Πώς οι σοσιαλιστές μάχονται τη θρησκεία

 

Πώς οι σοσιαλιστές μάχονται τη θρησκεία

 

του Λεόν Τρότσκι*

 

Είναι τέλεια φανερό και πέραν αμφιβολίας στην παρούσα εποχή ότι δεν μπορούμε νατοποθετήσουμε την αντιθρησκευτική προπαγάνδα μας στο επίπεδο μιας ευθείας πάληςκατά του Θεού. Αυτό δεν θα ήταν αρκετό για εμάς.

Υποσκελίζουμε το μυστικισμό με τον υλισμό, διευρύνοντας προπάντων τη συλλογική πείρατων μαζών, ανυψώνοντας την ενεργό επίδρασή τους στην κοινωνία και επεκτείνοντας τονορίζοντα της θετικής γνώσης τους, και σ’ αυτό το πεδίο, επίσης, όπου είναι απαραίτητο,επιφέρουμε άμεσα πλήγματα στις θρησκευτικές προκαταλήψεις.

1 / 6

Πώς οι σοσιαλιστές μάχονται τη θρησκεία

Το πρόβλημα της θρησκείας έχει κολοσσιαία σημασία και είναι το πιο στενά δεμένο με τηνπολιτιστική δουλειά και με τη σοσιαλιστική οικοδόμηση. Ο Μαρξ στα νιάτα του έλεγε: «Ηκριτική της θρησκείας είναι η βάση κάθε άλλης κριτικής». Με ποια έννοια;

Με την έννοια ότι η θρησκεία είναι ένα είδος πλασματικής γνώσης του σύμπαντος. Αυτή ημυθοπλασία έχει δύο πηγές: την αδυναμία του ανθρώπου ενώπιον της φύσης και τηνέλλειψη συνοχής των κοινωνικών σχέσεων. Από φόβο απέναντι στη φύση ή άγνοιά της, απόανικανότητα ανάλυσης των κοινωνικών σχέσεων ή άγνοιά τους, ο άνθρωπος στην κοινωνίαπάσχιζε να καλύψει τις ανάγκες του δημιουργώντας φανταστικές εικόνες, προσδίδοντάςτους μια πλασματική πραγματικότητα και γονατίζοντας μπροστά στα ίδια του ταδημιουργήματα. Η βάση αυτής της δημιουργικότητας έγκειται στην πρακτική ανάγκη τουανθρώπου να προσανατολίζεται, η οποία, με τη σειρά της, απορρέει από τις συνθήκες τουαγώνα επιβίωσης. Η θρησκεία είναι μια απόπειρα προσαρμογής στον περιβάλλοντα κόσμοπροκειμένου να υπηρετηθεί ο αγώνας της επιβίωσης. Υπάρχουν σ’ αυτή την προσαρμογήπρακτικοί και κατάλληλοι κανόνες. Αλλά όλα αυτά είναι κλεισμένα μέσα σε μύθους,φαντασίες, προλήψεις, εξωπραγματικές γνώσεις.

 

Όπως όλη η εξέλιξη του πολιτισμού είναι μια συσσώρευση γνώσης και δεξιότητας, έτσι καιη κριτική της θρησκείας είναι το θεμέλιο κάθε άλλης κριτικής. Προκειμένου να χαράξουμετο δρόμο για μια σωστή και αληθινή γνώση, είναι απαραίτητο να απορρίψουμε τηνπλασματική γνώση. Σ’ αυτή την περίπτωση, ωστόσο, αυτό αληθεύει μόνο όταν κανείς θέτειτο ζήτημα στο σύνολό του.

Ιστορικά, όχι μόνο σε ατομικές περιπτώσεις, αλλά επίσης και στην εξέλιξη ολόκληρωντάξεων, η πραγματική γνώση είναι κλεισμένη, σε διαφορετικές μορφές ή αναλογίες, μέσασε θρησκευτικές προκαταλήψεις. Η πάλη κατά μιας δοσμένης θρησκείας ή κατά τηςθρησκείας εν γένει και κατά όλων των μορφών της μυθολογίας και της πρόληψης είναισυνήθως επιτυχής μόνο όταν η θρησκευτική ιδεολογία συγκρούεται με τις ανάγκες μιαςδοσμένης τάξης σ’ ένα νέο κοινωνικό περιβάλλον.

Με άλλα λόγια, όταν η συσσώρευση της γνώσης και η ανάγκη για γνώση δεν χωρούν μέσαστα πλαίσια των εξωπραγματικών αληθειών της θρησκείας, τότε ένα χτύπημα με το

2 / 6

Πώς οι σοσιαλιστές μάχονται τη θρησκεία

μαχαίρι της κριτικής είναι αρκετό ώστε η απάτη της θρησκείας να καταπέσει.

Η επιτυχία της αντιθρησκευτικής πίεσης την οποία έχουμε ασκήσει στη διάρκεια τωντελευταίων λίγων χρόνων είναι εξηγήσιμη από το γεγονός ότι προχωρημένα στρώματα τηςεργατικής τάξης που πέρασαν από το σχολείο της επανάστασης, δηλαδή, μέσα από τηνενεργητική σχέση με τη χώρα και τους κοινωνικούς θεσμούς, έχουν εύκολα αποτινάξει τηναπατηλότητα των θρησκευτικών προκαταλήψεων, οι οποίες υπονομεύτηκαν πλήρως από τιςπροηγούμενες εξελίξεις.

Αλλά η κατάσταση αλλάζει σημαντικά όταν η αντιθρησκευτική προπαγάνδα επεκτείνει τηνεπιρροή της στα λιγότερο ενεργά στρώματα του πληθυσμού, όχι μόνο των χωριών αλλά καιτων πόλεων. Η πραγματική γνώση, που έχει κατακτηθεί από αυτά, είναι τόσο περιορισμένηκαι αποσπασματική ώστε μπορεί να υπάρχει πλάι-πλάι με τις θρησκευτικέςπροκαταλήψεις.

Η σκέτη κριτική αυτών των προκαταλήψεων, που δεν βρίσκει στήριγμα στην προσωπική καισυλλογική εμπειρία, δεν παράγει κανένα αποτέλεσμα. Είναι, συνεπώς, απαραίτητο να τιςπροσεγγίσουμε από μια άλλη οπτική γωνία και να μεγεθύνουμε τη σφαίρα της κοινωνικήςεμπειρίας και της ρεαλιστικής γνώσης. Τα μέσα γι’ αυτό το σκοπό διαφέρουν. Δημόσιεςαίθουσες συνεστίασης και παιδικοί σταθμοί μπορούν να δώσουν ένα επαναστατικόκέντρισμα στη συνείδηση της νοικοκυράς και μπορούν να επιταχύνουν εξαιρετικά τηδιαδικασία της ρήξης της με τη θρησκεία. Οι αεροπορικές-χημικές μέθοδοι καταστροφήςτων ακρίδων μπορούν να παίξουν τον ίδιο ρόλο σε σχέση με τους αγρότες.

Το ίδιο το γεγονός ότι ο εργαζόμενος και η εργαζόμενη συμμετέχουν στη ζωή των λεσχών, ηοποία τους οδηγεί έξω από το στενό μικρό κλουβί του οικογενειακού διαμερίσματος με τοεικονοστάσιό του, διανοίγει έναν από τους δρόμους προς την ελευθερία από τιςθρησκευτικές προκαταλήψεις. Και ούτω καθεξής. Οι λέσχες μπορούν και πρέπει να γίνουντο μέτρο της δύναμης της αντίστασης στη θρησκευτική προκατάληψη και να βρίσκουνέμμεσους τρόπους διεύρυνσης της εμπειρίας και της γνώσης.

Και έτσι, αντί για ευθείες επιθέσεις από την αντιθρησκευτική προπαγάνδα, χρησιμοποιούμεαποκλεισμούς, φράγματα και έμμεσους ελιγμούς. Γενικά, μόλις εισήλθαμε σε μια τέτοιαπερίοδο, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι δεν θα κάνουμε μια ευθεία επίθεση στο μέλλον. Είναιμόνο απαραίτητο να προετοιμαστούμε γι’ αυτή.

3 / 6

Πώς οι σοσιαλιστές μάχονται τη θρησκεία

Είναι η επίθεσή μας στη θρησκεία νόμιμη ή παράνομη; Είναι νόμιμη. Έχει φέρειαποτελέσματα; Έχει. Ποιους έχει οδηγήσει σ’ εμάς; Εκείνους οι οποίοι από προηγούμενεςεμπειρίες είχαν προετοιμαστεί να απελευθερωθούν ολοκληρωτικά από τις θρησκευτικέςπροκαταλήψεις. Και παραπέρα;

Παραμένουν ακόμη εκείνοι τους οποίους ούτε καν η μεγάλη επαναστατική εμπειρία τουΟκτώβρη δεν τους απελευθέρωσε από τη θρησκεία. Και εδώ οι τυπικές μέθοδοι τηςαντιθρησκευτικής κριτικής, η σάτιρα, η διακωμώδηση και τα λοιπά, μπορούν να πετύχουνπολύ λίγα. Και αν κανείς ασκήσει υπερβολική πίεση, μπορεί να έχει το αντίθετοαποτέλεσμα. Πρέπει κανείς να ανοίξει οπές σ’ ένα βράχο –είναι αλήθεια ότι ο βράχος δενείναι πολύ σταθερός– να τον παγιδεύσει με ράβδους δυναμίτιδας, να χρησιμοποιήσειέμμεση επίθεση. Μετά από λίγο θα συμβεί μια νέα έκρηξη και μια νέα πτώση, δηλαδή, έναάλλο στρώμα ανθρώπων θα αποκοπεί από τη μεγάλη μάζα…

Η απόφαση της 8ης Συνδιάσκεψης του Κόμματος μάς λέει ότι σ’ αυτό το πεδίο πρέπει προςτο παρόν να περάσουμε από την έκρηξη και την επίθεση σε μια πιο παρατεταμένη δουλειάυπονόμευσης, πρώτα απ’ όλα μέσω της προπαγάνδας των φυσικών επιστημών.

Για να δείξω πώς μια μη μετωπική επίθεση μπορεί μερικές φορές να δώσει ένα εντελώςαπροσδόκητο αποτέλεσμα, θα παραθέσω ένα πολύ ενδιαφέρον παράδειγμα από τηνεμπειρία του Νορβηγικού Κομμουνιστικού Κόμματος. Όπως είναι καλά γνωστό, το 1923αυτό το Κόμμα διασπάστηκε ανάμεσα σε μια οπορτουνιστική πλειοψηφία υπό τηνκαθοδήγηση του Τράνμαελ και σε μια επαναστατική μειοψηφία πιστή στην ΚομμουνιστικήΔιεθνή. Ρώτησα ένα σύντροφο που ζούσε στη Νορβηγία πώς ο Τράνμαελ κατάφερε νακερδίσει την πλειοψηφία – βεβαίως, μόνο προσωρινά. Μου έδωσε ως μια από τις αιτίες τοθρήσκο χαρακτήρα των νορβηγών εργατών και ψαράδων.

Οι τρόποι αλιείας, όπως γνωρίζετε, έχουν ένα πολύ χαμηλό επίπεδο τεχνικής καιεξαρτώνται συνολικά από τη φύση. Αυτή είναι η βάση των προκαταλήψεων και προλήψεων·και η θρησκεία για τους νορβηγούς ψαράδες, όπως έξυπνα το εξέφρασε ένας σύντροφος,είναι μια προστατευτική στολή. Στη Σκανδιναβία, υπήρχαν μέλη της ιντελιγκέντσιας,ακαδημαϊκοί που φλέρταραν με τη θρησκεία. Δικαιότατα χτυπήθηκαν από το ανελέητομαστίγιο του μαρξισμού. Οι νορβηγοί οπορτουνιστές επιδέξια το εκμεταλλεύτηκανπροκειμένου να στρέψουν τους ψαράδες εναντίον της Κομμουνιστικής Διεθνούς.

4 / 6

Πώς οι σοσιαλιστές μάχονται τη θρησκεία

Ο ψαράς, ένας επαναστάτης, με βαθιά συμπάθεια για τη Σοβιετική Δημοκρατία, ο οποίοςολόψυχα διάκειται ευμενώς προς την Κομμουνιστική Διεθνή, είπε στον εαυτό του: «Όλακαταλήγουν σ’ αυτό. Είτε πρέπει να είμαι υπέρ της Κομμουνιστικής Διεθνούς, αλλά τότεχωρίς θεό και ψάρι είτε, θέλοντας και μη, θα έρθω σε ρήξη μαζί της». Και το έκανε… Αυτόδείχνει τον τρόπο με τον οποίο η θρησκεία μπλέκεται με την προλεταριακή πολιτική.

Βεβαίως, αυτό εφαρμόζεται σε μεγαλύτερο βαθμό στην αγροτιά μας, της οποίας ηπαραδοσιακή, θρήσκα φύση συνυφαίνεται στενά με τις συνθήκες της καθυστερημένηςγεωργίας μας. Θα εξαλείψουμε τις βαθιά ριζωμένες θρησκευτικές προκαταλήψεις τηςαγροτιάς μόνο με τον εξηλεκτρισμό και την εισαγωγή της χημείας στην αγροτικήπαραγωγή. Αυτό, βεβαίως, δεν σημαίνει ότι δεν πρέπει να αξιοποιούμε κάθε ξεχωριστήτεχνική βελτίωση και κάθε ευνοϊκή κοινωνική στιγμή εν γένει για την αντιθρησκευτικήπροπαγάνδα με σκοπό να επιτύχουμε μια μερική ρήξη με τη θρησκευτική συνείδηση. Όχι,όλα αυτά είναι το ίδιο υποχρεωτικά όπως και παλιά, όμως πρέπει να έχουμε μια σωστήγενική προοπτική.

Με το να κλείσετε απλά τις εκκλησίες, όπως έχει γίνει σ’ ορισμένα μέρη και με άλλεςδιοικητικές υπερβολές, θα είστε ανίκανοι να φτάσετε σε οποιαδήποτε αποφασιστικήεπιτυχία, αλλά, αντίθετα, θα προετοιμάσετε το δρόμο για μια ισχυρότερη επιστροφή τηςθρησκείας. Είναι αλήθεια ότι η θρησκευτική κριτική είναι η βάση κάθε άλλης κριτικής, αλλάδεν είναι επίσης λιγότερο αλήθεια ότι στην εποχή μας ο εξηλεκτρισμός της γεωργίας είναιη βάση για τη διάλυση των προλήψεων του αγρότη.

Θα παραθέσω τα αξιοσημείωτα λόγια του Ένγκελς, μέχρι και πριν λίγο καιρό άγνωστα, ταοποία έχουν άμεση εφαρμογή στο ζήτημα του εξηλεκτρισμού και της κατάργησης τηςαβύσσου ανάμεσα στην πόλη και το χωριό. Η επιστολή γράφτηκε από τον Ένγκελς προς τονΜπερνστάιν το έτος 1883. Θυμόσαστε ότι το έτος 1882 ο γάλλος μηχανικός Ντεπρέ, βρήκεμία μέθοδο μετάδοσης ηλεκτρικής ενέργειας μέσω σύρματος. Και αν δεν κάνω λάθος, σεμία έκθεση στο Μόναχο παρουσίασε τη μετάδοση ηλεκτρικής ενέργειας ισχύος ενός ή δύοίππων σε απόσταση περίπου 50 χιλιομέτρων. Έκανε τρομερή εντύπωση στον Ένγκελς, πουήταν εξαιρετικά ευαίσθητος απέναντι σε κάθε εφεύρεση στο πεδίο της φυσικής επιστήμης,της τεχνικής κτλ. Έγραψε στον Μπερνστάιν:

«Η νέα εφεύρεση του Ντεπρέ… απελευθερώνει τη βιομηχανία από κάθε τοπικό περιορισμό,καθιστά εφικτή τη χρήση ακόμη και της πιο μακρινής υδάτινης ενέργειας. Και αν ακόμηστην αρχή θα χρησιμοποιηθεί από τις πόλεις μόνο, στο τέλος πρέπει να γίνει ο πιο ισχυρόςμοχλός για την κατάργηση του ανταγωνισμού ανάμεσα στην πόλη και το χωριό».

5 / 6

Πώς οι σοσιαλιστές μάχονται τη θρησκεία

Ο Βλάντιμιρ Ίλιτς (Λένιν) δεν ήξερε αυτές τις γραμμές. Αυτή η αλληλογραφία έχειεμφανιστεί μόλις πρόσφατα, ωστόσο εκείνος μοιραζόταν αυτή την άποψη του μεγάλουμετασχηματισμού που θα έφερνε ο ηλεκτρισμός στην ψυχολογία του αγρότη.

Υπάρχουν περίοδοι με διαφορετικούς ρυθμούς στη διαδικασία κατάργησης της θρησκείας,που καθορίζονται από τις γενικές συνθήκες του πολιτισμού. Όλες οι λέσχες πρέπει να είναισημεία παρατήρησης. Πρέπει να βοηθούν το κόμμα να προσανατολίζεται σ’ αυτό τοπρόβλημα, να βρίσκει τη στιγμή, να αποκτά το σωστό ρυθμό.

Η απόλυτη κατάργηση της θρησκείας θα επιτευχθεί μόνο όταν υπάρξει μια πλήρωςαναπτυγμένη σοσιαλιστική δομή, δηλαδή, μια τεχνική η οποία απελευθερώνει τον άνθρωποαπό κάθε ταπεινωτική εξάρτηση από τη φύση. Μπορεί να επιτευχθεί μόνο κάτω απόκοινωνικές σχέσεις οι οποίες είναι ελεύθερες από μυστήριο, πλήρως φωτισμένες και δενκαταπιέζουν την ανθρωπότητα. Η θρησκεία μεταφράζει το χάος της φύσης και το χάος τωνκοινωνικών σχέσεων στη γλώσσα των φανταστικών εικόνων.

Μόνο η κατάργηση του γήινου χάους μπορεί να τερματίσει για πάντα τη θρησκευτική τουαντανάκλαση. Μια συνειδητή, λογική, σχεδιασμένη καθοδήγηση της κοινωνικής ζωής, σεόλες τις απόψεις της, θα καταργήσει παντοτινά κάθε μυστικισμό και δεισιδαιμονία.

 

* Ο Λεόν Τρότσκι ήταν συνκαθοδηγητής της Οκτωβριανής Επανάστασης μαζί με τον Λένιν.Το παρόν κείμενό του προέρχεται από το J. Davis (επιμ.) “Labour speaks for itself onreligion”, 1924. Μετάφραση: Παναγιώτης Σηφογιωργάκης.{jcomments on}

6 / 6