«ΓΝΗΣΙΕΣ» ΚΑΙ «ΝΟΘΕΣ» ΔΙΦΘΟΓΓΟΙ

Οι ονομασίες αφορούν αποκλειστικά τα δίψηφα ει και ου.

Σημείωση: Τα ει και ου μπορούν να χαρακτηριστούν ως δίψηφα με βάση τη σημερινή κατάσταση, εφόσονπρόκειται για ακολουθία δύο γραμμάτων, τα οποία δηλώνουν ένα φθόγγο. Σε ό,τι αφορά την Αρχαία Ελληνική, ταει και ου δεν μπορούν φυσικά να χαρακτηριστούν ως δίψηφα ως προς τις «γνήσιες» διφθόγγους ei και ou.

Α. «ΝΟΘΕΣ» ΔΙΦΘΟΓΓΟΙ:

Έχουμε τις εξής περιπτώσεις:

1. Συναίρεση (δηλ. τη συγχώνευση δύο φωνηέντων σε ένα):Στην περίπτωση συνάντησης δύο βραχέων ĕ δημιουργείτο ένα μακρό ē. Τοαποτέλεσμα αυτής της συναίρεσης δηλώθηκε αρχικά με το Ε. Π.χ. στοσυνηρημένο ρήμα φιλέω-ῶ το 2.ΠΛΗΘ. θα ήταν αρχικά *φιλέ-ετε. Τα δύο ĕσυναιρέθηκαν σε ē και έτσι προέκυψε ο τύπος philēte. Άλλο παράδειγμααποτελούν τα τριγενή και δικατάληκτα επίθετα σε –ής (π.χ. εὐγενής), σταοποία ο αρχικός τύπος της ονομαστικής πληθυντικού του αρσενικού+θηλυκούέληγε σε –έ-ες. Το τελευταίο συναιρέθηκε σε -ēs.Για τη γραφή αυτού του ē χρησιμοποιήθηκε αρχικά (στο «προευκλείδειο»αλφάβητο) το Ε και έτσι η γραφή των παραπάνω τύπων ήταν στηνπαλαιότερη αττική ορθογραφία ΦΙΛΕΤΕ και –ΕΣ (π.χ. ΕΥΓΕΝΕΣ).

Στην περίπτωση συνάντησης δύο βραχέων ŏ ή βραχέος ĕ και βραχέος ŏδημιουργείτο ένα μακρό ō. Το αποτέλεσμα αυτής της συναίρεσης δηλώθηκεαρχικά με το Ο:(α) noos (=νόος) > nōs(β) Ο συγκριτικός βαθμός π.χ. του μέγας, στον πληθυντικό τουαρσενικού+θηλυκού είχε παλαιότερα τη μορφή οἱ μείζοες, το τέρμα τουοποίου με συναίρεση των /o/ και /e/ εξελίχθηκε σε -ōs.(γ) Το 1. πρόσωπο πληθυντικού οριστικής ενεστώτα του φιλέω ήταν αρχικάφιλέομεν (προφορά: phileomen), το οποίο με συναίρεση των ĕ και ŏεξελίχθηκε σε philōmen.(δ) Η γενική ενικού του ουδετέρου ουσιαστικού το γένος ήταν αρχικά τοῦγένεος (προφορά: geneos). Το τελευταίο με συναίρεση των ĕ και ŏ εξελίχθηκεσε genōs).Για τη γραφή αυτού του ō χρησιμοποιήθηκε αρχικά το O και έτσι η γραφή τωνπαραπάνω τύπων ήταν στην παλαιότερη αττική ορθογραφία ΝΟΣ, ΜΕΙΖΟΣ,ΦΙΛΟΜΕΝ και ΓΕΝΟΣ.

2. Αντέκταση: Σε κάποια φάση της εξέλιξης της Ελληνικής προέκυψαν σε διάφορους τύπουςοι ακολoυθίες ens και ons:

Παραδείγματα:(α) H μετοχή αορίστου του τίθημι ήταν σε κάποια παλαιότερη φάση *θενς (στοαρσενικό γένος). Η περαιτέρω εξέλιξη του τύπου ήταν η εξής: Αποβλήθηκε τοn και παράλληλα εκτάθηκε το φωνήεν ĕ σε μακρό ē:*thens > thēsΤο φαινόμενο ονομάζεται αντέκταση ή αναπληρωματική έκταση. (β) To αρσενικό αριθμητικό ‘ένας’ ήταν σε κάποια παλαιότερη φάση *hεν-ς(hεν- = θέμα της λέξης, το οποίο στη συγκεκριμένη περίπτωση αποτελείταιμόνο από τη ρίζα, και -ς = κατάληξη). Αποβλήθηκε το n και παράλληλαεκτάθηκε το φωνήεν ĕ σε μακρό ē:*hens > hēsΈχουμε δηλαδή και εδώ αντέκταση ή αναπληρωματική έκταση.

[ Σημείωση: Μακρό ē δημιουργήθηκε και από τις λεγόμενες «παλαιές»αντεκτάσεις, π.χ. *es-mi > ē-mi (=εἰμί), αόριστος του μένω: *e-men-sa >

emēna (=ἔμεινα), αόριστος του νέμω: *e-nem-sa > enēma (=ἔνειμα) ]

Για τη γραφή αυτού του ē χρησιμοποιήθηκε αρχικά (στο «προευκλείδειο»αλφάβητο) το Ε και έτσι η γραφή των παραπάνω τύπων ήταν στηνπαλαιότερη αττική ορθογραφία ΘΕΣ και ΗΕΣ (το Η χρησιμοποιείτο στα παλαιό αττικόαλφάβητο για τη δήλωση του δασέος πνεύματος, αυτό που στη μεταγενέστερη ορθογραφία δηλώθηκεμε τη δασεία), και ΕΜΙ.

(γ) Η κατάληξη της αιτιατικής πληθυντικού των δευτερόκλιτων αρσενικών ήταναρχικά –ονς. Αργότερα το n αποβλήθηκε και παράλληλα εκτάθηκε το ŏ σεμακρό ō:-οns > -ōs Έχουμε δηλαδή και εδώ αντέκταση ή αναπληρωματική έκταση.(δ) Ο τύπος π.χ. της θηλυκής μετοχής ενεστώτα του δίδωμι ήταν σε κάποιαπαλαιότερη φάση *διδόνσα. Αργότερα το n αποβλήθηκε και παράλληλαεκτάθηκε το φωνήεν ŏ σε μακρό ō:*didonsa > didōsaΈχουμε δηλαδή και εδώ αντέκταση ή αναπληρωματική έκταση.

Για τη γραφή αυτού του ō χρησιμοποιήθηκε αρχικά (στο «προευκλείδειο»αλφάβητο) το Ο και έτσι η γραφή των παραπάνω τύπων ήταν στηνπαλαιότερη αττική ορθογραφία –ΟΣ και ΔΙΔΟΣΑ.

Με συναιρέσεις και αντεκτάσεις προέκυψαν επομένως νέαμακρά φωνήεντα ē και ō.

Β. «ΓΝΗΣΙΕΣ» ΔΙΦΘΟΓΓΟΙ:

Όπως λέει και η ονομασία τους, επρόκειτο αρχικά για πραγματικές διφθόγγους,δηλαδή για ακολουθίες δύο φωνηέντων:

ei ouΟι δίφθογγοι αυτές δηλώθηκαν στο αλφάβητο (π.χ. στο παλαιό αττικό) εξαρχής,όπως είναι εύλογο, με τα ΕΙ και ΟΥ.«Γνήσιες» παλαιές διφθόγγους έχουμε π.χ. στις λέξεις που παρατίθενται πιο κάτω.To γεγονός ότι αυτές οι λέξεις περιείχαν «γνήσια» δίφθογγο διαπιστώνεται από ταεξής:(α) τη γραφή τους στις επιγραφές προ του 400 π.Χ. με ΕΙ και ΟΥ (εφόσονεμφανίζονται φυσικά σε κάποια επιγραφή),(β) από την ετυμολογία τους (η οποία προκύπτει από τη σύγκριση με άλλεςινδοευρωπαϊκές γλώσσες),(γ) από άλλα στοιχεία, όπως π.χ. από το γεγονός ότι η ρίζα π.χ. του εἶμι ‘θα πάω’(δηλαδή εἰ-) και του λείπω (δηλαδή λειπ-) εμφανίζεται σε άλλους κλιτικούς τύπουςαυτών των ρημάτων με απλό /i/, στη λεγόμενη δηλαδή «ασθενή» μεταπτωτικήβαθμίδα (πρβλ. τον πληθυντικό ἴ-μεν ἴ-τε, ή τον αόριστο β΄ ἔ-λιπ-ον).

eiπείθω : παλαιότερη προφορά: peithōεἶμι : παλαιότερη προφορά: eimiτεῖχος : παλαιότερη προφορά: teikhosλείπω : παλαιότερη προφορά: leipōΗ γραφή των παραπάνω τύπων στο παλαιό αττικό αλφάβητο θα ήταν:ΠΕΙΘΟ (στο παλαιότερο αττικό αλφάβητο δεν υπήρχε το Ω)ΕΙΜΙΤΕΙΧΟΣΛΕΙΠΟ

ouοὐκ : παλαιότερη προφορά: oukβοῦς : παλαιότερη προφορά: bousοὖς (=αφτί): παλαιότερη προφορά: ousσπουδή : παλαιότερη προφορά: spoudē (το συγκεκριμένο ουσιαστικό είναι

παράγωγο του ρήματος σπεύδω, το οποίο περιέχει δίφθογγο eu, οπότε ηρίζα στη μορφή σπουδ- θα περιέχει επίσης δίφθογγο ou).

Η γραφή των παραπάνω τύπων στο παλαιό αττικό αλφάβητο θα ήταν:ΟΥΚΒΟΥΣOΥΣ

ΣΠΟΥΔΕ (στο παλαιό αττικό αλφάβητο το Η δεν χρησιμοποιείτο για την απόδοση του μακρού /ē/, αντ’ αυτούχρησιμοποιείτο το Ε)

Πιθανόν περί τα τέλη της Αρχαϊκής Εποχής οι «γνήσιες» δίφθογγοιμονοφθογγίστηκαν, δηλαδή μεταβλήθηκαν σε απλά μακρά φωνήεντα. Η ei τράπηκεσε ένα μακρό ē, ενώ η ou τράπηκε σε ένα μακρό ō (το οποίο αργότερα μεταβλήθηκεπεραιτέρω σε ū, πήρε δηλαδή τη σημερινή του προφορά –με την εξαίρεση της μακρότητας-):

peithō > pēthōeimi > ēmi (=θα πάω)teikhos > tēkhosleipō > lēpō

ouk > ōkbous > bōsous > ōsspoudē > spōdē

Η γραφή παρέμεινε όμως ίδια. Οι παραπάνω τύποι εξακολούθησαν να γράφονταιΠΕΙΘΟ, ΟΥΚ κ.λπ. Η περίπτωση αυτή είναι ένα καλό παράδειγμα για τη σταδιακήμετατροπή της αρχικά φωνολογικής ορθογραφίας, η οποία αποδίδει «πιστά» τηφωνολογική δομή της λέξης, σε ιστορική, δηλαδή σε ορθογραφία στην οποία έχειπάψει να υφίσταται αναλογία 1 : 1 μεταξύ φωνημάτων και γραμμάτων. Στησυγκεκριμένη περίπτωση μετά το μονοφθογγισμό των παλαιών διφθόγγων ei και ouσε ē και ō αντίστοιχα, η γραφή ΕΙ και ΟΥ δεν αποδίδει πλέον πιστά την προφορά.

Με το μονοφθογγισμό των παλαιών («γνήσιων») διφθόγγωνπροέκυψαν επομένως νέες περιπτώσεις μακρών ē και ō.

Έτσι, οι «γνήσιες» δίφθογγοι, οι οποίες με το μονοφθογγισμό τους έπαψαν να είναιπλέον δίφθογγοι, ταυτίστηκαν στην προφορά με τις λεγόμενες «νόθες» διφθόγγους,δηλαδή με τα μακρά φωνήεντα ē και ō που προέκυψαν, όπως είδαμε πιο πάνω, απόσυναιρέσεις και αντεκτάσεις.

Γ. ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΣΗ:Από τα τέλη της Αρχαϊκής Εποχής είχε διαμορφωθεί η εξής κατάσταση:Μακρά ē και ō, προερχόμενα:(α) Από συναιρέσεις, π.χ. philēte, nōs, genōs, philōmen

Από αντεκτάσεις, π.χ. thēs, didōsa Αυτά τα ē και ō αποδίδονταν στη γραφή από την αρχή μέχρι τα τέλη του 5ου π.Χ.

αι. με το Ε και το Ο.(β) Από μονοφθογγισμό γνήσιων παλαιών διφθόγγων ei και ou σε ē και ō αντίστοιχα.

Οι δίφθογγοι αυτές αποδόθηκαν στη γραφή αρχικά, όπως είναι αναμενόμενο, με

τα ΕΙ και ΟΥ αντίστοιχα, εξακολούθησαν όμως να αποδίδονται κατά τον ίδιοτρόπο και ύστερα από τον μονοφθογγισμό τους (μέχρι σήμερα).

Έχουμε δηλαδή αρχικά διαφορετική προφορά και διαφορετική γραφή. Με τομονοφθογγισμό των γνησίων διφθόγγων από τα τέλη της Αρχαϊκής Εποχής ηπροφορά των (α) και (β) ταυτίζεται, η γραφή τους παραμένει όμως μέχρι τα τέλη του5ου π.Χ. αι. διαφορετική παραπέμποντας στη διαφορετική τους προέλευση.

Από τον 4ο π.Χ. αι. και με την καθιέρωση στην Αθήνα του ιωνικού αλφαβήτου,αρχίζει να υιοθετείται πλέον κοινή γραφή και για τα δύο, και έτσι αυτά τα μακρά ē καιō άρχισαν να δηλώνονται στη γραφή συμβατικά με τα ΕΙ και ΟΥ, ανεξαρτήτως τηςπροελεύσεώς τους (δηλ. από συναιρέσεις-αντεκτάσεις ή μονοφθογγισμό παλαιώνγνήσιων διφθόγγων). Η γραφή αυτή χρησιμοποιείται μέχρι σήμερα:ΠΕΙΘΩ, ΕΙΜΙ, ΤΕΙΧΟΣ, ΛΕΙΠΩ : ΦΙΛΕΙΤΕ, ΕΥΓΕΝΕΙΣ, ΕΙΣ, ΘΕΙΣ, ΕΙΜΙΟΥΚ, ΒΟΥΣ, ΟΥΣ, ΣΠΟΥΔΗ : ΝΟΥΣ, ΜΕΙΖΟΥΣ, ΓΕΝΟΥΣ, ΦΙΛΟΥΜΕΝ, -ΟΥΣ,ΔΙΔΟΥΣΑ

Ένα σημαντικό σημείο που πρέπει να επισημανθεί είναι ότι τα αυτά τα μακρά ē και ōδεν δηλώθηκαν -ύστερα από την καθιέρωση του ιωνικού αλφαβήτου στην Αθήναστα τέλη του 5ου π.Χ. αι.- με τα γράμματα Η και Ω, τα οποία επίσης δήλωνανμακρά ē και ō. Ο λόγος είναι ότι τα ē και ō που προέκυψαν από συναιρέσεις-αντεκτάσεις και μονοφθογγισμό των «γνήσιων» διφθόγγων ei και ou διέφεραν στηνπροφορά από τα ē και ō που δηλώνονταν με τα γράμματα Η και Ω. Θεωρούμεμάλιστα ότι τα ē και ō, που προέκυψαν από συναιρέσεις-αντεκτάσεις καιμονοφθογγισμό των «γνήσιων» διφθόγγων ei και ou και δηλώθηκαν τελικά με τα ΕΙκαι ΟΥ, ήταν πιο κλειστά στην προφορά, πιο κοντά δηλαδή στο i και το u. Τα ē και ōπου δηλώθηκαν τελικά με τα γράμματα Η και Ω ήταν πιο ανοιχτά, περίπου όπως τανεοελληνικά e και o (μακρά βεβαίως!).

Συμβολισμός:Στη βιβλιογραφία τα κλειστά ē και ō (ΕΙ, ΟΥ) συμβολίζονται φωνητικά μερικές φορέςμε μία πρόσθετη τελεία (στιγμή) κάτω από το e ή το ο, ενώ τα ανοιχτά ē και ō (Η, Ω)συμβολίζονται με ένα πρόσθετο σημαδάκι, που μοιάζει με την ψιλή, κάτω από το e ήτο ο. Απαραίτητη φυσικά είναι η παρουσία του σημείου της μακρότητας πάνω από τοe ή το o.

Προσοχή: Τα αποτελέσματα των συναιρέσεων και αντεκτάσεων δεν είναι σε όλεςτις αρχαίες ελληνικές διαλέκτους τα ίδια. Σε πολλές από αυτές οι συναιρέσεις καιαντεκτάσεις δίνουν μακρά ανοιχτά φωνήεντα (και όχι κλειστά, όπως στην αττικήδιάλεκτο), τα οποία μετά την καθιέρωση του ιωνικού αλφαβήτου δηλώθηκαν φυσικάμε τα γράμματα Η και Ω. Έτσι, για παράδειγμα, σε κείμενο μη αττικής (και γενικά μηιωνικής) διαλέκτου ένας τύπος φιλῆτε μπορεί να είναι και τύπος οριστικής έγκλισης,εφόσον στη διάλεκτο του κειμένου το αποτέλεσμα της συναίρεσης από αρχικό *φιλέ-ετε είναι όχι -όπως συνέβη στην αττική διάλεκτο- μακρό κλειστό φωνήεν, αλλά ένα

μακρό ανοιχτό φωνήεν, το οποίο φυσικά δηλώνεται με το γράμμα Η. Ομοίως, σε μηιωνικές διαλέκτους η κατάληξη της αιτιατικής πληθυντικού των δευτεροκλίτωναρσενικών, μπορεί να είναι –ως (π.χ. τώς θεώς), εφόσον το αποτέλεσμα τηςαντέκτασης από αρχική κατάληξη –ονς είναι όχι -όπως συνέβη στην αττική διάλεκτο-ένα μακρό κλειστό ο, αλλά ένα μακρό ανοιχτό ο, το οποίο δηλώθηκε φυσικά με τογράμμα Ω. Κατά τον ίδιο τρόπο μπορεί π.χ. η διδοῦσα να εμφανιστεί σε διαλέκτουςως διδῶσα ή ο θείς ως θής κ.λπ., με το αποτέλεσμα της αντέκτασης να είναι έναμακρό ανοιχτό φωνήεν και όχι κλειστό, όπως στην αττική διάλεκτο.