ΑΓΡΑΦΟΣ ΗΘΙΚΟΣ ΝΟΜΟΣ

καλείται η έμφυτη έκφραση μιας ηθικής παρόρμησης στον άνθρω-

πο για το τι οφείλει να πράττει (το καλό) και τι να αποφεύγει (το κακό)

ονομάζεται δε laquoάγραφοςraquo (ή κατά τούς απ Παύλο και Μ Φώτιο laquoνόμος

τού νοόςraquo) σε αντιδιαστολή αφενός με τον (προπτωτικό και μεταχριστια-

νικό laquoυπερφυσικόraquo) πνευματικό (όπου στην ουσία ακυρώνεται η έννοια

τού Νόμου υπό τής Θείας Χάριτος και των καρπών τού Αγίου Πνεύματος)

νόμο (Ισαάκ ο ύρος Μάξιμος Ομολογητής Γρηγόριος Παλαμάς) και α-

φετέρου με τους ανθρώπινους γραπτούς νόμους των νομοθετών (αρχό-

ντων πόλεων πολιτειών κλπ) που στηρίζονται είτε στη Φύση (φυσικό

Δίκαιο) είτε στην Κοινωνία (πολιτικό Δίκαιο)

Ο άγραφος ηθικός νόμος πολλές φορές συγχέεται με το άγραφο

Δίκαιο (unwritten law ungeschriebenes Recht) ή με τον φυσικό Νόμο (τωικοί)

Και τούτο γιατί η λέξη νόμος για τούς Αρχαίους Έλληνες σήμαινε και το

έθος (τον άγραφο νόμο) αλλά και τον πολιτικό (γραπτό) νόμο (Schmidt σ

248)

Ως προς το πρώτο ο έμφυτος ηθικός νόμος αν και περιλαμβάνει

πολλά στοιχεία τού άγραφου (πολιτικού ή εκκλησιαστικού και κανονικού)

Δικαίου δεν ταυτίζεται εξ ολοκλήρου με τα έθιμα (εθιμικό Δίκαιο) γιατί

ενώ το έθιμο εκφράζει μία ορισμένη χωροχρονικώς πολιτισμική περιοχή

ο άγραφος ηθικός νόμος αναφέρεται διαχρονικώς στην ανθρωπινότητα

του ανθρώπου καλύπτοντας ολόκληρη την ανθρωπότητα

Ως προς τον δεύτερο αν και υπάρχουν ομοιότητες μεταξύ ηθικού ή

πολιτικού πχ για τον Καλλικλή (Γοργίας 482c-483c) νόμος και ηθικότη-

τας θεωρούνται ως ταυτόσημα+ και φυσικού Δικαίου εντούτοις υφίσταται

μία ουσιώδης διαφορά ενώ ο φυσικός νόμος είναι άκαμπτος αδήριτος και

σταθερός διεπόμενος υπό τής δυνάμεως και της ανάγκης ο ηθικός νόμος

μολονότι και αυτός έμφυτος (δηλ φυσικός και μάλιστα μεταπτωτικός)

διέπεται από την Αρχή τής ελευθερίας τής βουλήσεως του κάθε ανθρώ-

που Έτσι από τη φύση του ο άνθρωπος φαίνεται ότι ενέχει τόσο κάποιες

βιοψυχικές δυνάμεις (βλ φυσικό νόμο) που τον ωθούν στην ―όσο το δυνα-

τόν― ανετότερη επιβίωσή του (βλ εγωκεντρισμό και ορμή ζωής κατά τον

S Freud) όσο και δυνάμεις που λειτουργούν ανασχετικώς ως προς το έν-

στικτο αυτοσυντήρησης (βλ αλλοκεντρισμό) και τον συγκρατούν (βλ ηθι-

κό νόμο ή ορμή θανάτου κατά Freud ή ανθρωπιστική συνείδηση κατά τον

E Fromm) Η ενδοψυχική αυτή διάσταση εξηγείται θεολογικώς με το

Προπατορικό Αμάρτημα

Επίσης ο άγραφος ηθικός νόμος μοιάζει με τη λεγόμενη laquoηθική

συνείδησηraquo αλλά δεν ταυτίζεται απολύτως με αυτή καθότι ο άγραφος η-

θικός νόμος αναφέρεται σε αυτή την ύπαρξη μιας εσωτερικής Ηθικής γε-

νικώς ενώ η ηθική συνείδηση αναφέρεται στη συνειδητοποίηση αυτής τής

εσωτερικής Ηθικής από το Εγώ και στην ψυχική διαδικασία συμμόρφωσής

του ή μη με αυτή

Σο έμφυτο του άγραφου αυτού ηθικού νόμου (βλ Nativismum) υπο-

στήριξαν από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα πολλοί φιλόσοφοι πολιτει-

ολόγοι ανθρωπολόγοι κοινωνιολόγοι ψυχολόγοι και νευροθεολόγοι (Pos-

itivierung des Naturrechts) όπως και άλλοι που το αμφισβήτησαν (Rechtsposi-

tivismus)

Κατά τους πρώτους ο ηθικός νόμος είναι έμφυτος και καθολικός

στον άνθρωπο Οι Αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι και ποιητές (Ηράκλειτος

Πλάτων οφοκλής Ξενοφών τωικοί Kant) δέχονταν την ύπαρξη του

άγραφου ηθικού νόμου (που τον προσωποποιούσε μάλιστα η θεά Αθηνά)

είτε υπό τη μορφή τής ηθικής ορμής ή laquoΔαιμονίουraquo (ωκράτης) είτε ως

laquoέλλογονraquo μόριο τής ψυχής (Αριστοτέλης Ηθικά Νικομάχεια 1102 b 16-25

Ρητορική 1368 b 7-9 1375 a 31-35) Ομοίως και οι Ρωμαίοι ομιλούσαν για

ldquolex naturaerdquo

Σο έμφυτο του ηθικού νόμου τεκμαίρεται κατrsquo αρχήν λογικώς από

το γεγονός ότι όπως το σώμα (που είναι φυσικό) διέπεται από τούς δικούς

του (βιολογικούς) νόμους έτσι θα πρέπει και η ψυχή (που είναι τάξεως

πνευματικής) να διέπεται από ανάλογους (ηθικο-πνευματικούς) νόμους

αν βεβαίως δεχθούμε ότι ο άνθρωπος είναι διφυές ζώο

Έπειτα το έμφυτο του ηθικού νόμου αποδεικνύεται εμπειρικώς Ο

κάθε άνθρωπος σε όλες τις περιπτώσεις τής συμπεριφοράς του με τους

συνανθρώπους του αλλά και τις περιστάσεις γενικώς τού βίου του είναι

σε θέση να ομολογήσει ότι πολλές φορές μία εσωτερική laquoφωνήraquo τον κα-

τηύθυνε να πράξει έτσι ή αλλιώς Ιδιαιτέρως ο άνθρωπος αισθάνεται την

ύπαρξη του νόμου αυτού μέσα του όταν βρίσκεται προ αποφάσεων ύψι-

στης ηθικής σημασίας οπότε οι συστάσεις laquoοφείλειςraquo laquoπρέπειraquo laquoέχεις

καθήκονraquo κλπ καθίστανται έντονες και κατηγορηματικές Ακόμα δε πιο

έντονες προβάλλονται οι συστάσεις αυτές όταν πρόκειται για αποτροπή

από άδικες και πονηρές πράξεις

Εξάλλου το έμφυτο του ηθικού νόμου αναγνωρίζει και η Ψυχολο-

γία θεωρώντας ότι υπάρχει μία γενική τάση τού ατόμου να πράττει το η-

θικό αν και η τάση αυτή δεν είναι ισχυρή και γίνεται ασθενέστερη όσο

περισσότερο διαφορετικές γίνονται οι συνθήκες υπό τις οποίες ενεργεί το

άτομο (Παρασκευόπουλος σ 179)

Σέλος το έμφυτο του άγραφου ηθικού νόμου βεβαιώνεται από την

Ιστορία Όλοι οι άνθρωποι και όλοι οι λαοί ανεξαρτήτως τού χρόνου που

έζησαν του βαθμού τού πολιτισμού που ανέπτυξαν της γλώσσας που μί-

λησαν και της θρησκείας τους παραδέχονται την ύπαρξη ενός άγραφου

ηθικού νόμου ο οποίος υπάρχει αρχαιότερος των γραπτών τους νόμων

ύμφωνα με τη χριστιανική Ηθική ο άγραφος ηθικός νόμος μολο-

νότι laquoαμαυρωμένοςraquo (βλ ζόφωση) έχει εναποτεθεί σε κάθε λογική ψυχή

μέσω τού ltκατrsquo εικόναgt (Ρωμ 2 13-15 7 22-25 Μ Βασίλειος Ευσέβιος

Καισαρείας Ισίδωρος Πηλουσιώτης Γρηγόριος Παλαμάς κά) συνιστώ-

ντας Θείο δώρο (Γρηγόριου Θεολόγου Λόγος ΙΔrsquo 27) laquoΕξ αρχής πλάττων ο

Θεός τον άνθρωπον νόμον αυτώ φυσικόν εγκατέθηκεraquo σημειώνει ο άγιος

Ιωάννης ο Χρυσόστομος (Εις τους Ανδριάντας 12 3 MPG 49 131) laquoΏστε το

θέλειν το καλόν και το μη θέλειν το πονηρόν άνωθεν ήν προκαταβεβλημέ-

νονraquo (Ιω Χρυσ Εις Ρωμ 13 2 MPG 60 510) Η προπτωτική αθωότητα (α-

κακία απάθεια απουσία θλίψης οδύνης φόβου αγωνίας και πονηράς

επιθυμίας) των ψυχών των πρωτοπλάστων και η δυνατότητα γενικότερα

της αναμαρτησίας (αγιότητας) τους προϋποθέτουν την παρουσία ηθικής

ορμής Πράγματι η προς το αγαθό φορά τού ανθρώπου είναι φυσική (Ιω

Χρυσ Εις Γέν 12 3 MPG 53 101 Εις Αrsquo Κορ 9 4 MPG 61 81) Πώς τα άλο-

γα ζώα γνωρίζουν ποια χόρτα είναι κατάλληλα για τη διατροφή τους και

ποια είναι επιβλαβή και ο λογικός άνθρωπος δεν γνωρίζει στοιχειωδώς το

καλό και το κακό (φόνος μοιχεία κλοπή κλπ) ερωτά ο αυτός ιερός Πα-

τήρ (Εις Γέν 16 6 MPG 53 132) Η εναρμόνιση φυσικού και ηθικού νόμου

στον προπτωτικό άνθρωπο δεν σημαίνει ότι μεταπτωτικώς ο μεν φυσικός

νόμος παραμένει εκτός τής Θείας Βουλής και Προνοίας (πρβλ Deismum)

ενώ ο ηθικός εντός τής δικαιοδοσίας Σου Ανθρώπινη φύση και προαίρεση

laquoεν Χριστώraquo αγιάζονται και αυξάνονται (τελειοποιούνται) πνευματικώς

μέσω τής πνευματικής άσκησης (γυμνασίας) κατά συνεργία Θείας Χάρι-

τος και ανθρώπινης βούλησης

Από την άλλη μεριά άλλα φιλοσοφικά κοινωνιολογικά και ψυχο-

λογικά συστήματα θεωρούν τον άγραφο ηθικό νόμο τού ανθρώπου ως

εμπειρικό προϊόν (βλ Empirismum) είτε τής εξελίξεώς του είτε της μετα-

μελείας του μέσω τής Αρχής lttrial and errorgt είτε των προσαρμογών και

ενδοβολών (introjections) του έναντι του φυσικού κοινωνικού και πολιτι-

κού (βλ Αριστοτέλη οφιστές Bacon Locke J S Mill Hume Spencer La

Mettrie κά) περιβάλλοντός του (ψυχοκοινωνιολογική θεωρία) Όμως έτσι

δεν μπορεί να δικαιολογηθεί η υπάρχουσα ηθική τάση τού ανθρώπου (η

οποία μάλιστα δεν ενεργεί πάντοτε απαγορευτικώς και αποτρεπτικώς

αλλά και θετικώς δηλ προς την επιτέλεση του αγαθού) δεδομένου ότι

αφενός ο άγραφος ηθικός νόμος είναι αρχαιότερος του γραπτού και αφε-

τέρου η εφαρμογή τού γραπτού νόμου δεν ταυτίζεται πάντοτε με την τή-

ρηση του ηθικού νόμου Αν ο άγραφος ηθικός νόμος είναι αποκλειστικώς

προϊόν τής κοινωνίας και του περιβάλλοντος τότε κάθε ανθρώπινη (ατο-

μική ή συλλογική) Ηθική θα πρέπει να θεωρείται ορθή και τηρητέα

πράγμα που τόσο η Ιστορία όσο και η εμπειρία δεν επαληθεύουν πάντο-

τε κάνοντας πολλές φορές λόγο αντιθέτως για παθολογικές laquoηλίθιεςraquo

(idiotisme moral) laquoτρελέςraquo (J-M Guyau) ή laquoτυφλέςraquo (T A Ribot) και απάν-

θρωπες Ηθικές

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αβούρης Ν laquoΆγραφος ηθικός νόμοςraquo ΘΗΕ 1 (1962) 301-

302 Γαλενιανός Μ Β laquoΟ Έμφυτος Ηθικός Νόμος στην Ορθόδοξη Χριστιανική Γραμ-

ματείαraquo ΚΟΙΝΩΝΙΑ 3 (2007) 269-277 Δημητρόπουλος Π Χ Ορθόδοξος Χριστιανική Ηθι-

κή εν Αθήναις 1970 Κόρσος Δ laquoΆγραφος νόμοςraquo ΠΛΜ 2 (1997) 106-107 Π αρασκευ ό-

πουλος Ι Ν Εξελικτική Ψυχολογία τ 3 Αθήνα 1984 Sc hmidt L Η Ηθική των Αρχαίων

Ελλήνων τ Αrsquo εν Αθήναις 1901 Σομασίδης Χ Χ Εισαγωγή στην Ψυχολογία Αθήνα

2002 Σσιτσίγκος Κ Η ψυχή τού ανθρώπου κατά τον ιερό Χρυσόστομο Αθήνα 2000

ΚΣ

εσωτερικής Ηθικής από το Εγώ και στην ψυχική διαδικασία συμμόρφωσής

του ή μη με αυτή

Σο έμφυτο του άγραφου αυτού ηθικού νόμου (βλ Nativismum) υπο-

στήριξαν από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα πολλοί φιλόσοφοι πολιτει-

ολόγοι ανθρωπολόγοι κοινωνιολόγοι ψυχολόγοι και νευροθεολόγοι (Pos-

itivierung des Naturrechts) όπως και άλλοι που το αμφισβήτησαν (Rechtsposi-

tivismus)

Κατά τους πρώτους ο ηθικός νόμος είναι έμφυτος και καθολικός

στον άνθρωπο Οι Αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι και ποιητές (Ηράκλειτος

Πλάτων οφοκλής Ξενοφών τωικοί Kant) δέχονταν την ύπαρξη του

άγραφου ηθικού νόμου (που τον προσωποποιούσε μάλιστα η θεά Αθηνά)

είτε υπό τη μορφή τής ηθικής ορμής ή laquoΔαιμονίουraquo (ωκράτης) είτε ως

laquoέλλογονraquo μόριο τής ψυχής (Αριστοτέλης Ηθικά Νικομάχεια 1102 b 16-25

Ρητορική 1368 b 7-9 1375 a 31-35) Ομοίως και οι Ρωμαίοι ομιλούσαν για

ldquolex naturaerdquo

Σο έμφυτο του ηθικού νόμου τεκμαίρεται κατrsquo αρχήν λογικώς από

το γεγονός ότι όπως το σώμα (που είναι φυσικό) διέπεται από τούς δικούς

του (βιολογικούς) νόμους έτσι θα πρέπει και η ψυχή (που είναι τάξεως

πνευματικής) να διέπεται από ανάλογους (ηθικο-πνευματικούς) νόμους

αν βεβαίως δεχθούμε ότι ο άνθρωπος είναι διφυές ζώο

Έπειτα το έμφυτο του ηθικού νόμου αποδεικνύεται εμπειρικώς Ο

κάθε άνθρωπος σε όλες τις περιπτώσεις τής συμπεριφοράς του με τους

συνανθρώπους του αλλά και τις περιστάσεις γενικώς τού βίου του είναι

σε θέση να ομολογήσει ότι πολλές φορές μία εσωτερική laquoφωνήraquo τον κα-

τηύθυνε να πράξει έτσι ή αλλιώς Ιδιαιτέρως ο άνθρωπος αισθάνεται την

ύπαρξη του νόμου αυτού μέσα του όταν βρίσκεται προ αποφάσεων ύψι-

στης ηθικής σημασίας οπότε οι συστάσεις laquoοφείλειςraquo laquoπρέπειraquo laquoέχεις

καθήκονraquo κλπ καθίστανται έντονες και κατηγορηματικές Ακόμα δε πιο

έντονες προβάλλονται οι συστάσεις αυτές όταν πρόκειται για αποτροπή

από άδικες και πονηρές πράξεις

Εξάλλου το έμφυτο του ηθικού νόμου αναγνωρίζει και η Ψυχολο-

γία θεωρώντας ότι υπάρχει μία γενική τάση τού ατόμου να πράττει το η-

θικό αν και η τάση αυτή δεν είναι ισχυρή και γίνεται ασθενέστερη όσο

περισσότερο διαφορετικές γίνονται οι συνθήκες υπό τις οποίες ενεργεί το

άτομο (Παρασκευόπουλος σ 179)

Σέλος το έμφυτο του άγραφου ηθικού νόμου βεβαιώνεται από την

Ιστορία Όλοι οι άνθρωποι και όλοι οι λαοί ανεξαρτήτως τού χρόνου που

έζησαν του βαθμού τού πολιτισμού που ανέπτυξαν της γλώσσας που μί-

λησαν και της θρησκείας τους παραδέχονται την ύπαρξη ενός άγραφου

ηθικού νόμου ο οποίος υπάρχει αρχαιότερος των γραπτών τους νόμων

ύμφωνα με τη χριστιανική Ηθική ο άγραφος ηθικός νόμος μολο-

νότι laquoαμαυρωμένοςraquo (βλ ζόφωση) έχει εναποτεθεί σε κάθε λογική ψυχή

μέσω τού ltκατrsquo εικόναgt (Ρωμ 2 13-15 7 22-25 Μ Βασίλειος Ευσέβιος

Καισαρείας Ισίδωρος Πηλουσιώτης Γρηγόριος Παλαμάς κά) συνιστώ-

ντας Θείο δώρο (Γρηγόριου Θεολόγου Λόγος ΙΔrsquo 27) laquoΕξ αρχής πλάττων ο

Θεός τον άνθρωπον νόμον αυτώ φυσικόν εγκατέθηκεraquo σημειώνει ο άγιος

Ιωάννης ο Χρυσόστομος (Εις τους Ανδριάντας 12 3 MPG 49 131) laquoΏστε το

θέλειν το καλόν και το μη θέλειν το πονηρόν άνωθεν ήν προκαταβεβλημέ-

νονraquo (Ιω Χρυσ Εις Ρωμ 13 2 MPG 60 510) Η προπτωτική αθωότητα (α-

κακία απάθεια απουσία θλίψης οδύνης φόβου αγωνίας και πονηράς

επιθυμίας) των ψυχών των πρωτοπλάστων και η δυνατότητα γενικότερα

της αναμαρτησίας (αγιότητας) τους προϋποθέτουν την παρουσία ηθικής

ορμής Πράγματι η προς το αγαθό φορά τού ανθρώπου είναι φυσική (Ιω

Χρυσ Εις Γέν 12 3 MPG 53 101 Εις Αrsquo Κορ 9 4 MPG 61 81) Πώς τα άλο-

γα ζώα γνωρίζουν ποια χόρτα είναι κατάλληλα για τη διατροφή τους και

ποια είναι επιβλαβή και ο λογικός άνθρωπος δεν γνωρίζει στοιχειωδώς το

καλό και το κακό (φόνος μοιχεία κλοπή κλπ) ερωτά ο αυτός ιερός Πα-

τήρ (Εις Γέν 16 6 MPG 53 132) Η εναρμόνιση φυσικού και ηθικού νόμου

στον προπτωτικό άνθρωπο δεν σημαίνει ότι μεταπτωτικώς ο μεν φυσικός

νόμος παραμένει εκτός τής Θείας Βουλής και Προνοίας (πρβλ Deismum)

ενώ ο ηθικός εντός τής δικαιοδοσίας Σου Ανθρώπινη φύση και προαίρεση

laquoεν Χριστώraquo αγιάζονται και αυξάνονται (τελειοποιούνται) πνευματικώς

μέσω τής πνευματικής άσκησης (γυμνασίας) κατά συνεργία Θείας Χάρι-

τος και ανθρώπινης βούλησης

Από την άλλη μεριά άλλα φιλοσοφικά κοινωνιολογικά και ψυχο-

λογικά συστήματα θεωρούν τον άγραφο ηθικό νόμο τού ανθρώπου ως

εμπειρικό προϊόν (βλ Empirismum) είτε τής εξελίξεώς του είτε της μετα-

μελείας του μέσω τής Αρχής lttrial and errorgt είτε των προσαρμογών και

ενδοβολών (introjections) του έναντι του φυσικού κοινωνικού και πολιτι-

κού (βλ Αριστοτέλη οφιστές Bacon Locke J S Mill Hume Spencer La

Mettrie κά) περιβάλλοντός του (ψυχοκοινωνιολογική θεωρία) Όμως έτσι

δεν μπορεί να δικαιολογηθεί η υπάρχουσα ηθική τάση τού ανθρώπου (η

οποία μάλιστα δεν ενεργεί πάντοτε απαγορευτικώς και αποτρεπτικώς

αλλά και θετικώς δηλ προς την επιτέλεση του αγαθού) δεδομένου ότι

αφενός ο άγραφος ηθικός νόμος είναι αρχαιότερος του γραπτού και αφε-

τέρου η εφαρμογή τού γραπτού νόμου δεν ταυτίζεται πάντοτε με την τή-

ρηση του ηθικού νόμου Αν ο άγραφος ηθικός νόμος είναι αποκλειστικώς

προϊόν τής κοινωνίας και του περιβάλλοντος τότε κάθε ανθρώπινη (ατο-

μική ή συλλογική) Ηθική θα πρέπει να θεωρείται ορθή και τηρητέα

πράγμα που τόσο η Ιστορία όσο και η εμπειρία δεν επαληθεύουν πάντο-

τε κάνοντας πολλές φορές λόγο αντιθέτως για παθολογικές laquoηλίθιεςraquo

(idiotisme moral) laquoτρελέςraquo (J-M Guyau) ή laquoτυφλέςraquo (T A Ribot) και απάν-

θρωπες Ηθικές

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αβούρης Ν laquoΆγραφος ηθικός νόμοςraquo ΘΗΕ 1 (1962) 301-

302 Γαλενιανός Μ Β laquoΟ Έμφυτος Ηθικός Νόμος στην Ορθόδοξη Χριστιανική Γραμ-

ματείαraquo ΚΟΙΝΩΝΙΑ 3 (2007) 269-277 Δημητρόπουλος Π Χ Ορθόδοξος Χριστιανική Ηθι-

κή εν Αθήναις 1970 Κόρσος Δ laquoΆγραφος νόμοςraquo ΠΛΜ 2 (1997) 106-107 Π αρασκευ ό-

πουλος Ι Ν Εξελικτική Ψυχολογία τ 3 Αθήνα 1984 Sc hmidt L Η Ηθική των Αρχαίων

Ελλήνων τ Αrsquo εν Αθήναις 1901 Σομασίδης Χ Χ Εισαγωγή στην Ψυχολογία Αθήνα

2002 Σσιτσίγκος Κ Η ψυχή τού ανθρώπου κατά τον ιερό Χρυσόστομο Αθήνα 2000

ΚΣ

Καισαρείας Ισίδωρος Πηλουσιώτης Γρηγόριος Παλαμάς κά) συνιστώ-

ντας Θείο δώρο (Γρηγόριου Θεολόγου Λόγος ΙΔrsquo 27) laquoΕξ αρχής πλάττων ο

Θεός τον άνθρωπον νόμον αυτώ φυσικόν εγκατέθηκεraquo σημειώνει ο άγιος

Ιωάννης ο Χρυσόστομος (Εις τους Ανδριάντας 12 3 MPG 49 131) laquoΏστε το

θέλειν το καλόν και το μη θέλειν το πονηρόν άνωθεν ήν προκαταβεβλημέ-

νονraquo (Ιω Χρυσ Εις Ρωμ 13 2 MPG 60 510) Η προπτωτική αθωότητα (α-

κακία απάθεια απουσία θλίψης οδύνης φόβου αγωνίας και πονηράς

επιθυμίας) των ψυχών των πρωτοπλάστων και η δυνατότητα γενικότερα

της αναμαρτησίας (αγιότητας) τους προϋποθέτουν την παρουσία ηθικής

ορμής Πράγματι η προς το αγαθό φορά τού ανθρώπου είναι φυσική (Ιω

Χρυσ Εις Γέν 12 3 MPG 53 101 Εις Αrsquo Κορ 9 4 MPG 61 81) Πώς τα άλο-

γα ζώα γνωρίζουν ποια χόρτα είναι κατάλληλα για τη διατροφή τους και

ποια είναι επιβλαβή και ο λογικός άνθρωπος δεν γνωρίζει στοιχειωδώς το

καλό και το κακό (φόνος μοιχεία κλοπή κλπ) ερωτά ο αυτός ιερός Πα-

τήρ (Εις Γέν 16 6 MPG 53 132) Η εναρμόνιση φυσικού και ηθικού νόμου

στον προπτωτικό άνθρωπο δεν σημαίνει ότι μεταπτωτικώς ο μεν φυσικός

νόμος παραμένει εκτός τής Θείας Βουλής και Προνοίας (πρβλ Deismum)

ενώ ο ηθικός εντός τής δικαιοδοσίας Σου Ανθρώπινη φύση και προαίρεση

laquoεν Χριστώraquo αγιάζονται και αυξάνονται (τελειοποιούνται) πνευματικώς

μέσω τής πνευματικής άσκησης (γυμνασίας) κατά συνεργία Θείας Χάρι-

τος και ανθρώπινης βούλησης

Από την άλλη μεριά άλλα φιλοσοφικά κοινωνιολογικά και ψυχο-

λογικά συστήματα θεωρούν τον άγραφο ηθικό νόμο τού ανθρώπου ως

εμπειρικό προϊόν (βλ Empirismum) είτε τής εξελίξεώς του είτε της μετα-

μελείας του μέσω τής Αρχής lttrial and errorgt είτε των προσαρμογών και

ενδοβολών (introjections) του έναντι του φυσικού κοινωνικού και πολιτι-

κού (βλ Αριστοτέλη οφιστές Bacon Locke J S Mill Hume Spencer La

Mettrie κά) περιβάλλοντός του (ψυχοκοινωνιολογική θεωρία) Όμως έτσι

δεν μπορεί να δικαιολογηθεί η υπάρχουσα ηθική τάση τού ανθρώπου (η

οποία μάλιστα δεν ενεργεί πάντοτε απαγορευτικώς και αποτρεπτικώς

αλλά και θετικώς δηλ προς την επιτέλεση του αγαθού) δεδομένου ότι

αφενός ο άγραφος ηθικός νόμος είναι αρχαιότερος του γραπτού και αφε-

τέρου η εφαρμογή τού γραπτού νόμου δεν ταυτίζεται πάντοτε με την τή-

ρηση του ηθικού νόμου Αν ο άγραφος ηθικός νόμος είναι αποκλειστικώς

προϊόν τής κοινωνίας και του περιβάλλοντος τότε κάθε ανθρώπινη (ατο-

μική ή συλλογική) Ηθική θα πρέπει να θεωρείται ορθή και τηρητέα

πράγμα που τόσο η Ιστορία όσο και η εμπειρία δεν επαληθεύουν πάντο-

τε κάνοντας πολλές φορές λόγο αντιθέτως για παθολογικές laquoηλίθιεςraquo

(idiotisme moral) laquoτρελέςraquo (J-M Guyau) ή laquoτυφλέςraquo (T A Ribot) και απάν-

θρωπες Ηθικές

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αβούρης Ν laquoΆγραφος ηθικός νόμοςraquo ΘΗΕ 1 (1962) 301-

302 Γαλενιανός Μ Β laquoΟ Έμφυτος Ηθικός Νόμος στην Ορθόδοξη Χριστιανική Γραμ-

ματείαraquo ΚΟΙΝΩΝΙΑ 3 (2007) 269-277 Δημητρόπουλος Π Χ Ορθόδοξος Χριστιανική Ηθι-

κή εν Αθήναις 1970 Κόρσος Δ laquoΆγραφος νόμοςraquo ΠΛΜ 2 (1997) 106-107 Π αρασκευ ό-

πουλος Ι Ν Εξελικτική Ψυχολογία τ 3 Αθήνα 1984 Sc hmidt L Η Ηθική των Αρχαίων

Ελλήνων τ Αrsquo εν Αθήναις 1901 Σομασίδης Χ Χ Εισαγωγή στην Ψυχολογία Αθήνα

2002 Σσιτσίγκος Κ Η ψυχή τού ανθρώπου κατά τον ιερό Χρυσόστομο Αθήνα 2000

ΚΣ

ματείαraquo ΚΟΙΝΩΝΙΑ 3 (2007) 269-277 Δημητρόπουλος Π Χ Ορθόδοξος Χριστιανική Ηθι-

κή εν Αθήναις 1970 Κόρσος Δ laquoΆγραφος νόμοςraquo ΠΛΜ 2 (1997) 106-107 Π αρασκευ ό-

πουλος Ι Ν Εξελικτική Ψυχολογία τ 3 Αθήνα 1984 Sc hmidt L Η Ηθική των Αρχαίων

Ελλήνων τ Αrsquo εν Αθήναις 1901 Σομασίδης Χ Χ Εισαγωγή στην Ψυχολογία Αθήνα

2002 Σσιτσίγκος Κ Η ψυχή τού ανθρώπου κατά τον ιερό Χρυσόστομο Αθήνα 2000

ΚΣ