόν Βασιλιά, στίς καλές προθέσεις τοϋ όποίου στηρίζονταν οί έλπί- δες γιά τήν άλλαγή τής κατάστασης. Ό θάνατος τοϋ Παπαναστα­σίου (Νοέμβριος 1936) στέρησε άπό τούς Δημοκράτες τόν τελευταίο δυναμικό τους ήγέτη. Μόνον άπό τά μέσα τοϋ 1937 άρχισαν με­ρικοί δημοκρατικοί ήγέτες νά Αντιμετωπίζουν σοβαρά τό ένδεχό- μενο μιας άντίστασης κατά τοϋ Μεταξα. ΤΗταν δμως πλέον πολύ άργά, γιατί ό Μεταξάς εΐχε έξασφαλίσει τήν πλήρη υποστήριξη τοϋ Βασιλιά καί εΐχε διαρθρώσει μιά φασιστική κρατική μηχανή, ή όποία περιόριζε σοβαρά τά δρια τών ένδεχομένων άντιδράσεων.

Έ τσ ι ή μόνη όργανωμένη δύναμη πού προσπάθησε νά άντιδρά- σει κατά της δικτατορίας ήταν τό Κομμουνιστικό Κόμμα. 01 συ­στηματικές δμως διώξεις πού άρχισε νά ύφίσταται άπό τόν Μάρτιο είχαν μειώσει σημαντικά τίς δυνάμεις του. Οί κομμουνιστές, άνί-

34

χάνοι νά κινητοποιήσουν τΙς ύπόλοιπες δημοκρατικές δυνάμεις, δέν -ήταν σέ θέση νά έλπίζουν δτι θά κατάφερναν νά άνατρέψουν τό καθεστώς καί καταδιώκονταν άμείλικτα άπό τήν συνεχώς ένισχυό- μενη μυστική άστυνομία. Κατά τίς έκτιμήσεις τής μεταξικής προπαγάνδά συνολικά συνελήφθησαν καί έκτοπίστικαν 50.000 «κομμουνιστές». Τεσσεράμισυ χρόνια συνεχών διώξ(ων συνέτρι- ψαν ουσιαστικά τΙς παράνομες κομμουνιστικές όργανώσεις. 01 λίγοι πυρήνες πού κατόρθωσαν νά έπιβιώσουν δέν άποτιλοϋσαν κίνδυνο γιά τή δικτατορία. Μόνον μετά τήν ήττα καί τή γερμα­νική κατοχή, πού κατέστρεψε τό μηχανισμό τοϋ Μ έταξα καί μετά τήν άπελευθέρωση τής ήγεσίας τοϋ ΚΚΕ συγκροτήθηκε ταχύτατα καί πάλι μία σημαντική όργάνωση. Πρός τό παρόν βσοι παρέμειναν έλεύθεροι ήταν άναγκασμένοι νά κρύβονται- καί νά άδρανοϋν. ’Εξουδετερώθηκε κάθε δύναμη πού θά μπορούσε νά δράσει άποτελεσματικά. *0 «Τρίτος 'Ελληνικός Πολιτισμός» έμελλε νά άντέξει.

Τό κράτος τοϋ Μεταξα ήταν κατ’ έξοχήν άστυνομικό. Ό δι­κτάτορας δέν άσκοϋσε πλήρη έλεγχο στίς ένοπλες δυνάμεις, οί όποιες στό σύνολο τους έμειναν πιστές στό Βασιλιά καί Αναδιορ­γάνωσε πλήρως τήν διάρθρωση τής άστυνομίας καί τών ύπηρεσιών -Ασφαλείας σύμφωνα μέ τά φασιστικά πρότυπα. 01 έμπιστοί του κατέκλυσαν τΙς δημόσιες υπηρεσίες. ’Επέβαλε αυστηρή λογοκρ^ σία στόν τύπο καΓ βύθισε τή χώρα σέ έναν πρωτοφανή σκοταδι­σμό*. Μέ τή δημιουργία στρατοπέδων συγκέντρωσης, μέ βασανι­στήρια, μέ τήν κατάργηση τών πολιτικών έλευθεριών, θέτοντας έκτός νόμου τΙς έργατικές ένώσεις, διαλύοντας τούς Αγροτικούς συνεταιρισμούς, διώκοντας συστηματικά καί φυλακίζοντας τούς διαφωνοϋντες, ό Μεταξάς κατάφερε νά φιμώσει τήν άντιπολίτευση.

Ή έσωτερική πολιτική τοϋ Μεταξα ήταν έντελώς άσυνάρτη- τη. Ή άλλοπρόσαλλη δημαγωγία του περιελάμβανε (να σύνολο μετριοπαθών σοσιαλιστικών θέσεων, ηθικολογίας καί καθαρά όλοκληρωτικών στοιχείων. Στό «Σχέδιο δι* ένα καθεστώς» γρά­φει:

« Δύο σημαντικά ζητήματα:I Μορφή τής κοινωνίας. Εργατική κοινωνία. Κανείς Έλλην

δέν έπιτρέπεται νά μένη άργός. 01 μή έργαζόμενοι ol όποιοι ζοϋν άπό είσοδήματα θά στερηθούν των πολιτικών τους δικαιωμάτων. Ό άστικός κώδιξ θά τούς θέση ύπό κηδεμονίαν. Ή πνευματική έργασία άποτελεϊ έργασίαν. Πρέπει νά έργάζωνται ίλοι.-’Εκτός τών άνευ άπασχολήσεως, τών ήλικιωμένων, τών άσθενών.

II ’Ιδιοκτησία. Θά Θεωρείται ώς κοινωνική λειτουργία... Ή ιδιοκτησία καί ή έλευθερία τών περιουσιών διατηρούνται, θά χρη- σιμοποιηθοϋν δμως άναγκαστικώς διά τό καλόν τοϋ συνόλου. ' Η Πολιτεία συνεπώς δύναται νά άφαιρέση περιουσίας αί όποϊαι δέν διατίθενται διά τό καλόν τοϋ συνόλου ».

35

Στον αλλοπρόσαλλο αύτό λαϊκισμό προστίθεται ενας χονδροει­δής σωβινισμός:

«Ποιοι οί σκοποί τής όργανώσεως; Βασιλεύς! Βασιλεύς! ΙΙα- τρίς! θρησκεία! Οικογένεια! Ή άναγέννησις τής Ήλλάδος καί το Καθεστώς τής 4ης Αύγουστου! Τό τελευταίο τό υπογραμμίζω διότι άποτελεϊ τήν έγγύησιν, τόν άγρυπνο φύλακα τών υπολοίπων. "Οταν δέν υπήρχε, όταν δέν είχαμε τό καθεστώς τής 4ης Λύγού- στου είδατε εις ποια βάραθρα έκύλησαν ή Μοναρχία, ή θρησκεία, ή ΙΙατρίς, ή Οικογένεια, όλα!»

ΙΙαρά τή δημαγωγία του ο Μεταξάς δέν κατόρθωσε νά επιλύ­σει τά φλέγοντα προβλήματα τής χώρας. ΙΙροσπάθησε νά προωθή­σει μιά σειρά μέτρων πού εγκαινίασαν οί Φιλελεύθεροι γιά τήν βελτίωση τών συνθηκών ζωής τής έργατικής καί τής άγροτικής τάξης. ’Λπέτυχε όμως οίκτρά. Άφοΰ απαγόρευσε τήν ελεύθερη έκφραση τοϋ συνδικαλιστικού κινήματος, ύψωσε τά κατώτατα ήμε- ρομίσθια, έπέβαλε τήν εργάσιμη ήμέρα τών οκτώ ώρών, έδωσε στους έργαζομένους δικαίωμα άδειας δύο εβδομάδων τό χρόνο καί υιοθέτησε διάφορα άλλα μέτρα ύπέρ τής έργατικής τάξης —πρός τά όποια όμως δέν συμμορφώθηκαν ποτέ οί εργοδότες. Ή Απα­γόρευση τών απεργιών καθιστούσε άδύνατη κάθε αποτελεσματική διαμαρτυρία καί, καθώς αύξανόταν ή έξάρτηση τού καθεστώτος άπό τό βιομηχανικό κεφάλαιο, ό Μεταξάς δέν διέθετε πλέον τά όπλα πού πιθανότατα είχε τήν πρόθεση, στήν άρχή τουλάχιστον, νά χρησιμοποιήσει.

Οί έργοδότες ώφελήθηκαν όντως άπό τόν Μεταξα. 'Αν καί όξύνθηκαν οί συμφυείς αδυναμίες στή δομή τής έλληνικής βιομη­χανία;. τά ιδιωτικά κέρδη εφτασαν σέ μέγιστα ύψη. 'Η άνοδος τών μισθών ισοσκελίστηκε μέ τήν πτώση τής άξίας τού χρήματος, ένώ ή αναπροσαρμογή τής φορολογικής νομοθεσίας εύνοοϋσε τίς πλουσιότερες τάξεις. Οί έμμεσοι φόροι κάλυπταν τό 79 % τών δημοσίων έσόδων καί οί άμεσοι φόροι συχνά δέν έξοφλοϋνταν λό- γω τής διαφθοράς πού έπικρατοΰσε στίς διοικητικές υπηρεσίες. Υπολογίζεται ότι κατά τήν περίοδο αύτή τά έτήσια κέρδη έφθα- σαν στό ρεκόρ τών 25 % έπί τού καταβαλλομένου κεφαλαίου (Λι- ναρδάτου: Ή τετάρτη Αύγούστου σελ. 128).

ΊΙ δικτατορία δέν κατάφερενά έξασφαλίσει τή λαϊκή ύποστή- ριξη. Οί έργάτες τών πόλεων, ή μεσαία τάξη καί οί άγρότες, πού πίστευε νά κατακτήσει ό Μεταξάς μέ τή δημαγωγία του, άρχισαν νά διατυπώνουν άπροκάλυπτα τήν δυσαρέσκειά τους κατά τοϋ κα­θεστώτος. ΊΙ άνιση κατανομή τού εισοδήματος ήταν πλέον αφό­ρητη7. Οί προσδοκίες γιά μιά βελτίωση τών συνθηκών στίς κατώ­τερες τάξεις διαλύθηκαν πλήρως καί τό 1940 μόνον τό μεγάλο κε­φάλαιο τοϋ εσωτερικού καί τού εξωτερικού υποστήριζε τή δικτα­τορία.

Ώς έπίσημο δόγμα επιβλήθηκε πολύ σύντομα μία φασιστική

3t;

Ιδεολογία πού κολάκευε τόν έθνικιστικό σωβινισμέ τής μικροα­στικής τάξης στήν όποία άνήκε καί 6 Μεταξάς.

' Η προπαγάνδα του έκήρυττε τήν Fûhrerprinzip τοϋ άλάθη- του άρχηγοΰ. Στήν προκειμένη δμως περίπτωση άρχηγός ήταν κά­ποιος πού σέ είκοσι χρόνια ένεργοΰ πολιτικής ζωής δέν κατάφερε νά συγκινήσει τή φαντασία τοϋ λαοΰ καί παρέμεινε ήγέτης μιας άσήμαντης κοινοβουλευτικής Ομάδας. Τό καθεστώς τοϋ Μεταξα χρησιμοποίησε τό κλασικό Οπλοστάσιο τών Ολοκληρωτικών κυ­βερνήσεων. "Ενας τεράστιος προπαγανδιστικός μηχανισμός—Ορ­γανώσεις νεολαίας, ραδιόφωνο, τύπος καί έντυπωσιακοί δημόσιοι έορτασμοί—ύμνοΰσαν τις άρετές τοΰ «Τρίτου 'Ελληνικοΰ Πολι- τισμοΰ» καί τοΰ άρχηγοΰ του. ' Η συγκεντρωτική διοικητική έξου­σία καί οί παραστρατιωτικές όργανώσεις δημιούργησαν τις βά­σεις τών Ισχυρών κινήσεων τής άκρας δεξιάς οί όποιες έπαιξαν αργότερα σημαντικόν ρόλο.

Ό ϊδιος ό Μεταξάς δίδει τόν καλύτερο άπολογισμό τοΰ κα­θεστώτος:

«Ή Ελλάς ίγινε άπό τής 4ης Λύγούστου Κράτος άντικομμου- νιστικό, Κράτος άντικοινοβουλευτικό, Κράτος Ολοκληρωτικό, Κρά­τος μέ βάσι άγροτική καί εργατική, καί κατά συνέπεια άντιπλου- τοκρατικό. Δέν είχε βέβαια κόμμα Ιδιαίτερο νά κυβερνά. ’Αλλά κόμ­μα ήταν 6λος ό Λαός, έκτός άπό τούς άδιόρθωτους κομμουνιστές καί τούς άντιδραστικούς παλαιοκομματικούς. Επομένως, άν ό Χί- τλερ καί ό Μουσολίνι άγωνίζονταν πραγματικά γιά τήν Ιδεολογία πού υψώσανε γιά σημαία, έπρεπε νά ύποστηρίζουν παντοΰ τήν Ε λ­λάδα μέ 6λη τους τή δύναμη. ’Ακόμα καί νά άνέχονταν, άν τά άμε­σα συμφέροντα ή καί ή άνάγκη άπό τή γεωγραφική της θέση έφερ­νε τήν 'Ελλάδα κοντά στήν ’Αγγλία. Λοιπόν, τό έναντίον, ή 'Ελ­λάδα έμεινε μακριά άπό τήν ’Αγγλία. ’Εκτός άπό τήν άπαραίτητη καί άπλώς άναγκαία φιλική σχέση ή 'Ελλάδα καμμιά βοήθεια ουτε έδωσε ούτε ύπεσχέθη στήν ’Αγγλία».

Ή όμιλία αύτή, πού έξεφώνησε ό Μεταξάς τήν παραμονή τής έπίθεσης τών Γερμανών κατά τής 'Ελλάδας, δείχνει τήν βαθιά ιδεολογική συγγένεια τοΰ "Ελληνα δικτάτορα μέ τόν φασισμό καί τόν ναζισμό. Οί πιέσεις όμως τοΰ Γεωργίου καί κυρίως ή οικονο­μική έξάρτηση τής ‘Ελλάδας άπό τήν Βρεττανία δέν έπέτρεπε τήν άνοικτή προσχώρηση τής χώρας στίς δυνάμεις τοΰ "Αξονα καί ό Μεταξάς άναγκάστηκε νά ένδώσει στίς άπαιτήσεις τών Βρετανών. "Εκλεισε συμφωνία γιά τήν αύξηση τών τόκων πού θά πλήρωνε τό 'Ελληνικό δημόσιο στούς Βρετανούς πιστωτές του (ύστερα άπό προσωπική παρέμβαση τοΰ Γεωργίου) καί παραχώρησε άπίστευτα προνόμοια στίς βρετανικές έταιρίες πού λειτουργοΰσαν στήν 'Ελ­λάδα. "Οπως εϊπε καί ό Ιδιος ό Μεταξάς:

«Θέλω νά σάς είπω δμως γενικώς διά τάς δυσχερείας, τάς ο­ποίος λέγουν 6τι συναντοϋν έδώ αί άγγλικαί επιχειρήσεις, δτι νομί­

37

ζω βτι είναι μάλλον φανταστικαί αί δυσχέρειαι αύται, διότι πραγμα­τικών δύναται νά εϊπη κανείς 8τι αί μόναι προνομιακαί έπιχειρή- σεις έν 'Ελλάδι είναι at Άγγλικαί... Δύναμαι δμως νά σάς δια- βεβαιώσω βτι πολλάκις καί οΐ έδώ έρχόμενοι, δπως συζητήσωμεν άγγλικάς υποθέσεις,Άγγλοι διαπνέονται άπό Ενα αίσθημα Ιδιαίτερον δταν Ερχονται εις τήν ’Ελλάδα, τό όποιον δέν Εχουν δταν μεταβαί­νουν διά νά συζητήσουν είς τήν Τουρκίαν ή τήν Γιουγκοσλαβίαν καί διά τοΰτο αί έκεΐ υποθέσεις των λύονται πολλάκις πρός τό συμφέρον αύτών τών χωρών μάλλον καί ούχί τών Άγγλων έπιχει- ρηματιών».

Ά ν δμως τό βρετανικό κεφάλαιο έξασφάλισε σημαντικά προ­νόμια στήν 'Ελλάδα ή Γερμανία έξακολουθοϋσε νά άπορροφά τις βασικές έλληνικές έξαγωγές. Ή τιμές πού προσέφερε ή Αγγλία ήταν πολύ χαμηλές σέ σύγκριση μέ τίς τιμές πού προσέφερε ή Γερ­μανία, ή όποία προσπαθούσε νά άποκτήσει πολιτικό Ελεγχο έπί τών Βαλκανίων. Ή γερμανική κυβέρνηση Εδωσε Ενα ύψηλό δάνειο μέ εύνοΐκούς δρους, ένώ ό Goebbele, ό Schacht καί ό von Schi- rach έπισκέφθηκαν τήν 'Ελλάδα δπου τούς ύποδέχτηκαν κατά τρόπο μυθικό. Ή διπλή οικονομική έξάρτηση της χώρας, τήν έπο­χή πού οί διεθνείς συνθήκες όδηγοϋσαν σέ μία νέα κρίση, δημιούρ­γησε Εντονες άντιθέσεις μεταξύ τών συνεργατών τοϋ Μεταξα. Γι’ αύτό δταν ξέσπασε ό Β' Παγκόσμιος Πόλεμος ό Μεταξάς θέλησε νά άκολουθήσει πολιτική ουδετερότητας. Άλλά οί άντιθέσεις μετα­ξύ τών Άγγλοφίλων καί Γερμανοφίλων συνεργατών του λύθηκαν μέ τρόπο πού εύνοοΰσε τά άγγλικά συμφέροντα. Ό βασιλιάς δια­τηρούσε τόν Ελεγχο έπί τοϋ στρατεύματος καί κατά συνέπεια μπο­ρούσε νά καθορίσει τήν έξωτερική πολιτική τής χώρας. Τις παρα­μονές τοϋ πολέμου Εγιναν έκκαθαρίσεις στό έπιτελεΐο τοϋ στρατοΰ, άποστρατεύθηκαν μερικοί άξιωματικοί μέ άμφίβολα αισθήματα πρός τήν Βρετανία καί ό στρατηγός Παπάγος, Εμπιστος τοϋ Γεωργίου καί τών Άγγλων, παρέμείνε Αρχηγός τοϋ Επιτελείου.

Ή αύξανομένη Ιταλική άπειλή καί ή απαίτηση τοϋ Χίτλερ νά παραιτηθεί ό βασιλιάς Γεώργιος έπιτάχυνε τήν λήψη άποφάσεων. Ό Μεταξάς Επρεπε άναγκαστικά πλέον νά ταχθεί μέ τό μέρος τής Αγγλίας. Αργότερα ύπογράφτηκε μιά συμφωνία μεταξύ έλληνικοϋ καί βρετανικοϋ έπιτελείου. Ή άναγκαιότητα όδήγησε τήν 'Ελλά­δα στό πλευρό τών δημοκρατικών δυνάμεων.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ (1940-44)

Ή κατάχτηση της ’Αλβανίας άπό τόν Μουσολίνι (’Απρίλιος 1939) μετέφερε τήν Ευρωπαϊκή κρίση καί στα Βαλκάνια. Ή 'Ελ­λάδα δέν μπορούσε νά έλπίζει δτι θά έμενε ίξω άπό τήν συμπλοκή που προφανώς θά ξεσποϋσε. 'Η συνθήκη τοϋ Montreux (1936) είχε σταθεροποιήσει τΙς σχέσεις της 'Ελλάδας μέ τήν Τουρκία. Στά βόρεια σύνορα δμως οΐ έχθρικές διαθέσεις τών Ιταλών καί τών Βουλγάρων άποτελοΰσαν μόνιμη Απειλή. Ό Μεταξάς είχε ήδη ένισχύσει, όσο ήταν δυνατό, τίς ϊνοπλες δυνάμεις ένώ παράλλη­λα ένεργοϋσε μέ πολύ μεγάλη φρόνηση γιά νά μήν έμπλακεΐ στόν πόλεμο. Έφθασε ώς τό σημείο νά καθησυχάζει τίς δυνάμεις τοϋ Άξονα καί δέν κατηγόρησε τήν ’Ιταλία, δταν στίς 15 Αύγούστου τυΰ 1940 ίνα ιταλικό υποβρύχιο τορπίλισε ϊνα έλληνικό Θωρηκτό στό λιμάνι της Τήνου. Τοϋ κάκου δμως. Στίς. 28 ’Οκτωβρίου ό ΜουσολΙνι έπέδωσε τελεσίγραφο στήν έλληνική κυβέρνηση καί δίχως νά περιμένει άπάντηση διέταξε τά στρατεύματά του νά παραβιάσουν τά άλβανικά σύνορα. 'Η 'Ελλάδα Εμπαινε πλέον στόν Β' Παγκόσμιο Πόλεμο.

Παρά τίς προβλέψεις, χάρη στόν δυναμισμό τοϋ στρατού καί τήν όμόφωνη λαϊκή υποστήριξη, ή Ελλάδα κέρδισε τήν πρώτη νί­κη κατά τοϋ “Αξονα. "Οχι μόνον Αντιμετώπισε μέ έπιτυχία τήν Ιταλική έπΙΘεση άλλά ύστερα άπό δυναμικές άντεπιθέσεις Ανάγκα­σε τά Ιταλικά στρατεύματα νά υποχωρήσουν. "Ως τό τέλος τοϋ χρό­νου τά έλληνικά σύνορα προχώρησαν 60 χιλιόμετρα μέσα στά Αλβανικά έδάφη. Δέκα Ιξι έλληνικές μεραρχίες καθήλωσαν 27 Ιτα­λικές, πού υπερείχαν συντριπτικά σέ έφόδια, σέ πυροβολικό καί σέ άεροπορική υποστήριξη.

Ό ήρωΐσμός καί τό σθένος τοϋ Έλληνικοΰ στρατοΰ δέν άρκοΰσαν γιά τήν Αντιμετώπιση τής γερμανικής έπίθεσης. Μετά τήν κατάρρευση της Γιουγκοσλαβίας, στίς 6 Απριλίου 1941, οί Γερμανοί σοναπκουρούμενοι άπό τούς Βουλγάρους συμμάχους τους, έπιτέθηκαν άπό τήν έλληνοβουλγαρική μεθόριο. Ό έλ- ληνικός στρατός, μέ τή βοήθεια έλαχίστων Βρετανικών καί Νεο- ζηλα νδ ικώ ν στρατευμάτων, δέν ήταν δυνατό νά άντισταθεΐ έπί πολύ στήν πλημμυρίδα τής Βέρμαχτ. 01 Γερμανοί είχαν Αρχίσει ήδη νά διασπούν τις έλληνικές γραμμές, δταν ό Στρατηγός Τσολά-

κογλου, μέλλων Κουΐσλιγκ πρωθυπουργός, παραδόθηκ*, στίς 23 ’Απριλίου1. *0 Βασιλιάς καί ή Κυβέρνηση έγκατέλειψαν τή χώρα καί στίς 27 ’Απριλίου ή Βέρμαχτ μπήκε στήν ’Αθήνα. Ό Μεταξάς «Ιχε τήν καλή τύχη νά μή δει τό τέλος. Εϊχε πεθάνει λίγες βδομά­δες πρίν τήν Γερμανική είσβολή, ένώ γιά πρώτη φορά άπίέκτησε κάποια δημοτικότητα, χάρη στίς νίκες τοϋ ’Αλβανικού μετώπου. Εκτός άπό τήν Κρήτη 8λη ή χώρα περιήλθε στήν έξουσία τοΰ "Αξονα. Ή δικτατορία άντικαταστάθηκε άπό μιά άσυγκρίτως πιό όδυνηρή ξένη κατοχή.

Μετά τήν κατάληψη τής Κρήτης (Μάϊος 1941) ίλη ή έλληνική έπικράτεια είχε πλέον ύποκύψει στίς δυνάμεις τοΰ Άξονα. Ή ’Ιτα­λία πήρε έπισήμως τά νησιά τοΰ ’Ιονίου, ή άνατολική Μακεδονία καί ή Θράκη δόθηκαν στή Βουλγαρία, ένώ ή υπόλοιπη χώρα χωρί­στηκε σέ ζώνες Γερμανικής, ’Ιταλικής καί Βουλγαρικής κατοχής.

Ή κατάσταση τών προσαρτηθέντων καί τών κατεχομένων περι­οχών έγινε πολύ σύντομα άφόρητη. Οί δυνάμεις κατοχής άδιαφοροΰ- σαν γιά τήν διάρθρωση τής έλληνικής οίκονομίας. Άφοΰ δέν ύπήρ- χαν σημαντικά έργοστάσια πού θά βοηθοΰσαν στήν κατασκευή πολεμικών ειδών, ή κατάρρευση τής οίκονομίας τής χώρας δέν ένδιέφερε διόλου τούς κατακτητές. 'Η Ελλάδα άναγκάστηκε νά πληρώσει κολοσσιαία ποσά ώς «έξοδα κατοχής». ’Επί πλέον 6λες οί πλουτοπαραγωγικές πηγές τής χώρας πέρασαν στούς κατακτη­τές, οί όποιοι έθεσαν στήν κυκλοφορία ένα Ιδιαίτερο χαρτονόμισμα κατοχής πού έξέδιδαν έλεύθερα καί άπεριόριστα οί στρατιωτικές μονάδες «άνάλογα με τις έκάστοτε άνάγκες τους». Τό γεγονός αύτό είχε ώς συνέπεια τήν άμεση κατάρρευση τοΰ νομισμα-ακοΰ συ­στήματος. Τό έξωτερικό έμπόριο σταμάτησε έντελώς* πράγμα πού εϊχε τραγικές συνέπειες γιά ένα έθνος πού είσήγαγε μεγάλες πο­σότητες τροφίμων. Φυσικά τά τρόφιμα έξαφανίστηκαν σέ λίγες μέρες καί σέ λίγες βδομάδες έμφανίστηκε ή μαύρη άγορά. Πολύ σύντομα ό άστικός πληθυσμός άντιμετώπισε έλλειψη τροφίμων καί στό τέλος τοΰ χρόνου άρχισε ή πείνα. Κατά τή διάρκεια τοΰ τραγικοΰ χειμώνα 1941-42, πέθαναν περίπου 300.000 άτομα.Προ­φανώς ό τρόμος τής πείνας σέ συνδυασμό μέ τις ωμότητες τών δυ­νάμεων κατοχής άτσάλωσε τή θέληση τοΰ έλληνικοΰ λαοΰ περισ­σότερο άπό τήν ήττα καί τήν ξένη κατοχή. Αύτή ή κατάσταση ώθοΰσε τό λαό πρός τόν άγώνα καί δχι πρός τήν παθητικότητα. Γιά νά έπιζήσει έπρεπε νά άντισταθεΐ. Γιά άλλη μιά φορά τό πρό­βλημα ήταν ή όργάνωση καί ή ήγεσία.

Ή έξόριστη έλληνική κυβέρνηση ήταν έντελώς άποκομμένη άπό τή χώρα. Ή πλήρης έλλειψη έπικοινωνίας όδήγησε σταδιακά στή δημιουργία δύο Ελλάδων, μέ έντελώς διαφορετικές φιλοδοξίες, στόχους καί διάρθρωση. ’Από τό 1941 ώς τό 1944 οί ύπουργοί τοΰ Γεωργίου Β', ένισχυόμενοι ένίοτε άπό νέες πολιτικές προσωπικό­τητες πού κατάφερναν νά δραπετεύσουν άπό τήν 'Ελλάδα, ζοΰσαν

40

καί δροϋσαν στόν μικρό τους κόσμο, πού ήταν κυρίως ένα σύμβολο στό όποιο μπορούσαν νά προσκολληθοϋν.Άκόμη καί ot έλληνικές ένοπλες δυνάμεις της Μέσης ’Ανατολής ύπηρετοϋσαν στό στρατί τών συμμάχων. Έτσι ή δύναμη τής κυβέρνησης ήταν καθαρά θεω­ρητική καί τό κύρος της στήν Ελλάδα πολύ περιορισμένο, (κυ­ρίως λόγω τοϋ ρόλου πού έπαιξε ό Γεώργιος κατά τήν δικτατορία τοϋ Μεταξα) άν καί έγκατέλειπε προοδευτικά τα φασιστικά της γνωρίσματα. Οί άνίσχυροι πολιτικοί πού συμμετείχαν σ’ αυτήν, λείψανα τοϋ προ-μεταξικοΰ πολιτικοΰ κό.σμου, προκαλοΰσαν τήν άδιαφορία, άν δχι τή δυσπιστία, τοϋ λαοϋ.

Νέα κέντρα ισχύος, νέοι ήγέτες, νέα μαζικά κινήματα καί νέες πολιτικές έπιδιώξεις χρειάζονταν γιά τόν άγώνα πού θα άρχιζε σέ λίγο καί ή έξόριστη κυβέρνηση δέν μπορούσε νά καλύψει τίς άνά- γκες αύτές. Ή Ελλάδα τοϋ 1940 ήταν κατά τήν άντίληψη καί τήν πρακτική της κυβέρνησης πλησιέστερα πρός τήν έποχή τοϋ 1920 παρά πρός τό 1942. Έ πί πλέον οί περισσότεροι άπό τούς παλαιούς πολιτικούς —οΐ όποιοι δέν έμφανίστηκαν στό προσκήνιο μετά τό 1936—ήταν πολύ διατακτικοί, ή πολύ δειλοί, γιά νά άναλάβουν τήν πρωτοβουλία μιας παράνομης αναδιοργάνωσης τών έθνικών δυνά­μεων. Κάτω άπό τίς συνθήκες αύτές ήταν πολύ φυσικό νά παρέμβει τό Κομμουνιστικό Κόμμα γιά νά καλύψει τό κενό. 01 περισσότεροι πολιτικοί ήγέτες τοϋ ΚΚΕ κατόρθωσαν νά δραπετεύσουν μετά τήν κατάρρευση τοϋ καθεστώτος τοϋ Μεταξα, καί ή άντιστασιακή τους διάθεση καί αυτοθυσία ταίριαζε μέ τήν μαχητική διάθεση πού δημι­ούργησε ή Γερμανική εισβολή στόν έλληνικό λαό. Ή όργανωτική τους πείρα γιά παράνομη δουλειά, ή άπλή στάση τους πρός τούς απλούς άνθροώπους, ή γλώσσα πού χρησιμοποιούσαν ήταν σπου­δαία δπλα γιά τόν άγώνα πού άρχισε δταν οί κομμουνιστές σχημά­τισαν τούς πρώτους πυρήνες της άντίστασης. "Ηδη άπό τόν ’Ιού­λιο τοϋ 1941 οι παρτιζάνοι τοϋ Τίτο είχαν άρχίσει τήν δυναμική τους άντίσταση καί τά νέα κυκλοφορούσαν πολύ γρήγορα στόν βαλκανικό χώρο.

"Ετσι άπό τίς άρχές τοϋ 1942 ή άντίσταση άρχισε νά άπο- κτά μαζική μορφή. ’Από δλες τίς κατεχόμενες χώρες της Εύρώπης μόνον στήν 'Ελλάδα καί στήν Γιουγκοσλαβία ή άντίσταση είχε χαρακτήρα καθολικής λαϊκής έκρηξης, ή όποία όδήγησε σταδιακά στήν άμεση άντιμετώπιση τοϋ έχθροϋ μέ ένοπλες δυνάμεις· 01 ψη­λές καί ούσιαστικά άπρόσιτες έλληνικές όροσειρές έπέτρεπαν στά σώματα τών άνταρτών νά έξορμοϋν άπό άσφαλεΐς βάσεις.

Ή πρώτη άντιστασιακή όργάνωση ιδρύθηκε στις 28 Σεπτεμ­βρίου 1941 δταν τό Κομμουνιστικό Κόμμα (ΚΚΕ), μέ τή σύμπρα­ξη διαφόρων μικροτέρων κομμάτων, ίδρυσε τό ’Εθνικό ’Απελευθε­ρωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ) ύπό τήν καθοδήγηση τοϋ όποιου Ιδρύθηκε ό 'Ελληνικός Λαϊκός ’Απελευθερωτικός Στρατός (ΕΛΑΣ). Στόχοι τοϋ ΕΑΜ δπως γράφει τό· καταστατικό του* ήταν ή άντίσταση

41

κατά τών καταχτητών καί ή έπιβολή ένός νέου δημοκρατικοί καθεστώτος βτή χώρα μετά τό τέλος τοϋ πολέμου. Ή συντρι- πτιχή πλειοψηφία τοϋ έλληνικοϋ λαοϋ συμφωνούσε άπολύτως μέ τούς δύο αύτούς στόχους.

’Εάν οΐ Κομμουνιστές, πού άποτελοϋσαν τήν ήγεσία τοϋ ΕΑΜ είχαν άλλους στόχους, γεγονός είνα βτι ή έγκαθίδρυση τοϋ σοσιαλισμοϋ δέν άποτελοϋσε μία άπό τΙς άμεσες έπιδιώξεις τους. Σέ ίλη τή διάρκεια τής κατοχής, άχόμη καί κατά τόν δραματικό έμφύλιο πόλεμο, τό ΕΑΜ δέν άπομακρύνθηκε άπό τήν έπίσημη γραμμή τοϋ καταστατικού του. Όσαν άφορά στήν πολιτική γραμμή πού διατυπώνεται στό καταστατικό, διαπιστώνουμε τήν ύπαρξη μιας ουσιαστικής διαφοράς μεταξύ τών θέσεων τοϋ ΕΑΜ καί τών άλλων όργανώσεων πού έμφανίστηκαν σταδιακά. *0 ΕΔΕΣ καί ή ΕΚΚΑ, οί σημαντικότερες άπό τίς άλλες όργανώσεις, Ιδρύθηκαν άπό άξιωματικούς τοϋ Έλληνικοϋ Στρατοϋ, μέ γνωστά δημοκρα­τικά καί άντιβασιλικά αισθήματα. Τό προπύργιο τοϋ ΕΔΕΣ στήν Ήπειρο καί οί περιοχές γύρω άπό τόν Παρνασσό πού ήλεγχε ή ΕΚΚΑ ήταν άπλώς βάσεις στρατιωτικών έπιχειρήσεων. Τό ΕΑΜ 2μως κυριαρχούσε στό μεγαλύτερο μέρος της υπαίθρου δίχως νά έχει ούσιαστικούς άντιπάλους. Στά βουνά δημιουργήθηκε Ινα έλεύ- θερο'κράτος μέ τήν πλήρη συμπαράσταση τών χωρικών, πού ξέ­βρασαν τήν παραδοσιακή τους άδιαφορία καί άρχισαν σταδιακά νά συμμετέχουν πρόθυμα στόν κοινό άγώνα. Άρχισαν νά λειτουρ­γούν σύγχρονοι καί άποτελεσματικοί θεσμοί σέ περιοχές όπου, λίγους μήνες πιό πριν, ή οικονομία ήταν ούσιαστικά αυτάρκης καί ίπου ή κοινωνική διάρθρωση παρέμενε σέ μεγάλο βαθμό πατριαρ­χική καί πρωτόγονη. Κατά τόν C.M. Woodhouse, πράκτορα τών Βρετανών πού έπεσε στήν Ελλάδα μέ άλεξίπτωτο καί είχε ώς βα­σική άποστολή τήν πολιτική διάσπαση τοϋ ΕΑΜ. :

«Τό ΕΑΜ άποκτώντας τόν έλεγχο σέ ίλη σχεδόν τήν ύπαιθρο, έκτός άπό τις βασικές συγκοινωνιακές άρτηρίες πού χρησιμοποι­ούσαν οι Γερμανοί, πρόσφερε στούς άγρότες άγνωστες έως τότε δυνατότητες. Ποτέ έως τότε, ή άκόμη καί μετά τήν άπελευθέρωση δέν ήταν τόσο Ικανοποιητικά τά μίέσα έπικοινωνίας —τηλέφωνο, άσύρματος—στίς όρεινές περιοχές. Τό ΕΑΜ έπισκεύασε καί χρησι­μοποιούσε τούς αύτοκινητόδρομους... Τά άγαθά τοϋ πολιτισμοϋ έφτασαν γιά πρώτη φορά στά βουνά. Άρχισαν πάλι νά λειτουργούν τά σχολεία, ή τοπική διοίκηση, τά δικαστήρια καί οι κοινωνικές υπηρεσίες πού είχαν κλείσει μέ τήν έναρξη τοϋ πολέμου. Γιά πρώτη φορά -άρχισαν να λειτουγοϋν θέατρα, έργοστάσια, καί νά πραγματοποιούνται συνελεύσεις. Ή κοινωνική ζωή όργανώθηκε καταργώντας τόν παραδοσιακό άτομικισμό τοϋ έλληνα άγρότη: *Η ΕΠΟΝ προσηλύτισε τό παιδί του* ή Ε.Α. έπίταξε τήν κλώσσα του, τό ΕΛΑΝ (ναυτικό τοϋ ΕΑΜ) έπίταξε τό καΐκι του. Προχωρώντας πολύ πιό μπροστά άπό τίς μικρότερες όρ-

42

γανώσεις, τό ΕΑΜ-ΕΛΑΣ έβαζε τις βάσεις ένός Οργανωμέ­νου κράτους στά 'Ελληνικά βουνά, πράγμα πού είχαν παραλεί- ψει αί έλληνικές κυβερνήσεις».

(The Apple of Discord, pp. 146-7).

43

Δέν λειτουργούσαν Ομως άποτελεσματικά μόνον οί δημόσιες δπηρεσίες. 01 'Ελληνες άγρότες διαμόρφωναν, μία νέα πολιτική συνείδηση χάρη στήν δημιουργία δημοκρατικών συνθηκών πού έδιναν γιά πρώτη φορά τή δυνατότητα στύν έλληνικό λαό νά άπο- φασίζει γιά τήν τύχη του. Ό «Κώδικας Αύτοδιοίκησης καί Λαϊκής Δικαιοσύνης» πού δημοσίευσε ό ΕΛΑΣ τό Δεκέμβριο τοϋ 1943 ήταν ή πρώτη προσπάθεια νά διοχετευθοΰν πραγματικά δημο­κρατικές άρχές στήν έλληνική ύπαιθρο. Ή διάρθρωση της ισχύος καί ή άντιπροσώπευση κατευθύνονταν πρός τά άνω καί τά έλεύ- θερα έκλεγμένα μέλη συγκροτούσαν τά διοικητικά σώματα σέ κοινωνικό, σέ έπαρχιακό καί σέ περιφεριακό έπίπεδο. Δικαιοσύνη άπένεμαν έκλεγμένοι δικαστές καί άρχισε νά Ισχύει νέος ποινικός καί άστικός κώδικας, συντεταγμένος σύμφωνα μέ τις παραδόσεις τοϋ όρεσείβιου λαοϋ τής 'Ελλάδας.

Όμως παρά τόν κοινωνικό προσανατολισμό τοΰ ΕΑΜ οΐ με­ταρρυθμίσεις πού περιγράψαμε διαγραμματικά προηγουμένως ήταν ριζοσπαστικές μόνον στό βαθμό πού έπεδίωκαν νά δημιουργήσουν μιά θέση στήν κοινωνία γιά τούς χωρικούς. ’Αξιοσημείωτο είναι 6τι τό ΕΑΜ δέν υιοθέτησε μέτρα γιά μιά όποιαδήποτε μελλοντική άνακατανομή ή κολεκτιβοποίηση τής γής. Ή άγροτική μεταρρύ­θμιση, πού άρχισαν νά έφαρμόζουν οί κυβερνήσεις τών Φιλελευθέ­ρων κατά τις δεκαετίες τοΰ ’20 καί τοΰ ’30, Ολοκληρώθηκε άπό τήν κυβέρνηση τοΰ Μεταξά καί ή μικρή ιδιοκτησία πού κυριαρχοΰ- σε στήν έλληνική ύπαιθρο άποτελοϋσε σημαντική κατάκτηση γιά τήν πλειοψηφία τών άγροτών. ’Επειδή ό άριθμός τών άκτημόνων έργατών γής ήταν μικρός δέν δημιουργήθηκε μιά χωριστή τάξη άγροτικοΰ προλεταριάτου. Τέλος, τά μειονεκτήματα πού είχε τό σύστημα τών έγκατεσπαρμένων μικρών άγροτικών μονάδων δέν είχαν άποτελέσει άκόμη άλυτα προβλήματα. Μία παράγραφος άπό τόν Κώδικα Αύτοδιοίκησης γράφει τά έξής: «Τά δικαστήρια δέν μποροΰν σέ καμιά περίπτωση νά διατάξουν τήν άπαλλοτρίωση τής γής. Μποροΰν Ομως νά έπιβάλουν προσωρινά τήν έγκατάσταση φτωχών ή άκτημόνων άγροτών τής περιοχής, Ορίζοντας τό ενοίκιο πού θά πρέπει νά πληρώσουν στόν ιδιοκτήτη» ("Αρθρο 65).

Αύτή ήταν ή πιό σοσιαλιστική νομοθεσία τοΰ ΕΑΜ. Οί ιδιαί­τερες συνθήκες πού έπικρατοϋσαν στόν άγροτικό κόσμο έρμηνεύουν τήν άπροθυμία τών Κομμουνιστών νά προτείνουν ένα ριζοσπαστικό­τερο πρόγραμμα, γεγονός πού μέ τή σειρά του φωτίζει τήν κατά- ρευση .τής κυριαρχίας τοϋ ΕΑΜ, Οταν μετά τήν άπελευθέρωση ό

πολιτικός άγώνας πήρε τή μορφή μιας άπροκάλυπτης ταξικής πάλης. 01 Κομμουνιστές κατάφεραν νά διεισδύσουν Ιδεολογικά στό λαό μέσα άπό τήν φιλελεύθερη-πατριωτική πλατφόρμα τοϋ ΕΑΜ. 01 Κομμουνιστές έπέβαλαν τήν ήγεσία τους 6χι δμως καί τήν Ιδεολογία τους στό λαό.

Είτε μπορούσαν είτε ήταν άδύνατο νά λειτουργήσουν οΐ «Αντι­στασιακοί» θεσμοί τοϋ ΕΑΜ σέ όμαλές συνθήκες, παραμένει Αναμ­φισβήτητο -ri γεγονός δτι ό πρωτόγονος, ύποανάπτυκτος πολιτι­σμός, πού έπικρατοΰσε σέ μεγάλες περιοχές τής χώρας ήρθε γιά πρώτη φορά σέ έπαφή μέ μιά δημοκρατική άντίληψη, πού σήμαινε κάτι παραπάνω άπό τό δικαίωμα ψήφου στις γενικές έκλογές. "Ομως ή έπαφή ήταν πολύ σύντομη καί περιορισμένη άπό τό ιδι­αίτερο καί έξωτερικό στοιχείο τής έθνικής άντίστασης, ώστε δέν άφησε σταθερά ϊχνη στή νοοτροπία τών άγροτών. Μετά τήν ήττα καί τήν συντριβή τών δυνάμεων της άριστεράς, οι άγρότες έπέστρε­ψαν στήν προπολεμική άπάθεια πού τούς χαρακτήριζε, γιά άλλες δύο δεκαετίες.

Στό μεταξύ ή άντίσταση ξαπλωνόταν καί άποκτοΰσε σημαντι­κή ένταση. Τό 1943 οί άντάρτες ήλεχγαν δλη τή χώραν έκτός άπό τίς πόλεις καί τις κύριες συγκοινωνιακές άρτηρίες Άθηνών-Θεσ- σαλονίκης. Εννέα μεραρχίες τών έχθρών καθηλώθηκαν άσκώντας καθήκοντα φρουράς καί δέχονταν συνεχή πλήγματα άπό τούς 'Ελ­ληνες, οί όποιοι σέ λίγον καιρό—υστέρα άπό καθημερινές σχεδόν έπιδρομές, σαμποτάζ καί κανονικές μάχες—άχρήστευσαν τήν βαλ­κανική οδό έφοδιασμοϋ τοϋ Africa Korps. 01 Ιδιοι ol Γερμανοί δίνουν τήν πιό εύλογη έκθεση γ ι’ αύτό τό θέμα :«Ή πολιτική κατάσταση στήν Ελλάδα, Ιούλιος 1943.

Τό 90% τών Ελλήνων είναι σήμερα όμόφωνα ταγμένοι έναντίον τών δυνάμεων τοϋ "Αξονα καί έτοιμοι νά προχωρή­σουν σέ άνοικτή έξέγερση. Τό ΕΑΜ μέ τις μαχητικές Οργα­νώσεις του έχει έπωμισθεΐ τό κύριο βάρος τής άντίστασης κατά τοϋ "Αξονα Οί περισσότερες Αντάρτικες όμάδες ύπάγον- ται στό ΕΑΜ. Πολιτικά άποτελει τήν ήγετική δύναμη καί έπειδή άναπτύσσει μεγάλη δραστηριότητα καί διαθέτει συντο­νισμένη ήγεσία, άντιπροσωπεύει τόν μεγαλύτερο κίνδυνο γιά τίς δυνάμεις κατοχής. (Τήν άναφέρει ό Ν. Σβορώνος στήν «'Ιστορία τής σύγχρονης Ελλάδος» σελ. 116)».

Πολύ σύντομα δμως έμφανίστηκαν τά πρώτα σημεία άνταγωνι- σμοΰ μεταξύ τών έλληνικών άντιστασιακών δυνάμεων. Δέν εϊναι δυνατό καί ίσως δέν έχει σημασία νά έρευνήσουμε έάν γιά τήν κα­τάσταση πού δημιουργήθηκε εύθύνονται οί κομμουνιστές ή 6χι. Καί οί δύο πτέρυγες είχαν σοβαρούς λόγους νά φοβοΰνται. Προ­φανώς οί μή κομμουνιστικές όργανώσεις δυσανασχετοΰσαν έπειδή τό κομμουνιστικό ΕΑΜ εξασφάλισε μία άναμφισβήτητη πολιτική

44

κυριαρχία. 01 έλπίδες τους νά έμποδίσουν τό ρεϋμα πρός τά άρι- στερά μετά τή λήξη τοϋ πολέμου θα μειώνονταν σημαντικά, έάν δέν κατόρθωναν νά όργανώσουν μιά στρατιωτική δύναμη Ιση ή με­γαλύτερη άπό τοϋ ΕΛΑΣ. Έτσι, ένώ στήν άρχή ό προσανατολι­σμός των όργανώσεων αυτών ήταν δημοκρατικός, ή σχεδόν άπρο- κάλυπτη άντιδικία τους μέ τό ΕΑΜ τούς όδήγησε στους κόλπους τών Βρετανών καί τούς άνάγκασε νά παίξουν τό παιχνίδι τοϋ Βα­σιλιά. ’Από τήν άλλη πλευρά, ή ήγεσία τοϋ ΕΑΜ γινόταν βλο καί πιό έχθρική πρός τΙς υπόλοιπες όργανώσεις, οί όποιες άμφισβη- τοΰσαν τήν έξουσία του. Μία άντίθεση πού ξεκίνησε στήν άρχή άπό τήν κοινή έπιθυμία -ίλών τών όργανώσεων νά ένισχύσουν τΙς δυνάμεις τους, άπόκτησε τελικά έντονα πολιτική άπόχρωση. Έτσι, ένώ Ιως τό 1942 ή στάση τοϋ ΕΑΜ ήταν πολύ έπιφυλακτι- κή, στή συνέχεια έγινε άπροκάλυπτα έχθρική καί στή μεταβολή αύτή συνετέλεσε άπο φασιστικά ό ρόλος τών Βρετανών πρακτό­ρων, οί ό'ποϊοι έπεφταν στήν 'Ελλάδα μέ άλεξίπτωτα καί ήταν σύν­δεσμοι μεταξύ τών δυνάμεων τών άνταρτών καί τοϋ στρατηγείου τής Μέσης ’Ανατολής. “Ύστερα άπό μία προκαταρκτική φάση, στή διάρκεια τής όποίας έφοδίαζαν σχεδόν άδιακρίτως μέ 6πλα, υλικό καί χρήματα ίλες τΙς άντιστατιακές όργανώσεις, οί Βρετανοί προσπάθησαν νά ένισχύσουν μέ κάθε μέσο τίς μή κομμουνιστικές όργανώσεις ένώ παράλληλα ύποστήρίζαν τήν κεφαλαιώδη σημασία πού εΐχε ή ένότητα καί ή συνεργασία.

Μποροϋμε νά άντιληφθοϋμε τήν πολιτική τών Βρετανών έάν μελετήσουμε τόν τρόπο μέ τόν όποιο χειρίστηκαν τό πολιτικό πρό­βλημα της 'Ελλάδας. Ό Βασιλιάς έξακολουθοϋσε νά θεωρείται ώς ό μόνος νόμιμος άντιπρόσωπος τοϋ έλληνικοϋ λαοΰ, παρά τό γε­γονός βτι ή κυβέρνηση έμφανιζόταν έπισήμως ώς συνέχεια της δι­κτατορίας τοϋ Μεταξα. Μετά τό θάνατο τοϋ δικτάτορα ό Βασι­λιάς δήλωσε σαφώς ίτ ι «κάθε πολιτική καί στρατιωτική δραστη- ριότης... καθώς κ*1 έθνική όργάνωσις .της νεολαίας ΰά έξακολουθή- σουν ύπάρχούσαι ύπό τό αύτό πνεύμα» (New York Times, 30 Ία- νουαρίου 1941). Μόνο τόν Φεβρουάριο τοϋ 1942, ένα χρόνο σχε­δόν μετά τήν κατάληψη της χώρας άπό τούς Γερμανούς, ό Γεώρ­γιος άνακοίνωσε έπισήμως τό τέλος τής δικτατορίας, υποχωρώντας προφανώς στίς Ισχυρές πιέσεις τών Βρετανών. Παρά τό άμφίβολο κύρος του καί τή μειωμένη δημοτικότητά του, ό Βασιλιάς έζακο- λουθοϋσε νά είναι τό Ισχυρότερο άτοϋ τών Βρετανών στήν πολι­τική πάλη πού άναπόφευκτα θά άρχιζε μετά τό τέλος τοϋ πολέμου. Ή ταν φυσικό, συνεπώς, νά τόν ένθαρρύνουν καί νά τόν πιέζουν νά διευρύνει τόν άντιπροσωπευτικό χαρακτήρα τοϋ άξιώματός ' τδυ, ένώ παράλληλα ό Ιδιος δέν δεχόταν νά άναλάβει ύποιαδήποτε υπο­χρέωση θά μπορούσε νά θέσει σέ κίνδυνο μελλοντικά τό στέμμα. Γιά τούς Ιδιους λόγους δημιουργήθηκε, ίπως ήταν φυσικό, μιά άφόρητη ένταση άνάμεσα στό ΕΑΜ άφ ένός χαΐ στίς όργανώσεις ΕΔΕΣ,

45

ΕΚΚΑ άφ’ έτέρου. Τό 1943 ή κατάσταση ήταν έκρηκτοίή. Διε- ξήχβησαν όξύταττς μάχες, καί έκτός άπό τις πιέσεις των Βρετα- νών, κάθε άνακωχή προξενοΰσε νέας πικρίες καί ένοπλες συγκρού­σεις. 01 Οργανώσεις κατηγορούσαν ή μία τήν άλλη γιά συνεργασία μέτούς Γερμανούς.

Δέν φαίνεται πιθανά βτι μία άπό τις μεγαλύτερες Οργα­νώσεις συνεργάστηκε άνοιχτά μέ τΙς δυνάμεις κατοχής—γιατί ή άντίσταση συνεχώς έξαπλωνόταν καί διεύρυνε τις δραστηριότητές της. 'Ωστόσο είναι Ισως πιθανά ίτ ι ό Ζέρβας, άρχηγός τοΰ ΕΔΕΣ ήρθε σέ έπαφή μέ τήν κυβέρνηση τών Κουίσλιγκ, έν άγνοία τών συνεργατών του, μέ σκοπό τή σύσταση ένός έλληνικοΰ στρατιω­τικού σώματος πού θά διοικοϋνταν άπό τούς Γερμανούς καί θά στρεφόταν έναντίον τοϋ ΕΑΜ. Στά μέσα τοϋ 1943 ό Ζέρβας έδωσε ύπόσχεση νομιμοφροσύνης πρός τόν βασιλιά καί έπαιξε άνοιχτά τό παιχνίδι τών Βρετανών, διότι συνειδητοποιούσε συνεχώς τΙς συνέπειες πού θά είχε ή στρατιωτική κυριαρχία τοΰ ΕΛΑΣ. Ή σύσταση μιας καλά έξοπλισμένης όμάδας δοσιλόγων μέ τήν όνο- μασία «Τάγματα Άσφαλείας», έξυπηρετοΰσε τούς σκοπούς του καί τούς σκοπούς τών Βρετανών. Μία άλλη στρατιωτική μονάδα πού θά πολεμοΰσε έναντίον τοϋ ΕΑΜ καί θά ματαίωνε, έστω καί προσωρινά, τήν άμεση κατάληψη της πρωτεύουσας άπό τούς κομ­μουνιστές, μποροΰσε νά έξασφαλίσει μιάν Ισορροπία. Διότι στό μεταξύ στήν Τεχεράνη ό Τσώρτσιλ έγκατέλειπε τό σχέδιό του γιά μιά μεγάλη στρατιωτική έπέμβαση στά Βαλκάνια.

Ή θέση της Βρετανίας ήταν έξαιρετικά λεπτή. Ά φ ’ ένός δέν είχε τήν πρόθεση νά έγκαταλείψει τήν ’Ελλάδα, όποιο καί άν ήταν ένδεχομένως τό τίμημα. Ή βρετανική αυτοκρατορία έξακο- λουθοϋσε νά υπάρχει καΐή 'Ελλάδα ήταν ένα σημαντικότατο κλειδί γιά τήν κυριαρχία τών Βρετανών στήν ’Ανατολική Μεσόγειο. *0 πόλεμος βρισκόταν άκόμη σέ πολύ κρίσιμο σημείο καί οί στρατη­γικές συνέπειες της άντίστασης στά Βαλκάνια είχαν θεμελιώδη σημασία. Συνεπώς δέν υπήρχε θέμα άμεσης σύγκρουσης μέ τό ΕΑΜ πρίν τή λήξη τοΰ πολέμου. Όμως μέ τήν άποχώρηση τών Γερμανών ό έλεγχος της χώρας καί της ’Αθήνας θά περνοϋσε στόν ΕΛΑΣ. Τό 1944 ό ΕΛΑΣ άριθμοΰσε 50.000 όπλίτες στήν περιοχή ’Αθηνών - Πειραιώς, ένώ τά μέλη τοΰ ΕΑΜ Ιφτασαν στίς 500.000 ίω ς 2.000.000. (Συνολικός πληθυσμός 7.000.000). Ή θέση τών Βρετανών θά ήταν ιδιαίτερα δυσάρεστη εϊτε σκόπευαν οΐ κουμμου- νιστές νά καταλάβουν τήν έξουσία είτε όχι. ΤΗταν έπίσης άβέβαιο, (τουλάχιστον ώς τό τέλος τοΰ 1943) άν ό Στάλιν θά άνεχόταν μιάν αδικαιολόγητη στρατιωτική έπέμβαση, έστω καί μετά τό τέλος τοΰ πολέμου. Κι επειδή τελικά ό Ροΰσβελτ καί ό Στάλιν άπέρριψαν τό σχέδιο τοΰ Τσώρτσιλ γιά μία γενική επίθεση στά Βαλκάνια, ό μόνος τρόπος γιά νά μην επιτρέψουν οί Βρετανοί μιάν ανεπιθύ­μητη αύξηση τής κομμουνιστικής επιρροής στήν 'Ελλάδα ήταν ή

46

δημιουργία μιας Ισχυρής έλληνικής άντικομμουνιστικης δύναμης, ή όποία θά φρόντιζε, σέ περίπτωση άνάγκης, νά άντιμετωπίσει τούς κομμουνιστές ή θά ίδιν* τουλάχιστον τή δυνατότητ^ στούς Βρε- τανούς νά έπέμβουν άμέσως.

*0 Τσώρτσχλ είναι πολύ σαφής στό σημείο αύτό. ΣτΙς 29 Σε­πτεμβρίου 1943 γράφει:

»...’Εάν οΐ Γερμανοί έγκαταλείψουν τήν Ελλάδα θά πρέπει νά είμαστε σέ θέση νά άποστείλουμε 5.000 βρετανικά στρατεύματα μέ τεθωρακισμένα αυτοκίνητα καί πυροβόλα Bren στήν ’Αθήνα... θά τά συνοδεύουν τά έλληνικά στρατεύματα τής ΑΙγύπτου... ’Απο­στολή τους Θά είναι νά ύποστηρίξουν τήν νόμιμη έλληνική κυβέρνη­ση. Οί "Ελληνες δέν Θά γνωρίζουν πόσοι Θά τούς άκολουθοΰν. (Chur- chil, The Second World War, paperback edn. vol. 10 p.188).

' Η άντίφαση μεταξύ στρατιωτικών καί πολιτικών έκτιμή- σεων φαίνεται στήν πολιτική πού υΙοθέτησαν. Γιά ένα μεγάλο διά­στημα οί έπιδιώξεις καί ή πολιτική τοϋ Στρατηγείου τής Μέσης ’Ανατολής διέφεραν άπό τήν πολιτική τοΰ βρετανικού 'Υπουργεί­ου τών ’Εξωτερικών. Μόνον μετά τά μέσα τοϋ 1943, δταν ό Τσώρ- τσιλ άποφάσισε νά παρακολουθήσει & Ιδιος τό έλληνικό ζήτημα, ή πολιτική σκοπιμότητα έπιβλήθηκε στίς βραχυπρόθεσμες στρατιω­τικές έπιδιώξεις. "Ετσι, 6χι μόνον σταμάτησε ή παροχή βοηθείας πρός τούς έλλην*ς άντάρτες τής άριστεράς,-άλλά έπί πλέον ό Τσώρ- τσιλ υποστήριξε άνοιχτά τόν Βασιλιά καί άρνήθηκε άνοιχτά νά δεχτεί τό αίτημα δλων τών άντιστασιακών όργανώσεων καί της έξόριστης έλληνικής κυβέρνησης! νά μήν έπιστρέψει ό Γεώργιος στήν Ελλάδα πρίν τή διεξαγωγή ένός δημοψηφίσματος. Ή ώμή έπι- κύρωση τής βασιλικής έξουσίας συνοδευόταν άπό τή συγκέντρω­ση στρατιωτικών πληροφοριών πού θά μπορούσαν νά χρησιμοποι­ηθούν μ*λλοντικά στόν άγώνα έναντίον τοϋ ΕΑΜ.

Ή Βρετανοί έπρεπε νά έξασφαλίσουν τήν άφοσίωση τών δύο έλληνικών ταξιαρχιών τής Μέσης ’Ανατολής, δπου τά αίσθηματα τών άξιωματικών καί τών στρατιωτών ήταν άμφίβολα. Τό πράγμα •δέν ήταν διόλου εύκολο: 'Τπήρχαν μερικοί άξιωματικοΐ μέ έκδηλα φιλοβασιλικές καί φασιστικές διαθέσεις οί όποιοι δέν είχαν τήν έμπιστοσύνη τοϋ στρατεύματος, λόγω τών σχέσεών τους μέ τό καθεστώς τοϋ Μεταξα. θά μπορούσαν προφανώς νά τούς έμπιστευ- θοϋν τήν υπόθεση τοΰ Βασιλιά. Άλλά ή έπιρροή πού άσκοΰσαν στό στρατό ήταν μικρή. ’Επί πλέον, ένας μεγάλος άριθμός άξιωματι­κών καί άνδρών έδειχναν μία έκδηλη συμπάθεια γιά τό üùftM. ΑύτοΙ θά έπρεπε νά άπομακρυνθοβν άπό τΙς τάξεις τοΰ στρατού. ΟΙ περισσότεροι δμως άξιωματικφΐ ήταν δημοκράτες καί δυσπι- στοΰσαν καί πρός τούς βασιλόφρονες καί πρός τούς κομμουνιστές.. Ή ταν μάλλον άποφασισμένοι νά διατηρήσουν τήν πειθαρχία το0 στρατεύματος καί άρνοΰνταν νά δεχτοΰν τή δι*ξ αγωγή έκκαθα- ρίσεων πού Θά έπλητταν τά δεξιά ή τά άριστερά στοιχεία. Τά άρι-

47

στερά στοιχεία ήταν τά Ισχυρότερα χαΐ ή σταθερή τους στάση κατά τό θέρος τοϋ 1944, δτα·· έκδηλώθηκαν διάφορα μικροκινήμ χτα τών βασιλοφρόνων καί τών κομμουνιστών, Απέτρεψαν τήν κρίση. Πρός τό παρόν ή κατάσταση ήταν στάσιμη. Τό ΕΑΜ δμως είχε τόσο Ισχυρές βάσεις στό στρατό ώστε οί Βρετανοί δέν μποροΰσαν νά έλπίζουν δτι οί Αξιωματικοί θά άκολουθοΰσαν τις έντολές τους, δταν θά ξεσποΰσε μία κρίση.

Ταυτόχρονα έπιδίωξαν τήν ένίσχυση τών μή κομμουνιστών άνταρτών στήν κυρίως χώρα. ’Αλλά ή κατάσταση τών όργανώ­σεων αύτών, προβληματική ήδη στίς άρχές τής κατοχής, ήταν άκρως έπισφαλής τό 1944. "Αν καί οί Βρετανοί έξακολουθοϋσαν νά στέλνουν άφθονες προμήθειες, ή στρατηγική υπεροχή τοϋ ΕΑΜ πα­ρέμενε συντριπτική. Καί δταν τόν Σεπτέμβριο τοϋ 1943 οι ’Ιταλοί παραδόθηκαν καί παρέδωσαν τά δπλα τους στόν ΕΛΑΣ, ή υπεροχή τών ΕΔΕΣ καί ΕΚΚΑ σέ ύλικό έξανεμίστηκε.

Πράγματι πολύ σύντομα έγινε αισθητή ή δύναμη τών κομμου­νιστών. Ύστερα άπό σκληρές μάχες ή ΕΚΚΑ έξουδετερώθηκε έντελώς καί δολοφονήθηκε ό ήγέτης της Ψαρρός (’Απρίλης 1944)*

Ό ΕΛΑΣ όργάνωσε μιά εύρείας κλίμακος έπίθεση άναντίον τοϋ ΕΔΕΣ. Ή ταν προφανές δτι ό ΕΔΕΣ θά άκολουθοϋσε τήν τύ­χη τής ΕΚΚΑ, Αν δέν μεσολαβοϋσαν οι Γερμανοί οί όποιοι έξα- πέλυσαν μαζική έπίθεση έναντίον τοϋ ΕΛΑΣ άναγκάζοντάς τον νά άποσυρθεϊ στά βουνά. Ό ΕΔΕΣ, Αν καί δέν διαλύθηκε, περιορί­στηκε σέ μιά μικρή περιοχή της Ηπείρου καί δέν μποροϋσε νά θεωρηθεί ώς μαχητική δύναμη Ικανή νά Αντιμετωπίσει τόν ΕΛΑΣ.

Ή Βρετανική πολιτική δέν περιορίστηκε στήν ένίσχυση. τών στρατιωτικών δυνάμεων της δεξιάς. ’Ενεργώντας μέ Αξιοσημεί­ωτη διορατικότητα ένθάρρυνε καί χρησιμοποίησε δχι τούς βασιλό- φρονες Αλλά τά Δημοκρατικά καί Φιλελεύθερα στοιχεία. Οί κύριες πολιτικές δυνάμεις μέ τίς όποιες συνεργάζονταν οΐ Βρετανοί στήν ’Αθήνα, δπως έπίσης καί οΐ κυβερνήσεις πού έπέβαλαν τήν τελευ­ταία περίοδο στή Μέση ’Ανατολή, δέν ήταν φιλοβασιλικές Αλλά δημοκρατικές. Χειρίστηκαν μέ δεξιότητα τό θέμα της μοναρχίας ωθώντας κατ’ Αρχή τόν βασιλιά νά υιοθετήσει Ανεπισήμως μία άκαμπτη στάση καί μετά Ανεπισήμως τόν έπίεσαν νά ένδώσει στίς δημοκρατικές πολιτικές δυνάμεις πού συγκροτούσαν πλέον τήν έλληνική κυβέρνηση. Ένώ δμως οί Δημοκρατικοί έπαιζαν συνει­δητά ή Ασυναίσθητα τό παιχνίδι τών Βρετανών, συγκεντρώνοντας τήν προσοχή τους στό βασιλικό πρόβλημα, καί τελικά κατόρθωσαν νά «νικήσουν» (καθώς ό Βασιλεύς υποχρεώθηκε νά ένδώσει καί συμ­φώνησε νά μήν έπιστρέψει πρίν τή διεξαγωγή δημοψηφίσματος), ή κυβέρνηση δέν κατάφερε ποτέ νά έλέγξει τό στρατό πού έξακο- λουθοϋσε νά είναι κάτω Από τήν διοίκηση τών Βρετανών. Τελικά έκκαθαρίστηκε δχι μόνον Από τά κομμουνιστικά Αλλά καί άπό τά

48

δημοκρατικά στοιχεία του, ένώ ol Βρετανοί υποστήριζαν μέ σύ­νεση, ώς τό 1946, άντιβασιλικές κυβερνήσεις.

Στίς άρχές τοϋ 1944 ήταν φανερό ίτ ι & πόλεμος τελείωνε. Γιά τά βρετανικά ίμως συμφέροντα ή κατάσταση στή 'Ελλάδα δέν ήταν σαφής. Παρά τΙς προσπάθειές της ή Βρετανία δέν πέτυχε τόν κύριο στόχο της: ot λαϊκές δυνάμεις κυριαρχούσαν οΰσιαστικά σέ ίλη τή χώρα καί δέν υπήρχε άλλη 'Ελληνική δύναμη Ικανή νά τΙς Αντιμετωπίσει. 01 άμετρες βιαιότητες τών Γερμανών, οί όποιοι τόν τελευταίο χρόνο της κατοχής έκαψαν έκατοντάδες χωριά καί έξετέλεσαν 70.000 πολίτες, δέν έκαμψαν τό ήθικό τοΰ πληθυ­σμού. Ή νίκη, ή Απελευθέρωση καί μία νέα δημοκρατική 'Ελλάδα πλησίαζαν. 'Η υπεροχή τοΰ ΕΛΑΣ ήταν τέτοια πού κανείς δέν αντιμετώπιζε τό ένδεχόμενο ένός έμφυλίου πολέμου. Πρέπει νά το­νίσουμε (τι καί στή φάση αύτή τό ΕΑΜ έμεινε πιστό στούς Ιδρυ­τικούς του στόχους: έλεύθερες έκλογές καί δημοκρατία. Ή μάχη γιά τήν έξουσία έδειχνε ίτ ι θά άποκτοΰσε νόμιμη πολιτική μορφή. Καί θά ήταν ίντως πολιτική—τουλάχιστον στήν άρχή. Ή Βρετα­νία θά πετύχαινε τόν τελευταίο μεγάλο πολιτικό θρίαμβο της άκατανίκητης διπλωματίας της. 01 άπαίδευτοι απλοϊκοί ήγέτες τοΰ ΕΑΜ δέν είχαν καμιά έλπίδα.

49

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΕΜΠΤΟ

ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ (Μάρτιος - Δεκέμβριος 1944)

Στίς 10 Μαρτίου 1944 τό ΕΑΜ δημιούργησε τήν Προσωρινή Έ- πιτροπήΈθνικής ’Απελευθέρωσης ( Π ΕΕΑ), στόχος της όποίας ήταν ή όργάνωση καί ή καθοδήγηση τοϋ έθνικοΰ άπελευθερωτικοΰ άγώνα, ή διοίκηση τών έλεύθερων περιοχών καί ή. έζασφάλιση της λαϊκής κυριαρχίας σέ όλόκληρη τή χώρα. Ή ΠΕΕΑ περιελάμβανε στούς κόλπους της σημαντικό άριθμό μή κομμουνιστών καί πρόεδρός της ήταν ό καθηγητής Σβώλος, ή μεγαλύτερη αυθεντία τής 'Ελλάδας έπί συνταγματικών θεμάτων. Είναι χαρακτηριστικό δτι ή ΠΕΕΑ έπέμενε άπό τήν πρώτη μέρα τής ίδρυσής της στίν δημοκρατικό χαρακτήρα τής διάρθρωσης πού θά είχε καί, πριν άναλάβει τίς διοι­κητικές ευθύνες της, έφτασε στό σημείο νά διοργανώσει μυστικές έκλογές σέ όλόκληρη τή χώρα πού έγιναν στίς 9 ’Απριλίου 1944. Οι άντιπρόσωποί της πού τούς έξέλεξε ό λαός, συνέστησαν μιά έθνοσυνέλευση στό χωριό Κορυσχάδες τής Κεντρικής Ελλάδας. Ή συνέλευση αύτή πού όνομάστηκε « ’Εθνικό Συμβούλιο» έπικύ- ρωσε τήν έξουσία τής ΠΕΕΑ, ώς άντιπροσωπευτικής κυβέρνησης, πού είχε τήν έδρα της στή 'Ελλάδα καί τήν ύποστήριζαν Ι.ΟΟΟ.ΟΟΟ ψηφοφόροι. Τό γεγονός κατά τόν Τσώρτσιλ «άμφισβητοϋσε άμεσα τή μελλοντική έξουσία τής έξόριστης κυβέρνησης τοϋ Τσουδεροϋ». Έτσι σχηματίστηκε μιά δεύτερη διοίκηση ύπό τόν έλεγχον τών κομμουνιστών, γύρω άπό τήν όποία συσπειρώθηκαν 6λοι οί 'Έλ­ληνες.

Ή ίδρυση τής ΠΕΕΑ είχε πράγματι τεράστιες συνέπειες. Ή έλληνική άντίσταση, άκολουθώντας τό παράδειγμα-τοϋ Τίτο, δή­λωνε δτι πρόθεσή της ήταν νά λειτουργήσει ώς όργανωμένη πολι­τική δύναμη τής μεταπολεμικής Ελλάδας. Ά ν καί δέν ήταν βέβαιο δτι ή μέλλουσα κυβέρνηση θά έπέβαλε ένα κομμουνιστικό καθεστώς είναι φανερό δτι δέν θά άνεχόταν δίχως δημοψήφισμα τήν έπιστρο- φή τοΰ Βασιλιά καί τήν παράδοση τής έξουσίας στήν έξόριστη κυ­βέρνηση τών άνδρεικέλων. Ή ισορροπία τών δυνάμεων δέν έπέ- τρεπε νά άμφισβητηθεΐ ή έξουσίας τής ΠΕΕΑ. Εκτός άπό τήν άναμφίσβήτητη έπικράτηση τοϋ ΕΛΑΣ στήν 'Ελλάδα, οί διαθέ­τεις τών έλληνικών ταξιαρχιών τής Αίγυπτου ήταν Αμφίβολες: α μπορεϊ νά έχουν διαβρωθεϊ άπό έπαναστατικά καί κομμουνιστικά

«τοιχεϊα. Ή Απραξία πάντα δημιουργεί δυσκολίες». (Τσώρτσιλ, τομ. 10 σελ. 192, 5 ’Απριλίου 1944).

01 έμπνευστές Ομως τής ΠΕΕΑ δέν ήθελαν νά σχηματίσουν μια κ*ντρική κυβερνητική έξουσία, ύπό τόν έλεγχο τοΰ ΕΑΜ, δί­χως νά Αντιπροσωπεύονται Ολες οί άλλες πολιτικές δυνάμεις. Αυ­τές ήταν οι προθέσεις τοϋ Τίτο, πού προσπαθούσε νά Οργανώσει στήν Γιουγκοσλαβία {να άνάλογο σώμα. "Οχι μόνον {μείνε άνοιχτά τό πρόβλημα της μοναρχίας Αλλά καί ή έξουσία τής έξόριστης κυ­βέρνησης άμφισβητοϋνταν έπειδή δέν έκπροσωποϋσε τόν έλλη- ■νικό λαό, άφοΰ δέν περιελάμβανε στή σύνθεση της μέλη τών Αν­τιστασιακών Οργανώσεων.

*Η ΠΕΕΑ ζητούσε απλώς τό σχηματισμέ μιας έθνικής κυβέρ­νησης συνασπισμού στήν Οποία θά συμμετείχαν καί δικοί της Εκ­πρόσωποι δίχως νά άπαιτήσει ποτέ τήν πρωθυπουργία. Ή συμφι­λιωτική στάση της άφησε άρκετά περιθώρια έλιγμών στους Βρε­τανούς. Ή μετάθεση τοϋ προβλήματος στό έπίπεδο τών πολιτικών διαπραγματεύσεων μετέβαλλε σταδιακώς τήν Ισορροπία τών δυ­νάμεων.

Ή διάρθρωση τοϋ ΕΑΜ φανέρωνε μία Ανάλογη στάση. 01 παρτιζάνοι τοϋ Τίτο Οργανώθηκαν στά βουνά ώς μαζικός λαϊκός στρατός καί θά άποτελοϋσαν Αποφασιστικό παράγοντα στήν πο­λιτική πάλη πού θά Ακολουθούσε. ’Αντίθετα τό· ΕΑΜ· δέν άσχο- λήθηκε μόνο μέ τήν Οργάνωση τοΰ ΕΛΑΣ. Τά περισσότερα μέλη τοϋ ΕΑΜ υποχρεώθηκαν νά παραμείνουν στίς πόλεις καί νά δρά­σουν ώς δολιοφθορεϊς καί ώς σύνδεσμοι. Άποτελοϋσαν τις «έφε- δρεϊες» τοΰ ΕΛΑΣ άν καί πολύ Ισχυρότερες σέ Ανθρώπινο δυ­ναμικό άπό τό λαϊκό στρατό. Ό ρόλος τών έφεδρειών στό μέλλον θά ήταν κυρίως πολιτικός μέ τή στενή σημασία τής λέξης. 01 συ­νέπειες τής στρατηγικής αυτής ήταν δύο: Πρώτο, μειώθηκε σημαν­τικά ή πολεμική δύναμη τών στρατευμάτων τοΰ ΕΛΑΣ. Τό γεγο­νός αύτόέπέτρεψε στίς άλλες ένοπλες δυνάμεις νά τοϋ Αμφισβητήσουν τό μονοπώλιο τής Ισχύος μέχρι τό τέλος τής κατοχής, καί νά μει­ώσουν τό κύρος του στίς διαπραγματεύσεις μέ τούς Βρετανούς. Δεύτερο, οΐ κομμουνιστές στίς πόλεις ήταν έκτεθειμένοι στούς Γερ­μανούς, τούς δοσιλόγους καί, Αργότερα, στούς βασιλόφρονες. 01 κάτοικοι τών πόλεων ήταν Από τή φύση τους λιγότερο πρόθυμοι νά Ακολουθήσουν τυφλά τήν κομμουνιστική έξουσία. Έπρεπε λοιπόν νά διατηρηθεί 0 εΰρύς συνασπισμός τοΰ ΕΑΜ. Έτσι έξηγεΐται ή Ασταθής καί Αντιφατική στρατηγική τής κομμουνιστικής ήγε- σίας, πού τήν Οδήγησε τελικά στήν ήττα. ' Η μεσαία τάξη είχε βέ­βαια παύσει, ώς Ινα βαθμό, νά λειτουργεί ώς ομάδα μέ αύτόνομα καί ιδιαίτερα συμφέροντα λόγω τής γενικής έθνικής κατάρρευσης καί άναγνώριζε Απόλυτα τήν ήγεσία τοΰ ΕΑΜ. Τό ΕΑΜ εϊχε συγ­κεντρώσει τήν προσοχή του κυρίως στίς πόλεις. Επειδή Ομως τό δίκτυο τών όργανώσεών του ήταν πολύ χαλαρό ή προπολεμική κοι­

51

νωνική διάρθρωση τής χώρας διαταράχθηκε έλάχιστα καί ή λειτουρ­γία της διακόπηκε μόνον προσωρινά. Έτσι λοιπόν ή απελευθέρω­ση καί ή προοπτική μιας ταχείας άνάπτυξης της οικονομίας συνε- τέλεσαν στήν αναβίωση τών ταξικών διαφορών πού παραμερίστη­καν κατά τή διάρκεια τοϋ πολέμου.

*Η πρώτη κρίσιμη φάση δημιουργήθηκε άπο £να τηλεγράφημα της ΙΙΚΚΛ πρός τόν Έλληνα πρωθυπουργό Τσουδερό στίς 10 Μαρτίου 1944, όπου άνακοίνωνε τήν ίδρυσή της καί ίλεγε ότι:

«Βασική μας μέριμνα είναι ή δημιουργία μιας κυβέρνησης εθνικής ενότητας... άπευθυνόμαστε στήν έξοχότητά σας βέβαιοι δτι άντιλαμβάνεσθε τήν έθνική επιταγή καί ότι θά συνττλέσετε απο­φασιστικά στή δημιουργία μιας κυβέρνησης Εθνικής ενότητας».

ΊΙ εντύπωση πού προκάλεσε το αίτημα τής ΙΙΚΚΛ στους άξιωματικούς καί στούς οπλίτες τοϋ στρατού τής Μέσης ’Ανατο­λής ήταν τεράστια. Ήπειδή ή κυβέρνηση Τσουδεροϋ δέν είχε πρό­θεση νά ικανοποιήσει τις άπαιτήσεις τής ΙΙΚΚΛ, μία έπιτροπή, πού εκπροσωπούσε τήν πλειοψηφία τών έλλήνων οπλιτών, έπέ- δωσε στίς .'!<· Μαρτίου ενα τελεσίγραφο πού απαιτούσε αμέσως μέ έντονο ύφος το σχηματισμό μιας κυβέρνησης Εθνικής ένό- τητας καί τόνιζε μέ έμφαση τίς ευθύνες τής κυβέρνησης, άν τυχόν άρνοΰνταν κάτι τέτοιο. < )ί άπόψεις διίστανται πολύ όσον άφορά τούς υποκινητές τοϋ στρατιωτικού τελεσίγραφου. ΚΙναι μάλλον βέβαιο ότι δέν γράφτηκε ύστερα άπό σύσταση τοϋ ΚΛΜ, διότι τόσο τό ΕΑΜ όσο καί ή ΙΙΚΚΛ ξαφνιάστηκαν άπό τή χειρονομία αύτή. Δέν έχει όμως σημασία άν ή ιδέα τοϋ τελεσίγραφου όφείλεται στούς πράκτορες τών Βρετανών, όπως άφήνουν νά εννοηθεί μερικοί, ή άν ήταν λίγο-πολύ μιά αυθόρμητη αντίδραση τών δημοκρατικών καί τών άριστερών στοιχείων, πού άποτελοϋσαν καί τήν πλειοψη­φία τοϋ στρατού. 'Οπωσδήποτε εξυπηρετούσε θαυμάσια τά σχέδια τών Βρετανών. Ό Ύσώρτσιλ ανάγκασε τόν Τσουδερό (πού θέλησε νά υποβάλει τήν παραίτησή του) νά παραμείνει στή θέση του καί τοϋ ζήτησε νά άπορρίψει κατηγορηματικά τίς προτάσεις τοϋ τελεσίγραφου μέ τρόπο πού νά οξύνει τήν κρίση. 'Όταν έκδη­λώθηκαν οί πρώτες κινήσεις μιας πραγματικής άνταρσίας έφθασε πλέον ή στιγμή νά απομακρυνθούν όλα τά άνεπιθύμητα στοιχεία τοϋ ελληνικού στρατού.

Ό Τσώρτσιλ λοιπόν προ/<όρησε σέ απροκάλυπτη έπίθεση. Στίς 9 Απριλίου τηλεγράφησε στόν στρατηγό Pagel:

«Ερχόμαστε σέ επαφή άποκλειστικά μέ τήν νόμιμη έλληνική κυβέρνηση τού Βασιλέως... Οΰτε μπορεί ή ’Κλλάδα νά εκπροσω­πείται συνταγματικώς άπό ομάδες άνταρτών, οί όποιοι σέ πολλές περιπτώσεις δέν διαφέρουν άπό κοινούς ληστές καί παρι^-άνουν τούς σωτήρες τής χώρας τους, ένώ ζοϋνε εις βάρος τών χωρικών».

Λίγους μήνες προηγουμένως ό Τσώρτσιλ άποκαλοϋσε τούς

:>2

Ιδιους Ανθρώπους «γενναίους Αντάρτες πού καθηλώνουν τριάντα Εχθρικές μεραρχίες».

«Είναι λυπηρό βτι (οί έλληνικές ταξιαρχίες) Αντιμετώπισαν τήν περίπτωση αύτή ώς (ύκαίρια γιά νά προβοϋν σέ μία Αναξιο­πρεπή, ταπεινή Ισως, έπίδειξη Απειθαρχίας, τήν όποίαν πολλοί θά Αποδώσουν στόν έλκινό φόβο μιας ένδεχομένης άποστολής τους στό μέτωπο».

Στήν πραγματικότητα μόνιμη πηγή δυσαρέσκειας τοϋ έλ- ληνικοϋ στρατεύματος ήταν ό Αποκλεισμός του άπό τΙς μάχες. Έ πί- <της:

«Ή Αναίμακτη έπιβολή τής πειθαρχίας στίς ταξιαρχίες θά θεωρηθεί ώς έπιτυχία. θά πρέπει δμως νά άποκατασταθεϊ όπωσ- δήποτε ή πειθαρχία» (Churchill, τομ. 10 σελ. 195).

ΣτΙς 14 ’Απριλίου ό Τσώρτσιλ τηλεγραφεί στόν Λήπερ, βρε- τανό πρεσβευτή στήν έξόριστη έλληνική κυβέρνηση : «Μή φανείτε ύπέρ τό δέον πρόθυμος γιά διαπραγματεύσεις. Εξακολουθήστε τόν Αποκλεισμό μέ τό πυροβολικό, μέ Ισχυρότερες δυνάμεις καί ή πεί­να θά φροντίσει γιά τά ύπόλοιπα» (σελ. 197).

«θ ά ήταν μεγάλο λάθος νά κλείσει ή σοβαρή αύτή υπόθεση μέ μιά συμφιλίωση πού θά Ικανοποιούσε τούς πάντες... 01 άνθρωποι αύτοί πρέπει νά πέσουν στά χέρια μας, άοπλοι, άνευ δρων καί, έλ- ■πίζω, δίχως αίματονυσίες.» (σελ. 197). Καί έπεσαν. "Υστερα άπό πολλές άνεπιτυχεΐς απόπειρες συμβιβασμού, πού άπορρίφθηκαν μέ υπόδειξη τοϋ Τσώρτσιλ, οί ταξιαρχίες πού έξεγέρθηκαν παραδό­θηκαν στούς βρετανούς. Περίπου 20.000 άνδρες έστάλησαν σέ στρατόπεδα συγκέντρωσης της Λυβίης καί της Ερυθραίας — οΐ μισοί περίπου άπό τούς Έλληνες στρατιώτες της Μέσης ’Ανατο­λής. Ό πρώτος στόχος της βρετανικής πολιτικής πραγματο- ποιήθηκε μέ έπιτυχία. *0 τακτικός ίλληνικός στρατός έκκαθαρί- στηκε πλήρως καί μποροϋσε νά εΓ ,ι κανείς βέβαιος δτι οί υπόλοι­ποι θά έπαιζαν μέχρι τέλους τό τ ,ιχνίδι τοΰ βασιλιά.

Μόλις ή κρίση κόπασε άρχ -αν νά συζητοϋνται οί άπαιτήσεις της ΠΕΕΑ. 'Ο Σοφοκλής Βτ .ζέλος Αντικατέστησε τόν Τσουδε- ρό. Έπειδή δμως «δέν έκρίθη κατάλληλος διά τό έργον πού άνέλα- βε» — ή έκφραση Ανήκει στόν Τσώρτσιλ — Αντικαταστάθηκε άπό τόν Γεώργιο Παπανδρέου, ό όποιος έκλήθη άπό τήν Ελλάδα ειδι­κά γιά τό σκοπό αύτό καί Ανέλαβε τήν πρωθυπουργία στίς 27 ‘Απριλίου. 'Υποτίθεται βτι ό κύριος σκοπός της νέας κυβέρνησης -ήταν ή διεξαγωγή διαπραγματεύσεων γιά τόν σχηματισμό μιας κυβέρνησης συνασπισμοϋ. Έ τσι ή Απαίτηση γιά έθνική ένότητα χρησιμοποιήθηκε Αρχικά ώς πρόσχημα γιά τήν έκκαθάριση τοϋ έλληνικοϋ στρατού καί κατόπιν ώς δέλεαρ πού παρέσυρε τις πολι­τικές δυνάμεις τής κυρίως Ελλάδας σέ μία σειρά πολυπλόκων δια­πραγματεύσεων, συμβιβασμών καί παγίδων, οι όποιες ύπέσκαψαν τελικέ τή θέση τών δυνάμεων της άριστεράς.

53

Ή έκλογή τοΰ Παπανδρέου ήταν Ιδανική γ ι’ αύτή τήν πολύ­πλοκη καί λεπτή διαδικασία. Ώ ς πρώην υπουργός τοΰ Ελευθερίου Βενιζέλου, γνωστός για τά συνεπή δημοκρατικά του αίσθηματα, ένέπνε* σχετική έμπιστοσύνη στίς δυνάμεις τής άριστεράς. Παλαιό- τερα τοΰ είχαν προσφέρει άκόμη καί τήν προεδρία τοΰ ΕΑΜ, αυ­τός ίμως άρνήθηκε νά τή δεχτεί. Τώρα τόν κάλεσαν νά έξουδετε- ρώσει τό ΕΑΜ. Πολύ εύφυής καί μέ καλή μόρφωση, υπήρξε ό κα­λύτερος ρήτορας τής γενιάς του. ’Επίσης ήταν άπό τίς λίγες προ­σωπικότητες τοΰ παλαιοΰ πολιτικοΰ κόσμου πού είχε πάρει μέρος στήν άντίσταση κατά τών Γερμανών καί είχε μάλιστα φυλακιστεί. Ένέπνεε πλήρη έμπιστοσύνη στούς Βρετανούς. Ήδη άπό τό 1942 εϊχε στείλει στό συμμαχικό στρατηγείο ένα υπόμνημα, δπου έξηγοΰσε τήν πολιτική κατάσταση τής χώρας καί Θεωροΰσε ώς άναγκαία τήν έπέμβαση τών Βρετανών γιά τήν άντιμετώπιση τών κομμουνιστών. ’Αναλαμβάνοντας τήν προεδρία έξέθεσε τήν πολιτική του μέ άσυνήθη σαφήνεια: στόχος τής κυβέρνησής του ήταν ή έπίτευξη έθνικής ένότητας, χωρίς δμως παραχωρήσεις πρός τούς κομμουνιστές. ’Επέμενε δτι έπρεπε νά τιμωρηθούν αυστηρά οί στασιαστές καί ύποσχέθηκε τήν «καταστολή τής τρομοκρατίας στήν έλληνική ύπαιθρο».

Όμως ή προφανής πονηριά τοΰ Παπανδρέου δέν έμπόδισε τίς δυνάμεις τής άριστεράς νά διατηρήσουν τίς συμφιλιωτικές τους προθέσεις. Στις 17 Matou συνεκλήθη μία διάσκεψη στό Λίβανο, ίπου συμμετείχαν άντιπρόσωποι δλων τών κομμάτων καί τών άντιστασιακών όργανώσεων. Ό Παπανδρέου άνοιξε τήν διάσκε­ψη μέ μία όξύτατη έπίθεση έναντίον τοΰ ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, άποκα- λώντας τά μέλη τους «δολοφόνους καί τρομοκράτες». Ή δολοφο­νία τοΰ Ταρροΰ, άρχηγοΰ τής ΕΚΚΑ ήταν πρόσφατη καί οί άντι- πρόσωποι τοΰ ΕΑΜ-ΕΛΑΣ, πού τήν εϊχαν καταγγείλει, βρέθη­καν σέ κατάσταση άμύνης. Τόση ήταν ή όρμητικότητα τής έπί- θεσης τοΰ Παπανδρέου πού στάθηκε σχεδόν μοιραία γιά τίς έπι- διώξεις του, διότι ή διάσκεψη παρά λίγο νά διαλυθεί. Τελικά δμως έπιβλήθηκε ή συμφιλιωτική στρατηγική τοΰ ΕΑΜ-ΕΛΑΣ καί ή διάσκεψη συνεχίστηκε. Στις 30 Μαΐου πραγματοποιήθηκε μιά συμφωνία έπί ένός ’Εθνικού Καταστατικού Χάρτη, τήν όποία υπέ­γραψαν οί άντιπρόσωποι. Τό σημαντικότερο σημείο αύτοΰ τοΰ Χάρτη άφοροΰσε τή συμφωνία γιά τήν ένωση δλων τών άντάρτι- κών δυνάμεων τής χώρας ύπό τήν έθνική κυβέρνηση καί τόν Πα­πανδρέου προσωπικώς. ’Εξακολουθούσε δμως νά ύφίσταται πρό­βλημα γιά τή σύνθεση τής - κυβέρνησης. Ή ΠΕΕΑ άπαιτοΰσε τό 50% τών ύπουργικών χαρτοφυλακίων, ένώ ό Παπανδρέου προσέφερε μόνον τό 25%. Στό τέλος ξεγέλασε τούς άντιπάλους του καί κατόρθωσε νά μη ληφθεϊ απόφαση σχετικά μέ τό θέμα αύτό.

"Ομως μετά τήν επιστροφή τών άντιπροσώπων τής ΠΕΕΑ

54

στήν 'Ελλάδα, ή ήγεσία άποφάσισε νά άποκηρύξει τή συμφωνία, άν δ Παπανδρέου δέν συμμορφωνόταν πρός τις άπαιτήσεις της—τήν συμμετοχή στήν κυβέρνηση κατά 50%. ' Ο Παπανδρέου προσπά­θησε νά κερδίσει καιρό καί έπί τρεις μήνες άντήλλασαν, δίχως άπο- τέλεσμα, προτάσεις καί άντιπροτάσεις. Ή κατάσταση γινόταν συ­νεχώς έκρηκτικότερη καί κατά τά μέσα τοϋ ’Ιουλίου ή υπομονή τοϋ ΕΑΜ φάνηκε νά έξαντλεΐται. Κατηγόρησε τόν Παπανδρέου δτι είχε παραβιάσει τή συμφωνία καί στίς 7 ’Ιουλίου τοϋ ζήτησε νά παραχωρήσει αμέσως τά μισά υπουργεία στό ΕΑΜ, διότι άλ- λιώς Θά καταργοϋνταν ό Καταστατικός Χάρτης. Για μια στιγμή φάνηκε δτι οι Βρετανοί Θά έπέστρεφαν στό σημείο άπό δπου ξεκί­νησαν. Κατά περίεργο δμως τρόπο ή πολιτική τοϋ ΕΑΜ άλλαξε έντελώς.

Είκοσι μέρες άργότερα, στίς 29 ’Ιουλίου, ή ΠΕΕΑ συμφώνησε νά μπει στήν κυβέρνηση μέ τήν προϋπόθεση δτι κάποιος άλλος θά άντικαθιστοϋσε τόν Παπανδρέου.Στίς 15 Αύγουστου δμως παραι- τήθηκε καί άπό τό αίτημά της αύτό. Στίς 3 Σεπτεμβρίου έξη άντι- πρόσωποι της ΠΕΕΑ κατέλαβαν άσήμαντες ή μικρής σημασίας υπουργικές θέσεις. Μεταβολή ένενηντα μοιρών.

Γιά νά έρμηνεύσουμε τήν παράδοξη στάση της Άριστερας, πού τόν Σεπτέμβριο τοϋ 1944 κυριαρχοϋσε σέ δλη σχεδόν τήν ’Ελλάδα, είναι άπαραίτητο νά έξετάσουμε τή διεθνή κατάσταση. Οί Βρε­τανοί δέν πίστεψαν ποτέ δτι τό έλληνικό πρόβλημα ήταν δυνατό νά επιλυθεί ειρηνικά. “Ηδη άπό τόν Απρίλιο τοϋ 1943 ό άρχηγός τής στρατιωτικής άποστολής στήν Ελλάδα συνταγματάρχης Myers, είχε πάρει μυστικές οδηγίες σχετικές μέ τήν προοπτική μιας πολιτικής λύσης. Οί άρχές τοϋ Καΐρου πίστευαν δτι μετά τήν άπελευθέρωση θά ξεσποϋσε άναπόφευκτα έμφύλιος πόλεμος. "Ενας τέτοιος πόλεμος δμως δέν μπορούσε νά γίνει δίχως τή συγ­κατάθεση ή δίχως τήν άνοχή τοϋ Στάλιν. Στίς 18 Μαΐου 1944 6 Ήντεν εΐχε μακρά συνομιλία μέ τόν Γκοϋσεφ, τόν ρώσο πρεσβευ­τή στό Λονδίνο, σχετικά μέ τήν υπαγωγή της Ρουμανίας καί της 'Ελλάδας στήν Ρωσική καί Βρετανική σφαίρα έπιρροής άντι- στοίχως. Οί Ρώσοι ήταν άπρόθυμοι νά δεχτοϋν κάτι τέτοιο καί έπέμεναν δτι θά έπρεπε στό σημείο αύτό νά συμφωνήσει καί ή κυ­βέρνηση τών ΗΠΑ. "Υστερα άπό έπίμονες πιέσεις τοϋ Τσώρτσιλ ό πρόεδρος τών ΗΠΑ ένέδωσε καί στίς 19 ’Ιουνίου ό Ήντεν πλη­ροφόρησε τήν σοβιετική κυβέρνηση δτι ό «γενικός αύτός διαχωρι­σμός τών εύθυνών» (Churchill τόμ. 11 σελ. 67) εΐχε γίνει δε­κτός. Τό έπιβεβαίωσε στίς 11 ’Ιουλίου ένα τηλεγράφημα τοϋ Τσώρτσιλ πρός τόν Στάλιν. Ά ν καί ή άπάντηση τοϋ Στάλιν δέν δέσμευε ουτε κάλυπτε πλήρως τόν Τσώρτσιλ, ωστόσο ή άγγλική κυβέρνηση ήσύχασε άρκετά. *0 Τσώρτσιλ ήταν πλέον βέβαιος δτι ό Στάλιν δέν θά έπιχειροϋσε νά έπέμβει. Στίς 6 Αύγουστου έγραψε στό Ή ντεν:

55

«θά πρέπει νά ποϋμχ στόν χ. Παπανδρέου βτι όφείλει νά παρα- μείνει στή θέση του άδιαφορώντας γιά τούς πάντες... Δέν μποροϋ- με νά καλέσουμε ίναν άνθρωπο, βπως π.χ. τόν Παπανδρέου, γιά νά τόν ρίξουμε κατόπι στούς λύκους, μέ τό πρώτο ούρλιαχτό τών άθλιων 'Ελλήνων [κομμουνιστών] συμμοριτών... Νομίζω βτι βρι­σκόμαστε στό έξης σημείο: ή θά υποστηρίξουμε τόν Παπανδρέου, ίπως άλλωστε έχουμε συμφωνήσει, καταφεύγοντας άκόμη καί στή βία, ή θά πάψει νά μάς ένδιαφέρει πλέον ή 'Ελλάδα».

Τήν Ιδια μέρα προειδοποιούσε τούς έπιτελεΐς του:"Ισως χρειαστεί νά διατάξουμε μιάν άπόβαση δυνάμεων μας στήν

Ελλάδα τόν έπόμενο μήνα. 10 -12.000 άνδρες στήν ’Αθήνα βοηθούμενοι άπό λίγα τάνκς, 7τυροβόλα καί τεθωρακισμένα αυτο­κίνητα... Ή δύναμη αύτή θά πρέπει νά μπορεϊ νά άποσταλεΐ άπό τώρα, καί πιθανόν νά προλάβει τήν έκδήλωση μιας πολιτικής κρί- σεως, πού θά είχε δυσάρεστες συνέπειες στήν πολιτική τής κυβερ- νήσεως της Αύτοϋ Μεγαλειότητος (Cburchil, τόμ. 11, σελ. 97).

Ή ’Αγγλο-Ρωσική συμφωνία γιά τό μέλλον τών Βαλκανικών χωρών έπη ρέα στ έλάχιστα τΙς προθέσεις τών Βρετανών, άλλά με­τέβαλε έξ όλοκλήρου τήν ρωσική πολιτική. Στίς 26 ’Ιουλίου μία σοβιετική στρατιωτική άποστολή μέ άρχηγό τόν συνταγματάρχη Ποπώφ Επεσε μέ άλεξίπτωτα στήν 'Ελλάδα καί ήρθε άμέσως σέ έπαφή μέ τήν ήγεσία τοϋ Κομμουνιστικοϋ Κόμματος. Παρά τό γεγονός 6τι τό περιεχόμενο τών συνομιλιών δέν άνακοινώθηκε ποτέ, θά πρέπει νά παρατηρήσει κανείς βτι μόλις τρεις μέρες άπό τήν άφιξη της σοβιετικής άποστολής, σημειώθηκε ή πρώτη ση­μαντική άλλαγή στήν πολιτική τοΰ ΕΑΜ. Είναι πολύ άπίθανο δτι πρόκειται άπλώς γιά μιά σύμπτωση. Ό Στάλιν φαίνεται δτι κρά­τησε τό λόγο πού έδωσε στήν άνεπίσημη συμφωνία του μέ τούς "Αγγλους, καί οί "Ελληνες κομμουνιστές, πού καθόριζαν τήν πολι­τική τοΰ ΕΑΜ καί της ΠΕΕΑ, ένέδωσαν, γιά λόγους καθή­κοντος, στίς σοβιετικές άπαιτήσεις. ’Αν καί είναι άμφίβολο δτι οί κομμουνιστές γνώριζαν βτι ή ΕΣΣΔ δέν τούς ύποστήριζε πλέον, ή ξαφνική ύποχώρησή τους πρός τόν Παπανδρέου έρμηνεύεται μό­νον ώς άποτέλεσμα τών ρωσικών πιέσεων. Ή διαίρεση τών Βαλ­κανίων έπικυρώθηκε «έπισήμως» μόνον κατά τή διάσκεψη της Μόσχας μεταξύ Στάλιν καί Τσώρτσιλ. Τό μέλλον τών Βαλκανίων κρίθηκε στά γρήγορα σέ μιά κόλλα χαρτί καί ή 'Ελλάδα μπήκε όρι- στικά στή σφαίρα της ’Αγγλικής έπιρροής. «Δέν θά φανή κυνικό νά άποφασίσουμε τόσο εδκολα γιά τήν μοίρα έκατομμυρίων άν­θρωπο.'ν; "Ας κάψουμε τό χαρτί» πρότεινε ό Τσώρτσιλ άφοΰ τε­λείωσε ή συμφωνία. «"Οχι, κρατήστε, το» είπε ό Στάλιν (Chur­chill, τόμ. 11 σελ. 201).

Στό μεταξύ, παρά τή μεταβολή πού σημειώθηκε στήν πολι­τική Ισορροπία, ή στρατιωτική Ισορροπία στήν ‘Ελλάδα έμεινε άμετάβλητη. Καί οΐ Βρετανοί καί ό Παπανδρέου γνώριζαν βτι ή

56

στρατιωτική καί ή πολιτική κυριαρχία τοϋ ΕΑΜ ήταν άδιαφιλο- νίκητη. Ό ταχύς έξοπλισμός των δοσιλόγων άπό τούς Γερμανούς, έλάχιστα μείωνε τό χάσμα. Είναι δμως φανερό δτι οί κομμουνι­στές είχαν αυστηρές έντολές άπό τόν Στάλιν νά υποχωρήσουν μέχρι τέλους στίς άπαιτήσεις τών Βρετανών. Άφοΰ άποφάσισαν λοι­πόν νά διεκδικήσουν τήν έξουσία άποκλειστικά καί μόνον, μέ πολι­τικά μέσα, ήταν έτοιμοι νά υποχωρήσουν έντελώς στά στρατιωτι­κά θέματα. Τόν Σεπτέμβριο, μέ τή συμφωνία της Καζέρτας, οί Έλληνες κομμουνιστές δχι μόνον συμφώνησαν νά ύπακούουν στίς διαταγές τών συμμάχων, δηλ. τών Βρετανών, άλλα καί νά έπι- τρέψουν τήν άποβίβαση βρετανικών άγημάτων μετά τήν άποχώ- ρηση τών Γερμανών. Ό ΕΛΑΣ τέθηκε ύπό τήν άμεση καθοδή­γηση τοΰ στρατηγοΰ Σκόμπυ, άρχηγοΰ τής βρετανικής έκστρα- τευτικής δύναμης. Έ τσ ι περιορίστηκαν σημαντικά οι φόβοι τοΰ Τσώρτσιλ γιά τό κενό πού θά δημιουργούσε ή άποχώρηση τών Γερμανών. Οι βρετανικές δυνάμεις θά μπορούσαν νά δημιουργή­σουν εδκολα Ινα πολιτικό προγεφύρωμα, άρκετά σταθερό ώστε νά έπιτρέψει τυπικά στήν κυβέρνηση τοΰ Παπανδρέου νά άναλάβει τήν έξουσία. Είναι χαρακτηριστικό δτι κατά τή διάρκεια τών συ­νομιλιών τής Καζέρτας ή μοναδική άντίρρηση γιά τήν άνευ δρων παράδοση τών άνταρτών προέρχονταν άπό τόν μή' κομμουνιστή στρατηγό Σαράφη, γενικό διοικητή τών δυνάμεων τοΰ ΕΛΑΣ, πού δέν είχε μυηθεΐ στά μυστικά της πολιτικής καί έξετάζοντας τά πράγματα άπό στρατιωτική άποψη έβλεπε δτι ή λύση πού προτει- νόταν ήταν άπαράδεκτη. Οί κομμουνιστές δμως άντιπρόσωποι τοΰ ΕΛΑΣ, πού άκολουθοΰσαν τή γραμμή τής Μόσχας, κατάπνι­ξαν γρήγορα τίς άντιρρήσεις αύτές. Έτσι λοιπόν άποδείχτηκε δτι δέν υπήρχε λόγος νά έφαρμοστεΐ τό σχέδιο τοΰ Τσώρτσιλ «νά χτυ­πήσουμε στά ξαφνικά πρωτοΰ έκδηλωθή ή κρίσις...» πού «είναι ή καλύτερη τακτική γιά νά προλάβουμε τίς άντιδράσεις τοΰ ΕΑΜ» (Churchill, τόμ. 11, σελ. 251). Άκόμη καί ό ίδιος ό Τσώρτσιλ δέν μπορούσε νά προβλέψει μέχρι ποιό βαθμό ό Στάλιν, καί κατά συνέπεια τό ΚΚΕ, τοΰ έλυναν τά χέρια.

Στίς 12 ’Οκτωβρίου 1944 οι Γερμανοί έγκατέλειψαν τήν Α ­θήνα. Τρεις μέρες άργότερα βρετανικά στρατεύματα ύπό τόν Στρατηγό Σκόμπυ μπήκαν στήν πρωτεύουσα, δπου οί κάτοικοι τά ύποδέχτηκαν σέ άτμόσφαιρα παραλληρήματος. Τό προγεφύ­ρωμα είχε δημιουργηθεϊ. Τό κενό έξουσίας διήρκεσε στήν Αθή­να μόνον λίγες ήμΐρες. Για άλλη μιά φορά άποδείχτηκαν άβά- σιμες οί ύποψίες τοΰ Τσώρτσιλ, δτι ή άριστερά θά έπιχειροΰσε νά καταλάβει τήν έξουσία. Πριν λίγες μέρες, στίς 6 ’Οκτωβρίου, τό έπίσημο δημοσιογραφικό δργανο τοΰ ΚΚΕ δημοσίευε, μέεύκαιρία τήν άπελευθέρωση, μία «'Εκκληση πρός τόν Ελληνικό λαό», ή όποία τελείωνε ώς έξής:

«Τώρα θά σφυρηλατήσουμε τήν δημόσια τάξη καί τίς δημο­

57

κρατικές έλτυθερίες. Πατριώτες, ας ένωθοϋμε δλοι γιά νά Ολοκλη­ρώσουμε μαζί μέ τόν ΕΛΑΣ καί τούς συμμάχους μας τήν άπελευ- θέρωση τής 'Ελλάδας, κάτω άπό τήν καθοδήγηση μιας κυβέρνη­σης ’Εθνικής Ενότητας».

Είναι φανερό ίτ ι ή στρατηγική τών κομμουνιστών κινούνταν αύστηρά μέσα στά πλαίσια τής νομιμότητας. 01 έορταστικές έκ- δηλώσεις κορυφώθηκαν μέ τήν άφιξη τοϋ Παπανδρέου καί τής κυ­βέρνησης. 'Η κατάσταση δμως δέν ήταν άπλή άν καί φαινόταν ίτ ι δλοι άναγνώριζαν τήν κυβέρνηση. Ή πραγματική έξουσία άνήκε άκόμη στό ΕΑΜ, πού οί δυνάμεις του κυριαρχούσαν, δίχως άντιπάλους, σέ όλόκληρη τή χώρα. 'Η ουσιαστική έξουσία τοϋ Π α- πανδρέου ήταν περιορισμένη στήν περιοχή τών ’Αθηνών καί σέ έλάχιστες άλλες πόλεις δπου είχε έγκατασταθεϊ ό βρετανικός στρατός.

Κύριο μέλημα τοϋ Παπανδρέου ήταν ή μεταβίβαση τών έξου- σιών άπό τούς άντάρτες στήν κεντρική κυβέρνηση. «ΤΗρθε ή ώρα νάέλέγξουμε τήν άξια τών προπαρασκευών μας. Στήν συνδιάσκεψη τής Μόσχας πέτυχα τήν άποχή τών Ρώσων, καταβάλλοντας τί­μημα βαρύ». Κατά τό σύμφωνο τής Καζέρτας οί άντάρτικες όμά- δες έπρεπε νά διαλυθούν γιά νά άποτελέσουν, μαζί μέ τίς έλληνι­κές δυνάμεις πού έπέστρεψαν άπό τή Μέση ’Ανατολή, τόν πυρήνα τοϋ νέου έλληνικοϋ στρατοΰ, πού θά ύπάκουε στίς διαταγές τής κυβέρνησης. Πολύ σύντομα προέκυψαν ώς πρός τό θέμα αύτό, δισε7ΐίλυτες διαφορές μεταξύ Βρετανών καί κομμουνιστών. Τά βασικά σημεία στά όποια, δπως άποδείχτηκε, δέν μποροΰσαν νά συμφωνήσουν ήταν τά έξής: Ή άναλογία τών δυνάμεων πού θά συγκροτοϋσαν τό νέο στρατό, ή διατήρηση τοϋ άνεξάρτητου χα­ρακτήρα τών διαφόρων ομάδων ή ή ίσοπέδωσή τους καί τό πρό­βλημα τής νέας στρατιωτικής ήγεσίας.

Τό πλέον κρίσιμο σημείο ήταν τό μέλλον τής βαρέως έξοπλι- σμένης ταξιαρχίας τής Μέσης ’Ανατολής, ή όποία, μετά τις έκκα- θαρίσεις, ήταν πλέον φανατικά φιλοβασιλική. Τό ΕΑΜ ζητοϋσε ταυτόχρονη άποστράτευση τών άνδρών τής ταξιαρχίας καί τών άνταρτικών δυνάμεων, ένώ ό Παπανδρέου άρνήθηκε νά δεχτεί κάτι τέτοιο. Στίς 27.11 οί συζητήσεις διακόπηκαν ξαφνικά. *0 Πα­πανδρέου καί τό ΕΑΜ άρχισαν νά έκτοξεύουν ό ένας έναντίον τοϋ άλλου κατηγορίες γιά άθέτηση υποσχέσεων καί έτσι ολοκληρώθηκε τό άδιέξοδο. Αόγω τών κατηγοριών πού άνταλλάχτηκαν είναι πλέον άδύνατο νά βρεθεί ή άλήθεια. Φαίνεται πάντως δτι κατέληξαν σέ μία συμβιβαστική συμφωνία πού υπογράφτηκε άπό τόν Πα­πανδρέου καί άπό τούς κομμουνιστές. Τήν έπομένη (28 Νοεμβρίου) οι κομμουνιστές άνέκάλεσαν τήν ύπογραφή τους κατηγορώντας τόν Παπανδρέου γιά διπλό παιχνίδι. Πώς καί γιατί κατέληξαν στήν μοιραία αύτή άπόφαση δέν γνωρίζουμε άκόμη.

Είναι δύσκολο νά έρμηνευθεϊ ή ξαφνική άνένδοτη άπόφαση, άν

58

μάλιστα ληφθεϊ ύπόψη ή πολιτική τών κομμουνιστών τόσο στό παρελθόν δσο καί μετά τά γεγονότα αυτά. Όπο>σδήποτε είναι πιθανόν δτι τήν ίδια νύχτα τό ΚΚΕ πήρε τήν άπόφαση νά κατα­φυγή στόν Ενοπλο άγώνα, âv δέν μπορούσε νά βρεθεί ένας Ικανο­ποιητικός συμβιβασμός.

Ό Τσώρτσιλ είχε οπωσδήποτε καταστρώσει τό σχέδιο μιας στρατιωτικής έπέμβασης, είτε πίστευε πώς οΐ κομμουνιστές θα προσπαθούσαν όπωσδήποτε νά καταλάβουν τήν έξουσία, είτε βχι. ΣτΙς 7 Νοεμβρίου εϊχε τηλεγραφήσει ^τόν ΤΗντεν:

«Κατά τή γνώμη μου, άφοΰ πληρώσαμε ένα τέτοιο άντίτιμο στή Ρωσία γιά νά έχουμε μιά έλευθερία κινήσεων στήν ’Ελλάδα, δέν πρέπει νά διστάσουμε νά ύποστηρίξουμε τόν Παπανδρέου, χρησιμοποιώντας βρετανικά στρατεύματα . . . Αύτό σημαίνει δτι τά βρετανικά στρατεύματα πρέπει όπωσδήποτε νά έπέμβουν γιά νά καταστείλουν παράνομες έκδηλώσεις... ’Ελπίζω νά φτάσει σύν­τομα ή έλληνική ταξιαρχία καί νά μή διστάσει νά πυροβολήσει σέ περίπτωση άνάγκης... Περιμένω μέ βεβαιότητα τήν σύγκρουση τών στρατευμάτων μας μέ τό ΕΑΜ καί δέν θά πρέπει νά τήν άπο- φύγουμε* άρκεΐ μόνον νά διαλέξουμε τό έδαφός μας. (Churchill, τόμ. 11, σελ. 254.

Ό Παπανδρέου άποφάσισε νά υΙοθετήσει σκληρότερη γραμμή, άφοΰ έξασφάλισε τήν ύποστήριξη τών Βρετανών καί συμβουλεύ­τηκε τόν πρεσβευτή Λήπερ, δίχως τήν έγκριση τοΰ όποίου, κατά τόν Woodhouee δέν έκανε τήν παραμικρή κίνηση. Συνεκά- λεσε τό υπουργικό συμβούλιο καί έξέδωσε έπίσημη διαταγή .κατά τήν όποία δλα τά άντάρτικα σώματα έπρεπε νά διαλυθοΰν ώς τΙς 10 Δεκεμβρίου. Τήν 1 Δεκεμβρίου ή κρίση όξύνθηκε πε­ρισσότερο. Ό Στρατηγός Σκόμπυ θεώρησε σκόπιμο νά ύπεν- θυμίσει τήν άπόφαση τής κυβέρνησης, Απευθύνοντας ένα τελεσί­γραφο. ' Η άτμόσφαιρα έπιδεινώθηκε πολύ σύντομα λόγω τής κι­νητοποίησης όμάδων δοσιλόγων της άκρας δεξιάς, τις όποιες δη­μιούργησαν οΐ Γερμανοί τό 1943 γιά νά καταπολεμήσουν τό ΕΑΜ. Τά «Τάγματα ’Ασφαλείας», τά μέλη τών όποιων προέρ­χονταν κυρίως άπό τΙς ύπηρεσίες άσφαλείας τοΰ Μεταξα, ήταν καλά έξοπλισμένα καί είχαν πολεμήσει στό παρελθόν έναντίον τών άντιστασιακών όμάδων. Μερικές άπό τις άντιστασιακές όμά- δες, Ιδίως ό άρχηγός τοΰ ΕΔΕΣ Στρατηγός Ζέρβας, βπως έπίσης καί μικρότερες όμάδες στήν Μακεδονία καί στήν περιοχή τών ’Αθηνών, είχαν συνεργαστεί άνοιχτά μέ τά Τάγματα Άσφαλείας γιά νά -πολεμήσουν τό ΕΑΜ. Δημιουργήθηκε έτσι μία πολύπλο­κη κατάσταση: γνήσια άντιστασιακά στοιχεία συνεργάζονταν μέ τούς δοσιλόγους έναντίον τών Κομμουνιστών, ένώ παράλληλα συνέχιζαν τή δράση τους κατά τών δυνάμεων κατοχής. Ή ταν έπόμενο νά ξαναρχίσουν μετά τήν Απελευθέρωση .διαμάχες γιά τή λύση τών προβλημάτων πού είχαν δημιουργηθεϊ.

59

Δέν είχε προκύψει άκόμη διαφωνία ώς πρός -ri μέλλον των δο­σιλόγων. Ό λα τά κόμματα συμφώνησαν κατ’ άρχήν δτι οι συνερ­γάτες τών Γερμανών ίπρεπε νά τιμωρηθούν αυστηρά. Πράγματι μετά τήν άπελευθέρωση ή κυβέρνηση συνέλαβε τά μέλη τών κυ­βερνήσεων που συνεργάστηκαν μέ τους Γερμανούς, δπως καί μερι­κούς άπό τούς διαβόητους πράκτορες τών Γερμανών. Ή πλειοψη­φία δμως έξακολουθοΰσε νά κρύβεται καί περίμενε νά δει τήν έξέ- λιξη τών γεγονότων. ’Επειδή γινόταν δλο καί πιό σαφές δτι οί διαφορές μεταξύ ΕΑΜ καί Παπανδρέου-Βρετανών είχαν όξυνθεΐ άρχισε νά άναπτύσσεται μία διπλή διαδικασία: Ή άναδιοργάνωση τής ’Αστυνομίας καΐτής Χωροφυλακής έπαιρνε τή μορφή στρατο­λογίας τών δοσιλόγων οι όποιοι, βρίσκοντας νέο καταφύγιο, ήταν πρόθυμοι νά άποδείξουν τήν άφοσίωσή τους στούς νέους τους κυ­ρίους, δείχνοντας ύπέρμετρο ζήλο στήν έφαρμογή τών έντολών πού έπαιρναν καί τρομοκρατώντας τούς άντιπάλους τους, δταν έβρισκαν ευκαιρία' έπιπλέον ένας μεγάλος άριθμός όμάδων τοϋ ΕΛΑΣ, οι όποιες ήλεγχαν άκόμη τήν δπαιθρο καί φοβούνταν δτι οι δοσίλογοι δέν θά τιμωρούνταν δπως τούς άξιζε καί θά δροϋσαν ώς όργανωμένη δύναμη έναντίον τους — δπως πράγματι συνέβη μέ τήν πλειοψηφία τών δοσιλόγων, οι όποιοι δέν καταδιώχθηκαν, ή μέ όσους παρέδωσε ό ΕΛΑΣ στίς έπίσημες άρχές — άποφάσισαν νά οργανώσουν λαϊκά δικαστήρια σέ όλόκληρη τή χώρα, τά όποια λειτουργούσαν ήδη τόν ’Οκτώβριο. Είναι πολύ φυσικό δτι ή διαδι­κασία τών λαϊκών δικαστηρίων ήταν συχνά συνοπτική καί πολλές «χατοντάδες άτόμων καταδικάστηκαν σέ θάνατο καί έκτελέστη- καν. ’Εξ αίτιας τοΰ γεγονότος αύτοΰ έγιναν διάφορες άπόπειρες αναδιοργάνωσης τών φασιστικών συμμοριών, με άποτέλεσμα νά Εξαπολύσει τό ΕΑΜ τρομοκρατικές έπιδρομές στούς τόπους όττου πραγματοποιοΰνταν ή άναδιοργάνωση τών δοσιολόγων. *0 εμφύλιος άγώνας μεταξύ τών άντιστασιακών όργανώσεων όδή- γησε στήν άναβίωση τών ύπολοίπων άνταρτικών όμάδων τής δε­ξιάς, οι όποιες συνεργάστηκαν μέ τά Τάγματα ’Ασφαλείας.

Οί Βρετανοί ένθάρρυναν άμέσως καί υιοθέτησαν σύντομα τήν λίγο-πολύ αυθόρμητη άνασυγκρότηση τών δυνάμεων τής άκρας δεξιάς. Π api τό άρθρο τοΰ συμφώνου τής Καζέρτας, πού χαρακτή­ριζε τά Τάγματα ’Ασφαλείας ώς σώμα τοΰ έχθροΰ πού θά Ιπρεπε συνεπώς νά έχουν μιά άνάλογη μεταχείριση, στίς 27 Σεπτεμ­βρίου, πριν άπό τήν άποχώρηση τών Γερμανών, ό Στρατηγός Σκόμπυ έδωσε διαταγή στόν Στρατηγό Σπηλιωτόπουλο, διορι­σμένο στρατιωτικό διοικητή τών ’Αθηνών, κατά τήν όποία, «μετά τήν άποχώρηση τών Γερμανών, έπρεπε νά διαταχθοΰν τά μέλη τών Ταγμάτων ’Ασφαλείας νά παραδοθούν στούς Βρετανούς ή νά λιποτακτήσουν καί νά κρυφτούν». Κατά τά μέσα τοΰ Νοεμβρίου, «θεσπίστηκαν μέτρα γιά τήν όργάνωση καί τόν έξοπλισμό Ταγμά­των ’Εθνοφυλακής, μέ δύναμη 500 άνδρών έκαστο. Τελικώς σχη-

ματίσθηκαν 30 τάγματα" άποδείχτηκε ίτ ι ήταν πολύ χρήσιμα γιά τήν σύλληψη όπλισμένων πολιτών μέ έχθρικές διαθέσεις καί γιά τήν φύλαξη περιοχών όπου διενεργούσαν έκκάθαρίσεις τά δικά μας στρατεύματα». (Churchill τόμ. 11 σελ. 254).

Τέλος ή διαταγή τοϋ Σκόμπυ νά διαλυθεί ό ΕΛΑΣ προκάλεβε τήν όριστική κρίση. 01 ύπουργοί τοϋ ΕΑΜ παραιτήθη*αν άπό τήν κυβέρνηση ’Εθνικής ’Ενότητας καί στίς 3 Δεκεμβρίου Οργανώ­θηκε μια μαζική συγκέντρωση διαμαρτυρίας. Ό Παπανδρέου έπέ- τρεψε τήν πραγματοποίηση τής συγκέντρωσης. Κατόπιν όμως, υπο­χωρώντας στίς πιέσεις τοϋ Λήπερ, άποφάσισε νά τήν άπαγορεύ- σει. Ή συγκέντρωση δέν άναβλήθηκε καί στίς 3 Δεκεμβρίου μεγάλα πλήθη συγκεντρώθηκαν στήν πλατεία Συντάγματος. Τό πλήθος άοπλο καί άνυποψίαστο κραύγαζε συνθήματα έναντίον τοϋ Παπανδρέου Οχι όμως καί έναντίον τών Βρετανών. Ξαφνικά άκούστηκαν πυροβολισμοί καί έκατοντάδες, νεκροί seal τραυματίες, σκέπασαν τό λιθόστρωτο. Ή μάχη άρχιζε.

Τήν έποχή έκείνη συζητήθηκε εύρύτατα ή προέλευση τών πυ­ροβολισμών. Σήμερα, δέν ύπάρχει πλέον αμφιβολία ότι ή άστυνο- μία πυροβόλησε έν ψυχρω δίχως νά προηγηθοϋν προκλήσεις άπό μέρους τοϋ πλήθους. Ό άρχηγός τής άστυνομίας όμολόγησε, έπι- καλούμενος ώς δικαιολογία τήν «αυτοάμυνα». Αύτόπτης μάρτυ­ρας, ό Βρετανός άξιωματικός By ford-Jones, δήλωσε ότι είδε καί άκουσε προσωπικά τήν διαταγή πού δόθηκε στούς Αστυνομι­κούς νά πυροβολήσουν τούς διαδηλωτές. ’Αλλά καί ot Ανταποκρι­τές τών Τάϊμς, τοϋ 'Ηνωμένου Τύπου καί τοϋ ραδιοφωνικοϋ δι­κτύου τής Νέας Ύόρκης συμφωνούν ότι οί πυροβολισμοί δέν ήσαν τυχαίοι καί Οτι δέν προηγήθηκαν προκλήσεις άπό μέρους τοϋ πλή­θους. ’Αργότερα μόνον, όταν γενικεύτηκε ή άντικομμουνιστική υστερία άρχισαν νά συσκοτίζονται τά αίτια τής «Ματωμένης Κυ­ριακής». 'Ωστόσο τό μόνο έρωτηματικό πού παραμένει είναι ή προέλευση τής διαταγής. Δέν έχει διαλευκανθεΐ άκόμη κατά πόσο ή διαταγή προερχόταν άπό τήν έλληνική κυβέρνηση, τις βρετα­νικές άρχές ή έάν ήταν άποτέλεσμα συνωμοσίας τής άκρας δεξιάς ή όποία ήθελε νά έπιταχύνει τήν έξέλιξη τών γεγονότων.

Μερικοί πιστεύουν ότι ή δολοφονική αύτή πράξη δέν προκά- λεσε άλλά έπέσπευσε απλώς τή σύγκρουση πού άκολούθησε. Ή άποψη αύτή θέτει ένα πιό ούσιώδες έρώτημα. Δέν ύπάρχει άμφι- βολία ότι άρχικά τό ΕΑΜ δέν είχε τήν πρόθεση νά καταλάβει τήν έξουσία μέ τά όπλα. ’Ακόμη καί άν δέν λάβουμε ύπόψη τά άποτε- λέσματα τών ρωσικών συστάσεων, είναι παράλογο νά πιστέψουμε, δστερα άπό τόσες έπίσημες ή άνεπίσημες άποδείξεις, ότι οί κομ­μουνιστές είχαν τήν πρόθεση νά καταλάβουν τήν έξουσία. ’Εάν αύτός ήταν ό στόχος τους, τότε οί άλλεπάλληλες στρατιωτικές καί πολιτικές ύποχωρήσεις τους είναι άνεξήγητες. Τό παράδειγμα τοϋ Τίτο είναι χαρακτηριστικό* όχι μόνον άρνήθηκε νά άναγνωρίσει

6i

άλλη έξουσία έξω άπό τήν λαϊκή κυβέρνηση τήν δποία ήλεγχι, άλ­λά άπηύθυνε συγκεκριμένες προειδοποιήσεις πρός τόν Τσώρτσιλ, γιά τήν περίπτωση πού οί Βρετανοί θά έπιχειροΰσαν στρατιωτική έπέμβαση στή Γιουγκοσλαβία, (πράγμα πού δέν έπέτρεψε τήν έπέμβαση της ’Αγγλίας, παρά τό γεγονός βτι είχε συμφωνήσει μέ τήν ΕΣΣΔ νά άσκεϊ κατά τό ήμισυ τόν έλεγχο στή χώρα αύτή). "Αν τό ΚΚΕ είχε άποφασίσει νά κηρύξει ένοπλο άγώνα, είναι πολύ άπίθανο δτι θά ιτερίμενε μέχρι τόν Δεκέμβριο τοϋ 1944.

Τό γεγονός βτι οί "Ελληνες κομμουνιστές διατηρούσαν συνεχή έπαφή μέ τόν Τίτο κατά τή διάρκεια της κατοχής τονίζει άκδμη περισσότερο τΙς διαφορές στήν στρατηγική πού υΐοθετοϋσαν. 'Η ­δη άπό τό 1943 δ γραμματέας τοΰ ΚΚΕ Σιάντος διαβεβαίωσε τούς Άγγλους βτι «ή Ελλάδα άνήκεισέ μία περιοχή της Εύρώ- πης γιά τήν δποία άνέλαβαν βλη τήν ευθύνη οί Βρετανοί». Ή πα­ράδοξη αύτή δήλωση έγινε γιά νά καθησυχάσει τούς φόβους, πού προκάλεσε στούς Βρετανούς μία πρόσφατη σύσκεψη τών 'Ελλή­νων καί Γιουγκοσλάβων ήγετών τών άντάρτικων όμάδων. «Συνε­πώς δέν τίθεται θέμα συμμετοχής τών 'Ελλήνων σέ νέο πανβαλ­κανικό άνταρτικό κίνημά» (Σιάντος). Ό συντονισμός τών δύο έθνικο-άπελευθερωτικών κινημάτων περιορίστηκε σέ θέματα τα­κτικής καί άνταλλαγής πληροφοριών. 01 διαβεβαιώσεις τοϋ Σιάν- του φαίνεται βτι άντιπροσώπευαν τΙς πραγματικές - προθέσεις τοϋ ΕΑΜ. *0 S. Voukmanovic (Tempo), σύνδεσμος μεταξύ ΕΑΑΣ καί Τίτο, κατηγόρησε άργότερα τούς ήγέτες τοΰ ΕΑΑΣ ώς «Ιδεο­λογικά άπροετοίμαστους γιά τήν κατάληψη τής έξουσίας» καί τό­νισε τΙς λεγκαλιστικές άποκλίσεις τοΰ ΚΚΕ, άντιδιαστέλοντας τήν τακτική τοΰ Γιουγκοσλαβικοΰ κομμουνιστικού κόμματος. Άκόμη κι άν τά δύο κόμματα τηροΰσαν διαφορετική στάση έπειδή περί- μεναν μία μεγάλη άγγλοαμερικάνικη έπίθεση στά Βαλκάνια, ή διάσκεψη τής Τεχεράνης ξεκαθάρισε τά προβλήματα αύτοϋ τοΰ -είδουν Τό ΕΑΜ δμως δέν άλλαξε πολιτική. Σ'·-', πραγματι­κότητα, μετά τήν ρωσική άποστολή, ή στάση του έγινε ίιαλακτ'. κότερη. *Εφ’ βσον οί Κομμουνιστές παραιτήθηκαν άπό τήν στρα­τιωτική τους κυριαρχία καί έκαναν βτι μποροϋσαν γιά νά πετύ- χουν μία πολιτική λύση, πού θά έπέτρεπε τή συνέχιση τοΰ άγώνα μέσα σέ κοινοβουλευτικά πλαίσια, είναι παράλογο νά πιστέψουμε βτι είχαν δργανώσει καί σχεδιάσει μιά μελλοντική έπίθεση. Τέλος πρέπει νά σημειώσουμε βτι άκόμη καί στίς μοιραίες ή μέρες, δταν άρχισαν οί μάχες στήν Αθήνα, τό μεγαλύτερο μέρος τών στρα­τευμάτων τοΰ ΕΑΑΣ είχε τή βάση του πολύ μακριά άπό τήν πρω­τεύουσα. Τό πρόβλημα τών κομμουνιστών ήταν πώς νά άποφύ- γουν τόν μονομερή άφοπλισμό, καί βχι πώς νά πολεμήσουν.

62

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΚΤΟ

ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 1944—Η ΚΑΜΠΗ (1944-46)

01 είκοσιοκτώ νεκροί καί οί περισσότεροι άπό έκατό τραυμα­τίες της 3ης Δεκεμβρίου έσήμαιναν τήν αφορμή της ένοπλης σύγ­κρουσης. Τό ΕΑΜ προκήρυξε γενική άπεργία καί μαζική συγκέν­τρωση για τίς 4 Δεκεμβρίου. Ή συγκέντρωση πραγματοποιή- θηκε δίχως νά προκληθοΰν έπεισόδια άπό τό μέρος τοϋ ΕΑΜ ή των Άγγλων. Ένώ δμως διαλύονταν οί διαδηλωτές, δέχτηκαν την έπίθεση διαφόρων δοσιλόγων καί όπλισμένων όμάδων της άκρας δεξιάς πού άνηκαν στήν όργάνωση X, μέ ήγέτη τους τόν συντα­γματάρχη Γρίβα. Τά θύματα τών έπιθέσεων ξεπερνοΰσαν τούς 100 νεκρούς. Ά ν καί πιθανότατα γιά τά γεγονοτα αύτά δέν εύθύ- νονται οδτε οί Άγγλοι ούτε ή κυβέρνηση, ή νέα αύτή δολοφονική έπίθεση όδήγησε τήν κατάσταση στά άκρα. Τό ίδιο βράδυ άρ­χισαν ένοπλες έπιθέσεις τοϋ ΕΛΑΣ έναντίον τών αστυνομικών τμημάτων, δπου δέν είχαν γίνει έκκαθαρίσεις, καί ό Σκόμπυ κήρυξε Στρατιωτικό Νόμο, καλώντας τόν ΕΛΑΣ νά έγκαταλείψει σέ δύο μέρες τήν Αθήνα.

Τήν έπομένη, έπίσημες όδηγίες τοΰ Τσώρτσιλ, έπιδοκίμασαν τήν ένέργεια τοΰ Σκόμπυ:

«Έδωσα έντολή στόν στρατηγό Ούίλσων νά φροντίσει ώστε νά διατηρηθούν οι δυνάμεις σας καί νά σάς σταλεί κάθε δυνατή ένί- σχυση... Μή διστάσετε νά πυροβολήσετε έναντίον δσων έπιτίθεν- ται κατά τών βρετανικών δυνάμεων στήν Αθήνα, ή κατά της έλ­ληνικής κυβέρνησης μέ τήν όποία συνεργαζόμαστε. Φυσικά θά ήταν εύχής έργο νά ένισχύσει τις έντολές σας μέ τό κύρος της κά- ποια (sic) έλληνική κυβέρνηση. Καί ό Λήπερ συμβούλευσε τόν Παπανδρέου νά σταματήσει τίς ένέργειές του καί .νά βοηθήσει. Μή διστάσετε νά ένεργήσετε, σά νά βρίσκεστε σέ κατεχόμενη πό­λη δπου ξεσπϊ μία άνταρσία.

«"Οσον άφορα τίς όμάδες τοΰ ΕΛΑΣ πού προσεγγίζουν τήν Αθήνα άπό τήν ύπαιθρο, θά πρέπει, βασιζόμενοι στή δύναμή σας, νά τούς δώσετε μερικά μαθήματα, ώστε νά μήν έπαναλάβουν τήν Ιδια προσπάθεια... Πρέπει νά μείνουμε καί νά έπικρατήσουμε στήν Αθήνα, θά ήταν πολύ σημαντικό άν τά καταφέρουμε δίχως αιματοχυσίες· άλλά έστω καί μέ αίματοχυσία, άν κριθεΐ αύτό αναγ­καίο» (Churchill, τομ. 11 σελ. 256).

Ά ν καί ό Σκόμπυ δέν ήταν έτοιμος γιά μία Αποφασιστική σύ­γκρουση (άπό τούς 26.590 Βρετανούς πού ήσαν στήν ’Ελλάδα μπορούσε νά κινητοποιήσει Αμέσως μόνον τΙς 10.000), ό Τσώρτσιλ Αποφάσισε νά προχωρήσει Αμέσως στήν τελική Αναμέτρηση. Ή Αδιαφορία τους πρές τόν πολιτικό κόσμο τής χώρας έρμηνεύεται μόνον Από τήν άκαμπτη Απόφασή του νά μείνει ή ’Ελλάδα στή σφαίρα της Αγγλικής «εύθύνης». "Οπως τηλεγράφησε χαρακτη­ριστικά στόν Λήπερ τήν ίδια μέρα (5 Δεκεμβρίου):

«Δέν είναι ώρα νά Αναμειχθοΰμε στίς πολιτικές διαφορές τών ’Ελλήνων ή νά πιστέψουμε ότι οί (λληνες πολιτικοί όλων τών Αποχρώσεων είναι ·σέ·6έση νά "έπηρεάσουν τήν · κατάσταση. Δέν πρέπει νά Ασχολεΐσθε μέ τή σύνθεση της έλληνικής κυβέρνησης: Τό πρόβλημα είναι ζωής ή θανάτου.

» Πρέπει νά πιέσετε τόν Παπανδρέου νά άνταποκριθεΐ στό κα­θήκον του καί νά τόν διαβεβαιώσετε ότι τότε θά τον ύποστηρί- ξουμε μέ όλες τίς δυνάμεις μας. Τώρα πλέον καμιά έλληνική πο­λιτική παράταξη δέν μπορεϊ νά έπηρεάσει τήν Οχλοκρατική έξέ- γερση. Ή μόνη έλπίδα τοϋ Παπανδρέου είναι νά ταχθεί στό πλευρό μας» (Churchill, τομ. 11 σελ.257).

Ώς πρός τό τελευταίο σημείο, άποδείχτηκε ότι ό Τσώρτσιλ είχε άπόλυτο δίκαιο. Ό Παπανδρέου, πού είχε ύποβάλει τήν πα­ραίτησή του, τήν Ανακάλεσε καί Ακολούθησε δίχως Αντίρρηση τις όδηγίες τοϋ Λήπερ ώς τό τέλος τοϋ έμφυλίου πολέμου.

Έάν 6μως ή σαφήνεια χαρακτηρίζει τήν βρετανική πολιτική, οί προθέσεις καί οΐ στόχοι τοϋ ΚΚΕ καί τοϋ ΕΛΜ έξακολουθοϋσαν νά είναι άντιφατικοί. Μολονότι ή Απόφαση γιά ένοπλο Αγώνα είχε ληφθεϊ στίς 27 Νοεμβρίου, ή στρατιωτική δράση θεωροϋνταν Ακό­μη έπικουρικό μέσο γιά τήν έπίτευξη μιας πολιτικής λύσης. Άκόμη καί μετά τίς 4 Δεκεμβρίου, ένώ είχαν Αρχίσει οί μάχες, ύπήρχαν σοβαρές διαφωνίες σχετικά μέ τήν έκταση καί τήν στρα­τηγική τοϋ πολέμου. Διότι σημαντική μερίδα τοϋ ΕΑΜ όχι μό­νον πίστευε Ακόμη ότι μπορούσε νά βρεθεί συμβιβαστική λύση, Αλλά καί δίσταζε μπροστά στό ένδεχόμενο μιας γενικής σύγκρου­σης. Στίς λίγες πρώτες μέρες οι στρατιώτες τού ΕΛΑΣ είχαν σαφείς έντολές νά μή συγκρουσθοϋν μέ τίς δυνάμεις τών Βρετα­νών καί νά έπιτεθοΰν έναντίον τών βασιλοφρόνων έλληνικών δυ­νάμεων καί τής Αστυνομίας. Άλλά καί άργότερα, ίταν πλέον ήταν Αδύνατο νά μείνουν οι "Αγγλοι έξω Από τίς μΑχες, οΐ δυνάμεις τοϋ ΕΛΑΣ δίσταζαν νά πυροβολήσουν έναντίον τών Βρετανών. Έτσι, σέ όλες τίς συγκρούσεις, οι Βρετανοί έχασαν μόνον 237 άνδρες — έλάχιστες απώλειες δηλαδή άν ληφθεϊ ύπόψη ή έκταση καί ό δυναμισμός τών μαχών. Χαρακτηριστικό είναι έπίσης τό γεγο­νός ίτ ι οί άγγλικές φρουρές τής Θεσσαλονίκης καί τών άλλων πόλεων δέν δέχτηκαν καμιάν έπίθεση άπό τόν ΕΛΑΣ, παρά τήν τεράστια υπεροχή τών Αντάρτικών δυνάμεων, σέ όπλα καί υλικό,

64

πού ύπήρχε στίς υπόλοιπες περιοχές της χώρας, ίζω άπό την ’Αθήνα. Άλλο ενα παράδοξο γεγονός, πού μπορεϊ νά έρμηνευθεΐ μόνον άν δεχτούμε ότι οί κομμουνιστές δέν έπαψαν ποτί νά πι­στεύουν στήν εύρεση μιας πολιτικής λύσης, είναι δτι κατά τίς συγκρούσεις τών ’Αθηνών έλάχιστες άπόπειρες ίγιναν νά ένισχυ- θοΰν οί άπελπισμένα μαχόμενες μονάδες μέ στρατεύματα τοϋ ΕΛΑΣ πού είχαν τή βάση τους Ιξω άπό τήν ’Αθήνα. Ή ήγεσία τοΰ ΕΛΑΣ, άντί νά στείλει δλες τίς δυνάμεις πού διέθετε στήν ’Αθήνα, έξαπέλυσε έπίθεση στήν "Ηπειρο κατά τών ύπολειμμά- των τοΰ ΕΔΕΣ, πού είχε ήδη άρχίσει νά διαλύεται. Ό ΕΔΕΣ συνετρίβη ταχύτατα καί ό ΕΛΛΣ έξασφάλισε το μονοπώλιο τής στρατιωτικής καί πολιτικής ισχύος σέ δλη τήν ύπαιθρο, τή στιγμή άκριβώς πού οί δυνάμεις του στήν ’Αθήνα αντιμετώπιζαν όλο καί μεγαλύτερες δυσκολίες. Ά ν καί ό ΕΛΑΣ διέθετε έλαφρώς μεγα­λύτερη δύναμη άπό τούς "Αγγλους (ύπολογίζεται δτι εϊχε στήν ’Αθήνα 20.000 περίπου άνδρες) παρουσίαζε σοβαρές έλλείψεις στον εξοπλισμό, σέ έφόδια καί σέ έκπαίδευση.

IIαρά ταΰτα τίς πρώτες μέρες ό ΕΛΑΣ σημείωσε σημαντικές επιτυχίες: άνάγκασε τούς Βρετανούς νά περιοριστοΰν σέ μιά μι­κρή περιοχή στο κέντρο τών ’Αθηνών, δχι μεγαλύτερη άπό ενα τε­τραγωνικό μίλι, πού περιελάμβανε τό Κολωνάκι. Ά ντί δμως νά εξαπολύσει μιά γενική έπίθεση έναντίον τών Βρετανών ό ΕΛΑΣ, διέσπασε τίς δυνάμεις του σέ περιφερειακές επιχειρήσεις σκοπεύον­τας νά διαλύσει τά κρησφύγετα τών βασιλοφρόνων. Θά πρέπει νά έξετάσουμε τήν άναποφασιστικότητα γιά μιά γενική έπίθεση, ύπό τό πρίσμα τών επανειλημμένων προσπαθειών γιά ανακωχή πού προσπαθούσαν νά πετύχουν οί κομμουνιστές, άκόμη καί δταν ή στρατιωτική υπεροχή τοϋ ΕΛΑΣ ήταν άναμφισβήτητη. "Ετσι στίς 10 Δεκεμβρίου, άντιπρόσωποι τοϋ ΕΑΜ-ΕΛΑΣ έπισκέ- φθηκαν τόν Σκόμπυ καί ζήτησαν άνακωχή.'Ο Σκόμπυ δμως ύπα- κούοντας στίς οδηγίες πού εϊχε πάρει πρότεινε δρους πού ούσιαστι- κά σήμαιναν παράδοση άνευ ορών: ό ΕΛΑΣ έπρεπε νά έγκατα- λείψει αμέσως τήν ’Αθήνα καί νά παραδώσει τά δπλα. Πέντε μέρες άργότερα νέες συμφιλιωτικές προτάσεις άντιμετωπίστηκαν μέ τήν Ιδια άδιαλλαξία. Ό Τσώρτσιλ ήταν άνυποχώρητος.’Επειδή ή στά­ση τοΰ Στάλιν τοΰ δημιουργούσε συναίσθημα άσφαλείας, Απο­φάσισε νά συντρίψει τόν ΕΛΑΣ, τόν όποιο χαρακτήριζε στή Βου­λή τών Κοινοτήτων ώς τροτσκιστικό—μιά χειρονομία πού άπευθυ- νόταν στόν Στάλιν. Στίς 8 Δεκεμβρίου Ιλεγε στόν Σκόμπυ:

«Ό Τύπος μιλά πολύ τίς μέρες αύτές γιά μιά χειρονομία εΐ- ρήνης άπό μέρους τοΰ ΕΛΑΣ. Φυσικά θάήταν εύτύχημα νά λυθεί τό πρόβλημα αύτό’ πρέπει δμως νά βεβαιωθείτε, όσο τό έπιτρέπει ή έπιρροή σας, ότι δέν θά παραχωρήσετε άπό καλοσύνη τίποτε άπό βσα κέρδισαν ή μπορεϊ νά κερδίσουν τά στρατεύματά μας. Πρέπει

65

νά φροντίσετε ώστε νά μή δεχθείτε τίποτε πέρα άπό τούς δρους πού συμφωνήσαμε, πρίν άκόμη ξεσπάσει ή άνταρσία.

Ό δικός μας σαφής στόχος είναι ή συντριβή τοϋ ΕΛΜ. Ό τερ­ματισμός τών μαχών επεται τοϋ πρωταρχικοϋ αύτοϋ στόχου» (Churchill, τόμ. 11 σελ. 258).

ΙΙαρά τήν εξέγερση τής διεΟνοϋς καί τής βρετανικής κοινής γνώμης (στίς 13 Δεκεμβρίου το συνέδριο τών έργατικών συνδι­κάτων έξέφρασε, με τρομερή πλειοψηφία 2.455.000 ψήφων έναντι 137.000, τή δυσαρέσκεια του πρός τήν πολιτική τής βρετανίας στήν Ελλάδα) καί παρά τόν κακό υπολογισμό τών δυνάμεων τοϋ ΕΑΑΣ, ό Τσώρτσιλ παρέμεινε άνένδοτος. 'Ο στρατάρχης ’Λλε- ξάντερ, ό όποιος άντικατέστησε τον άρχηγό τοΰ επιτελείου Μέ­σης ’Ανατολής Ούίλσων, εξακολούθησε τήν άποστολή έφοδίων καί δυνάμεων στήν ’Αθήνα, καί στίς 20 Δεκεμβρίου ή άναλογία τών δυνάμεων εύνοοΰσε τούς Βρετανούς. Άφοϋ διασφαλίστηκε ή στρατιωτική θέση τοϋ Σκόμπυ, τό μόνο πρόβλημα ήταν πλέον ή έπίτευξη μιας τελικής λύσης. Στίς 22 Δεκεμβρίου ό Τσώρτσιλ τηλεγράφησε στον Άλεξάντερ :

«Δεν υπάρχει περίπτωση νά άποδυΟοΰμε σέ στρατιωτικές έπιχειρήσεις πέρα άπό τήν περιοχή ’Αθηνών-IIειραιώς. Θά πρέ­πει όμως νά έξασφαλίσουμε στήν περιοχή αύτή στρατιωτική βάση, πάνω στήν όποία θα στηριχτεί ή λειτουργία μιας έλληνικής κυβέρνησης.

» Πρόθεσή μας είναι, λοιπόν, νά μή μείνουμε στήν Ελλάδα πέρα άπό ενα λογικό διάστημα, πού θά επιτρέψει σέ μιά όποιαδήποτε νέα κυβέρνηση νά συγκροτήσει έθνικό Στρατό ή έθνοφυλακή πού μέ τή βοήθειά τους θά προχωρήσει στή διεξαγωγή εκλογών, δη­μοψηφισμάτων κ.τ.λ. [ !] Δέν μπορούμε νά πετύχουμε πολιτική λύση αν διαπραγματευθοϋμε άπό θέση αδυναμίας» (Churchill, τομ.11 σελ. 274).

Τήν ήμέρα τών Χριστουγέννων ό Τσώρτσιλ επισκέφθηκε τήν ’Αθήνα, για νά σχηματίσει προσωπική άντίληψη γιά τήν κατάσταση στήν Ελλάδα. Συγκλήθηκε συνδιάσκεψη άντιπροσώπων όλων τών ελληνικών κομμάτων: τοΰ ΕΑΜ, τών βρετανικών άρχών καί, περι­έργως, τοϋ συνταγματάρχη Ποπώφ της σοβιετικής άποστολής, ό όποιος σέ όλη τή διάρκεια τών έχθροπραξιών εμενε άθόρυβα καί μέ στολή στο ξενοδοχείο «Μεγάλη Βρετανία», στήν πλατεία Συντάγματος, όπου στεγαζόταν έπίσης καί τό στρατηγείο τοΰ Σκόμπυ. Ό ίδιος ό Τσώρτσιλ τίμησε τή συνέπεια τοϋ Στάλιν :

«Ό Στάλιν έμεινε πιστός στή συμφωνία τοϋ ’Οκτωβρίου καί κατά τίς έχθροπραξίες έναντίον τών Κομμουνιστών στήν ’Αθήνα ή ΓΙράβδα καί ή Ίσβέστια δέν έπέκριναν τίς ένέργειές μας». (Churchill, τομ. 11).

Τώρα όμως ήταν άνένδοτη ή άντιπροσωπεία τοϋ ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Διατηρώντας άκόμη έλπίδες γιά τήν πολιτική νίκη, καί παρά τό

γεγονός ότι ή θέση του χειροτέρεψε άπο στρατιωτική άποψη, πρό­βαλε άπαιτήσεις που ήταν αδύνατο νά ικανοποιηθούν. "Οχι μόνον ζήτησε ξανά το 50% τών υπουργικών χαρτοφυλακίων στή νέα κυβέρνηση μαζί μέ τό υπουργείο ’Εσωτερικών καί άλλα σημαντικά υπουργεία, άλλά άπαίτησε τή διάλυση τών τακτικών ελληνικών Ταξιαρχιών, τήν εκκαθάριση τών δυνάμεων της αστυνομίας καί τήν προκήρυξη γενικών έκλογών πριν άπο τον ’Απρίλιο. Φυσικά οι όροι άπορρίφθηκαν καί άρχισαν ξανά οί έχθροπραξίες. Στίς άρχές τοϋ Ίανουαρίου ό ΕΛΑΣ δεν μπορούσε νά κρατήσει πιά τίς στρατηγικές του θέσεις καί στίς 5 Ίανουαρίου έγκατέλειψε τήν ’Αθήνα.

Είναι δύσκολο νά εξηγήσει κανείς αύτή τή δεύτερη ξαφνική αδιαλλαξία τών κομμουνιστών. Έπρεπε νά είχαν άντιληφθεΐ ότι ή στρατηγική τους θέση εΐχε ύποστεϊ σοβαρό κλονισμό. Οί συνε­χείς ενισχύσεις τών βρετανικών στρατευμάτων οδήγησαν στήν άναμφισβήτητη υπεροχή τοϋ Σκόμπυ. 'Ο έλεγχος τοϋ αεροδρο­μίου έπέτρεψε στούς Βρετανούς νά συνεχίσουν τήν ένίσχυση τών μαχομένων δυνάμεων τους, πού Ιφθασαν τούς 40.000 άνδρες. Εξάλλου δέν έγινε καμιά σημαντική άπόπειρα γιά τήν ένίσχυ­ση τών δυνάμεων τοϋ ΕΛΑΣ. Τό μεγαλύτερο μέρος τοϋ ΕΛΑΣ άσχολοϋνταν άκόμη μέ τή διάλυση τών μικροομάδων της δεξιάς στήν ύπαιθρο. Δέν καταστρώθηκε κανένα σχέδιο γιά γενική έπίθεση κατά τών Βρετανών. Άλλωστε μιά παρόμοια ένέργεια ήταν πιά άδύνατη. Φαίνεται οτι τό ΕΑΜ υπερεκτίμησε τίς έπι- πτώσεις πού είχαν οί διαμαρτυρίες κατά της πολιτικής τοϋ Τσώρ­τσιλ στήν Ελλάδα, τόσο στήν Αγγλία δσο καί στό έξωτερικό. Προφανώς έρμήνευσε τήν άφιξη τοϋ άγγλου πρωθυπουργοϋ στήν Ελλάδα ώς Ινδειξη αδυναμίας (στήν πραγματικότητα ήταν έκδήλωση τής προσωπικής του ιδιορρυθμίας καί προσπάθησε νά έκμεταλλευθεϊ όσο τό δυνατό περισσότερο τήν υποτιθέμενη άδυνα- μία τοϋ άντιπάλου του. "Ισως άκόμη τό EÂM πίστευε σέ κάποια διπλωματική ύποστήριξη άπό μέρους της ΕΣΣΔ, άλλά ώς πρός αύτό οί ελπίδες του διαψεύστηκαν οΐκτρά. Τήν έπομένη άκριβώς, ένώ επαναλαμβάνονταν οί έχθροπραξίες, ό Στάλιν άναγνώρισε έπίσημα τήν κυβέρνηση τοϋ Παπανδρέου καί ό Σεργκέγιεφ διο­ρίστηκε πρεσβευτής στήν Αθήνα. Οί αιτίες πού κρύβονται πίσω άπό τίς λανθασμένες έκτιμήσεις τοϋ ΚΚΕ παραμένουν άγνωστες. Μερικοί υποθέτουν ότι ή πολιτική τοϋ Τίτο παρακίνησε τό ΚΚΕ νά σκληρύνει τή στάση του. Μιά τέτοια εικασία δμως δέν έχει επιβεβαι­ωθεί άκόμη. 'Υποστήριξαν έπίσης δτι ή λύση τοϋ μυστηρίου κρύ­βεται στίς παραινέσεις τής Σοβιετικής "Ενωσης, άν λάβουμε ύπόψη τή δουλικότητα τοϋ ΚΚΕ πρός τίς έπιθυμίες τοϋ Στάλιν. "Ομως όλες οί έπίσημες καί άνεπίσημες ένδείξεις δείχνουν δτι, τουλάχιστο στή φάση αύτή, ό Στάλιν δέν ένθάρρυνε μιά Αδιάλ­λακτη στάση. Στήν πραγματικότητα, άκόμη καί στίς μοιραίες

67'

αυτές μέρες, το ΚΚΕ δέν ξεκαθάρισε τήν πολιτική πού θά ακολου­θούσε. * Η άναμφίβολη ανεπάρκεια της κομμουνιστικής ήγεσίας δέν άρκεΐ για νά δικαιολογήσει τά ανεξήγητα λάθη, τίς άσυνέπειες καί τούς δισταγμούς. *0 τρόπος μέ τόν όποιο λαμβάνονταν οί άποφά- σεις τοϋ ΚΚΕ θά γίνει γνωστός, μόνον δταν οί εξόριστοι ήγέτες του άποφασίσουν δτι ήρθε ή στιγμή νά γράψουν τα απομνημο­νεύματά τους.

Κατά τά τέλη τοΰ Δεκεμβρίου συνέβησαν γεγονότα πού θά είχαν πιό μακροχρόνιες επιπτώσεις. Ένώ ή στρατιωτική κατά­σταση χειροτέρευε συνεχώς, τά στρατεύματα τοΰ ΕΛΑΣ δχι μόνον ένέτειναν τά μέτρα έναντίον τών δοσιλόγων καί τών φασιστικών όμάδων, άλλά άρχισαν νά συλλαμβάνουν πολίτες, τούς όποιους έ­στελναν έσπευσμένα στά βουνά ώς ομήρους. Τό μέτρο αύτό χρη- σιμοποιήθηκε ώς ένα άπό τά κύρια καί άποτελεσματικότερα δπλα τής προπαγάνδας τών κυβερνήσεων τής δεξιάς. Είχε επίσης απο­φασιστική σημασία γιά τή μετατόπιση τής λαϊκής συμπάθειας άπό τήν άριστερά πρός τή δεξιά. Είναι άδύνατο νά ύπολογίσουμε μέ ακρίβεια τήν έκταση τής ώμής αύτής πράξης. Μόνον στήν πε­ριοχή Αθηνών ό αριθμός τών ομήρων κυμαίνεται άπό 15.000 εως 35.000 άτομα, άπό τά όποια γύρω στίς 4.000 έκτελέστηκαν ή πέθαναν λόγω κακουχιών. Πρέπει ώστόσο νά σημειώσουμε δτι οί βιαιοπραγίες αύτές δέν διαπράχθηκαν μόνον άπό τούς κομμουνι­στές. Κατά τή διάρκεια τοΰ Δεκεμβρίου καί τοΰ Ίανουαρίου οί έλληνικές καί οί βρετανικές άρχές συνέλαβαν, μόνον στήν περιοχή ’Αθηνών, πάνω άπό 15.000 άτομα. Οί περισσότεροι στάλθηκαν σέ στρατόπεδα συγκεντρώσεως τής Βορείου ’Αφρικής καί πολλοί άπό αύτούς δέν ξαναγύρισαν. Πολύ σημαντικότερες άπό τή στρατιω­τική συντριβή, ήταν οί συνέπειες τών ωμοτήτων πού διέπραξαν οί κομμουνιστές κατά τά τέλη τοΰ Δεκεμβρίου, καί οί όποιες δημι­ούργησαν μιά τραγωδία, πού δέν έθιξε μόνον τούς κομμουνιστές άλλα γενικά όλες τίς προοδευτικές δυνάμεις τής χώρας.

Άφοΰ έξασφάλισαν τό στρατιωτικό τους προγεφύρωμα οί Βρε­τανοί στράφηκαν πρός τή διευθέτηση τοΰ πολιτικοϋ προβλήματος. Τό πρόβλημα άφοροϋσε στή μορφή τοΰ καθεστώτος καί τή σύνθε­ση τής κυβέρνησης. 'Ο βασιλιάς είχε ένδώσει στίς πιέσεις τοΰ Τσώρτσιλ, ό όποιος είχε ταχθεί έναντίον τής άμεσης έπιστροφής του, καί ό Γεώργιος συμφώνησε στό διορισμό άντιβασιλέως. Τήν 1 Ίανουαρίου ό ’Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός άποδέχτηκε τήν άν- τιβασιλεία καί διακήρυξε τήν άνάγκη τερματισμοΰ τών έχθρο- πραξιών. Ό ρόλος τοϋ Πανανδρέου είχε έξαντληθεϊ: οί πολιτικές δολοπλοκίες πού οδήγησαν στήν ήττα τών κομμουνιστών τόν είχαν εκθέσει.

Χρειαζόταν νέα προσωπικότητα πού νά μπορεϊ νά πετύχει συμφιλίωση, άρκετά διαλλακτική όμως, ώστε νά εξυπηρετεί τά

68

βρετανικά σχέδια. Τά προσόντα αύτά συγκέντρωνε ό στρατηγός Νικόλαος Πλαστήρας: τίμιος άλλά άναποφάσιστος βετεράνος που τον περιέβαλλε ή αίγλη τών άντιβασιλικών του άγώνων, ηγέτης μιας Δημοκρατικής επανάστασης δίχως συμβιβασμούς κατά τό 1922. Τόν είχαν μεταφέρει στην ’Αθήνα πρίν μερικές έβδομά- δες. ’ Επέστρεψε υστέρα άπό δέκα χρόνια εξορίας στή Γαλλία είχε δμως χάσει τήν έπαφή του μέ τήν έλληνική πραγματικότητα. Είχε πεισθεΐ νά δώσει όρκο πίστης πρός τό βασιλιά, δπως άποκάλυψαν άργότερα οί Άγγλοι, όταν πιά δέν τόν χρειάζονταν. Κατά συνέπεια οί κομμουνιστές άντιμετώπισαν τό διορισμό τοϋ ΓΙλαστήρα ώς χειρονομία συμφιλίωσης καί στίς 11 Ίανουαρίου υπογράφτηκε ή άνακωχή.

'Ο πόλεμος τελείωσε. Άλλά ή χώρα εϊχε ερειπωθεί. Τό μέγε­θος τών καταστροφών πού είχε ύποστεΐ ή 'Ελλάδα μπορεϊ νά συγ- κριθεϊ μόνον μέ τό μέγεθος τών καταστροφών τής Γιουγκοσλαβίας, της Πολωνίας καί τής Ρωσίας. Άπό τό 1940 ώς τό 1944 φονεύ- θηκαν 550.000 άτομα (8% τοϋ πληθυσμοΰ) καί καταστράφηκε τό 34 % τοϋ έθνικοϋ πλούτου- 401.500 σπίτια καταστράφηκαν εντε­λώς καί οΐ άστεγοι Ιφταναν τό 1.200.000' πυρπολήθηκαν 1770 χω­ριά, ένώ τά μεγάλα λιμάνια, οί σιδηροδρομικές γραμμές, οί άτμο- μηχανές, τό τηλεφωνικό δίκτυο, τά πολιτικά Αεροδρόμια καί οΐ γέφυρες καταστράφηκαν έντελώς. Τό 73% της χωρητικότητας τοΰ έμπορικοΰ στόλου καί τό 94 % τής χωρητικότητας τών έπιβα- βατικών πλοίων είχαν βυθισθεϊ’ καταστράφηκε τό56% τοΰ όδικοΰ δικτύου, τό 65% τών ιδιωτικών αυτοκινήτων, τό 66% τών φορ­τηγών καί τό 80% τών λεωφορείων. ' Ο άριθμός τών ίππων μειώθηκε κατά 60 %, τών μεγάλων ζώων επίσης κατά 60 %, τών μικρών ζώων κατά 80 %, καί κάηκε τό 25 % τών δασών τό 1944 ή παραγωγή τών δημητριακών μειώθηκε κατά 40%, τοΰ καπνοϋ κατά 89% καί τής σταφίδας κατά 66%.

"Υστερα άπό μακρές καί δύσκολες διαπραγματεύσεις υπογρά­φτηκε, στίς 12 Φεβρουάριου, ή συμφωνία τής Βάρκιζας μεταξύ ΕΑΜ, Βρετανών καί κυβέρνησης Πλαστήρα. Ή συμφωνία προ- έβλεπε τή διάλυση τών άνταρτικών όργανώσεων καί τήν παρά­δοση τών όπλων τοΰ ΕΑΑΣ εντός δύο έβδομάδων. Τό ΕΑΜ δέν θά συμμετείχε στήν κυβέρνηση ή όποία θά διεξήγαγε δημοψήφι­σμα μέσα σ’ ένα χρόνο. Εξάλλου τό ΚΚΕ συνέχιζε τή νόμιμη πολιτική του δράση καί δόθηκε άμνηστία στούς στρατιώτες τοΰ ΕΑΜ-ΕΛΑΣ. Ή άμνηστία δέν περιελάμβανε τά άδικήματα τοϋ κοινοΰ ποινικοΰ δικαίου καί ή παράλειψη αύτή άποδείχτηκε μοι­ραία. Ένώ οί άρχηγοί τοΰ ΕΑΜ δέν κινδύνευαν νά ύποστοΰν διώ­ξεις, οί άξιωματικοί καί οί οπλίτες ύπέστησαν άπηνεΐς διώξεις. Διότι, λόγω τής εύκαμψίας τοΰ νόμου, κάθε δραστηριότητα τών άνταρτών μποροΰσε νά θεωρηθεί ποινικό άδίκημα. Δεκάδες χι­λιάδες μαχητές τής άντίστασης δεινοπάθησαν έξαιτίας της άκρω-

69

τηριασμένης αύτής αμνηστίας, ένώ οί ήγέτες τους δέν ύπέστησαν καμιά δίωξη, έπειδή οί δραστηριότητές τους θεωρήθηκαν έξ ορι­σμού πολιτικές. Ή άνευ όρων παράδοση τών κομμουνιστών (σέ μιά εποχή πού, ένώ νικήθηκαν στήν ’ΛΟήνα, έξακολουθοϋσαν νά ελέγχουν άκόμη το μεγαλύτερο τμήμα τής Ελλάδας) δημιούργησε τό «νομικό» έρεισμα τής λευκής τρομοκρατίας πού ακολούθησε καί οδήγησε σταδιακά στον έμφύλιο πόλεμο. Καί πάλι φαίνεται ότι ή σοβιετική πίεση έπηρέασε καί αύτή τήν άπόφαση τοϋ ΚΚΕ. Ό Παρτσαλίδης, μέλος τοΰ ΓΙ.Γ. τοΰ ΚΚΕ, όταν κατηγορήθηκε άργό- τερα γιά τήν άνευ όρων παράδοση, ύπαινίχθηκε σαφώς τήν ύπαρξη έξωτερικών πιέσεων. Πρέπει νά θυμηθούμε ότι ή συμφωνία τής Βάρκιζας συμπίπτει χρονικά μέ τή συμφωνία τής Γιάλτας. "Ισως ό Στάλιν βιαζόταν νά δώσει πιστοποιητικά καλής πίστης.

Οί κομμουνιστές τήρησαν τούς όρους τής συμφωνίας πού ύπέ- γραψαν στή Βάρκιζα. 100 πυροβόλα, 81 βαρείς όλμοι, 419 οπλο­πολυβόλα, 2115 αύτόματα τουφέκια, 318 ατομικοί όλμοι, 48.653 τουφέκια καί περίστροφα παραδόθηκαν στίς αρχές (άριθμός μεγα­λύτερος άπό αύτον στον όποιο συμφώνησαν άρχικώς). Ωστόσο μία μεγάλη ποσότητα όπλων καί πυρομαχικών δέν παραδόθηκε. Είναι μάλλον άπίθανο ότι ή Απόκρυψη τών όπλων όφείλονταν στ/)ν άπόφαση τών κομμουνιστών ήγετών νά κινήσουν εναν δεύτερο ένοπλο άγώνα. Μερικές μονάδες τοΰ ΕΛΑΣ, όπως καί ό Άρης Βελουχιώτης άρνήθηκαν νά δεχτοϋν τή συμφωνία τής Βάρ­κιζας καί κατέφυγαν πάλι στά βουνά. "Οσο κορυφωνόταν ή λευκή τρομοκρατία, όλο καί περισσότεροι αγωνιστές τοΰ ΕΛΑΣ άρνοϋν- ταν νά παραδώσουν τά όπλα τους. ’Αλλά τούς άποκήρυξαν άμέσως τό ΚΚΕ καί τό ΕΑΜ πού είχαν έκδόσει διαταγές γιά τόν ήσυχο καί ταχύ άφοπλισμό τών άνταρτών. Ό ΐδιος ό Βελουχιώτης γιά νά μή συλληφθεΐ σκοτώθηκε' πολλοί σύντροφοί του άκολουθώντας τό παράδειγμά του παρέμειναν στά βουνά, γιά νά άποφύγουν τή σύλληψη καί έκτέλεση.

"Ως τά μέσα τοΰ 1945 ή λευκή τρομοκρατία εϊχε προσλάβει τεράστιες διαστάσεις. Στίς 5 ’Ιουνίου, ό Ιΐλαστήρας (πού στό μεταξύ εϊχε παίξει τό ρόλο του καί εϊχε άντικατασταθεΐ) καί οί Σοφούλης, Καφαντάρης, Μυλωνάς καί Τσουδερός, ήγέτες τών κομμάτων τοΰ Κέντρου πού εϊχε άρχίσει νά αναβιώνει, υπέγρα­ψαν ίνα μνημόνιο τό όποιο άνέφερε :

Ή τρομοκρατία τήν όποίαν εξαπέλυσε ή άκρα δεξιά εις όλό- κληρον τήν χώραν μετά τά Δεκεμβριανά καθ’ ήμέραν έπεκτείνε- ται. Ή άνάπτυξις καί ή Ικτασις αύτής καθιστοϋν τόν βίον άβί- ωτον όλων τών μή βασιλοφρόνων πολιτών καί άποκλείουν τήν έλπίδα ότι εϊναι δυνατόν νά προχωρήσωμεν εις ελεύθερον δημο­ψήφισμα ή εις έκλογάς. Αί τρομοκρατικαί όργανώσεις της άκρας δεξιάς, αί όποΐαι έξωπλίσθησαν ύπό τών Γερμανών καί συνηρ- γάσθησαν μετ’ αυτών, ουδόλως άφωπλίσθησαν ή έδιώχθησαν, άλ-

70

λά συνεμάχησαν μετά τών δυνάμεων άσφαλείας διά νά στραγγα­λίσουν όλοσχερώς πάσαν δημοκρατικήν σκέψιν.

Πράγματι, οί εξτρεμιστές τής άκρας δεξιάς άποτελοϋσαν τον δγκο τών ΐδιων τών δυνάμεων άσφαλείας, οί όποιες δχι μόνο δέν έκκαθαρίστηκαν, άλλά καί ένισχύθηκαν μέ μέλη οργανώσεων πού ώς τότε λειτουργούσαν ώς «ιδιωτικές». Ό τότε υφυπουργός τών Στρατιωτικών παραδέχθηκε άργότερα ότι «τά πρώτα τά­γματα της ’Εθνοφρουράς μέ ΐδικήν μου πρωτοβουλίαν συνεκρο- τηθησαν άπό μέλη τών Ταγμάτων Άσφαλείας)). Παράλληλα μέ τίς έπίσημες δυνάμεις άσφαλείας καί σέ στενή συνεργασία μέ αύτές, ή οργάνωση X τοϋ Γρίβα, πού άργότερα ισχυριζόταν δτι είχε φτάσει 200.000 μέλη, εΐχε τάξει ώς κύριο σκοπό της τήν καταδίωξη καί τή δολοφονία τών άλλοτε άνταρτών τοϋ ΕΛΑΣ. Κατά τό βραχύ διάστημα άπό τόν Φεβρουάριο ώς τόν ’Ιούλιο τοϋ 1945 είχαν συλληφθεϊ 20.000 άτομα, είχαν φονευθεϊ πάνω άπό 500 καί είχαν καταδικαστεί σέ θάνατο 2.9Â1. (Ό τελευ­ταίος άριθμός άνακοινώθηκε άπό τήν έλληνική κυβέρνηση). Τόν Δεκέμβριο 1945 ό Υπουργός της Δικαιοσύνης δήλωσε :

.. .Τό σύνολο τών φυλακισμένων είναι 17.984. ’Εκ τούτων κατάδικοι 2.388 καί υπόδικοι 15.596... Διώκονται ώς μέλη τοϋ ΕΛΜ-ΕΛΛΣ κ.τ.λ. 48.956. Τό σύνολον τών διωκομένων, συμ­περιλαμβανομένων τών ήδη υποδίκων, ύπερβαίνει τάς 80.000.

Κατά τό ΕΑΜ, άπό τή Βάρκιζα ώς τίς έκλογές τής 31ης Μαρτίου 1946, δολοφονήθηκαν 1.289 άτομα, τραυματίσθηκαν σοβαρά 6.671, βασανίστηκαν 31.632 καί συνελήφθησαν 84.931,

Στό μεταξύ, τόν Φεβρουάριο εΐχε συνέλθει ή συνδιάσκεψη τής Γιάλτας. "Οσον άφορα τά ζητήματα τών Βαλκανίων, άπλώς επικύρωσε τίς προγενέστερες συμφωνίες μεταξύ Τσώρστιλ καί Στάλιν. Άλλα οι διεθνείς έπιπτώσεις της είχαν άνυπολόγιστη σημασία, γιατί οί σφαίρες έπιρροής στά Βαλκάνια συμφωνήθη- καν οριστικά, ένώ οί προγενέστερες συμφωνίες υποτίθεται δτι είχαν προσωρινό χαρακτήρα. "Οπως εχει υπογραμμίσει ό ’Ισαάκ Ντώυτσερ, ό Στάλιν, κατά εναν περίεργο βυζαντινό τρόπο, σεβόταν σχολαστικά τίς συμφωνίες πού υπέγραφε μέ τούς άστούς συμμά­χους του- ή τραγωδία τών έλλήνων κομμουνιστών ήταν δτι δέν τό κατάλαβαν ποτέ.' Η στάση τοϋ ΚΚΕ ήταν κοντόφθαλμη σέ άντίθε- ση πρός τή στάση τών γ άλλων καί τών ίταλών κομμουνιστών πού άναγκάστηκαν—ιδίως οί ’Ιταλοί—νά Αντιμετωπίσουν παρόμοιες— άν καί λιγότερο σοβαρές—προκλήσεις της άκρας δεξιάς μετά τό τέ­λος τοϋ πολέμου. Άρκεΐ νά θυμηθεί κανείς τίς παραινέσεις τοϋ Τολιάτιγιά μετριοπάθεια μετά τήν σχεδόν μοιραία άπόπειρα πού Ιγινε έναντίον του. Αντίθετα οί διώξεις πού έξαπέλυσε ή άκρα δεξιά στήν 'Ελλάδα επέβαλαν σταδιακά μία έπαναστατική διά­θεση καί στάση στό ΚΚΕ.

Τόν Ιούνιο τοϋ 1945 έπέστρεψε στήν ’Ελλάδα καί κατέλαβε

71

ξανά τή θέση τοϋ Γενικοΰ Γραμματέα τοϋ ΚΚΕ ό Νίκος Ζαχα- ριάδης, ό όποιος, άφοΰ έμεινε τρία χρόνια στίς φυλακές τοΰ Μετα- ξα, μεταφέρθηκε στή Γερμανία καί κλείστηκε σέ ενα στρατόπεδο συγκέντρωσης άπό όπου δραπέτευσε αργότερα. Ή πολιτική τοΰ Ζαχαριάδη στήν άρχή αναγνώριζε πλήρως τή βρετανική υπερο­χή στήν Ελλάδα, καί επικύρωσε τίς αποφάσεις γιά τή διάλυση τοΰ ΕΛΛΣ καί τόν τερματισμό τοΰ ένοπλου άγώνα. 'Η άναπρο- σαρμογή όμως της κομμουνιστικής στρατηγικής δέν συνοδευόταν άπό μία γενικότερη επανεκτίμηση τής κατάστασης. Βασικό μέλημα τοΰ Ζαχαριάδη ήταν νά συμμορφώνεται πρός τίς επιθυμίες τής Ρωσίας. ' I I δουλικότητά του πρός τόν Στάλιν καί ή άρνησή του νά ύποστηρίξει τίς εθνικές διεκδικήσεις στή βόρειο "Ήπειρο (πού σήμερα άνήκει στήν Αλβανία) βοήθησε άποφασιστικά τήν άντικομ- μουνιστική προπαγάνδα. Δέχτηκε ωστόσο τήν ένταξη τής Ελλά­δας στόν Δυτικό Συνασπισμό, όρίζοντας τή θέση της ώς άξονα πού ένώνει τόν Βρετανο-Μεσογειακό μέ τόν Βαλκανο-Εύρωπαϊκό (Ρωσικό) πόλο, επειδή έτσι τοϋ ύπαγόρευσε ό Στάλιν.

“Ετσι φάνηκε ότι πρός τό παρόν οί κομμουνιστές στήριξαν τίς έλπίδες τους στήν κοινωνική άναταραχή πού άναπόφευκτα θά δη­μιουργούσε ή θλιβερή οίκονομική κατάσταση τής χώρας. * I I κυβέρ­νηση δέν μπορούσε νά έλέγξει τόν καλπάζοντα πληθωρισμό, άπο- τέλεσμα τής κατάρρευσης τής εθνικής οικονομίας κατά τήν κατο­χή, καί, παρά τίς προσπάθειες τής UNRRA, όχι μόνον δέν πρα­γματοποιούνταν τό πρόγραμμα τής οικονομικής άνασυγκρότησης, άλλά καί ή έλλειψη τροφίμων ήταν έντονα αισθητή στίς επαρχίες. Οί κυβερνήσεις πού διαδέχτηκαν τήν κυβέρνηση τοϋ ΙΙλαστήρα ήταν διεφθαρμένες, άνίκανες, ή έξουσία τους ήταν τυπική καί ή χώρα βυθίστηκε σέ ενα νέο χάος.

'Η πραγματική έξουσία βρισκόταν άκόμη στά χέρια τοϋ βρε­τανικού στρατοΰ. Ό Σκόμπυ, μαζί μέ τόν Βρετανό πρεσβευτή Λήπερ έπέβαλαν τίς κυβερνήσεις καί τήν πολιτική πού θά άσκοΰσαν αύτές. Άπό τόν ’ Ιανουάριο τοϋ 1945 ώς τόν Απρίλιο τοΰ 1945 σχηματίστηκαν οκτώ κυβερνήσεις. Μακροβιότερη ήταν ή κυβέρ­νηση τοΰ Ναυάρχου Βούλγαρη, ό όποιος τό 1944 έπαιξε σημαντικό ρόλο στήν καταστολή τής άνταρσίας τοΰ στρατοϋ στή Μέση Α να­τολή. 'Η βρετανική πολιτική δέν μεταβλήθηκε διόλου μέ τήν άνοδο τοΰ ’Εργατικού κόμματος στήν έξουσία, κατάτό 1945. Μόλις οί έλ­ληνικές κυβερνήσεις προσπαθούσαν νά έμποδίσουν τή βασιλική κλίκα νά καταλάβει τό Στρατό καί τά Σώματα Άσφαλείας, συναν- τοΰσαν τήν άρνηση τής Βρετανικής Στρατιωτικής Αποστολής. Παράλληλα, εγκαταστάθηκε στήν Αθήνα μιά μόνιμη Οίκονομική Άποστολή πού λειτουργούσε ώς άνεξάρτητο Υπουργείο Οικονο­μικών, οργάνωνε τίς δραστηριότητες τών υπηρεσιών άρωγής καί ήταν ύπεύθυνη άκόμη καί για τή νομισματική κυκλοφορία.

Οί οικονομικές δυσκολίες όξύνθηκαν άπό τήν άκαμψία τοΰ

72

βρετανικού οικονομικού ελέγχου. "Ολες οι σημαντικές άποφάσεις της έλληνικής κυβέρνησης Ιπρεπε νά έγκριΟοϋν άπό τό Λονδίνο, γεγονός πού προκάλεσε τόσες δυσκολίες ώστε ενα άπό τά κύρια αιτήματα τοϋ πρωθυπουργοΰ Τσαλδάρη, δταν έπισκέφτηκε τή βρετανική πρωτεύουσα τόν ’Ιούλιο τοΰ 1946, ήταν νά έξουσιο- δοτηθοΰν ό βρετανός πρεσβευτής ή ό άρχηγός της άποστολής γιά νά παίρνουν οί ΐδιοι άποφάσεις στά θέματα εξοπλισμού, έφοδια- σμοϋ, διανομής τροφίμων καί στολών.

Ό οικονομικός έλεγχος πού άσκοϋσαν πριν τόν πόλεμο οί Βρετανοί στήν Ελλάδα ένισχύθηκε άκόμη πιό πολύ. Οί τροχιό­δρομοι καί οί σιδηρόδρομοι ’Αθηνών - ΙΙειραιώς, ή έταιρεία ύδρεύ- σεως, ή έταιρεία ήλεκτρικοΰ ρεύματος έξακολουθοϋσαν νά ελέγχον­ται άπό τούς Βρετανούς όπως καί πριν άπό τόν πόλεμο.

Οί έκλογές ορίστηκαν γιά τόν Μάρτιο τοΰ 1946. 'Η αύξανόμενη τρομοκρατία δυσκόλευε, άν δέν καθιστούσε άδύνατη, τήν προεκλο­γική έκστρατεία όλων τών κομμάτων πλήν τής Δεξιάς. “Οχι μόνον οί κομμουνιστές άλλά καί τά κόμματα τοΰ Κέντρου, οί διάδοχοι τών Φιλελευθέρων, κατήγγελαν τήν εκλογική φάρσα πού ετοιμαζόταν. Τόν ’ Ιανουάριο παραιτήθηκε ό 'Τπουργός έξωτερικών Σοφια- νόπουλος καί τόν Μάρτιο υπέβαλαν τήν παραίτησή τους ό Καφαντάρης καί άλλα δώδεκα μέλη τής κυβέρνησης. "Ολοι ζητοΰσαν άναβολή τών έκλογών εως ότου έξασφαλισθεΐ μία κατάσταση σχετικής όμαλότητος. 'Ο Βρετανός όμως ύπουρ- γός τών Έξωτερικών Bevin άρνήθηκε άπροσχημάτιστα τό αίτημα τοΰ πρωθυπουργοΰ Σοφούλη γιά άναβολή τών έκλογών, πού τελι- κώς ορίστηκαν γιά τήν 31 Μαρτίου. Τότε οί Κομμουνιστές καί ενα μεγάλο μέρος τών Δημοκρατικών (Κεντρώων) διέπραξαν άλλο Ινα μοιραίο σφάλμα. ’Αποφάσισαν νά μή συμμετάσχουν στίς έκ­λογές άποκλείοντας έτσι τήν κοινοβουλευτική έκπροσώπιση τών δημοκρατικών δυνάμεων κατά τά τέσσερα έπόμενα κρίσιμα χρόνια. Διότι, παρά τή λευκή τρομοκρατία, είχαν πολλές έλπίδες νά έπι­βάλουν τουλάχιστον τήν παρουσία τους στό νέο πολιτικό κόσμο πού έπρόκειτο νά δημιουργηθεΐ. * Η άποχή τους έξυπηρετοϋσε θαυ­μάσια τά σχέδια τοΰ Bevin. "Οταν δύο ήμέρες μετά τή λήξη τής προθεσμίας ύποβολής υποψηφιοτήτων, ενα σημαντικό μέρος τής Άριστεράς άποφάσισε νά άναθεωρήσει τή στάση του καί ζήτησε παράταση τής προθεσμίας, ό Bevin άσκησε τό βέτο του στήν έλ­ληνική κυβέρνηση. "Ετσι λοιπόν ό μισός έργατικός πληθυσμός δέν θά έκπροσωποΰνταν στό κοινοβούλιο. Ή μόνη δυνατότητα πού άπέμεινε ήταν ή εξωκοινοβουλευτική άντιπολίτευση. Καί ή ή- γεσία τοΰ ΚΚΕ θά άκολουθοΰσε άλλη μιά φορά τό μόνο μονοπάτι πού μποροΰσε νά τήν οδηγήσει στήν άρχή, μετά τήν άπόφαση τής αποχής : τόν έμφύλιο πόλεμο.

Τό κύριο θέμα τών έκλογών ήταν τό καθεστωτικό. Τά πρό-με- ταξικά κόμματα κατόρθωσαν νά άνασυγκροτηθοΰν. Οί Λαϊκοί τοΰ

73

Κωνσταντίνου Τσαλδάρη υιοθέτησαν τή βασιλική υπόθεση καί κέρδισαν τήν πλειοψηφία μέ λίγο περισσότερο άπο 600.000 ψή­φους. Τό σύνολο τών προσελθόντων μόλις ξεπέρασε τό Ι.ΙΟΟ.ΟΟΟ έπί 2.200.000 ψηφοφόρων.Έτσι ή άποχή έφτασε τό 50 %. Ά ν λά­βουμε ύπόψη οτι ενας μεγάλος άριθμός οπαδών τοϋ ΕΑΜ δέν είχε γραφτεί στούς εκλογικούς καταλόγους, τή διπλοψηφία τών βασιλο- φρόνων, οί όποιοι ήλεγχαν τήν κρατική μηχανή καί τήν άπροσχη- μάτιστη τρομοκρατία, γίνεται άκόμη πιό εκδηλη ή διάσταση κοινοβουλίου καί κοινής γνώμης. "Ομως άν καί τό κοινοβούλιο δέν έκπροσωποϋσε τό λαό, οί έκλογές έδωσαν νόμιμο κύρος στήν κυβέρνηση καί στερέωσαν τήν έπανεμφάνιση τών βασιλοφρόνων. Τόν Σεπτέμβριο εγινε δημοψήφισμα πού εφερε τό άναμενό- μενο άποτέλεσμα: μέ πλειοψηφία 68,9% έξασφαλίστηκε ή έπι- στροφή τοϋ Γεωργίου, ό όποιος γύρισε άμέσως στήν Ελλάδα.

"Ετσι πέτυχε πλήρως ή Βρετανική πολιτική. Οί Βρετανοί, ένώ συμμαχούσαν για στρατιωτικά θέματα μέ τήν άκρα Δεξιά καί τούς δοσίλογους, τούς οποίους έκάλυψαν έπιμελώς, έξόπλισαν καί χρησιμοποίησαν κατά τοϋ ΕΛΑΣ, άναζήτησαν τούς πολιτικούς συμμάχους τους στούς προπολεμικούς προοδευτικούς καί δημοκρα­τικούς κύκλους, διότι αύτοί μποροΰσαν νά παίξουν τό ρόλο τών συμφιλιωτών καί τών μετριοπαθών, όπως π.χ. στήν περίπτω­ση τοΰ ΙΙαπανδρέου, τοΰ Πλαστήρα καί τοΰ Σοφούλη. Οί βρετανοί δέν έπέτρεψαν στό βασιλιά, πού η παρουσία του δήλωνε πλέον τήν έπισφράγιση τής έπικράτησης τής δεξιάς, νά άναμιχθεΐ ένεργώς, καί ένεθάρρυναν τίς κυβερνήσεις νά υιοθετήσουν μία συμφιλιωτική πολιτική, ένώ άνέθεταν τήν οργάνωση τοΰ Στρατοΰ καί τών δυνά­μεων Άσφαλείας σέ λιγότερο εύσυνείδητα άτομα. Ή διπλή δομή τής έξουσίας (δημοκρατική ώς πρός τό προσωπείο, άλλά βασιλό- φρων-φασιστική ώς πρός τίς τρομοκρατικές της ενέργειες) άρχισε νά σχηματίζεται σταδιακά άπό τό 1943 καί άργότερα έξελίχτηκε σέ κρίσιμο παράγοντα. Διότι καί μετά τό τέλος τοΰ έμφυλίου πολέ­μου συνεχίστηκε ή όργάνωση τοΰ νέου στρατοΰ, ώς αύτόνομου όργά- νου πού δέν υπάκουσε στήν κυβερνητική έξουσία. Ό Στρατός πα- ρέμεινε «ταμπού» παρά τό γεγονός δτι ή δεξιά βρισκόταν στήν έξουσία άπό τό 1952 ώς τό 1963. Ύπό τήν όνομαστική ήγεσία τοΰ βασιλιά, τό ιδιαίτερο καθεστώς τών ένοπλων δυνάμεων, δπως τό σχέδιασαν οί Βρετανοί τό 1944-46, άποτέλεσε τό κύριο χαρακτη­ριστικό της έλληνικής πολιτικής ζωής.

' Η έκταση δμως τής λευκής τρομακρατίας ήταν τόσο μεγάλη, ώστε έπληξε τίς ίδιες τίς έπιδιώξεις της. Τόν Μάρτιο τοΰ 1946 οί συλλήψεις είχαν φτάσει τίς 85.000 καί οί συμμορίες της όργάνω- σης «X» διέτρεχαν τίς έπαρχίες άναζητώντας καί άλλα θύματα. *Η νέα κυβέρνηση τοΰ Τσαλδάρη δέν έκανε τίποτε γιά νά πάρει τόν έλεγχο της κατάστασης. Οί δοσίλογοι άποκαταστάθηκαν ανεπίσημα άν δχι έπίσημα. * Η νομοθεσία τών κυβερνήσεων της κα­

74

τοχής επικυρώθηκε άναδρομικά. Καμία δέσμευση δέν έπιβλήθηκε στούς έξτρεμιστές τής δεξιάς πού συνέχισαν ανενόχλητοι τή δράση τους.

'Η «Περί της 'Ελλάδος έκθεσις» της Twentieth Century Fund (1947) περιγράφει μέ ζωηρά χρώματα την άναγέννηση τοϋ καθεστώτος Κουΐσλιγκ στήν Ελλάδα : ή κυβέρνηση προσέφερε προστασία, εύνοια καί συμβόλαια σέ διαβόητους πλούσιους δοσί- λογους-βιομήχανους κλπ. (σελ. 35). ’Αγόραζαν τίς προμήθειες πού έστελνε ή UNRRA καί τίς μεταπουλοΰσαν μέ τεράστια κέρδη. Ή οίκονομική αστάθεια δημιούργησε τίς προϋποθέσεις γιά τήν ανάπτυξη τής κερδοσκοπίας. «Οί βιομήχανοι καί οί έπιχειρημα- τίες δέν είναι διατεθειμένοι νά επενδύσουν χρήματα σέ επιχειρήσεις πού δέν υπόσχονται κέρδος 40%, διότι τόσα μποροΰν νά κερδίσουν άπό την κερδοσκοπία έπί τοΰ ξένου συναλλάγματος» (σελ. 75). Υ πο­λογίζεται ότι χίλιες οίκογένειες(0,5 % τοΰ πληθυσμοΰ) καρπώνονται το ήμισυ καί πλέον τοΰ συνόλου τοΰ ίδιωτικοΰ εισοδήματος (Mat- hiopoulos Ceschichte der Sozialen Krage in Criechenland, σελ. 164). Ό ’Αμερικανός Paul Porter, ύπεύθυνος τών υπηρεσιών α­ρωγής t/)v έποχή έκείνη, γράφει: Οί κερδοσκόποι, οί έμποροι, οί χρηματιστές καί οί μαυραγορίτες κολυμποΰν στο χρήμα καί στήν πολυτέλεια- καμιά κυβέρνηση δέν κατάφερε νά τούς άντιμετω- πίσει άποτελεσματικά. Στό μεταξύ οί λαϊκές μάζες μόλις πού κα­τορθώνουν νά επιβιώσουν» (Economic Report, ’Απρίλιος 1947).

Φυσικά ή άπειθαρχία μέσα στίς τάξεις τοΰ ΚΚΕ πήρε μεγάλες διαστάσεις. Παρά τήν κομματική γραμμή, ό άριθμός τών άνταρ- τών πού κατέφευγε στά βουνά μεγάλωνε. ’Οργανώθηκαν σύντομα «μονάδες αύτοάμυνας» καί οί σποραδικές συγκρούσεις στά βουνά έγιναν συχνότερες. ’Επιπλέον χιλιάδες πρώην άντάρτες διέσχιζαν τά σύνορα καί περνοΰσαν στη Γιουγκοσλαβία, στή Βουλγαρία καί στήν ’Αλβανία. ’Αλλά καί τότε άκόμη ή ήγεσία τοΰ ΚΚΕ δίσταζε νά άποφασίσει ποιά γραμμή θά άκολουθοΰσε. Παρά το γεγονός δτι τόν Σεπτέμβριο τοϋ 1945 τό 'Έβδομο Συνέδριο τοΰ ΚΚΕ ύπαι- νίχτηκε έναν πανεθνικό άντάρτικο άγώνα, ή απόφαση γιά ένοπλη έξέγερση χρονολογείται μόνον άπό τόν Φεβρουάριο τοΰ 1946 δταν ήταν πλέον φανερό δτι οί έκλογές θά ήταν άνελεύθερες.

Οί εσωτερικές έξελίξεις δέν άρκοΰν γιά νά ερμηνεύσουν τήν μεταβολή τής κομμουνιστικής πολιτικής. "Αν καί δέν ύπάρχουν άποδείξεις πού νά πείθουν δτι οί Σοβιετικοί ένθάρρυναν τή νέα έξέγερση, πρέπει νά παρατηρήσουμε δτι κατά τά μέσα τοΰ 1945 ή στάση τής ΕΣΣΔ είχε επίσης σκληρυνθεΐ. Κατά τή διάσκεψη τοΰ Πότσδαμ, ό Μολότωφ έπέδωσε στούς Βρετανούς μία διακοίνωση, 6που γιά πρώτη φορά οι Σοβιετικοί δήλωναν δτι ή ΕΣΣΔ δια- φωνοΰσε καί διαμαρτυρόταν γιά τόν τρόπο μέ τόν όποιο ή Βρετα­νία χειριζόταν τό έλληνικό πρόβλημα «βασιζόμενη σέ μιά παλαιά καί άόριστη έξουσιοδότηση». Έ πί πλέον ό Στάλιν άπαιτοΰσε μία

75

στρατιωτική βάση στήν Ελλάδα καί συγκεκριμένα στή Θεσσαλο­νίκη ή στήν Αλεξανδρούπολη, πράγμα πού ό Τσώρτσιλ Ιδωσε άμέσως στή δημοσιότητα.

Το έβδομο συνέδριο τοϋ ΚΚΕ, δπου γιά πρώτη φορά προβλή­θηκε ή δυνατότητα μιας νέας έξέγερσης, έγινε λίγες έβδομάδες μετά τή διάσκεψη τοΰ Πότσδαμ. 'Η κατάσταση δμως εξακολου­θούσε νά είναι άσαφής έπί έξι μήνες άκόμη. Μόνον τον ’Ιανουάριο τοΰ 1946, στήν πρώτη σύνοδο τοΰ Συμβουλίου ’Ασφαλείας τοΰ ΟIIΕ, ή Σοβιετική κυβέρνηση άπαίτησε τήν άμεση άποχώρηση τών βρετανικών στρατευμάτων άπό τήν Ελλάδα, ένώ ή οριστική άπόφαση τοΰ ΚΚΕ γιά τή διεξαγωγή ένοπλου άγώνα πάρθηκε τον Φεβρουάριο. ’Ήδη δμως άπό τόν Δεκέμβριο τοϋ 1945 μέλη τής Κ.Ε. τοΰ ΚΚΕ συναντήθηκαν στήν Βουλγαρία μέ Γιουγκοσλάβους καί Βούλγαρους επιτελάρχες. Τό άκριβές περιεχόμενο τών συζη­τήσεων αύτών δέν άνακοινοιθηκε- πρέπει δμως νά άφοροΰσε τίς πιθανότητες έπιτυχίας μιας ένοπλης έξέγερσης καί τή στρατιωτι­κή βοήθεια πού θά προσέφεραν οί Βούλγαροι καί οί Γιουγκοσλάβοι. Τό μέγεθος τής βοήθειας τών Βουλγάρων καί τών Γιουγκοσλάβων, ή στάση τής ΕΣΣΔ πρός τήν άπόφαση τοΰ ΚΚΕ, τό κατά πόσο ό Στάλιν πίστευε δντως στή δυνατότητα μιας κομμουνιστικής επι­κράτησης, ή έπιθυμοΰσε άπλώς νά δημιουργήσει μιά ένταση στά Βαλκάνια καί θυσίαζε γιά τό σκοπό αύτό τούς "Ελληνες κομμουνι­στές έξακολουθοΰν νά είναι άναπάντητα έρωτήματα. Φαίνεται δμως πέρα άπό κάθε άμφιβολία, δτι ή Σοβιετική ένωση έπηρέασε τή λήψη τής άπόφασης τοΰ 1946, δσο τουλάχιστον έπηρέασε τό ΚΚΕ νά τηρήσει διαλακτική γραμμή κατά τά μέσα τοϋ 1944. "Αλλη μιά φορά ή άδιαλλαξία τής έλληνικής άντίδρασης καί ή σο­βιετική έπιρροή οδήγησαν τή χώρα σέ εναν έμφύλιον πόλεμο πού κράτησε τρία χρόνια.

"Ομως ή ήγεσία τοΰ ΚΚΕ έξακολουθοϋσε νά είναι άναποφά- σιστη καί κατά τήν ’Εθνική Σύνοδο τοΰ Κόμματος, τόν ’Απρίλιο τοΰ 1945, τό θέμα τής ένοπλης έξέγερσης δέν συζητήθηκε διόλου. ’Ακόμη καί τόν Αύγουστο τοΰ 1946, όταν τό κόμμα άνέθεσε στόν στρατηγό Μάρκο Βαφειάδη τή σύσταση «Δημοκρατικοΰ Στρατοΰ» στά βουνά, οί Κομμουνιστές πίστευαν δτι τελικά θά άπέφευγαν τήν ένοπλη σύρραξη, καί μέχρι τόν ’Ιούλιο τοΰ 1947, οπότε άρχισε ό πόλεμος σέ όλη τήν κλίμακά του, έκαναν διαβήματα γιά νά πεί- σουν τούς Κεντρώους νά άσκήσουν πίεση στήν κυβέρνηση, ώστε νά εξομαλυνθεί ή κατάσταση. Γιά άλλη μιά φορά δμως οί Κομμουνι­στές υπερτίμησαν τίς ίκανότητές τους κατά τίς διαπραγματεύσεις. Μέ αύξημένο θάρρος ΰστερα άπό μερικές στρατιωτικές τους έπι- τυχίες, καί δίχως νά έχουν καμιά πληροφορία γιά τίς προθέσεις τών άγγλο-αμερικάνων, πρόβαλαν άπαιτήσεις πού, σύμφωνα μέ τά δεδομένα τής έποχής, δέν μπορεϊ παρά νά θεωρηθοΰν έξωφρε- νικές. Ή βασιλική κυβέρνηση πού πρόσφατα είχε κατοχυρώσει

76

τή θέση της μέ τις έκλογές καί το δημοψήφισμα δεχόταν τήν υλι­κή, τήν ήθική καί τή στρατιωτική ύποστήριξη τών Βρετανών και τών Αμερικανών καί είχε τήν ύποστήριξη ένός στρατού πού έξελισσόταν γρήγορα σέ σημαντική δύναμη. Άρα δέν θά δεχόταν συζητήσεις στή βάση ισοτιμίας. Οί προτάσεις άπορρίφθηκαν έπανειλημμένως.'Η 'Ελλάδα όδηγοϋνταν πρός εναν ολοκληρωτικό έμφύλιο πόλεμο μέ άνυπολόγιστες συνέπειες. Άλλη μιά φορά «ό κΰβος έρρίφθη.»

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΒΔΟΜΟ

ΕΜΦΥΛΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ (1946 - 49)

Είναι αναμφισβήτητο ότι ή άπόφαση τοϋ ΚΚΕ νά έξαπο- λύσει νέον ένοπλο άγώνα βασίστηκε σέ ενα θεμελιώδες λάθος του σχετικά μέ τήν εκτίμηση της ισορροπίας τών δυνάμεο>ν. Ή κατά­σταση στήν Ελλάδα κατά τό 1946 ήταν διαφορετική άπό τήν κατάσταση πού έπικρατοΰσε πριν δύο χρόνια, παρά τό γεγονός δτι ή χώρα ήταν οικονομικά καταστραμμένη καί δέν μποροΰσε νά άνασυγκροτηθεΐ δίχως τή συνεχή παροχή ξένης βοήθειας, καί παρόλο πού ή έλληνική κυβέρνηση δέν έκπροσωποϋσε τή λαϊκή θέληση. Οί κομμουνιστές ήταν τώρα άπομονωμένοι. Τά περισσό­τερα άπό τά μικρά κόμματα πού συνεργάστηκαν μέ τό ΚΚΕ στά πλαίσια τών δραστηριοτήτων τοϋ ΕΑΜ, είχαν πλέον έγκαταλείψει τούς κομμουνιστές. Μετά τή συμφωνία της Βάρκιζας μέ τή σχετι­κή σταθεροποίηση τής έσωτερικής κατάστασης καί μέ τήν προο­πτική μιας νέας πολιτικής όμαλότητας οί μή κομμουνιστικές σο­σιαλιστικές δυνάμεις προσπάθησαν νά ένωθοΰν. Ή προσπάθεια καθ’ έαυτήν δέν είχε σοβαρές επιπτώσεις, διότι ή πραγματική πο­λιτική δύναμη τών σοσιαλιστών ήταν έλάχιστη. Σημαντικότερο γε­γονός ήταν ή άπομόνωση τών κομμουνιστών πού δέν μποροΰσαν πλέον νά εμφανίζονται ώς εύρύς λαϊκός συνασπισμός, άλλά άναγκά- στηκαν νά δηλώσουν μέ σαφήνεια τήν ιδεολογική τους τοποθέτηση. Ή καθοδήγηση τοΰ Ζαχαριάδη καταδικάστηκε άργότερα διότι εΐχε προσδώσει στό κίνημα εναν άνάρμοστο «σοσιαλ- επαναστατικό» χαρακτήρα. Δέν είναι δμως λάθος τοϋ Ζαχαριάδη δτι όλα τά μή κομμουνιστικά στοιχεία άρνήθηκαν νά πάρουν μέρος στό νέο άγώ­να. Γιά τήν πλειοψηφία τών Ελλήνων εξι χρόνια συνεχούς άγώνα ήταν ήδη άρκετά. Παράλληλα, ή στρατηγική πού άκολούθησε τό ΕΑΜ κατά τή διάρκεια τής κατοχής γιά τή δημιουργία ένός «Έθνικοΰ Μετώπου», έλάχιστα προετοίμασε ιδεολογικά τούς άγρότες, ώστε νά άγωνιστοΰν γιά τήν εγκαθίδρυση ένός κομμου- νιστικοΰ καθεστώτος. Τέλος, ή μεσαία τάξη πού υποστήριζε κυ­ρίως τό ΕΑΜ κατά τή διάρκεια τής κατοχής, ήταν έντελώς έχθρι­κή πρός τό ένδεχόμενο ένός νέου πολέμου. Παρά τή σχετική έξομόλυνση τής οικονομικής κατάστασης, πρώτο καί επιτακτικό αίτημα τής μεσαίας τάξης ήταν ή οικονομική σταθερότητα- άρα

όποιαδήποτε άπειλή μιας συνεχούς άναταραχής έπληττε αποφα­σιστικά τά συμφέροντα καί τίς επιθυμίες της. Ή προπολεμική διάρ­θρωση τοϋ άστικοΰ πληθυσμοΰ εμφανίστηκε καί πάλι, τουλάχιστο στίς γενικές της γραμμές καί ή πλειοψηφία της άστικής τάξης ευ­νοούσε φυσικά μία κατάσταση πού ύποσχόταν τήν αναβίωση τών παλαιών κοινωνικών σχημάτων. Οί ωμότητες καί οί ύπερβολές τών κομμουνιστών κατά τίς τελευταίες ημέρες τοΰ Δεκεμβρίου, διογκώθηκαν άπό τήν προπαγάνδα τών κυβερνήσεων αύξάνοντας τή διστακτικότητα πάρα πολλών οπαδών τοϋ ΕΑΜ. Έ τσι ή πρό­θεση τοϋ ΚΚΕ γιά τήν έναρξη ένός νέου πολέμου συνάντησε μεγάλη άντίδραση, παρά τό γεγονός οτι σημαντική μερίδα τοϋ πληθυ­σμοΰ έξακολουθοΰσε νά διατηρεί μιά συμπάθεια πρός τό κόμμα, καί συναισθανόταν τό δίκαιο τοΰ άγώνα. Ό Ζήσης Ζωγράφος, μέλος της ΚΕ τοΰ ΚΚΕ, ομολόγησε άργότερα δτι «ή άπόφαση γιά ένο­πλο άγώνα πάρθηκε παρά τά γενικότερα αισθήματα τών μαζών». Πολλά ήσαν επίσης τά στελέχη καί τά μέλη τοϋ κόμματος πού δια­φώνησαν.

'Ωστόσο, ή γραμμή τοΰ ΚΚΕ άποδείχτηκε έξ ΐσου μοιραία καί γιά τήν έκβαση τοΰ νέου άγώνα. Δεν έπέτρεψε στίς οργανώσεις τών πόλεων, στούς πυρήνες δηλ. τής κομμουνιστικής δύναμης, νά έγκαταλείψουν τίς πόλεις καί νά ένωθοϋν με τούς άντάρτες. ’Από στρατηγική άποψη ό Αντάρτικος αγώνας έξακολουθοΰσε νά θεωρεί­ται μόνον έπικουρικό μέσο γιά τήν άποφασιστική πάλη, τό άποτέ- λεσμα τής όποίας, κατά τήν ορθόδοξη μαρξιστική-λενινιστική άντί- ληψη, θά κρινόταν στίς πόλεις. Τό ΚΚΕ έμπόδισε ορισμένες στρα­τιωτικές μονάδες άριστερών άποκλίσεων νά ένωθοϋν με τόν Δημο­κρατικό Στρατό τών βουνών. Ή κομμουνιστική ήγεσία έπανέλαβε σέ μεγαλύτερη κλίμακα τά λάθη πού διέπραξε κατά τήν κατοχή. Πέρα άπό τό γεγονός δτι ώς τά μέσα τοϋ 1947 ό Ζαχαριάδης (πού κυκλοφοροΰσε δλο αύτό τόν καιρό άνενόχλητος στήν ’Λθήνα) θεωροϋσε τόν άνταρτοπόλεμο ώς όπλο γιά τήν επίτευξη μιας πο­λιτικής συμφωνίας, ή ήγεσία τοΰ ΚΚΕ άρχισε νά ύποπτεύεται όλο καί περισσότερο τούς άρχηγούς τών άνταρτών, τούς οποίους 0εο>- ροϋσε ώς άπειλή τής μονολιθικής κομματικής διάρθρωσης. Τήν περίοδο 1947-49 ό Ζαχαριάδης ήταν τόσο άπρόθυμος νά ένισχύ- ση τόν Μάρκο δσο άπρόθυμος ήταν καί ό Σιάντος νά ένισχύσει τόν Βελουχιώτη κατά τήν άντίσταση. Τό ΚΚΕ κήρυξε τόν εμφύλιο πόλεμο, άλλά άρνήθηκε νά δεϊ τίς συνέπειες. Οί μεγαλύτερες καί οί πιό έμπιστες έφεδρεΐες του κατέληξαν στά στρατόπεδα καί στίς φυλακές ή έκτελέστηκαν δίχως νά πυροβολήσουν οΰτε μία φορά.

"Αν καί ύπάρχουν ελάχιστες άποδείξεις γύρω άπό τούς λόγους πού έπέβαλαν αύτή τή μοιραία άντιφατική πολιτική, φαίνεται δτι ή δογματική προσήλωση στίς λενινιστικές άρχές άνάγκασε τό ΚΚΕ νά περιφρονεϊ ή νά δυσπιστεΐ πρός τίς δυνατότητες τοΰ άγροτικοΰ κινήματος. Σέ μία άδημοσίευτη σειρά συνεντεύξεων ό Κίκιτζας

79

ύπαρχηγός τοϋ Μάρκου, είπε στον Γάλλο συγγραφέα D. Eudes 6τι ό Ζαχαριάδης άπαγόρευσε ρητά τήν επιστράτευση τών χωρι­κών, καί δρισε τον αριθμό τών 10.ΟΟΟ άνδρών ώς ανώτατο δυναμικό τών άνταρτικών δυνάμεων (Άνοιξη 1947). Ή δη άπό τό 1945 ό Ζαχαριάδης κατέκρινε τή «λαθεμένη σύνθεση» τοϋ κόμματος δπου μόνον τό 1 8 % τών μελών ήταν έργάτες. Κατά τά φαινόμενα ή προσπάθειά του γιά άναδιοργάνωση τοΰ κόμματος πέτυχε διότι μία μεταγενέστερη έρευνα έδειξε ότι τό 42 % τών μελών τοΰ ΚΚ Ε άνηκαν στήν εργατική τάξη, άν καί πάλι μόνον τό 28 % είχε «(προ­λεταριακή» προέλευση ( R .V . Burks, «Statistical Survey of the Creek Communist)) Journal of Modern History. X X V III, 1955, σελ. 155). Τό κόμμα όμως άπομάκρυνε τούς άγρότες, πού θά μπορούσε νά έπιστρατεύση σε μεγάλη κλίμακα. Τό 1948 ή κομ­μουνιστική ήγεσία Ιφτασε στό σημείο νά κατηγορήσει καί τόν ΕΛΑΣ γιά «μικροαστικές άποκλίσεις». Τό γεγονός αύτό ένέτεινε άπλώς τή δυσπιστία τών άγροτών. ’'Ετσι ό θεωρητικός δογματι­σμός καί ό φόβος μήπως μειωθεί τό κύρος τοΰ κόμματος, οδήγησαν στήν κακή χρησιμοποίηση τών κομμουνιστικών έφεδρειών στίς πόλεις καί τήν άπομάκρυνση τών άγροτών. Ή πολιτική αύτή δη­μιούργησε δυσκολίες όταν άργότερα ό Δημοκρατικός Στρατός προσπάθησε νά ένισχύσει τίς δυνάμεις του, καί παράλληλα ερμη­νεύει, έν μέρει, τήν σχετικά εύκολη κατάκτηση τοΰ άγροτικοΰ πλη- θυσμοΰ άπό τήν Δεξιά, μέ τή χρησιμοποίηση μιας άντικομμου- νιστικής ιδεολογίας.

Έ τ σ ι λοιπόν μόνον λίγες άπό τίς προοδευτικές δυνάμεις της χώρας ήταν υπέρ τοΰ πολέμου. Τό γεγονός αύτό άποδείχτηκε μεγάλης σημασίας δταν άργότερα οί κομμουνιστές ήγέτες θέλη­σαν νά αύξήσουν τό δυναμικό τοΰ στρατοΰ τους. Ή ταν πλέον βέ­βαιο ότι μόνον ό σκληρός πυρήνας θά άνταποκρινόταν στήν έκκληση γιά τήν ύψωση τών όπλων. Τό πρόβλημα τοΰ έφοδιασμοΰ ήταν έπίσης κρίσιμο. Τά λίγα δπλα πού είχαν οί κομμουνιστές μετά τή συμφωνία της Βάρκιζας μποροΰσαν νά χρησιμεύσουν μόνον προσωρινά στήν άρχή τού άγώνα. Ή ολοκληρωτική έξάρτηση τών Έλλήνων κομμουνιστών άπό τήν Γιουγκοσλαβία, τήν Βουλγαρία καί τήν ’Αλβανία ήταν άναπόφευκτη. Ά ν καί παραμένουν άγνωστες οί υποσχέσεις πού άπέσπασαν οί "Ελληνες κομμουνιστές πριν άρχί- σει ό πόλεμος, ωστόσο λειτουργοΰσαν στρατόπεδα έκπαίδευσης ήδη άπό τό 1946 καί έφτασαν στήν Ελλάδα σημαντικές ένισχύσεις σέ έφόδια. Άκόμη μεγαλύτερη σημασία είχε ή υπόσχεση πώς οί κομμουνιστές τοΰ βορά θά διατηρούσαν τά σύνορα άνοιχτά.

Μέ δυσκολία θά μπορούσε νά ισχυριστεί κανείς δτι ή έλληνική κυβέρνηση βρισκόταν σέ θέση ισχύος. «Προφανώς δέν άπηχοΰ- σε τήν διάθεση τοϋ λαοΰ»1, καί δέν είχε τό κύρος καί τή δύναμη νά άκολουθήσει ή νά επιβάλει μιά έθνική πολιτική. Στη­ριζόταν άποκλειστικά στούς Βρετανούς. Έ τ σ ι ή κατάσταση άρ-

80

χισε νά είναι δυσοίωνη γιά τήν κυβέρνηση δταν ή βρετανία δή­λωσε πώς δέν μπορούσε νά συνεχίσει τήν υποστήριξή της καί δτι σύν­τομα θά βρισκόταν στήν ανάγκη νά άποσύρη τά στρατεύματά της. Ή πολιτική τής Δεξιάς βασιζόταν στή βρετανική «προστασία». Ή άποχώρηση τής Βρετανίας άπό τήν Ε γγύς Ανατολή, μετά τον διπλωματικό θρίαμβο στήν Ελλάδα, ήταν τό πρώτο σημάδι τής διάλυσης τής Αύτοκρατορίας. Ε κατό χρόνια βρετανικής κυριαρ­χίας στήν Ανατολική Μεσόγειο έληξαν ούσιαστικά, δταν τά αύξα- νόμενα έσωτερικά οικονομικά προβλήματα τής ’Αγγλίας καί ή μετάθεση τών στρατιωτικών ενδιαφερόντων της άκόμη πιό άνατο- λικά, υποχρέωσαν τήν Εργατική Κυβέρνηση νά διατάξει τήν άπο­χώρηση τών βρετανικών στρατευμάτων άπό τήν Ελλάδα. 'I I ελ­ληνική κυβέρνηση έμεινε μόνη, δίχως τά μέσα καί τίς δυνάμεις πού θά τής έπέτρεπαν νά παραμείνει στήν έξουσία. "Ομως τό κενό εκλει- νε πολύ σύντομα. Λίγες μέρες άργότερα, στίς 12 Μαρτίου 1947, κη­ρύχθηκε επίσημα τό Δόγμα Τροϋμαν. Οί Η ΓΙΑ υιοθετούσαν μιά νέα διπλωματική πολιτική παρεμβάσεων. ’Από τώρα καί στό έξής κάθε άπειλή τής άριστερας σε μή κομμουνιστική χώρα θά «άπο- τρέπεται» άκόμη καί μέ τή βία. 'I I άμερικανική επέμβαση στήν Ελλάδα άποτελοϋσε μόνον τήν άρχή. Θά άκολουθήσουν ή Γουα­τεμάλα, ή Αίγυπτος, ό Λίβανος ή Κούβα, ό "Αγιος Δομίνικος καί τέλος, τό Βιετνάμ.

Τό μέγεθος τής στρατιωτικής καί οικονομικής βοήθειας πού δόθηκε στήν Ελλάδα χάρη στό Δόγμα Τροϋμαν καί τό Σχέδιο Μάρσαλ ήταν δντως πρωτοφανές. Τό 1947 τό Κογκρέσσο ένέκρινε κονδύλιο 300 έκατομυρίων δολλαρίων, καί άργότερα άλλα πολύ μεγαλύτερα. 'Η βοήθεια τών I I 11Λ, πέρα άπό τό ΰψος της καί τίς έπιπτο')σεις της στήν έλληνική οικονομία, προσέφερε εναν στα­θερό καί άποτελεσματικό μηχανισμό παρεμβάσεων στίς έλληνι­κές υποθέσεις. Μέ τίς διαπραγματεύσεις, σχετικά μέ τό ΰψος καί τή διάθεση τής βοήθειας, οί ΗΠΛ κατάφεραν νά έπιβληθοΰν Αποφασιστικότερα άπό τούς Βρετανούς. Άρκοΰσε μια έμμεση άπειλή διακοπής, περικοπής ή καί επιβράδυνσης τής βοήθειας για νά γονυπετήσουν οί "Ελληνες υπουργοί. "Ετσι εξηγείται ή ευκο­λία μέ τήν όποία οί ΗΠΛ μποροΰσαν νά έπιβάλουν κυβερνήσεις, πολιτικές κατευθύνσεις καί πρόσωπα, άκόμη καί μετά τό τέλος τοΰ πολέμου. Τό γεγονός αύτό άποτελοϋσε μιάν άλλαγή σέ σχέση μέ τήν κατάσταση πού έπικρατοΰσε στό παρελθόν. 'Η βρετανική έπιρροή βασιζόταν σέ ένα πολύπλοκο καί έπιμελημένο σύστημα «πρακτόρων»—άμοιβομένων ή, συχνότερα, έθελοντών—οί όποιοι κατείχαν ή καταλάμβαναν θέσεις - κλειδιά στόν έλλλνικό κρατικό μηχανισμό. Σέ ομαλές συνθήκες, ή βρετανική παρέμβαση δέν ήταν ποτέ φανερή ή ωμή, γιατί άσκοΰνταν μέ διπλωματικές καί «κεκαλυμμένες» δραστηριότητες. ’Αντίθετα ή άμερικανική έπιρ­ροή αναγνωρίστηκε σύντομα ώς θεσμός.

81

6

"Ετσι ό όγδοντάρης φιλελεύθερος Σοφούλης έπιβλήθηκε άλ­λη μιά φορά ώς πρωθυπουργός μιας κυβέρνησης πού βασιζό­ταν στη φιλοβασιλική πλειοψηφία τοϋ κοινοβουλίου. Ή έπέμβαση τών Αμερικανών γιά την έπιβολή τής κυβέρνησης Σοφούλη ήταν έξαιρετικά ώμή. Κάλεσχν τον Τσαλδάρη, πρωθυπουργό καί ήγέτη τής κοινοβουλευτικής πλειοψηφίας, και τοϋ ανακοίνωσαν ότι θά σταματοϋσχν την παροχή βοήθειας, αν δεν παραιτούνταν υπέρ τοϋ συνασπισμού Σοφούλη, που δημιουργήθηκε μέσα σέ είκοσι τέσσερις ώρες. Ό Τσαλδάρης υποχώρησε καί ή νέα κυβέρνηση κατάφερε νά παραμείνει στή μ άρχή ώς τό τέλος τοϋ πολέμου, μέ συνεχείς ανα­σχηματισμούς.

"Οταν τον ’ Ιανουάριο τοϋ 19'»8 φάνηκε οτι θά ξεσποϋσε καί πά­λι μία πολιτική κρίση, ό πρεσβευτής τών IIIΙΑ Griswold δέν δί­στασε νά προειδοποιήσει τον πολιτικό κόσμο οτι «πρέπει νά στα­ματήσει κάθε προσπάθεια γιά τήν δημιουργία νέου συνασπισμού, διότι ό υπάρχων συνασπισμός άποτελεϊ την τελευταία δυνατή κοι­νοβουλευτική λύση». Μια νέα κρίση θά όδηγοϋσε «σέ έξωκοινο- βουλευτική λύση, καί θά κατέληγε σέ δικτατορία». Στήν περί­πτωση αυτή οί Η ΠΑ ίσως άναθεωροϋσαν τήν πολιτική τους σχε­τικά μέ τήν παροχή βοήθειας στήν Ελλάδα.

Στην περίοδο αύτή πραγματοποιείται ή οριστική άναδιάρθρω- ση τών προπολεμικών πολιτικών σχημάτων. Οί φιλελεύθεροι καί οί Λαϊκοί έμφανίστηκαν ξανά ώς οί κύριοι πολιτικοί σχηματισμοί τοϋ Κέντρου καί τής Δεξιάς άντιστοίχως, καί διασπάστηκαν σέ πολλά μικρά προσωποπαγή κόμματα. 'Η κύρια άλλαγή πού έπέ- φερε ό εμφύλιος πόλεμος ήταν ή άνευ όρων άναγνώριση τής μοναρ­χίας καί άπό τά δύο μέρη. Καί οί δύο παρατάξεις ΰποχωροϋσαν σταθερά στίς άμερικανικές πιέσεις καί σχημάτιζαν κυβερνήσεις συνασπισμοϋ. Οί διαφορές τών δύο παρατάξεων γύρω άπό τήν ιδεο­λογία καί τήν πολιτική έξαφανίστηκαν σύντομα κάτω άπό τήν παράλληλη πίεση τοΰ έμφυλίου πολέμου καί τής άμερικάνικης βο­ήθειας. Καί οί δύο πλευρές έξυμνοΰσαν, άν καί γιά διαφορετικούς λόγους, τήν άμερικάνικη βοήθεια καί παρέμβαση. Ή Δεξιά έβλε­πε νά ένισχύεται μέ αύτό τόν τρόπο όσο ποτέ άλλοτε, ό έλεγχός της στό Στρατό καί στήν κρατική μηχανή· άπό τήν άλλη πλευρά τό Κέντρο πίστευε οτι οί ’Αμερικανοί άναζητώντας έλκυστικούς συμβιβασμούς θά τοϋ έδιναν τή μερίδα τοΰ λέοντος στήν κυβέρνηση έφόσον ό έμφύλιος πόλεμος δημιουργούσε ένα πολιτικό κενό, καί έφόσον, μετά τήν άναμέτρηση, θά δυσφημοΰνταν οί Κομμου­νιστές καί ή μετριοπαθής ’Αριστερά.

Τό κενό ήταν άκόμη μεγαλύτερο διότι οί Κομμουνιστές, οί Σο­σιαλιστές καί ή πιό προοδευτική πτέρυγα τών Φιλελευθέρων είχαν μποϋκοτάρει τίς έκλογές τοΰ 1946. "Οταν άρχισε ό έμφύλιος πό­λεμος, τά κόμματα πού έκπροσωποΰνταν στή Βουλή προσπάθησαν, όπως ήταν φυσικό, νά μονοπωλήσουν τό παιχνίδι. Ή άγριότητα

82

τοϋ έμφυλίου πολέμου τούς έπέτρεψε νά πετύχουν τούς στόχους τους. Τό 1949 δεν ύπήρχε τρίτη δυνατότητα: ή μόνη πραγματικότητα ήταν ό φιλοκομμουνισμός ή ό άντικομμουνισμός. Κατά τή διάρ­κεια της κρίσιμης έκείνης περιόδου οί περισσότερες άπό τίς εξω ­κοινοβουλευτικές μή κομμουνιστικές προοδευτικές δυνάμεις ήταν τελείως άνίσχυρες νά έπηρεάσουν τήν πορεία τών γεγονότων. Οί όπαδοί τους έξαφανίστηκαν καί έτσι χάθηκε ή πρώτη εύκαιρία δημιουργίας ένός Σοσιαλιστικού κόμματος στήν 'Ελλάδα. Στίς μέρες της σκληρής καταπίεσης πού θά άκολουθοΰσαν ήταν εύκολο γιά τούς προπαγανδιστές τής Δεξιάς νά ταυτίσουν τούς Κομμου­νιστές μέ τήν μή κομμουνιστική Αριστερά. Ά λλωστε τό ΕΑΜ υπήρξε κοινό δημιούργημα όλων. ’Επίσης, οί μετριοπαθείς προο­δευτικές δυνάμεις βρέθηκαν τελείως άπομονωμένες διότι οί κομ­μουνιστές δέν τούς συγχώρησαν ποτέ ότι τούς έγκατάλειψαν σέ μιά κρίσιμη στιγμή. "Ενας μεγάλος άριθμός προοδευτικών μή κομ­μουνιστών, θεωρούνταν προδότες άν καί είχαν ύποφέρει, καί θά ύπέ- φεραν καί στό μέλλον σέ στρατόπεδα, λόγω τής λευκής τρομοκρα­τίας πού εξαπέλυσαν οί δεξιοί. Τό έλληνικό σοσιαλιστικό κίνημα ήταν καταδικασμένο, καθώς άπομονώθηκε μεταξύ δύο σκληρά άντιμαχομένων παρατάξεων τής χώρας. Χρειάστηκαν είκοσι σχε­δόν χρόνια γιά νά ξαναγεννηθεϊ ενα παρόμοιο κίνημα, ύπό συνθή­κες έντελώς διαφορετικές.

'Η πρώτη περίοδος τοϋ πολέμου—άπό τόν Φεβρουάριο τοϋ 1946 οπότε άρχισε επίσημα, ώς τήν άνοιξη τοϋ 1947—περιελάμ- βανε προκαταρκτικές επιχειρήσεις. Ή δραστηριότητα τών κομ­μουνιστών περιορίστηκε σέ σκόρπιες έπιθέσεις έναντίον μικρών καί άπομονωμένων χωριών ή στρατιωτικών μονάδων, σέ ολόκλη­ρη τή χώρα. Οί κομμουνιστικές άνταρτικές ομάδες, ολιγάριθμες άκόμη, δέν μπορούσαν νά πετύχουν τίποτε σημαντικό παρόλο πού δημιούργησαν κλίμα άνασφάλειας καί φόβου στήν ύπαιθρο. "Οταν τόν Αύγουστο τοΰ 1946 ό στρατηγός Μάρκος Βαφειάδης βγήκε στά βουνά μέ έντολή νά οργανώσει καί νά συντονίσει τή δράση τών άνταρτών Αντιμετώπισε σοβαρές δυσκολίες. Είχε μεγάλη έλλειψη άνδρών, έφοδίων καί πυρομαχικών. Ό τακτικός στρατός δέν είχε άναλάβει άκόμη δράση, άλλ,ά οί δυνάμεις τής εθνοφρουράς, περί­που 60.000 άνδρες, άρκοϋσαν μέ τή βοήθεια τών πολυαρίθμων δε­ξιών συμμοριών γιά νά επιβάλουν στούς κομμουνιστές μία περιθω­ριακή μόνον δραστηριότητα. Ό Μάρκος προικισμένος μέ στρατη­γικές ικανότητες, προτίμησε νά άκολουθήσει ώς τό τέλος τήν τα­κτική αιφνιδιαστικών επιθέσεων καί άποχωρήσεων. Παράλληλα προσπάθησε δσο μπορούσε νά ένισχύσει τίς δυνάμεις του, οί όποιες στήν άρχή δέν ξεπερνοΰσαν τούς 4.000 άνδρες. Σταδιακά προσε- χώρησαν στόν Δημοκρατικό Στρατό πολλοί πρώην μαχητές τοΰ ΕΑΜ άν καί μέ λιγότερο ενθουσιασμό άπό δ,τι κατά τήν κατοχή. "Ομως οί δυνάμεις τοϋ Στρατοϋ ήταν άκόμη περιορισμένες καί ό

83

Μάρκος Αναγκάστηκε νά έπιστρατεύσει χωρικούς. Ή στρατολο­γία αύτή, πού άποτέλεσε τελικά τή βάση τοϋ στρατοΰ τοΰ Μάρκου, ήταν άρχικά εθελοντική, σιγά σιγά δμως πήρε χαρακτήρα κατα- ναγκαστικό. "Αντρες καί γυναίκες μάχονταν μαζί’ τό ποσοστό τών γυναικών έφθασε τό 25 %. Ή μέθοδος αύτή τής επιστρά­τευσης, άν καί επέτυχε τούς στόχους της καί έπέτρεψε στόν Μάρκο νά σχηματίσει τελικά στρατό 20.000 άνδρών, είχε σημαντικά μειο­νεκτήματα. Οί περισσότεροι άπό τούς έπιστρατευμένους ήταν άγύμναστοι χωρικοί καί χρειάζονταν μακρόχρονη έκγύμναση. Βέ­βαια, ή Γιουγκοσλαβία παρείχε στούς 'Έλληνες κομμουνιστές κέντρα έκπαίδευσης, άλλά αύτό άκριβώς ένίσχυε τήν έξάρτηση τοΰ ΚΚ Ε άπό τόν Τίτο καί διασποΰσε τόν κομμουνιστικό στρατό. Ί Ι γεν­ναιότητα πού Ιδειξαν άργότερα μερικοί άπό τούς έπιστρατευμέ­νους δέν μποροΰσε νά καλύψει τή στρατιωτική τους άπειρία. Τό1949 δταν τό Κ Κ Ε έγκατέλειψε τήν τακτική τοΰ άνταρτοπόλεμου γιά χάρη τοΰ συμβατικοΰ πολέμου, ή έλλειψη ένός έπαγγελματι- κά έκπαιδευμένου άνθρώπινου δυναμικοΰ έγινε έντονα αισθητή.

Ά π ό τήν άλλη πλευρά τό έπίπεδο τοΰ τακτικοΰ στρατοΰ παρά τίς προσπάθειες τής βρετανικής στρατιωτικής άποστολής, δέν ήταν άκόμη ικανοποιητικό. Τό 1946 ό στρατός άριθμοΰσε ήδη100.000 άνδρες, ήταν κακά έξοπλισμένος, δέν διέθετε μέσα δια­κίνησης καί ή ήγεσία του ήταν άνίκανη καί συγκεντρωτική. "Εως τά μέσα τοΰ 1947, δέν έπαιρνε μέρος στίς στρατιωτικές επιχει­ρήσεις καί περιοριζόταν σέ «στατική υπεράσπιση» τών πόλεων καί τών κέντρων έπικοινωνιών πού ήλεγχε.

"Οταν λοιπόν τήν "Ανοιξη τοΰ 1947 ό Μάρκος ένέτεινε τίς Αντάρτικες έπιχειρήσεις ό Στρατός μόλις καί μποροΰσε νά άντεπι- τεθεΐ. Οί έπιδρομές έγιναν συχνότερες καί τό μεγαλύτερο μέρος τής υπαίθρου φαινόταν νά βρίσκεται ύπό τόν έλεγχο τών Κομμουνιστών. "Εχοντας πάρει θάρρος έν μέρει άπό τίς έπιτυχίες του, καί έν μέρει ύπό τήν πίεση τών Γιουγκοσλάβων καί τών Βουλγάρων, ό Μάρκος έξαπέλυσε σειρά έπιθέσεων σέ μεγάλη κλίμακα έναντίον τής Φλώρινας, τής Κόνιτσας, τής Καστοριάς, τών Γρεβενών καί τής Αλεξανδρούπολης. Στόχος ήταν ή κατάληψη μιας πόλης δπου θά μποροΰσε νά έγκατασταθεΐ μιά άντίπαλη έλληνική κυβέρνηση, τήν όποία θά άναγνώριζαν τά Κομμουνιστικά >ιράτη. "Ολες οί έπι- θέσεις άπέτυχαν καί κατέστησαν άναγκαία καί πάλι τήν υιοθέτη­ση τής άντάρτικης τακτικής. Οί Αμερικανοί δμως πείστηκαν δτι ή έπέμβασή τους έπρεπε νά είναι γενικότερη. Στήν άπόφασή τους αύτή συνετέλεσε καί ή ένταση τοΰ ψυχροϋ πολέμου, ή όποία «έπισημοποιήθηκε» γιά πρώτη φορά μέ μάχες στόν ΟΗΕ έπί τοΰ έλληνικοϋ μεταξύ ΗΠΑ καί ΕΣΣΔ, καί κυρίως μέ τή δημιουρ­γία τής Κομινφόρμτόν ’Οκτώβριο τοΰ 1947. Στό τέλος τοΰ χρόνου οί προμήθειες συνέρρεαν άφθονες στήν ' Ελλάδα καί ή Στρατιωτική Αποστολή τών ΗΠΑ (USM AAPG) άνέλαβε στρατιωτική έξουσία,

84

μεγαλύτερη τοϋ έλληνοαμερικάνικου έπιτελείου, τό όποιο εως τότε εϊχε την ευθύνη τοϋ σχεδιασμοΰ καί τοΰ ανεφοδιασμού τών στρα­τιωτικών επιχειρήσεων. Οί συνέπειες πού είχε τό εγχείρημα αύτό στόν τακτικό στρατό ήταν τεράστιες. Ό αριθμός τών στρατιωτών Ιφτασε τούς 200.000 άνδρες.’Εκπαιδεύτηκαν ειδικές όρεινές άντιαν- τάρτικες μονάδες· ό στρατός εφοδιάστηκε μέ σύγχρονα όπλα, μέ πυροβολικό, μέ βόμβες ναπάλμ καί μέ άεροπλάνα. Δημιουργήθηκε σύγχρονο δίκτυο έπικοινωνιών. ’Επισκευάστηκαν ταχύτατα τά αεροδρόμια, οί οδικές αρτηρίες, οί γέφυρες καί τά λιμάνια πού είχαν περιπέσει σέ άχρηστεία τήν έποχή της κατοχής.

ΓΙαραταΰτα εως τό τέλος τοΰ 1948 καί παρά τήν έξαπόλυση εύρείας κλίμακας επιθέσεων, ό στρατός δέν κατόρθωσε νά συντρί­ψει τούς άντάρτες. ΙΙαρά τίς σημαντικότατες άπώλειες πού εϊχε, ό Βαφειάδης εξακολούθησε μέ έπιτυχία τήν τακτική του: σκλη­ρά καί άπροσδόκητα χτυπήματα, Αποχώρηση, άκόμη καί πέρασμα τών συνόρων όταν ή πίεση γινόταν άφόρητη. Ά πό στρατιωτική άποψη τό 1948 ήταν ετος άγονο, άφοϋ καμιά παράταξη δέν κατόρ­θωσε νά έξασφαλίσει σημαντικά πλεονεκτήματα εις βάρος τής άλλης.

"Ομως ή ισορροπία δυνάμεων άλλαξε ριζικά. Διότι ή ελπίδα τών Κομμουνιστών ότι μιά γενική έξέγερση στίς πόλεις θά έπέ- τρεπε στίς στρατιωτικές τους δυνάμεις νά συντρίψουν τίς διαβρω- μένες κυβερνητικές δυνάμεις, δέν πραγματοποιήθηκε. *Η σκλήρυν­ση τής άστυνομικής άντικομμουνιστικής δράσης, τό γεγονός ότι τό ΚΚ Ε τέθηκε έκτός νόμου, καί ή σύλληψη χιλιάδων μελών του είχαν ώς άποτέλεσμα τήν καταστροφή τοϋ κομμουνιστικού δικτύου στίς πόλεις. Χιλιάδες άτομα συνελήφθησαν, δικάστηκαν καί έκτε- λέστηκαν γιά άσήμαντα ή άνύπαρκτα άδικήματα. (Ό άκριβής άρι- θμός τών έκτελεσθέντων δέν έχει άποκαλυφθεϊ). Ή έκλεκτική έπιστράτευση πού διενεργούσε ό Ελληνικός Στρατός, καί ή όποία δέν περιελάμβανε τίς μάζες τών κομμουνιστών στίς πόλεις, έπαψε νά ισχύει καί κλήθηκαν νά υπηρετήσουν κι όσοι νέοι συμπαθούσαν τόν Κομμουνισμό. ’Αποσπάστηκαν όμως άπό τόν ύπόλοιπο στρατό καί κλείστηκαν στά διαβόητα στρατόπεδα συγκέντρωσης στό Μα- κρονήσι καί στή Γιούρα.' Η ενέργεια αύτή ύπέσκαψε τή στρατηγική πού θά άκολουθοΰσαν οί Κομμουνιστές όταν πλέον ό Ιντονος άνταρ- τοπόλεμος θά έξασθένιζε τίς κυβερνητικές δυνάμεις. Ό παράγον­τας τοΰ χρόνου λειτουργοΰσε πλέον έναντίον τών Κομμουνιστών. Ό Στρατός έξελίσσονταν σέ θαυμάσια μηχανή, μέ αύξανόμενο έμ­ψυχο καί άψυχο ύλικό. Ή έπιστράτευση γινόταν όλο καί πιό δύ­σκολη γιά τούς άντάρτες, καθώς ή κυβέρνηση άρχισε νά μεταφέρει μαζικά τούς άγρότες μακριά άπό τίς περιοχές όπου μποροΰσαν νά έπιτεθοϋν οί κομμουνιστές.

Τό άποφασιστικό όμως προανάκρουσμα τής ήττας τών Κομ­μουνιστών συνέβη στίς 28 ’Ιουνίου 1948. Μετά τή διεύρυνση τοΰ

χάσματος μεταξύ Στάλιν καί Τίτο ή Γιουγκοσλαβία άποβλήθηκε άπό τήν Κομινφόρμ. Το γεγονός αυτό δημιούργησε στούς Κομ­μουνιστές ενα σκληρό δίλημμα. Ή Γιουγκοσλαβία ήταν κέντρο εφοδιασμού τών άνταρτών καί τά στρατεύματα τοϋ Μάρκου, όταν κινδύνευαν, διέσχιζαν συνήθως τή Γιουγκοσλαβική μεθόριο. 'Η Ρωσία όμως, αν καί εϊχε προσφέρει ελάχιστη πρακτική βοήθεια στο ΚΚΕ, ήταν ή μητέρα στήν όποία αισθάνονταν ότι δφειλαν νά ύπακούουν οί σκληροί κομμουνιστές καί ιδίως ό Ζαχαριάδης. Πρός τό παρόν—καί μάλιστα γιά εναν ολόκληρο χρόνο—οί 'Έλληνες κομμουνιστές υποχρεώθηκαν νά πάρουν θέση. 'Ο Τίτο συνέχισε νά βοηθά τό ΚΚ Ε καί ή Σοβιετική "Ενωση δεν άπαίτησε άπό τόν Ζαχαριάδη νά άποκηρύξει τον Τίτο. Ή κατάσταση όμως ήταν έξαιρετικά αβέβαιη.

Έ τ σ ι λοιπόν τό ήθικό τοΰ Δημοκρατικοϋ Στρατοΰ άρχισε νά πέφτει, κυρίως λόγω πολιτικών καί όχι στρατιωτικών άντιξοοτή- των. Επειδή ή ύπαιθρος έρημώνονταν, οί κομμουνιστές ένέτειναν τίς τρομοκρατικές τους επιδρομές καί έπανέλαβαν τήν τακτική της άρπαγής ομήρων, άν καί ή ήγεσία τοΰ κόμματος είχε καταδικάσει έπισήμως άνάλογες ένέργειες κατά τόν Δεκέμβρη τοϋ 1944. Οί άκρότητες αύτές, κυρίως ή άρπαγή παιδιών ήλικίας τριών έως δεκατεσσάρων έτών (τά περισσότερα ήταν παιδιά άνταρτών πού κατατάχθηκαν εθελοντικά ή έπιστρατεύθηκαν μέ βία) καί ό έκπα- τρισμός τους στή Γιουγκοσλαβία καί στή Βουλγαρία δυσφήμισε πολύ τήν ύπόθεση τών κομμουνιστών. ' Η ένέργεια αύτή θύμιζε τή σκοτεινή περίοδο της ’Οθωμανικής κατοχής τών Βαλκανίων, όταν οί Τοΰρκοι κατά περιόδους άρπαζαν παιδιά τών Χριστιανών καί τά έκαναν Γενίτσαρους. Σέ όλα τά Ελληνόπουλα διδάσκεται μέ βδελυγμία τό «παιδομάζωμα», σύμβολο ξένης καί τυραννικής καταπίεσης, καί τά όργανα της κυβερνητικής προπαγάνδας έκμε- ταλλεύθηκαν όσο μποροΰσαν τόν ιστορικό αύτόν παραλληλισμό.

11 ροφανώς όμως τό μεγαλύτερο πολιτικό σφάλμα τών Κομμου­νιστών υπήρξε ή άνακίνηση τοΰ θέματος τών μειονοτήτων τής Μακεδονίας. Μολονότι ό πληθυσμός τής έλληνικής Μακεδονίας ήταν, άπό τήν έποχή τοΰ Βενιζέλου, έλληνικός σέ βαθμό καθορι­στικό, τό Κ Κ Ε εϊχε έπανειλημμένως κινήσει τό θέμα ένός άνε- ξάρτητου Μακεδονικοϋ κράτους. Ή δη τόν Δεκέμβριο τοΰ 1947 ή «ΙΙροσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση» εϊχε υπογραμμίσει τή σημασία τών εθνικών μειονοτήτων συγκροτώντας μιά ειδι­κή επιτροπή πού θά έξέταζε τό θέμα ύπό τήν άμεση έποπτεία τοΰ πρωθυπουργοΰ Μάρκου. Τόν ’Ιανουάριο τοΰ 1949, στήν 5η 'Ολομέλεια τοΰ ΚΚ Ε, ό Ζαχαριάδης έθετε άλλη μιά φορά τό θέμα προφανώς ύπό τήν πίεση τών Βουλγάρων, ή ύποστήριξη τών ο­ποίων εϊχε πλέον άποφασιστική σημασία. «ΙΙρέπει νά προστα­τεύσουμε τά συμφέροντα τοΰ Μακεδονικοϋ πληθυσμοϋ, λέγει ή έπίσημη άπόφαση, «ό όποιος πολέμησε γενναία στό πλευρό τών

’Ελλήνων Κομμουνιστών έναντίον τών 'Ελλήνων σωβινιστών, οί όποιοι καταπατούν τά έθνικά του δίκαια». Περισσότερο άπο οτι­δήποτε άλλο ή αναζωπύρωση τοϋ Μαχεδονικοϋ ζητήματος, πού ταλαιπώρησε έπί πενήντα χρόνια τήν έλληνική έξωτερική πολι­τική, προσέφερε Αποτελεσματικά όπλα στο ιδεολογικό οπλοστά­σιο τής Δεξιάς. Οί πολύ πρόσφατες αναμνήσεις τών Βουλγαρι­κών ωμοτήτων κατά τήν κατοχή έθρεψαν τή σλαβοφοβία πού ξαναζωντάνευε ιδίως στούς άγρότες τών βορείων περιοχών όπου γίνονταν καί οί κυριότερες μάχες. Οί άντάρτες άντί νά αισθά­νονται σάν «ψάρια στο νερό» Αντιμετώπιζαν τήν Απροκάλυπτη δυσπιστία καί έχθρότητα τοΰ άγροτικοϋ πληθυσμού στον όποιο στηρίζονταν.

Στό νέο χρόνο πραγματοποιήθηκαν καί άλλες σημαντικές αλ­λαγές στίς στρατιωτικές επιχειρήσεις. Κάτω άπό τήν πίεση τοΰ χρόνου, τώρα πού ή ύποστήριξη τοΰ Τίτο δέν ήταν πλέον βέβαιη, ό Ζαχαριάδης, παρά τήν έντονη Αντίδραση τοΰ Μάρκου, άποφάσισε νά μεταβάλει τήν κομμουνιστική τακτική άπό άντάρτικη σέ τακτι­κή συμβατικοΰ πολέμου. Οί μικρές, άνεξάρτητες καί αύτάρκεις μονάδες, πού είχαν άντισταθεΐ μέ μεγάλη έπιτυχία στίς επιθέσεις τοϋ Στρατοΰ, ένώθηκαν καί σχημάτισαν ταξιαρχίες μέ σημαντική δύναμη. Ό Αγώνας γιά όλα ή τίποτε ή μόνη δυνατότητα μετά τήν Αλλαγή τής τακτικής, δικαιολογεί τίς διαφωνίες πού έμφανίστηκαν στούς κόλπους τής κομμουνιστικής ήγεσίας Ό Μάρκος έπαύθη γιά λόγους ύγείας καί ό Ζαχαριάδης άνέλαβε προσωπικά τή στρα­τιωτική καί τήν πολιτική ήγεσία.

Στό μεταξύ συνεχίστηκε ή άναδιοργάνωση τοΰ στρατοΰ. "Υ­στερα άπό άμερικάνικες πιέσεις άναδιοργανώθηκε τό σώμα τών άξιωματικών ένώ νεώτεροι καί ένεργητικότεροι άξιωματικοί άνέ- λαβαν σημαντικές θέσεις καί στίς 25 Φεβρουάριου 1949 ό Στρα­τηγός Παπάγος, στρατιωτικός διοικητής κατά τόν άλβανικό πόλεμο τοΰ 1949, διορίστηκε άρχηγός τοΰ έπιτελείου τών Ενόπλων Δυ­νάμεων καί ούσιαστικά άπέκτησε δικτατορικές εξουσίες. Οί άλλαγές αύτές άποδείχτηκε ότι είχαν άποφασιστική σημασία. Τήν άνοιξη τοΰ 1949 ό στρατός έκανε εύρεϊες έκκαθαριστικές έπιχειρήσεις. "Εως τά μέσα τοΰ Μαρτίου ή Πελοπόννησος έκκαθαρίστηκε πλή­ρως άπό τούς άντάρτες καί τόν ’Απρίλιο μεγάλες στρατιωτικές δυνάμεις κινήθηκαν πρός τήν Στερεά, όπου διενήργησαν έκκαθαρί- σεις υστέρα άπό σκληρές μάχες. Οί κομμουνιστές περιορίστηκαν πλέον στά βουνά τής βόρειας Ελλάδας, κατά μήκος τών συνόρων. Μιά νέα έπίθεση έναντίον τής Φλώρινας άπέτυχε ένώ ό στρατός τών Ανταρτών δέν μποροΰσε νά άναπληρώσει τίς άπώλειές του μέ νέες επιστρατεύσεις. Τά άποτελέσματα τοΰ συμβατικοΰ πολέμου ήταν καταστρεπτικά γιά τούς κομμουνιστές. Ή κατωτερότητα τοΰ Δημοκρατικοΰ Στρατοΰ σέ έμψυχο καί σέ πολεμικό ύλικό, ή όποία κατά τή φάση τοΰ άνταρτοπολέμου είχε έλάσσονα σημασία,

87

άποδείχτηκε τώρα ολέθρια. Έ γινε φανερό επίσης οτι οί κομμου­νιστές δέν ήταν δυνατό νά διατηρήσουν ενα σταθερό δίκτυο Ανε­φοδιασμού. 'I I κυβέρνηση άπέρριψε, γενικώς, νέες προτάσεις για διαπραγματεύσεις καί τόν ’Ιούλιο μιά μεγάλη έπίθεση τοϋ Έ λ - ληνικοΰ Στρατοΰ στά βουνά τοΰ Καΐμακτσαλάν, στά έλληνο-γιου- γκοσλαβικά σύνορα, άπέκοψε τούς κομμουνιστές ούσιαστικά στά δύο. Έ τ σ ι όταν ό Τίτο στίς 10 ’Ιουλίου ανακοίνωσε τό κλείσιμο τών συνόρων εδωσε άπλώς τή χαριστική βολή. ’Εκτός άπό έλάχιστες δυνάμεις στήν έλληνο-βουλγαρική μεθόριο, πού συντρί­φτηκαν στίς άρχές τοϋ Λύγούστου, οί κομμουνιστές περιορίστη­καν στήν τριγωνική περιοχή οπού συναντώνται τά όρια της Ε λ ­λάδας, της Γιουγκοσλαβίας καί της ’Αλβανίας. Τόν Αύγουστο ό έλληνικός στρατός εξαπέλυσε έπίθεση στίς όροσειρές Γράμμου καί Βίτσι. Οί μάχες πού διεξήχθησαν ήταν μικρές καί σκληρές, άλ- λά στό τέλος τοΰ μήνα ό έλληνικός στρατός άπώθησε τούς κομ­μουνιστές πέρα άπό τά σύνορα. Δύο μήνες άργότερα στίς 16 ’Οκτω­βρίου 1949, τό ΚΚ Ε ανακοίνωσε ότι άποφάσιζε τήν κατάπαυση τοΰ πυρός.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ

ΤΑ ΕΠΑΚΟΛΟΥΘΑ ΤΟΥ ΕΜΦΥΛΙΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ ΚΑΙ Η ΑΠΟΤΥΧΙΑ ΤΩΝ ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΩΝ

(1949 - 52)

Κατά τίς επίσημες στατιστικές οί άπώλειες τοϋ έμφυλίου πο­λέμου φτάνουν τούς 40.000 νεκρούς. Ανεπίσημοι υπολογισμοί Ανεβάζουν τίς απώλειες σέ 158.000 νεκρούς. Έ π ί πλέον, εκατοντά­δες χιλιάδες άνθρωποι Εμειναν άστεγοι καί οί υλικές καταστροφές ήταν όσες περίπου καί τοΰ 1944. Τέλος, 80.000 ως 100.000 άτομα διέσχισαν τά σύνορα καί αφομοιώθηκαν σταδιακά άπό τον πληθυ­σμό τών διαφόρων κομμουνιστικών χωρών ή μεγαλύτερη παροι­κία έλλήνων προσφύγων δημιουργήθηκε στήν Τασκένδη τής Κεν­τρικής ’Ασίας. Σέ τελευταία όμως ανάλυση ή Αποφασιστική κλη­ρονομιά τοΰ έμφυλίου πολέμου δέν ήταν τόσο οί τεράστιες υλικές καταστροφές ή οί Ανθρώπινες απώλειες, όσο το άνευ προηγουμένου πολιτικό, ιδεολογικό καί πολιτιστικό χάσμα Ανάμεσα σέ ό,τι ονο­μαζόταν «έθνικοφροσύνη» άφ’ ένός καί στά λείψανα τών προοδευτι­κών δυνάμεων Αφ’ ετέρου.

’Αναπόφευκτο επακόλουθο κάθε έμφυλίου πολέμου είναι ή κα­ταπίεση πού άσκοϋν οί νικητές στούς νικημένους. Στήν Ελλάδα ή καταπίεση αύτή ξεπέρασε τά όρια τοΰ πολιτικού χώρου. "Οχι μόνο διώχτηκαν καί εξοντώθηκαν πολλά άτομα, Αλλά το μεταπολεμικό καθεστώς έπέβαλε, όπως καί στήν ’Ισπανία, μαζί μέ τήν έξουσία του καί τήν κουλτούρα του. "Ομως, σέ Αντίθεση μέ τήν Ισπανία τοΰ Φράνκο, ή Ελλάδα εξακολούθησε — τυπικά τουλάχιστον — νά είναι δημοκρατία. Είναι δύσκολο νά ορίσουμε καί νά υπολογί­σουμε τίς συνέπειες τοϋ φαινομένου αύτοϋ. TA μεσαιωνικά ήθη δέν επιβλήθηκαν μόνον μέ τή βία άλλά προέκυψαν άπό τό χάσμα πού δημιουργήθηκε στόν πολιτικό χώρο.

Έφόσον κάθε κουλτούρα είναι κατά βάση ταξική, μέ τήν ενοια δτι άντιπροσωπεύει τίς τάσεις καί τίς Απόψεις τής άρχουσας κοινω­νικής ομάδας, ό μηχανισμός περιστολής ή εύνουχισμοΰ τών αντιρ­ρήσεων λειτουργεί συνήθ(ος μέσω τοΰ έλέγχου τών πληροφοριών — ή, πιό διακριτικά, υιοθετώντας καί Αφομοιώνοντας τίς Αντίθετες ι­δέες. Χαρακτηριστικό όμως τοϋ πολιτιστικοΰ συστήματος τής Ελλάδας ήταν δτι ή τάξη πού κατείχε τήν έξουσία καταδίκαζε μέ

τή βία σέ πλήρη σιωπή κάθε διαφωνία ή κριτική διάθεση, Αποκλεί­οντας κάθε άλλη ουσιαστική πολιτική καί κοινωνική λύση. Ή σταδιακή μείωση της γοητείας πού άσκοϋσε ή «Μεγάλη Ιδέα» κλόνισε τό Ιδαφος τής Αναπτυσσόμενης άστικής τάξης καί κατά τήν περίοδο τοϋ μεσοπολέμου ή σύμφυτη ανικανότητά της, σέ συν­δυασμό μέ τά διεθνή γεγονότα, δέν τής έπέτρεψαν νά επιβάλει ενα σταθερό ιδεολογικό σύστημα Αναφοράς. Ή πολύχρονη δικτατορία τοϋ Μεταξά, ή κατοχή καί ή Αντίσταση, εξαφάνισαν τήν Ασήμαντη προσφορά τών προοδευτικών δυνάμεων. Έ τ σ ι τό 1949, ή εξάρ­θρωση τοϋ ΚΚ Ε καί ή βαθιά σύγχυση πού κυριαρχοϋσε στό προο­δευτικό κίνημα άπό τό 1945 έξάλειψαν Από τήν ’Ελλάδα κάθε στοι­χείο πού θά μποροϋσε, μετά τόν έμφύλιο πόλεμο, νά άντιπαρα- ταχθεΐ στήν πολιτική δεσποτεία της νικηφόρας Δεξιάς, ή όποία διέθετε μόνον πολιτική καί στρατιοιτική δύναμη. Έάν ό άντικομ- μουνισμός ώς πολιτική προοπτική ήταν ό κοινός συντελεστής όλου τοϋ «έλευθέρου κόσμου», στήν Ελλάδα διαπότισε κάθε στοιχείο της κοινωνικής καί πολιτιστικής ζ<οής.

ΙΙολιτικά τό χάσμα ήταν τεράστιο. Ή Αριστερά ήταν ήττη- μένη καί διαλυμένη. Χιλιάδες άτομα πού άποτελοϋσαν τήν πρωτο- πορεία τών προοδευτικών δυνάμεων είχαν σκοτωθεί, ή ήταν στίς φυλακές καί τίς έξορίες. Ί Ι έκατόμβη αύτ/j παραλληλίζεται μόνο μέ τή σκοτεινή μοίρα της ’ Ισπανικής διανόησης. Τελικώς βέβαια δόθηκε ή δυνατότατα νά εκπροσωπηθεί πολιτικά καί ή ’Αριστερά. Ή σύσταση δμως της ΕΔΑ (Ενιαία Δημοκρατική ’Αριστερά) κατά τό 1951, χρησιμοποιήθηκε γιά τήν άποτελεσματικότερη έξουδετέρωση τών άντικαθεστωτικών στοιχείων. Δημιουργήθηκε ενα άδιαπέραστο ιδεολογικό καί πολιτικό γκέτο καί ή ’Αριστερά έξωστρακίστηκε άπό τή ζωή τ7(ς υπόλοιπης χώρας. Οί ψήφοι τής Άριστεράς δέν υπολογίζονταν κατά τήν λήψη πολιτικών άποφά- σεων καί άποκηρύσσονταν κάθε μή κομμουνιστική όμάδα, πού προσ- παθοϋσε νά συνεργαστεί μέ τήν Αριστερά. Κάτω άπό τίς συνθήκες αύτές έξουδετερώθηκαν σύντομα οί σοσιαλιστές, μή κομμουνιστές, διανοούμενοι.'Όσοι έπέμεναν στίς άπόψεις τους δέν ήταν δυνατόν νά έκφραστοϋν πολιτικά ένώ οί διαλλακτικότεροι προσχώρησαν στούς Φιλελεύθερους. Οί διαφωνοϋντες σιώπησαν σιγά-σιγά καί, γιά πολ­λά χρόνια ώς τήν άρχή της δεκαετίας 1960-70 δέν υπήρχε όμά­δα, έφημερίδα ή περιοδικό μή κομμουνιστικό πού νά μπορεϊ νά άντιτίθεται στήν πολιτική, κοινωνική καί πολιτιστική Αντί­δραση.

Στό μεταξύ ή Απομόνωση τών κομμουνιστών ένέτεινε άπλώς τή μονολιθικότητά τους. Άφοϋ τούς άφαιρέθηκε τό κόκκινο λά­βαρο (τό ΚΚ Ε έτέθη έκτός νόμου τό 1949): υποχρεώθηκαν νά υιοθετήσουν έπισήμως μιά ριζοσπαστική πολιτική. Ή άνάγκη δ­μως νά διατηρήσουν τήν ιδεολογική τους σταθερότητα, σέ συν­δυασμό μέ τίς συνεχείς πιέσεις πού διαιώνιζαν τήν Απομόνωσή

90

τους, τούς οδήγησαν σε μιά άκόμη πιό άκαμπτη πολιτική γραμ­μή. Ί 1 ΕΔΑ επιστράτευσε μερικούς μή κομμουνιστές πολιτικούς, οί όποιοι άρνήθηκαν νά συμμορφωθούν μέ το status quo. Τό γε­γονός όμως αύτό ελάχιστα προσήλωσε τήν άναπτυσσόμενη νέα διανόηση λόγω τοϋ αύστηροΰ Ζντανοφισμοϋ πού έπικρατοϋσε (Στα­λινική πολιτική πού προσπαθούσε νά έπιβάλει τήν κομματική γραμ­μή σέ κάθε επιστημονική, διανοητική ή καλλιτεχινκή δραστηριό­τητα). "Ομως, άν εξαιρέσει κανείς τήν ΕΔΑ—ή όποία, παρά τήν άπομόνωσή της, μποροΰσε νά λειτουργήσει τουλάχιστον ώς ομοιο­γενής ιδεολογική όμάδα—δέν ύπηρχε άλλος ιδεολογικός χώρος πού νά επιτρέπει τήν έκφραση νέων ιδεών. Τό ολοκληρωτικό αύτό χάσμα, έρμηνεύει ώς ένα βαθμό τόν έσωστρεφή καί άπολιτικό χαρακτήρα τής μή κομμουνιστικής κουλτούρας κατά τά έτη πού άκολούθησαν τόν έμφύλιο πόλεμο, παρά τήν οξύτητα τών προ­βλημάτων πού εμφανίστηκαν. Δέν άποτελεΐ άπλή σύμπτωση τό γεγονός οτι ένώ οί "Ελληνες καλλιέργησαν μέ έπιτυχία τίς ει­καστικές τέχνες, τή μουσική καί τήν ποίηση, δέν εμφανίστηκαν σημαντικές έπιτεύξεις στό χώρο τών κοινωνικών επιστημών, της λογοτεχνικής κριτικής καί τοΰ πεζοΰ λόγου. “Οχι μόνον ή πολι­τική άντιπολίτευση άλλά κάθε άντίθετη προοδευτική άποψη ταυ­τιζόταν άμέσως άπό τήν άρχουσα τάξη μέ τούς κομμουνιστές. Ή σύγχρονη έλληνική κουλτούρα, ένώ στήν ούσία της δέν ήταν μεταφυσική, διατηροΰσε σημαντικές θρησκευτικές άποχρο'»σεις καί καμιά άπό τίς σοβαρές άντικληρικές τάσεις δέν κατάφερε νά ξε- περάσει τά όρια τοΰ κονφορμισμοΰ. Ή ’Ελλάδα, άν καί είχε στραμ­μένο τό βλέμμα της πρός τή Δύση, δέν ήταν πρόθυμη νά συμμε­ριστεί τήν άνθοΰσα κριτική καί άπομυθοποιητική σκέψη πού εμ­φανίστηκε μετά τόν Β ' ΙΙαγκόσμιο Πόλεμο στήν Εύρώπη. Ση­μαντικοί μυθιστοριογράφοι πού είχαν έκφράσει τόν έθνικό καί πο­λιτιστικό προβληματισμό τους μετά τήν καταστροφή τοΰ 22, ξα- ναέγραψαν τά μυθιστορήματά τους, λογοκρίνοντάς τα οί ίδιοι. 'Ορι­σμένοι άπό τούς πιό προικισμένους στοχαστές, όπως ό Καζαν- τζάκης, στράφηκαν,—μέ λαμπρά άποτελέσματα γιά νά ποΰμε τήν άλήθεια—σέ προβλήματα μεταφυσικής ήθογραφίας καί έστρεψαν τά νώτα τους πρός τή συγκεκριμένη, σύγχρονη έλληνική πραγμα­τικότητα.

Οί τάσεις αύτές ήταν σύμφυτες μέ τίς εύνουχισμένες άπόπει- ρες της άρχουσας τάξης νά έκπροσωπηθεΐ στή γενιά τοΰ 30. Ό έμφύλιος πόλεμος δμως όδήγησε στήν κορύφωση τών διαδικασιών έκείνων πού ύπέσκαψαν τήν πολιτιστική ζωή της χώρας. 'Ο με­τριοπαθής έκσυγχρονισμός πού έπέβαλε ό Βενιζέλος, στίς άρχές τής δεκαετίας τοΰ 30, στό άπηρχαιωμένο έκπαιδευτικό σύστημα, καταργήθηκε έντελώς. Σήμερα ή διεθνής καί ή έλληνική ιστορία πού διδάσκονται οί μαθητές φτάνει ώς τό τέλος τοΰ Α' Παγ­κοσμίου Πολέμου ένώ ή άντίσταση κατά τών Γερμανών ή δέν

91

άναφέρεται συστηματικά ή δυσφημείται. Τά Θρησκευτικά άποτε- λοϋν υποχρεωτικό μάθημα σε όλη τή διάρκεια της δωδεκάχρο­νης εκπαίδευσης. 'I I γραμματική τών άρχαΰον Ελληνικών διδά­σκεται καθημερινώς σέ όλες τίς γυμνασιακές τάξεις άλλά τό πε­ριεχόμενο τών άρχαίων κειμένων δέν συζητεΐται καί δέν άναλύε- ται ποτέ. Στήν άνώτερη έκπαίδευση ή κατάσταση είναι θλιβερώ- τερη. ’Κνώ οί τεχνικές σχολές δέν διαθέτουν σύγχρονα μέσα έρεύ- νης λόγω τών χαμηλών κονδυλίων, οί άνθρωπιστικές σπουδές εί­ναι καθαρά σκοταδιστικές. Μέχρι πριν λίγα χρόνια—προφανώς καί σήμερα άκόμη—ή μόνη άναφορά στόν Φρόυντ σέ εγγράμματα τής Φιλοσοφικής Σχολής Αθηνών, υπήρξε μία υποσημείωση όπου ό Φρόυντ άναφέρεται ώς αυθεντία έπί τών όνείρων. 'Ο Μάρς είναι βέβαια άφορισμένος καί ή κοινωνιολογία είναι μιά επιστήμη άγνω­στη. 'Η ιστορία τής Φιλοσοφίας τελειώνει στόν Κάντ. ΙΙρόσφατα άκόμη μιά ύποτιθεμένη σοβαρή άθηναϊκή εφημερίδα κατηγόρησε τόν Δαρβίνο ώς φορέα έπικίνδυνοιν άνατρεπτικών ιδεών.

"Ετσι ή άναζήτηση μιας έθνικής ταυτότητας, κύριο μέλημα τής ελληνικής άρχουσας τάξης, καθ’ ολον τόν 19ο αιώνα άπέτυχε τελικά μέ τραγικό τρόπο. 'I I άναγνώριση τής άποτυχίας αυτής έδωσε άποφασιστική ώθηση πρός άναζήτηση νέων κατευθύνσεων στή δεκαετία τοϋ 30, οί όποιες μέ τή σειρά τους έκφράστηκαν πο­λιτικά κατά τήν άντίσταση έναντίον τών Γερμανών. Στ/) διάρκεια τοΰ έμφυλίου πολέμου καί μετά, όταν τό κράτος έπρεπε νά ελέγξει τή μαζική αύτή πνευματική άφύπνιση, ό άντικομμουνισμός εμ­φανίστηκε ώς ιδεολογία μέ οικουμενικούς στόχους πού δικαιολο- γοΰσε τήν οπισθοχώρηση στή στείρα μήτρα τών «έλληνο-χριστια- νικών παραδόσεων». "Ετσι ό έμφύλιος πόλεμος διαφύλαξε τά δε- σμά πού έπέβαλε ένα σύστημα, τό όποιο ήδη έχει δοκιμασθεΐ, έξαντληθεΐ καί άποδειχθεΐ άνίκανο νά εύνοήσει μιά δυναμική άνά­πτυξη. Ό πόλεμος αύτός χρησίμευσε ώς ένοποιητικό στοιχείο, αι­τιολόγησε τήν ύπαρξη ένός πολιτιστικού συστήματος πού είχε μείνη έντελώς μετέωρο καί τελικά κατάφερε νά δημιουργήσει άλλη μιά «χαμένη γενιά».

Έ ν όνόματι τοΰ άντικομμουνισμοΰ ή πολιτεία προστάτευσε τήν καθαρότητα τής γλώσσας καί τή Χριστιανική θρησκεία, τήν ό­ποία θεωροΰσε ώς άναγκαΐο πλαίσιο τής κοινωνίας. Απαγορεύτηκε ή άνεστάλη κάθε θεμελιώδης κριτική τών κοινωνικών, τών ήθικών ή τών νομικών θεσμών. Τό νέο σύνταγμα, πού άρχισε νά ισχύει άπό τό 1952 διακήρυττε τήν έλευθερία τής συνείδησης καί διαδή- λωνε τό διαχωρισμό τοΰ κράτους άπό τήν Εκκλησία. 'I I άρχή του όμως ήταν ή έξής: «Επίσημη θρησκεία τής Ελλάδος είναι ή ’Ανατολική ’Ορθόδοξος Εκκλησία τοϋ Χριστοϋ». Ό θρησκευ­τικός γάμος είναι ό μόνος νόμιμος. Χαρακτηριστικό είναι ότι τήν νέα αύτή θεοκρατία δέν τήν έπέβαλε ή Εκκλησία—ή δύναμη τής όποίας ήταν ελάχιστη—άλλά τήν προώθησαν συνειδητά οί ομάδες

92

93

πού κατείχαν τήν έξουσία. ’Επειδή ή άρχουσα τάξη βγήκε άπό τόν πόλεμο καταστραμμένη, έγωκεντρική καί πανικόβλητη, οί μό­νες πολιτιστικές άξιες πού μποροΰσε νά προτείνει ήταν οί άξίες τοΰ παρελθόντος καί προσπάθησε μέ κάθε μέσο νά τίς άνασύρει στήν έπιφάνεια. Τόν συνεχή αύτό έγκωμιασμό της «παραδόσεως» δέν μποροΰσε παρά νά τόν συνοδεύσει μιά ταύτιση τοΰ νεωτερι­σμού καί τής πνευματικής συνέπειας μέ τήν άνατρεπτική διάθεση. Τυπικό φαινόμενο τής κατάστασης είναι ότι ή έπίκληση άπολύ- των καί αιωνίων άξιων γινόταν μόνο γιά νά τονισθεΐ ή δια/ολι­στική γραμμή μεταξύ άντικομμουνισμοΰ καί «διαβολικής» δια­φωνίας, δταν άποτελοϋσε άπειλή κατά τής πολιτιστικής ορθοδο­ξίας. Τά περίπτερα τών ’Αθηνών βρίθουν άπό παριζιάνικα πορ­νογραφικά περιοδικά, άλλά « Ό τοίχος» τοΰ Sartre άπαγορεύθηκε ώς άνήθικος.

"Ετσι κατά ενα άρκετά περίεργο τρόπο, τό βαθύ πολιτικό καί ιδεολογικό χάσμα μεταξύ «έθνικοφρόνου» καί κομμουνιστικής Ε λ ­λάδας τό έκάλυπτε μία εντυπωσιακή σύμπτωση απόψεων δταν τά ύπό συζήτηση θέματα δέν ήταν καθαρώς πολιτικά. Ό Ζντανο- φισμός δέν απέχει καί πολύ άπό μιά κοινή σκοταδιστική πολιτι­στική δικτατορία. ’Ενώ μάχονταν μεταξύ τους μέχρι θανάτου, καί οί δύο παρατάξεις δέν είχαν, πιθανότατα, συνείδηση πόσο όμοιες ού- σιαστικά θά ήταν οί συνέπειες τών Ανταγωνιστικών σχημάτων τους. 'Ο έμφύλιος πόλεμος είχε πολώσει τήν Έλληνική κουλτού­ρα σέ βαθμό ώστε τό μονοπώλιο τών νικητών ισχυροποιούνταν άπό τήν αδιαλλαξία τών ήττημένων. Χρειάστηκε νά έμφανισθεΐ μια νέα γενιά γιά νά ξεπεραστεϊ τό άδιέξοδο.

'Ωστόσο οί πολιτιστικές καί ιδεολογικές συνέπειες πού περι- γράψαμε εδώ υπήρξαν, σέ τελευταία άνάλυση, άπλή συνέπεια τών πολιτικών εξελίξεων τών χρόνων πού άκολούθησαν τόν έμφύλιο πόλεμο. ΤΙΙταν άδύνατο βέβαια νά άποφευχθεϊ ή πόλωση τών πολι­τικών δυνάμεων. 'Ωστόσο υπήρχε δυνατότητα έκλογής σέ περίπτωση πού ή πολιτική έξουσία έπιχειροΰσε νά γεφυρώσει ή νά διατη­ρήσει τό νέο έθνικό σχίσμα. Μολονότι δέν ύπάρχει άμφιβολία δτι τό 1949 ή συντριπτική πλειοψηφία τών Ελλήνων ήταν λίγο-πολύ άντικομμουνιστική καί πλήρως πεπεισμένη δτι ή χώρα Ιπρεπε νά διαφυλαχθεϊ άπό κάθε νέα έπαναστατική άπόπειρα, είναι έπίσης Αναμφισβήτητο δτι οί περισσότεροι "Ελληνες είχαν βαθιά συνεί­δηση τών κινδύνων πού συνεπάγονταν ή διαιώνιση τοΰ «σχίσμα­τος».

Για νά έκτιμήσουμε τή σπουδαιότητα τών άσταθών ονομά­των καί κομμάτων κατά τή διάρκεια μιας έξαιρετικά ρευστής άλλά ομοιογενούς ιστορικής περιόδου, πρέπει νά άναλογιστοΰμε δτι ή άποχή τής Άριστερας άπό τίς έκλογές τοΰ 1946 είχε δημιουρ­γήσει μία βουλή πού δέν άντιπροσώπευε τή λαϊκή θέληση, άλ­λα δτι κατά τή διάρκεια τοΰ έμφυλίου πολέμου ή Βρετανική

καί ή αμερικανική πίεση επέβαλε κυβερνήσεις τοϋ Κέντρου μέ φιλελεύθερους πρωθυπουργούς. Το παράδοξο αύτό φαινόμενο έγι- νε πιο έκδηλο μετά τό τέλος τοϋ πολέμου, καί δέν περιορίστηκε άπλώς στην κορυφή τοϋ πολιτικοϋ οικοδομήματος. *0 λαός διχ- δήλωνε τήν ανάγκη γιά σταθερότητα, Ανασυγκρότηση καί προ­πάντων γι’ αύτό πού σύντομα εγινε τό σύνθημα τών Φιλελευθέρων: Λήθη καί Αμνηστία. ’Λλλά στό στρατό καί στή διοικητική μη­χανή, γιά νά μήν άναφερθοϋμε στόν ιδιωτικό τομέα, οί έξτρεμι- στες τής Δεξιάς κατείχαν σχεδόν αποκλειστικά τίς θέσεις κλει­διά, πού τίς κατέλαβαν κατά τήν έπάνοδο τών βασιλοφρόνων τό 1944-47. Μόνον ή συνεχής πάλη γιά τόν Ιλεγχο τοϋ μηχανισμού λήψεως άποφάσεων καί οί συνέπειες πού είχε ή άλλαγή της άμε- ρικανικής πολιτικής μποροΰν νά εξηγήσουν πώς—παρά τήν συν­τριπτική λαϊκή θέληση γιά μετριοπαθή έθνική πολιτική, ή όποία καθιστοϋσε τούς Φιλελεύθερους τό φυσικό κυβερνητικό κόμμα—οί Φιλελεύθεροι, δίχως νά τό καταλάβουν, έθεσαν τίς βάσεις γιά μιά μακρόχρονη επικράτηση της Δεξιάς.

Πρέπει όμως νά λάβουμε ύπόψη ένα μοναδικό γεγονός. "Οτι μετά τό τέλος ένός γενικοϋ έμφυλίου πολέμου ή άπαίτηση γιά μετριοπάθεια ήταν γενική. Έ τ σ ι θά άποφύγουμε τόν κίνδυνο νά υπερτονίσουμε τίς έκδηλώσεις άστάθειας καί κακοδαιμονίας. Ή μόνη έξήγηση τοΰ έκπληκτικοΰ αύτοΰ φαινομένου είναι ότι ή κα­ταστολή της κομμουνιστικής έξέγερσης δέν όφείλονταν στόν πατριωτισμό τής άρχουσας τάξης. "Αν οί κομμουνιστικές ακρό­τητες γέννησαν τή βαθιά επιθυμία γιά πολιτική σταθερότητα καί προσωπική άσφάλεια, ό λαός δέν ξέχασε οΰτε συγχώρησε τίς αδικίες καί τή διαφθορά της άρχουσας τάξης — γιά νά μήν άνα- φέρουμε καί τή συνεργασία της μέ τούς Γερμανούς ή τήν υπο­στήριξη πού παρείχε προπολεμικά στή δικτατορία τοϋ Μεταξα.

Τό κοινωνικό πρόβλημα, πού έξακολουθοΰσε νά υπάρχει κατά τήν περίοδο τής άντίστασης, ήταν τόσο παλιό καί τόσο βαθιά άποτυπωμένο στή λαϊκή συνείδηση, ώστε επέζησε παρά τό ολο­καύτωμα τοΰ 1944, όξύνθηκε άπό τή λευκή τρομοκρατία, επι­βίωσε, παρά τόν έμφύλιο πόλεμο, άναδύθηκε ώς αίτημα στίς έκλο- γές τοΰ 1949 καί άπό τότε δέν έπαψε νά είναι αισθητό. "Ας διατυ­πώσουμε λοιπόν τό σύνολο τών παραδόξων φαινομένων: ό έλ­ληνικός έμφύλιος πόλεμος υπήρξε ή συνέπεια τής άνηδραστικό- τητας της Δεξιάς. Διεξήχθη καί κερδήθηκε άπό τούς προοδευ­τικούς, οί όποιοι προσπάθησαν μάταια νά άμβλύνουν τίς συνέ­πειες καί νά καταργήσουν τά αίτια πού προκάλεσαν τόν έμφύ­λιο πόλεμο. Τό μόνο πού κατώρθωσαν ήταν νά ανοίξουν τό δρό­μο γιά τήν έπάνοδο τών άντιδραστικών, οί όποιοι μεθοδικά άνα- στήλωσαν τήν κοινωνική ανισότητα πού υπήρχε στό παρελθόν.

Δέν πρέπει όμως νά προτρέχουμε. Τό 1949 τό άμερικάνικο

94

υπουργείο Εξωτερικών είχε πλήρη γνώση τών ρευμάτων πού δη­μιούργησε ό εμφύλιος πόλεμος, καί ήλεγχε τήν κατάσταση. Ή χώρα είχε καταστραφεΐ οικονομικά" ή άμερικάνικη βοήθεια έπέ­τρεψε στήν κυβέρνηση νά έπιβιώσει καί τελικά νά νικήσει. *Η ειρήνη δμως πού άκολούθησε συνοδευόταν άπό μία δξυνση τών οικονομικών προβλημάτων. Γιά νά έξασφαλισθεΐ ενα μίνιμουμ όμα- λότητας έπρεπε νά έξακολουθήσει ή ροή τών δολλαρίων.

Οί Αμερικανοί εύνοοϋσαν μία κυβέρνηση πού θά έκπροσωποϋσε το λαό δσο τό δυνατόν περισσότερο. Καμιά πολιτική παράταξη δέν αμφισβητούσε τήν άνάγκη τής Αμερικάνικης προστασίας. Έ ν - θάρρυναν λοιπόν τή διεύρυνση τής κυβέρνησης, ώστε νά περι- ληφθοϋν σ’ αύτήν περισσότερα συμβιβαστικά στοιχεία — άργότερα μάλιστα τήν υπαγόρευαν άνοιχτά.

"Ολο αύτό τόν καιρό οί Άμερικάνοι γιά νά επιβάλουν τίς άπόψεις τους άπειλοΰσαν τούς πολιτικούς μέ τήν άπομόνωση ή τή διακοπή τής βοήθειας. "Ετσι λοιπόν, δταν πέθανε ό φιλελεύ­θερος ήγέτης Σοφούλης, τόν Ιούνιο τοϋ 1949, καί οί ένδείξεις Ιπειθαν δτι πλησίαζε ή διάλυση τοϋ συνασπισμοϋ Λαϊκών καί Φιλελευθέρων, ό πρεσβευτής Grady άνακοίνωσε δτι οί H IIΛ νο­μίζουν πώς ήρθε πλέον ό καιρός νά διεξαχθοϋν έκλογές στήν Ε λ ­λάδα. Ή λαϊκή ψήφος έπρεπε νά έπικυρώσει τό τέλος τοϋ πολέ­μου καί τή συμφιλίωση τών κυριοτέρων πολιτικών παρατάξεων. Καί ήρθε ό καιρός, κατά τήν κρίση τών ’Αμερικανών, νά έκλεγεΐ Ινα κοινοβούλιο πιό άντιπροσωπευτικό άπό τό κοινοβούλιο τοΰ

1946\ ,Οί έκλογές έγιναν στίς 5 Μαρτίου 1950. Οί Φιλελεύθεροι κη­ρύσσοντας τή μετριοπάθεια κέρδισαν τήν άπόλυτη πλειοψηφία. Ή διαίρεσή τους όμως σέ πολλές έχθρικές ομάδες—σημαντικό­τερες ήταν οί όμάδες τοϋ Πλαστήρα, τοϋ Σοφοκλή Βενιζέλου καί τοΰ Γ. Παπανδρέου—καθιστοϋσε έξαιρετικά δυσχερή τή δημιουρ­γία ένός σταθεροΰ συνασπισμοϋ. Τό θέμα τής γενικής άμνηστίας χώριζε τούς δεξιούς φιλελεύθερους τοϋ Βενιζέλου άπό τούς άρι- στερούς φιλελεύθερους τοΰ Πλαστήρα. Στήν πραγματικότητα οί προσωπικές διαφορές έπαιξαν άποφασιστικότερο ρόλο άπό τίς πολι­τικές. Ό Βενιζέλος άρνήθηκε νά συνεργαστεί μέ τόν ΙΙλαστήρα καί σχημάτισε κυβέρνηση μέ τή συνεργασία τής Δεξιάς. Ή ’Αμε­ρικάνικη δμως έπέμβαση προκάλεσε τήν πτώση του καί έπέβαλε έναν εύρύτερο συνασπισμό ύπό τόν ΙΙλαστήρα.

Ή κυβέρνηση τοΰ ΙΙλαστήρα έμεινε στήν έξουσία περίπου όκτώ μήνες. ΤΗταν ή πρώτη εύκαιρία πού είχε ή χώρα νά προ­χωρήσει σέ μιά πολιτική συμφιλίωσης καί νά κλείσει τίς πληγές τοΰ πολέμου. Ό ΙΙλαστήρας δμως δέν ήταν διόλου κατάλληλος νά άντιμετωπίσει τίς έξαιρετικά δύσκολες συνθήκες. ’Αγνός καί τίμιος άλλά μέ περιορισμένη εξυπνάδα, αισθανόταν άσχημα μέσα στίς παρασκηνιακές δολοπλοκίες καί τούς συμβιβασμούς στούς ό-

95

ποίους είχε έμπλακεΐ. Ανίκανος νά επιβάλει τίς άπόψεις του κα- τάφερε άπλώς νά χάσει το κύρος του. Τά προβλήματα της οι­κονομικής άνασυγκρότησης κάλυψαν σύντομα τά γενικότερα θέ­ματα εσωτερικής πολίτικης. 'I I θέση τοϋ Πλαστηρα κλονίστηκε καί σύντομα τόν επίσκιασαν οί μαιτρ τοϋ κοινοβουλευτισμού— ό Βενιζέλος, ό Παπανδρέου καί οί λοιποί έπαγγελματίες πολιτι­κοί. τούς οποίους ό ΓΙλαστήρας υποχρεώθηκε νά περιλάβει στην κυβέρνησή του. 'I I έλεεινή οικονομική κατάσταση δέν έδειχνε σημεία βελτίωσης. 'Ο ηλικιωμένος στρατηγός δέν κατόρθωσε νά λύσει τά προβλήματα πού δημιουργούσαν τά αιτήματα γιά αύ­ξηση τών μισθών καί ό άνερχόμενος πληθωρισμός. Τελικά παραι- τήθηκε ομολογώντας μέ αύτον τόν τρόπο την άποτυχία του.

Ακολούθησε μιά χαοτική περίοδος συνεχών άναπροσαρμογών, συνασπισμών καί κυβερνήσεων. Γιά έναν περίπου άκόμη χρόνο ό Βενιζέλος κατάφερε νά διατηρήσει την πρωθυπουργία, ύποστη- ριζόμενος άρχικά άπό τούς δεξιούς καί κατόπιν άπό τούς άρι- στερούς. 'Ο συνδυασμός ενδημικών προβλημάτων καί κυβερνητι­κής άστάθειας αΰξαινε τίς δυσκολίες άνασυγκρότησης. Τά χρόνια1950 καί 1951 ή κατάσταση ήταν ή χειρότερη πού μποροΰσε νά γίνει. 'I I άνεργία έφτανε τό 20 % τών έγγεγραμμένων εργατών ή άνασυγκρότηση καθυστερούσε, έπειδη ή κυβέρνηση δέν μποροΰ­σε νά έλέγξει τούς μεγαλοσχήμονες πού είχαν άναλάβει τή διά­θεση τής βοήθειας άπό τό 1945. 'I I καταπίεση έμφανίστηκε ξα­νά, ιδίως μετά τήν άποχώρηση τοΰ ΓΙλαστήρα. Ούτε ενα ομογενές μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα δέν μποροΰσε νά συγκροτηθεί μέσα στό πολιτικό χάος πού συνόδευε τήν άνικανότητα τών φιλελευθέ­ρων νά παρουσιάσουν μιά σταθερή ήγεσία μέ συγκεκριμένο προ­σανατολισμό.

Στό μεταξύ όμως πραγματοποιήθηκαν σημαντικές διεθνείς έξε- λίξεις. Τόν Μάη τοΰ 1950 ξέσπασε ό πόλεμος τής Κορέας καί κατά συνέπεια αυξήθηκαν τά άντικομμουνιστικά μέτωπα σέ κάθε χώρα—τάση πού στίς I I I I A εκδηλώθηκε μέ τήν αύξηση τοΰ Μακ- καρθισμοϋ—γεγονός πού όδήγησε στην άλλαγή τής πολιτικής τών Η IIA στήν Ελλάδα. 'I I στρατηγική καί πολιτική κατάσταση άπαιτοΰσε λιγότερο μιά δημοκρατική κυβέρνηση μέ πλατειά βά­ση καί περισσότερο μιά αυξημένη έσωτερική σταθερότητα καί άντικομμουνιστική έπαγρύπνηση. Ό ΓΙλαστήρας δέν άποδείχτη- κε άπλώς άνίκανος νά έπιβάλει έναν πειθαρχημένο διοικητικό όρ- γανισμό, άλλά άπέδειξε ότι πρωταρχικό του μέλημα ήταν τό γε­φύρωμα τοΰ χάσματος πού δημιούργησε ό έμφύλιος πόλεμος. Ή διεθνής όμως κατάσταση δέν έπέτρεπε πλέον παρόμοιες έπιδιώ- ξεις πού σιγά-σιγά εγιναν άνεπιθύμητες.

Ί Ι άλλαγή τής άμερικάνικης στάσης συνοδεύτηκε μέ τήν άντικατάσταση τοΰ ευπροσήγορου Grady άπό τόν John Peu- rifoy. 'Ο νέος πρεσβευτής, γνωστός άπό πριν για τίς σκλη­

96

97

ρές μεθόδους του ήρθε στήν Ελλάδα με ειδική άποστολή : νά ανεβάσει στήν έξουσία μιά ισχυρή, σταθερή καί άδιάλλακτη άν- τικομμουνιστική κυβέρνηση. Πρώτη του ένέργεια ήταν ή άνα- διοργάνωση της Δεξιάς, ή όποία ύπό τή χαλαρή ήγεσία τοϋ Τσαλδάρη εϊχε άποδυναμωθεΐ. Ό Στρατάρχης Παπάγος, στρα­τιωτικός άρχηγύς τής βασιλόφρονης παράταξης κατά τή δεκα­ετία τοϋ 30, κύριος ύποστηρικτής τοϋ Μεταξα, ήρωας τοϋ ’Αλβα­νικού πολέμου καί άρχηγός τοΰ έλληνικοΰ στρατοΰ κατά τήν τε­λευταία φάση τοϋ εμφυλίου πολέμου, πιέστηκε ξαφνικά νά κατέ- βει στον πολιτικό στίβο. Τό εγχείρημα αύτό εϊχε έντυπίοσιακή έπιτυχία. Τό νέο κόμμα ονομάστηκε «Έλληνικός Συναγερμός», επειδή ό Παπάγος παραλληλίζοντας τά γαλλικά καί έλληνικά προ­βλήματα θέλησε νά έμφανισθεΐ, όπως ό Ντέ Γκώλ, σωτήρας τοϋ έθνους. Δέν παρέλειψε νά έπαναλάβει t/j διακήρυξη οτι ή κίνη­σή του ήταν ύπεράνο) τών κομμάτων. Τό γεγονός εϊναι ότι πέτυ­χε. Ό Παπάγος περιστοιχίστηκε σύντομα άπό τήν πλειοψηφία τών πολιτικών παραγόντων τής Δεξιάς καθώς καί άπό ένα ση­μαντικό άριθμό φιλελεύθερων πολιτικών πού άντιλήφθηκαν ότι τό άστρο του άνέβαινε. Οί εντυπώσεις της κοινής γνώμης ήταν στό σύνολό τους θετικές καί ό τύπος ενθουσιώδης. Έ τ σ ι τό πρώτο μέρος τοΰ σχεδίου Peurifoy πραγματοποιήθηκε εύκολα. Δέν έμε­νε παρά νά προχωρήσει στό υπόλοιπο.

Επειδή ή μία κυβερνητική κρίση άκολουθοϋσε τήν άλλη ήταν άναπόφευκτο οί νέες έκλογές νά γίνουν πολύ σύντομα. Έγιναν τόν Σεπτέμβριο τοϋ 1951 καί ό Παπάγος άναδείχτηκε ό νέος έκλεκτός πολιτικός μέ 36,5% . Τά διασκορπισμένα υπολείμματα της παλαιότερης Δεξιάς, μαζί μέ τούς Λαϊκούς, έξαφανίστ/)καν ούσιαστικά. *Π άνάγκη κυβερνητικής σταθερότητας ήταν γενική καί οί συνεχώς άνασχηματιζόμενες κυβερνήσεις τών φιλελευθέρων προκαλοϋσαν δυσπιστία. "Ομως παρόλο πού ό Παπάγος εϊχε δείξει τήν ίσχύ του, ένα ποσοστό μεγαλύτερο άπό 60% προτιμοΰ- σε νά συνεχισθεϊ ή προσπάθεια γιά νά βρεθεϊ μία πιό μετριοπα­θής λύση. Διότι, παρά τήν πασίγνωστη άνεπάρκειά του, ή φι­λειρηνική φωνή τοΰ στρατηγοΰ Πλαστήρα δέν έπεσε στό κενό. Μέ τό 23,5% τών ψήφων άντικατέστησε τόν Βενιζέλο ώς άρχη- γός τοΰ ισχυρότερου σχηματισμοΰ τοΰ Κέντρου παρά τίς κακεν­τρεχείς έπιθέσεις της ’Αριστεράς ή όποία έμφανίστηκε καί πάλι ώς ΕΔΑ έξασφαλίζοντας τό 9% . Τά έκλογικά συνθήματα της ΕΔΑ, ταυτίζοντας τόν Πλαστήρα μέ τόν Παπάγο, ένώ έλάχιστα ένί- σχυαν τή θέση της, ολοκλήρωναν τό πολιτικό γκέτο πού έκτιζαν μέ έπιμέλεια οί άντίπαλοι της.

Ό Πλαστήρας καί άλλοι πολιτικοί άργότερα, πού φιλοδο- ξοΰσαν νά θέσουν τίς βάσεις ένός σταθεροϋ δημοκρατικοΰ κινήμα­τος, εϊδαν νά τούς έγκαταλείπει ή ’Αριστερά μέ τήν όποία πί­στευαν ότι μποροϋσαν νά συνεργαστοΰν. Οί δυνάμεις πού ήταν

7

πρόθυμες νά άγωνισθοϋν γιά τή γεφύρωση τοϋ ήδη άπεχθοϋς χάσματος, συνάντησαν τήν αντίδραση καί της Δεξιάς καί της Άριστεράς.

'Ο Βενιζέλος ό όποιος δέν έκρυβε τήν προτίμησή του πρός τόν Παπάγο υποχρεώθηκε, υστέρα άπό τήν έπίμονη άρνηση τοϋ τελευ­ταίου, νά πάρει μέρος σέ συνασπισμό καί νά συνεργαστεί μέ τόν Πλαστήρα έκών-άκων. ' Η τελευταία κυβέρνηση τών Φιλελευθέρου έμεινε στήν έξουσία περίπου ενα χρόνο- μόνο μετά 12 χρόνια θά άνέβαινε ξανά στήν έξουσία τό κόμμα τών Φιλελευθέρων.

Ή απροκάλυπτη δυσπιστία τών IIΓΙΑ πρός τή νέα κυβέρ­νηση επιτάχυνε τίς κεντρόφυγες διαδικασίες. Ή δη άπό τόν ’Ια­νουάριο μιά σημαντική μείωση τής βοήθειας πολλαπλασίασε τίς οικονομικές δυσχέρειες- οί προσπάθειες γιά τήν άνασυγκρότηση της χώρας όδηγήθηκαν σέ άδιέξοδο. 'I I άπόφαση τοϋ Βενιζέλου νά ζητήσει τή συμπαράσταση τοϋ βασιλιά δέν οδήγησε πουθενά. Ποντάροντας στόν άγγλο-άμερικανικό ανταγωνισμό, πού είχε άνα- κύψει ξανά, έκανε τό σφάλμα νά στραφεί πρός τό Λονδίνο. Παρά τό γεγονός δτι μ’ αύτόν τόν έλιγμό έξασφάλισε τήν εΰνοια τοϋ Παύλου καί παρά τήν προσωπική άντιπάθεια τοϋ βασιλιά πρός τόν ΙΙαπάγο, τό κύρος τοΰ όποιου άπειλοΰσε τήν παρεμβατι­κή ισχύ τών άνακτόρων, ό Βενιζέλος δέν μπόρεσε νά επιβληθεί. Διότι οί ΗΠΑ, τή βοήθεια τών όποιων είχε μονίμως άνάγκη ή Ελλάδα, άποφάσισαν νά ύποστηρίξουν τόν 'Ελληνικό Συναγερμό. Οί έλιγμοί τοϋ Βενιζέλου ήταν άπολύτως μάταιοι. Ή προσπά- θειά του νά μειώσει τήν άμερικάνικη δυσμένεια μέ τήν ψήφιση άντικομμουνιστικών νόμων έθεσε άπλώς τίς βάσεις γιά τή μο­νοπώληση της έξουσίας άπό τή Δεξιά. Τά άστυνομικά μέτρα καί οί νόμοι τοϋ Βενιζέλου ένέτειναν τήν καταπίεση- τά στρατόπεδα συγκέντρωσης μονιμοποιήθηκαν καί έκτελέστηκαν πολλοί κομμου­νιστές. "Ολα αύτά αύξησαν τά δεινά τών εκλογέων καί άποδυνά- μωσαν τήν προοδευτική πτέρυγα τών Φιλελευθέρων. Κατακερ­ματισμένο σέ άσυμφιλίωτες παρατάξεις καί μή έχοντας, μετά τήν άποχώρηση τοϋ ΙΙλαστήρα, εναν άρχηγό μέ κύρος, τό Κέντρο έχανε έδαφος σέ όλους τούς τομείς, άνίκανο νά άντιμετωπίσει τά οικονομικά προβλήματα της άνασυγκρότησης.

Ή εύκαιρία γιά νά έπισπεύσει τήν άνοδο της Δεξιάς στήν έξουσία δόθηκε στόν Peurifoy τόν Μάρτιο τοΰ 1952, όταν δη- μιουργήθηκε μιά σοβαρή διαμάχη γύρω άπό τό έκλογικό σύστημα τών έπομένων εκλογών. ' Η εκλογή τοϋ συστήματος έξαρτόταν άπό τήν άπόφαση της κοινοβουλευτικής πλειοψηφίας. Οί περισσότε­ροι άπό τούς οξυδερκείς πολιτικούς τοΰ Κέντρου υποστήριζαν τήν άναλογική, πού δέν θά έπληττε τά μικρά κόμματα στά όποια άνηκαν. ’Αποκαλύφθηκε δμως δτι ό Πλαστηρας άπό γεροντική άφροσύνη ή άπό διάθεση πρόκλησης έκλινε πρός τό πλειοψηφικό σύστημα. Ό Peurifoy έδρασε άμέσως. Δήλωσε δημοσίως δτι «ή

κυβέρνηση τών IIIIΛ πιστεύει ότι ή χρήση τοϋ συστήματος της άπλής άναλογικής, συνεχίζοντας αναπόφευκτα τήν κυβερνητική ά- στάθεια, θά είχε ολέθριες επιπτώσεις στήν άποτελεσματική χρη­σιμοποίηση της άμερικάνικης βοήθειας. Ή πρεσβεία τών ΗIΙΑ αισθάνεται υποχρεωμένη (συνέχισε, προσπαθίόντας νά χρυσώσει τό χάπι) νά γνωστοποιήσει δημοσίως ότι έπί τοϋ θέματος υπο­στηρίζει τήν πατριωτική άποψη τοϋ πρωθυπουργοϋ ΙΙλαστήρα». Φοβούμενος μήπως αύτό δεν είναι άρκετό, άπείλησε, παρασκη- νιακά, ότι θά διακόπτονταν ή βοήθεια σέ περίπτωση πού υίοθε- τοϋνταν τό σύστημα της άπλής άναλογικής. Ή κυβέρνηση υπο­χώρησε καί ψηφίστηκε τό πλειοψηφικό. Ό ΙΙαπάγος καί ό Peiirifoy δέν είχαν παρά νά περιμένουν τήν ευκαιρία για νά ορίσουν τήν ημερομηνία τών νέων έκλογών.

'Η ευκαιρία δόθηκε τό φθινόπωρο. Πιεζόμενος άπό τήν άνάγ- κη περιστολής τών έξόδων καί άπό τή μόνιμη καθυστέρηση της βοήθειας, ό Πλαστήρας άποφάσισε νά περικόψει τίς στρατιωτικές δαπάνες κατά 35 περίπου έκατομμύρια δολλάρια. Οί άντιδράσεις υπήρξαν άμεσες. Ό Παπάγος καί οί ΗΠΑ κατηγόρησαν τόν Πλα- στήρα ότι θέτει σέ κίνδυνο τήν άμυνα της χώρας. Δύο βουλευτές τοϋ Κέντρου έγκατέλειψαν τήν κυβέρνηση καί προσχώρησαν στόν Παπάγο, δημιουργώντας πρόβλημα κοινοβουλευτικής πλειοψη- φίας, διότι ή υπεροχή τής κυβέρνησης σέ εδρες ήταν έλάχιστη. Γιά μιά στιγμή ή ισορροπία διατηρήθηκε διότι δύο βουλευτές της ΕΔΑ προσεχώρησαν στό κόμμα τοΰ Πλαστήρα. Ό Peurifoy όμως δέν εΐχε παρά νά παίξει όλα του τά άτοΰ. Σέ μιά άνευ προηγου­μένου δήλωσή του πρός τόν τύπο έξέφρασε τήν άποψη δτι:

«λόγω τών ταχέων πολιτικών έξελίξεων καί τοΰ γεγονότος δτι ή Ε .ΓΙ.Ε .Κ . (τό κόμμα τοΰ Πλαστήρα) άντικατέστησε δύο μέλη της μέ άριστερούς προερχόμενους άπό τό κόμμα της ΕΔΑ, ή συμβουλή μου (recommendation) είναι: προ­τιμότερη διά τήν Ελλάδα είναι ή διεξαγωγή νέων έκλογών, δσο τό δυνατόν συντομότερα καί μέ πλειοψηφικό σύστημα».

Παρά τήν ωμότητα τών δηλώσεων τοϋ Peurifoy ό γηραιός πρω­θυπουργός δέχτηκε τό άναπόδραστο. Στίς 16 Νοεμβρίου 1952 έγιναν έκλογές, γιά τρίτη φορά μέσα σέ δύο χρόνια. Ό Παπάγος κέρδισε τό 49,2% τών ψήφων άλλά έξασφάλισε, χάρη στό πλειο­ψηφικό σύστημα, τό 82,3% τών βουλευτικών έδρών. Ή αποστολή τοΰ Peurifoy ολοκληρώθηκε. Υπήρξε ό αρχιτέκτονας τοϋ σχε­δίου γιά τήν υπονόμευση τών Φιλελευθέρων καί ό όργανωτής της επανόδου της Δεξιάς στήν έξουσία *. 'Ο οικονομικός έκβιασμός καί ή άπροκάλυπτη επέμβαση τών ΗΠΑ συμπληρώνουν τίς άπο- τυχίες τών κυβερνήσεων τών Φιλελευθέρων. Ή Ελλάδα μπήκε σέ μία περίοδο σταθερότητας, άλλά σταθερότητας συντηρητικής καί θανάσιμης.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΑΤΟ

ΣΥΝΤΗΡΗΤΙΚΗ «ΣΤΑΘΕΡΟΤΗΣ»— ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ (1952-63)

Μέσα στή δωδεκαετία 1952-63 ή γενική κατάσταση στήν 'Ελλάδα μεταβλήθηκε σημαντικά. Μιά, άνευ προηγουμένου, αύ­ξηση τοϋ άστικοΰ πληθυσμοϋ ξεπέρασε, γιά πρώτη φορά στήν έλληνική ιστορία, τον Αγροτικό πληθυσμό. Κατά τήν άπογραφή τοΰ 1951 ό άστικός πληθυσμός έφτανε τό 37,7% . Κατά τήν άπο­γραφή τοΰ 1961, ό άστικός πληθυσμός έφτασε τό 43% , ό Αγρο­τικός πληθυσμός μειώθηκε στό 44% καί ό ήμιαστικός παρέμεινε στό 13% . Ή μεγάλη αύτή άλλαγή όφείλεται κυρίως στήν τα­χεία άνοδο τοΰ άστικοΰ πληθυσμοϋ τών ’Αθηνών, ό όποιος άπορ- ρόφησε τό 62,7% της συνολικής αύξησης καί κατά τό 1961 ήταν μεγαλύτερος άπό τό σύνολο τοΰ άστικοΰ πληθυσμοϋ της υπόλοι­πης χώρας. Ά ν έξαιρέσουμε τή Θεσσαλονίκη, δέν έμφανίστηκε άλλο σημαντικό άστικό κέντρο καί έπί πλέον ή ’Αθήνα επιβάλλε­ται άποφασιστικά σέ όλους τούς τομείς της οικονομικής καί κοι­νωνικής ζωής. Τό 1961 ή περιοχή ’Αθηνών άπορροφοϋσε πάνω άπό τό ήμισυ τών άπασχολουμένων στή βιομηχανία, δεχόταν τό 80% τών εισαγωγών, κατέβαλλε τό 75% τής άμεσης καί τό 65% της έμμεσης φορολογίας, τό εισόδημα τοΰ πληθυσμοϋ της ήταν κατά 40% υψηλότερο άπό τό μέσο έθνικό εισόδημα, άπορροφοΰ- σε τό ήμισυ καί πλέον τής κυκλοφορίας τών εφημερίδων, διέθετε τό υψηλότερο ποσοστό νοσοκομειακών κλινών, τό 85% τών ειδι­κευμένων ιατρών καί έστέγαζε τόν κύριο όγκο τών υπαλλήλων πού έργάζονταν στίς δημόσιες υπηρεσίες.

Ω στόσο, παρά τό μέγεθος καί τήν άνάπτυςή της, ή Αθήνα, όπως όλες οί μεγάλες πρωτεύουσες τών ύπαναπτύκτων χωρών, δέν είναι βιομηχανική πόλη. Λιγότερο άπό τό ένα τρίτο τοΰ έγ- γεγραμμένου «ένεργοΰ πληθυσμοϋ» της άπασχολεΐται στή βιο­μηχανία. Ά πό αυτούς, οί μισοί περίπου άπασχολοΰνται σέ μονά­δες μέ προσωπικό κάτω τών δέκα άτόμων, συνήθως σέ επιχειρή­σεις οικογενειακές μέ πρωτόγονο χαρακτήρα. II άνω άπό τά δύο τρίτα τών έγγεγραμμένων καί ενδεχομένως πάνω άπό τό μισό τών μή έγγεγραμμένων άπορροφοϋνται άπό τόν ύπεραναπτυγμένο το­μέα τών υπηρεσιών, πού συναντάμε σέ όλες τίς άναπτυσσόμενες

101

χώρες. Πιθανότατα ή πλέον σημαντική αλλαγή της έλληνικής κοι­νωνίας, άφ’ 6του ήρθαν οΐ πρόσφυγγες της Μικρας ’Ασίας, είναι ή δημιουργία μιας τάξης ήμιανεξαρτήτων μικροεμπόρων, μεσα­ζόντων καί άνειδίκευτων έργατών ή όποία άποτελεϊ τό μεγαλύ­τερο μέρος τοϋ άστικοϋ πληθυσμοϋ. Έπειδή μόνον τό ένα τρίτο τοΰ ένεργοΰ πληθυσμοϋ τών ’Αθηνών καί ένα μικρότερο μέρος στίς άλλες πόλεις θεωροΰνται μισθοσυντήρητοι, γίνεται προφανές δτι οί ταχύτατα αύξανόμενες μάζες τών πόλεων κινοΰνται άνάμε- σα στή μικροαστική τάξη καί στό λοϋμπεν προλεταριάτο.

Παρά τίς μεγάλες έσοοτερικές πληθυσμιακές άλλαγές δέν έμ- φανίστηκε μιά κοινωνική τάξη μέ σαφή χαρακτήρα πού θά έπι- νοοϋσε νέες πηγές προσόδων καί θά μετέβαλε τόν τρόπο ζωής άπό πρωτόγονο σέ σύγχρονο. Μεταξύ τοΰ 1956 και τοΰ 1961 ήρθαν άπό τίς έπαρχίες στήν ’Αθήνα 220.000 άτομα καί άπό αυτά τό 66% προερχόταν άπό καθαρά άγροτικές περιοχές. Πολύ χα­ρακτηριστική είναι ή έλλειψη μεγάλων διαφορών στήν άπασχόληση τών νεοαφιχθέντων καί τών παλαιοτέρων κατοίκων τών πόλεων. Στήν ’Αθήνα τό 30 ,9% τών νεοαφιχθέντων καί τό 30,8% τοϋ άρχικοϋ πληθυσμοϋ άπασχολοϋνται στη βιομηχανία' (στίς άλλες μεγάλες πόλεις τό 31 ,2% καί τό 28,5% άντιστοίχως). Επίσης, στόν άρχικό πληθυσμό τής ’Αθήνας, τό ποσοστό τών εμπόρων είναι μεγαλύτερο (17,9% έναντι 10,5% ), ένώ τό ποσοστό τών άπασχολουμένων σέ άλλες έργασίες είναι μικρότερο (25,3% έναν­τι 31% ). Τό ίδιο συμβαίνει, δπως θά περίμενε κανείς, καί στόν τομέα τών οικοδομικών επιχειρήσεων (7,9% έναντι 11,7% ). ΙΙο- λύ σημαντικό είναι τό γεγονός δτι τό ποσοστό άνεργίας είναι τό ίδιο καί στίς δύο ομάδες. Έ τ σ ι , σέ άντίθεση πρός τό μεσοπολεμι- κό πρόβλημα τής άφομοίωσης τών μικρασιατών προσφύγων, οί νέοι μετανάστες τοϋ έσωτερικοΰ άφομοιώθηκαν λίγο πολύ αυτό­ματα άπό τήν εργατική τάξη τών πόλεων καί άπό τά υπολείμματα τής προπολεμικής μεσαίας τάξης, ή όποία εϊχεύποστεΐ σημαντι­κές άπο'ιλειες κατά τή διάρκεια τής κατοχής καί τοΰ έμφυλίου πολέμου.

Έ τ σ ι ή κίνηση άπό τήν ύπαιθρο πρός τίς πόλεις καί τό με- ταναστευτικό κύμα πού έμφανίστηκε άργότερα στήν ίδια δεκαετία, συνοδευόταν άπό μεγαλύτερες άλλαγές στήν άπασχόληση, στήν κα­τανάλωση καί στά κυβερνητικά μέτρα γιά τή σταθεροποίηση καί την άνάπτυξη τής οικονομίας.

Στήν άρχή χρησιμοποιήθηκε ό δρος «άνασυγκρότηση» καί κα­τόπιν ό δρος «(άνάπτυξη». 'Έω ς δτου άνέβηκε στήν έξουσία ό Παπάγος καί ιδίως κατά τή διάρκεια τοΰ έμφυλίου πολέμου, τό πρόβλημα ήταν μέ ποιό τρόπο θά σταματοϋσε ό καλπάζων πλη­θωρισμός. Πάντα δμως υπήρχε πρόβλημα άνακούφισης τών υποσι­τιζόμενων καί τών άστέγων καί τής επαναλειτουργίας της βιομηχα­νίας. "Οταν καταστρώθηκαν τά σχέδια προέκυψε ή άνάγκη είδικευμέ-

νου προσωπικού πού θά τά έκτελοΰσε. Το διοικητικό σύστημα πού δημιούργησαν οί Φιλελεύθεροι τήν έποχή τής ακμής τους διαβρώ- θηκε άπο τον Μεταξα καί καταστράφηκε σχεδόν εντελώς κατά τήν κατοχή. Μέχρι τό τέλος τοϋ εμφυλίου πολέμου άνέλαβαν τή διοίκηση ουσιαστικά οί οικονομικές άποστολές. Δέν είναι λοιπόν εκπληκτικό οτι σε ένα τέτοιο κλίμα ελάχιστα άπέδωσαν τά περισ­σότερα άπό τά μεγάλα σχέδια άνασυγκρότησης ή άνάπτυξης, πού χρηματοδοτοΰσαν ή ξένη βοήθεια, τά δάνεια ή τά ποσά τών πο­λεμικών έπανορθώσεων. Διότι οί ξένες οικονομικές άποστολές δχι μόνο δέν ένθάρρυναν τήν έκβιομηχάνιση άλλά καί τήν καταπολέ­μησαν. "Οταν τό 1949 οί Γερμανοί έδωσαν στήν Ελλάδα μιά υψικάμινο, ώς μέρος τών πολεμικών έπανορθώσεων, ό Paul Porter, άρχηγός τής άμερικανικής οικονομικής άποστολής χρησιμοποίη­σε τό βέτο του. Τά μηχανήματα έμειναν στό ’Αμβούργο καί τε­λικά πουλήθηκαν γιά λογαριασμό τής Ελλάδας ώς παλιοσίδερα. Κατά τόν πρώην άντιπρόσωπο τής Ελλάδας στόν OECD καθη­γητή Νικολαΐδη,

«ή εκβιομηχάνιση συνάντησε άπειρες άντιδράσεις λόγοι τών συνεπειών πού ένδεχομένως θά είχε αύτή στό έξαγωγικό έμπόριο τών ενδιαφερομένων χωρών, καί λόγο) τής οικο­νομικής αύτάρκειας πού θά δημιουργοϋσε σέ λίγα χρόνια στήν Ελλάδα. Έ τ σ ι , εμπορικά, οικονομικά καί π ο λ ι τ ι κ ά συμφέροντα υπαγόρευσαν στίς χώρες [πού πρόσφεραν οι­κονομική βοήθεια] μιά άνυπόκριτη έχθρότητα πρός τά σχέ­δια γιά τήν εκβιομηχάνιση τής χώρας». (Νέα Οικονομία, ’Ιούνιος 1956—υπογραμμίσεις στό πρωτότυπο).

Ί Ι στάση τών ξένων οικονομικών άποστολών ήταν παράλληλη με τόν άπρογραμμάτιστο τρόπο διάθεσης τών μικρών κονδυλίων κατά τήν περίοδο μετά τόν πόλεμο. ΛΩς ένα μεγάλο βαθμό έδώ πρέπει νά άναζητήσουμε τούς λόγους πού οδήγησαν στήν άνά- πτυξη τών παρασιτικών δραστηριοτήτων.

Οί οικοδομικές επιχειρήσεις καί τό έμπόριο άπέδιδαν μεγα­λύτερα κέρδη άπό τή βιομηχανία καί παρείχαν μεγαλύτερη ασ ­φάλεια. Έφόσον τό οικονομικό σύστημα δέν μποροΰσε νά άπορ- ροφήσει τό εργατικό δυναμικό, ό λαός έπρεπε νά φροντίσει μό­νος του γιά τήν τύχη του. Τό εφευρετικό μεσογειακό μυαλό «άνα- κάλυψε» νέα προϊόντα, νέες τεχνολογίες, νέες υπηρεσίες καί νέα έπαγγέλματα. ’Αναρίθμητα άτομα κατόρθωσαν νά άποκτήσουν πε­ρισσότερες ή λιγότερες παρασιτικές προσόδους, κινούμενα στό πε­ριθώριο τοϋ παραγωγικοϋ συστήματος. Τό μικροεμπόριο, ή χει­ροτεχνία, οί προσωπικές υπηρεσίες δλων τών ειδών, καί διάφο­ρες μεσολαβητικές δραστηριότητες (συχνά συνδεόμενες μέ τόν πα- ραδιοικητικό μηχανισμό μέσω τοΰ όποιου ό πολίτης κατόρθωνε νά πλησιάσει τίς ναρκωμένες καί άνίκανες δημόσιες υπηρεσίες)

102

άπορρόφησαν έκαντοτάδες χιλιάδες άτομα. Με το πέρασμα τοΰ χρόνου αυτός ό τρόπος ζωής σταθεροποιήθηκε. Σταδιακά δημιουρ- γήθηκε ενα στρώμα άτόμων πού ((έκαναν τό κομπόδεμά τους», καί άπό αυτούς προήλθε μιά νέα καί μεγάλη παρασιτική μεσαία τάξη. Οί μισθωτοί ύπάλληλοι πύκνωναν τίς τάξεις αύτοΰ τοϋ κοι- νωνικοϋ στρώματος· τό σταθερό όμως υψηλά ποσοστό άνεργίας (20% τοΰ ένεργοΰ πληθυσμοϋ τών πόλεων) καί ή συνακόλουθη ύπερβολική διακύμανση τών άπασχολουμένων έμπόδισαν τη δη­μιουργία μιας νέας σταθερής άστικής τάξης. Μόνον κατά τά τέ­λη τής δεκαετίας 1950-60 καί κατά τη διάρκεια τής δεκαετίας τοϋ ’60 ή ταχεία οικονομική άνοδος οδήγησε στήν εμφάνιση ένός στρώματος τεχνικών, άνωτέρων υπαλλήλων, έλευθέρων έπαγγελ- ματιών, διοικητικών στελεχών καί διανοουμένων. Οί νέες αύτές «επαγγελματικές» ομάδες διαχωρίζονται σαφώς άπό τήν κατε­στημένη μεσαία τάξη καί ίδί6)ς άπό τήν «όλιγαρχία». Ή έμφά- νισή τους ώς κοινωνικής δύναμης συμπίπτει μέ τό λαϊκό κίνημα πού έ-χνέφερε στήν έξουσία τό Κέντρο κατά τό 1963.

Πρώτη σημαντική έπιτυχία τής Δεξιάς υπήρξε ή υποτίμηση τοΰ νομίσμχτος. Ή ενέργεια έγινε ταχύτατα, ή ύποτίμηση εφτα- σε τό 50% καί υπήρξε άπό τά επιτυχέστερα έγχειρήματα τοΰ εΐδους της στή μεταπολεμική ιστορία τής Εύρώπης. 'Η ύποτί­μηση επληξε τούς εργαζομένους, οί όποιοι άποταμίευαν τά χρή­ματά τους, βοήθησε δμως τήν εμπορική τάξη. Τό σύστημα ελέγ­χου τών εισαγωγών Ιπαψε να ισχύει, αίροντας έτσι Ινα μεγάλο πρόβλημα τής κυβέρνησης καί προκαλώντας ταυτόχρονα μιά αύ­ξηση τής εμπορικής άνορθοδοξίας. Παρά τήν τεράστια ύποτίμη­ση τής δραχμής, οι εισαγωγές κατχναλωτικών άγαθών αυξήθη­καν ύπερβολικά.

Σύντομα εμφανίστηκαν τά χαρακτηριστικά ένός νέου κατανα­λωτικού συστήματος: οί πιό εύποροι είσήγαγαν δ,τι μπορούσαν οί φτωχοί τών πόλεων καί οί άγρότες συντηρούσαν τήν άγορά τής έγχώριας βιομηχανίας. Τό πλέγμα τής ζήτησης ήταν τόσο ισχυρό πού επηρέαζε τήν προσφορά. Ούσιαστικά ή εγχώρια βιο­μηχανία δέν έξήγαγε κανένα άπό τά προϊόντα της. Φυσικά τό γε­γονός αύτό βάραινε τό ισοζύγιο πληρωμών. Καθώς μεγάλωνε τό έλλειμμα τοΰ έμπορικοΰ ισοζυγίου ή Ελλάδα άρχισε νά έξαρτά- ται δλο καί περισσότερο άπό τούς άδηλους πόρους (τά έσοδα άπό τή ναυτιλία ήταν μόνιμα άλλά σ’ αύτά προστέθηκαν τά έσοδα άπό τόν τουρισμό καί τά έμβάσματα τών μεταναστών), άπό τήν εισ­ροή τοΰ ίδιωτικοΰ κεφαλαίου, άπό τήν ξένη βοήθεια καί άπό τά δάνεια. 'Η κυβέρνηση δέν έκανε καμιά σοβαρή προσπάθεια γιά νά μειώσει τήν επικίνδυνη αύξηση τών εισαγωγών σέ είδη πολυ­τελβίας πού κατανάλωναν οί ομάδες μέ τό ύψηλότερο εισόδημα. Τό άπηρχαιωμένο δασμολογικό σύστημα έξακολούθησε νά ύφί- σταται, ή προσπάθεια έγχώριας παραγωγής τών είσαγωμένων άγα-

103

104

θών ουσιαστικά άπορρίφΟηκε μετά τήν άρνηση τής κυβέρνησης νά τταρέμβει στον ιδιωτικό οικονομικό τομέα, όπου «ή άγορά άπο- τελεϊ τον καλύτερο οδηγό».

Μπαίνουμε στον πειρασμό νά θεωρήσουμε τή λατρεία τής έλεύθερης οικονομίας ώς οικονομική άντανάκλαση τοϋ δογματικοΰ άντικομμουνισμοϋ. 'I I Δεξιά δέν ακολούθησε καμιά βιομηχανική ή εμπορική πολιτική πέρα άπο τήν υποτίμηση καί τήν υιοθέτηση τοϋ ελεύθερου εμπορίου. Σιγά-σιγά οί διμερείς συμφωνίες μέ τίς ανατολικές χώρες εγιναν αναγκαίες γιά τή διάθεση τών άγροτι- κών προϊόντων, πού δέν μποροΰσαν νά διεισδύσουν σέ άλλες άγο- ρές* δμως παρά τον άριθμό τους, οί συμφωνίες συζητήθηκαν άρ- κετά καί θεωροΰνταν ώς δυσάρεστη παρέκκλιση άπό τό ορθόδοξο νεο­κλασικό σύστημα. Οί ad hoc διαπραγματεύσεις γιά τήν προμήθεια προϊόντων άπό τίς χώρες τής Δύσης θεωροΰνταν μάλλον ύπό τό πρίσμα μιας κερδοφόρας συμφωνίας παρά ώς βοηθητικά στοιχεία μιας γενικής πολιτικής. 'I I Δεξιά άφ’ ένός άπέρριψε τόν άρνητικό Ιλεγχο καί άφ’ έτέρου δέν είχε διάθεση νά μιμηθεϊ τό ’Ιταλικό πείραμα τών δημοσίων έπιχειρήσεων καί τόν γαλλικό μηχανισμό προγραμματισμοΰ, πού θά μποροΰσαν νά βοηθήσουν στήν άνάπτυ- ξη τής χώρας. Ό ιδιωτικός τομέας ορίστηκε σέ γενικές γραμμές ώς πλαίσιο πού θά έπέτρεπε τήν άνάπτυξη επικερδών έπιχειρή­σεων ανεξάρτητα άπό μακροοικονομικές συνέπειες ή κοινωνική πο­λιτική. Ά πό τή στιγμή πού έκρινε ότι ή φάση τής άνασυγκρό- τησης εΐχε ολοκληρωθεί, ή Δεξιά άποφάσισε νά άκολουθήσει μιά τακτική στόν χειρισμό τών οικονομικών προβλημάτων περίπου Κεϋνσιανή. Τό πράγμα δμως παρουσίαζε διοικητικές δυσκολίες κυρίως γιατί τό φορολογικό σύστημα λειτουργοΰσε άνασταλτικά. Τέλος, ή δημοσιονομική πολιτική όξυνε τίς διακυμάνσεις τής οι­κονομικής δραστηριότητας. Ά ν υπήρξε κάποια άποτελεσματική γε­νική πολιτική αύτή περιορίστηκε άποκλειστικά στή ρύθμιση τών νομισματικών θεμάτων.

Φυσικό είναι οί υπεύθυνοι τών νομισματικών θεμάτων νά Οεω- ροΰν δτι εργο τους ήταν ή άποτροπή τοΰ πληθωρισμοΰ. "Οντως, τό κύριο σύνθημα πού ένίσχυε δ,τι ή Δεξιά ονόμαζε «σταθερότητα», ήταν ή αύξηση τής νομισματικής πίστης. Στό σημείο αύτό ή Τράπεζα τής Ελλάδος εδρασε πολύ άποτελεσματικά. Τό έπίπεδο τών τιμών εμεινε ούσιαστικά στάσιμο, ένώ ή ιδιωτική άποταμίευ- ση αυξήθηκε μέ ρυθμό εντυπωσιακό γιά τό οικονομικό επίπεδο τής χώρας. Πέρα άπό τήν καταπολέμηση τοΰ πληθωρισμοΰ, οί υπεύθυνοι τών νομισματικών θεμάτων άνέλαβαν νά ένθαρ- ρύνουν τίς παραγωγικές καί νά άποθαρρύνουν τίς μή παραγωγι­κές δαπάνες. 'Ωστόσο παρά τήν περίτεχνη εκμετάλλευση τών κι­νήτρων καί ιδιαίτερα τών επιχορηγήσεων, δέν κατάφεραν νά προ­ωθήσουν τίς ιδιωτικές επενδύσεις, ουτε νά άποτρέψουν τή ροή τοΰ χρήματος πρός τή άγορά τών εΐσαγομένων ειδών πολυτε­

105

λείας, πρός τίς άνΟοϋσες οικοδομικές επιχειρήσεις ή καί πρός τήν έμφανώς παράνομη εξαγωγή κεφαλαίων. 'Ο ίδιος ό κ. Ζολώτας, Γενικός Διοικητής τής Τραπέζης Ελλάδας ολη αύτή τήν περίοδο καί αρχιτέκτονας τής νομισματικής πολιτικής λέει τά εξής:

(('Η τετραπλασία, σε σχέση μέ τον ρυθμό τής βιομηχανι­κής παραγωγής, αύξηση τών βιομηχανικών επενδύσεων κα­τά τά έτη 1957 καί 1958 άπέδειξε ότι οί εμπορικές τράπε­ζες δέν μπόρεσαν νά πραγματοποιήσουν το ρόλο τους καί ήσαν ανίκανες νά έμποδίσουν τήν υ π έ ρ μ ε τ ρ η διαρροή τών πιστώσεων σέ δραστηριότητες έντελώς άσχετες πρός τή Βιομηχανία» (Νομισματική Ισορροπία καί Οίκονομική Άνάπτυξη, σελ. 79).

Ή απροθυμία τών ιδιωτών νά ένισχύσουν τή βιομηχανία έ- χει βαθύτερες αιτίες. "Οπως είδαμε δέν υπήρξε έλλειψη πιστώ­σεων. Τό αντίθετο μάλιστα* κατά τούς υπολογισμούς τής OECD τό 70% τοϋ συνολικού ένεργητικοΰ τής ιδιωτικής βιομηχανίας προήλθε άπό πιστώσεις τών βιομηχανικών τραπεζών. 'I I έλλει­ψη υλικής καί θεσμικής υποδομής δέν είναι βέβαια ένας άνύπαρ- κτος παράγοντας, άλλά ή σημασία του ύπερτονίσθηκε, άν μάλι­στα λάβουμε ύπόψη δτι τά δημόσια έργα ολοκληρώνονται μέ τα­χύ ρυθμό. Τά πραγματικά αίτια τής βιομηχανικής στασιμότητας υπήρξαν περισσότερο κοινωνικά καί ψυχολογικά παρά οικονομι­κά. 'Η άβεβαιότητα, δσο άβάσιμη καί νά ήταν, επηρέαζε σημαν­τικά τούς κατοίκους μιας χώρας πού γνώρισε μεγάλες περιπέ­τειες· περισσότερο επηρέαζε άρνητικά τού επενδυτές μικρών κε­φαλαίων, οί όποιοι άλλο^στε, πέρα άπό τή δυνατότητα άποταμίευ- σης, μποροϋσαν νά έπιδοθοϋν σέ οικοδομικές δραστηριότητες. Τό χρηματιστήριο λειτουργοϋσε ύποτυπωδώς, ένώ οί μετοχές τών οι­κογενειακών έπιχειρήσεων δέν εξασφάλιζαν μερίσματα ικανοποιη­τικά. Στό μεταξύ, οί ίδιες οί επιχειρήσεις Οεωροϋσαν τή βιομηχα­νική άνάπτυξη πιό δύσκολη καί λιγότερο άποδοτική επένδυση άπό τό έμπόριο ή τήν κερδοσκοπία. *Η άποδοτικότητα ή μάλλον ή έλλειψη άποδοτικότητας, δέν εμπόδισε τήν επιβίωση τής βιομη­χανίας, ένώ οί προστατευτικοί δασμοί πού θεσπίστηκαν κατά τήν προπολεμική κρίση, προστάτευαν άκόμη καί τήν τεχνολογία τής εποχής τοΰ άτμοΰ. Οί οικογενειακές έπιχειρήσεις συγχωνεύονταν μόνο μέ τό γάμο. Έ τ σ ι ό κατακερματισμός τών βιομηχανικών μονάδων δέν δημιουργοΰσε χώρο γιά νέα προϊόντα, ένώ ή περιο­ρισμένη άγορά δέν έπέτρεπε τήν εφαρμογή μιας νέας τεχνολογίας. Ή οίκονομική άνάπτυξη λοιπόν ήταν παράλληλη μέ τήν άνοδο τών εισοδημάτων τών καταναλωτών τής έγχώριας παραγωγής. 'Η νέα τεχνολογία καί ή προγραμματισμένη όργάνωση εφαρμό­στηκαν μόνο μετά τή σύνδεση τής Ελλάδας μέ την Κοινή Α γ ο ­ρά, τό 1964, οπότε εμφανίστηκαν οί φόβοι για την κατάργηση

τοϋ προστατευτικού συστήματος, ένώ παράλληλα παρατηρήθηκε μιά μέτρια εισροή ξένων βιομηχανικών κεφαλαίων καί κατά συ­νέπεια ένας νέος ανταγωνισμός.

Τελικά, άκόμη καί ή Δεξιά άντιλήφΟηκε τήν έκταση τής απρο­θυμίας τών ιδιωτών, πού δίσταζαν νά συμβάλουν στην έκβιομη- χάνιση τής χοιρας. Στο μεταξύ όμως ή κυβέρνηση άρχισε νά κι­νείται πρός διαφορετικές οικονομικές κατευθύνσεις. "Αν καί οί ύπουργοί άπέφευγαν συστηματικά νά ξεπεράσουν τά όρια τοΰ «κα­νονικού» ρόλου πού έπαιζε τό κράτος, κατάλαβαν άπό την άρχή δτι ή ολοκλήρωση τής υποδομής άπαιτοΰσε τεράστιες προσπά­θειες καί άμεσες κρατικές έπενδύσεις. Ή επέκταση τών δημο­σίων έπενδύσεων, παρά τόν άφελή προσανατολισμό τους καί τίς καταχρήσεις πού αναπόφευκτα σημειώθηκαν, ήταν δίχως άμφιβο- λία ή σοβαρότερη άπόφαση ιστορικής σημασίας τοΰ Καραμανλή, καί δημιούργησε μιά άλλαγή άρκετά ριζοσπαστική πού έπεισε πολλούς Φιλελεύθερους οτι, έπί τέλους, ό ρόλος τής Δεξιάς δέν ήταν μόνον όλέθριος. Είναι βέβαια άλήθεια δτι ή προώθηση τής οικονομικής άνάπτυξης μέ τήν κατασκευή όδικοΰ δικτύου κάλυ­πτε μια πολύ μικρή πλευρά τοΰ προβλήματος. Δεδομένου δμως δτι το συντηρητικό κράτος δέν μποροΰσε νά προχωρήσει σέ πιό σύνθετες ένέργειες, δέν ύπάρχει άμφιβολία οτι οί δημόσιες δαπά­νες άποτελοϋσαν τό ήμισυ τουλάχιστο τοϋ γενικοϋ «μηχανισμοΰ άναπτύξεως», στό όποιο όφείλεται ή σημαντική άνάπτυξη κατά την περίοδο έκείνη. Οί δημόσιες δαπάνες έφτασαν άπό 1,7 δισε­κατομμύρια δραχμές τό 1952 σε 5,8 δισεκατομ. τό 1962. Τόάκα- θάριστο έθνικό προϊόν άνέβαινε μέ ετήσιο ρυθμό 7% σέ σταθε­ρές τιμές. ̂

Φυσικά δέν είναι εύκολο νά όρισθεΐ άκριβώς ή συνεισφορά τών δημοσίων επενδύσεων είναι βέβαιο δτι μόνες τους δέν θά μπο­ρούσαν νά ύποστηρίξουν τήν άνάπτυξη τής χώρας καί οτι άποφα- σιστική υπήρξε ή συμβολή τών άδηλων πόρων. ’Από τό 1957 καί μετά ό τουρισμός άρχισε νά άποκτά ύπολογίσιμες διαστάσεις. Σύν­τομα ό άριθμός τών τουριστών άρχισε νά άνέρχεται μέ ρυθμό 20% τό χρόνο- ένα άλλο πλεονέκτημα ήταν δτι τό χρήμα κατανέμον- ταν σέ πολλές περιοχές τής χώρας, σέ άτομα διαφορετικών έπαγ- γελμάτων καί ταξικής προέλευσης. ’Από τό 1956 προστέθηκε καί ή μετανάστευση, άν καί ό ρόλος της ήταν διαφορετικός. Μέχρι τό 1960 έφευγαν κάθε χρόνο άπό τήν Ελλάδα 100.000 άτομα· τό 1963 τά έμβάσματά τους έφτασαν σέ 173 έκατ. δολλάρια. Ή άνάπτυξη τής ναυτιλίας έξασφάλιζε εργασία στήν πλειοψηφία τοΰ νησιώτικου πληθυσμοϋ καί άπέφερε στη χώρα τό 1963 170 έκατ. δολλάρια σέ ξένο συνάλλαγμα.

"Ισως ή μετανάστευση νά συνετέλεσε, ώς ένα διάστημα, στήν οικονομική άνάπτυξη. ’Αντανακλοΰσε δμως δύο μεγάλα προβλή­ματα πού δχι απλώς δέν επιλύθηκαν άλλά καί όξύνθηκαν άπό τόν

106

τύπο της οικονομικής ανάπτυξης πού έπιδίωκε ή Δεξιά. Τό πρώ­το ήταν ή αδυναμία νά έξασφαλισθεΐ πλήρης άπασχόληση. Τό δεύτερο, ή άδυναμία νά τεθεί ύπό έλεγχο ή αυξανόμενη ανισότητα τής κατανομής τοϋ εισοδήματος. Είδαμε οτι ή βιομηχανία δέν προωθούσε τήν ανάπτυξη- κατά τή διάρκεια τής 12ετίας τό πο­σοστό τών άπασχολουμένων στή βιομηχανία μειώθηκε. Οί το­μείς παροχής υπηρεσιών καί παρασιτικών έπαγγελμάτων, αν καί αναπτύσσονταν ταχύτατα δέν έπαρκοϋσαν άκόμη για τήν κάλυ­ψη τής αύξησης τοϋ πληθυσμοϋ καί κυρίως γιά την εξασφάλιση σταθερών καί αύξανομένων εισοδημάτων. "Αλλωστε ή άνάπτυξη τοϋ τομέα αύτοϋ άποτελοϋσε άπλώς συνέπεια τής αδυναμίας τών υπολοίπων νά προσφέρουν παραγωγική άπασχόληση στόν πλη­θυσμό. Ή έσωτερική καί ή έξίοτερική μετανάστευση δέν μπορεϊ νά έξηγηθεΐ παρά μόνον μέ τήν αύξανόμενη άνισότητα τής κατα­νομής τοϋ εισοδήματος στα χωριά καί στίς πόλεις. 'Η υπανά­πτυκτη γεωργία δέν μπορούσε νά ικανοποιήσει τίς επιθυμίες τών άγροτών έξ ού καί ή μετακίνησή τους πρός τίς πόλεις καί τό εξωτερικό μέ τήν ελπίδα μιας καλύτερης ζωής, παρά τίς άσταθεϊς καί δύσκολες συνθήκες. ' 11 «έπιδειξιομανία», πού έρμηνεύει τήν καταναλωτική συμπεριφορά τών τάξεων μέ υψηλότερο εισόδημα, χαρακτήριζε τό σύνολο τοΰ κοινωνικοϋ συστήματος.

Ή γεωργία έξακολουθοΰσε νά είναι ό μεγαλύτερος παραγωγι­κός τομέας. Ό κόσμος όμως τοΰ άγρότη είχε ύποστεΐ ριζικές άλλαγές σέ σχέση μέ τήν περίοδο τοΰ μεσοπολέμου. Ή άντί­σταση, ό εμφύλιος πόλεμος καί οί μαζικές μετακινήσεις τοϋ πλη­θυσμοϋ είχαν ήδη αυξήσει τίς πολιτιστικές άνταλλαγές μεταξύ υπαίθρου καί πόλης. Τά ρεύματα αύτά ένισχύθηκαν μετά τόν πό­λεμο καί ό τρόπος ζωής τής βιομηχανικής κοινωνίας διαδόθηκε γρήγορα στά χωριά. Οί δρόμοι έφερναν τουρίστες ένώ ή διάδοση τοΰ κινηματογράφου καί τών τρανζίστορς έφεραν τούς άγρότες σέ έπαφή μέ τούς πειρασμούς τών νέων καταναλωτικών άγαθών. Τά υπολείμματα τής κλειστής πατριαρχικής κοινωνικο-οίκονομικής ορ­γάνωσης πού έξάρθρωσε άρχικώς τό βραχύβιο πείραμα τοΰ ΕΑΜ, σαρώθηκαν τώρα ολοκληρωτικά. Ή νεώτερη γενιά τών άγροτών παρασύρονταν σιγά-σιγά άπό τή σύγχρονη κοινωνία.

"Ομως παρά τόν πρωτοφανή έκσυγχρονισμό τής υπαίθρου, ή διάρθρωση τής παραγωγής έξακολουθοΰσε νά μήν είναι ικανοποιη­τική. Κύρια προβλήματα ήταν ό ύπερπληθυσμός τής υπαίθρου, ή έξαιρετικά χαμηλή παραγωγικότητα, ή υποαπασχόληση, ή μονο­καλλιέργεια πού έπικρατοΰσε σέ ορισμένες περιοχές, ή μικρή έκτα­ση καί ό κατακερματισμός τών καλλιεργουμένων μονάδων, ή έλ­λειψη λιπασμάτων καί γεωργικών μηχανημάτων, καί τέλος ή εκ­μετάλλευση τών καλλιεργητών άπό τούς χονδρέμπορους, οί ό­ποιοι προσέφεραν εξαιρετικά χαμηλές τιμές. Ή κυβέρνηση έκανε όρισμένες προσπάθειες γιά νά έπιλύσει τά προβλήματα αύτά. Έ γ ι -

107

108

νε αναπροσαρμογή τών καλλιεργειών καί το 1958 ή Ελλάδα ήταν πλέον αυτάρκης σέ δημητριακά. Ένισχύθηκε ή παραγωγή ζακ- χαροτεύτλων καί στά παραδοσιακά έξαγώγιμα προϊόντα προστέ­θηκαν νέα: μπαμπάκι, νωπά όπωρικά, λαχανικά καί ρύζι. Ή λί­πανση ένισχύθηκε σέ μεγάλη κλίμακα· ό άριθμός τών μηχανών άπό 1500 τό 1940 έφτασε σέ 24.000 τό 1962. Δόθηκε μεγάλη προσοχή στή δημιουργία νέων καλλιεργησίμων έκτάσεων καί ή καλλιεργήσιμη επιφάνεια τής χώρας αυξήθηκε μέσα σέ μιά δε­καετία κατά 6% . Οί έπενδύσεις στη γεωργία κάλυπταν τό περισ­σότερο άπό το μισό τών δημοσίων έπενδύσε<ον.

Ό προγραμματισμός ώστόσο δέν εγινε σωστά. ΙΙαρά την αύ­ξηση τής παραγωγής καί τής παραγωγικότητας, ή καλλιέργεια —αρέμεινε στό σύνολό της έκτατική. Ί Ι μεγάλη αύξηση τής πα­ραγωγής δημητριακών έπέφερε σύγχυση καί προκάλεσε μόνιμη επι­βάρυνση τοϋ προϋπολογισμοΰ, ό όποιος έκάλυπτε τη διαφορά με­ταξύ τοΰ κόστους τής εγχώριας παραγωγής καί τών τιμών τής διεθνοΰς άγορδς. ' Η ωφέλεια τών άγροτών καί τών χονδρεμπόρων ήταν τόσο μεγάλη ώστε σύντομα ή μισή καλλιεργήσιμη επιφά­νεια χρησιμοποιήθηκε γιά τήν καλλιέργεια δημητριακών. Επειδή δμως ελειψαν τά κίνητρα ή παραγωγή τών έξαγωγίμων προϊόν­των άρχισε νά φθίνει" οί βαμβακοπαραγωγοί λ.χ. παρά τήν έν- τατική τους προσπάθεια άδυνατοΰσαν νά έξασφαλίσουν ικανοποιη­τικές τιμές. "Ετσι ή έκτατική καλλιέργεια άποτελοϋσε συχνά κα­κή πολιτική γιά τη μείωση τών εισαγωγών, καί επιπλέον όδη- γοΰσε σέ αύξηση τής άνεργίας.

Τό κόστος έπίσης τής άνάπτυξης τής γεωργικής παραγωγής ήταν ύπερβολικό. Τά δημόσια έργα δέν σχεδιάζονταν σωστά καί ή εκτέλεσή τους δέν ήταν ικανοποιητική. Τό κόστος ξεπερνοϋ- σε πάντα τόν άρχικό προϋπολογισμό πρός οφελος τών άναδόχων ιδιωτικών έπιχειρήσεων. Παρόλα αυτά ή συνολική παραγωγή διπλασιάστηκε μεταξύ 1952 καί 1963.

’Ενώ οί τεχνικές μέθοδοι άλλαζαν, τά θεσμικά πλαίσια παρέ­μεναν τά ΐδια. Τά εκμεταλλευτικά συστήματα άντί νά έξαλει- φθοΰν ένισχύθηκαν περισσότερο. Ό δγκος τών προϊόντων Ιφθανε στήν άγορά μέσω τοΰ παραδοσιακοΰ δικτύου τών χονδρεμπόρων. Τό ισχυρό συνεταιριστικό κίνημα πού έμφανίστηκε κατά τή δε­καετία τοΰ ’50 ένισχύθηκε βέβαια άλλά έλεγχόταν άπό την έκά- στοτε κυβέρνηση. "Ενας ’Αμερικάνος άνθρωπολόγος περιγράφει ώς έξής τόν προσανατολισμό τών κυβερνήσεων: «’Επειδή ή ιδέα τοΰ συνεταιρισμού θύμιζε πολύ κολεκτιβισμό κατά τά κομμουνι­στικά πρότυπα, ή κυβέρνηση έρευνοΰσε προσεκτικά, πριν χορη- γήση δάνεια, γιά νά βεβαιωθεί δτι πίσω άπό τήν ιδέα αύτή δέν δροϋσαν άναποεπτικές δυνάμεις» (Ι.Τ . Sanders, Rainbow in the Rock, σελ. 69). "Ετσι στό δίκτυο τών χονδρεμπόρων προστέθη­καν οί έλεγχόμενες άπό τό κράτος διοικήσεις τών συνεταιρισμών.

109

Καί οί δύο αύτοί παράγοντες μεσολαβούσαν μεταξύ τοϋ γεωργού καί της αγοράς, συγκροτώντας μιά ισχυρή δύναμη στενά συνδε- δεμένη με την ’Αγροτική Τράπεζα καί τον κυβερνητικά έκλογικό μηχανισμό. "Οπως θά δοϋμε, ή Δεξιά, δένοντας με αύτόν τόν τρό­πο τούς άγρότες, κατόρθωσε νά τούς Απομονώσει συστηματικά—τό­σο άπό πολιτική καί οικονομική δσο καί άπό ιδεολογική άποψη. Σέ τελευταία άνάλυση αύτή είναι ή μέθοδος πού έπέτρεψε στή Δεξιά νά παραμένει «συνταγματικά» στήν έξουσία.

Έ ξ αιτίας τών δυσχερών συνθηκών καί της οικονομικής τους έξάρτησης οί χωρικοί άργησαν νά πάρουν μέρος στήν πολιτική δράση. Κύριο άποτέλεσμα τής κακοδαιμονίας της υπαίθρου δέν υπήρξε ή μετανάστευση άλλά ή μαζική έξοδος πρός τίς πόλεις, δπου σύντομα εμφανίστηκε πρόβλημα άνεργίας, πού άπέκτησε άνησυχητικές διαστάσεις άπό τοϋ 1955 καί μετά. Τέλικά, βρέθηκε μιά λύση έξω άπό τά πλαίσια τών οικονομικών δυνατοτήτων. Τήν έποχή αύτή ή μεταπολεμική οικονομική άνθηση της Εύρώ- πης άντιμετώπιζε όξύτατη έλλειψη έργατικοϋ δυναμικοΰ. Οί άνα- πτυγμένες χώρες άναζήτησαν έργατικά χέρια στίς ύποανάπτυκτες χώρες τοΰ Νότου. Μέσα σέ 10 χρόνια τό 7% τοΰ έλληνικοϋ πλη- θυσμοϋ έγκατέλειψε τή χώρα προσωρινά ή άλλοτε πάλι μόνιμα. Οί μετανάστες της δεκαετίας 1955-1964 υπολογίζονται σέ 600.000. Ά ν καί οί υπολογισμοί αύτοί δέν είναι άκριβεΐς, λόγω τής έκτα­σης πού είχε ή παράνομη μετανάστευση, καί έπειδή έπίσης δέν έγινε διάκριση μεταξύ προσωρινών καί μονίμων άναχωρήσεων, είναι βέβαιο οτι άπό τό 1968 καί έξης ό άπόλυτος άριθμός τών μεταναστών ήταν μεγαλύτερος άπό τή φυσική αύξηση τοϋ πλη­θυσμοϋ. 'I I συντριπτική πλειοψηφία τών μεταναστών ήταν νέοι, πού ενα μέρος τους θά έπρεπε νά άποτελέσει τό δημιουργικότερο έργατικό δυναμικό. Άργότερα άκολούθησαν τόν ίδιο δρόμο καί οί ειδικευμένοι έργάτες: τό 1961 άποτελοϋσαν τό 49 ,6% τών μεταναστών καί τό 1962 τό ποσοστό έφθασε τό 56,2 % . Οί μακροπρόθεσμες συνέπειες αύτης της τάσης ήταν προφανώς ολέ­θριες άλλά ή Δεξιά τήν ένθάρρυνε γιατί συμφωνοΰσε μέ τήν πο­λιτική της. Οί ταραγμένες μάζες τών άνέργων έκτονώθηκαν οί έργάτες τών μικρών έπιχειρήσεων έλέγχονταν εύκολότερα καί τά μεγάλα έμβάσματα τών μεταναστών έκάλυπταν τό ισοζύγιο πληρωμών καί τόν παρασιτικό τομέα της οίκονομίας: άπό μα­κροπρόθεσμη άποψη, τό οίκονομικό-κοινωνικό οικοδόμημα ίσως κλονίστηκε άλλά στό μεταξύ τό κοινωνικό υπόβαθρο της Δεξιάς εϊχε ένισχυθεΐ.

'I I Δεξιά άπό παλιά θεωροΰσε τήν εισαγωγή ξένου κεφαλαίου ώς δπλο μέ πολλαπλή άποτελεσματικότητα. Στήν άρχή τήν εϊδε ώς υποκατάστατο πού βοηθοΰσε τήν άνεπαρκή έγχοιρια χρηματο­δότηση. Άργότερα, καθώς ή άμερικάνικη βοήθεια έλαττωνόταν,

εως οτου καταργήθηκε εντελώς, το ενδιαφέρον μετατοπίσθηκε πρός τό πρόβλημα τής ισορροπίας πληρωμών. Τέλος, έπειδή ή ντόπια έπιχειρηματική δραστηριότητα ήταν άνύπαρκτη,τό ξένο κεφάλαιο Θεωρήθηκε ώς πανάκεια πού Θά όδηγοϋσε στην εκβιομηχάνιση τής χώρας. Άνοίγοντας τίς πύλες στούς «προστάτες» ή Δεξιά εξασφάλισε τήν περαιτέρω πολιτική καί οίκονομική εξάρτηση τής χώρας άπό τό ΝΑΤΌ. 'Η πολιτική τής Δεξιάς άνταποκρίνονταν άπολύτως στά συμφέροντα τής οικονομικής ολιγαρχίας, ή όποία επιδίωκε κυρίως νά άγκιστρωθεΐ στά κεκτημένα προνόμοιά της δίχως νά διακινδυνεύσει άλλο. * II ολιγαρχία διαποτίστηκε άπό τήν «ιδεολογία» τής Κοινής ’Αγοράς καί προσέβλεπε πρός τήν έποχή πού ή 'Ελλάδα θά «κυβερνιόταν άπό τίς Βρυξέλλες»- έτσι λοιπόν καμιά κυβέρνηση, όποιασδήποτε απόχρωσης, δέν θά έθι­γε τά συμφέροντά της. Τό ξένο κεφάλαιο λοιπόν ήταν πάρα πολύ εύπρόσδεκτο στή χώρα. 'I I βαρειά όμως εξάρτηση άπό τό ξένο κεφάλαιο σέ τελευταία άνάλυση δέν συμβιβαζόταν μέ τήν οικο­νομική καί πολιτική άνεξαρτησία (γεγονός πού έγινε δυστυχώς ολοφάνερο άργότερα)- έπέτρεπε όμως στη Δεξιά νά πιστεύει ότι μπορούσε μέ αύτόν τόν τρόπο νά παγιωθεϊ μιά σχεδόν άδιασά- λευτη καί αύτόνομη κοινωνική διάρθρωση πού θά υποστήριζε τά συμφέροντά της. 'H γρήγορη αύξηση τών άστικών εισοδημάτων μπορούσε νά συνεχισθεϊ έφόσον έξακολουθοΰσε ή εισροή ξένων κεφαλαίων καί εμβασμάτων μόνον έτσι Θά έξασφαλιζόταν ή κοι­νωνική ισορροπία πού, όρθώς, θεωροΰνταν άβέβαιη. "Οταν ή ανι­σότητα στην κατανομή τοΰ εισοδήματος προκάλεσε μιά έπικίν- δυνη κοινωνική ένταση, εϊχε πλέον γίνει αισθητό ότι ή 'Ελλάδα εϊχε τόσο άναπόσπαστα δεθεΐ μέ τό στρατόπεδο τών IIΠ Α ώστε ή άρχουσα τάξη δέν διέτρεχε κανένα κίνδυνο.

Τό άνοιγμα τής έλληνικής οικονομίας πρός τό ιδιωτικό ξέ­νο κεφάλαιο έπισημοποιήθηκε τό 1953, μέ ενα νόμο πού προσέ­φερε στούς ξένους κεφαλαιούχους ειδικές φορολογικές άπαλλαγές, ελεύθερη εξαγωγή τών κεφαλαίων, τών τόκων, τών κερδών, κα­θώς καί άλλες διευκολύνσεις. "Ομως παρά τά άσυνήθη πλεονε­κτήματα, τό σύνολο τών ξένων έπενδύσεων ήταν άσήμαντο έως τό i960 . Μεταξύ τοΰ 1954 καί τοΰ 1964 ή κυβέρνηση ένέκρινε έπενδύσεις 450 έκατ. δολλαρίων, άλλά μόνον 170 έκατ. μπήκαν πραγματικά στή χώρα. Τό 40% περίπου είχαν αμερικάνικη προ­έλευση, γεγονός πού άποτελεΐ τήν πρώτη άξιοσημείωτη οικονο­μική διείσδυση τών ΗΠΑ στήν 'Ελλάδα. "Αν καί οί άριθμοί δέν φαίνονται έντυπωσιακοί μπορούν νά άντιπαραβληθοΰν μέ τό συν­ολικό ενεργητικό τής Έλληνικής βιομηχανίας. Κατά τούς υπο­λογισμούς πού άνακοίνωσε τό 1962 ό ύπουργός έπί τών οικονο­μικών τής Ε Ρ Ε , οί συνολικές μεταπολεμικές βιομηχανικές έπεν- δύσεις έφταναν σέ 632 έκατ. δολλάρια άπό τά όποια μόνον τά 220 έκατ. προέρχονταν άπό τίς 447 μεγαλύτερες έλληνικές έπι-

110

χειρήσεις. Έ τ σ ι οί πραγματικές ξένες έπενδύσεις έως x i 1964 ήταν σχεδόν ίσες μέ το συνολικό ένεργητικό τοϋ έλληνικοϋ βιο­μηχανικού τομέα. 'I I δύναμη δμως τοϋ ξένου κεφαλαίου ήταν άσυγκρίτως μεγαλύτερη διότι συνέστησε πολύ μεγαλύτερες βιο­μηχανικές μονάδες.

"Ενα παράδειγμα φωτίζει μέ σαφήνεια τήν κατάσταση. Τό 1962 τό ισχυρό συγκρότημα της ESSO Ικανέ έπενδύσεις 110 έκατ. δολλαρίων (άργότερα αυξήθηκαν σέ 190 έκατ. δολ.) γιά ένα μεγάλο βιομηχανικό συγκρότημα στή Θεσσαλονίκη. Τό συγ­κρότημα αύτό περιελάμβανε ενα διυλιστήριο πετρελαίου, μία χα­λυβουργία καί μία βιομηχανία πετροχημικών προϊόντων. Κατά τήν ολοκλήρωση τών εγκαταστάσεων, ό II άπας, ό ύπεύθυνος έλληνο-ά- μερικάνος μεγιστάνας, ήλεγχε περίπου τό ένα πέμπτο ή ένα έκτο τοϋ έλληνικοϋ βιομηχανικού δυναμικού.

Δέν είναι διόλου έκπληκτικό δτι οί άνακατατάξεις στόν τομέα λήψεως τών οικονομικών άποφάσεων έπέφεραν περαιτέρω άλλα- γές στή δομή της πολιτικής έξουσίας, δημιουργώντας στέρεους δεσμούς πού συνδέονται μακροπρόθεσμα μέ τά οικονομικά συμ­φέροντα της χώρας. Μετά τόν πόλεμο δμως οί ξένες έπενδύσεις ήταν σέ μεγάλο βαθμό άνεξάρτητες άπό τά ντόπια οικονομικά συμφέροντα. Γιά τό λόγο αύτό οί δεσμοί τών ξένων κεφαλαιού­χων μέ τή χώρα έξαρτόνταν άπό τήν κυβέρνηση, δημιουργών­τας άναπότρεπτα μιά συμμαχία τοϋ ξένου κεφαλαίου μέ τό κόμ­μα πού κυβερνούσε.

'Η Δεξιά ισχυρίστηκε δτι πέτυχε ένα «έλληνικό οικονομικό θαϋμα». Δικαιώνεται μόνον έν μέρει. ΙΙαρά τίς εύνοϊκές διεθνείς οικονομικές συνθήκες, παρά τίς άνεκμετάλλευτες εύκαιρίες καί πα­ρά τά οικονομικά λάθη ή τό κοινωνικό κόστος τών άποτελεσμά- των πού πέτυχε, γεγονός είναι δτι δταν ή Δεξιά έχασε τήν έξου­σία, τό κατά κεφαλήν εισόδημα ξεπερνοϋσε τά 400 δολλάρια. ’Αν καί δέν ήταν πλούσια, ή Ελλάδα έπαψε νά είναι χώρα φτωχή.

Αύτό δμως δέν σημαίνει ότι ή χώρα μπήκε στό δρόμο της οικονομικής ανάπτυξης. Πέρα άπό τό γεγονός δτι ή Δεξιά δη­μιουργούσε μιά δλο καί πιό άνιση καί άδικη κοινωνία, ή οικονο­μική της πολιτική, κρίνεται έλλιπής καί γιά καθαρά οικονομικούς λόγους: δέν πέτυχε νά δημιουργήσει δυνατότητες άπασχόλησης πού θά έπέτρεπαν στούς "Ελληνες νά παραμείνουν στή χώρα τους.

I l l

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ

ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΙΚΡΑΤΗΣΗ ΤΩΝ ΣΥΝΤΗΡΗΤΙΚΩΝ (1952 - 63)

Το πολιτικό Αντίστοιχο της κοινωνικής καί της οικονομικής διάρθρωσης πού οίκοδομήθηκε κατά τη διάρκεια των ετών αυ­τών συνδέεται στενά μέ τή διατήρηση της πολιτικής «σταθερό­τητας» πού Ανήγγειλε γιά προ>τη φορά ό ΙΙαπάγος το 1952, όταν Ανέβηκε στήν εξουσία ό ((' Ελληνικός Συναγερμός». Διότι αν καί ή ύπόσχεση πολιτικής καί οικονομικής σταθερότητας βοήθη­σε τή Δεξιά νά καταλάβει την έξουσία, δέν μπορούσε ωστόσο νά τής έξασφαλίσει Απόλυτα τή διατήρηση μιας σταθερής καί Αρκετά εύρείας κοινωνικής καί πολιτικής βάσης. Οί συνέπειες τής Αντικομμουνιστικής προπαγάνδας θά Αμβλύνονταν Αναγκαστικά καί ή πορεία τών γεγονότων θά Ασκούσε Αναπόφευκτα ισχυρή πίεση πρός ριζοσπαστικότερες λύσεις, Ασυμβίβαστες μέ τή διατήρηση τών προνομίων τής ολιγαρχίας. Νέες λαϊκές δυνάμεις θά Αναδύον­ταν καί θά Απειλούσαν τά θεμέλια τοϋ συστήματος. Οί καθιερω­μένοι νόμοι τοϋ κοινοβουλευτικού συστήματος θά ύπέσκαπταν τε­λικά δ,τι ήθελε νά διασώσει ή Δεξιά. 'Ωστόσο έπί δώδεκα χρόνια (1952-63) τό κυβερνητικό κόμμα διοικούσε Ανενόχλητο, μι με­γάλη κοινοβουλευτική πλειοψηφία καί τό ποσοστό του κυμαινό­ταν άπό 42% εως 51% *.

’Αλλά μολονότι ή έξουσία τής Δεξιάς έπικυρώνονταν περιοδικά άπό τή λαϊκή ψήφο, τό κοινοβούλιο δέν εκπροσωπούσε άντιπρο- σωπευτικά τήν πραγματική ισορροπία δυνάμεων. Ό Παπάγος άνέ- βηκε στήν έξουσία τό 1952 χάρη στό πλειοψηφικό σύστημα πού έπέβαλαν οί Ι1ΠΛ. Χάρη στά εκλογικά συστήματα, πού προσαρ­μόζονταν κάθε τόσο, ό Συναγερμός καί ή Ε Ρ Ε κατόρθωσαν νά διογκώσουν τήν κοινοβουλευτική τους δύναμη καί νά διατηρήσουν τήν έξουσία. Ή σκόπιμη άρνηση τών κυβερνήσεων γιά τήν άνα- προσαρμογή τών εκλογικών μητρώων, σύμφωνα μέ τά άποτελέ- σματα τής άπογραφής τοϋ 1951, δημιούργησε μιά δυσανάλογη έκπροσώπηση τών μεγάλων Αστικών κέντρων, δπου τό Κέντρο καί ή ’Αριστερά ήταν ισχυρότερες, καί τών άγροτικών περιφερειών δπου ή Δεξιά ήταν πανίσχυρη. Τό 1958 λ.χ. στήν ’Αθήνα, δπου τό ποσοστό τής Ε Ρ Ε εφτασε τό 29% , άντιστοιχοϋσαν 23.244 ψή-

113

φόι σε κάθε εδρα. Στή Θεσπρωτία οπού ή ύπεροχή της Δεξιάς ήταν τεράστια (57,8% ) σέ κάθε εδρα αντιστοιχούσαν 6.862 ψή­φοι. Στις έξι άπο τις έπτά έκλογικές περιφέρειες όπου ή εκλογή ένός βουλευτή άπαιτοϋσε πολύ λίγους ψήφους, τό ποσοστό τής Ε Ρ Ε ξεπερνοϋσε τό γενικό ποσοστό τών ψήφων της κατά τίς έκλογές.

Τό 1956 οΐ άντίπαλοι τής Ε Ρ Ε κέρδισαν περισσότερες ψή­φους άλλά τό ποσοστό τών κοινοβουλευτικών εδρών έφτανε μό­νον τό 44% . Κατά τίς επόμενες έκλογές έφαρμόστηκε ένα πολύ­πλοκο σύστημα πού έπληττε τούς συνασπισμούς καί εμπόδιζε τή συνεργασία τών άντικυβερνητικών δυνάμεων. Έ τ σ ι ό άριθμός τών έδρών τής ΕΡ Ε έφτασε άπό 165 σέ 171 ένώ οί ψήφοι της μειώ­θηκαν άπό 47,38% σέ 41,17% . Τό 1961 τό εκλογικό σύστημα έγινε άκόμη πιό πολύπλοκο: ένώ στίς επαρχίες εξακολούθησε νά ισχύει τό πλειοψηφικό σύστημα (μέ βάση τήν παλιά άπογραφή τοϋ 1940, παρά τό γεγονός δτι μπορούσαν νά χρησιμοποιηθοΰν τά άποτελέσματα τής άπογραφής τοΰ ίδιου χρόνου), στά άστικά κέν­τρα ΐσχυε τό σύστημα τής άναλογικής.

Ή άντιπολίτευση δμως άμφισβήτησε σέ όξύτατο τόνο τά άπο­τελέσματα τών έκλογών αύτών. Κατήγγειλε τά έκλογικά τεχνά­σματα καί άποκάλυψε τή συστηματική έκλογική άπάτη. Τή φο­ρά αύτή ή κυβέρνηση δέν περιορίστηκε σέ έκλογικά τεχνάσματα. Τό κυβερνητικό κόμμα δημιούργησε εναν έκλογικό μηχανισμό πού έξέτασε καί τήν τελευταία λεπτομέρεια καί κατάργησε κάθε έν­νοια τής άντιπροσωπευτικότητας. Καταγγέλθηκαν καί άποκαλύ- φθηκαν παράνομες έγγραφές σέ εκλογικούς καταλόγους. Ό άρι­θμός τών διπλοφηψισάντων ήταν τεράστιος: έχουν άναφέρει 500.000. Κι αν άκόμη δεχτούμε τήν ύπερβολή, πού όφείλεται στή έξαψη τής πολιτικής αντιδικίας, δέν ύπάρχει άμφιβολία δτι ή Ε Ρ Ε ψηφίστηκε άπό έναν σημαντικό άριθμό άνύπαρκτοιν ψηφοφόρων.

Στίς έκλογές τοϋ 1961,έκτός άπό τή νοθεία, χαρακτηριστι­κή ήταν καί ή βία πού άσκήθηκε συστηματικά στήν ύπαιθρο, ιδιαίτερα κατά τήν προεκλογική περίοδο. Οί πιθανοί ψηφοφόροι τοϋ Κέντρου καί τής Άριστερας ήταν δλοι γνωστοί στίς τοπικές άρχές καί στά μικρότερα έκλογικά τμήματα τών μικρών πόλεων, γεγονός πού καθιστούσε σχετικά εύκολο τόν έλεγχο τών ψήφων. Μοιράστηκαν σημαδεμένα 'ψηφοδέλτια καί όσοι τά έπαιρναν άπει- λοΰνταν μέ κυρώσεις, έάν τά ψηφοδέλτιά τους δέν βρίσκονταν στήν κάλπη μετά τίς έκλογες. "Εγινε δντως έλεγχος τών ψηφοδελ­τίων σέ μικρή κλίμακα πού έδειξε τήν άποτελεσματικότητα τών άπειλών. Εξαιρετικά άποτελεσματικές ήταν έπίσης οί άμεσες άπει- λές πρός τούς όπαδούς τής άντιπολίτευσης. 'Η χρόνια έξάρτηση τών περισσοτέρων άγροτών άπό τά χρεοστάσια καί τά δάνεια τής Αγροτικής Τράπεζας ένίσχυσε σημαντικά τήν οικονομική έξάρ­τηση τών άγροτών άπό τό κράτος. Τήν έξάρτηση αύτή ένέτεινε ή δυνατότητα πού εΐχε ή χωροφυλακή νά έπιβάλει μεγάλα πρό­

8

στιμα ή νά απαγγέλλει κατηγορίες γιά μεγάλα ή μικρά αδικήματα. ’Αδικήματα λ.χ. δπως ή κατοχή αδέσποτου σκύλου, ή έλλειψη καθαριότητας κλπ. καταγγέλλονταν ή δέν λαμβάνονταν ΰπόψη άνά- λογα μέ τήν πολιτική τοποθέτηση τοϋ άγρότη. Τά δυσανάλογα πρόστιμα καί τά έξοδα έξαρτοΰσαν τήν οικονομική επιβίωση τοΰ άγρότη άπό τή διάθεση τοΰ Αντιπροσώπου τής κεντρικής έξου- σίας, δηλ. άπό τήν καλή θέληση τοΰ χωροφύλακα.

'Η οικονομική καταπίεση έπληττε βχι μόνον τον ιδιώτη άλ­λα καί τήν ίδια τήν κοινότητα, μέσω τοϋ μηχανισμοϋ τής τοπι­κής αύτοδιοίκησις.

«Ή τήρηση τοϋ νόμου ή ή τοπική έκπαίδευση δέν υπά­γονταν στή δικαιοδοσία τοϋ κοινοτικοϋ συμβουλίου. ’Ακό­μη καί θέματα πού υποτίθεται δτι υπάγονται στήν δικαιο­δοσία τους, δπως λ.χ. δ κοινοτικός προϋπολογισμός ή ή είσπραξη τών έσόδων, πρέπει νά έγκρίνονται άπό τόν Νο­μάρχη τόν όποιο διορίζει ό 'Υπουργός ’Εσωτερικών». (Sanders σελ. 229).

«'Η έγκριση δινόταν μέ βάση καθαρά πολιτικά κριτή­ρια: Τό τάδε πράγμα καί τό δείνα, είναι άδύνατο νά γί­νουν διότι τό χωριό δέν ψήφισε τήν κυβέρνηση». (Sanders σελ. 238).

'Η οικονομική πίεση συνδυαζόταν μέ μέτρα άνοικτής κατα­πίεσης. Συμμορίες τής Δεξιάς βοηθοΰσαν τή χωροφυλακή καί τήν όργάνωση τών TEA , πού δημιουργήθηκε άρχικά κατά μή­κος τών συνόρων καί έπεκτάθηκε σέ ολόκληρη τή χώρα. Τά TEA συμμετείχαν σέ τεράστιο βαθμό στήν τρομοκρατία τής υπαίθρου. 'Οπλοφοροΰσαν συνεχώς, χτυποΰσαν τούς άντιπάλους τους, έπέ- δραμαν στήν ύπαιθρο καί συχνά έκαιγαν άγροκτήματα καί σοδειές τών άντιπολιτευομένων. ’Αποτελοϋσαν μόνιμο φραγμό κάθε ιδεο­λογικής διείσδυσης πού έπιχειροΰσε ή ’Αριστερά ή εστω καί ή ηπιότερη άντικυβερνητική προπαγάνδα. Οί εφημερίδες τής ’Αρι­στερός δέν κυκλοφοροΰσαν στήν επαρχία, ένώ οί έφημερίδες τοΰ Κέντρου κυκλοφοροΰσαν καί διαβάζονταν μέ κάποιο κίνδυνο. Οί ραδιοφωνικοί σταθμοί μετέδιδαν τήν κομματική προπαγάνδα. Στίς παραμεθόριες περιοχές ή ένταση ήταν μόνιμη. Ειδικές άδειες (τίς όποιες χαρακτηριστικά έξέδιδε ό Στρατός καί 6χι οί πολιτικές άρχές) ήταν άναγκαΐες γιά νά είσέλθουν στήν περιοχή άτομα πού δέν κατοικοϋσαν έκεΐ’ άκόμη καί μέλη τοϋ κοινοβουλίου, υποψή­φιοι τής Άριστεράς καί μερικές φορές τοϋ Κέντρου, δέν έπαιρ­ναν άδεια γιά νά μποΰν στίς περιοχές αύτές, άκόμη καί κατά τήν περίοδο τής προεκλογικής εκστρατείας.

Τά έκλογικά άποτελέσματα τών παραμεθορίων περιοχών κα­ταδεικνύουν τήν καταπίεση. Τό 1958 ή Ε Ρ Ε κέρδισε άπό 71%

114

2ως 86% τών ψήφων καί τό 1961, δταν ή καταπίεση ίφτασε στό άπόγειό της, τό ποσοστό τής Ε Ρ Ε αύξήθηκε σέ 91 % -100% .

Ή γαλλική έφημερίδα Le Monde πεοιγράφοντας την κατά­σταση στό Λιτόχωρο άποδίδει την ατμόσφαιρα πού επικρατούσε τότε. Στίς 10 ’Οκτωβρίου 1961 ό στρατιωτικός διοικητής τών TEA συγκέντρωσε τούς κατοίκους στό σταθμό χωροφυλακής καί τούς προέτρεψε νά σκοτώσουν τούς υποψήφιους της Άριστερας άν έμφανίζονταν στό χωριό. Δυό μέρες άργότερα, στίς 12 ’Οκτω­βρίου, είκοσι άτομα, μέ ήγέτη εναν άξιωματικό μέ στολή, τραυ­μάτισαν σοβαρά έναν ύποφήψιο τής ’Αριστερός καί τέσσερις χω­ρικούς. "Οταν κλήθηκε νά παρέμβει ό Νομάρχης, άρνήθηκε μέ τόν ισχυρισμό δτι ή παρέμβασή του θά καταργούσε την έλευθερία τών έκλογών.

Ή καταπίεση ωστόσο, άν καί δέν μειώθηκε διόλου στήν ύ­παιθρο, δέν μπορούσε νά κρατήσει στήν έξουσία τήν Δεξιά. ΓΙαρ’ 8λο πού ή ταχεία άνοδος τών εισοδημάτων τής μεσαίας τάξης καί ή αύξηση τών παρασιτικών δραστηριοτήτων προσέφεραν μιά ευρύτερη βάση στή Δεξιά, ή συμμαχία μεταξύ άνωτέρων καί κα­τωτέρων στρωμάτων τής μεσαίας τάξης δέν ήταν τόσο πλατεία ώστε νά έπιτρέψει στή Δεξιά νά αδιαφορεί γιά τόν έλεύθερο ίνταγωνισμό, πού θά δημιουργοϋνταν άναπόφευκτα μέ τήν κατάρ- 3ευση τής προπαγάνδας πού δημιουργήθηκε μετά τόν έμφύλιο πό­λεμο. "Ομως καί ή συμμαχία δέν ήταν βέβαιη, διότι έξαρτιόταν έπό τή συνέχιση τής οικονομικής άνάπτυξης πού έπέτρεψε τήν ίνάπτυξη τής μεσαίας τάξης.

"Ετσι εξηγείται εύκολα πώς δέν καταργήθηκαν τά έκτακτα ιέτρα πού θεσπίστηκαν κατά τή διάρκεια τοϋ έμφυλίου πολέ- <ιου. Τό ΚΚ Ε έξακολουθοΰσε νά είναι έκτός νόμου καί διατηρή- >ηκε τό μέτρο τής διοικητικής έκτόπισης. Έ κτός άπό έκείνους ιού έμειναν στίς φυλακές μέ καταδίκες τοΰ ποινικοΰ δικαίου (τό 1962 υπήρχαν άκόμη περίπου 1.350 πολιτικοί κρατούμενοι), χι- ιΐάδες άτομα έξακολουθοΰσαν νά κατακρατοΰνται σέ στρατόπεδα ττά νησιά τοϋ Αιγαίου, τόν "Αγιο Ευστράτιο καί τή Γυάρο, μέ- ;ρι τό τέλος σχεδόν τής Καραμανλικής περιόδου. Τά στρατόπεδα :αί ή εφιαλτική Μακρόνησος, δπου εϊχαν σταλεί έκαντοτάδες χι- .ιάδες νέοι μέ άριστερές ιδέες ή άπλώς ύποπτοι, μέ τό πρόσχημα ά έκτίσουν τή στρατιωτική τους θητεία, δέν έξουδετέρωναν άπλώς :άθε δυνατή άντιπολίτευση, άλλά ένέτειναν τή σύγχυση. Βασα- ιστήρια, απομόνωση καί έκβιασμοί χρησιμοποιούνταν γιά τήν άπό- ■παση δηλώσεων νομιμοφροσύνης καί άποκήρυξης τοΰ Κομμου- ισμοϋ. Ό τότε υπουργός ’Αμύνης Παναγιώτης Κανελλόπουλος ποκάλεσε τήν έπιχείρηση αύτή «Νέον Παρθενώνα». 'I I άκαμπτη ραμμή τοΰ Κ Κ Ε, σχετικά μέ τήν υπογραφή δηλώσεων, όδηγοΰσε έ άμεση ή έμμεση καταδίκη δλων όσων ύπέκυπταν στά βασα- ιστήρια’ θεωροΰνταν έγκάθετοι, προδότες ή άπλώς «άνάξιοι τοΰ

115

κινήματος» και κατά συνέπεια ένας τεράστιος άριθμός όπαδών τής Άριστεράς καταδικάστηκε σέ πολιτική απομόνωση. Ή έξου- δετέρωση καί ή συνακόλουθη άπολιτικοποίηση Αναρίθμητων άγω- νιστών στέρησε άπό τήν Αριστερά τό μεγαλύτερο μέρος τών οπα­δών της. Στό γεγονός αύτό συνετέλεσε καί ή άρνηση τής κυβέρ­νησης νά επιτρέψει τόν έπαναπατρισμό 80.000 καί πλέον Ε λλή ­νων οί όποιοι κατέφυγαν στίς σοσιαλιστικές χώρες μετά τό τέ­λος τοΰ εμφυλίου πολέμου.

Τό κράτος δμως δέν θεωρούσε άρκετή τήν πολιτική καί ιδεο­λογική έξουδετέρωση τής οργανωμένης Άριστεράς. '11 καταπίε­ση στίς μεγάλες πόλεις —ήρε νέα μορφή καί άποσκοποϋσε στήν χαλιναγώγηση τοϋ έργατικοΰ κινήματος. Ά ν καί μετά τό 1955 συγκαλύφθηκε ή ανοιχτή τρομοκρατία, ωστόσο ό μηχανισμός κα­ταπίεσης διατηρήθηκε. Τό «πιστοποιητικό κοινωνικών φρονημά­των» ήταν Απαραίτητο γιά κάθε δραστηριότητα πού άπαιτοΰσε άδεια άπό τή διοίκηση. ΤΗταν Απαραίτητο γιά τά πιό έτερόκλη- τα πράγματα λ.χ. γιά τούς δημόσιους υπαλλήλους καί γιά τούς ύπαλλήλους κάθε ιδιωτικής καί ήμιδημόσιας έπιχείρησης πού ελέγ­χονταν άπό τό κράτος· γιά τήν άπόκτηση διαβατηρίου ή άδειας όδηγοΰ’ γιά τήν είσοδο στό Πανεπιστήμιο* γιά τό κυνήγι· γιά τό ψάρεμα κλπ. Δημιουργήθηκε έτσι μιά άτμόσφαιρα άσφυκτι- κή. Σέ μιά χώρα οπού, πριν άπό τό μεταναστευτικό κύμα του­λάχιστον, ή άνεργία άποτελοΰσε τό όξύτερο πρόβλημα τών μαζών, ή άπειλή τής άπώλειας μιας θέσης ήταν προφανώς τό άποτελε- σματικότερο μέσο πολιτικοΰ έλέγχου. Πολυσύνθετοι κατάλογοι «μή έθνικοφρόνων» υπήρχαν στά άρχεΐα τής Αστυνομίας, ή όποία άρ- νοϋνταν νά χορηγήσει πιστοποιητικό έθνικοφροσύνης. Ό άριθμός τών «προγεγραμμένων» δέν είναι άκριβώς γνωστός- υπολογίστη­κε όμως σέ 1.000.000 άτομα.

'Ο έλεγχος τών εργατικών σωματείων άπό τήν κυβέρνηση αύ­ξησε τήν καταπίεση τής έργατικής τάξης. Ά πό τό 1946, όταν ό Τσαλδάρης καθήρεσε τή συνδικαλιστική ηγεσία καί τήν άντικα- τέστησε μέ άνθρώπους του, ύπολείμματα τών Μεταξικών συντε­χνιών, οί εργάτες δέν μπόρεσαν ποτέ νά διασκελίσουν τά θεσμικά έμπόδια, πού δέν έπέτρεπαν τή γνήσια έκπροσώπησή τους. Ά ν καί ό συνδικαλισμός ήταν θεωρητικά έλεύθερος, όργανώθηκε ενα πολύπλοκο σύστημα άντιπροσώπευσης πού άπέκλειε μιά ριζοσπα­στική έργατική ήγεσία. Τό κάθε σωματείο, άνεξάρτητα άπό τόν άριθμό τών μελών του, εξέλεξε έναν άντιπρόσωπο γιά τήν Έ ρ ­γατική Συνομοσπονδία. Κατασκευάστηκαν «σωματεΐα-σφραγίδες» μέ δέκα μόνον μέλη, πού μπορούσαν νά εξουδετερώσουν τή δύ­ναμη τών σωματείων μέ χιλιάδες μέλη· έτσι έξασφαλίστηκε ό έλεγχος τής Γ Σ Ε Ε , τής «επίσημης» συνδικαλιστικής οργάνωσης, στήν όποία όλοι οί εργαζόμενοι ύποχρεώθηκαν νά καταβάλουν ένα σημαντικό ποσό άπό τό μισθό τους. 'Η άντιεργατική πολιτι­

116

κή της Γ Σ Ε Ε σέ συνδυασμό μέ τίς συνεχείς πιέσεις τοϋ κράτους καί τών έργοδοτών, πού άπειλοϋσαν μέ διαγραφή τούς άντιπρο- σώπους καί τά μέλη, συνετέλεσαν στόν εκφυλισμό καί τήν άπο- δυνάμωση τοϋ έργατικοΰ κινήματος. Τό 1963 πάνω άπό τούς μισούς εργαζόμενους παρέμεναν έκτός τών συνδικαλιστικών όρ- γανώσεων.

Ί Ι επίσημη στάση γιά τίς άπεργίες ήταν άκόμη σκληρότερη. "Αν καί τό σύνταγμα άναγνώριζε στόν εργάτη τό δικαίωμα τής άπεργίας, έφαρμοζόταν συχνά ένας Μεταξικός νόμος πού παρεί­χε στήν κυβέρνηση τό δικαίοιμα τής «πολιτικής επιστράτευσης» τών άπεργών έτσι αν ή άπεργία συνεχιζόταν θεωρούνταν πλέον άδίκημα. Τίς ίδιες συνέπειες προέβλεπε καί ενας άλλος νόμος πού θεσπίστηκε τό 1955 καί άπαγόρευε τήν άπεργία, έφόσον τό 'Υπουργείο Εργασίας άποφάσιζε νά μεσολαβήσει μεταξύ έργα­τών καί έργοδοτών. Ούτως ή άλλως ή άστυνομία δέν δίσταζε νά έπέμβει ωμά όταν οί λαϊκές έκδηλώσεις άποκτοϋσαν διαστάσεις καί οί έργατικές διαδηλώσεις καταστέλλονταν πιό συστηματικά.

Μέ λίγα λόγια, τά πραγματικά θεσμικά πλαίσια τής περιό­δου αύτής ολοφάνερα παραβίαζαν τό Σύνταγμα. ’Από νομική άπο­ψη, τό σύστημα λειτουργοΰσε νόμιμα, διότι άκολουθοϋσε νομίμως θεσπισθέντα διατάγματα. II ρέπει όμως νά σημειωθεί ότι τά δια­τάγματα αύτά είχαν έκδοθεΐ κατά τή διάρκεια τοΰ εμφυλίου πο­λέμου, όταν τήν «έκτακτη» νομοθεσία δικαίωνε τό πνεϋμα, αν όχι τό γράμμα, τοΰ Συντάγματος. ' I I δικτατορία ωστόσο τής έκ­τακτης νομοθεσίας καθ’ όλη τή δεκαετία τοΰ ’50, όταν δηλ. εί­χαν πρό πολλοϋ έκλείψει οί έκτακτες συνθήκες καί δέν υπήρχε εξωτερικός ή έσωτερικός κίνδυνος, διατηροΰσε τή Δεξιά στήν έξουσία, εις βάρος όχι μόνον τών κομμουνιστών, οί όποιοι ήττή- θηκαν στρατιωτικά, καταβλήθηκαν ήθικά καί άπομονώθηκαν πο­λιτικά, άλλά καί εις βάρος όλων τών κοινωνικών δυνάμεων πού θά μποροΰσαν νά άμφισβητήσουν τή μονοπώληση τής έξουσίας άπό τή Δεξιά.

Τό «νομικό» θεσμικό πλαίσιο, τό παρασύνταγμα, όπως τό όνό- μασαν, δέν άρκοΰσε γιά τήν έξασφάλιση μιας μόνιμης έπΐκράτη- σης τής Δεξιάς. Χρειάστηκε ενας εύρύς μηχανισμός καταπίεσης γιά νά έφαρμοστοΰν τά πολιτικά, τά οικονομικά καί τά άστυνο- μικά μέτρα. Ό μηχανισμός αύτός, πού θά λειτουργοΰσε στή βά­ση τής ήδη έδραιωμένης παρανομιμότητας, υπήρχε ήδη. Ί Ι Δε­ξιά άντί νά άπαλλαγεΐ άπό τήν κληρονομιά τοΰ Μεταξα, τών Γερ­μανών καί τοΰ έμφυλίου πολέμου άντίθετα τήν ένίσχυε. ‘ Η άστυ­νομία, ή χωροφυλακή, ή έθνοφυλακή καί οί ύπηρεσίες πληροφο­ριών άπέκτησαν άσυνήθιστες διαστάσεις. Τεράστια ποσά, έκτός τοΰ κανονικού προϋπολογισμού καί έκτός έλέγχου, χορηγούνταν στίς ύπηρεσίες άσφαλείας, οί όποιες, κατά έναν ύπολογισμό, άπα- σχολοΰσαν τό 1962 πάνω άπό 60.000 έμμισθους υπαλλήλους.

117

Έ τ σ ι ή ύπαρξη τοϋ Συντάγματος καί τοΰ κοινοβουλευτισμού δέν έμπόδισε την ένίσχυση καί τήν έδραίωση ένός άλλου κέντρου υπερεξουσιών. Εξαιρετικά σημαντικός ήταν ό ρόλος τοΰ στρα- τοΰ, στόν ((παράλληλο» αύτό μηχανισμό’ ένώ άπορροφοΰσε τό 40% -50% τοΰ γενικοΰ προϋπολογισμοΰ, γεγονός πού έξηγεϊται μόνον άπό τίς σταθερές πιέσεις πού άσκοΰσαν οί Άμερικάνοι καί τό ΝΑΤΟ στήν κυβέρνηση, οικονομικά καί όργανωτικά ήταν σχε­δόν άνεξέλεγκτος άπό τήν πολιτική έξουσία. Έ νώ οί προσανα­τολισμοί τοΰ στρατεύματος ταυτίζονταν μέ τόν προσανατολισμό τοΰ κυβερνώντος κόμματος, τό όποιο καί ύποστήριζε πολιτικά μέ 6λες του τίς δυνάμεις, οί στρατιωτικοί δέν δέχτηκαν νά έγκατα- λείψουν ποτέ τήν ήμιαυτονομία πού τούς παραχώρησαν οί Βρε­τανοί τό 1943-44.

Τήν πραγματική δύναμη στό στράτευμα τήν είχε μιά μυστι­κή όργάνωση ό ΙΔΕΑ , πού δημιουργήθηκε στή Μέση ’Ανατολή τόν ’Οκτώβριο τοΰ 1944. 'I I μυστική αύτή όργάνωση ήλεγχε τίς "Ενοπλες Δυνάμεις καί έξασφάλιζε τήν ιδεολογική τους ομοιογέ­νεια. 'Ως «έσχατος έγγυητής» της προστασίας τοΰ κοινωνικοΰ συ­στήματος ό ΙΔΕΑ θεωροΰσε άκόμη καί τίς ήπιότερες μεταρρυ- θμιστικές προτάσεις ώς έπικίνδυνα άνατρεπτικές. Ή διάρθρωση τοΰ στρατοΰ προσέφερε έδαφος στήν άνάπτυξη της άντικομμου- νιστικής ύστερίας. Οί χαμηλοί μισθοί τών μονίμων άξιωματικών, ή έπαγγελματική άπογοήτευση καί ή έλλιπής άφομοίωσή τους άπό τήν υπόλοιπη κοινωνία άντισταθμίζονταν άπό τήν ύπερφύαλη άντίληψη πού είχαν γιά τόν έαυτό τους, ώς φύλακες της πολι­τιστικής, θρησκευτικής καί ιστορικής πεμπτουσίας τοΰ «"Εθνους».

Παράδειγμα άποτελεΐ ένα γράμμα τοΰ στρατηγοΰ Γωγούση, ένός έκ τών ήγετών τοϋ ΙΔΕΑ πού ήρθε στό φώς τό 1950. Μέ τό γράμμα αύτό παρακινοΰσε τήν όργάνωση νά συγκροτήσει μιά ει­δική ύπηρεσία, ή οποία θά «δολοφονοΰσε όποιονδήποτε έβλαπτε τόν άγώνα καί πρόδιδε τήν πατρίδα». Ή σχεδόν μεσαιωνική αύ­τή πίστη πρός τά σύμβολα πού έπρεπε νά προστατεύσει ό στρα­τός ξεκινοΰσε άπό τόν φανατικό πουριτανισμό τοΰ μικροαστικοΰ περιβάλλοντος άπό δπου προέρχονταν οί περισσότεροι άξιωματι- κοί. Καθ’ δλη τή δεκαετία οί άξιωματικοί έβραζαν στό ζουμί τους, διεκδικώντας περισσότερα δικαιώματα γιά τή «διεξαγωγή τοΰ ψυχροΰ πολέμου» καί τήν «καταστολή τοΰ έσωτερικοΰ κινδύ­νου». Ή θέση τους ένισχύθηκε μετά τήν ένταξη της Ελλάδας στό ΝΑΤΟ καί μετά τόν πόλεμο της Κορέας. Κράτος έν κράτει, μέ ιδιαίτερες υπηρεσίες πληροφοριών, οί "Ενοπλες Δυνάμεις άνεξαρ- τητοποιοΰνταν συνεχώς άπό τήν πολιτική της Δεξιάς. *Η κατά­φωρη έπέμβαση τοΰ στρατοΰ κατά τίς έκλογές τοΰ 1961 ύπηρξε τό κορύφωμα μιας μακρας διαδικασίας πού καθιστοΰσε τίς "Ενο­πλες Δυνάμεις δλο καί πιό αυτόνομες. Ύπηρξε ή πρώτη άνοι- χτή έμφάνισή του στό πολιτικό προσκήνιο μετά τό τέλος τοΰ

118

εμφυλίου πολέμου. (Έκτος άπό μιά θρυλουμένη άπόπειρα πραξι­κοπήματος τήν όποία κατέστειλε ό Παπάγος τό 1951 και ή ο­ποία είχε προκληθεϊ, προφανώς, άπό τήν άπόφαση τοϋ Στρατάρ­χη νά παραιτηθεί καί νά κατέβει στόν πολιτικό στίβο. 'Ωστόσο τά πραγματικά γεγονότα δέν έχουν έξακριβωθεΐ). Οί ισχυρισμοί δτι ή παρέμβαση τοϋ στρατοΰ £γινε παρά τή θέληση τοΰ Καρα­μανλή είναι χαρακτηριστική τής αύξανόμενης έλλειψης άνοχής πρός τά λάθη τής Δεξιάς. 'Οπωσδήποτε δσοι συμφώνησαν ώς πρός τίς επιδιώξεις, συνεργάζονταν άπόλυτα κατά τοΰ κοινοϋ έχθροϋ.

Σέ γενικές γραμμές, χάρη στή θεσμοποίηση μιας σειράς κα­ταπιεστικών μέτρων καί στήν οργάνωση τής καταπίεσης, ή Δε­ξιά δημιούργησε συνθήκες γιά τή μονοπώληση τής πολιτικής εξου­σίας. 'Ωστόσο οί διαδικασίες που άποδυνάμωσαν τή δημοκρα­τική διάρθρωση, άφαίρεσαν άπό τόν πολιτικό κόσμο τή δυνατό­τητα νά άποφασίζει. 'I I άνοιχτή παρέμβαση τοϋ βασιλιά στήν επιβολή τοΰ Καραμανλή μετά τό θάνατο τοΰ Παπάγου δέν έπέ- τρεψε στή Δεξιά νά οικοδομήσει ένα κόμμα μέ δημοκρατική διάρ­θρωση. Ό Καραμανλής, δπως καί ό προκάτοχός του, κυβερνοΰ- σε τό κόμμα του ώς άπόλυτος δικτάτωρ, ύποστηριζόμενος άπό τίς δυνάμεις πού τοϋ είχαν προσφέρει τή θέση αύτή.

Σύμφωνα μέ τά προπολεμικά πρότυπα, τό κόμμα, ώς ένας κατά κάποιον τρόπον ένιαΐος όργανισμός, άποτελοΰνταν άπό δύο λειτουργικά στοιχεία: τόν «άρχηγό», τόν όποιον περιέβαλλε ό «στε­νός κύκλος» τών συμβούλων, καί τήν κοινοβουλευτική ομάδα του. ' I I θέση δμως τής τελευταίας είχε έξασθενήσει σημαντικά λόγω τής άσύγκριτα μεγαλύτερης άκτίνας δράσης καί ισχύος τοΰ κρα- τικοΰ μηχανισμοΰ. 'I I πολιτική τοΰ κόμματος καί ή προπαγάν­δα δέν διαμορφώνονταν άπό τά δργανα πού προέβλεπε τό κατα­στατικό (άνύπαρκτο στήν πραγματικότητα), άλλα μέσω τής πο­λιτείας, ό μηχανισμός τής όποίας ταυτιζόταν πλήρως μέ τό κόμ­μα, τουλάχιστον στα άνώτερα επίπεδά του. Έ τ σ ι οί βουλευτές, άκόμη καί τά μέλη τοΰ ύπουργικοΰ συμβουλίου ώς ένα βαθμό, άντί νά παίρνουν υπεύθυνα άποφάσεις, βρέθηκαν νά έξαρτώνται άπολύτως άπό τόν πρωθυπουργό, ό όποιος καθόριζε τήν πολιτι­κή καί μοίραζε έπαίνους. Τό 1959 ένα ήλικιωμένος υπουργός της Καραμανλικής κυβέρνησης παραιτήθηκε διότι έπί όκτώ μήνες δέν κατόρθωσε νά δει τόν πρωθυπουργό.

Ή μορφή της έκπροσώπησης εξηγεί καί τήν έξάρτηση τών βουλευτών άπό τόν πρόεδρο τής κυβέρνησης. Καθιερώθηκε πάλι ό «πολιτικαντισμός», οί τοπικοί παράγοντες ήταν οί μόνοι που έξασφάλιζαν τήν έπικοινωνία τοΰ έκλογικοΰ σώματος μέ τούς έκ- προσώπους του. Κέντρο τοΰ πολιτικοΰ καί κοινωνικοΰ ρόλου τών βουλευτών παρέμενε ή ικανοποίηση τών άναγκών τών ψηφοφό­ρων. Λόγω τής χαμηλής οικονομικής άνάπτυξης ή ικανοποίηση τών άναγκών αύτών είχε εξαιρετικά μεγάλη σημασία. Ή έξεύ-

119

120

ρεστ) εργασίας, ή δωρεάν είσοδος στο νοσοκομείο, ή χορήγησή δανείων, ή σύναψη συμβολαίων γιά την έκτέλεση δημοσίων έρ­γων, ή πίεση γιά την επένδυση κεφαλαίων τοϋ δημοσίου στίς έκλογικές τους περιφέρειες, ή ικανοποίηση τών τοπικών πολιτι­κών παραγόντων, έξαρτώνταν άπό τον πρωθυπουργό καί άπό τήν κρατική μηχανή, πού αύτός ήλεγχε. "Ετσι ή βουλή έκφυλίστηκε σε προθάλαμο όπου προωθούνταν συμφέροντα ιδιωτών ή ομάδων. Γιά νά καλύψουν δλες αύτές τίς ύποχρεώσεις οί βουλευτές έφτα­ναν σέ άκρότητες: πρόσθεταν στά διατάγματα διατάξεις πού ευ­νοούσαν συγκεκριμένα πρόσωπα ή ομάδες, ή άσχολοϋνταν μέ νο­μικά θέματα έντελώς άδιάφορα. Στήν ’Αθήνα έμφανίστηκε ενα νέο παιχνίδι: προσπαθούσαν νά άνακαλύψουν ποιό πρόσωπο βρι­σκόταν πίσω άπό τόν κάθε νόμο ή διάταγμα.

’Αλλά άν ό πρωθυπουργός καί ό στενός του κύκλος άσκοϋσαν τήν κυβερνητική πολιτική, έξαρτώνταν καί οί ΐδιοι άπό τά κατε­στημένα συμφέροντα πού κρατούσαν τόν Καραμανλή στήν έξου­σία. "Εχοντας άνέβει στόν πρωθυπουργικό θώκο μέ τή βοήθεια τών άνακτόρων, ό Καραμανλής ήταν ψιλώ όνόματι ήγέτης. *0 εκφυλισμός τοϋ κοινοβουλίου, γιά τόν όποιο εύθύνονται οί δεσπο- τικές του μέθοδοι, τοϋ στέρησε μιά στέρεη συνταγματική βάση πάνω στήν όποία θά οικοδομούσε τήν άνεξαρτησία τής κυβέρ­νησης άπό τό έξωκοινοβουλευτικό κατεστημένο. Διότι, πέρα άπό τό κοινοβούλιο καί τήν κυβέρνηση, πραγματικά κέντρα έξουσίας ήταν ό Στρατός, τά ’Ανάκτορα, ενας μικρός κύκλος πολιτικών καί δημοσίων υπαλλήλων καί όρισμένοι τραπεζίτες βιομήχανοι καί έφο- πλιστές. 'I I στενή σχέση πολιτικής καί οικονομικής όλιγαρχίας άποκαλύπτεται άπό τό γεγονός δτι ή μισή δωδεκάδα τών μεγα- λυτέρων «όνομάτων» τής πολιτικής διατηρούσε προσωπικές ή «οι­κογενειακές» σχέσεις μέ μεγαλοεπιχειρηματίες, στρατιωτικούς καί αύλικούς.

’Εκτός άπό τήν αύστηρή πολιτική δραστηριότητά τους, υπερ­βολική κατά τήν περίοδο εκείνη, τά ’Ανάκτορα ήταν άμεσα ή έμ­μεσα άναμειγμένα σέ έπιχειρήσεις, τόσο πολύ, ώστε άποτελοϋ- -σαν μέλος τοϋ κόσμου τών μεγαλοεπιχειρηματιών. Ό άκριβής ρόλος τών άνακτόρων δέν διαπιστώνεται εύκολα λόγω τής άκρας μυστικότητας πού περιβάλλει τίς οικονομικές δραστηριότητες τών βασιλέων. 'Ωστόσο έκτός άπό τίς έξοργιστικές άποζημιώσεις που έπίσημα κατέβαλλε τό κράτος πρός τόν άνακτα (650.000 δολ. τό 1964), ό βασιλιάς—ή μάλλον ή βασίλισσα Φρειδερίκη—διαχειρι­ζόταν ύπεύθυνα τά ποσά τής δνομοζομένης «βασιλικής πρόνοιας», περίπου 10 έκατομ. δολλάρια, πού προέρχονταν άπό δημόσια έσο­δα καί ξοδεύονταν γιά μιά σειρά άξιόλογα έργα, τά όποια δέν ήλεγ­χε τό κράτος. Δέν μπορούμε νά έξακριβώσουμε τήν έκταση τής συμμετοχής τών ’Ανακτόρων σέ άλλες περισσότερο άμφίβολες οι­κονομικές δραστηριότητες πού έχομν σχέση μέ τήν καλούμενη «βα­

σιλική κλίκα» τών εφοπλιστών, τών τραπεζιτών καί τών βιομη- χάνων. Τό βέβαιο δμως είναι δτι—δποιες καί νά είναι οί συγκε­κριμένες σχέσεις—κανένας σχεδόν τομέας τής δημόσιας ζωής δέν έμεινε ανεπηρέαστος άπό τον έλεγχο τής «μυστικής πολιτικής κλί­κας τών ’Ανακτόρων», δπως άποκαλοΰνταν. *0 πρωθυπουργός, τό κόμμα, ό Στρατός καί ή οίκονομική όλίγαρχία θεωρούσαν τό βασιλιά Άνακτα καί προστάτη τους. (βλ. J . Meynaud, Les forces politiques en Grèce σελ. 338). "Αν μπορούσε κανείς νά μιλήσει γιά τήν ΰπαρξη ένός καί μόνου κέντρου έξουσίας, τότε θά έπρεπε νά τό άναζητήσουμε πίσω άπό τους τοίχους τών ’Ανα­κτόρων. Σιγά-σιγά ή βασιλευομένη δημοκρατία υπαναχώρησε πρός τά πρότυπα τοϋ δεκάτου ένάτου αιώνα, πρός τή συνταγματική —ή μήπως μή συνταγματική;—μοναρχία.

121

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΔΕΚΑΤΟ

ΟΙ ΞΕΝΕΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ ΚΑΙ ΤΟ ΚΥΠΡΙΑΚΟ

Το δόγμα Τροΰμαν βρίζε τήν είσοδο τής Ελλάδας στήν ’Αμε­ρικάνικη σφαίρα επιρροής. Ί Ι ένταξη δμως όριστικοποιήθηκε μό­νον δταν ή Ελλάδα έγινε, τό 1952, δεκτή στο ΝΑΤΟ, γεγονός πού άποτελοϋσε άναγκαστική συνέπεια τής εως τότε πολιτικής. Ί Ι έξωτερική πολιτική τής Ελλάδας ίσως ύπό άλλες συνθήκες νά προσανατολιζόταν πρός τούς γείτονες τών Βαλκανίων ή πρός τίς χώρες τής Μέσης ’Ανατολής- οί επιπτώσεις δμως τοϋ έμφυ­λίου πολέμου σέ συνδυασμό μέ τον διεθνή ψυχρό πόλεμο καί ή οίκονομική έξάρτηση τής χώρας άπό τίς Μ ΓΙΑ, άπέκλειαν κάθε άλλη δυνατότητα. Εξετάζοντας στό ιστορικό της πλαίσιο τήν άπό­φαση τής εισόδου τής Ελλάδας στό ΝΑΤΟ διαπιστώνουμε δτι άποτελοϋσε άναπόδραστη άναγκαιότητα. Ί Ι δυνατότητα (άληθινή ή φανταστική) μιας νέας κομμουνιστικής άπόπειρας για τήν κα­τάληψη της έξουσίας δημιουργούσε τήν άνάγκη ένταξης τής χώ­ρας σέ ενα εύρύτερο σύστημα ισχύος. Ί Ι 'Ελλάδα δέν ύπήρξε ιδρυτικό μέλος τοϋ ΝΑΤΟ καί δχι μόνον έπειδή άπλώς άντέδρασε ή ’Αγγλία. Ί Ι ’Αγγλία προσπάθησε δντως γιά ενα διάστημα νά έμποδίσει τήν είσοδο τής 'Ελλάδας καί τής Τουρκίας στό ΝΑΤΟ, άποσκοπώντας στή δημιουργία ένός άνάλογου άμυντικοϋ όργανι- σμοϋ στήν ’Ανατολική Μεσόγειο, τόν όποιο θά ήλεγχε ή ίδια. Ό σύντομος δμως ’Αγγλο-’Αμερικανικός άνταγωνισμός, τοϋ ο­ποίου τίς έπιπτώσεις στήν έλληνική έσωτερική πολιτική έχουμε ήδη μελετήσει, έληξε μέ τήν άναπόφευκτη ήττα τής Βρετανίας. Τόν Αύγουστο τοΰ 1951 ή 'Ελλάδα ύπέβαλε αίτηση εισόδου στό ΝΑΤΟ καί στίς 18 Φεβρουάριου 1952 έγινε δεκτή μαζί μέ τήν Τουρκία.

Τό γεγονός αύτό δμως είχε συνέπειες πού δέν προέβλεψαν οί "Ελληνες πολιτικοί καί ιδίως οί ήγέτες τοΰ Κέντρου πού κα­τείχαν τήν έξουσία κατά τήν έποχή τών διαπραγματεύσεων καί τής ύπογραφής τής συμφωνίας. (Πρέπει νά τό υπενθυμίσουμε αύ­τό, διότι ή Δεξιά κατηγόρησε άργότερα τό Κέντρο γιά κρυπτο- κομμουνιστικές διαθέσεις). Ή είσοδος τής 'Ελλάδας στό ΝΑΤΟ θεωρήθηκε πανάκεια γιά τά κρισιμότερα έθνικά προβλήματα καί έτσι δέν συζητήθηκαν κάν οί όροι καί τά έπακόλουθα τής εισό­δου. Τόσο πρόθυμα δέχτηκαν oi πολιτικοί τό ούρανόπεμπτο δω-

ρο καί τόσο μεγάλος ήταν ό φόβος τους μή τυχόν προσβάλλουν τούς συμμάχους πολυσυζητώντας τούς ίρους, ώστε, όπως δείχνει μια άνιαρή άνάλυση τών κοινοβουλευτικών συζητήσεων, ή Ε λ ­λάδα μπήκε στό ΝΑΤΟ, χωρίς νά γνωρίζει τίς υποχρεώσεις της. (Theodore A. Kouloumbis, Creek political Reactions to Ame­rican and NATO influences, σελ. 49). Διότι τό NATO δέν πε­ριορίστηκε μόνο στήν προστασία τής χώρας άπό τήν έξωτερική έπίθεση. Δημιούργησε επίσης τό πλαίσιο τό όποιο διατήρησε τήν άμερικανική έπιρροή. "Εως τήν ένσωμάτωση τοϋ έλληνικοΰ στρα­τοΰ στό ΝΑΤΟ, ή άποφασιστική έπιρροή τών Άμερικάνων δι- καιολογοϋνταν άπό τίς έκτακτες συνθήκες πού έπικρατοϋσαν κα­τά τή διάρκεια τοΰ εμφυλίου πολέμου καί άμέσως μετά. 'I I εξο­μάλυνση δμως τής κατάστασης θά όδηγοΰσε στόν περιορισμό της άμερικανικής επιρροής σέ «ομαλά» διπλωματικά καί οικονομικά επίπεδα. Τό ΝΑΤΟ λειτουργοΰσε ώς θεσμικό πλαίσιο καί όργα- νωτικό εργαλείο γιά τή διαιώνιση τοΰ δικτύου, πού διατηρούσε τόν άμερικάνικο έλεγχο. Χρειάστηκαν δμως πολλά χρόνια ώσπου νά φανοΰν οί έπιπτώσεις τής έπισημοποίησης τής αμερικανικής παρουσίας. Πρός τό παρόν οί Άμερικάνοι άποκαλοΰνταν ομόφωνα σωτηρες τής χώρας. Φυσικά ή δέσμευση τής έθνικής Ανεξαρτη­σίας ήταν έκ τών προτέρων γνωστή καί είχε γίνει άποδεκτή. Τό 1951 ό Παπάγος ομολόγησε ώμά:

«Τή στιγμή πού ή ύπαρξή μας δέν όφείλεται άπλώς σέ μάς τούς ίδιους άλλά καί στούς ’Αμερικανούς, πού λογοδο- τοϋν στό λαό τους, μέ ποία λογική μποροΰμε νά τούς άρνη- θοϋμε τό δικαίωμα νά εκφέρουν τή γνώμη τους ; . . . Π ρέ­πει νά άντιληφθοΰμε δτι είμαστε μέλη μιας οίκογενείας έ- θνών καί δτι αύτό δημιουργεί μιά νέα πραγματικότητα. . . Θά ίδοΰμε δτι πολλά πράγματα πού θεωρητικά ανήκουν στίς έξαιρέσεις, στήν πραγματικότητα άποτελοϋν ήδη τόν κανόνα τής δημόσιας ζωής μας. . . »

*11 θέση τοΰ Παπανδρέου διέφερε έλάχιστα:«"Οσοι πιστεύουν δτι μποροΰμε νά ζήσουμε στόν σύγχρονο κόσμο μέ τίς παλιές ιδέες περί κυριαρχίας άπατώνται. Ωστόσο, δπως είναι βέβαιο δτι ή περίοδος τής άνεξαρτη- σίας έχει πλέον παρέλθη, είναι έξ ίσου βέβαιο δτι ή περίο­δος τής ύποταγής Ισχύει μόνον στό σιδηροΰν παραπέτασμα καί δχι στόν ελεύθερο κόσμο.»

"Εχουμε δει τόν άποφασιστικό ρόλο τών ΗΠΑ κατά τήν πτώση τής φιλελεύθερης κυβέρνησης τοΰ Πλαστήρα καί κατά τήν άνοδο τοΰ 'Ελληνικοΰ Συναγερμοΰ. Έφόσον υπήρχε μιά δίχως άπαιτή- σεις φιλική κυβέρνηση, οί αμερικανικές παρεμβάσεις δέν χρειά­

123

ζονται κανένα πρόσχημα. "Ετσι ή συμφωνία πού έπέτρεπε τήν έλεύθερη χρήση τών έλληνικών έδαφών άπο τίς άμερικανικές ένοπλες δυνάμεις, υπογράφτηκε άθόρυβα όταν οί βασιλείς άπου- σίαζαν καί το Κοινοβούλιο είχε διακόψει τίς έργασίες του λόγω τών διακοπών. Ό ύπουργός τών έξωτερικών Στεφανόπουλος πιε- ζόμενος παραδέχτηκε ένώπιον τής Βουλής (25 Νοεμβρίου 1953) ότι ή συμφωνία υπογράφτηκε στίς 12 ’Οκτωβρίου ύπό τήν άπει- λή τής άποπομπής τής χώρας άπό τό ΝΑΤΟ, σέ περίπτωση κα­τά τήν όποία ή ' Ελλάδα άρνοϋνταν νά παράσχει τίς διευκολύνσεις. ’Ελάχιστες όμως διαμαρτυρίες άκούστηκαν ώς πρός τήν ουσία τής συμφο)νίας. ' I I ' Ελλάδα προσέφερε στίς H 11A τή χρήση τών οδικών καί σιδηροδρομικών άρτηριών, καί τίς περιοχές πού άπαιτοϋσαν οί στρατιωτικές άνάγκες· έδινε έπίσης σέ όλο τό άμε- ρικάνικο προσωπικό τό δικαίωμα τής άνεγξέλεγκτης εισόδου, έξό- δου, μετακίνησης καί χρήσης τών έλληνικών έδαφών. Δέν έπι- βλήθηκε φορολογία ή άλλη έπιβάρυνση στίς δραστηριότητες τών ’Αμερικανών καί όλες οί έλληνικές ύπηρεσίες Οά παρέχονταν σέ τιμές <(0χι μεγαλύτερες άπο τίς ίσχύουσες γιά τίς έλληνικές "Ενο­πλες Δυνάμεις» — δηλαδή δωρεάν. Οί έγκαταστάσεις καί ό ύλι- κός έξοπλισμός τών άμερικανικών μονάδοίν μποροΰσαν νά μετα- κινηθοΰν έλεύθερα καί ή έλληνική κυβέρνηση άνέλαβε νά άποζη- μιο')σ3ΐ τούς Άμερικάνους γιά ό,τιδήποτε έγκατέλειπαν αύτοί στή χώρα, σέ περίπτωση άποχώρησης. Τέλος παραχωρήθηκε στό στρατιωτικό καί πολιτικό προσωπικό τών άμερικανικών υπηρεσιών τό δικαίωμα τής έτεροδικίας.

ΜΙ υπογραφή τοΰ Βαλκανικοΰ Συμφώνου μεταξύ 'Ελλάδας, Γιουγκοσλαβίας καί Τουρκίας (Αύγουστος 1954) φάνηκε ότι έθε­τε τέρμα στίς φιλοδοξίες τής έλληνικής εξωτερικής πολιτικής. Σταθερά προοδεμένη στή Δυτική συμμαχία, ή 'Ελλάδα μπήκε σέ μιά περίοδο πλήρους συνεργασίας μέ τούς γείτονές της, στό βαθμό πού ή συνεργασία αύτή συμβιβαζόταν, φυσικά, μέ τόν ψυχρό πόλεμο. ’Επιπλέον ή Γιουγκοσλαβία παραιτήθηκε άπό τό αίτημά της γιά κατοχύρωση τών δικαιωμάτων ένός άνεξάρ- τητου Μακεδονικού έθνους. Οί έδαφικές άπαιτήσεις τής ' Ελλάδας έναντι τής ’Αλβανίας άποτελοΰσαν μάλλον σχήμα λόγου — άν καί τυπικά δέν είχε λήξει ή εμπόλεμος κατάσταση μεταξύ τών δύο χωρών καί ούτε έληξε άκόμη *. Οί άπαιτήσεις αύτές έξακο- λούθησαν νά προβάλλονται κάπου κάπου, κυρίως όμως γιά νά διατηρούνται τά προσχήματα.

"Ετσι, φαινομενικά, τίποτε δέν άπειλοΰσε τήν ειδυλλιακή όμο- θυμία—μέ έξαίρεση πάντα τήν έντελώς άνίσχυρη ’Αριστερά—γύ­ρω άπό τά θέματα έξωτερικής πολιτικής, έως ότου έμφανίστηκε

* Δέν είχαν άκόμη άποκατχσταθεϊ διπλωματικές σχέσεις τή ; Ε λλά ­δος μέ τήν Αλβανία.

124

125

τό πρόβλημα της αυτοδιάθεσης της Κύπρου. Τό Κυπριακό πρό­βλημα έπεσε άπό τον ούρανό- πυρπόλησε τό Βαλκανικό Σύμφίυνο, άπείλησε τη Νοτιοανατολική πτέρυγα τοϋ ΝΑΤΟ μέ πλήρη διάλυση, τρεις φορές παρά λίγο νά προκαλέσει έλληνοτουρκικό πόλεμο καί τελικά συνετέλεσε κατά πολύ στήν άνατροπή τοΰ έλ- ληνικοΰ δημοκρατικού συστήματος. Γιά δεκαπέντε σχεδόν χρό­νια υπήρξε ό εφιάλτης τών Ελλήνων πολιτικών, κυβερνητικών καί άντιπολιτευομένων.

"Ολα άρχισαν τό 1878. Μέ τή συνθήκη τοϋ Βερολίνου ό Σουλτάνος παραχώρησε τό νησί στούς "Αγγλους ύστερα άπό 400 χρόνια Τουρκικής κατοχής, πού δέν κατόρθωσε νά αλλοιώσει τόν έλληνικό χαρακτήρα τοϋ πληθυσμοϋ. Τό 1881 κατοικούσαν στήν Κύπρο 137.631 'Έλληνες καί 45.458 Τούρκοι — αναλογία ένας πρός τρεις. Φυσικά ό ελληνικός πληθυσμός θεώρησε τή Βρετα­νική διοίκηση ώς προάγγελο τής ένωσης τής Κύπρου μέ τήν Ε λ ­λάδα. Σκέφτονταν ότι ήταν άπλώς ζήτημα χρόνου. Ή Βρετανία θά έπαναλάβαινε άσφαλώς τή χειρονομία, χάρη στήν όποία ή Ε λ ­λάδα άπέκτησε τά Ίόνια νησιά. Ό ταν ό Τσώρτσιλ έπισκέφθηκε τήν Κύπρο τό 1907, χαιρέτησε τήν επιθυμία τοΰ Κυπριακού Λαού νά ενωθεί μέ τη μητέρα Ελλάδα: «Τά αισθήματα αύτά», εϊπε, «άποτελοϋν απόδειξη τοΰ πατριωτισμού πού διέπει τόν έλ­ληνικό Λαό».

Πράγματι ή ’Αγγλία προσέφερε τήν Κύπρο στήν Ελλάδα τό 1915, δταν ή είσοδος τής 'Ελλάδας στόν πόλεμο θεωρήθηκε έξαι- ρετικώς άναγκαία. Ό Βασιλιάς δμως Κωνσταντίνος δέν πείστηκε καί τό ζήτημα έληξε. Δυό χρόνια άργότερα, δταν ή έπανάσταση τοΰ Βενιζέλου είσήγαγε τήν Ελλάδα στόν πόλεμο, ή Κύπρος δέν άναφέρθηκε διόλου. Μέ τό τέλος τοΰ πολέμου ή κατάσταση μονιμοποιήθηκε. Στή συνθήκη τών Σεβρών άρχικώς (1920) καί κατόπιν στή συνθήκη τής Λωζάνης (1923) ή Τουρκία έγκατέλει- ψε κάθε άπαίτησή της καί τό νησί προσαρτήθηκε έπίσημα στή Βρετανία· τό 1925 έγινε άποικία τοΰ ’Αγγλικού Στέμματος.

"Ετσι οί έλπίδες γιά τήν ένωση παρέμειναν μακρινές, δσο ποτέ. Ή έλληνική κοινότητα άρχισε νά έξεγείρεται καί ή κατάσταση αύτή κορυφώθηκε μέ σοβαρές ταραχές κατά τό 1941. Οί πλατιές λαϊκές έκδηλώσεις γέννησαν τό σύνθημα τής "Ενωσης. Κατεστά- λησαν δμως βίαια άπό τίς βρετανικές άρχές, ένώ ό Πρωθυπουρ­γός Βενιζέλος άρνήθηκε νά ύποστηρίξη τήν κυπριακή υπόθεση. *Η πολιτική του χαρακτηρίζονταν πάντα άπό μία άνευ δρων ύποταγή στίς επιθυμίες τών Βρετανών. 'Η άναταραχή έκόπασε σιγά σιγά διότι δέν τήν υποστήριζε ή Ελλάδα* άλλωστε ή διεθνής κατάσταση χειροτέρευε συνεχώς.Όταν δμως άρχισε ό Β ' Παγκό­σμιος Πόλεμος, οί Κύπριοι ένθαρρύνονταν νά πολεμήσουν μαζί μέ τούς Βρετανούς, οί όποιοι άφηναν νά έννοηθεΐ δτι ή ώρα τής "Ενωσης πλησίαζε. "Ετσι οί έλληνικές σημαίες πού ήταν κρυμμένες

μέ έπιμέλεια άπό τό φόβο πιθανών διώξεων, υψώθηκαν ξανά καί30 .000 Κύπριοι κατατάχτηκαν ώς εθελοντές καί διακρίθηκαν στούς συμμαχικούς άγώνες.

’Οκτώ χρόνια μετά τήν κατάκτηση της νίκης, οί Κύπριοι πε- ρίμεναν άκόμη αύτό πού θεωρούσαν φυσική ανταμοιβή τών προ­σπαθειών τους. Τό 1950 όργανώθηκε Ινα δημοψήφισμα πού δέν άφηνε καμιά άμφιβολία γιά τή λαϊκή θέληση· τό 96% τών έλλη- νοκυπρίων καί τό 79% τοϋ όλικοΰ ενήλικου πληθυσμοϋ έψήφισε υπέρ τής "Ενωσης. Οί έλληνικές δμως κυβερνήσεις δέν βοηθοΰσαν διόλου τήν προώθηση τών αιτημάτων τοΰ κυπριακοΰ λαοΰ. "Ηδη τό 1946 ό πρωθυπουργός Τσαλδάρης είχε δηλώσει δτι τό «Κυ­πριακό δέν άποτελεΐ άπαίτηση καί δτι τό θέμα δέν πρέπει νά τεθεί μέ έκδικιτική διάθεση- είναι πρόβλημα πού άφορά μόνον τήν Ελλάδα καί μία φίλη χώρα, τήν Μ. Βρετανία». Οί λόγοι του θά μποροϋσαν νά άνήκουν καί στούς διαδόχους του. "Οσον καιρό ή Ελλάδα άνήκε στή Βρετανική σφαίρα έπιρροής δέν ήταν δυνατό νά τεθεί θέμα διεθνών πιέσεων. Δέν άποτελεΐ σύμπτωση τό γεγο­νός δτι ό πρώτος πρωθυπουργός πού τόλμησε νά άντιταχθεΐ στούς Βρετανούς υπήρξε ό Παπάγος, ή άνοδος τοΰ όποίου όφειλόταν έν πολλοΐς στή νίκη τών ’Αμερικανών πού επισφράγισε τόν σιωπηρό άγγλο-αμερικανικό άνταγωνισμό γιά τήν κυριαρχία στήν Ελλάδα. Είναι άλήθεια δτι οί Βρετανοί τοΰ προσέφεραν πολλά προσχήματα γιά νά λύσει τήν χρόνια άνακωχή. Τό 1954, ένα χρό­νο μετά τήν αναζωπύρωση τοΰ θέματος πού κίνησε ό έμπνευσμέ- νος ήγέτης ’Αρχιεπίσκοπος Μακάριος καί πού έφερε τό Κυπριακό στά Ηνωμένα "Εθνη, ό Βρετανός υφυπουργός άποικιών Χόπκιν- σον θεώρησε σκόπιμο νά δηλώσει, άναφερόμενος στήν Κύπρο, δτι «ορισμένες περιοχές της Κοινοπολιτείας δέν πρέπει νά ελπί­ζουν δτι θά πετύχουν κάποτε τήν πλήρη Ανεξαρτησία τους». Διότι δπως φημολογεΐται δτι δήλωσε ό Μακμίλαν, «ή Κύπρος; πώς τήν περιέγραψε ό Ντισραέλι στή Βασίλισσα Βικτωρία; Σάν κλει­δί πρός τή Δυτική ’Ασία (Charles Foley, Legacy of Strife σελ. 16). Ή ταν ή έποχή κατά τήν όποία ή Βρετανία άποχωροΰσε άπό τίς πιό έκτεθειμένες θέσεις της στό Σουέζ. "Οπως είπε άλ­λωστε ό Ή ντεν:

«’Από γεωγραφική καί τακτική άποψη, οί Τοΰρκοι έχουν περισσότερα δικαιώματα έπί της Κύπρου’ άπό φυλετική καί γλωσσική άποψη, οί "Ελληνες· άπό στρατηγική, οί Βρετανοί, έφόσον ή βιομηχανία τους θά έξαρτάται άπό τά πετρέλαια τοϋ Περσικοΰ Κόλπου» (Full Circle, σελ. 315).

Στά λόγια αύτά διατυπώνεται πυκνά ή λογική πού διήπε τή •στρατηγική της Βρετανίας, ή όποία προσπαθοΰσε νά κρατήσει τήν Κύπρο ώς άποικία της.

"Οταν λοιπόν ό Παπάγος, πιστεύοντας δτι μποροϋσε νά ύπο-

126

λογίζει στήν υποστήριξη τοϋ Ο HE, αποφάσισε νά υποστηρίξει τήν κυπριακή υπόθεση καί έφερε τό Κυπριακό στή Γενική Συνέ­λευση, ή Βρετανία αποφάσισε ότι ό. ναρκωμένος Τουρκοκυπριακός πληθυσμός μποροΰσε νά χρησιμοποιηθεί κατά τής έλληνικής προσ­φυγής. Μετά τό τέλος τοΰ Α' Παγκοσμίου Πολέμου, οί Τοϋρκοι δέν είχαν προβάλει καμία άξίωση καί καθ’ όλη τήν ταραγμένη περίοδο τοϋ Μεσοπολέμου ή Τουρκική μειονότητα (πού άπό ένα τέταρτο μειώθηκε στό ενα πέμπτο τοϋ κυπριακοΰ πληθυσμοΰ) δέν έμφανίσιηκε στό πολιτικό προσκήνιο. Οί δύο κοινότητες ζοΰ- σαν έντελώς άρμονικά καί δεν υπήρχε θέμα προβολής βέτο άπό τήν τουρκική μειοψηφία- τό ίδιο συνέβαινε καί στή Ρόδο πού έπα- νασυνδέθηκε μέ τήν Ελλάδα τό 1947, ή όποία είναι πολύ κοντύ- τερα στήν Τουρκία καί όπου ή Τουρκική μειονότητα ήταν πολύ μεγαλύτερη. "Οπως είπε ό C. Μ. YVoodhouse, «ή Βρετανία υπο­στήριξε τήν Τουρκική ύπόθεση πριν άπό τούς ίδιους τούς Τούρ­κους. (The Story of Greece σελ. 271). Έ π ί πενήντα χρόνια όταν ή Κύπριοι ζητοϋσαν μέ κάθε τρόπο αύτοδιάθεση, οί Τοΰρ- κοι δέν σκέφτηκαν νά προβάλουν άντιρρήσεις· πράγματι, δέν έμ- φανίστηκαν διόλου στό προσκήνιο κατά τό διάστημα πού ή κα­τηγορηματική άρνηση τών Βρετανών νά συζητήσουν τό θέμα, πε­ριόριζε τό πρόβλημα τής αύτοδιάθεσης σέ άκαδημαϊκό έπίπεδο.

Φυσικά ή Τουρκική Κυβέρνηση δέν άπέρριψε τή Βρετανική πρόσκληση καί άναμείχθηκε. Τό κυπριακό θέμα ήταν ένα μέσο γιά νά άποσπάσει τήν προσοχή τής κοινής γνώμης άπό φλέγοντα έσωτερικά προβλήματα. Έ τσ ι τό κυπριακό μεταβλήθηκε άπό τυ­πικό άγώνα μιας άποικίας έναντίον τών άποικιοκρατών σέ διε­θνές ζήτημα μείζονος σημασίας, πού άφοροΰσε, έκτός άπό τούς Κύπριους, καί τρεις εύρωπαϊκές χώρες - μέλη τοϋ ΝΑΤΟ. Ό Μακμίλαν είπε άνασηκώνοντας τούς ώμους του: «Γιατί μάς κα- τηγοροϋν γιά τό Κυπριακό; ΤΙΙταν ενας καυγάς μεταξύ 'Ελλήνων καί Τούρκων έμεΐς βάλαμε τά πράγματα στή θέση τους» (Foley, σελ. 149).

Τόν ’Απρίλιο τοΰ 1955, οί ' Ελληνοκύπριοι, άφοΰ έχασαν κάθε ελπίδα γιά ειρηνική διευθέτηση τοΰ προβλήματος, κήρυξαν άγώνα γιά νά κάνουν αισθητή τήν παρουσία τους. Ή EÔKA έπικρά- τησε ταχύτατα σέ όλο τό νησί. 'Υπό τήν ήγεσία τοϋ συνταγμα­τάρχη Γρίβα — τοΰ παλιοΰ άρχηγοϋ τής όργάνωσης «X» — καί ύπό τίς εύλογίες τοΰ ’Αρχιεπισκόπου, τό ειρηνικό νησί βυθίστηκε σέ κύματα βίας. Οί Βρετανοί άντιμετώπισαν δίλλημα: ή θά ύπο- χωροϋσαν καί θά ζητοϋσαν μιά συμβιβαστική λύση ή θά έπιχει- ροϋσαν κάτι δυσκολότερο, νά καταστείλουν βίαια τό κίνημα, τό όποιο ουσιαστικά υποστηρίζονταν άπό τό σύνολο τοΰ πληθυσμοΰ. Τόν Αδγουστο τοΰ 1955 συνήλθε διάσκ-ψη τών τριών κυβερνήσεων δίχως τή συμμετοχή τών Κυπρίων. Ί Ι διάσκεψη όμως είχε όλέ- θρια άποτελέσματα. Ό Τοΰρκος πρωθυπουργός Μεντερές σκη­

127

νοθέτησε μιά «άπόπειρα» κατά τοϋ Τουρκικού προξενείου στη Θεσσαλονίκη καί κατόπιν οργάνωσε ώς άντίποινα Οχλοκρατικές εκδηλώσεις στήν Κωνσταντινούπολη έναντίον τοϋ ελληνικού Πλη­θυσμού. 'Ο ρόλος τοϋ Μεντερές άποκαλύφθηκε κατά τη δίκη του, άπό Τούρκους στρατιωτικούς, οί όποιοι τον καταδίκασαν σέ άπαγ- χονισμό. Τήν έποχή δμως έκείνη, τά γεγονότα αύτά είχαν σημαν­τικές έπιπτώσεις. "Οχι μόνο διαλύθηκε ή έλληνοτουρκική φιλία άλλά καί ή Τουρκική κοινή γνώμη έρεθίστηκε σέ βαθμό πού δέν δεχόταν καμιά λύση πού δέν θά ικανοποιούσε τά τουρκικά συμ­φέροντα. Καί ή Τουρκική κοινή γνώμη είχε μεγαλύτερη σημασία άπό τήν έλληνική γιά τήν έσωτερική ισορροπία τοϋ ΝΛΤΟ. Ό .Μεντερές, μέ μεγάλη δεξιότητα, άνάγκασε τούς Βρετανούς νά τον δεχθοΰν ώς μόνιμο συνεταίρο τους κατά το χειρισμό τοΰ Κυπριακού προβλήματος. 'II Βρετανία τον είσήγαγε στίς δια- βουλεύσεις άλλά δέν μπορούσε νά απαλλαγεί άπό αύτόν ούτε νά τόν πείσει νά ακολουθήσει μιά πιο μετριοπαθή λύση. "Επαιζε τό ρόλο του μέ υπερβολική σοβαρότητα. ΙΙροέκυψε θέμα διαιτη­σίας γιά τή διευθέτηση τών συγκρουομένων συμφερόντων τής 'Ελλάδας καί της Τουρκίας· ή Βρετανική κυβέρνηση προσέφερε τίς υπηρεσίες της άλλά οί συνομιλίες καί οί διαπραγματεύσεις πού άκολούθησαν άπέτυχαν άναγκαστικά. 'Η αύτοδιάθεση δέν μποροΰσε νά συζητηθεί οΰτε ώς θέμα τοΰ μακρινοΰ μέλλοντος, διότι όδηγοΰσε αύτομάτως στήν "Ενωση, ' i l Βρετανία κατόρ­θωσε νά διατηρήσει τίς βάσεις της μονίμως, διότι ήλεγχε κάθε λύση τοϋ θέματος άπό τή στιγμή πού άποκλείσθηκε ή δυνατό­τητα τής "Ενωσης.

Καθ’ δλο τό 1955 καί το 1956 ό αγώνας τής ΕΟΚΛ έγινε πιο έντονος. Ή άντίσταση τοΰ κυπριακοΰ λαοΰ δέν κάμφθηκε παρά τά βίαια κατασταλτικά μέτρα καί τήν έκτόπιση τοΰ Μακάριου στίς Σεϋχέλες. Οί "Ελληνες άπέρριψαν τίς λύσεις τών "Αγ­γλων γιά αύτονομία τής Κύπρου ύπό Βρετανική έπικυριαρχία. Διότι ή πίεση της έλληνικής κοινής γνώμης εϊχε στό μεταξύ αύξηθεΐ κατά πολύ. Τό φθινόπωρο τοΰ 1955 (μετά τίς βίαιες ταραχές στήν Κωνσταντινούπολη) τά κράτη - μέλη τοΰ ΝΑΤΟ ψήφισαν όμόφωνα κατά τής 'Ελλάδας στη Γενική Συνέλευση τοΰ Ο HE. 'Η άναταραχή κορυφώθηκε. Τά άντιαμερικανικά καί άντιβρετανικά αισθήματα έπικρατοΰσαν στή συντριπτική πλειο- ψηφία τοΰ λαοΰ καί γιά πρώτη φορά άρχισε νά άμφισβητεϊται ή πίστη τής 'Ελλάδας στό ΝΑΤΟ. ’Ακόμη καί ή Δεξιά άνησύχησε εξαιρετικά. Ά ν καί ή κυβέρνηση δέν έθεσε ποτέ άνοιχτά θέμα άπο- χώρησης, ή πιό έγκυρη έφημερίδα τής Δεξιάς κατηγορούσε άνοι- χτά τούς Άγγλοαμερικάνους, ζητοΰσε άπομονωτική πολιτική αύ- στηρής ούδετερότητας καί δήλωνε:«Δέν γνωρίζουμε τίς έπιθυ- μίες τής Κυβερνήσεως. *0 λαός όμως απαιτεί άποχώρησιν άπό τό ΝΑΤΟ («Καθημερινή», 22 Σεπτεμβρίου 1955). 'Ο Παπά-

128

129

γος πέθανε δύο βδομάδες άργότερα. ' 11 απροσδόκητη διαδοχή του άπό τόν Καραμανλή πρέπει νά έξετασθεϊ ύπό τό πρίσμα τών ισχυρών Αμερικανικών πιέσεων πού έπιθυμοΰσαν νά τεθεί τέρ­μα στήν έκρηκτική αύτή κατάσταση. Ή ταν φανερό οτι ό βα­σιλιάς ΓΙαϋλος παραβίαζε τίς άρμοδιότητές του όταν έξέλεγε τόν Καραμανλή ώς πρωθυπουργό. 'Ωστόσο, άν καί ό Καραμαν­λής ύποστήριξε άμέσως συμφιλιωτικές θέσεις, ή κοινή γνώμη εϊχε έξεγερθεϊ σέ τέτοιο βαθμό, ώστε όποιαδήποτε λύση άπέκλειε τήν 'Ένωση προκαλοϋσε άλυσιδο>τές άντιδράσεις μέ άπρόβλεπτες συνέπειες. ‘Έτσι αν καί βιάστηκε νά διακηρύξει τήν πίστη της χώρας πρός τό ΝΛ'ΓΟ καί τή χρησιμότητα της έλληνοτουρκικής φιλίας, δέν τόλμησε νά άποκηρύξη τη γραμμή τής "Ενωσης. "Οταν ή Βρετανία πρότεινε τό λεγόμενο Σύνταγμα Ράντκλιφ (1957), τό όποιο προέβλεπε πλήρη αύτονομία, έκτός άπό θέ­ματα άμύνης καί έξωτερικής πολιτικής, ή έλληνική κυβέρνηση τό άπέρριψε δίχως ύπεκφυγές.

Τότε άκριβώς ή ’Αγγλία διέπραξε ενα σφάλμα πού περιέπλεξε τά πράγματα καί έτσι έχασε τόν έλεγχο της κατάστασης. ’Εκβιά­ζοντας τήν Ελλάδα νά δεχτεί τό συμβιβασμό, ό Lennox Boyd άπείλησε τ/) διχοτόμηση τής νήσου πράγμα άδύνατο λόγω τής άνάμειξης τών πληθυσμών: γιά τήν πραγματοποίηση τοϋ σχεδίου αύτοϋ έπρεπε νά μετακινηθεί βίαια ό μισός πληθυσμός τοϋ νησιοΰ, γεγονός πού θά εϊχε καταστροφικές κοινωνικές καί οικονομικές συνέπειες. Οί Τοϋρκοι όμως άρπαξαν πρόθυμα τό δόλωμα. ’Από τώρα καί στό έξης, μόλις αύξανόταν ή έλληνική πίεση, οί Τοϋρκοι άπειλοΰσαν νά καταλάβουν τό τμήμα πού τούς άναλογοΰσε, έστω καί μέ τή βία. Τό ΝΑΤΟ άπειλήθηκε μέ διάλυση. Οί Τοϋρκοι τούς όποιους χρησιμοποίησαν οί Βρετανοί γιά νά εξουδετερώσουν τίς έλληνικές άπαιτήσεις, δημιούργησαν σοβαρό πρόβλημα γιά τίς I I11A, οί όποιες υποχρεώθηκαν νά άναμειχθοΰν ώς διαιτητές.

Τό 1957 πλέον ή κατάσταση άπειλοϋσε νά όδηγήση σέ διε­θνή έκρηξη: ή δράση τής ΕΟΚΑ γινόταν πιό έντονη καί οί σχέ­σεις τών δύο κοινοτήτων επιδεινώθηκαν πολύ σύντομα. Τά πρά­γματα δέν καλυτέρευσαν σημαντικά μέ τήν άντικατάσταση τοϋ άδιάλλακτου Στρατάρχη Χάρντιγκ άπό τόν εύέλικτο Sir Hugh Foot, οΰτε μετά τήν άπελευθέρωση τοϋ Μακαρίου. Τόν ’Ιούλιο τοΰ 1958, μία σειρά ένδοκοινοτικών έπεισοδίων οδήγησαν τίς δύο χώρες στά πρόθυρα τοΰ πολέμου· οί ’Αμερικάνοι άρχισαν νά άσχο- λοϋνται σοβαρά μέ τό πρόβλημα. Φαινόταν πλέον ότι διακυβεύον- ταν πολύ περισσότερα πράγματα άπό τό μέλλον τών Βαλκανικών βάσεων. Ή Νοτιοανατολική πτέρυγα τοΰ ΝΑΤΟ έχασε πλέον τήν άποτελεσματικότητα της καί δέν ήταν δυνατό νά προβλε- φθοϋν οί διαστάσεις τής έλληνοτουρκικής διένεξης, ιδίως άν ή Σοβιετική "Ενωση άποφάσιζε νά έκμεταλλευθεΐ τήν κατάσταση. “Επρεπε συνεπώς νά βρεθεί πάση θυσία μιά λύση καί ή έλληνική

9

130

κυβέρνηση δέχτηκε εντονες πιέσεις για νά δεχτεί μιά λύση δια­φορετική άπο τήν 'Ένωση. Ή προοπτική αύτή φαινόταν μάλλον έφικτή. Ή θέση τοΰ Καραμανλή είχε σταθεροποιηθεί- είχε κερ­δίσει τις έκλογες τοϋ 1958 καί μποροΰσε νά αντιμετωπίσει μιά εσωτερική δυσαρέσκεια άρκετά έντονη. Ή κοινή γνώμη έπίσης εΐχε άρχίσει νά ήρεμεϊ. Ί Ι πρόσφατη απειλή ένός νέου πολέμου μέ τήν Τουρκία, υποχρέωσε μερικούς αδιάλλακτους, πού ύποστή- ριζαν τό κυπριακό αίτημα γιά άμεση αύτοδιάθεση, νά αναθεω­ρήσουν τίς απόψεις τους. Α ντί όμως γιά τήν πλήρη αύτοδιάθεση ή λύση πού έπιβλήθηκε ήταν ή πλήρης ανεξαρτησία — πού άπέ- κλειε τήν 'Ένωση. Ό .Μακάριος βρέθηκε έτσι επικεφαλής ένός νέου κράτους καί δέν μπόρεσε νά άντισταθεΐ αποτελεσματικά στόν πειρασμό καί στίς πιέσεις.

Τό φθινόπωρο τοΰ 1958 κατά τή σύνοδο τοϋ ΝΑΤΟ άρχισαν προκαταρκτικές συσκέψεις ύπό τή συνεχή πίεση τών Αμερικα­νών καί δίχως έκπροσώπους άπό τήν Κύπρο. Στίς 11 Φεβρουά­ριου 1959 ύπογράφτηκε στή Ζυρίχη επίσημη συμφωνία μεταξύ τών υπουργών τών Έξ<οτερικών τής 'Ελλάδας καί τής Τουρκίας. ’Οκτώ ήμέρες άργότερα ή συμφωνία επικυρώθηκε στό Λονδίνο καί ύπογράφτηκε άπό τούς Βρετανούς καί τούς Κυπρίους, άφοΰ ό Μακάριος δέχτηκε ισχυρές πιέσεις. Τόν ίδιο χρόνο ή Κύπρος άποκτοΰσε πλήρη άνεξαρτησία.

Έ τσ ι διασώθηκε ή ένότητα τοϋ ΝΑΤΟ. Οί "Ελληνες, οί Βρε­τανοί καί οί Τοΰρκοι διπλωμάτες συνέχαιραν ό ενας τόν άλλο γιά τό θρίαμβο τής καλής θέλησης καί τής Παγκόσμιας κατανόησης. 'Η πραγματικότητα όμως άποδείχτηκε πιό πολύπλοκη. Τό Σύν­ταγμα πού δόθηκε στή νέα δημοκρατία δέν μποροΰσε νά έφαρμο- στεΐ διότι βασιζόταν σέ εναν έλάχιστα πρακτικό συμβιβασμό τών Έλληνικών καί τών Κυπριακών απόψεων. Θεωρητικά ήταν ακα­τανόητο- πρακτικά άποτελοϋσε νομικό τέρας. ’Αντί νά ενθαρρύ­νει τήν τάση γιά τή συγχώνευση τών πληθυσμών επισφράγιζε τό χωρισμό τών κοινοτήτων. Έ πέβαλε 'Έλληνα πρόεδρο καί Τοϋρκο άντιπρόεδρο πού εΐχε δικαίωμα βέτο γιά όποιοδήποτε ουσιώδες ζήτημα. Οί "Ελληνες θά καταλάμβαναν τό 70% όλων τών κυβερνητικών καί διοικητικών θέσεων καί οί Τοΰρκοι τό 30%, έκτός άπό τό στρατό όπου ή άναλογία θά ήταν 60% πρός 40%. Στίς μεγάλες πόλεις τό σύνταγμα έπέβαλε χωριστές κοινότητες, καί άπό διοικητική καί άπό γεωγραφική άποψη. Ί Ι φορολογία θά λειτουργούσε έπίσης σε κοινοτική βάση. Δηλαδή, τό σύνταγμα δέν εξασφάλιζε άπλώς τά δικαιώματα τής μειονότητας. Ί Ι Κύ­προς απέκτησε δύο κυβερνήσεις — μιά τής πλειοψηφίας καί μιά τής μειοψηφίας — πού λειτουργοΰσαν μαζί, άλλά ή μία ύποσκέ- λιζε τήν άλλη. "Οπως λέει ό Charles Foley (Legacy of Strife, σελ. 164) ή Κύπρος ύπήρξε ή πρώτη χώρα τοΰ κόσμου, τό σύντα­γμα τής όποίας άρνοΰνταν στήν πλειοψηφία τό δικαίωμα νά άσκεΐ τήν έξουσία.

Ό ’Αρχιεπίσκοπος έπέστρεψε στήν Κύπρο τήν 1η Μαρτίου 1959. Δεκαπέντε μήνες αργότερα έξελέγη πρώτος πρόεδρος τής άνεξάρτητης Κυπριακής Δημοκρατίας. 'Η διοίκησή του δμως δέν μπορούσε νά λειτουργήσει όμαλά. 11 αρά τίς προσπάθειές του καί τίς προσπάθειες τοϋ Τούρκου ’Αντιπροέδρου Δρ. Κιουτσούκ, ή ένταση μεταξύ τών δύο κοινοτήτων αύξήθηκε καί πάλι. Το 1963 το άδιέξοδο ήταν πλήρες καί ό Μακάριος άποφάσισε τελικά νά κάνει ένα αποφασιστικό βήμα πού Οά τοΰ έπέτρεπε νά άσκήσει καί πάλι τήν έξουσία του. Στίς 5 Δεκεμβρίου ανάγγειλε δτι εϊχε τήν πρόθεση νά προβεΐ σε μονομερή άναθεώρηση τοϋ Συντάγματος.

'II απόφασή του προκάλεσε άμέσως κρίση, πιό έπικίνδυνη άπό άλλοτε. Τήν ήμέρα τών Χριστουγέννων έφτασε στό νησί ό Τουρκικός στόλος, καί έπί δύο μήνες γίνονταν σκληρές μάχες, με συνεχείς άπειλές γιά τουρκική στρατιωτική έπέμβαση. Ό πό­λεμος άπετράπη χάρη στίς ισχυρές άμερικανικές πιέσεις καί στίς σοβιετικές άπειλές. *11 αιματοχυσία συνεχιζόταν δμως καί κατά τά φαινόμενα τίποτε δέν μποροΰσε νά τή σταματήση έκτός άπό τήν παρουσία μιας ισχυρής ούδέτερης άστυνομικής δύναμης, ή όποία θά συγκρατοΰσε τίς δύο κοινότητες. Ό Μακάριος στρά­φηκε πρός τά Ηνωμένα ’Έθνη. Ταυτόχρονα οί IIΠ Λ εμπόδισαν τή λήψη μιας άπόφασης καί πρότειναν μία «Νατοϊκή λύση»: μιά μικτή δύναμη τοϋ ΝΑΤΟ θά άποβιβαζόταν στό νησί γιά νά χωρίσει τούς μαχομένους· κατόπιν, προβλήματα άσφαλείας θά μονιμοποιούσαν τή θέση της έκεϊ καί ή Κύπρος θά γινόταν βάση τοΰ ΝΑΤΟ. Έ τσ ι θά άποθαρρύνονταν οί ούδετερόφιλες τάσεις τοΰ Μακαρίου καί μία de facto σύμπραξη Ελλάδας, Τουρκίας καί ΝΑΤΟ θά διαιώνιζε τή συμμαχική στρατιωτική επιρροή. Έ τσ ι ή πέραν τοΰ δέοντος έκμετάλλευση τοΰ τουρκικού παράγοντα εϊχε άπροσδόκητες συνέπειες: έξοδο τής Βρετανίας άπό τήν Κύπρο καί εΐσοδο τοϋ ΝΑΤΟ - δηλ. τών ΙΙΠΑ.

'I I Τουρκία καί ή Ελλάδα πείσθηκαν δτι έπρεπε νά υποστη­ρίξουν τό νέο σχέδιο. Ό υπηρεσιακός πρωθυπουργός Παρασκευό- πουλος έφερε ορισμένες άντιρρήσεις, οί όποιες έξαφανίστηκαν υστέρα άπό μία άστραπιαία έπίσκεψη τοΰ έπιτελάρχη τοΰ ΝΑΤΟ στρατηγού Λέμνιτζερ. Ό Μακάριος δμως παρέμεινε άκαμπτος. Ό ταραχοποιός Τζώρτζ Μπώλ, στόν όποιο έμπιστευόταν ό Κέν- νεντυ τίς υποθέσεις αύτοΰ τοΰ είδους, έφτασε στήν Κύπρο άλλά δέν κατόρθωσε νά μεταπείσει τόν Μακάριο. Οί ΗΠΛ συνέχισαν τίς πιέσεις. Λέγεται δτι ό Λέμνιτζερ προσπάθησε νά επιβάλει μία de facto διχοτόμηση. Έστειλε τηλεγραφήματα στήν Τουρκι­κή καί στήν Έλληνική κυβέρνηση προτρέποντάς τις νά άποστεί- λουν στρατιοιτικές δυνάμεις στό νησί, γεγονός πού θά έπέτρεπε στό ΝΑΤΟ νά έπέμβει καί νά φέρει τόν Μακάριο προ τετελεσμέ­νου γεγονότος ( (Kouloumbis, σελ. 184). Τελικά δμως νίκησε ή άποφασιστικότητα τοΰ Μακαρίου. 'Τποστηριζόμενος άπό τή

131

132

νέα καί ισχυρή κυβέρνηση τοϋ Γεωργίου Παπανδρέου (καί σιω­πηρά άπό τήν ’Αγγλία, γιά τήν όποία τ<όρα ό Μακάριος ήταν πολύτιμος), άπέσπασε μιάν άπόφαση άπό τόν ΟΠΕ γιά τήν απο­στολή ειρηνευτικής δύναμης στήν Κύπρο.

Τά σχέδια τοΰ ΝΑΤΟ άπέτυχαν. ’Ενισχύθηκε το κύρος τοΰ Μακαρίου καί ή δύναμη τοΰ ΟΠΕ τοϋ έδινε ενα περιθώριο γιά νά κινηθεί έλεύθερα. Τόν Αύγουστο τοΰ 1964 έμφανίστηκε καί πάλι ή άπειλή 'Ελληνοτουρκικού πολέμου πού αποφεύχθηκε τήν τε­λευταία στιγμή, άφοΰ στο μεταξύ όμως ή Τουρκική αεροπορία βομβάρδισε έλληνοκυπριακές θέσεις ώς άντίποινα γιά μια τρο­μοκρατική άπόπειρα τοϋ Γρίβα έναντίον ένός τουρκικού χωριοΰ. Γιά άλλη μια φορά δημιουργήθηκε άδιέξοδο. 'Ο πόλεμος δέν έγι- νε άλλά κινδύνεψε ή Ένότητα τοϋ ΝΑΤΟ. 'Ο Παπανδρέου άρ- νήθηκε όποιονδήποτε συμβιβασμό πού άπέκλειε τήν "Ενωση, καί άρνήθηκε νά συζητήσει άκόμη καί τή δυνατότητα διμερών συνομιλιών μέ τήν Τουρκία. Σχηματίζοντας κοινό μέτωπο μέ τόν Μακάριο έπέμενε ότι ή λύση πρέπει νά δοθεί άπό τόν ΟΠΕ. 'II Τουρκία παρουσίαζε μεγαλύτερο στρατηγικό ένδιαφέρον άπό τήν Ελλάδα. (Ό στρατός της ήταν τριπλάσιος, καί οί ναυτικές καί άεροπορικές της δυνάμεις πολύ ισχυρότερες. Άποτελεΐ έπίσης τό μέτωπο τοΰ ΝΑΤΟ μεταξύ τής ΕΣΣΔ καί τοΰ Άραβικοΰ κόσμου). “Ετσι λοιπόν κάθε σχέδιο τοΰ ΝΑΤΟ θά εύνοοΰσε μάλ­λον τήν Τουρκία. 'II στάση τοϋ Παπανδρέου φαινόταν ότι άπέκλειε τό ένδεχόμενο μιας λύσης πού νά ικανοποιεί καί τίς δύο πλευρές. Μεγαλύτερη σημασία γιά τίς Π 11A είχε τό γεγονός οτι άντί νά μπει ή Κύπρος στό ΝΑΤΟ, οί γενικές έξελίξεις καί ιδιαίτερα ή έλληνική πολιτική έδειχναν ότι δέν ήταν άπίθανο νά άποχωρή- σει κάποτε άπό τό NATÔ ή Ελλάδα. ’Επειδή ό ΟΠΕ άρχισε νά ύποστηρίζει όλο καί περισσότερο τήν ύπόθεση τής Κύπρου, ήταν πιθανόν οτι ή Φιλελληνική του άπόφαση θά προκαλοϋσε μία νέα κρίση καί θά υποχρέωνε ΐσως τόν Παπανδρέου, ύπό τίς συνεχείς πιέσεις τής Άριστεράς, νά άποτολμήσει τήν ούδετερότητα ή νά άποκλίνει πρός ντεγκωλικούς προσανατολισμούς.

'I I πτώση της κυβέρνησης, τόν Ιούλιο τοϋ 1965, όφειλόταν σέ ένα σύμπλεγμα έσωτερικών κα! έξωτερικών παραγόντων. Χα­ρακτηριστικό όμως είναι οτι ό διάδοχος τοΰ Παπανδρέου, Στεφα- νόπουλος, συμφώνησε άμέσως γιά τή διεξαγωγή μυστικών συ­νομιλιών μέ τήν Τουρκία. Ή άπροκάλυπτη άντίθεση τοΰ Παπαν­δρέου πρός ο,τι άποκαλοΰσε ό ΐδιος προδοσία, γινόταν ολο καί πιό άκαμπτη καθώς ή έσωτερική κρίση προχωροϋσε πρός τήν κορύ­φωσή της. Ή προβλεπόμενη νίκη του στίς έπόμενες εκλογές δέν θά ικανοποιούσε τούς κύκλους τοΰ ΝΑΤΟ. Δέν είναι παράλογο νά ύποθέσουμε συνεπώς οτι τό Κυπριακό συνετέλεσε στήν άναμ- φίβολη συμμετοχή τών στρατιωτικών τής Αμερικής στό πρα­ξικόπημα της 21ης Απριλίου 1967.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΩΔΕΚΑΤΟ

Η ΑΝΟΔΟΣ ΤΩΝ ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΔΥΝΑΜΕΩΝ (1959 - 63)

' 11 Δεξιά διατήρησε τήν έξουσία οχι μόνο χάρη στον καταπιε­στικό μηχανισμό πού περιγράψαμε πιό πάνω, άλλά και επειδή καμιά άλλη εφικτή πολιτική λύση δέν εΐχε εμφανιστεί. * Η ολοκληρω­τική άποτυχία τής κυβέρνησης ΙΙλαστήρα, όσον άφορα τήν πρα­γματοποίηση μιας πολιτικής συμφιλίωσης, όδήγησε τό 1953 στό θρίαμβο τοϋ ΓΙαπάγου, ό όποιος κατάφερε, μόλις άνέβηκε στήν ’Εξουσία, νά δημιουργήσει ενα συναίσθημα κύρους καί πειθαρχίας, στοιχεία πολύ εύπρόσδεκτα μετά τό χάος τής οκταετίας πού με­σολάβησε άπό τήν ’Απελευθέρωση.

Οί Φιλελεύθεροι ώς άντιπολίτευση άποδείχτηκαν άκόμη πιό ανίκανοι νά προσφέρουν μιά προοπτική σταθερότητας. Μετά τό θάνατο τοϋ Πλαστήρα Ιχασαν τόν μοναδικό ήγέτη πού μποροΰσε νά συγκεντρώνει τήν εμπιστοσύνη τών διασπασμένων πολιτι­κών ομάδων και προσωπικοτήτων — καί πού θά μποροΰσε νά συγκινήσει τό λαό. Έ τσ ι τό μεγάλο κενό πού δημιουργήθηκε μεταξύ Δεξιάς καί Άριστερας δέν μπόρεσε νά τό καλύψει μιά ισχυ­ρή παράταξη τοϋ Κέντρου. Πολλές έξέχουσες προσωπικότητες τών Φιλελευθέρων είχαν έγκαταλείψει τό βυθιζόμενο σκάφος. Εΐτε προσχώρησαν στόν Παπάγο, όπως ό Τσαλδάρης καί ό Κανελλό- πουλος, είτε συμφώνησαν νά συνεργασθοϋν μαζί του — όπως ό Γεώργιος Παπανδρέου καί άλλοι «άνεξάρτητοι». Τό ισχυρότερο δημοσιογραφικό συγκρότημα τών Φιλελευθέρων, τό συγκρότημα Λαμπράκη, υποστήριζε έπίσης τόν Έλληνικό Συναγερμό, τόν όποιο ύποστήριζαν έφτά άπό τίς έννέα καθημερινές έφημερίδες μέ πανελλήνια κυκλοφορία. Ά πό τά πολλά άντιπολιτευόμενα κόμματα, τά δύο κυριότερα — οί Φιλελεύθεροι τοΰ Βενιζέλου καί ή ΕΙ1ΕΚ τοΰ ΓΙαπαπολίτη— προκαλοΰσαν μόνο δυσπιστία. Ό Παπανδρέου έπέστρεψε στό Κέντρο- έγινε άρχηγός τοΰ κόμ­ματος τών Φιλελευθέρων όταν ό Βενιζέλος άποσύρθηκε άπό τήν πολιτική. Ό Βενιζέλος μετάνοιωσε, άποφάσισε νά έπιστρέψει, άλλά τό κόμμα τόν άπέκρουσε καί αυτός άποφάσισε νά δημιουρ­γήσει νέο κόμμα. Τά γεγονότα αύτά μεγάλωναν άπλώς τό χάος πού έπικρατοΰσε μεταξύ τών δυνάμεων τοΰ Κέντρου. Διαδοχικές

προσπάθειες γιά μιά νέα συσπείρωση οδήγησαν σέ νέα διάσπαση πού κύρια αίτια της είχε τίς προσωπικές διαφωνίες καί άντιδι- κίες. "Αν καί ή ανάγκη γιά μιά άλλη πολιτική ήταν έπείγουσα, ιδίως όταν εμφανίστηκαν οί έπιπτώσεις τών κοινωνικών καί οι­κονομικών μέτρων πού εϊχε λάβει ό ΙΙαπάγος, οί Κεντρώοι δέν μπόρεσαν νά άνταποκριθοϋν στίς απαιτήσεις τών καιρών.

Διότι ένώ τά άτέλειωτα ένδοκομματικά τους προβλήματα εϊχαν μειώσει τό κύρος τους, ό προσανατολισμός τους δέν τούς έπέτρεπε νά χαράξουν μια πραγματικά νέα πολιτική. Ί Ι μόνη τους διαφορά άπό τον Παπάγο ήταν ή επιθυμία τους νά συμμορφωθούν πρός τίς δημοκρατικές κατευθύνσεις τοϋ συντάγματος γιά τό όποιο λίγο - πολύ άδιαφοροΰσε ό Στρατάρχης. "Ομ<ος πέραν αύτοϋ οί Κεντρώοι εξακολούθησαν νά έκπροσωποϋν τίς συντηρητικές - φιλελεύθερες τάσεις τής παλιάς βενιζελικής παράταξης. Έκτός άπό έλάχιστα σοσιαλ,-δημοκρατικά στοιχεία, τά όποια επιβίωσαν άπό τόν έμ- φύλιο πόλεμο καί τίς συνέπειές του άλλά συνθλίβονταν πολιτικά μεταξύ Κομμουνισμού καί Φιλελευθερισμού, ή μεγάλη μάζα τών Κεντρώων ελάχιστα διαφωνούσε μέ τή Δεξιά δσον άφορα τά κύρια πολιτικά προβλήματα. Δημαγωγικοί υπολογισμοί τούς ωθούσαν πολλές φορές στήν κριτική διαφόρων τομέων τής διοίκησης τοΰ Παπάγου. Κατάγγελλαν σκάνδαλα καί καταδίκαζαν τή διαφθορά με όξύτατες έκφράσεις. Ί Ι κριτική όμως στό σύνολό της περιο­ριζόταν σέ θέματα δευτερεύουσας σημασίας καί τό σύστημα καθ’ έαυτό παρέμενε άπρόσβλητο. "Οπως προηγουμένως ό II λα- στήρας (δίχως δμως νά έχουν γιά τό λαό τήν άγάπη πού εϊχε ό Στρατηγός καί πού πολλές φορές τόν έκανε νά υιοθετήσει τά λαϊ­κά αιτήματα, άνεξάρτητα άπό ιδεολογικές καί προγραμματικές του θέσεις), ό Παπανδρέου, ό Βενιζέλος, ό Παπαπολίτης καί ό Μπαλτατζής (άναφέρουμε μόνο μερικούς άπό τούς ήγέτες τοΰ Κέντρου), έκπροσωποΰσαν τήν άρχουσα άστική τάξη στήν όποία άνηκαν.

Πολλές άπό τίς πλέον έξέχουσες προσωπικότητες τών Φιλε­λευθέρων διατηροΰσαν προσωπικούς καί οικογενειακούς δεσμούς μέ τούς κύκλους τοϋ μεγάλου κεφαλαίου. Είχαν καί αύτοί τούς κηδεμόνες τους καί προσπαθούσαν νά ικανοποιήσουν τίς άνάγκες τών πελατών τους. "Ετσι λοιπόν, έξαρτώνται καί αύτοί άπό τόν κρατικό μηχανισμό δσο περίπου καί οί βουλευτές της κυβέρνησης. Τούς χρηματοδοτούσαν οί ίδιες πηγές 1 καί άσχολούνταν κυρίως μέ τήν έπανεκλογή τους.

Συνεπώς έλάχιστα διέφερε τό Κέντρο άπό τή Δεξιά, ιδίως μετά τή διευθέτηση τοΰ προβλήματος της βασιλείας. Καί τά δύο κόμματα εκπροσωπούσαν τήν άρχουσα άστική τάξη καί έπιδίω- καν δμοιες λύσεις δσον άφορα τά κύρια προβλήματα τής χώρας. Οί ιστορικές τους διαφορές είχαν άμβλυνθεϊ. Μόνον ή έξουσία χώριζε τό ένα άπό τό άλλο. Ί Ι Δεξιά δμως διατηρούσε ένα σημαντι­

134

κό πλεονέκτημα σέ σχέση πρός τό Κέντρο: συνοχή, κύρος καί έναν αδιαφιλονίκητο ηγέτη πού εϊχε τήν πλήρη ύποστήριξη τών ΗΙΙΑ.

"Οταν, τόν Σεπτέμβριο τοϋ 1955, πέθανε ό Στρατάρχης Πα­πάγος ή διαδοχή δημιούργησε μεγάλα προβλήματα. Ό Μαρκε- ζίνης, τό πλέον έξέχον μέλος τής κυβέρνησης τοϋ Παπάγου καί άρχιτέκτων της οικονομικής πολιτικής τοΰ Συναγερμοϋ, εϊχε πα­ραιτηθεί πριν λίγους μήνες λόγω προσωπικών διαφωνιών (πριν δύο χρόνια θεωρήθηκε άπό πολλούς ώς ισχυρή éminence prise πίσω άπό τούς συνταγματάρχες). Οί δύο κοινοβουλευτικοί άρχηγοί τοΰ κόμματος, ό Κανελλόπουλος καί ό Στεφανόπουλος — ό τε­λευταίος άσκοϋσε χρέη πρωθυπουργοΰ όσον καιρό ήταν άρρωστος ό Στρατάρχης — θεωροΰνται πολύ άνίσχυροι γιά νά εξασφαλίσουν τή συνοχή τοΰ κόμματος. Ό βασιλιάς διόρισε πρωθυπουργό τόν Κωνσταντίνο Καραμανλή. ΊΙταν ένας σχετικά άγνωστος πολιτικός ό όποΐος χάρη σέ ένα Αποτελεσματικό γραφείο δημοσίων σχέσεων κατόρθωσε νά άποκτήση φήμη δραστήριου 'Υπουργοϋ Δημοσίων "Εργων. Δεν υπάρχουν πολλές άμφιβολίες οτι ισχυρές άμερικανι- κές πιέσεις οδήγησαν σέ αύτή τήν άπροσδόκητη έκλογή ή όποία έγινε καθ’ υπέρβαση τών βασιλικών αρμοδιοτήτων. "Οντως, δύο μήνες άργότερα ή άμερικανική βοήθεια διπλασιάστηκε. Ό Στα- φενόπουλος καί ό Κανελλόπουλος παραιτήθηκαν βλέποντας τόν Καραμανλή νά τούς ύποσκελίζει μέ αύτόν τόν τρόπο. ('Ο Στεφα­νόπουλος προσχώρησε στούς Φιλελεύθερους καί τέλος έγινε πρόε­δρος τής κυβερνήσεως τών ανδρεικέλων, όταν ό βασιλιάς άπέπεμψβ τόν Γ. Παπανδρέου. Ό Κανελλόπουλος έγινε άργότερα άντιπρόε- δρος της κυβέρνησης τοϋ Καραμανλή.) Ή άποχώρηση τών δύο επιδόξων ήγετών δεν δημιούργησε καμία διάσπαση στή Δεξιά, ή όποία συμμορφώθηκε αμέσως πρός τή βασιλική άπόφαση. Ό Καραμανλής μετονόμασε τόν Συναγερμό σέ ΕΡΕ- τό κόμμα διατή­ρησε τήν ενότητά του κατά τίς επόμενες εκλογές (1956). Ά φ ’ έ- τέρου, ό συνασπισμός τών διαφωνούντων Δεξιών, Κεντρώοιν καί Αριστερών δέν εϊχε τήν παραμικρή ιδεολογική ή λειτουργική ένό­τητα· μοναδικός του στόχος ήταν νά κερδίσει τίς εκλογές. *Η κατάλληλη προσαρμογή τοϋ έκλογικοϋ συστήματος βοήθησε τόν Καραμανλή νά παραμείνει στήν έξουσία καί φυσικά ό άντίπαλος συνασπισμός διαλύθηκε άμέσως.

Οί Κεντρώοι δμως δέν διδάχτηκαν άκόμη άπό τά παθήματα τους. 'ΐπέστησαν άλλη μία συντριπτική ήττα, τό 1958, όταν ή ΕΔΑ ήρθε δεύτερη στίς έκλογές μέ 25% τών ψήφων (78 βουλευτές) καί έγινε άξιωματική άντιπολίτευση. Τό έκλογικό σύστημα πού βοηθοΰσε τά μεγάλα κόμματα καί έπληττε τούς συνασπισμούς συνετέλεσε κατά πολύ στήν αύξηση τής κοινοβουλευτικής έκπρο- σώπησης τής Άριστεράς. Κύριος όμως λόγος τής πτώσης τοΰ Κέντρου ήταν ότι ή μεγάλες μάζες τών οπαδών του εϊχαν πλέον κουραστεί άπό τίς ατελείωτες φιλονικίες τών ήγετών του.

135

136

Ί Ι ΕΔΑ ήταν τό υποκατάστατο τοΰ έκτος νόμου ΚΚΕ καί στήν πραγματικότητα διοικοϋνταν άπο εκπροσώπους τής εξόριστης κομμουνιστικής ήγεσίας. 'Ο σκληρός πυρήνας τών οπαδών της, δχι πάνω άπό 10% τών ψηφοφόρων, προερχόταν άπό τήν εργα­τική τάξη καί τά υπολείμματα τών άριστερών διανοουμένων. 'Ωστόσο, αν καί λίγοι μόνον συμμερίζονταν τον μόλις καλυμμένο φιλοκομμουνισμό τής ΕΔΑ, ή σαφήνεια τής ιδεολογίας και τοϋ προγράμματος της, άποτελοϋσε τό στοιχείο πού έλειπε άπό τό Κέντρο. Ί Ι αίγλη της ένισχύθηκε άπό το γεγονός ότι ήταν ή μόνη πολιτική δύναμη πού με συνέπεια κατήγγειλε τίς αύξανόμενες εισοδηματικές άνισότητες καί άπαιτοΰσε κοινωνική δικαιοσύνη. Ί Ι μεγάλη όμως κίνηση πρός τήν ’Αριστερά, κατά τό 1958, δεν σήμαινε ότι είχαν πραγματοποιηθεί ριζικές μεταβολές στή δομή τής έλληνικής πολιτικής σκέψης- αύτό άποδείχτηκε πολύ σύντομα: μόλις τό Κέντρο άπέκτησε κάποια συνοχή καί ένότητα, κέρδισε άμέσως περισσότερους ψήφους άπό όσους είχε χάσει. Τό αποτέ­λεσμα τών έκλογών τοΰ 1958 προέκυψε άπό τήν έμπρακτη δια­μαρτυρία ένός μεγάλου άριθμοϋ Φιλελευθέρων, πού στρέφονταν έναντίον τής διάσπασης, τής άνικανότητας τών κομμάτων τοΰ Κέντρου καί τής έλλειψης μιας έναλλακτικής λύσης.

Ί Ι Δεξιά άντιμετώπισε τήν πρόκληση, ένισχύοντας τόν άδιά- κοπο πόλεμο πού διεξήγαγε κατά τής Άριστερας άπό τότε πού κατέκτησε τήν έξουσία. Προσθέτοντας στά έπιχειρήματά του τήν άπειλή πού άποτελοϋσε ή νέα δύναμη τής ΕΔΑ, ό Καραμανλής ένέτεινε τά καταπιεστικά μέτρα. Είναι χαρακτηριστικό ότι τό «παρακράτος» τελειοποιήθηκε μόνον μετά τίς έκλογές τοϋ 1958, δέκα χρόνια σχεδόν μετά τό τέλος τοϋ έμφυλίου πολέμου καί έξι χρόνια άφότου ή Δεξιά πήρε τήν έξουσία. Τά άποτελέσματα θά γίνονταν αισθητά στίς νέες έκλογές, τρία χρόνια άργότερα.

Ί Ι ήττα τών Φιλελευθέρων κατά τίς έκλογές τοΰ 1958 ήταν χειρότερη καί άπό τήν ήττα τοΰ 1920. Διαπιστώνοντας ότι δέν είχαν ελπίδα νά έπανέλθουν στήν έξουσία δίχως ριζική άναδιορ- γάνωση τοϋ κόμματός τους, οί ήγέτες τοΰ Κέντρου αναγκάστηκαν τελικά νά συμβιβαστοϋν. Χρειάστηκαν όμως άλλα δυόμισυ χρό­νια έως ότου ξεπεραστοΰν οί δυσκολίες καί μόνο τόν Σεπτέμβριο τοΰ 1961, έν οψει τών έκλογών, σχηματίστηκε ή'Ένωσις Κέντρου. "Ολες ούσιαστικά οί πολιτικές δυνάμεις μεταξύ ΕΡΕ καί ΕΔΑ κατόρθωσαν, όκτώ χρόνια μετά τήν άπώλεια τής έξουσίας, νά σχηματίσουν μιά πολιτική οργάνωση ύπό τήν ήγεσία τοϋ Γεωρ­γίου Παπανδρέου καί τοϋ Σοφοκλή Βενιζέλου.

Φαίνεται ότι ή αμερικάνικη έπιρροή έπαιξε σημαντικό ρόλο στήν υπόθεση αύτή. Οί Άμερικάνοι έξακολούθησαν νά υποστηρί­ζουν τόν Καραμανλή, πίστευαν όμως ότι μετά τήν έμφάνιση τής Άριστερας ήταν άπαραίτητο ένα ισχυρό κόμμα τοΰ Κέντρου γιά νά διατηρήσουν, τήν έπιρροή τους σέ έναν πολιτικό κόσμο

137

δικομματικό, συντηρητικά καί άμερικανόφιλο. Έ τσ ι προέτρεπαν συστηματικά τούς Φιλελεύθερους νά ένωθοϋν καί ύπαινίχθηκαν μάλιστα οτι θά τούς ήταν εύπρόσδεκτη μία κυβέρνηση Κέντρου.

' II δημιουργία τής "Ενωσης Κέντρου ύπηρξε γεγονός μεγάλης πολιτικής σημασίας. Γιά πρώτη φορά μετά τον πόλεμο εμφανί­στηκε ή δυνατότητα μιας λύσης πού θά τερμάτιζε τήν κυριαρχία της Δεξιάς. Συνεπώς οί έκλογές τής 28 ’Οκτωβρίου 1961 είχαν πολύ μεγάλη σημασία. ΙΙαρά την καταπιεστική άτμόσφαιρα μέσα στην όποία διεξήχθηκε, ή ΕΚ κέρδισε τό 33,5% τών ψήφο)ν, ένώ φαινομενικά ή ΕΡΕ ένίσχυσε τή θέση της. Άλλά ή ύπαρξη τριών παρατάξεων — Δεξιάς, Κέντρου καί Άριστερας — θά έπέφερε άργά ή γρήγορα τήν πτώση της.

Οί ’Αμερικανοί ίκανοποιήθηκαν. 'Ο πρεσβευτής τών 1111 Λ, Briggs, δήλωσε: «Οί έκλογές έδωσαν συγκεκριμένη απόδειξη τής πίστης τοΰ έλληνικοϋ λαοΰ στά ιδανικά τής έλευθερίας καί τής άξιοπρεπείας τοΰ άνθρώπου» (Le Monde, 29 Δεκεμβρίου 1961). Τώρα πού ύπήρχε άντιπολίτευση τοϋ Κέντρου θά μποροϋσαν νά υποστηρίξουν απροκάλυπτα τή Δεξιά.

Ό ρόλος τής εύπειθοΰς άντιπολίτευσης δέν ίκανοποιοΰσε τό Κέντρο. ' I I μυρωδιά τής μάχης ξαναθύμισε νίκες παλιές. Τήν έπό- μενη τών εκλογών, ό ΙΙαπανδρέου εξαπέλυσε έπίθεση εύρείας κλίμακας κατά τοΰ Καραμανλή, άμφισβήτησε τό αποτέλεσμα τών εκλογών καί άποκάλυψε τήν ύπαρξη τοΰ καταπιεστικού μηχανι­σμού. Τό γεγονός αύτό ένίσχυσε τήν ένότητα τοϋ κόμματος καί τοΰ έξασφάλισε πλατειά καί κάπως άπροσδόκητη λαϊκή ύποστή­ριξη. Πολλοί ψηφοφόροι, ιδιαίτερα τά κατώτερα στρώματα τής μεσαίας τάξης, είχαν ψηφίσει τή ΔεΕιά μόνον έπειδή φοβούνταν μία άναβίωση τών άσταθών συνασπισμών καί τής πολιτικής αναρ­χίας. Φοβούνταν όμως έξ ίσου τίς άκρότητες τοϋ «παρακράτους» καί έτειναν όλο καί περισσότερο νά έγκαταλείψουν τήν ΕΡΕ καί νά υποστηρίξουν μία κυβέρνηση τοϋ Κέντρου. ’ Επί πλέον, έπειδή ή ΕΚ βχι μόνον έπιβΰοσε μετά τήν έκλογική ήττα άλλά καί έπε- τέθη μέ άξιοσημείωτη δριμύτητα καί σταθερότητα έναντίον τής ΕΡΕ, ενας σημαντικός αριθμός ψηφοφόρων πού είχαν προσωρινά στραφεί πρός τήν ΕΔΑ, έπέστρεψαν στό Κέντρο.

Άλλά έάν ή δημιουργία τής ΕΚ προμηνοϋσε μιά κυβερνητική αλλαγή, δέν εϊχε προσφέρει άκόμη τή δυνατότητα μιας νέας πολι­τικής. Άρχικώς τό νέο κόμμα δέν διέφερε πολύ άπό μιάν άπλή έπανασύνδεση τών πολιτικών προσωπικοτήτων πού είχαν μείνει μακριά άπό τήν έξουσία γιά ενα πολύ μεγάλο διάστημα. Τό κόμμα εϊχε διευρύνει τήν πολιτική του δράση 6χι όμως χάρη σέ ενα σαφές κοινωνικό καί οικονομικό πρόγραμμα πού άνταποκρινόταν στίς ελπίδες τών κοινωνικών όμάδων πρός τίς όποιες άπευθυνόταν.

Ούτε ή διάρθρωση τής ΕΚ ούτε οί — μή έκπεφρασμένες άλ­λωστε — ιδεολογικές άρχές της γεφύρωναν τό χάσμα μεταξύ κομ­

138

ματικοποιημένης πολιτικής καί άναγκών - απαιτήσεων τοϋ λαοϋ. *Η Απίστευτη ζωτικότητα καί ό δυναμισμός τοΰ Γεωργίου Πα­πανδρέου έθεσαν σύντομα σέ δεύτερη μοίρα τόν Σοφοκλή Βενι- ζέλο, ιδίως μετά την έξαπόλυση τοΰ «Ανένδοτου Αγώνα») πού συν- έλαβε καί διεξήγαγε προσωπικά ό Παπανδρέου, ό όποιος άρχι­σε νά διοικεί αύταρχικά τό κόμμα. Ό Παπανδρέου άδιαφόρησε γιά τήν έσωτερική δημοκρατία καί τούς κανονισμούς κατά τρόπο πού δέν διέφερε πολύ άπό τή δεσποτική πολιτική πού άσκοΰσε στούς κόλπους της ΕΡΕ ό Καραμανλής. Άλλά ό Παπανδρέου δέν μποροΰσε νά έξασφαλίσει μιά άνάλογη υποταγή τών συνεργα­τών του, διότι τό κόμμα του δέν κατείχε τήν έξουσία καί δέν μπο­ροΰσε γι’ αύτό τό λόγο νά προβεϊ στίς Αναγκαίες διευκολύνσεις· προσπάθησε όμως νά τούς υποτάξει μέ τά προσωπικά του χαρί­σματα. Χρησιμοποιώντας τήν προσωπική του γοητεία καί τήν δημόσια εικόνα του, κατόρθωσε νά έπιβληθεΐ στούς βουλευτές του. ’Επειδή τά συνθήματα άρκοΰσαν γιά νά τοΰ έξασφαλίσουν τήν ύποστήριξη τών μαζών, δέν αισθανόταν τήν άνάγκη δημιουργίας ένός κομματικού μηχανισμοΰ πού θά λειτουργούσε σέ μία δημοκρα­τική βάση καί θά έξασφάλιζε μιά σταθερή έπικοινίονία ιδεών καί πολιτικών άπόψεων μεταξύ ήγετών καί όπαδών, καί κατά συνέ­πεια θά έπέτρεπε τήν επεξεργασία ένός σαφοΰς πολιτικοΰ προ- γράμματος.^

’Λφ’ έτέρου, οί σχέσεις τής ΕΚ μέ τόν κόσμο τών έπιχειρη- ματιών — αν καί περίπου τόσο φιλικές όσο καί τής ΕΡΕ — άρχι­σαν νά άλλοιιόνονται σημαντικά. Τό Κέντρο διατηρούσε τούς πα­λιούς δεσμούς του μέ τήν Ανώτερη Αστική τάξη. Ή πολιτική ήγε- σία τών Φιλελευθέρων εξέφραζε τούς μεγαλοεπιχειρηματίες καί τήν οικονομική όλιγαρχία πού δημιουργήθηκε μέ τήν οικονομική άνάπτυξη τής χώρας. ΙΙράγματι, πριν άπό τόν Λ' Παγκόσμιο Πόλεμο, κατά τήν πρώτη περίοδο τής Ανόδου τών Φιλελευθέρων, ή κινητήρια δύναμη τής οικονομικής μεταρρύθμισης ήταν τό «με­γάλο κεφάλαιο», πού συνέχισε νά υποστηρίζει τούς Φιλελεύθερους κατά τ/)ν περίοδο τοΰ μεσοπολέμου, άκόμη καί όταν τά χαμηλό­τερα στρώματα τής μεσαίας τάξης Ιγιναν συντηρητικότερα καί στράφηκαν πρός τούς Λαϊκούς. Κατά τό τέλος όμως τής δεκαετίας τοΰ ’50 ή εικόνα παρουσίαζε τεράστιες άλλαγές. Ένώ πριν άπό τόν πόλεμο οί μεγάλοι έπιχειρηματίες κατάγονταν άπό τόν έλλη- νισμό τής Διασπορας (ετσι έξηγοΰνται καί τά φιλικά τους αισθή­ματα πρός τ/)ν Αγγλία), μετά τόν πόλεμο έπιβλήθηκαν στό χώ­ρο τών επιχειρήσεων νέα πρόσωπα καί νέες ομάδες.

Στά χρόνια πού άκολούθησαν, άμέσως μετά τόν πόλεμο, άρ- κετοί πλούτισαν εκμεταλλευόμενοι τίς εύκαιρίες πού προσέφερε ή έφαρμογή τοϋ σχεδίου Μάρσαλ. Πολλοί κτηματομεσίτες καί ερ­γολάβοι πλούτισαν άπό τήν έκτέλεση δημοσίων έργων καί τίς οι­κοδομικές δραστηριότητες. Τέλος, μία σειρά διεθνών μεγαλοε-

139

πιχειματιών, πού πλούτισαν κατά τή διάρκεια τοϋ Β' Παγκοσμίου Πολέμου, τοϋ Κορεατικού Πολέμου καί τής κρίσης τοΰ Σουέζ, έπωφελήθηκαν άπο τά μέτρα πού έθέσπισε ή Δεξιά, μετά τό 1953, γιά νά προσελκύσει τά ξένα κεφάλαια. (Αναφέρουμε τόν ’Ωνάση, τόν Νιάρχο καί τόν Πάππας). Φυσικά, τά νέα αυτά συμφέροντα υποστήριζαν τήν κυβέρνηση, διότι τούς προσέφερε συμβόλαια καί προνόμια. Ή ΕΡΕ κατά συνέπεια έπωφελήθηκε περισσότερο άπό τούς άντιπάλους της διότι βρισκόταν στήν έξουσία. Άλλά καί τό Κέντρο, ιδίως ή συντηρητική του πτέρυγα, ύπό τήν ήγεσία τοΰ Βενιζέλου, διατηροΰσε καλές σχέσεις μέ τούς έπιχειρηματίες2. Άλλο ομίος οί καλές σχέσεις καί άλλο τά κοινά συμφέροντα. Ή μακρά διακυβέρνηση τής χώρας άπό τή Δεξιά, άναπόφευκτα δη­μιούργησε δεσμούς μεταξύ οικονομικού καί πολιτικού κατεστημέ­νου, καί ήταν δύσκολο νά δημιουργηθοϋν νέες σχέσεις καί νέες καταστάσεις. Ειδικά στόν τομέα τών μεγάλων επενδύσεων, όπου πολλοί τομείς τής παραγωγής είχαν μονοπωληθεϊ, ή κυβέρνηση καί οί έπιχειρηματίες ήταν πάρα πολύ στενά συνδεμένοι. Ά πό τή στιγμή τής ύπογραφής ένός συμβολαίου οί έκπρόσωποι τών συμφερόντων πού έξασφάλιζαν τήν έφαρμογή του γίνονταν περίπου μέλη τής κρατικής μηχανής. Τά συμφέροντα αύτά δη­μιούργησαν τέτοιους δεσμούς μέ τόν Καραμανλή καί τήν ΕΡΕ ώστε δέν είχαν καμία διάθεση νά διακινδυνεύσουν τά προνόμοιά τους καί νά ύποστηρίξουν μιά όποιαδήποτε άλλη κυβέρνηση. Έ τσι, άν καί ενα σημαντικό τμήμα τής ανώτερης άστικής τάξης ύποστή- ριζε ή τουλάχιστον εύνοοΰσε τούς Φιλελεύθερους, ή διαδικασία τής ταχείας καί άτακτης οικονομικής άνάπτυξης δημιούργησε ένα καθεστώς νέων συμφερόντων τά όποια αποκτούσαν όλο καί με­γαλύτερη ισχύ καί τά όποια ύποστήριξαν φανατικά τή Δεξιά.

Στόχος τοΰ «ανένδοτου άγώνα» ήταν νά πλήξει στήν άρχή τά τυπικά χαρακτηριστικά τής διοικητικής μηχανής, πού δημιούρ­γησε ή Δεξιά, διότι αύτά έμφανίζονταν ώς τό μόνιμο έμπόδιο πού έφραζε τό δρόμο τοΰ Κέντρου πρός τήν έξουσία. Οί έπιθέσεις τής αντιπολίτευσης στρέφονταν κυρίως έναντίον τής διαφθοράς καί τής άνικανότητας τής ΕΡΕ- άποκάλυπταν σκάνδαλα καί πρό- βαλλαν άπαιτήσεις έκδημοκρατισμοϋ. Τό προσωπικό ένδιαφέρον τοΰ Παπανδρέου γιά τήν παιδεία δημιούργησε ενα πρόγραμμα ρι­ζικής άλλαγής τοϋ έκπαιδευτικοϋ συστήματος· ομοις, έκτός άπό αύτό, τό κοινωνικό καί οικονομικό πρόγραμμα τοϋ Κέντρου δέν προχώρησε πέρα άπό μία γενική υπόσχεση πώς θά εξασφάλιζε ΐσες ευκαιρίες καί δικαιώματα, δικαιοσύνη καί άναδιοργάνωση. Οί θέσεις όμως τής ΕΚ, παρά τήν άσάφειά τους, είχαν μία περίεργη γοητεία, ισχυρότερη άπό τήν άμυνα τής ΕΡΕ, ή όποία πρόβαλ­λε τά έπιτεύγματά της. «Έχομεν τήν εύημερίαν τών αριθμών», είπε ό Γ. Παπανδρέου, «καί τήν άπόγνωσιν τοϋ λαοϋ». Οί μάζες άλλωστε δέν αιχμαλωτίστηκαν μόνον άπό τήν άπαράμμιλη ρητο­

140

ρική δεινότητα τοϋ Παπανδρέου’ εϊχε κατορθώσει νά άντιληφθεϊ τίς έλπίδες τών εργαζομένων καί ιδίως τών άγροτών πού ζητοΰσαν κοινωνική δικαιοσύνη. Ένώ ή κυβέρνηση άνήγγελλε με υπερη­φάνεια τον έντυπωσιακό ρυθμό της οικονομικής προόδου, ή ιδεο­λογία της καί ή σχέση της μέ τούς επιχειρηματίες πού πλούτιζαν συνεχώς δεν τής έπέτρεπαν νά σκεφτεΐ τήν άνακατανομή τοΰ ει­σοδήματος. Αντίθετα ό Παπανδρέου άντιλήφθηκε ότι ή ταχεία οίκονομική άνάπτυξη σήμαινε μιά αύξανόμενη άνισότητα, κυρίως εις βάρος τών φτωχών άγροτών, οί όποιοι κατά τήν περίοδο εκεί­νη άρχισαν νά στρέφονται πρός τή μετανάστευση. Έ τσ ι οί άγρο- τικές συντάξεις, ή ύψηλότερη επιδότηση τών προϊόντων τους, ή έλεύθερη ιατροφαρμακευτική περίθαλψη καί ιδίως ή ελπίδα ότι θά μορφωθούν τά παιδιά τους, υποσχέσεις πού ήταν άπλώς συνθή­ματα, επηρέασαν τίς μάζες τών άγροτών κατά τρόπο πού δέν μπο­ρούσε νά τίς έπηρεάσει κανένα ψύχραιμο πολιτικά πρόγραμμα. Έ π ί ενα ετος, καί ένώ οί δόκιμοι πολιτικοί άμφέβαλλαν γιά τά άποτελέσματα τοϋ άγώνα, ό άκατάβλητος γέροντας διέτρεχε τήν ύπαιθρο άποκαθιστώντας μιά κάπως ύπερβολικά ενθουσιώδη άλ­λά σχεδόν μυστικιστική επικοινωνία με τό λαό. Έ τσι, τά κύρια συνθήματα της εκστρατείας τοϋ Κέντρου δεν προήλθαν άπό μία γενική πλατφόρμα άλλά άποσπασματικά, κατά τή διάρκεια τοΰ «ανένδοτου άγ6)να». Ποτέ δέν αποκρυσταλλώθηκαν σέ ενα ενιαίο σύ­στημα ιεραρχημένων στόχων. Αύτό πού κυρίως κήρυττε ό Παπαν­δρέου ήταν μιά νέα στάση της κυβέρνησης πρός τό λαό. Κατά βάθος παρέμενε φιλελεύθερος της παλιάς σχολής. Ά ν καί δέν μπορεϊ νά άμφισβητήσει κανείς τό ένδιαφέρον του γιά μιά δικαιό­τερη άνακατανομή τοϋ εισοδήματος, έξακολουθοΰσε νά πιστεύει οτι θά κατόρθωνε νά πραγματοποιήσει τίς ύποσχέσεις του δίχως νά μεταβάλει διόλου τήν ύπάρχουσα κοινωνική καί οίκονομική διάρθρωση.

Σέ ολη τή διάρκεια τοΰ 1962 οί έπιθέσεις τού Παπαν­δρέου γίνονταν όξύτερες. Άφοΰ κατήγγειλε τήν έκλογική «φάρσα» τοΰ 1961, ό Παπανδρέου άρχισε βαθμιαία νά έπιτίθεται πρός δλες τίς πλευρές τοΰ συστήματος. Περιέγραψε τήν κυβέρνηση τής ΕΡΕ ώς «συμμορία», ή όποία άγγιστρώθηκε στήν έξουσία μέ παράνομα μέσα- άποκάλυψε τό ρόλο τοΰ Στρατοΰ καί στιγμάτισε τή βασιλική ύπηρεσιακή κυβέρνηση ή όποία διοικοΰσε τυπικά τη χώρα κατά τή διάρκεια τοΰ προεκλογικού άγώνα 3. Κάλεσε τό βασιλιά νά άποπέμψει τόν Καραμανλή καί νά προκηρύξει νέες έκλογές. 'Όταν ό βασιλιάς άρνήθηκε, τό Παλάτι έγινε στόχος όξύτατων έπιθέσεων. Ό Παπανδρέου δέν εθεσε καθεστωτικό πρόβλημα άλλά οί βασιλικοί σύμβουλοι δέχτηκαν σκληρές έπιθέ- σεις καί ό βασιλιάς κλήθηκε έπίμονα νά περιοριστεί στίς συντα­γματικές του άρμοδιότητες.

Μέ τήν πάροδο τοϋ χρόνου οί έπιθέσεις όξύνονταν καί κατευ-

141

θύνονταν έναντίον όλων τών θεσμών πού υιοθέτησε καί έκμεταλ- λεύτηκε ή Δεξιά. Τό 1963 ή κατάσταση έγινε δντως έκρηκτική. “Άρχισε μία σειρά διαδηλώσεων κατά της κυβέρνησης, τίς όποιες ένίσχυε ή ασυμβίβαστη στάση της Ε.Κ. Σέ κάθε χωριό καί σέ κάθε πολιτεία τής χώρας, οί άνθρωποι δλων τών τάξεων έξεδή- λωναν τή βαθιά δυσαρέσκειά τους. "Ενα κύμα απεργιών, διαδη­λώσεων καί πορειών συγκλόνισε τή χώρα. Ή αστυνομία κράτησε στάση άκαμπτη. Οί μαζικές συλλήψεις δμως καί τά έντεινόμενα καταπιεστικά μέτρα πού έπαιρναν οί ((παρακρατικοί» μεγάλωναν τή λαϊκή δυσαρέσκεια. "Οταν ή /cop ο φυλακή πυροβόλησε σέ μία μεγάλη διαδήλωση καπνοπαραγωγών τής κεντρικής 'Ελλάδας, ό όργισμένος λαός, μέ διαδηλώσεις σέ ολόκληρη τή χώρα, αμφι­σβήτησε τό δικαίωμα τής ΕΡΕ νά παραμένει στήν έξουσία.

Ί Ι Αναταραχή κορυφώθηκε τόν Μάϊο τοϋ 1963. Ό βουλευτής τής ΕΔΛ Γρηγόρης Λαμπράκης δολοφονήθηκε στή Θεσσαλονίκη, μπροστά σέ πολυάριθμους χιοροφύλακες, έξω άπό τήν αίθουσα, στήν όποία έξεφώνησε λόγο πρός τούς όπαδούς τοΰ κόμματός του. Ό φόνος αύτός θεωρήθηκε σύμβολο τής άφόρητης καταπίεσης καί λειτούργησε ώς καταλύτης τών δυνάμεων πού είχαν άρχίσει νά συσσωρεύονται. Οί δημοσιογράφοι άνέλαβαν τό ρόλο τών Ανακρι­τών, οί όποιοι άρχικώς έδειξαν τουλάχιστον άμέλεια. Ό Στρα­τηγός τής Χωροφυλακής Βαρδουλάκης, ό όποιος τοποθετήθηκε άρχικώς έπικεφαλής τών άνακριτικών έρευνών, καταδικάστηκε άργότερα σέ φυλάκιση καί άπολύθηκε διότι είχε πιέσει μάρτυρες νά μή προβοϋν σέ σημαντικές Αποκαλύψεις. Άποδείχτ/)κε σύντο­μα δτι ή δολοφονία έγινε άπό μέλη μιας έξτρεμιστικής όργάνωσης τής Δεξιάς, σέ πλήρη συνεργασία μέ τήν τοπική άστυνομία. Ένώ ή ύπόθεση άποκτοϋσε διαστάσεις άνευ προηγουμένου, άρχισαν νά έμπλέκονται καί άνώτεροι Αξιωματικοί τής Αστυνομίας. Άποδεί- χτηκε δτι ό έπιθεωρητής Χωροφυλακής Βορείου Ελλάδος, Στρα­τηγός Μήτσου, γνώριζε τή συνομωσία πού οδήγησε στή δολο­φονία τοΰ Λαμπράκη.

Ή ανάμειξη τών άξιωματικών δέν ήταν δυνατό νά μήν άπο- καλυφθεΐ παρά τίς απόπειρες τοΰ Γενικοΰ Εισαγγελέα Κωνσταν­τίνου Κόλλια (Ανθρώπου τοϋ Βασιλιά, καί Πρωθυπουργοΰ μετά τήν 21η ’Απριλίου 1967) νά έπιβάλει έναν πέπλο σιωπής. 'Ωστόσο ό Κόλλιας κατάφερε νά σταματήσει τίς περαιτέρω έρευνες. Παρά τό γεγονός δτι δέν υπήρχε άμφιβολία γιά τό ρόλο πού έπαιξαν οί αξιωματικοί τής χωροφυλακής ώς υποκινητές τής δολοφονίας, ω­στόσο δέν άποκαλύφτηκαν τά πραγματικά τους κίνητρα ούτε ή θέση τους στό ((παρακράτος». "Αγνωστες ήταν έπίσης οί πιθανές τους σχέσεις μέ τούς Ανώτερους στρατιωτικούς κύκλους, μέ τήν κυβέρνηση καί τό Παλάτι. 'Η κυβέρνηση δμως τοΰ Καραμανλή κλονίστηκε. «Γιά τ ’ δνομα τοΰ Θεοΰ, ποιός κυβερνά αύτή τή χώ­ρα;» λέγουν δτι Αναφώνησε απελπισμένος ό Καραμανλής δταν

142

πληροφορήθηκε τίς συνθήκες της δολοφονίας τοϋ Λαμπράκη. Δέν άργησε νά μάθει τήν απάντηση. Λίγες έβδομάδες άργότερα καί καθώς ή θύελλα κορυφώνονταν, άνακοινώθηκε ότι ό Καραμανλής διαφωνοΰσε μέ τήν άπόφαση τοϋ βασιλικοΰ ζεύγους νά έπισκεφθεϊ τό Λονδίνο. Μέ τό πρόσχημα αύτό παραιτήθηκε — ή άποπέμφθη- κε — καί άντικαταστάθηκε άπό εναν άλλο άνθρωπο τοϋ βασιλιά, τόν ΙΙαναγιώτη ΙΙιπινέλλη (άργότερα υπουργό τών Εξωτερικών στήν κυβέρνηση τοϋ ΙΙαπαδόπουλου).

Φυσικά άλλοι είναι οί λόγοι της αποπομπής τοϋ Καραμανλή, ό όποιος υπήρξε πρόεδρος τής μακροβιότερης έλληνικής κυβέρνη­σης. Οί σχέσεις Καραμανλή, Λύλικών καί στρατιωτικών κύκλων χειροτέρευαν συνεχώς άπό τίς έκλογές τοΰ 1961, καί ήταν γνω­στή ή άμοιβαία έχθρότητα τοϋ πρωθυπουργού καί τής Βασίλισσας Φρειδερίκης (ή όποία «καθοδηγοΰσε» τό Βασιλιά). ΙΙαραταΰτα ύπάρχει κάποιο άλυτο μυστήριο. 'Η άρνησή του νά άγωνιστεΐ Ιστω καί έλάχιστα γιά νά διαφυλάξει τήν έξουσία καί τό προσωπι­κό του κύρος, καί ή αιφνίδια άναχώρησή του άπό τή χώρα δημιούρ­γησαν φήμες ότι άπειλοϋνταν ή ζωή του. 'Ο ίδιος ό Καραμανλής, ό όποιος άπό τό ’63 καί μετά έζησε στό ΙΙαρίσι, δέν έδωσε ποτέ εξηγήσεις ούτε έκανε υπαινιγμούς. Μερικοί εικάζουν ότι εΐχε κρυφή μάχη κατά τής Αύλής, ή όποία ήλεγχε τό «παρακράτος», μέ σκοπό νά περιορίσει οσο τό δυνατό τά βασιλικά προνόμοια καί νά ένισχύσει τήν κυβερνητική έξουσία. Ί Ι άποψη αύτή ένισχύεται άπό τίς έπίμονες άκαρπες προσπάθειες τοΰ Καραμανλή νά έπι- βάλει «Γκωλικές» τροποποιήσεις στό Σύνταγμα. * Υπαινίσσονται έπίσης δτι ή νοθεία τών έκλογών τοΰ 1961 έγινε παρά τή θέλησή του, μέ σκοπό νά τόν δυσφημίσει προσωπικά, καί γιά νά ένισχύ- σει τήν έξάρτηση τής Δεξιάς άπό τό II αλάτι, πού θά μποροΰσε Ιτσι νά διαλέξει έναν πιό πειθήνιο πρωθυπουργό.

'Ωστόσο ή κύρια αιτία τής πτώσης τοΰ Καραμανλή βρίσκεται στόν έσωτερικό άγώνα πού δημιούργησε ό «άνένδοτος». ’Από τή στιγμή πού ό βασιλιάς είχε έμπλακεΐ στήν πολιτική διαμάχη, δια- κυβεύονταν πλέον πολύ περισσότερα πράγματα άπό τήν έξουσία. Άλλη μιά φορά, δπως καί κατά τόν έμφύλιο, φάνηκε δτι οί Φι­λελεύθεροι θά ήταν ή άσφαλτιστική δικλείδα πού θά άπέτρεπε τήν κατάρρευση τοΰ συστήματος. Έάν μάλιστα ή ΕΚ έχανε κάποτε τόν άρχηγό της όλα θά πήγαιναν καλύτερα. Ό Βενιζέλος, πού άκολουθοΰσε τόν Παπανδρέου μέ μεγάλη άπροθυμία καί ό βα­σιλιάς πού εϊχεάρχίσει νά ύφίσταται τίς συνέπειες τοϋ «άνενδότου», άναζητοΰσαν έναν τρόπο γιά νά άντιστρέψουν τή φορά τών πρα­γμάτων πού όδηγοϋνταν στήν πόλωση. Ά ν έγκατέλειπαν τή σκη­νή οί δύο πρωταγωνιστές, ό Καραμανλής καί ό Παπανδρέου, δημιουργοϋνταν άπειρες δυνατότητες συμβιβασμών ή Δεξιά θά κατόρθωνε τότε μέ άσφάλεια νά ύπερσκελίσει τά λίγα προοδευτι­κά στοιχεία τοΰ Κέντρου.

Μιά κίνηση προς την κατεύθυνση αύτή πραγματοποιήθηκε άμέσως μετά την άνάληψη της έξουσίας άπό τον Πιπινέλη. Ό Βε­νιζέλος, ύποστηριζόμενος άπό μία μεγάλη μερίδα τής ΕΚ, προ­σπάθησε νά υποστηρίξει κοινοβουλευτικός τον Πιπινέλη, θέτοντας έτσι ούσιαστικά τέλος στον «άνένδοτο» καί ύποσκάπτοντας τό κύ­ρος τοϋ Παπανδρέου. Ό Παπανδρέου δμως άντέδρασε ταχύτατα καί άποφασιστικά. Μέ την ύποστήριξη μεγάλου άριθμοϋ διαδη­λωτών πού εξέφραζαν τή λαϊκή οργή, έξεδίωξε άμέσως τον Βε- νιζέλο άπό το κόμμα καί άντιτάχθηκε στο συμβιβασμό. Στον Παπανδρέου, μάστορα άλλοτε τοϋ συμβιβασμού καί της άβρό- τητας, άρεσε, προφανώς, ό νέος του ρόλος. Πλησίαζε τά δγδόντα: τά χαρίσματά του τον είχαν επιτέλους καταστήση εθνικό ηγέτη τοΰ λαοΰ. Ί Ι άκαμπτη στάση συνέτριψε την άντίσταση τοΰ Βενι­ζέλου καί τον άνάγκασε νά υποχωρήσει. Ί Ι ΕΚ ξανάρχισε τον άγώνα, άσκώντας καί πάλι πίεση γιά διεξαγωγή νέων έκλογών.

Τελικώς ό βασιλιάς άποφάσισε νά ένδώσει. Ή επιστροφή στην πολιτική όμαλότητα ήταν το μόνο μέσο πού θά έπέτρεπε τή συμφι­λίωση τοΰ Κέντρου με τό Παλάτι. Συνεπώς, άν καί ό Πιπινέλλης κέρδισε ψήφο έμπιστοσύνης στή Βουλή (γεγονός πού άποδεικνύει τήν έκταση της βασιλικής έπιρροής στή Δεξιά, τόν άρχηγό της όποίας είχε εκδιώξει μόλις πριν άπό λίγες έβδομάδες), ορίστηκε ή ημερομηνία τών γενικών έκλογών γιά τόν επόμενο Νοέμβριο. Τά πρόσωπα της νέας υπηρεσιακής κυβέρνησης δήλωναν σαφώς δτι οί έκλογές θά ήταν έλεύθερες: ό Πρωθυπουργός, Στυλιανός Μαυρομιχάλης, Πρόεδρος τοΰ Άρείου Πάγου, ήταν φιλελεύθερος σε δλη του τή ζωή. Οί έμπειροι "Ελληνες ψηφοφόροι κατάλαβαν άμέσως οτι ή συμφωνία της Αύλής μέ τήν ΕΚ δήλωνε ότι ό Στρα­τός θά έμενε στούς στρατώνες. Δίχως τήν άπροκάλυπτη ή έστω καλυμμένη ύποστήριξη τοΰ Στρατοΰ ή Δεξιά μειονεκτοΰσε. Με­τά τίς έκλογές της 3ης Νοεμβρίου, ή ΕΚ ήταν το κόμμα τής πλειο- ψηφίας μέ 42% (έναντι 33,6% κατά τίς έκλογές τοΰ 1961)· ή άνοδος αύτή έγινε σέ βάρος τής ΕΡΕ ή όποία έλαβε τό 39,3% έναντι 50,8% κατά τίς έκλογές τοϋ 1961. Ί Ι δωδεκαετής κυριαρ­χία της Δεξιάς εϊχε λήξει.

143

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΑΕΚΑΤΟ ΤΡΙΤΟ

Η ΕΝΩΣΗ ΚΕΝΤΡΟΥ ΣΤΗΝ ΕΞΟΥΣΙΑ (1903-6 )

’Ενώ οί εκλογές τής 3ης ΪΝ'οεμβρίου άνέδειξαν τον Παπανδρέου πρωθυπουργό της χώρας, ή ΕΚ δέν κατάφερε νά εξασφάλισε', τήν κοινοβουλευτική πλειοψηφία. Ό ΙΙαπανδρέου, άρνούμενος νά σχη­ματίσει κυβέρνηση πλειοψηφίας μέ τήν ΕΡΕ ή νά έξαρτηθεΐ άπό τήν υποστήριξη πού τοϋ προσέφερε ή ’Αριστερά, παραιτήθηκε καί προκήρυξε νέες εκλογές, πού έλπιζε ότι θά τοΰ εξασφάλιζαν τήν άπαιτούμενη πλειοψηφία. Οί εκλογές έγιναν στίς 16 Φεβρουάριου 1964 καί άποτέλεσαν θρίαμβο γιά τήν ΕΚ. ’Εξασφαλίζοντας τό άνευ προηγουμένου ποσοστό τοΰ 52,72% τών ψήφων (έναντι 35,26% της ΕΡΕ καί 10,8% της ΕΔΑ) εϊχε άνετη κοινοβουλευτι­κή πλειοψηφία. Ό εκλογικός θρίαμβος τοϋ Παπανδρέου, ή προσ­ωπική θέση τοϋ όποίου ένισχύθηκε στό κόμμα μετά τό θάνατο τοΰ Βενιζέλου (ισόβιου ανταγωνιστή του καί άρχηγοϋ της βασι- λόφρονης πτέρυγας της ΕΚ), μπορεϊ νά αποδοθεί στόν εύρύ έκ- δημοκρατισμό της υπαίθρου κατά τήν περίοδο τής πρώτης, βρα­χύβιας κυβέρνησής του. Ά ν καί ό κυβερνητικός μηχανισμός βρι­σκόταν ύπό τόν έλεγχο τής Δεξιάς (εϊναι χαρακτηριστικό οτι στίς παραμεθόριες περιοχές ή ΕΡΕ —ήρε άπό 62% - 70% τών ψήφων) ή δραστηριότητα τοϋ καταπιεστικοΰ μηχανισμοΰ περιο­ρίστηκε στό έλάχιστο. Βεβαίως, στή νίκη τοΰ Κέντρου βοήθησε, ώς ενα βαθμό, καί ή άπόφαση τής ΕΔΑ νά άποσύρει τούς υποψηφίους της άπό 22 εκλογικές περιφέρειες όπου ή δύναμή της ήταν ασή­μαντη. "Ετσι τό ποσοστό της άπό 14,34% τό 1963, μειώθηκε τό 1964 σέ 11,8%. Ή Δεξιά δημιούργησε μεγάλο θόρυβο καί τήν υποτιθέμενη «άντικειμενική» άπόδειξη τής «συνεργασίας» τοΰ Παπανδρέου μέ τούς Κομμουνιστές. Στήν πραγματικότητα τό Κέντρο ένισχύθηκε κυρίως άπό τή Δεξιά, οί ψήφοι τής όποίας μειώθηκαν άπό 43,1 % (συμπεριλαμβανομένου καί τοΰ μικροσκο- πικοϋ κόμματος τοϋ Μαρκεζίνη) σέ 35,25% (συμπεριλαμβανο­μένου πάλι καί τοϋ Μαρκεζίνη, ό όποιος συνεργάστηκε τώρα μέ τήν ΕΡΕ).

' 11 μετατόπιση άπό τή Δεξιά πρός τό Κέντρο υπήρξε πιό θεα­ματική στήν ύπαιθρο. Στήν ’Αθήνα καί στή Θεσσαλονίκη, πού συγκέντρωναν έξι εκλογικές περιφέρειες, ή ΕΡΕ διατήρησε λί­

145

γο - πολύ τούς ψήφους της. Ή Κρήτη (τέσσερις περιφέρειες) γιά λόγους ιστορικούς ψήφιζε ύπέρ τοϋ Κέντρου, άλλωστε έκεΐ δέν υπήρχε άστυνόμευση. Στις υπόλοιπες 45 περιφέρειες — πού έκά- λυπταν την ύπαιθρο καί τίς μικρές πόλεις — ή ΕΡΕ κέρδισε τήν απόλυτη πλειοψηφία τό 1961 σέ 33, τό 1963 σέ 8 καί τό 1964 σέ 3. 'II ΕΚ κέρδισε τήν άπόλυτη πλειοψηφία σέ 26 άπό τίς 45 περιφέρειες, έναντι 4 κατά τό 1963 καί καμιάς κατά τό 1961.

Συνεπώς περισσότερο άπό τήν άνοδο τής ΕΚ στήν έξουσία, τή Δεξιά άπασ/ολοϋσε ή σαφής άπόδειξη οτι ό μηχανισμός τής καταπίεσές, πού τήν εξυπηρέτησε τόσο καλά έπί δέκα χρόνια, ήταν πιά ξεπερασμένος. Ί Ι δεδηλωμένη πρόθεση τοϋ Παπανδρέου νά προβεϊ σέ πλήρη έκδημοκρατισμό της χώρας μεγάλωσε τίς ανησυχίες τοΰ κατεστημένου, τό όποιο προέβλεπε μία άπελευθέ- ρωση πιέσεων καί άπαιτήσεων πού δέν θά μποροΰσε νά ικανοποιή­σει τό κρατούν σύστημα. Τή στιγμή πού τρεις μήνες «έλευθερίας» άρκοΰσαν γιά νά σωριάσουν ένα οικοδόμημα πού χρειάστηκε 12 χρόνια γιά νά δημιουργηθεϊ, ή ολοκλήρωση τοΰ προγράμματος τοΰ Παπανδρέου άπειλοΰσε τή διατάραξη τής έκλογικής ισορ­ροπίας. Μία νέα ταξική συμμαχία διαμορφωνόταν μεταξύ τών μεγάλων άγροτικών μαζών, της έργατικής τάξης καί τών ριζο- ζοσπαστικών στοιχείων τής μέσης καί τής κατώτερης άστικής τάξης. Ί Ι Δεξιά θά γινόταν μιά συνεχώς έλαττούμενη μειοψη­φία. Ί Ι τόσο γρήγορη κατάρρευση τής παλιάς τάξης πραγμάτων άποτελοϋσε όντως κλονισμό. Δίχως καθυστέρηση χρησιμοποιή- θηκε πάλι τό σύνθημα περί «Κομμουνιστικής άπειλής». Ό Γεο>ρ- γιος Ράλλης, γιός τοϋ Κουΐσλιγκ IIρωθυπουργοϋ, υπουργός έσω- τερικών τοΰ Καραμανλή, καί ένας άπό τούς ισχυρότερους πολιτι­κούς τής ΕΡΕ είπε κυνικά: «Οί ρόλοι άντιστράφηκαν. ’Ενώ έως τώρα δέν τολμοΰσαν νά εκδηλωθούν οί Κομμουνιστές, σήμερα πρέ­πει νά άποκρύπτουν τίς άντιλήψεις τους οί έΟνικόφρονες. Ό Γεώρ­γιος Παπανδρέου δέν ανήκει βεβαίως στήν "Ακρα ’Αριστερά. Τό βαρύ όμως πλήγμα πού κατέφερε κατά τοϋ άντικομμουνισμοΰ, μάς έπιτρέπει νά τόν θεωρήσουμε πράκτορα τοΰ Κρεμλίνου στήν Ε λ ­λάδα»— Τό άναφέρει ô Eric Rouleau (Le Monde, 11 Σεπτεμ­βρίου 1965).

’Αμέσως μετά τήν άνοδο τοΰ Κέντρου στήν έξουσία, ή Δεξιά κατέβαλε κάθε δυνατή προσπάθεια γιά νά δυσφημίσει τή νέα κυ­βέρνηση. Ί Ι έπίθεση έκδηλώθηκε άρχικά στόν οικονομικό τομέα. Μέ άφορμή τήν Παπανδρεϊκή πολιτική τών άγροτικών έπιδο- τήσεων, τών αύξήσεων μισθών καί συντάξεων, ή ΕΡΕ έξαπέλυσε μία άνευ προηγουμένου έπίθεση κατά τοΰ νομίσματος. Κατάγ­γειλε τόν Παπανδρέου οτι θέτει σέ κίνδυνο τή σταθερότητα της δραχμής καί πληροφόρησε τό κοινό οτι ό μόνος τρόπος γιά νά εξασφαλίσουν τά χρήματά τους ήταν ή άγορά χρυσοΰ. ’Εξ αιτίας τής έκστρατείας αύτής, οί καταθέτες άπέσυραν τά χρήματά τους

10

άπό τίς τράπεζες καί αγόραζαν λίρες στήν ελεύθερη άγορά, όπου σύντομα ή τιμή τοΰ χρυσοΰ έφτασε στά υψη. Οί άρχές υποχρεώ­θηκαν νά προβοΰν σέ πωλήσεις χρυσοΰ ελαττώνοντας τά κρατικά άποθέματα. Γιά νά μή δημιουργηθεϊ μεγαλύτερος πανικός ή κυβέρνηση άρνήθηκε τίς προτάσεις γιά τήν παγίωση της τιμής τοΰ χρυσοΰ.

Το πλήγμα ήταν οδυνηρό. "Ενα άπό τά άναμφισβήτητα έπι- τεύγματα τής Δεξιάς καί ό άκρογωνιαϊος λίθος τής οικονομικής της πολιτικής ήταν ή διατήρηση μιας άξιοσημείωτης σταθερότη­τας στίς τιμές τών εμπορευμάτων. ΙΙροφανώς ή δεκαετία 1953 - 63 ήταν ή μόνη περίοδος κατά τήν όποία ή 'Ελλάδα δέν μαστίζον­ταν άπό πληθοιριστικές πιέσεις. Ή κυβέρνηση όμως άντεξε καί ό στιγμιαίος πανικός πού φαινομενικά άρχισε μέ τήν άνάληψη μερικών σημαντικών καταθέσεων δέν συνεχίστηκε μέ νέες καί μεγαλύτερες άναλήψεις. 'Ύστερα άπό δύο μήνες ό πυρετός επεσε, ή Τράπεζα της Ελλάδας άρχισε νά άγοράζει ξανά τό χρυσό πού είχε πουλήσει, τό χρήμα έπέστρεψε στίς τράπεζες καί ή δραχ­μή έμεινε σταθερή. ΙΙαρά τίς διαδοχικές προφητείες γιά έπικεί- μενη καταστροφή, ή σταθερότητα τών τιμών διατηρήθηκε καθ’ ό­λη τή διάρκεια της κυβέρνησης τοϋ ΙΙαπανδρέου. Τέλος, όταν οί σπατάλες τών κυβερνήσεων τών άνδρεικέλων, πού διαδέχτηκαν τόν άποπεμφθέντα Παπανδρέου, δημιούργησαν κάποιο πληθωρι­σμό, ή άγορά τοΰ χρυσοΰ εκλεισε.

"Οσον άφορα τή βιομηχανία, ή ΕΚ συνέχισε τήν πολιτική τής ΕΡΕ. Σέ άλλους τομείς όμως οί άλλαγές ήταν μεγάλες. "Εγινε μεγάλη προσπάθεια γιά την άνακατανομή τοΰ εισοδήματος: οί άγροτικές έπιδοτήσεις αύξήθηκαν, ή ύποστήριξη τών τιμών με­γάλωσε, άνέβηκαν τά κατώτερα ημερομίσθια μέ άποτέλεσμα νά αύξηθοΰν σημαντικά τά άγροτικά καί τά εργατικά εισοδήματα. 'II συνακόλουθη αύξηση τής κατανάλωσης ύπερεκάλυψε τήν παραγω­γική δυνατότητα τής εγχώριας βιομηχανίας καί μιά υγιής βιομη­χανική άνθηση άντικατέστησε σύντομα τή χρόνια στασιμότητα τοΰ βιομηχανικοΰ τομέα. Ή νομισματική πολιτική τής Δεξιάς ήταν πολύ συντηρητική. Ά ν καί προσέφερε μιά σοβαρή σύγχρονη υπο­δομή στήν οίκονομική ζωή, οί ιδιωτικές έπενδύσεις περιορίστηκαν στίς οικοδομικές δραστηριότητες ή μόνο στήν κερδοσκοπία έπί τής γης, γεγονός πού επληττε τή βιομηχανία. Άντιθέτως τό Κέν­τρο άκολούθησε πολιτική Κεϋνσιανή. ' II άνακατανομή τοΰ εισο­δήματος δημιούργησε μία ζήτηση πού ένίσχυσε τήν εγχώρια κα­τανάλωση. Πράγματι, ή άνάπτυξη ύπηρξε ταχύτατη. Τό 1965 γιά πρώτη φορά ή άξία τοΰ βιομηχανικοΰ προϊόντος ξεπέρασε τήν άξία τής άγροτικής παραγωγής.

Σέ γενικές γραμμές, ή οίκονομική πολιτική τής πρώτης περιό­δου τής κυβέρνησης τής ΕΚ δέν δυσαρέστησε τήν έλληνική άστι­κή τάξη. Οί δουλειές πήγαιναν καλά καί τά κέρδη ήταν μεγάλα.

146

Το σύστημα τών προστατευτικών δασμών διατηρήθηκε, ή πιστω­τική διαδικασία άπλουστεύθηκε, ό ρυθμός τής οικονομικής Ανά­πτυξης εφτασε το 8% σε σταθερούς όρους καί οί τιμές διατη- ρήθηκαν σε σταθερά Οψη.

Ά πό τήν άλλη πλευρά, ή πολιτική τοϋ ΙΙαπανδρέου έναντίον τής «παράλληλης» έξουσίας θεωρήθηκε άπό τή Δεξιά έξαιρετικά ύποπτη. Σέ λίγους μήνες διαλύθηκαν μερικές έξτρεμιστικές δε­ξιές οργανώσεις, άφέθηκαν ελεύθεροι οί περισσότεροι (οχι δλοι) άπό τούς πολιτικούς κρατουμένους καί το πιστοποιητικό νομιμο­φροσύνης περιέπεσε σέ άχρηστία παρ’ όλο πού, τυπικά, διατηρή- θηκε. Οί συνέπειες έκδημοκρατισμοϋ ήταν τεράστιες. Έ π ί τέ­λους λειτουργούσε ξανά ή πολιτική δημοκρατία γιά πρώτη φορά μετά τό 1935 — τριάντα ολόκληρα χρόνια άφ’ ότου ή Δεξιά κα- τέκτησε την έξουσία. Μία πρωτοφανής κίνηση ιδεών, συζητή- σεων πολιτικών καί πολιτιστικών δραστηριοτήτων δημιούργησαν ενα έντελώς νέο κλίμα. Ή γενική άνησυχία σπουδαστών, έπαγ- γελματιών, έργατών καί άγροτών γιά την προώθηση της επεξερ­γασίας νέων προγραμμάτων καί γιά τή λύση τών διαφόρων προ­βλημάτων, συγκλόνισε τήν κοινωνία σχεδόν έκ βάθρων. Ά πό τό ληθαργικό τέλμα μιας υπανάπτυκτης χώρας άναπήδησε ξαφνικά Ινας έντονος κοινωνικός πειραματισμός. 'Η κυβέρνηση πρώθησε τήν πραγματοποίηση ένός πλήρως μεταρρυθμισμένου έκπαιδευ- τικοϋ προγράμματος τό όποιο, παρά τίς έλλείψεις καί τίς άν- τιφάσεις του, άποτελοΰσε ενα τεράστιο βήμα πρός τά έμπρός πού άνατάραξε τή λιμνάζουσα έλληνική εκπαίδευση. *Η δημιουργία ένός τρίτου Πανεπιστημίου στήν Πάτρα καί τά σχέδια γιά τήν ίδρυση δύο άλλων Πανεπιστημίων στήν Κρήτη καί στήν "Ηπειρο, έδωσαν νέα όρμή στην άπαρχαιωμένη πολιτιστική καί έκπαιδευ- τική ζωή. Ή υποχρεωτική έκπαίδευση έπεκτάθηκε σέ έν_ατή· τό σχέδιο ήταν ρεαλιστικό διότι παριελάμβανε καθιέρωση δωρεάν συσσιτίου πρός τούς μαθητές, σέ όλα τά δημοτικά τής υπαίθρου καί χορήγηση σημαντικού άριθμοΰ υποτροφιών στά γυμνάσια. "Ετσι ή έκπαίδευση μπορούσε νά πραγματοποιηθεί σέ μία χώρα δπου οί φτωχοί γονείς προτιμούσαν νά στέλνουν τά παιδιά τους στή δουλειά. Ά πό δλες τίς μεταρρυθμίσεις τοϋ Παπανδρέου με­γαλύτερη δημοτικότητα γνώρισε ή έκπαιδευτική, διότι σέ αύτήν είδαν οί άγρότες τη δυνατότητα νά μορφώσουν τά παιδιά τους. (’Αμέσως μετά τό πραξικόπημα τής 21 Απριλίου οί συνταγμα­τάρχες κατάργησαν τά μαθητικά συσσίτια καί μείωσαν πάλι την περίοδο τής υποχρεωτικής εκπαίδευσης).

Ό Παπανδρέου προσπάθησε επίσης νά έπιβάλει ένα ελεύθερο συνδικαλιστικό κίνημα, τροποποιώντας τή δομή τής ΓΣΕΕ. Έ ξ- έδωσε νόμο ό όποιος επέβαλε τήν άναλογική έκπροσώπηση τών έργατών. ' Η έφαρμογή του δέν είχε ώς άποτέλεσμα τήν άπελευθέ- ρωση τών συνδικάτων άπό τόν εικοσαετή έκ τών άνω έλεγχο.

147

148

Παρά τήν παρέμβαση καί τίς τροποποιήσεις πού έπέβαλε ή Διεθνής 'Ομοσπονδία Ελευθέρων Εργατικών Ενώσεων, πού τον έλεγχό της είχαν οί ’Αμερικανοί, γιά πρώτη φορά πραγματοποιήθηκε μιά σχετικώς γνήσια έργατική εκπροσώπηση.

* Η βαθιά άλλαγή της πολιτικής άτμόσφαιρας άναπτέρωσε σύν­τομα τή ριζοσπαστική διάθεση τών έργατών καί τών άγροτών. Έκδηλοιθηκε ένα πλατύ κίνημα, τό όποιο, άν καί δέν στράφηκε άρχικώς έναντίον της κυβέρνησης, καταφεύγοντας σέ πολλές δια­δηλώσεις καί άπεργίες απαιτούσε αύξηση τών μισθών καί άλλα εύεργετήματα. ' II στάση τής κυβέρνησης ήταν πολύ πιο φιλελεύ­θερη άπό τή στάση της προηγούμενης, άλλά ένας σοβαρός άριθμός συγκρούσεων μεταξύ διαδηλωτών καί άστυνομίας ήταν άναπό- φευκτος.

Ά πό τό 1964 καί μετά ή πίεση τών κατωτέρων τάξεων αυξά­νονταν σταθερά. Σέ αύτό συνετέλεσε άποφασιστικά μέ όλες τίς δυνάμεις της ή ’Αριστερά, γιά λόγους τακτικής καί ιδεολογίας. Τό πρόβλημά της ήταν ή διαρροή τών όπαδών της πρός τήν ΕΚ, ή πολιτική τής όποίας άπάλυνε μερικές τουλάχιστον άπό τίς δυσ­αρέσκειες τών μαζών πού διατηρούσαν τή συνοχή τής Άριστερας έπί τόσα χρόνια. Ή κατάσταση όμως αύτή ένέτεινε τούς φόβους τής Δεξιάς, διότι γινόταν όλο καί πιό φανερό ότι σιγά σιγά ή πίε­ση τών μαζών θά έξωθοΰσε τήν ΕΚ σέ προοδευτικότερες λύσεις. Μέσα στό Κέντρο άναπτύχθηκε μιά ισχυρή άριστερή πτέρυγα ύπό τήν ήγεσία τοϋ Άνδρέα Παπανδρέου, οικονομολόγου καί πρώην καθηγητή σέ Πανεπιστήμιο της ’Αμερικής. Ή πτέρυγα αύτή άσκοΰσε πιέσεις γιά ριζοσπαστικότερες μεταρρυθμίσεις. Ό ένδο- κομματικός άγώνας γιά μιά άποφαστιστική πολιτική μεταρρυθ­μίσεων βρισκόταν άκόμη στίς πρώτες του φάσεις. Γιά τή Δε­ξιά όμως ήταν φανερό οτι ή αυξανόμενη πίεση τών κοινωνικών αιτημάτων τά όποια εΐχε έλευθερο>σει ό έκδημοκρατισμός, θά όδηγοΰσε άργά ή γρήγορα στήν υιοθέτηση μιας ριζοσπαστικής πολιτικής.

Οί προσωπικές φιλοδοξίες πολλών πολιτικών τής ΕΚ, οί όποι­οι έλπιζαν νά διαδεχτοΰν τόν γηραιό πρωθυπουργό συνέκλιναν με τίς υποψίες τοϋ κατεστημένου ώς πρός τόν ρόλο τοΰ Άνδρέα Πα­πανδρέου. Τέλος οί πιέσεις καί οί άπειλές γιά διάσπαση τοΰ κόμ­ματος σέ περίπτωση πού δέν περιορίζονταν οί δραστηριότητες τοΰ Άνδρέα, επηρέασαν κάπως τόν Πρωθυπουργό. "Οταν άποκαλύφθη- κε ή άνάμειξη τοΰ Άνδρέα στίς διαπραγματεύσεις γιά τήν άνά- Οεση μεγάλου έρευνητικοΰ προγράμματος σέ προσωπικό του φίλο, μιά έντονη έπίθεση τής Δεξιάς καί μερικών συναδέλφων του, ανάγκασαν τόν Άνδρέα νά παραιτηθεί άπό τή θέση πού κατείχε ώς υφυπουργός Συντονισμοΰ. Γιά πρώτη φορά μετά τόν πόλεμο πα- ραιτήθηκε υπουργός άναμειγμένος σέ «σκάνδαλο», καί αύτό σέ μιά χώρα όπου ήταν κοινό μυστικό ότι πολλοί πολιτικοί ήταν

149

άναμειγμένοι σέ εξαιρετικά σκοτεινές υποθέσεις. Γιά τό λόγο αύτό προφανώς, έλάχιστα μειώθηκε τό γόητρο τοϋ Άνδρέα Πα­πανδρέου. Έ ν δψει τών όσων ακολούθησαν, ή παραίτησή του μάλ­λον τον ωφέλησε.

Ή κυβέρνηση ωστόσο δέν έπέμενε σέ ορισμένα ζωτικά ση­μεία. Έπληξε μέ σταθερότητα τά επιφαινόμενα τοΰ άστυνομι- κοϋ κράτους άλλά μόνο ρητορικά τά θέμελιά του. Παρά τίς άλ­λαγές στό άνώτερο προσωπικό της άστυνομίας, παρά τήν άτμό- σφαιρα ελευθερίας, παρά τόν εκδημοκρατισμό τών έργατικών ένο>- σεων, δέν άγγιξε διόλου τό σημαντικότερο όπλο της Δεξιάς, τό Στρατό — προπύργιο καί τελευταίο καταφύγιο τοΰ συστήματος τών όργαν<ομένων συμφερόντων. Έ τσι, ένώ παρεμποδίστηκε ή λειτουργία τοΰ μηχανισμοϋ τής καταπίεσης — πράγμα πού δη­μιούργησε σοβαρές σκέψεις στό κατεστημένο — ή δομή του έμει­νε ανέπαφη. Ό Παπανδρέου διέπραξε ενα μοιραίο σφάλμα, άπό φόβο μήπως εξωθήσει τήν Λύλή στά άκρα. Ό χ ι μόνον άπέφυγε νά άναμιχθεΐ στά θέματα τής στρατιωτικής διοίκησης, τά όποια είχε καυτηριάσει τόσο πολύ ώς άντιπολίτευση, άλλά καί διόρισε υπουργό Άμύνης τόν Πέτρο Γαρουφαλιά, μεγιστάνα τής μπύρας καί φίλο τοϋ βασιλιά, τό μόνο μέλος τοΰ κόμματος πού άρνήθηκε νά συμμετάσχει στόν «άνένδοτο άγώνα». Φαίνεται οτι ό διορισμός αύτοϋ τοϋ φανεροΰ πεμπτοφαλαγγίτη στό πλέον κρίσιμο, έν όψει τών περιστάσεων, ύπουργεΐο, δέν άποτελοϋσε άπαίτηση τοϋ βα­σιλιά άλλά προσφορά τοΰ Παπανδρέου καί ένδειξη καλής θέλησης πρός τό Παλάτι. Ό Παπανδρέου προφανώς δέν είχε λησμονήσει τό μήνυμα τοϋ Βασιλιά Παύλου πρός τίς "Ενοπλες Δυνάμεις, τό όποιο εϊχε δημιουργήσει μεγάλο θόρυβο στόν πολιτικό κόσμο: «άνήκω σε σάς καί σείς μοΰ άνήκετε». "Αν κρίνουμε άπό όσα άκολούθησαν ή φράση αύτή δέν ήταν άπλώς σχήμα λόγου. .

"Ολες οί πράξεις τοΰ Παπανδρέου πού σχετίζονταν μέ ο,τι θά μποροΰσε νά θεωρηθεί «βασιλικό οικόπεδο», δείχνουν τή φρον­τίδα του νά μήν ωθήσει τά πράγματα στά άκρα. ' Η βασιλική έπι- χορήγηση διπλασιάστηκε, ή βασιλομήτωρ Φρειδερίκη προστατεύ- θηκε άπό τήν έκδοση ένός είδικοϋ διατάγματος πού απαγόρευε τήν κριτική γύρω άπό τό πρόσωπό της καί τής δόθηκε σύνταξη 100.000 δολλαρίων τό χρόνο. 'Ο Βασιλιάς Παΰλος εϊχε πεθάνει τό 1964 καί τόν διαδέχτηκε ό Κωνσταντίνος Β \ 'Η τακτική τοΰ Παπανδρέου ήταν μάλλον νά κολακεύσει τόν νεαρό βασιλιά παρά νά θίξει τά προνόμοιά του- ίσως επειδή πίστευε ότι μποροΰσε νά τόν έξαπατήσει ή επειδή δεχόταν πιέσεις άπό τά δεξιά στοιχεία τοϋ κόμματός του.

"Ετσι, ενώ ό πρωθυπουργός δίσταζε καί ταλαντευόταν, δέσμιος τοΰ αιωνίου διλλήματος τών Φιλελευθέρων, πού ήναν υποχρεω­μένοι νά άποφασίσουν άν θά άντιμετώπιζαν κυρίως τήν άπειλή τής Άριστεράς ή την πίεση τής Δεξιάς, ή θέση του υπονομευόταν

6λο καί περισσότερο. ' Η όλο καί πιο ανεξάρτητη έξωτερική πολι­τική του, όπως εκδηλώθηκε μέ το άδιέξοδο τοϋ Κυπριακοϋ, προ- κάλεσε Αμφιβολίες στούς ’Αμερικανούς έπισήμους οί όποιοι δια­πίστωναν ότι ήταν λιγότερο πειθήνιος άπό όσο υπολόγιζαν. Παρά τό γεγονός ότι τό Κέντρο έξακολούθησε νά είναι πιστό στό Ν ΑΤΟ καί στή Δυτική Συμμαχία, ήταν φανερό οτι δεν θά υπάκουε άναν- τίρρητα στίς ξένες έντολές, όπως συνέβαινε παλαιότερα μέ τήν ΕΡΕ. Ή άρνηση τοΰ Παπανδρέου νά δεχτεί τή Νατοϊκή λύση τοϋ Κυπριακοϋ δέν άποτελοϋσε τή μόνη έκδήλωση της άνεξαρτησίας του. Έλαβε μέτρα γιά τήν κατάργηση της εξάρτησης τών κρατι­κών υπηρεσιών άπό τήν C.I.A. ΆρνήΟηκε νά επιτρέψει στόν Ε λ ­ληνικό στρατό νά συμμετάσχει στά εκπαιδευτικά γυμνάσια τοϋ ΝΑΤΟ τόν Αύγουστο τοΰ 1964. Δέν μποροϋσε ή δέν ήθελε νά έξαλείψει τόν έντονο άντι-αμερικανισμό τών φιλοκυβερνητικών εφημερίδων. Δέν άναμίχθηκε στό θέμα της άγοράς όπλων πού έκανε ό Μακάριος άπό Κομμουνιστικές χώρες. Τέλος, παρά τίς ισχυρές πιέσεις τοΰ ΝΑΤΟ, σχεδίασε τή μείωση τών στρατιωτι­κών δαπανών1.

Ή άμερικανική δυσαρέσκεια σχετικά μέ τίς πολιτικές έξε- λίξεις αύξήθηκε όταν ή συνειδητοποίηση τών ταξικών συμφερόν­των άπό ομάδες, πού έως τώρα ήσαν ύπάκουες, άπειλοΰσε νά ανατρέψει όχι μόνο τήν έκλογική ισορροπία άλλά καί νά δώσει στόν ταξικό άνταγωνισμό μιά χροιά έντονα άντιαμερικανική καί ουδετερόφιλη. Ή πολιτική κρίση πού είχε οδηγήσει στήν πτώση τοΰ Καραμανλή εϊχε βρή λύσεις πιό ριζικές άπό ο,τι έπρεπε. *11 νέα κυβέρνηση κατάφερε νά εξασφαλίσει., παρά τίς έλπίδες τοϋ κατεστημένου, μία πολιτική σταθερότητα. Στήν πραγματικότητα όμως ή κρίση μεγάλωνε. 'Ένα έντονο κίνημα κοινωνικών καί οι­κονομικών αιτημάτων διασφάλιζε τίς θέσεις του στήν άριστερή Πτέρυγα τής ΕΚ μέ άρχηγό τόν Άνδρέα Παπανδρέου.

' Η έντυπωσιακή άνοδος τοΰ Άνδρέα δέν ήταν άσχετη μέ τήν άνάπτυξη μιας εύρείας ομάδας τεχνοκρατών διανοουμένων καί διοικητικών στελεχών, πού χάρη στόν ορθολογιστικό ιδεολογικό τους προσανατολισμό εΰρισκαν έλκυστικό τόν τεχνοκράτη οικο­νομολόγο ό όποιος εϊχε άποκτήσει φήμη άνάλογη μέ τοΰ Κέν- νεντυ γιά τήν ευθύτητα της ομιλίας του. Υιοθετώντας τό αίτημα γιά ριζική άλλαγή κατόρθωσε νά αιχμαλωτίσει τή φαντασία τών «νεοαπελευθερωμένων» μαζών της υπαίθρου καί τών πόλεων.

Ή κύρια κοινωνική δύναμη πού κινούνταν πίσω άπό τόν Ά ν­δρέα ήταν ή μάζα τών φτωχών έργατών, τών μικροαστών καί τών άγροτών. Οί όμάδες αύτές εϊχαν προχωρήσει πολύ, άπό πολιτι­κή άποψη, κατά τή διάρκεια τοΰ «άνένδοτου» καί τώρα πλέον άπαι- τοΰσαν νά συμμετάσχουν άμεσα στό πολιτικό παιχνίδι γιά νά ικανοποιήσουν τίς οικονομικές, κοινωνικές καί πολιτικές τους έπι- διώξεις. Γιά πρώτη φορά υστέρα άπό τόσα χρόνια, μία μή-κομ-

150

151

μουνιστική πολιτική όμάδα κατόρθωσε νά εμψυχώσει τίς ελπί­δες τους γιά μιά κοινωνική άλλαγή. Καί έπειδή ή ομάδα αύτή συμμετείχε στήν κυβέρνηση καί φαινόταν ίκανή νά πραγματο­ποιήσει αυτές τίς ελπίδες, διέφερε πολύ άπο τίς περιθωριακές καί ουτοπικές σοσιαλοδημοκρατικές άπόπειρες τοϋ παρελθόντος. Με­γάλες μάζες πίστεψαν ξαφνικά οτι είχαν βρει εναν ήγέτη πού διέ­φερε πολύ άπο τούς άλλους. 'Ο ’Λνδρέας ήταν ή πρώτη ένδειξη πού έπειθε ότι ή χιόρα μποροΰσε νά άπαλλαγεΐ άπο τόν «πολιτι- καντισμό».

Μερικοί διανοούμενοι πού ζητοϋσαν μιά ριζοσπαστική πολι­τική ένοχλήθηκαν άπο τήν εμφάνιση μιας νέας ήγετικής προσω­πικότητας πού έπιβλήθηκε στό λαό. Σκέφτονταν ότι ίσως έμπό- διζε τή δημιουργία ένός κόμματος μέ σύγχρονη διάρθρωση τό όποιο, κατά τή γνώμη τους, άποτελοϋσε άπαραίτητη προϋπόθεση γιά τήν πραγματοποίηση της πολιτικής πού έπιδίωκαν. * II Δεξιά πάλι φοβόταν «τό πολυκέφαλο τέρας» πού νόμιζε οτι είχε σκοτώ­σει, καί δέν μποροΰσε νά διακρίνει τούς άντικειμενικούς παράγοντες πού έξηγοΰσαν τήν άνάπτυξη τοΰ κινήματος καί τά χαρακτηριστι­κά τοϋ ήγέτη του. Άμφισβητοϋσε τήν άκειραότητα τοΰ χαρακτή­ρα τοΰ Άνδρέα, κατάγγελλε τίς φιλοδοξίες καί τήν άνευθυνότητά του. Έ κ τών ύστέρο>ν, βέβαια, μποροΰμε εύκολα νά δοΰμε τίς πολλές άδυναμίες τοΰ ριζοσπαστικοΰ κινήματος καί τά σοβαρά σφάλματα τοϋ Άνδρέα. 'Ωστόσο έπιβεβαιώνεται ότι τό κίνημα αύτό έρριξε βαθειές ρίζες καί οτι όντως έκπροσωποΰσε τήν άνα- διάρθρωση τών κοινωνικών δυνάμεων μετά τήν πτώση της Δε­ξιάς. 'II άναδιάρθρωση αύτή άποτελοϋσε τό δεύτερο στοιχείο πού έκανε τόν Γεώργιο Παπανδρέου νά χάσει σιγά σιγά τόν έλεγχο έπί τών κυριοτέρων συνεργατών του, τοΰ Μητσοτάκη, τοΰ Τσι- ριμώκου, τοΰ Στεφανόπουλου καί τοϋ Μαύρου (καί μαζί μ’ αυ­τούς τίς δύο μεγαλύτερες έφημερίδες πού ήλεγχαν ό Κόκκας καί ό Λαμπράκης). ΙΥ αύτό τό λόγο, όταν άργότερα άναγκάστηκε νά πολεμήσει τό Παλάτι, τό κόμμα του δέν διέθετε πλέον τή συν­οχή, πού θά τοϋ έπέτρεπε νά διατηρήσει τίς θέσεις του καί τήν αυτοπεποίθηση, πού άπέκτησε μέ τόν έκλογικό του θρίαμβο.

"Ετσι κατά τή διάρκεια τοΰ 1964, ή Κυβέρνηση της ΕΚ άναγ­κάστηκε νά ύποκύψει σιγά σιγά σέ έξωτερικές καί εσωτερικές πιέ­σεις, λαμβάνοντας μέτρα πού προκάλεσαν μεγαλύτερους φόβους στό κατεστημένο καί στούς άμερικανούς έπισήμους. 'Η έμπλοκή τοΰ Κυπριακοΰ άνάγκασε τόν Παπανδρέου νά δεχτεί μιά πρόσκλη­ση γιά νά έπισκεφθεΐ τή Μόσχα στίς άρχές τοΰ 1965. Τό γεγονός αύτό άποτέλεσε τήν άρχή της κρίσης ή όποία θά όδηγοΰσε στήν πτώση του. Φοβούμενοι ή μάλλον προσποιούμενοι ότι φοβοΰνται εναν ανεξάρτητο προσανατολισμό της έξωτερικής πολιτικής ή άκόμη καί τήν ούδετερότητα οί Άμερικάνοι καί ή Δεξιά άντέ- δρασαν μέ άπροσδόκητη βιαιότητα. Ό Κανελλόπουλος, ό όποιος

152

είχε διαδεχτεί τον Καραμανλή στήν Αρχηγία τής ΕΡΕ, ζήτησε άπό τά υπόλοιπα στελέχη της ÉK νά Ανατρέψουν τον Παπανδρέου καί προσέφερε έμμεσα κοινοβουλευτική υποστήριξη σέ μιά τέ­τοια περίπτωση. Οί IIIIΛ ασκούσαν επίσης πίεση, κυρίως μέσω τοΰ βασιλιά, γιά τή ματαίωση τοΰ πρωθυπουργικοΰ ταξιδιού στή Μόσχα. Παρόλο πού ό λαός άντέδρασε ευρύτατα στή δημόσια Ανα­κοίνωση τής ΕΡΕ καί στήν Αμερικάνικη παρέμβαση ό Παπαν­δρέου έδειξε μετριοπάθεια καί άπέφυγε νά συγκρουσΟεΐ μέ τά ’Ανάκτορα. 'II επίσκεψη στή Μόσχα όμως παραπέμφθηκε στίς Καλένδες.

Mè αύτόν τον τρόπο Αναβλήθηκε, Αλλά μόνον προσωρινά, ή Ανοιχτή σύγκρουση. 'II επιστροφή τοΰ Άνδρέα στήν Κυβέρνηση, τόν ’Απρίλιο τοΰ 1965 καί υστέρα Από εκτενή περιοδεία στήν επαρ­χία, όπου ό λαός τόν έπευφήμησε ώς μέλλοντα πρωθυπουργό, τόν κατέστησε ούσιαστικά αντικαταστάτη καί ύπαρχηγό τοΰ πατέρα του. Οί υποψίες πού προκάλεσε ή μετριοπαθής άντι-νατοϊκή του θέ­ση κατά τή διάρκεια της Κυπριακής κρίσης μεγάλωσαν. 'Ο πρω­θυπουργός Αρνήθηκε νά ένδώσει στίς έξαιρετικά ισχυρές πιέσεις τοΰ Τζόνσον, όταν έπισκέφθηκε τήν Ούάσιγκτον στίς Αρχές τοΰ ’Ιουνίου. Ή Αποτυχία τής μικρής «διάσκεψης κορυφής» για τό Κυπριακό, έπιτάχυνε τά γεγονότα. Πολλοί Ανώτεροι πράκτορες τής CIA εισέβαλαν στήν ’Αθήνα για νά υποσκάψουν τήν κοινοβου­λευτική κυριαρχία τοΰ Παπανδρέου. Άποκαλύφθηκαν μυστικές συνεννοήσεις μεταξύ Αμερικανών πρακτόρων καί κυβερνητικών στελεχών (πού άποστάτησαν αργότερα)· σημαντικά κυβερνητικά στελέχη αποφάσισαν νά διώξουν τούς Παπανδρέου καί νά δεχτούν τήν κοινοβουλευτική υποστήριξη τής Δεξιάς (λεπτομερή έκθε­ση τών γεγονότων δίνει ό Ρουσσέας σελ. 28 - 32). 'Ο Παπανδρέ­ου άντέδρασε στίς έπιθέσεις αύτές Αποκαλύπτοντας τό σχέδιο «Πε­ρικλής», ένα ντοκουμέντο πού Αποκάλυπτε τό ρόλο τοΰ Στρατοΰ κατά τίς εκλογές τοΰ 1961.Τ0 έγγραφο δέν καταστράφηκε άπό αμέ­λεια τής ΕΡΕ, Αλλά ό Παπανδρέου δέν τό είχε αποκαλύψει ένω- ρίτερα. Ό Πρωθυπουργός Ανακοίνωσε τήν κατηγορηματική του Απόφαση νά έκκαθαρίσει τό Στράτευμα άπό τούς συνωμότες οί όποιοι έως τώρα είχαν μείνει Ανέπαφοι. Ή πρόθεσή του αύτή ήταν ή σταγόνα πού έκανε τό ποτήρι νά ξεχειλίσει. Ό Παπανδρέ­ου Από ένδεχομένως επικίνδυνος Αντίπαλος τοΰ συστήματος με­ταβλήθηκε σέ άμεση απειλή τών πιό σημαντικών εφεδρειών τοΰ κατεστημένου. Τώρα πλέον δέν Αρκοΰσε ή υπονόμευση τής πολι­τικής του. Έπρεπε νά έξοντωθεΐ πριν έπέμβει στά θέματα τών ’Ενόπλων Δυνάμεων.

’Εχάλκεψαν Αμέσως τό πρόσχημα. ΤΗταν ή υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ — μία δήθεν συνομωσία στρατιωτικών γιά τήν Ανατροπή τοΰ συ­στήματος καί τήν έπιβολή δικτατορίας τύπου Νασέρ· τό κατη­γορητήριο περιελάμβανε είκοσι όκτώ Αξιωματικούς καί ορισμέ­

153

νους πολιτικούς: άνάμεσά τους καί ό Άνδρέας Παπανδρέου. Ή κατηγορία ήταν παράλογη : μία χούφτα αξιωματικών δεν άποτε­λοϋσε δύναμη άνάμεσα στούς 10.000 άξιωματικούς ένός στρατοΰ, βπου έπικρατοϋσαν συντριπτικά οί βασιλόφρονες. "Οταν ή υπό­θεση έφθασε στο δικαστήριο άποκαλύφθηκε ή πλήρης έλλειψη άπο- δεικτικών στοιχείων. Οί άμεσοι στόχοι τής συνωμοσίας όμως εί­χαν εκπληρωθεί. Άκόμη καί άν ό Άνδρέας δέν είχε καμία σχέ­ση μέ τούς στρατιωτικούς κύκλους, ή άπόφαση τοϋ Γεωργίου Παπανδρέου νά άναδιοργανώσει τό Στρατό καί νά τόν ύπαγάγει σέ πολιτικό έλεγχο, θά δυσφημοΰνταν ώς άπόπειρα νά συγκαλύ- ψει τίς «εγκληματικές» δραστηριότητες τοϋ γιοΰ του.

Στίς 9 Ιουλίου, ό Πρωθυπουργός παρουσίασε στό βασιλιά έναν κατάλογο άπολυτέων αξιωματικών καί ζήτησε τήν απομά­κρυνση τοϋ Ύπουργοΰ Άμύνης Γαρουφαλια, ό όποιος άντιδροΰσε επίμονα στην πολιτική του. (Δέν μάς εκπλήττει ότι ό Γαρουφα- λιάς διορίστηκε γιά λίγες ώρες πρωθυπουργός στην άτυχή βασιλική άπόπειρα της 13 Δεκεμβρίου 1067). Ό Κωνσταντίνος άρνήθηκε νά συζητήσει τό θέμα κι έφυγε γιά διακοπές στήν Κέρκυρα. Ό Γαρουφαλιάς δέν δέχθηκε νά παραιτηθεί καί στίς 13 Ιουλίου δια- γράφηκε άπό τό κόμμα τής ΕΚ. ΓΙαραταϋτα έπέμενε νά διατηρεί τό ύπουργεΐο του. Στό μεταξύ, ό ιδιαίτερος γραμματέας τοϋ βα­σιλιά καί οί έπίσημοι άμερικανικοί παράγοντες μέ πράκτορές τους κατέβαλλαν άπεγνωσμένες προσπάθειες νά βροϋν άρκετούς διαφω- νοΰντες στούς κόλπους της ΕΚ, ώστε νά πραγματοποιηθεί «νο- μίμως» ή άνατροπή τοϋ Παπανδρέου. "Οταν φαντάστηκαν οτι βρήκαν τή λύση, ό Κωνσταντίνος κάλεσε τόν ΙΙαπανδρέου καί άρνήθηκε νά δεχτεί τό διορισμό νέου Ύπουργοΰ Άμύνης καί νά ύπογράψει διάταγμα γιά τήν άπομάκρυνση τών άξιωματικών. Ό Παπανδρέου άντιπρότεινε νά άναλάβει ό ίδιος τό έπίμαχο Ύπουργεΐο, πρόταση πού ό βασιλιάς άπέρριψε άνοιχτά γιά λό­γους «ήθικής» τάξεως, διότι έτσι θά παρακωλύονταν οί άνακρί- σεις σχετικά μέ τόν Άνδρέα. Ό Πρωθυπουργός άπείλησε ότι θά παραιτηθεί. Ό βασιλιάς δέχτηκε βιαστικά τήν παραίτηση πού δέν υποβλήθηκε κάν έπισήμως· ό Παπανδρέου εϊχε ύποσκελισθεΐ. Μέσα σέ δύο ώρες — αύτό δείχνει πόσο προσεκτικά εϊχε μελετη­θεί άπό πριν ή επιχείρηση — ορκίστηκε μιά νέα κυβέρνηση άπό διαφωνοΰντα μέλη τής ΕΚ μέ τόν Άθανασιάδη - Νόβα πρόεδρο τής Βουλής.

'Ο βασιλιάς εϊχε κερδίσει τόν πρώτο γύρο. 'Ο Παπανδρέου έκδιώχθηκε καί ό Άνδρέας άντιμετώπιζε κατηγορία έπί έσχάτη προδοσία.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚΑΤΟ ΤΕΤΑΡΤΟ

ΠΡΑΞΙΚΟΠΗΜΑ ΤΟΥ ΒΑΣΙΛΙΑ Ή ΠΡΑΞΙΚΟΠΗΜΑ ΤΩΝ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΑΡΧΩΝ (1965 - 67)

Ή αποπομπή τοϋ Γεωργίου 1 Ιαπανδρέου, στις 15 ’Ιουλίου 1965, υπήρξε μόνον ή άρχή μιας σειράς άπροκάλυπτων παρεμβά­σεων τοΰ βασιλιά στήν πολιτική ζωή. Μπορεϊ νά γράφτηκαν τό­μοι βυζαντινολογίας σχετικά μέ το άν ό βασιλιάς έδρασε ή δχι μέσα στά πλαίσια τών τυπικών συνταγματικών άρμοδιοτήτων, είναι δμως προφανές δτι οί πράξεις του καταστρατηγοΰσαν τή λαϊκή κυριαρχία καί τήν άπόφαση τών ψηφοφόρων. Οί άπόπειρες, στήν Ελλάδα καί στο εξωτερικό, για τήν έρμηνεία τών συνταγμα­τικών διατάξεων δέν θέτουν σωστά τό πρόβλημα. Δέν έχει σημασία άν ό βασιλιάς δέν έχει, έστω καί τυπικά, δικαίωμα νά άπολύσει τόν πρωθυπουργό του. Μέχρι τή στιγμή εκείνη τό Στέμμα άσκοΰ- σε πολιτική πίσω άπό ενα προπέτασμα καπνοϋ- στίς 15 ’Ιουλίου παραμερίστηκαν δλα τά προσχήματα καί ό Κωνσταντίνος εμφανί­στηκε άπροκάλυπτα ώς διαμορφωτής τών πολιτικών άποφάσεων καί ερχόταν σέ πλήρη άντίθεση πρός τίς δημοκρατικές άρχές πού υποτίθεται οτι άποτελοϋσαν τά θεμέλια τοΰ καθεστώτος. Μία κυ­βέρνηση, πού είχε κατακτήσει τήν έξουσία μέ συντριπτική υπερο­χή έναντι τών άντιπάλων της, δχι μόνον υπονομεύτηκε συστηματι­κά έκ τών έσω, άλλά καί άποπέμφθηκε, τέλος, μέ μιά πολυμή­χανη σκηνοθεσία προσχημάτων.

Δέν μποροΰμε νά άρνηθοΰμε τήν άνεπάρκεια καί τά λάθη τη κυβέρνησης τοϋ Παπανδρέου. 'Ωστόσο, τό κοινοβουλευτικό σύστη­μα, δσο καί άν δέν ήταν άπολύτως ικανοποιητικό, λειτουργοΰσε στό βαθμό πού εξασφάλιζε ενα μίνιμουμ λαϊκοΰ ελέγχου καί έκπρο- σώπησης κατά την άσκηση της νόμιμης εξουσίας. ' II άνοιχτή πα­ρέμβαση τοϋ στρατοΰ ήταν τό μοιραίο πλήγμα πού δέχτηκαν τά άσταθη θεμέλια της έλληνικής δημοκρατίας. Οί άρχές της κοινο­βουλευτικής δημοκρατίας καταργήθηκαν άπό τή στιγμή πού ή άναγνώριση καί ή επιβίωση μιας κυβέρνησης έξαρτώνταν άπό τή θέληση τοΰ μονάρχη.

"Ενα άλλο ύποπροϊόν της βασιλικής παρέμβασης ήταν ό πλή­ρης κυνισμός καί ή άπόλυτη περιφρόνηση της κοινής γνώμης πού κυριαρχοΰσαν στίς άνευ προηγουμένου μηχανορραφίες, οί όποιες οδήγησαν τελικά στό σχηματισμό μιας κυβέρνησης άποστατών

τής ΕΚ. 11 αραβιάστηκαν οί στοιχειώδεις κανόνες τοϋ κοινοβουλευ­τικού παιχνιδιού. Ί1 πτώση τοϋ Παπανδρέου άποφασίστηκε καί πραγματοποιήθηκε πριν εκδηλωθεί ή πολιτική κρίση. Είχαν απο­φασίσει νά τον ανατρέψουν — συνεπώς τον απέλυσαν. Οί απόπειρες νά βρεθεί ενας διάδοχός του άπό τό Κέντρο, έγιναν μόνο γιά νά σωθεί, 6,τι άπέμενε άπό τά προσχήματα.

' 11 λιποταξία σαρανταπέντε τουλάχιστον Κεντρώων βουλευτών ήταν άναγκαία γιά τό σχηματισμό μιας νέας κοινοβουλευτικής πλειοψηφίας. Χρειάστηκαν τρεις μήνες γιά νά συγκεντρωθοϋν, ενας - ενας, ύστερα άπό παζαρέματα άνεπανάληπτα στ/)ν ιστορία τής χώρας. Ό άριθμός τών υπουργικών θέσεων αυξήθηκε ώστε νά μποροΰν νά ύποσχεθοϋν καί νά προσφέρουν άπό μία στόν κάθε άπο- στάτη. Τό νέο κόμμα πού δημιουργήθηκε άποτελοϋνταν άποκλει- στικά άπό υπουργούς. Ωστόσο, όταν μία θέση στην κυβέρνηση τών άνδρεικέλων δέν μποροΰσε νά βάλει σέ πειρασμό τόν μέλλοντα «άπο- στάτη», λέγεται δτι προσφέροντχν καί μεγάλα χρηματικά ποσά. Φυσικά δέν υπάρχουν συγκεκριμένες άποδείξεις γιά τήν έκταση τής έσχατης αύτής ενέργειας τής βασιλικής κλίκας, άν καί ορι­σμένοι πιστοί στόν Παπανδρέου βουλευτές, ισχυρίστηκαν δτι τούς έγιναν προτάσεις. Μολονότι ή έξαιρετικά εύρεία καί έντονη λαϊκή άντίδραση (καί πιθανότατα ή άνεπαρκής ή άνακριβής πληροφό­ρηση) κατέστησαν τήν έπιχείρηση πολύ πιό δύσκολη άπό ό,τι προέβλεπαν, ή μέθοδος τοϋ σαλαμιοΰ στέφθηκε τελικά μέ έπιτυχία. Ό τρίτος ύποψήφιος πρωθυπουργός, ό Στέφανος Στεφανόπουλος, πρώην άντιπρόεδρος στην κυβέρνηση τοΰ 11 απανδρέου — ό όποιος μόλις πριν λίγες ήμέρες δήλωνε μέ βαρύγδουπο ΰφος δτι ποτέ δέν θά δεχόταν νά σχηματίσει κυβέρνηση δίχως τι) συγκατάθεση τοΰ Παπανδρέου — κατόρθωσε νά άποκτήση ψήφο έμττιστοσύνης στη βουλή μέ τήν υποστήριξη τής ΕΡΕ. "Αν καί μέ ελάχιστη πλειο­ψηφία (152 πρός 148 βουλευτές), ή κρίση είχε τυπικά λυθεί.

Πάντως οί συνέπειες τοϋ σχηματισμού τής νέας κυβέρνησης υπήρξαν άπροσδόκητες. Παρά τίς ελπίδες τών μηχανορράφων ή δημιουργία μιας άλλης κεντρώας κυβέρνησης δέν άποδείχθηκε διό­λου εΰκολη. Ό βασιλιάς εϊχε υπονομεύσει ό ίδιος τούς στόχους του. "Ενα απρόβλεπτο στοιχείο προστέθηκε στή σειρά τών άλυσιδω- τών άντιδράσεων: ή λαϊκή άγανάκτηση μέ εκδηλώσεις πού δμοιές τους, ώς πρός τήν έκταση καί τήν ένταση, δέν εϊχαν υπάρξει ως τότε, δυσκόλευε τήν εκπλήρωση τών βασιλικών έπιδιιόξεων. Έ π ί πολλές έβδομάδες, έκατοντάδες χιλιάδες λαοϋ διαδήλωναν καθη­μερινά την όργή τους κατά τών άποστατών καί τών ’Ανακτόρων. "Οταν ό Παπανδρέου άποφάσισε νά περάσει άπό τούς δρόμους τής ’Αθήνας σέ μιά τελετουργική χειρονομία πρός τό λαό, τό κέντρο τής πρωτεύουσας κατακλύσθηκε άπό ενα έκατομμύριο Θεατές καί ή σκηνή Θύμιζε περισσότερο ρωμαϊκό Θρίαμβο παρά πολιτικό συλλαλητήριο. Συνεπώς δέν πρέπει νά μάς εκπλήττει τό

155-

156

γεγονός δτι οί επίδοξοι άποστάτες εδειξαν ξαφνικά απροθυμία νά έγκαταλείψουν τον πεπτωκότα ηγέτη τους, ό όποιος άπολάμβανε τώρα αισθήματα λατρείας έκ μέρους τοϋ λαοΰ.

"Οταν ό Ααμπράκης, ιδιοκτήτης τοΰ μεγαλύτερου συγκροτή­ματος κεντρώίον έφημερίδων καί έκ πεποιθήσεως κεντροδεξιός τών παρασκηνίων, προσπάθησε νά άλλάξει γραμμή μέ σκοπό νά πάψει τήν υποστήριξή του πρός τόν Παπανδρέου, ενα όργισμένο πλήθος συγκεντρώθηκε Ιξω άπό τά γραφεία τοΰ συγκροτήματος του καί έβαλε φοιτιά σέ τεράστιους σωρούς έφημερίδων. Ό Λαμ- πράκης, ό όποιος κέρδιζε τεράστια ποσά άπό τίς πρώτες σέ κυ­κλοφορία εφημερίδες του, ένέδωσε.

"Ετσι, γιά πρώτη φορά ύστερα άπό πολλά χρόνια, φάνηκε οτι λειτουργούσε μιά διαδικασία αύθεντικής άντίδρασης τοΰ λαοΰ κατά τής πολιτικής δραστηριότητας μέ την εύρεία έννοια. Ή άπρό- βλεπη αύτή συμμετοχή τών λαϊκών μαζών εθεσε περισσότερο άπό ό,τιδήποτε σέ κίνδυνο τό βασιλικό σχέδιο. Δέν ύπάρχει άμφιβο- λία δτι ή δραστηριότητα τών μαζών όφειλόταν, κυρίως στό άγω- νιστικό πνεϋμα τής ΕΔΑ καί ειδικά τών όργανώσεων νεολαίας τής Άριστεράς, οί όποιες διέτρεχαν ακαταπόνητες τό κέντρο τών ’Α­θηνών, ύποστηρίζοντας τόν άγίόνα τοϋ ΙΙαπανδρέου. Ί Ι ’Αρι­στερά όμως άποτελοϋσε μόνο μέρος ένός πολύ γενικότερου καί πολύπλευρου μαζικοΰ κινήματος. 'Ο κύριος όγκος τών ύποστηρι- κτών τοΰ Παπανδρέου άποτελοΰνταν άπό τόν συμπαγή πυρήνα τών κεντρώων ψηφοφόρων. Τό κίνημα δέν είχε χαρακτήρα άνα- τρεπτικό, παρά τόν κοινωνικό άντίκτυπό του καί τά άντιαμερικανι- κά (άντι-νατοϊκά) αισθήματα πού βγήκαν στήν έπιφάνιεα. 'Ο λαός δέν ζητοϋσε καθεστ<οτική άλλαγή, άλλά έπιβολή καί κατοχύρωση τής λαϊκής ετυμηγορίας. Γιά πρώτη φορά δμως ή μεγάλη πλειο- ψηφία τών πολιτών θεωροΰσε τόν μόνιμο περιορισμό της ισχύος τών ’Ανακτόρων καί τών καλυμμένων συμφερόντων, άπαραίτητη προϋπόθεση γιά τήν παγίωση της λαϊκής κυριαρχίας.

Γιά τόν λόγο αύτό ή διάσπαση τής κοινοβουλευτικής ομάδας δέν οδήγησε σέ διάσπαση τό σώμα τών έκλογέων τής ΕΚ. "Αν καί οί άποστάτες βιάστηκαν νά συστήσουν ένα νέο κόμμα (ΔΙΦΙΚ), τό κόμμα αύτό δέν διέθετε κανένα γόητρο. ’Ισχυροί πολιτικοί, πού έπί χρόνια γνώρισαν μεγάλη δημοτικότητα, τοπική καί παν­ελλήνια, εμειναν ξαφνικά δίχως την έλάχιστη λαϊκή ύποστήριξη. Οί μανιώδεις έπιθέσεις της κυβέρνησης τών άνδρεικέλων κατά τών έσφαλμένων ένεργειών τής κυβέρνησης τοϋ Παπανδρέου, δέν έπη- ρέασαν διόλου την κοινή γνώμη, 6χι μόνο διότι καί οί ΐδιοι οί άπο­στάτες κατείχαν σημαντικές θέσεις στήν προηγούμενη κυβέρνηση άλλά άπό όργη πρός τίς άπεχθεΐς μηχανορραφίες πού οδήγησαν στήν πτώση τοϋ Παπανδρέου- άλλωστε οί έπιθέσεις αύτές θεω­ρούνταν μόνον προσχήματα. Ό Παπανδρέου άντίθετα πήρε συγ­χώρηση γιά τά σφάλματα καί τά άμαρτήματά του. Καμιά συγκε­

157

κριμένη κριτική τών άδυναμιών του δέν ήταν δυνατό νά άμαυρώ- σει τ/)ν εικόνα του στά μάτια τοϋ λαοϋ. Ένώ ή αντιφατική διακυ­βέρνησή του είχε μειώσει άρκετά τή λαϊκή εμπιστοσύνη, ΐσως και τή δημοτικότητα του, ή άπόλυσή του τον μετέτρεψε σέ λαϊκό ήρίυα. Οί άποστάτες δεν θά κατόρθωναν ποτέ νά ξεπεράσουν τον καθορι­στικό άρχικό τους χαρακτήρα: μιά προσωρινή κυβέρνηση άνδρει- κέλων, ενα πιόνι στο βασιλικό παιχνίδι, μιά μεταβατική φάση άνάμεσα στον Παπανδρέου καί σέ μιά γνήσια βασιλική κυβέρνηση.

Πράγματι ό βασιλιάς άπέκοψε περισσότερο άπό όσο έπρεπε κάθε δυνατότητα επιστροφής. Πέρα άπο τήν άμεση παρέμβασή του στόν διακομματικό άγώνα, επιδίωξε νά άναδειχθεΐ σε ιδεο­λογικό ήγέτη της Δεξιάς. «'Ο κομμουνισμός είναι μίασμα πού γεννήθηκε έξω άπό τά ελληνικά σύνορα καί κατευθύνεται άπό έξω. ’Ηθική του είναι τό ψεΰδος καί ή προδοσία. Διαφθείρει καί καθι­στά άσυγχώρητο εχθρό τής πατρίδας όποιονδήποτε ελθη σέ έπαφή μαζί του.» 'II άπίστευτη αύ-τή δήλ<οση περιέχεται στό μήνυμα τοΰ βασιλιά πρός τό έθνος τ/)ν 1η Ίανουαρίου 1966, τρεις μόνο μήνες άφ’ δτου ή κυβέρνηση τών ανδρεικέλων επέτυχε τήν άβέ- βαιη κοινοβουλευτική πλειοψηφία καί μάλιστα τή στιγμή πού όλες οί πλευρές διακήρυτταν τ/)ν ανάγκη μετριοπάθειας.

Έ τσ ι λοιπόν ό άντίκτυπος τής πολιτικής κρίσης έγινε δυσμε­νέστερος γιά τή μοναρχία. Στό έσωτερικό τής ΕΚ πραγματοποιή- θηκε μιά σημαντική ιδεολογική κάθαρση πού άναζωογόνησε τήν άπό καιρό ξεχασμένη φιλελεύθερη παράδοση. Καί τοϋτο διότι ή πλειοψηφία τών έκπροσώπων τοΰ μεγάλου κεφαλαίου έγκατέ- λειψε τόν Παπανδρέου μέ διαδοχικά κύματα άποστασίας. 'Ο χι μόνο μειώθηκαν άριθμητικά τά συντηρητικά στοιχεία της ΕΚ άλλά άφησαν σχετικά έλεύθερο τό πεδίο γιά προώθηση τοΰ Ά ν- δρέα Παπανδρέου, άφοΰ έλειψαν οί περισσότεροι επίδοξοι διά­δοχοι πού ένοχλοϋνταν άπό την άνοδό του. Ά ν καί ή κοινοβουλευ­τική ομάδα τής ΕΚ κάθε άλλο παρά βιαζόταν νά υιοθετήσει μιά προοδευτικότερη πολιτική, ό ’Λνδρέας ήταν πλέον ή μόνη προ­σωπικότητα μέ κάποιο κύρος καί γόητρο.

' I I αύξανόμενη καί ριζοσπαστικότερη λαϊκή πίεση καί ή προώ­θηση τοϋ Άνδρέα στή θέση τοΰ Διαδόχου της ΕΚ έπηρέασαν τόν προσανατολισμό τοΰ κόμματος. Άκόμη καί δταν ό Παπανδρέου άρχισε νά προσπαθεί νά μετριάσει τό άνερχόμενο ριζοσπαστικό ρεΰμα, οί δηλώσεις τοΰ Άνδρέα προσπαθοΰσαν μέ μεγαλύτερη σαφήνεια νά πλήξουν τά θεμέλια τής κοινωνικο-οίκονομικής δομής τής χώρας: «Πιστεύω δτι ή υποδομή τοΰ "Εθνους, οί μεταφορές καί οί συγκοινωνίες, τό πιστωτικό σύστημα καί ή έκπαίδευση πρέπει νά άνήκουν στό δημόσιο. . . Σε γενικές γραμμές, ή βαρειά βιομηχανία θά πρέπει νά είναι κρατική καί ή έλαφρά βιομηχανία ιδιωτική. . . Είναι πρωταρχική άνάγκη νά καταβληθοϋν προσπά­θειες γιά τόν περιορισμό ή καί τήν έξάλειψη τής μεγάλης κατανά­

λωσης καί της εισαγωγής ειδών πολυτελείας. . . Εϊναι αναγκαίο νά σταματήση ή εκχώρηση μονοπωλιακών προνομίων ή όποία βοηθά την είσοδο ξένων κεφαλαίων».

Είναι φανερό ότι κινδύνευε τό σύνολο τοΰ συστήματος άπό τό όποιο άντλοϋσε τά κέρδη της ή άρχουσα τάξη. Ά ν καί τό ριζο­σπαστικό κίνημα, με κήρυκα τόν Άνδρέα, δέν ήταν σέ καμία περίπτωση σοσιαλιστικό, είχε την πολύ συγκεκριμένη πρόθεση νά άναγκάσει την έλληνική άρχουσα τάξη νά δράσει μέσα σέ ενα πλαίσιο σύγχρονου όρθολογισμοΰ καί νά περικόψει τά οικονομικά καί ταξικά προνόμοιά της. 'Ο Γαλλικού τύπου οικονομικός σχε- διασμός, πού ήθελε νά προωθήσει ό Άνδρέας, θά κατένεμε τίς ιδιωτικές καί δημόσιες έπενδύσεις σύμφωνα μέ ορισμένους μα­κροπρόθεσμους κοινωνικούς καί οικονομικούς στόχους, δίχως νά τίς δεσμεύει άποκλειστικά άπό τήν προοπτική κέρδους. Θά τερ­ματίζονταν ή άπογραμμάτιστη πολιτική τών έπενδύσεων, ή κοι­νωνική σπατάλη καί ή εποχή τών τεραστίων κερδών. Μπορεϊ νά άμφιβάλει κανείς έάν, καί κατά πόσο, θά κατόρθωνε νά πραγματο­ποιήσει τό πρόγραμμά του ό Άνδρέας. Μία ορθολογιστική πολι­τική θά συναντούσε σοβαρή άντίσταση δχι μόνον άπό τό δίκτυο τών κατεστημένων συμφερόντων άλλά καί άπό τίς μεσαίες τά­ξεις, τών οποίων δέν θά μποροΰσε νά άνακόψει την τάση πρός τήν έπιδεικτική κατανάλωση ειδών πολυτελείας. Πάντως, άνεξάρτητα άπό τίς δυνατότητες έφαρμογης μιας τέτοιας πολιτικής, ή σταθερή προπαγάνδα της είχε καταργήσει τήν έμμεση «συμφωνία κυρίων», ή όποία ΐσχυε μεταξύ της Δεξιάς καί τοΰ Κέντρου καί τήν όποία ή ΕΚ είχε σεβαστεί άκόμη καί κατά τή διάρκεια τοΰ «άνένδοτου άγώνα» τοΰ 1961 - 1963. 'Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος, άρ- γός της ΕΡΕ, δήλωσε δημοσίους τό 1964 δτι: «δέν υπάρχουν σο­βαρές ιδεολογικές διαφορές μεταξύ ΕΡΕ καί ΕΚ- ή διαφωνία πηγάζει κυρίως άπό τήν άσυμβίβαστη. . . τακτική τους». Αύτό Ιπαψε νά ισχύει μετά τήν έξωση τοΰ ΙΙαπανδρέου. Τώρα ή κύρια πολιτική πάλη περιελάμβανε πολύ συγκεκριμένα κοινωνικά καί οικονομικά προβλήματα. "Οπως εθεσε τό πρόβλημα ό Άνδρέας:

« Ή ΕΚ δέν άποτελοϋσε πλέον άπλώς τό κόμμα τής πολιτικής δημοκρατίας. Γινόταν ή βασική δύναμη της εθνικής άλλαγής».

Μέ λίγα λόγια, ή βασιλική επέμβαση δέν κατάφερε νά πραγμα­τοποιήσει τούς στόχους της. Τό κυβερνητικό κόμμα, τό ΦΙΔΗΚ, δέν έκπροσωποΰσε τίποτε. “Άν καί οί άποστάτες διατήρησαν έπί Ιναν καί πλέον χρόνο τήν έξουσία καί άκολούθησαν πολιτική άσυγ- κράτητης δημαγωγίας γιά νά έξασφαλίσουν μιά λαϊκή βάση, ή πολιτική πόλωση ήταν τόσο έντονη ώστε μπορούσαν νά ελπίζουν δτι θά άποσποΰσαν ψήφους μόνον άπό την ΕΡΕ άπό τήν όποία έξαρτώνταν ή έπιβίωση τους. Καθώς πλησίαζε ή έκπνοή της συντα­γματικής προθεσμίας γιά τήν προκήρυξη τών έκλογών, γινόταν δλο καί πιό φανερό ότι ή ΕΚ δχι μόνον διατηρούσε άλλά καί ένί-

158

σχυε τίς θέσεις της. Το νέο στοιχείο τοϋ σαφοΰς ταξικοΰ άνταγω- νισμοϋ πού διείσδυσε στόν πολίτικο αγώνα, μεγάλωνε τίς δυσκο­λίες της άρχουσα ομάδας. Γι αύτό τό λόγο κάθε προσπάθεια διά­σπασης της ΕΚ «έκ τών άνω», καί αν άκόμη πετύχαινε θά είχε τά ΐδια άσήμαντα άποτελέσματα μέ τίς προηγούμενες προσπάθειες.

Έφόσον τό κέντρο της άντίστασης κατά τών Ανακτόρων έξα- κολουθοϋσε νά είναι ό Γεώργιος Παπανδρέου, ό πρώην προιθυπουρ- γός ήταν άναγκαστικά ό εκπρόσωπος τής άνερχόμενης λαϊκής ορ­γής. Ή οργή αύτή σταθεροποιοϋσε τήν ταξική συμμαχία, πού προκάλεσε τό 1964 τόν πολιτικό θρίαμβο τοϋ Κέντρου. ΙΙαρόλο πού ό Παπανδρέου άπέκλειε ρητώς κάθε συνεργασία μέ τήν Α ρ ι­στερά καί άρνοΰνταν επίμονα νά ύπαινιχθεΐ Ιστίο καί τό ένδεχό- μενο σχηματισμού ένός Λαϊκοϋ Μετώπου, τό λαϊκό μέτωπο δη- μιουργήθηκε στή βάση. 'Όλο καί περισσότεροι όπαδοί της ΕΔΛ πείθονταν σταδιακά, καί παρά τήν έπίσημη γραμμή τοΰ κόμματός τους, οτι τό Κέντρο θά πραγματοποιοΰσε τίς άλλαγές πού έπιθυ- μοΰσαν καί οί ίδιοι. Συνεπώς, τίποτε δέν μποροϋσε νά διασπάσει τήν αυξανόμενη σταθερότητα τής ταξικής συμμαχίας. Τουλάχιστον τό 65% τοϋ πληθυσμοϋ είχε πάρει τήν άκλόνητη άπόφαση νά ψηφίσει κατά τών εκπροσώπων τής βασιλικής παρέμβασης καί άπό τό ποσοστό αύτό ή ΕΔΑ ήλεγχε μία άσήμαντη μερίδα. Έ τσι λοιπόν κανένα έκλογικό σύστημα δέν μπορούσε νά επαναφέρει στήν έξουσία τή Δεξιά.

Άκόμη καί μία άναβίωση της τρομοκρατίας στήν ύπαιθρο δέν μποροϋσε νά έγγυηθεΐ τό άποτέλεσμα τοΰ 1961. Διότι ή κατά­σταση είχε πλέον άλλάξει ολοκληρωτικά. Δύο χρόνια έντονης πο­λιτικής δραστηριότητας μέσα σέ ενα κλίμα έλευθερίας είχαν αύ- ξήσει έξαιρετικά τό λαϊκό δυναμικό γιά τήν πρακτική καί ήθική άντιμετώπιση της αστυνόμευσης. Επίσης, ένώ ή κυβέρνηση τοΰ Στεφανόπουλου εϊχε άνακαλέσει όλα σχεδόν τά μέτρα έκδημο- κρατισμοϋ τοΰ Παπανδρέου (εϊχε έπαναφέρει λ.χ. τό σύστημα έλέγ- χου τών συνδικάτων, πού έπικρατοϋσε έπί τής ΕΡΕ) ωστόσο, δί­σταζε νά χρησιμοποιήσει όλο τό δυναμικό τοΰ άναβιώσαντος «πα­ρακράτους» διότι φοβόταν μήπως, παίζοντας τό παιχνίδι της ΕΡΕ, έβλαπτε τά δικά της εκλογικά συμφέροντα. Συνεπώς ή νίκη τής Δεξιάς κατά τίς επόμενες έκλογές ήταν πολύ άμφίβολη. 'II πλειο­ψηφία της άνώτερης άστικής τάξης, πού συντάσσονταν πλέον ολο­κληρωτικά μέ τή Δεξιά, αισθανόταν οτι τό άδιέξοδο ήταν πλήρες. Εϊχε παίξει τό κοινοβουλευτικό παιχνίδι καί εϊχε χάσει.

Καθ’ δλη τή διάρκεια τοΰ 1966 ή κατάσταση παρέμεινε στά­σιμη. 'Ο Στεφανόπουλος συνέχισε νά προεδρεύει στήν κυβέρνηση τών άνδρεικέλων, ένώ ό Παπανδρέου ζητοϋσε άμεσες έκλογές. Στό μεταξύ, έσωτερικά καί διεθνή γεγονότα μεγάλωναν τό χάσμα. Οί δύο μεγάλες πολιτικές δίκες, πού άρχισαν κατά τό τέλος τοΰ χρόνου, είχαν βαθιές πολιτικές έπιπτοισεις. Στή δίκη τών δολο­

159

160

φόνων τοϋ βουλευτή τής ΕΔΛ Λαμπράκη, ή όποία καθυστέρησε έπί τρία χρόνια, άποδείχτηκε πλήρως ή συνενοχή τών άρχών τής άστυνομίας καί τής χωροφυλακής. Ά ν καί τελικά οί άνώτεροι άξιωματικοί τής χωροφυλακής καταδικάστηκαν μόνο γιά «κα­τάχρηση έξουσίας» καί δχι ώς συνένοχοι, ή πρόοδος τής δίκης άπο- κάλυψε τόσα πολλά ώστε άκόμη καί οί έφημερίδες τής δεξιάς αναγκάστηκαν νά θρηνήσουν τήν κατάσταση πού έπικρατοϋσε στη χωροφυλακή. (Οί άξιωματικοί πού καταδικάστηκαν άποκα- ταστάθηκαν άπο τούς συνταγματάρχες, ένώ ό άνακριτής τής ύπό- θεσης απολύθηκε).

'II σημαντικότερη δίκη τοΰ ΑΣΠΙΔΑ, οπού έμμεσα εΐχε κα- τηγορηΟεϊ καί ό Άνδρέας ΙΙαπανδρέου, άπέτυχε άκόμη περισσό­τερο ώς πρός τούς στόχους της. Οί άρχές γρήγορα βρέθηκαν σέ δύσκολη θέση, διότι κανένα άποδεικτικό στοιχείο δέν μποροΰσε νά βρεθεί γιά κανέναν άπό τούς κατηγορουμένους. ’Αντίθετα, πρα­γματοποιούνταν καθημερινά εκπληκτικές άποκαλύψεις γιά τή διάρ­θρωση καί τή λειτουργία τών στρατιωτικών μυστικών ύπηρεσιών, οί όποιες έξέθεταν δχι τούς κατηγορούμενους άλλά τούς ένάγοντες καί τή σκευωρία τους. Άποκαλύφθηκε ένα πολύπλοκο σύστημα παρακολούθησης τών τηλεφώνων τών υπουργών γιά λογαριασμό τής ΚΥΠ, καί μία συνωμοσία έναντίον τής ζωής τοΰ Γεωργίου Παπανδρέου, ή όποία άπέτυχε γιά έντελώς τυχαίους λόγους. Δύο άξιωματικοί άποκάλυψαν δτι τούς προσέφεραν μεγάλα χρη­ματικά ποσά γιά νά καταθέσουν ψευδώς καί νά έμπλέξουν τόν Άνδρέα σέ μία συνωμοσία τύπου Νασέρ. Γιά πρώτη φορά άπο- δείχτηκε ό βαθμός τής διείσδυσης τών μυστικών ύπηρεσιών σέ δλες τίς κρατικές δραστηριότητες. Ή υπόθεση έπαιρνε προφανώς άσχημη τροπή, καί τό δικαστήριο συνέχισε τίς συνεδριάσεις του κεκλεισμένων τών θυρών μέ τό πρόσχημα τοΰ κινδύνου αποκάλυ­ψης σημαντικών κρατικών μυστικών. "Ομως τό κακό εΐχε γίνει καί ή άνησυχία δέν κόπασε. "Οταν οί σημαντικότεροι κατηγορού­μενοι καταδικάστηκαν σέ ποινές μεγαλύτερες άπό τούς δολοφόνους τοΰ Ααμπράκη, ό θόρυβος κορυφώθηκε. ’Αντί νά δυσφημισθοΰν οί καταδικασ6έντες άξιωματικοί έγιναν ήρωες καί τά άπομνημονεύ- ματα πού έγραφαν στη φυλακή γέμιζαν τίς στήλες τών έφημερί- δων καί τών περιοδικών. Άφοΰ άνέδειξαν τόν Άνδρέα σέ Ζωρές, οί μηχανορράφοι βρέθηκαν μέ εΐκοσι οκτώ Ντρέϋφους στα χέρια τους. 'Π άποτυχία υπήρξε ολοκληρωτική.

Ό βασιλιάς διέθετε μόνον έναν τρόπο για νά κερδίσει τόν άγώ­να πού άρχισε, δίχως τόν κίνδυνο νά χάσει τά πάντα. Ό ίδιος ό Γεώργιος Παπανδρέου ήταν ό μόνος δυνάμει «πεμπτοφαλαγγίτης» μέσα στήν ΕΚ. ’Εκ τών πραγμάτων ή αποσκίρτησή του άπό τή ριζοσπαστική κατεύθυνση τοΰ κόμματός του, δέν θά εΐχε κακές συνέπειες. ’Εάν δεχόταν νά έκκαθαρίσει τό κόμμα του άπό τά ρι­ζοσπαστικά στοιχεία (συμπεριλαμβανομένου καί τοΰ υίοΰ του) καί

161

νά δεχτεί έναν συμβιβασμό ό όποιος 0ά τον έπανέφερε τελικά στην έξουσία μέ τή συνεργασία τής Δεξιάς καί μέ τίς εύλογίες τοϋ Στέμ­ματος, τά ’Ανάκτορα θά πετύχαιναν τον κύριο στόχο τους — νά διατηρήσουν τον έλεγχό τους στούς φορείς της έξουσίας.’Ανεξάρ­τητα όμως άπό τίς πραγματικές προθέσεις τοϋ Παπανδρέου — πού είναι δύσκολο νά εξακριβωθούν μέσα άπό τό πολύπλοκο παιχνίδι τών έλιγμών καί τής διπλοπροσωπίας τών κυρίων ήθοποιών τοΰ δράματος — ό ηλικιωμένος πρώην πρωθυπουργός δέν μποροΰσε νά παίξει τό παιχνίδι μέ άπολύτως ελεύθερα χέρια.'Ώς ενα βαθμό, ήταν καί ό ίδιος αιχμάλωτος τοϋ άκατανίκηταυ λαϊκού κινήματος πού καθοδηγούσε. ’Έπρεπε έπίσης νά άντιμετωπίσει τό αύξανό- μενο γόητρο τοϋ γιοϋ του, ό όποιος άπέδειξε οτι έν άνάγκη δέν θά δίσταζε νά προχωρήσει μόνος του. Παρά τίς ισχυρές άμερικα- νικές πιέσεις ό Άνδρέας άρνήθηκε νά κάνει όποιαδήποτε κίνηση συμβιβασμού. Στό σημείο αύτό, καί μέ τήν παρέμβαση τοΰ κεντρο- δεξιοϋ μεγαλοεκδότη Λαμπράκη, προιοθήθηκε ενα σχέδιο πού έπέτρεπε τήν άρση τοϋ διλλήματος. Πιστεύοντας οτι ό βασιλιάς δέν θά δεχόταν ποτέ μιά ριζοσπαστική κυβέρνηση της ΕΚ (οί φήμες γιά στρατιωτικό πραξικόπημα διαδίδονταν συστηματικά άπό τό 1965), ό Λαμπράκης ύποστήοιζε μία πολιτική πού θά έξου- δετέρωνε τήν Κεντροαριστερά καί τόν Άνδρέα. Αύτό θά είχε άναπόφευκτα ώς άποτέλεσμα τή μείωση τής έκλογικής δύναμης τοΰ Κέντρου, πρός όφελος της Αριστερός καί ίσως τοΰ Άνδρέα, ό όποιος, κατά τή γνώμη τοϋ Λαμπράκη, θά στρεφόταν πιθανόν πρός τήν ΕΔΑ. Έ τσ ι ό Λαμπράκης θά κατόρθίονε νά προωθήσει τόν προστατευόμενό του, τόν Γεώργιο ιΜαϋρο, ώς διάδοχο τοΰ Γεωρ­γίου ΙΙαπανδρέου, καί θά πετυχαίνε νά γίνει ό παρασκηνιακός ήγέτης τοϋ κόμματος. Μέ τόν καιρό ή νέα κατάσταση θά άντιμε- τώπιζε καί τό πρόβλημα πού θά δημιουργούσε ή έκλογική αύξηση τής Άριστεράς καί τής Κεντροαριστεράς.

Γιά τήν πραγματοποίηση τοϋ σχεδίου αύτοϋ έγινε κατά τό τέλος τοϋ έτους μία σειρά μυστικών συνεννοήσεων. Ό Παπανδρέου συμφώνησε στό συμβιβασμό είτε διότι πίστευε όντως στην άπειλή ένός στρατιωτικού πραξικοπήματος πού θά όργάνωνε ό βασιλιάς, είτε έπειδή φοβόταν τή ριζοσπαστική κατεύθυνση πού άκολου- θοΰσε τό κόμμα του.

Τό κύριο άρθρο τής συμφωνίας έ'λεγε οτι ό Παπανδρέου έπρεπε νά υποστηρίζει, μαζί μέ την ΕΡΕ, μία μεταβατική έξωκοινοβου- λευτική κυβέρνηση διορισμένη άπό τό βασιλιά, καί δτι θά στα- ματοΰσε τίς επιθέσεις του έναντίον τών Ανακτόρων. Μέ αύτόν τόν τρόπο θά σταματούσε ή άνάμειξη τοϋ βασιλιά στην πολιτική διαμάχη ένώ ή υποστήριξη μιάς βασιλικής κυβέρνησης άπό τό Κέντρο καί τή Δεξιά θά άπωθοϋσε ενα μεγάλο τμήμα τών ριζο­σπαστών εκλογέων καί θά άπέκλειε τήν περίπτωση μιας άπόλυτης πλειοψηφίας τοΰ Κέντρου. Στήν περίπτωση αύτή τό σχέδιο προέ-

11

162

βλεπε το σχηματισμό κυβέρνησης συνασπισμού μέ την ΕΡΕ, ύπό την πρωθυπουργία ένός ηγέτη τοϋ Κέντρου, δίχως νά προκη­ρυχθούν έκλογές. 'Ορίστηκε επίσης μία μεταρρύθμιση τοϋ έκλο- γικοϋ συστήματος πού θά ευνοούσε τά μεγάλα κόμματα: ΕΚ καί ΕΡΕ, καί θά έπληττε τά μικρά : τήν ΕΔΛ, τούς αποστάτες καί ΐσως τον Άνδρέα, σέ περίπτωση πού ό τελευταίος θά άποφάσιζε νά κατέβει μέ δικό του πολιτικό σχηματισμό.

Το σχέδιο όμως τό πληροφορήθηκε, ύπό συνθήκες μυστηριώ­δεις, ό Κωνσταντίνος Μητσοτάκης, ή ισχυρότερη προσωπικότητα τών άποστατών. 'Η επιτυχία τοϋ σχεδίου θά όριζε την ούσιαστι- κή εξαφάνιση τών άποστατών, πού ήλπιζαν νά κρατήσουν την κοινοβουλευτική έξουσία στά χέρια τους. Τότε άπείλησαν τόν Άνδρέα καί τόν Γεώργιο Παπανδρέου μέ δημοσίευση τής συμφω­νίας σέ περίπτωση πού δέν θά τήν κατήγγελλαν. Πάντως, παρά τήν προειδοποίηση, ό Γ. Παπανδρέου προχώρησε στήν πραγμα­τοποίηση τοΰ σχεδίου. 'Η ΕΡΕ άπέσυρε τήν κοινοβουλευτική ύπο­στήριξη καί ή κυβέρνηση τοΰ Στεφανόπουλου άναγκάστηκε νά παραιτηθεί. Στίς 20 Δεκεμβρίου ορκίστηκε μία βασιλική κυβέρ­νηση ύπό τόν Διοικητή της Τραπέζης 'Ελλάδος ΙΙαρασκευόπουλο, ή όποία έλαβε ψήφο έμπιστοσύνης άπό τήν ΕΡΕ καί τόν Γεο>ργιο Παπανδρέου.

Τό μέλλον τοΰ σχεδίου έξαρτώνταν πλέον άπό τήν πάλη τοϋ Άνδρέα, ό όποιος πλαισιωμένος άπό σαράντα περίπου βουλευτές στράφηκε άποφασιστικά έναντίον τοϋ πατέρα του. Ό Γ. Παπαν­δρέου άπείλησε οτι θά τούς διαγράψει όλους άπό τό κόμμα. Α λ ­λά ένώ ή Δεξιά παρακολουθούσε μέ αγωνία τήν κατάσταση, ή κρίση στούς κόλπους τής ΕΚ κόπασε πολύ γρήγορα καί ό Άνδρέας άποφάσισε νά ύποκύψει στήν άπόφαση τοϋ κόμματος καί νά ύπο- στηρίξει τόν ΓΙ αρασκευόπουλο. Δέν σταμάτησε όμως τίς επιθέ­σεις του κατά τής βασιλείας καί τής ολιγαρχίας. Επιπλέον, ώς άποζημίωση γιά τήν ύποχοιρησή του πήρε έν λευκώ τήν έξουσιο- δότηση νά έπιλέξει τούς ύποψηφίους τοΰ κόμματος.'Όταν ό Κόκκας, τό alter ego τοΰ Μητσοτάκη, δημοσίευσε τήν 1η Ίανουαρίου 1967 στήν «’Ελευθερία» ένα ντοκουμέντο τό όποιο άποτελοΰσε δήθεν μιά συμφωνία μεταξύ ΕΡΕ, Γεωργίου Παπανδρέου καί βασιλιά ό μόνος πού ένισχύθηκε ήταν ό Άνδρέας. Ούσιαστικά τό σχέδιο εϊχε άποτύχει. Ή ΕΚ έμεινε άνέπαφη, ή θέση τοΰ Άνδρέα ένισχύθηκε, ό βασιλιάς έξακολουθοΰσε νά εϊναι άναμειγμένος καί επιπλέον ήταν ύποχρεωμένος νά προχωρήσει στή διεξαγωγή έκλογών. ' 11 σύνθεση τής μελλοντικής κοινοβουλευτικής ομάδας θά ήταν κατά τά φαινόμενα πιό ριζοσπαστική καί οί έκλογές θά έπα- νέφεραν τό Κέντρο στήν έξουσία ισχυρότερο καί παρά τή διστα- κτικότητα καί τή μετριοπαθή στάση τοΰ Γ. Παπανδρέου. 'Η άνη- συχία μεταβλήθηκε σέ πανικό. Γιά τό Βασιλιά, τό Στρατό καί τήν ολιγαρχία ήταν πλέον φανερό οτι ή διατήρηση τής τυπικής

έστω δημοκρατίας θά όδηγοϋσε στην κατάρρευση τοϋ οικοδομή-, ματος πού χρειάστηκαν τόσα χρόνια γιά νά γίνει.

"Ομως ούτε στη Δεξιά παρατηροΰνταν ομοφωνία σχετικά με τήν άντιμετώπιση τής κατάστασης. Μόνον έκ τών υστέρων είναι, δυνατό νά διευκρινισθοϋν, καί πάλι μόνον ώς ένα βαθμό, τά άντι- φατικά ρεύματα πού άρχισαν νά κινούνται στούς κόλπους τής Δε­ξιάς κατά τήν άνοιξη τοϋ 1967. "Ενα σημαντικό τμήμα τής ΕΡΕ μέ έπί κεφαλής τον Κανελλόπουλο, έδειχνε οτι άντιτίθεται στήν κατάληψη τής εξουσίας με εξωκοινοβουλευτικά μέσα. ’Ενώ ήταν πρόθυμο νά χρησιμοποιήσει όσο περισσότερο μποροΰσε τόν «παρα­κρατικό» μηχανισμό γιά νά πετύχει ένα ευνοϊκό άποτέλεσμα στίς έκλογές, δέν εΐχε διάθεση νά παραβεϊ τούς τυπικούς συνταγματι­κούς κανόνες. Ό Κανελλόπουλος, ό όποιος δέν ήλεγχε άπολύτως τό κόμμα, είδε οτι ή μοναδική ελπίδα πού εΐχε γιά νά παραμείνει στην άρχηγία τής ΕΡΕ ήταν ή διατήρηση τής κοινοβουλευτικής δημοκρατίας άκόμη καί άν έτσι ή νίκη άνήκε βραχυπρόθεσμα στό Κέντρο. ’Ελάχιστα όμως μποροΰσε νά έπηρεάσει τίς άποφάσεις πού λαμβάνονταν. Δέν μποροΰσε νά έλέγξει τό κόμμα του, πού έξα- κολουθοΰσε νά έπηρεάζεται άπό τη σιβυλλιακή μορφή τοΰ πρώην ήγέτη του Κ. Καραμανλή. Ούτε μποροΰσε νά έλέγξει τό Στρατό, ένώ ή έπιρροή του στό βασιλιά ήταν πολύ περιορισμένη. 'Η υπο­στήριξη πού τοϋ προσέφερε ή Ελένη Βλάχου, ή όποία έξέδιδε τίς εγκυρότερες δεξιές έφημερίδες, δέν τοΰ άρκοΰσε γιά νά έπιβάλει τίς άπόψεις του.

Άκόμη δέν εξακριβώθηκαν οί άκριβεΐς διαθέσεις τοΰ βασιλιά. Δέν ύπάρχει καμία άμφιβολία οτι σχεδιαζόταν μία στρατιωτική έπέμβαση μέ ήγέτη τό βασιλιά καί μέ τη συνεργασία μιας σημαν­τικής μερίδας τής ΕΡΕ, καί δτι ό μηχανισμός τοΰ κινήματος αύ- τοϋ είχε προετοιμασθεΐ προσεκτικά μέ βάση τό νατοϊκό σχέδιο «ΓΙρομηθεύς» τό όποιο άπέβλεπε στήν άντιμετώπιση μιας μελλον­τικής επίθεσης τών κομμουνιστών. Δέν έχει δμως επιβεβαιωθεί άκόμη άν εΐχε ληφθεϊ συγκεκριμένη άπόφαση καί άν εΐχε όρισθεΐ συγκεκριμένη ήμερομηνία. Πάντως αύτό πού λέγεται έπίμονα είναι δτι τό ζήτημα έάν καί πότε θά πατοΰσαν τό κουμπί ήταν τό κύριο θέμα μιας σύσκεψης τών σημαντικότερων στρατηγών ύπό τήν προεδρία τοΰ βασιλιά, ή όποία είχε όρισθεΐ γιά τήν 21 Απριλίου 1967, — ήμερομηνία κατά την όποία, δπως ξέρουμε, έκδηλώθηκε τό σημερινό καθεστώς*.

Είναι έπίσης έξαιρετικά άσαφεϊς οί στόχοι πρός τούς οποίους θά άπέβλεπε τό πιθανό «βασιλικό πραξικόπημα». Τόν Φεβρουά­ριο πραγματοποιήθηκε στην Ούάσιγκτων μία άκρως μυστική σύ­σκεψη δπου έκπρόσωποι τοΰ βασιλιά καί τοΰ έλληνικοϋ Στρατοΰ

163

* Εννοείται στο καθεστώς τών ουνταγματαρχών. (Τί> βιβλίο πρωτο- δημοσιεύτηκε στό έξωτερικό τό 1969).

συζήτησαν μέ άμερικανούς έπισήμους τίς δυνατότητες επιτυχίας ένός στρατιωτικού πραξικοπήματος στήν Ελλάδα, δίχως όμως νά ληφθοϋν πρακτικές άποφάσεις. Ό W alt Rostow, ό όποιος φαίνεται δτι ήταν πρόεδρος στη σύσκεψη λέγεται δτι είπε. κατά τό κλείσιμο τά έξης λόγια: «Ελπίζω νά άντιλαμβάνεσβε, κύριοι, δτι αύτά εις τά όποια καταλήξαμε, ή μάλλον δέν κατορθώσαμε νά καταλήξουμε, καθορίζουν κατά τρόπο άναπόφευκτο τή μελλον­τική πορεία τών γεγονότων στήν Ελλάδα» (Rousseas, The Daeth of a Demagogue σελ. 59).

Ά ν δμως ό βασιλιάς ταλαντευόταν μεταξύ άμεσου πραξικο­πήματος καί μιας τελευταίας άπόπειρας γιά τή λύση της κρίσης μέσα στά συνταγματικά πλαίσια, ήταν άποφασισμένος νά μή χάσει τόν έλεγχο της κατάστασης. Ό C. L. Sulzberger, ειδικός άπεσταλμένος τών New York Times καί προσωπικός φίλος τοϋ Βασιλιά Κωνσταντίνου έγραφε: « Ό ίδιος ό Κωνσταντίνος άπο- φάσισε, μήνες πρίν, οτι θά κατέβαλλε κάθε δυνατή προσπάθεια γιά νά άποτρέψει τό κατρακύλισμα της χώρας στόν γκρεμό καί δτι, μόλις άντιλαμβανόταν οτι ή άκρα ’Αριστερά έτοιμάζεται νά άνατρέψει τό καθεστώς καί τήν πολιτική της Ελλάδας, τότε θά χρησιμοποιοΰσε κάθε μέσο γιά νά σώσει τό έθνος άπό τήν κατα­στροφή ( Rousseas, σελ. 120). Φαίνεται δμως δτι ό νεαρός μονάρχης, πού διατηρούσε — ή νόμιζε δτι διατηρεί — τόν έλεγχό του στό Στρατό, δίσταζε νά πάρει μέτρα πού θά άπέτρεπαν τήν «καταστρο­φή». "Ισως νά διατηρούσε άκόμη τήν έλπίδα δτι ό Παπανδρέου δέν θά πετύχαινε άπόλυτη πλειοψηφία καί δτι θά μποροΰσε τότε νά γίνει ένας συμβιβασμός. Στό κάτω - κάτω, άκόμη καί άν ή ΕΚ κατόρθωνε νά κατακτήσει τήν έξουσία, πάλι μποροΰσε νά γίνει άργότερα ένα πραξικόπημα. Τρεις μόλις έβδομάδες πρίν τήν 21 ’Απριλίου, άρνήθηκε νά ύποκύψει σέ στρατιωτικές πιέσεις πού πρότειναν τήν άμεση έπιβολή δικτατορίας, παρά τήν έπιμονή τοϋ προσφάτως διοοισθέντος άρχηγοϋ τοϋ έπιτελείου στρατηγοϋ Σπαν- τιδάκη (κατοπινού άντιπροέδρου της πρώτης «έπαναστατικής» κυβέρνησης). Ά ρα οί άντιρρήσεις τοΰ βασιλιά γιά τή δικτατορία δέν άπέρρεαν άπό θέμα άρχών. Προφανώς ύπερτιμοϋσε τή δυνα­τότητά του νά προβάλει βέτο καί δέν έκανε τίποτε γιά νά διασφα­λίσει τό κύρος του. Ένώ άναψε τό πράσινο φώς γιά την προετοι­μασία ένός στρατιωτικοΰ σχεδίου, άναμφίβολα δέν μπόρεσε νά διακρίνει τίς συνέπειες τοϋ νά άπαλλάξει τούς άξιωματικούς άπό τούς δισταγμούς τους.

Δέν μπορούμε νά ξέρουμε έάν οί επανειλημμένες διαβεβαιώσεις του πρός τόν Γεώργιο Παπανδρέου, δτι οί έκλογές θά γίνουν όπωσ­δήποτε, άποτελοΰσαν συνειδητή άπόπειρα έξαπάτησης ή προέρ­χονταν άπό τήν άφελή εμπιστοσύνη πρός τή δύναμή του. Γεγονός εϊναι δτι ό Στρατός τόν πίεζε διαρκώς νά άναλάβει δράση. "Αν ό

164

βασιλιάς δίσταζε, δέν συνέβαινε το ίδιο μέ τούς άλλους. Τό πραξι­κόπημα πραγματοποιήθηκε τήν 21η ’Απριλίου.

"Ενα πλήθος δημοσιογραφικές πληροφορίες προσπαθούν νά έρμηνεύσουν τό κίνημα τών κατωτέρων αξιωματικών, οί όποιοι έπε­σαν ξαφνικά άπό τόν ουρανό καί άντικατέστησαν τούς στρατηγούς πού σχέδιαζαν τό πραξικόπημα άπό καιρό. Ά ν καί ή άντικατά- σταση αύτή άργότερα εϊχε άπίστευτες επιπτώσεις γιά τή διαμόρ­φωση τοϋ νέου καθεστώτος, στήν ούσία ή πραγματοποίηση τοΰ πραξικοπήματος ήταν σύμφωνη μέ τό σχέδιο τοΰ βασιλιά. 'II αιτία τών δύο πραξικοπημάτων ήταν ίδια: έπρεπε νά μή γίνουν έκλογές. Αύτό πού καθιστοΰσε άντικειμενικά έφικτή τήν έκτέλεση τοϋ σχεδίου ήταν ή έπικράτηση τής ιδέας ότι ό βασιλιάς ήταν έτοι­μος νά τό έκτέλεσει ό ίδιος. Τό πραξικόπημα έγινε στό όνομα τοΰ βασιλιά καί στίς έπόμενες δώδεκα κρίσιμες ώρες ό ισχυρισμός δτι ό βασιλιάς τό έπιδοκίμαζε ήταν άρκετά άληθοφανής. Τελικά ό βασιλιάς υιοθέτησε τό πραξικόπημα, άν καί δχι πρόθυμα, καί μάλιστα τότε πού ή άρνησή του θά μποροϋσε νά προκαλέσει τήν κατάρρευση τών Συνταγματαρχών. Σύμφωνα με πληροφορίες τοΰ «Der Spiegel», οί όποιες έξακολουθοϋν νά θεωροΰνται άληθινές, ή βασιλομήτωρ Φρειδερίκη ήταν εκείνη πού έπεισε τόν διστακτικό βασιλιά. «Σώπα καί υπόγραψε», λέγεται δτι τόν διέταξε. Τά έκανε καί τά δύο.

'Υπάρχουν έλάχιστες πληροφορίες σχετικά μέ τό πώς οί συν­ταγματάρχες συνέλαβαν, έπεξεργάστηκαν καί πραγματοποίησαν τό σχέδιο τοΰ πραξικοπήματος. Οί μελλοντικές δμως άπαντήσεις σ’ αύτά τά πολλαπλά ερωτήματα δέν θά επηρεάσουν σημαντικά τήν έκτίμηση τών γεγονότων. Δέν μάςέκπλήττει μία στρατιωτική συν­ωμοσία λίγων άνδρών, πού έκμεταλλεύθηκαν μία κατάσταση έξ αντικειμένου ευνοϊκή γιά τήν πραγματοποίηση ένός πραξικοπήμα­τος. "Ομως ή άνάλυση τών πράξεοιν τους μετά τήν κατάληψη τής εξουσίας καί οί μέθοδοι μέ τίς όποιες κατάφεραν νά τήν κρατήσουν εϊναι ενα άλλο θέμα* τά λίγα στοιχεία πού διαθέτουμε δέν μάς έπι- τρέπουν νά διερευνήσουμε τό θέμα. 'Ωστόσο στή σύλληψη καί στήν έκτέλεση τοϋ πραξικοπήματος ιδιαίτερη σημασία έχει ό ρόλος τών ξένων δυνάμεων καί τών μυστικών υπηρεσιών τους. Δυστυχώς οί πληροφορίες γιά τόν πραγματικό ρόλο τής CIA είναι, γιά εύνόη- τους λόγους, έλάχιστες. Μόνο άπό τή συρραφή διαφόρων άποσπα- σματικών λεπτομερειών μποροΰμε νά διεισδύσουμε κάπως στήν πραγματική πορεία τών γεγονότων. Εϊναι γνωστό δτι τά πρόσ­φατα γεγονότα καλύπτονται άπό μυστικότητα περισσότερο άπό ποτέ, τουλάχιστον δσον άφορά τήν πρακτική πλευρά τους. Έ τσι ό ρόλος κλειδί τής CIA εικάζεται μόνον άπό έλάχιστες μαρτυρίες καί άπό μιά γενικότερη καί άναγκαστικά θεωρητική άνάλυση τής λογικής τών γεγονότων.

Γνωρίζουμε δμως τήν παραδοσιακή καί θεμελιώδους σημασίας

165

διπλή πολιτική τών ΗΙΙΑ σέ σχέση με τήν Ελλάδα, όπως καί σέ σχέση μέ άλλες χώρες, πού είχαν άμεση στρατηγική σημασία γιά τίς ΗΙΙΑ. Ή διπλωματική επιρροή έκπροσωποϋσε μιά πιο φι­λελεύθερη τάση, ιδίως μετά τήν περίοδο Κέννεντυ καί άπέφευγε νά παρέμβει άνοιχτά στά έσωτερικά τής Ελλάδας. 'Ωστόσο τό Πεντάγωνο καί ή CIA άκολουθοϋσαν τή δική τους άνεξάρτητη πο­λιτική, πού τή χαρακτήριζαν οί στενότερες στρατιωτικές άρχές τοϋ ψυχροϋ πολέμου. Λέγεται δτι ό πρώην πρεσβευτής Briggs διαμαρτυρήθηκε στή Γερουσία διότι δέν υπήρχε καμία έπικοι- νωνία μεταξύ CIA καί ’Αμερικανικής πρεσβείας.

Οί δραστηριότητες τής CIA στήν Ελλάδα δέν έκτελοϋνται μόνον άπό τούς πρακτορές της. 'H CIA είχε διεισδύσει σέ τέτοιο βαθμό στήν έλληνική KVII ώστε άκόμη καί ή χρηματοδότηση τής τελευταίας έξαρτώνταν άπό άμεσες αμερικανικές χορηγήσεις, οί όποιες δέν ύπόκεινται διόλου στόν έλεγχο τής έλληνικής κυβέρνη­σης. Τυπικά ή κατάσταση αύτή άλλαξε κατά τή διακυβέρνηση τοΰ Κέντρου. Είναι δμως πολύ άμφίβολο άν ή άντικατάσταση μερικών άξιωματικών άρκοΰσε νά διαλύσει ενα σύνολο δραστηριο­τήτων τό όποιο λειτουργοϋσε πάνω άπό δέκα χρόνια καί τό όποιο δέν πίστευε στούς ίδιους θεούς μέ τήν έπίσημη έλληνική κυβέρνη­ση. 'Η δεδηλωμένη πρόθεση τοΰ Άνδρέα ΙΙαπανδρέου νά σταμα­τήσει τήν ξένη διείσδυση στίς έλληνικές μυστικές υπηρεσίες έφτα­νε γιά νά τόν καταστήσει εντελώς άπαράδεκτο στή CIA. Δέν μπορεϊ νά άποτελεΐ άπλώς σύμπτωση ότι ό συνταγματάρχης Πα- παδόπουλος, ό «έγκέφαλος» τοΰ πραξικοπήματος, καθώς καί πολ­λά άλλα σημαντικά μέλη της σημερινής κυβέρνησης ήταν άνθρωποι τής ΚΤΓΙ πού συνεργάζονταν έδώ καί χρόνια μέ τίς μυστικές υπηρεσίες τών Αμερικανών. "Ετσι είναι μάλλον άπίθανο νά μήν άναμείχθηκε ή CIA στή λύση πού δόθηκε κατά τήν κρίση τοΰ 1967.

Είναι γνωστό ότι ό Richard Barnum, βασικός πράκτορας τής CIA, πού έπαιξε σημαντικότατο ρόλο στήν άποπομπή τοΰ ΙΙαπανδρέου τόν ’Ιούλιο τοΰ 1965, εϊχε έπιστρέψει στήν Αθήνα στίς άρχές τοΰ 1967. Δροΰσε μέσω τοΰ συγκροτήματος ESSO- PAPPAS, τά συμφέροντα τοΰ οποίου κινδύνευαν άφοΰ ή ΕΚ άμφισβητοΰσε τά συμβόλαια πού εϊχε υπογράψει τό συγκρότημα μέ τήν κυβέρνηση τών άνδρεικέλων. Ό ίδιος ό Πάππας δέν έκρυβε δτι, κατά τήν άποψή του, ή 'Ελλάδα «είχε άνάγκη» άπό ενα στρα­τιωτικό δικτατορικό καθεστώς. Διαπιστώθηκε επίσης δτι ή Bo­ston Pappas Foundation, έπικεφαλής τής όποίας ήταν ό άδελφός τοΰ Πάππας, ήταν ό αγωγός πού διοχέτευε τά κονδύλια τής CIA στήν 'Ελλάδα. Εϊναι χαρακτηριστικό έξ άλλου δτι ένας ύπάλληλος τοΰ Πάππας, ό 11αϋλος Τοτόμης, άνέλαβε τό κρίσιμο 'Υπουργείο Δημοσίας Τάξεως μετά τήν επιτυχή έκβαση τοΰ πραξικοπήματος. Σέ λίγο τά συμβόλαια τοΰ Πάππας άναθεωρήθηκαν κατά τρόπο

166

167

ευνοϊκό γιά τον έλληνοαμερικάνο κεφαλαιούχο. Μία άλλη λεπτομέ­ρεια συμπληρώνει την εικόνα. Ό Τόμ ΙΙάππας είναι προσωπικός φίλος καί ό κύριος χρηματοδότης τοϋ Σπύρου Άγκνιου, τοϋ ασή­μαντου αντιπροέδρου τής κυβέρνησης Νίξον, ό όποιος υποστη­ρίζει άνοιχτά τούς συνταγματάρχες.

Ή έπιστήμη δμως τής «κατασκοπολογίας» δέν θά μάς έδινε συμπερασματικές γνώσεις άν δέν υπήρχε καί ή όλοκληρωτική οικο­νομική έξάρτηση τοϋ έλληνικοϋ Στρατοΰ άπο τη συνεχιζομένη άμερικανική βοήθεια. '11 ένσωμάτ<οση τοϋ Έλληνικοϋ Στρατοΰ στο ΝΑΤΟ αύξησε τήν ισχύ του άλλά τόν όδήγησε σέ πλήρη έξάρ­τηση άπό τίς Μ ΓΙΑ. Είναι λοιπόν πολύ άπίΟανο οτι οί συνταγμα­τάρχες είχαν τήν τόλμη νά μπλοφάρουν πρός δλες τίς πλευρές ταυ- τοχρόνως. Έάν λάβουμε ύπόψη ότι δέν ήταν μέ βεβαιότητα γνο)- στή ή βασιλική άντίδραση, οί συνταγματάρχες πρέπει νά είχαν σιγουρευτεί δτι θά είχαν τουλάχιστον την καλυμμένη υποστήριξη τών άμερικανικών αρχών. Είναι έπίσης άξιοσημείωτο δτι τό πρα­ξικόπημα άκολούθησε αμέσως συμφιλιωτική πολιτική πρός τήν Τουρκία σχετικά μέ τό θέμα τοϋ Κυπριακοΰ πού προκαλοΰσε άνησυχία στούς ’Αμερικανούς. Είναι εύλογο νά ύποθέσουμε οτι οί IIΠ Λ θά μποροΰσαν νά χρησιμοποιήσουν επωφελώς μιά κυβέρ­νηση πού έξαρτώνταν άπολύτ<υς άπό αύτούς.

Φυσικά είναι παράλογο καί άστεϊο νά υποστηρίξουμε δτι ή έλληνική δικτατορία άποτελεΐ, άποκλειστικά, προϊόν τής άμερικανι- κής παρέμβασής. Έάν υπάρχει ένα άποφασιστικό στοιχείο στήν υπόθεση της κατάργησές της Δημοκρατίας, αύτό είναι δίχως άμ- φιβολία ή άδιαλλαξία τών μεγάλων συμφερόντων άπέναντι σέ κάθε άλλαγή της άπαρχαιωμένης καί παράλογης κοινωνικοοι­κονομικής διάρθρωσης τής χώρας. Τό «κράτος έν κράτει» ούδέ- ποτε έπαψε νά λειτουργεί άπό τό 1945, άφότου δηλ. τό δημιούρ­γησε ή Βρετανική καί κατοπινή ’Αμερικάνικη πολιτική" στήν ού- σία του δμως προήλθε άπό τη μεγαλοαστική τάξη ή όποία άρ- νήθηκε νά παραιτηθεί άπό τά μεσαιωνικά προνόμιά της. Κάποτε θά ξεσποϋσε ή λαϊκή άγανάκτηση. Ή κομμουνιστική έξέγερση τοΰ 1946 - 49 δέν μπόρεσε νά έκφράσει τά λαϊκά αιτήματα. Ό άντι- κομμουνισμός όμως δέν μποροΰσε νά χρησιμοποιείται μόνιμα ώς αιώνιο δπλο πού θά χαλιναγωγοΰσε τίς πιέσεις γιά μιά άλλαγή.

"Οταν τελικά ξέσπασε ή κρίση τοΰ 1964 ή άστική τάξη άντι- μετώπιζε ένα σημαντικότατο δίλημμα : ή θά ύποχωροΰσε ή θά άντιστεκόταν καταφεύγοντας στη βία. Ή έπιλογή τής δεύτερης λύσης ήταν μάλλον άναπόφευκτη, αν λάβει κανείς ύπόψη τήν ισχύ καί τίς ιδεολογικές τάσεις τής έλληνικής άρχουσας τάξης. "Οταν έκδιωχθηκε ό Παπανδρέου, στίς 15 ’Ιουλίου 1965, έφτασε ή άρχή τοΰ τέλους. Είκοσι δύο μήνες άργότερα ολοκληρώθηκε ή λογική έξέλιξη τών γεγονότων.

Σ Η Μ Ε Ι Ω Σ Ε Ι Σ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥ ΤΕΡΟ

1. Ή χωρητικότητα τοΰ έλληνικού έμπορικοϋ στόλου αυξήθηκε άπό 8.241. τόννους κατά τό 1875 σέ 893.650 τόννους κατά τό 1915.

2. ’Εκτός άπό τήν ένωση τών Δωδεκανήσων, τά όποία παραχώρησαν οΐ ’Ιταλοί στούς Έ λληνες τό 1947.

3. Ά π ό 63.211 τ.χιλ. τό 1912 τό 1922 ίφτασε τά 130.199 τ.χιλ.4. ’Από 2.631.952 κατοίκους τό 1907, ίφτασε τό 1920 τούς 5.016.889,

καί τό 1928, όπότε όλοκληρώθηκε ή είσοδος τών προσφύγων στήν Ε λ ­λάδα, σέ 6.204.674.

5. "Ετσι λοιπόν, ένώ τό 1908 μόνον τό 24% τοΰ πληθυσμού ζοϋσε σέ πόλεις μέ κατοίκους πάνω άπό 5.000, τό έπί τοΐς εκατό ποσοστό ανέβηκε τό 1920 σέ 27 καί τό 1928 σέ 33. Ό πληθυσμό; τής μείζονος πόλεως τών ’Αθηνών άπό 452.919 κατοίκους κατά τό 1920 έφτασε τούς 801.622 τό 1928.

6. Τό 1912 οΐ Έλληνες εκπροσωπούσαν μόνο τό 42,6% τοΰ όλικοΰ πλη­θυσμοϋ της Μακεδονίας ίναντι 39,4% τών Μωαμεθανών, 9,9% τών Βουλ­γάρων καί 8,1% άλλων έθνοτήτων (κυρίως Εβραίων). Τό 1926 τό ποσοστό τοϋ έλληνικοϋ πληθυσμοϋ άνέβηκε σέ 88% , οΐ Μωαμεθανοί είχαν όλοι άπο- χωρήσει, τό ποσοστό τών Βουλγάρου καί τών Ε βραίω ν μειώθηκε άντι- στοίχως σέ 5 ,1% καί σέ 6,1% . Στή Μακεδονία οί πρόσφυγες άντιπροσώ- πευαν τό 45% τοΰ όλικοΰ πληθυσμοϋ καί στή Θράκη τό 35%.

7. Τελικά μοιράστηκαν πάνω άπό 1.200.000 έκτάρια που άποτελοΰ- σαν τό 38% τών καλλιεργησίμων γαιών.

8. 'Υπολογίσθηκε ότι τό 50% τοΰ άγροτικοϋ πληθυσμοϋ «έπλεόναζε», δέν ήταν δηλ. άναγκαΐο γιά τόν τύπο τής γεωργικής παραγωγής πού έπι- κρατοΰσε.

9. 36% τών άγροτικών μονάδων ήταν μικρότερες άπό 10 έκτάρια, 36% ήταν 10 - 30 έκτάρια, 24% ήταν 30 - 100 έκτάρια καί μόνον 4% πάνω άπό 100 έκτ.

10. Τό 1929 ό κάθε άγρότης είχε 5,6 περίπου κτήματα κατά μέσο δρο πού μερικές φορές άπεΐχαν πολύ τό ένα άπό τό άλλο. 'Υπολογίστηκε 8τι ό κάθε χωρικός παρήγαγε ποσότητα Ικανή νά θρέψει 1,5 ώς 2 άτομα.

11. Ό έτήσιος μέσος όρος τών Έλλήνων μεταναστών στήν ’Αμερική ήταν 25.000 στή δεκαετία 1901 -1 9 1 0 καί 12.000 στή δεκαετία 1 920 - 1930.

170

12. Τό 1928 μόνο τό 6% τοϋ άγροτικοΰ πληθυσμοϋ ήταν άκτήμονες καί έργάζονταν ώς έργάτες γης.

13. Τό 1932 δόθηκαν στό ëvx τέταρτο τών καλλιεργητών δάνεια ύψους 3.368 δρχ. στό άτομο.

14. ’Αντιπροσώπευε 214 ένώσεις μέ 60.000 μέλη σέ σύνολο 336 όρ- γανώσεων μέ 100.000 μέλη.

15. Τό 1920 σέ σύνολο 2.213 βιομηχανικών μονάδων μέ 130.777 έρ­γάτες, οΐ 1.188 άπασχολοϋσαν άπό 1 εως 5 εργάτες, 743 άπό 6 εως 25 καί μόνον 282 άπασχολοΰσαν περισσότερους άπό 25 έργάτες. Τό 1928 μόνο τό 33% τοΰ πληθυσμοϋ ζοϋσε άπό μισθούς καί ήμερομίσθια* 61% έργαζόταν γιά άτομικό τους λογαριασμό καί 6% ήταν έργοδότες. Τόν ίδιο χρόνο τό 68% άπασχολοΰνταν άκόμη σέ πρωτοβάθμιες μορφές παραγωγής· 15% στή βιο­μηχανία, σέ μεταλεΐα καί στόν τομέα τών μεταφορών, καί τό υπόλοιπο 17% στό έμπόριο, στίς δημόσιες υπηρεσίες κλπ. Τέλος, αν έξαιρέσει κανείς τΙς έκτενεϊς καί υπερπλήρεις δημόσιες υπηρεσίες, σέ κάθε έργοδότη άντιστοι- χοϋσαν μόνο 5,5% άπό τούς ύπαλλήλους, τούς έργαζομένους καί τούς μι-

ΚΕΦΛΛΛΙΟ Τ ΡΙΤ Ο

1. "Ετσι, μεταξύ τοϋ 1929 καί τοΰ 1934 τό έξωτερικό έμπόριο τής 'Ελλάδας μειώθηκε κατά 21,5% ώς πρός τό βάρος τών έξαγωγών καί κατά 70,5% ώς πρός τήν άξία. Τό 1934 οί έξαγωγές έπεσαν στά 280.000.000 φράγκα, λιγότερο δηλ. άπό τό μισό τής άξίας τών είσαγωγών. Τό έλλειμμα τοΰ έμπορικοϋ ισοζυγίου, τό όποιο δημιουργήθηκε άπό τήν άπότομη πτώση τής ζήτησης καπνοϋ καί σταφίδας κατά τήν περίοδο 1929 - 32 καλύφθηκε έν μέρει χάρη στήν προγραμματισμένη πολιτική τής Γερμανίας ή όποία κατόρθωσε νά δημιουργήσει ζώνη γερμανικού μονοπωλίου στό έμπόριο, γε­γονός πού είχε σημαντικές πολιτικές έπιπτώσεις τό 1938. Ή Γερμανία άπορροφοϋσε τό 43% τών έλληνικών έξαγωγών, τριπλασιάζοντας σχεδόν τό ποσοστό τών είσαγωγών της άπό τήν Ε λλάδα σέ σχέση μέ τό ποσοστό πού είσήγαγε πρίν άπό τόν Α ' Παγκόσμιο Πόλεμο.

2. Αύτό ήταν τό προανάκρουσμα ένός άπό τά κύρια χαρακτηριστικά τής έλληνικής οίκονομίας μετά τόν Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Έ νώ τεράστια έλληνικά κεφάλαια έπενδύονταν έπικερδώς στό έξωτερικό, ή έλλειψη κεφα­λαίων στή χώρα ύποχρέωνε (καί υποχρεώνει άκόμη) τήν 'Ελλάδα νά έξαρ- τάται άπό τό ξένο κεφάλαιο γιά νά καλύψει τό κενό.

3. Τό 1932 έγιναν 200 άπεργίες δπου συμμετεΐχον 80.000 έργάτες. Συνελήφθησαν 12.000 ίτομ α καί καταδικάσθησαν σέ φυλάκιση 2.203.

4. Παραθέτουμε ένα χαρακτηριστικό δείγμα τοϋ άντιβενιζελικοϋ τύ­που: « Ό Βενιζέλος, γιός τοΰ Διαβόλου, έγγονός τοϋ Βελζεβούλ, δισέγγονος τοΰ Εωσφόρου καί τρισέγγονος τοΰ Σατανά. Γνωστός μανιακός ,ξέφρενος, παντρεύτηκε μιάν ϊχιδνα».

5. Είναι χαρακτηριστικό δτι στό Στρατό δέν δημιουργήθηκαν δυσκολίες. Ή έκκακθάριση υπήρξε πλήρης καί άποτελεσματική. Στό έξής, έκτός άπό έν*

171

μικρό διάστημα, κατά τή διάρκεια τοϋ Β ' Παγκοσμίου Πολέμου, ό Στρα­τός υπήρξε άκρως βασιλικός. Τά Αποτελέσματα τής έκκαθάρισης μετά τό κίνημα τοϋ 1935 είχαν χαρακτήρα μόνιμο. Ό έθνικός Στρατός έγινε βασι­λικός. Ί Ι βασική μάζα τών Αξιωματικών πού άγωνίστηκαν έπί χρόνια γ ιά τή Δημοκρατία αποδυναμώθηκε έντελώς. Επω μίστηκε δμως έναν άλλο Ιστορικό ρόλο: ήταν τό κύριο σώμα τοϋ έκπαιδευμένου δυναμικού τής ’Αντί­στασης κατά τής Γερμανικής κατοχής τοϋ 1943 - 44.

6. ’Οργανώθηκαν τεράστιες «πυρές» βιβλίων. ’Ανάμεσα στά άλλα καταστράφηκαν ϊργα τώ ν : Χάϊνε, Σ ώ , Φρόυντ, Τσβάιχ, Φράνς, Γκόρκι, Ντοστογιέφσκι καί Δαρβίνου. Ί Ι άρχαία Έλληνική Τραγωδία λογοκρίνονταν καί ή «’Αντιγόνη» τοϋ Σοφοκλή Απαγορεύτηκε.

7. Κατά τόν καθηγητή κ. Εύελπίδη ή κατανομή τοϋ είσοδήματος τό 1938 ήταν ή έξής (113 δρχ. = 1 δολλάριο ΙΙΙΙΛ ) :Είσόδημα εις δρχ. Ά ρ . οίκογεν. Είσόδημα εις δρχ. ’Αριθ. Οίκ. κάτω άπό 20 .000 630.208 140 .000 - 280.000 31 .173

20 .0 0 0 - 40 .000 632.768 2 80 .000 - 500.000 6 .0484 0 .0 0 0 -8 0 .0 0 0 271.404 5 0 0 .000 -1 .000 .000 2.6028 0 .000-140 .000 66.897 πάνω άπό 1 .000 .000 900

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Τ Ε Τ Α ΡΤ Ο

1. "Αν καί μέχρι σήμερα δέν Αποσαφηνίστηκαν δλα τά γεγονότα πού όδήγησαν στήν κατάρρευση τοϋ έλληνικοϋ μετώπου, είναι πασίγνωστη ή ήττο- πάθεια τής διοίκησης καί τά φιλογερμανικά αισθήματα πολλών άξιωματού- χων καί στρατηγών. Ό στρατηγός Τσολάκογλου, ό όποιος σχημάτισε τήν πρώτη κυβέρνηση τών Κουίσλιγκ, ήταν διοικητής τής Βόρειας Στρατιάς. Ό διευθυντής τής Αστυνομίας τών ’Αθηνών πλάι στα πορτραΐτα τοϋ Μεταξα καί τοΰ Γεωργίου, είχε φωτογραφίες τοΰ Χίτλερ καί τοϋ Γκαΐμπελς μέ Ιδιό­χειρες Αφιερώσεις. Ό υπουργός άμύνης Παπαδήμας είχε δώσει άδεια -γιά τΙς γιορτές τοΰ Πάσχα σέ άντρες τοΰ κεντρικοΰ μετώπου, έκεΐ δπου ήταν Ιδιαίτερα έντονη ή πίεση τών Γερμανών (Stavrianos, A m erican D ilemma an d O pportun ity , σελ. 57). Φαίνεται δτι ή αύτοκτονία τοΰ πρωθυπουργοΰ Κορυζή, διαδόχου τοϋ Μεταξα, είχε άμεση σχέση μέ τήν Αδυναμία του νά έλέγξει τήν κυβερνητική μηχανή καί νά έπιβάλει μία δυναμική άντίσταση κατά τών Γερμανών.

2. ΟΙ είσαγωγές τοΰ 1941 ήταν τό 6% τών είσαγωγών τοϋ 1939, 7% τό 1942 καί 12% 1943. Οί έξαγωγές Αντίστοιχα κατέβηκαν στό 8% , 6% καί 3% .

3. α) Ή Απελευθέρωσις τοϋ Έ θνους μας Από τόν σημερινόν ξένον ζυ- γόν καί ή Απόκτησις τής πλήρους Ανεξαρτησίας τής χώρας μας.

β) Ό σχηματισμός προσωρινής κυβερνήσεως τοΰ ΕΑΜ Αμέσως μετά τήν έκδίωξιν τών ξένων κατακτητών, μοναδικός σκοπός τής όποίας θά είναι ή προκήρυξις έκλογών διά συντακτικήν έθνοσυνέλευσιν μέ βάσιν τήν άναλο- γικήν, Ινα ό λαός ΑποφανΟή κυριαρχικώς έπί τοΰ τρόπου τής διακυβερνήσεώς

172

γ) Ή κατοχύρωσις τοϋ κυριαρχικού τούτου δικαιώματος τοϋ Έλληνι- χοϋ Λαοϋ δπως άποφανθή περί τοϋ τρόπου τής διακυβερνήσεώς του, άπό πάσαν άντιδραστικήν άπόπειραν, ήτις Θά τείνη νά έπιβάλη είς τόν λαόν λύ­σεις άντιθέτους πρός τάς έπιθυμίας του καί ή έκμηδένισις, δι’ δλων τών μέ­σων πού διαθέτει τό ΕΑΜ καί τών όργάνων πού τό άποτελοΰν, πάσης τοι- αύτης άποπείρας».

4. Ή δολοφονία τοΰ 'Καρροΰ, που είχε άργότερα σοβαρές έπιπτώσεις στίς πολιτικές διαπραγματεύσεις, δέν διαλευκάνθηκε άκόμη. Φαίνεται βέβαιο δτι οΐ διαταγές δέν δόθηκαν άπό τό γενικό στρατηγείο τοΰ ΕΛΑ Σ καί δτι ή δολοφονία έγινε άπό άντρες τοΰ "Αρη Βελουχιώτη, ένός άπό τούς γεναιό- τερους κομμουνιστές ήγέτες τών άνταρτών, ό όποιος διαφωνοΰσε άνοιχτά μέ τή συμφιλιωτική γραμμή τοΰ κόμματος καί ζητοΰσε άμεση καί βίαιη κατάληψη τής έξουσίας, άπορρίπτοντας κάθε διαπραγμάτευση μέ τήν έξό- ριστη κυβέρνηση καί τούς "Αγγλους. Ί Ι στρατηγική του, πού πλησίαζε τΙς θέσεις τοϋ Τίτο, δέν ϊγινε ποτέ δεκτή άπό τήν κομμουνιστική ήγεσία. ’Επειδή δμως εΐχε πολλούς όπαδούς καί τό στρατιωτικό του κύρος ήταν μεγάλο, ή άσυμβίβαστη γραμμή του έπηρέαζε τήν πολιτική τοΰ ΚΚΕ, πού δέν μποροΰσε νά τόν άποκηρύξει ανοικτά, θ ά πρέπει νά θεωρήσουμε τήν δολοφονία τοΰ Ταρροΰ ώς μοιραία πράξη πού χάρη σέ αύτή, καί άλλες παρό­μοιες, ή ήγεσία τών κομμουνιστών δημιουργοϋσε τετελεσμένα γεγονότα στήν προσπάθεια της νά έπιβάλει τήν πολιτική της στό ΕΑΜ καί στόν ΕΛΑΣ.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΟΓΔΟΟ

1. Έ να χρόνο άργότερα οΐ Η Π Α τόν έξέλεξαν γιά νά όργανώσει τό πραξικόπημα, πού ίρριξε τήν άριστερή κυβέρνηση τής Γουατεμάλα καί έπέ­βαλε τή δικτατορία τοΰ Castillio A rm as. Καί έχει έπίσης έπέτυχε. Τό Βατερλώ του υπήρξε τό «μυστηριώδες» αύτοκινητιστικό δυστύχημα στή Νοτιοανατολική ’Ασία.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΕΝΑΤΟ

1. Ί Ι κατανομή τών έπενδύσεων είναι χαρακτηριστική: κατά τήν δωδεκαετία 1952 - 1963 άπό τό σύνολο τών έπενδύσεων (171.341 έκατ. δρχ. σέ σταθερές τιμές), τά 62.297 έκατ. (36%) άπορρόφησε ή οίκοδομική δραστηριότητα, τά 24.912 έκατ. (15%) ή γεωργία καί μόνον τά 22.049 έκατ. (13%) ή βιομηχανία. Έ νώ τό ποσοστό τοΰ άκαθάριστου έθνικοΰ είσοδή- ματος πού επενδυόταν σέ οίκοδομικές δραστηριότητες είναι πιθανότατα τό ύψηλότερο στήν Ευρώπη καί κυμαίνεται μεταξύ 3,7% καί 6,2% , οΐ έπεν- δύσεις στή βιομηχανία είναι άσφαλώς οί χαμηλότερες καί δέν ξεπέρασαν ποτέ τό 2,3% .

ΚΑΦΑΛΑΙΟ ΔΑΚΛΤΟ

1. *0 παρακάτω πίνακας πού δίνει τήν έκατοστιαία άναλογία ψήφων

173

καί έδρών τών χυριοτέρων πολίτικων κομμάτων είναι χαρακτηριστικός.1952 1956 1958 1961

Δεξιά 49,22% (82% ) 47,38% (55% ) 41,17% (57% ) 50,81% (59% ) Κέντρο 34 ,22% (17% )| 20,68% (12% ) 33,66% (33,5% )

I 10,62% (3% )48,15%(44%)

’Αριστερά 9,55% ( — ) J 24,33% (26,5% ) 14,63% (8%)

Κ ΕΦΑΛΑΙΟ ΔΩ ΔΕΚΑΤΟ

1. Τά οικονομικά τών ελληνικών πολιτικών κομμάτων ήταν μυστικά" κανένας νόμος δέν τούς υποχρέωνε νά δίνουν άπολογισμό ή νά άποκαλύ- πτουν τΙς πηγές τους. Ωστόσο είναι πασίγνωστο ότι οΐ τραπεζίτες, οί βιο- μήχανοι καί οί έφοπλιστές προσέφεραν άφθονα ποσά καί στά δύο πολιτικά κόμματα, Ιδίως κατά τή διάρκεια τής προεκλογικής έκστρατείας. Μερικές φορές τά χρήματα έφταναν ώς τήν ’Αριστερά. ’Ακόμη καί αν ή «χρηματο­δότηση» αύτή δέν συνεπαγόταν όρισμένες συγκεκριμένες υποχρεώσεις, συνετέλεσε όπωσδήποτε στήν κοινωνική καί οίκονομική έξάρτηση όλου τοϋ έλληνικοϋ πολίτικου κόσμου άπό τά όργανωμένα συμφέροντα.

2. ’Ανάμεσα στίς πλέον έξέχουσες προσωπικότητες τοΰ κόμματος συγ­καταλεγόταν ένας μεγιστάνας της μπύρας (ό Πέτρος Γαρουφαλιάς πού θά τόν συναντήσουμε άργότερα), ένας τραπεζίτης, εν ας έφοπλιστής καί ένας έξαγωγέας καπνοϋ. "Αλλοι πάλι ήταν τόσο γνωστοί γιά τή διαφθορά τους δσο καί οί συνάδελφοί τους της Ε ΡΕ . Ό Βενιζέλος, συναρχηγός τοϋ κόμματος, ήταν έφοπλιστής. Διατηροϋσε άριστες σχέσεις μέ τό τραπεζικό καί βιομηχανικό κατεστημένο καί ήταν στενός φίλος τοΰ βασιλιά.

3. Συνήθως οί κυβερνήσεις παραιτοϋνται κατά τή διάρκεια τοΰ προεκλο- γικοΰ άγώνα καί άντικαθίστανται άπό κυβερνήσεις «υπηρεσιακές)», ή ουδε­τερότητα τών όποιων έξασφάλιζε τήν άμερόληπτη διαξαγωγή τών έκλο­γών. Τό έκλογικό «βργιο» τοΰ 1961 — ή λέξη φάρσα άνήκει στόν Παπανδρέ­ου — πραγματοποιήθηκε κατά τήν πρωθυπουργία τοΰ Στρατηγοΰ Δόβα, πρώην άρχηγοΰ τοΰ Γενικοΰ ’Επιτελείου καί στρατιωτικοϋ Συμβούλου τοϋ Βασιλιά Παύλου. Ή κυβέρνηση, πού είχε διοριστεί άπό τό βασιλιά καί περιελάμβανε πρόσωπα, γνωστά για τΙς ύπερ-δεξιές τους άπόψεις — δέν μποροΰσε νά Ισχυριστεί, οϋτε γιά άστεΐο, δτι ήταν άμερόληπτη. Υποτίθεται δτι παρόμοιες κυβερνήσεις ϊπρεπε νά άπαρτίζονται άπό άνώτερους δημο­σίου; υπαλλήλους· ή σύνθεση δμως δλων τών μεταπολεμικών υπηρεσιακών κυβερνήσεων είναι χαρακτηριστική: 30,8% καθηγητές τοΰ Πανεπιστημίου, 14,1% μέλη τοϋ δικαστικοϋ σώματος, 13,1% βιομήχανοι, 12,8% συντα- ξιοΰχοι στρατηγοί, 12,6% άτομα έλευθέρων έπαγγελμάτων καί μόνον 8,9% άνώτεροι δημόσιοι υπάλληλοι. Μιά άλλη ταξινόμηση δείχνει τά έξης: 52% ήταν μέλη συμβουλίων σέ δημόσιες ή Ιδιωτικές έπιχειρήσεις, 22% γενικοί γραμματείς υπουργείων (καθαρά πολιτική θέση), 12% μέλη της βασιλικής Αύλής καί 8% ’Ακαδημαϊκοί.

174

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΚ Α ΤΟ Τ ΡΙΤ Ο

1. Ή άντίδραση τοΰ Στρατοΰ φαίνεται άπό τήν έκπληκτική δήλωση τοϋ στρατηγού Φροντιστή, πρώην άργηγοΰ τοΰ ’Επιτελείου καί βουλευτή τής Ε Ρ Ε άπό τό 1959. Ί Ι Κυβέρνηση ίχε ι προετοιμασθεϊ πρίν κάνει αυτό τό βήμα;» ρώτησε, «ΙΙιστεύει ότι θά υπάρξει μιά στρατιωτική ήγεσία, ή ύποία θά τό δεχτεί;».

Τό βιβλίο αύτό τυπώθηκε τόν ’Ιού­λιο τοϋ 1974 στό τυπογραφείο Σ. Λένη καί Α. Ράλλη, όδός Καββαθά 62—Τηλ. 70.60.55 γιά λογαριασμό τών έκδόσεων «ΟΛΚΟΣ», ’Αθήνα, 'Γ πατΙβς 5 - Τηλ. 32.24.131 καί Θεσσαλονίκη, Έρμοϋ 44, Τηλ.

22.94.93