ΣΟ ΠΡΟΩΠΟ

Τπό

πυρίδωνος Κ Σσιτσίγκου

ύντομη ιστορική επισκόπηση

Ανέκαθενκάθε(εθνικήθρησκευτικήφιλοσοφικήπνευματικήήκαι

πολιτιστική)Παράδοσηκαικάθεστοχαστήςανάλογαμετασυναισθήμα-

τακαιτιςπεποιθήσειςτου(Carrel 194612)δίνειτηδικήτουεικόναγιατην

ανθρώπινηφύση (Cassirer 19681972)εόλεςτιςαρχαίεςκοινωνίες Αί-

γυπτο (Μπρατσιώτης 1977)1 Μεσοποταμία (Μπρατσιώτης 1977) και Ιν-

δία2+είναιδυνατόνναεντοπισθείκάποιοίχνος τούΕγώτήςσυνείδησης ή

τούατόμου (Mauss 2000 Carrithers 2000 Nielsen et al 1988 Fontana 2000

20032005)τιςUpanishads (600πΦ)στοTao te Ching (500πΦ)καιστον

ΒουδισμόσυναντάμεήδηέννοιεςγιατοΕγώ (aham)καιτονεαυτόΨστό-

σομόνογιαlaquoίχνηraquoμπορούμεναμιλάμεαφούκάθεέννοιαπερίτούατό-

μου συνδεότανλχ για τουςΒραχμάνους―μέσωτήςφυσικής συγγένει-

ας― με τις κάστες (varņa) το Karma και τον παγκόσμιο νόμο Dharma

(Carrithers 2000)]

ΕπίσηςοαρχαίοςΈλληναςήτανκαιαυτόςΆτομοmiddotκατανοείτοδηλ

ως laquoτῆς οἰκείας γνώμης αὐτοκράτωρraquo3 και μέτοχος του κοσμικούΚοινού

Λόγου θέσμιση του οποίου υπολαμβανόταν η Πατρίδα―Πόλη (Ζιάκας

2001) Όμως δεν επρόκειτο (ακόμα) για ένα αυτοτελέςπρόσωπο τον

Όμηρο λχ το κίνητρο του νόστου ―τής υπαρξιακής ελλειπτικότητας

(πρβλ ευνουχισμό)― τούΟδυσσέα (Οδύσσεια εrsquo 187-232) δεν ήταν πρω-

ταρχικώςταπρόσωπα τηςΠηνελόπηςήτουΣηλέμαχου(δηλμίακαθα-

ράδιαπροσωπική σχέση)αλλrsquoηΠατρίδακαιοιοικείοιτου(βλτηνο-

μηρικήlaquoΙθάκηraquoήτηνπλατωνικήlaquoΚαλλίποληraquoπροςτιςοποίεςπρέπεινα

στρέφεταικάθεανθρώπινοςέρωταςωςτηχώρατούlaquoξυνούraquoΛόγουτής

ΑλήθειαςτουΑγαθούκαιτουΚάλλους)Ομοίωςγιατονωκράτησκο-

πόςτήςπόλης―κράτους ήτανηlaquoἐν ἀληθείᾳraquo (εορταστική)laquoσυνάντησηraquo

(ἡδίστη καί ἀρίστη θέαθεωρία) τωνπολιτώνστηναγορά (Παύλος2000)

Μεάλλαλόγιαηπόλις σήμαινεφιλοσοφικά(υπαρξιακά)τοDa τουSein

(Lacoue-Labarthe 2008c)Μάλισταδεηπλατωνική(αλληγορική)συσχέτι-

σηπόλεως καιανθρώπινηςψυχής(Hillman1978)απαντάήδηστονσου-

μερικόκαιμεσοποταμιακόπολιτισμό(2000πΦ)

Πολιτισμός και πρόσωπο

ΚατάτονBizumic κά (2009)ανκαιοιψυχολογικέςθεωρίεςτήςπρο-

σωπικότητας υποθέτουνότιοιψυχικέςιδιότητεςτωνανθρώπωνκαιιδίως

ηπροσωπική ταυτότηταηατομικότητα καιηαίσθησητουπροσωπικού ε-

αυτού έχουν σχετικά σταθερό και μόνιμο χαρακτήρα (Μελανίτης 1973

Παυλόπουλος1998)δενθαπρέπειναυποτιμήσουμετησυμβολή―τόσο

ωςπροςτηνοντογενετικήανάπτυξη(Dollard amp Miller 1950)4όσοκαιως

προςτηδιάπλαση(Assagioli 1961Κολιτσάρακά1965Rogers 1968Ρά-

πτης1974) αυτούτούχαρακτήρα―τούκοινωνικού(Durkheim 1912 Trim-

ble 1997)πεδιακού(ldquofield theoryrdquo)5 ιδιοσύστατου(Eysenck 1990)καιπολυ-

παραγοντικού κυρίως μέσω τής γονεϊκής και πολιτισμικής αγωγής

(Harris 1995) συμπεριλαμβανομένου και του γλωσσικού αλλά και του ευ-

ρύτερα φυλογενετικού(Linton 1945 LeVine 1974 Ράπτης1974Michel 1951

1959 Eaves et al 1989 Baker amp Daniels 1990 Loehlin 1992 Παυλόπουλος

1998 Buss 2001 Triandis amp Suh 2002 Underwood 2004 Smith 2004) περι-

βάλλοντος (Walling et al 2006) στη διαμόρφωση και δυναμική εξέλιξη της

όλης προσωπικότητας (Guan amp Dodder 2001 Mischel amp Morf 20032005)

ύμφωνα μάλιστα με τη θεωρία τής αυτο-κατηγοριοποίησης (self-

categorisation theory)πουθααναπτύξουμεεκτενέστερασταεπόμεναη

laquoατομικότηταraquoπροέρχεταιενπολλοίςαπόποικίλεςσυγκριτικέςκαιευμε-

τάβλητες διαδικασίες (Reynolds amp Oakes 2000 Reynolds amp Turner 2006

Turner et al2006)Έτσιοιπροσωπικέςστάσειςαξίεςκαιπεποιθήσειςεί-

ναι δυνατόν να αλλάξουν ή να τροποποιηθούν (Reicher amp Haslam 2006

Turner et al 2006 Bizumic et al 2009)Μεάλλαλόγια laquoτο κοινωνικό σύ-

στημα δημιουργεί τις ανάγκες τής προσωπικότητας οι οποίες με τη σειρά

τους ικανοποιούνται από τη λειτουργία τού κοινωνικού συστήματος και

ταυτόχρονα το θέτουν με τη σειρά τους πάλι σε λειτουργίαraquo(Spiro 1961 p

121)Έτσιοπολιτισμόςπροτρέπεικατάκάποιοτρόποτούςανθρώπους

ναθέλουννασυμπεριφερθούνμε τρόπουςπου εξασφαλίζουντη διατή-

ρησή του Κάθε κοινωνία αναπτύσσει πολιτιστικάπρότυπα και μηχανι-

σμούς μέσω των οποίων τα μέλη της οδηγούνται στην κοινωνική συμ-

μόρφωσηΣομεγαλύτερομέροςτήςσυμμόρφωσηςεκδηλώνεταιπρόθυμα

από ταάτομα επειδή εσωτερικεύουν τακίνητρακαι τιςπροσδοκίες τού

ρόλουτουςοιοποίοιτελικάσυμβαδίζουνμεαυτάταπρότυπα(Segall et

al 19968)

Για αρκετές δεκαετίες ξεκινώντας από το 1930 πολλές από τις αν-

θρωπολογικέςέρευνεςκαθοδηγούνταναπόμιαθεωρίαπουεπιβεβαίωνε

αξιωματικάότιοπολιτισμόςκαιτοπρόσωποσχετίζονταιαμοιβαίαμετα-

ξύ τους (Segall et al 19968) Η διαπολιτισμική προσέγγιση εμφανίζεται

σήμερα να είναι η πλέον αποτελεσματική μεταξύ των επαγγελματιών

ψυχικήςυγείας (Bartocci 2000)Τπότονόροπολιτισμός (culture) εννο-

ούμεψυχολογικά(βλψυχολογίαπολιτισμούκαιδιαπολιτιστικήψυχολο-

γία) τη γενική στάθμη στην οποία βρίσκεται μία κοινωνία από άποψη

ποιοτικής-πνευματικήςκυρίωςανάπτυξηςόπωςγίνεταιαντιληπτήμετη

μελέτητωνποικίλωνιδεώναξιώνκαιεκδηλώσεωντωνανθρώπων(Bot-

tomore 196219742 Λεξικό Κοινωνικών Επιστημών UNESCO 21972 743-745

Μελανίτης 1973 Παπαδόπουλος 2005) Τπάρχουν πολλές διαφοροποιή-

σειςτόσοανάμεσαστουςπολιτισμούςόσοκαιμέσασεαυτούςΗδιαφο-

ροποίησηαυτήείναιηφυσικήτάξητωνπραγμάτωνκαιδενείναιπαθο-

λογικήήδυσλειτουργική(Wallace 1961)

Κατάμία έννοια τοανθρώπινοπρόσωπο ―με τηβαθύτερησημασία

τούόρου(δηλτωνπροσωπικώναξιών)―συνιστάτονπολιτισμόκαιέτσι

οπολιτισμόςκατάκάποιοτρόποεδράζεταιστιςαξιολογικέςστάσεις τού

ατόμου (Marin 1969)Κατάσυνέπειαηπροσωπικότητα συνδέεταιμετις

(ηθικές)αξίες(Finance1992)όπωςεύκολαμπορείναδιαπιστώσεικανείς

λχσεοποιονδήποτεαφηγηματικό λόγο(Schaap-Jonker 2008)

Παρrsquoότισήμεραπαρατηρείταιέναευρύτεροενδιαφέρονγιατηνπρο-

τεραιότητα των αξιών (Scheller 1973 1987 1992 Hartmann 1926 Allport

1961 Feather 2005 Roccas 2005)δενυπάρχειμεταξύτωνψυχολόγωνσυμ-

φωνίαωςπροςτονορισμόγενικάτήςέννοιαςτήςαξίας (Πασσάκος1974)

Ψστόσοησυγκεχυμένηκαιασαφήςχρήσητωναξιακώνκατηγοριώνκαι

ηαπουσία―απότημεριάτήςΥιλοσοφίαςήτήςΕπιστήμης―ενόςενιαίου

ορισμούτήςαξίας δενσυνεπάγεταιτηνανυπαρξίατής (συνειδητήςήα-

συνείδητης)αξιολογικήςκαθημερινάπράξηςσεκάθεέκφανσητουβίου

(Dewiel 2004) αλλrsquo ότι στην ανθρώπινη συνείδηση υφίσταται έστω και

υποτυπωδώς η (ψυχολογική) λειτουργία τής (εκτιμητικής) διάκρισης

(Bloom 1968 Myyry 2008) Για παράδειγμα κάποιες ειδικές αξίες (επι-

τεύγματα ενδιαφέρονσυμμόρφωσηκαιασφάλεια)μπορείναχαρακτη-

ρίζουν ένα συγκεκριμένο έθνος όπως δηλ τουςΥλαμανδούς (Duriez et

al2002)Μάλισταδεαξιακήδιαφοροποίησηπαρατηρείταιακόμακαιε-

ντός τής ίδιας θρησκευτικής κοινότητας όπως πχ είναι οι Ισραηλίτες

φοιτητές(Schwartz 1992 Barnea amp Schwartz 1998 Schwartz amp Bardi 2001)

Γενικά πάντως ως αξίες ορίζονται κάποιες αφηρημένες ιδέες

―θετικές ή αρνητικές― που αντιπροσωπεύουν ορισμένες πεποιθήσεις

σχετικάμειδεώδειςτρόπουςσυμπεριφοράςκαιιδανικούςκαταληκτικούς

σκοπούς(Rokeach1968)Εντόςμιαςδιαπολιτισμικήςπροοπτικήςοιαξίες

συνήθωςεξετάζονταιωςένασύνολοπεποιθήσεωνπουαναφέρεταιγενι-

κάσεγεγονότατήςζωήςστόχουςκαικοινωνικέςκαταστάσεις(Schwartz

amp Bilsky 1990 Schwartz 1994 Schwartz amp Bardi 2001)ήσεαξιολογικέςπο-

λιτισμικάπροτεραιότητες(Rokeach 1973 Feather 1986)ύμφωναμετοα-

ξιακόμοντέλο (τωνδέκαπαραγόντων6) τούSchwartz (1992) οι (ατομικές

και συλλογικές) αξίες εκλαμβάνονται ως ευκταίοι σκοποί και κίνητρα

ποικίλου ενδιαφέροντος που λειτουργούν ως καθοδηγητικές αρχές (βλ

ιδεολογίες) στη ζωή τωνανθρώπων (Schwartz amp Bardi 2001) Εσωτερικά

(ψυχολογικά) εξεταζόμενες οι αξίες (οπολιτισμός των ιδεών) διακρίνο-

νταιστιςαξίεςαυθυπέρβασης καιστιςαξίεςαυτο-ενίσχυσηςενώεξωτερι-

κά (φιλοσοφικάηθικά) μπορούν να διαιρεθούν σε εκείνεςπου είναι laquoα-

νοιχτέςraquoστηναλλαγήκαιστιςlaquoκλειστέςraquoήσυντηρητικές(Myyry 2008)

Πολλαπλές έρευνες ιδίως τής Πολιτισμικής Ανθρωπολογίας διαπι-

στώνουνότιτοβαθύτεροαίτιοπουκινείτηνπροσωπικότηταδιαμορφώνει

τοντρόποσκέψηςκαισυμβάλλειστηλήψηαποφάσεωνείναιενπολλοίς

ορισμέναπολιτιστικάστερεότυπα (DeAngelis2005)καιπροβολικά συστή-

ματα (Segall et al 19968) Μάλισταδεοοικείοςπολιτισμόςδιαμορφώνει

τοντύποτήςλεγόμενηςlaquoπροσωπικότητας-βάσηςraquo(basic personality type)

δηλ τον laquoτύπο τής χαρακτηριστικής προσωπικότηταςraquo ή την laquoτυπική

μορφήπροσωπικότηταςraquo(πρβλεθνικό χαρακτήρα ήεθνική προσωπικότη-

τα)πουαπαρτίζεταιαπότοσύνολοτωνκοινών(σεκάθεάτομοπουανή-

κει στην ίδια κοινωνική ομάδα) χαρακτηριστικών τής προσωπικότητας

(McCrae et al2005)καιηοποίααπαντάσυνήθωςσεολιγάριθμεςήπρω-

τόγονες κοινωνίες όπου υφίσταται κάποιο είδος laquoσυμφωνίαςraquo μεταξύ

τωνπολιτιστικώνόρωνκαιτηςατομικήςσυμπεριφοράς(Linton 1945 1956

Segall et al 19968)

Είναι αλήθεια ότι ο άνθρωπος δημιουργεί πολιτισμό αλλά και laquoδη-

μιουργείταιraquoαπό αυτόν(Μελανίτης1973Δεσποτόπουλος1976) Μάλιστα

δε κατά τον Michel (1951 1959) η προσωπικότητα διαμορφώνεται εξ ολο-

κλήρου από τον πολιτισμό ύμφωναμετονSussman (2000)οπολιτισμός

είναιμέροςτούεσωτερικούσυστήματοςτουατόμουκαισχετίζεταιμετον

αυτοπροσδιορισμό δηλ την πολιτιστική του ταυτότητα Η πολιτιστική

ταυτότητα αποτελείτοψυχικόπλαίσιομέσωτούοποίουταάτομακατα-

νοούν τον τρόπο ύπαρξής τους ερμηνεύουν κοινωνικά πρότυπα επιλέ-

γουν τις συμπεριφορές τους αποκρίνονται στα περιβάλλοντά τους και

αξιολογούντιςπράξειςτωνσυνανθρώπωντους(Walling et al2006)Τπrsquo

αυτήν την έννοια η laquoπροσωπική αφήγησηraquo (life story) εντάσσεται στον

πολιτισμό και μπορεί να ιδωθεί ως ένα πολιτιστικό κείμενο (Schaap-

Jonker 2008) Εξάλλου η πολιτισμική και θρησκευτική επίδραση στη δια-

μόρφωση των δευτερευόντων χαρακτηριστικών φύλου (Orbach amp

Eichenbaum 1983 Levin et al 1994 Taylor amp McDonald 1999 Saroglou amp

Jaspard 2000 Saroglou 2001a Saroglou amp Galand 2004 Kennedy amp Reid

2009) στον ζωικό κύκλο (οικολογία διατροφή όνειρα συναισθήματα

κλπ) και στην ατομική εμπειρία (Wilcox 2003 Greenfield amp Marks 2007)

είναι εμφανής (LeVine 1974) Απότηνάλλημεριάμολονότισεκάθεπο-

λιτισμόσυνυπάρχουνδομικάσυλλογικέςκαιατομικιστικέςτάσεις (Feld-

man2009)οικοινωνίεςδιακρίνονταισεσυλλογικέςήατομικιστικέςανά-

λογαμετηνεπικρατούσατάση(Triandis 1990)

Βασικό στοιχείο τού ατομικισμούείναιουψηλόςβαθμόςανεξαρτησίας

μεταξύτωνατόμων (Oysermanetal2002)η έμφασηδηλαδήεδώδίνεται

σταατομικάδικαιώματαστοενδιαφέρονγιατονεαυτόστηναυτονομία

στην αυτοπραγμάτωση στην ατομική ευθύνη και ελευθερία επιλογής

στονσεβασμότήςακεραιότηταςτωνάλλωνκαικυρίωςστηδιαμόρφωση

τηςταυτότηταςμέσωμιαςδιαδικασίας ηοποία επιδοκιμάζειγενικά τα

ατομικάεπιτεύγματα(Hofstede 1980 Waterman1984)Γιαπαράδειγμαοι

άνθρωποιτουκαλούμενουδυτικούκόσμουπιεζόμενοιαπότοπολιτιστι-

κότουςπεριβάλλονυπερτιμούνμάλλοντονεαυτότουςΈτσιδεδομένου

ότιοιγονεϊκέςαντιλήψειςεπηρεάζονταιενμέρειαπόπολιτισμικούςπα-

ράγοντες(Feldman2009)οιγονείςστιςδυτικέςκοινωνίες παρέχουνστον

έφηβοτηδυνατότηταναεπιλέξεικαιναπραγματώσειτούςπροσωπικούς

τουστόχουςκατάτρόποαυτόνομοχωρίςναδεσμεύεταιαπότιςανάγκες

και τις επιθυμίες τής οικογένειάς του ή της ευρύτερης κοινότητας

(ColemanampHendry1999)Μεάλλαλόγιαστονδυτικόπολιτισμόοιπρα-

κτικές κοινωνικοποίησης αποσκοπούν στην απόκτηση αυτονομίας ανε-

ξαρτησίαςκαιπροσωπικήςευθύνηςχωρίςαυτόβέβαιανασημαίνει α-

παραίτηταρήξητωνοικογενειακώνδεσμώνοέφηβοςδηλαδήενθαρρύ-

νεται να λειτουργήσειαυτόνομα ενώ ταυτόχρονα διατηρεί το δικαίωμα

ναζητάστήριξηκαιβοήθειααπότούςσημαντικούςγιrsquoαυτόνάλλουςσε

βασικάτουλάχιστονζητήματατηςζωήςτου(Zimmer-Gembeck 2001)

Αντίθετα στους λαούς κυρίως τού ανατολικού κόσμου οι άνθρωποι

πιέζονταιναυποτιμούντονεαυτότους(Φασάπης1970Ράπτης1974)Έ-

τσιοιγονείςστιςασιατικέςκοινωνίεςμπορείναενθαρρύνουντηνπαθη-

τικότητα στα παιδιά τους (Feldman 2009) δίνοντας το προβάδισμα στη

συλλογικότητα(Kim et al 1994 Raeff 2004) Ησυλλογικότητα έχειωςβα-

σικόχαρακτηριστικότηςτονδεσμότιςαμοιβαίεςυποχρεώσειςκαιπροσ-

δοκίεςμεταξύτωνμελώντήςομάδας(Oysermanetal2002)Οιαξίεςκαι

οι στόχοι θεωρούνται κοινοί το άτομο προσδιορίζεται μέσω τής εσω-

ομάδας ταατομικάόριαείναι διαπερατάκαιη έμφασηδίνεταιστην ιε-

ραρχία τον έλεγχο την υπακοή και τη συμμόρφωση (Kagitcibasi 1994

Triandis et al1995)Δεδομένουδεότιηεσω-ομάδαμπορείναπεριλαμβά-

νειτηνοικογένειατηνεθνότητατηθρησκείαήάλλεςομάδεςησυλλο-

γικότητα αποτελεί μια πολυδιάστατη και πολυεπίπεδη δομή και κατά

συνέπεια αναφέρεται σε ένα ευρύτεροπλαίσιο αξιών στάσεωνκαι συ-

μπεριφορώνσεσύγκρισημετονατομικισμό (Triandis 1995 et alΓεωργα-

ντή2009)Ομοίωςστιςκοινωνίεςαυτέςηαίσθησητουlaquoανήκεινraquoαποτε-

λείκεντρικόστοιχείοτήςταυτότητας τουεφήβουμεαποτέλεσμαοιπρο-

σωπικέςεπιθυμίεςτούατόμουναπαραμερίζονταικαιναδίνεταιπροτε-

ραιότηταστηδιατήρησηαρμονικώνσχέσεωνστοπλαίσιοτηςεσω-ομάδας

(MarkusampKitayama1991)Μεβάσηταπαραπάνωησυναισθηματικήεγ-

γύτηταμεταξύγονέωνndash εφήβουκαθώςκαιοβαθμόςαυτονομίαςτούτε-

λευταίουδιαφέρουνμεταξύτωνδιαφόρωνπολιτισμώνανάλογαμετοαν

ηεπικρατούσατάσηείναιοατομικισμόςήησυλλογικότητα (Cooper 1994

Hendry et al 1993)

Φιλοσοφική θεώρηση του προσώπου

Απόκαθαράφιλοσοφικής επόψεωςοπρώτοςπουεμπεριστατωμένα

φαίνεταιναομιλείγιατοανθρώπινοπρόσωπο είναιοΑριστοτέληςστα

ltΗθικά Νικομάχειαgt Ψστόσο ενώ ο άνθρωπος στον Αριστοτέλη laquoεκ-

πλήσσεταιraquoμεταξύτωνάλλωνκαιγιατονΆνθρωποεκπλήσσεταιμόνο

ως τμήμα ενός κόσμου καθόλα εκπληκτικού (Buber 1987) Ο άνθρωπος

στονταγειρίτηφιλόσοφομιλάγιατονεαυτότουπάντασετρίτοπρόσω-

ποαυτοσυνειδητοποιείταιδηλμόνοωςlaquoαυτόςraquoκαιόχιωςlaquoεγώraquo(Groe-

thuysen 19311969) ΈτσιγιατονΑριστοτέλη(Νικ Ηθικ Α51097Β12)

ο άνθρωπος ως laquoζώον πολιτικόνraquo είναι δημιούργημα πάλι τής πόλης-

κράτους (Carrithers 2000)middotμεάλλαλόγιακατάφύσηέχειπροτεραιότητα

ηΠόλη και όχι η οικογένεια ή το επί μέρουςπρόσωπο (ΑριστΠολιτικά

125 3a 18) Με την αυτήφυσιοκρατική διάθεση αναλύει και οΘεόφρα-

στοςτουςτυπολογικούςltΦαρακτήραςgtτου

Εντούτοιςη (συλλογική)αυτήαυτάρκεια τηνοποίαοιΠλάτωνκαι

Αριστοτέληςθεωρούσανωςίδιοντήςπόλεως-κράτουςκατέστησταδιακά

ίδιοντούατόμου (Sabine 19633)Μεάλλαλόγιαηεκτόςημώννοηματοδό-

τησητουΕγώοιερόςτόποςχώροςφανέρωσης(ιεροφάνεια)τουΕγώ(βλ

ιεροχθόνιεςθρησκείες)+μετατοπίστηκεμέσωτήςαναπαραστατικήςλει-

τουργίαςτήςγλώσσαςαπόμίαφυσικήκοινωνικήμυθικήήμεταφυσική

περιοχήπροςτονlaquoέσωraquoάνθρωπο καιμάλισταπροςτηνπεριοχήτούνού

(βλαυτοσυνειδησία)ήτήςκαρδίαςΠροςέναντέτοιοορισμότούπροσώ-

που φαίνεταιότικινείταιγιαπαράδειγμαοτελευταίοςΡωμαίοςπολιτι-

κόςκαισχολαστικόςφιλόσοφοςΒοήθιος(480-524μΦ)ldquoPersona est naturae

rationalis individua substantiardquo(=πρόσωποείναιηατομικήουσίατήςέλλο-

γηςφύσης)7ΜετηνΑναγέννησητοανθρώπινοπρόσωπο εξαίρεταιταυ-

τιζόμενοόμωςπλέονμετηνατομική συνείδηση (Takeuchi 2003)καιστή

συνέχεια με τη λογική (Διομήδης 1857) ήτοι το ldquocogitordquo του Descartes

(Russell 191819191985Δρούλιας1960)

τανεότεραχρόνιααναπτύχθηκανπολλές―περισσότεροήλιγότε-

ρο προσωποκεντρικές― φιλοσοφικές θεωρίες (Buber Rosenszeig Ebner

Macmurray Pannenberg Jenkings κά)γιατοανθρώπινοπρόσωπο (Gaudig

1923 Ratschow 1938 Janssens 1939 Jacques 1939 1947 Neacutedoncelle 1942

1957 Wiener 1950 Wildmann 1961 Κουτσογιαννόπουλoς1965Smart 1972

McCall 1990 Μηχαηλίδης 1990) Υιλόσοφοι (ιδίωςφαινομενολόγοι και υ-

παρξιστές) θεολόγοι ψυχολόγοι κοινωνιολόγοι και παιδαγωγοί ενδια-

φέρθηκαν έντοναγια τοανθρώπινοπρόσωπο για ότι δηλ συνιστά τον

πυρήνα τής ύπαρξης του ανθρώπου (Sontag 1954 Ayer 1963 Κουρνιάς

1973 Παπαναστασίου 1979 Harreacute 1983 Engelhardt 1984 ιάσος 1994

Yannaras 1996 Γιοκαρίνης 1998 Παναγόπουλος 2000 Beck amp Demarest

2005) Έτσι το ανθρώπινο πρόσωπο κατανοήθηκε και κατανοείται από

πολλέςεπόψεις (Μπακατσούλας1976 Hampson 1988) ενώοκάθεμελε-

τητήςτοεξετάζεισυνήθωςμεδιαφορετικόπρίσμαανάλογαμετησκοπιά

θεώρησήςτουκαιανάλογαμετηβιοθεωρίατου(ακκάς1977)

ΜάλισταηθεολογικήΠροσωπολογίαεπέδρασεμετησειράτηςστη

φιλοσοφικήκαι―σεδεύτερο επίπεδο―ψυχολογικήπάλισκέψη (Jeeves

2002) Για τον SKierkegaard για παράδειγμα ο άνθρωπος δεν συνιστά

ένααυτο-προσδιοριζόμενοπνευματικόάτομοαλλάμίασχεσιακήύπαρ-

ξη μετελικήαναφοράστηΘείαΑποκάλυψηΈτσιηltσχεσιακή οντολογί-

αgt (Jenson 1982 Collins 2001 Γιανναράς 2004) τού προσώπου [Relational

Personalism (Oliver 1989)+σχετιζόμενηστενόταταμετηλεγόμενηltσχε-

σιακή θεολογίαgt (Buber 19371970 Macmurray 1957 1961 Duncan 1990 Jo-

nes 1991a 1997 Hill amp Pargament 2003 Simpson et al 2008)8φαίνεταιότι

συνέβαλε στην εμφάνιση της ltσχεσιακής ψυχανάλυσηςgt (Fairbairn 1954

Winnicott 1975 Greenberg amp Mitchell 1983 Kohut 1984 Mitchell 1988 Jones

1991a 1996 Summers 1994)

υνοψίζονταςτακυριότεραφιλοσοφικάυπαρξιακάπνευματικάκαι

γνωστικάχαρακτηριστικάγνωρίσματατουπροσώπου θαμπορούσαμενα

τααναγάγουμεσεπέντε

α)τηβίωσητηςαίσθησηςότιοισυγκεκριμένοιστόχοικάποιουέχουν

επιτευχθεί(βλαυτο-ολοκλήρωσηαυτοπραγμάτωση)

β)τηνύπαρξηαρχαϊκώνδεσμώνμετημητέρα(ωςτοαρχέτυποκάθε

(αγαπητικής)σχεσιακότηταςσύμφωναμετηνAttachment Theory

γ)τηνύπαρξηκαιτηλειτουργίατωντεσσάρωνδιαφορετικώνμειγ-

μάτων των βασικών σωματικών χυμών (βλ βιο-ψυχική ισορροπί-

αομοιόστασηκαιενότητατουοργανισμού)

δ) ένα υποκειμενικό αίσθημαμοναξιάς (πρβλPaloutzian amp Ellison

1982) και ελευθερίας που απορρέει από την αυτοσυνειδησία και την

πνευματικότηταπρόκειταιγιαμιαμορφήδιάχυτουυπαρξιακούάγχους

(Δεμερτζήςκά2008)και

ε)ψυχο-δυναμικέςθεωρίες(πουεκλαμβάνουντοανθρώπινοπρόσω-

πο ωςσύνθεσηδιαφορετικώνλειτουργικώνήδομικώνμονάδωνοιοποίες

βρίσκονταισεμίαασταθήδυναμικήισορροπίαμεταξύτους)

Θεολογική θεώρηση του προσώπου

Ηόληωςάνωαυτήφιλοσοφικήδυναμικήεπηρέασεόπωςείναιφυ-

σικόκαιτηΘεολογία(Hertel1989)Μολονότικατάτούςπρώτουςχριστι-

ανικούςαιώνεςηθεολογικήέννοιατούπροσώπου δενείχεακόμαπαγιω-

θεί(Danieacutelou2000)στηνΠαλαιάΔιαθήκηαπαντάσυχνά―κυριολεκτικά

καιμεταφορικά(Χαλμ373)―ηέννοιατούΘείου(Γεν416Χαλμ94

Ησ662Ιερ239Ιεζ3820)αγγελικού(Ζαχ31Ησ62)καιανθρωπί-

νου (Χαλμ 16 9 Ιώβ 38 30Παροιμ 18 5)προσώπου (pacircneh)Ομοίως

στηνΚαινήΔιαθήκητονίζεταιτοπρόσωπο τουΘεού(Ματθ1810Λουκ

1 76) και ιδιαίτερα του Ιησού Φριστού (Βrsquo Κορ 2 10 4 6 Βέλλας 1950

Μπρατσιώτης1955Μπρατσιώτης1967Kesich 1975)Πράγματιολόκληρη

ηΚΔlaquoιστορείraquoτονβίοτούΙησούτη γέννησητομαρτύριοκαιτονθάνα-

τό Σου (Μιχαηλίδης 1990) Από τηνΠατερική Γραμματεία εξάλλου αν

και δεν υπάρχει κάποια συστηματική έκθεσηθεωρία (Lossky 2000) οι

Πατέρεςπουμίλησανad hoc περίπροσώπου ανθρωπολογικάείναιβασι-

κάοΣερτυλλιανός (MPL 1-2)ο Ιππόλυτος (MPG 10)οΚύριλλος Ιεροσο-

λύμων (ΒΕΠΕ τ 39 σ 139) οΜΑθανάσιος (Δημητρόπουλος 1954) ο

ιατροσοφιστής Μελέτιος Μοναχός (MPG 64 1185-1188) οι Καππαδόκες

Πατέρες (Παπαδοπούλου-Σσανανά 1970 Ζήσης 1971 Kornitseskou 1971

Aghiorgoussis 1976)ΙωάννηςοΦρυσόστομος(Σσιτσίγκος2000)Μακάριος

οΑιγύπτιος(Έραστος1955)ΝεμέσιοςΕμέσης(MPG 40 503-818)Θεοδώ-

ρητοςΚύρου(MPG 83588εξ)ΘεόδωροςΡαϊθού(MPG 91 1479-1482)Ισί-

δωροςοΠηλουσιώτης(Μαστρογιαννόπουλος19661979)ΠέτροςοΑθω-

νίτης (MPG 150 989-1040)ΜάξιμοςοΟμολογητής (Ματσούκας 1980) Ι-

ωάννηςοΔαμασκηνός(MPG 94 613-615 Πλεξίδας2001) καιΓρηγόριοςο

Παλαμάς(Βλάχος2000)ΈπειτακατάτονΜεσαίωναοισημαντικότεροι

δυτικοίθεολόγοιπουασχολήθηκανμετονπροσδιορισμότούπροσώπου

ήσανοΡιχάρδοςτούαγίουΒίκτωρος(Richard von St Victor 1373)οο-

ποίοςμάλιστααρνήθηκετονπερί προσώπουορισμότούΒοήθιουγιατην

υπόσταση (substantia) εκλαμβάνοντας τη Θεία υπόσταση ως ξεχωριστή

κατrsquoιδίωμαύπαρξητηςΘείαςφύσης(Divinae naturae incommunicabilis exis-

tentia)9οΘωμάςΑκινάτης(1225-1277)10οοποίοςδέχτηκετηνκατάΒοήθιο

υπόσταση γιαναπεριγράψειτοκτιστόπρόσωπο(Lossky 2000Προκοπίου

2010) ο Jean Duns Scotus (1274-1308)πουόρισε τοπρόσωποως ldquo(Persona

est) existens per se solum singularem quondam rationalis existentiae modumrdquo(Muumlh-

len 1954 Neacutedoncelle 1948)καιοΘωμάςΚεμπήσιοςμετοέργοτουltImitatio

Christigt

ύμφωναμε τηχριστιανικήΑνθρωπολογία οΘεός είναι εκείνος ο

οποίοςμάςέκτισεδηλμάςκάλεσεστηνύπαρξημάςδώρισετηζωήμάς

ανα-γέννησε (βλ laquoἐν Φριστῷraquoυἱοθεσία) και μάς χάρισε τούς αληθινούς

(laquoἀνισταμένουςraquo)εαυτούςμαςδηλταπρόσωπά μας(Κορναράκης1986)

ΚατάτηνΑγίαΓραφήοΘΛόγος(προσ)καλείπροκειμένουναυπάρξει

(να έλθει στο laquoείναιraquo) το καλούμενοmiddot δηλ οΘεός (ηΑγάπη) δημιουργεί

απόαγάπητονάνθρωποωςπρόσωπογιαναδιαλέγεταικαιεπι-κοινωνεί

αγαπητικά μαζί του (Tournier 1956 Καραβιδόπουλος 1979 Evdokimov

1985Ζιάκας2001)επειδήοΊδιοςείναιΠρόσωπο καιαπευθύνεταιωςίσος

προςίσον(tecircte agrave tecircte)πάλισεπρόσωπο (ΑrsquoΚορ1312Jaspers 1969)

Έτσιηοντολογικήύπαρξητουανθρωπίνουπροσώπουπουφανερώ-

νειτηνύπαρξήτουως(υπαρκτικού)γεγονότοςεξασφαλίζειτηνετεροκί-

νητηαλλάκαιτηνπροσωπικήμοναδικήκλήση του(Ware 1996 Μαντζα-

νάρης2009)middotτοανθρώπινοπρόσωπο δηλσυνιστάμίαέλλογη(Θεοδωρα-

κόπουλος 1949Ματσούκας 1985 Chirban 1986Μιχαηλίδης 1990) και α-

γαπητικήκλήση (Μιχαηλίδης 1990Ware 1996 Yannaras 1996 Feenstra amp

Brouwer 2008 Μαντζανάρης2009)είναιένακλητικόοντοοποίοπροέρ-

χεται από μία Κλήση και ζει με την Κλήση όσο το ίδιο προσ- ή παρα-

laquoκαλείraquo (αναζητεί)ήεπι-καλείταιδοξολογικάευχαριστιακάκαιεσχατο-

λογικά (νοσταλγικά) δηλ laquoκοινωνείraquo τόσο laquoείναιraquo (υπάρχειζει) Άρα

υπάρχειγιrsquoαυτόκαικαλείαλλάκαικαλείται(Ησ454Γιανναράς1970

Καραζαφείρης198519952 McFadyen 1990)Μεάλλαλόγιαηόληύπαρξη

τούανθρώπουοφείλεταιψυχολογικάστηνκλήσητούΆλλου (Μαντζανά-

ρης 2009) Κατά τον Jacques Lacan (1973) το ανθρώπινο υποκείμενο

laquoγεννιέταιraquoμόνοόταντοσημαίνον αναδύεταιστοντόποτούΆλλουΦω-

ρίς τονΆλλο τονήπιοόχιμόνοδενμπορείναεισέλθειστονκόσμοτής

γλώσσαςκαι τωνσυμβόλων (Vasse 1969)αλλrsquoούτεκανμπορείναεπι-

βιώσει(Spitz 1955 Rizzuto 1996 Chirban 1996)

Αυτότοανθρώπινοπρόσωποστηνπροπτωτικήτουκατάστασηθε-

ωρείταιθεολογικάlaquoεικόναraquoτήςτριαδικήςκοινωνίαςτωνΘείωνυποστά-

σεωνστηνοποίακατάστασητελειούμενοlaquoἐνἐλευθερίᾳ καίἀγάπῃraquo

προσ-καλείταιlaquoκαθrsquo ὁμοίωσινraquoΑυτούτούΘεού(McFadyen 1990 Zizioulas

1994) Η οντολογική laquoσταθερήraquo αρχή τού παλαιοδιαθηκικού ανθρώπου

είναιηθεοκεντρικότητάτουδηλοσταθερόςπροσανατολισμόςκαιηα-

ναφορά τουπροςτονΔημιουργότου (Οικονόμου 1978)Πράγματιμέσω

τούλογιστικού τουτοανθρώπινοπρόσωπο κινείlaquoκατάφύσινraquoτοεπιθυ-

μητικόν καιτοθυμικόν (Καραζαφείρης198519952ιώτης1984)Ονους τού

ανθρώπου ως κύρια λειτουργία τούπροσώπου πέρα τού ότι ενέχει μία

ενοποιόδύναμηπροςτονΘεό(amor intellectualis)εφόσοναποτελείεικόνα

τήςοφίαςκαιτούΛόγου(ltσυλ-λέγω)Σου(Deus umbra mentis)αποτελεί

το μέσο διοχέτευσης της Θ Φάρης στο κάθε ανθρώπινο πρόσωπο

laquoὑποστατικῶςraquo(ΓρηγόριοςΠαλαμάςΈργα Πατέρων τής Εκκλησίας 9 144-

146)

Εξάλλουτοανθρώπινοltκατrsquo εἰκόναgt(Γεν126Ιώβ328ολ2

23Βέλλας19501966Μπρατσιώτης1976Nissiotis 1983)τήςχριστιανικής

Θεολογίας λόγω τής έλλογης χρήσης τού αυτεξουσίου (Καλαντζάκης

1994)τουαλλάκαισύμπασαςτηςψυχοσωματικής(ΕιρηναίοςMPG 7 433-

1224 Murphy 1947 Jung 1984 Ware 1996 Ορφανός2004)καιπνευματικής

του σκευής (Βέλλας 19501966) προσδίδει ιδιαίτερη και μοναδική υπαρ-

κτικήθέσηκαιαξίαστονάνθρωποέναντιτηςλοιπήςδημιουργίας(Γεν1

28Χαλμ816ειρ172Mork 1967Μπρατσιώτης1976Βλάχος1981)

ΟΘεόςείναιφύσειαυτεξούσιοςΆρακαιοάνθρωποςωςεικόνα τούΘεού

είναιlaquoφύσειraquo(ήμάλλονlaquoθέσειraquoδηλκατάΦάρη)αυτεξούσιος(Σατάκης

1952Μπενάκης1985Σερέζης1993Γιανναράς2003)ήτοιθελητικός (Μά-

ξιμοςΟμολογητήςMPG 91 304CΚαραζαφείρης198519952)Έτσιτοαυ-

τεξούσιον του ανθρώπου επισημαίνει δυναμικά και λειτουργικά την ύ-

παρξη του προσώπου (Hauter 1952 τεφανίδης 19592 Ματσούκας 1985

Pettifer 1987 Λουδοβίκος 1996) μέσω δηλ τήςγνωμικής αυτονομίας τού

Εγώτοκάθεανθρώπινοπρόσωπο καθίσταταιαπαράλλακτοκαιμοναδι-

κό(Καραζαφείρης198519952)

Λόγωτήςκακήςχρήσεωςόμωςτούγνωμικού αυτού θελήματος του

ανθρώπου δηλ τής εκ-πτώσεως τουπροσώπου σε σάρκα το θεανδρικό

πρόσωπο του ΙησούΦριστούως τελεία και μοναδικήπροσωπικότητα (α-

πογυμνωμένη από κάθε προσωπείο) ανέπλασε εφάπαξ τη laquoφθαρείσαraquo

εικόνατούΑδάμ (Nietzsche 1888)11απαντώνταςαντrsquoαυτούστιςβιβλικές

εγκλήσειςευθύνηςγιατονlaquoπλησίονraquoπουαπηύθυνεοΘΠατέραςστον

πρώτοεκείνοάνθρωπο (Γεν4 9)αποκαθιστώνταςέτσιτονδιακοπέντα

διάλογο μεταξύΘεούκαιανθρώπου(Tournier 1956 Willard 1999)Έκτοτε

ο Θεός καλεί διαρκώς τον άνθρωπο να πραγματοποιήσει το ltκαθrsquo

ὁμοίωσινgtδηλναγίνειπρόσωπούμφωναμετηχριστιανικήΑνθρωπο-

λογίατοανθρώπινοπρόσωπο δενταυτίζεταιμετηνακίνητηκαιστατική

παρμενίδειαουσία (esse immotum)αλλάμετηνανθρώπινηυπόσταση (Βrsquo

Κορ 1 11 Pratt 1937 Harkness 1948 Garnett 1928 Καραζαφείρης

198519952Ζηζιούλας1977Hampson amp Boyd-MacMillan 2008)Έτσιμόνο

laquoἐν Φριστῷraquo δηλ μόνο μέσω τής αγαπητικής εμπιστοσύνης και επι-

κοινωνίας (βλ laquoσυνυπάρχεινraquo laquoσυνεῖναιraquo Mitsein) μετά τού laquoθεμελίουraquo

και (παντο-κρατορικού) laquoΛόγουraquo (συλλογέως) των όντων τέ τού Θεού

(Oates 1961)οοποίοςκαιπροσ-καλεί επίτούτωκάθεανθρώπινηύπαρξη

ήτοι για ελεύθερη σταυρώσιμη (θυσιαστική) αυτοπροσφορά στον Άλλο

όπως έπραξε ο σαρκωμένος Λόγος δηλ τελικά για laquoλογοποίησηraquo χρι-

στοποίηση θέωση (Bertocci 1970 Howe 1980 Leclerc 1984 Αγγελόπουλος

2002 Ορφανός 2004)+ ο άνθρωπος καθίσταται αυθεντικό και αληθινό

laquoἔσοπτρον τοῦ ΘεοῦraquoκατάΙωάννητονΔαμασκηνόήθεοφανικό γεγονός

Κατά τον φιλόσοφο μάλιστα Dallas Willard (1999) ο άνθρωπος είναι

πλασμένοςγιαναεπικοινωνείμετονΔημιουργότουΔεδομένουλοιπόν

ότι η δομικά αρχετυπική ύπαρξη του ανθρώπου είναι κλητική (σχεσια-

κήαναφορική) από τηνανταπόκρισή του (Myers 1903) στην κλήση τού

Άλλου θαεξαρτηθείκατά πόσοδιατήρησετοθεοειδέςπρόσωπό τουκατά

πόσο δηλ απαλλάχθηκε από τα πάθη του (ήτοι την αλλοτριωμένη του

φύση) ενώθηκεπραγματικάμετονΘεό επικοινωνώνταςμαζίΣουδια-

θέτει αγάπη εσωτερική ενότητα ειρήνη αγιασμό αρμονία πληρότητα

καινόημαζωήςΠράγματιηέρευναέχειδείξειότιέναθετικόσχεσιακό

στυλανθρώπινουψυχισμούευνοείτηνυιοθέτησητηςαντίληψηςγιατην

ύπαρξησκοπούστηζωήκαιτηνεπίγνωσητουνοήματόςτης(Simpson et

al2008)χετικήεπrsquoαυτούέρευνασεφοιτητέςαπέδειξεότιηαύξησητης

ψυχικήςαστάθειαςτηςαπογοήτευσηςτουάγχουςκαιτουφόβουκαθώς

καιενόςχαλαρούήανύπαρκτουγενικάδεσμούμετοΘείονσυνοδεύεται

από μειωμένη αυτοσυνειδησία τής προσωπικής ύπαρξης και ζωής ως

Θείαςκλήσης (Hall 2004 Feenstra amp Brouwer 2008)

Ψστόσο το συνεχές αυτό laquoγίγνεσθαιraquo (Ware 1981 Corrington 1996

Norcross 2006πρβλG Marcel Homo Viator) πρόσωπο πουμάλισταεξαρ-

τάταιάμεσααπόταχαρακτηριστικάτήςπροσωπικότητας λχτονβαθμό

πίστηςεμπιστοσύνης (Couch et al 1996 Couch amp Jones 1997) και ειλικρί-

νειαςπροςτονΆλλο+τουπαρατηρητήσυνομιλητή(Assagioli 1991)εμπε-

ρικλείειτιςασυνείδητεςπαρορμήσειςαδυναμίεςπάθηφόβουςελαττώ-

ματα και ιδιορρυθμίες (βλ αμαρτία) όπως και τις συνειδητές αυτο-

αναθεωρήσειςδιορθώσεις (βλ μετάνοια) τις ψυχο-πνευματικές αναγεν-

νήσεις(Ιω35Εφ424)καιτηνόληεσωτερική(ψυχο-πνευματική)αύξη-

ση καιωριμότητα (πρβλ laquoσταθερή αστάθειαraquo) Από την άλλη μεριά το

(ανεξάρτητοχειραφετημένοαλλάκαιυπεύθυνο)πρόσωποπουπαραμέ-

νει εσωτερικόσιωπηλόμυστικόκαικρυμμένο (βλ τηνυπερβατικότητα

και αποφατικότητα του ΙΕΡΟΤ) είναι η επώδυνη διαδικασία τής αυτο-

περισυλλογής αυτοσυνειδησίας και αυθυπέρβασης το laquoπνεύμα τής λε-

πτότητας-finesseraquo (Pascal 16702007)ηδιαλεκτική έλξηςκαιάπωσης (de

Rougemont 1945Ράπτης1974Μιχαηλίδης1990)+καιδιαλογική (von Orelli

1951 Jacques 1991 Willard 1999) συνάντηση (Guardini 1928 Brunner 1938

Marcel 1944 1951 1962 1963 1967 Christian 1952 1958Μιχαηλίδης1990

Παύλος 2000 Entralgo 1961 1962ab Κοσμόπουλος 1995 Μαντζανάρης

2009) και επι-κοινωνία (Buber 19201970 Jaspers 1935 1938) σεμία διαλε-

κτική σχέση ταυτότητας και ετερότητας (Γεν 3 9 4 9Mauriac 1934-51

Sartre 1943 1946 Zizioulas 1994) η αξία και το νόημα της ανθρώπινης

ζωής ηπνευματικότητα (Stocker 1945 1949) μία κλίση (Siebeck 1950) η

κλήση (Feenstra amp Brouwer2008)τήςζωήςωςαποστολής(Siebeck 1950)]

καιηπρωτότυπη (αυτο)δημιουργία (Tournier 1956Ράπτης1974 Ζηζιού-

λας1977 Καραβιδόπουλος1979)

ΓιατονΠλατωνισμόκαιτονΙουδαιοχριστιανισμό(Hill amp Hall 2002)

πουέδινανέμφασηστοθέαμαοάνθρωποςωςκαθ-ολικότητα (Hartmann

1926Ράπτης1974)12 είναι πρόσωπο πρός+ὤψ(Μπακατσούλας1976)]13

δηλμπορείνακοιτάζεισταμάτιατονσυν-ομιλητήτουόπωςκαιεκείνος

τονΆλλονΜελίγαλόγιαπρόκειταιγια έναlaquoονπροςraquo (μεοντολογική

δυνατότητα σχέσης κοινωνίας και προσ-ανατολισμού και όχι ναρκισσι-

στικούαυτο-προσδιορισμούήενόςSolipsism)middotέναονπουνοσταλγείερω-

τικά να συναντήσει δοξολογικά την εικόνα τού ενεργούντος προσώπου

(Παύλος2000)ΈτσιηlaquoθέατούΘεούraquo (θεοπτία)στηνανθρώπινηφύση

τούΘΛόγουταυτίζεταιμετηθέωση καιτησωτηρίατοβλέμμαλχτων

Αγίων τής βυζαντινήςΑγιογραφίαςπουείναι εκστατικό (Ζιάκας 2001)

υπερβατικόκαιταυτόχρονααπο-καλυπτικότούΘΑρχετύπουανταυγά-

ζεταικαιlaquoδοξάζεταιraquoltδοκῶ (Ware 1981)+ηκαθολικότητα τουανθρωπί-

νουπροσώπουησυμφιλίωσηανάμεσαστονχρόνοκαιτοάχρονο(Μιχαη-

λίδης1990)τοκτιστόκαιτοάκτιστοΑνηρωμαϊκήύγκλητος θεωρούσε

ωςlaquoπρόσωπαraquoμόνοτούςελεύθερουςΡωμαίουςπολίτες(Carrithers 2000)

οΦριστιανισμόςπροσέδωσετηνέννοιατούπροσώπου σεκάθεανθρώπινη

ύπαρξηακόμακαιστουςδούλους(Mauss2000)ΈτσιηχριστιανικήΘεο-

λογίαμετέβαλετηρωμαϊκήφιλοσοφικο-κοινωνικήpersona14πουταυτιζό-

τανκαιεξέφραζεηθικο-δικανικάτηνατομικήύπαρξηατομικότητα(Cice-

ro) και αυτοσυνειδησία σε σχεσιακόαναφορικό―εκ-στατικό (Γιανναράς

1976 Γρηγοριάδης2000Ζιάκας2001)δηλερωτικόαγαπητικόπρόσωπο

(Olson 2002)15 προσδίδοντάς της μία αποκαλυπτική εσχατολογική

υπερβατική πνευματική και μεταφυσική διάσταση (Lossky 2000 Mauss

2000Γρηγοριάδης2000)

Ψστόσοενώμεταξύπροσωπείου (Pascal Sartre)καιπροσώπου ήκαι

προσωπικότητας υφίσταταιμίααδιάρρηκτηενότητα(αφού απότηστιγμή

που τοπρόσωπο εκφράζεται αποτελεί ήδη ένα προσωπείο) ταυτόχρονα

υπάρχεικαιμίαοντολογικήδιαφοράΣοαιτιοκρατικάεπαναλαμβανόμε-

νοαυτόχαοτικόκαιlaquoχοϊκόraquo(φυσικό)στοιχείο(βλlaquoθάνατοraquo)τήςανθρω-

πινότητας(βλφυσικάχημικάβιολογικάκλπφαινόμενα)που―αςση-

μειωθεί―απότονόλοάνθρωποαυτόκαιμόνοαυτόεμπίπτειστηνεπι-

στημονικήέρευναείναιαπαραίτητογιατοεποικοδόμηματουπροσώπου

(βλ laquoζωήraquo) σαν τον καμβά τού κεντήματος (Bernard 1878 Freud 1920

192119231963)middotδενμπορούμεναυπάρχουμεωςαπογυμνωμέναάτομα

χωρίςκάποιαφυσικάχαρακτηριστικάlaquoΟὐδέ γάρ τά ὑπέρ τήν φύσιν ἔχει

χώραν μή τῆς φύσεως ἐχούσης κατά φύσινraquoπαρατηρείΛεόντιοςοΒυζά-

ντιος(MPG 86 1333BD)Οάνθρωποςσυνιστάμείξηφύσεως (αναγκαιό-

τηταςlaquoφυσικό θέλημαraquo)καιυπάρξεως (ελευθερίαςlaquoγνωμικό θέλημαraquo)

Τπrsquoαυτήντηνέννοια―όπωςητελειότητα ήηθέωσηθεολογικάδενα-

ποτελούνμίαστατικήκατάσταση(ΙωιναΐτηΚλίμαξ 29)―τοναείναι

κανείςπρόσωπο συνιστά θραύση τήςπροσωπίδας μία αγωνιώδη απάρ-

νηση(θυσίαήένθεησαλότητα)μίαθανάσιμηδιακύβευση(Μάρκ835)

έναν διαρκή αγώνα (McMahon 1996) μία ατελεύτητη laquoαύξησηraquo (Υιλ 3

13ΒrsquoΚορ318ΓρηγόριοςΝύσσηςMPG 44 297 Norcross 2006)πουαρχί-

ζειμετηνκάθαρση (τιςπρακτικέςασκή-σεις)τονφωτισμό (τηνπνευματι-

κήζωή)καιτηθέωση τημυστικήένωσημετονΘεό(Chirban 1986Ορφα-

νός 2004)+ μίαπνευματική laquoπάληraquo (Γεν 32 24Evdokimov 1970) μία υ-

παρξιακήεπανάσταση (Camus 1951)μίασυνεχή (μεταφυσικήκαιυπαρ-

ξιακή) αναζήτησηπορεία (Marcel 1944) τής τελειότητας του απόλυτου

τουαληθούςτουωραίουκαιτουαγαθούδηλτουlaquoΘεούraquoεκάθεβαθ-

μίδαταόνταμάχονταιγιατηναυτοσυντήρησήτουςενώπαράλληλαε-

πιδιώκουνναυπερβούναυτόντονεαυτότουςmiddotκαιοιδύοαυτέςτάσειςεί-

ναιαλληλένδετεςκαισυμπληρωματικές(Ζιάκας2001)Ηεικόνατούεαυ-

τού (αυτο-εικόνα)μαςεξαρτάταιαπότηνεικόναπουέχουνοιάλλοιγια

μάς(Zazzo 2000 Barresi 2002)Έτσιμεταξύφύσεως καιπροσώπου παρεμ-

βαίνει διαμεσολαβητικά (βλ theory of mediation)η (κοινωνική) laquoπαράστα-

σηraquo (performance)ηοποία―μέσωμιαςεπανεπένδυσης (reinvestment) της

libido―αποδυναμώνειτηναρνητικότητατουατόμουπροςτηνκοινωνική

σχεσιακότητα και τον εκπολιτισμό (Saroglou 19972001 Μαντζανάρης

2009)Ανκαιυπάρχουνπρόσωπα εντελώςδιάφανα(υπαρξιακώςκαιαφη-

γηματικώς) δηλ χωρίςκανέναπροσωπείο όπωςλχ ήτανστην επίγεια

ζωήΣουοΦριστός(στονοποίοολόγος ταυτιζότανμετηνπράξηεβρDa-

var)καιοιΆγιοιγιατηνπλειονοψηφίατοπρόσωπο ταυτίζεταιμετοπρο-

σωπείο (Μιχαηλίδης 1990) Για παράδειγμα είναι διαπιστωμένο ότι ο

σύγχρονοςκαπιταλιστικόςλόγοςτούανθρώπουταυτίζεταιενπολλοίςμε

τα (φαλλικά) laquoαντικείμενα partenaireraquo τού υποκειμένου (ή laquoαντικείμενα

υπεραπόλαυσηςraquo)ήγενικάμετοlaquoέχεινraquoτουεπάγγελμασπίτιαυτοκί-

νητοgadgets κλπ(Lacan 1986 1974 1975)+πουσυνιστούντηνκοινωνι-

κο-οικονομικήπερι-ουσία (laquoεπιφάνειάraquo) του (Carrel 194612) αλλrsquo όχι βέ-

βαιακαιτηνπραγματικήτουlaquoουσίαraquoτοlaquoείναιraquoκαικατάLacan (1966)

τοlaquoσυμπλήρωμάraquoτου+ηοποίαβρίσκεταιμόνοστοπρόσωποτουΆλλου

(Λουκ1512)ύμφωναμεπολλούςΓάλλουςστοχαστές(ΜMyersonΜ

Mauss M Zeraffa κά)ταπροσωπεία προηγούνταιτούπροσώπουmiddotμεάλ-

λα λόγια χάρη στο προσωπείο ο άνθρωπος κατέκτησε την έννοια τού

προσώπουΟκοινωνικόςρόλος είναιπαιχνίδικαιμάσκα(mask)αλλάταυ-

τόχρονα είναι και πραγματική λειτουργίαΟι ρόλοι αφενόςπεριορίζουν

και αφετέρου καθιστούν δυνατή την αυτο-έκφραση (Collins 2000) τις

περιπτώσειςαυτέςτοάτομογίνεταιηεικόνα τουδηλησυλλογικήανα-

παράσταση τωνπολιτιστικώνπροβολών (projections) του (Hillman 1992)

Ένατέτοιοπαράδειγμαβλέπουμεστηνπροσωπικότητατουηθοποιούη

οποίαπλάθειτονθεατρικόχαρακτήρασεβάθοςάλλοτεπερισσότεροκαι

άλλοτελιγότερο(Zazzo2000)Ηεπίμακρόνενσάρκωσηενός(είδους)ρό-

λου μπορείναδιαμορφώσειτηνπροσωπικότητατουηθοποιούmiddotενεργείται

δηλμίακάποιασύγκρασηπροσώπου καιπροσωπείου (Hollis 2000) έτσι

ώστετοενεργόυποκείμενοναυποδύεταιτελικάτοίδιοτοδράματήςδι-

κήςτουζωής(βλαμάνουςΒάκχεςειλινούςκά)Μάλισταότανμέ-

σωμιαςπροβολής (projection)οηθοποιοςσεκάποιεςστιγμέςφθάσειστο

σημείοτήςπλήρουςταύτισης μετοπρόσωποήκαιτονρόλο(persona)που

υποδύεται τότε laquoυποκειμενικό Εγώraquo (I) και laquoαντικειμενικό Εγώraquo (Me)

συγχωνεύονταισεένανενιαίο(μονολογικό)Εαυτό (Barresi2002)Σοφαι-

νόμενοαυτόαπαντάσυχνάστουςβίουςκαιτιςομιλίεςτωναγίωνΠατέ-

ρωντήςΕκκλησίαςmiddotπαρατηρούμεδηλεκείπουοΆγιοςομιλείήγράφει

για τη θεότητασε τρίτοπρόσωπο ξαφνικά να ομιλεί ή γράφει για κά-

ποιασύντομηχρονικήπερίοδοσεπρώτοπρόσωποΚατάσυνέπειαβλέ-

πουμεότιηφυσικήψυχικήθρησκευτικήκαιπνευματικήμαςζωήφέρει

ίχνητούπροσωπείου μας(Tournier1956)Μεάλλαλόγιατοπρόσωποως

οντολογική ολότητα είναι ο λόγος (η οντοφάνεια) τής φύσης το laquoκαθrsquo

εαυτόraquoτούανθρώπουότανεκδηλώνεταικαιλαμβάνεισυνείδησητουε-

αυτούτου(Takeuchi2003)Γιατίότανολόγοςκοινωνείμετονεαυτότου

έχουμεταύτισητουνοούντοςμετονοούμενουποκείμενοήτοιτοφαινό-

μενο της προσωπικής συνείδησης (Καραζαφείρης 198519952) Μάλιστα

τοανθρώπινοπρόσωπο έχειτηνέμφυτηικανότηταώστεμετηνταύτιση

μετονεαυτότουναλαμβάνεισυνείδησηόχιαπλώςτούεαυτούτου(αυ-

τοσυνειδησία) αλλά και συνείδηση της συνειδήσεώς του (Καραζαφείρης

198519952Νησιώτης 1996) Σο αυτό Εγώ διαθέτοντας έναπεριθώριο α-

πόκλισηςμεγαλύτεροτουζώουήτηςμηχανήςπότεενεργείπιοαυτομα-

τοποιημένα(πρβλφθοράΠτώση)ωςπροσωπείοκαιπότεπιοελεύθερα

καιπροθετικάωςπρόσωποανάλογαμε τονβαθμόκρίσηςκαιχρήσηςτής

ελευθερίαςβουλήσεώςτουΆρακάθεπροσωπείο δενείναιτόσοπλαστό

όσο νομίζουμεmiddot εκφράζει την αληθινή προσωπικότητα τόσο πιστότερα

όσολιγότεροεπαγρυπνούμεγιrsquoαυτόΜεάλλαλόγιαοεξωτερικόςρόλος

που παίζουμε μεταβάλλεται συνεχώς λόγω των ραγδαίων κοινωνικών

αλλαγών ασκώντας επίδραση―κυρίως μέσω τών μοντέλων γεγονότων

ζωής (συγκεκριμέναγεγονόταστηζωήενόςενήλικα)―στηνπροσωπικό-

τητά μας(Feldman 2010)Κατάσυνέπειαανκαιπροσωπεία μπορούμενα

έχουμεαναρρίθμητα(βλΠρωτεϊσμόκαιΦαμαιλεοντισμό)τοζήτημαεί-

ναιποιοαπόόλαθααποφασίσουμεναεπιλέξουμε(Δευτ3019ΑrsquoΒασ

821Λουκ1613Απ315Sartre 1943 1946 1962 Sumic 2008)κάθεφορά

(σύμφωνα με την κλίμακα αξιών μας) δηλ ποιον προσανατολισμό και

οργάνωση των ψυχο-βιολογικών μας στοιχείων θα κρατήσουμε και σε

ποιονβαθμόέτσιώστετοπροσωπείο μαςναεναρμονίζεται(βλπροσαρ-

μογή)καλύτεραμετηνπροσωπικότητά μαςυπηρετώνταςτηνκαιόχιαυ-

το-αιχμαλωτίζοντάς την βλ πολλαπλή προσωπικότητα laquoΛεγεώνraquo

(Mάρκ5 9)+δηλδιασπώνταςκαιεμποδίζονταςτονόλοδυναμισμότής

ζωήςmiddotγιατίβέβαιαμίαπλήρηςταύτισηπροσώπου καιπροσωπείου δενθα

ήταν τίποτε άλλο από έναν φετιχισμό Αλλά κατά τονOrtega y Gasset

(1975)οάνθρωποςδενέχει φύσηmiddotέχει ιστορίαετελευταίαανάλυση

θαλέγαμεότιπρόκειταιγιαέναν(εσωτερικό)διάλογο (προσωπικήσυνά-

ντηση)καιμίαlaquoσυμφωνίαraquoισορροπία(πρβλομοιόσταση)τούlaquoπροσωπεί-

ουraquoμαςμετονίδιομαςτον(αυθεντικό)εαυτόόπωςκαιμετοΌλο(Tour-

nier 1956 Norcross 2006) του συνειδητού με το (ατομικό και συλλογικό)

ασυνείδητό μαςτης ΙστορίαςμετηΥύσητουlaquoγίγνεσθαιraquoμετοlaquoείναιraquo

τούlaquoὑπέρ φύσινraquo(αυθυπέρβασηεκστατικότηταανοιχτότηταπροσφορά

αυτοθυσίααγάπηαγιότητα)μετοlaquoκατά φύσινraquoαυτοσυντήρησηελάχι-

στη δεκτικότητα ατομοκεντρικότητα ιδίαση φιλαυτία (Θεοδώρου

2004)]16ΗΙστορίαδείχνειότιόπουεπιχειρήθηκεμίαυπερβολικήανύψω-

σητουπροσώπου έναντιτηςΥύσηςήτήςΥύσηςέναντιτουπροσώπουτα

αποτελέσματαήσανδυσάρεστακαιγιαταδύοαυτάμεγέθηΓιrsquoαυτόοι

ΠατέρεςτήςΕκκλησίαςμολονότιεξήραντοανθρώπινοπρόσωποχαρα-

κτήριζαντηΥύσηωςlaquoσύνδουλοraquoτουανθρώπου17

Σοκύριοπάντωςχαρακτηριστικό τούανθρωπίνουπροσώπου σύμ-

φωναμετηνΟρθόδοξηΦριστιανικήΠαράδοσηανάγεταιστηναγαπητική

τουκοινωνικότητασχεσιακότητα(Neacutedoncelle 1962Γιανναράς19701976

1982 2004 Nissiotis 1983 Pettifer 1987 Yu 1987Μαντζανάρης 2009) Ξέ-

ρουμεότιοιάνθρωποιείναικοινωνικάόντα(Haslam et al2009)Ησχεσι-

ακότητα τουανθρωπίνουπροσώπου αιτιολογείται θεολογικά όχι από το

ότι αυτήν τη συνιστά το κάθε Θείο πρόσωπο τήςΑγίας Σριάδας αλλrsquo

απότοότιτηχαρακτηρίζει (ΔιονύσιοςΑρεοπαγίτηςMPG 3637Μάξι-

μος Ομολογητής MPG 4 212 MPG 91 1265 Καραζαφείρης 198519952

Medley 1995 Ζιάκας 2001 Ορφανός 2003β Υούντας 2009) Από τη διδα-

σκαλίατούΦριστούκαι―στησυνέχεια―τούαποστόλουΠαύλουπροκύ-

πτειότιοΦριστιανόςείναιέναάτομοσεσχέση (τέέναςσύνδεσμος)με

τονεαυτότου(Beaumont 1973 Rolnick 2007)τονΘεότηΥύσηκαιτονσυ-

νάνθρωπο (Christian 1958 Καραζαφείρης 198519952 Roberts 1991) ένας

μικρόκοσμος (Thunberg 1995)πουσυγκεφαλαιώνει και―μέσωτήςαγα-

πητικήςπιστής κοινωνίας― αποκαλύπτει όπως το Αρχέτυπό του ο Θ

Λόγος (ΓρηγόριοςΘεολόγοςMPG 35 796 Evdokimov 1985) όλο τονμα-

κρο-κοσμικό ήτοι σύμπασα την υλική και πνευματικήΚτίση (Γρηγόριος

ΠαλαμάςMPG 150 1361C Nissiotis 1983 Turcescu 200320042 Ware 1996)]

χαρακτήρατήςύπαρξήςτου18middotμεάλλαλόγιατηβασιλική προ-φητική και

ιερατική laquoεικόναraquo τού Θεού στη Υύση ύμφωνα με το ιερό Ευαγγέλιο

(Ματθ 5 44) οαληθινόςΦριστιανόςκαλείται νααγαπήσει (ακόμακαι)

τον εχθρό του όπως τον εαυτό του ακολουθώντας το αυτοθυσιαστικό

υπόδειγμα τού Φριστού Είμαι πρόσωπο λοιπόν χριστιανικά σημαίνει

laquoκοινωνώraquoμεταάλλαπρόσωπα αγαπητικάΑυτόαποδεικνύειότιηαγά-

πηωςφυσικήιδιότητατωνπροσώπωνείναιsine qua non όροςγιατηνο-

ηματοδότηση τουπροσώπου Έτσι τοπρόσωπο τού ανθρώπου δικαιώνει

τηνανθρώπινη ύπαρξήτουστηναγάπη(Tillich 1951 1959 1967 Ramsey

1970 Zizioulas 1975 Niebuhr 1964 Evdokimov 1985)Αντίδηλτούlaquoυπάρ-

χω άρα αγαπώraquo τού (Νεο)Προσωπισμού τού Mounier ο Φριστιανισμός

προβάλλειτοlaquoαγαπώ άρα υπάρχωraquo19

εαυτήν τηθεο-δι-ανθρώπινησχέσηπουλειτουργεί δυναμικάκαι

εσχατολογικά (Bultmann 1960)συνυπάρχει ταυτόχροναηαπόλυτηατο-

μικότητα (τομέρος)καιηαπόλυτηκαθ-ολικότητα [Unitas multiplex (Γιαν-

ναράς1970 1976)+ηΒαβέλ (ηπολυφωνία)μετηνΠεντηκοστή (τηνομο-

φωνία)τονπίνακα τουEl Greco (1541ndash1614) τα πρόσωπατωνδώδεκα

Από-στόλωνκαθώς είναισυγκεντρωμένακατάτηστιγμήτήςΠεντηκο-

στής αναδύονται μέσααπό το ίδιο μυστικό βάθος μολονότι το καθένα

φωτίζεταιμέσααπότηδικήτουΦάρηδωρεά(Μιχαηλίδης1990)Κατάτόν

ΜΒασίλειο ηπροσωπικήσυγκρότησηκάθεανθρώπου εξηγεί επαρκώς

τήν ενότητα αλλά και την ετερότητα (Unitas Multiplex) της προσωπικής

τουυπόστασης (Γεωργούλης19721992Guardini 1950Δρούλιας1960ιώ-

της 1984 Ware 1987 Μαραθεύτης 1986 1994 1997)20 Αυτήν τη θε-

ανθρώπινη και περιχωρητική laquoκοινωνία των προσώπωνraquo (Schwoebel amp

Gunton 1992) ή την laquoαγαπητική πολιτείαraquo (Κλήμης Αλεξ τρωμ Δrsquo

XVIII 6 7 MPG 81213)πουκαταλύεικάθεlaquoδιπλόεγωισμόraquo εκφράζει

σύμφωναμε τηνπρος Εφεσίους επιστολή τού αποστόλουΠαύλου κατrsquo

εξοχήνηενχρόνωΕκκλησίαστηνοποίαδιασώζεταιταυτόχρονατόσοη

πνευματικήκοινότηταόσοκαιημοναδικότητατουπροσώπου (Καραζα-

φείρης198519952)ΠράγματιστηνΕκκλησία(qahal Yhwh)ενώνονταιμε-

ταξύτουςοιΦριστιανοίμέσωτούενόςΚυριακούώματοςτούοποίουσυ-

νιστούνμέλη(Troeltsch1922)ΟΟρθόδοξοςΜητροπολίτηςΠεργάμουκαι

Ακαδημαϊκός ΙωάννηςZizioulas (1994)συνέδεσετηlaquoσχεσιακότηταraquoτου

προσώπου όχιμετηΥύση(πρβλΠνευματομονισμό ήelan vital)ήτον(δυτι-

κό)Φριστομονισμό(βλΛογοκρατία)αλλάμετοεκκλησιαστικόΜυστήριο

τηςΘείαςΕυχαριστίαςμέσωτής τριαδικήςΘεολογίας βλ ευχαριστιακή

εκκλησιολογία (Afanassieff et al 1960 Florovsky 1972 Ζηζιούλας

196519902)+τοκαθολικό αυτόΜυστήριοτηςΑγάπηςκαιτηςΕλευθερίας

(Ware 1981) όπου η διαφορά δεν ταυτίζεται με τη διαίρεση διασώζεται

μέσωτήςποικιλίαςτωνΦαρισμάτων τούΑγίουΠνεύματος(ΑrsquoΚορ128-

10 McPartlan 1993 Ware 1996Σσιτσίγκος2000)ταυτόχροναηετερότητα

καιηκοινωνικότητα τουανθρωπίνουπροσώπουαφούa priori αποκλείεται

κάθεαποκλεισμός

Κατάχρηση και αυτονόμηση της laquoΘεολογίας τού προσώπουraquo

Ηωςάνωαυτήπαραδοσιακήθεολογικάχριστιανικήέννοιατούπρο-

σώπου ωςσυνδέσμουτήςανθρώπινηςύπαρξης καιτηςυπερβατικότητας

(Christian 1958 Lossky 2000 Piedmont et al2009)μέσωτήςαναφορικότη-

τας τουανθρώπινουλόγουπροςτονΘείοΛόγο(πρβλκάθετηδιάσταση)

πουκύριαεκφράζεταιμετηντριαδικήΑνθρωπολογίατούltκατrsquo εἰκόναgt

(Γεν 1 26) μετατοπίστηκε (Αγουρίδης 19931996 Αγγελόπουλος 2002)

από τη νεωτερική Υιλοσοφία και Θεολογία ιδίως τού (χριστιανικού) Τ-

παρξισμού (Ζηζιούλας 1977)21 και τουΠερσοναλισμού (Barth 1955719605

Brunner 1938 Niebuhr 1964 Ζηζιούλας 1977 Γιανναράς 1982 1991 2004

Torrance 1996 Rudman 1997 Turcescu 20042) και κατά συνέπεια την υ-

παρξιστική Οντο-Θεολογία στην οριζόντια (βλ κοινοτική) οντο-

ανθρωπολογική σχέση ανθρώπου (εγώ)mdash συνανθρώπου (συ) μέσω τής

ευχαριστιακής Εκκλησιολογίας (McPartlan 1993 Messer 2001)

Αλλάτοπροσωπικόκαιυπαρξιακόστοιχείοόταναπολυτοποιείται

όπως μεταξύ των άλλων φανερώνει η συχνή αναφορά των εισηγητών

τού χριστιανικούΠερσοναλισμού στον τρόπο σκέψης ή σε φράσεις των

ΝτοστογιέφσκυΜπερντιάεφκαιΚίρκεργκαρντ τότεκαθίσταται επικίν-

δυνοορθοδόξωςαφούκλίνειπροςένανανθρωποκεντρισμόέτσιώστεη

(χριστιανική)Ηθικήναμεταπίπτει εντέλει σεΑνθρωπολογίαμεταθέτο-

νταςτοκέντροβάρουςαπότηΘΑποκάλυψηστονκατάφύσηζώνταάν-

θρωποΓιrsquoαυτόκαιοιυποστηρικτέςτήςπερσοναλιστικήςΘεολογίαςβα-

σίζονται κυρίως είτε στο συναίσθημα (βλ Schleiermacher) είτε στην υ-

παρξιακή εμπειρία (βλ Bultmann) Πώς όμως διερωτάται ο καθηγητής

ΜΥαράντοςείναιδυνατόνεκτούανθρώπου―έστωκαιεκτουπιστεύο-

ντος―νααναχθούμε στονΘεό22 Δενκαθίσταταιέτσιοάνθρωποςμέτρο

καικριτήριοτηςlaquoενΦριστώraquoΘΑποκάλυψηςΚαισυνεχίζειlaquoΠότε ηκού-

σθη ότι θεολογική επιστήμη έχει και άλλας πηγάς τής αληθείας και μάλι-

στα κυρίας και πρώτας πλην τής Γραφής και της Παραδόσεως σημειωτέον

ότιτούτο αρνείταιρητώςκαιοεβΙερόθεοςΒλάχος23] αι οποίαι είναι και

αι μόναι πηγαί τής ΑποκαλύψεωςhellipΑρχή και τέλος τής Ηθικήςhellipείναιraquoο

Θεάνθρωπος Φριστός και όχι ο laquoκατά Φριστόν ζων άνθρωποςraquo Άλλο

πράγμαείναιτοότιθαπρέπειναείναιενιαίαηδογματικοηθικήεξέταση

(ηΔογματικήομιλείκαιπερίτούlaquoἐνΦριστῷraquoκαινού ανθρώπου)καιεκ

τουδόγματοςνααπορρέειτοήθοςκαιάλλοτοναταυτίζουμεήνααντι-

στρέφουμετηφοράπαράγονταςεκτουήθουςτοδόγμα(βλπροτεστάντη

WilhelmHerrmann)ΟιΠατέρεςότανστηλίτευανγιαμηάριστο βίο δεν

εννοούσαντηνπαραγωγήτωνδογμάτωνεκτουήθουςαλλάτηνπαρα-

δοχήμεντωνδογμάτωνθεωρητικώςεφόσονκάτιτέτοιοδεναπαιτείκό-

ποτημηόμωςεφαρμογήτους στηνπράξηΣοτριαδικόδόγμαβιούμενο

οδηγείστηντριαδικήκοινωνίατωνπροσώπωνκιrsquoόχιτοαντίστροφοώ-

στεναταυτίζεταιμετονlaquoτρόποζωήςraquoΕνώοάγιοςΓρηγόριοςΝύσσηςεκ

τουτριαδικούδόγματοςασκείψυχο-λογίαοιΑυγουστίνοςεκτηςψυχο-

λογίαςεπιχειρείνακατανοήσειτοτριαδικόδόγμαπράγμααπαράδεκτο

κατάτονάγΜάξιμοτονΟμολογητήΟδεΘωμάςΑκινάτηςείχεμιλήσει

διεξοδικά για τη διδακτική αρχή τής ανακάλυψης Πώς όμως ερωτά ο

αείμνηστος καθηγητής ΠΣρεμπέλαςμιαχριστιανικήκαθόλασυνείδηση

μπορείναμαςδιαφωτίσειλχγιατηΦριστολογίατηνΕσχατολογίακλπ

Σηνωςάνω laquoμετατόπισηraquo(αλλοτρίωση)αυτή τήςχριστιανικήςΘεο-

λογίας και Ανθρωπολογίας χρεώνει κατrsquo αρχήν ο Hillman (1975 1993)

στον ίδιο τον Φριστιανισμό και στη συνέχεια στα υλιστικά συστήματα

τηςσύγχρονηςΕπιστήμης καιδητήςτυπολογικήςΧυχολογίαςΚατάτον

Hillmanη(δυτική)Εκκλησίαμέσωτήςπρόταξηςτου(Θείου)Λόγουτού

(Απολλώνιου)ΠνεύματοςκαιγενικάτούΜονοθεϊσμούαπεμπόλησεψυ-

χολογικά(καιόχιτόσοθεολογικάανκαικατάτονHillmanηΖrsquoΟικου-

μενική ύνοδος υπέταξε τις εικόνες στοΠνεύμα) την άπειρη (διονυσια-

κήπολυδαιμονικήχαοτικήκαιασύλληπτη)σημασίατήςεικόνας (τονψυ-

χολογικόπολυθεϊσμό)τέτηναξίατήςφαντασίαςτωνμύθωντωνονεί-

ρων και των συμβόλων Η απεμπόληση αυτή που διενεργήθηκε μέσω

τήςκατά Winnicott (1954) εκλογίκευσης καιδιανοητικοποίησης (κυρίωςμε

τηχρήσητήςαλληγορικήςμεθόδου)τήςκάθεανθρώπινηςορμήςκαιεπι-

θυμίαςτούκάθεσυν-αισθήματοςδηλώνειτελικάτηναπώθησητης(αρ-

χαιοελληνικήςπαγανιστικής) ψυχής (anima) ήτοι κάθε καλλιτεχνικής

(εικονογραφικής) επιστημονικής και πολιτιστικής ελευθερίας (άρα και

τον θανατο κάθε ετερότητας) για χάρη τού Πνεύματος (Ζιάκας 2001)

πουορθοδόξωςχριστιανικάlaquoπέμπεταιraquoδιατουΛόγου(Ιω1526)

Ανάλυση και σύνθεση των στοιχείων τού προσώπου

την προσπάθεια μιας νηφάλιας και ολιστικής διερεύνησης του

προσώπουεντοπίσαμεορισμένεςυπαρκτικο-οντολογικέςσυνιστώσεςτου

Κατrsquoαρχήνθεμελιώδεςγνώρισματουπροσώπου φαίνεταιόπωςείδαμε

να είναι η διϋποκειμενική σχεσιακότητα (Macmurray 1961 1991 Rogers

19611962 1980 Allport amp Ross 1967 Guntrip 1969 Γιανναράς 1970 1976

1982 2004 Nissiotis 1983 Oliver 1984 1989 Aves 1992 Κοσμόπουλος 1995

Maltby amp Lewis 1996 Wiggins 1996 Λουδοβίκος 19992 Piedmont 1999a

MacDonald 2000 Saroglou 2002Μαντζανάρης 2009)Πολλέςχολές τής

Χυχολογίας (Interpersonal Psychoanalysis Object relations Theory Attachment

Theory Transpersonal Psychology κλπ)σήμερατονίζουνακριβώςτηνψυχο-

δυναμικήτήςσχέσης(σχεσιακότητας)ανθρώπουκαισυν-ανθρώπουΚα-

τάτονCRogers(1951195719591961196219721980)γνήσιασχέση εξα-

σφαλίζεταιότανμεταξύτωνπροσώπων αναπτύσσεταιγνησιότητα (λει-

τουργίαπραγματικώναισθημάτων)(απροϋπόθετη)αποδοχή (θερμότη-

ταδιάθεσηςκαισυναισθημάτων)καικατανόηση ελεύθερηαπόαξιολο-

γικέςκαιηθικέςκρίσειςενσυναισθητική γνώσητούάλλουτόσοστοσυνει-

δητό όσο και στο ασυνείδητο επίπεδο ενσυναίσθηση (πρβλ και την em-

pathic immersion τούHeinz Kohut)]

υγγενήςέννοιαμετησχεσιακότητα καιπροαπαιτούμενήτηςαπο-

τελεί η λειτουργία τής συμβολοποιΐας ύμφωνα με τούς Sedikides και

Skowronski (1997)έναάκρωςσημαντικόείδοςπροσαρμογήςκατάτηνε-

ξελικτικήδιαδικασίααποκλειστικάτήςανθρωπινότηταςθεωρείταιηικα-

νότητασυμβολικήςσκέψηςκαιαυτοσυνειδησίας(Μελανίτης1973)Κατά

τονCassirer (19681972) ο άνθρωπος είναι laquoζώοσυμβολικόraquo Εν γένει ο

(κοινόςήατομικός)συμβολισμός ―μέσωτήςlaquoμαθήσεωςδιασυνδέσεωςraquo

(Μελανίτης 1950) και τής συναισθηματικής έντασης― αποτελεί σπου-

δαιότατοπαράγονταστην εξέλιξηαλλάκαι τη διαφοροποίηση τηςπρο-

σωπικότητας καιτουχαρακτήρα(Μελανίτης1973)Ησυμβολική αυτοσυ-

νειδησία (LeVine 1974)αναφέρεταισεμίασειράγνωρισμάτωνπουβασι-

κάεμφανίζονταικατάτηνενηλικίωσηόπωςλχείναιηγνωστικήαπει-

κόνισητουεαυτούμέσωτήςγλώσσας(Lacan 19741975)ηανάληψηστο-

χοθετημένωνκαθηκόντωνκαιηαξιολόγησητωναποτελεσμάτωναυτών

τωνενεργειώνμεαναφοράμάλισταστονίδιοτονεαυτόαυτονόηση [au-

tonoesis (Siegel 1999 Lucente 2008)+middotγιαπαράδειγμααίσθημαντροπήςαν

ο στόχος δεν επιτεύχτηκε ή υπερηφάνειας αν στέφθηκε από επιτυχία

αυτοεκτίμηση κοκΈτσι αν δεν υπήρχανσύμβολα όχι μόνο δενθα υ-

πήρχε σκέψη αλλά και καμία πνευματική πρόοδος αφού ακόμα και ο

φυσικόςκόσμοςκατανοείταιμέσωσυμβόλων(Μελανίτης1973)

Αλλrsquoοψυχο-κοινωνικόςγλωσσικός καιπολιτισμικόςσυμβολισμός

επινοήθηκεμε τηβοήθεια τηςθρησκείας (τονθρησκευτικό συμβολισμό)

όπωςάλλωστεκαιηέννοιατούρόλου μέσααπόταιεράδρώμενα(Hollis

2000)Ησυμβολικήλειτουργία―μίαιδιαίτερηκαισημαίνουσαλειτουργία

σχετιζόμενη μάλιστα με τις κοινωνικές laquoγνωσίεςraquo (cognitions)― κατέχει

στοθρησκειοψυχολογικόμοντέλοτούWulff τηντέταρτηθέσηστηδιαίρε-

σητωνμεταβλητώντήςθρησκευτικότηταςΜεβάσητιςθεωρίεςτούBer-

zonsky (1990) και τούWulff (19911997) κάθε στυλ ταυτότητας φαίνεται

ότισχετίζεταιθετικάμετηνπροσωπικήκαιτησυμβολικήερμηνείατων

θρησκευτικώνφαινομένωνκαισυνεπώςμετοδίπολοτουWulfflaquoκατά

γράμμαraquo(θρησκευτική)διάστασηκαισυμβολική(θρησκευτική)διάσταση

Ησυμβολικήλειτουργίααυτήδεναντιστρατεύεταιαναγκαστικάτονθρη-

σκευτικό ρεαλισμό αλλrsquo είτε συνυπάρχει (Symbolic Affirmation) είτε ενα-

ντιώνεται(Symbolic Disaffirmation)μαζίτουχωρίςωστόσοναείναιτελεί-

ωςασύμβατημετηναπόδοσηενόςσυμβολικούνοήματοςτηςθρησκευτι-

κήςγλώσσαςΗσυμβολικήθεώρησητουεαυτού είναιαπαραίτητηγιατην

κοινωνική αλληλεπίδραση εφόσον για να αλληλεπιδράσουν κοινωνικά

δύοοργανισμοίπρέπειοκαθέναςτουςναείναισεθέσηνααξιολογείτα

οφέλητήςαλληλεπίδρασηςσεσχέσημετονδικότουαλλάκαιμετονάλ-

λο οργανισμόΦωρίς τησυμβολική αυτοσυνειδησία θαήταναδύνατογια

το ανθρώπινο είδος να συστήσει μία κοινωνία πιο σύνθετη από εκείνη

λχτωνχιμπατζήδων(Cassirer 19681972)

Ένα τρίτο δομικό στοιχείο τού προσώπου φαίνεται ότι αποτελεί η

υπαρξιακήαναζήτησηνοήματος της ζωήςΧυχίατροικαιψυχολόγοιπου

έχουνεμπνευσθείκυρίωςαπότηνΑναλυτική Χυχολογία τούC Jung τη

Υαινομενολογία τούE Husserl (1859-1938)τηνυπαρξιακή Υιλοσοφία των

S Kierkegaard F Dostoyevsky F Nietzsche A Camus M Heidegger J-P

Sartre M Merleau-Ponty (Valle amp King 1979 Sass et al 2000)κάτηνουμα-

νιστική Χυχολογία καιτηνυπερ-προσωπική (transpersonal) Χυχολογία τού

A Maslowδέχονταιότιμόνομίαπνευματικήπροοπτικήμπορείναπροσ-

δώσει σημασία και περιεχόμενο στο ανθρώπινοπρόσωπο (Mascall 1959

Tournier 1957 MacDonald 2000 Canguilhem 2002) Ο χριστιανικός ιδίως

Τπαρξισμόςενδιαφερόμενοςκατrsquoαρχήνναμελετήσειτηνανορθολογική

(μεταλογική) τάση που επιδεικνύουν συνήθως οι βαθιά και αληθινά

laquoθρησκευόμενοιraquo(πιστοί)στηζωήτουςόπωςεπίσηςκαιτηνειδικήσημα-

σίατήςαγωνίας (May 1950)βλέπει ευνοϊκάτονρόλοτούθρησκευτικού

συμβόλου (Clark 19671968) όπωςαυτόλειτουργείσεόλαταεξελικτικά

στάδια της ζωής τού ατόμου (Fowler 19811995 Royce 1962) Ο R May

(1909-1994) εμπνευσμένος βασικά από το έργο των Βαθυψυχολόγων

(Freud Adler Jung)και τωνυπαρξιστώνθεολόγωνS Kierkegaard καιP

Tillich εκλαμβάνει την αληθή θρησκευτικότητα ως πηγή δυνάμεως και

διαπίστωσητουέσχατουνοήματος της ζωήςκαιάραθεμελιώδουςσημα-

σίαςγιαμίαυγιήπροσωπικότηταΠράγματιηπερί Θεού εικόνα έχεια-

ποδειχθεί ότι εισφέρει σημαντικά στη βίωση νοήματος ζωής (Schaap-

Jonker2008)ΑπότηνάλληπλευράηΛογοθεραπεία τούVictor E Frankl

(1905-1997)υποστηρίζονταςότιοιανθρώπινεςυπάρξειςμέσωτήςαυθυ-

πέρβασης (self-transcendence) ―δηλ μιας υπνώττουσας αναφοράς για

υπέρβαση (Ek-sistere)― παλεύουν να βρουν νόημα24 και σκοπό25 ομιλεί

για μία laquoασυνείδητη θρησκευτικότηταraquo μία laquoνοολογικήraquo ή νοοδυναμική

διάσταση δηλ ένανασυνείδητολόγο (logos)ή laquoπνεύμαraquo+26πουδιαθέτει

έμφυτα(μαζίμετοσώμακαιτηνψυχή)κάθεάνθρωποςεγγενώς(πρβλ

laquoτρισύνθετονraquo) ταυτίζοντας έτσι το laquoπνευματικό ασυνείδητοraquo με το laquoυ-

περβατικό ασυνείδητοraquo που κατrsquo αυτόν μπορεί να ονομασθεί θεός

(Frankl 19751980)Ηθέσηαυτήανταποκρίνεταισεανάλογεςαπόψειςψυ-

χολόγων όπως των Luckmann (1967) Pruyser (1968) Yinger (1969) και

Dittes (1969)οιοποίοιαναζήτησαντηθρησκευτικότητα μέσααπότηλει-

τουργίατήςίδιαςτήςζωήςκαιόχιλχμέσααπότηνιστορικήήτηνιδρυ-

ματικήτηςμορφήέκφραση(Hunt amp King 19711977)

Σέλοςως ιδίωματουπροσώπου εκλαμβάνεταιηθεώρησητηςζωής

ωςκλήσης καιαποστολής (Feenstra amp Brouwer 2008)Πράγματιφιλόσο-

φοιθεολόγοι (ΠατέρεςτήςΕκκλησίαςΛούθηροςΚαλβίνοςHardy 1990

κά) και ψυχολόγοι (Tournier 1956 Frick 1995) ―εμπνευσμένοι βασικά

απότηνΧυχολογίατωνFromm (1941 May 1953) Adler (1951)καιAllport

(19651968)―διαβλέπουνμέσαστονπυρήνατούανθρωπίνουπροσώπου

μία(εγγενή)τάσηπουσχετίζεταιμετησυνειδητοποίησηεκμέρουςτού

ατόμουτήςζωήςτουωςκλήσης καιαποστολήςΕιδικάοAdler (1951)έχει

τονίσειτηνέλξηπουαισθάνεταικάθεάνθρωποςγιατηνπραγματοποίη-

ση κάποιων μυθοπλαστικών (fictional finalism) ή πραγματικών σκοπών

(Teleology)

Αντώραεπιχειρούσαμεμίαεννοιολογικήσύνθεσητωνκυριοτέρων

ψυχοφυσικώνχαρακτηριστικώντούπροσώπου σύμφωναμεκορυφαίους

θεολόγουςφιλοσόφουςκοινωνιολόγουςψυχολόγουςκαιπαιδαγωγούς

θατα περιγράφαμεωςεξής

αίσθησητηςσυνεχιζόμενης(More1995)ύπαρξήςτου(βλπρο-

σωπικήιστορίαmdashπείρα)

νοητικο-υπαρκτικήlaquoαφαίρεσηraquo―πρβλβαθμόγενικήςευφυΐ-

αςκαιδια-νοητικήδραστηριότητααπροσεξίααφηρημάδααμνησίαπα-

ραμνησίαυπερμνησίαεκμνησίακρυπτομνησία(Spilka et al 20033)]

συνειδητότητα (συνειδητό εαυτό) και αυτοσυνειδησίααυτεπί-

γνωση―αυτογνωσία(Ware 1996)

Εγω-ανάπτυξη και προσωπική δόμηση με κρίση ταυτότητας

αντιρρόπηση καιδίπολεςέννοιες(C Jung G A Kelly)

ελευθερίαπροςαυτοβεβαίωσηmiddotηέννοιααυτήσχετίζεταιστενά

με την έννοια τήςαυτοεκτίμησηςΠράγματι έναςσημαντικόςπαράγων

τούσυστήματοςπροσωπικότητας θεωρείταισήμεραηψυχολογικήκατη-

γορίατήςαυτοεκτίμησης (Ball 1992Μακρή- Μπότσαρη2001)ηοποίακα-

τάγενικήεκτίμησηαποτελείπροάγγελοτηςευεξίας (Schmitt et al 2003

Garska et al 2004 Bourguingnon et al 2006)

πολιτιστική (Walling et al 2006) εθν(ολογ)ική (Hoffman et al

2005 Schaap-Jonker 2008)καικοινωνική(Γρηγοριάδης2000)persona

ενεργητικότηταεγρήγορση-αποφασιστικότητα(διατήρησητου

ελέγχουovercontrol)ήαντίθετανωθρότητακόπωση-υποβουλησίααβου-

λησίαundercontrol (Rohrbaugh amp Jessor 1975 van Aken 2008)

συναισθηματικότητα πρβλ ψυχική διάθεση (πχ χιούμορ27)

ευαισθησία ψυχοκαταπόνηση (στρες) και άγχος (σε ελεγχόμενα επίπε-

δα) βαθμό παρασυμπαθητικοτονικότηταςσυμπαθητικοτονικότητας και

έκτασηκυκλοθυμίας+ήαντίθετααπάθεια(βουλητικήσυναισθηματική

καιυπαρξιακήσταθερότητακαιγαλήνη)καιευμεταβλητότητα(αμφιθυ-

μίααστάθειακλπ)

αισθήματα αλληλεγγύης και αυταπάρνησης (πηγαία αγάπη

ενσυναίσθησηlaquoσυμπάσχεινraquolaquoσυγχαίρεινraquo)ήαντίθεταεγωκεντρικότη-

τα(πρβλβαθμόισχύοςτούΕγώ)καιζηλοφθονία

προσαρμοστικότητα (εξαρτικότητα ελαστικότητα ευελιξία

συμβιβαστικότηταανανηπτικότητα)ήαντίθεταακαμψίακαιυπερεγω-

τικότητα(van Aken 2008)

ταυτίσειςκαισυμβατότητα(πχευγένειανομιμοφροσύνη)ή

αντίθεταεκκεντρικότητα(πχτραχύτηταευερεθιστότητα)κλπ

τρυφερότητα ή αντίθετα σκληρότητα

εμβύθισητουατομικούΕγώστο(κοινωνικό)υ

κοινωνικότητα(Αdler 1938 Weiss 1974Ζιάκας2001)―ποσοτι-

κέςκαιποιοτικές(κοσμικέςδιασκεδάσειςήαντίθεταπνευματικέςσυγκε-

ντρώσεις κλπ) σχέσειςεπαφές μεταξύ γνωστών συγγενών γειτόνων

φίλωνκλπ(Harris1995)+―ήαντίθετααντικοινωνικότητα(απο-μόνω-

ση)κοινωνικήδραστηριότητα(ενεργητικήπαράστασηκοινωνικώνρόλων

[Lindesmith amp Strauss (1949)πουσχετίζονταιβέβαιακαιμε τιςυγιείςή

παθολογικέςσχέσειςμετοάλλοφύλο(Maccoby amp Jacklin 1974 Hall 1984

Feingold 1994)―σεξουαλικότητα σεξουαλικές διαστροφές―κλπ+ εξω-

στρέφειαεσωστρέφεια (Jung 1928 1966) αριστοφάνεια προσωπικότητα

κοινωνικο-οικονομικό status (Rohrbaugh amp Jessor 1975) πρακτική συνει-

σφοράβοήθειακαθοδήγησηπληροφόρηση)middotκατάτονvan Aken (2008)η

εσωστρέφεια σχετίζεταιμεμίαυψηλούαυτοελέγχουσυμπεριφοράόπως

και με τηνπνευματικότητα (Saroglou amp Muntildeoz-Garcia 2008) ενώη εξω-

στρέφεια μεμίαχαμηλούαυτοελέγχουσυμπεριφορά

κοινωνικό ενδιαφέρον (φροντίδα laquoανθρωπιάraquoαυτεπιβεβαίω-

σηκλπ)ήαντίθετααδιαφορίακλπ

ένα γενικευμένο και εστιασμένο νευροψυχικό σύστημα που

προσιδιάζεισεαυτό ικανόνακαθιστάπολλά ερεθίσματαλειτουργικώς

ισοδύναμακαθώςκαιναελκύεικαινακαθοδηγείσταθερές-ισοδύναμες

μορφέςπροσαρμοστικήςκαι εκφραστικήςσυμπεριφοράς(Allport 1937)

ένανορμαθό-σωρείτησυσχετίσεων(ταlaquoγνωρίσματα επιφανεί-

αςraquo) που απαρτίζεται από laquoστοιχεία γνωρίσματοςraquo ή laquoενδείκτες γνωρί-

σματοςraquo δηλ μικρότερα γνωρίσματα ή αποσπάσματα συμπεριφοράς

(Cattell 1950)

ένασταθερό σύστημααντίδρασηςπου εκδηλώνεται όταν οι

καταστάσεις εκλαμβάνονται ως όμοιες και το υποκείμενο διέπεται από

όμοιακίνητραδεδομένουότιτακίνητρα μαζίμετοσύστημασχημάτων

πουδιαθέτει τοπρόσωπο καθορίζουν τονβαθμόπραγμάτωσηςορισμέ-

νωνκαταστάσεων(McClelland 1956)28]

στάσεις (Dewey amp Humber 1951)

Προς ένα συνθετικό (επιστημονικάψυχολογικά) μοντέλο θεώρησης

του προσώπου Η προσωπικότητα

Σατελευταίαχρόνιαόλοκαιπερισσότεροαναγνωρίζεταιησημασία

τής συμπερίληψης περισσοτέρων παραγόντων (Andrews 1989 Lazarus

1996)προκειμένουναlaquoσυλληφθούνraquoόσοτοδυνατόναρτιότεραταποι-

κίλα χαρακτηριστικά τού προσώπου ή τηςπροσωπικότητας μέσωσυγκε-

κριμένωνγνωρισμάτων της (Allport amp Allport 1921 Allport amp Odbert 1936

Allport 1927 1937 Cattell 1946 1957 Guilford 1959 Eysenck 1967 McCrae amp

Costa 1995 Diener 1996 Roberts amp DelVecchio 2000)29ΚατάτoύςΦασάπη

(1970)καιΠαρασκευόπουλο (σ 70) laquoπροσωπικότητα είναι το σύνολο των

ψυχοσωματικών χαρακτηριστικών τού ατόμου και κυρίως ο ιδιαίτερος

τρόπος με τον οποίο τα χαρακτηριστικά αυτά συνδέονται και οργανώνονται

σε ένα ενιαίο δυναμικό σύνολοraquo(πρβλBrown et al 2006)Ηνοηματοδότη-

σηαυτήτήςπροσωπικότητας φαίνεταιότιανταποκρίνεταικατάτονκα-

λύτερο δυνατό τρόποσεμία διαθεματικήδιεπιστημονικήκαι διαπολιτι-

σμικήσυνάρμοση(Hofstee et al 1992 Schlauch 1993 Carver 1996 Baumeis-

ter amp Tice 1996)Προςαυτήντηνκατεύθυνσηλειτουργούνκαιοιδιάφορες

συνδυαστικέςθεωρίεςπροσωπικότητας (Andrews 1989 Viney 1989 Wrenn

1990 Seligman 2003 Duckworth et al 2005 Guterman 1996 Lazarus 1996)

Με αυτήν την έννοια προσωπικότητα είναι ένας ζωντανός οργανισμός

(Brown et al 2006) δηλ ένα οργανικό ψυχικό όλο (M Agrippa Brierley

19311944Μελανίτης1973)ΜάλισταοJeeves(2002)συνδυάζονταςΓνω-

στικήκαιΕξελικτικήΧυχολογίαμεΝευροψυχολογίαβλέπειμίαεπιστρο-

φήτήςΕπιστήμηςσεμίαπιοολιστικήθεώρησητηςανθρώπινηςφύσηςΗ

τελευταία αυτή θεώρηση εκλαμβάνει την προσωπικότητα λειτουργικά

laquoπροσωπικότητα είναι το πρόσωπο σε κατάστασηraquo(Helsonp541)middotτοπρό-

σωπο δηλ εδώ εννοείται ότι τρέφεται βασικά δια μέσου των διαπροσω-

πικώνσχέσεων (Θεοδωρακόπουλος 1949Freedman et al 1951 Carring-

ton 1957 Kiesler 1983 Ράπτης 1974 Assagioli 1991 Wagner et al 1995

Gurtman 2001 Acton 2004)

Έτσιταόποιαχαρακτηριστικά τήςπροσωπικότηταςστησύγχρο-

νη έρευνα δεν νοούνταιπλέονως τοάθροισμααπλώςψυχοσωματικών

χαρακτηριστικών (Thorpe 1938 1941)ωςαπλέςπεριγραφέςστατικώνκαι

μόνιμων ατομικών διαφορώνκαιωςlaquoδιαστάσεις ατομικών διαφορών που

τείνουν στην εμφάνιση σταθερών προτύπων σκέψης αισθημάτων και πρά-

ξεωνraquo (McCrae amp Costa 1990) αλλrsquo ως δυναμικά οργανωμένες δομές

(Leary et al 2005 Brown et al 2006 Schaap-Jonker 2008) τούσυνόλουτων

ψυχοσωματικών και πνευματικών λειτουργιών (Murphy 1947 Ορφανός

2004)ΟStern (1938)γιαπαράδειγμαόρισετηνπροσωπικότηταωςlaquoπολ-

λαπλή δυναμική ενότηταraquo(Allport 1961 p25)Ηδυναμικήοργάνωσηαυτή

επηρεάζει τους ιδιαίτερους τρόπους σκέψης τη συμπεριφορά (Allport

1959 Ράπτης 1974 ακκάς 1977) τη διαδικασία πληροφόρησης και την

προσαρμογήστοκοινωνικόπεριβάλλον(Buss 1989 Caspi 1998 McCrae amp

Costa 1997b Roberts et al 2001 Brown et al 2006)

τομεταξύόλεςαυτέςοιδιαστάσειςτήςπροσωπικότηταςμπορούν

εξίσουναλειτουργήσουνκαιαπότηνπλευράτήςθεολογικήςθεώρησης

τουπροσώπουεφόσονκαλύπτουνικανοποιητικάόλοτοφάσμαμιας(χρι-

στιανικής)συμπεριφοράς(Gagnepain 1995)

ΕιδικότεραοBarkman (19681977)συσχετίζονταςνοητικέςβιοψυχι-

κέςκοινωνικέςκαιπολιτισμικέςδιαστάσειςδομείτοανθρώπινοπρόσω-

πο με βάσητονλόγο(τοlaquoλέγεινraquo)τιςκοινωνικέςσχέσειςτοσυναίσθημα

καιτηνυπερβατικότητα(δηλτιςπνευματικέςκαιηθικέςαξίες)

Πιοπρόσφατα οBrugger (2008) συνοψίζονταςφιλοσοφικέςθεολο-

γικέςκαιψυχολογικές30 μεταβλητέςεντοπίζειστοανθρώπινοπρόσωπο ο-

κτώανθρωπολογικά χαρακτηριστικάα) ενοποιημένηολότητα (Μελανί-

της1973Ράπτης1974)β)σωματικότητα (Muumlhlen 1954 Maxsein 1966)γ)

σχεσιακότητααναφορικότητα υπαρξιακά ψυχολογικά κοινωνικά και

πολιτιστικά(ΑυγουστίνοςR Victor Ebner 1921 Buber 19231970Δρούλιας

1960 Ράπτης 1974 Zizioulas 1985 Μπέγζος 1994 1996 Μαντζανάρης

2009)+δ)λογικότηταε)ελευθερίαβουλήσεως(Θεοδωρακόπουλος1949)

στ)laquoθεοείδειαraquo(ltκατrsquo εἰκόναgtΘεού)ζ)επισφάλειακαιη)αναγεννητική

(ψυχο-πνευματικά)δυνατότηταμέσωτήςlaquoἐνΦριστῷraquoΑπολύτρωσης

ταωςάνωαυτάχαρακτηριστικάθαμπορούσαμεναπροσθέσουμε

και την έννοια τήςμοναδικότητας έναπανάρχαιο στοιχείοπουαπαντά

ακόμηκαιστουςπροκατακλυσμιαίουςλαούςτήςΙνδονησίας(La Fontaine

2000)Ημοναδικότητα οντολογικάμεναπορρέειαπότηνξεχωριστήσχέση

τούατόμουμετονκόσμοηοποία(σχέση)δενείναιαναγώγιμησεκαμία

δεδομένη ιδεολογική προεξόφληση (Ζιάκας 2001) και έτσι κάθε φορά

laquoεκπλήσσειraquoενώψυχολογικάπροκύπτειαπότηνοικείασύνθεσησυνδυ-

ασμόκαιελεύθερηερμηνεία(μεβάσητονιδιαίτεροσκοπότήςκάθεμιας

ταυτότητας)τωνχαρακτηριστικών (συστατικώνμονάδωνκαιδιεργασιών)

τήςκάθεπροσωπικότητας (ΓρηγόριοςΝύσσηςMPG 32 328B Carrel 194612

Μελανίτης 1973 Φασάπης 1970 Παρασκευόπουλος 1979 Ράπτης 1974

ακκάς1977Zizioulas 1994Μιχαηλίδης 1990Νησιώτης1996Ware 1996

Καραζαφείρης198519952 Turcescu 200320042)

υμπερασματικάωςκαθοριστικότεροιπαράγοντεςμόρφωσης τηςπροσω-

πικότηταςθεωρούνταιαπότηνΧυχολογίαοιενδογενείς (οβιολογικός

παράγωνγενετικές(Plomin et al 1997 Loehlin et al 1988 Bergeman et al

1988 Eysenck 1990 Plomin amp Nesselroade 1990 Heath et al 1992 Bergeman

et al 1993 Plomin amp McClearn 1993 Costa amp McCrae 1993 Plomin 1994 Se-

gal amp MacDonald 1998 Plomin et al 1998 Johnson amp Krueger 2004 Jang 2005

Novotney 2008)31 επιδράσεις κληρονομικότηταιδιοσυγκρασία η έσω έκ-

κριση και ο ιδιοσυστατικός παράγωνχαρακτηρολογική τυπολογία)32 οι

εξωγενείς (εθνικήκουλτούρα33 οικογενειακόπεριβάλλονσχολείοκοι-

νωνικήομάδα)οικοινωνικές διαφοροποιήσεις κατάτηνενηλικίωση

(ψυχικέςμεταβολέςεφηβικέςφιλίεςηλικιακήωριμότητακαιεξωτερικές

επιδράσεις)καιοιποικίλεςβιοψυχολογικές μεταβολές (πρβλψυχοδυ-

ναμικές επιδράσεις εσωτερική εμπειρία κλπ) κατά το γήρας συμπερι-

λαμβανομένηςτήςθέσηςτούατόμουαπέναντιστηνασθένειακαιτονθα-

νατο(Μελανίτης1973)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕ ΑΝΑΦΟΡΕ

(Οιπλήρειςτίτλοιτωνμονογραφιώνπαραλείπονταιχάρινσυντομίας)

1 ΠρβλKa (Εγώ)Ba (ψυχή)και Akh (πνεύμα) 2 Σο δικαίωμα να είσαι ΆνθρωποςτΑrsquoσ43-57τΒrsquoσ591-606 3 Αστέριος(Εἰς τόν πλούσιον καί εἰς τόν Λάζαρον 1-14Ομιλ1017)Ευσέβιος

(Εὐαγγελική προπαρασκευήΒιβλ6648)Υίλων(Νόμων ἱερῶν ἀλληγορίαςβιβλ

3198)ΙωΦρυσόστομος(ΜPG 61772)Ποσειδώνιος(Fragm398)ΡωμανόςοΜε-

λωδός(Ὕμνοι 6 22 SC 99 110 114 128 283) 4 Κατά τους Dollard και Miller (1950) οι οποίοι ανακάλυψαν τα λεγόμενα

δευτερογενή μαθησιακά κίνητρα τα παιδιά στα πρώιμα στάδια της ανάπτυξης

μαθαίνουν μέσω τεσσάρων laquoκριτικών καταστάσεωνraquo (τροφής καθαριότητας

σεξουαλικότηταςκαιαντίδρασηςκατάτηδιάρκειατουθυμού)ενώτοκοινωνικό

(οικογενειακό)καιπολιτιστικόπεριβάλλονδιαθέτειένασχέδιο γιακάθεμίααπό

τιςκαταστάσειςαυτές(Φασάπης1970) 5 Πρόκειταιγιατονχρονικάlaquoζωτικό χώροraquo (Lewin 1943 1935 1936 1946) ό-

πουηπροσωπικότητα καταλαμβάνειδιάφοραlaquoστρώματαraquoεξώτερακαιεσώτερα

έναντιτουψυχολογικούπεριβάλλοντος 6 ΠαλαιότεραοLasswell (1957)είχεπροτείνειέναοκταπλόμοντέλοδύναμη

ευημερίασεβασμόςαγάπηηθικότηταασφάλειαεπαγγελματικήειδίκευσηκαι

αξίεςτήςΕκπαίδευσης 7 Boethius (MPL 64 1247 1343D) Πρβλ Mulrooney 1994 Παραπλήσιος είναι

και ο ορισμός τού Κασσιόδωρου Psalmum VII ldquopersona ndash substantia rationalis

individuardquo 8 ΒλΑναστασίου ιναΐτη Οδηγός 9MPG89144Blaquoκαλοῦσι γάρ τινες πρό-

σωπον τήν τινων σχέσιν πρός ἀλλήλουςraquo 9 Richard of St Victor De Trinitate IV2224MPL1961342CldquoPersonaestexis-

tenspersesolumiuxtasingularemquondamrationalisexistentiaemodumrdquo 10 Βλ Θωμά Summa Theologiae I 29 3 ad 2 ldquoOmne individuum rationalis

naturaediciturpersonardquo 11 Πράξ 15 12 Ιω196laquoἼδε ὁ ἄνθρωποςraquo 12 Βλ Ξενοφών (Ἀπομνημονεύματα II iii 18) Cicero (De Officiis III v 22) Mene-

nius Agrippa (Titus Livius Ab Urbe condita libri II 16 32 33) ΑrsquoΚορ 12 12-27 Η

πλατωνική (Υαίδρος 270 152) laquoκαθολικότηταraquo είναιφυσιοκρατική (laquoψυχῆςοὖν

φύσινἀξίωςλόγονκατανοῆσαι οἴει δυνατόν εἶναιἄνευ τῆς τό ὅλον τῆςφύσε-

ωςraquo) ενώ τωνΠατέρων τήςΕκκλησίαςανθρωποκεντρική (προσωποκεντρική)middot

βλ Γρηγορίου Νύσσης Περί κατασκευῆς ἀνθρώπου MPG 44 185 laquoὌνομα τῷ

κτισθέντι ἀνθρώπῳ οὐχ ὁ τίς ἀλλrsquo ὁ καθόλου ἐστίνΟὐκοῦν τῇ καθολικῇ τῆς

φύσεωςκλήσειltδυνάμειπᾶσαἡ ἀνθρωπότηςἐντῇ πρώτῃ κατασκευῇ περιείλη-

πταιΟὐ γάρἐνμέρει τῆςφύσεωςἡ εἰκώνltἀλλrsquo ἐφrsquoἅπαντόγένοςἡ τοιαύτη

διήκειδύναμιςraquo

13 Ὤψ =οφθαλμός(όψη)middotτορήμαὁρῶ στηΒίβλοσημαίνειμετέχωκοινωνώ

γνωρίζωΈτσιθεωρία τούΘεού(Visio Dei)δενσημαίνειδιαλογισμό (meditation)ή

μυστική θεωρία (contemplation)αλλrsquoένωσημαζίΣουμέσωτήςΘείαςΦάρης(α-

κτίστωνενεργειών)Σου(Nissiotis1983)τοανθρώπινοπρόσωποκυρίαρχηείναι

ηπαρουσίατωνματιώνωςδέκτηαλλάκαιεκφραστήταυτόχρονατήςανθρώπι-

νης παρουσίας στον κόσμο (Μιχαηλίδης 1990)Αντίθετα οι Λατίνοι κατά μία

μεταγενέστερηεπινόηση (Mauss 2000) ετυμολογούντοπρόσωπο (person lt per-

sona)απότο per + sonosonare (=ηχώφθέγγομαι)μολονότιιστορικάφαίνεταιότι

τοπαρέλαβανμέσω τωνΕτρούσκωναπό την ελληνική λέξηπρόσωπον (φersu

perso) 14 H persona μάς εισάγει στη διάκριση μεταξύ laquoέχεινraquo και laquoείναιraquo πρόσωπο

(Jung 1935 Plessner 19613) που πρώτος απερίφραστα παρατήρησε ο Πλάτων

ύμφωναμε τονγνωστό Ελβετό ιατρόPaul Tournier (1898-1986) τοπροσωπείο

είναιηεμφανιζόμενηέκφραση(υπαρξιακήμάσκα)κάθεασυνείδητηήσυνειδη-

τή καθυστέρηση παραίτηση (ακηδία) πρόφαση προσποίηση μίμηση εξάρτηση

camouflage παλινδρόμηση φυγή εκλογίκευση μετάθεση ήαναπλήρωσηοκοινω-

νικόςρόλοςοισυμβατικότητεςηρουτίναηαπονέκρωσηηπνευματικήξηρότη-

τα η ομοιομορφοποίησητυποποίηση εξαντικειμενοποίηση ποσοτικοποίηση

μηχανοποίηση ουδετεροποίηση και αριθμοποίηση (de La Mettrie 1960 1955

Marcuse 1964)+τοlaquoπνεύμα τής γεωμετρίαςraquo(Pascal 16702007 Cassirer19681972)

οαυτοματισμόςηαλλοτρίωση (Ξηροτύρης1970)καιγενικάηαποπροσωποποίη-

ση τήςανθρώπινηςύπαρξηςΗεπίγνωσητηςδιάσπασηςτης όληςπροσωπικότη-

ταςσεπροσωπείο (laquoφαίνεσθαιraquo)καιπρόσωπο (laquoείναιraquo)οδηγείστηντραγικότητα

τηςανθρώπινηςύπαρξης(Ζιάκας2001) 15 Περισσότερα για τη θεολογία τού προσώπου γενικά βλ Popovits 1926

Brightman 1934 Boillat 1945 Barth 1955719605 Brunner 1938 1979 Tillich 1951

1959 1967 Romanides 1954 Έραστο 1958 Δημητρόπουλο 1954 Harrity amp Martin

1962 Ware 1963 1997 ODoherty 1964 Matson 1964 1967 Δρούλια 1967 Παπαπέ-

τρου 1968 Γιανναρά 1970 19924 Ματσούκα 1971 1980 Williams 1972 Lossky 2000

Aghiorgoussis 1976 Ζηζιούλα 1977 Sherrard 1977 Gregorios 1978 Μαστρογιαννό-

πουλο 1979 Υούσκα 1979 Καραβιδόπουλο 1979 Νissiotis 1982 1983 Berdiajef

1983 ιώτη 1984 Pannenberg 1985 Παναγόπουλο 1985 1987 2000 Γρηγοριάδη

1987 Υωτίου 1990 Adams 1991 Κωνσταντέλλο 1991 Ludlow 1992 Aves 1992 Wil-

liams 1993 Ι Βλάχο 1991 1994 καλτσά 1996 Torrance 1996 J Chirban 1996

Rudman 1997 Stanley 1997 Melissaris 2002 Αγγελόπουλο 2002 Jorm amp Christen-

sen 2004 Beck amp Demarest 2005 Ανανιάδη 2009 16 Λεόντιος Βυζάντιος MPG86 1333BD laquoΟὐκ ἔστιν οὖν τά ὑπέρ φύσιν τῶν

κατά φύσιν ἀναιρετικά ἀλλά παράγωγα καί παρορμητικά εἰς τό κἀκεῖνά τε

δυνηθῆναι καί τήν πρός τά ὑπέρ ταῦτα δύναμιν προσλαβεῖνraquo 17 Επιφάνιος (MPG 41418)ΓρηγόριοςΘεολόγος (Περί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος

6)Ιω Φρυσόστομος (MPG 49 118 288 309 317 MPG 55 613 MPG 59 673 MPG 61

693) 18 Πρβλ Ισοκράτη Πρός Δημόνικον λόγ Αrsquo405laquoμέγιστον γάρ ἐν ἐλαχίστῳ

νοῦς ἀγαθός ἐν ἀνθρώπου σώματιraquo 19 ΙωΦρυσοστόμουΕἰς Υιλιπ 5 4 MPG 62 210 Περί ἀρετῆς καί κακίας Ομιλ

ΚϞrsquoMPG 63760laquoτίποτrsquoἐστίνἄνθρωποςκαίὅσητῆςφύσεωςτῆςἡμετέραςἡ

εὐγένειακαίὅσηςἐστίδεκτικόνἀρετῆςτουτίτόζῶονraquoΠρβλ D Staniloae p 24

ldquoInsofarasIamnotlovedIamincomprehensibletomyselfrdquo 20 Βλ Μ Βασιλείου MPG 31 216 A-B MPG 32 325-340 Γελάσιου Κυζίκου

MPG 85 1289 Θεόδωρου Ραϊθού 206 5-7 21 Κρίσειςσχόλιααντιρρήσειςκαιπαρατηρήσειςστηlaquoθεολογίατούπροσώ-

πουraquoτούεβασμιότατουΙΖηζιούλαέχουνκατάκαιρούςκάνειμεταξύτωνάλ-

λωνοιΑγουρίδης(Οράματα και ΠράγματαΑθήνα1991σ102εξ)Ph Sher-

rardΙωΘΠαναγόπουλος(Μόρφωση και Μεταμόρφωσησ135εξ146)πYan-

nis Spiteris (La Theologia Ortodossa Neo-Greca Bologna 1992)Παπαδόπουλος(Ορ-

θόδοξη και χολαστική Θεολογίασ94εξ)Φρταμούλης(Περί φωτόςσ37εξ

73εξ104)ΜΥαράντος(Σα όρια της Επιστήμης και το ορθόδοξον ήθοςΑθήναι

1998σ179)καιξένοιΠατρολόγοιπουδημοσιεύουνστοέγκριτοπεριοδικότής

Oxford Journal of Theological Studies (γράφονταςγιαπαράδειγμαότιμετονΣρια-

δολογικό Περσοναλισμό του ο Ζηζιούλας καταστρέφει τη laquoμοναρχία του Πα-

τρόςraquo(A J Torrance Persons in Communion Edinburgh 1996)Γιαεπιπλέονβιβλιο-

γραφίαβλ JTS 481 (1997) 373 501 (1999) 434 ΘΕΟΛΟΓΙΑ 644 (1993) 632 673

(1996)4474σ885691(1998)44ΓΡΗΓΟΡΙΟ Ο ΠΑΛΑΜΑ 773 (1998) 519 790

(2001)627Μάϊος-Αύγουστος(2003)525εξ807 (2005)325Αντίδωρον Πνευματι-

κόν Γ Ι Κονιδάρησ688Aksum-ThyateiraA festschrift for Arch Methodios p515π

ΓΥλορόφσκυΔημιουργία και Απολύτρωσησ112εξ ΚατάτούςΜαξέντιοΒοή-

θιοΛεόντιοτον ΒυζάντιοκαιΙουστινιανόηταύτισητωνόρωνπρόσωπο καιυπό-

στασις (ήτοιηφύση εκλαμβάνεταιωςθεμέλιοτηςύπαρξηςκαιηυπόσταση ως το

τελικόεπίπεδοστηνεξειδίκευσημιαςκοινήςουσίας)προκαλείαιρετικούςκινδύ-

νους Μονοφυσίτες Νεστοριανοί αντιχαλκηδόνιοι Ακέφαλοι Σιμόθεος Αίλου-

ρος και εβήρος Αντιοχείας (χριστολογική ένωση ατομικών φύσεων)+ γιατί η

υπόσταση (όχιστηνΣριαδολογίααλλά)στηΦριστολογίακατανοείταιτριαδολο-

γικάμόνοστηβάσητωνεξωτερικώνποιοτήτωνπουσημαίνουντηδιάκρισηκαι

τοιδιαίτεροκαιδεδίνεταιδιόλουσημασίαστογεγονόςότιαυτήηυπόσταση (κι

όχιηφύση)είναιτοθεμέλιοτηςύπαρξηςΟιΚαππαδόκεςόμωςδιέκρινανμε-

ταξύυπόστασης καιουσίας στηΦριστολογίαπρβλ ΙΚουρεμπελέlaquoΝεοχαλκη-

δονισμόςκαιορθόδοξηορολογίαraquoΓΡΗΓΟΡΙΟ Ο ΠΑΛΑΜΑ 773 (1998)521] 22 όππσ113 23 ΙΒλάχουΗ Αποκάλυψη του Θεούσ17laquoΤπάρχουνόμωςκαιάλλοιπου

πιστεύουνότιδυοείναιοιπηγέςτηςπίστεώςμαςδηληΑγίαΓραφήκαιηΙερά

ΠαράδοσηΚαιοιδυοαυτέςαπόψειςείναιμονόπλευρεςκαιδενεκφράζουντην

ορθόδοξηδιδασκαλίαraquo 24 Έχειβρεθείότιηαναφορικότητα (ήσχεσιακότητα)γενικάσυνδέεταιμετην

απόδοσηνοήματος (Schaap-Jonker 2008) 25 Frankl 19751980 p 112 meaning must be found and cannot be given Σο

νόημαγράφειοFranklείναικάτισαντογέλιοδενμπορείςναεπιβάλειςσεκά-

ποιονναγελάσειαλλάθαπρέπειπρώτανατουπεις ένααστείοΣοίδιοεφαρ-

μόζεται και για τις τρεις laquoθεολογικές αρετέςraquo (πίστη ελπίδα και αγάπη) δεν

μπορούνναλειτουργήσουνμεμόνητηδικήμαςήκάποιουάλλουθέληση 26 Frankl 19751980 p 104 the de-neuroticization of humanity requires a re-

humanization of psychotherapy

27 Frankl 1963 p 68 Humor was another of the souls weapons in the fight for

self-preservation 28 Περισσότερα για τη σχέση κινήτρων και προσωπικότητας βλ Atkinson

1981 Humphreys amp Revelle 1984 Oldani 1997 Plutchik 1997 Sturman 1999 29 Ψς προσωπικά γνωρίσματα θεωρούνται laquoδιαστάσεις τής προσωπικότητας

με βάση τις οποίες κατηγοριοποιούνται συνήθως οι άνθρωποι σύμφωνα με τον

βαθμό που εκδηλώνουν ένα συγκεκριμένο χαρακτηριστικόraquo(Burger2001p172) 30 Κατά τον Γερμανό ψυχολόγο P Lersch (19541956) το ανθρώπινο πρόσωπο

διέπεται από τρία ουσιώδη χαρακτηριστικά α) το αμετάβλητο (Unverwechselbar-

keit) β) τη μοναδικότητα (Einmaligkeit) και γ) το ανεπανάληπτο (Unwiederholbar-

keit) 31 ύμφωνα με σύγχρονα δεδομένα το 40-60 περίπου των χαρακτηριστικών

τής προσωπικότητας έχουν προέλευση γενετική (Kernberg 1966 1976 1977

McCrae amp Costa 2003 Eurelings-Bontekoe amp Snellen 2004) 32 Πρβλ Buss 1995 Kretschmer 1925 Sheldon 1942 Ramsey 1965 Buss 1990 Ey-

senck 1990 Zuckerman 1991 1995 Gale amp Eysenck 1992 Cloninger Svrakic amp Przy-

beck 1993 Heath Cloninger amp Martin 1994 Bates amp Wachs 1994 Davidson 1999 33 Βλ για παράδειγμα τις λεγόμενες εθνοκεντρικές θεωρίες προσωπικότητας

(M Ramirez A Jenkins J Baldwin aka Kobi Kambon L Comas-Diaz J Jones B

Trimble and E Duran S Sue and D Sue)

ηπροσωπική ταυτότηταηατομικότητα καιηαίσθησητουπροσωπικού ε-

αυτού έχουν σχετικά σταθερό και μόνιμο χαρακτήρα (Μελανίτης 1973

Παυλόπουλος1998)δενθαπρέπειναυποτιμήσουμετησυμβολή―τόσο

ωςπροςτηνοντογενετικήανάπτυξη(Dollard amp Miller 1950)4όσοκαιως

προςτηδιάπλαση(Assagioli 1961Κολιτσάρακά1965Rogers 1968Ρά-

πτης1974) αυτούτούχαρακτήρα―τούκοινωνικού(Durkheim 1912 Trim-

ble 1997)πεδιακού(ldquofield theoryrdquo)5 ιδιοσύστατου(Eysenck 1990)καιπολυ-

παραγοντικού κυρίως μέσω τής γονεϊκής και πολιτισμικής αγωγής

(Harris 1995) συμπεριλαμβανομένου και του γλωσσικού αλλά και του ευ-

ρύτερα φυλογενετικού(Linton 1945 LeVine 1974 Ράπτης1974Michel 1951

1959 Eaves et al 1989 Baker amp Daniels 1990 Loehlin 1992 Παυλόπουλος

1998 Buss 2001 Triandis amp Suh 2002 Underwood 2004 Smith 2004) περι-

βάλλοντος (Walling et al 2006) στη διαμόρφωση και δυναμική εξέλιξη της

όλης προσωπικότητας (Guan amp Dodder 2001 Mischel amp Morf 20032005)

ύμφωνα μάλιστα με τη θεωρία τής αυτο-κατηγοριοποίησης (self-

categorisation theory)πουθααναπτύξουμεεκτενέστερασταεπόμεναη

laquoατομικότηταraquoπροέρχεταιενπολλοίςαπόποικίλεςσυγκριτικέςκαιευμε-

τάβλητες διαδικασίες (Reynolds amp Oakes 2000 Reynolds amp Turner 2006

Turner et al2006)Έτσιοιπροσωπικέςστάσειςαξίεςκαιπεποιθήσειςεί-

ναι δυνατόν να αλλάξουν ή να τροποποιηθούν (Reicher amp Haslam 2006

Turner et al 2006 Bizumic et al 2009)Μεάλλαλόγια laquoτο κοινωνικό σύ-

στημα δημιουργεί τις ανάγκες τής προσωπικότητας οι οποίες με τη σειρά

τους ικανοποιούνται από τη λειτουργία τού κοινωνικού συστήματος και

ταυτόχρονα το θέτουν με τη σειρά τους πάλι σε λειτουργίαraquo(Spiro 1961 p

121)Έτσιοπολιτισμόςπροτρέπεικατάκάποιοτρόποτούςανθρώπους

ναθέλουννασυμπεριφερθούνμε τρόπουςπου εξασφαλίζουντη διατή-

ρησή του Κάθε κοινωνία αναπτύσσει πολιτιστικάπρότυπα και μηχανι-

σμούς μέσω των οποίων τα μέλη της οδηγούνται στην κοινωνική συμ-

μόρφωσηΣομεγαλύτερομέροςτήςσυμμόρφωσηςεκδηλώνεταιπρόθυμα

από ταάτομα επειδή εσωτερικεύουν τακίνητρακαι τιςπροσδοκίες τού

ρόλουτουςοιοποίοιτελικάσυμβαδίζουνμεαυτάταπρότυπα(Segall et

al 19968)

Για αρκετές δεκαετίες ξεκινώντας από το 1930 πολλές από τις αν-

θρωπολογικέςέρευνεςκαθοδηγούνταναπόμιαθεωρίαπουεπιβεβαίωνε

αξιωματικάότιοπολιτισμόςκαιτοπρόσωποσχετίζονταιαμοιβαίαμετα-

ξύ τους (Segall et al 19968) Η διαπολιτισμική προσέγγιση εμφανίζεται

σήμερα να είναι η πλέον αποτελεσματική μεταξύ των επαγγελματιών

ψυχικήςυγείας (Bartocci 2000)Τπότονόροπολιτισμός (culture) εννο-

ούμεψυχολογικά(βλψυχολογίαπολιτισμούκαιδιαπολιτιστικήψυχολο-

γία) τη γενική στάθμη στην οποία βρίσκεται μία κοινωνία από άποψη

ποιοτικής-πνευματικήςκυρίωςανάπτυξηςόπωςγίνεταιαντιληπτήμετη

μελέτητωνποικίλωνιδεώναξιώνκαιεκδηλώσεωντωνανθρώπων(Bot-

tomore 196219742 Λεξικό Κοινωνικών Επιστημών UNESCO 21972 743-745

Μελανίτης 1973 Παπαδόπουλος 2005) Τπάρχουν πολλές διαφοροποιή-

σειςτόσοανάμεσαστουςπολιτισμούςόσοκαιμέσασεαυτούςΗδιαφο-

ροποίησηαυτήείναιηφυσικήτάξητωνπραγμάτωνκαιδενείναιπαθο-

λογικήήδυσλειτουργική(Wallace 1961)

Κατάμία έννοια τοανθρώπινοπρόσωπο ―με τηβαθύτερησημασία

τούόρου(δηλτωνπροσωπικώναξιών)―συνιστάτονπολιτισμόκαιέτσι

οπολιτισμόςκατάκάποιοτρόποεδράζεταιστιςαξιολογικέςστάσεις τού

ατόμου (Marin 1969)Κατάσυνέπειαηπροσωπικότητα συνδέεταιμετις

(ηθικές)αξίες(Finance1992)όπωςεύκολαμπορείναδιαπιστώσεικανείς

λχσεοποιονδήποτεαφηγηματικό λόγο(Schaap-Jonker 2008)

Παρrsquoότισήμεραπαρατηρείταιέναευρύτεροενδιαφέρονγιατηνπρο-

τεραιότητα των αξιών (Scheller 1973 1987 1992 Hartmann 1926 Allport

1961 Feather 2005 Roccas 2005)δενυπάρχειμεταξύτωνψυχολόγωνσυμ-

φωνίαωςπροςτονορισμόγενικάτήςέννοιαςτήςαξίας (Πασσάκος1974)

Ψστόσοησυγκεχυμένηκαιασαφήςχρήσητωναξιακώνκατηγοριώνκαι

ηαπουσία―απότημεριάτήςΥιλοσοφίαςήτήςΕπιστήμης―ενόςενιαίου

ορισμούτήςαξίας δενσυνεπάγεταιτηνανυπαρξίατής (συνειδητήςήα-

συνείδητης)αξιολογικήςκαθημερινάπράξηςσεκάθεέκφανσητουβίου

(Dewiel 2004) αλλrsquo ότι στην ανθρώπινη συνείδηση υφίσταται έστω και

υποτυπωδώς η (ψυχολογική) λειτουργία τής (εκτιμητικής) διάκρισης

(Bloom 1968 Myyry 2008) Για παράδειγμα κάποιες ειδικές αξίες (επι-

τεύγματα ενδιαφέρονσυμμόρφωσηκαιασφάλεια)μπορείναχαρακτη-

ρίζουν ένα συγκεκριμένο έθνος όπως δηλ τουςΥλαμανδούς (Duriez et

al2002)Μάλισταδεαξιακήδιαφοροποίησηπαρατηρείταιακόμακαιε-

ντός τής ίδιας θρησκευτικής κοινότητας όπως πχ είναι οι Ισραηλίτες

φοιτητές(Schwartz 1992 Barnea amp Schwartz 1998 Schwartz amp Bardi 2001)

Γενικά πάντως ως αξίες ορίζονται κάποιες αφηρημένες ιδέες

―θετικές ή αρνητικές― που αντιπροσωπεύουν ορισμένες πεποιθήσεις

σχετικάμειδεώδειςτρόπουςσυμπεριφοράςκαιιδανικούςκαταληκτικούς

σκοπούς(Rokeach1968)Εντόςμιαςδιαπολιτισμικήςπροοπτικήςοιαξίες

συνήθωςεξετάζονταιωςένασύνολοπεποιθήσεωνπουαναφέρεταιγενι-

κάσεγεγονότατήςζωήςστόχουςκαικοινωνικέςκαταστάσεις(Schwartz

amp Bilsky 1990 Schwartz 1994 Schwartz amp Bardi 2001)ήσεαξιολογικέςπο-

λιτισμικάπροτεραιότητες(Rokeach 1973 Feather 1986)ύμφωναμετοα-

ξιακόμοντέλο (τωνδέκαπαραγόντων6) τούSchwartz (1992) οι (ατομικές

και συλλογικές) αξίες εκλαμβάνονται ως ευκταίοι σκοποί και κίνητρα

ποικίλου ενδιαφέροντος που λειτουργούν ως καθοδηγητικές αρχές (βλ

ιδεολογίες) στη ζωή τωνανθρώπων (Schwartz amp Bardi 2001) Εσωτερικά

(ψυχολογικά) εξεταζόμενες οι αξίες (οπολιτισμός των ιδεών) διακρίνο-

νταιστιςαξίεςαυθυπέρβασης καιστιςαξίεςαυτο-ενίσχυσηςενώεξωτερι-

κά (φιλοσοφικάηθικά) μπορούν να διαιρεθούν σε εκείνεςπου είναι laquoα-

νοιχτέςraquoστηναλλαγήκαιστιςlaquoκλειστέςraquoήσυντηρητικές(Myyry 2008)

Πολλαπλές έρευνες ιδίως τής Πολιτισμικής Ανθρωπολογίας διαπι-

στώνουνότιτοβαθύτεροαίτιοπουκινείτηνπροσωπικότηταδιαμορφώνει

τοντρόποσκέψηςκαισυμβάλλειστηλήψηαποφάσεωνείναιενπολλοίς

ορισμέναπολιτιστικάστερεότυπα (DeAngelis2005)καιπροβολικά συστή-

ματα (Segall et al 19968) Μάλισταδεοοικείοςπολιτισμόςδιαμορφώνει

τοντύποτήςλεγόμενηςlaquoπροσωπικότητας-βάσηςraquo(basic personality type)

δηλ τον laquoτύπο τής χαρακτηριστικής προσωπικότηταςraquo ή την laquoτυπική

μορφήπροσωπικότηταςraquo(πρβλεθνικό χαρακτήρα ήεθνική προσωπικότη-

τα)πουαπαρτίζεταιαπότοσύνολοτωνκοινών(σεκάθεάτομοπουανή-

κει στην ίδια κοινωνική ομάδα) χαρακτηριστικών τής προσωπικότητας

(McCrae et al2005)καιηοποίααπαντάσυνήθωςσεολιγάριθμεςήπρω-

τόγονες κοινωνίες όπου υφίσταται κάποιο είδος laquoσυμφωνίαςraquo μεταξύ

τωνπολιτιστικώνόρωνκαιτηςατομικήςσυμπεριφοράς(Linton 1945 1956

Segall et al 19968)

Είναι αλήθεια ότι ο άνθρωπος δημιουργεί πολιτισμό αλλά και laquoδη-

μιουργείταιraquoαπό αυτόν(Μελανίτης1973Δεσποτόπουλος1976) Μάλιστα

δε κατά τον Michel (1951 1959) η προσωπικότητα διαμορφώνεται εξ ολο-

κλήρου από τον πολιτισμό ύμφωναμετονSussman (2000)οπολιτισμός

είναιμέροςτούεσωτερικούσυστήματοςτουατόμουκαισχετίζεταιμετον

αυτοπροσδιορισμό δηλ την πολιτιστική του ταυτότητα Η πολιτιστική

ταυτότητα αποτελείτοψυχικόπλαίσιομέσωτούοποίουταάτομακατα-

νοούν τον τρόπο ύπαρξής τους ερμηνεύουν κοινωνικά πρότυπα επιλέ-

γουν τις συμπεριφορές τους αποκρίνονται στα περιβάλλοντά τους και

αξιολογούντιςπράξειςτωνσυνανθρώπωντους(Walling et al2006)Τπrsquo

αυτήν την έννοια η laquoπροσωπική αφήγησηraquo (life story) εντάσσεται στον

πολιτισμό και μπορεί να ιδωθεί ως ένα πολιτιστικό κείμενο (Schaap-

Jonker 2008) Εξάλλου η πολιτισμική και θρησκευτική επίδραση στη δια-

μόρφωση των δευτερευόντων χαρακτηριστικών φύλου (Orbach amp

Eichenbaum 1983 Levin et al 1994 Taylor amp McDonald 1999 Saroglou amp

Jaspard 2000 Saroglou 2001a Saroglou amp Galand 2004 Kennedy amp Reid

2009) στον ζωικό κύκλο (οικολογία διατροφή όνειρα συναισθήματα

κλπ) και στην ατομική εμπειρία (Wilcox 2003 Greenfield amp Marks 2007)

είναι εμφανής (LeVine 1974) Απότηνάλλημεριάμολονότισεκάθεπο-

λιτισμόσυνυπάρχουνδομικάσυλλογικέςκαιατομικιστικέςτάσεις (Feld-

man2009)οικοινωνίεςδιακρίνονταισεσυλλογικέςήατομικιστικέςανά-

λογαμετηνεπικρατούσατάση(Triandis 1990)

Βασικό στοιχείο τού ατομικισμούείναιουψηλόςβαθμόςανεξαρτησίας

μεταξύτωνατόμων (Oysermanetal2002)η έμφασηδηλαδήεδώδίνεται

σταατομικάδικαιώματαστοενδιαφέρονγιατονεαυτόστηναυτονομία

στην αυτοπραγμάτωση στην ατομική ευθύνη και ελευθερία επιλογής

στονσεβασμότήςακεραιότηταςτωνάλλωνκαικυρίωςστηδιαμόρφωση

τηςταυτότηταςμέσωμιαςδιαδικασίας ηοποία επιδοκιμάζειγενικά τα

ατομικάεπιτεύγματα(Hofstede 1980 Waterman1984)Γιαπαράδειγμαοι

άνθρωποιτουκαλούμενουδυτικούκόσμουπιεζόμενοιαπότοπολιτιστι-

κότουςπεριβάλλονυπερτιμούνμάλλοντονεαυτότουςΈτσιδεδομένου

ότιοιγονεϊκέςαντιλήψειςεπηρεάζονταιενμέρειαπόπολιτισμικούςπα-

ράγοντες(Feldman2009)οιγονείςστιςδυτικέςκοινωνίες παρέχουνστον

έφηβοτηδυνατότηταναεπιλέξεικαιναπραγματώσειτούςπροσωπικούς

τουστόχουςκατάτρόποαυτόνομοχωρίςναδεσμεύεταιαπότιςανάγκες

και τις επιθυμίες τής οικογένειάς του ή της ευρύτερης κοινότητας

(ColemanampHendry1999)Μεάλλαλόγιαστονδυτικόπολιτισμόοιπρα-

κτικές κοινωνικοποίησης αποσκοπούν στην απόκτηση αυτονομίας ανε-

ξαρτησίαςκαιπροσωπικήςευθύνηςχωρίςαυτόβέβαιανασημαίνει α-

παραίτηταρήξητωνοικογενειακώνδεσμώνοέφηβοςδηλαδήενθαρρύ-

νεται να λειτουργήσειαυτόνομα ενώ ταυτόχρονα διατηρεί το δικαίωμα

ναζητάστήριξηκαιβοήθειααπότούςσημαντικούςγιrsquoαυτόνάλλουςσε

βασικάτουλάχιστονζητήματατηςζωήςτου(Zimmer-Gembeck 2001)

Αντίθετα στους λαούς κυρίως τού ανατολικού κόσμου οι άνθρωποι

πιέζονταιναυποτιμούντονεαυτότους(Φασάπης1970Ράπτης1974)Έ-

τσιοιγονείςστιςασιατικέςκοινωνίεςμπορείναενθαρρύνουντηνπαθη-

τικότητα στα παιδιά τους (Feldman 2009) δίνοντας το προβάδισμα στη

συλλογικότητα(Kim et al 1994 Raeff 2004) Ησυλλογικότητα έχειωςβα-

σικόχαρακτηριστικότηςτονδεσμότιςαμοιβαίεςυποχρεώσειςκαιπροσ-

δοκίεςμεταξύτωνμελώντήςομάδας(Oysermanetal2002)Οιαξίεςκαι

οι στόχοι θεωρούνται κοινοί το άτομο προσδιορίζεται μέσω τής εσω-

ομάδας ταατομικάόριαείναι διαπερατάκαιη έμφασηδίνεταιστην ιε-

ραρχία τον έλεγχο την υπακοή και τη συμμόρφωση (Kagitcibasi 1994

Triandis et al1995)Δεδομένουδεότιηεσω-ομάδαμπορείναπεριλαμβά-

νειτηνοικογένειατηνεθνότητατηθρησκείαήάλλεςομάδεςησυλλο-

γικότητα αποτελεί μια πολυδιάστατη και πολυεπίπεδη δομή και κατά

συνέπεια αναφέρεται σε ένα ευρύτεροπλαίσιο αξιών στάσεωνκαι συ-

μπεριφορώνσεσύγκρισημετονατομικισμό (Triandis 1995 et alΓεωργα-

ντή2009)Ομοίωςστιςκοινωνίεςαυτέςηαίσθησητουlaquoανήκεινraquoαποτε-

λείκεντρικόστοιχείοτήςταυτότητας τουεφήβουμεαποτέλεσμαοιπρο-

σωπικέςεπιθυμίεςτούατόμουναπαραμερίζονταικαιναδίνεταιπροτε-

ραιότηταστηδιατήρησηαρμονικώνσχέσεωνστοπλαίσιοτηςεσω-ομάδας

(MarkusampKitayama1991)Μεβάσηταπαραπάνωησυναισθηματικήεγ-

γύτηταμεταξύγονέωνndash εφήβουκαθώςκαιοβαθμόςαυτονομίαςτούτε-

λευταίουδιαφέρουνμεταξύτωνδιαφόρωνπολιτισμώνανάλογαμετοαν

ηεπικρατούσατάσηείναιοατομικισμόςήησυλλογικότητα (Cooper 1994

Hendry et al 1993)

Φιλοσοφική θεώρηση του προσώπου

Απόκαθαράφιλοσοφικής επόψεωςοπρώτοςπουεμπεριστατωμένα

φαίνεταιναομιλείγιατοανθρώπινοπρόσωπο είναιοΑριστοτέληςστα

ltΗθικά Νικομάχειαgt Ψστόσο ενώ ο άνθρωπος στον Αριστοτέλη laquoεκ-

πλήσσεταιraquoμεταξύτωνάλλωνκαιγιατονΆνθρωποεκπλήσσεταιμόνο

ως τμήμα ενός κόσμου καθόλα εκπληκτικού (Buber 1987) Ο άνθρωπος

στονταγειρίτηφιλόσοφομιλάγιατονεαυτότουπάντασετρίτοπρόσω-

ποαυτοσυνειδητοποιείταιδηλμόνοωςlaquoαυτόςraquoκαιόχιωςlaquoεγώraquo(Groe-

thuysen 19311969) ΈτσιγιατονΑριστοτέλη(Νικ Ηθικ Α51097Β12)

ο άνθρωπος ως laquoζώον πολιτικόνraquo είναι δημιούργημα πάλι τής πόλης-

κράτους (Carrithers 2000)middotμεάλλαλόγιακατάφύσηέχειπροτεραιότητα

ηΠόλη και όχι η οικογένεια ή το επί μέρουςπρόσωπο (ΑριστΠολιτικά

125 3a 18) Με την αυτήφυσιοκρατική διάθεση αναλύει και οΘεόφρα-

στοςτουςτυπολογικούςltΦαρακτήραςgtτου

Εντούτοιςη (συλλογική)αυτήαυτάρκεια τηνοποίαοιΠλάτωνκαι

Αριστοτέληςθεωρούσανωςίδιοντήςπόλεως-κράτουςκατέστησταδιακά

ίδιοντούατόμου (Sabine 19633)Μεάλλαλόγιαηεκτόςημώννοηματοδό-

τησητουΕγώοιερόςτόποςχώροςφανέρωσης(ιεροφάνεια)τουΕγώ(βλ

ιεροχθόνιεςθρησκείες)+μετατοπίστηκεμέσωτήςαναπαραστατικήςλει-

τουργίαςτήςγλώσσαςαπόμίαφυσικήκοινωνικήμυθικήήμεταφυσική

περιοχήπροςτονlaquoέσωraquoάνθρωπο καιμάλισταπροςτηνπεριοχήτούνού

(βλαυτοσυνειδησία)ήτήςκαρδίαςΠροςέναντέτοιοορισμότούπροσώ-

που φαίνεταιότικινείταιγιαπαράδειγμαοτελευταίοςΡωμαίοςπολιτι-

κόςκαισχολαστικόςφιλόσοφοςΒοήθιος(480-524μΦ)ldquoPersona est naturae

rationalis individua substantiardquo(=πρόσωποείναιηατομικήουσίατήςέλλο-

γηςφύσης)7ΜετηνΑναγέννησητοανθρώπινοπρόσωπο εξαίρεταιταυ-

τιζόμενοόμωςπλέονμετηνατομική συνείδηση (Takeuchi 2003)καιστή

συνέχεια με τη λογική (Διομήδης 1857) ήτοι το ldquocogitordquo του Descartes

(Russell 191819191985Δρούλιας1960)

τανεότεραχρόνιααναπτύχθηκανπολλές―περισσότεροήλιγότε-

ρο προσωποκεντρικές― φιλοσοφικές θεωρίες (Buber Rosenszeig Ebner

Macmurray Pannenberg Jenkings κά)γιατοανθρώπινοπρόσωπο (Gaudig

1923 Ratschow 1938 Janssens 1939 Jacques 1939 1947 Neacutedoncelle 1942

1957 Wiener 1950 Wildmann 1961 Κουτσογιαννόπουλoς1965Smart 1972

McCall 1990 Μηχαηλίδης 1990) Υιλόσοφοι (ιδίωςφαινομενολόγοι και υ-

παρξιστές) θεολόγοι ψυχολόγοι κοινωνιολόγοι και παιδαγωγοί ενδια-

φέρθηκαν έντοναγια τοανθρώπινοπρόσωπο για ότι δηλ συνιστά τον

πυρήνα τής ύπαρξης του ανθρώπου (Sontag 1954 Ayer 1963 Κουρνιάς

1973 Παπαναστασίου 1979 Harreacute 1983 Engelhardt 1984 ιάσος 1994

Yannaras 1996 Γιοκαρίνης 1998 Παναγόπουλος 2000 Beck amp Demarest

2005) Έτσι το ανθρώπινο πρόσωπο κατανοήθηκε και κατανοείται από

πολλέςεπόψεις (Μπακατσούλας1976 Hampson 1988) ενώοκάθεμελε-

τητήςτοεξετάζεισυνήθωςμεδιαφορετικόπρίσμαανάλογαμετησκοπιά

θεώρησήςτουκαιανάλογαμετηβιοθεωρίατου(ακκάς1977)

ΜάλισταηθεολογικήΠροσωπολογίαεπέδρασεμετησειράτηςστη

φιλοσοφικήκαι―σεδεύτερο επίπεδο―ψυχολογικήπάλισκέψη (Jeeves

2002) Για τον SKierkegaard για παράδειγμα ο άνθρωπος δεν συνιστά

ένααυτο-προσδιοριζόμενοπνευματικόάτομοαλλάμίασχεσιακήύπαρ-

ξη μετελικήαναφοράστηΘείαΑποκάλυψηΈτσιηltσχεσιακή οντολογί-

αgt (Jenson 1982 Collins 2001 Γιανναράς 2004) τού προσώπου [Relational

Personalism (Oliver 1989)+σχετιζόμενηστενόταταμετηλεγόμενηltσχε-

σιακή θεολογίαgt (Buber 19371970 Macmurray 1957 1961 Duncan 1990 Jo-

nes 1991a 1997 Hill amp Pargament 2003 Simpson et al 2008)8φαίνεταιότι

συνέβαλε στην εμφάνιση της ltσχεσιακής ψυχανάλυσηςgt (Fairbairn 1954

Winnicott 1975 Greenberg amp Mitchell 1983 Kohut 1984 Mitchell 1988 Jones

1991a 1996 Summers 1994)

υνοψίζονταςτακυριότεραφιλοσοφικάυπαρξιακάπνευματικάκαι

γνωστικάχαρακτηριστικάγνωρίσματατουπροσώπου θαμπορούσαμενα

τααναγάγουμεσεπέντε

α)τηβίωσητηςαίσθησηςότιοισυγκεκριμένοιστόχοικάποιουέχουν

επιτευχθεί(βλαυτο-ολοκλήρωσηαυτοπραγμάτωση)

β)τηνύπαρξηαρχαϊκώνδεσμώνμετημητέρα(ωςτοαρχέτυποκάθε

(αγαπητικής)σχεσιακότηταςσύμφωναμετηνAttachment Theory

γ)τηνύπαρξηκαιτηλειτουργίατωντεσσάρωνδιαφορετικώνμειγ-

μάτων των βασικών σωματικών χυμών (βλ βιο-ψυχική ισορροπί-

αομοιόστασηκαιενότητατουοργανισμού)

δ) ένα υποκειμενικό αίσθημαμοναξιάς (πρβλPaloutzian amp Ellison

1982) και ελευθερίας που απορρέει από την αυτοσυνειδησία και την

πνευματικότηταπρόκειταιγιαμιαμορφήδιάχυτουυπαρξιακούάγχους

(Δεμερτζήςκά2008)και

ε)ψυχο-δυναμικέςθεωρίες(πουεκλαμβάνουντοανθρώπινοπρόσω-

πο ωςσύνθεσηδιαφορετικώνλειτουργικώνήδομικώνμονάδωνοιοποίες

βρίσκονταισεμίαασταθήδυναμικήισορροπίαμεταξύτους)

Θεολογική θεώρηση του προσώπου

Ηόληωςάνωαυτήφιλοσοφικήδυναμικήεπηρέασεόπωςείναιφυ-

σικόκαιτηΘεολογία(Hertel1989)Μολονότικατάτούςπρώτουςχριστι-

ανικούςαιώνεςηθεολογικήέννοιατούπροσώπου δενείχεακόμαπαγιω-

θεί(Danieacutelou2000)στηνΠαλαιάΔιαθήκηαπαντάσυχνά―κυριολεκτικά

καιμεταφορικά(Χαλμ373)―ηέννοιατούΘείου(Γεν416Χαλμ94

Ησ662Ιερ239Ιεζ3820)αγγελικού(Ζαχ31Ησ62)καιανθρωπί-

νου (Χαλμ 16 9 Ιώβ 38 30Παροιμ 18 5)προσώπου (pacircneh)Ομοίως

στηνΚαινήΔιαθήκητονίζεταιτοπρόσωπο τουΘεού(Ματθ1810Λουκ

1 76) και ιδιαίτερα του Ιησού Φριστού (Βrsquo Κορ 2 10 4 6 Βέλλας 1950

Μπρατσιώτης1955Μπρατσιώτης1967Kesich 1975)Πράγματιολόκληρη

ηΚΔlaquoιστορείraquoτονβίοτούΙησούτη γέννησητομαρτύριοκαιτονθάνα-

τό Σου (Μιχαηλίδης 1990) Από τηνΠατερική Γραμματεία εξάλλου αν

και δεν υπάρχει κάποια συστηματική έκθεσηθεωρία (Lossky 2000) οι

Πατέρεςπουμίλησανad hoc περίπροσώπου ανθρωπολογικάείναιβασι-

κάοΣερτυλλιανός (MPL 1-2)ο Ιππόλυτος (MPG 10)οΚύριλλος Ιεροσο-

λύμων (ΒΕΠΕ τ 39 σ 139) οΜΑθανάσιος (Δημητρόπουλος 1954) ο

ιατροσοφιστής Μελέτιος Μοναχός (MPG 64 1185-1188) οι Καππαδόκες

Πατέρες (Παπαδοπούλου-Σσανανά 1970 Ζήσης 1971 Kornitseskou 1971

Aghiorgoussis 1976)ΙωάννηςοΦρυσόστομος(Σσιτσίγκος2000)Μακάριος

οΑιγύπτιος(Έραστος1955)ΝεμέσιοςΕμέσης(MPG 40 503-818)Θεοδώ-

ρητοςΚύρου(MPG 83588εξ)ΘεόδωροςΡαϊθού(MPG 91 1479-1482)Ισί-

δωροςοΠηλουσιώτης(Μαστρογιαννόπουλος19661979)ΠέτροςοΑθω-

νίτης (MPG 150 989-1040)ΜάξιμοςοΟμολογητής (Ματσούκας 1980) Ι-

ωάννηςοΔαμασκηνός(MPG 94 613-615 Πλεξίδας2001) καιΓρηγόριοςο

Παλαμάς(Βλάχος2000)ΈπειτακατάτονΜεσαίωναοισημαντικότεροι

δυτικοίθεολόγοιπουασχολήθηκανμετονπροσδιορισμότούπροσώπου

ήσανοΡιχάρδοςτούαγίουΒίκτωρος(Richard von St Victor 1373)οο-

ποίοςμάλιστααρνήθηκετονπερί προσώπουορισμότούΒοήθιουγιατην

υπόσταση (substantia) εκλαμβάνοντας τη Θεία υπόσταση ως ξεχωριστή

κατrsquoιδίωμαύπαρξητηςΘείαςφύσης(Divinae naturae incommunicabilis exis-

tentia)9οΘωμάςΑκινάτης(1225-1277)10οοποίοςδέχτηκετηνκατάΒοήθιο

υπόσταση γιαναπεριγράψειτοκτιστόπρόσωπο(Lossky 2000Προκοπίου

2010) ο Jean Duns Scotus (1274-1308)πουόρισε τοπρόσωποως ldquo(Persona

est) existens per se solum singularem quondam rationalis existentiae modumrdquo(Muumlh-

len 1954 Neacutedoncelle 1948)καιοΘωμάςΚεμπήσιοςμετοέργοτουltImitatio

Christigt

ύμφωναμε τηχριστιανικήΑνθρωπολογία οΘεός είναι εκείνος ο

οποίοςμάςέκτισεδηλμάςκάλεσεστηνύπαρξημάςδώρισετηζωήμάς

ανα-γέννησε (βλ laquoἐν Φριστῷraquoυἱοθεσία) και μάς χάρισε τούς αληθινούς

(laquoἀνισταμένουςraquo)εαυτούςμαςδηλταπρόσωπά μας(Κορναράκης1986)

ΚατάτηνΑγίαΓραφήοΘΛόγος(προσ)καλείπροκειμένουναυπάρξει

(να έλθει στο laquoείναιraquo) το καλούμενοmiddot δηλ οΘεός (ηΑγάπη) δημιουργεί

απόαγάπητονάνθρωποωςπρόσωπογιαναδιαλέγεταικαιεπι-κοινωνεί

αγαπητικά μαζί του (Tournier 1956 Καραβιδόπουλος 1979 Evdokimov

1985Ζιάκας2001)επειδήοΊδιοςείναιΠρόσωπο καιαπευθύνεταιωςίσος

προςίσον(tecircte agrave tecircte)πάλισεπρόσωπο (ΑrsquoΚορ1312Jaspers 1969)

Έτσιηοντολογικήύπαρξητουανθρωπίνουπροσώπουπουφανερώ-

νειτηνύπαρξήτουως(υπαρκτικού)γεγονότοςεξασφαλίζειτηνετεροκί-

νητηαλλάκαιτηνπροσωπικήμοναδικήκλήση του(Ware 1996 Μαντζα-

νάρης2009)middotτοανθρώπινοπρόσωπο δηλσυνιστάμίαέλλογη(Θεοδωρα-

κόπουλος 1949Ματσούκας 1985 Chirban 1986Μιχαηλίδης 1990) και α-

γαπητικήκλήση (Μιχαηλίδης 1990Ware 1996 Yannaras 1996 Feenstra amp

Brouwer 2008 Μαντζανάρης2009)είναιένακλητικόοντοοποίοπροέρ-

χεται από μία Κλήση και ζει με την Κλήση όσο το ίδιο προσ- ή παρα-

laquoκαλείraquo (αναζητεί)ήεπι-καλείταιδοξολογικάευχαριστιακάκαιεσχατο-

λογικά (νοσταλγικά) δηλ laquoκοινωνείraquo τόσο laquoείναιraquo (υπάρχειζει) Άρα

υπάρχειγιrsquoαυτόκαικαλείαλλάκαικαλείται(Ησ454Γιανναράς1970

Καραζαφείρης198519952 McFadyen 1990)Μεάλλαλόγιαηόληύπαρξη

τούανθρώπουοφείλεταιψυχολογικάστηνκλήσητούΆλλου (Μαντζανά-

ρης 2009) Κατά τον Jacques Lacan (1973) το ανθρώπινο υποκείμενο

laquoγεννιέταιraquoμόνοόταντοσημαίνον αναδύεταιστοντόποτούΆλλουΦω-

ρίς τονΆλλο τονήπιοόχιμόνοδενμπορείναεισέλθειστονκόσμοτής

γλώσσαςκαι τωνσυμβόλων (Vasse 1969)αλλrsquoούτεκανμπορείναεπι-

βιώσει(Spitz 1955 Rizzuto 1996 Chirban 1996)

Αυτότοανθρώπινοπρόσωποστηνπροπτωτικήτουκατάστασηθε-

ωρείταιθεολογικάlaquoεικόναraquoτήςτριαδικήςκοινωνίαςτωνΘείωνυποστά-

σεωνστηνοποίακατάστασητελειούμενοlaquoἐνἐλευθερίᾳ καίἀγάπῃraquo

προσ-καλείταιlaquoκαθrsquo ὁμοίωσινraquoΑυτούτούΘεού(McFadyen 1990 Zizioulas

1994) Η οντολογική laquoσταθερήraquo αρχή τού παλαιοδιαθηκικού ανθρώπου

είναιηθεοκεντρικότητάτουδηλοσταθερόςπροσανατολισμόςκαιηα-

ναφορά τουπροςτονΔημιουργότου (Οικονόμου 1978)Πράγματιμέσω

τούλογιστικού τουτοανθρώπινοπρόσωπο κινείlaquoκατάφύσινraquoτοεπιθυ-

μητικόν καιτοθυμικόν (Καραζαφείρης198519952ιώτης1984)Ονους τού

ανθρώπου ως κύρια λειτουργία τούπροσώπου πέρα τού ότι ενέχει μία

ενοποιόδύναμηπροςτονΘεό(amor intellectualis)εφόσοναποτελείεικόνα

τήςοφίαςκαιτούΛόγου(ltσυλ-λέγω)Σου(Deus umbra mentis)αποτελεί

το μέσο διοχέτευσης της Θ Φάρης στο κάθε ανθρώπινο πρόσωπο

laquoὑποστατικῶςraquo(ΓρηγόριοςΠαλαμάςΈργα Πατέρων τής Εκκλησίας 9 144-

146)

Εξάλλουτοανθρώπινοltκατrsquo εἰκόναgt(Γεν126Ιώβ328ολ2

23Βέλλας19501966Μπρατσιώτης1976Nissiotis 1983)τήςχριστιανικής

Θεολογίας λόγω τής έλλογης χρήσης τού αυτεξουσίου (Καλαντζάκης

1994)τουαλλάκαισύμπασαςτηςψυχοσωματικής(ΕιρηναίοςMPG 7 433-

1224 Murphy 1947 Jung 1984 Ware 1996 Ορφανός2004)καιπνευματικής

του σκευής (Βέλλας 19501966) προσδίδει ιδιαίτερη και μοναδική υπαρ-

κτικήθέσηκαιαξίαστονάνθρωποέναντιτηςλοιπήςδημιουργίας(Γεν1

28Χαλμ816ειρ172Mork 1967Μπρατσιώτης1976Βλάχος1981)

ΟΘεόςείναιφύσειαυτεξούσιοςΆρακαιοάνθρωποςωςεικόνα τούΘεού

είναιlaquoφύσειraquo(ήμάλλονlaquoθέσειraquoδηλκατάΦάρη)αυτεξούσιος(Σατάκης

1952Μπενάκης1985Σερέζης1993Γιανναράς2003)ήτοιθελητικός (Μά-

ξιμοςΟμολογητήςMPG 91 304CΚαραζαφείρης198519952)Έτσιτοαυ-

τεξούσιον του ανθρώπου επισημαίνει δυναμικά και λειτουργικά την ύ-

παρξη του προσώπου (Hauter 1952 τεφανίδης 19592 Ματσούκας 1985

Pettifer 1987 Λουδοβίκος 1996) μέσω δηλ τήςγνωμικής αυτονομίας τού

Εγώτοκάθεανθρώπινοπρόσωπο καθίσταταιαπαράλλακτοκαιμοναδι-

κό(Καραζαφείρης198519952)

Λόγωτήςκακήςχρήσεωςόμωςτούγνωμικού αυτού θελήματος του

ανθρώπου δηλ τής εκ-πτώσεως τουπροσώπου σε σάρκα το θεανδρικό

πρόσωπο του ΙησούΦριστούως τελεία και μοναδικήπροσωπικότητα (α-

πογυμνωμένη από κάθε προσωπείο) ανέπλασε εφάπαξ τη laquoφθαρείσαraquo

εικόνατούΑδάμ (Nietzsche 1888)11απαντώνταςαντrsquoαυτούστιςβιβλικές

εγκλήσειςευθύνηςγιατονlaquoπλησίονraquoπουαπηύθυνεοΘΠατέραςστον

πρώτοεκείνοάνθρωπο (Γεν4 9)αποκαθιστώνταςέτσιτονδιακοπέντα

διάλογο μεταξύΘεούκαιανθρώπου(Tournier 1956 Willard 1999)Έκτοτε

ο Θεός καλεί διαρκώς τον άνθρωπο να πραγματοποιήσει το ltκαθrsquo

ὁμοίωσινgtδηλναγίνειπρόσωπούμφωναμετηχριστιανικήΑνθρωπο-

λογίατοανθρώπινοπρόσωπο δενταυτίζεταιμετηνακίνητηκαιστατική

παρμενίδειαουσία (esse immotum)αλλάμετηνανθρώπινηυπόσταση (Βrsquo

Κορ 1 11 Pratt 1937 Harkness 1948 Garnett 1928 Καραζαφείρης

198519952Ζηζιούλας1977Hampson amp Boyd-MacMillan 2008)Έτσιμόνο

laquoἐν Φριστῷraquo δηλ μόνο μέσω τής αγαπητικής εμπιστοσύνης και επι-

κοινωνίας (βλ laquoσυνυπάρχεινraquo laquoσυνεῖναιraquo Mitsein) μετά τού laquoθεμελίουraquo

και (παντο-κρατορικού) laquoΛόγουraquo (συλλογέως) των όντων τέ τού Θεού

(Oates 1961)οοποίοςκαιπροσ-καλεί επίτούτωκάθεανθρώπινηύπαρξη

ήτοι για ελεύθερη σταυρώσιμη (θυσιαστική) αυτοπροσφορά στον Άλλο

όπως έπραξε ο σαρκωμένος Λόγος δηλ τελικά για laquoλογοποίησηraquo χρι-

στοποίηση θέωση (Bertocci 1970 Howe 1980 Leclerc 1984 Αγγελόπουλος

2002 Ορφανός 2004)+ ο άνθρωπος καθίσταται αυθεντικό και αληθινό

laquoἔσοπτρον τοῦ ΘεοῦraquoκατάΙωάννητονΔαμασκηνόήθεοφανικό γεγονός

Κατά τον φιλόσοφο μάλιστα Dallas Willard (1999) ο άνθρωπος είναι

πλασμένοςγιαναεπικοινωνείμετονΔημιουργότουΔεδομένουλοιπόν

ότι η δομικά αρχετυπική ύπαρξη του ανθρώπου είναι κλητική (σχεσια-

κήαναφορική) από τηνανταπόκρισή του (Myers 1903) στην κλήση τού

Άλλου θαεξαρτηθείκατά πόσοδιατήρησετοθεοειδέςπρόσωπό τουκατά

πόσο δηλ απαλλάχθηκε από τα πάθη του (ήτοι την αλλοτριωμένη του

φύση) ενώθηκεπραγματικάμετονΘεό επικοινωνώνταςμαζίΣουδια-

θέτει αγάπη εσωτερική ενότητα ειρήνη αγιασμό αρμονία πληρότητα

καινόημαζωήςΠράγματιηέρευναέχειδείξειότιέναθετικόσχεσιακό

στυλανθρώπινουψυχισμούευνοείτηνυιοθέτησητηςαντίληψηςγιατην

ύπαρξησκοπούστηζωήκαιτηνεπίγνωσητουνοήματόςτης(Simpson et

al2008)χετικήεπrsquoαυτούέρευνασεφοιτητέςαπέδειξεότιηαύξησητης

ψυχικήςαστάθειαςτηςαπογοήτευσηςτουάγχουςκαιτουφόβουκαθώς

καιενόςχαλαρούήανύπαρκτουγενικάδεσμούμετοΘείονσυνοδεύεται

από μειωμένη αυτοσυνειδησία τής προσωπικής ύπαρξης και ζωής ως

Θείαςκλήσης (Hall 2004 Feenstra amp Brouwer 2008)

Ψστόσο το συνεχές αυτό laquoγίγνεσθαιraquo (Ware 1981 Corrington 1996

Norcross 2006πρβλG Marcel Homo Viator) πρόσωπο πουμάλισταεξαρ-

τάταιάμεσααπόταχαρακτηριστικάτήςπροσωπικότητας λχτονβαθμό

πίστηςεμπιστοσύνης (Couch et al 1996 Couch amp Jones 1997) και ειλικρί-

νειαςπροςτονΆλλο+τουπαρατηρητήσυνομιλητή(Assagioli 1991)εμπε-

ρικλείειτιςασυνείδητεςπαρορμήσειςαδυναμίεςπάθηφόβουςελαττώ-

ματα και ιδιορρυθμίες (βλ αμαρτία) όπως και τις συνειδητές αυτο-

αναθεωρήσειςδιορθώσεις (βλ μετάνοια) τις ψυχο-πνευματικές αναγεν-

νήσεις(Ιω35Εφ424)καιτηνόληεσωτερική(ψυχο-πνευματική)αύξη-

ση καιωριμότητα (πρβλ laquoσταθερή αστάθειαraquo) Από την άλλη μεριά το

(ανεξάρτητοχειραφετημένοαλλάκαιυπεύθυνο)πρόσωποπουπαραμέ-

νει εσωτερικόσιωπηλόμυστικόκαικρυμμένο (βλ τηνυπερβατικότητα

και αποφατικότητα του ΙΕΡΟΤ) είναι η επώδυνη διαδικασία τής αυτο-

περισυλλογής αυτοσυνειδησίας και αυθυπέρβασης το laquoπνεύμα τής λε-

πτότητας-finesseraquo (Pascal 16702007)ηδιαλεκτική έλξηςκαιάπωσης (de

Rougemont 1945Ράπτης1974Μιχαηλίδης1990)+καιδιαλογική (von Orelli

1951 Jacques 1991 Willard 1999) συνάντηση (Guardini 1928 Brunner 1938

Marcel 1944 1951 1962 1963 1967 Christian 1952 1958Μιχαηλίδης1990

Παύλος 2000 Entralgo 1961 1962ab Κοσμόπουλος 1995 Μαντζανάρης

2009) και επι-κοινωνία (Buber 19201970 Jaspers 1935 1938) σεμία διαλε-

κτική σχέση ταυτότητας και ετερότητας (Γεν 3 9 4 9Mauriac 1934-51

Sartre 1943 1946 Zizioulas 1994) η αξία και το νόημα της ανθρώπινης

ζωής ηπνευματικότητα (Stocker 1945 1949) μία κλίση (Siebeck 1950) η

κλήση (Feenstra amp Brouwer2008)τήςζωήςωςαποστολής(Siebeck 1950)]

καιηπρωτότυπη (αυτο)δημιουργία (Tournier 1956Ράπτης1974 Ζηζιού-

λας1977 Καραβιδόπουλος1979)

ΓιατονΠλατωνισμόκαιτονΙουδαιοχριστιανισμό(Hill amp Hall 2002)

πουέδινανέμφασηστοθέαμαοάνθρωποςωςκαθ-ολικότητα (Hartmann

1926Ράπτης1974)12 είναι πρόσωπο πρός+ὤψ(Μπακατσούλας1976)]13

δηλμπορείνακοιτάζεισταμάτιατονσυν-ομιλητήτουόπωςκαιεκείνος

τονΆλλονΜελίγαλόγιαπρόκειταιγια έναlaquoονπροςraquo (μεοντολογική

δυνατότητα σχέσης κοινωνίας και προσ-ανατολισμού και όχι ναρκισσι-

στικούαυτο-προσδιορισμούήενόςSolipsism)middotέναονπουνοσταλγείερω-

τικά να συναντήσει δοξολογικά την εικόνα τού ενεργούντος προσώπου

(Παύλος2000)ΈτσιηlaquoθέατούΘεούraquo (θεοπτία)στηνανθρώπινηφύση

τούΘΛόγουταυτίζεταιμετηθέωση καιτησωτηρίατοβλέμμαλχτων

Αγίων τής βυζαντινήςΑγιογραφίαςπουείναι εκστατικό (Ζιάκας 2001)

υπερβατικόκαιταυτόχρονααπο-καλυπτικότούΘΑρχετύπουανταυγά-

ζεταικαιlaquoδοξάζεταιraquoltδοκῶ (Ware 1981)+ηκαθολικότητα τουανθρωπί-

νουπροσώπουησυμφιλίωσηανάμεσαστονχρόνοκαιτοάχρονο(Μιχαη-

λίδης1990)τοκτιστόκαιτοάκτιστοΑνηρωμαϊκήύγκλητος θεωρούσε

ωςlaquoπρόσωπαraquoμόνοτούςελεύθερουςΡωμαίουςπολίτες(Carrithers 2000)

οΦριστιανισμόςπροσέδωσετηνέννοιατούπροσώπου σεκάθεανθρώπινη

ύπαρξηακόμακαιστουςδούλους(Mauss2000)ΈτσιηχριστιανικήΘεο-

λογίαμετέβαλετηρωμαϊκήφιλοσοφικο-κοινωνικήpersona14πουταυτιζό-

τανκαιεξέφραζεηθικο-δικανικάτηνατομικήύπαρξηατομικότητα(Cice-

ro) και αυτοσυνειδησία σε σχεσιακόαναφορικό―εκ-στατικό (Γιανναράς

1976 Γρηγοριάδης2000Ζιάκας2001)δηλερωτικόαγαπητικόπρόσωπο

(Olson 2002)15 προσδίδοντάς της μία αποκαλυπτική εσχατολογική

υπερβατική πνευματική και μεταφυσική διάσταση (Lossky 2000 Mauss

2000Γρηγοριάδης2000)

Ψστόσοενώμεταξύπροσωπείου (Pascal Sartre)καιπροσώπου ήκαι

προσωπικότητας υφίσταταιμίααδιάρρηκτηενότητα(αφού απότηστιγμή

που τοπρόσωπο εκφράζεται αποτελεί ήδη ένα προσωπείο) ταυτόχρονα

υπάρχεικαιμίαοντολογικήδιαφοράΣοαιτιοκρατικάεπαναλαμβανόμε-

νοαυτόχαοτικόκαιlaquoχοϊκόraquo(φυσικό)στοιχείο(βλlaquoθάνατοraquo)τήςανθρω-

πινότητας(βλφυσικάχημικάβιολογικάκλπφαινόμενα)που―αςση-

μειωθεί―απότονόλοάνθρωποαυτόκαιμόνοαυτόεμπίπτειστηνεπι-

στημονικήέρευναείναιαπαραίτητογιατοεποικοδόμηματουπροσώπου

(βλ laquoζωήraquo) σαν τον καμβά τού κεντήματος (Bernard 1878 Freud 1920

192119231963)middotδενμπορούμεναυπάρχουμεωςαπογυμνωμέναάτομα

χωρίςκάποιαφυσικάχαρακτηριστικάlaquoΟὐδέ γάρ τά ὑπέρ τήν φύσιν ἔχει

χώραν μή τῆς φύσεως ἐχούσης κατά φύσινraquoπαρατηρείΛεόντιοςοΒυζά-

ντιος(MPG 86 1333BD)Οάνθρωποςσυνιστάμείξηφύσεως (αναγκαιό-

τηταςlaquoφυσικό θέλημαraquo)καιυπάρξεως (ελευθερίαςlaquoγνωμικό θέλημαraquo)

Τπrsquoαυτήντηνέννοια―όπωςητελειότητα ήηθέωσηθεολογικάδενα-

ποτελούνμίαστατικήκατάσταση(ΙωιναΐτηΚλίμαξ 29)―τοναείναι

κανείςπρόσωπο συνιστά θραύση τήςπροσωπίδας μία αγωνιώδη απάρ-

νηση(θυσίαήένθεησαλότητα)μίαθανάσιμηδιακύβευση(Μάρκ835)

έναν διαρκή αγώνα (McMahon 1996) μία ατελεύτητη laquoαύξησηraquo (Υιλ 3

13ΒrsquoΚορ318ΓρηγόριοςΝύσσηςMPG 44 297 Norcross 2006)πουαρχί-

ζειμετηνκάθαρση (τιςπρακτικέςασκή-σεις)τονφωτισμό (τηνπνευματι-

κήζωή)καιτηθέωση τημυστικήένωσημετονΘεό(Chirban 1986Ορφα-

νός 2004)+ μίαπνευματική laquoπάληraquo (Γεν 32 24Evdokimov 1970) μία υ-

παρξιακήεπανάσταση (Camus 1951)μίασυνεχή (μεταφυσικήκαιυπαρ-

ξιακή) αναζήτησηπορεία (Marcel 1944) τής τελειότητας του απόλυτου

τουαληθούςτουωραίουκαιτουαγαθούδηλτουlaquoΘεούraquoεκάθεβαθ-

μίδαταόνταμάχονταιγιατηναυτοσυντήρησήτουςενώπαράλληλαε-

πιδιώκουνναυπερβούναυτόντονεαυτότουςmiddotκαιοιδύοαυτέςτάσειςεί-

ναιαλληλένδετεςκαισυμπληρωματικές(Ζιάκας2001)Ηεικόνατούεαυ-

τού (αυτο-εικόνα)μαςεξαρτάταιαπότηνεικόναπουέχουνοιάλλοιγια

μάς(Zazzo 2000 Barresi 2002)Έτσιμεταξύφύσεως καιπροσώπου παρεμ-

βαίνει διαμεσολαβητικά (βλ theory of mediation)η (κοινωνική) laquoπαράστα-

σηraquo (performance)ηοποία―μέσωμιαςεπανεπένδυσης (reinvestment) της

libido―αποδυναμώνειτηναρνητικότητατουατόμουπροςτηνκοινωνική

σχεσιακότητα και τον εκπολιτισμό (Saroglou 19972001 Μαντζανάρης

2009)Ανκαιυπάρχουνπρόσωπα εντελώςδιάφανα(υπαρξιακώςκαιαφη-

γηματικώς) δηλ χωρίςκανέναπροσωπείο όπωςλχ ήτανστην επίγεια

ζωήΣουοΦριστός(στονοποίοολόγος ταυτιζότανμετηνπράξηεβρDa-

var)καιοιΆγιοιγιατηνπλειονοψηφίατοπρόσωπο ταυτίζεταιμετοπρο-

σωπείο (Μιχαηλίδης 1990) Για παράδειγμα είναι διαπιστωμένο ότι ο

σύγχρονοςκαπιταλιστικόςλόγοςτούανθρώπουταυτίζεταιενπολλοίςμε

τα (φαλλικά) laquoαντικείμενα partenaireraquo τού υποκειμένου (ή laquoαντικείμενα

υπεραπόλαυσηςraquo)ήγενικάμετοlaquoέχεινraquoτουεπάγγελμασπίτιαυτοκί-

νητοgadgets κλπ(Lacan 1986 1974 1975)+πουσυνιστούντηνκοινωνι-

κο-οικονομικήπερι-ουσία (laquoεπιφάνειάraquo) του (Carrel 194612) αλλrsquo όχι βέ-

βαιακαιτηνπραγματικήτουlaquoουσίαraquoτοlaquoείναιraquoκαικατάLacan (1966)

τοlaquoσυμπλήρωμάraquoτου+ηοποίαβρίσκεταιμόνοστοπρόσωποτουΆλλου

(Λουκ1512)ύμφωναμεπολλούςΓάλλουςστοχαστές(ΜMyersonΜ

Mauss M Zeraffa κά)ταπροσωπεία προηγούνταιτούπροσώπουmiddotμεάλ-

λα λόγια χάρη στο προσωπείο ο άνθρωπος κατέκτησε την έννοια τού

προσώπουΟκοινωνικόςρόλος είναιπαιχνίδικαιμάσκα(mask)αλλάταυ-

τόχρονα είναι και πραγματική λειτουργίαΟι ρόλοι αφενόςπεριορίζουν

και αφετέρου καθιστούν δυνατή την αυτο-έκφραση (Collins 2000) τις

περιπτώσειςαυτέςτοάτομογίνεταιηεικόνα τουδηλησυλλογικήανα-

παράσταση τωνπολιτιστικώνπροβολών (projections) του (Hillman 1992)

Ένατέτοιοπαράδειγμαβλέπουμεστηνπροσωπικότητατουηθοποιούη

οποίαπλάθειτονθεατρικόχαρακτήρασεβάθοςάλλοτεπερισσότεροκαι

άλλοτελιγότερο(Zazzo2000)Ηεπίμακρόνενσάρκωσηενός(είδους)ρό-

λου μπορείναδιαμορφώσειτηνπροσωπικότητατουηθοποιούmiddotενεργείται

δηλμίακάποιασύγκρασηπροσώπου καιπροσωπείου (Hollis 2000) έτσι

ώστετοενεργόυποκείμενοναυποδύεταιτελικάτοίδιοτοδράματήςδι-

κήςτουζωής(βλαμάνουςΒάκχεςειλινούςκά)Μάλισταότανμέ-

σωμιαςπροβολής (projection)οηθοποιοςσεκάποιεςστιγμέςφθάσειστο

σημείοτήςπλήρουςταύτισης μετοπρόσωποήκαιτονρόλο(persona)που

υποδύεται τότε laquoυποκειμενικό Εγώraquo (I) και laquoαντικειμενικό Εγώraquo (Me)

συγχωνεύονταισεένανενιαίο(μονολογικό)Εαυτό (Barresi2002)Σοφαι-

νόμενοαυτόαπαντάσυχνάστουςβίουςκαιτιςομιλίεςτωναγίωνΠατέ-

ρωντήςΕκκλησίαςmiddotπαρατηρούμεδηλεκείπουοΆγιοςομιλείήγράφει

για τη θεότητασε τρίτοπρόσωπο ξαφνικά να ομιλεί ή γράφει για κά-

ποιασύντομηχρονικήπερίοδοσεπρώτοπρόσωποΚατάσυνέπειαβλέ-

πουμεότιηφυσικήψυχικήθρησκευτικήκαιπνευματικήμαςζωήφέρει

ίχνητούπροσωπείου μας(Tournier1956)Μεάλλαλόγιατοπρόσωποως

οντολογική ολότητα είναι ο λόγος (η οντοφάνεια) τής φύσης το laquoκαθrsquo

εαυτόraquoτούανθρώπουότανεκδηλώνεταικαιλαμβάνεισυνείδησητουε-

αυτούτου(Takeuchi2003)Γιατίότανολόγοςκοινωνείμετονεαυτότου

έχουμεταύτισητουνοούντοςμετονοούμενουποκείμενοήτοιτοφαινό-

μενο της προσωπικής συνείδησης (Καραζαφείρης 198519952) Μάλιστα

τοανθρώπινοπρόσωπο έχειτηνέμφυτηικανότηταώστεμετηνταύτιση

μετονεαυτότουναλαμβάνεισυνείδησηόχιαπλώςτούεαυτούτου(αυ-

τοσυνειδησία) αλλά και συνείδηση της συνειδήσεώς του (Καραζαφείρης

198519952Νησιώτης 1996) Σο αυτό Εγώ διαθέτοντας έναπεριθώριο α-

πόκλισηςμεγαλύτεροτουζώουήτηςμηχανήςπότεενεργείπιοαυτομα-

τοποιημένα(πρβλφθοράΠτώση)ωςπροσωπείοκαιπότεπιοελεύθερα

καιπροθετικάωςπρόσωποανάλογαμε τονβαθμόκρίσηςκαιχρήσηςτής

ελευθερίαςβουλήσεώςτουΆρακάθεπροσωπείο δενείναιτόσοπλαστό

όσο νομίζουμεmiddot εκφράζει την αληθινή προσωπικότητα τόσο πιστότερα

όσολιγότεροεπαγρυπνούμεγιrsquoαυτόΜεάλλαλόγιαοεξωτερικόςρόλος

που παίζουμε μεταβάλλεται συνεχώς λόγω των ραγδαίων κοινωνικών

αλλαγών ασκώντας επίδραση―κυρίως μέσω τών μοντέλων γεγονότων

ζωής (συγκεκριμέναγεγονόταστηζωήενόςενήλικα)―στηνπροσωπικό-

τητά μας(Feldman 2010)Κατάσυνέπειαανκαιπροσωπεία μπορούμενα

έχουμεαναρρίθμητα(βλΠρωτεϊσμόκαιΦαμαιλεοντισμό)τοζήτημαεί-

ναιποιοαπόόλαθααποφασίσουμεναεπιλέξουμε(Δευτ3019ΑrsquoΒασ

821Λουκ1613Απ315Sartre 1943 1946 1962 Sumic 2008)κάθεφορά

(σύμφωνα με την κλίμακα αξιών μας) δηλ ποιον προσανατολισμό και

οργάνωση των ψυχο-βιολογικών μας στοιχείων θα κρατήσουμε και σε

ποιονβαθμόέτσιώστετοπροσωπείο μαςναεναρμονίζεται(βλπροσαρ-

μογή)καλύτεραμετηνπροσωπικότητά μαςυπηρετώνταςτηνκαιόχιαυ-

το-αιχμαλωτίζοντάς την βλ πολλαπλή προσωπικότητα laquoΛεγεώνraquo

(Mάρκ5 9)+δηλδιασπώνταςκαιεμποδίζονταςτονόλοδυναμισμότής

ζωήςmiddotγιατίβέβαιαμίαπλήρηςταύτισηπροσώπου καιπροσωπείου δενθα

ήταν τίποτε άλλο από έναν φετιχισμό Αλλά κατά τονOrtega y Gasset

(1975)οάνθρωποςδενέχει φύσηmiddotέχει ιστορίαετελευταίαανάλυση

θαλέγαμεότιπρόκειταιγιαέναν(εσωτερικό)διάλογο (προσωπικήσυνά-

ντηση)καιμίαlaquoσυμφωνίαraquoισορροπία(πρβλομοιόσταση)τούlaquoπροσωπεί-

ουraquoμαςμετονίδιομαςτον(αυθεντικό)εαυτόόπωςκαιμετοΌλο(Tour-

nier 1956 Norcross 2006) του συνειδητού με το (ατομικό και συλλογικό)

ασυνείδητό μαςτης ΙστορίαςμετηΥύσητουlaquoγίγνεσθαιraquoμετοlaquoείναιraquo

τούlaquoὑπέρ φύσινraquo(αυθυπέρβασηεκστατικότηταανοιχτότηταπροσφορά

αυτοθυσίααγάπηαγιότητα)μετοlaquoκατά φύσινraquoαυτοσυντήρησηελάχι-

στη δεκτικότητα ατομοκεντρικότητα ιδίαση φιλαυτία (Θεοδώρου

2004)]16ΗΙστορίαδείχνειότιόπουεπιχειρήθηκεμίαυπερβολικήανύψω-

σητουπροσώπου έναντιτηςΥύσηςήτήςΥύσηςέναντιτουπροσώπουτα

αποτελέσματαήσανδυσάρεστακαιγιαταδύοαυτάμεγέθηΓιrsquoαυτόοι

ΠατέρεςτήςΕκκλησίαςμολονότιεξήραντοανθρώπινοπρόσωποχαρα-

κτήριζαντηΥύσηωςlaquoσύνδουλοraquoτουανθρώπου17

Σοκύριοπάντωςχαρακτηριστικό τούανθρωπίνουπροσώπου σύμ-

φωναμετηνΟρθόδοξηΦριστιανικήΠαράδοσηανάγεταιστηναγαπητική

τουκοινωνικότητασχεσιακότητα(Neacutedoncelle 1962Γιανναράς19701976

1982 2004 Nissiotis 1983 Pettifer 1987 Yu 1987Μαντζανάρης 2009) Ξέ-

ρουμεότιοιάνθρωποιείναικοινωνικάόντα(Haslam et al2009)Ησχεσι-

ακότητα τουανθρωπίνουπροσώπου αιτιολογείται θεολογικά όχι από το

ότι αυτήν τη συνιστά το κάθε Θείο πρόσωπο τήςΑγίας Σριάδας αλλrsquo

απότοότιτηχαρακτηρίζει (ΔιονύσιοςΑρεοπαγίτηςMPG 3637Μάξι-

μος Ομολογητής MPG 4 212 MPG 91 1265 Καραζαφείρης 198519952

Medley 1995 Ζιάκας 2001 Ορφανός 2003β Υούντας 2009) Από τη διδα-

σκαλίατούΦριστούκαι―στησυνέχεια―τούαποστόλουΠαύλουπροκύ-

πτειότιοΦριστιανόςείναιέναάτομοσεσχέση (τέέναςσύνδεσμος)με

τονεαυτότου(Beaumont 1973 Rolnick 2007)τονΘεότηΥύσηκαιτονσυ-

νάνθρωπο (Christian 1958 Καραζαφείρης 198519952 Roberts 1991) ένας

μικρόκοσμος (Thunberg 1995)πουσυγκεφαλαιώνει και―μέσωτήςαγα-

πητικήςπιστής κοινωνίας― αποκαλύπτει όπως το Αρχέτυπό του ο Θ

Λόγος (ΓρηγόριοςΘεολόγοςMPG 35 796 Evdokimov 1985) όλο τονμα-

κρο-κοσμικό ήτοι σύμπασα την υλική και πνευματικήΚτίση (Γρηγόριος

ΠαλαμάςMPG 150 1361C Nissiotis 1983 Turcescu 200320042 Ware 1996)]

χαρακτήρατήςύπαρξήςτου18middotμεάλλαλόγιατηβασιλική προ-φητική και

ιερατική laquoεικόναraquo τού Θεού στη Υύση ύμφωνα με το ιερό Ευαγγέλιο

(Ματθ 5 44) οαληθινόςΦριστιανόςκαλείται νααγαπήσει (ακόμακαι)

τον εχθρό του όπως τον εαυτό του ακολουθώντας το αυτοθυσιαστικό

υπόδειγμα τού Φριστού Είμαι πρόσωπο λοιπόν χριστιανικά σημαίνει

laquoκοινωνώraquoμεταάλλαπρόσωπα αγαπητικάΑυτόαποδεικνύειότιηαγά-

πηωςφυσικήιδιότητατωνπροσώπωνείναιsine qua non όροςγιατηνο-

ηματοδότηση τουπροσώπου Έτσι τοπρόσωπο τού ανθρώπου δικαιώνει

τηνανθρώπινη ύπαρξήτουστηναγάπη(Tillich 1951 1959 1967 Ramsey

1970 Zizioulas 1975 Niebuhr 1964 Evdokimov 1985)Αντίδηλτούlaquoυπάρ-

χω άρα αγαπώraquo τού (Νεο)Προσωπισμού τού Mounier ο Φριστιανισμός

προβάλλειτοlaquoαγαπώ άρα υπάρχωraquo19

εαυτήν τηθεο-δι-ανθρώπινησχέσηπουλειτουργεί δυναμικάκαι

εσχατολογικά (Bultmann 1960)συνυπάρχει ταυτόχροναηαπόλυτηατο-

μικότητα (τομέρος)καιηαπόλυτηκαθ-ολικότητα [Unitas multiplex (Γιαν-

ναράς1970 1976)+ηΒαβέλ (ηπολυφωνία)μετηνΠεντηκοστή (τηνομο-

φωνία)τονπίνακα τουEl Greco (1541ndash1614) τα πρόσωπατωνδώδεκα

Από-στόλωνκαθώς είναισυγκεντρωμένακατάτηστιγμήτήςΠεντηκο-

στής αναδύονται μέσααπό το ίδιο μυστικό βάθος μολονότι το καθένα

φωτίζεταιμέσααπότηδικήτουΦάρηδωρεά(Μιχαηλίδης1990)Κατάτόν

ΜΒασίλειο ηπροσωπικήσυγκρότησηκάθεανθρώπου εξηγεί επαρκώς

τήν ενότητα αλλά και την ετερότητα (Unitas Multiplex) της προσωπικής

τουυπόστασης (Γεωργούλης19721992Guardini 1950Δρούλιας1960ιώ-

της 1984 Ware 1987 Μαραθεύτης 1986 1994 1997)20 Αυτήν τη θε-

ανθρώπινη και περιχωρητική laquoκοινωνία των προσώπωνraquo (Schwoebel amp

Gunton 1992) ή την laquoαγαπητική πολιτείαraquo (Κλήμης Αλεξ τρωμ Δrsquo

XVIII 6 7 MPG 81213)πουκαταλύεικάθεlaquoδιπλόεγωισμόraquo εκφράζει

σύμφωναμε τηνπρος Εφεσίους επιστολή τού αποστόλουΠαύλου κατrsquo

εξοχήνηενχρόνωΕκκλησίαστηνοποίαδιασώζεταιταυτόχρονατόσοη

πνευματικήκοινότηταόσοκαιημοναδικότητατουπροσώπου (Καραζα-

φείρης198519952)ΠράγματιστηνΕκκλησία(qahal Yhwh)ενώνονταιμε-

ταξύτουςοιΦριστιανοίμέσωτούενόςΚυριακούώματοςτούοποίουσυ-

νιστούνμέλη(Troeltsch1922)ΟΟρθόδοξοςΜητροπολίτηςΠεργάμουκαι

Ακαδημαϊκός ΙωάννηςZizioulas (1994)συνέδεσετηlaquoσχεσιακότηταraquoτου

προσώπου όχιμετηΥύση(πρβλΠνευματομονισμό ήelan vital)ήτον(δυτι-

κό)Φριστομονισμό(βλΛογοκρατία)αλλάμετοεκκλησιαστικόΜυστήριο

τηςΘείαςΕυχαριστίαςμέσωτής τριαδικήςΘεολογίας βλ ευχαριστιακή

εκκλησιολογία (Afanassieff et al 1960 Florovsky 1972 Ζηζιούλας

196519902)+τοκαθολικό αυτόΜυστήριοτηςΑγάπηςκαιτηςΕλευθερίας

(Ware 1981) όπου η διαφορά δεν ταυτίζεται με τη διαίρεση διασώζεται

μέσωτήςποικιλίαςτωνΦαρισμάτων τούΑγίουΠνεύματος(ΑrsquoΚορ128-

10 McPartlan 1993 Ware 1996Σσιτσίγκος2000)ταυτόχροναηετερότητα

καιηκοινωνικότητα τουανθρωπίνουπροσώπουαφούa priori αποκλείεται

κάθεαποκλεισμός

Κατάχρηση και αυτονόμηση της laquoΘεολογίας τού προσώπουraquo

Ηωςάνωαυτήπαραδοσιακήθεολογικάχριστιανικήέννοιατούπρο-

σώπου ωςσυνδέσμουτήςανθρώπινηςύπαρξης καιτηςυπερβατικότητας

(Christian 1958 Lossky 2000 Piedmont et al2009)μέσωτήςαναφορικότη-

τας τουανθρώπινουλόγουπροςτονΘείοΛόγο(πρβλκάθετηδιάσταση)

πουκύριαεκφράζεταιμετηντριαδικήΑνθρωπολογίατούltκατrsquo εἰκόναgt

(Γεν 1 26) μετατοπίστηκε (Αγουρίδης 19931996 Αγγελόπουλος 2002)

από τη νεωτερική Υιλοσοφία και Θεολογία ιδίως τού (χριστιανικού) Τ-

παρξισμού (Ζηζιούλας 1977)21 και τουΠερσοναλισμού (Barth 1955719605

Brunner 1938 Niebuhr 1964 Ζηζιούλας 1977 Γιανναράς 1982 1991 2004

Torrance 1996 Rudman 1997 Turcescu 20042) και κατά συνέπεια την υ-

παρξιστική Οντο-Θεολογία στην οριζόντια (βλ κοινοτική) οντο-

ανθρωπολογική σχέση ανθρώπου (εγώ)mdash συνανθρώπου (συ) μέσω τής

ευχαριστιακής Εκκλησιολογίας (McPartlan 1993 Messer 2001)

Αλλάτοπροσωπικόκαιυπαρξιακόστοιχείοόταναπολυτοποιείται

όπως μεταξύ των άλλων φανερώνει η συχνή αναφορά των εισηγητών

τού χριστιανικούΠερσοναλισμού στον τρόπο σκέψης ή σε φράσεις των

ΝτοστογιέφσκυΜπερντιάεφκαιΚίρκεργκαρντ τότεκαθίσταται επικίν-

δυνοορθοδόξωςαφούκλίνειπροςένανανθρωποκεντρισμόέτσιώστεη

(χριστιανική)Ηθικήναμεταπίπτει εντέλει σεΑνθρωπολογίαμεταθέτο-

νταςτοκέντροβάρουςαπότηΘΑποκάλυψηστονκατάφύσηζώνταάν-

θρωποΓιrsquoαυτόκαιοιυποστηρικτέςτήςπερσοναλιστικήςΘεολογίαςβα-

σίζονται κυρίως είτε στο συναίσθημα (βλ Schleiermacher) είτε στην υ-

παρξιακή εμπειρία (βλ Bultmann) Πώς όμως διερωτάται ο καθηγητής

ΜΥαράντοςείναιδυνατόνεκτούανθρώπου―έστωκαιεκτουπιστεύο-

ντος―νααναχθούμε στονΘεό22 Δενκαθίσταταιέτσιοάνθρωποςμέτρο

καικριτήριοτηςlaquoενΦριστώraquoΘΑποκάλυψηςΚαισυνεχίζειlaquoΠότε ηκού-

σθη ότι θεολογική επιστήμη έχει και άλλας πηγάς τής αληθείας και μάλι-

στα κυρίας και πρώτας πλην τής Γραφής και της Παραδόσεως σημειωτέον

ότιτούτο αρνείταιρητώςκαιοεβΙερόθεοςΒλάχος23] αι οποίαι είναι και

αι μόναι πηγαί τής ΑποκαλύψεωςhellipΑρχή και τέλος τής Ηθικήςhellipείναιraquoο

Θεάνθρωπος Φριστός και όχι ο laquoκατά Φριστόν ζων άνθρωποςraquo Άλλο

πράγμαείναιτοότιθαπρέπειναείναιενιαίαηδογματικοηθικήεξέταση

(ηΔογματικήομιλείκαιπερίτούlaquoἐνΦριστῷraquoκαινού ανθρώπου)καιεκ

τουδόγματοςνααπορρέειτοήθοςκαιάλλοτοναταυτίζουμεήνααντι-

στρέφουμετηφοράπαράγονταςεκτουήθουςτοδόγμα(βλπροτεστάντη

WilhelmHerrmann)ΟιΠατέρεςότανστηλίτευανγιαμηάριστο βίο δεν

εννοούσαντηνπαραγωγήτωνδογμάτωνεκτουήθουςαλλάτηνπαρα-

δοχήμεντωνδογμάτωνθεωρητικώςεφόσονκάτιτέτοιοδεναπαιτείκό-

ποτημηόμωςεφαρμογήτους στηνπράξηΣοτριαδικόδόγμαβιούμενο

οδηγείστηντριαδικήκοινωνίατωνπροσώπωνκιrsquoόχιτοαντίστροφοώ-

στεναταυτίζεταιμετονlaquoτρόποζωήςraquoΕνώοάγιοςΓρηγόριοςΝύσσηςεκ

τουτριαδικούδόγματοςασκείψυχο-λογίαοιΑυγουστίνοςεκτηςψυχο-

λογίαςεπιχειρείνακατανοήσειτοτριαδικόδόγμαπράγμααπαράδεκτο

κατάτονάγΜάξιμοτονΟμολογητήΟδεΘωμάςΑκινάτηςείχεμιλήσει

διεξοδικά για τη διδακτική αρχή τής ανακάλυψης Πώς όμως ερωτά ο

αείμνηστος καθηγητής ΠΣρεμπέλαςμιαχριστιανικήκαθόλασυνείδηση

μπορείναμαςδιαφωτίσειλχγιατηΦριστολογίατηνΕσχατολογίακλπ

Σηνωςάνω laquoμετατόπισηraquo(αλλοτρίωση)αυτή τήςχριστιανικήςΘεο-

λογίας και Ανθρωπολογίας χρεώνει κατrsquo αρχήν ο Hillman (1975 1993)

στον ίδιο τον Φριστιανισμό και στη συνέχεια στα υλιστικά συστήματα

τηςσύγχρονηςΕπιστήμης καιδητήςτυπολογικήςΧυχολογίαςΚατάτον

Hillmanη(δυτική)Εκκλησίαμέσωτήςπρόταξηςτου(Θείου)Λόγουτού

(Απολλώνιου)ΠνεύματοςκαιγενικάτούΜονοθεϊσμούαπεμπόλησεψυ-

χολογικά(καιόχιτόσοθεολογικάανκαικατάτονHillmanηΖrsquoΟικου-

μενική ύνοδος υπέταξε τις εικόνες στοΠνεύμα) την άπειρη (διονυσια-

κήπολυδαιμονικήχαοτικήκαιασύλληπτη)σημασίατήςεικόνας (τονψυ-

χολογικόπολυθεϊσμό)τέτηναξίατήςφαντασίαςτωνμύθωντωνονεί-

ρων και των συμβόλων Η απεμπόληση αυτή που διενεργήθηκε μέσω

τήςκατά Winnicott (1954) εκλογίκευσης καιδιανοητικοποίησης (κυρίωςμε

τηχρήσητήςαλληγορικήςμεθόδου)τήςκάθεανθρώπινηςορμήςκαιεπι-

θυμίαςτούκάθεσυν-αισθήματοςδηλώνειτελικάτηναπώθησητης(αρ-

χαιοελληνικήςπαγανιστικής) ψυχής (anima) ήτοι κάθε καλλιτεχνικής

(εικονογραφικής) επιστημονικής και πολιτιστικής ελευθερίας (άρα και

τον θανατο κάθε ετερότητας) για χάρη τού Πνεύματος (Ζιάκας 2001)

πουορθοδόξωςχριστιανικάlaquoπέμπεταιraquoδιατουΛόγου(Ιω1526)

Ανάλυση και σύνθεση των στοιχείων τού προσώπου

την προσπάθεια μιας νηφάλιας και ολιστικής διερεύνησης του

προσώπουεντοπίσαμεορισμένεςυπαρκτικο-οντολογικέςσυνιστώσεςτου

Κατrsquoαρχήνθεμελιώδεςγνώρισματουπροσώπου φαίνεταιόπωςείδαμε

να είναι η διϋποκειμενική σχεσιακότητα (Macmurray 1961 1991 Rogers

19611962 1980 Allport amp Ross 1967 Guntrip 1969 Γιανναράς 1970 1976

1982 2004 Nissiotis 1983 Oliver 1984 1989 Aves 1992 Κοσμόπουλος 1995

Maltby amp Lewis 1996 Wiggins 1996 Λουδοβίκος 19992 Piedmont 1999a

MacDonald 2000 Saroglou 2002Μαντζανάρης 2009)Πολλέςχολές τής

Χυχολογίας (Interpersonal Psychoanalysis Object relations Theory Attachment

Theory Transpersonal Psychology κλπ)σήμερατονίζουνακριβώςτηνψυχο-

δυναμικήτήςσχέσης(σχεσιακότητας)ανθρώπουκαισυν-ανθρώπουΚα-

τάτονCRogers(1951195719591961196219721980)γνήσιασχέση εξα-

σφαλίζεταιότανμεταξύτωνπροσώπων αναπτύσσεταιγνησιότητα (λει-

τουργίαπραγματικώναισθημάτων)(απροϋπόθετη)αποδοχή (θερμότη-

ταδιάθεσηςκαισυναισθημάτων)καικατανόηση ελεύθερηαπόαξιολο-

γικέςκαιηθικέςκρίσειςενσυναισθητική γνώσητούάλλουτόσοστοσυνει-

δητό όσο και στο ασυνείδητο επίπεδο ενσυναίσθηση (πρβλ και την em-

pathic immersion τούHeinz Kohut)]

υγγενήςέννοιαμετησχεσιακότητα καιπροαπαιτούμενήτηςαπο-

τελεί η λειτουργία τής συμβολοποιΐας ύμφωνα με τούς Sedikides και

Skowronski (1997)έναάκρωςσημαντικόείδοςπροσαρμογήςκατάτηνε-

ξελικτικήδιαδικασίααποκλειστικάτήςανθρωπινότηταςθεωρείταιηικα-

νότητασυμβολικήςσκέψηςκαιαυτοσυνειδησίας(Μελανίτης1973)Κατά

τονCassirer (19681972) ο άνθρωπος είναι laquoζώοσυμβολικόraquo Εν γένει ο

(κοινόςήατομικός)συμβολισμός ―μέσωτήςlaquoμαθήσεωςδιασυνδέσεωςraquo

(Μελανίτης 1950) και τής συναισθηματικής έντασης― αποτελεί σπου-

δαιότατοπαράγονταστην εξέλιξηαλλάκαι τη διαφοροποίηση τηςπρο-

σωπικότητας καιτουχαρακτήρα(Μελανίτης1973)Ησυμβολική αυτοσυ-

νειδησία (LeVine 1974)αναφέρεταισεμίασειράγνωρισμάτωνπουβασι-

κάεμφανίζονταικατάτηνενηλικίωσηόπωςλχείναιηγνωστικήαπει-

κόνισητουεαυτούμέσωτήςγλώσσας(Lacan 19741975)ηανάληψηστο-

χοθετημένωνκαθηκόντωνκαιηαξιολόγησητωναποτελεσμάτωναυτών

τωνενεργειώνμεαναφοράμάλισταστονίδιοτονεαυτόαυτονόηση [au-

tonoesis (Siegel 1999 Lucente 2008)+middotγιαπαράδειγμααίσθημαντροπήςαν

ο στόχος δεν επιτεύχτηκε ή υπερηφάνειας αν στέφθηκε από επιτυχία

αυτοεκτίμηση κοκΈτσι αν δεν υπήρχανσύμβολα όχι μόνο δενθα υ-

πήρχε σκέψη αλλά και καμία πνευματική πρόοδος αφού ακόμα και ο

φυσικόςκόσμοςκατανοείταιμέσωσυμβόλων(Μελανίτης1973)

Αλλrsquoοψυχο-κοινωνικόςγλωσσικός καιπολιτισμικόςσυμβολισμός

επινοήθηκεμε τηβοήθεια τηςθρησκείας (τονθρησκευτικό συμβολισμό)

όπωςάλλωστεκαιηέννοιατούρόλου μέσααπόταιεράδρώμενα(Hollis

2000)Ησυμβολικήλειτουργία―μίαιδιαίτερηκαισημαίνουσαλειτουργία

σχετιζόμενη μάλιστα με τις κοινωνικές laquoγνωσίεςraquo (cognitions)― κατέχει

στοθρησκειοψυχολογικόμοντέλοτούWulff τηντέταρτηθέσηστηδιαίρε-

σητωνμεταβλητώντήςθρησκευτικότηταςΜεβάσητιςθεωρίεςτούBer-

zonsky (1990) και τούWulff (19911997) κάθε στυλ ταυτότητας φαίνεται

ότισχετίζεταιθετικάμετηνπροσωπικήκαιτησυμβολικήερμηνείατων

θρησκευτικώνφαινομένωνκαισυνεπώςμετοδίπολοτουWulfflaquoκατά

γράμμαraquo(θρησκευτική)διάστασηκαισυμβολική(θρησκευτική)διάσταση

Ησυμβολικήλειτουργίααυτήδεναντιστρατεύεταιαναγκαστικάτονθρη-

σκευτικό ρεαλισμό αλλrsquo είτε συνυπάρχει (Symbolic Affirmation) είτε ενα-

ντιώνεται(Symbolic Disaffirmation)μαζίτουχωρίςωστόσοναείναιτελεί-

ωςασύμβατημετηναπόδοσηενόςσυμβολικούνοήματοςτηςθρησκευτι-

κήςγλώσσαςΗσυμβολικήθεώρησητουεαυτού είναιαπαραίτητηγιατην

κοινωνική αλληλεπίδραση εφόσον για να αλληλεπιδράσουν κοινωνικά

δύοοργανισμοίπρέπειοκαθέναςτουςναείναισεθέσηνααξιολογείτα

οφέλητήςαλληλεπίδρασηςσεσχέσημετονδικότουαλλάκαιμετονάλ-

λο οργανισμόΦωρίς τησυμβολική αυτοσυνειδησία θαήταναδύνατογια

το ανθρώπινο είδος να συστήσει μία κοινωνία πιο σύνθετη από εκείνη

λχτωνχιμπατζήδων(Cassirer 19681972)

Ένα τρίτο δομικό στοιχείο τού προσώπου φαίνεται ότι αποτελεί η

υπαρξιακήαναζήτησηνοήματος της ζωήςΧυχίατροικαιψυχολόγοιπου

έχουνεμπνευσθείκυρίωςαπότηνΑναλυτική Χυχολογία τούC Jung τη

Υαινομενολογία τούE Husserl (1859-1938)τηνυπαρξιακή Υιλοσοφία των

S Kierkegaard F Dostoyevsky F Nietzsche A Camus M Heidegger J-P

Sartre M Merleau-Ponty (Valle amp King 1979 Sass et al 2000)κάτηνουμα-

νιστική Χυχολογία καιτηνυπερ-προσωπική (transpersonal) Χυχολογία τού

A Maslowδέχονταιότιμόνομίαπνευματικήπροοπτικήμπορείναπροσ-

δώσει σημασία και περιεχόμενο στο ανθρώπινοπρόσωπο (Mascall 1959

Tournier 1957 MacDonald 2000 Canguilhem 2002) Ο χριστιανικός ιδίως

Τπαρξισμόςενδιαφερόμενοςκατrsquoαρχήνναμελετήσειτηνανορθολογική

(μεταλογική) τάση που επιδεικνύουν συνήθως οι βαθιά και αληθινά

laquoθρησκευόμενοιraquo(πιστοί)στηζωήτουςόπωςεπίσηςκαιτηνειδικήσημα-

σίατήςαγωνίας (May 1950)βλέπει ευνοϊκάτονρόλοτούθρησκευτικού

συμβόλου (Clark 19671968) όπωςαυτόλειτουργείσεόλαταεξελικτικά

στάδια της ζωής τού ατόμου (Fowler 19811995 Royce 1962) Ο R May

(1909-1994) εμπνευσμένος βασικά από το έργο των Βαθυψυχολόγων

(Freud Adler Jung)και τωνυπαρξιστώνθεολόγωνS Kierkegaard καιP

Tillich εκλαμβάνει την αληθή θρησκευτικότητα ως πηγή δυνάμεως και

διαπίστωσητουέσχατουνοήματος της ζωήςκαιάραθεμελιώδουςσημα-

σίαςγιαμίαυγιήπροσωπικότηταΠράγματιηπερί Θεού εικόνα έχεια-

ποδειχθεί ότι εισφέρει σημαντικά στη βίωση νοήματος ζωής (Schaap-

Jonker2008)ΑπότηνάλληπλευράηΛογοθεραπεία τούVictor E Frankl

(1905-1997)υποστηρίζονταςότιοιανθρώπινεςυπάρξειςμέσωτήςαυθυ-

πέρβασης (self-transcendence) ―δηλ μιας υπνώττουσας αναφοράς για

υπέρβαση (Ek-sistere)― παλεύουν να βρουν νόημα24 και σκοπό25 ομιλεί

για μία laquoασυνείδητη θρησκευτικότηταraquo μία laquoνοολογικήraquo ή νοοδυναμική

διάσταση δηλ ένανασυνείδητολόγο (logos)ή laquoπνεύμαraquo+26πουδιαθέτει

έμφυτα(μαζίμετοσώμακαιτηνψυχή)κάθεάνθρωποςεγγενώς(πρβλ

laquoτρισύνθετονraquo) ταυτίζοντας έτσι το laquoπνευματικό ασυνείδητοraquo με το laquoυ-

περβατικό ασυνείδητοraquo που κατrsquo αυτόν μπορεί να ονομασθεί θεός

(Frankl 19751980)Ηθέσηαυτήανταποκρίνεταισεανάλογεςαπόψειςψυ-

χολόγων όπως των Luckmann (1967) Pruyser (1968) Yinger (1969) και

Dittes (1969)οιοποίοιαναζήτησαντηθρησκευτικότητα μέσααπότηλει-

τουργίατήςίδιαςτήςζωήςκαιόχιλχμέσααπότηνιστορικήήτηνιδρυ-

ματικήτηςμορφήέκφραση(Hunt amp King 19711977)

Σέλοςως ιδίωματουπροσώπου εκλαμβάνεταιηθεώρησητηςζωής

ωςκλήσης καιαποστολής (Feenstra amp Brouwer 2008)Πράγματιφιλόσο-

φοιθεολόγοι (ΠατέρεςτήςΕκκλησίαςΛούθηροςΚαλβίνοςHardy 1990

κά) και ψυχολόγοι (Tournier 1956 Frick 1995) ―εμπνευσμένοι βασικά

απότηνΧυχολογίατωνFromm (1941 May 1953) Adler (1951)καιAllport

(19651968)―διαβλέπουνμέσαστονπυρήνατούανθρωπίνουπροσώπου

μία(εγγενή)τάσηπουσχετίζεταιμετησυνειδητοποίησηεκμέρουςτού

ατόμουτήςζωήςτουωςκλήσης καιαποστολήςΕιδικάοAdler (1951)έχει

τονίσειτηνέλξηπουαισθάνεταικάθεάνθρωποςγιατηνπραγματοποίη-

ση κάποιων μυθοπλαστικών (fictional finalism) ή πραγματικών σκοπών

(Teleology)

Αντώραεπιχειρούσαμεμίαεννοιολογικήσύνθεσητωνκυριοτέρων

ψυχοφυσικώνχαρακτηριστικώντούπροσώπου σύμφωναμεκορυφαίους

θεολόγουςφιλοσόφουςκοινωνιολόγουςψυχολόγουςκαιπαιδαγωγούς

θατα περιγράφαμεωςεξής

αίσθησητηςσυνεχιζόμενης(More1995)ύπαρξήςτου(βλπρο-

σωπικήιστορίαmdashπείρα)

νοητικο-υπαρκτικήlaquoαφαίρεσηraquo―πρβλβαθμόγενικήςευφυΐ-

αςκαιδια-νοητικήδραστηριότητααπροσεξίααφηρημάδααμνησίαπα-

ραμνησίαυπερμνησίαεκμνησίακρυπτομνησία(Spilka et al 20033)]

συνειδητότητα (συνειδητό εαυτό) και αυτοσυνειδησίααυτεπί-

γνωση―αυτογνωσία(Ware 1996)

Εγω-ανάπτυξη και προσωπική δόμηση με κρίση ταυτότητας

αντιρρόπηση καιδίπολεςέννοιες(C Jung G A Kelly)

ελευθερίαπροςαυτοβεβαίωσηmiddotηέννοιααυτήσχετίζεταιστενά

με την έννοια τήςαυτοεκτίμησηςΠράγματι έναςσημαντικόςπαράγων

τούσυστήματοςπροσωπικότητας θεωρείταισήμεραηψυχολογικήκατη-

γορίατήςαυτοεκτίμησης (Ball 1992Μακρή- Μπότσαρη2001)ηοποίακα-

τάγενικήεκτίμησηαποτελείπροάγγελοτηςευεξίας (Schmitt et al 2003

Garska et al 2004 Bourguingnon et al 2006)

πολιτιστική (Walling et al 2006) εθν(ολογ)ική (Hoffman et al

2005 Schaap-Jonker 2008)καικοινωνική(Γρηγοριάδης2000)persona

ενεργητικότηταεγρήγορση-αποφασιστικότητα(διατήρησητου

ελέγχουovercontrol)ήαντίθετανωθρότητακόπωση-υποβουλησίααβου-

λησίαundercontrol (Rohrbaugh amp Jessor 1975 van Aken 2008)

συναισθηματικότητα πρβλ ψυχική διάθεση (πχ χιούμορ27)

ευαισθησία ψυχοκαταπόνηση (στρες) και άγχος (σε ελεγχόμενα επίπε-

δα) βαθμό παρασυμπαθητικοτονικότηταςσυμπαθητικοτονικότητας και

έκτασηκυκλοθυμίας+ήαντίθετααπάθεια(βουλητικήσυναισθηματική

καιυπαρξιακήσταθερότητακαιγαλήνη)καιευμεταβλητότητα(αμφιθυ-

μίααστάθειακλπ)

αισθήματα αλληλεγγύης και αυταπάρνησης (πηγαία αγάπη

ενσυναίσθησηlaquoσυμπάσχεινraquolaquoσυγχαίρεινraquo)ήαντίθεταεγωκεντρικότη-

τα(πρβλβαθμόισχύοςτούΕγώ)καιζηλοφθονία

προσαρμοστικότητα (εξαρτικότητα ελαστικότητα ευελιξία

συμβιβαστικότηταανανηπτικότητα)ήαντίθεταακαμψίακαιυπερεγω-

τικότητα(van Aken 2008)

ταυτίσειςκαισυμβατότητα(πχευγένειανομιμοφροσύνη)ή

αντίθεταεκκεντρικότητα(πχτραχύτηταευερεθιστότητα)κλπ

τρυφερότητα ή αντίθετα σκληρότητα

εμβύθισητουατομικούΕγώστο(κοινωνικό)υ

κοινωνικότητα(Αdler 1938 Weiss 1974Ζιάκας2001)―ποσοτι-

κέςκαιποιοτικές(κοσμικέςδιασκεδάσειςήαντίθεταπνευματικέςσυγκε-

ντρώσεις κλπ) σχέσειςεπαφές μεταξύ γνωστών συγγενών γειτόνων

φίλωνκλπ(Harris1995)+―ήαντίθετααντικοινωνικότητα(απο-μόνω-

ση)κοινωνικήδραστηριότητα(ενεργητικήπαράστασηκοινωνικώνρόλων

[Lindesmith amp Strauss (1949)πουσχετίζονταιβέβαιακαιμε τιςυγιείςή

παθολογικέςσχέσειςμετοάλλοφύλο(Maccoby amp Jacklin 1974 Hall 1984

Feingold 1994)―σεξουαλικότητα σεξουαλικές διαστροφές―κλπ+ εξω-

στρέφειαεσωστρέφεια (Jung 1928 1966) αριστοφάνεια προσωπικότητα

κοινωνικο-οικονομικό status (Rohrbaugh amp Jessor 1975) πρακτική συνει-

σφοράβοήθειακαθοδήγησηπληροφόρηση)middotκατάτονvan Aken (2008)η

εσωστρέφεια σχετίζεταιμεμίαυψηλούαυτοελέγχουσυμπεριφοράόπως

και με τηνπνευματικότητα (Saroglou amp Muntildeoz-Garcia 2008) ενώη εξω-

στρέφεια μεμίαχαμηλούαυτοελέγχουσυμπεριφορά

κοινωνικό ενδιαφέρον (φροντίδα laquoανθρωπιάraquoαυτεπιβεβαίω-

σηκλπ)ήαντίθετααδιαφορίακλπ

ένα γενικευμένο και εστιασμένο νευροψυχικό σύστημα που

προσιδιάζεισεαυτό ικανόνακαθιστάπολλά ερεθίσματαλειτουργικώς

ισοδύναμακαθώςκαιναελκύεικαινακαθοδηγείσταθερές-ισοδύναμες

μορφέςπροσαρμοστικήςκαι εκφραστικήςσυμπεριφοράς(Allport 1937)

ένανορμαθό-σωρείτησυσχετίσεων(ταlaquoγνωρίσματα επιφανεί-

αςraquo) που απαρτίζεται από laquoστοιχεία γνωρίσματοςraquo ή laquoενδείκτες γνωρί-

σματοςraquo δηλ μικρότερα γνωρίσματα ή αποσπάσματα συμπεριφοράς

(Cattell 1950)

ένασταθερό σύστημααντίδρασηςπου εκδηλώνεται όταν οι

καταστάσεις εκλαμβάνονται ως όμοιες και το υποκείμενο διέπεται από

όμοιακίνητραδεδομένουότιτακίνητρα μαζίμετοσύστημασχημάτων

πουδιαθέτει τοπρόσωπο καθορίζουν τονβαθμόπραγμάτωσηςορισμέ-

νωνκαταστάσεων(McClelland 1956)28]

στάσεις (Dewey amp Humber 1951)

Προς ένα συνθετικό (επιστημονικάψυχολογικά) μοντέλο θεώρησης

του προσώπου Η προσωπικότητα

Σατελευταίαχρόνιαόλοκαιπερισσότεροαναγνωρίζεταιησημασία

τής συμπερίληψης περισσοτέρων παραγόντων (Andrews 1989 Lazarus

1996)προκειμένουναlaquoσυλληφθούνraquoόσοτοδυνατόναρτιότεραταποι-

κίλα χαρακτηριστικά τού προσώπου ή τηςπροσωπικότητας μέσωσυγκε-

κριμένωνγνωρισμάτων της (Allport amp Allport 1921 Allport amp Odbert 1936

Allport 1927 1937 Cattell 1946 1957 Guilford 1959 Eysenck 1967 McCrae amp

Costa 1995 Diener 1996 Roberts amp DelVecchio 2000)29ΚατάτoύςΦασάπη

(1970)καιΠαρασκευόπουλο (σ 70) laquoπροσωπικότητα είναι το σύνολο των

ψυχοσωματικών χαρακτηριστικών τού ατόμου και κυρίως ο ιδιαίτερος

τρόπος με τον οποίο τα χαρακτηριστικά αυτά συνδέονται και οργανώνονται

σε ένα ενιαίο δυναμικό σύνολοraquo(πρβλBrown et al 2006)Ηνοηματοδότη-

σηαυτήτήςπροσωπικότητας φαίνεταιότιανταποκρίνεταικατάτονκα-

λύτερο δυνατό τρόποσεμία διαθεματικήδιεπιστημονικήκαι διαπολιτι-

σμικήσυνάρμοση(Hofstee et al 1992 Schlauch 1993 Carver 1996 Baumeis-

ter amp Tice 1996)Προςαυτήντηνκατεύθυνσηλειτουργούνκαιοιδιάφορες

συνδυαστικέςθεωρίεςπροσωπικότητας (Andrews 1989 Viney 1989 Wrenn

1990 Seligman 2003 Duckworth et al 2005 Guterman 1996 Lazarus 1996)

Με αυτήν την έννοια προσωπικότητα είναι ένας ζωντανός οργανισμός

(Brown et al 2006) δηλ ένα οργανικό ψυχικό όλο (M Agrippa Brierley

19311944Μελανίτης1973)ΜάλισταοJeeves(2002)συνδυάζονταςΓνω-

στικήκαιΕξελικτικήΧυχολογίαμεΝευροψυχολογίαβλέπειμίαεπιστρο-

φήτήςΕπιστήμηςσεμίαπιοολιστικήθεώρησητηςανθρώπινηςφύσηςΗ

τελευταία αυτή θεώρηση εκλαμβάνει την προσωπικότητα λειτουργικά

laquoπροσωπικότητα είναι το πρόσωπο σε κατάστασηraquo(Helsonp541)middotτοπρό-

σωπο δηλ εδώ εννοείται ότι τρέφεται βασικά δια μέσου των διαπροσω-

πικώνσχέσεων (Θεοδωρακόπουλος 1949Freedman et al 1951 Carring-

ton 1957 Kiesler 1983 Ράπτης 1974 Assagioli 1991 Wagner et al 1995

Gurtman 2001 Acton 2004)

Έτσιταόποιαχαρακτηριστικά τήςπροσωπικότηταςστησύγχρο-

νη έρευνα δεν νοούνταιπλέονως τοάθροισμααπλώςψυχοσωματικών

χαρακτηριστικών (Thorpe 1938 1941)ωςαπλέςπεριγραφέςστατικώνκαι

μόνιμων ατομικών διαφορώνκαιωςlaquoδιαστάσεις ατομικών διαφορών που

τείνουν στην εμφάνιση σταθερών προτύπων σκέψης αισθημάτων και πρά-

ξεωνraquo (McCrae amp Costa 1990) αλλrsquo ως δυναμικά οργανωμένες δομές

(Leary et al 2005 Brown et al 2006 Schaap-Jonker 2008) τούσυνόλουτων

ψυχοσωματικών και πνευματικών λειτουργιών (Murphy 1947 Ορφανός

2004)ΟStern (1938)γιαπαράδειγμαόρισετηνπροσωπικότηταωςlaquoπολ-

λαπλή δυναμική ενότηταraquo(Allport 1961 p25)Ηδυναμικήοργάνωσηαυτή

επηρεάζει τους ιδιαίτερους τρόπους σκέψης τη συμπεριφορά (Allport

1959 Ράπτης 1974 ακκάς 1977) τη διαδικασία πληροφόρησης και την

προσαρμογήστοκοινωνικόπεριβάλλον(Buss 1989 Caspi 1998 McCrae amp

Costa 1997b Roberts et al 2001 Brown et al 2006)

τομεταξύόλεςαυτέςοιδιαστάσειςτήςπροσωπικότηταςμπορούν

εξίσουναλειτουργήσουνκαιαπότηνπλευράτήςθεολογικήςθεώρησης

τουπροσώπουεφόσονκαλύπτουνικανοποιητικάόλοτοφάσμαμιας(χρι-

στιανικής)συμπεριφοράς(Gagnepain 1995)

ΕιδικότεραοBarkman (19681977)συσχετίζονταςνοητικέςβιοψυχι-

κέςκοινωνικέςκαιπολιτισμικέςδιαστάσειςδομείτοανθρώπινοπρόσω-

πο με βάσητονλόγο(τοlaquoλέγεινraquo)τιςκοινωνικέςσχέσειςτοσυναίσθημα

καιτηνυπερβατικότητα(δηλτιςπνευματικέςκαιηθικέςαξίες)

Πιοπρόσφατα οBrugger (2008) συνοψίζονταςφιλοσοφικέςθεολο-

γικέςκαιψυχολογικές30 μεταβλητέςεντοπίζειστοανθρώπινοπρόσωπο ο-

κτώανθρωπολογικά χαρακτηριστικάα) ενοποιημένηολότητα (Μελανί-

της1973Ράπτης1974)β)σωματικότητα (Muumlhlen 1954 Maxsein 1966)γ)

σχεσιακότητααναφορικότητα υπαρξιακά ψυχολογικά κοινωνικά και

πολιτιστικά(ΑυγουστίνοςR Victor Ebner 1921 Buber 19231970Δρούλιας

1960 Ράπτης 1974 Zizioulas 1985 Μπέγζος 1994 1996 Μαντζανάρης

2009)+δ)λογικότηταε)ελευθερίαβουλήσεως(Θεοδωρακόπουλος1949)

στ)laquoθεοείδειαraquo(ltκατrsquo εἰκόναgtΘεού)ζ)επισφάλειακαιη)αναγεννητική

(ψυχο-πνευματικά)δυνατότηταμέσωτήςlaquoἐνΦριστῷraquoΑπολύτρωσης

ταωςάνωαυτάχαρακτηριστικάθαμπορούσαμεναπροσθέσουμε

και την έννοια τήςμοναδικότητας έναπανάρχαιο στοιχείοπουαπαντά

ακόμηκαιστουςπροκατακλυσμιαίουςλαούςτήςΙνδονησίας(La Fontaine

2000)Ημοναδικότητα οντολογικάμεναπορρέειαπότηνξεχωριστήσχέση

τούατόμουμετονκόσμοηοποία(σχέση)δενείναιαναγώγιμησεκαμία

δεδομένη ιδεολογική προεξόφληση (Ζιάκας 2001) και έτσι κάθε φορά

laquoεκπλήσσειraquoενώψυχολογικάπροκύπτειαπότηνοικείασύνθεσησυνδυ-

ασμόκαιελεύθερηερμηνεία(μεβάσητονιδιαίτεροσκοπότήςκάθεμιας

ταυτότητας)τωνχαρακτηριστικών (συστατικώνμονάδωνκαιδιεργασιών)

τήςκάθεπροσωπικότητας (ΓρηγόριοςΝύσσηςMPG 32 328B Carrel 194612

Μελανίτης 1973 Φασάπης 1970 Παρασκευόπουλος 1979 Ράπτης 1974

ακκάς1977Zizioulas 1994Μιχαηλίδης 1990Νησιώτης1996Ware 1996

Καραζαφείρης198519952 Turcescu 200320042)

υμπερασματικάωςκαθοριστικότεροιπαράγοντεςμόρφωσης τηςπροσω-

πικότηταςθεωρούνταιαπότηνΧυχολογίαοιενδογενείς (οβιολογικός

παράγωνγενετικές(Plomin et al 1997 Loehlin et al 1988 Bergeman et al

1988 Eysenck 1990 Plomin amp Nesselroade 1990 Heath et al 1992 Bergeman

et al 1993 Plomin amp McClearn 1993 Costa amp McCrae 1993 Plomin 1994 Se-

gal amp MacDonald 1998 Plomin et al 1998 Johnson amp Krueger 2004 Jang 2005

Novotney 2008)31 επιδράσεις κληρονομικότηταιδιοσυγκρασία η έσω έκ-

κριση και ο ιδιοσυστατικός παράγωνχαρακτηρολογική τυπολογία)32 οι

εξωγενείς (εθνικήκουλτούρα33 οικογενειακόπεριβάλλονσχολείοκοι-

νωνικήομάδα)οικοινωνικές διαφοροποιήσεις κατάτηνενηλικίωση

(ψυχικέςμεταβολέςεφηβικέςφιλίεςηλικιακήωριμότητακαιεξωτερικές

επιδράσεις)καιοιποικίλεςβιοψυχολογικές μεταβολές (πρβλψυχοδυ-

ναμικές επιδράσεις εσωτερική εμπειρία κλπ) κατά το γήρας συμπερι-

λαμβανομένηςτήςθέσηςτούατόμουαπέναντιστηνασθένειακαιτονθα-

νατο(Μελανίτης1973)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕ ΑΝΑΦΟΡΕ

(Οιπλήρειςτίτλοιτωνμονογραφιώνπαραλείπονταιχάρινσυντομίας)

1 ΠρβλKa (Εγώ)Ba (ψυχή)και Akh (πνεύμα) 2 Σο δικαίωμα να είσαι ΆνθρωποςτΑrsquoσ43-57τΒrsquoσ591-606 3 Αστέριος(Εἰς τόν πλούσιον καί εἰς τόν Λάζαρον 1-14Ομιλ1017)Ευσέβιος

(Εὐαγγελική προπαρασκευήΒιβλ6648)Υίλων(Νόμων ἱερῶν ἀλληγορίαςβιβλ

3198)ΙωΦρυσόστομος(ΜPG 61772)Ποσειδώνιος(Fragm398)ΡωμανόςοΜε-

λωδός(Ὕμνοι 6 22 SC 99 110 114 128 283) 4 Κατά τους Dollard και Miller (1950) οι οποίοι ανακάλυψαν τα λεγόμενα

δευτερογενή μαθησιακά κίνητρα τα παιδιά στα πρώιμα στάδια της ανάπτυξης

μαθαίνουν μέσω τεσσάρων laquoκριτικών καταστάσεωνraquo (τροφής καθαριότητας

σεξουαλικότηταςκαιαντίδρασηςκατάτηδιάρκειατουθυμού)ενώτοκοινωνικό

(οικογενειακό)καιπολιτιστικόπεριβάλλονδιαθέτειένασχέδιο γιακάθεμίααπό

τιςκαταστάσειςαυτές(Φασάπης1970) 5 Πρόκειταιγιατονχρονικάlaquoζωτικό χώροraquo (Lewin 1943 1935 1936 1946) ό-

πουηπροσωπικότητα καταλαμβάνειδιάφοραlaquoστρώματαraquoεξώτερακαιεσώτερα

έναντιτουψυχολογικούπεριβάλλοντος 6 ΠαλαιότεραοLasswell (1957)είχεπροτείνειέναοκταπλόμοντέλοδύναμη

ευημερίασεβασμόςαγάπηηθικότηταασφάλειαεπαγγελματικήειδίκευσηκαι

αξίεςτήςΕκπαίδευσης 7 Boethius (MPL 64 1247 1343D) Πρβλ Mulrooney 1994 Παραπλήσιος είναι

και ο ορισμός τού Κασσιόδωρου Psalmum VII ldquopersona ndash substantia rationalis

individuardquo 8 ΒλΑναστασίου ιναΐτη Οδηγός 9MPG89144Blaquoκαλοῦσι γάρ τινες πρό-

σωπον τήν τινων σχέσιν πρός ἀλλήλουςraquo 9 Richard of St Victor De Trinitate IV2224MPL1961342CldquoPersonaestexis-

tenspersesolumiuxtasingularemquondamrationalisexistentiaemodumrdquo 10 Βλ Θωμά Summa Theologiae I 29 3 ad 2 ldquoOmne individuum rationalis

naturaediciturpersonardquo 11 Πράξ 15 12 Ιω196laquoἼδε ὁ ἄνθρωποςraquo 12 Βλ Ξενοφών (Ἀπομνημονεύματα II iii 18) Cicero (De Officiis III v 22) Mene-

nius Agrippa (Titus Livius Ab Urbe condita libri II 16 32 33) ΑrsquoΚορ 12 12-27 Η

πλατωνική (Υαίδρος 270 152) laquoκαθολικότηταraquo είναιφυσιοκρατική (laquoψυχῆςοὖν

φύσινἀξίωςλόγονκατανοῆσαι οἴει δυνατόν εἶναιἄνευ τῆς τό ὅλον τῆςφύσε-

ωςraquo) ενώ τωνΠατέρων τήςΕκκλησίαςανθρωποκεντρική (προσωποκεντρική)middot

βλ Γρηγορίου Νύσσης Περί κατασκευῆς ἀνθρώπου MPG 44 185 laquoὌνομα τῷ

κτισθέντι ἀνθρώπῳ οὐχ ὁ τίς ἀλλrsquo ὁ καθόλου ἐστίνΟὐκοῦν τῇ καθολικῇ τῆς

φύσεωςκλήσειltδυνάμειπᾶσαἡ ἀνθρωπότηςἐντῇ πρώτῃ κατασκευῇ περιείλη-

πταιΟὐ γάρἐνμέρει τῆςφύσεωςἡ εἰκώνltἀλλrsquo ἐφrsquoἅπαντόγένοςἡ τοιαύτη

διήκειδύναμιςraquo

13 Ὤψ =οφθαλμός(όψη)middotτορήμαὁρῶ στηΒίβλοσημαίνειμετέχωκοινωνώ

γνωρίζωΈτσιθεωρία τούΘεού(Visio Dei)δενσημαίνειδιαλογισμό (meditation)ή

μυστική θεωρία (contemplation)αλλrsquoένωσημαζίΣουμέσωτήςΘείαςΦάρης(α-

κτίστωνενεργειών)Σου(Nissiotis1983)τοανθρώπινοπρόσωποκυρίαρχηείναι

ηπαρουσίατωνματιώνωςδέκτηαλλάκαιεκφραστήταυτόχρονατήςανθρώπι-

νης παρουσίας στον κόσμο (Μιχαηλίδης 1990)Αντίθετα οι Λατίνοι κατά μία

μεταγενέστερηεπινόηση (Mauss 2000) ετυμολογούντοπρόσωπο (person lt per-

sona)απότο per + sonosonare (=ηχώφθέγγομαι)μολονότιιστορικάφαίνεταιότι

τοπαρέλαβανμέσω τωνΕτρούσκωναπό την ελληνική λέξηπρόσωπον (φersu

perso) 14 H persona μάς εισάγει στη διάκριση μεταξύ laquoέχεινraquo και laquoείναιraquo πρόσωπο

(Jung 1935 Plessner 19613) που πρώτος απερίφραστα παρατήρησε ο Πλάτων

ύμφωναμε τονγνωστό Ελβετό ιατρόPaul Tournier (1898-1986) τοπροσωπείο

είναιηεμφανιζόμενηέκφραση(υπαρξιακήμάσκα)κάθεασυνείδητηήσυνειδη-

τή καθυστέρηση παραίτηση (ακηδία) πρόφαση προσποίηση μίμηση εξάρτηση

camouflage παλινδρόμηση φυγή εκλογίκευση μετάθεση ήαναπλήρωσηοκοινω-

νικόςρόλοςοισυμβατικότητεςηρουτίναηαπονέκρωσηηπνευματικήξηρότη-

τα η ομοιομορφοποίησητυποποίηση εξαντικειμενοποίηση ποσοτικοποίηση

μηχανοποίηση ουδετεροποίηση και αριθμοποίηση (de La Mettrie 1960 1955

Marcuse 1964)+τοlaquoπνεύμα τής γεωμετρίαςraquo(Pascal 16702007 Cassirer19681972)

οαυτοματισμόςηαλλοτρίωση (Ξηροτύρης1970)καιγενικάηαποπροσωποποίη-

ση τήςανθρώπινηςύπαρξηςΗεπίγνωσητηςδιάσπασηςτης όληςπροσωπικότη-

ταςσεπροσωπείο (laquoφαίνεσθαιraquo)καιπρόσωπο (laquoείναιraquo)οδηγείστηντραγικότητα

τηςανθρώπινηςύπαρξης(Ζιάκας2001) 15 Περισσότερα για τη θεολογία τού προσώπου γενικά βλ Popovits 1926

Brightman 1934 Boillat 1945 Barth 1955719605 Brunner 1938 1979 Tillich 1951

1959 1967 Romanides 1954 Έραστο 1958 Δημητρόπουλο 1954 Harrity amp Martin

1962 Ware 1963 1997 ODoherty 1964 Matson 1964 1967 Δρούλια 1967 Παπαπέ-

τρου 1968 Γιανναρά 1970 19924 Ματσούκα 1971 1980 Williams 1972 Lossky 2000

Aghiorgoussis 1976 Ζηζιούλα 1977 Sherrard 1977 Gregorios 1978 Μαστρογιαννό-

πουλο 1979 Υούσκα 1979 Καραβιδόπουλο 1979 Νissiotis 1982 1983 Berdiajef

1983 ιώτη 1984 Pannenberg 1985 Παναγόπουλο 1985 1987 2000 Γρηγοριάδη

1987 Υωτίου 1990 Adams 1991 Κωνσταντέλλο 1991 Ludlow 1992 Aves 1992 Wil-

liams 1993 Ι Βλάχο 1991 1994 καλτσά 1996 Torrance 1996 J Chirban 1996

Rudman 1997 Stanley 1997 Melissaris 2002 Αγγελόπουλο 2002 Jorm amp Christen-

sen 2004 Beck amp Demarest 2005 Ανανιάδη 2009 16 Λεόντιος Βυζάντιος MPG86 1333BD laquoΟὐκ ἔστιν οὖν τά ὑπέρ φύσιν τῶν

κατά φύσιν ἀναιρετικά ἀλλά παράγωγα καί παρορμητικά εἰς τό κἀκεῖνά τε

δυνηθῆναι καί τήν πρός τά ὑπέρ ταῦτα δύναμιν προσλαβεῖνraquo 17 Επιφάνιος (MPG 41418)ΓρηγόριοςΘεολόγος (Περί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος

6)Ιω Φρυσόστομος (MPG 49 118 288 309 317 MPG 55 613 MPG 59 673 MPG 61

693) 18 Πρβλ Ισοκράτη Πρός Δημόνικον λόγ Αrsquo405laquoμέγιστον γάρ ἐν ἐλαχίστῳ

νοῦς ἀγαθός ἐν ἀνθρώπου σώματιraquo 19 ΙωΦρυσοστόμουΕἰς Υιλιπ 5 4 MPG 62 210 Περί ἀρετῆς καί κακίας Ομιλ

ΚϞrsquoMPG 63760laquoτίποτrsquoἐστίνἄνθρωποςκαίὅσητῆςφύσεωςτῆςἡμετέραςἡ

εὐγένειακαίὅσηςἐστίδεκτικόνἀρετῆςτουτίτόζῶονraquoΠρβλ D Staniloae p 24

ldquoInsofarasIamnotlovedIamincomprehensibletomyselfrdquo 20 Βλ Μ Βασιλείου MPG 31 216 A-B MPG 32 325-340 Γελάσιου Κυζίκου

MPG 85 1289 Θεόδωρου Ραϊθού 206 5-7 21 Κρίσειςσχόλιααντιρρήσειςκαιπαρατηρήσειςστηlaquoθεολογίατούπροσώ-

πουraquoτούεβασμιότατουΙΖηζιούλαέχουνκατάκαιρούςκάνειμεταξύτωνάλ-

λωνοιΑγουρίδης(Οράματα και ΠράγματαΑθήνα1991σ102εξ)Ph Sher-

rardΙωΘΠαναγόπουλος(Μόρφωση και Μεταμόρφωσησ135εξ146)πYan-

nis Spiteris (La Theologia Ortodossa Neo-Greca Bologna 1992)Παπαδόπουλος(Ορ-

θόδοξη και χολαστική Θεολογίασ94εξ)Φρταμούλης(Περί φωτόςσ37εξ

73εξ104)ΜΥαράντος(Σα όρια της Επιστήμης και το ορθόδοξον ήθοςΑθήναι

1998σ179)καιξένοιΠατρολόγοιπουδημοσιεύουνστοέγκριτοπεριοδικότής

Oxford Journal of Theological Studies (γράφονταςγιαπαράδειγμαότιμετονΣρια-

δολογικό Περσοναλισμό του ο Ζηζιούλας καταστρέφει τη laquoμοναρχία του Πα-

τρόςraquo(A J Torrance Persons in Communion Edinburgh 1996)Γιαεπιπλέονβιβλιο-

γραφίαβλ JTS 481 (1997) 373 501 (1999) 434 ΘΕΟΛΟΓΙΑ 644 (1993) 632 673

(1996)4474σ885691(1998)44ΓΡΗΓΟΡΙΟ Ο ΠΑΛΑΜΑ 773 (1998) 519 790

(2001)627Μάϊος-Αύγουστος(2003)525εξ807 (2005)325Αντίδωρον Πνευματι-

κόν Γ Ι Κονιδάρησ688Aksum-ThyateiraA festschrift for Arch Methodios p515π

ΓΥλορόφσκυΔημιουργία και Απολύτρωσησ112εξ ΚατάτούςΜαξέντιοΒοή-

θιοΛεόντιοτον ΒυζάντιοκαιΙουστινιανόηταύτισητωνόρωνπρόσωπο καιυπό-

στασις (ήτοιηφύση εκλαμβάνεταιωςθεμέλιοτηςύπαρξηςκαιηυπόσταση ως το

τελικόεπίπεδοστηνεξειδίκευσημιαςκοινήςουσίας)προκαλείαιρετικούςκινδύ-

νους Μονοφυσίτες Νεστοριανοί αντιχαλκηδόνιοι Ακέφαλοι Σιμόθεος Αίλου-

ρος και εβήρος Αντιοχείας (χριστολογική ένωση ατομικών φύσεων)+ γιατί η

υπόσταση (όχιστηνΣριαδολογίααλλά)στηΦριστολογίακατανοείταιτριαδολο-

γικάμόνοστηβάσητωνεξωτερικώνποιοτήτωνπουσημαίνουντηδιάκρισηκαι

τοιδιαίτεροκαιδεδίνεταιδιόλουσημασίαστογεγονόςότιαυτήηυπόσταση (κι

όχιηφύση)είναιτοθεμέλιοτηςύπαρξηςΟιΚαππαδόκεςόμωςδιέκρινανμε-

ταξύυπόστασης καιουσίας στηΦριστολογίαπρβλ ΙΚουρεμπελέlaquoΝεοχαλκη-

δονισμόςκαιορθόδοξηορολογίαraquoΓΡΗΓΟΡΙΟ Ο ΠΑΛΑΜΑ 773 (1998)521] 22 όππσ113 23 ΙΒλάχουΗ Αποκάλυψη του Θεούσ17laquoΤπάρχουνόμωςκαιάλλοιπου

πιστεύουνότιδυοείναιοιπηγέςτηςπίστεώςμαςδηληΑγίαΓραφήκαιηΙερά

ΠαράδοσηΚαιοιδυοαυτέςαπόψειςείναιμονόπλευρεςκαιδενεκφράζουντην

ορθόδοξηδιδασκαλίαraquo 24 Έχειβρεθείότιηαναφορικότητα (ήσχεσιακότητα)γενικάσυνδέεταιμετην

απόδοσηνοήματος (Schaap-Jonker 2008) 25 Frankl 19751980 p 112 meaning must be found and cannot be given Σο

νόημαγράφειοFranklείναικάτισαντογέλιοδενμπορείςναεπιβάλειςσεκά-

ποιονναγελάσειαλλάθαπρέπειπρώτανατουπεις ένααστείοΣοίδιοεφαρ-

μόζεται και για τις τρεις laquoθεολογικές αρετέςraquo (πίστη ελπίδα και αγάπη) δεν

μπορούνναλειτουργήσουνμεμόνητηδικήμαςήκάποιουάλλουθέληση 26 Frankl 19751980 p 104 the de-neuroticization of humanity requires a re-

humanization of psychotherapy

27 Frankl 1963 p 68 Humor was another of the souls weapons in the fight for

self-preservation 28 Περισσότερα για τη σχέση κινήτρων και προσωπικότητας βλ Atkinson

1981 Humphreys amp Revelle 1984 Oldani 1997 Plutchik 1997 Sturman 1999 29 Ψς προσωπικά γνωρίσματα θεωρούνται laquoδιαστάσεις τής προσωπικότητας

με βάση τις οποίες κατηγοριοποιούνται συνήθως οι άνθρωποι σύμφωνα με τον

βαθμό που εκδηλώνουν ένα συγκεκριμένο χαρακτηριστικόraquo(Burger2001p172) 30 Κατά τον Γερμανό ψυχολόγο P Lersch (19541956) το ανθρώπινο πρόσωπο

διέπεται από τρία ουσιώδη χαρακτηριστικά α) το αμετάβλητο (Unverwechselbar-

keit) β) τη μοναδικότητα (Einmaligkeit) και γ) το ανεπανάληπτο (Unwiederholbar-

keit) 31 ύμφωνα με σύγχρονα δεδομένα το 40-60 περίπου των χαρακτηριστικών

τής προσωπικότητας έχουν προέλευση γενετική (Kernberg 1966 1976 1977

McCrae amp Costa 2003 Eurelings-Bontekoe amp Snellen 2004) 32 Πρβλ Buss 1995 Kretschmer 1925 Sheldon 1942 Ramsey 1965 Buss 1990 Ey-

senck 1990 Zuckerman 1991 1995 Gale amp Eysenck 1992 Cloninger Svrakic amp Przy-

beck 1993 Heath Cloninger amp Martin 1994 Bates amp Wachs 1994 Davidson 1999 33 Βλ για παράδειγμα τις λεγόμενες εθνοκεντρικές θεωρίες προσωπικότητας

(M Ramirez A Jenkins J Baldwin aka Kobi Kambon L Comas-Diaz J Jones B

Trimble and E Duran S Sue and D Sue)

Μελανίτης 1973 Παπαδόπουλος 2005) Τπάρχουν πολλές διαφοροποιή-

σειςτόσοανάμεσαστουςπολιτισμούςόσοκαιμέσασεαυτούςΗδιαφο-

ροποίησηαυτήείναιηφυσικήτάξητωνπραγμάτωνκαιδενείναιπαθο-

λογικήήδυσλειτουργική(Wallace 1961)

Κατάμία έννοια τοανθρώπινοπρόσωπο ―με τηβαθύτερησημασία

τούόρου(δηλτωνπροσωπικώναξιών)―συνιστάτονπολιτισμόκαιέτσι

οπολιτισμόςκατάκάποιοτρόποεδράζεταιστιςαξιολογικέςστάσεις τού

ατόμου (Marin 1969)Κατάσυνέπειαηπροσωπικότητα συνδέεταιμετις

(ηθικές)αξίες(Finance1992)όπωςεύκολαμπορείναδιαπιστώσεικανείς

λχσεοποιονδήποτεαφηγηματικό λόγο(Schaap-Jonker 2008)

Παρrsquoότισήμεραπαρατηρείταιέναευρύτεροενδιαφέρονγιατηνπρο-

τεραιότητα των αξιών (Scheller 1973 1987 1992 Hartmann 1926 Allport

1961 Feather 2005 Roccas 2005)δενυπάρχειμεταξύτωνψυχολόγωνσυμ-

φωνίαωςπροςτονορισμόγενικάτήςέννοιαςτήςαξίας (Πασσάκος1974)

Ψστόσοησυγκεχυμένηκαιασαφήςχρήσητωναξιακώνκατηγοριώνκαι

ηαπουσία―απότημεριάτήςΥιλοσοφίαςήτήςΕπιστήμης―ενόςενιαίου

ορισμούτήςαξίας δενσυνεπάγεταιτηνανυπαρξίατής (συνειδητήςήα-

συνείδητης)αξιολογικήςκαθημερινάπράξηςσεκάθεέκφανσητουβίου

(Dewiel 2004) αλλrsquo ότι στην ανθρώπινη συνείδηση υφίσταται έστω και

υποτυπωδώς η (ψυχολογική) λειτουργία τής (εκτιμητικής) διάκρισης

(Bloom 1968 Myyry 2008) Για παράδειγμα κάποιες ειδικές αξίες (επι-

τεύγματα ενδιαφέρονσυμμόρφωσηκαιασφάλεια)μπορείναχαρακτη-

ρίζουν ένα συγκεκριμένο έθνος όπως δηλ τουςΥλαμανδούς (Duriez et

al2002)Μάλισταδεαξιακήδιαφοροποίησηπαρατηρείταιακόμακαιε-

ντός τής ίδιας θρησκευτικής κοινότητας όπως πχ είναι οι Ισραηλίτες

φοιτητές(Schwartz 1992 Barnea amp Schwartz 1998 Schwartz amp Bardi 2001)

Γενικά πάντως ως αξίες ορίζονται κάποιες αφηρημένες ιδέες

―θετικές ή αρνητικές― που αντιπροσωπεύουν ορισμένες πεποιθήσεις

σχετικάμειδεώδειςτρόπουςσυμπεριφοράςκαιιδανικούςκαταληκτικούς

σκοπούς(Rokeach1968)Εντόςμιαςδιαπολιτισμικήςπροοπτικήςοιαξίες

συνήθωςεξετάζονταιωςένασύνολοπεποιθήσεωνπουαναφέρεταιγενι-

κάσεγεγονότατήςζωήςστόχουςκαικοινωνικέςκαταστάσεις(Schwartz

amp Bilsky 1990 Schwartz 1994 Schwartz amp Bardi 2001)ήσεαξιολογικέςπο-

λιτισμικάπροτεραιότητες(Rokeach 1973 Feather 1986)ύμφωναμετοα-

ξιακόμοντέλο (τωνδέκαπαραγόντων6) τούSchwartz (1992) οι (ατομικές

και συλλογικές) αξίες εκλαμβάνονται ως ευκταίοι σκοποί και κίνητρα

ποικίλου ενδιαφέροντος που λειτουργούν ως καθοδηγητικές αρχές (βλ

ιδεολογίες) στη ζωή τωνανθρώπων (Schwartz amp Bardi 2001) Εσωτερικά

(ψυχολογικά) εξεταζόμενες οι αξίες (οπολιτισμός των ιδεών) διακρίνο-

νταιστιςαξίεςαυθυπέρβασης καιστιςαξίεςαυτο-ενίσχυσηςενώεξωτερι-

κά (φιλοσοφικάηθικά) μπορούν να διαιρεθούν σε εκείνεςπου είναι laquoα-

νοιχτέςraquoστηναλλαγήκαιστιςlaquoκλειστέςraquoήσυντηρητικές(Myyry 2008)

Πολλαπλές έρευνες ιδίως τής Πολιτισμικής Ανθρωπολογίας διαπι-

στώνουνότιτοβαθύτεροαίτιοπουκινείτηνπροσωπικότηταδιαμορφώνει

τοντρόποσκέψηςκαισυμβάλλειστηλήψηαποφάσεωνείναιενπολλοίς

ορισμέναπολιτιστικάστερεότυπα (DeAngelis2005)καιπροβολικά συστή-

ματα (Segall et al 19968) Μάλισταδεοοικείοςπολιτισμόςδιαμορφώνει

τοντύποτήςλεγόμενηςlaquoπροσωπικότητας-βάσηςraquo(basic personality type)

δηλ τον laquoτύπο τής χαρακτηριστικής προσωπικότηταςraquo ή την laquoτυπική

μορφήπροσωπικότηταςraquo(πρβλεθνικό χαρακτήρα ήεθνική προσωπικότη-

τα)πουαπαρτίζεταιαπότοσύνολοτωνκοινών(σεκάθεάτομοπουανή-

κει στην ίδια κοινωνική ομάδα) χαρακτηριστικών τής προσωπικότητας

(McCrae et al2005)καιηοποίααπαντάσυνήθωςσεολιγάριθμεςήπρω-

τόγονες κοινωνίες όπου υφίσταται κάποιο είδος laquoσυμφωνίαςraquo μεταξύ

τωνπολιτιστικώνόρωνκαιτηςατομικήςσυμπεριφοράς(Linton 1945 1956

Segall et al 19968)

Είναι αλήθεια ότι ο άνθρωπος δημιουργεί πολιτισμό αλλά και laquoδη-

μιουργείταιraquoαπό αυτόν(Μελανίτης1973Δεσποτόπουλος1976) Μάλιστα

δε κατά τον Michel (1951 1959) η προσωπικότητα διαμορφώνεται εξ ολο-

κλήρου από τον πολιτισμό ύμφωναμετονSussman (2000)οπολιτισμός

είναιμέροςτούεσωτερικούσυστήματοςτουατόμουκαισχετίζεταιμετον

αυτοπροσδιορισμό δηλ την πολιτιστική του ταυτότητα Η πολιτιστική

ταυτότητα αποτελείτοψυχικόπλαίσιομέσωτούοποίουταάτομακατα-

νοούν τον τρόπο ύπαρξής τους ερμηνεύουν κοινωνικά πρότυπα επιλέ-

γουν τις συμπεριφορές τους αποκρίνονται στα περιβάλλοντά τους και

αξιολογούντιςπράξειςτωνσυνανθρώπωντους(Walling et al2006)Τπrsquo

αυτήν την έννοια η laquoπροσωπική αφήγησηraquo (life story) εντάσσεται στον

πολιτισμό και μπορεί να ιδωθεί ως ένα πολιτιστικό κείμενο (Schaap-

Jonker 2008) Εξάλλου η πολιτισμική και θρησκευτική επίδραση στη δια-

μόρφωση των δευτερευόντων χαρακτηριστικών φύλου (Orbach amp

Eichenbaum 1983 Levin et al 1994 Taylor amp McDonald 1999 Saroglou amp

Jaspard 2000 Saroglou 2001a Saroglou amp Galand 2004 Kennedy amp Reid

2009) στον ζωικό κύκλο (οικολογία διατροφή όνειρα συναισθήματα

κλπ) και στην ατομική εμπειρία (Wilcox 2003 Greenfield amp Marks 2007)

είναι εμφανής (LeVine 1974) Απότηνάλλημεριάμολονότισεκάθεπο-

λιτισμόσυνυπάρχουνδομικάσυλλογικέςκαιατομικιστικέςτάσεις (Feld-

man2009)οικοινωνίεςδιακρίνονταισεσυλλογικέςήατομικιστικέςανά-

λογαμετηνεπικρατούσατάση(Triandis 1990)

Βασικό στοιχείο τού ατομικισμούείναιουψηλόςβαθμόςανεξαρτησίας

μεταξύτωνατόμων (Oysermanetal2002)η έμφασηδηλαδήεδώδίνεται

σταατομικάδικαιώματαστοενδιαφέρονγιατονεαυτόστηναυτονομία

στην αυτοπραγμάτωση στην ατομική ευθύνη και ελευθερία επιλογής

στονσεβασμότήςακεραιότηταςτωνάλλωνκαικυρίωςστηδιαμόρφωση

τηςταυτότηταςμέσωμιαςδιαδικασίας ηοποία επιδοκιμάζειγενικά τα

ατομικάεπιτεύγματα(Hofstede 1980 Waterman1984)Γιαπαράδειγμαοι

άνθρωποιτουκαλούμενουδυτικούκόσμουπιεζόμενοιαπότοπολιτιστι-

κότουςπεριβάλλονυπερτιμούνμάλλοντονεαυτότουςΈτσιδεδομένου

ότιοιγονεϊκέςαντιλήψειςεπηρεάζονταιενμέρειαπόπολιτισμικούςπα-

ράγοντες(Feldman2009)οιγονείςστιςδυτικέςκοινωνίες παρέχουνστον

έφηβοτηδυνατότηταναεπιλέξεικαιναπραγματώσειτούςπροσωπικούς

τουστόχουςκατάτρόποαυτόνομοχωρίςναδεσμεύεταιαπότιςανάγκες

και τις επιθυμίες τής οικογένειάς του ή της ευρύτερης κοινότητας

(ColemanampHendry1999)Μεάλλαλόγιαστονδυτικόπολιτισμόοιπρα-

κτικές κοινωνικοποίησης αποσκοπούν στην απόκτηση αυτονομίας ανε-

ξαρτησίαςκαιπροσωπικήςευθύνηςχωρίςαυτόβέβαιανασημαίνει α-

παραίτηταρήξητωνοικογενειακώνδεσμώνοέφηβοςδηλαδήενθαρρύ-

νεται να λειτουργήσειαυτόνομα ενώ ταυτόχρονα διατηρεί το δικαίωμα

ναζητάστήριξηκαιβοήθειααπότούςσημαντικούςγιrsquoαυτόνάλλουςσε

βασικάτουλάχιστονζητήματατηςζωήςτου(Zimmer-Gembeck 2001)

Αντίθετα στους λαούς κυρίως τού ανατολικού κόσμου οι άνθρωποι

πιέζονταιναυποτιμούντονεαυτότους(Φασάπης1970Ράπτης1974)Έ-

τσιοιγονείςστιςασιατικέςκοινωνίεςμπορείναενθαρρύνουντηνπαθη-

τικότητα στα παιδιά τους (Feldman 2009) δίνοντας το προβάδισμα στη

συλλογικότητα(Kim et al 1994 Raeff 2004) Ησυλλογικότητα έχειωςβα-

σικόχαρακτηριστικότηςτονδεσμότιςαμοιβαίεςυποχρεώσειςκαιπροσ-

δοκίεςμεταξύτωνμελώντήςομάδας(Oysermanetal2002)Οιαξίεςκαι

οι στόχοι θεωρούνται κοινοί το άτομο προσδιορίζεται μέσω τής εσω-

ομάδας ταατομικάόριαείναι διαπερατάκαιη έμφασηδίνεταιστην ιε-

ραρχία τον έλεγχο την υπακοή και τη συμμόρφωση (Kagitcibasi 1994

Triandis et al1995)Δεδομένουδεότιηεσω-ομάδαμπορείναπεριλαμβά-

νειτηνοικογένειατηνεθνότητατηθρησκείαήάλλεςομάδεςησυλλο-

γικότητα αποτελεί μια πολυδιάστατη και πολυεπίπεδη δομή και κατά

συνέπεια αναφέρεται σε ένα ευρύτεροπλαίσιο αξιών στάσεωνκαι συ-

μπεριφορώνσεσύγκρισημετονατομικισμό (Triandis 1995 et alΓεωργα-

ντή2009)Ομοίωςστιςκοινωνίεςαυτέςηαίσθησητουlaquoανήκεινraquoαποτε-

λείκεντρικόστοιχείοτήςταυτότητας τουεφήβουμεαποτέλεσμαοιπρο-

σωπικέςεπιθυμίεςτούατόμουναπαραμερίζονταικαιναδίνεταιπροτε-

ραιότηταστηδιατήρησηαρμονικώνσχέσεωνστοπλαίσιοτηςεσω-ομάδας

(MarkusampKitayama1991)Μεβάσηταπαραπάνωησυναισθηματικήεγ-

γύτηταμεταξύγονέωνndash εφήβουκαθώςκαιοβαθμόςαυτονομίαςτούτε-

λευταίουδιαφέρουνμεταξύτωνδιαφόρωνπολιτισμώνανάλογαμετοαν

ηεπικρατούσατάσηείναιοατομικισμόςήησυλλογικότητα (Cooper 1994

Hendry et al 1993)

Φιλοσοφική θεώρηση του προσώπου

Απόκαθαράφιλοσοφικής επόψεωςοπρώτοςπουεμπεριστατωμένα

φαίνεταιναομιλείγιατοανθρώπινοπρόσωπο είναιοΑριστοτέληςστα

ltΗθικά Νικομάχειαgt Ψστόσο ενώ ο άνθρωπος στον Αριστοτέλη laquoεκ-

πλήσσεταιraquoμεταξύτωνάλλωνκαιγιατονΆνθρωποεκπλήσσεταιμόνο

ως τμήμα ενός κόσμου καθόλα εκπληκτικού (Buber 1987) Ο άνθρωπος

στονταγειρίτηφιλόσοφομιλάγιατονεαυτότουπάντασετρίτοπρόσω-

ποαυτοσυνειδητοποιείταιδηλμόνοωςlaquoαυτόςraquoκαιόχιωςlaquoεγώraquo(Groe-

thuysen 19311969) ΈτσιγιατονΑριστοτέλη(Νικ Ηθικ Α51097Β12)

ο άνθρωπος ως laquoζώον πολιτικόνraquo είναι δημιούργημα πάλι τής πόλης-

κράτους (Carrithers 2000)middotμεάλλαλόγιακατάφύσηέχειπροτεραιότητα

ηΠόλη και όχι η οικογένεια ή το επί μέρουςπρόσωπο (ΑριστΠολιτικά

125 3a 18) Με την αυτήφυσιοκρατική διάθεση αναλύει και οΘεόφρα-

στοςτουςτυπολογικούςltΦαρακτήραςgtτου

Εντούτοιςη (συλλογική)αυτήαυτάρκεια τηνοποίαοιΠλάτωνκαι

Αριστοτέληςθεωρούσανωςίδιοντήςπόλεως-κράτουςκατέστησταδιακά

ίδιοντούατόμου (Sabine 19633)Μεάλλαλόγιαηεκτόςημώννοηματοδό-

τησητουΕγώοιερόςτόποςχώροςφανέρωσης(ιεροφάνεια)τουΕγώ(βλ

ιεροχθόνιεςθρησκείες)+μετατοπίστηκεμέσωτήςαναπαραστατικήςλει-

τουργίαςτήςγλώσσαςαπόμίαφυσικήκοινωνικήμυθικήήμεταφυσική

περιοχήπροςτονlaquoέσωraquoάνθρωπο καιμάλισταπροςτηνπεριοχήτούνού

(βλαυτοσυνειδησία)ήτήςκαρδίαςΠροςέναντέτοιοορισμότούπροσώ-

που φαίνεταιότικινείταιγιαπαράδειγμαοτελευταίοςΡωμαίοςπολιτι-

κόςκαισχολαστικόςφιλόσοφοςΒοήθιος(480-524μΦ)ldquoPersona est naturae

rationalis individua substantiardquo(=πρόσωποείναιηατομικήουσίατήςέλλο-

γηςφύσης)7ΜετηνΑναγέννησητοανθρώπινοπρόσωπο εξαίρεταιταυ-

τιζόμενοόμωςπλέονμετηνατομική συνείδηση (Takeuchi 2003)καιστή

συνέχεια με τη λογική (Διομήδης 1857) ήτοι το ldquocogitordquo του Descartes

(Russell 191819191985Δρούλιας1960)

τανεότεραχρόνιααναπτύχθηκανπολλές―περισσότεροήλιγότε-

ρο προσωποκεντρικές― φιλοσοφικές θεωρίες (Buber Rosenszeig Ebner

Macmurray Pannenberg Jenkings κά)γιατοανθρώπινοπρόσωπο (Gaudig

1923 Ratschow 1938 Janssens 1939 Jacques 1939 1947 Neacutedoncelle 1942

1957 Wiener 1950 Wildmann 1961 Κουτσογιαννόπουλoς1965Smart 1972

McCall 1990 Μηχαηλίδης 1990) Υιλόσοφοι (ιδίωςφαινομενολόγοι και υ-

παρξιστές) θεολόγοι ψυχολόγοι κοινωνιολόγοι και παιδαγωγοί ενδια-

φέρθηκαν έντοναγια τοανθρώπινοπρόσωπο για ότι δηλ συνιστά τον

πυρήνα τής ύπαρξης του ανθρώπου (Sontag 1954 Ayer 1963 Κουρνιάς

1973 Παπαναστασίου 1979 Harreacute 1983 Engelhardt 1984 ιάσος 1994

Yannaras 1996 Γιοκαρίνης 1998 Παναγόπουλος 2000 Beck amp Demarest

2005) Έτσι το ανθρώπινο πρόσωπο κατανοήθηκε και κατανοείται από

πολλέςεπόψεις (Μπακατσούλας1976 Hampson 1988) ενώοκάθεμελε-

τητήςτοεξετάζεισυνήθωςμεδιαφορετικόπρίσμαανάλογαμετησκοπιά

θεώρησήςτουκαιανάλογαμετηβιοθεωρίατου(ακκάς1977)

ΜάλισταηθεολογικήΠροσωπολογίαεπέδρασεμετησειράτηςστη

φιλοσοφικήκαι―σεδεύτερο επίπεδο―ψυχολογικήπάλισκέψη (Jeeves

2002) Για τον SKierkegaard για παράδειγμα ο άνθρωπος δεν συνιστά

ένααυτο-προσδιοριζόμενοπνευματικόάτομοαλλάμίασχεσιακήύπαρ-

ξη μετελικήαναφοράστηΘείαΑποκάλυψηΈτσιηltσχεσιακή οντολογί-

αgt (Jenson 1982 Collins 2001 Γιανναράς 2004) τού προσώπου [Relational

Personalism (Oliver 1989)+σχετιζόμενηστενόταταμετηλεγόμενηltσχε-

σιακή θεολογίαgt (Buber 19371970 Macmurray 1957 1961 Duncan 1990 Jo-

nes 1991a 1997 Hill amp Pargament 2003 Simpson et al 2008)8φαίνεταιότι

συνέβαλε στην εμφάνιση της ltσχεσιακής ψυχανάλυσηςgt (Fairbairn 1954

Winnicott 1975 Greenberg amp Mitchell 1983 Kohut 1984 Mitchell 1988 Jones

1991a 1996 Summers 1994)

υνοψίζονταςτακυριότεραφιλοσοφικάυπαρξιακάπνευματικάκαι

γνωστικάχαρακτηριστικάγνωρίσματατουπροσώπου θαμπορούσαμενα

τααναγάγουμεσεπέντε

α)τηβίωσητηςαίσθησηςότιοισυγκεκριμένοιστόχοικάποιουέχουν

επιτευχθεί(βλαυτο-ολοκλήρωσηαυτοπραγμάτωση)

β)τηνύπαρξηαρχαϊκώνδεσμώνμετημητέρα(ωςτοαρχέτυποκάθε

(αγαπητικής)σχεσιακότηταςσύμφωναμετηνAttachment Theory

γ)τηνύπαρξηκαιτηλειτουργίατωντεσσάρωνδιαφορετικώνμειγ-

μάτων των βασικών σωματικών χυμών (βλ βιο-ψυχική ισορροπί-

αομοιόστασηκαιενότητατουοργανισμού)

δ) ένα υποκειμενικό αίσθημαμοναξιάς (πρβλPaloutzian amp Ellison

1982) και ελευθερίας που απορρέει από την αυτοσυνειδησία και την

πνευματικότηταπρόκειταιγιαμιαμορφήδιάχυτουυπαρξιακούάγχους

(Δεμερτζήςκά2008)και

ε)ψυχο-δυναμικέςθεωρίες(πουεκλαμβάνουντοανθρώπινοπρόσω-

πο ωςσύνθεσηδιαφορετικώνλειτουργικώνήδομικώνμονάδωνοιοποίες

βρίσκονταισεμίαασταθήδυναμικήισορροπίαμεταξύτους)

Θεολογική θεώρηση του προσώπου

Ηόληωςάνωαυτήφιλοσοφικήδυναμικήεπηρέασεόπωςείναιφυ-

σικόκαιτηΘεολογία(Hertel1989)Μολονότικατάτούςπρώτουςχριστι-

ανικούςαιώνεςηθεολογικήέννοιατούπροσώπου δενείχεακόμαπαγιω-

θεί(Danieacutelou2000)στηνΠαλαιάΔιαθήκηαπαντάσυχνά―κυριολεκτικά

καιμεταφορικά(Χαλμ373)―ηέννοιατούΘείου(Γεν416Χαλμ94

Ησ662Ιερ239Ιεζ3820)αγγελικού(Ζαχ31Ησ62)καιανθρωπί-

νου (Χαλμ 16 9 Ιώβ 38 30Παροιμ 18 5)προσώπου (pacircneh)Ομοίως

στηνΚαινήΔιαθήκητονίζεταιτοπρόσωπο τουΘεού(Ματθ1810Λουκ

1 76) και ιδιαίτερα του Ιησού Φριστού (Βrsquo Κορ 2 10 4 6 Βέλλας 1950

Μπρατσιώτης1955Μπρατσιώτης1967Kesich 1975)Πράγματιολόκληρη

ηΚΔlaquoιστορείraquoτονβίοτούΙησούτη γέννησητομαρτύριοκαιτονθάνα-

τό Σου (Μιχαηλίδης 1990) Από τηνΠατερική Γραμματεία εξάλλου αν

και δεν υπάρχει κάποια συστηματική έκθεσηθεωρία (Lossky 2000) οι

Πατέρεςπουμίλησανad hoc περίπροσώπου ανθρωπολογικάείναιβασι-

κάοΣερτυλλιανός (MPL 1-2)ο Ιππόλυτος (MPG 10)οΚύριλλος Ιεροσο-

λύμων (ΒΕΠΕ τ 39 σ 139) οΜΑθανάσιος (Δημητρόπουλος 1954) ο

ιατροσοφιστής Μελέτιος Μοναχός (MPG 64 1185-1188) οι Καππαδόκες

Πατέρες (Παπαδοπούλου-Σσανανά 1970 Ζήσης 1971 Kornitseskou 1971

Aghiorgoussis 1976)ΙωάννηςοΦρυσόστομος(Σσιτσίγκος2000)Μακάριος

οΑιγύπτιος(Έραστος1955)ΝεμέσιοςΕμέσης(MPG 40 503-818)Θεοδώ-

ρητοςΚύρου(MPG 83588εξ)ΘεόδωροςΡαϊθού(MPG 91 1479-1482)Ισί-

δωροςοΠηλουσιώτης(Μαστρογιαννόπουλος19661979)ΠέτροςοΑθω-

νίτης (MPG 150 989-1040)ΜάξιμοςοΟμολογητής (Ματσούκας 1980) Ι-

ωάννηςοΔαμασκηνός(MPG 94 613-615 Πλεξίδας2001) καιΓρηγόριοςο

Παλαμάς(Βλάχος2000)ΈπειτακατάτονΜεσαίωναοισημαντικότεροι

δυτικοίθεολόγοιπουασχολήθηκανμετονπροσδιορισμότούπροσώπου

ήσανοΡιχάρδοςτούαγίουΒίκτωρος(Richard von St Victor 1373)οο-

ποίοςμάλιστααρνήθηκετονπερί προσώπουορισμότούΒοήθιουγιατην

υπόσταση (substantia) εκλαμβάνοντας τη Θεία υπόσταση ως ξεχωριστή

κατrsquoιδίωμαύπαρξητηςΘείαςφύσης(Divinae naturae incommunicabilis exis-

tentia)9οΘωμάςΑκινάτης(1225-1277)10οοποίοςδέχτηκετηνκατάΒοήθιο

υπόσταση γιαναπεριγράψειτοκτιστόπρόσωπο(Lossky 2000Προκοπίου

2010) ο Jean Duns Scotus (1274-1308)πουόρισε τοπρόσωποως ldquo(Persona

est) existens per se solum singularem quondam rationalis existentiae modumrdquo(Muumlh-

len 1954 Neacutedoncelle 1948)καιοΘωμάςΚεμπήσιοςμετοέργοτουltImitatio

Christigt

ύμφωναμε τηχριστιανικήΑνθρωπολογία οΘεός είναι εκείνος ο

οποίοςμάςέκτισεδηλμάςκάλεσεστηνύπαρξημάςδώρισετηζωήμάς

ανα-γέννησε (βλ laquoἐν Φριστῷraquoυἱοθεσία) και μάς χάρισε τούς αληθινούς

(laquoἀνισταμένουςraquo)εαυτούςμαςδηλταπρόσωπά μας(Κορναράκης1986)

ΚατάτηνΑγίαΓραφήοΘΛόγος(προσ)καλείπροκειμένουναυπάρξει

(να έλθει στο laquoείναιraquo) το καλούμενοmiddot δηλ οΘεός (ηΑγάπη) δημιουργεί

απόαγάπητονάνθρωποωςπρόσωπογιαναδιαλέγεταικαιεπι-κοινωνεί

αγαπητικά μαζί του (Tournier 1956 Καραβιδόπουλος 1979 Evdokimov

1985Ζιάκας2001)επειδήοΊδιοςείναιΠρόσωπο καιαπευθύνεταιωςίσος

προςίσον(tecircte agrave tecircte)πάλισεπρόσωπο (ΑrsquoΚορ1312Jaspers 1969)

Έτσιηοντολογικήύπαρξητουανθρωπίνουπροσώπουπουφανερώ-

νειτηνύπαρξήτουως(υπαρκτικού)γεγονότοςεξασφαλίζειτηνετεροκί-

νητηαλλάκαιτηνπροσωπικήμοναδικήκλήση του(Ware 1996 Μαντζα-

νάρης2009)middotτοανθρώπινοπρόσωπο δηλσυνιστάμίαέλλογη(Θεοδωρα-

κόπουλος 1949Ματσούκας 1985 Chirban 1986Μιχαηλίδης 1990) και α-

γαπητικήκλήση (Μιχαηλίδης 1990Ware 1996 Yannaras 1996 Feenstra amp

Brouwer 2008 Μαντζανάρης2009)είναιένακλητικόοντοοποίοπροέρ-

χεται από μία Κλήση και ζει με την Κλήση όσο το ίδιο προσ- ή παρα-

laquoκαλείraquo (αναζητεί)ήεπι-καλείταιδοξολογικάευχαριστιακάκαιεσχατο-

λογικά (νοσταλγικά) δηλ laquoκοινωνείraquo τόσο laquoείναιraquo (υπάρχειζει) Άρα

υπάρχειγιrsquoαυτόκαικαλείαλλάκαικαλείται(Ησ454Γιανναράς1970

Καραζαφείρης198519952 McFadyen 1990)Μεάλλαλόγιαηόληύπαρξη

τούανθρώπουοφείλεταιψυχολογικάστηνκλήσητούΆλλου (Μαντζανά-

ρης 2009) Κατά τον Jacques Lacan (1973) το ανθρώπινο υποκείμενο

laquoγεννιέταιraquoμόνοόταντοσημαίνον αναδύεταιστοντόποτούΆλλουΦω-

ρίς τονΆλλο τονήπιοόχιμόνοδενμπορείναεισέλθειστονκόσμοτής

γλώσσαςκαι τωνσυμβόλων (Vasse 1969)αλλrsquoούτεκανμπορείναεπι-

βιώσει(Spitz 1955 Rizzuto 1996 Chirban 1996)

Αυτότοανθρώπινοπρόσωποστηνπροπτωτικήτουκατάστασηθε-

ωρείταιθεολογικάlaquoεικόναraquoτήςτριαδικήςκοινωνίαςτωνΘείωνυποστά-

σεωνστηνοποίακατάστασητελειούμενοlaquoἐνἐλευθερίᾳ καίἀγάπῃraquo

προσ-καλείταιlaquoκαθrsquo ὁμοίωσινraquoΑυτούτούΘεού(McFadyen 1990 Zizioulas

1994) Η οντολογική laquoσταθερήraquo αρχή τού παλαιοδιαθηκικού ανθρώπου

είναιηθεοκεντρικότητάτουδηλοσταθερόςπροσανατολισμόςκαιηα-

ναφορά τουπροςτονΔημιουργότου (Οικονόμου 1978)Πράγματιμέσω

τούλογιστικού τουτοανθρώπινοπρόσωπο κινείlaquoκατάφύσινraquoτοεπιθυ-

μητικόν καιτοθυμικόν (Καραζαφείρης198519952ιώτης1984)Ονους τού

ανθρώπου ως κύρια λειτουργία τούπροσώπου πέρα τού ότι ενέχει μία

ενοποιόδύναμηπροςτονΘεό(amor intellectualis)εφόσοναποτελείεικόνα

τήςοφίαςκαιτούΛόγου(ltσυλ-λέγω)Σου(Deus umbra mentis)αποτελεί

το μέσο διοχέτευσης της Θ Φάρης στο κάθε ανθρώπινο πρόσωπο

laquoὑποστατικῶςraquo(ΓρηγόριοςΠαλαμάςΈργα Πατέρων τής Εκκλησίας 9 144-

146)

Εξάλλουτοανθρώπινοltκατrsquo εἰκόναgt(Γεν126Ιώβ328ολ2

23Βέλλας19501966Μπρατσιώτης1976Nissiotis 1983)τήςχριστιανικής

Θεολογίας λόγω τής έλλογης χρήσης τού αυτεξουσίου (Καλαντζάκης

1994)τουαλλάκαισύμπασαςτηςψυχοσωματικής(ΕιρηναίοςMPG 7 433-

1224 Murphy 1947 Jung 1984 Ware 1996 Ορφανός2004)καιπνευματικής

του σκευής (Βέλλας 19501966) προσδίδει ιδιαίτερη και μοναδική υπαρ-

κτικήθέσηκαιαξίαστονάνθρωποέναντιτηςλοιπήςδημιουργίας(Γεν1

28Χαλμ816ειρ172Mork 1967Μπρατσιώτης1976Βλάχος1981)

ΟΘεόςείναιφύσειαυτεξούσιοςΆρακαιοάνθρωποςωςεικόνα τούΘεού

είναιlaquoφύσειraquo(ήμάλλονlaquoθέσειraquoδηλκατάΦάρη)αυτεξούσιος(Σατάκης

1952Μπενάκης1985Σερέζης1993Γιανναράς2003)ήτοιθελητικός (Μά-

ξιμοςΟμολογητήςMPG 91 304CΚαραζαφείρης198519952)Έτσιτοαυ-

τεξούσιον του ανθρώπου επισημαίνει δυναμικά και λειτουργικά την ύ-

παρξη του προσώπου (Hauter 1952 τεφανίδης 19592 Ματσούκας 1985

Pettifer 1987 Λουδοβίκος 1996) μέσω δηλ τήςγνωμικής αυτονομίας τού

Εγώτοκάθεανθρώπινοπρόσωπο καθίσταταιαπαράλλακτοκαιμοναδι-

κό(Καραζαφείρης198519952)

Λόγωτήςκακήςχρήσεωςόμωςτούγνωμικού αυτού θελήματος του

ανθρώπου δηλ τής εκ-πτώσεως τουπροσώπου σε σάρκα το θεανδρικό

πρόσωπο του ΙησούΦριστούως τελεία και μοναδικήπροσωπικότητα (α-

πογυμνωμένη από κάθε προσωπείο) ανέπλασε εφάπαξ τη laquoφθαρείσαraquo

εικόνατούΑδάμ (Nietzsche 1888)11απαντώνταςαντrsquoαυτούστιςβιβλικές

εγκλήσειςευθύνηςγιατονlaquoπλησίονraquoπουαπηύθυνεοΘΠατέραςστον

πρώτοεκείνοάνθρωπο (Γεν4 9)αποκαθιστώνταςέτσιτονδιακοπέντα

διάλογο μεταξύΘεούκαιανθρώπου(Tournier 1956 Willard 1999)Έκτοτε

ο Θεός καλεί διαρκώς τον άνθρωπο να πραγματοποιήσει το ltκαθrsquo

ὁμοίωσινgtδηλναγίνειπρόσωπούμφωναμετηχριστιανικήΑνθρωπο-

λογίατοανθρώπινοπρόσωπο δενταυτίζεταιμετηνακίνητηκαιστατική

παρμενίδειαουσία (esse immotum)αλλάμετηνανθρώπινηυπόσταση (Βrsquo

Κορ 1 11 Pratt 1937 Harkness 1948 Garnett 1928 Καραζαφείρης

198519952Ζηζιούλας1977Hampson amp Boyd-MacMillan 2008)Έτσιμόνο

laquoἐν Φριστῷraquo δηλ μόνο μέσω τής αγαπητικής εμπιστοσύνης και επι-

κοινωνίας (βλ laquoσυνυπάρχεινraquo laquoσυνεῖναιraquo Mitsein) μετά τού laquoθεμελίουraquo

και (παντο-κρατορικού) laquoΛόγουraquo (συλλογέως) των όντων τέ τού Θεού

(Oates 1961)οοποίοςκαιπροσ-καλεί επίτούτωκάθεανθρώπινηύπαρξη

ήτοι για ελεύθερη σταυρώσιμη (θυσιαστική) αυτοπροσφορά στον Άλλο

όπως έπραξε ο σαρκωμένος Λόγος δηλ τελικά για laquoλογοποίησηraquo χρι-

στοποίηση θέωση (Bertocci 1970 Howe 1980 Leclerc 1984 Αγγελόπουλος

2002 Ορφανός 2004)+ ο άνθρωπος καθίσταται αυθεντικό και αληθινό

laquoἔσοπτρον τοῦ ΘεοῦraquoκατάΙωάννητονΔαμασκηνόήθεοφανικό γεγονός

Κατά τον φιλόσοφο μάλιστα Dallas Willard (1999) ο άνθρωπος είναι

πλασμένοςγιαναεπικοινωνείμετονΔημιουργότουΔεδομένουλοιπόν

ότι η δομικά αρχετυπική ύπαρξη του ανθρώπου είναι κλητική (σχεσια-

κήαναφορική) από τηνανταπόκρισή του (Myers 1903) στην κλήση τού

Άλλου θαεξαρτηθείκατά πόσοδιατήρησετοθεοειδέςπρόσωπό τουκατά

πόσο δηλ απαλλάχθηκε από τα πάθη του (ήτοι την αλλοτριωμένη του

φύση) ενώθηκεπραγματικάμετονΘεό επικοινωνώνταςμαζίΣουδια-

θέτει αγάπη εσωτερική ενότητα ειρήνη αγιασμό αρμονία πληρότητα

καινόημαζωήςΠράγματιηέρευναέχειδείξειότιέναθετικόσχεσιακό

στυλανθρώπινουψυχισμούευνοείτηνυιοθέτησητηςαντίληψηςγιατην

ύπαρξησκοπούστηζωήκαιτηνεπίγνωσητουνοήματόςτης(Simpson et

al2008)χετικήεπrsquoαυτούέρευνασεφοιτητέςαπέδειξεότιηαύξησητης

ψυχικήςαστάθειαςτηςαπογοήτευσηςτουάγχουςκαιτουφόβουκαθώς

καιενόςχαλαρούήανύπαρκτουγενικάδεσμούμετοΘείονσυνοδεύεται

από μειωμένη αυτοσυνειδησία τής προσωπικής ύπαρξης και ζωής ως

Θείαςκλήσης (Hall 2004 Feenstra amp Brouwer 2008)

Ψστόσο το συνεχές αυτό laquoγίγνεσθαιraquo (Ware 1981 Corrington 1996

Norcross 2006πρβλG Marcel Homo Viator) πρόσωπο πουμάλισταεξαρ-

τάταιάμεσααπόταχαρακτηριστικάτήςπροσωπικότητας λχτονβαθμό

πίστηςεμπιστοσύνης (Couch et al 1996 Couch amp Jones 1997) και ειλικρί-

νειαςπροςτονΆλλο+τουπαρατηρητήσυνομιλητή(Assagioli 1991)εμπε-

ρικλείειτιςασυνείδητεςπαρορμήσειςαδυναμίεςπάθηφόβουςελαττώ-

ματα και ιδιορρυθμίες (βλ αμαρτία) όπως και τις συνειδητές αυτο-

αναθεωρήσειςδιορθώσεις (βλ μετάνοια) τις ψυχο-πνευματικές αναγεν-

νήσεις(Ιω35Εφ424)καιτηνόληεσωτερική(ψυχο-πνευματική)αύξη-

ση καιωριμότητα (πρβλ laquoσταθερή αστάθειαraquo) Από την άλλη μεριά το

(ανεξάρτητοχειραφετημένοαλλάκαιυπεύθυνο)πρόσωποπουπαραμέ-

νει εσωτερικόσιωπηλόμυστικόκαικρυμμένο (βλ τηνυπερβατικότητα

και αποφατικότητα του ΙΕΡΟΤ) είναι η επώδυνη διαδικασία τής αυτο-

περισυλλογής αυτοσυνειδησίας και αυθυπέρβασης το laquoπνεύμα τής λε-

πτότητας-finesseraquo (Pascal 16702007)ηδιαλεκτική έλξηςκαιάπωσης (de

Rougemont 1945Ράπτης1974Μιχαηλίδης1990)+καιδιαλογική (von Orelli

1951 Jacques 1991 Willard 1999) συνάντηση (Guardini 1928 Brunner 1938

Marcel 1944 1951 1962 1963 1967 Christian 1952 1958Μιχαηλίδης1990

Παύλος 2000 Entralgo 1961 1962ab Κοσμόπουλος 1995 Μαντζανάρης

2009) και επι-κοινωνία (Buber 19201970 Jaspers 1935 1938) σεμία διαλε-

κτική σχέση ταυτότητας και ετερότητας (Γεν 3 9 4 9Mauriac 1934-51

Sartre 1943 1946 Zizioulas 1994) η αξία και το νόημα της ανθρώπινης

ζωής ηπνευματικότητα (Stocker 1945 1949) μία κλίση (Siebeck 1950) η

κλήση (Feenstra amp Brouwer2008)τήςζωήςωςαποστολής(Siebeck 1950)]

καιηπρωτότυπη (αυτο)δημιουργία (Tournier 1956Ράπτης1974 Ζηζιού-

λας1977 Καραβιδόπουλος1979)

ΓιατονΠλατωνισμόκαιτονΙουδαιοχριστιανισμό(Hill amp Hall 2002)

πουέδινανέμφασηστοθέαμαοάνθρωποςωςκαθ-ολικότητα (Hartmann

1926Ράπτης1974)12 είναι πρόσωπο πρός+ὤψ(Μπακατσούλας1976)]13

δηλμπορείνακοιτάζεισταμάτιατονσυν-ομιλητήτουόπωςκαιεκείνος

τονΆλλονΜελίγαλόγιαπρόκειταιγια έναlaquoονπροςraquo (μεοντολογική

δυνατότητα σχέσης κοινωνίας και προσ-ανατολισμού και όχι ναρκισσι-

στικούαυτο-προσδιορισμούήενόςSolipsism)middotέναονπουνοσταλγείερω-

τικά να συναντήσει δοξολογικά την εικόνα τού ενεργούντος προσώπου

(Παύλος2000)ΈτσιηlaquoθέατούΘεούraquo (θεοπτία)στηνανθρώπινηφύση

τούΘΛόγουταυτίζεταιμετηθέωση καιτησωτηρίατοβλέμμαλχτων

Αγίων τής βυζαντινήςΑγιογραφίαςπουείναι εκστατικό (Ζιάκας 2001)

υπερβατικόκαιταυτόχρονααπο-καλυπτικότούΘΑρχετύπουανταυγά-

ζεταικαιlaquoδοξάζεταιraquoltδοκῶ (Ware 1981)+ηκαθολικότητα τουανθρωπί-

νουπροσώπουησυμφιλίωσηανάμεσαστονχρόνοκαιτοάχρονο(Μιχαη-

λίδης1990)τοκτιστόκαιτοάκτιστοΑνηρωμαϊκήύγκλητος θεωρούσε

ωςlaquoπρόσωπαraquoμόνοτούςελεύθερουςΡωμαίουςπολίτες(Carrithers 2000)

οΦριστιανισμόςπροσέδωσετηνέννοιατούπροσώπου σεκάθεανθρώπινη

ύπαρξηακόμακαιστουςδούλους(Mauss2000)ΈτσιηχριστιανικήΘεο-

λογίαμετέβαλετηρωμαϊκήφιλοσοφικο-κοινωνικήpersona14πουταυτιζό-

τανκαιεξέφραζεηθικο-δικανικάτηνατομικήύπαρξηατομικότητα(Cice-

ro) και αυτοσυνειδησία σε σχεσιακόαναφορικό―εκ-στατικό (Γιανναράς

1976 Γρηγοριάδης2000Ζιάκας2001)δηλερωτικόαγαπητικόπρόσωπο

(Olson 2002)15 προσδίδοντάς της μία αποκαλυπτική εσχατολογική

υπερβατική πνευματική και μεταφυσική διάσταση (Lossky 2000 Mauss

2000Γρηγοριάδης2000)

Ψστόσοενώμεταξύπροσωπείου (Pascal Sartre)καιπροσώπου ήκαι

προσωπικότητας υφίσταταιμίααδιάρρηκτηενότητα(αφού απότηστιγμή

που τοπρόσωπο εκφράζεται αποτελεί ήδη ένα προσωπείο) ταυτόχρονα

υπάρχεικαιμίαοντολογικήδιαφοράΣοαιτιοκρατικάεπαναλαμβανόμε-

νοαυτόχαοτικόκαιlaquoχοϊκόraquo(φυσικό)στοιχείο(βλlaquoθάνατοraquo)τήςανθρω-

πινότητας(βλφυσικάχημικάβιολογικάκλπφαινόμενα)που―αςση-

μειωθεί―απότονόλοάνθρωποαυτόκαιμόνοαυτόεμπίπτειστηνεπι-

στημονικήέρευναείναιαπαραίτητογιατοεποικοδόμηματουπροσώπου

(βλ laquoζωήraquo) σαν τον καμβά τού κεντήματος (Bernard 1878 Freud 1920

192119231963)middotδενμπορούμεναυπάρχουμεωςαπογυμνωμέναάτομα

χωρίςκάποιαφυσικάχαρακτηριστικάlaquoΟὐδέ γάρ τά ὑπέρ τήν φύσιν ἔχει

χώραν μή τῆς φύσεως ἐχούσης κατά φύσινraquoπαρατηρείΛεόντιοςοΒυζά-

ντιος(MPG 86 1333BD)Οάνθρωποςσυνιστάμείξηφύσεως (αναγκαιό-

τηταςlaquoφυσικό θέλημαraquo)καιυπάρξεως (ελευθερίαςlaquoγνωμικό θέλημαraquo)

Τπrsquoαυτήντηνέννοια―όπωςητελειότητα ήηθέωσηθεολογικάδενα-

ποτελούνμίαστατικήκατάσταση(ΙωιναΐτηΚλίμαξ 29)―τοναείναι

κανείςπρόσωπο συνιστά θραύση τήςπροσωπίδας μία αγωνιώδη απάρ-

νηση(θυσίαήένθεησαλότητα)μίαθανάσιμηδιακύβευση(Μάρκ835)

έναν διαρκή αγώνα (McMahon 1996) μία ατελεύτητη laquoαύξησηraquo (Υιλ 3

13ΒrsquoΚορ318ΓρηγόριοςΝύσσηςMPG 44 297 Norcross 2006)πουαρχί-

ζειμετηνκάθαρση (τιςπρακτικέςασκή-σεις)τονφωτισμό (τηνπνευματι-

κήζωή)καιτηθέωση τημυστικήένωσημετονΘεό(Chirban 1986Ορφα-

νός 2004)+ μίαπνευματική laquoπάληraquo (Γεν 32 24Evdokimov 1970) μία υ-

παρξιακήεπανάσταση (Camus 1951)μίασυνεχή (μεταφυσικήκαιυπαρ-

ξιακή) αναζήτησηπορεία (Marcel 1944) τής τελειότητας του απόλυτου

τουαληθούςτουωραίουκαιτουαγαθούδηλτουlaquoΘεούraquoεκάθεβαθ-

μίδαταόνταμάχονταιγιατηναυτοσυντήρησήτουςενώπαράλληλαε-

πιδιώκουνναυπερβούναυτόντονεαυτότουςmiddotκαιοιδύοαυτέςτάσειςεί-

ναιαλληλένδετεςκαισυμπληρωματικές(Ζιάκας2001)Ηεικόνατούεαυ-

τού (αυτο-εικόνα)μαςεξαρτάταιαπότηνεικόναπουέχουνοιάλλοιγια

μάς(Zazzo 2000 Barresi 2002)Έτσιμεταξύφύσεως καιπροσώπου παρεμ-

βαίνει διαμεσολαβητικά (βλ theory of mediation)η (κοινωνική) laquoπαράστα-

σηraquo (performance)ηοποία―μέσωμιαςεπανεπένδυσης (reinvestment) της

libido―αποδυναμώνειτηναρνητικότητατουατόμουπροςτηνκοινωνική

σχεσιακότητα και τον εκπολιτισμό (Saroglou 19972001 Μαντζανάρης

2009)Ανκαιυπάρχουνπρόσωπα εντελώςδιάφανα(υπαρξιακώςκαιαφη-

γηματικώς) δηλ χωρίςκανέναπροσωπείο όπωςλχ ήτανστην επίγεια

ζωήΣουοΦριστός(στονοποίοολόγος ταυτιζότανμετηνπράξηεβρDa-

var)καιοιΆγιοιγιατηνπλειονοψηφίατοπρόσωπο ταυτίζεταιμετοπρο-

σωπείο (Μιχαηλίδης 1990) Για παράδειγμα είναι διαπιστωμένο ότι ο

σύγχρονοςκαπιταλιστικόςλόγοςτούανθρώπουταυτίζεταιενπολλοίςμε

τα (φαλλικά) laquoαντικείμενα partenaireraquo τού υποκειμένου (ή laquoαντικείμενα

υπεραπόλαυσηςraquo)ήγενικάμετοlaquoέχεινraquoτουεπάγγελμασπίτιαυτοκί-

νητοgadgets κλπ(Lacan 1986 1974 1975)+πουσυνιστούντηνκοινωνι-

κο-οικονομικήπερι-ουσία (laquoεπιφάνειάraquo) του (Carrel 194612) αλλrsquo όχι βέ-

βαιακαιτηνπραγματικήτουlaquoουσίαraquoτοlaquoείναιraquoκαικατάLacan (1966)

τοlaquoσυμπλήρωμάraquoτου+ηοποίαβρίσκεταιμόνοστοπρόσωποτουΆλλου

(Λουκ1512)ύμφωναμεπολλούςΓάλλουςστοχαστές(ΜMyersonΜ

Mauss M Zeraffa κά)ταπροσωπεία προηγούνταιτούπροσώπουmiddotμεάλ-

λα λόγια χάρη στο προσωπείο ο άνθρωπος κατέκτησε την έννοια τού

προσώπουΟκοινωνικόςρόλος είναιπαιχνίδικαιμάσκα(mask)αλλάταυ-

τόχρονα είναι και πραγματική λειτουργίαΟι ρόλοι αφενόςπεριορίζουν

και αφετέρου καθιστούν δυνατή την αυτο-έκφραση (Collins 2000) τις

περιπτώσειςαυτέςτοάτομογίνεταιηεικόνα τουδηλησυλλογικήανα-

παράσταση τωνπολιτιστικώνπροβολών (projections) του (Hillman 1992)

Ένατέτοιοπαράδειγμαβλέπουμεστηνπροσωπικότητατουηθοποιούη

οποίαπλάθειτονθεατρικόχαρακτήρασεβάθοςάλλοτεπερισσότεροκαι

άλλοτελιγότερο(Zazzo2000)Ηεπίμακρόνενσάρκωσηενός(είδους)ρό-

λου μπορείναδιαμορφώσειτηνπροσωπικότητατουηθοποιούmiddotενεργείται

δηλμίακάποιασύγκρασηπροσώπου καιπροσωπείου (Hollis 2000) έτσι

ώστετοενεργόυποκείμενοναυποδύεταιτελικάτοίδιοτοδράματήςδι-

κήςτουζωής(βλαμάνουςΒάκχεςειλινούςκά)Μάλισταότανμέ-

σωμιαςπροβολής (projection)οηθοποιοςσεκάποιεςστιγμέςφθάσειστο

σημείοτήςπλήρουςταύτισης μετοπρόσωποήκαιτονρόλο(persona)που

υποδύεται τότε laquoυποκειμενικό Εγώraquo (I) και laquoαντικειμενικό Εγώraquo (Me)

συγχωνεύονταισεένανενιαίο(μονολογικό)Εαυτό (Barresi2002)Σοφαι-

νόμενοαυτόαπαντάσυχνάστουςβίουςκαιτιςομιλίεςτωναγίωνΠατέ-

ρωντήςΕκκλησίαςmiddotπαρατηρούμεδηλεκείπουοΆγιοςομιλείήγράφει

για τη θεότητασε τρίτοπρόσωπο ξαφνικά να ομιλεί ή γράφει για κά-

ποιασύντομηχρονικήπερίοδοσεπρώτοπρόσωποΚατάσυνέπειαβλέ-

πουμεότιηφυσικήψυχικήθρησκευτικήκαιπνευματικήμαςζωήφέρει

ίχνητούπροσωπείου μας(Tournier1956)Μεάλλαλόγιατοπρόσωποως

οντολογική ολότητα είναι ο λόγος (η οντοφάνεια) τής φύσης το laquoκαθrsquo

εαυτόraquoτούανθρώπουότανεκδηλώνεταικαιλαμβάνεισυνείδησητουε-

αυτούτου(Takeuchi2003)Γιατίότανολόγοςκοινωνείμετονεαυτότου

έχουμεταύτισητουνοούντοςμετονοούμενουποκείμενοήτοιτοφαινό-

μενο της προσωπικής συνείδησης (Καραζαφείρης 198519952) Μάλιστα

τοανθρώπινοπρόσωπο έχειτηνέμφυτηικανότηταώστεμετηνταύτιση

μετονεαυτότουναλαμβάνεισυνείδησηόχιαπλώςτούεαυτούτου(αυ-

τοσυνειδησία) αλλά και συνείδηση της συνειδήσεώς του (Καραζαφείρης

198519952Νησιώτης 1996) Σο αυτό Εγώ διαθέτοντας έναπεριθώριο α-

πόκλισηςμεγαλύτεροτουζώουήτηςμηχανήςπότεενεργείπιοαυτομα-

τοποιημένα(πρβλφθοράΠτώση)ωςπροσωπείοκαιπότεπιοελεύθερα

καιπροθετικάωςπρόσωποανάλογαμε τονβαθμόκρίσηςκαιχρήσηςτής

ελευθερίαςβουλήσεώςτουΆρακάθεπροσωπείο δενείναιτόσοπλαστό

όσο νομίζουμεmiddot εκφράζει την αληθινή προσωπικότητα τόσο πιστότερα

όσολιγότεροεπαγρυπνούμεγιrsquoαυτόΜεάλλαλόγιαοεξωτερικόςρόλος

που παίζουμε μεταβάλλεται συνεχώς λόγω των ραγδαίων κοινωνικών

αλλαγών ασκώντας επίδραση―κυρίως μέσω τών μοντέλων γεγονότων

ζωής (συγκεκριμέναγεγονόταστηζωήενόςενήλικα)―στηνπροσωπικό-

τητά μας(Feldman 2010)Κατάσυνέπειαανκαιπροσωπεία μπορούμενα

έχουμεαναρρίθμητα(βλΠρωτεϊσμόκαιΦαμαιλεοντισμό)τοζήτημαεί-

ναιποιοαπόόλαθααποφασίσουμεναεπιλέξουμε(Δευτ3019ΑrsquoΒασ

821Λουκ1613Απ315Sartre 1943 1946 1962 Sumic 2008)κάθεφορά

(σύμφωνα με την κλίμακα αξιών μας) δηλ ποιον προσανατολισμό και

οργάνωση των ψυχο-βιολογικών μας στοιχείων θα κρατήσουμε και σε

ποιονβαθμόέτσιώστετοπροσωπείο μαςναεναρμονίζεται(βλπροσαρ-

μογή)καλύτεραμετηνπροσωπικότητά μαςυπηρετώνταςτηνκαιόχιαυ-

το-αιχμαλωτίζοντάς την βλ πολλαπλή προσωπικότητα laquoΛεγεώνraquo

(Mάρκ5 9)+δηλδιασπώνταςκαιεμποδίζονταςτονόλοδυναμισμότής

ζωήςmiddotγιατίβέβαιαμίαπλήρηςταύτισηπροσώπου καιπροσωπείου δενθα

ήταν τίποτε άλλο από έναν φετιχισμό Αλλά κατά τονOrtega y Gasset

(1975)οάνθρωποςδενέχει φύσηmiddotέχει ιστορίαετελευταίαανάλυση

θαλέγαμεότιπρόκειταιγιαέναν(εσωτερικό)διάλογο (προσωπικήσυνά-

ντηση)καιμίαlaquoσυμφωνίαraquoισορροπία(πρβλομοιόσταση)τούlaquoπροσωπεί-

ουraquoμαςμετονίδιομαςτον(αυθεντικό)εαυτόόπωςκαιμετοΌλο(Tour-

nier 1956 Norcross 2006) του συνειδητού με το (ατομικό και συλλογικό)

ασυνείδητό μαςτης ΙστορίαςμετηΥύσητουlaquoγίγνεσθαιraquoμετοlaquoείναιraquo

τούlaquoὑπέρ φύσινraquo(αυθυπέρβασηεκστατικότηταανοιχτότηταπροσφορά

αυτοθυσίααγάπηαγιότητα)μετοlaquoκατά φύσινraquoαυτοσυντήρησηελάχι-

στη δεκτικότητα ατομοκεντρικότητα ιδίαση φιλαυτία (Θεοδώρου

2004)]16ΗΙστορίαδείχνειότιόπουεπιχειρήθηκεμίαυπερβολικήανύψω-

σητουπροσώπου έναντιτηςΥύσηςήτήςΥύσηςέναντιτουπροσώπουτα

αποτελέσματαήσανδυσάρεστακαιγιαταδύοαυτάμεγέθηΓιrsquoαυτόοι

ΠατέρεςτήςΕκκλησίαςμολονότιεξήραντοανθρώπινοπρόσωποχαρα-

κτήριζαντηΥύσηωςlaquoσύνδουλοraquoτουανθρώπου17

Σοκύριοπάντωςχαρακτηριστικό τούανθρωπίνουπροσώπου σύμ-

φωναμετηνΟρθόδοξηΦριστιανικήΠαράδοσηανάγεταιστηναγαπητική

τουκοινωνικότητασχεσιακότητα(Neacutedoncelle 1962Γιανναράς19701976

1982 2004 Nissiotis 1983 Pettifer 1987 Yu 1987Μαντζανάρης 2009) Ξέ-

ρουμεότιοιάνθρωποιείναικοινωνικάόντα(Haslam et al2009)Ησχεσι-

ακότητα τουανθρωπίνουπροσώπου αιτιολογείται θεολογικά όχι από το

ότι αυτήν τη συνιστά το κάθε Θείο πρόσωπο τήςΑγίας Σριάδας αλλrsquo

απότοότιτηχαρακτηρίζει (ΔιονύσιοςΑρεοπαγίτηςMPG 3637Μάξι-

μος Ομολογητής MPG 4 212 MPG 91 1265 Καραζαφείρης 198519952

Medley 1995 Ζιάκας 2001 Ορφανός 2003β Υούντας 2009) Από τη διδα-

σκαλίατούΦριστούκαι―στησυνέχεια―τούαποστόλουΠαύλουπροκύ-

πτειότιοΦριστιανόςείναιέναάτομοσεσχέση (τέέναςσύνδεσμος)με

τονεαυτότου(Beaumont 1973 Rolnick 2007)τονΘεότηΥύσηκαιτονσυ-

νάνθρωπο (Christian 1958 Καραζαφείρης 198519952 Roberts 1991) ένας

μικρόκοσμος (Thunberg 1995)πουσυγκεφαλαιώνει και―μέσωτήςαγα-

πητικήςπιστής κοινωνίας― αποκαλύπτει όπως το Αρχέτυπό του ο Θ

Λόγος (ΓρηγόριοςΘεολόγοςMPG 35 796 Evdokimov 1985) όλο τονμα-

κρο-κοσμικό ήτοι σύμπασα την υλική και πνευματικήΚτίση (Γρηγόριος

ΠαλαμάςMPG 150 1361C Nissiotis 1983 Turcescu 200320042 Ware 1996)]

χαρακτήρατήςύπαρξήςτου18middotμεάλλαλόγιατηβασιλική προ-φητική και

ιερατική laquoεικόναraquo τού Θεού στη Υύση ύμφωνα με το ιερό Ευαγγέλιο

(Ματθ 5 44) οαληθινόςΦριστιανόςκαλείται νααγαπήσει (ακόμακαι)

τον εχθρό του όπως τον εαυτό του ακολουθώντας το αυτοθυσιαστικό

υπόδειγμα τού Φριστού Είμαι πρόσωπο λοιπόν χριστιανικά σημαίνει

laquoκοινωνώraquoμεταάλλαπρόσωπα αγαπητικάΑυτόαποδεικνύειότιηαγά-

πηωςφυσικήιδιότητατωνπροσώπωνείναιsine qua non όροςγιατηνο-

ηματοδότηση τουπροσώπου Έτσι τοπρόσωπο τού ανθρώπου δικαιώνει

τηνανθρώπινη ύπαρξήτουστηναγάπη(Tillich 1951 1959 1967 Ramsey

1970 Zizioulas 1975 Niebuhr 1964 Evdokimov 1985)Αντίδηλτούlaquoυπάρ-

χω άρα αγαπώraquo τού (Νεο)Προσωπισμού τού Mounier ο Φριστιανισμός

προβάλλειτοlaquoαγαπώ άρα υπάρχωraquo19

εαυτήν τηθεο-δι-ανθρώπινησχέσηπουλειτουργεί δυναμικάκαι

εσχατολογικά (Bultmann 1960)συνυπάρχει ταυτόχροναηαπόλυτηατο-

μικότητα (τομέρος)καιηαπόλυτηκαθ-ολικότητα [Unitas multiplex (Γιαν-

ναράς1970 1976)+ηΒαβέλ (ηπολυφωνία)μετηνΠεντηκοστή (τηνομο-

φωνία)τονπίνακα τουEl Greco (1541ndash1614) τα πρόσωπατωνδώδεκα

Από-στόλωνκαθώς είναισυγκεντρωμένακατάτηστιγμήτήςΠεντηκο-

στής αναδύονται μέσααπό το ίδιο μυστικό βάθος μολονότι το καθένα

φωτίζεταιμέσααπότηδικήτουΦάρηδωρεά(Μιχαηλίδης1990)Κατάτόν

ΜΒασίλειο ηπροσωπικήσυγκρότησηκάθεανθρώπου εξηγεί επαρκώς

τήν ενότητα αλλά και την ετερότητα (Unitas Multiplex) της προσωπικής

τουυπόστασης (Γεωργούλης19721992Guardini 1950Δρούλιας1960ιώ-

της 1984 Ware 1987 Μαραθεύτης 1986 1994 1997)20 Αυτήν τη θε-

ανθρώπινη και περιχωρητική laquoκοινωνία των προσώπωνraquo (Schwoebel amp

Gunton 1992) ή την laquoαγαπητική πολιτείαraquo (Κλήμης Αλεξ τρωμ Δrsquo

XVIII 6 7 MPG 81213)πουκαταλύεικάθεlaquoδιπλόεγωισμόraquo εκφράζει

σύμφωναμε τηνπρος Εφεσίους επιστολή τού αποστόλουΠαύλου κατrsquo

εξοχήνηενχρόνωΕκκλησίαστηνοποίαδιασώζεταιταυτόχρονατόσοη

πνευματικήκοινότηταόσοκαιημοναδικότητατουπροσώπου (Καραζα-

φείρης198519952)ΠράγματιστηνΕκκλησία(qahal Yhwh)ενώνονταιμε-

ταξύτουςοιΦριστιανοίμέσωτούενόςΚυριακούώματοςτούοποίουσυ-

νιστούνμέλη(Troeltsch1922)ΟΟρθόδοξοςΜητροπολίτηςΠεργάμουκαι

Ακαδημαϊκός ΙωάννηςZizioulas (1994)συνέδεσετηlaquoσχεσιακότηταraquoτου

προσώπου όχιμετηΥύση(πρβλΠνευματομονισμό ήelan vital)ήτον(δυτι-

κό)Φριστομονισμό(βλΛογοκρατία)αλλάμετοεκκλησιαστικόΜυστήριο

τηςΘείαςΕυχαριστίαςμέσωτής τριαδικήςΘεολογίας βλ ευχαριστιακή

εκκλησιολογία (Afanassieff et al 1960 Florovsky 1972 Ζηζιούλας

196519902)+τοκαθολικό αυτόΜυστήριοτηςΑγάπηςκαιτηςΕλευθερίας

(Ware 1981) όπου η διαφορά δεν ταυτίζεται με τη διαίρεση διασώζεται

μέσωτήςποικιλίαςτωνΦαρισμάτων τούΑγίουΠνεύματος(ΑrsquoΚορ128-

10 McPartlan 1993 Ware 1996Σσιτσίγκος2000)ταυτόχροναηετερότητα

καιηκοινωνικότητα τουανθρωπίνουπροσώπουαφούa priori αποκλείεται

κάθεαποκλεισμός

Κατάχρηση και αυτονόμηση της laquoΘεολογίας τού προσώπουraquo

Ηωςάνωαυτήπαραδοσιακήθεολογικάχριστιανικήέννοιατούπρο-

σώπου ωςσυνδέσμουτήςανθρώπινηςύπαρξης καιτηςυπερβατικότητας

(Christian 1958 Lossky 2000 Piedmont et al2009)μέσωτήςαναφορικότη-

τας τουανθρώπινουλόγουπροςτονΘείοΛόγο(πρβλκάθετηδιάσταση)

πουκύριαεκφράζεταιμετηντριαδικήΑνθρωπολογίατούltκατrsquo εἰκόναgt

(Γεν 1 26) μετατοπίστηκε (Αγουρίδης 19931996 Αγγελόπουλος 2002)

από τη νεωτερική Υιλοσοφία και Θεολογία ιδίως τού (χριστιανικού) Τ-

παρξισμού (Ζηζιούλας 1977)21 και τουΠερσοναλισμού (Barth 1955719605

Brunner 1938 Niebuhr 1964 Ζηζιούλας 1977 Γιανναράς 1982 1991 2004

Torrance 1996 Rudman 1997 Turcescu 20042) και κατά συνέπεια την υ-

παρξιστική Οντο-Θεολογία στην οριζόντια (βλ κοινοτική) οντο-

ανθρωπολογική σχέση ανθρώπου (εγώ)mdash συνανθρώπου (συ) μέσω τής

ευχαριστιακής Εκκλησιολογίας (McPartlan 1993 Messer 2001)

Αλλάτοπροσωπικόκαιυπαρξιακόστοιχείοόταναπολυτοποιείται

όπως μεταξύ των άλλων φανερώνει η συχνή αναφορά των εισηγητών

τού χριστιανικούΠερσοναλισμού στον τρόπο σκέψης ή σε φράσεις των

ΝτοστογιέφσκυΜπερντιάεφκαιΚίρκεργκαρντ τότεκαθίσταται επικίν-

δυνοορθοδόξωςαφούκλίνειπροςένανανθρωποκεντρισμόέτσιώστεη

(χριστιανική)Ηθικήναμεταπίπτει εντέλει σεΑνθρωπολογίαμεταθέτο-

νταςτοκέντροβάρουςαπότηΘΑποκάλυψηστονκατάφύσηζώνταάν-

θρωποΓιrsquoαυτόκαιοιυποστηρικτέςτήςπερσοναλιστικήςΘεολογίαςβα-

σίζονται κυρίως είτε στο συναίσθημα (βλ Schleiermacher) είτε στην υ-

παρξιακή εμπειρία (βλ Bultmann) Πώς όμως διερωτάται ο καθηγητής

ΜΥαράντοςείναιδυνατόνεκτούανθρώπου―έστωκαιεκτουπιστεύο-

ντος―νααναχθούμε στονΘεό22 Δενκαθίσταταιέτσιοάνθρωποςμέτρο

καικριτήριοτηςlaquoενΦριστώraquoΘΑποκάλυψηςΚαισυνεχίζειlaquoΠότε ηκού-

σθη ότι θεολογική επιστήμη έχει και άλλας πηγάς τής αληθείας και μάλι-

στα κυρίας και πρώτας πλην τής Γραφής και της Παραδόσεως σημειωτέον

ότιτούτο αρνείταιρητώςκαιοεβΙερόθεοςΒλάχος23] αι οποίαι είναι και

αι μόναι πηγαί τής ΑποκαλύψεωςhellipΑρχή και τέλος τής Ηθικήςhellipείναιraquoο

Θεάνθρωπος Φριστός και όχι ο laquoκατά Φριστόν ζων άνθρωποςraquo Άλλο

πράγμαείναιτοότιθαπρέπειναείναιενιαίαηδογματικοηθικήεξέταση

(ηΔογματικήομιλείκαιπερίτούlaquoἐνΦριστῷraquoκαινού ανθρώπου)καιεκ

τουδόγματοςνααπορρέειτοήθοςκαιάλλοτοναταυτίζουμεήνααντι-

στρέφουμετηφοράπαράγονταςεκτουήθουςτοδόγμα(βλπροτεστάντη

WilhelmHerrmann)ΟιΠατέρεςότανστηλίτευανγιαμηάριστο βίο δεν

εννοούσαντηνπαραγωγήτωνδογμάτωνεκτουήθουςαλλάτηνπαρα-

δοχήμεντωνδογμάτωνθεωρητικώςεφόσονκάτιτέτοιοδεναπαιτείκό-

ποτημηόμωςεφαρμογήτους στηνπράξηΣοτριαδικόδόγμαβιούμενο

οδηγείστηντριαδικήκοινωνίατωνπροσώπωνκιrsquoόχιτοαντίστροφοώ-

στεναταυτίζεταιμετονlaquoτρόποζωήςraquoΕνώοάγιοςΓρηγόριοςΝύσσηςεκ

τουτριαδικούδόγματοςασκείψυχο-λογίαοιΑυγουστίνοςεκτηςψυχο-

λογίαςεπιχειρείνακατανοήσειτοτριαδικόδόγμαπράγμααπαράδεκτο

κατάτονάγΜάξιμοτονΟμολογητήΟδεΘωμάςΑκινάτηςείχεμιλήσει

διεξοδικά για τη διδακτική αρχή τής ανακάλυψης Πώς όμως ερωτά ο

αείμνηστος καθηγητής ΠΣρεμπέλαςμιαχριστιανικήκαθόλασυνείδηση

μπορείναμαςδιαφωτίσειλχγιατηΦριστολογίατηνΕσχατολογίακλπ

Σηνωςάνω laquoμετατόπισηraquo(αλλοτρίωση)αυτή τήςχριστιανικήςΘεο-

λογίας και Ανθρωπολογίας χρεώνει κατrsquo αρχήν ο Hillman (1975 1993)

στον ίδιο τον Φριστιανισμό και στη συνέχεια στα υλιστικά συστήματα

τηςσύγχρονηςΕπιστήμης καιδητήςτυπολογικήςΧυχολογίαςΚατάτον

Hillmanη(δυτική)Εκκλησίαμέσωτήςπρόταξηςτου(Θείου)Λόγουτού

(Απολλώνιου)ΠνεύματοςκαιγενικάτούΜονοθεϊσμούαπεμπόλησεψυ-

χολογικά(καιόχιτόσοθεολογικάανκαικατάτονHillmanηΖrsquoΟικου-

μενική ύνοδος υπέταξε τις εικόνες στοΠνεύμα) την άπειρη (διονυσια-

κήπολυδαιμονικήχαοτικήκαιασύλληπτη)σημασίατήςεικόνας (τονψυ-

χολογικόπολυθεϊσμό)τέτηναξίατήςφαντασίαςτωνμύθωντωνονεί-

ρων και των συμβόλων Η απεμπόληση αυτή που διενεργήθηκε μέσω

τήςκατά Winnicott (1954) εκλογίκευσης καιδιανοητικοποίησης (κυρίωςμε

τηχρήσητήςαλληγορικήςμεθόδου)τήςκάθεανθρώπινηςορμήςκαιεπι-

θυμίαςτούκάθεσυν-αισθήματοςδηλώνειτελικάτηναπώθησητης(αρ-

χαιοελληνικήςπαγανιστικής) ψυχής (anima) ήτοι κάθε καλλιτεχνικής

(εικονογραφικής) επιστημονικής και πολιτιστικής ελευθερίας (άρα και

τον θανατο κάθε ετερότητας) για χάρη τού Πνεύματος (Ζιάκας 2001)

πουορθοδόξωςχριστιανικάlaquoπέμπεταιraquoδιατουΛόγου(Ιω1526)

Ανάλυση και σύνθεση των στοιχείων τού προσώπου

την προσπάθεια μιας νηφάλιας και ολιστικής διερεύνησης του

προσώπουεντοπίσαμεορισμένεςυπαρκτικο-οντολογικέςσυνιστώσεςτου

Κατrsquoαρχήνθεμελιώδεςγνώρισματουπροσώπου φαίνεταιόπωςείδαμε

να είναι η διϋποκειμενική σχεσιακότητα (Macmurray 1961 1991 Rogers

19611962 1980 Allport amp Ross 1967 Guntrip 1969 Γιανναράς 1970 1976

1982 2004 Nissiotis 1983 Oliver 1984 1989 Aves 1992 Κοσμόπουλος 1995

Maltby amp Lewis 1996 Wiggins 1996 Λουδοβίκος 19992 Piedmont 1999a

MacDonald 2000 Saroglou 2002Μαντζανάρης 2009)Πολλέςχολές τής

Χυχολογίας (Interpersonal Psychoanalysis Object relations Theory Attachment

Theory Transpersonal Psychology κλπ)σήμερατονίζουνακριβώςτηνψυχο-

δυναμικήτήςσχέσης(σχεσιακότητας)ανθρώπουκαισυν-ανθρώπουΚα-

τάτονCRogers(1951195719591961196219721980)γνήσιασχέση εξα-

σφαλίζεταιότανμεταξύτωνπροσώπων αναπτύσσεταιγνησιότητα (λει-

τουργίαπραγματικώναισθημάτων)(απροϋπόθετη)αποδοχή (θερμότη-

ταδιάθεσηςκαισυναισθημάτων)καικατανόηση ελεύθερηαπόαξιολο-

γικέςκαιηθικέςκρίσειςενσυναισθητική γνώσητούάλλουτόσοστοσυνει-

δητό όσο και στο ασυνείδητο επίπεδο ενσυναίσθηση (πρβλ και την em-

pathic immersion τούHeinz Kohut)]

υγγενήςέννοιαμετησχεσιακότητα καιπροαπαιτούμενήτηςαπο-

τελεί η λειτουργία τής συμβολοποιΐας ύμφωνα με τούς Sedikides και

Skowronski (1997)έναάκρωςσημαντικόείδοςπροσαρμογήςκατάτηνε-

ξελικτικήδιαδικασίααποκλειστικάτήςανθρωπινότηταςθεωρείταιηικα-

νότητασυμβολικήςσκέψηςκαιαυτοσυνειδησίας(Μελανίτης1973)Κατά

τονCassirer (19681972) ο άνθρωπος είναι laquoζώοσυμβολικόraquo Εν γένει ο

(κοινόςήατομικός)συμβολισμός ―μέσωτήςlaquoμαθήσεωςδιασυνδέσεωςraquo

(Μελανίτης 1950) και τής συναισθηματικής έντασης― αποτελεί σπου-

δαιότατοπαράγονταστην εξέλιξηαλλάκαι τη διαφοροποίηση τηςπρο-

σωπικότητας καιτουχαρακτήρα(Μελανίτης1973)Ησυμβολική αυτοσυ-

νειδησία (LeVine 1974)αναφέρεταισεμίασειράγνωρισμάτωνπουβασι-

κάεμφανίζονταικατάτηνενηλικίωσηόπωςλχείναιηγνωστικήαπει-

κόνισητουεαυτούμέσωτήςγλώσσας(Lacan 19741975)ηανάληψηστο-

χοθετημένωνκαθηκόντωνκαιηαξιολόγησητωναποτελεσμάτωναυτών

τωνενεργειώνμεαναφοράμάλισταστονίδιοτονεαυτόαυτονόηση [au-

tonoesis (Siegel 1999 Lucente 2008)+middotγιαπαράδειγμααίσθημαντροπήςαν

ο στόχος δεν επιτεύχτηκε ή υπερηφάνειας αν στέφθηκε από επιτυχία

αυτοεκτίμηση κοκΈτσι αν δεν υπήρχανσύμβολα όχι μόνο δενθα υ-

πήρχε σκέψη αλλά και καμία πνευματική πρόοδος αφού ακόμα και ο

φυσικόςκόσμοςκατανοείταιμέσωσυμβόλων(Μελανίτης1973)

Αλλrsquoοψυχο-κοινωνικόςγλωσσικός καιπολιτισμικόςσυμβολισμός

επινοήθηκεμε τηβοήθεια τηςθρησκείας (τονθρησκευτικό συμβολισμό)

όπωςάλλωστεκαιηέννοιατούρόλου μέσααπόταιεράδρώμενα(Hollis

2000)Ησυμβολικήλειτουργία―μίαιδιαίτερηκαισημαίνουσαλειτουργία

σχετιζόμενη μάλιστα με τις κοινωνικές laquoγνωσίεςraquo (cognitions)― κατέχει

στοθρησκειοψυχολογικόμοντέλοτούWulff τηντέταρτηθέσηστηδιαίρε-

σητωνμεταβλητώντήςθρησκευτικότηταςΜεβάσητιςθεωρίεςτούBer-

zonsky (1990) και τούWulff (19911997) κάθε στυλ ταυτότητας φαίνεται

ότισχετίζεταιθετικάμετηνπροσωπικήκαιτησυμβολικήερμηνείατων

θρησκευτικώνφαινομένωνκαισυνεπώςμετοδίπολοτουWulfflaquoκατά

γράμμαraquo(θρησκευτική)διάστασηκαισυμβολική(θρησκευτική)διάσταση

Ησυμβολικήλειτουργίααυτήδεναντιστρατεύεταιαναγκαστικάτονθρη-

σκευτικό ρεαλισμό αλλrsquo είτε συνυπάρχει (Symbolic Affirmation) είτε ενα-

ντιώνεται(Symbolic Disaffirmation)μαζίτουχωρίςωστόσοναείναιτελεί-

ωςασύμβατημετηναπόδοσηενόςσυμβολικούνοήματοςτηςθρησκευτι-

κήςγλώσσαςΗσυμβολικήθεώρησητουεαυτού είναιαπαραίτητηγιατην

κοινωνική αλληλεπίδραση εφόσον για να αλληλεπιδράσουν κοινωνικά

δύοοργανισμοίπρέπειοκαθέναςτουςναείναισεθέσηνααξιολογείτα

οφέλητήςαλληλεπίδρασηςσεσχέσημετονδικότουαλλάκαιμετονάλ-

λο οργανισμόΦωρίς τησυμβολική αυτοσυνειδησία θαήταναδύνατογια

το ανθρώπινο είδος να συστήσει μία κοινωνία πιο σύνθετη από εκείνη

λχτωνχιμπατζήδων(Cassirer 19681972)

Ένα τρίτο δομικό στοιχείο τού προσώπου φαίνεται ότι αποτελεί η

υπαρξιακήαναζήτησηνοήματος της ζωήςΧυχίατροικαιψυχολόγοιπου

έχουνεμπνευσθείκυρίωςαπότηνΑναλυτική Χυχολογία τούC Jung τη

Υαινομενολογία τούE Husserl (1859-1938)τηνυπαρξιακή Υιλοσοφία των

S Kierkegaard F Dostoyevsky F Nietzsche A Camus M Heidegger J-P

Sartre M Merleau-Ponty (Valle amp King 1979 Sass et al 2000)κάτηνουμα-

νιστική Χυχολογία καιτηνυπερ-προσωπική (transpersonal) Χυχολογία τού

A Maslowδέχονταιότιμόνομίαπνευματικήπροοπτικήμπορείναπροσ-

δώσει σημασία και περιεχόμενο στο ανθρώπινοπρόσωπο (Mascall 1959

Tournier 1957 MacDonald 2000 Canguilhem 2002) Ο χριστιανικός ιδίως

Τπαρξισμόςενδιαφερόμενοςκατrsquoαρχήνναμελετήσειτηνανορθολογική

(μεταλογική) τάση που επιδεικνύουν συνήθως οι βαθιά και αληθινά

laquoθρησκευόμενοιraquo(πιστοί)στηζωήτουςόπωςεπίσηςκαιτηνειδικήσημα-

σίατήςαγωνίας (May 1950)βλέπει ευνοϊκάτονρόλοτούθρησκευτικού

συμβόλου (Clark 19671968) όπωςαυτόλειτουργείσεόλαταεξελικτικά

στάδια της ζωής τού ατόμου (Fowler 19811995 Royce 1962) Ο R May

(1909-1994) εμπνευσμένος βασικά από το έργο των Βαθυψυχολόγων

(Freud Adler Jung)και τωνυπαρξιστώνθεολόγωνS Kierkegaard καιP

Tillich εκλαμβάνει την αληθή θρησκευτικότητα ως πηγή δυνάμεως και

διαπίστωσητουέσχατουνοήματος της ζωήςκαιάραθεμελιώδουςσημα-

σίαςγιαμίαυγιήπροσωπικότηταΠράγματιηπερί Θεού εικόνα έχεια-

ποδειχθεί ότι εισφέρει σημαντικά στη βίωση νοήματος ζωής (Schaap-

Jonker2008)ΑπότηνάλληπλευράηΛογοθεραπεία τούVictor E Frankl

(1905-1997)υποστηρίζονταςότιοιανθρώπινεςυπάρξειςμέσωτήςαυθυ-

πέρβασης (self-transcendence) ―δηλ μιας υπνώττουσας αναφοράς για

υπέρβαση (Ek-sistere)― παλεύουν να βρουν νόημα24 και σκοπό25 ομιλεί

για μία laquoασυνείδητη θρησκευτικότηταraquo μία laquoνοολογικήraquo ή νοοδυναμική

διάσταση δηλ ένανασυνείδητολόγο (logos)ή laquoπνεύμαraquo+26πουδιαθέτει

έμφυτα(μαζίμετοσώμακαιτηνψυχή)κάθεάνθρωποςεγγενώς(πρβλ

laquoτρισύνθετονraquo) ταυτίζοντας έτσι το laquoπνευματικό ασυνείδητοraquo με το laquoυ-

περβατικό ασυνείδητοraquo που κατrsquo αυτόν μπορεί να ονομασθεί θεός

(Frankl 19751980)Ηθέσηαυτήανταποκρίνεταισεανάλογεςαπόψειςψυ-

χολόγων όπως των Luckmann (1967) Pruyser (1968) Yinger (1969) και

Dittes (1969)οιοποίοιαναζήτησαντηθρησκευτικότητα μέσααπότηλει-

τουργίατήςίδιαςτήςζωήςκαιόχιλχμέσααπότηνιστορικήήτηνιδρυ-

ματικήτηςμορφήέκφραση(Hunt amp King 19711977)

Σέλοςως ιδίωματουπροσώπου εκλαμβάνεταιηθεώρησητηςζωής

ωςκλήσης καιαποστολής (Feenstra amp Brouwer 2008)Πράγματιφιλόσο-

φοιθεολόγοι (ΠατέρεςτήςΕκκλησίαςΛούθηροςΚαλβίνοςHardy 1990

κά) και ψυχολόγοι (Tournier 1956 Frick 1995) ―εμπνευσμένοι βασικά

απότηνΧυχολογίατωνFromm (1941 May 1953) Adler (1951)καιAllport

(19651968)―διαβλέπουνμέσαστονπυρήνατούανθρωπίνουπροσώπου

μία(εγγενή)τάσηπουσχετίζεταιμετησυνειδητοποίησηεκμέρουςτού

ατόμουτήςζωήςτουωςκλήσης καιαποστολήςΕιδικάοAdler (1951)έχει

τονίσειτηνέλξηπουαισθάνεταικάθεάνθρωποςγιατηνπραγματοποίη-

ση κάποιων μυθοπλαστικών (fictional finalism) ή πραγματικών σκοπών

(Teleology)

Αντώραεπιχειρούσαμεμίαεννοιολογικήσύνθεσητωνκυριοτέρων

ψυχοφυσικώνχαρακτηριστικώντούπροσώπου σύμφωναμεκορυφαίους

θεολόγουςφιλοσόφουςκοινωνιολόγουςψυχολόγουςκαιπαιδαγωγούς

θατα περιγράφαμεωςεξής

αίσθησητηςσυνεχιζόμενης(More1995)ύπαρξήςτου(βλπρο-

σωπικήιστορίαmdashπείρα)

νοητικο-υπαρκτικήlaquoαφαίρεσηraquo―πρβλβαθμόγενικήςευφυΐ-

αςκαιδια-νοητικήδραστηριότητααπροσεξίααφηρημάδααμνησίαπα-

ραμνησίαυπερμνησίαεκμνησίακρυπτομνησία(Spilka et al 20033)]

συνειδητότητα (συνειδητό εαυτό) και αυτοσυνειδησίααυτεπί-

γνωση―αυτογνωσία(Ware 1996)

Εγω-ανάπτυξη και προσωπική δόμηση με κρίση ταυτότητας

αντιρρόπηση καιδίπολεςέννοιες(C Jung G A Kelly)

ελευθερίαπροςαυτοβεβαίωσηmiddotηέννοιααυτήσχετίζεταιστενά

με την έννοια τήςαυτοεκτίμησηςΠράγματι έναςσημαντικόςπαράγων

τούσυστήματοςπροσωπικότητας θεωρείταισήμεραηψυχολογικήκατη-

γορίατήςαυτοεκτίμησης (Ball 1992Μακρή- Μπότσαρη2001)ηοποίακα-

τάγενικήεκτίμησηαποτελείπροάγγελοτηςευεξίας (Schmitt et al 2003

Garska et al 2004 Bourguingnon et al 2006)

πολιτιστική (Walling et al 2006) εθν(ολογ)ική (Hoffman et al

2005 Schaap-Jonker 2008)καικοινωνική(Γρηγοριάδης2000)persona

ενεργητικότηταεγρήγορση-αποφασιστικότητα(διατήρησητου

ελέγχουovercontrol)ήαντίθετανωθρότητακόπωση-υποβουλησίααβου-

λησίαundercontrol (Rohrbaugh amp Jessor 1975 van Aken 2008)

συναισθηματικότητα πρβλ ψυχική διάθεση (πχ χιούμορ27)

ευαισθησία ψυχοκαταπόνηση (στρες) και άγχος (σε ελεγχόμενα επίπε-

δα) βαθμό παρασυμπαθητικοτονικότηταςσυμπαθητικοτονικότητας και

έκτασηκυκλοθυμίας+ήαντίθετααπάθεια(βουλητικήσυναισθηματική

καιυπαρξιακήσταθερότητακαιγαλήνη)καιευμεταβλητότητα(αμφιθυ-

μίααστάθειακλπ)

αισθήματα αλληλεγγύης και αυταπάρνησης (πηγαία αγάπη

ενσυναίσθησηlaquoσυμπάσχεινraquolaquoσυγχαίρεινraquo)ήαντίθεταεγωκεντρικότη-

τα(πρβλβαθμόισχύοςτούΕγώ)καιζηλοφθονία

προσαρμοστικότητα (εξαρτικότητα ελαστικότητα ευελιξία

συμβιβαστικότηταανανηπτικότητα)ήαντίθεταακαμψίακαιυπερεγω-

τικότητα(van Aken 2008)

ταυτίσειςκαισυμβατότητα(πχευγένειανομιμοφροσύνη)ή

αντίθεταεκκεντρικότητα(πχτραχύτηταευερεθιστότητα)κλπ

τρυφερότητα ή αντίθετα σκληρότητα

εμβύθισητουατομικούΕγώστο(κοινωνικό)υ

κοινωνικότητα(Αdler 1938 Weiss 1974Ζιάκας2001)―ποσοτι-

κέςκαιποιοτικές(κοσμικέςδιασκεδάσειςήαντίθεταπνευματικέςσυγκε-

ντρώσεις κλπ) σχέσειςεπαφές μεταξύ γνωστών συγγενών γειτόνων

φίλωνκλπ(Harris1995)+―ήαντίθετααντικοινωνικότητα(απο-μόνω-

ση)κοινωνικήδραστηριότητα(ενεργητικήπαράστασηκοινωνικώνρόλων

[Lindesmith amp Strauss (1949)πουσχετίζονταιβέβαιακαιμε τιςυγιείςή

παθολογικέςσχέσειςμετοάλλοφύλο(Maccoby amp Jacklin 1974 Hall 1984

Feingold 1994)―σεξουαλικότητα σεξουαλικές διαστροφές―κλπ+ εξω-

στρέφειαεσωστρέφεια (Jung 1928 1966) αριστοφάνεια προσωπικότητα

κοινωνικο-οικονομικό status (Rohrbaugh amp Jessor 1975) πρακτική συνει-

σφοράβοήθειακαθοδήγησηπληροφόρηση)middotκατάτονvan Aken (2008)η

εσωστρέφεια σχετίζεταιμεμίαυψηλούαυτοελέγχουσυμπεριφοράόπως

και με τηνπνευματικότητα (Saroglou amp Muntildeoz-Garcia 2008) ενώη εξω-

στρέφεια μεμίαχαμηλούαυτοελέγχουσυμπεριφορά

κοινωνικό ενδιαφέρον (φροντίδα laquoανθρωπιάraquoαυτεπιβεβαίω-

σηκλπ)ήαντίθετααδιαφορίακλπ

ένα γενικευμένο και εστιασμένο νευροψυχικό σύστημα που

προσιδιάζεισεαυτό ικανόνακαθιστάπολλά ερεθίσματαλειτουργικώς

ισοδύναμακαθώςκαιναελκύεικαινακαθοδηγείσταθερές-ισοδύναμες

μορφέςπροσαρμοστικήςκαι εκφραστικήςσυμπεριφοράς(Allport 1937)

ένανορμαθό-σωρείτησυσχετίσεων(ταlaquoγνωρίσματα επιφανεί-

αςraquo) που απαρτίζεται από laquoστοιχεία γνωρίσματοςraquo ή laquoενδείκτες γνωρί-

σματοςraquo δηλ μικρότερα γνωρίσματα ή αποσπάσματα συμπεριφοράς

(Cattell 1950)

ένασταθερό σύστημααντίδρασηςπου εκδηλώνεται όταν οι

καταστάσεις εκλαμβάνονται ως όμοιες και το υποκείμενο διέπεται από

όμοιακίνητραδεδομένουότιτακίνητρα μαζίμετοσύστημασχημάτων

πουδιαθέτει τοπρόσωπο καθορίζουν τονβαθμόπραγμάτωσηςορισμέ-

νωνκαταστάσεων(McClelland 1956)28]

στάσεις (Dewey amp Humber 1951)

Προς ένα συνθετικό (επιστημονικάψυχολογικά) μοντέλο θεώρησης

του προσώπου Η προσωπικότητα

Σατελευταίαχρόνιαόλοκαιπερισσότεροαναγνωρίζεταιησημασία

τής συμπερίληψης περισσοτέρων παραγόντων (Andrews 1989 Lazarus

1996)προκειμένουναlaquoσυλληφθούνraquoόσοτοδυνατόναρτιότεραταποι-

κίλα χαρακτηριστικά τού προσώπου ή τηςπροσωπικότητας μέσωσυγκε-

κριμένωνγνωρισμάτων της (Allport amp Allport 1921 Allport amp Odbert 1936

Allport 1927 1937 Cattell 1946 1957 Guilford 1959 Eysenck 1967 McCrae amp

Costa 1995 Diener 1996 Roberts amp DelVecchio 2000)29ΚατάτoύςΦασάπη

(1970)καιΠαρασκευόπουλο (σ 70) laquoπροσωπικότητα είναι το σύνολο των

ψυχοσωματικών χαρακτηριστικών τού ατόμου και κυρίως ο ιδιαίτερος

τρόπος με τον οποίο τα χαρακτηριστικά αυτά συνδέονται και οργανώνονται

σε ένα ενιαίο δυναμικό σύνολοraquo(πρβλBrown et al 2006)Ηνοηματοδότη-

σηαυτήτήςπροσωπικότητας φαίνεταιότιανταποκρίνεταικατάτονκα-

λύτερο δυνατό τρόποσεμία διαθεματικήδιεπιστημονικήκαι διαπολιτι-

σμικήσυνάρμοση(Hofstee et al 1992 Schlauch 1993 Carver 1996 Baumeis-

ter amp Tice 1996)Προςαυτήντηνκατεύθυνσηλειτουργούνκαιοιδιάφορες

συνδυαστικέςθεωρίεςπροσωπικότητας (Andrews 1989 Viney 1989 Wrenn

1990 Seligman 2003 Duckworth et al 2005 Guterman 1996 Lazarus 1996)

Με αυτήν την έννοια προσωπικότητα είναι ένας ζωντανός οργανισμός

(Brown et al 2006) δηλ ένα οργανικό ψυχικό όλο (M Agrippa Brierley

19311944Μελανίτης1973)ΜάλισταοJeeves(2002)συνδυάζονταςΓνω-

στικήκαιΕξελικτικήΧυχολογίαμεΝευροψυχολογίαβλέπειμίαεπιστρο-

φήτήςΕπιστήμηςσεμίαπιοολιστικήθεώρησητηςανθρώπινηςφύσηςΗ

τελευταία αυτή θεώρηση εκλαμβάνει την προσωπικότητα λειτουργικά

laquoπροσωπικότητα είναι το πρόσωπο σε κατάστασηraquo(Helsonp541)middotτοπρό-

σωπο δηλ εδώ εννοείται ότι τρέφεται βασικά δια μέσου των διαπροσω-

πικώνσχέσεων (Θεοδωρακόπουλος 1949Freedman et al 1951 Carring-

ton 1957 Kiesler 1983 Ράπτης 1974 Assagioli 1991 Wagner et al 1995

Gurtman 2001 Acton 2004)

Έτσιταόποιαχαρακτηριστικά τήςπροσωπικότηταςστησύγχρο-

νη έρευνα δεν νοούνταιπλέονως τοάθροισμααπλώςψυχοσωματικών

χαρακτηριστικών (Thorpe 1938 1941)ωςαπλέςπεριγραφέςστατικώνκαι

μόνιμων ατομικών διαφορώνκαιωςlaquoδιαστάσεις ατομικών διαφορών που

τείνουν στην εμφάνιση σταθερών προτύπων σκέψης αισθημάτων και πρά-

ξεωνraquo (McCrae amp Costa 1990) αλλrsquo ως δυναμικά οργανωμένες δομές

(Leary et al 2005 Brown et al 2006 Schaap-Jonker 2008) τούσυνόλουτων

ψυχοσωματικών και πνευματικών λειτουργιών (Murphy 1947 Ορφανός

2004)ΟStern (1938)γιαπαράδειγμαόρισετηνπροσωπικότηταωςlaquoπολ-

λαπλή δυναμική ενότηταraquo(Allport 1961 p25)Ηδυναμικήοργάνωσηαυτή

επηρεάζει τους ιδιαίτερους τρόπους σκέψης τη συμπεριφορά (Allport

1959 Ράπτης 1974 ακκάς 1977) τη διαδικασία πληροφόρησης και την

προσαρμογήστοκοινωνικόπεριβάλλον(Buss 1989 Caspi 1998 McCrae amp

Costa 1997b Roberts et al 2001 Brown et al 2006)

τομεταξύόλεςαυτέςοιδιαστάσειςτήςπροσωπικότηταςμπορούν

εξίσουναλειτουργήσουνκαιαπότηνπλευράτήςθεολογικήςθεώρησης

τουπροσώπουεφόσονκαλύπτουνικανοποιητικάόλοτοφάσμαμιας(χρι-

στιανικής)συμπεριφοράς(Gagnepain 1995)

ΕιδικότεραοBarkman (19681977)συσχετίζονταςνοητικέςβιοψυχι-

κέςκοινωνικέςκαιπολιτισμικέςδιαστάσειςδομείτοανθρώπινοπρόσω-

πο με βάσητονλόγο(τοlaquoλέγεινraquo)τιςκοινωνικέςσχέσειςτοσυναίσθημα

καιτηνυπερβατικότητα(δηλτιςπνευματικέςκαιηθικέςαξίες)

Πιοπρόσφατα οBrugger (2008) συνοψίζονταςφιλοσοφικέςθεολο-

γικέςκαιψυχολογικές30 μεταβλητέςεντοπίζειστοανθρώπινοπρόσωπο ο-

κτώανθρωπολογικά χαρακτηριστικάα) ενοποιημένηολότητα (Μελανί-

της1973Ράπτης1974)β)σωματικότητα (Muumlhlen 1954 Maxsein 1966)γ)

σχεσιακότητααναφορικότητα υπαρξιακά ψυχολογικά κοινωνικά και

πολιτιστικά(ΑυγουστίνοςR Victor Ebner 1921 Buber 19231970Δρούλιας

1960 Ράπτης 1974 Zizioulas 1985 Μπέγζος 1994 1996 Μαντζανάρης

2009)+δ)λογικότηταε)ελευθερίαβουλήσεως(Θεοδωρακόπουλος1949)

στ)laquoθεοείδειαraquo(ltκατrsquo εἰκόναgtΘεού)ζ)επισφάλειακαιη)αναγεννητική

(ψυχο-πνευματικά)δυνατότηταμέσωτήςlaquoἐνΦριστῷraquoΑπολύτρωσης

ταωςάνωαυτάχαρακτηριστικάθαμπορούσαμεναπροσθέσουμε

και την έννοια τήςμοναδικότητας έναπανάρχαιο στοιχείοπουαπαντά

ακόμηκαιστουςπροκατακλυσμιαίουςλαούςτήςΙνδονησίας(La Fontaine

2000)Ημοναδικότητα οντολογικάμεναπορρέειαπότηνξεχωριστήσχέση

τούατόμουμετονκόσμοηοποία(σχέση)δενείναιαναγώγιμησεκαμία

δεδομένη ιδεολογική προεξόφληση (Ζιάκας 2001) και έτσι κάθε φορά

laquoεκπλήσσειraquoενώψυχολογικάπροκύπτειαπότηνοικείασύνθεσησυνδυ-

ασμόκαιελεύθερηερμηνεία(μεβάσητονιδιαίτεροσκοπότήςκάθεμιας

ταυτότητας)τωνχαρακτηριστικών (συστατικώνμονάδωνκαιδιεργασιών)

τήςκάθεπροσωπικότητας (ΓρηγόριοςΝύσσηςMPG 32 328B Carrel 194612

Μελανίτης 1973 Φασάπης 1970 Παρασκευόπουλος 1979 Ράπτης 1974

ακκάς1977Zizioulas 1994Μιχαηλίδης 1990Νησιώτης1996Ware 1996

Καραζαφείρης198519952 Turcescu 200320042)

υμπερασματικάωςκαθοριστικότεροιπαράγοντεςμόρφωσης τηςπροσω-

πικότηταςθεωρούνταιαπότηνΧυχολογίαοιενδογενείς (οβιολογικός

παράγωνγενετικές(Plomin et al 1997 Loehlin et al 1988 Bergeman et al

1988 Eysenck 1990 Plomin amp Nesselroade 1990 Heath et al 1992 Bergeman

et al 1993 Plomin amp McClearn 1993 Costa amp McCrae 1993 Plomin 1994 Se-

gal amp MacDonald 1998 Plomin et al 1998 Johnson amp Krueger 2004 Jang 2005

Novotney 2008)31 επιδράσεις κληρονομικότηταιδιοσυγκρασία η έσω έκ-

κριση και ο ιδιοσυστατικός παράγωνχαρακτηρολογική τυπολογία)32 οι

εξωγενείς (εθνικήκουλτούρα33 οικογενειακόπεριβάλλονσχολείοκοι-

νωνικήομάδα)οικοινωνικές διαφοροποιήσεις κατάτηνενηλικίωση

(ψυχικέςμεταβολέςεφηβικέςφιλίεςηλικιακήωριμότητακαιεξωτερικές

επιδράσεις)καιοιποικίλεςβιοψυχολογικές μεταβολές (πρβλψυχοδυ-

ναμικές επιδράσεις εσωτερική εμπειρία κλπ) κατά το γήρας συμπερι-

λαμβανομένηςτήςθέσηςτούατόμουαπέναντιστηνασθένειακαιτονθα-

νατο(Μελανίτης1973)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕ ΑΝΑΦΟΡΕ

(Οιπλήρειςτίτλοιτωνμονογραφιώνπαραλείπονταιχάρινσυντομίας)

1 ΠρβλKa (Εγώ)Ba (ψυχή)και Akh (πνεύμα) 2 Σο δικαίωμα να είσαι ΆνθρωποςτΑrsquoσ43-57τΒrsquoσ591-606 3 Αστέριος(Εἰς τόν πλούσιον καί εἰς τόν Λάζαρον 1-14Ομιλ1017)Ευσέβιος

(Εὐαγγελική προπαρασκευήΒιβλ6648)Υίλων(Νόμων ἱερῶν ἀλληγορίαςβιβλ

3198)ΙωΦρυσόστομος(ΜPG 61772)Ποσειδώνιος(Fragm398)ΡωμανόςοΜε-

λωδός(Ὕμνοι 6 22 SC 99 110 114 128 283) 4 Κατά τους Dollard και Miller (1950) οι οποίοι ανακάλυψαν τα λεγόμενα

δευτερογενή μαθησιακά κίνητρα τα παιδιά στα πρώιμα στάδια της ανάπτυξης

μαθαίνουν μέσω τεσσάρων laquoκριτικών καταστάσεωνraquo (τροφής καθαριότητας

σεξουαλικότηταςκαιαντίδρασηςκατάτηδιάρκειατουθυμού)ενώτοκοινωνικό

(οικογενειακό)καιπολιτιστικόπεριβάλλονδιαθέτειένασχέδιο γιακάθεμίααπό

τιςκαταστάσειςαυτές(Φασάπης1970) 5 Πρόκειταιγιατονχρονικάlaquoζωτικό χώροraquo (Lewin 1943 1935 1936 1946) ό-

πουηπροσωπικότητα καταλαμβάνειδιάφοραlaquoστρώματαraquoεξώτερακαιεσώτερα

έναντιτουψυχολογικούπεριβάλλοντος 6 ΠαλαιότεραοLasswell (1957)είχεπροτείνειέναοκταπλόμοντέλοδύναμη

ευημερίασεβασμόςαγάπηηθικότηταασφάλειαεπαγγελματικήειδίκευσηκαι

αξίεςτήςΕκπαίδευσης 7 Boethius (MPL 64 1247 1343D) Πρβλ Mulrooney 1994 Παραπλήσιος είναι

και ο ορισμός τού Κασσιόδωρου Psalmum VII ldquopersona ndash substantia rationalis

individuardquo 8 ΒλΑναστασίου ιναΐτη Οδηγός 9MPG89144Blaquoκαλοῦσι γάρ τινες πρό-

σωπον τήν τινων σχέσιν πρός ἀλλήλουςraquo 9 Richard of St Victor De Trinitate IV2224MPL1961342CldquoPersonaestexis-

tenspersesolumiuxtasingularemquondamrationalisexistentiaemodumrdquo 10 Βλ Θωμά Summa Theologiae I 29 3 ad 2 ldquoOmne individuum rationalis

naturaediciturpersonardquo 11 Πράξ 15 12 Ιω196laquoἼδε ὁ ἄνθρωποςraquo 12 Βλ Ξενοφών (Ἀπομνημονεύματα II iii 18) Cicero (De Officiis III v 22) Mene-

nius Agrippa (Titus Livius Ab Urbe condita libri II 16 32 33) ΑrsquoΚορ 12 12-27 Η

πλατωνική (Υαίδρος 270 152) laquoκαθολικότηταraquo είναιφυσιοκρατική (laquoψυχῆςοὖν

φύσινἀξίωςλόγονκατανοῆσαι οἴει δυνατόν εἶναιἄνευ τῆς τό ὅλον τῆςφύσε-

ωςraquo) ενώ τωνΠατέρων τήςΕκκλησίαςανθρωποκεντρική (προσωποκεντρική)middot

βλ Γρηγορίου Νύσσης Περί κατασκευῆς ἀνθρώπου MPG 44 185 laquoὌνομα τῷ

κτισθέντι ἀνθρώπῳ οὐχ ὁ τίς ἀλλrsquo ὁ καθόλου ἐστίνΟὐκοῦν τῇ καθολικῇ τῆς

φύσεωςκλήσειltδυνάμειπᾶσαἡ ἀνθρωπότηςἐντῇ πρώτῃ κατασκευῇ περιείλη-

πταιΟὐ γάρἐνμέρει τῆςφύσεωςἡ εἰκώνltἀλλrsquo ἐφrsquoἅπαντόγένοςἡ τοιαύτη

διήκειδύναμιςraquo

13 Ὤψ =οφθαλμός(όψη)middotτορήμαὁρῶ στηΒίβλοσημαίνειμετέχωκοινωνώ

γνωρίζωΈτσιθεωρία τούΘεού(Visio Dei)δενσημαίνειδιαλογισμό (meditation)ή

μυστική θεωρία (contemplation)αλλrsquoένωσημαζίΣουμέσωτήςΘείαςΦάρης(α-

κτίστωνενεργειών)Σου(Nissiotis1983)τοανθρώπινοπρόσωποκυρίαρχηείναι

ηπαρουσίατωνματιώνωςδέκτηαλλάκαιεκφραστήταυτόχρονατήςανθρώπι-

νης παρουσίας στον κόσμο (Μιχαηλίδης 1990)Αντίθετα οι Λατίνοι κατά μία

μεταγενέστερηεπινόηση (Mauss 2000) ετυμολογούντοπρόσωπο (person lt per-

sona)απότο per + sonosonare (=ηχώφθέγγομαι)μολονότιιστορικάφαίνεταιότι

τοπαρέλαβανμέσω τωνΕτρούσκωναπό την ελληνική λέξηπρόσωπον (φersu

perso) 14 H persona μάς εισάγει στη διάκριση μεταξύ laquoέχεινraquo και laquoείναιraquo πρόσωπο

(Jung 1935 Plessner 19613) που πρώτος απερίφραστα παρατήρησε ο Πλάτων

ύμφωναμε τονγνωστό Ελβετό ιατρόPaul Tournier (1898-1986) τοπροσωπείο

είναιηεμφανιζόμενηέκφραση(υπαρξιακήμάσκα)κάθεασυνείδητηήσυνειδη-

τή καθυστέρηση παραίτηση (ακηδία) πρόφαση προσποίηση μίμηση εξάρτηση

camouflage παλινδρόμηση φυγή εκλογίκευση μετάθεση ήαναπλήρωσηοκοινω-

νικόςρόλοςοισυμβατικότητεςηρουτίναηαπονέκρωσηηπνευματικήξηρότη-

τα η ομοιομορφοποίησητυποποίηση εξαντικειμενοποίηση ποσοτικοποίηση

μηχανοποίηση ουδετεροποίηση και αριθμοποίηση (de La Mettrie 1960 1955

Marcuse 1964)+τοlaquoπνεύμα τής γεωμετρίαςraquo(Pascal 16702007 Cassirer19681972)

οαυτοματισμόςηαλλοτρίωση (Ξηροτύρης1970)καιγενικάηαποπροσωποποίη-

ση τήςανθρώπινηςύπαρξηςΗεπίγνωσητηςδιάσπασηςτης όληςπροσωπικότη-

ταςσεπροσωπείο (laquoφαίνεσθαιraquo)καιπρόσωπο (laquoείναιraquo)οδηγείστηντραγικότητα

τηςανθρώπινηςύπαρξης(Ζιάκας2001) 15 Περισσότερα για τη θεολογία τού προσώπου γενικά βλ Popovits 1926

Brightman 1934 Boillat 1945 Barth 1955719605 Brunner 1938 1979 Tillich 1951

1959 1967 Romanides 1954 Έραστο 1958 Δημητρόπουλο 1954 Harrity amp Martin

1962 Ware 1963 1997 ODoherty 1964 Matson 1964 1967 Δρούλια 1967 Παπαπέ-

τρου 1968 Γιανναρά 1970 19924 Ματσούκα 1971 1980 Williams 1972 Lossky 2000

Aghiorgoussis 1976 Ζηζιούλα 1977 Sherrard 1977 Gregorios 1978 Μαστρογιαννό-

πουλο 1979 Υούσκα 1979 Καραβιδόπουλο 1979 Νissiotis 1982 1983 Berdiajef

1983 ιώτη 1984 Pannenberg 1985 Παναγόπουλο 1985 1987 2000 Γρηγοριάδη

1987 Υωτίου 1990 Adams 1991 Κωνσταντέλλο 1991 Ludlow 1992 Aves 1992 Wil-

liams 1993 Ι Βλάχο 1991 1994 καλτσά 1996 Torrance 1996 J Chirban 1996

Rudman 1997 Stanley 1997 Melissaris 2002 Αγγελόπουλο 2002 Jorm amp Christen-

sen 2004 Beck amp Demarest 2005 Ανανιάδη 2009 16 Λεόντιος Βυζάντιος MPG86 1333BD laquoΟὐκ ἔστιν οὖν τά ὑπέρ φύσιν τῶν

κατά φύσιν ἀναιρετικά ἀλλά παράγωγα καί παρορμητικά εἰς τό κἀκεῖνά τε

δυνηθῆναι καί τήν πρός τά ὑπέρ ταῦτα δύναμιν προσλαβεῖνraquo 17 Επιφάνιος (MPG 41418)ΓρηγόριοςΘεολόγος (Περί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος

6)Ιω Φρυσόστομος (MPG 49 118 288 309 317 MPG 55 613 MPG 59 673 MPG 61

693) 18 Πρβλ Ισοκράτη Πρός Δημόνικον λόγ Αrsquo405laquoμέγιστον γάρ ἐν ἐλαχίστῳ

νοῦς ἀγαθός ἐν ἀνθρώπου σώματιraquo 19 ΙωΦρυσοστόμουΕἰς Υιλιπ 5 4 MPG 62 210 Περί ἀρετῆς καί κακίας Ομιλ

ΚϞrsquoMPG 63760laquoτίποτrsquoἐστίνἄνθρωποςκαίὅσητῆςφύσεωςτῆςἡμετέραςἡ

εὐγένειακαίὅσηςἐστίδεκτικόνἀρετῆςτουτίτόζῶονraquoΠρβλ D Staniloae p 24

ldquoInsofarasIamnotlovedIamincomprehensibletomyselfrdquo 20 Βλ Μ Βασιλείου MPG 31 216 A-B MPG 32 325-340 Γελάσιου Κυζίκου

MPG 85 1289 Θεόδωρου Ραϊθού 206 5-7 21 Κρίσειςσχόλιααντιρρήσειςκαιπαρατηρήσειςστηlaquoθεολογίατούπροσώ-

πουraquoτούεβασμιότατουΙΖηζιούλαέχουνκατάκαιρούςκάνειμεταξύτωνάλ-

λωνοιΑγουρίδης(Οράματα και ΠράγματαΑθήνα1991σ102εξ)Ph Sher-

rardΙωΘΠαναγόπουλος(Μόρφωση και Μεταμόρφωσησ135εξ146)πYan-

nis Spiteris (La Theologia Ortodossa Neo-Greca Bologna 1992)Παπαδόπουλος(Ορ-

θόδοξη και χολαστική Θεολογίασ94εξ)Φρταμούλης(Περί φωτόςσ37εξ

73εξ104)ΜΥαράντος(Σα όρια της Επιστήμης και το ορθόδοξον ήθοςΑθήναι

1998σ179)καιξένοιΠατρολόγοιπουδημοσιεύουνστοέγκριτοπεριοδικότής

Oxford Journal of Theological Studies (γράφονταςγιαπαράδειγμαότιμετονΣρια-

δολογικό Περσοναλισμό του ο Ζηζιούλας καταστρέφει τη laquoμοναρχία του Πα-

τρόςraquo(A J Torrance Persons in Communion Edinburgh 1996)Γιαεπιπλέονβιβλιο-

γραφίαβλ JTS 481 (1997) 373 501 (1999) 434 ΘΕΟΛΟΓΙΑ 644 (1993) 632 673

(1996)4474σ885691(1998)44ΓΡΗΓΟΡΙΟ Ο ΠΑΛΑΜΑ 773 (1998) 519 790

(2001)627Μάϊος-Αύγουστος(2003)525εξ807 (2005)325Αντίδωρον Πνευματι-

κόν Γ Ι Κονιδάρησ688Aksum-ThyateiraA festschrift for Arch Methodios p515π

ΓΥλορόφσκυΔημιουργία και Απολύτρωσησ112εξ ΚατάτούςΜαξέντιοΒοή-

θιοΛεόντιοτον ΒυζάντιοκαιΙουστινιανόηταύτισητωνόρωνπρόσωπο καιυπό-

στασις (ήτοιηφύση εκλαμβάνεταιωςθεμέλιοτηςύπαρξηςκαιηυπόσταση ως το

τελικόεπίπεδοστηνεξειδίκευσημιαςκοινήςουσίας)προκαλείαιρετικούςκινδύ-

νους Μονοφυσίτες Νεστοριανοί αντιχαλκηδόνιοι Ακέφαλοι Σιμόθεος Αίλου-

ρος και εβήρος Αντιοχείας (χριστολογική ένωση ατομικών φύσεων)+ γιατί η

υπόσταση (όχιστηνΣριαδολογίααλλά)στηΦριστολογίακατανοείταιτριαδολο-

γικάμόνοστηβάσητωνεξωτερικώνποιοτήτωνπουσημαίνουντηδιάκρισηκαι

τοιδιαίτεροκαιδεδίνεταιδιόλουσημασίαστογεγονόςότιαυτήηυπόσταση (κι

όχιηφύση)είναιτοθεμέλιοτηςύπαρξηςΟιΚαππαδόκεςόμωςδιέκρινανμε-

ταξύυπόστασης καιουσίας στηΦριστολογίαπρβλ ΙΚουρεμπελέlaquoΝεοχαλκη-

δονισμόςκαιορθόδοξηορολογίαraquoΓΡΗΓΟΡΙΟ Ο ΠΑΛΑΜΑ 773 (1998)521] 22 όππσ113 23 ΙΒλάχουΗ Αποκάλυψη του Θεούσ17laquoΤπάρχουνόμωςκαιάλλοιπου

πιστεύουνότιδυοείναιοιπηγέςτηςπίστεώςμαςδηληΑγίαΓραφήκαιηΙερά

ΠαράδοσηΚαιοιδυοαυτέςαπόψειςείναιμονόπλευρεςκαιδενεκφράζουντην

ορθόδοξηδιδασκαλίαraquo 24 Έχειβρεθείότιηαναφορικότητα (ήσχεσιακότητα)γενικάσυνδέεταιμετην

απόδοσηνοήματος (Schaap-Jonker 2008) 25 Frankl 19751980 p 112 meaning must be found and cannot be given Σο

νόημαγράφειοFranklείναικάτισαντογέλιοδενμπορείςναεπιβάλειςσεκά-

ποιονναγελάσειαλλάθαπρέπειπρώτανατουπεις ένααστείοΣοίδιοεφαρ-

μόζεται και για τις τρεις laquoθεολογικές αρετέςraquo (πίστη ελπίδα και αγάπη) δεν

μπορούνναλειτουργήσουνμεμόνητηδικήμαςήκάποιουάλλουθέληση 26 Frankl 19751980 p 104 the de-neuroticization of humanity requires a re-

humanization of psychotherapy

27 Frankl 1963 p 68 Humor was another of the souls weapons in the fight for

self-preservation 28 Περισσότερα για τη σχέση κινήτρων και προσωπικότητας βλ Atkinson

1981 Humphreys amp Revelle 1984 Oldani 1997 Plutchik 1997 Sturman 1999 29 Ψς προσωπικά γνωρίσματα θεωρούνται laquoδιαστάσεις τής προσωπικότητας

με βάση τις οποίες κατηγοριοποιούνται συνήθως οι άνθρωποι σύμφωνα με τον

βαθμό που εκδηλώνουν ένα συγκεκριμένο χαρακτηριστικόraquo(Burger2001p172) 30 Κατά τον Γερμανό ψυχολόγο P Lersch (19541956) το ανθρώπινο πρόσωπο

διέπεται από τρία ουσιώδη χαρακτηριστικά α) το αμετάβλητο (Unverwechselbar-

keit) β) τη μοναδικότητα (Einmaligkeit) και γ) το ανεπανάληπτο (Unwiederholbar-

keit) 31 ύμφωνα με σύγχρονα δεδομένα το 40-60 περίπου των χαρακτηριστικών

τής προσωπικότητας έχουν προέλευση γενετική (Kernberg 1966 1976 1977

McCrae amp Costa 2003 Eurelings-Bontekoe amp Snellen 2004) 32 Πρβλ Buss 1995 Kretschmer 1925 Sheldon 1942 Ramsey 1965 Buss 1990 Ey-

senck 1990 Zuckerman 1991 1995 Gale amp Eysenck 1992 Cloninger Svrakic amp Przy-

beck 1993 Heath Cloninger amp Martin 1994 Bates amp Wachs 1994 Davidson 1999 33 Βλ για παράδειγμα τις λεγόμενες εθνοκεντρικές θεωρίες προσωπικότητας

(M Ramirez A Jenkins J Baldwin aka Kobi Kambon L Comas-Diaz J Jones B

Trimble and E Duran S Sue and D Sue)

Πολλαπλές έρευνες ιδίως τής Πολιτισμικής Ανθρωπολογίας διαπι-

στώνουνότιτοβαθύτεροαίτιοπουκινείτηνπροσωπικότηταδιαμορφώνει

τοντρόποσκέψηςκαισυμβάλλειστηλήψηαποφάσεωνείναιενπολλοίς

ορισμέναπολιτιστικάστερεότυπα (DeAngelis2005)καιπροβολικά συστή-

ματα (Segall et al 19968) Μάλισταδεοοικείοςπολιτισμόςδιαμορφώνει

τοντύποτήςλεγόμενηςlaquoπροσωπικότητας-βάσηςraquo(basic personality type)

δηλ τον laquoτύπο τής χαρακτηριστικής προσωπικότηταςraquo ή την laquoτυπική

μορφήπροσωπικότηταςraquo(πρβλεθνικό χαρακτήρα ήεθνική προσωπικότη-

τα)πουαπαρτίζεταιαπότοσύνολοτωνκοινών(σεκάθεάτομοπουανή-

κει στην ίδια κοινωνική ομάδα) χαρακτηριστικών τής προσωπικότητας

(McCrae et al2005)καιηοποίααπαντάσυνήθωςσεολιγάριθμεςήπρω-

τόγονες κοινωνίες όπου υφίσταται κάποιο είδος laquoσυμφωνίαςraquo μεταξύ

τωνπολιτιστικώνόρωνκαιτηςατομικήςσυμπεριφοράς(Linton 1945 1956

Segall et al 19968)

Είναι αλήθεια ότι ο άνθρωπος δημιουργεί πολιτισμό αλλά και laquoδη-

μιουργείταιraquoαπό αυτόν(Μελανίτης1973Δεσποτόπουλος1976) Μάλιστα

δε κατά τον Michel (1951 1959) η προσωπικότητα διαμορφώνεται εξ ολο-

κλήρου από τον πολιτισμό ύμφωναμετονSussman (2000)οπολιτισμός

είναιμέροςτούεσωτερικούσυστήματοςτουατόμουκαισχετίζεταιμετον

αυτοπροσδιορισμό δηλ την πολιτιστική του ταυτότητα Η πολιτιστική

ταυτότητα αποτελείτοψυχικόπλαίσιομέσωτούοποίουταάτομακατα-

νοούν τον τρόπο ύπαρξής τους ερμηνεύουν κοινωνικά πρότυπα επιλέ-

γουν τις συμπεριφορές τους αποκρίνονται στα περιβάλλοντά τους και

αξιολογούντιςπράξειςτωνσυνανθρώπωντους(Walling et al2006)Τπrsquo

αυτήν την έννοια η laquoπροσωπική αφήγησηraquo (life story) εντάσσεται στον

πολιτισμό και μπορεί να ιδωθεί ως ένα πολιτιστικό κείμενο (Schaap-

Jonker 2008) Εξάλλου η πολιτισμική και θρησκευτική επίδραση στη δια-

μόρφωση των δευτερευόντων χαρακτηριστικών φύλου (Orbach amp

Eichenbaum 1983 Levin et al 1994 Taylor amp McDonald 1999 Saroglou amp

Jaspard 2000 Saroglou 2001a Saroglou amp Galand 2004 Kennedy amp Reid

2009) στον ζωικό κύκλο (οικολογία διατροφή όνειρα συναισθήματα

κλπ) και στην ατομική εμπειρία (Wilcox 2003 Greenfield amp Marks 2007)

είναι εμφανής (LeVine 1974) Απότηνάλλημεριάμολονότισεκάθεπο-

λιτισμόσυνυπάρχουνδομικάσυλλογικέςκαιατομικιστικέςτάσεις (Feld-

man2009)οικοινωνίεςδιακρίνονταισεσυλλογικέςήατομικιστικέςανά-

λογαμετηνεπικρατούσατάση(Triandis 1990)

Βασικό στοιχείο τού ατομικισμούείναιουψηλόςβαθμόςανεξαρτησίας

μεταξύτωνατόμων (Oysermanetal2002)η έμφασηδηλαδήεδώδίνεται

σταατομικάδικαιώματαστοενδιαφέρονγιατονεαυτόστηναυτονομία

στην αυτοπραγμάτωση στην ατομική ευθύνη και ελευθερία επιλογής

στονσεβασμότήςακεραιότηταςτωνάλλωνκαικυρίωςστηδιαμόρφωση

τηςταυτότηταςμέσωμιαςδιαδικασίας ηοποία επιδοκιμάζειγενικά τα

ατομικάεπιτεύγματα(Hofstede 1980 Waterman1984)Γιαπαράδειγμαοι

άνθρωποιτουκαλούμενουδυτικούκόσμουπιεζόμενοιαπότοπολιτιστι-

κότουςπεριβάλλονυπερτιμούνμάλλοντονεαυτότουςΈτσιδεδομένου

ότιοιγονεϊκέςαντιλήψειςεπηρεάζονταιενμέρειαπόπολιτισμικούςπα-

ράγοντες(Feldman2009)οιγονείςστιςδυτικέςκοινωνίες παρέχουνστον

έφηβοτηδυνατότηταναεπιλέξεικαιναπραγματώσειτούςπροσωπικούς

τουστόχουςκατάτρόποαυτόνομοχωρίςναδεσμεύεταιαπότιςανάγκες

και τις επιθυμίες τής οικογένειάς του ή της ευρύτερης κοινότητας

(ColemanampHendry1999)Μεάλλαλόγιαστονδυτικόπολιτισμόοιπρα-

κτικές κοινωνικοποίησης αποσκοπούν στην απόκτηση αυτονομίας ανε-

ξαρτησίαςκαιπροσωπικήςευθύνηςχωρίςαυτόβέβαιανασημαίνει α-

παραίτηταρήξητωνοικογενειακώνδεσμώνοέφηβοςδηλαδήενθαρρύ-

νεται να λειτουργήσειαυτόνομα ενώ ταυτόχρονα διατηρεί το δικαίωμα

ναζητάστήριξηκαιβοήθειααπότούςσημαντικούςγιrsquoαυτόνάλλουςσε

βασικάτουλάχιστονζητήματατηςζωήςτου(Zimmer-Gembeck 2001)

Αντίθετα στους λαούς κυρίως τού ανατολικού κόσμου οι άνθρωποι

πιέζονταιναυποτιμούντονεαυτότους(Φασάπης1970Ράπτης1974)Έ-

τσιοιγονείςστιςασιατικέςκοινωνίεςμπορείναενθαρρύνουντηνπαθη-

τικότητα στα παιδιά τους (Feldman 2009) δίνοντας το προβάδισμα στη

συλλογικότητα(Kim et al 1994 Raeff 2004) Ησυλλογικότητα έχειωςβα-

σικόχαρακτηριστικότηςτονδεσμότιςαμοιβαίεςυποχρεώσειςκαιπροσ-

δοκίεςμεταξύτωνμελώντήςομάδας(Oysermanetal2002)Οιαξίεςκαι

οι στόχοι θεωρούνται κοινοί το άτομο προσδιορίζεται μέσω τής εσω-

ομάδας ταατομικάόριαείναι διαπερατάκαιη έμφασηδίνεταιστην ιε-

ραρχία τον έλεγχο την υπακοή και τη συμμόρφωση (Kagitcibasi 1994

Triandis et al1995)Δεδομένουδεότιηεσω-ομάδαμπορείναπεριλαμβά-

νειτηνοικογένειατηνεθνότητατηθρησκείαήάλλεςομάδεςησυλλο-

γικότητα αποτελεί μια πολυδιάστατη και πολυεπίπεδη δομή και κατά

συνέπεια αναφέρεται σε ένα ευρύτεροπλαίσιο αξιών στάσεωνκαι συ-

μπεριφορώνσεσύγκρισημετονατομικισμό (Triandis 1995 et alΓεωργα-

ντή2009)Ομοίωςστιςκοινωνίεςαυτέςηαίσθησητουlaquoανήκεινraquoαποτε-

λείκεντρικόστοιχείοτήςταυτότητας τουεφήβουμεαποτέλεσμαοιπρο-

σωπικέςεπιθυμίεςτούατόμουναπαραμερίζονταικαιναδίνεταιπροτε-

ραιότηταστηδιατήρησηαρμονικώνσχέσεωνστοπλαίσιοτηςεσω-ομάδας

(MarkusampKitayama1991)Μεβάσηταπαραπάνωησυναισθηματικήεγ-

γύτηταμεταξύγονέωνndash εφήβουκαθώςκαιοβαθμόςαυτονομίαςτούτε-

λευταίουδιαφέρουνμεταξύτωνδιαφόρωνπολιτισμώνανάλογαμετοαν

ηεπικρατούσατάσηείναιοατομικισμόςήησυλλογικότητα (Cooper 1994

Hendry et al 1993)

Φιλοσοφική θεώρηση του προσώπου

Απόκαθαράφιλοσοφικής επόψεωςοπρώτοςπουεμπεριστατωμένα

φαίνεταιναομιλείγιατοανθρώπινοπρόσωπο είναιοΑριστοτέληςστα

ltΗθικά Νικομάχειαgt Ψστόσο ενώ ο άνθρωπος στον Αριστοτέλη laquoεκ-

πλήσσεταιraquoμεταξύτωνάλλωνκαιγιατονΆνθρωποεκπλήσσεταιμόνο

ως τμήμα ενός κόσμου καθόλα εκπληκτικού (Buber 1987) Ο άνθρωπος

στονταγειρίτηφιλόσοφομιλάγιατονεαυτότουπάντασετρίτοπρόσω-

ποαυτοσυνειδητοποιείταιδηλμόνοωςlaquoαυτόςraquoκαιόχιωςlaquoεγώraquo(Groe-

thuysen 19311969) ΈτσιγιατονΑριστοτέλη(Νικ Ηθικ Α51097Β12)

ο άνθρωπος ως laquoζώον πολιτικόνraquo είναι δημιούργημα πάλι τής πόλης-

κράτους (Carrithers 2000)middotμεάλλαλόγιακατάφύσηέχειπροτεραιότητα

ηΠόλη και όχι η οικογένεια ή το επί μέρουςπρόσωπο (ΑριστΠολιτικά

125 3a 18) Με την αυτήφυσιοκρατική διάθεση αναλύει και οΘεόφρα-

στοςτουςτυπολογικούςltΦαρακτήραςgtτου

Εντούτοιςη (συλλογική)αυτήαυτάρκεια τηνοποίαοιΠλάτωνκαι

Αριστοτέληςθεωρούσανωςίδιοντήςπόλεως-κράτουςκατέστησταδιακά

ίδιοντούατόμου (Sabine 19633)Μεάλλαλόγιαηεκτόςημώννοηματοδό-

τησητουΕγώοιερόςτόποςχώροςφανέρωσης(ιεροφάνεια)τουΕγώ(βλ

ιεροχθόνιεςθρησκείες)+μετατοπίστηκεμέσωτήςαναπαραστατικήςλει-

τουργίαςτήςγλώσσαςαπόμίαφυσικήκοινωνικήμυθικήήμεταφυσική

περιοχήπροςτονlaquoέσωraquoάνθρωπο καιμάλισταπροςτηνπεριοχήτούνού

(βλαυτοσυνειδησία)ήτήςκαρδίαςΠροςέναντέτοιοορισμότούπροσώ-

που φαίνεταιότικινείταιγιαπαράδειγμαοτελευταίοςΡωμαίοςπολιτι-

κόςκαισχολαστικόςφιλόσοφοςΒοήθιος(480-524μΦ)ldquoPersona est naturae

rationalis individua substantiardquo(=πρόσωποείναιηατομικήουσίατήςέλλο-

γηςφύσης)7ΜετηνΑναγέννησητοανθρώπινοπρόσωπο εξαίρεταιταυ-

τιζόμενοόμωςπλέονμετηνατομική συνείδηση (Takeuchi 2003)καιστή

συνέχεια με τη λογική (Διομήδης 1857) ήτοι το ldquocogitordquo του Descartes

(Russell 191819191985Δρούλιας1960)

τανεότεραχρόνιααναπτύχθηκανπολλές―περισσότεροήλιγότε-

ρο προσωποκεντρικές― φιλοσοφικές θεωρίες (Buber Rosenszeig Ebner

Macmurray Pannenberg Jenkings κά)γιατοανθρώπινοπρόσωπο (Gaudig

1923 Ratschow 1938 Janssens 1939 Jacques 1939 1947 Neacutedoncelle 1942

1957 Wiener 1950 Wildmann 1961 Κουτσογιαννόπουλoς1965Smart 1972

McCall 1990 Μηχαηλίδης 1990) Υιλόσοφοι (ιδίωςφαινομενολόγοι και υ-

παρξιστές) θεολόγοι ψυχολόγοι κοινωνιολόγοι και παιδαγωγοί ενδια-

φέρθηκαν έντοναγια τοανθρώπινοπρόσωπο για ότι δηλ συνιστά τον

πυρήνα τής ύπαρξης του ανθρώπου (Sontag 1954 Ayer 1963 Κουρνιάς

1973 Παπαναστασίου 1979 Harreacute 1983 Engelhardt 1984 ιάσος 1994

Yannaras 1996 Γιοκαρίνης 1998 Παναγόπουλος 2000 Beck amp Demarest

2005) Έτσι το ανθρώπινο πρόσωπο κατανοήθηκε και κατανοείται από

πολλέςεπόψεις (Μπακατσούλας1976 Hampson 1988) ενώοκάθεμελε-

τητήςτοεξετάζεισυνήθωςμεδιαφορετικόπρίσμαανάλογαμετησκοπιά

θεώρησήςτουκαιανάλογαμετηβιοθεωρίατου(ακκάς1977)

ΜάλισταηθεολογικήΠροσωπολογίαεπέδρασεμετησειράτηςστη

φιλοσοφικήκαι―σεδεύτερο επίπεδο―ψυχολογικήπάλισκέψη (Jeeves

2002) Για τον SKierkegaard για παράδειγμα ο άνθρωπος δεν συνιστά

ένααυτο-προσδιοριζόμενοπνευματικόάτομοαλλάμίασχεσιακήύπαρ-

ξη μετελικήαναφοράστηΘείαΑποκάλυψηΈτσιηltσχεσιακή οντολογί-

αgt (Jenson 1982 Collins 2001 Γιανναράς 2004) τού προσώπου [Relational

Personalism (Oliver 1989)+σχετιζόμενηστενόταταμετηλεγόμενηltσχε-

σιακή θεολογίαgt (Buber 19371970 Macmurray 1957 1961 Duncan 1990 Jo-

nes 1991a 1997 Hill amp Pargament 2003 Simpson et al 2008)8φαίνεταιότι

συνέβαλε στην εμφάνιση της ltσχεσιακής ψυχανάλυσηςgt (Fairbairn 1954

Winnicott 1975 Greenberg amp Mitchell 1983 Kohut 1984 Mitchell 1988 Jones

1991a 1996 Summers 1994)

υνοψίζονταςτακυριότεραφιλοσοφικάυπαρξιακάπνευματικάκαι

γνωστικάχαρακτηριστικάγνωρίσματατουπροσώπου θαμπορούσαμενα

τααναγάγουμεσεπέντε

α)τηβίωσητηςαίσθησηςότιοισυγκεκριμένοιστόχοικάποιουέχουν

επιτευχθεί(βλαυτο-ολοκλήρωσηαυτοπραγμάτωση)

β)τηνύπαρξηαρχαϊκώνδεσμώνμετημητέρα(ωςτοαρχέτυποκάθε

(αγαπητικής)σχεσιακότηταςσύμφωναμετηνAttachment Theory

γ)τηνύπαρξηκαιτηλειτουργίατωντεσσάρωνδιαφορετικώνμειγ-

μάτων των βασικών σωματικών χυμών (βλ βιο-ψυχική ισορροπί-

αομοιόστασηκαιενότητατουοργανισμού)

δ) ένα υποκειμενικό αίσθημαμοναξιάς (πρβλPaloutzian amp Ellison

1982) και ελευθερίας που απορρέει από την αυτοσυνειδησία και την

πνευματικότηταπρόκειταιγιαμιαμορφήδιάχυτουυπαρξιακούάγχους

(Δεμερτζήςκά2008)και

ε)ψυχο-δυναμικέςθεωρίες(πουεκλαμβάνουντοανθρώπινοπρόσω-

πο ωςσύνθεσηδιαφορετικώνλειτουργικώνήδομικώνμονάδωνοιοποίες

βρίσκονταισεμίαασταθήδυναμικήισορροπίαμεταξύτους)

Θεολογική θεώρηση του προσώπου

Ηόληωςάνωαυτήφιλοσοφικήδυναμικήεπηρέασεόπωςείναιφυ-

σικόκαιτηΘεολογία(Hertel1989)Μολονότικατάτούςπρώτουςχριστι-

ανικούςαιώνεςηθεολογικήέννοιατούπροσώπου δενείχεακόμαπαγιω-

θεί(Danieacutelou2000)στηνΠαλαιάΔιαθήκηαπαντάσυχνά―κυριολεκτικά

καιμεταφορικά(Χαλμ373)―ηέννοιατούΘείου(Γεν416Χαλμ94

Ησ662Ιερ239Ιεζ3820)αγγελικού(Ζαχ31Ησ62)καιανθρωπί-

νου (Χαλμ 16 9 Ιώβ 38 30Παροιμ 18 5)προσώπου (pacircneh)Ομοίως

στηνΚαινήΔιαθήκητονίζεταιτοπρόσωπο τουΘεού(Ματθ1810Λουκ

1 76) και ιδιαίτερα του Ιησού Φριστού (Βrsquo Κορ 2 10 4 6 Βέλλας 1950

Μπρατσιώτης1955Μπρατσιώτης1967Kesich 1975)Πράγματιολόκληρη

ηΚΔlaquoιστορείraquoτονβίοτούΙησούτη γέννησητομαρτύριοκαιτονθάνα-

τό Σου (Μιχαηλίδης 1990) Από τηνΠατερική Γραμματεία εξάλλου αν

και δεν υπάρχει κάποια συστηματική έκθεσηθεωρία (Lossky 2000) οι

Πατέρεςπουμίλησανad hoc περίπροσώπου ανθρωπολογικάείναιβασι-

κάοΣερτυλλιανός (MPL 1-2)ο Ιππόλυτος (MPG 10)οΚύριλλος Ιεροσο-

λύμων (ΒΕΠΕ τ 39 σ 139) οΜΑθανάσιος (Δημητρόπουλος 1954) ο

ιατροσοφιστής Μελέτιος Μοναχός (MPG 64 1185-1188) οι Καππαδόκες

Πατέρες (Παπαδοπούλου-Σσανανά 1970 Ζήσης 1971 Kornitseskou 1971

Aghiorgoussis 1976)ΙωάννηςοΦρυσόστομος(Σσιτσίγκος2000)Μακάριος

οΑιγύπτιος(Έραστος1955)ΝεμέσιοςΕμέσης(MPG 40 503-818)Θεοδώ-

ρητοςΚύρου(MPG 83588εξ)ΘεόδωροςΡαϊθού(MPG 91 1479-1482)Ισί-

δωροςοΠηλουσιώτης(Μαστρογιαννόπουλος19661979)ΠέτροςοΑθω-

νίτης (MPG 150 989-1040)ΜάξιμοςοΟμολογητής (Ματσούκας 1980) Ι-

ωάννηςοΔαμασκηνός(MPG 94 613-615 Πλεξίδας2001) καιΓρηγόριοςο

Παλαμάς(Βλάχος2000)ΈπειτακατάτονΜεσαίωναοισημαντικότεροι

δυτικοίθεολόγοιπουασχολήθηκανμετονπροσδιορισμότούπροσώπου

ήσανοΡιχάρδοςτούαγίουΒίκτωρος(Richard von St Victor 1373)οο-

ποίοςμάλιστααρνήθηκετονπερί προσώπουορισμότούΒοήθιουγιατην

υπόσταση (substantia) εκλαμβάνοντας τη Θεία υπόσταση ως ξεχωριστή

κατrsquoιδίωμαύπαρξητηςΘείαςφύσης(Divinae naturae incommunicabilis exis-

tentia)9οΘωμάςΑκινάτης(1225-1277)10οοποίοςδέχτηκετηνκατάΒοήθιο

υπόσταση γιαναπεριγράψειτοκτιστόπρόσωπο(Lossky 2000Προκοπίου

2010) ο Jean Duns Scotus (1274-1308)πουόρισε τοπρόσωποως ldquo(Persona

est) existens per se solum singularem quondam rationalis existentiae modumrdquo(Muumlh-

len 1954 Neacutedoncelle 1948)καιοΘωμάςΚεμπήσιοςμετοέργοτουltImitatio

Christigt

ύμφωναμε τηχριστιανικήΑνθρωπολογία οΘεός είναι εκείνος ο

οποίοςμάςέκτισεδηλμάςκάλεσεστηνύπαρξημάςδώρισετηζωήμάς

ανα-γέννησε (βλ laquoἐν Φριστῷraquoυἱοθεσία) και μάς χάρισε τούς αληθινούς

(laquoἀνισταμένουςraquo)εαυτούςμαςδηλταπρόσωπά μας(Κορναράκης1986)

ΚατάτηνΑγίαΓραφήοΘΛόγος(προσ)καλείπροκειμένουναυπάρξει

(να έλθει στο laquoείναιraquo) το καλούμενοmiddot δηλ οΘεός (ηΑγάπη) δημιουργεί

απόαγάπητονάνθρωποωςπρόσωπογιαναδιαλέγεταικαιεπι-κοινωνεί

αγαπητικά μαζί του (Tournier 1956 Καραβιδόπουλος 1979 Evdokimov

1985Ζιάκας2001)επειδήοΊδιοςείναιΠρόσωπο καιαπευθύνεταιωςίσος

προςίσον(tecircte agrave tecircte)πάλισεπρόσωπο (ΑrsquoΚορ1312Jaspers 1969)

Έτσιηοντολογικήύπαρξητουανθρωπίνουπροσώπουπουφανερώ-

νειτηνύπαρξήτουως(υπαρκτικού)γεγονότοςεξασφαλίζειτηνετεροκί-

νητηαλλάκαιτηνπροσωπικήμοναδικήκλήση του(Ware 1996 Μαντζα-

νάρης2009)middotτοανθρώπινοπρόσωπο δηλσυνιστάμίαέλλογη(Θεοδωρα-

κόπουλος 1949Ματσούκας 1985 Chirban 1986Μιχαηλίδης 1990) και α-

γαπητικήκλήση (Μιχαηλίδης 1990Ware 1996 Yannaras 1996 Feenstra amp

Brouwer 2008 Μαντζανάρης2009)είναιένακλητικόοντοοποίοπροέρ-

χεται από μία Κλήση και ζει με την Κλήση όσο το ίδιο προσ- ή παρα-

laquoκαλείraquo (αναζητεί)ήεπι-καλείταιδοξολογικάευχαριστιακάκαιεσχατο-

λογικά (νοσταλγικά) δηλ laquoκοινωνείraquo τόσο laquoείναιraquo (υπάρχειζει) Άρα

υπάρχειγιrsquoαυτόκαικαλείαλλάκαικαλείται(Ησ454Γιανναράς1970

Καραζαφείρης198519952 McFadyen 1990)Μεάλλαλόγιαηόληύπαρξη

τούανθρώπουοφείλεταιψυχολογικάστηνκλήσητούΆλλου (Μαντζανά-

ρης 2009) Κατά τον Jacques Lacan (1973) το ανθρώπινο υποκείμενο

laquoγεννιέταιraquoμόνοόταντοσημαίνον αναδύεταιστοντόποτούΆλλουΦω-

ρίς τονΆλλο τονήπιοόχιμόνοδενμπορείναεισέλθειστονκόσμοτής

γλώσσαςκαι τωνσυμβόλων (Vasse 1969)αλλrsquoούτεκανμπορείναεπι-

βιώσει(Spitz 1955 Rizzuto 1996 Chirban 1996)

Αυτότοανθρώπινοπρόσωποστηνπροπτωτικήτουκατάστασηθε-

ωρείταιθεολογικάlaquoεικόναraquoτήςτριαδικήςκοινωνίαςτωνΘείωνυποστά-

σεωνστηνοποίακατάστασητελειούμενοlaquoἐνἐλευθερίᾳ καίἀγάπῃraquo

προσ-καλείταιlaquoκαθrsquo ὁμοίωσινraquoΑυτούτούΘεού(McFadyen 1990 Zizioulas

1994) Η οντολογική laquoσταθερήraquo αρχή τού παλαιοδιαθηκικού ανθρώπου

είναιηθεοκεντρικότητάτουδηλοσταθερόςπροσανατολισμόςκαιηα-

ναφορά τουπροςτονΔημιουργότου (Οικονόμου 1978)Πράγματιμέσω

τούλογιστικού τουτοανθρώπινοπρόσωπο κινείlaquoκατάφύσινraquoτοεπιθυ-

μητικόν καιτοθυμικόν (Καραζαφείρης198519952ιώτης1984)Ονους τού

ανθρώπου ως κύρια λειτουργία τούπροσώπου πέρα τού ότι ενέχει μία

ενοποιόδύναμηπροςτονΘεό(amor intellectualis)εφόσοναποτελείεικόνα

τήςοφίαςκαιτούΛόγου(ltσυλ-λέγω)Σου(Deus umbra mentis)αποτελεί

το μέσο διοχέτευσης της Θ Φάρης στο κάθε ανθρώπινο πρόσωπο

laquoὑποστατικῶςraquo(ΓρηγόριοςΠαλαμάςΈργα Πατέρων τής Εκκλησίας 9 144-

146)

Εξάλλουτοανθρώπινοltκατrsquo εἰκόναgt(Γεν126Ιώβ328ολ2

23Βέλλας19501966Μπρατσιώτης1976Nissiotis 1983)τήςχριστιανικής

Θεολογίας λόγω τής έλλογης χρήσης τού αυτεξουσίου (Καλαντζάκης

1994)τουαλλάκαισύμπασαςτηςψυχοσωματικής(ΕιρηναίοςMPG 7 433-

1224 Murphy 1947 Jung 1984 Ware 1996 Ορφανός2004)καιπνευματικής

του σκευής (Βέλλας 19501966) προσδίδει ιδιαίτερη και μοναδική υπαρ-

κτικήθέσηκαιαξίαστονάνθρωποέναντιτηςλοιπήςδημιουργίας(Γεν1

28Χαλμ816ειρ172Mork 1967Μπρατσιώτης1976Βλάχος1981)

ΟΘεόςείναιφύσειαυτεξούσιοςΆρακαιοάνθρωποςωςεικόνα τούΘεού

είναιlaquoφύσειraquo(ήμάλλονlaquoθέσειraquoδηλκατάΦάρη)αυτεξούσιος(Σατάκης

1952Μπενάκης1985Σερέζης1993Γιανναράς2003)ήτοιθελητικός (Μά-

ξιμοςΟμολογητήςMPG 91 304CΚαραζαφείρης198519952)Έτσιτοαυ-

τεξούσιον του ανθρώπου επισημαίνει δυναμικά και λειτουργικά την ύ-

παρξη του προσώπου (Hauter 1952 τεφανίδης 19592 Ματσούκας 1985

Pettifer 1987 Λουδοβίκος 1996) μέσω δηλ τήςγνωμικής αυτονομίας τού

Εγώτοκάθεανθρώπινοπρόσωπο καθίσταταιαπαράλλακτοκαιμοναδι-

κό(Καραζαφείρης198519952)

Λόγωτήςκακήςχρήσεωςόμωςτούγνωμικού αυτού θελήματος του

ανθρώπου δηλ τής εκ-πτώσεως τουπροσώπου σε σάρκα το θεανδρικό

πρόσωπο του ΙησούΦριστούως τελεία και μοναδικήπροσωπικότητα (α-

πογυμνωμένη από κάθε προσωπείο) ανέπλασε εφάπαξ τη laquoφθαρείσαraquo

εικόνατούΑδάμ (Nietzsche 1888)11απαντώνταςαντrsquoαυτούστιςβιβλικές

εγκλήσειςευθύνηςγιατονlaquoπλησίονraquoπουαπηύθυνεοΘΠατέραςστον

πρώτοεκείνοάνθρωπο (Γεν4 9)αποκαθιστώνταςέτσιτονδιακοπέντα

διάλογο μεταξύΘεούκαιανθρώπου(Tournier 1956 Willard 1999)Έκτοτε

ο Θεός καλεί διαρκώς τον άνθρωπο να πραγματοποιήσει το ltκαθrsquo

ὁμοίωσινgtδηλναγίνειπρόσωπούμφωναμετηχριστιανικήΑνθρωπο-

λογίατοανθρώπινοπρόσωπο δενταυτίζεταιμετηνακίνητηκαιστατική

παρμενίδειαουσία (esse immotum)αλλάμετηνανθρώπινηυπόσταση (Βrsquo

Κορ 1 11 Pratt 1937 Harkness 1948 Garnett 1928 Καραζαφείρης

198519952Ζηζιούλας1977Hampson amp Boyd-MacMillan 2008)Έτσιμόνο

laquoἐν Φριστῷraquo δηλ μόνο μέσω τής αγαπητικής εμπιστοσύνης και επι-

κοινωνίας (βλ laquoσυνυπάρχεινraquo laquoσυνεῖναιraquo Mitsein) μετά τού laquoθεμελίουraquo

και (παντο-κρατορικού) laquoΛόγουraquo (συλλογέως) των όντων τέ τού Θεού

(Oates 1961)οοποίοςκαιπροσ-καλεί επίτούτωκάθεανθρώπινηύπαρξη

ήτοι για ελεύθερη σταυρώσιμη (θυσιαστική) αυτοπροσφορά στον Άλλο

όπως έπραξε ο σαρκωμένος Λόγος δηλ τελικά για laquoλογοποίησηraquo χρι-

στοποίηση θέωση (Bertocci 1970 Howe 1980 Leclerc 1984 Αγγελόπουλος

2002 Ορφανός 2004)+ ο άνθρωπος καθίσταται αυθεντικό και αληθινό

laquoἔσοπτρον τοῦ ΘεοῦraquoκατάΙωάννητονΔαμασκηνόήθεοφανικό γεγονός

Κατά τον φιλόσοφο μάλιστα Dallas Willard (1999) ο άνθρωπος είναι

πλασμένοςγιαναεπικοινωνείμετονΔημιουργότουΔεδομένουλοιπόν

ότι η δομικά αρχετυπική ύπαρξη του ανθρώπου είναι κλητική (σχεσια-

κήαναφορική) από τηνανταπόκρισή του (Myers 1903) στην κλήση τού

Άλλου θαεξαρτηθείκατά πόσοδιατήρησετοθεοειδέςπρόσωπό τουκατά

πόσο δηλ απαλλάχθηκε από τα πάθη του (ήτοι την αλλοτριωμένη του

φύση) ενώθηκεπραγματικάμετονΘεό επικοινωνώνταςμαζίΣουδια-

θέτει αγάπη εσωτερική ενότητα ειρήνη αγιασμό αρμονία πληρότητα

καινόημαζωήςΠράγματιηέρευναέχειδείξειότιέναθετικόσχεσιακό

στυλανθρώπινουψυχισμούευνοείτηνυιοθέτησητηςαντίληψηςγιατην

ύπαρξησκοπούστηζωήκαιτηνεπίγνωσητουνοήματόςτης(Simpson et

al2008)χετικήεπrsquoαυτούέρευνασεφοιτητέςαπέδειξεότιηαύξησητης

ψυχικήςαστάθειαςτηςαπογοήτευσηςτουάγχουςκαιτουφόβουκαθώς

καιενόςχαλαρούήανύπαρκτουγενικάδεσμούμετοΘείονσυνοδεύεται

από μειωμένη αυτοσυνειδησία τής προσωπικής ύπαρξης και ζωής ως

Θείαςκλήσης (Hall 2004 Feenstra amp Brouwer 2008)

Ψστόσο το συνεχές αυτό laquoγίγνεσθαιraquo (Ware 1981 Corrington 1996

Norcross 2006πρβλG Marcel Homo Viator) πρόσωπο πουμάλισταεξαρ-

τάταιάμεσααπόταχαρακτηριστικάτήςπροσωπικότητας λχτονβαθμό

πίστηςεμπιστοσύνης (Couch et al 1996 Couch amp Jones 1997) και ειλικρί-

νειαςπροςτονΆλλο+τουπαρατηρητήσυνομιλητή(Assagioli 1991)εμπε-

ρικλείειτιςασυνείδητεςπαρορμήσειςαδυναμίεςπάθηφόβουςελαττώ-

ματα και ιδιορρυθμίες (βλ αμαρτία) όπως και τις συνειδητές αυτο-

αναθεωρήσειςδιορθώσεις (βλ μετάνοια) τις ψυχο-πνευματικές αναγεν-

νήσεις(Ιω35Εφ424)καιτηνόληεσωτερική(ψυχο-πνευματική)αύξη-

ση καιωριμότητα (πρβλ laquoσταθερή αστάθειαraquo) Από την άλλη μεριά το

(ανεξάρτητοχειραφετημένοαλλάκαιυπεύθυνο)πρόσωποπουπαραμέ-

νει εσωτερικόσιωπηλόμυστικόκαικρυμμένο (βλ τηνυπερβατικότητα

και αποφατικότητα του ΙΕΡΟΤ) είναι η επώδυνη διαδικασία τής αυτο-

περισυλλογής αυτοσυνειδησίας και αυθυπέρβασης το laquoπνεύμα τής λε-

πτότητας-finesseraquo (Pascal 16702007)ηδιαλεκτική έλξηςκαιάπωσης (de

Rougemont 1945Ράπτης1974Μιχαηλίδης1990)+καιδιαλογική (von Orelli

1951 Jacques 1991 Willard 1999) συνάντηση (Guardini 1928 Brunner 1938

Marcel 1944 1951 1962 1963 1967 Christian 1952 1958Μιχαηλίδης1990

Παύλος 2000 Entralgo 1961 1962ab Κοσμόπουλος 1995 Μαντζανάρης

2009) και επι-κοινωνία (Buber 19201970 Jaspers 1935 1938) σεμία διαλε-

κτική σχέση ταυτότητας και ετερότητας (Γεν 3 9 4 9Mauriac 1934-51

Sartre 1943 1946 Zizioulas 1994) η αξία και το νόημα της ανθρώπινης

ζωής ηπνευματικότητα (Stocker 1945 1949) μία κλίση (Siebeck 1950) η

κλήση (Feenstra amp Brouwer2008)τήςζωήςωςαποστολής(Siebeck 1950)]

καιηπρωτότυπη (αυτο)δημιουργία (Tournier 1956Ράπτης1974 Ζηζιού-

λας1977 Καραβιδόπουλος1979)

ΓιατονΠλατωνισμόκαιτονΙουδαιοχριστιανισμό(Hill amp Hall 2002)

πουέδινανέμφασηστοθέαμαοάνθρωποςωςκαθ-ολικότητα (Hartmann

1926Ράπτης1974)12 είναι πρόσωπο πρός+ὤψ(Μπακατσούλας1976)]13

δηλμπορείνακοιτάζεισταμάτιατονσυν-ομιλητήτουόπωςκαιεκείνος

τονΆλλονΜελίγαλόγιαπρόκειταιγια έναlaquoονπροςraquo (μεοντολογική

δυνατότητα σχέσης κοινωνίας και προσ-ανατολισμού και όχι ναρκισσι-

στικούαυτο-προσδιορισμούήενόςSolipsism)middotέναονπουνοσταλγείερω-

τικά να συναντήσει δοξολογικά την εικόνα τού ενεργούντος προσώπου

(Παύλος2000)ΈτσιηlaquoθέατούΘεούraquo (θεοπτία)στηνανθρώπινηφύση

τούΘΛόγουταυτίζεταιμετηθέωση καιτησωτηρίατοβλέμμαλχτων

Αγίων τής βυζαντινήςΑγιογραφίαςπουείναι εκστατικό (Ζιάκας 2001)

υπερβατικόκαιταυτόχρονααπο-καλυπτικότούΘΑρχετύπουανταυγά-

ζεταικαιlaquoδοξάζεταιraquoltδοκῶ (Ware 1981)+ηκαθολικότητα τουανθρωπί-

νουπροσώπουησυμφιλίωσηανάμεσαστονχρόνοκαιτοάχρονο(Μιχαη-

λίδης1990)τοκτιστόκαιτοάκτιστοΑνηρωμαϊκήύγκλητος θεωρούσε

ωςlaquoπρόσωπαraquoμόνοτούςελεύθερουςΡωμαίουςπολίτες(Carrithers 2000)

οΦριστιανισμόςπροσέδωσετηνέννοιατούπροσώπου σεκάθεανθρώπινη

ύπαρξηακόμακαιστουςδούλους(Mauss2000)ΈτσιηχριστιανικήΘεο-

λογίαμετέβαλετηρωμαϊκήφιλοσοφικο-κοινωνικήpersona14πουταυτιζό-

τανκαιεξέφραζεηθικο-δικανικάτηνατομικήύπαρξηατομικότητα(Cice-

ro) και αυτοσυνειδησία σε σχεσιακόαναφορικό―εκ-στατικό (Γιανναράς

1976 Γρηγοριάδης2000Ζιάκας2001)δηλερωτικόαγαπητικόπρόσωπο

(Olson 2002)15 προσδίδοντάς της μία αποκαλυπτική εσχατολογική

υπερβατική πνευματική και μεταφυσική διάσταση (Lossky 2000 Mauss

2000Γρηγοριάδης2000)

Ψστόσοενώμεταξύπροσωπείου (Pascal Sartre)καιπροσώπου ήκαι

προσωπικότητας υφίσταταιμίααδιάρρηκτηενότητα(αφού απότηστιγμή

που τοπρόσωπο εκφράζεται αποτελεί ήδη ένα προσωπείο) ταυτόχρονα

υπάρχεικαιμίαοντολογικήδιαφοράΣοαιτιοκρατικάεπαναλαμβανόμε-

νοαυτόχαοτικόκαιlaquoχοϊκόraquo(φυσικό)στοιχείο(βλlaquoθάνατοraquo)τήςανθρω-

πινότητας(βλφυσικάχημικάβιολογικάκλπφαινόμενα)που―αςση-

μειωθεί―απότονόλοάνθρωποαυτόκαιμόνοαυτόεμπίπτειστηνεπι-

στημονικήέρευναείναιαπαραίτητογιατοεποικοδόμηματουπροσώπου

(βλ laquoζωήraquo) σαν τον καμβά τού κεντήματος (Bernard 1878 Freud 1920

192119231963)middotδενμπορούμεναυπάρχουμεωςαπογυμνωμέναάτομα

χωρίςκάποιαφυσικάχαρακτηριστικάlaquoΟὐδέ γάρ τά ὑπέρ τήν φύσιν ἔχει

χώραν μή τῆς φύσεως ἐχούσης κατά φύσινraquoπαρατηρείΛεόντιοςοΒυζά-

ντιος(MPG 86 1333BD)Οάνθρωποςσυνιστάμείξηφύσεως (αναγκαιό-

τηταςlaquoφυσικό θέλημαraquo)καιυπάρξεως (ελευθερίαςlaquoγνωμικό θέλημαraquo)

Τπrsquoαυτήντηνέννοια―όπωςητελειότητα ήηθέωσηθεολογικάδενα-

ποτελούνμίαστατικήκατάσταση(ΙωιναΐτηΚλίμαξ 29)―τοναείναι

κανείςπρόσωπο συνιστά θραύση τήςπροσωπίδας μία αγωνιώδη απάρ-

νηση(θυσίαήένθεησαλότητα)μίαθανάσιμηδιακύβευση(Μάρκ835)

έναν διαρκή αγώνα (McMahon 1996) μία ατελεύτητη laquoαύξησηraquo (Υιλ 3

13ΒrsquoΚορ318ΓρηγόριοςΝύσσηςMPG 44 297 Norcross 2006)πουαρχί-

ζειμετηνκάθαρση (τιςπρακτικέςασκή-σεις)τονφωτισμό (τηνπνευματι-

κήζωή)καιτηθέωση τημυστικήένωσημετονΘεό(Chirban 1986Ορφα-

νός 2004)+ μίαπνευματική laquoπάληraquo (Γεν 32 24Evdokimov 1970) μία υ-

παρξιακήεπανάσταση (Camus 1951)μίασυνεχή (μεταφυσικήκαιυπαρ-

ξιακή) αναζήτησηπορεία (Marcel 1944) τής τελειότητας του απόλυτου

τουαληθούςτουωραίουκαιτουαγαθούδηλτουlaquoΘεούraquoεκάθεβαθ-

μίδαταόνταμάχονταιγιατηναυτοσυντήρησήτουςενώπαράλληλαε-

πιδιώκουνναυπερβούναυτόντονεαυτότουςmiddotκαιοιδύοαυτέςτάσειςεί-

ναιαλληλένδετεςκαισυμπληρωματικές(Ζιάκας2001)Ηεικόνατούεαυ-

τού (αυτο-εικόνα)μαςεξαρτάταιαπότηνεικόναπουέχουνοιάλλοιγια

μάς(Zazzo 2000 Barresi 2002)Έτσιμεταξύφύσεως καιπροσώπου παρεμ-

βαίνει διαμεσολαβητικά (βλ theory of mediation)η (κοινωνική) laquoπαράστα-

σηraquo (performance)ηοποία―μέσωμιαςεπανεπένδυσης (reinvestment) της

libido―αποδυναμώνειτηναρνητικότητατουατόμουπροςτηνκοινωνική

σχεσιακότητα και τον εκπολιτισμό (Saroglou 19972001 Μαντζανάρης

2009)Ανκαιυπάρχουνπρόσωπα εντελώςδιάφανα(υπαρξιακώςκαιαφη-

γηματικώς) δηλ χωρίςκανέναπροσωπείο όπωςλχ ήτανστην επίγεια

ζωήΣουοΦριστός(στονοποίοολόγος ταυτιζότανμετηνπράξηεβρDa-

var)καιοιΆγιοιγιατηνπλειονοψηφίατοπρόσωπο ταυτίζεταιμετοπρο-

σωπείο (Μιχαηλίδης 1990) Για παράδειγμα είναι διαπιστωμένο ότι ο

σύγχρονοςκαπιταλιστικόςλόγοςτούανθρώπουταυτίζεταιενπολλοίςμε

τα (φαλλικά) laquoαντικείμενα partenaireraquo τού υποκειμένου (ή laquoαντικείμενα

υπεραπόλαυσηςraquo)ήγενικάμετοlaquoέχεινraquoτουεπάγγελμασπίτιαυτοκί-

νητοgadgets κλπ(Lacan 1986 1974 1975)+πουσυνιστούντηνκοινωνι-

κο-οικονομικήπερι-ουσία (laquoεπιφάνειάraquo) του (Carrel 194612) αλλrsquo όχι βέ-

βαιακαιτηνπραγματικήτουlaquoουσίαraquoτοlaquoείναιraquoκαικατάLacan (1966)

τοlaquoσυμπλήρωμάraquoτου+ηοποίαβρίσκεταιμόνοστοπρόσωποτουΆλλου

(Λουκ1512)ύμφωναμεπολλούςΓάλλουςστοχαστές(ΜMyersonΜ

Mauss M Zeraffa κά)ταπροσωπεία προηγούνταιτούπροσώπουmiddotμεάλ-

λα λόγια χάρη στο προσωπείο ο άνθρωπος κατέκτησε την έννοια τού

προσώπουΟκοινωνικόςρόλος είναιπαιχνίδικαιμάσκα(mask)αλλάταυ-

τόχρονα είναι και πραγματική λειτουργίαΟι ρόλοι αφενόςπεριορίζουν

και αφετέρου καθιστούν δυνατή την αυτο-έκφραση (Collins 2000) τις

περιπτώσειςαυτέςτοάτομογίνεταιηεικόνα τουδηλησυλλογικήανα-

παράσταση τωνπολιτιστικώνπροβολών (projections) του (Hillman 1992)

Ένατέτοιοπαράδειγμαβλέπουμεστηνπροσωπικότητατουηθοποιούη

οποίαπλάθειτονθεατρικόχαρακτήρασεβάθοςάλλοτεπερισσότεροκαι

άλλοτελιγότερο(Zazzo2000)Ηεπίμακρόνενσάρκωσηενός(είδους)ρό-

λου μπορείναδιαμορφώσειτηνπροσωπικότητατουηθοποιούmiddotενεργείται

δηλμίακάποιασύγκρασηπροσώπου καιπροσωπείου (Hollis 2000) έτσι

ώστετοενεργόυποκείμενοναυποδύεταιτελικάτοίδιοτοδράματήςδι-

κήςτουζωής(βλαμάνουςΒάκχεςειλινούςκά)Μάλισταότανμέ-

σωμιαςπροβολής (projection)οηθοποιοςσεκάποιεςστιγμέςφθάσειστο

σημείοτήςπλήρουςταύτισης μετοπρόσωποήκαιτονρόλο(persona)που

υποδύεται τότε laquoυποκειμενικό Εγώraquo (I) και laquoαντικειμενικό Εγώraquo (Me)

συγχωνεύονταισεένανενιαίο(μονολογικό)Εαυτό (Barresi2002)Σοφαι-

νόμενοαυτόαπαντάσυχνάστουςβίουςκαιτιςομιλίεςτωναγίωνΠατέ-

ρωντήςΕκκλησίαςmiddotπαρατηρούμεδηλεκείπουοΆγιοςομιλείήγράφει

για τη θεότητασε τρίτοπρόσωπο ξαφνικά να ομιλεί ή γράφει για κά-

ποιασύντομηχρονικήπερίοδοσεπρώτοπρόσωποΚατάσυνέπειαβλέ-

πουμεότιηφυσικήψυχικήθρησκευτικήκαιπνευματικήμαςζωήφέρει

ίχνητούπροσωπείου μας(Tournier1956)Μεάλλαλόγιατοπρόσωποως

οντολογική ολότητα είναι ο λόγος (η οντοφάνεια) τής φύσης το laquoκαθrsquo

εαυτόraquoτούανθρώπουότανεκδηλώνεταικαιλαμβάνεισυνείδησητουε-

αυτούτου(Takeuchi2003)Γιατίότανολόγοςκοινωνείμετονεαυτότου

έχουμεταύτισητουνοούντοςμετονοούμενουποκείμενοήτοιτοφαινό-

μενο της προσωπικής συνείδησης (Καραζαφείρης 198519952) Μάλιστα

τοανθρώπινοπρόσωπο έχειτηνέμφυτηικανότηταώστεμετηνταύτιση

μετονεαυτότουναλαμβάνεισυνείδησηόχιαπλώςτούεαυτούτου(αυ-

τοσυνειδησία) αλλά και συνείδηση της συνειδήσεώς του (Καραζαφείρης

198519952Νησιώτης 1996) Σο αυτό Εγώ διαθέτοντας έναπεριθώριο α-

πόκλισηςμεγαλύτεροτουζώουήτηςμηχανήςπότεενεργείπιοαυτομα-

τοποιημένα(πρβλφθοράΠτώση)ωςπροσωπείοκαιπότεπιοελεύθερα

καιπροθετικάωςπρόσωποανάλογαμε τονβαθμόκρίσηςκαιχρήσηςτής

ελευθερίαςβουλήσεώςτουΆρακάθεπροσωπείο δενείναιτόσοπλαστό

όσο νομίζουμεmiddot εκφράζει την αληθινή προσωπικότητα τόσο πιστότερα

όσολιγότεροεπαγρυπνούμεγιrsquoαυτόΜεάλλαλόγιαοεξωτερικόςρόλος

που παίζουμε μεταβάλλεται συνεχώς λόγω των ραγδαίων κοινωνικών

αλλαγών ασκώντας επίδραση―κυρίως μέσω τών μοντέλων γεγονότων

ζωής (συγκεκριμέναγεγονόταστηζωήενόςενήλικα)―στηνπροσωπικό-

τητά μας(Feldman 2010)Κατάσυνέπειαανκαιπροσωπεία μπορούμενα

έχουμεαναρρίθμητα(βλΠρωτεϊσμόκαιΦαμαιλεοντισμό)τοζήτημαεί-

ναιποιοαπόόλαθααποφασίσουμεναεπιλέξουμε(Δευτ3019ΑrsquoΒασ

821Λουκ1613Απ315Sartre 1943 1946 1962 Sumic 2008)κάθεφορά

(σύμφωνα με την κλίμακα αξιών μας) δηλ ποιον προσανατολισμό και

οργάνωση των ψυχο-βιολογικών μας στοιχείων θα κρατήσουμε και σε

ποιονβαθμόέτσιώστετοπροσωπείο μαςναεναρμονίζεται(βλπροσαρ-

μογή)καλύτεραμετηνπροσωπικότητά μαςυπηρετώνταςτηνκαιόχιαυ-

το-αιχμαλωτίζοντάς την βλ πολλαπλή προσωπικότητα laquoΛεγεώνraquo

(Mάρκ5 9)+δηλδιασπώνταςκαιεμποδίζονταςτονόλοδυναμισμότής

ζωήςmiddotγιατίβέβαιαμίαπλήρηςταύτισηπροσώπου καιπροσωπείου δενθα

ήταν τίποτε άλλο από έναν φετιχισμό Αλλά κατά τονOrtega y Gasset

(1975)οάνθρωποςδενέχει φύσηmiddotέχει ιστορίαετελευταίαανάλυση

θαλέγαμεότιπρόκειταιγιαέναν(εσωτερικό)διάλογο (προσωπικήσυνά-

ντηση)καιμίαlaquoσυμφωνίαraquoισορροπία(πρβλομοιόσταση)τούlaquoπροσωπεί-

ουraquoμαςμετονίδιομαςτον(αυθεντικό)εαυτόόπωςκαιμετοΌλο(Tour-

nier 1956 Norcross 2006) του συνειδητού με το (ατομικό και συλλογικό)

ασυνείδητό μαςτης ΙστορίαςμετηΥύσητουlaquoγίγνεσθαιraquoμετοlaquoείναιraquo

τούlaquoὑπέρ φύσινraquo(αυθυπέρβασηεκστατικότηταανοιχτότηταπροσφορά

αυτοθυσίααγάπηαγιότητα)μετοlaquoκατά φύσινraquoαυτοσυντήρησηελάχι-

στη δεκτικότητα ατομοκεντρικότητα ιδίαση φιλαυτία (Θεοδώρου

2004)]16ΗΙστορίαδείχνειότιόπουεπιχειρήθηκεμίαυπερβολικήανύψω-

σητουπροσώπου έναντιτηςΥύσηςήτήςΥύσηςέναντιτουπροσώπουτα

αποτελέσματαήσανδυσάρεστακαιγιαταδύοαυτάμεγέθηΓιrsquoαυτόοι

ΠατέρεςτήςΕκκλησίαςμολονότιεξήραντοανθρώπινοπρόσωποχαρα-

κτήριζαντηΥύσηωςlaquoσύνδουλοraquoτουανθρώπου17

Σοκύριοπάντωςχαρακτηριστικό τούανθρωπίνουπροσώπου σύμ-

φωναμετηνΟρθόδοξηΦριστιανικήΠαράδοσηανάγεταιστηναγαπητική

τουκοινωνικότητασχεσιακότητα(Neacutedoncelle 1962Γιανναράς19701976

1982 2004 Nissiotis 1983 Pettifer 1987 Yu 1987Μαντζανάρης 2009) Ξέ-

ρουμεότιοιάνθρωποιείναικοινωνικάόντα(Haslam et al2009)Ησχεσι-

ακότητα τουανθρωπίνουπροσώπου αιτιολογείται θεολογικά όχι από το

ότι αυτήν τη συνιστά το κάθε Θείο πρόσωπο τήςΑγίας Σριάδας αλλrsquo

απότοότιτηχαρακτηρίζει (ΔιονύσιοςΑρεοπαγίτηςMPG 3637Μάξι-

μος Ομολογητής MPG 4 212 MPG 91 1265 Καραζαφείρης 198519952

Medley 1995 Ζιάκας 2001 Ορφανός 2003β Υούντας 2009) Από τη διδα-

σκαλίατούΦριστούκαι―στησυνέχεια―τούαποστόλουΠαύλουπροκύ-

πτειότιοΦριστιανόςείναιέναάτομοσεσχέση (τέέναςσύνδεσμος)με

τονεαυτότου(Beaumont 1973 Rolnick 2007)τονΘεότηΥύσηκαιτονσυ-

νάνθρωπο (Christian 1958 Καραζαφείρης 198519952 Roberts 1991) ένας

μικρόκοσμος (Thunberg 1995)πουσυγκεφαλαιώνει και―μέσωτήςαγα-

πητικήςπιστής κοινωνίας― αποκαλύπτει όπως το Αρχέτυπό του ο Θ

Λόγος (ΓρηγόριοςΘεολόγοςMPG 35 796 Evdokimov 1985) όλο τονμα-

κρο-κοσμικό ήτοι σύμπασα την υλική και πνευματικήΚτίση (Γρηγόριος

ΠαλαμάςMPG 150 1361C Nissiotis 1983 Turcescu 200320042 Ware 1996)]

χαρακτήρατήςύπαρξήςτου18middotμεάλλαλόγιατηβασιλική προ-φητική και

ιερατική laquoεικόναraquo τού Θεού στη Υύση ύμφωνα με το ιερό Ευαγγέλιο

(Ματθ 5 44) οαληθινόςΦριστιανόςκαλείται νααγαπήσει (ακόμακαι)

τον εχθρό του όπως τον εαυτό του ακολουθώντας το αυτοθυσιαστικό

υπόδειγμα τού Φριστού Είμαι πρόσωπο λοιπόν χριστιανικά σημαίνει

laquoκοινωνώraquoμεταάλλαπρόσωπα αγαπητικάΑυτόαποδεικνύειότιηαγά-

πηωςφυσικήιδιότητατωνπροσώπωνείναιsine qua non όροςγιατηνο-

ηματοδότηση τουπροσώπου Έτσι τοπρόσωπο τού ανθρώπου δικαιώνει

τηνανθρώπινη ύπαρξήτουστηναγάπη(Tillich 1951 1959 1967 Ramsey

1970 Zizioulas 1975 Niebuhr 1964 Evdokimov 1985)Αντίδηλτούlaquoυπάρ-

χω άρα αγαπώraquo τού (Νεο)Προσωπισμού τού Mounier ο Φριστιανισμός

προβάλλειτοlaquoαγαπώ άρα υπάρχωraquo19

εαυτήν τηθεο-δι-ανθρώπινησχέσηπουλειτουργεί δυναμικάκαι

εσχατολογικά (Bultmann 1960)συνυπάρχει ταυτόχροναηαπόλυτηατο-

μικότητα (τομέρος)καιηαπόλυτηκαθ-ολικότητα [Unitas multiplex (Γιαν-

ναράς1970 1976)+ηΒαβέλ (ηπολυφωνία)μετηνΠεντηκοστή (τηνομο-

φωνία)τονπίνακα τουEl Greco (1541ndash1614) τα πρόσωπατωνδώδεκα

Από-στόλωνκαθώς είναισυγκεντρωμένακατάτηστιγμήτήςΠεντηκο-

στής αναδύονται μέσααπό το ίδιο μυστικό βάθος μολονότι το καθένα

φωτίζεταιμέσααπότηδικήτουΦάρηδωρεά(Μιχαηλίδης1990)Κατάτόν

ΜΒασίλειο ηπροσωπικήσυγκρότησηκάθεανθρώπου εξηγεί επαρκώς

τήν ενότητα αλλά και την ετερότητα (Unitas Multiplex) της προσωπικής

τουυπόστασης (Γεωργούλης19721992Guardini 1950Δρούλιας1960ιώ-

της 1984 Ware 1987 Μαραθεύτης 1986 1994 1997)20 Αυτήν τη θε-

ανθρώπινη και περιχωρητική laquoκοινωνία των προσώπωνraquo (Schwoebel amp

Gunton 1992) ή την laquoαγαπητική πολιτείαraquo (Κλήμης Αλεξ τρωμ Δrsquo

XVIII 6 7 MPG 81213)πουκαταλύεικάθεlaquoδιπλόεγωισμόraquo εκφράζει

σύμφωναμε τηνπρος Εφεσίους επιστολή τού αποστόλουΠαύλου κατrsquo

εξοχήνηενχρόνωΕκκλησίαστηνοποίαδιασώζεταιταυτόχρονατόσοη

πνευματικήκοινότηταόσοκαιημοναδικότητατουπροσώπου (Καραζα-

φείρης198519952)ΠράγματιστηνΕκκλησία(qahal Yhwh)ενώνονταιμε-

ταξύτουςοιΦριστιανοίμέσωτούενόςΚυριακούώματοςτούοποίουσυ-

νιστούνμέλη(Troeltsch1922)ΟΟρθόδοξοςΜητροπολίτηςΠεργάμουκαι

Ακαδημαϊκός ΙωάννηςZizioulas (1994)συνέδεσετηlaquoσχεσιακότηταraquoτου

προσώπου όχιμετηΥύση(πρβλΠνευματομονισμό ήelan vital)ήτον(δυτι-

κό)Φριστομονισμό(βλΛογοκρατία)αλλάμετοεκκλησιαστικόΜυστήριο

τηςΘείαςΕυχαριστίαςμέσωτής τριαδικήςΘεολογίας βλ ευχαριστιακή

εκκλησιολογία (Afanassieff et al 1960 Florovsky 1972 Ζηζιούλας

196519902)+τοκαθολικό αυτόΜυστήριοτηςΑγάπηςκαιτηςΕλευθερίας

(Ware 1981) όπου η διαφορά δεν ταυτίζεται με τη διαίρεση διασώζεται

μέσωτήςποικιλίαςτωνΦαρισμάτων τούΑγίουΠνεύματος(ΑrsquoΚορ128-

10 McPartlan 1993 Ware 1996Σσιτσίγκος2000)ταυτόχροναηετερότητα

καιηκοινωνικότητα τουανθρωπίνουπροσώπουαφούa priori αποκλείεται

κάθεαποκλεισμός

Κατάχρηση και αυτονόμηση της laquoΘεολογίας τού προσώπουraquo

Ηωςάνωαυτήπαραδοσιακήθεολογικάχριστιανικήέννοιατούπρο-

σώπου ωςσυνδέσμουτήςανθρώπινηςύπαρξης καιτηςυπερβατικότητας

(Christian 1958 Lossky 2000 Piedmont et al2009)μέσωτήςαναφορικότη-

τας τουανθρώπινουλόγουπροςτονΘείοΛόγο(πρβλκάθετηδιάσταση)

πουκύριαεκφράζεταιμετηντριαδικήΑνθρωπολογίατούltκατrsquo εἰκόναgt

(Γεν 1 26) μετατοπίστηκε (Αγουρίδης 19931996 Αγγελόπουλος 2002)

από τη νεωτερική Υιλοσοφία και Θεολογία ιδίως τού (χριστιανικού) Τ-

παρξισμού (Ζηζιούλας 1977)21 και τουΠερσοναλισμού (Barth 1955719605

Brunner 1938 Niebuhr 1964 Ζηζιούλας 1977 Γιανναράς 1982 1991 2004

Torrance 1996 Rudman 1997 Turcescu 20042) και κατά συνέπεια την υ-

παρξιστική Οντο-Θεολογία στην οριζόντια (βλ κοινοτική) οντο-

ανθρωπολογική σχέση ανθρώπου (εγώ)mdash συνανθρώπου (συ) μέσω τής

ευχαριστιακής Εκκλησιολογίας (McPartlan 1993 Messer 2001)

Αλλάτοπροσωπικόκαιυπαρξιακόστοιχείοόταναπολυτοποιείται

όπως μεταξύ των άλλων φανερώνει η συχνή αναφορά των εισηγητών

τού χριστιανικούΠερσοναλισμού στον τρόπο σκέψης ή σε φράσεις των

ΝτοστογιέφσκυΜπερντιάεφκαιΚίρκεργκαρντ τότεκαθίσταται επικίν-

δυνοορθοδόξωςαφούκλίνειπροςένανανθρωποκεντρισμόέτσιώστεη

(χριστιανική)Ηθικήναμεταπίπτει εντέλει σεΑνθρωπολογίαμεταθέτο-

νταςτοκέντροβάρουςαπότηΘΑποκάλυψηστονκατάφύσηζώνταάν-

θρωποΓιrsquoαυτόκαιοιυποστηρικτέςτήςπερσοναλιστικήςΘεολογίαςβα-

σίζονται κυρίως είτε στο συναίσθημα (βλ Schleiermacher) είτε στην υ-

παρξιακή εμπειρία (βλ Bultmann) Πώς όμως διερωτάται ο καθηγητής

ΜΥαράντοςείναιδυνατόνεκτούανθρώπου―έστωκαιεκτουπιστεύο-

ντος―νααναχθούμε στονΘεό22 Δενκαθίσταταιέτσιοάνθρωποςμέτρο

καικριτήριοτηςlaquoενΦριστώraquoΘΑποκάλυψηςΚαισυνεχίζειlaquoΠότε ηκού-

σθη ότι θεολογική επιστήμη έχει και άλλας πηγάς τής αληθείας και μάλι-

στα κυρίας και πρώτας πλην τής Γραφής και της Παραδόσεως σημειωτέον

ότιτούτο αρνείταιρητώςκαιοεβΙερόθεοςΒλάχος23] αι οποίαι είναι και

αι μόναι πηγαί τής ΑποκαλύψεωςhellipΑρχή και τέλος τής Ηθικήςhellipείναιraquoο

Θεάνθρωπος Φριστός και όχι ο laquoκατά Φριστόν ζων άνθρωποςraquo Άλλο

πράγμαείναιτοότιθαπρέπειναείναιενιαίαηδογματικοηθικήεξέταση

(ηΔογματικήομιλείκαιπερίτούlaquoἐνΦριστῷraquoκαινού ανθρώπου)καιεκ

τουδόγματοςνααπορρέειτοήθοςκαιάλλοτοναταυτίζουμεήνααντι-

στρέφουμετηφοράπαράγονταςεκτουήθουςτοδόγμα(βλπροτεστάντη

WilhelmHerrmann)ΟιΠατέρεςότανστηλίτευανγιαμηάριστο βίο δεν

εννοούσαντηνπαραγωγήτωνδογμάτωνεκτουήθουςαλλάτηνπαρα-

δοχήμεντωνδογμάτωνθεωρητικώςεφόσονκάτιτέτοιοδεναπαιτείκό-

ποτημηόμωςεφαρμογήτους στηνπράξηΣοτριαδικόδόγμαβιούμενο

οδηγείστηντριαδικήκοινωνίατωνπροσώπωνκιrsquoόχιτοαντίστροφοώ-

στεναταυτίζεταιμετονlaquoτρόποζωήςraquoΕνώοάγιοςΓρηγόριοςΝύσσηςεκ

τουτριαδικούδόγματοςασκείψυχο-λογίαοιΑυγουστίνοςεκτηςψυχο-

λογίαςεπιχειρείνακατανοήσειτοτριαδικόδόγμαπράγμααπαράδεκτο

κατάτονάγΜάξιμοτονΟμολογητήΟδεΘωμάςΑκινάτηςείχεμιλήσει

διεξοδικά για τη διδακτική αρχή τής ανακάλυψης Πώς όμως ερωτά ο

αείμνηστος καθηγητής ΠΣρεμπέλαςμιαχριστιανικήκαθόλασυνείδηση

μπορείναμαςδιαφωτίσειλχγιατηΦριστολογίατηνΕσχατολογίακλπ

Σηνωςάνω laquoμετατόπισηraquo(αλλοτρίωση)αυτή τήςχριστιανικήςΘεο-

λογίας και Ανθρωπολογίας χρεώνει κατrsquo αρχήν ο Hillman (1975 1993)

στον ίδιο τον Φριστιανισμό και στη συνέχεια στα υλιστικά συστήματα

τηςσύγχρονηςΕπιστήμης καιδητήςτυπολογικήςΧυχολογίαςΚατάτον

Hillmanη(δυτική)Εκκλησίαμέσωτήςπρόταξηςτου(Θείου)Λόγουτού

(Απολλώνιου)ΠνεύματοςκαιγενικάτούΜονοθεϊσμούαπεμπόλησεψυ-

χολογικά(καιόχιτόσοθεολογικάανκαικατάτονHillmanηΖrsquoΟικου-

μενική ύνοδος υπέταξε τις εικόνες στοΠνεύμα) την άπειρη (διονυσια-

κήπολυδαιμονικήχαοτικήκαιασύλληπτη)σημασίατήςεικόνας (τονψυ-

χολογικόπολυθεϊσμό)τέτηναξίατήςφαντασίαςτωνμύθωντωνονεί-

ρων και των συμβόλων Η απεμπόληση αυτή που διενεργήθηκε μέσω

τήςκατά Winnicott (1954) εκλογίκευσης καιδιανοητικοποίησης (κυρίωςμε

τηχρήσητήςαλληγορικήςμεθόδου)τήςκάθεανθρώπινηςορμήςκαιεπι-

θυμίαςτούκάθεσυν-αισθήματοςδηλώνειτελικάτηναπώθησητης(αρ-

χαιοελληνικήςπαγανιστικής) ψυχής (anima) ήτοι κάθε καλλιτεχνικής

(εικονογραφικής) επιστημονικής και πολιτιστικής ελευθερίας (άρα και

τον θανατο κάθε ετερότητας) για χάρη τού Πνεύματος (Ζιάκας 2001)

πουορθοδόξωςχριστιανικάlaquoπέμπεταιraquoδιατουΛόγου(Ιω1526)

Ανάλυση και σύνθεση των στοιχείων τού προσώπου

την προσπάθεια μιας νηφάλιας και ολιστικής διερεύνησης του

προσώπουεντοπίσαμεορισμένεςυπαρκτικο-οντολογικέςσυνιστώσεςτου

Κατrsquoαρχήνθεμελιώδεςγνώρισματουπροσώπου φαίνεταιόπωςείδαμε

να είναι η διϋποκειμενική σχεσιακότητα (Macmurray 1961 1991 Rogers

19611962 1980 Allport amp Ross 1967 Guntrip 1969 Γιανναράς 1970 1976

1982 2004 Nissiotis 1983 Oliver 1984 1989 Aves 1992 Κοσμόπουλος 1995

Maltby amp Lewis 1996 Wiggins 1996 Λουδοβίκος 19992 Piedmont 1999a

MacDonald 2000 Saroglou 2002Μαντζανάρης 2009)Πολλέςχολές τής

Χυχολογίας (Interpersonal Psychoanalysis Object relations Theory Attachment

Theory Transpersonal Psychology κλπ)σήμερατονίζουνακριβώςτηνψυχο-

δυναμικήτήςσχέσης(σχεσιακότητας)ανθρώπουκαισυν-ανθρώπουΚα-

τάτονCRogers(1951195719591961196219721980)γνήσιασχέση εξα-

σφαλίζεταιότανμεταξύτωνπροσώπων αναπτύσσεταιγνησιότητα (λει-

τουργίαπραγματικώναισθημάτων)(απροϋπόθετη)αποδοχή (θερμότη-

ταδιάθεσηςκαισυναισθημάτων)καικατανόηση ελεύθερηαπόαξιολο-

γικέςκαιηθικέςκρίσειςενσυναισθητική γνώσητούάλλουτόσοστοσυνει-

δητό όσο και στο ασυνείδητο επίπεδο ενσυναίσθηση (πρβλ και την em-

pathic immersion τούHeinz Kohut)]

υγγενήςέννοιαμετησχεσιακότητα καιπροαπαιτούμενήτηςαπο-

τελεί η λειτουργία τής συμβολοποιΐας ύμφωνα με τούς Sedikides και

Skowronski (1997)έναάκρωςσημαντικόείδοςπροσαρμογήςκατάτηνε-

ξελικτικήδιαδικασίααποκλειστικάτήςανθρωπινότηταςθεωρείταιηικα-

νότητασυμβολικήςσκέψηςκαιαυτοσυνειδησίας(Μελανίτης1973)Κατά

τονCassirer (19681972) ο άνθρωπος είναι laquoζώοσυμβολικόraquo Εν γένει ο

(κοινόςήατομικός)συμβολισμός ―μέσωτήςlaquoμαθήσεωςδιασυνδέσεωςraquo

(Μελανίτης 1950) και τής συναισθηματικής έντασης― αποτελεί σπου-

δαιότατοπαράγονταστην εξέλιξηαλλάκαι τη διαφοροποίηση τηςπρο-

σωπικότητας καιτουχαρακτήρα(Μελανίτης1973)Ησυμβολική αυτοσυ-

νειδησία (LeVine 1974)αναφέρεταισεμίασειράγνωρισμάτωνπουβασι-

κάεμφανίζονταικατάτηνενηλικίωσηόπωςλχείναιηγνωστικήαπει-

κόνισητουεαυτούμέσωτήςγλώσσας(Lacan 19741975)ηανάληψηστο-

χοθετημένωνκαθηκόντωνκαιηαξιολόγησητωναποτελεσμάτωναυτών

τωνενεργειώνμεαναφοράμάλισταστονίδιοτονεαυτόαυτονόηση [au-

tonoesis (Siegel 1999 Lucente 2008)+middotγιαπαράδειγμααίσθημαντροπήςαν

ο στόχος δεν επιτεύχτηκε ή υπερηφάνειας αν στέφθηκε από επιτυχία

αυτοεκτίμηση κοκΈτσι αν δεν υπήρχανσύμβολα όχι μόνο δενθα υ-

πήρχε σκέψη αλλά και καμία πνευματική πρόοδος αφού ακόμα και ο

φυσικόςκόσμοςκατανοείταιμέσωσυμβόλων(Μελανίτης1973)

Αλλrsquoοψυχο-κοινωνικόςγλωσσικός καιπολιτισμικόςσυμβολισμός

επινοήθηκεμε τηβοήθεια τηςθρησκείας (τονθρησκευτικό συμβολισμό)

όπωςάλλωστεκαιηέννοιατούρόλου μέσααπόταιεράδρώμενα(Hollis

2000)Ησυμβολικήλειτουργία―μίαιδιαίτερηκαισημαίνουσαλειτουργία

σχετιζόμενη μάλιστα με τις κοινωνικές laquoγνωσίεςraquo (cognitions)― κατέχει

στοθρησκειοψυχολογικόμοντέλοτούWulff τηντέταρτηθέσηστηδιαίρε-

σητωνμεταβλητώντήςθρησκευτικότηταςΜεβάσητιςθεωρίεςτούBer-

zonsky (1990) και τούWulff (19911997) κάθε στυλ ταυτότητας φαίνεται

ότισχετίζεταιθετικάμετηνπροσωπικήκαιτησυμβολικήερμηνείατων

θρησκευτικώνφαινομένωνκαισυνεπώςμετοδίπολοτουWulfflaquoκατά

γράμμαraquo(θρησκευτική)διάστασηκαισυμβολική(θρησκευτική)διάσταση

Ησυμβολικήλειτουργίααυτήδεναντιστρατεύεταιαναγκαστικάτονθρη-

σκευτικό ρεαλισμό αλλrsquo είτε συνυπάρχει (Symbolic Affirmation) είτε ενα-

ντιώνεται(Symbolic Disaffirmation)μαζίτουχωρίςωστόσοναείναιτελεί-

ωςασύμβατημετηναπόδοσηενόςσυμβολικούνοήματοςτηςθρησκευτι-

κήςγλώσσαςΗσυμβολικήθεώρησητουεαυτού είναιαπαραίτητηγιατην

κοινωνική αλληλεπίδραση εφόσον για να αλληλεπιδράσουν κοινωνικά

δύοοργανισμοίπρέπειοκαθέναςτουςναείναισεθέσηνααξιολογείτα

οφέλητήςαλληλεπίδρασηςσεσχέσημετονδικότουαλλάκαιμετονάλ-

λο οργανισμόΦωρίς τησυμβολική αυτοσυνειδησία θαήταναδύνατογια

το ανθρώπινο είδος να συστήσει μία κοινωνία πιο σύνθετη από εκείνη

λχτωνχιμπατζήδων(Cassirer 19681972)

Ένα τρίτο δομικό στοιχείο τού προσώπου φαίνεται ότι αποτελεί η

υπαρξιακήαναζήτησηνοήματος της ζωήςΧυχίατροικαιψυχολόγοιπου

έχουνεμπνευσθείκυρίωςαπότηνΑναλυτική Χυχολογία τούC Jung τη

Υαινομενολογία τούE Husserl (1859-1938)τηνυπαρξιακή Υιλοσοφία των

S Kierkegaard F Dostoyevsky F Nietzsche A Camus M Heidegger J-P

Sartre M Merleau-Ponty (Valle amp King 1979 Sass et al 2000)κάτηνουμα-

νιστική Χυχολογία καιτηνυπερ-προσωπική (transpersonal) Χυχολογία τού

A Maslowδέχονταιότιμόνομίαπνευματικήπροοπτικήμπορείναπροσ-

δώσει σημασία και περιεχόμενο στο ανθρώπινοπρόσωπο (Mascall 1959

Tournier 1957 MacDonald 2000 Canguilhem 2002) Ο χριστιανικός ιδίως

Τπαρξισμόςενδιαφερόμενοςκατrsquoαρχήνναμελετήσειτηνανορθολογική

(μεταλογική) τάση που επιδεικνύουν συνήθως οι βαθιά και αληθινά

laquoθρησκευόμενοιraquo(πιστοί)στηζωήτουςόπωςεπίσηςκαιτηνειδικήσημα-

σίατήςαγωνίας (May 1950)βλέπει ευνοϊκάτονρόλοτούθρησκευτικού

συμβόλου (Clark 19671968) όπωςαυτόλειτουργείσεόλαταεξελικτικά

στάδια της ζωής τού ατόμου (Fowler 19811995 Royce 1962) Ο R May

(1909-1994) εμπνευσμένος βασικά από το έργο των Βαθυψυχολόγων

(Freud Adler Jung)και τωνυπαρξιστώνθεολόγωνS Kierkegaard καιP

Tillich εκλαμβάνει την αληθή θρησκευτικότητα ως πηγή δυνάμεως και

διαπίστωσητουέσχατουνοήματος της ζωήςκαιάραθεμελιώδουςσημα-

σίαςγιαμίαυγιήπροσωπικότηταΠράγματιηπερί Θεού εικόνα έχεια-

ποδειχθεί ότι εισφέρει σημαντικά στη βίωση νοήματος ζωής (Schaap-

Jonker2008)ΑπότηνάλληπλευράηΛογοθεραπεία τούVictor E Frankl

(1905-1997)υποστηρίζονταςότιοιανθρώπινεςυπάρξειςμέσωτήςαυθυ-

πέρβασης (self-transcendence) ―δηλ μιας υπνώττουσας αναφοράς για

υπέρβαση (Ek-sistere)― παλεύουν να βρουν νόημα24 και σκοπό25 ομιλεί

για μία laquoασυνείδητη θρησκευτικότηταraquo μία laquoνοολογικήraquo ή νοοδυναμική

διάσταση δηλ ένανασυνείδητολόγο (logos)ή laquoπνεύμαraquo+26πουδιαθέτει

έμφυτα(μαζίμετοσώμακαιτηνψυχή)κάθεάνθρωποςεγγενώς(πρβλ

laquoτρισύνθετονraquo) ταυτίζοντας έτσι το laquoπνευματικό ασυνείδητοraquo με το laquoυ-

περβατικό ασυνείδητοraquo που κατrsquo αυτόν μπορεί να ονομασθεί θεός

(Frankl 19751980)Ηθέσηαυτήανταποκρίνεταισεανάλογεςαπόψειςψυ-

χολόγων όπως των Luckmann (1967) Pruyser (1968) Yinger (1969) και

Dittes (1969)οιοποίοιαναζήτησαντηθρησκευτικότητα μέσααπότηλει-

τουργίατήςίδιαςτήςζωήςκαιόχιλχμέσααπότηνιστορικήήτηνιδρυ-

ματικήτηςμορφήέκφραση(Hunt amp King 19711977)

Σέλοςως ιδίωματουπροσώπου εκλαμβάνεταιηθεώρησητηςζωής

ωςκλήσης καιαποστολής (Feenstra amp Brouwer 2008)Πράγματιφιλόσο-

φοιθεολόγοι (ΠατέρεςτήςΕκκλησίαςΛούθηροςΚαλβίνοςHardy 1990

κά) και ψυχολόγοι (Tournier 1956 Frick 1995) ―εμπνευσμένοι βασικά

απότηνΧυχολογίατωνFromm (1941 May 1953) Adler (1951)καιAllport

(19651968)―διαβλέπουνμέσαστονπυρήνατούανθρωπίνουπροσώπου

μία(εγγενή)τάσηπουσχετίζεταιμετησυνειδητοποίησηεκμέρουςτού

ατόμουτήςζωήςτουωςκλήσης καιαποστολήςΕιδικάοAdler (1951)έχει

τονίσειτηνέλξηπουαισθάνεταικάθεάνθρωποςγιατηνπραγματοποίη-

ση κάποιων μυθοπλαστικών (fictional finalism) ή πραγματικών σκοπών

(Teleology)

Αντώραεπιχειρούσαμεμίαεννοιολογικήσύνθεσητωνκυριοτέρων

ψυχοφυσικώνχαρακτηριστικώντούπροσώπου σύμφωναμεκορυφαίους

θεολόγουςφιλοσόφουςκοινωνιολόγουςψυχολόγουςκαιπαιδαγωγούς

θατα περιγράφαμεωςεξής

αίσθησητηςσυνεχιζόμενης(More1995)ύπαρξήςτου(βλπρο-

σωπικήιστορίαmdashπείρα)

νοητικο-υπαρκτικήlaquoαφαίρεσηraquo―πρβλβαθμόγενικήςευφυΐ-

αςκαιδια-νοητικήδραστηριότητααπροσεξίααφηρημάδααμνησίαπα-

ραμνησίαυπερμνησίαεκμνησίακρυπτομνησία(Spilka et al 20033)]

συνειδητότητα (συνειδητό εαυτό) και αυτοσυνειδησίααυτεπί-

γνωση―αυτογνωσία(Ware 1996)

Εγω-ανάπτυξη και προσωπική δόμηση με κρίση ταυτότητας

αντιρρόπηση καιδίπολεςέννοιες(C Jung G A Kelly)

ελευθερίαπροςαυτοβεβαίωσηmiddotηέννοιααυτήσχετίζεταιστενά

με την έννοια τήςαυτοεκτίμησηςΠράγματι έναςσημαντικόςπαράγων

τούσυστήματοςπροσωπικότητας θεωρείταισήμεραηψυχολογικήκατη-

γορίατήςαυτοεκτίμησης (Ball 1992Μακρή- Μπότσαρη2001)ηοποίακα-

τάγενικήεκτίμησηαποτελείπροάγγελοτηςευεξίας (Schmitt et al 2003

Garska et al 2004 Bourguingnon et al 2006)

πολιτιστική (Walling et al 2006) εθν(ολογ)ική (Hoffman et al

2005 Schaap-Jonker 2008)καικοινωνική(Γρηγοριάδης2000)persona

ενεργητικότηταεγρήγορση-αποφασιστικότητα(διατήρησητου

ελέγχουovercontrol)ήαντίθετανωθρότητακόπωση-υποβουλησίααβου-

λησίαundercontrol (Rohrbaugh amp Jessor 1975 van Aken 2008)

συναισθηματικότητα πρβλ ψυχική διάθεση (πχ χιούμορ27)

ευαισθησία ψυχοκαταπόνηση (στρες) και άγχος (σε ελεγχόμενα επίπε-

δα) βαθμό παρασυμπαθητικοτονικότηταςσυμπαθητικοτονικότητας και

έκτασηκυκλοθυμίας+ήαντίθετααπάθεια(βουλητικήσυναισθηματική

καιυπαρξιακήσταθερότητακαιγαλήνη)καιευμεταβλητότητα(αμφιθυ-

μίααστάθειακλπ)

αισθήματα αλληλεγγύης και αυταπάρνησης (πηγαία αγάπη

ενσυναίσθησηlaquoσυμπάσχεινraquolaquoσυγχαίρεινraquo)ήαντίθεταεγωκεντρικότη-

τα(πρβλβαθμόισχύοςτούΕγώ)καιζηλοφθονία

προσαρμοστικότητα (εξαρτικότητα ελαστικότητα ευελιξία

συμβιβαστικότηταανανηπτικότητα)ήαντίθεταακαμψίακαιυπερεγω-

τικότητα(van Aken 2008)

ταυτίσειςκαισυμβατότητα(πχευγένειανομιμοφροσύνη)ή

αντίθεταεκκεντρικότητα(πχτραχύτηταευερεθιστότητα)κλπ

τρυφερότητα ή αντίθετα σκληρότητα

εμβύθισητουατομικούΕγώστο(κοινωνικό)υ

κοινωνικότητα(Αdler 1938 Weiss 1974Ζιάκας2001)―ποσοτι-

κέςκαιποιοτικές(κοσμικέςδιασκεδάσειςήαντίθεταπνευματικέςσυγκε-

ντρώσεις κλπ) σχέσειςεπαφές μεταξύ γνωστών συγγενών γειτόνων

φίλωνκλπ(Harris1995)+―ήαντίθετααντικοινωνικότητα(απο-μόνω-

ση)κοινωνικήδραστηριότητα(ενεργητικήπαράστασηκοινωνικώνρόλων

[Lindesmith amp Strauss (1949)πουσχετίζονταιβέβαιακαιμε τιςυγιείςή

παθολογικέςσχέσειςμετοάλλοφύλο(Maccoby amp Jacklin 1974 Hall 1984

Feingold 1994)―σεξουαλικότητα σεξουαλικές διαστροφές―κλπ+ εξω-

στρέφειαεσωστρέφεια (Jung 1928 1966) αριστοφάνεια προσωπικότητα

κοινωνικο-οικονομικό status (Rohrbaugh amp Jessor 1975) πρακτική συνει-

σφοράβοήθειακαθοδήγησηπληροφόρηση)middotκατάτονvan Aken (2008)η

εσωστρέφεια σχετίζεταιμεμίαυψηλούαυτοελέγχουσυμπεριφοράόπως

και με τηνπνευματικότητα (Saroglou amp Muntildeoz-Garcia 2008) ενώη εξω-

στρέφεια μεμίαχαμηλούαυτοελέγχουσυμπεριφορά

κοινωνικό ενδιαφέρον (φροντίδα laquoανθρωπιάraquoαυτεπιβεβαίω-

σηκλπ)ήαντίθετααδιαφορίακλπ

ένα γενικευμένο και εστιασμένο νευροψυχικό σύστημα που

προσιδιάζεισεαυτό ικανόνακαθιστάπολλά ερεθίσματαλειτουργικώς

ισοδύναμακαθώςκαιναελκύεικαινακαθοδηγείσταθερές-ισοδύναμες

μορφέςπροσαρμοστικήςκαι εκφραστικήςσυμπεριφοράς(Allport 1937)

ένανορμαθό-σωρείτησυσχετίσεων(ταlaquoγνωρίσματα επιφανεί-

αςraquo) που απαρτίζεται από laquoστοιχεία γνωρίσματοςraquo ή laquoενδείκτες γνωρί-

σματοςraquo δηλ μικρότερα γνωρίσματα ή αποσπάσματα συμπεριφοράς

(Cattell 1950)

ένασταθερό σύστημααντίδρασηςπου εκδηλώνεται όταν οι

καταστάσεις εκλαμβάνονται ως όμοιες και το υποκείμενο διέπεται από

όμοιακίνητραδεδομένουότιτακίνητρα μαζίμετοσύστημασχημάτων

πουδιαθέτει τοπρόσωπο καθορίζουν τονβαθμόπραγμάτωσηςορισμέ-

νωνκαταστάσεων(McClelland 1956)28]

στάσεις (Dewey amp Humber 1951)

Προς ένα συνθετικό (επιστημονικάψυχολογικά) μοντέλο θεώρησης

του προσώπου Η προσωπικότητα

Σατελευταίαχρόνιαόλοκαιπερισσότεροαναγνωρίζεταιησημασία

τής συμπερίληψης περισσοτέρων παραγόντων (Andrews 1989 Lazarus

1996)προκειμένουναlaquoσυλληφθούνraquoόσοτοδυνατόναρτιότεραταποι-

κίλα χαρακτηριστικά τού προσώπου ή τηςπροσωπικότητας μέσωσυγκε-

κριμένωνγνωρισμάτων της (Allport amp Allport 1921 Allport amp Odbert 1936

Allport 1927 1937 Cattell 1946 1957 Guilford 1959 Eysenck 1967 McCrae amp

Costa 1995 Diener 1996 Roberts amp DelVecchio 2000)29ΚατάτoύςΦασάπη

(1970)καιΠαρασκευόπουλο (σ 70) laquoπροσωπικότητα είναι το σύνολο των

ψυχοσωματικών χαρακτηριστικών τού ατόμου και κυρίως ο ιδιαίτερος

τρόπος με τον οποίο τα χαρακτηριστικά αυτά συνδέονται και οργανώνονται

σε ένα ενιαίο δυναμικό σύνολοraquo(πρβλBrown et al 2006)Ηνοηματοδότη-

σηαυτήτήςπροσωπικότητας φαίνεταιότιανταποκρίνεταικατάτονκα-

λύτερο δυνατό τρόποσεμία διαθεματικήδιεπιστημονικήκαι διαπολιτι-

σμικήσυνάρμοση(Hofstee et al 1992 Schlauch 1993 Carver 1996 Baumeis-

ter amp Tice 1996)Προςαυτήντηνκατεύθυνσηλειτουργούνκαιοιδιάφορες

συνδυαστικέςθεωρίεςπροσωπικότητας (Andrews 1989 Viney 1989 Wrenn

1990 Seligman 2003 Duckworth et al 2005 Guterman 1996 Lazarus 1996)

Με αυτήν την έννοια προσωπικότητα είναι ένας ζωντανός οργανισμός

(Brown et al 2006) δηλ ένα οργανικό ψυχικό όλο (M Agrippa Brierley

19311944Μελανίτης1973)ΜάλισταοJeeves(2002)συνδυάζονταςΓνω-

στικήκαιΕξελικτικήΧυχολογίαμεΝευροψυχολογίαβλέπειμίαεπιστρο-

φήτήςΕπιστήμηςσεμίαπιοολιστικήθεώρησητηςανθρώπινηςφύσηςΗ

τελευταία αυτή θεώρηση εκλαμβάνει την προσωπικότητα λειτουργικά

laquoπροσωπικότητα είναι το πρόσωπο σε κατάστασηraquo(Helsonp541)middotτοπρό-

σωπο δηλ εδώ εννοείται ότι τρέφεται βασικά δια μέσου των διαπροσω-

πικώνσχέσεων (Θεοδωρακόπουλος 1949Freedman et al 1951 Carring-

ton 1957 Kiesler 1983 Ράπτης 1974 Assagioli 1991 Wagner et al 1995

Gurtman 2001 Acton 2004)

Έτσιταόποιαχαρακτηριστικά τήςπροσωπικότηταςστησύγχρο-

νη έρευνα δεν νοούνταιπλέονως τοάθροισμααπλώςψυχοσωματικών

χαρακτηριστικών (Thorpe 1938 1941)ωςαπλέςπεριγραφέςστατικώνκαι

μόνιμων ατομικών διαφορώνκαιωςlaquoδιαστάσεις ατομικών διαφορών που

τείνουν στην εμφάνιση σταθερών προτύπων σκέψης αισθημάτων και πρά-

ξεωνraquo (McCrae amp Costa 1990) αλλrsquo ως δυναμικά οργανωμένες δομές

(Leary et al 2005 Brown et al 2006 Schaap-Jonker 2008) τούσυνόλουτων

ψυχοσωματικών και πνευματικών λειτουργιών (Murphy 1947 Ορφανός

2004)ΟStern (1938)γιαπαράδειγμαόρισετηνπροσωπικότηταωςlaquoπολ-

λαπλή δυναμική ενότηταraquo(Allport 1961 p25)Ηδυναμικήοργάνωσηαυτή

επηρεάζει τους ιδιαίτερους τρόπους σκέψης τη συμπεριφορά (Allport

1959 Ράπτης 1974 ακκάς 1977) τη διαδικασία πληροφόρησης και την

προσαρμογήστοκοινωνικόπεριβάλλον(Buss 1989 Caspi 1998 McCrae amp

Costa 1997b Roberts et al 2001 Brown et al 2006)

τομεταξύόλεςαυτέςοιδιαστάσειςτήςπροσωπικότηταςμπορούν

εξίσουναλειτουργήσουνκαιαπότηνπλευράτήςθεολογικήςθεώρησης

τουπροσώπουεφόσονκαλύπτουνικανοποιητικάόλοτοφάσμαμιας(χρι-

στιανικής)συμπεριφοράς(Gagnepain 1995)

ΕιδικότεραοBarkman (19681977)συσχετίζονταςνοητικέςβιοψυχι-

κέςκοινωνικέςκαιπολιτισμικέςδιαστάσειςδομείτοανθρώπινοπρόσω-

πο με βάσητονλόγο(τοlaquoλέγεινraquo)τιςκοινωνικέςσχέσειςτοσυναίσθημα

καιτηνυπερβατικότητα(δηλτιςπνευματικέςκαιηθικέςαξίες)

Πιοπρόσφατα οBrugger (2008) συνοψίζονταςφιλοσοφικέςθεολο-

γικέςκαιψυχολογικές30 μεταβλητέςεντοπίζειστοανθρώπινοπρόσωπο ο-

κτώανθρωπολογικά χαρακτηριστικάα) ενοποιημένηολότητα (Μελανί-

της1973Ράπτης1974)β)σωματικότητα (Muumlhlen 1954 Maxsein 1966)γ)

σχεσιακότητααναφορικότητα υπαρξιακά ψυχολογικά κοινωνικά και

πολιτιστικά(ΑυγουστίνοςR Victor Ebner 1921 Buber 19231970Δρούλιας

1960 Ράπτης 1974 Zizioulas 1985 Μπέγζος 1994 1996 Μαντζανάρης

2009)+δ)λογικότηταε)ελευθερίαβουλήσεως(Θεοδωρακόπουλος1949)

στ)laquoθεοείδειαraquo(ltκατrsquo εἰκόναgtΘεού)ζ)επισφάλειακαιη)αναγεννητική

(ψυχο-πνευματικά)δυνατότηταμέσωτήςlaquoἐνΦριστῷraquoΑπολύτρωσης

ταωςάνωαυτάχαρακτηριστικάθαμπορούσαμεναπροσθέσουμε

και την έννοια τήςμοναδικότητας έναπανάρχαιο στοιχείοπουαπαντά

ακόμηκαιστουςπροκατακλυσμιαίουςλαούςτήςΙνδονησίας(La Fontaine

2000)Ημοναδικότητα οντολογικάμεναπορρέειαπότηνξεχωριστήσχέση

τούατόμουμετονκόσμοηοποία(σχέση)δενείναιαναγώγιμησεκαμία

δεδομένη ιδεολογική προεξόφληση (Ζιάκας 2001) και έτσι κάθε φορά

laquoεκπλήσσειraquoενώψυχολογικάπροκύπτειαπότηνοικείασύνθεσησυνδυ-

ασμόκαιελεύθερηερμηνεία(μεβάσητονιδιαίτεροσκοπότήςκάθεμιας

ταυτότητας)τωνχαρακτηριστικών (συστατικώνμονάδωνκαιδιεργασιών)

τήςκάθεπροσωπικότητας (ΓρηγόριοςΝύσσηςMPG 32 328B Carrel 194612

Μελανίτης 1973 Φασάπης 1970 Παρασκευόπουλος 1979 Ράπτης 1974

ακκάς1977Zizioulas 1994Μιχαηλίδης 1990Νησιώτης1996Ware 1996

Καραζαφείρης198519952 Turcescu 200320042)

υμπερασματικάωςκαθοριστικότεροιπαράγοντεςμόρφωσης τηςπροσω-

πικότηταςθεωρούνταιαπότηνΧυχολογίαοιενδογενείς (οβιολογικός

παράγωνγενετικές(Plomin et al 1997 Loehlin et al 1988 Bergeman et al

1988 Eysenck 1990 Plomin amp Nesselroade 1990 Heath et al 1992 Bergeman

et al 1993 Plomin amp McClearn 1993 Costa amp McCrae 1993 Plomin 1994 Se-

gal amp MacDonald 1998 Plomin et al 1998 Johnson amp Krueger 2004 Jang 2005

Novotney 2008)31 επιδράσεις κληρονομικότηταιδιοσυγκρασία η έσω έκ-

κριση και ο ιδιοσυστατικός παράγωνχαρακτηρολογική τυπολογία)32 οι

εξωγενείς (εθνικήκουλτούρα33 οικογενειακόπεριβάλλονσχολείοκοι-

νωνικήομάδα)οικοινωνικές διαφοροποιήσεις κατάτηνενηλικίωση

(ψυχικέςμεταβολέςεφηβικέςφιλίεςηλικιακήωριμότητακαιεξωτερικές

επιδράσεις)καιοιποικίλεςβιοψυχολογικές μεταβολές (πρβλψυχοδυ-

ναμικές επιδράσεις εσωτερική εμπειρία κλπ) κατά το γήρας συμπερι-

λαμβανομένηςτήςθέσηςτούατόμουαπέναντιστηνασθένειακαιτονθα-

νατο(Μελανίτης1973)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕ ΑΝΑΦΟΡΕ

(Οιπλήρειςτίτλοιτωνμονογραφιώνπαραλείπονταιχάρινσυντομίας)

1 ΠρβλKa (Εγώ)Ba (ψυχή)και Akh (πνεύμα) 2 Σο δικαίωμα να είσαι ΆνθρωποςτΑrsquoσ43-57τΒrsquoσ591-606 3 Αστέριος(Εἰς τόν πλούσιον καί εἰς τόν Λάζαρον 1-14Ομιλ1017)Ευσέβιος

(Εὐαγγελική προπαρασκευήΒιβλ6648)Υίλων(Νόμων ἱερῶν ἀλληγορίαςβιβλ

3198)ΙωΦρυσόστομος(ΜPG 61772)Ποσειδώνιος(Fragm398)ΡωμανόςοΜε-

λωδός(Ὕμνοι 6 22 SC 99 110 114 128 283) 4 Κατά τους Dollard και Miller (1950) οι οποίοι ανακάλυψαν τα λεγόμενα

δευτερογενή μαθησιακά κίνητρα τα παιδιά στα πρώιμα στάδια της ανάπτυξης

μαθαίνουν μέσω τεσσάρων laquoκριτικών καταστάσεωνraquo (τροφής καθαριότητας

σεξουαλικότηταςκαιαντίδρασηςκατάτηδιάρκειατουθυμού)ενώτοκοινωνικό

(οικογενειακό)καιπολιτιστικόπεριβάλλονδιαθέτειένασχέδιο γιακάθεμίααπό

τιςκαταστάσειςαυτές(Φασάπης1970) 5 Πρόκειταιγιατονχρονικάlaquoζωτικό χώροraquo (Lewin 1943 1935 1936 1946) ό-

πουηπροσωπικότητα καταλαμβάνειδιάφοραlaquoστρώματαraquoεξώτερακαιεσώτερα

έναντιτουψυχολογικούπεριβάλλοντος 6 ΠαλαιότεραοLasswell (1957)είχεπροτείνειέναοκταπλόμοντέλοδύναμη

ευημερίασεβασμόςαγάπηηθικότηταασφάλειαεπαγγελματικήειδίκευσηκαι

αξίεςτήςΕκπαίδευσης 7 Boethius (MPL 64 1247 1343D) Πρβλ Mulrooney 1994 Παραπλήσιος είναι

και ο ορισμός τού Κασσιόδωρου Psalmum VII ldquopersona ndash substantia rationalis

individuardquo 8 ΒλΑναστασίου ιναΐτη Οδηγός 9MPG89144Blaquoκαλοῦσι γάρ τινες πρό-

σωπον τήν τινων σχέσιν πρός ἀλλήλουςraquo 9 Richard of St Victor De Trinitate IV2224MPL1961342CldquoPersonaestexis-

tenspersesolumiuxtasingularemquondamrationalisexistentiaemodumrdquo 10 Βλ Θωμά Summa Theologiae I 29 3 ad 2 ldquoOmne individuum rationalis

naturaediciturpersonardquo 11 Πράξ 15 12 Ιω196laquoἼδε ὁ ἄνθρωποςraquo 12 Βλ Ξενοφών (Ἀπομνημονεύματα II iii 18) Cicero (De Officiis III v 22) Mene-

nius Agrippa (Titus Livius Ab Urbe condita libri II 16 32 33) ΑrsquoΚορ 12 12-27 Η

πλατωνική (Υαίδρος 270 152) laquoκαθολικότηταraquo είναιφυσιοκρατική (laquoψυχῆςοὖν

φύσινἀξίωςλόγονκατανοῆσαι οἴει δυνατόν εἶναιἄνευ τῆς τό ὅλον τῆςφύσε-

ωςraquo) ενώ τωνΠατέρων τήςΕκκλησίαςανθρωποκεντρική (προσωποκεντρική)middot

βλ Γρηγορίου Νύσσης Περί κατασκευῆς ἀνθρώπου MPG 44 185 laquoὌνομα τῷ

κτισθέντι ἀνθρώπῳ οὐχ ὁ τίς ἀλλrsquo ὁ καθόλου ἐστίνΟὐκοῦν τῇ καθολικῇ τῆς

φύσεωςκλήσειltδυνάμειπᾶσαἡ ἀνθρωπότηςἐντῇ πρώτῃ κατασκευῇ περιείλη-

πταιΟὐ γάρἐνμέρει τῆςφύσεωςἡ εἰκώνltἀλλrsquo ἐφrsquoἅπαντόγένοςἡ τοιαύτη

διήκειδύναμιςraquo

13 Ὤψ =οφθαλμός(όψη)middotτορήμαὁρῶ στηΒίβλοσημαίνειμετέχωκοινωνώ

γνωρίζωΈτσιθεωρία τούΘεού(Visio Dei)δενσημαίνειδιαλογισμό (meditation)ή

μυστική θεωρία (contemplation)αλλrsquoένωσημαζίΣουμέσωτήςΘείαςΦάρης(α-

κτίστωνενεργειών)Σου(Nissiotis1983)τοανθρώπινοπρόσωποκυρίαρχηείναι

ηπαρουσίατωνματιώνωςδέκτηαλλάκαιεκφραστήταυτόχρονατήςανθρώπι-

νης παρουσίας στον κόσμο (Μιχαηλίδης 1990)Αντίθετα οι Λατίνοι κατά μία

μεταγενέστερηεπινόηση (Mauss 2000) ετυμολογούντοπρόσωπο (person lt per-

sona)απότο per + sonosonare (=ηχώφθέγγομαι)μολονότιιστορικάφαίνεταιότι

τοπαρέλαβανμέσω τωνΕτρούσκωναπό την ελληνική λέξηπρόσωπον (φersu

perso) 14 H persona μάς εισάγει στη διάκριση μεταξύ laquoέχεινraquo και laquoείναιraquo πρόσωπο

(Jung 1935 Plessner 19613) που πρώτος απερίφραστα παρατήρησε ο Πλάτων

ύμφωναμε τονγνωστό Ελβετό ιατρόPaul Tournier (1898-1986) τοπροσωπείο

είναιηεμφανιζόμενηέκφραση(υπαρξιακήμάσκα)κάθεασυνείδητηήσυνειδη-

τή καθυστέρηση παραίτηση (ακηδία) πρόφαση προσποίηση μίμηση εξάρτηση

camouflage παλινδρόμηση φυγή εκλογίκευση μετάθεση ήαναπλήρωσηοκοινω-

νικόςρόλοςοισυμβατικότητεςηρουτίναηαπονέκρωσηηπνευματικήξηρότη-

τα η ομοιομορφοποίησητυποποίηση εξαντικειμενοποίηση ποσοτικοποίηση

μηχανοποίηση ουδετεροποίηση και αριθμοποίηση (de La Mettrie 1960 1955

Marcuse 1964)+τοlaquoπνεύμα τής γεωμετρίαςraquo(Pascal 16702007 Cassirer19681972)

οαυτοματισμόςηαλλοτρίωση (Ξηροτύρης1970)καιγενικάηαποπροσωποποίη-

ση τήςανθρώπινηςύπαρξηςΗεπίγνωσητηςδιάσπασηςτης όληςπροσωπικότη-

ταςσεπροσωπείο (laquoφαίνεσθαιraquo)καιπρόσωπο (laquoείναιraquo)οδηγείστηντραγικότητα

τηςανθρώπινηςύπαρξης(Ζιάκας2001) 15 Περισσότερα για τη θεολογία τού προσώπου γενικά βλ Popovits 1926

Brightman 1934 Boillat 1945 Barth 1955719605 Brunner 1938 1979 Tillich 1951

1959 1967 Romanides 1954 Έραστο 1958 Δημητρόπουλο 1954 Harrity amp Martin

1962 Ware 1963 1997 ODoherty 1964 Matson 1964 1967 Δρούλια 1967 Παπαπέ-

τρου 1968 Γιανναρά 1970 19924 Ματσούκα 1971 1980 Williams 1972 Lossky 2000

Aghiorgoussis 1976 Ζηζιούλα 1977 Sherrard 1977 Gregorios 1978 Μαστρογιαννό-

πουλο 1979 Υούσκα 1979 Καραβιδόπουλο 1979 Νissiotis 1982 1983 Berdiajef

1983 ιώτη 1984 Pannenberg 1985 Παναγόπουλο 1985 1987 2000 Γρηγοριάδη

1987 Υωτίου 1990 Adams 1991 Κωνσταντέλλο 1991 Ludlow 1992 Aves 1992 Wil-

liams 1993 Ι Βλάχο 1991 1994 καλτσά 1996 Torrance 1996 J Chirban 1996

Rudman 1997 Stanley 1997 Melissaris 2002 Αγγελόπουλο 2002 Jorm amp Christen-

sen 2004 Beck amp Demarest 2005 Ανανιάδη 2009 16 Λεόντιος Βυζάντιος MPG86 1333BD laquoΟὐκ ἔστιν οὖν τά ὑπέρ φύσιν τῶν

κατά φύσιν ἀναιρετικά ἀλλά παράγωγα καί παρορμητικά εἰς τό κἀκεῖνά τε

δυνηθῆναι καί τήν πρός τά ὑπέρ ταῦτα δύναμιν προσλαβεῖνraquo 17 Επιφάνιος (MPG 41418)ΓρηγόριοςΘεολόγος (Περί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος

6)Ιω Φρυσόστομος (MPG 49 118 288 309 317 MPG 55 613 MPG 59 673 MPG 61

693) 18 Πρβλ Ισοκράτη Πρός Δημόνικον λόγ Αrsquo405laquoμέγιστον γάρ ἐν ἐλαχίστῳ

νοῦς ἀγαθός ἐν ἀνθρώπου σώματιraquo 19 ΙωΦρυσοστόμουΕἰς Υιλιπ 5 4 MPG 62 210 Περί ἀρετῆς καί κακίας Ομιλ

ΚϞrsquoMPG 63760laquoτίποτrsquoἐστίνἄνθρωποςκαίὅσητῆςφύσεωςτῆςἡμετέραςἡ

εὐγένειακαίὅσηςἐστίδεκτικόνἀρετῆςτουτίτόζῶονraquoΠρβλ D Staniloae p 24

ldquoInsofarasIamnotlovedIamincomprehensibletomyselfrdquo 20 Βλ Μ Βασιλείου MPG 31 216 A-B MPG 32 325-340 Γελάσιου Κυζίκου

MPG 85 1289 Θεόδωρου Ραϊθού 206 5-7 21 Κρίσειςσχόλιααντιρρήσειςκαιπαρατηρήσειςστηlaquoθεολογίατούπροσώ-

πουraquoτούεβασμιότατουΙΖηζιούλαέχουνκατάκαιρούςκάνειμεταξύτωνάλ-

λωνοιΑγουρίδης(Οράματα και ΠράγματαΑθήνα1991σ102εξ)Ph Sher-

rardΙωΘΠαναγόπουλος(Μόρφωση και Μεταμόρφωσησ135εξ146)πYan-

nis Spiteris (La Theologia Ortodossa Neo-Greca Bologna 1992)Παπαδόπουλος(Ορ-

θόδοξη και χολαστική Θεολογίασ94εξ)Φρταμούλης(Περί φωτόςσ37εξ

73εξ104)ΜΥαράντος(Σα όρια της Επιστήμης και το ορθόδοξον ήθοςΑθήναι

1998σ179)καιξένοιΠατρολόγοιπουδημοσιεύουνστοέγκριτοπεριοδικότής

Oxford Journal of Theological Studies (γράφονταςγιαπαράδειγμαότιμετονΣρια-

δολογικό Περσοναλισμό του ο Ζηζιούλας καταστρέφει τη laquoμοναρχία του Πα-

τρόςraquo(A J Torrance Persons in Communion Edinburgh 1996)Γιαεπιπλέονβιβλιο-

γραφίαβλ JTS 481 (1997) 373 501 (1999) 434 ΘΕΟΛΟΓΙΑ 644 (1993) 632 673

(1996)4474σ885691(1998)44ΓΡΗΓΟΡΙΟ Ο ΠΑΛΑΜΑ 773 (1998) 519 790

(2001)627Μάϊος-Αύγουστος(2003)525εξ807 (2005)325Αντίδωρον Πνευματι-

κόν Γ Ι Κονιδάρησ688Aksum-ThyateiraA festschrift for Arch Methodios p515π

ΓΥλορόφσκυΔημιουργία και Απολύτρωσησ112εξ ΚατάτούςΜαξέντιοΒοή-

θιοΛεόντιοτον ΒυζάντιοκαιΙουστινιανόηταύτισητωνόρωνπρόσωπο καιυπό-

στασις (ήτοιηφύση εκλαμβάνεταιωςθεμέλιοτηςύπαρξηςκαιηυπόσταση ως το

τελικόεπίπεδοστηνεξειδίκευσημιαςκοινήςουσίας)προκαλείαιρετικούςκινδύ-

νους Μονοφυσίτες Νεστοριανοί αντιχαλκηδόνιοι Ακέφαλοι Σιμόθεος Αίλου-

ρος και εβήρος Αντιοχείας (χριστολογική ένωση ατομικών φύσεων)+ γιατί η

υπόσταση (όχιστηνΣριαδολογίααλλά)στηΦριστολογίακατανοείταιτριαδολο-

γικάμόνοστηβάσητωνεξωτερικώνποιοτήτωνπουσημαίνουντηδιάκρισηκαι

τοιδιαίτεροκαιδεδίνεταιδιόλουσημασίαστογεγονόςότιαυτήηυπόσταση (κι

όχιηφύση)είναιτοθεμέλιοτηςύπαρξηςΟιΚαππαδόκεςόμωςδιέκρινανμε-

ταξύυπόστασης καιουσίας στηΦριστολογίαπρβλ ΙΚουρεμπελέlaquoΝεοχαλκη-

δονισμόςκαιορθόδοξηορολογίαraquoΓΡΗΓΟΡΙΟ Ο ΠΑΛΑΜΑ 773 (1998)521] 22 όππσ113 23 ΙΒλάχουΗ Αποκάλυψη του Θεούσ17laquoΤπάρχουνόμωςκαιάλλοιπου

πιστεύουνότιδυοείναιοιπηγέςτηςπίστεώςμαςδηληΑγίαΓραφήκαιηΙερά

ΠαράδοσηΚαιοιδυοαυτέςαπόψειςείναιμονόπλευρεςκαιδενεκφράζουντην

ορθόδοξηδιδασκαλίαraquo 24 Έχειβρεθείότιηαναφορικότητα (ήσχεσιακότητα)γενικάσυνδέεταιμετην

απόδοσηνοήματος (Schaap-Jonker 2008) 25 Frankl 19751980 p 112 meaning must be found and cannot be given Σο

νόημαγράφειοFranklείναικάτισαντογέλιοδενμπορείςναεπιβάλειςσεκά-

ποιονναγελάσειαλλάθαπρέπειπρώτανατουπεις ένααστείοΣοίδιοεφαρ-

μόζεται και για τις τρεις laquoθεολογικές αρετέςraquo (πίστη ελπίδα και αγάπη) δεν

μπορούνναλειτουργήσουνμεμόνητηδικήμαςήκάποιουάλλουθέληση 26 Frankl 19751980 p 104 the de-neuroticization of humanity requires a re-

humanization of psychotherapy

27 Frankl 1963 p 68 Humor was another of the souls weapons in the fight for

self-preservation 28 Περισσότερα για τη σχέση κινήτρων και προσωπικότητας βλ Atkinson

1981 Humphreys amp Revelle 1984 Oldani 1997 Plutchik 1997 Sturman 1999 29 Ψς προσωπικά γνωρίσματα θεωρούνται laquoδιαστάσεις τής προσωπικότητας

με βάση τις οποίες κατηγοριοποιούνται συνήθως οι άνθρωποι σύμφωνα με τον

βαθμό που εκδηλώνουν ένα συγκεκριμένο χαρακτηριστικόraquo(Burger2001p172) 30 Κατά τον Γερμανό ψυχολόγο P Lersch (19541956) το ανθρώπινο πρόσωπο

διέπεται από τρία ουσιώδη χαρακτηριστικά α) το αμετάβλητο (Unverwechselbar-

keit) β) τη μοναδικότητα (Einmaligkeit) και γ) το ανεπανάληπτο (Unwiederholbar-

keit) 31 ύμφωνα με σύγχρονα δεδομένα το 40-60 περίπου των χαρακτηριστικών

τής προσωπικότητας έχουν προέλευση γενετική (Kernberg 1966 1976 1977

McCrae amp Costa 2003 Eurelings-Bontekoe amp Snellen 2004) 32 Πρβλ Buss 1995 Kretschmer 1925 Sheldon 1942 Ramsey 1965 Buss 1990 Ey-

senck 1990 Zuckerman 1991 1995 Gale amp Eysenck 1992 Cloninger Svrakic amp Przy-

beck 1993 Heath Cloninger amp Martin 1994 Bates amp Wachs 1994 Davidson 1999 33 Βλ για παράδειγμα τις λεγόμενες εθνοκεντρικές θεωρίες προσωπικότητας

(M Ramirez A Jenkins J Baldwin aka Kobi Kambon L Comas-Diaz J Jones B

Trimble and E Duran S Sue and D Sue)

άνθρωποιτουκαλούμενουδυτικούκόσμουπιεζόμενοιαπότοπολιτιστι-

κότουςπεριβάλλονυπερτιμούνμάλλοντονεαυτότουςΈτσιδεδομένου

ότιοιγονεϊκέςαντιλήψειςεπηρεάζονταιενμέρειαπόπολιτισμικούςπα-

ράγοντες(Feldman2009)οιγονείςστιςδυτικέςκοινωνίες παρέχουνστον

έφηβοτηδυνατότηταναεπιλέξεικαιναπραγματώσειτούςπροσωπικούς

τουστόχουςκατάτρόποαυτόνομοχωρίςναδεσμεύεταιαπότιςανάγκες

και τις επιθυμίες τής οικογένειάς του ή της ευρύτερης κοινότητας

(ColemanampHendry1999)Μεάλλαλόγιαστονδυτικόπολιτισμόοιπρα-

κτικές κοινωνικοποίησης αποσκοπούν στην απόκτηση αυτονομίας ανε-

ξαρτησίαςκαιπροσωπικήςευθύνηςχωρίςαυτόβέβαιανασημαίνει α-

παραίτηταρήξητωνοικογενειακώνδεσμώνοέφηβοςδηλαδήενθαρρύ-

νεται να λειτουργήσειαυτόνομα ενώ ταυτόχρονα διατηρεί το δικαίωμα

ναζητάστήριξηκαιβοήθειααπότούςσημαντικούςγιrsquoαυτόνάλλουςσε

βασικάτουλάχιστονζητήματατηςζωήςτου(Zimmer-Gembeck 2001)

Αντίθετα στους λαούς κυρίως τού ανατολικού κόσμου οι άνθρωποι

πιέζονταιναυποτιμούντονεαυτότους(Φασάπης1970Ράπτης1974)Έ-

τσιοιγονείςστιςασιατικέςκοινωνίεςμπορείναενθαρρύνουντηνπαθη-

τικότητα στα παιδιά τους (Feldman 2009) δίνοντας το προβάδισμα στη

συλλογικότητα(Kim et al 1994 Raeff 2004) Ησυλλογικότητα έχειωςβα-

σικόχαρακτηριστικότηςτονδεσμότιςαμοιβαίεςυποχρεώσειςκαιπροσ-

δοκίεςμεταξύτωνμελώντήςομάδας(Oysermanetal2002)Οιαξίεςκαι

οι στόχοι θεωρούνται κοινοί το άτομο προσδιορίζεται μέσω τής εσω-

ομάδας ταατομικάόριαείναι διαπερατάκαιη έμφασηδίνεταιστην ιε-

ραρχία τον έλεγχο την υπακοή και τη συμμόρφωση (Kagitcibasi 1994

Triandis et al1995)Δεδομένουδεότιηεσω-ομάδαμπορείναπεριλαμβά-

νειτηνοικογένειατηνεθνότητατηθρησκείαήάλλεςομάδεςησυλλο-

γικότητα αποτελεί μια πολυδιάστατη και πολυεπίπεδη δομή και κατά

συνέπεια αναφέρεται σε ένα ευρύτεροπλαίσιο αξιών στάσεωνκαι συ-

μπεριφορώνσεσύγκρισημετονατομικισμό (Triandis 1995 et alΓεωργα-

ντή2009)Ομοίωςστιςκοινωνίεςαυτέςηαίσθησητουlaquoανήκεινraquoαποτε-

λείκεντρικόστοιχείοτήςταυτότητας τουεφήβουμεαποτέλεσμαοιπρο-

σωπικέςεπιθυμίεςτούατόμουναπαραμερίζονταικαιναδίνεταιπροτε-

ραιότηταστηδιατήρησηαρμονικώνσχέσεωνστοπλαίσιοτηςεσω-ομάδας

(MarkusampKitayama1991)Μεβάσηταπαραπάνωησυναισθηματικήεγ-

γύτηταμεταξύγονέωνndash εφήβουκαθώςκαιοβαθμόςαυτονομίαςτούτε-

λευταίουδιαφέρουνμεταξύτωνδιαφόρωνπολιτισμώνανάλογαμετοαν

ηεπικρατούσατάσηείναιοατομικισμόςήησυλλογικότητα (Cooper 1994

Hendry et al 1993)

Φιλοσοφική θεώρηση του προσώπου

Απόκαθαράφιλοσοφικής επόψεωςοπρώτοςπουεμπεριστατωμένα

φαίνεταιναομιλείγιατοανθρώπινοπρόσωπο είναιοΑριστοτέληςστα

ltΗθικά Νικομάχειαgt Ψστόσο ενώ ο άνθρωπος στον Αριστοτέλη laquoεκ-

πλήσσεταιraquoμεταξύτωνάλλωνκαιγιατονΆνθρωποεκπλήσσεταιμόνο

ως τμήμα ενός κόσμου καθόλα εκπληκτικού (Buber 1987) Ο άνθρωπος

στονταγειρίτηφιλόσοφομιλάγιατονεαυτότουπάντασετρίτοπρόσω-

ποαυτοσυνειδητοποιείταιδηλμόνοωςlaquoαυτόςraquoκαιόχιωςlaquoεγώraquo(Groe-

thuysen 19311969) ΈτσιγιατονΑριστοτέλη(Νικ Ηθικ Α51097Β12)

ο άνθρωπος ως laquoζώον πολιτικόνraquo είναι δημιούργημα πάλι τής πόλης-

κράτους (Carrithers 2000)middotμεάλλαλόγιακατάφύσηέχειπροτεραιότητα

ηΠόλη και όχι η οικογένεια ή το επί μέρουςπρόσωπο (ΑριστΠολιτικά

125 3a 18) Με την αυτήφυσιοκρατική διάθεση αναλύει και οΘεόφρα-

στοςτουςτυπολογικούςltΦαρακτήραςgtτου

Εντούτοιςη (συλλογική)αυτήαυτάρκεια τηνοποίαοιΠλάτωνκαι

Αριστοτέληςθεωρούσανωςίδιοντήςπόλεως-κράτουςκατέστησταδιακά

ίδιοντούατόμου (Sabine 19633)Μεάλλαλόγιαηεκτόςημώννοηματοδό-

τησητουΕγώοιερόςτόποςχώροςφανέρωσης(ιεροφάνεια)τουΕγώ(βλ

ιεροχθόνιεςθρησκείες)+μετατοπίστηκεμέσωτήςαναπαραστατικήςλει-

τουργίαςτήςγλώσσαςαπόμίαφυσικήκοινωνικήμυθικήήμεταφυσική

περιοχήπροςτονlaquoέσωraquoάνθρωπο καιμάλισταπροςτηνπεριοχήτούνού

(βλαυτοσυνειδησία)ήτήςκαρδίαςΠροςέναντέτοιοορισμότούπροσώ-

που φαίνεταιότικινείταιγιαπαράδειγμαοτελευταίοςΡωμαίοςπολιτι-

κόςκαισχολαστικόςφιλόσοφοςΒοήθιος(480-524μΦ)ldquoPersona est naturae

rationalis individua substantiardquo(=πρόσωποείναιηατομικήουσίατήςέλλο-

γηςφύσης)7ΜετηνΑναγέννησητοανθρώπινοπρόσωπο εξαίρεταιταυ-

τιζόμενοόμωςπλέονμετηνατομική συνείδηση (Takeuchi 2003)καιστή

συνέχεια με τη λογική (Διομήδης 1857) ήτοι το ldquocogitordquo του Descartes

(Russell 191819191985Δρούλιας1960)

τανεότεραχρόνιααναπτύχθηκανπολλές―περισσότεροήλιγότε-

ρο προσωποκεντρικές― φιλοσοφικές θεωρίες (Buber Rosenszeig Ebner

Macmurray Pannenberg Jenkings κά)γιατοανθρώπινοπρόσωπο (Gaudig

1923 Ratschow 1938 Janssens 1939 Jacques 1939 1947 Neacutedoncelle 1942

1957 Wiener 1950 Wildmann 1961 Κουτσογιαννόπουλoς1965Smart 1972

McCall 1990 Μηχαηλίδης 1990) Υιλόσοφοι (ιδίωςφαινομενολόγοι και υ-

παρξιστές) θεολόγοι ψυχολόγοι κοινωνιολόγοι και παιδαγωγοί ενδια-

φέρθηκαν έντοναγια τοανθρώπινοπρόσωπο για ότι δηλ συνιστά τον

πυρήνα τής ύπαρξης του ανθρώπου (Sontag 1954 Ayer 1963 Κουρνιάς

1973 Παπαναστασίου 1979 Harreacute 1983 Engelhardt 1984 ιάσος 1994

Yannaras 1996 Γιοκαρίνης 1998 Παναγόπουλος 2000 Beck amp Demarest

2005) Έτσι το ανθρώπινο πρόσωπο κατανοήθηκε και κατανοείται από

πολλέςεπόψεις (Μπακατσούλας1976 Hampson 1988) ενώοκάθεμελε-

τητήςτοεξετάζεισυνήθωςμεδιαφορετικόπρίσμαανάλογαμετησκοπιά

θεώρησήςτουκαιανάλογαμετηβιοθεωρίατου(ακκάς1977)

ΜάλισταηθεολογικήΠροσωπολογίαεπέδρασεμετησειράτηςστη

φιλοσοφικήκαι―σεδεύτερο επίπεδο―ψυχολογικήπάλισκέψη (Jeeves

2002) Για τον SKierkegaard για παράδειγμα ο άνθρωπος δεν συνιστά

ένααυτο-προσδιοριζόμενοπνευματικόάτομοαλλάμίασχεσιακήύπαρ-

ξη μετελικήαναφοράστηΘείαΑποκάλυψηΈτσιηltσχεσιακή οντολογί-

αgt (Jenson 1982 Collins 2001 Γιανναράς 2004) τού προσώπου [Relational

Personalism (Oliver 1989)+σχετιζόμενηστενόταταμετηλεγόμενηltσχε-

σιακή θεολογίαgt (Buber 19371970 Macmurray 1957 1961 Duncan 1990 Jo-

nes 1991a 1997 Hill amp Pargament 2003 Simpson et al 2008)8φαίνεταιότι

συνέβαλε στην εμφάνιση της ltσχεσιακής ψυχανάλυσηςgt (Fairbairn 1954

Winnicott 1975 Greenberg amp Mitchell 1983 Kohut 1984 Mitchell 1988 Jones

1991a 1996 Summers 1994)

υνοψίζονταςτακυριότεραφιλοσοφικάυπαρξιακάπνευματικάκαι

γνωστικάχαρακτηριστικάγνωρίσματατουπροσώπου θαμπορούσαμενα

τααναγάγουμεσεπέντε

α)τηβίωσητηςαίσθησηςότιοισυγκεκριμένοιστόχοικάποιουέχουν

επιτευχθεί(βλαυτο-ολοκλήρωσηαυτοπραγμάτωση)

β)τηνύπαρξηαρχαϊκώνδεσμώνμετημητέρα(ωςτοαρχέτυποκάθε

(αγαπητικής)σχεσιακότηταςσύμφωναμετηνAttachment Theory

γ)τηνύπαρξηκαιτηλειτουργίατωντεσσάρωνδιαφορετικώνμειγ-

μάτων των βασικών σωματικών χυμών (βλ βιο-ψυχική ισορροπί-

αομοιόστασηκαιενότητατουοργανισμού)

δ) ένα υποκειμενικό αίσθημαμοναξιάς (πρβλPaloutzian amp Ellison

1982) και ελευθερίας που απορρέει από την αυτοσυνειδησία και την

πνευματικότηταπρόκειταιγιαμιαμορφήδιάχυτουυπαρξιακούάγχους

(Δεμερτζήςκά2008)και

ε)ψυχο-δυναμικέςθεωρίες(πουεκλαμβάνουντοανθρώπινοπρόσω-

πο ωςσύνθεσηδιαφορετικώνλειτουργικώνήδομικώνμονάδωνοιοποίες

βρίσκονταισεμίαασταθήδυναμικήισορροπίαμεταξύτους)

Θεολογική θεώρηση του προσώπου

Ηόληωςάνωαυτήφιλοσοφικήδυναμικήεπηρέασεόπωςείναιφυ-

σικόκαιτηΘεολογία(Hertel1989)Μολονότικατάτούςπρώτουςχριστι-

ανικούςαιώνεςηθεολογικήέννοιατούπροσώπου δενείχεακόμαπαγιω-

θεί(Danieacutelou2000)στηνΠαλαιάΔιαθήκηαπαντάσυχνά―κυριολεκτικά

καιμεταφορικά(Χαλμ373)―ηέννοιατούΘείου(Γεν416Χαλμ94

Ησ662Ιερ239Ιεζ3820)αγγελικού(Ζαχ31Ησ62)καιανθρωπί-

νου (Χαλμ 16 9 Ιώβ 38 30Παροιμ 18 5)προσώπου (pacircneh)Ομοίως

στηνΚαινήΔιαθήκητονίζεταιτοπρόσωπο τουΘεού(Ματθ1810Λουκ

1 76) και ιδιαίτερα του Ιησού Φριστού (Βrsquo Κορ 2 10 4 6 Βέλλας 1950

Μπρατσιώτης1955Μπρατσιώτης1967Kesich 1975)Πράγματιολόκληρη

ηΚΔlaquoιστορείraquoτονβίοτούΙησούτη γέννησητομαρτύριοκαιτονθάνα-

τό Σου (Μιχαηλίδης 1990) Από τηνΠατερική Γραμματεία εξάλλου αν

και δεν υπάρχει κάποια συστηματική έκθεσηθεωρία (Lossky 2000) οι

Πατέρεςπουμίλησανad hoc περίπροσώπου ανθρωπολογικάείναιβασι-

κάοΣερτυλλιανός (MPL 1-2)ο Ιππόλυτος (MPG 10)οΚύριλλος Ιεροσο-

λύμων (ΒΕΠΕ τ 39 σ 139) οΜΑθανάσιος (Δημητρόπουλος 1954) ο

ιατροσοφιστής Μελέτιος Μοναχός (MPG 64 1185-1188) οι Καππαδόκες

Πατέρες (Παπαδοπούλου-Σσανανά 1970 Ζήσης 1971 Kornitseskou 1971

Aghiorgoussis 1976)ΙωάννηςοΦρυσόστομος(Σσιτσίγκος2000)Μακάριος

οΑιγύπτιος(Έραστος1955)ΝεμέσιοςΕμέσης(MPG 40 503-818)Θεοδώ-

ρητοςΚύρου(MPG 83588εξ)ΘεόδωροςΡαϊθού(MPG 91 1479-1482)Ισί-

δωροςοΠηλουσιώτης(Μαστρογιαννόπουλος19661979)ΠέτροςοΑθω-

νίτης (MPG 150 989-1040)ΜάξιμοςοΟμολογητής (Ματσούκας 1980) Ι-

ωάννηςοΔαμασκηνός(MPG 94 613-615 Πλεξίδας2001) καιΓρηγόριοςο

Παλαμάς(Βλάχος2000)ΈπειτακατάτονΜεσαίωναοισημαντικότεροι

δυτικοίθεολόγοιπουασχολήθηκανμετονπροσδιορισμότούπροσώπου

ήσανοΡιχάρδοςτούαγίουΒίκτωρος(Richard von St Victor 1373)οο-

ποίοςμάλιστααρνήθηκετονπερί προσώπουορισμότούΒοήθιουγιατην

υπόσταση (substantia) εκλαμβάνοντας τη Θεία υπόσταση ως ξεχωριστή

κατrsquoιδίωμαύπαρξητηςΘείαςφύσης(Divinae naturae incommunicabilis exis-

tentia)9οΘωμάςΑκινάτης(1225-1277)10οοποίοςδέχτηκετηνκατάΒοήθιο

υπόσταση γιαναπεριγράψειτοκτιστόπρόσωπο(Lossky 2000Προκοπίου

2010) ο Jean Duns Scotus (1274-1308)πουόρισε τοπρόσωποως ldquo(Persona

est) existens per se solum singularem quondam rationalis existentiae modumrdquo(Muumlh-

len 1954 Neacutedoncelle 1948)καιοΘωμάςΚεμπήσιοςμετοέργοτουltImitatio

Christigt

ύμφωναμε τηχριστιανικήΑνθρωπολογία οΘεός είναι εκείνος ο

οποίοςμάςέκτισεδηλμάςκάλεσεστηνύπαρξημάςδώρισετηζωήμάς

ανα-γέννησε (βλ laquoἐν Φριστῷraquoυἱοθεσία) και μάς χάρισε τούς αληθινούς

(laquoἀνισταμένουςraquo)εαυτούςμαςδηλταπρόσωπά μας(Κορναράκης1986)

ΚατάτηνΑγίαΓραφήοΘΛόγος(προσ)καλείπροκειμένουναυπάρξει

(να έλθει στο laquoείναιraquo) το καλούμενοmiddot δηλ οΘεός (ηΑγάπη) δημιουργεί

απόαγάπητονάνθρωποωςπρόσωπογιαναδιαλέγεταικαιεπι-κοινωνεί

αγαπητικά μαζί του (Tournier 1956 Καραβιδόπουλος 1979 Evdokimov

1985Ζιάκας2001)επειδήοΊδιοςείναιΠρόσωπο καιαπευθύνεταιωςίσος

προςίσον(tecircte agrave tecircte)πάλισεπρόσωπο (ΑrsquoΚορ1312Jaspers 1969)

Έτσιηοντολογικήύπαρξητουανθρωπίνουπροσώπουπουφανερώ-

νειτηνύπαρξήτουως(υπαρκτικού)γεγονότοςεξασφαλίζειτηνετεροκί-

νητηαλλάκαιτηνπροσωπικήμοναδικήκλήση του(Ware 1996 Μαντζα-

νάρης2009)middotτοανθρώπινοπρόσωπο δηλσυνιστάμίαέλλογη(Θεοδωρα-

κόπουλος 1949Ματσούκας 1985 Chirban 1986Μιχαηλίδης 1990) και α-

γαπητικήκλήση (Μιχαηλίδης 1990Ware 1996 Yannaras 1996 Feenstra amp

Brouwer 2008 Μαντζανάρης2009)είναιένακλητικόοντοοποίοπροέρ-

χεται από μία Κλήση και ζει με την Κλήση όσο το ίδιο προσ- ή παρα-

laquoκαλείraquo (αναζητεί)ήεπι-καλείταιδοξολογικάευχαριστιακάκαιεσχατο-

λογικά (νοσταλγικά) δηλ laquoκοινωνείraquo τόσο laquoείναιraquo (υπάρχειζει) Άρα

υπάρχειγιrsquoαυτόκαικαλείαλλάκαικαλείται(Ησ454Γιανναράς1970

Καραζαφείρης198519952 McFadyen 1990)Μεάλλαλόγιαηόληύπαρξη

τούανθρώπουοφείλεταιψυχολογικάστηνκλήσητούΆλλου (Μαντζανά-

ρης 2009) Κατά τον Jacques Lacan (1973) το ανθρώπινο υποκείμενο

laquoγεννιέταιraquoμόνοόταντοσημαίνον αναδύεταιστοντόποτούΆλλουΦω-

ρίς τονΆλλο τονήπιοόχιμόνοδενμπορείναεισέλθειστονκόσμοτής

γλώσσαςκαι τωνσυμβόλων (Vasse 1969)αλλrsquoούτεκανμπορείναεπι-

βιώσει(Spitz 1955 Rizzuto 1996 Chirban 1996)

Αυτότοανθρώπινοπρόσωποστηνπροπτωτικήτουκατάστασηθε-

ωρείταιθεολογικάlaquoεικόναraquoτήςτριαδικήςκοινωνίαςτωνΘείωνυποστά-

σεωνστηνοποίακατάστασητελειούμενοlaquoἐνἐλευθερίᾳ καίἀγάπῃraquo

προσ-καλείταιlaquoκαθrsquo ὁμοίωσινraquoΑυτούτούΘεού(McFadyen 1990 Zizioulas

1994) Η οντολογική laquoσταθερήraquo αρχή τού παλαιοδιαθηκικού ανθρώπου

είναιηθεοκεντρικότητάτουδηλοσταθερόςπροσανατολισμόςκαιηα-

ναφορά τουπροςτονΔημιουργότου (Οικονόμου 1978)Πράγματιμέσω

τούλογιστικού τουτοανθρώπινοπρόσωπο κινείlaquoκατάφύσινraquoτοεπιθυ-

μητικόν καιτοθυμικόν (Καραζαφείρης198519952ιώτης1984)Ονους τού

ανθρώπου ως κύρια λειτουργία τούπροσώπου πέρα τού ότι ενέχει μία

ενοποιόδύναμηπροςτονΘεό(amor intellectualis)εφόσοναποτελείεικόνα

τήςοφίαςκαιτούΛόγου(ltσυλ-λέγω)Σου(Deus umbra mentis)αποτελεί

το μέσο διοχέτευσης της Θ Φάρης στο κάθε ανθρώπινο πρόσωπο

laquoὑποστατικῶςraquo(ΓρηγόριοςΠαλαμάςΈργα Πατέρων τής Εκκλησίας 9 144-

146)

Εξάλλουτοανθρώπινοltκατrsquo εἰκόναgt(Γεν126Ιώβ328ολ2

23Βέλλας19501966Μπρατσιώτης1976Nissiotis 1983)τήςχριστιανικής

Θεολογίας λόγω τής έλλογης χρήσης τού αυτεξουσίου (Καλαντζάκης

1994)τουαλλάκαισύμπασαςτηςψυχοσωματικής(ΕιρηναίοςMPG 7 433-

1224 Murphy 1947 Jung 1984 Ware 1996 Ορφανός2004)καιπνευματικής

του σκευής (Βέλλας 19501966) προσδίδει ιδιαίτερη και μοναδική υπαρ-

κτικήθέσηκαιαξίαστονάνθρωποέναντιτηςλοιπήςδημιουργίας(Γεν1

28Χαλμ816ειρ172Mork 1967Μπρατσιώτης1976Βλάχος1981)

ΟΘεόςείναιφύσειαυτεξούσιοςΆρακαιοάνθρωποςωςεικόνα τούΘεού

είναιlaquoφύσειraquo(ήμάλλονlaquoθέσειraquoδηλκατάΦάρη)αυτεξούσιος(Σατάκης

1952Μπενάκης1985Σερέζης1993Γιανναράς2003)ήτοιθελητικός (Μά-

ξιμοςΟμολογητήςMPG 91 304CΚαραζαφείρης198519952)Έτσιτοαυ-

τεξούσιον του ανθρώπου επισημαίνει δυναμικά και λειτουργικά την ύ-

παρξη του προσώπου (Hauter 1952 τεφανίδης 19592 Ματσούκας 1985

Pettifer 1987 Λουδοβίκος 1996) μέσω δηλ τήςγνωμικής αυτονομίας τού

Εγώτοκάθεανθρώπινοπρόσωπο καθίσταταιαπαράλλακτοκαιμοναδι-

κό(Καραζαφείρης198519952)

Λόγωτήςκακήςχρήσεωςόμωςτούγνωμικού αυτού θελήματος του

ανθρώπου δηλ τής εκ-πτώσεως τουπροσώπου σε σάρκα το θεανδρικό

πρόσωπο του ΙησούΦριστούως τελεία και μοναδικήπροσωπικότητα (α-

πογυμνωμένη από κάθε προσωπείο) ανέπλασε εφάπαξ τη laquoφθαρείσαraquo

εικόνατούΑδάμ (Nietzsche 1888)11απαντώνταςαντrsquoαυτούστιςβιβλικές

εγκλήσειςευθύνηςγιατονlaquoπλησίονraquoπουαπηύθυνεοΘΠατέραςστον

πρώτοεκείνοάνθρωπο (Γεν4 9)αποκαθιστώνταςέτσιτονδιακοπέντα

διάλογο μεταξύΘεούκαιανθρώπου(Tournier 1956 Willard 1999)Έκτοτε

ο Θεός καλεί διαρκώς τον άνθρωπο να πραγματοποιήσει το ltκαθrsquo

ὁμοίωσινgtδηλναγίνειπρόσωπούμφωναμετηχριστιανικήΑνθρωπο-

λογίατοανθρώπινοπρόσωπο δενταυτίζεταιμετηνακίνητηκαιστατική

παρμενίδειαουσία (esse immotum)αλλάμετηνανθρώπινηυπόσταση (Βrsquo

Κορ 1 11 Pratt 1937 Harkness 1948 Garnett 1928 Καραζαφείρης

198519952Ζηζιούλας1977Hampson amp Boyd-MacMillan 2008)Έτσιμόνο

laquoἐν Φριστῷraquo δηλ μόνο μέσω τής αγαπητικής εμπιστοσύνης και επι-

κοινωνίας (βλ laquoσυνυπάρχεινraquo laquoσυνεῖναιraquo Mitsein) μετά τού laquoθεμελίουraquo

και (παντο-κρατορικού) laquoΛόγουraquo (συλλογέως) των όντων τέ τού Θεού

(Oates 1961)οοποίοςκαιπροσ-καλεί επίτούτωκάθεανθρώπινηύπαρξη

ήτοι για ελεύθερη σταυρώσιμη (θυσιαστική) αυτοπροσφορά στον Άλλο

όπως έπραξε ο σαρκωμένος Λόγος δηλ τελικά για laquoλογοποίησηraquo χρι-

στοποίηση θέωση (Bertocci 1970 Howe 1980 Leclerc 1984 Αγγελόπουλος

2002 Ορφανός 2004)+ ο άνθρωπος καθίσταται αυθεντικό και αληθινό

laquoἔσοπτρον τοῦ ΘεοῦraquoκατάΙωάννητονΔαμασκηνόήθεοφανικό γεγονός

Κατά τον φιλόσοφο μάλιστα Dallas Willard (1999) ο άνθρωπος είναι

πλασμένοςγιαναεπικοινωνείμετονΔημιουργότουΔεδομένουλοιπόν

ότι η δομικά αρχετυπική ύπαρξη του ανθρώπου είναι κλητική (σχεσια-

κήαναφορική) από τηνανταπόκρισή του (Myers 1903) στην κλήση τού

Άλλου θαεξαρτηθείκατά πόσοδιατήρησετοθεοειδέςπρόσωπό τουκατά

πόσο δηλ απαλλάχθηκε από τα πάθη του (ήτοι την αλλοτριωμένη του

φύση) ενώθηκεπραγματικάμετονΘεό επικοινωνώνταςμαζίΣουδια-

θέτει αγάπη εσωτερική ενότητα ειρήνη αγιασμό αρμονία πληρότητα

καινόημαζωήςΠράγματιηέρευναέχειδείξειότιέναθετικόσχεσιακό

στυλανθρώπινουψυχισμούευνοείτηνυιοθέτησητηςαντίληψηςγιατην

ύπαρξησκοπούστηζωήκαιτηνεπίγνωσητουνοήματόςτης(Simpson et

al2008)χετικήεπrsquoαυτούέρευνασεφοιτητέςαπέδειξεότιηαύξησητης

ψυχικήςαστάθειαςτηςαπογοήτευσηςτουάγχουςκαιτουφόβουκαθώς

καιενόςχαλαρούήανύπαρκτουγενικάδεσμούμετοΘείονσυνοδεύεται

από μειωμένη αυτοσυνειδησία τής προσωπικής ύπαρξης και ζωής ως

Θείαςκλήσης (Hall 2004 Feenstra amp Brouwer 2008)

Ψστόσο το συνεχές αυτό laquoγίγνεσθαιraquo (Ware 1981 Corrington 1996

Norcross 2006πρβλG Marcel Homo Viator) πρόσωπο πουμάλισταεξαρ-

τάταιάμεσααπόταχαρακτηριστικάτήςπροσωπικότητας λχτονβαθμό

πίστηςεμπιστοσύνης (Couch et al 1996 Couch amp Jones 1997) και ειλικρί-

νειαςπροςτονΆλλο+τουπαρατηρητήσυνομιλητή(Assagioli 1991)εμπε-

ρικλείειτιςασυνείδητεςπαρορμήσειςαδυναμίεςπάθηφόβουςελαττώ-

ματα και ιδιορρυθμίες (βλ αμαρτία) όπως και τις συνειδητές αυτο-

αναθεωρήσειςδιορθώσεις (βλ μετάνοια) τις ψυχο-πνευματικές αναγεν-

νήσεις(Ιω35Εφ424)καιτηνόληεσωτερική(ψυχο-πνευματική)αύξη-

ση καιωριμότητα (πρβλ laquoσταθερή αστάθειαraquo) Από την άλλη μεριά το

(ανεξάρτητοχειραφετημένοαλλάκαιυπεύθυνο)πρόσωποπουπαραμέ-

νει εσωτερικόσιωπηλόμυστικόκαικρυμμένο (βλ τηνυπερβατικότητα

και αποφατικότητα του ΙΕΡΟΤ) είναι η επώδυνη διαδικασία τής αυτο-

περισυλλογής αυτοσυνειδησίας και αυθυπέρβασης το laquoπνεύμα τής λε-

πτότητας-finesseraquo (Pascal 16702007)ηδιαλεκτική έλξηςκαιάπωσης (de

Rougemont 1945Ράπτης1974Μιχαηλίδης1990)+καιδιαλογική (von Orelli

1951 Jacques 1991 Willard 1999) συνάντηση (Guardini 1928 Brunner 1938

Marcel 1944 1951 1962 1963 1967 Christian 1952 1958Μιχαηλίδης1990

Παύλος 2000 Entralgo 1961 1962ab Κοσμόπουλος 1995 Μαντζανάρης

2009) και επι-κοινωνία (Buber 19201970 Jaspers 1935 1938) σεμία διαλε-

κτική σχέση ταυτότητας και ετερότητας (Γεν 3 9 4 9Mauriac 1934-51

Sartre 1943 1946 Zizioulas 1994) η αξία και το νόημα της ανθρώπινης

ζωής ηπνευματικότητα (Stocker 1945 1949) μία κλίση (Siebeck 1950) η

κλήση (Feenstra amp Brouwer2008)τήςζωήςωςαποστολής(Siebeck 1950)]

καιηπρωτότυπη (αυτο)δημιουργία (Tournier 1956Ράπτης1974 Ζηζιού-

λας1977 Καραβιδόπουλος1979)

ΓιατονΠλατωνισμόκαιτονΙουδαιοχριστιανισμό(Hill amp Hall 2002)

πουέδινανέμφασηστοθέαμαοάνθρωποςωςκαθ-ολικότητα (Hartmann

1926Ράπτης1974)12 είναι πρόσωπο πρός+ὤψ(Μπακατσούλας1976)]13

δηλμπορείνακοιτάζεισταμάτιατονσυν-ομιλητήτουόπωςκαιεκείνος

τονΆλλονΜελίγαλόγιαπρόκειταιγια έναlaquoονπροςraquo (μεοντολογική

δυνατότητα σχέσης κοινωνίας και προσ-ανατολισμού και όχι ναρκισσι-

στικούαυτο-προσδιορισμούήενόςSolipsism)middotέναονπουνοσταλγείερω-

τικά να συναντήσει δοξολογικά την εικόνα τού ενεργούντος προσώπου

(Παύλος2000)ΈτσιηlaquoθέατούΘεούraquo (θεοπτία)στηνανθρώπινηφύση

τούΘΛόγουταυτίζεταιμετηθέωση καιτησωτηρίατοβλέμμαλχτων

Αγίων τής βυζαντινήςΑγιογραφίαςπουείναι εκστατικό (Ζιάκας 2001)

υπερβατικόκαιταυτόχρονααπο-καλυπτικότούΘΑρχετύπουανταυγά-

ζεταικαιlaquoδοξάζεταιraquoltδοκῶ (Ware 1981)+ηκαθολικότητα τουανθρωπί-

νουπροσώπουησυμφιλίωσηανάμεσαστονχρόνοκαιτοάχρονο(Μιχαη-

λίδης1990)τοκτιστόκαιτοάκτιστοΑνηρωμαϊκήύγκλητος θεωρούσε

ωςlaquoπρόσωπαraquoμόνοτούςελεύθερουςΡωμαίουςπολίτες(Carrithers 2000)

οΦριστιανισμόςπροσέδωσετηνέννοιατούπροσώπου σεκάθεανθρώπινη

ύπαρξηακόμακαιστουςδούλους(Mauss2000)ΈτσιηχριστιανικήΘεο-

λογίαμετέβαλετηρωμαϊκήφιλοσοφικο-κοινωνικήpersona14πουταυτιζό-

τανκαιεξέφραζεηθικο-δικανικάτηνατομικήύπαρξηατομικότητα(Cice-

ro) και αυτοσυνειδησία σε σχεσιακόαναφορικό―εκ-στατικό (Γιανναράς

1976 Γρηγοριάδης2000Ζιάκας2001)δηλερωτικόαγαπητικόπρόσωπο

(Olson 2002)15 προσδίδοντάς της μία αποκαλυπτική εσχατολογική

υπερβατική πνευματική και μεταφυσική διάσταση (Lossky 2000 Mauss

2000Γρηγοριάδης2000)

Ψστόσοενώμεταξύπροσωπείου (Pascal Sartre)καιπροσώπου ήκαι

προσωπικότητας υφίσταταιμίααδιάρρηκτηενότητα(αφού απότηστιγμή

που τοπρόσωπο εκφράζεται αποτελεί ήδη ένα προσωπείο) ταυτόχρονα

υπάρχεικαιμίαοντολογικήδιαφοράΣοαιτιοκρατικάεπαναλαμβανόμε-

νοαυτόχαοτικόκαιlaquoχοϊκόraquo(φυσικό)στοιχείο(βλlaquoθάνατοraquo)τήςανθρω-

πινότητας(βλφυσικάχημικάβιολογικάκλπφαινόμενα)που―αςση-

μειωθεί―απότονόλοάνθρωποαυτόκαιμόνοαυτόεμπίπτειστηνεπι-

στημονικήέρευναείναιαπαραίτητογιατοεποικοδόμηματουπροσώπου

(βλ laquoζωήraquo) σαν τον καμβά τού κεντήματος (Bernard 1878 Freud 1920

192119231963)middotδενμπορούμεναυπάρχουμεωςαπογυμνωμέναάτομα

χωρίςκάποιαφυσικάχαρακτηριστικάlaquoΟὐδέ γάρ τά ὑπέρ τήν φύσιν ἔχει

χώραν μή τῆς φύσεως ἐχούσης κατά φύσινraquoπαρατηρείΛεόντιοςοΒυζά-

ντιος(MPG 86 1333BD)Οάνθρωποςσυνιστάμείξηφύσεως (αναγκαιό-

τηταςlaquoφυσικό θέλημαraquo)καιυπάρξεως (ελευθερίαςlaquoγνωμικό θέλημαraquo)

Τπrsquoαυτήντηνέννοια―όπωςητελειότητα ήηθέωσηθεολογικάδενα-

ποτελούνμίαστατικήκατάσταση(ΙωιναΐτηΚλίμαξ 29)―τοναείναι

κανείςπρόσωπο συνιστά θραύση τήςπροσωπίδας μία αγωνιώδη απάρ-

νηση(θυσίαήένθεησαλότητα)μίαθανάσιμηδιακύβευση(Μάρκ835)

έναν διαρκή αγώνα (McMahon 1996) μία ατελεύτητη laquoαύξησηraquo (Υιλ 3

13ΒrsquoΚορ318ΓρηγόριοςΝύσσηςMPG 44 297 Norcross 2006)πουαρχί-

ζειμετηνκάθαρση (τιςπρακτικέςασκή-σεις)τονφωτισμό (τηνπνευματι-

κήζωή)καιτηθέωση τημυστικήένωσημετονΘεό(Chirban 1986Ορφα-

νός 2004)+ μίαπνευματική laquoπάληraquo (Γεν 32 24Evdokimov 1970) μία υ-

παρξιακήεπανάσταση (Camus 1951)μίασυνεχή (μεταφυσικήκαιυπαρ-

ξιακή) αναζήτησηπορεία (Marcel 1944) τής τελειότητας του απόλυτου

τουαληθούςτουωραίουκαιτουαγαθούδηλτουlaquoΘεούraquoεκάθεβαθ-

μίδαταόνταμάχονταιγιατηναυτοσυντήρησήτουςενώπαράλληλαε-

πιδιώκουνναυπερβούναυτόντονεαυτότουςmiddotκαιοιδύοαυτέςτάσειςεί-

ναιαλληλένδετεςκαισυμπληρωματικές(Ζιάκας2001)Ηεικόνατούεαυ-

τού (αυτο-εικόνα)μαςεξαρτάταιαπότηνεικόναπουέχουνοιάλλοιγια

μάς(Zazzo 2000 Barresi 2002)Έτσιμεταξύφύσεως καιπροσώπου παρεμ-

βαίνει διαμεσολαβητικά (βλ theory of mediation)η (κοινωνική) laquoπαράστα-

σηraquo (performance)ηοποία―μέσωμιαςεπανεπένδυσης (reinvestment) της

libido―αποδυναμώνειτηναρνητικότητατουατόμουπροςτηνκοινωνική

σχεσιακότητα και τον εκπολιτισμό (Saroglou 19972001 Μαντζανάρης

2009)Ανκαιυπάρχουνπρόσωπα εντελώςδιάφανα(υπαρξιακώςκαιαφη-

γηματικώς) δηλ χωρίςκανέναπροσωπείο όπωςλχ ήτανστην επίγεια

ζωήΣουοΦριστός(στονοποίοολόγος ταυτιζότανμετηνπράξηεβρDa-

var)καιοιΆγιοιγιατηνπλειονοψηφίατοπρόσωπο ταυτίζεταιμετοπρο-

σωπείο (Μιχαηλίδης 1990) Για παράδειγμα είναι διαπιστωμένο ότι ο

σύγχρονοςκαπιταλιστικόςλόγοςτούανθρώπουταυτίζεταιενπολλοίςμε

τα (φαλλικά) laquoαντικείμενα partenaireraquo τού υποκειμένου (ή laquoαντικείμενα

υπεραπόλαυσηςraquo)ήγενικάμετοlaquoέχεινraquoτουεπάγγελμασπίτιαυτοκί-

νητοgadgets κλπ(Lacan 1986 1974 1975)+πουσυνιστούντηνκοινωνι-

κο-οικονομικήπερι-ουσία (laquoεπιφάνειάraquo) του (Carrel 194612) αλλrsquo όχι βέ-

βαιακαιτηνπραγματικήτουlaquoουσίαraquoτοlaquoείναιraquoκαικατάLacan (1966)

τοlaquoσυμπλήρωμάraquoτου+ηοποίαβρίσκεταιμόνοστοπρόσωποτουΆλλου

(Λουκ1512)ύμφωναμεπολλούςΓάλλουςστοχαστές(ΜMyersonΜ

Mauss M Zeraffa κά)ταπροσωπεία προηγούνταιτούπροσώπουmiddotμεάλ-

λα λόγια χάρη στο προσωπείο ο άνθρωπος κατέκτησε την έννοια τού

προσώπουΟκοινωνικόςρόλος είναιπαιχνίδικαιμάσκα(mask)αλλάταυ-

τόχρονα είναι και πραγματική λειτουργίαΟι ρόλοι αφενόςπεριορίζουν

και αφετέρου καθιστούν δυνατή την αυτο-έκφραση (Collins 2000) τις

περιπτώσειςαυτέςτοάτομογίνεταιηεικόνα τουδηλησυλλογικήανα-

παράσταση τωνπολιτιστικώνπροβολών (projections) του (Hillman 1992)

Ένατέτοιοπαράδειγμαβλέπουμεστηνπροσωπικότητατουηθοποιούη

οποίαπλάθειτονθεατρικόχαρακτήρασεβάθοςάλλοτεπερισσότεροκαι

άλλοτελιγότερο(Zazzo2000)Ηεπίμακρόνενσάρκωσηενός(είδους)ρό-

λου μπορείναδιαμορφώσειτηνπροσωπικότητατουηθοποιούmiddotενεργείται

δηλμίακάποιασύγκρασηπροσώπου καιπροσωπείου (Hollis 2000) έτσι

ώστετοενεργόυποκείμενοναυποδύεταιτελικάτοίδιοτοδράματήςδι-

κήςτουζωής(βλαμάνουςΒάκχεςειλινούςκά)Μάλισταότανμέ-

σωμιαςπροβολής (projection)οηθοποιοςσεκάποιεςστιγμέςφθάσειστο

σημείοτήςπλήρουςταύτισης μετοπρόσωποήκαιτονρόλο(persona)που

υποδύεται τότε laquoυποκειμενικό Εγώraquo (I) και laquoαντικειμενικό Εγώraquo (Me)

συγχωνεύονταισεένανενιαίο(μονολογικό)Εαυτό (Barresi2002)Σοφαι-

νόμενοαυτόαπαντάσυχνάστουςβίουςκαιτιςομιλίεςτωναγίωνΠατέ-

ρωντήςΕκκλησίαςmiddotπαρατηρούμεδηλεκείπουοΆγιοςομιλείήγράφει

για τη θεότητασε τρίτοπρόσωπο ξαφνικά να ομιλεί ή γράφει για κά-

ποιασύντομηχρονικήπερίοδοσεπρώτοπρόσωποΚατάσυνέπειαβλέ-

πουμεότιηφυσικήψυχικήθρησκευτικήκαιπνευματικήμαςζωήφέρει

ίχνητούπροσωπείου μας(Tournier1956)Μεάλλαλόγιατοπρόσωποως

οντολογική ολότητα είναι ο λόγος (η οντοφάνεια) τής φύσης το laquoκαθrsquo

εαυτόraquoτούανθρώπουότανεκδηλώνεταικαιλαμβάνεισυνείδησητουε-

αυτούτου(Takeuchi2003)Γιατίότανολόγοςκοινωνείμετονεαυτότου

έχουμεταύτισητουνοούντοςμετονοούμενουποκείμενοήτοιτοφαινό-

μενο της προσωπικής συνείδησης (Καραζαφείρης 198519952) Μάλιστα

τοανθρώπινοπρόσωπο έχειτηνέμφυτηικανότηταώστεμετηνταύτιση

μετονεαυτότουναλαμβάνεισυνείδησηόχιαπλώςτούεαυτούτου(αυ-

τοσυνειδησία) αλλά και συνείδηση της συνειδήσεώς του (Καραζαφείρης

198519952Νησιώτης 1996) Σο αυτό Εγώ διαθέτοντας έναπεριθώριο α-

πόκλισηςμεγαλύτεροτουζώουήτηςμηχανήςπότεενεργείπιοαυτομα-

τοποιημένα(πρβλφθοράΠτώση)ωςπροσωπείοκαιπότεπιοελεύθερα

καιπροθετικάωςπρόσωποανάλογαμε τονβαθμόκρίσηςκαιχρήσηςτής

ελευθερίαςβουλήσεώςτουΆρακάθεπροσωπείο δενείναιτόσοπλαστό

όσο νομίζουμεmiddot εκφράζει την αληθινή προσωπικότητα τόσο πιστότερα

όσολιγότεροεπαγρυπνούμεγιrsquoαυτόΜεάλλαλόγιαοεξωτερικόςρόλος

που παίζουμε μεταβάλλεται συνεχώς λόγω των ραγδαίων κοινωνικών

αλλαγών ασκώντας επίδραση―κυρίως μέσω τών μοντέλων γεγονότων

ζωής (συγκεκριμέναγεγονόταστηζωήενόςενήλικα)―στηνπροσωπικό-

τητά μας(Feldman 2010)Κατάσυνέπειαανκαιπροσωπεία μπορούμενα

έχουμεαναρρίθμητα(βλΠρωτεϊσμόκαιΦαμαιλεοντισμό)τοζήτημαεί-

ναιποιοαπόόλαθααποφασίσουμεναεπιλέξουμε(Δευτ3019ΑrsquoΒασ

821Λουκ1613Απ315Sartre 1943 1946 1962 Sumic 2008)κάθεφορά

(σύμφωνα με την κλίμακα αξιών μας) δηλ ποιον προσανατολισμό και

οργάνωση των ψυχο-βιολογικών μας στοιχείων θα κρατήσουμε και σε

ποιονβαθμόέτσιώστετοπροσωπείο μαςναεναρμονίζεται(βλπροσαρ-

μογή)καλύτεραμετηνπροσωπικότητά μαςυπηρετώνταςτηνκαιόχιαυ-

το-αιχμαλωτίζοντάς την βλ πολλαπλή προσωπικότητα laquoΛεγεώνraquo

(Mάρκ5 9)+δηλδιασπώνταςκαιεμποδίζονταςτονόλοδυναμισμότής

ζωήςmiddotγιατίβέβαιαμίαπλήρηςταύτισηπροσώπου καιπροσωπείου δενθα

ήταν τίποτε άλλο από έναν φετιχισμό Αλλά κατά τονOrtega y Gasset

(1975)οάνθρωποςδενέχει φύσηmiddotέχει ιστορίαετελευταίαανάλυση

θαλέγαμεότιπρόκειταιγιαέναν(εσωτερικό)διάλογο (προσωπικήσυνά-

ντηση)καιμίαlaquoσυμφωνίαraquoισορροπία(πρβλομοιόσταση)τούlaquoπροσωπεί-

ουraquoμαςμετονίδιομαςτον(αυθεντικό)εαυτόόπωςκαιμετοΌλο(Tour-

nier 1956 Norcross 2006) του συνειδητού με το (ατομικό και συλλογικό)

ασυνείδητό μαςτης ΙστορίαςμετηΥύσητουlaquoγίγνεσθαιraquoμετοlaquoείναιraquo

τούlaquoὑπέρ φύσινraquo(αυθυπέρβασηεκστατικότηταανοιχτότηταπροσφορά

αυτοθυσίααγάπηαγιότητα)μετοlaquoκατά φύσινraquoαυτοσυντήρησηελάχι-

στη δεκτικότητα ατομοκεντρικότητα ιδίαση φιλαυτία (Θεοδώρου

2004)]16ΗΙστορίαδείχνειότιόπουεπιχειρήθηκεμίαυπερβολικήανύψω-

σητουπροσώπου έναντιτηςΥύσηςήτήςΥύσηςέναντιτουπροσώπουτα

αποτελέσματαήσανδυσάρεστακαιγιαταδύοαυτάμεγέθηΓιrsquoαυτόοι

ΠατέρεςτήςΕκκλησίαςμολονότιεξήραντοανθρώπινοπρόσωποχαρα-

κτήριζαντηΥύσηωςlaquoσύνδουλοraquoτουανθρώπου17

Σοκύριοπάντωςχαρακτηριστικό τούανθρωπίνουπροσώπου σύμ-

φωναμετηνΟρθόδοξηΦριστιανικήΠαράδοσηανάγεταιστηναγαπητική

τουκοινωνικότητασχεσιακότητα(Neacutedoncelle 1962Γιανναράς19701976

1982 2004 Nissiotis 1983 Pettifer 1987 Yu 1987Μαντζανάρης 2009) Ξέ-

ρουμεότιοιάνθρωποιείναικοινωνικάόντα(Haslam et al2009)Ησχεσι-

ακότητα τουανθρωπίνουπροσώπου αιτιολογείται θεολογικά όχι από το

ότι αυτήν τη συνιστά το κάθε Θείο πρόσωπο τήςΑγίας Σριάδας αλλrsquo

απότοότιτηχαρακτηρίζει (ΔιονύσιοςΑρεοπαγίτηςMPG 3637Μάξι-

μος Ομολογητής MPG 4 212 MPG 91 1265 Καραζαφείρης 198519952

Medley 1995 Ζιάκας 2001 Ορφανός 2003β Υούντας 2009) Από τη διδα-

σκαλίατούΦριστούκαι―στησυνέχεια―τούαποστόλουΠαύλουπροκύ-

πτειότιοΦριστιανόςείναιέναάτομοσεσχέση (τέέναςσύνδεσμος)με

τονεαυτότου(Beaumont 1973 Rolnick 2007)τονΘεότηΥύσηκαιτονσυ-

νάνθρωπο (Christian 1958 Καραζαφείρης 198519952 Roberts 1991) ένας

μικρόκοσμος (Thunberg 1995)πουσυγκεφαλαιώνει και―μέσωτήςαγα-

πητικήςπιστής κοινωνίας― αποκαλύπτει όπως το Αρχέτυπό του ο Θ

Λόγος (ΓρηγόριοςΘεολόγοςMPG 35 796 Evdokimov 1985) όλο τονμα-

κρο-κοσμικό ήτοι σύμπασα την υλική και πνευματικήΚτίση (Γρηγόριος

ΠαλαμάςMPG 150 1361C Nissiotis 1983 Turcescu 200320042 Ware 1996)]

χαρακτήρατήςύπαρξήςτου18middotμεάλλαλόγιατηβασιλική προ-φητική και

ιερατική laquoεικόναraquo τού Θεού στη Υύση ύμφωνα με το ιερό Ευαγγέλιο

(Ματθ 5 44) οαληθινόςΦριστιανόςκαλείται νααγαπήσει (ακόμακαι)

τον εχθρό του όπως τον εαυτό του ακολουθώντας το αυτοθυσιαστικό

υπόδειγμα τού Φριστού Είμαι πρόσωπο λοιπόν χριστιανικά σημαίνει

laquoκοινωνώraquoμεταάλλαπρόσωπα αγαπητικάΑυτόαποδεικνύειότιηαγά-

πηωςφυσικήιδιότητατωνπροσώπωνείναιsine qua non όροςγιατηνο-

ηματοδότηση τουπροσώπου Έτσι τοπρόσωπο τού ανθρώπου δικαιώνει

τηνανθρώπινη ύπαρξήτουστηναγάπη(Tillich 1951 1959 1967 Ramsey

1970 Zizioulas 1975 Niebuhr 1964 Evdokimov 1985)Αντίδηλτούlaquoυπάρ-

χω άρα αγαπώraquo τού (Νεο)Προσωπισμού τού Mounier ο Φριστιανισμός

προβάλλειτοlaquoαγαπώ άρα υπάρχωraquo19

εαυτήν τηθεο-δι-ανθρώπινησχέσηπουλειτουργεί δυναμικάκαι

εσχατολογικά (Bultmann 1960)συνυπάρχει ταυτόχροναηαπόλυτηατο-

μικότητα (τομέρος)καιηαπόλυτηκαθ-ολικότητα [Unitas multiplex (Γιαν-

ναράς1970 1976)+ηΒαβέλ (ηπολυφωνία)μετηνΠεντηκοστή (τηνομο-

φωνία)τονπίνακα τουEl Greco (1541ndash1614) τα πρόσωπατωνδώδεκα

Από-στόλωνκαθώς είναισυγκεντρωμένακατάτηστιγμήτήςΠεντηκο-

στής αναδύονται μέσααπό το ίδιο μυστικό βάθος μολονότι το καθένα

φωτίζεταιμέσααπότηδικήτουΦάρηδωρεά(Μιχαηλίδης1990)Κατάτόν

ΜΒασίλειο ηπροσωπικήσυγκρότησηκάθεανθρώπου εξηγεί επαρκώς

τήν ενότητα αλλά και την ετερότητα (Unitas Multiplex) της προσωπικής

τουυπόστασης (Γεωργούλης19721992Guardini 1950Δρούλιας1960ιώ-

της 1984 Ware 1987 Μαραθεύτης 1986 1994 1997)20 Αυτήν τη θε-

ανθρώπινη και περιχωρητική laquoκοινωνία των προσώπωνraquo (Schwoebel amp

Gunton 1992) ή την laquoαγαπητική πολιτείαraquo (Κλήμης Αλεξ τρωμ Δrsquo

XVIII 6 7 MPG 81213)πουκαταλύεικάθεlaquoδιπλόεγωισμόraquo εκφράζει

σύμφωναμε τηνπρος Εφεσίους επιστολή τού αποστόλουΠαύλου κατrsquo

εξοχήνηενχρόνωΕκκλησίαστηνοποίαδιασώζεταιταυτόχρονατόσοη

πνευματικήκοινότηταόσοκαιημοναδικότητατουπροσώπου (Καραζα-

φείρης198519952)ΠράγματιστηνΕκκλησία(qahal Yhwh)ενώνονταιμε-

ταξύτουςοιΦριστιανοίμέσωτούενόςΚυριακούώματοςτούοποίουσυ-

νιστούνμέλη(Troeltsch1922)ΟΟρθόδοξοςΜητροπολίτηςΠεργάμουκαι

Ακαδημαϊκός ΙωάννηςZizioulas (1994)συνέδεσετηlaquoσχεσιακότηταraquoτου

προσώπου όχιμετηΥύση(πρβλΠνευματομονισμό ήelan vital)ήτον(δυτι-

κό)Φριστομονισμό(βλΛογοκρατία)αλλάμετοεκκλησιαστικόΜυστήριο

τηςΘείαςΕυχαριστίαςμέσωτής τριαδικήςΘεολογίας βλ ευχαριστιακή

εκκλησιολογία (Afanassieff et al 1960 Florovsky 1972 Ζηζιούλας

196519902)+τοκαθολικό αυτόΜυστήριοτηςΑγάπηςκαιτηςΕλευθερίας

(Ware 1981) όπου η διαφορά δεν ταυτίζεται με τη διαίρεση διασώζεται

μέσωτήςποικιλίαςτωνΦαρισμάτων τούΑγίουΠνεύματος(ΑrsquoΚορ128-

10 McPartlan 1993 Ware 1996Σσιτσίγκος2000)ταυτόχροναηετερότητα

καιηκοινωνικότητα τουανθρωπίνουπροσώπουαφούa priori αποκλείεται

κάθεαποκλεισμός

Κατάχρηση και αυτονόμηση της laquoΘεολογίας τού προσώπουraquo

Ηωςάνωαυτήπαραδοσιακήθεολογικάχριστιανικήέννοιατούπρο-

σώπου ωςσυνδέσμουτήςανθρώπινηςύπαρξης καιτηςυπερβατικότητας

(Christian 1958 Lossky 2000 Piedmont et al2009)μέσωτήςαναφορικότη-

τας τουανθρώπινουλόγουπροςτονΘείοΛόγο(πρβλκάθετηδιάσταση)

πουκύριαεκφράζεταιμετηντριαδικήΑνθρωπολογίατούltκατrsquo εἰκόναgt

(Γεν 1 26) μετατοπίστηκε (Αγουρίδης 19931996 Αγγελόπουλος 2002)

από τη νεωτερική Υιλοσοφία και Θεολογία ιδίως τού (χριστιανικού) Τ-

παρξισμού (Ζηζιούλας 1977)21 και τουΠερσοναλισμού (Barth 1955719605

Brunner 1938 Niebuhr 1964 Ζηζιούλας 1977 Γιανναράς 1982 1991 2004

Torrance 1996 Rudman 1997 Turcescu 20042) και κατά συνέπεια την υ-

παρξιστική Οντο-Θεολογία στην οριζόντια (βλ κοινοτική) οντο-

ανθρωπολογική σχέση ανθρώπου (εγώ)mdash συνανθρώπου (συ) μέσω τής

ευχαριστιακής Εκκλησιολογίας (McPartlan 1993 Messer 2001)

Αλλάτοπροσωπικόκαιυπαρξιακόστοιχείοόταναπολυτοποιείται

όπως μεταξύ των άλλων φανερώνει η συχνή αναφορά των εισηγητών

τού χριστιανικούΠερσοναλισμού στον τρόπο σκέψης ή σε φράσεις των

ΝτοστογιέφσκυΜπερντιάεφκαιΚίρκεργκαρντ τότεκαθίσταται επικίν-

δυνοορθοδόξωςαφούκλίνειπροςένανανθρωποκεντρισμόέτσιώστεη

(χριστιανική)Ηθικήναμεταπίπτει εντέλει σεΑνθρωπολογίαμεταθέτο-

νταςτοκέντροβάρουςαπότηΘΑποκάλυψηστονκατάφύσηζώνταάν-

θρωποΓιrsquoαυτόκαιοιυποστηρικτέςτήςπερσοναλιστικήςΘεολογίαςβα-

σίζονται κυρίως είτε στο συναίσθημα (βλ Schleiermacher) είτε στην υ-

παρξιακή εμπειρία (βλ Bultmann) Πώς όμως διερωτάται ο καθηγητής

ΜΥαράντοςείναιδυνατόνεκτούανθρώπου―έστωκαιεκτουπιστεύο-

ντος―νααναχθούμε στονΘεό22 Δενκαθίσταταιέτσιοάνθρωποςμέτρο

καικριτήριοτηςlaquoενΦριστώraquoΘΑποκάλυψηςΚαισυνεχίζειlaquoΠότε ηκού-

σθη ότι θεολογική επιστήμη έχει και άλλας πηγάς τής αληθείας και μάλι-

στα κυρίας και πρώτας πλην τής Γραφής και της Παραδόσεως σημειωτέον

ότιτούτο αρνείταιρητώςκαιοεβΙερόθεοςΒλάχος23] αι οποίαι είναι και

αι μόναι πηγαί τής ΑποκαλύψεωςhellipΑρχή και τέλος τής Ηθικήςhellipείναιraquoο

Θεάνθρωπος Φριστός και όχι ο laquoκατά Φριστόν ζων άνθρωποςraquo Άλλο

πράγμαείναιτοότιθαπρέπειναείναιενιαίαηδογματικοηθικήεξέταση

(ηΔογματικήομιλείκαιπερίτούlaquoἐνΦριστῷraquoκαινού ανθρώπου)καιεκ

τουδόγματοςνααπορρέειτοήθοςκαιάλλοτοναταυτίζουμεήνααντι-

στρέφουμετηφοράπαράγονταςεκτουήθουςτοδόγμα(βλπροτεστάντη

WilhelmHerrmann)ΟιΠατέρεςότανστηλίτευανγιαμηάριστο βίο δεν

εννοούσαντηνπαραγωγήτωνδογμάτωνεκτουήθουςαλλάτηνπαρα-

δοχήμεντωνδογμάτωνθεωρητικώςεφόσονκάτιτέτοιοδεναπαιτείκό-

ποτημηόμωςεφαρμογήτους στηνπράξηΣοτριαδικόδόγμαβιούμενο

οδηγείστηντριαδικήκοινωνίατωνπροσώπωνκιrsquoόχιτοαντίστροφοώ-

στεναταυτίζεταιμετονlaquoτρόποζωήςraquoΕνώοάγιοςΓρηγόριοςΝύσσηςεκ

τουτριαδικούδόγματοςασκείψυχο-λογίαοιΑυγουστίνοςεκτηςψυχο-

λογίαςεπιχειρείνακατανοήσειτοτριαδικόδόγμαπράγμααπαράδεκτο

κατάτονάγΜάξιμοτονΟμολογητήΟδεΘωμάςΑκινάτηςείχεμιλήσει

διεξοδικά για τη διδακτική αρχή τής ανακάλυψης Πώς όμως ερωτά ο

αείμνηστος καθηγητής ΠΣρεμπέλαςμιαχριστιανικήκαθόλασυνείδηση

μπορείναμαςδιαφωτίσειλχγιατηΦριστολογίατηνΕσχατολογίακλπ

Σηνωςάνω laquoμετατόπισηraquo(αλλοτρίωση)αυτή τήςχριστιανικήςΘεο-

λογίας και Ανθρωπολογίας χρεώνει κατrsquo αρχήν ο Hillman (1975 1993)

στον ίδιο τον Φριστιανισμό και στη συνέχεια στα υλιστικά συστήματα

τηςσύγχρονηςΕπιστήμης καιδητήςτυπολογικήςΧυχολογίαςΚατάτον

Hillmanη(δυτική)Εκκλησίαμέσωτήςπρόταξηςτου(Θείου)Λόγουτού

(Απολλώνιου)ΠνεύματοςκαιγενικάτούΜονοθεϊσμούαπεμπόλησεψυ-

χολογικά(καιόχιτόσοθεολογικάανκαικατάτονHillmanηΖrsquoΟικου-

μενική ύνοδος υπέταξε τις εικόνες στοΠνεύμα) την άπειρη (διονυσια-

κήπολυδαιμονικήχαοτικήκαιασύλληπτη)σημασίατήςεικόνας (τονψυ-

χολογικόπολυθεϊσμό)τέτηναξίατήςφαντασίαςτωνμύθωντωνονεί-

ρων και των συμβόλων Η απεμπόληση αυτή που διενεργήθηκε μέσω

τήςκατά Winnicott (1954) εκλογίκευσης καιδιανοητικοποίησης (κυρίωςμε

τηχρήσητήςαλληγορικήςμεθόδου)τήςκάθεανθρώπινηςορμήςκαιεπι-

θυμίαςτούκάθεσυν-αισθήματοςδηλώνειτελικάτηναπώθησητης(αρ-

χαιοελληνικήςπαγανιστικής) ψυχής (anima) ήτοι κάθε καλλιτεχνικής

(εικονογραφικής) επιστημονικής και πολιτιστικής ελευθερίας (άρα και

τον θανατο κάθε ετερότητας) για χάρη τού Πνεύματος (Ζιάκας 2001)

πουορθοδόξωςχριστιανικάlaquoπέμπεταιraquoδιατουΛόγου(Ιω1526)

Ανάλυση και σύνθεση των στοιχείων τού προσώπου

την προσπάθεια μιας νηφάλιας και ολιστικής διερεύνησης του

προσώπουεντοπίσαμεορισμένεςυπαρκτικο-οντολογικέςσυνιστώσεςτου

Κατrsquoαρχήνθεμελιώδεςγνώρισματουπροσώπου φαίνεταιόπωςείδαμε

να είναι η διϋποκειμενική σχεσιακότητα (Macmurray 1961 1991 Rogers

19611962 1980 Allport amp Ross 1967 Guntrip 1969 Γιανναράς 1970 1976

1982 2004 Nissiotis 1983 Oliver 1984 1989 Aves 1992 Κοσμόπουλος 1995

Maltby amp Lewis 1996 Wiggins 1996 Λουδοβίκος 19992 Piedmont 1999a

MacDonald 2000 Saroglou 2002Μαντζανάρης 2009)Πολλέςχολές τής

Χυχολογίας (Interpersonal Psychoanalysis Object relations Theory Attachment

Theory Transpersonal Psychology κλπ)σήμερατονίζουνακριβώςτηνψυχο-

δυναμικήτήςσχέσης(σχεσιακότητας)ανθρώπουκαισυν-ανθρώπουΚα-

τάτονCRogers(1951195719591961196219721980)γνήσιασχέση εξα-

σφαλίζεταιότανμεταξύτωνπροσώπων αναπτύσσεταιγνησιότητα (λει-

τουργίαπραγματικώναισθημάτων)(απροϋπόθετη)αποδοχή (θερμότη-

ταδιάθεσηςκαισυναισθημάτων)καικατανόηση ελεύθερηαπόαξιολο-

γικέςκαιηθικέςκρίσειςενσυναισθητική γνώσητούάλλουτόσοστοσυνει-

δητό όσο και στο ασυνείδητο επίπεδο ενσυναίσθηση (πρβλ και την em-

pathic immersion τούHeinz Kohut)]

υγγενήςέννοιαμετησχεσιακότητα καιπροαπαιτούμενήτηςαπο-

τελεί η λειτουργία τής συμβολοποιΐας ύμφωνα με τούς Sedikides και

Skowronski (1997)έναάκρωςσημαντικόείδοςπροσαρμογήςκατάτηνε-

ξελικτικήδιαδικασίααποκλειστικάτήςανθρωπινότηταςθεωρείταιηικα-

νότητασυμβολικήςσκέψηςκαιαυτοσυνειδησίας(Μελανίτης1973)Κατά

τονCassirer (19681972) ο άνθρωπος είναι laquoζώοσυμβολικόraquo Εν γένει ο

(κοινόςήατομικός)συμβολισμός ―μέσωτήςlaquoμαθήσεωςδιασυνδέσεωςraquo

(Μελανίτης 1950) και τής συναισθηματικής έντασης― αποτελεί σπου-

δαιότατοπαράγονταστην εξέλιξηαλλάκαι τη διαφοροποίηση τηςπρο-

σωπικότητας καιτουχαρακτήρα(Μελανίτης1973)Ησυμβολική αυτοσυ-

νειδησία (LeVine 1974)αναφέρεταισεμίασειράγνωρισμάτωνπουβασι-

κάεμφανίζονταικατάτηνενηλικίωσηόπωςλχείναιηγνωστικήαπει-

κόνισητουεαυτούμέσωτήςγλώσσας(Lacan 19741975)ηανάληψηστο-

χοθετημένωνκαθηκόντωνκαιηαξιολόγησητωναποτελεσμάτωναυτών

τωνενεργειώνμεαναφοράμάλισταστονίδιοτονεαυτόαυτονόηση [au-

tonoesis (Siegel 1999 Lucente 2008)+middotγιαπαράδειγμααίσθημαντροπήςαν

ο στόχος δεν επιτεύχτηκε ή υπερηφάνειας αν στέφθηκε από επιτυχία

αυτοεκτίμηση κοκΈτσι αν δεν υπήρχανσύμβολα όχι μόνο δενθα υ-

πήρχε σκέψη αλλά και καμία πνευματική πρόοδος αφού ακόμα και ο

φυσικόςκόσμοςκατανοείταιμέσωσυμβόλων(Μελανίτης1973)

Αλλrsquoοψυχο-κοινωνικόςγλωσσικός καιπολιτισμικόςσυμβολισμός

επινοήθηκεμε τηβοήθεια τηςθρησκείας (τονθρησκευτικό συμβολισμό)

όπωςάλλωστεκαιηέννοιατούρόλου μέσααπόταιεράδρώμενα(Hollis

2000)Ησυμβολικήλειτουργία―μίαιδιαίτερηκαισημαίνουσαλειτουργία

σχετιζόμενη μάλιστα με τις κοινωνικές laquoγνωσίεςraquo (cognitions)― κατέχει

στοθρησκειοψυχολογικόμοντέλοτούWulff τηντέταρτηθέσηστηδιαίρε-

σητωνμεταβλητώντήςθρησκευτικότηταςΜεβάσητιςθεωρίεςτούBer-

zonsky (1990) και τούWulff (19911997) κάθε στυλ ταυτότητας φαίνεται

ότισχετίζεταιθετικάμετηνπροσωπικήκαιτησυμβολικήερμηνείατων

θρησκευτικώνφαινομένωνκαισυνεπώςμετοδίπολοτουWulfflaquoκατά

γράμμαraquo(θρησκευτική)διάστασηκαισυμβολική(θρησκευτική)διάσταση

Ησυμβολικήλειτουργίααυτήδεναντιστρατεύεταιαναγκαστικάτονθρη-

σκευτικό ρεαλισμό αλλrsquo είτε συνυπάρχει (Symbolic Affirmation) είτε ενα-

ντιώνεται(Symbolic Disaffirmation)μαζίτουχωρίςωστόσοναείναιτελεί-

ωςασύμβατημετηναπόδοσηενόςσυμβολικούνοήματοςτηςθρησκευτι-

κήςγλώσσαςΗσυμβολικήθεώρησητουεαυτού είναιαπαραίτητηγιατην

κοινωνική αλληλεπίδραση εφόσον για να αλληλεπιδράσουν κοινωνικά

δύοοργανισμοίπρέπειοκαθέναςτουςναείναισεθέσηνααξιολογείτα

οφέλητήςαλληλεπίδρασηςσεσχέσημετονδικότουαλλάκαιμετονάλ-

λο οργανισμόΦωρίς τησυμβολική αυτοσυνειδησία θαήταναδύνατογια

το ανθρώπινο είδος να συστήσει μία κοινωνία πιο σύνθετη από εκείνη

λχτωνχιμπατζήδων(Cassirer 19681972)

Ένα τρίτο δομικό στοιχείο τού προσώπου φαίνεται ότι αποτελεί η

υπαρξιακήαναζήτησηνοήματος της ζωήςΧυχίατροικαιψυχολόγοιπου

έχουνεμπνευσθείκυρίωςαπότηνΑναλυτική Χυχολογία τούC Jung τη

Υαινομενολογία τούE Husserl (1859-1938)τηνυπαρξιακή Υιλοσοφία των

S Kierkegaard F Dostoyevsky F Nietzsche A Camus M Heidegger J-P

Sartre M Merleau-Ponty (Valle amp King 1979 Sass et al 2000)κάτηνουμα-

νιστική Χυχολογία καιτηνυπερ-προσωπική (transpersonal) Χυχολογία τού

A Maslowδέχονταιότιμόνομίαπνευματικήπροοπτικήμπορείναπροσ-

δώσει σημασία και περιεχόμενο στο ανθρώπινοπρόσωπο (Mascall 1959

Tournier 1957 MacDonald 2000 Canguilhem 2002) Ο χριστιανικός ιδίως

Τπαρξισμόςενδιαφερόμενοςκατrsquoαρχήνναμελετήσειτηνανορθολογική

(μεταλογική) τάση που επιδεικνύουν συνήθως οι βαθιά και αληθινά

laquoθρησκευόμενοιraquo(πιστοί)στηζωήτουςόπωςεπίσηςκαιτηνειδικήσημα-

σίατήςαγωνίας (May 1950)βλέπει ευνοϊκάτονρόλοτούθρησκευτικού

συμβόλου (Clark 19671968) όπωςαυτόλειτουργείσεόλαταεξελικτικά

στάδια της ζωής τού ατόμου (Fowler 19811995 Royce 1962) Ο R May

(1909-1994) εμπνευσμένος βασικά από το έργο των Βαθυψυχολόγων

(Freud Adler Jung)και τωνυπαρξιστώνθεολόγωνS Kierkegaard καιP

Tillich εκλαμβάνει την αληθή θρησκευτικότητα ως πηγή δυνάμεως και

διαπίστωσητουέσχατουνοήματος της ζωήςκαιάραθεμελιώδουςσημα-

σίαςγιαμίαυγιήπροσωπικότηταΠράγματιηπερί Θεού εικόνα έχεια-

ποδειχθεί ότι εισφέρει σημαντικά στη βίωση νοήματος ζωής (Schaap-

Jonker2008)ΑπότηνάλληπλευράηΛογοθεραπεία τούVictor E Frankl

(1905-1997)υποστηρίζονταςότιοιανθρώπινεςυπάρξειςμέσωτήςαυθυ-

πέρβασης (self-transcendence) ―δηλ μιας υπνώττουσας αναφοράς για

υπέρβαση (Ek-sistere)― παλεύουν να βρουν νόημα24 και σκοπό25 ομιλεί

για μία laquoασυνείδητη θρησκευτικότηταraquo μία laquoνοολογικήraquo ή νοοδυναμική

διάσταση δηλ ένανασυνείδητολόγο (logos)ή laquoπνεύμαraquo+26πουδιαθέτει

έμφυτα(μαζίμετοσώμακαιτηνψυχή)κάθεάνθρωποςεγγενώς(πρβλ

laquoτρισύνθετονraquo) ταυτίζοντας έτσι το laquoπνευματικό ασυνείδητοraquo με το laquoυ-

περβατικό ασυνείδητοraquo που κατrsquo αυτόν μπορεί να ονομασθεί θεός

(Frankl 19751980)Ηθέσηαυτήανταποκρίνεταισεανάλογεςαπόψειςψυ-

χολόγων όπως των Luckmann (1967) Pruyser (1968) Yinger (1969) και

Dittes (1969)οιοποίοιαναζήτησαντηθρησκευτικότητα μέσααπότηλει-

τουργίατήςίδιαςτήςζωήςκαιόχιλχμέσααπότηνιστορικήήτηνιδρυ-

ματικήτηςμορφήέκφραση(Hunt amp King 19711977)

Σέλοςως ιδίωματουπροσώπου εκλαμβάνεταιηθεώρησητηςζωής

ωςκλήσης καιαποστολής (Feenstra amp Brouwer 2008)Πράγματιφιλόσο-

φοιθεολόγοι (ΠατέρεςτήςΕκκλησίαςΛούθηροςΚαλβίνοςHardy 1990

κά) και ψυχολόγοι (Tournier 1956 Frick 1995) ―εμπνευσμένοι βασικά

απότηνΧυχολογίατωνFromm (1941 May 1953) Adler (1951)καιAllport

(19651968)―διαβλέπουνμέσαστονπυρήνατούανθρωπίνουπροσώπου

μία(εγγενή)τάσηπουσχετίζεταιμετησυνειδητοποίησηεκμέρουςτού

ατόμουτήςζωήςτουωςκλήσης καιαποστολήςΕιδικάοAdler (1951)έχει

τονίσειτηνέλξηπουαισθάνεταικάθεάνθρωποςγιατηνπραγματοποίη-

ση κάποιων μυθοπλαστικών (fictional finalism) ή πραγματικών σκοπών

(Teleology)

Αντώραεπιχειρούσαμεμίαεννοιολογικήσύνθεσητωνκυριοτέρων

ψυχοφυσικώνχαρακτηριστικώντούπροσώπου σύμφωναμεκορυφαίους

θεολόγουςφιλοσόφουςκοινωνιολόγουςψυχολόγουςκαιπαιδαγωγούς

θατα περιγράφαμεωςεξής

αίσθησητηςσυνεχιζόμενης(More1995)ύπαρξήςτου(βλπρο-

σωπικήιστορίαmdashπείρα)

νοητικο-υπαρκτικήlaquoαφαίρεσηraquo―πρβλβαθμόγενικήςευφυΐ-

αςκαιδια-νοητικήδραστηριότητααπροσεξίααφηρημάδααμνησίαπα-

ραμνησίαυπερμνησίαεκμνησίακρυπτομνησία(Spilka et al 20033)]

συνειδητότητα (συνειδητό εαυτό) και αυτοσυνειδησίααυτεπί-

γνωση―αυτογνωσία(Ware 1996)

Εγω-ανάπτυξη και προσωπική δόμηση με κρίση ταυτότητας

αντιρρόπηση καιδίπολεςέννοιες(C Jung G A Kelly)

ελευθερίαπροςαυτοβεβαίωσηmiddotηέννοιααυτήσχετίζεταιστενά

με την έννοια τήςαυτοεκτίμησηςΠράγματι έναςσημαντικόςπαράγων

τούσυστήματοςπροσωπικότητας θεωρείταισήμεραηψυχολογικήκατη-

γορίατήςαυτοεκτίμησης (Ball 1992Μακρή- Μπότσαρη2001)ηοποίακα-

τάγενικήεκτίμησηαποτελείπροάγγελοτηςευεξίας (Schmitt et al 2003

Garska et al 2004 Bourguingnon et al 2006)

πολιτιστική (Walling et al 2006) εθν(ολογ)ική (Hoffman et al

2005 Schaap-Jonker 2008)καικοινωνική(Γρηγοριάδης2000)persona

ενεργητικότηταεγρήγορση-αποφασιστικότητα(διατήρησητου

ελέγχουovercontrol)ήαντίθετανωθρότητακόπωση-υποβουλησίααβου-

λησίαundercontrol (Rohrbaugh amp Jessor 1975 van Aken 2008)

συναισθηματικότητα πρβλ ψυχική διάθεση (πχ χιούμορ27)

ευαισθησία ψυχοκαταπόνηση (στρες) και άγχος (σε ελεγχόμενα επίπε-

δα) βαθμό παρασυμπαθητικοτονικότηταςσυμπαθητικοτονικότητας και

έκτασηκυκλοθυμίας+ήαντίθετααπάθεια(βουλητικήσυναισθηματική

καιυπαρξιακήσταθερότητακαιγαλήνη)καιευμεταβλητότητα(αμφιθυ-

μίααστάθειακλπ)

αισθήματα αλληλεγγύης και αυταπάρνησης (πηγαία αγάπη

ενσυναίσθησηlaquoσυμπάσχεινraquolaquoσυγχαίρεινraquo)ήαντίθεταεγωκεντρικότη-

τα(πρβλβαθμόισχύοςτούΕγώ)καιζηλοφθονία

προσαρμοστικότητα (εξαρτικότητα ελαστικότητα ευελιξία

συμβιβαστικότηταανανηπτικότητα)ήαντίθεταακαμψίακαιυπερεγω-

τικότητα(van Aken 2008)

ταυτίσειςκαισυμβατότητα(πχευγένειανομιμοφροσύνη)ή

αντίθεταεκκεντρικότητα(πχτραχύτηταευερεθιστότητα)κλπ

τρυφερότητα ή αντίθετα σκληρότητα

εμβύθισητουατομικούΕγώστο(κοινωνικό)υ

κοινωνικότητα(Αdler 1938 Weiss 1974Ζιάκας2001)―ποσοτι-

κέςκαιποιοτικές(κοσμικέςδιασκεδάσειςήαντίθεταπνευματικέςσυγκε-

ντρώσεις κλπ) σχέσειςεπαφές μεταξύ γνωστών συγγενών γειτόνων

φίλωνκλπ(Harris1995)+―ήαντίθετααντικοινωνικότητα(απο-μόνω-

ση)κοινωνικήδραστηριότητα(ενεργητικήπαράστασηκοινωνικώνρόλων

[Lindesmith amp Strauss (1949)πουσχετίζονταιβέβαιακαιμε τιςυγιείςή

παθολογικέςσχέσειςμετοάλλοφύλο(Maccoby amp Jacklin 1974 Hall 1984

Feingold 1994)―σεξουαλικότητα σεξουαλικές διαστροφές―κλπ+ εξω-

στρέφειαεσωστρέφεια (Jung 1928 1966) αριστοφάνεια προσωπικότητα

κοινωνικο-οικονομικό status (Rohrbaugh amp Jessor 1975) πρακτική συνει-

σφοράβοήθειακαθοδήγησηπληροφόρηση)middotκατάτονvan Aken (2008)η

εσωστρέφεια σχετίζεταιμεμίαυψηλούαυτοελέγχουσυμπεριφοράόπως

και με τηνπνευματικότητα (Saroglou amp Muntildeoz-Garcia 2008) ενώη εξω-

στρέφεια μεμίαχαμηλούαυτοελέγχουσυμπεριφορά

κοινωνικό ενδιαφέρον (φροντίδα laquoανθρωπιάraquoαυτεπιβεβαίω-

σηκλπ)ήαντίθετααδιαφορίακλπ

ένα γενικευμένο και εστιασμένο νευροψυχικό σύστημα που

προσιδιάζεισεαυτό ικανόνακαθιστάπολλά ερεθίσματαλειτουργικώς

ισοδύναμακαθώςκαιναελκύεικαινακαθοδηγείσταθερές-ισοδύναμες

μορφέςπροσαρμοστικήςκαι εκφραστικήςσυμπεριφοράς(Allport 1937)

ένανορμαθό-σωρείτησυσχετίσεων(ταlaquoγνωρίσματα επιφανεί-

αςraquo) που απαρτίζεται από laquoστοιχεία γνωρίσματοςraquo ή laquoενδείκτες γνωρί-

σματοςraquo δηλ μικρότερα γνωρίσματα ή αποσπάσματα συμπεριφοράς

(Cattell 1950)

ένασταθερό σύστημααντίδρασηςπου εκδηλώνεται όταν οι

καταστάσεις εκλαμβάνονται ως όμοιες και το υποκείμενο διέπεται από

όμοιακίνητραδεδομένουότιτακίνητρα μαζίμετοσύστημασχημάτων

πουδιαθέτει τοπρόσωπο καθορίζουν τονβαθμόπραγμάτωσηςορισμέ-

νωνκαταστάσεων(McClelland 1956)28]

στάσεις (Dewey amp Humber 1951)

Προς ένα συνθετικό (επιστημονικάψυχολογικά) μοντέλο θεώρησης

του προσώπου Η προσωπικότητα

Σατελευταίαχρόνιαόλοκαιπερισσότεροαναγνωρίζεταιησημασία

τής συμπερίληψης περισσοτέρων παραγόντων (Andrews 1989 Lazarus

1996)προκειμένουναlaquoσυλληφθούνraquoόσοτοδυνατόναρτιότεραταποι-

κίλα χαρακτηριστικά τού προσώπου ή τηςπροσωπικότητας μέσωσυγκε-

κριμένωνγνωρισμάτων της (Allport amp Allport 1921 Allport amp Odbert 1936

Allport 1927 1937 Cattell 1946 1957 Guilford 1959 Eysenck 1967 McCrae amp

Costa 1995 Diener 1996 Roberts amp DelVecchio 2000)29ΚατάτoύςΦασάπη

(1970)καιΠαρασκευόπουλο (σ 70) laquoπροσωπικότητα είναι το σύνολο των

ψυχοσωματικών χαρακτηριστικών τού ατόμου και κυρίως ο ιδιαίτερος

τρόπος με τον οποίο τα χαρακτηριστικά αυτά συνδέονται και οργανώνονται

σε ένα ενιαίο δυναμικό σύνολοraquo(πρβλBrown et al 2006)Ηνοηματοδότη-

σηαυτήτήςπροσωπικότητας φαίνεταιότιανταποκρίνεταικατάτονκα-

λύτερο δυνατό τρόποσεμία διαθεματικήδιεπιστημονικήκαι διαπολιτι-

σμικήσυνάρμοση(Hofstee et al 1992 Schlauch 1993 Carver 1996 Baumeis-

ter amp Tice 1996)Προςαυτήντηνκατεύθυνσηλειτουργούνκαιοιδιάφορες

συνδυαστικέςθεωρίεςπροσωπικότητας (Andrews 1989 Viney 1989 Wrenn

1990 Seligman 2003 Duckworth et al 2005 Guterman 1996 Lazarus 1996)

Με αυτήν την έννοια προσωπικότητα είναι ένας ζωντανός οργανισμός

(Brown et al 2006) δηλ ένα οργανικό ψυχικό όλο (M Agrippa Brierley

19311944Μελανίτης1973)ΜάλισταοJeeves(2002)συνδυάζονταςΓνω-

στικήκαιΕξελικτικήΧυχολογίαμεΝευροψυχολογίαβλέπειμίαεπιστρο-

φήτήςΕπιστήμηςσεμίαπιοολιστικήθεώρησητηςανθρώπινηςφύσηςΗ

τελευταία αυτή θεώρηση εκλαμβάνει την προσωπικότητα λειτουργικά

laquoπροσωπικότητα είναι το πρόσωπο σε κατάστασηraquo(Helsonp541)middotτοπρό-

σωπο δηλ εδώ εννοείται ότι τρέφεται βασικά δια μέσου των διαπροσω-

πικώνσχέσεων (Θεοδωρακόπουλος 1949Freedman et al 1951 Carring-

ton 1957 Kiesler 1983 Ράπτης 1974 Assagioli 1991 Wagner et al 1995

Gurtman 2001 Acton 2004)

Έτσιταόποιαχαρακτηριστικά τήςπροσωπικότηταςστησύγχρο-

νη έρευνα δεν νοούνταιπλέονως τοάθροισμααπλώςψυχοσωματικών

χαρακτηριστικών (Thorpe 1938 1941)ωςαπλέςπεριγραφέςστατικώνκαι

μόνιμων ατομικών διαφορώνκαιωςlaquoδιαστάσεις ατομικών διαφορών που

τείνουν στην εμφάνιση σταθερών προτύπων σκέψης αισθημάτων και πρά-

ξεωνraquo (McCrae amp Costa 1990) αλλrsquo ως δυναμικά οργανωμένες δομές

(Leary et al 2005 Brown et al 2006 Schaap-Jonker 2008) τούσυνόλουτων

ψυχοσωματικών και πνευματικών λειτουργιών (Murphy 1947 Ορφανός

2004)ΟStern (1938)γιαπαράδειγμαόρισετηνπροσωπικότηταωςlaquoπολ-

λαπλή δυναμική ενότηταraquo(Allport 1961 p25)Ηδυναμικήοργάνωσηαυτή

επηρεάζει τους ιδιαίτερους τρόπους σκέψης τη συμπεριφορά (Allport

1959 Ράπτης 1974 ακκάς 1977) τη διαδικασία πληροφόρησης και την

προσαρμογήστοκοινωνικόπεριβάλλον(Buss 1989 Caspi 1998 McCrae amp

Costa 1997b Roberts et al 2001 Brown et al 2006)

τομεταξύόλεςαυτέςοιδιαστάσειςτήςπροσωπικότηταςμπορούν

εξίσουναλειτουργήσουνκαιαπότηνπλευράτήςθεολογικήςθεώρησης

τουπροσώπουεφόσονκαλύπτουνικανοποιητικάόλοτοφάσμαμιας(χρι-

στιανικής)συμπεριφοράς(Gagnepain 1995)

ΕιδικότεραοBarkman (19681977)συσχετίζονταςνοητικέςβιοψυχι-

κέςκοινωνικέςκαιπολιτισμικέςδιαστάσειςδομείτοανθρώπινοπρόσω-

πο με βάσητονλόγο(τοlaquoλέγεινraquo)τιςκοινωνικέςσχέσειςτοσυναίσθημα

καιτηνυπερβατικότητα(δηλτιςπνευματικέςκαιηθικέςαξίες)

Πιοπρόσφατα οBrugger (2008) συνοψίζονταςφιλοσοφικέςθεολο-

γικέςκαιψυχολογικές30 μεταβλητέςεντοπίζειστοανθρώπινοπρόσωπο ο-

κτώανθρωπολογικά χαρακτηριστικάα) ενοποιημένηολότητα (Μελανί-

της1973Ράπτης1974)β)σωματικότητα (Muumlhlen 1954 Maxsein 1966)γ)

σχεσιακότητααναφορικότητα υπαρξιακά ψυχολογικά κοινωνικά και

πολιτιστικά(ΑυγουστίνοςR Victor Ebner 1921 Buber 19231970Δρούλιας

1960 Ράπτης 1974 Zizioulas 1985 Μπέγζος 1994 1996 Μαντζανάρης

2009)+δ)λογικότηταε)ελευθερίαβουλήσεως(Θεοδωρακόπουλος1949)

στ)laquoθεοείδειαraquo(ltκατrsquo εἰκόναgtΘεού)ζ)επισφάλειακαιη)αναγεννητική

(ψυχο-πνευματικά)δυνατότηταμέσωτήςlaquoἐνΦριστῷraquoΑπολύτρωσης

ταωςάνωαυτάχαρακτηριστικάθαμπορούσαμεναπροσθέσουμε

και την έννοια τήςμοναδικότητας έναπανάρχαιο στοιχείοπουαπαντά

ακόμηκαιστουςπροκατακλυσμιαίουςλαούςτήςΙνδονησίας(La Fontaine

2000)Ημοναδικότητα οντολογικάμεναπορρέειαπότηνξεχωριστήσχέση

τούατόμουμετονκόσμοηοποία(σχέση)δενείναιαναγώγιμησεκαμία

δεδομένη ιδεολογική προεξόφληση (Ζιάκας 2001) και έτσι κάθε φορά

laquoεκπλήσσειraquoενώψυχολογικάπροκύπτειαπότηνοικείασύνθεσησυνδυ-

ασμόκαιελεύθερηερμηνεία(μεβάσητονιδιαίτεροσκοπότήςκάθεμιας

ταυτότητας)τωνχαρακτηριστικών (συστατικώνμονάδωνκαιδιεργασιών)

τήςκάθεπροσωπικότητας (ΓρηγόριοςΝύσσηςMPG 32 328B Carrel 194612

Μελανίτης 1973 Φασάπης 1970 Παρασκευόπουλος 1979 Ράπτης 1974

ακκάς1977Zizioulas 1994Μιχαηλίδης 1990Νησιώτης1996Ware 1996

Καραζαφείρης198519952 Turcescu 200320042)

υμπερασματικάωςκαθοριστικότεροιπαράγοντεςμόρφωσης τηςπροσω-

πικότηταςθεωρούνταιαπότηνΧυχολογίαοιενδογενείς (οβιολογικός

παράγωνγενετικές(Plomin et al 1997 Loehlin et al 1988 Bergeman et al

1988 Eysenck 1990 Plomin amp Nesselroade 1990 Heath et al 1992 Bergeman

et al 1993 Plomin amp McClearn 1993 Costa amp McCrae 1993 Plomin 1994 Se-

gal amp MacDonald 1998 Plomin et al 1998 Johnson amp Krueger 2004 Jang 2005

Novotney 2008)31 επιδράσεις κληρονομικότηταιδιοσυγκρασία η έσω έκ-

κριση και ο ιδιοσυστατικός παράγωνχαρακτηρολογική τυπολογία)32 οι

εξωγενείς (εθνικήκουλτούρα33 οικογενειακόπεριβάλλονσχολείοκοι-

νωνικήομάδα)οικοινωνικές διαφοροποιήσεις κατάτηνενηλικίωση

(ψυχικέςμεταβολέςεφηβικέςφιλίεςηλικιακήωριμότητακαιεξωτερικές

επιδράσεις)καιοιποικίλεςβιοψυχολογικές μεταβολές (πρβλψυχοδυ-

ναμικές επιδράσεις εσωτερική εμπειρία κλπ) κατά το γήρας συμπερι-

λαμβανομένηςτήςθέσηςτούατόμουαπέναντιστηνασθένειακαιτονθα-

νατο(Μελανίτης1973)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕ ΑΝΑΦΟΡΕ

(Οιπλήρειςτίτλοιτωνμονογραφιώνπαραλείπονταιχάρινσυντομίας)

1 ΠρβλKa (Εγώ)Ba (ψυχή)και Akh (πνεύμα) 2 Σο δικαίωμα να είσαι ΆνθρωποςτΑrsquoσ43-57τΒrsquoσ591-606 3 Αστέριος(Εἰς τόν πλούσιον καί εἰς τόν Λάζαρον 1-14Ομιλ1017)Ευσέβιος

(Εὐαγγελική προπαρασκευήΒιβλ6648)Υίλων(Νόμων ἱερῶν ἀλληγορίαςβιβλ

3198)ΙωΦρυσόστομος(ΜPG 61772)Ποσειδώνιος(Fragm398)ΡωμανόςοΜε-

λωδός(Ὕμνοι 6 22 SC 99 110 114 128 283) 4 Κατά τους Dollard και Miller (1950) οι οποίοι ανακάλυψαν τα λεγόμενα

δευτερογενή μαθησιακά κίνητρα τα παιδιά στα πρώιμα στάδια της ανάπτυξης

μαθαίνουν μέσω τεσσάρων laquoκριτικών καταστάσεωνraquo (τροφής καθαριότητας

σεξουαλικότηταςκαιαντίδρασηςκατάτηδιάρκειατουθυμού)ενώτοκοινωνικό

(οικογενειακό)καιπολιτιστικόπεριβάλλονδιαθέτειένασχέδιο γιακάθεμίααπό

τιςκαταστάσειςαυτές(Φασάπης1970) 5 Πρόκειταιγιατονχρονικάlaquoζωτικό χώροraquo (Lewin 1943 1935 1936 1946) ό-

πουηπροσωπικότητα καταλαμβάνειδιάφοραlaquoστρώματαraquoεξώτερακαιεσώτερα

έναντιτουψυχολογικούπεριβάλλοντος 6 ΠαλαιότεραοLasswell (1957)είχεπροτείνειέναοκταπλόμοντέλοδύναμη

ευημερίασεβασμόςαγάπηηθικότηταασφάλειαεπαγγελματικήειδίκευσηκαι

αξίεςτήςΕκπαίδευσης 7 Boethius (MPL 64 1247 1343D) Πρβλ Mulrooney 1994 Παραπλήσιος είναι

και ο ορισμός τού Κασσιόδωρου Psalmum VII ldquopersona ndash substantia rationalis

individuardquo 8 ΒλΑναστασίου ιναΐτη Οδηγός 9MPG89144Blaquoκαλοῦσι γάρ τινες πρό-

σωπον τήν τινων σχέσιν πρός ἀλλήλουςraquo 9 Richard of St Victor De Trinitate IV2224MPL1961342CldquoPersonaestexis-

tenspersesolumiuxtasingularemquondamrationalisexistentiaemodumrdquo 10 Βλ Θωμά Summa Theologiae I 29 3 ad 2 ldquoOmne individuum rationalis

naturaediciturpersonardquo 11 Πράξ 15 12 Ιω196laquoἼδε ὁ ἄνθρωποςraquo 12 Βλ Ξενοφών (Ἀπομνημονεύματα II iii 18) Cicero (De Officiis III v 22) Mene-

nius Agrippa (Titus Livius Ab Urbe condita libri II 16 32 33) ΑrsquoΚορ 12 12-27 Η

πλατωνική (Υαίδρος 270 152) laquoκαθολικότηταraquo είναιφυσιοκρατική (laquoψυχῆςοὖν

φύσινἀξίωςλόγονκατανοῆσαι οἴει δυνατόν εἶναιἄνευ τῆς τό ὅλον τῆςφύσε-

ωςraquo) ενώ τωνΠατέρων τήςΕκκλησίαςανθρωποκεντρική (προσωποκεντρική)middot

βλ Γρηγορίου Νύσσης Περί κατασκευῆς ἀνθρώπου MPG 44 185 laquoὌνομα τῷ

κτισθέντι ἀνθρώπῳ οὐχ ὁ τίς ἀλλrsquo ὁ καθόλου ἐστίνΟὐκοῦν τῇ καθολικῇ τῆς

φύσεωςκλήσειltδυνάμειπᾶσαἡ ἀνθρωπότηςἐντῇ πρώτῃ κατασκευῇ περιείλη-

πταιΟὐ γάρἐνμέρει τῆςφύσεωςἡ εἰκώνltἀλλrsquo ἐφrsquoἅπαντόγένοςἡ τοιαύτη

διήκειδύναμιςraquo

13 Ὤψ =οφθαλμός(όψη)middotτορήμαὁρῶ στηΒίβλοσημαίνειμετέχωκοινωνώ

γνωρίζωΈτσιθεωρία τούΘεού(Visio Dei)δενσημαίνειδιαλογισμό (meditation)ή

μυστική θεωρία (contemplation)αλλrsquoένωσημαζίΣουμέσωτήςΘείαςΦάρης(α-

κτίστωνενεργειών)Σου(Nissiotis1983)τοανθρώπινοπρόσωποκυρίαρχηείναι

ηπαρουσίατωνματιώνωςδέκτηαλλάκαιεκφραστήταυτόχρονατήςανθρώπι-

νης παρουσίας στον κόσμο (Μιχαηλίδης 1990)Αντίθετα οι Λατίνοι κατά μία

μεταγενέστερηεπινόηση (Mauss 2000) ετυμολογούντοπρόσωπο (person lt per-

sona)απότο per + sonosonare (=ηχώφθέγγομαι)μολονότιιστορικάφαίνεταιότι

τοπαρέλαβανμέσω τωνΕτρούσκωναπό την ελληνική λέξηπρόσωπον (φersu

perso) 14 H persona μάς εισάγει στη διάκριση μεταξύ laquoέχεινraquo και laquoείναιraquo πρόσωπο

(Jung 1935 Plessner 19613) που πρώτος απερίφραστα παρατήρησε ο Πλάτων

ύμφωναμε τονγνωστό Ελβετό ιατρόPaul Tournier (1898-1986) τοπροσωπείο

είναιηεμφανιζόμενηέκφραση(υπαρξιακήμάσκα)κάθεασυνείδητηήσυνειδη-

τή καθυστέρηση παραίτηση (ακηδία) πρόφαση προσποίηση μίμηση εξάρτηση

camouflage παλινδρόμηση φυγή εκλογίκευση μετάθεση ήαναπλήρωσηοκοινω-

νικόςρόλοςοισυμβατικότητεςηρουτίναηαπονέκρωσηηπνευματικήξηρότη-

τα η ομοιομορφοποίησητυποποίηση εξαντικειμενοποίηση ποσοτικοποίηση

μηχανοποίηση ουδετεροποίηση και αριθμοποίηση (de La Mettrie 1960 1955

Marcuse 1964)+τοlaquoπνεύμα τής γεωμετρίαςraquo(Pascal 16702007 Cassirer19681972)

οαυτοματισμόςηαλλοτρίωση (Ξηροτύρης1970)καιγενικάηαποπροσωποποίη-

ση τήςανθρώπινηςύπαρξηςΗεπίγνωσητηςδιάσπασηςτης όληςπροσωπικότη-

ταςσεπροσωπείο (laquoφαίνεσθαιraquo)καιπρόσωπο (laquoείναιraquo)οδηγείστηντραγικότητα

τηςανθρώπινηςύπαρξης(Ζιάκας2001) 15 Περισσότερα για τη θεολογία τού προσώπου γενικά βλ Popovits 1926

Brightman 1934 Boillat 1945 Barth 1955719605 Brunner 1938 1979 Tillich 1951

1959 1967 Romanides 1954 Έραστο 1958 Δημητρόπουλο 1954 Harrity amp Martin

1962 Ware 1963 1997 ODoherty 1964 Matson 1964 1967 Δρούλια 1967 Παπαπέ-

τρου 1968 Γιανναρά 1970 19924 Ματσούκα 1971 1980 Williams 1972 Lossky 2000

Aghiorgoussis 1976 Ζηζιούλα 1977 Sherrard 1977 Gregorios 1978 Μαστρογιαννό-

πουλο 1979 Υούσκα 1979 Καραβιδόπουλο 1979 Νissiotis 1982 1983 Berdiajef

1983 ιώτη 1984 Pannenberg 1985 Παναγόπουλο 1985 1987 2000 Γρηγοριάδη

1987 Υωτίου 1990 Adams 1991 Κωνσταντέλλο 1991 Ludlow 1992 Aves 1992 Wil-

liams 1993 Ι Βλάχο 1991 1994 καλτσά 1996 Torrance 1996 J Chirban 1996

Rudman 1997 Stanley 1997 Melissaris 2002 Αγγελόπουλο 2002 Jorm amp Christen-

sen 2004 Beck amp Demarest 2005 Ανανιάδη 2009 16 Λεόντιος Βυζάντιος MPG86 1333BD laquoΟὐκ ἔστιν οὖν τά ὑπέρ φύσιν τῶν

κατά φύσιν ἀναιρετικά ἀλλά παράγωγα καί παρορμητικά εἰς τό κἀκεῖνά τε

δυνηθῆναι καί τήν πρός τά ὑπέρ ταῦτα δύναμιν προσλαβεῖνraquo 17 Επιφάνιος (MPG 41418)ΓρηγόριοςΘεολόγος (Περί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος

6)Ιω Φρυσόστομος (MPG 49 118 288 309 317 MPG 55 613 MPG 59 673 MPG 61

693) 18 Πρβλ Ισοκράτη Πρός Δημόνικον λόγ Αrsquo405laquoμέγιστον γάρ ἐν ἐλαχίστῳ

νοῦς ἀγαθός ἐν ἀνθρώπου σώματιraquo 19 ΙωΦρυσοστόμουΕἰς Υιλιπ 5 4 MPG 62 210 Περί ἀρετῆς καί κακίας Ομιλ

ΚϞrsquoMPG 63760laquoτίποτrsquoἐστίνἄνθρωποςκαίὅσητῆςφύσεωςτῆςἡμετέραςἡ

εὐγένειακαίὅσηςἐστίδεκτικόνἀρετῆςτουτίτόζῶονraquoΠρβλ D Staniloae p 24

ldquoInsofarasIamnotlovedIamincomprehensibletomyselfrdquo 20 Βλ Μ Βασιλείου MPG 31 216 A-B MPG 32 325-340 Γελάσιου Κυζίκου

MPG 85 1289 Θεόδωρου Ραϊθού 206 5-7 21 Κρίσειςσχόλιααντιρρήσειςκαιπαρατηρήσειςστηlaquoθεολογίατούπροσώ-

πουraquoτούεβασμιότατουΙΖηζιούλαέχουνκατάκαιρούςκάνειμεταξύτωνάλ-

λωνοιΑγουρίδης(Οράματα και ΠράγματαΑθήνα1991σ102εξ)Ph Sher-

rardΙωΘΠαναγόπουλος(Μόρφωση και Μεταμόρφωσησ135εξ146)πYan-

nis Spiteris (La Theologia Ortodossa Neo-Greca Bologna 1992)Παπαδόπουλος(Ορ-

θόδοξη και χολαστική Θεολογίασ94εξ)Φρταμούλης(Περί φωτόςσ37εξ

73εξ104)ΜΥαράντος(Σα όρια της Επιστήμης και το ορθόδοξον ήθοςΑθήναι

1998σ179)καιξένοιΠατρολόγοιπουδημοσιεύουνστοέγκριτοπεριοδικότής

Oxford Journal of Theological Studies (γράφονταςγιαπαράδειγμαότιμετονΣρια-

δολογικό Περσοναλισμό του ο Ζηζιούλας καταστρέφει τη laquoμοναρχία του Πα-

τρόςraquo(A J Torrance Persons in Communion Edinburgh 1996)Γιαεπιπλέονβιβλιο-

γραφίαβλ JTS 481 (1997) 373 501 (1999) 434 ΘΕΟΛΟΓΙΑ 644 (1993) 632 673

(1996)4474σ885691(1998)44ΓΡΗΓΟΡΙΟ Ο ΠΑΛΑΜΑ 773 (1998) 519 790

(2001)627Μάϊος-Αύγουστος(2003)525εξ807 (2005)325Αντίδωρον Πνευματι-

κόν Γ Ι Κονιδάρησ688Aksum-ThyateiraA festschrift for Arch Methodios p515π

ΓΥλορόφσκυΔημιουργία και Απολύτρωσησ112εξ ΚατάτούςΜαξέντιοΒοή-

θιοΛεόντιοτον ΒυζάντιοκαιΙουστινιανόηταύτισητωνόρωνπρόσωπο καιυπό-

στασις (ήτοιηφύση εκλαμβάνεταιωςθεμέλιοτηςύπαρξηςκαιηυπόσταση ως το

τελικόεπίπεδοστηνεξειδίκευσημιαςκοινήςουσίας)προκαλείαιρετικούςκινδύ-

νους Μονοφυσίτες Νεστοριανοί αντιχαλκηδόνιοι Ακέφαλοι Σιμόθεος Αίλου-

ρος και εβήρος Αντιοχείας (χριστολογική ένωση ατομικών φύσεων)+ γιατί η

υπόσταση (όχιστηνΣριαδολογίααλλά)στηΦριστολογίακατανοείταιτριαδολο-

γικάμόνοστηβάσητωνεξωτερικώνποιοτήτωνπουσημαίνουντηδιάκρισηκαι

τοιδιαίτεροκαιδεδίνεταιδιόλουσημασίαστογεγονόςότιαυτήηυπόσταση (κι

όχιηφύση)είναιτοθεμέλιοτηςύπαρξηςΟιΚαππαδόκεςόμωςδιέκρινανμε-

ταξύυπόστασης καιουσίας στηΦριστολογίαπρβλ ΙΚουρεμπελέlaquoΝεοχαλκη-

δονισμόςκαιορθόδοξηορολογίαraquoΓΡΗΓΟΡΙΟ Ο ΠΑΛΑΜΑ 773 (1998)521] 22 όππσ113 23 ΙΒλάχουΗ Αποκάλυψη του Θεούσ17laquoΤπάρχουνόμωςκαιάλλοιπου

πιστεύουνότιδυοείναιοιπηγέςτηςπίστεώςμαςδηληΑγίαΓραφήκαιηΙερά

ΠαράδοσηΚαιοιδυοαυτέςαπόψειςείναιμονόπλευρεςκαιδενεκφράζουντην

ορθόδοξηδιδασκαλίαraquo 24 Έχειβρεθείότιηαναφορικότητα (ήσχεσιακότητα)γενικάσυνδέεταιμετην

απόδοσηνοήματος (Schaap-Jonker 2008) 25 Frankl 19751980 p 112 meaning must be found and cannot be given Σο

νόημαγράφειοFranklείναικάτισαντογέλιοδενμπορείςναεπιβάλειςσεκά-

ποιονναγελάσειαλλάθαπρέπειπρώτανατουπεις ένααστείοΣοίδιοεφαρ-

μόζεται και για τις τρεις laquoθεολογικές αρετέςraquo (πίστη ελπίδα και αγάπη) δεν

μπορούνναλειτουργήσουνμεμόνητηδικήμαςήκάποιουάλλουθέληση 26 Frankl 19751980 p 104 the de-neuroticization of humanity requires a re-

humanization of psychotherapy

27 Frankl 1963 p 68 Humor was another of the souls weapons in the fight for

self-preservation 28 Περισσότερα για τη σχέση κινήτρων και προσωπικότητας βλ Atkinson

1981 Humphreys amp Revelle 1984 Oldani 1997 Plutchik 1997 Sturman 1999 29 Ψς προσωπικά γνωρίσματα θεωρούνται laquoδιαστάσεις τής προσωπικότητας

με βάση τις οποίες κατηγοριοποιούνται συνήθως οι άνθρωποι σύμφωνα με τον

βαθμό που εκδηλώνουν ένα συγκεκριμένο χαρακτηριστικόraquo(Burger2001p172) 30 Κατά τον Γερμανό ψυχολόγο P Lersch (19541956) το ανθρώπινο πρόσωπο

διέπεται από τρία ουσιώδη χαρακτηριστικά α) το αμετάβλητο (Unverwechselbar-

keit) β) τη μοναδικότητα (Einmaligkeit) και γ) το ανεπανάληπτο (Unwiederholbar-

keit) 31 ύμφωνα με σύγχρονα δεδομένα το 40-60 περίπου των χαρακτηριστικών

τής προσωπικότητας έχουν προέλευση γενετική (Kernberg 1966 1976 1977

McCrae amp Costa 2003 Eurelings-Bontekoe amp Snellen 2004) 32 Πρβλ Buss 1995 Kretschmer 1925 Sheldon 1942 Ramsey 1965 Buss 1990 Ey-

senck 1990 Zuckerman 1991 1995 Gale amp Eysenck 1992 Cloninger Svrakic amp Przy-

beck 1993 Heath Cloninger amp Martin 1994 Bates amp Wachs 1994 Davidson 1999 33 Βλ για παράδειγμα τις λεγόμενες εθνοκεντρικές θεωρίες προσωπικότητας

(M Ramirez A Jenkins J Baldwin aka Kobi Kambon L Comas-Diaz J Jones B

Trimble and E Duran S Sue and D Sue)

Απόκαθαράφιλοσοφικής επόψεωςοπρώτοςπουεμπεριστατωμένα

φαίνεταιναομιλείγιατοανθρώπινοπρόσωπο είναιοΑριστοτέληςστα

ltΗθικά Νικομάχειαgt Ψστόσο ενώ ο άνθρωπος στον Αριστοτέλη laquoεκ-

πλήσσεταιraquoμεταξύτωνάλλωνκαιγιατονΆνθρωποεκπλήσσεταιμόνο

ως τμήμα ενός κόσμου καθόλα εκπληκτικού (Buber 1987) Ο άνθρωπος

στονταγειρίτηφιλόσοφομιλάγιατονεαυτότουπάντασετρίτοπρόσω-

ποαυτοσυνειδητοποιείταιδηλμόνοωςlaquoαυτόςraquoκαιόχιωςlaquoεγώraquo(Groe-

thuysen 19311969) ΈτσιγιατονΑριστοτέλη(Νικ Ηθικ Α51097Β12)

ο άνθρωπος ως laquoζώον πολιτικόνraquo είναι δημιούργημα πάλι τής πόλης-

κράτους (Carrithers 2000)middotμεάλλαλόγιακατάφύσηέχειπροτεραιότητα

ηΠόλη και όχι η οικογένεια ή το επί μέρουςπρόσωπο (ΑριστΠολιτικά

125 3a 18) Με την αυτήφυσιοκρατική διάθεση αναλύει και οΘεόφρα-

στοςτουςτυπολογικούςltΦαρακτήραςgtτου

Εντούτοιςη (συλλογική)αυτήαυτάρκεια τηνοποίαοιΠλάτωνκαι

Αριστοτέληςθεωρούσανωςίδιοντήςπόλεως-κράτουςκατέστησταδιακά

ίδιοντούατόμου (Sabine 19633)Μεάλλαλόγιαηεκτόςημώννοηματοδό-

τησητουΕγώοιερόςτόποςχώροςφανέρωσης(ιεροφάνεια)τουΕγώ(βλ

ιεροχθόνιεςθρησκείες)+μετατοπίστηκεμέσωτήςαναπαραστατικήςλει-

τουργίαςτήςγλώσσαςαπόμίαφυσικήκοινωνικήμυθικήήμεταφυσική

περιοχήπροςτονlaquoέσωraquoάνθρωπο καιμάλισταπροςτηνπεριοχήτούνού

(βλαυτοσυνειδησία)ήτήςκαρδίαςΠροςέναντέτοιοορισμότούπροσώ-

που φαίνεταιότικινείταιγιαπαράδειγμαοτελευταίοςΡωμαίοςπολιτι-

κόςκαισχολαστικόςφιλόσοφοςΒοήθιος(480-524μΦ)ldquoPersona est naturae

rationalis individua substantiardquo(=πρόσωποείναιηατομικήουσίατήςέλλο-

γηςφύσης)7ΜετηνΑναγέννησητοανθρώπινοπρόσωπο εξαίρεταιταυ-

τιζόμενοόμωςπλέονμετηνατομική συνείδηση (Takeuchi 2003)καιστή

συνέχεια με τη λογική (Διομήδης 1857) ήτοι το ldquocogitordquo του Descartes

(Russell 191819191985Δρούλιας1960)

τανεότεραχρόνιααναπτύχθηκανπολλές―περισσότεροήλιγότε-

ρο προσωποκεντρικές― φιλοσοφικές θεωρίες (Buber Rosenszeig Ebner

Macmurray Pannenberg Jenkings κά)γιατοανθρώπινοπρόσωπο (Gaudig

1923 Ratschow 1938 Janssens 1939 Jacques 1939 1947 Neacutedoncelle 1942

1957 Wiener 1950 Wildmann 1961 Κουτσογιαννόπουλoς1965Smart 1972

McCall 1990 Μηχαηλίδης 1990) Υιλόσοφοι (ιδίωςφαινομενολόγοι και υ-

παρξιστές) θεολόγοι ψυχολόγοι κοινωνιολόγοι και παιδαγωγοί ενδια-

φέρθηκαν έντοναγια τοανθρώπινοπρόσωπο για ότι δηλ συνιστά τον

πυρήνα τής ύπαρξης του ανθρώπου (Sontag 1954 Ayer 1963 Κουρνιάς

1973 Παπαναστασίου 1979 Harreacute 1983 Engelhardt 1984 ιάσος 1994

Yannaras 1996 Γιοκαρίνης 1998 Παναγόπουλος 2000 Beck amp Demarest

2005) Έτσι το ανθρώπινο πρόσωπο κατανοήθηκε και κατανοείται από

πολλέςεπόψεις (Μπακατσούλας1976 Hampson 1988) ενώοκάθεμελε-

τητήςτοεξετάζεισυνήθωςμεδιαφορετικόπρίσμαανάλογαμετησκοπιά

θεώρησήςτουκαιανάλογαμετηβιοθεωρίατου(ακκάς1977)

ΜάλισταηθεολογικήΠροσωπολογίαεπέδρασεμετησειράτηςστη

φιλοσοφικήκαι―σεδεύτερο επίπεδο―ψυχολογικήπάλισκέψη (Jeeves

2002) Για τον SKierkegaard για παράδειγμα ο άνθρωπος δεν συνιστά

ένααυτο-προσδιοριζόμενοπνευματικόάτομοαλλάμίασχεσιακήύπαρ-

ξη μετελικήαναφοράστηΘείαΑποκάλυψηΈτσιηltσχεσιακή οντολογί-

αgt (Jenson 1982 Collins 2001 Γιανναράς 2004) τού προσώπου [Relational

Personalism (Oliver 1989)+σχετιζόμενηστενόταταμετηλεγόμενηltσχε-

σιακή θεολογίαgt (Buber 19371970 Macmurray 1957 1961 Duncan 1990 Jo-

nes 1991a 1997 Hill amp Pargament 2003 Simpson et al 2008)8φαίνεταιότι

συνέβαλε στην εμφάνιση της ltσχεσιακής ψυχανάλυσηςgt (Fairbairn 1954

Winnicott 1975 Greenberg amp Mitchell 1983 Kohut 1984 Mitchell 1988 Jones

1991a 1996 Summers 1994)

υνοψίζονταςτακυριότεραφιλοσοφικάυπαρξιακάπνευματικάκαι

γνωστικάχαρακτηριστικάγνωρίσματατουπροσώπου θαμπορούσαμενα

τααναγάγουμεσεπέντε

α)τηβίωσητηςαίσθησηςότιοισυγκεκριμένοιστόχοικάποιουέχουν

επιτευχθεί(βλαυτο-ολοκλήρωσηαυτοπραγμάτωση)

β)τηνύπαρξηαρχαϊκώνδεσμώνμετημητέρα(ωςτοαρχέτυποκάθε

(αγαπητικής)σχεσιακότηταςσύμφωναμετηνAttachment Theory

γ)τηνύπαρξηκαιτηλειτουργίατωντεσσάρωνδιαφορετικώνμειγ-

μάτων των βασικών σωματικών χυμών (βλ βιο-ψυχική ισορροπί-

αομοιόστασηκαιενότητατουοργανισμού)

δ) ένα υποκειμενικό αίσθημαμοναξιάς (πρβλPaloutzian amp Ellison

1982) και ελευθερίας που απορρέει από την αυτοσυνειδησία και την

πνευματικότηταπρόκειταιγιαμιαμορφήδιάχυτουυπαρξιακούάγχους

(Δεμερτζήςκά2008)και

ε)ψυχο-δυναμικέςθεωρίες(πουεκλαμβάνουντοανθρώπινοπρόσω-

πο ωςσύνθεσηδιαφορετικώνλειτουργικώνήδομικώνμονάδωνοιοποίες

βρίσκονταισεμίαασταθήδυναμικήισορροπίαμεταξύτους)

Θεολογική θεώρηση του προσώπου

Ηόληωςάνωαυτήφιλοσοφικήδυναμικήεπηρέασεόπωςείναιφυ-

σικόκαιτηΘεολογία(Hertel1989)Μολονότικατάτούςπρώτουςχριστι-

ανικούςαιώνεςηθεολογικήέννοιατούπροσώπου δενείχεακόμαπαγιω-

θεί(Danieacutelou2000)στηνΠαλαιάΔιαθήκηαπαντάσυχνά―κυριολεκτικά

καιμεταφορικά(Χαλμ373)―ηέννοιατούΘείου(Γεν416Χαλμ94

Ησ662Ιερ239Ιεζ3820)αγγελικού(Ζαχ31Ησ62)καιανθρωπί-

νου (Χαλμ 16 9 Ιώβ 38 30Παροιμ 18 5)προσώπου (pacircneh)Ομοίως

στηνΚαινήΔιαθήκητονίζεταιτοπρόσωπο τουΘεού(Ματθ1810Λουκ

1 76) και ιδιαίτερα του Ιησού Φριστού (Βrsquo Κορ 2 10 4 6 Βέλλας 1950

Μπρατσιώτης1955Μπρατσιώτης1967Kesich 1975)Πράγματιολόκληρη

ηΚΔlaquoιστορείraquoτονβίοτούΙησούτη γέννησητομαρτύριοκαιτονθάνα-

τό Σου (Μιχαηλίδης 1990) Από τηνΠατερική Γραμματεία εξάλλου αν

και δεν υπάρχει κάποια συστηματική έκθεσηθεωρία (Lossky 2000) οι

Πατέρεςπουμίλησανad hoc περίπροσώπου ανθρωπολογικάείναιβασι-

κάοΣερτυλλιανός (MPL 1-2)ο Ιππόλυτος (MPG 10)οΚύριλλος Ιεροσο-

λύμων (ΒΕΠΕ τ 39 σ 139) οΜΑθανάσιος (Δημητρόπουλος 1954) ο

ιατροσοφιστής Μελέτιος Μοναχός (MPG 64 1185-1188) οι Καππαδόκες

Πατέρες (Παπαδοπούλου-Σσανανά 1970 Ζήσης 1971 Kornitseskou 1971

Aghiorgoussis 1976)ΙωάννηςοΦρυσόστομος(Σσιτσίγκος2000)Μακάριος

οΑιγύπτιος(Έραστος1955)ΝεμέσιοςΕμέσης(MPG 40 503-818)Θεοδώ-

ρητοςΚύρου(MPG 83588εξ)ΘεόδωροςΡαϊθού(MPG 91 1479-1482)Ισί-

δωροςοΠηλουσιώτης(Μαστρογιαννόπουλος19661979)ΠέτροςοΑθω-

νίτης (MPG 150 989-1040)ΜάξιμοςοΟμολογητής (Ματσούκας 1980) Ι-

ωάννηςοΔαμασκηνός(MPG 94 613-615 Πλεξίδας2001) καιΓρηγόριοςο

Παλαμάς(Βλάχος2000)ΈπειτακατάτονΜεσαίωναοισημαντικότεροι

δυτικοίθεολόγοιπουασχολήθηκανμετονπροσδιορισμότούπροσώπου

ήσανοΡιχάρδοςτούαγίουΒίκτωρος(Richard von St Victor 1373)οο-

ποίοςμάλιστααρνήθηκετονπερί προσώπουορισμότούΒοήθιουγιατην

υπόσταση (substantia) εκλαμβάνοντας τη Θεία υπόσταση ως ξεχωριστή

κατrsquoιδίωμαύπαρξητηςΘείαςφύσης(Divinae naturae incommunicabilis exis-

tentia)9οΘωμάςΑκινάτης(1225-1277)10οοποίοςδέχτηκετηνκατάΒοήθιο

υπόσταση γιαναπεριγράψειτοκτιστόπρόσωπο(Lossky 2000Προκοπίου

2010) ο Jean Duns Scotus (1274-1308)πουόρισε τοπρόσωποως ldquo(Persona

est) existens per se solum singularem quondam rationalis existentiae modumrdquo(Muumlh-

len 1954 Neacutedoncelle 1948)καιοΘωμάςΚεμπήσιοςμετοέργοτουltImitatio

Christigt

ύμφωναμε τηχριστιανικήΑνθρωπολογία οΘεός είναι εκείνος ο

οποίοςμάςέκτισεδηλμάςκάλεσεστηνύπαρξημάςδώρισετηζωήμάς

ανα-γέννησε (βλ laquoἐν Φριστῷraquoυἱοθεσία) και μάς χάρισε τούς αληθινούς

(laquoἀνισταμένουςraquo)εαυτούςμαςδηλταπρόσωπά μας(Κορναράκης1986)

ΚατάτηνΑγίαΓραφήοΘΛόγος(προσ)καλείπροκειμένουναυπάρξει

(να έλθει στο laquoείναιraquo) το καλούμενοmiddot δηλ οΘεός (ηΑγάπη) δημιουργεί

απόαγάπητονάνθρωποωςπρόσωπογιαναδιαλέγεταικαιεπι-κοινωνεί

αγαπητικά μαζί του (Tournier 1956 Καραβιδόπουλος 1979 Evdokimov

1985Ζιάκας2001)επειδήοΊδιοςείναιΠρόσωπο καιαπευθύνεταιωςίσος

προςίσον(tecircte agrave tecircte)πάλισεπρόσωπο (ΑrsquoΚορ1312Jaspers 1969)

Έτσιηοντολογικήύπαρξητουανθρωπίνουπροσώπουπουφανερώ-

νειτηνύπαρξήτουως(υπαρκτικού)γεγονότοςεξασφαλίζειτηνετεροκί-

νητηαλλάκαιτηνπροσωπικήμοναδικήκλήση του(Ware 1996 Μαντζα-

νάρης2009)middotτοανθρώπινοπρόσωπο δηλσυνιστάμίαέλλογη(Θεοδωρα-

κόπουλος 1949Ματσούκας 1985 Chirban 1986Μιχαηλίδης 1990) και α-

γαπητικήκλήση (Μιχαηλίδης 1990Ware 1996 Yannaras 1996 Feenstra amp

Brouwer 2008 Μαντζανάρης2009)είναιένακλητικόοντοοποίοπροέρ-

χεται από μία Κλήση και ζει με την Κλήση όσο το ίδιο προσ- ή παρα-

laquoκαλείraquo (αναζητεί)ήεπι-καλείταιδοξολογικάευχαριστιακάκαιεσχατο-

λογικά (νοσταλγικά) δηλ laquoκοινωνείraquo τόσο laquoείναιraquo (υπάρχειζει) Άρα

υπάρχειγιrsquoαυτόκαικαλείαλλάκαικαλείται(Ησ454Γιανναράς1970

Καραζαφείρης198519952 McFadyen 1990)Μεάλλαλόγιαηόληύπαρξη

τούανθρώπουοφείλεταιψυχολογικάστηνκλήσητούΆλλου (Μαντζανά-

ρης 2009) Κατά τον Jacques Lacan (1973) το ανθρώπινο υποκείμενο

laquoγεννιέταιraquoμόνοόταντοσημαίνον αναδύεταιστοντόποτούΆλλουΦω-

ρίς τονΆλλο τονήπιοόχιμόνοδενμπορείναεισέλθειστονκόσμοτής

γλώσσαςκαι τωνσυμβόλων (Vasse 1969)αλλrsquoούτεκανμπορείναεπι-

βιώσει(Spitz 1955 Rizzuto 1996 Chirban 1996)

Αυτότοανθρώπινοπρόσωποστηνπροπτωτικήτουκατάστασηθε-

ωρείταιθεολογικάlaquoεικόναraquoτήςτριαδικήςκοινωνίαςτωνΘείωνυποστά-

σεωνστηνοποίακατάστασητελειούμενοlaquoἐνἐλευθερίᾳ καίἀγάπῃraquo

προσ-καλείταιlaquoκαθrsquo ὁμοίωσινraquoΑυτούτούΘεού(McFadyen 1990 Zizioulas

1994) Η οντολογική laquoσταθερήraquo αρχή τού παλαιοδιαθηκικού ανθρώπου

είναιηθεοκεντρικότητάτουδηλοσταθερόςπροσανατολισμόςκαιηα-

ναφορά τουπροςτονΔημιουργότου (Οικονόμου 1978)Πράγματιμέσω

τούλογιστικού τουτοανθρώπινοπρόσωπο κινείlaquoκατάφύσινraquoτοεπιθυ-

μητικόν καιτοθυμικόν (Καραζαφείρης198519952ιώτης1984)Ονους τού

ανθρώπου ως κύρια λειτουργία τούπροσώπου πέρα τού ότι ενέχει μία

ενοποιόδύναμηπροςτονΘεό(amor intellectualis)εφόσοναποτελείεικόνα

τήςοφίαςκαιτούΛόγου(ltσυλ-λέγω)Σου(Deus umbra mentis)αποτελεί

το μέσο διοχέτευσης της Θ Φάρης στο κάθε ανθρώπινο πρόσωπο

laquoὑποστατικῶςraquo(ΓρηγόριοςΠαλαμάςΈργα Πατέρων τής Εκκλησίας 9 144-

146)

Εξάλλουτοανθρώπινοltκατrsquo εἰκόναgt(Γεν126Ιώβ328ολ2

23Βέλλας19501966Μπρατσιώτης1976Nissiotis 1983)τήςχριστιανικής

Θεολογίας λόγω τής έλλογης χρήσης τού αυτεξουσίου (Καλαντζάκης

1994)τουαλλάκαισύμπασαςτηςψυχοσωματικής(ΕιρηναίοςMPG 7 433-

1224 Murphy 1947 Jung 1984 Ware 1996 Ορφανός2004)καιπνευματικής

του σκευής (Βέλλας 19501966) προσδίδει ιδιαίτερη και μοναδική υπαρ-

κτικήθέσηκαιαξίαστονάνθρωποέναντιτηςλοιπήςδημιουργίας(Γεν1

28Χαλμ816ειρ172Mork 1967Μπρατσιώτης1976Βλάχος1981)

ΟΘεόςείναιφύσειαυτεξούσιοςΆρακαιοάνθρωποςωςεικόνα τούΘεού

είναιlaquoφύσειraquo(ήμάλλονlaquoθέσειraquoδηλκατάΦάρη)αυτεξούσιος(Σατάκης

1952Μπενάκης1985Σερέζης1993Γιανναράς2003)ήτοιθελητικός (Μά-

ξιμοςΟμολογητήςMPG 91 304CΚαραζαφείρης198519952)Έτσιτοαυ-

τεξούσιον του ανθρώπου επισημαίνει δυναμικά και λειτουργικά την ύ-

παρξη του προσώπου (Hauter 1952 τεφανίδης 19592 Ματσούκας 1985

Pettifer 1987 Λουδοβίκος 1996) μέσω δηλ τήςγνωμικής αυτονομίας τού

Εγώτοκάθεανθρώπινοπρόσωπο καθίσταταιαπαράλλακτοκαιμοναδι-

κό(Καραζαφείρης198519952)

Λόγωτήςκακήςχρήσεωςόμωςτούγνωμικού αυτού θελήματος του

ανθρώπου δηλ τής εκ-πτώσεως τουπροσώπου σε σάρκα το θεανδρικό

πρόσωπο του ΙησούΦριστούως τελεία και μοναδικήπροσωπικότητα (α-

πογυμνωμένη από κάθε προσωπείο) ανέπλασε εφάπαξ τη laquoφθαρείσαraquo

εικόνατούΑδάμ (Nietzsche 1888)11απαντώνταςαντrsquoαυτούστιςβιβλικές

εγκλήσειςευθύνηςγιατονlaquoπλησίονraquoπουαπηύθυνεοΘΠατέραςστον

πρώτοεκείνοάνθρωπο (Γεν4 9)αποκαθιστώνταςέτσιτονδιακοπέντα

διάλογο μεταξύΘεούκαιανθρώπου(Tournier 1956 Willard 1999)Έκτοτε

ο Θεός καλεί διαρκώς τον άνθρωπο να πραγματοποιήσει το ltκαθrsquo

ὁμοίωσινgtδηλναγίνειπρόσωπούμφωναμετηχριστιανικήΑνθρωπο-

λογίατοανθρώπινοπρόσωπο δενταυτίζεταιμετηνακίνητηκαιστατική

παρμενίδειαουσία (esse immotum)αλλάμετηνανθρώπινηυπόσταση (Βrsquo

Κορ 1 11 Pratt 1937 Harkness 1948 Garnett 1928 Καραζαφείρης

198519952Ζηζιούλας1977Hampson amp Boyd-MacMillan 2008)Έτσιμόνο

laquoἐν Φριστῷraquo δηλ μόνο μέσω τής αγαπητικής εμπιστοσύνης και επι-

κοινωνίας (βλ laquoσυνυπάρχεινraquo laquoσυνεῖναιraquo Mitsein) μετά τού laquoθεμελίουraquo

και (παντο-κρατορικού) laquoΛόγουraquo (συλλογέως) των όντων τέ τού Θεού

(Oates 1961)οοποίοςκαιπροσ-καλεί επίτούτωκάθεανθρώπινηύπαρξη

ήτοι για ελεύθερη σταυρώσιμη (θυσιαστική) αυτοπροσφορά στον Άλλο

όπως έπραξε ο σαρκωμένος Λόγος δηλ τελικά για laquoλογοποίησηraquo χρι-

στοποίηση θέωση (Bertocci 1970 Howe 1980 Leclerc 1984 Αγγελόπουλος

2002 Ορφανός 2004)+ ο άνθρωπος καθίσταται αυθεντικό και αληθινό

laquoἔσοπτρον τοῦ ΘεοῦraquoκατάΙωάννητονΔαμασκηνόήθεοφανικό γεγονός

Κατά τον φιλόσοφο μάλιστα Dallas Willard (1999) ο άνθρωπος είναι

πλασμένοςγιαναεπικοινωνείμετονΔημιουργότουΔεδομένουλοιπόν

ότι η δομικά αρχετυπική ύπαρξη του ανθρώπου είναι κλητική (σχεσια-

κήαναφορική) από τηνανταπόκρισή του (Myers 1903) στην κλήση τού

Άλλου θαεξαρτηθείκατά πόσοδιατήρησετοθεοειδέςπρόσωπό τουκατά

πόσο δηλ απαλλάχθηκε από τα πάθη του (ήτοι την αλλοτριωμένη του

φύση) ενώθηκεπραγματικάμετονΘεό επικοινωνώνταςμαζίΣουδια-

θέτει αγάπη εσωτερική ενότητα ειρήνη αγιασμό αρμονία πληρότητα

καινόημαζωήςΠράγματιηέρευναέχειδείξειότιέναθετικόσχεσιακό

στυλανθρώπινουψυχισμούευνοείτηνυιοθέτησητηςαντίληψηςγιατην

ύπαρξησκοπούστηζωήκαιτηνεπίγνωσητουνοήματόςτης(Simpson et

al2008)χετικήεπrsquoαυτούέρευνασεφοιτητέςαπέδειξεότιηαύξησητης

ψυχικήςαστάθειαςτηςαπογοήτευσηςτουάγχουςκαιτουφόβουκαθώς

καιενόςχαλαρούήανύπαρκτουγενικάδεσμούμετοΘείονσυνοδεύεται

από μειωμένη αυτοσυνειδησία τής προσωπικής ύπαρξης και ζωής ως

Θείαςκλήσης (Hall 2004 Feenstra amp Brouwer 2008)

Ψστόσο το συνεχές αυτό laquoγίγνεσθαιraquo (Ware 1981 Corrington 1996

Norcross 2006πρβλG Marcel Homo Viator) πρόσωπο πουμάλισταεξαρ-

τάταιάμεσααπόταχαρακτηριστικάτήςπροσωπικότητας λχτονβαθμό

πίστηςεμπιστοσύνης (Couch et al 1996 Couch amp Jones 1997) και ειλικρί-

νειαςπροςτονΆλλο+τουπαρατηρητήσυνομιλητή(Assagioli 1991)εμπε-

ρικλείειτιςασυνείδητεςπαρορμήσειςαδυναμίεςπάθηφόβουςελαττώ-

ματα και ιδιορρυθμίες (βλ αμαρτία) όπως και τις συνειδητές αυτο-

αναθεωρήσειςδιορθώσεις (βλ μετάνοια) τις ψυχο-πνευματικές αναγεν-

νήσεις(Ιω35Εφ424)καιτηνόληεσωτερική(ψυχο-πνευματική)αύξη-

ση καιωριμότητα (πρβλ laquoσταθερή αστάθειαraquo) Από την άλλη μεριά το

(ανεξάρτητοχειραφετημένοαλλάκαιυπεύθυνο)πρόσωποπουπαραμέ-

νει εσωτερικόσιωπηλόμυστικόκαικρυμμένο (βλ τηνυπερβατικότητα

και αποφατικότητα του ΙΕΡΟΤ) είναι η επώδυνη διαδικασία τής αυτο-

περισυλλογής αυτοσυνειδησίας και αυθυπέρβασης το laquoπνεύμα τής λε-

πτότητας-finesseraquo (Pascal 16702007)ηδιαλεκτική έλξηςκαιάπωσης (de

Rougemont 1945Ράπτης1974Μιχαηλίδης1990)+καιδιαλογική (von Orelli

1951 Jacques 1991 Willard 1999) συνάντηση (Guardini 1928 Brunner 1938

Marcel 1944 1951 1962 1963 1967 Christian 1952 1958Μιχαηλίδης1990

Παύλος 2000 Entralgo 1961 1962ab Κοσμόπουλος 1995 Μαντζανάρης

2009) και επι-κοινωνία (Buber 19201970 Jaspers 1935 1938) σεμία διαλε-

κτική σχέση ταυτότητας και ετερότητας (Γεν 3 9 4 9Mauriac 1934-51

Sartre 1943 1946 Zizioulas 1994) η αξία και το νόημα της ανθρώπινης

ζωής ηπνευματικότητα (Stocker 1945 1949) μία κλίση (Siebeck 1950) η

κλήση (Feenstra amp Brouwer2008)τήςζωήςωςαποστολής(Siebeck 1950)]

καιηπρωτότυπη (αυτο)δημιουργία (Tournier 1956Ράπτης1974 Ζηζιού-

λας1977 Καραβιδόπουλος1979)

ΓιατονΠλατωνισμόκαιτονΙουδαιοχριστιανισμό(Hill amp Hall 2002)

πουέδινανέμφασηστοθέαμαοάνθρωποςωςκαθ-ολικότητα (Hartmann

1926Ράπτης1974)12 είναι πρόσωπο πρός+ὤψ(Μπακατσούλας1976)]13

δηλμπορείνακοιτάζεισταμάτιατονσυν-ομιλητήτουόπωςκαιεκείνος

τονΆλλονΜελίγαλόγιαπρόκειταιγια έναlaquoονπροςraquo (μεοντολογική

δυνατότητα σχέσης κοινωνίας και προσ-ανατολισμού και όχι ναρκισσι-

στικούαυτο-προσδιορισμούήενόςSolipsism)middotέναονπουνοσταλγείερω-

τικά να συναντήσει δοξολογικά την εικόνα τού ενεργούντος προσώπου

(Παύλος2000)ΈτσιηlaquoθέατούΘεούraquo (θεοπτία)στηνανθρώπινηφύση

τούΘΛόγουταυτίζεταιμετηθέωση καιτησωτηρίατοβλέμμαλχτων

Αγίων τής βυζαντινήςΑγιογραφίαςπουείναι εκστατικό (Ζιάκας 2001)

υπερβατικόκαιταυτόχρονααπο-καλυπτικότούΘΑρχετύπουανταυγά-

ζεταικαιlaquoδοξάζεταιraquoltδοκῶ (Ware 1981)+ηκαθολικότητα τουανθρωπί-

νουπροσώπουησυμφιλίωσηανάμεσαστονχρόνοκαιτοάχρονο(Μιχαη-

λίδης1990)τοκτιστόκαιτοάκτιστοΑνηρωμαϊκήύγκλητος θεωρούσε

ωςlaquoπρόσωπαraquoμόνοτούςελεύθερουςΡωμαίουςπολίτες(Carrithers 2000)

οΦριστιανισμόςπροσέδωσετηνέννοιατούπροσώπου σεκάθεανθρώπινη

ύπαρξηακόμακαιστουςδούλους(Mauss2000)ΈτσιηχριστιανικήΘεο-

λογίαμετέβαλετηρωμαϊκήφιλοσοφικο-κοινωνικήpersona14πουταυτιζό-

τανκαιεξέφραζεηθικο-δικανικάτηνατομικήύπαρξηατομικότητα(Cice-

ro) και αυτοσυνειδησία σε σχεσιακόαναφορικό―εκ-στατικό (Γιανναράς

1976 Γρηγοριάδης2000Ζιάκας2001)δηλερωτικόαγαπητικόπρόσωπο

(Olson 2002)15 προσδίδοντάς της μία αποκαλυπτική εσχατολογική

υπερβατική πνευματική και μεταφυσική διάσταση (Lossky 2000 Mauss

2000Γρηγοριάδης2000)

Ψστόσοενώμεταξύπροσωπείου (Pascal Sartre)καιπροσώπου ήκαι

προσωπικότητας υφίσταταιμίααδιάρρηκτηενότητα(αφού απότηστιγμή

που τοπρόσωπο εκφράζεται αποτελεί ήδη ένα προσωπείο) ταυτόχρονα

υπάρχεικαιμίαοντολογικήδιαφοράΣοαιτιοκρατικάεπαναλαμβανόμε-

νοαυτόχαοτικόκαιlaquoχοϊκόraquo(φυσικό)στοιχείο(βλlaquoθάνατοraquo)τήςανθρω-

πινότητας(βλφυσικάχημικάβιολογικάκλπφαινόμενα)που―αςση-

μειωθεί―απότονόλοάνθρωποαυτόκαιμόνοαυτόεμπίπτειστηνεπι-

στημονικήέρευναείναιαπαραίτητογιατοεποικοδόμηματουπροσώπου

(βλ laquoζωήraquo) σαν τον καμβά τού κεντήματος (Bernard 1878 Freud 1920

192119231963)middotδενμπορούμεναυπάρχουμεωςαπογυμνωμέναάτομα

χωρίςκάποιαφυσικάχαρακτηριστικάlaquoΟὐδέ γάρ τά ὑπέρ τήν φύσιν ἔχει

χώραν μή τῆς φύσεως ἐχούσης κατά φύσινraquoπαρατηρείΛεόντιοςοΒυζά-

ντιος(MPG 86 1333BD)Οάνθρωποςσυνιστάμείξηφύσεως (αναγκαιό-

τηταςlaquoφυσικό θέλημαraquo)καιυπάρξεως (ελευθερίαςlaquoγνωμικό θέλημαraquo)

Τπrsquoαυτήντηνέννοια―όπωςητελειότητα ήηθέωσηθεολογικάδενα-

ποτελούνμίαστατικήκατάσταση(ΙωιναΐτηΚλίμαξ 29)―τοναείναι

κανείςπρόσωπο συνιστά θραύση τήςπροσωπίδας μία αγωνιώδη απάρ-

νηση(θυσίαήένθεησαλότητα)μίαθανάσιμηδιακύβευση(Μάρκ835)

έναν διαρκή αγώνα (McMahon 1996) μία ατελεύτητη laquoαύξησηraquo (Υιλ 3

13ΒrsquoΚορ318ΓρηγόριοςΝύσσηςMPG 44 297 Norcross 2006)πουαρχί-

ζειμετηνκάθαρση (τιςπρακτικέςασκή-σεις)τονφωτισμό (τηνπνευματι-

κήζωή)καιτηθέωση τημυστικήένωσημετονΘεό(Chirban 1986Ορφα-

νός 2004)+ μίαπνευματική laquoπάληraquo (Γεν 32 24Evdokimov 1970) μία υ-

παρξιακήεπανάσταση (Camus 1951)μίασυνεχή (μεταφυσικήκαιυπαρ-

ξιακή) αναζήτησηπορεία (Marcel 1944) τής τελειότητας του απόλυτου

τουαληθούςτουωραίουκαιτουαγαθούδηλτουlaquoΘεούraquoεκάθεβαθ-

μίδαταόνταμάχονταιγιατηναυτοσυντήρησήτουςενώπαράλληλαε-

πιδιώκουνναυπερβούναυτόντονεαυτότουςmiddotκαιοιδύοαυτέςτάσειςεί-

ναιαλληλένδετεςκαισυμπληρωματικές(Ζιάκας2001)Ηεικόνατούεαυ-

τού (αυτο-εικόνα)μαςεξαρτάταιαπότηνεικόναπουέχουνοιάλλοιγια

μάς(Zazzo 2000 Barresi 2002)Έτσιμεταξύφύσεως καιπροσώπου παρεμ-

βαίνει διαμεσολαβητικά (βλ theory of mediation)η (κοινωνική) laquoπαράστα-

σηraquo (performance)ηοποία―μέσωμιαςεπανεπένδυσης (reinvestment) της

libido―αποδυναμώνειτηναρνητικότητατουατόμουπροςτηνκοινωνική

σχεσιακότητα και τον εκπολιτισμό (Saroglou 19972001 Μαντζανάρης

2009)Ανκαιυπάρχουνπρόσωπα εντελώςδιάφανα(υπαρξιακώςκαιαφη-

γηματικώς) δηλ χωρίςκανέναπροσωπείο όπωςλχ ήτανστην επίγεια

ζωήΣουοΦριστός(στονοποίοολόγος ταυτιζότανμετηνπράξηεβρDa-

var)καιοιΆγιοιγιατηνπλειονοψηφίατοπρόσωπο ταυτίζεταιμετοπρο-

σωπείο (Μιχαηλίδης 1990) Για παράδειγμα είναι διαπιστωμένο ότι ο

σύγχρονοςκαπιταλιστικόςλόγοςτούανθρώπουταυτίζεταιενπολλοίςμε

τα (φαλλικά) laquoαντικείμενα partenaireraquo τού υποκειμένου (ή laquoαντικείμενα

υπεραπόλαυσηςraquo)ήγενικάμετοlaquoέχεινraquoτουεπάγγελμασπίτιαυτοκί-

νητοgadgets κλπ(Lacan 1986 1974 1975)+πουσυνιστούντηνκοινωνι-

κο-οικονομικήπερι-ουσία (laquoεπιφάνειάraquo) του (Carrel 194612) αλλrsquo όχι βέ-

βαιακαιτηνπραγματικήτουlaquoουσίαraquoτοlaquoείναιraquoκαικατάLacan (1966)

τοlaquoσυμπλήρωμάraquoτου+ηοποίαβρίσκεταιμόνοστοπρόσωποτουΆλλου

(Λουκ1512)ύμφωναμεπολλούςΓάλλουςστοχαστές(ΜMyersonΜ

Mauss M Zeraffa κά)ταπροσωπεία προηγούνταιτούπροσώπουmiddotμεάλ-

λα λόγια χάρη στο προσωπείο ο άνθρωπος κατέκτησε την έννοια τού

προσώπουΟκοινωνικόςρόλος είναιπαιχνίδικαιμάσκα(mask)αλλάταυ-

τόχρονα είναι και πραγματική λειτουργίαΟι ρόλοι αφενόςπεριορίζουν

και αφετέρου καθιστούν δυνατή την αυτο-έκφραση (Collins 2000) τις

περιπτώσειςαυτέςτοάτομογίνεταιηεικόνα τουδηλησυλλογικήανα-

παράσταση τωνπολιτιστικώνπροβολών (projections) του (Hillman 1992)

Ένατέτοιοπαράδειγμαβλέπουμεστηνπροσωπικότητατουηθοποιούη

οποίαπλάθειτονθεατρικόχαρακτήρασεβάθοςάλλοτεπερισσότεροκαι

άλλοτελιγότερο(Zazzo2000)Ηεπίμακρόνενσάρκωσηενός(είδους)ρό-

λου μπορείναδιαμορφώσειτηνπροσωπικότητατουηθοποιούmiddotενεργείται

δηλμίακάποιασύγκρασηπροσώπου καιπροσωπείου (Hollis 2000) έτσι

ώστετοενεργόυποκείμενοναυποδύεταιτελικάτοίδιοτοδράματήςδι-

κήςτουζωής(βλαμάνουςΒάκχεςειλινούςκά)Μάλισταότανμέ-

σωμιαςπροβολής (projection)οηθοποιοςσεκάποιεςστιγμέςφθάσειστο

σημείοτήςπλήρουςταύτισης μετοπρόσωποήκαιτονρόλο(persona)που

υποδύεται τότε laquoυποκειμενικό Εγώraquo (I) και laquoαντικειμενικό Εγώraquo (Me)

συγχωνεύονταισεένανενιαίο(μονολογικό)Εαυτό (Barresi2002)Σοφαι-

νόμενοαυτόαπαντάσυχνάστουςβίουςκαιτιςομιλίεςτωναγίωνΠατέ-

ρωντήςΕκκλησίαςmiddotπαρατηρούμεδηλεκείπουοΆγιοςομιλείήγράφει

για τη θεότητασε τρίτοπρόσωπο ξαφνικά να ομιλεί ή γράφει για κά-

ποιασύντομηχρονικήπερίοδοσεπρώτοπρόσωποΚατάσυνέπειαβλέ-

πουμεότιηφυσικήψυχικήθρησκευτικήκαιπνευματικήμαςζωήφέρει

ίχνητούπροσωπείου μας(Tournier1956)Μεάλλαλόγιατοπρόσωποως

οντολογική ολότητα είναι ο λόγος (η οντοφάνεια) τής φύσης το laquoκαθrsquo

εαυτόraquoτούανθρώπουότανεκδηλώνεταικαιλαμβάνεισυνείδησητουε-

αυτούτου(Takeuchi2003)Γιατίότανολόγοςκοινωνείμετονεαυτότου

έχουμεταύτισητουνοούντοςμετονοούμενουποκείμενοήτοιτοφαινό-

μενο της προσωπικής συνείδησης (Καραζαφείρης 198519952) Μάλιστα

τοανθρώπινοπρόσωπο έχειτηνέμφυτηικανότηταώστεμετηνταύτιση

μετονεαυτότουναλαμβάνεισυνείδησηόχιαπλώςτούεαυτούτου(αυ-

τοσυνειδησία) αλλά και συνείδηση της συνειδήσεώς του (Καραζαφείρης

198519952Νησιώτης 1996) Σο αυτό Εγώ διαθέτοντας έναπεριθώριο α-

πόκλισηςμεγαλύτεροτουζώουήτηςμηχανήςπότεενεργείπιοαυτομα-

τοποιημένα(πρβλφθοράΠτώση)ωςπροσωπείοκαιπότεπιοελεύθερα

καιπροθετικάωςπρόσωποανάλογαμε τονβαθμόκρίσηςκαιχρήσηςτής

ελευθερίαςβουλήσεώςτουΆρακάθεπροσωπείο δενείναιτόσοπλαστό

όσο νομίζουμεmiddot εκφράζει την αληθινή προσωπικότητα τόσο πιστότερα

όσολιγότεροεπαγρυπνούμεγιrsquoαυτόΜεάλλαλόγιαοεξωτερικόςρόλος

που παίζουμε μεταβάλλεται συνεχώς λόγω των ραγδαίων κοινωνικών

αλλαγών ασκώντας επίδραση―κυρίως μέσω τών μοντέλων γεγονότων

ζωής (συγκεκριμέναγεγονόταστηζωήενόςενήλικα)―στηνπροσωπικό-

τητά μας(Feldman 2010)Κατάσυνέπειαανκαιπροσωπεία μπορούμενα

έχουμεαναρρίθμητα(βλΠρωτεϊσμόκαιΦαμαιλεοντισμό)τοζήτημαεί-

ναιποιοαπόόλαθααποφασίσουμεναεπιλέξουμε(Δευτ3019ΑrsquoΒασ

821Λουκ1613Απ315Sartre 1943 1946 1962 Sumic 2008)κάθεφορά

(σύμφωνα με την κλίμακα αξιών μας) δηλ ποιον προσανατολισμό και

οργάνωση των ψυχο-βιολογικών μας στοιχείων θα κρατήσουμε και σε

ποιονβαθμόέτσιώστετοπροσωπείο μαςναεναρμονίζεται(βλπροσαρ-

μογή)καλύτεραμετηνπροσωπικότητά μαςυπηρετώνταςτηνκαιόχιαυ-

το-αιχμαλωτίζοντάς την βλ πολλαπλή προσωπικότητα laquoΛεγεώνraquo

(Mάρκ5 9)+δηλδιασπώνταςκαιεμποδίζονταςτονόλοδυναμισμότής

ζωήςmiddotγιατίβέβαιαμίαπλήρηςταύτισηπροσώπου καιπροσωπείου δενθα

ήταν τίποτε άλλο από έναν φετιχισμό Αλλά κατά τονOrtega y Gasset

(1975)οάνθρωποςδενέχει φύσηmiddotέχει ιστορίαετελευταίαανάλυση

θαλέγαμεότιπρόκειταιγιαέναν(εσωτερικό)διάλογο (προσωπικήσυνά-

ντηση)καιμίαlaquoσυμφωνίαraquoισορροπία(πρβλομοιόσταση)τούlaquoπροσωπεί-

ουraquoμαςμετονίδιομαςτον(αυθεντικό)εαυτόόπωςκαιμετοΌλο(Tour-

nier 1956 Norcross 2006) του συνειδητού με το (ατομικό και συλλογικό)

ασυνείδητό μαςτης ΙστορίαςμετηΥύσητουlaquoγίγνεσθαιraquoμετοlaquoείναιraquo

τούlaquoὑπέρ φύσινraquo(αυθυπέρβασηεκστατικότηταανοιχτότηταπροσφορά

αυτοθυσίααγάπηαγιότητα)μετοlaquoκατά φύσινraquoαυτοσυντήρησηελάχι-

στη δεκτικότητα ατομοκεντρικότητα ιδίαση φιλαυτία (Θεοδώρου

2004)]16ΗΙστορίαδείχνειότιόπουεπιχειρήθηκεμίαυπερβολικήανύψω-

σητουπροσώπου έναντιτηςΥύσηςήτήςΥύσηςέναντιτουπροσώπουτα

αποτελέσματαήσανδυσάρεστακαιγιαταδύοαυτάμεγέθηΓιrsquoαυτόοι

ΠατέρεςτήςΕκκλησίαςμολονότιεξήραντοανθρώπινοπρόσωποχαρα-

κτήριζαντηΥύσηωςlaquoσύνδουλοraquoτουανθρώπου17

Σοκύριοπάντωςχαρακτηριστικό τούανθρωπίνουπροσώπου σύμ-

φωναμετηνΟρθόδοξηΦριστιανικήΠαράδοσηανάγεταιστηναγαπητική

τουκοινωνικότητασχεσιακότητα(Neacutedoncelle 1962Γιανναράς19701976

1982 2004 Nissiotis 1983 Pettifer 1987 Yu 1987Μαντζανάρης 2009) Ξέ-

ρουμεότιοιάνθρωποιείναικοινωνικάόντα(Haslam et al2009)Ησχεσι-

ακότητα τουανθρωπίνουπροσώπου αιτιολογείται θεολογικά όχι από το

ότι αυτήν τη συνιστά το κάθε Θείο πρόσωπο τήςΑγίας Σριάδας αλλrsquo

απότοότιτηχαρακτηρίζει (ΔιονύσιοςΑρεοπαγίτηςMPG 3637Μάξι-

μος Ομολογητής MPG 4 212 MPG 91 1265 Καραζαφείρης 198519952

Medley 1995 Ζιάκας 2001 Ορφανός 2003β Υούντας 2009) Από τη διδα-

σκαλίατούΦριστούκαι―στησυνέχεια―τούαποστόλουΠαύλουπροκύ-

πτειότιοΦριστιανόςείναιέναάτομοσεσχέση (τέέναςσύνδεσμος)με

τονεαυτότου(Beaumont 1973 Rolnick 2007)τονΘεότηΥύσηκαιτονσυ-

νάνθρωπο (Christian 1958 Καραζαφείρης 198519952 Roberts 1991) ένας

μικρόκοσμος (Thunberg 1995)πουσυγκεφαλαιώνει και―μέσωτήςαγα-

πητικήςπιστής κοινωνίας― αποκαλύπτει όπως το Αρχέτυπό του ο Θ

Λόγος (ΓρηγόριοςΘεολόγοςMPG 35 796 Evdokimov 1985) όλο τονμα-

κρο-κοσμικό ήτοι σύμπασα την υλική και πνευματικήΚτίση (Γρηγόριος

ΠαλαμάςMPG 150 1361C Nissiotis 1983 Turcescu 200320042 Ware 1996)]

χαρακτήρατήςύπαρξήςτου18middotμεάλλαλόγιατηβασιλική προ-φητική και

ιερατική laquoεικόναraquo τού Θεού στη Υύση ύμφωνα με το ιερό Ευαγγέλιο

(Ματθ 5 44) οαληθινόςΦριστιανόςκαλείται νααγαπήσει (ακόμακαι)

τον εχθρό του όπως τον εαυτό του ακολουθώντας το αυτοθυσιαστικό

υπόδειγμα τού Φριστού Είμαι πρόσωπο λοιπόν χριστιανικά σημαίνει

laquoκοινωνώraquoμεταάλλαπρόσωπα αγαπητικάΑυτόαποδεικνύειότιηαγά-

πηωςφυσικήιδιότητατωνπροσώπωνείναιsine qua non όροςγιατηνο-

ηματοδότηση τουπροσώπου Έτσι τοπρόσωπο τού ανθρώπου δικαιώνει

τηνανθρώπινη ύπαρξήτουστηναγάπη(Tillich 1951 1959 1967 Ramsey

1970 Zizioulas 1975 Niebuhr 1964 Evdokimov 1985)Αντίδηλτούlaquoυπάρ-

χω άρα αγαπώraquo τού (Νεο)Προσωπισμού τού Mounier ο Φριστιανισμός

προβάλλειτοlaquoαγαπώ άρα υπάρχωraquo19

εαυτήν τηθεο-δι-ανθρώπινησχέσηπουλειτουργεί δυναμικάκαι

εσχατολογικά (Bultmann 1960)συνυπάρχει ταυτόχροναηαπόλυτηατο-

μικότητα (τομέρος)καιηαπόλυτηκαθ-ολικότητα [Unitas multiplex (Γιαν-

ναράς1970 1976)+ηΒαβέλ (ηπολυφωνία)μετηνΠεντηκοστή (τηνομο-

φωνία)τονπίνακα τουEl Greco (1541ndash1614) τα πρόσωπατωνδώδεκα

Από-στόλωνκαθώς είναισυγκεντρωμένακατάτηστιγμήτήςΠεντηκο-

στής αναδύονται μέσααπό το ίδιο μυστικό βάθος μολονότι το καθένα

φωτίζεταιμέσααπότηδικήτουΦάρηδωρεά(Μιχαηλίδης1990)Κατάτόν

ΜΒασίλειο ηπροσωπικήσυγκρότησηκάθεανθρώπου εξηγεί επαρκώς

τήν ενότητα αλλά και την ετερότητα (Unitas Multiplex) της προσωπικής

τουυπόστασης (Γεωργούλης19721992Guardini 1950Δρούλιας1960ιώ-

της 1984 Ware 1987 Μαραθεύτης 1986 1994 1997)20 Αυτήν τη θε-

ανθρώπινη και περιχωρητική laquoκοινωνία των προσώπωνraquo (Schwoebel amp

Gunton 1992) ή την laquoαγαπητική πολιτείαraquo (Κλήμης Αλεξ τρωμ Δrsquo

XVIII 6 7 MPG 81213)πουκαταλύεικάθεlaquoδιπλόεγωισμόraquo εκφράζει

σύμφωναμε τηνπρος Εφεσίους επιστολή τού αποστόλουΠαύλου κατrsquo

εξοχήνηενχρόνωΕκκλησίαστηνοποίαδιασώζεταιταυτόχρονατόσοη

πνευματικήκοινότηταόσοκαιημοναδικότητατουπροσώπου (Καραζα-

φείρης198519952)ΠράγματιστηνΕκκλησία(qahal Yhwh)ενώνονταιμε-

ταξύτουςοιΦριστιανοίμέσωτούενόςΚυριακούώματοςτούοποίουσυ-

νιστούνμέλη(Troeltsch1922)ΟΟρθόδοξοςΜητροπολίτηςΠεργάμουκαι

Ακαδημαϊκός ΙωάννηςZizioulas (1994)συνέδεσετηlaquoσχεσιακότηταraquoτου

προσώπου όχιμετηΥύση(πρβλΠνευματομονισμό ήelan vital)ήτον(δυτι-

κό)Φριστομονισμό(βλΛογοκρατία)αλλάμετοεκκλησιαστικόΜυστήριο

τηςΘείαςΕυχαριστίαςμέσωτής τριαδικήςΘεολογίας βλ ευχαριστιακή

εκκλησιολογία (Afanassieff et al 1960 Florovsky 1972 Ζηζιούλας

196519902)+τοκαθολικό αυτόΜυστήριοτηςΑγάπηςκαιτηςΕλευθερίας

(Ware 1981) όπου η διαφορά δεν ταυτίζεται με τη διαίρεση διασώζεται

μέσωτήςποικιλίαςτωνΦαρισμάτων τούΑγίουΠνεύματος(ΑrsquoΚορ128-

10 McPartlan 1993 Ware 1996Σσιτσίγκος2000)ταυτόχροναηετερότητα

καιηκοινωνικότητα τουανθρωπίνουπροσώπουαφούa priori αποκλείεται

κάθεαποκλεισμός

Κατάχρηση και αυτονόμηση της laquoΘεολογίας τού προσώπουraquo

Ηωςάνωαυτήπαραδοσιακήθεολογικάχριστιανικήέννοιατούπρο-

σώπου ωςσυνδέσμουτήςανθρώπινηςύπαρξης καιτηςυπερβατικότητας

(Christian 1958 Lossky 2000 Piedmont et al2009)μέσωτήςαναφορικότη-

τας τουανθρώπινουλόγουπροςτονΘείοΛόγο(πρβλκάθετηδιάσταση)

πουκύριαεκφράζεταιμετηντριαδικήΑνθρωπολογίατούltκατrsquo εἰκόναgt

(Γεν 1 26) μετατοπίστηκε (Αγουρίδης 19931996 Αγγελόπουλος 2002)

από τη νεωτερική Υιλοσοφία και Θεολογία ιδίως τού (χριστιανικού) Τ-

παρξισμού (Ζηζιούλας 1977)21 και τουΠερσοναλισμού (Barth 1955719605

Brunner 1938 Niebuhr 1964 Ζηζιούλας 1977 Γιανναράς 1982 1991 2004

Torrance 1996 Rudman 1997 Turcescu 20042) και κατά συνέπεια την υ-

παρξιστική Οντο-Θεολογία στην οριζόντια (βλ κοινοτική) οντο-

ανθρωπολογική σχέση ανθρώπου (εγώ)mdash συνανθρώπου (συ) μέσω τής

ευχαριστιακής Εκκλησιολογίας (McPartlan 1993 Messer 2001)

Αλλάτοπροσωπικόκαιυπαρξιακόστοιχείοόταναπολυτοποιείται

όπως μεταξύ των άλλων φανερώνει η συχνή αναφορά των εισηγητών

τού χριστιανικούΠερσοναλισμού στον τρόπο σκέψης ή σε φράσεις των

ΝτοστογιέφσκυΜπερντιάεφκαιΚίρκεργκαρντ τότεκαθίσταται επικίν-

δυνοορθοδόξωςαφούκλίνειπροςένανανθρωποκεντρισμόέτσιώστεη

(χριστιανική)Ηθικήναμεταπίπτει εντέλει σεΑνθρωπολογίαμεταθέτο-

νταςτοκέντροβάρουςαπότηΘΑποκάλυψηστονκατάφύσηζώνταάν-

θρωποΓιrsquoαυτόκαιοιυποστηρικτέςτήςπερσοναλιστικήςΘεολογίαςβα-

σίζονται κυρίως είτε στο συναίσθημα (βλ Schleiermacher) είτε στην υ-

παρξιακή εμπειρία (βλ Bultmann) Πώς όμως διερωτάται ο καθηγητής

ΜΥαράντοςείναιδυνατόνεκτούανθρώπου―έστωκαιεκτουπιστεύο-

ντος―νααναχθούμε στονΘεό22 Δενκαθίσταταιέτσιοάνθρωποςμέτρο

καικριτήριοτηςlaquoενΦριστώraquoΘΑποκάλυψηςΚαισυνεχίζειlaquoΠότε ηκού-

σθη ότι θεολογική επιστήμη έχει και άλλας πηγάς τής αληθείας και μάλι-

στα κυρίας και πρώτας πλην τής Γραφής και της Παραδόσεως σημειωτέον

ότιτούτο αρνείταιρητώςκαιοεβΙερόθεοςΒλάχος23] αι οποίαι είναι και

αι μόναι πηγαί τής ΑποκαλύψεωςhellipΑρχή και τέλος τής Ηθικήςhellipείναιraquoο

Θεάνθρωπος Φριστός και όχι ο laquoκατά Φριστόν ζων άνθρωποςraquo Άλλο

πράγμαείναιτοότιθαπρέπειναείναιενιαίαηδογματικοηθικήεξέταση

(ηΔογματικήομιλείκαιπερίτούlaquoἐνΦριστῷraquoκαινού ανθρώπου)καιεκ

τουδόγματοςνααπορρέειτοήθοςκαιάλλοτοναταυτίζουμεήνααντι-

στρέφουμετηφοράπαράγονταςεκτουήθουςτοδόγμα(βλπροτεστάντη

WilhelmHerrmann)ΟιΠατέρεςότανστηλίτευανγιαμηάριστο βίο δεν

εννοούσαντηνπαραγωγήτωνδογμάτωνεκτουήθουςαλλάτηνπαρα-

δοχήμεντωνδογμάτωνθεωρητικώςεφόσονκάτιτέτοιοδεναπαιτείκό-

ποτημηόμωςεφαρμογήτους στηνπράξηΣοτριαδικόδόγμαβιούμενο

οδηγείστηντριαδικήκοινωνίατωνπροσώπωνκιrsquoόχιτοαντίστροφοώ-

στεναταυτίζεταιμετονlaquoτρόποζωήςraquoΕνώοάγιοςΓρηγόριοςΝύσσηςεκ

τουτριαδικούδόγματοςασκείψυχο-λογίαοιΑυγουστίνοςεκτηςψυχο-

λογίαςεπιχειρείνακατανοήσειτοτριαδικόδόγμαπράγμααπαράδεκτο

κατάτονάγΜάξιμοτονΟμολογητήΟδεΘωμάςΑκινάτηςείχεμιλήσει

διεξοδικά για τη διδακτική αρχή τής ανακάλυψης Πώς όμως ερωτά ο

αείμνηστος καθηγητής ΠΣρεμπέλαςμιαχριστιανικήκαθόλασυνείδηση

μπορείναμαςδιαφωτίσειλχγιατηΦριστολογίατηνΕσχατολογίακλπ

Σηνωςάνω laquoμετατόπισηraquo(αλλοτρίωση)αυτή τήςχριστιανικήςΘεο-

λογίας και Ανθρωπολογίας χρεώνει κατrsquo αρχήν ο Hillman (1975 1993)

στον ίδιο τον Φριστιανισμό και στη συνέχεια στα υλιστικά συστήματα

τηςσύγχρονηςΕπιστήμης καιδητήςτυπολογικήςΧυχολογίαςΚατάτον

Hillmanη(δυτική)Εκκλησίαμέσωτήςπρόταξηςτου(Θείου)Λόγουτού

(Απολλώνιου)ΠνεύματοςκαιγενικάτούΜονοθεϊσμούαπεμπόλησεψυ-

χολογικά(καιόχιτόσοθεολογικάανκαικατάτονHillmanηΖrsquoΟικου-

μενική ύνοδος υπέταξε τις εικόνες στοΠνεύμα) την άπειρη (διονυσια-

κήπολυδαιμονικήχαοτικήκαιασύλληπτη)σημασίατήςεικόνας (τονψυ-

χολογικόπολυθεϊσμό)τέτηναξίατήςφαντασίαςτωνμύθωντωνονεί-

ρων και των συμβόλων Η απεμπόληση αυτή που διενεργήθηκε μέσω

τήςκατά Winnicott (1954) εκλογίκευσης καιδιανοητικοποίησης (κυρίωςμε

τηχρήσητήςαλληγορικήςμεθόδου)τήςκάθεανθρώπινηςορμήςκαιεπι-

θυμίαςτούκάθεσυν-αισθήματοςδηλώνειτελικάτηναπώθησητης(αρ-

χαιοελληνικήςπαγανιστικής) ψυχής (anima) ήτοι κάθε καλλιτεχνικής

(εικονογραφικής) επιστημονικής και πολιτιστικής ελευθερίας (άρα και

τον θανατο κάθε ετερότητας) για χάρη τού Πνεύματος (Ζιάκας 2001)

πουορθοδόξωςχριστιανικάlaquoπέμπεταιraquoδιατουΛόγου(Ιω1526)

Ανάλυση και σύνθεση των στοιχείων τού προσώπου

την προσπάθεια μιας νηφάλιας και ολιστικής διερεύνησης του

προσώπουεντοπίσαμεορισμένεςυπαρκτικο-οντολογικέςσυνιστώσεςτου

Κατrsquoαρχήνθεμελιώδεςγνώρισματουπροσώπου φαίνεταιόπωςείδαμε

να είναι η διϋποκειμενική σχεσιακότητα (Macmurray 1961 1991 Rogers

19611962 1980 Allport amp Ross 1967 Guntrip 1969 Γιανναράς 1970 1976

1982 2004 Nissiotis 1983 Oliver 1984 1989 Aves 1992 Κοσμόπουλος 1995

Maltby amp Lewis 1996 Wiggins 1996 Λουδοβίκος 19992 Piedmont 1999a

MacDonald 2000 Saroglou 2002Μαντζανάρης 2009)Πολλέςχολές τής

Χυχολογίας (Interpersonal Psychoanalysis Object relations Theory Attachment

Theory Transpersonal Psychology κλπ)σήμερατονίζουνακριβώςτηνψυχο-

δυναμικήτήςσχέσης(σχεσιακότητας)ανθρώπουκαισυν-ανθρώπουΚα-

τάτονCRogers(1951195719591961196219721980)γνήσιασχέση εξα-

σφαλίζεταιότανμεταξύτωνπροσώπων αναπτύσσεταιγνησιότητα (λει-

τουργίαπραγματικώναισθημάτων)(απροϋπόθετη)αποδοχή (θερμότη-

ταδιάθεσηςκαισυναισθημάτων)καικατανόηση ελεύθερηαπόαξιολο-

γικέςκαιηθικέςκρίσειςενσυναισθητική γνώσητούάλλουτόσοστοσυνει-

δητό όσο και στο ασυνείδητο επίπεδο ενσυναίσθηση (πρβλ και την em-

pathic immersion τούHeinz Kohut)]

υγγενήςέννοιαμετησχεσιακότητα καιπροαπαιτούμενήτηςαπο-

τελεί η λειτουργία τής συμβολοποιΐας ύμφωνα με τούς Sedikides και

Skowronski (1997)έναάκρωςσημαντικόείδοςπροσαρμογήςκατάτηνε-

ξελικτικήδιαδικασίααποκλειστικάτήςανθρωπινότηταςθεωρείταιηικα-

νότητασυμβολικήςσκέψηςκαιαυτοσυνειδησίας(Μελανίτης1973)Κατά

τονCassirer (19681972) ο άνθρωπος είναι laquoζώοσυμβολικόraquo Εν γένει ο

(κοινόςήατομικός)συμβολισμός ―μέσωτήςlaquoμαθήσεωςδιασυνδέσεωςraquo

(Μελανίτης 1950) και τής συναισθηματικής έντασης― αποτελεί σπου-

δαιότατοπαράγονταστην εξέλιξηαλλάκαι τη διαφοροποίηση τηςπρο-

σωπικότητας καιτουχαρακτήρα(Μελανίτης1973)Ησυμβολική αυτοσυ-

νειδησία (LeVine 1974)αναφέρεταισεμίασειράγνωρισμάτωνπουβασι-

κάεμφανίζονταικατάτηνενηλικίωσηόπωςλχείναιηγνωστικήαπει-

κόνισητουεαυτούμέσωτήςγλώσσας(Lacan 19741975)ηανάληψηστο-

χοθετημένωνκαθηκόντωνκαιηαξιολόγησητωναποτελεσμάτωναυτών

τωνενεργειώνμεαναφοράμάλισταστονίδιοτονεαυτόαυτονόηση [au-

tonoesis (Siegel 1999 Lucente 2008)+middotγιαπαράδειγμααίσθημαντροπήςαν

ο στόχος δεν επιτεύχτηκε ή υπερηφάνειας αν στέφθηκε από επιτυχία

αυτοεκτίμηση κοκΈτσι αν δεν υπήρχανσύμβολα όχι μόνο δενθα υ-

πήρχε σκέψη αλλά και καμία πνευματική πρόοδος αφού ακόμα και ο

φυσικόςκόσμοςκατανοείταιμέσωσυμβόλων(Μελανίτης1973)

Αλλrsquoοψυχο-κοινωνικόςγλωσσικός καιπολιτισμικόςσυμβολισμός

επινοήθηκεμε τηβοήθεια τηςθρησκείας (τονθρησκευτικό συμβολισμό)

όπωςάλλωστεκαιηέννοιατούρόλου μέσααπόταιεράδρώμενα(Hollis

2000)Ησυμβολικήλειτουργία―μίαιδιαίτερηκαισημαίνουσαλειτουργία

σχετιζόμενη μάλιστα με τις κοινωνικές laquoγνωσίεςraquo (cognitions)― κατέχει

στοθρησκειοψυχολογικόμοντέλοτούWulff τηντέταρτηθέσηστηδιαίρε-

σητωνμεταβλητώντήςθρησκευτικότηταςΜεβάσητιςθεωρίεςτούBer-

zonsky (1990) και τούWulff (19911997) κάθε στυλ ταυτότητας φαίνεται

ότισχετίζεταιθετικάμετηνπροσωπικήκαιτησυμβολικήερμηνείατων

θρησκευτικώνφαινομένωνκαισυνεπώςμετοδίπολοτουWulfflaquoκατά

γράμμαraquo(θρησκευτική)διάστασηκαισυμβολική(θρησκευτική)διάσταση

Ησυμβολικήλειτουργίααυτήδεναντιστρατεύεταιαναγκαστικάτονθρη-

σκευτικό ρεαλισμό αλλrsquo είτε συνυπάρχει (Symbolic Affirmation) είτε ενα-

ντιώνεται(Symbolic Disaffirmation)μαζίτουχωρίςωστόσοναείναιτελεί-

ωςασύμβατημετηναπόδοσηενόςσυμβολικούνοήματοςτηςθρησκευτι-

κήςγλώσσαςΗσυμβολικήθεώρησητουεαυτού είναιαπαραίτητηγιατην

κοινωνική αλληλεπίδραση εφόσον για να αλληλεπιδράσουν κοινωνικά

δύοοργανισμοίπρέπειοκαθέναςτουςναείναισεθέσηνααξιολογείτα

οφέλητήςαλληλεπίδρασηςσεσχέσημετονδικότουαλλάκαιμετονάλ-

λο οργανισμόΦωρίς τησυμβολική αυτοσυνειδησία θαήταναδύνατογια

το ανθρώπινο είδος να συστήσει μία κοινωνία πιο σύνθετη από εκείνη

λχτωνχιμπατζήδων(Cassirer 19681972)

Ένα τρίτο δομικό στοιχείο τού προσώπου φαίνεται ότι αποτελεί η

υπαρξιακήαναζήτησηνοήματος της ζωήςΧυχίατροικαιψυχολόγοιπου

έχουνεμπνευσθείκυρίωςαπότηνΑναλυτική Χυχολογία τούC Jung τη

Υαινομενολογία τούE Husserl (1859-1938)τηνυπαρξιακή Υιλοσοφία των

S Kierkegaard F Dostoyevsky F Nietzsche A Camus M Heidegger J-P

Sartre M Merleau-Ponty (Valle amp King 1979 Sass et al 2000)κάτηνουμα-

νιστική Χυχολογία καιτηνυπερ-προσωπική (transpersonal) Χυχολογία τού

A Maslowδέχονταιότιμόνομίαπνευματικήπροοπτικήμπορείναπροσ-

δώσει σημασία και περιεχόμενο στο ανθρώπινοπρόσωπο (Mascall 1959

Tournier 1957 MacDonald 2000 Canguilhem 2002) Ο χριστιανικός ιδίως

Τπαρξισμόςενδιαφερόμενοςκατrsquoαρχήνναμελετήσειτηνανορθολογική

(μεταλογική) τάση που επιδεικνύουν συνήθως οι βαθιά και αληθινά

laquoθρησκευόμενοιraquo(πιστοί)στηζωήτουςόπωςεπίσηςκαιτηνειδικήσημα-

σίατήςαγωνίας (May 1950)βλέπει ευνοϊκάτονρόλοτούθρησκευτικού

συμβόλου (Clark 19671968) όπωςαυτόλειτουργείσεόλαταεξελικτικά

στάδια της ζωής τού ατόμου (Fowler 19811995 Royce 1962) Ο R May

(1909-1994) εμπνευσμένος βασικά από το έργο των Βαθυψυχολόγων

(Freud Adler Jung)και τωνυπαρξιστώνθεολόγωνS Kierkegaard καιP

Tillich εκλαμβάνει την αληθή θρησκευτικότητα ως πηγή δυνάμεως και

διαπίστωσητουέσχατουνοήματος της ζωήςκαιάραθεμελιώδουςσημα-

σίαςγιαμίαυγιήπροσωπικότηταΠράγματιηπερί Θεού εικόνα έχεια-

ποδειχθεί ότι εισφέρει σημαντικά στη βίωση νοήματος ζωής (Schaap-

Jonker2008)ΑπότηνάλληπλευράηΛογοθεραπεία τούVictor E Frankl

(1905-1997)υποστηρίζονταςότιοιανθρώπινεςυπάρξειςμέσωτήςαυθυ-

πέρβασης (self-transcendence) ―δηλ μιας υπνώττουσας αναφοράς για

υπέρβαση (Ek-sistere)― παλεύουν να βρουν νόημα24 και σκοπό25 ομιλεί

για μία laquoασυνείδητη θρησκευτικότηταraquo μία laquoνοολογικήraquo ή νοοδυναμική

διάσταση δηλ ένανασυνείδητολόγο (logos)ή laquoπνεύμαraquo+26πουδιαθέτει

έμφυτα(μαζίμετοσώμακαιτηνψυχή)κάθεάνθρωποςεγγενώς(πρβλ

laquoτρισύνθετονraquo) ταυτίζοντας έτσι το laquoπνευματικό ασυνείδητοraquo με το laquoυ-

περβατικό ασυνείδητοraquo που κατrsquo αυτόν μπορεί να ονομασθεί θεός

(Frankl 19751980)Ηθέσηαυτήανταποκρίνεταισεανάλογεςαπόψειςψυ-

χολόγων όπως των Luckmann (1967) Pruyser (1968) Yinger (1969) και

Dittes (1969)οιοποίοιαναζήτησαντηθρησκευτικότητα μέσααπότηλει-

τουργίατήςίδιαςτήςζωήςκαιόχιλχμέσααπότηνιστορικήήτηνιδρυ-

ματικήτηςμορφήέκφραση(Hunt amp King 19711977)

Σέλοςως ιδίωματουπροσώπου εκλαμβάνεταιηθεώρησητηςζωής

ωςκλήσης καιαποστολής (Feenstra amp Brouwer 2008)Πράγματιφιλόσο-

φοιθεολόγοι (ΠατέρεςτήςΕκκλησίαςΛούθηροςΚαλβίνοςHardy 1990

κά) και ψυχολόγοι (Tournier 1956 Frick 1995) ―εμπνευσμένοι βασικά

απότηνΧυχολογίατωνFromm (1941 May 1953) Adler (1951)καιAllport

(19651968)―διαβλέπουνμέσαστονπυρήνατούανθρωπίνουπροσώπου

μία(εγγενή)τάσηπουσχετίζεταιμετησυνειδητοποίησηεκμέρουςτού

ατόμουτήςζωήςτουωςκλήσης καιαποστολήςΕιδικάοAdler (1951)έχει

τονίσειτηνέλξηπουαισθάνεταικάθεάνθρωποςγιατηνπραγματοποίη-

ση κάποιων μυθοπλαστικών (fictional finalism) ή πραγματικών σκοπών

(Teleology)

Αντώραεπιχειρούσαμεμίαεννοιολογικήσύνθεσητωνκυριοτέρων

ψυχοφυσικώνχαρακτηριστικώντούπροσώπου σύμφωναμεκορυφαίους

θεολόγουςφιλοσόφουςκοινωνιολόγουςψυχολόγουςκαιπαιδαγωγούς

θατα περιγράφαμεωςεξής

αίσθησητηςσυνεχιζόμενης(More1995)ύπαρξήςτου(βλπρο-

σωπικήιστορίαmdashπείρα)

νοητικο-υπαρκτικήlaquoαφαίρεσηraquo―πρβλβαθμόγενικήςευφυΐ-

αςκαιδια-νοητικήδραστηριότητααπροσεξίααφηρημάδααμνησίαπα-

ραμνησίαυπερμνησίαεκμνησίακρυπτομνησία(Spilka et al 20033)]

συνειδητότητα (συνειδητό εαυτό) και αυτοσυνειδησίααυτεπί-

γνωση―αυτογνωσία(Ware 1996)

Εγω-ανάπτυξη και προσωπική δόμηση με κρίση ταυτότητας

αντιρρόπηση καιδίπολεςέννοιες(C Jung G A Kelly)

ελευθερίαπροςαυτοβεβαίωσηmiddotηέννοιααυτήσχετίζεταιστενά

με την έννοια τήςαυτοεκτίμησηςΠράγματι έναςσημαντικόςπαράγων

τούσυστήματοςπροσωπικότητας θεωρείταισήμεραηψυχολογικήκατη-

γορίατήςαυτοεκτίμησης (Ball 1992Μακρή- Μπότσαρη2001)ηοποίακα-

τάγενικήεκτίμησηαποτελείπροάγγελοτηςευεξίας (Schmitt et al 2003

Garska et al 2004 Bourguingnon et al 2006)

πολιτιστική (Walling et al 2006) εθν(ολογ)ική (Hoffman et al

2005 Schaap-Jonker 2008)καικοινωνική(Γρηγοριάδης2000)persona

ενεργητικότηταεγρήγορση-αποφασιστικότητα(διατήρησητου

ελέγχουovercontrol)ήαντίθετανωθρότητακόπωση-υποβουλησίααβου-

λησίαundercontrol (Rohrbaugh amp Jessor 1975 van Aken 2008)

συναισθηματικότητα πρβλ ψυχική διάθεση (πχ χιούμορ27)

ευαισθησία ψυχοκαταπόνηση (στρες) και άγχος (σε ελεγχόμενα επίπε-

δα) βαθμό παρασυμπαθητικοτονικότηταςσυμπαθητικοτονικότητας και

έκτασηκυκλοθυμίας+ήαντίθετααπάθεια(βουλητικήσυναισθηματική

καιυπαρξιακήσταθερότητακαιγαλήνη)καιευμεταβλητότητα(αμφιθυ-

μίααστάθειακλπ)

αισθήματα αλληλεγγύης και αυταπάρνησης (πηγαία αγάπη

ενσυναίσθησηlaquoσυμπάσχεινraquolaquoσυγχαίρεινraquo)ήαντίθεταεγωκεντρικότη-

τα(πρβλβαθμόισχύοςτούΕγώ)καιζηλοφθονία

προσαρμοστικότητα (εξαρτικότητα ελαστικότητα ευελιξία

συμβιβαστικότηταανανηπτικότητα)ήαντίθεταακαμψίακαιυπερεγω-

τικότητα(van Aken 2008)

ταυτίσειςκαισυμβατότητα(πχευγένειανομιμοφροσύνη)ή

αντίθεταεκκεντρικότητα(πχτραχύτηταευερεθιστότητα)κλπ

τρυφερότητα ή αντίθετα σκληρότητα

εμβύθισητουατομικούΕγώστο(κοινωνικό)υ

κοινωνικότητα(Αdler 1938 Weiss 1974Ζιάκας2001)―ποσοτι-

κέςκαιποιοτικές(κοσμικέςδιασκεδάσειςήαντίθεταπνευματικέςσυγκε-

ντρώσεις κλπ) σχέσειςεπαφές μεταξύ γνωστών συγγενών γειτόνων

φίλωνκλπ(Harris1995)+―ήαντίθετααντικοινωνικότητα(απο-μόνω-

ση)κοινωνικήδραστηριότητα(ενεργητικήπαράστασηκοινωνικώνρόλων

[Lindesmith amp Strauss (1949)πουσχετίζονταιβέβαιακαιμε τιςυγιείςή

παθολογικέςσχέσειςμετοάλλοφύλο(Maccoby amp Jacklin 1974 Hall 1984

Feingold 1994)―σεξουαλικότητα σεξουαλικές διαστροφές―κλπ+ εξω-

στρέφειαεσωστρέφεια (Jung 1928 1966) αριστοφάνεια προσωπικότητα

κοινωνικο-οικονομικό status (Rohrbaugh amp Jessor 1975) πρακτική συνει-

σφοράβοήθειακαθοδήγησηπληροφόρηση)middotκατάτονvan Aken (2008)η

εσωστρέφεια σχετίζεταιμεμίαυψηλούαυτοελέγχουσυμπεριφοράόπως

και με τηνπνευματικότητα (Saroglou amp Muntildeoz-Garcia 2008) ενώη εξω-

στρέφεια μεμίαχαμηλούαυτοελέγχουσυμπεριφορά

κοινωνικό ενδιαφέρον (φροντίδα laquoανθρωπιάraquoαυτεπιβεβαίω-

σηκλπ)ήαντίθετααδιαφορίακλπ

ένα γενικευμένο και εστιασμένο νευροψυχικό σύστημα που

προσιδιάζεισεαυτό ικανόνακαθιστάπολλά ερεθίσματαλειτουργικώς

ισοδύναμακαθώςκαιναελκύεικαινακαθοδηγείσταθερές-ισοδύναμες

μορφέςπροσαρμοστικήςκαι εκφραστικήςσυμπεριφοράς(Allport 1937)

ένανορμαθό-σωρείτησυσχετίσεων(ταlaquoγνωρίσματα επιφανεί-

αςraquo) που απαρτίζεται από laquoστοιχεία γνωρίσματοςraquo ή laquoενδείκτες γνωρί-

σματοςraquo δηλ μικρότερα γνωρίσματα ή αποσπάσματα συμπεριφοράς

(Cattell 1950)

ένασταθερό σύστημααντίδρασηςπου εκδηλώνεται όταν οι

καταστάσεις εκλαμβάνονται ως όμοιες και το υποκείμενο διέπεται από

όμοιακίνητραδεδομένουότιτακίνητρα μαζίμετοσύστημασχημάτων

πουδιαθέτει τοπρόσωπο καθορίζουν τονβαθμόπραγμάτωσηςορισμέ-

νωνκαταστάσεων(McClelland 1956)28]

στάσεις (Dewey amp Humber 1951)

Προς ένα συνθετικό (επιστημονικάψυχολογικά) μοντέλο θεώρησης

του προσώπου Η προσωπικότητα

Σατελευταίαχρόνιαόλοκαιπερισσότεροαναγνωρίζεταιησημασία

τής συμπερίληψης περισσοτέρων παραγόντων (Andrews 1989 Lazarus

1996)προκειμένουναlaquoσυλληφθούνraquoόσοτοδυνατόναρτιότεραταποι-

κίλα χαρακτηριστικά τού προσώπου ή τηςπροσωπικότητας μέσωσυγκε-

κριμένωνγνωρισμάτων της (Allport amp Allport 1921 Allport amp Odbert 1936

Allport 1927 1937 Cattell 1946 1957 Guilford 1959 Eysenck 1967 McCrae amp

Costa 1995 Diener 1996 Roberts amp DelVecchio 2000)29ΚατάτoύςΦασάπη

(1970)καιΠαρασκευόπουλο (σ 70) laquoπροσωπικότητα είναι το σύνολο των

ψυχοσωματικών χαρακτηριστικών τού ατόμου και κυρίως ο ιδιαίτερος

τρόπος με τον οποίο τα χαρακτηριστικά αυτά συνδέονται και οργανώνονται

σε ένα ενιαίο δυναμικό σύνολοraquo(πρβλBrown et al 2006)Ηνοηματοδότη-

σηαυτήτήςπροσωπικότητας φαίνεταιότιανταποκρίνεταικατάτονκα-

λύτερο δυνατό τρόποσεμία διαθεματικήδιεπιστημονικήκαι διαπολιτι-

σμικήσυνάρμοση(Hofstee et al 1992 Schlauch 1993 Carver 1996 Baumeis-

ter amp Tice 1996)Προςαυτήντηνκατεύθυνσηλειτουργούνκαιοιδιάφορες

συνδυαστικέςθεωρίεςπροσωπικότητας (Andrews 1989 Viney 1989 Wrenn

1990 Seligman 2003 Duckworth et al 2005 Guterman 1996 Lazarus 1996)

Με αυτήν την έννοια προσωπικότητα είναι ένας ζωντανός οργανισμός

(Brown et al 2006) δηλ ένα οργανικό ψυχικό όλο (M Agrippa Brierley

19311944Μελανίτης1973)ΜάλισταοJeeves(2002)συνδυάζονταςΓνω-

στικήκαιΕξελικτικήΧυχολογίαμεΝευροψυχολογίαβλέπειμίαεπιστρο-

φήτήςΕπιστήμηςσεμίαπιοολιστικήθεώρησητηςανθρώπινηςφύσηςΗ

τελευταία αυτή θεώρηση εκλαμβάνει την προσωπικότητα λειτουργικά

laquoπροσωπικότητα είναι το πρόσωπο σε κατάστασηraquo(Helsonp541)middotτοπρό-

σωπο δηλ εδώ εννοείται ότι τρέφεται βασικά δια μέσου των διαπροσω-

πικώνσχέσεων (Θεοδωρακόπουλος 1949Freedman et al 1951 Carring-

ton 1957 Kiesler 1983 Ράπτης 1974 Assagioli 1991 Wagner et al 1995

Gurtman 2001 Acton 2004)

Έτσιταόποιαχαρακτηριστικά τήςπροσωπικότηταςστησύγχρο-

νη έρευνα δεν νοούνταιπλέονως τοάθροισμααπλώςψυχοσωματικών

χαρακτηριστικών (Thorpe 1938 1941)ωςαπλέςπεριγραφέςστατικώνκαι

μόνιμων ατομικών διαφορώνκαιωςlaquoδιαστάσεις ατομικών διαφορών που

τείνουν στην εμφάνιση σταθερών προτύπων σκέψης αισθημάτων και πρά-

ξεωνraquo (McCrae amp Costa 1990) αλλrsquo ως δυναμικά οργανωμένες δομές

(Leary et al 2005 Brown et al 2006 Schaap-Jonker 2008) τούσυνόλουτων

ψυχοσωματικών και πνευματικών λειτουργιών (Murphy 1947 Ορφανός

2004)ΟStern (1938)γιαπαράδειγμαόρισετηνπροσωπικότηταωςlaquoπολ-

λαπλή δυναμική ενότηταraquo(Allport 1961 p25)Ηδυναμικήοργάνωσηαυτή

επηρεάζει τους ιδιαίτερους τρόπους σκέψης τη συμπεριφορά (Allport

1959 Ράπτης 1974 ακκάς 1977) τη διαδικασία πληροφόρησης και την

προσαρμογήστοκοινωνικόπεριβάλλον(Buss 1989 Caspi 1998 McCrae amp

Costa 1997b Roberts et al 2001 Brown et al 2006)

τομεταξύόλεςαυτέςοιδιαστάσειςτήςπροσωπικότηταςμπορούν

εξίσουναλειτουργήσουνκαιαπότηνπλευράτήςθεολογικήςθεώρησης

τουπροσώπουεφόσονκαλύπτουνικανοποιητικάόλοτοφάσμαμιας(χρι-

στιανικής)συμπεριφοράς(Gagnepain 1995)

ΕιδικότεραοBarkman (19681977)συσχετίζονταςνοητικέςβιοψυχι-

κέςκοινωνικέςκαιπολιτισμικέςδιαστάσειςδομείτοανθρώπινοπρόσω-

πο με βάσητονλόγο(τοlaquoλέγεινraquo)τιςκοινωνικέςσχέσειςτοσυναίσθημα

καιτηνυπερβατικότητα(δηλτιςπνευματικέςκαιηθικέςαξίες)

Πιοπρόσφατα οBrugger (2008) συνοψίζονταςφιλοσοφικέςθεολο-

γικέςκαιψυχολογικές30 μεταβλητέςεντοπίζειστοανθρώπινοπρόσωπο ο-

κτώανθρωπολογικά χαρακτηριστικάα) ενοποιημένηολότητα (Μελανί-

της1973Ράπτης1974)β)σωματικότητα (Muumlhlen 1954 Maxsein 1966)γ)

σχεσιακότητααναφορικότητα υπαρξιακά ψυχολογικά κοινωνικά και

πολιτιστικά(ΑυγουστίνοςR Victor Ebner 1921 Buber 19231970Δρούλιας

1960 Ράπτης 1974 Zizioulas 1985 Μπέγζος 1994 1996 Μαντζανάρης

2009)+δ)λογικότηταε)ελευθερίαβουλήσεως(Θεοδωρακόπουλος1949)

στ)laquoθεοείδειαraquo(ltκατrsquo εἰκόναgtΘεού)ζ)επισφάλειακαιη)αναγεννητική

(ψυχο-πνευματικά)δυνατότηταμέσωτήςlaquoἐνΦριστῷraquoΑπολύτρωσης

ταωςάνωαυτάχαρακτηριστικάθαμπορούσαμεναπροσθέσουμε

και την έννοια τήςμοναδικότητας έναπανάρχαιο στοιχείοπουαπαντά

ακόμηκαιστουςπροκατακλυσμιαίουςλαούςτήςΙνδονησίας(La Fontaine

2000)Ημοναδικότητα οντολογικάμεναπορρέειαπότηνξεχωριστήσχέση

τούατόμουμετονκόσμοηοποία(σχέση)δενείναιαναγώγιμησεκαμία

δεδομένη ιδεολογική προεξόφληση (Ζιάκας 2001) και έτσι κάθε φορά

laquoεκπλήσσειraquoενώψυχολογικάπροκύπτειαπότηνοικείασύνθεσησυνδυ-

ασμόκαιελεύθερηερμηνεία(μεβάσητονιδιαίτεροσκοπότήςκάθεμιας

ταυτότητας)τωνχαρακτηριστικών (συστατικώνμονάδωνκαιδιεργασιών)

τήςκάθεπροσωπικότητας (ΓρηγόριοςΝύσσηςMPG 32 328B Carrel 194612

Μελανίτης 1973 Φασάπης 1970 Παρασκευόπουλος 1979 Ράπτης 1974

ακκάς1977Zizioulas 1994Μιχαηλίδης 1990Νησιώτης1996Ware 1996

Καραζαφείρης198519952 Turcescu 200320042)

υμπερασματικάωςκαθοριστικότεροιπαράγοντεςμόρφωσης τηςπροσω-

πικότηταςθεωρούνταιαπότηνΧυχολογίαοιενδογενείς (οβιολογικός

παράγωνγενετικές(Plomin et al 1997 Loehlin et al 1988 Bergeman et al

1988 Eysenck 1990 Plomin amp Nesselroade 1990 Heath et al 1992 Bergeman

et al 1993 Plomin amp McClearn 1993 Costa amp McCrae 1993 Plomin 1994 Se-

gal amp MacDonald 1998 Plomin et al 1998 Johnson amp Krueger 2004 Jang 2005

Novotney 2008)31 επιδράσεις κληρονομικότηταιδιοσυγκρασία η έσω έκ-

κριση και ο ιδιοσυστατικός παράγωνχαρακτηρολογική τυπολογία)32 οι

εξωγενείς (εθνικήκουλτούρα33 οικογενειακόπεριβάλλονσχολείοκοι-

νωνικήομάδα)οικοινωνικές διαφοροποιήσεις κατάτηνενηλικίωση

(ψυχικέςμεταβολέςεφηβικέςφιλίεςηλικιακήωριμότητακαιεξωτερικές

επιδράσεις)καιοιποικίλεςβιοψυχολογικές μεταβολές (πρβλψυχοδυ-

ναμικές επιδράσεις εσωτερική εμπειρία κλπ) κατά το γήρας συμπερι-

λαμβανομένηςτήςθέσηςτούατόμουαπέναντιστηνασθένειακαιτονθα-

νατο(Μελανίτης1973)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕ ΑΝΑΦΟΡΕ

(Οιπλήρειςτίτλοιτωνμονογραφιώνπαραλείπονταιχάρινσυντομίας)

1 ΠρβλKa (Εγώ)Ba (ψυχή)και Akh (πνεύμα) 2 Σο δικαίωμα να είσαι ΆνθρωποςτΑrsquoσ43-57τΒrsquoσ591-606 3 Αστέριος(Εἰς τόν πλούσιον καί εἰς τόν Λάζαρον 1-14Ομιλ1017)Ευσέβιος

(Εὐαγγελική προπαρασκευήΒιβλ6648)Υίλων(Νόμων ἱερῶν ἀλληγορίαςβιβλ

3198)ΙωΦρυσόστομος(ΜPG 61772)Ποσειδώνιος(Fragm398)ΡωμανόςοΜε-

λωδός(Ὕμνοι 6 22 SC 99 110 114 128 283) 4 Κατά τους Dollard και Miller (1950) οι οποίοι ανακάλυψαν τα λεγόμενα

δευτερογενή μαθησιακά κίνητρα τα παιδιά στα πρώιμα στάδια της ανάπτυξης

μαθαίνουν μέσω τεσσάρων laquoκριτικών καταστάσεωνraquo (τροφής καθαριότητας

σεξουαλικότηταςκαιαντίδρασηςκατάτηδιάρκειατουθυμού)ενώτοκοινωνικό

(οικογενειακό)καιπολιτιστικόπεριβάλλονδιαθέτειένασχέδιο γιακάθεμίααπό

τιςκαταστάσειςαυτές(Φασάπης1970) 5 Πρόκειταιγιατονχρονικάlaquoζωτικό χώροraquo (Lewin 1943 1935 1936 1946) ό-

πουηπροσωπικότητα καταλαμβάνειδιάφοραlaquoστρώματαraquoεξώτερακαιεσώτερα

έναντιτουψυχολογικούπεριβάλλοντος 6 ΠαλαιότεραοLasswell (1957)είχεπροτείνειέναοκταπλόμοντέλοδύναμη

ευημερίασεβασμόςαγάπηηθικότηταασφάλειαεπαγγελματικήειδίκευσηκαι

αξίεςτήςΕκπαίδευσης 7 Boethius (MPL 64 1247 1343D) Πρβλ Mulrooney 1994 Παραπλήσιος είναι

και ο ορισμός τού Κασσιόδωρου Psalmum VII ldquopersona ndash substantia rationalis

individuardquo 8 ΒλΑναστασίου ιναΐτη Οδηγός 9MPG89144Blaquoκαλοῦσι γάρ τινες πρό-

σωπον τήν τινων σχέσιν πρός ἀλλήλουςraquo 9 Richard of St Victor De Trinitate IV2224MPL1961342CldquoPersonaestexis-

tenspersesolumiuxtasingularemquondamrationalisexistentiaemodumrdquo 10 Βλ Θωμά Summa Theologiae I 29 3 ad 2 ldquoOmne individuum rationalis

naturaediciturpersonardquo 11 Πράξ 15 12 Ιω196laquoἼδε ὁ ἄνθρωποςraquo 12 Βλ Ξενοφών (Ἀπομνημονεύματα II iii 18) Cicero (De Officiis III v 22) Mene-

nius Agrippa (Titus Livius Ab Urbe condita libri II 16 32 33) ΑrsquoΚορ 12 12-27 Η

πλατωνική (Υαίδρος 270 152) laquoκαθολικότηταraquo είναιφυσιοκρατική (laquoψυχῆςοὖν

φύσινἀξίωςλόγονκατανοῆσαι οἴει δυνατόν εἶναιἄνευ τῆς τό ὅλον τῆςφύσε-

ωςraquo) ενώ τωνΠατέρων τήςΕκκλησίαςανθρωποκεντρική (προσωποκεντρική)middot

βλ Γρηγορίου Νύσσης Περί κατασκευῆς ἀνθρώπου MPG 44 185 laquoὌνομα τῷ

κτισθέντι ἀνθρώπῳ οὐχ ὁ τίς ἀλλrsquo ὁ καθόλου ἐστίνΟὐκοῦν τῇ καθολικῇ τῆς

φύσεωςκλήσειltδυνάμειπᾶσαἡ ἀνθρωπότηςἐντῇ πρώτῃ κατασκευῇ περιείλη-

πταιΟὐ γάρἐνμέρει τῆςφύσεωςἡ εἰκώνltἀλλrsquo ἐφrsquoἅπαντόγένοςἡ τοιαύτη

διήκειδύναμιςraquo

13 Ὤψ =οφθαλμός(όψη)middotτορήμαὁρῶ στηΒίβλοσημαίνειμετέχωκοινωνώ

γνωρίζωΈτσιθεωρία τούΘεού(Visio Dei)δενσημαίνειδιαλογισμό (meditation)ή

μυστική θεωρία (contemplation)αλλrsquoένωσημαζίΣουμέσωτήςΘείαςΦάρης(α-

κτίστωνενεργειών)Σου(Nissiotis1983)τοανθρώπινοπρόσωποκυρίαρχηείναι

ηπαρουσίατωνματιώνωςδέκτηαλλάκαιεκφραστήταυτόχρονατήςανθρώπι-

νης παρουσίας στον κόσμο (Μιχαηλίδης 1990)Αντίθετα οι Λατίνοι κατά μία

μεταγενέστερηεπινόηση (Mauss 2000) ετυμολογούντοπρόσωπο (person lt per-

sona)απότο per + sonosonare (=ηχώφθέγγομαι)μολονότιιστορικάφαίνεταιότι

τοπαρέλαβανμέσω τωνΕτρούσκωναπό την ελληνική λέξηπρόσωπον (φersu

perso) 14 H persona μάς εισάγει στη διάκριση μεταξύ laquoέχεινraquo και laquoείναιraquo πρόσωπο

(Jung 1935 Plessner 19613) που πρώτος απερίφραστα παρατήρησε ο Πλάτων

ύμφωναμε τονγνωστό Ελβετό ιατρόPaul Tournier (1898-1986) τοπροσωπείο

είναιηεμφανιζόμενηέκφραση(υπαρξιακήμάσκα)κάθεασυνείδητηήσυνειδη-

τή καθυστέρηση παραίτηση (ακηδία) πρόφαση προσποίηση μίμηση εξάρτηση

camouflage παλινδρόμηση φυγή εκλογίκευση μετάθεση ήαναπλήρωσηοκοινω-

νικόςρόλοςοισυμβατικότητεςηρουτίναηαπονέκρωσηηπνευματικήξηρότη-

τα η ομοιομορφοποίησητυποποίηση εξαντικειμενοποίηση ποσοτικοποίηση

μηχανοποίηση ουδετεροποίηση και αριθμοποίηση (de La Mettrie 1960 1955

Marcuse 1964)+τοlaquoπνεύμα τής γεωμετρίαςraquo(Pascal 16702007 Cassirer19681972)

οαυτοματισμόςηαλλοτρίωση (Ξηροτύρης1970)καιγενικάηαποπροσωποποίη-

ση τήςανθρώπινηςύπαρξηςΗεπίγνωσητηςδιάσπασηςτης όληςπροσωπικότη-

ταςσεπροσωπείο (laquoφαίνεσθαιraquo)καιπρόσωπο (laquoείναιraquo)οδηγείστηντραγικότητα

τηςανθρώπινηςύπαρξης(Ζιάκας2001) 15 Περισσότερα για τη θεολογία τού προσώπου γενικά βλ Popovits 1926

Brightman 1934 Boillat 1945 Barth 1955719605 Brunner 1938 1979 Tillich 1951

1959 1967 Romanides 1954 Έραστο 1958 Δημητρόπουλο 1954 Harrity amp Martin

1962 Ware 1963 1997 ODoherty 1964 Matson 1964 1967 Δρούλια 1967 Παπαπέ-

τρου 1968 Γιανναρά 1970 19924 Ματσούκα 1971 1980 Williams 1972 Lossky 2000

Aghiorgoussis 1976 Ζηζιούλα 1977 Sherrard 1977 Gregorios 1978 Μαστρογιαννό-

πουλο 1979 Υούσκα 1979 Καραβιδόπουλο 1979 Νissiotis 1982 1983 Berdiajef

1983 ιώτη 1984 Pannenberg 1985 Παναγόπουλο 1985 1987 2000 Γρηγοριάδη

1987 Υωτίου 1990 Adams 1991 Κωνσταντέλλο 1991 Ludlow 1992 Aves 1992 Wil-

liams 1993 Ι Βλάχο 1991 1994 καλτσά 1996 Torrance 1996 J Chirban 1996

Rudman 1997 Stanley 1997 Melissaris 2002 Αγγελόπουλο 2002 Jorm amp Christen-

sen 2004 Beck amp Demarest 2005 Ανανιάδη 2009 16 Λεόντιος Βυζάντιος MPG86 1333BD laquoΟὐκ ἔστιν οὖν τά ὑπέρ φύσιν τῶν

κατά φύσιν ἀναιρετικά ἀλλά παράγωγα καί παρορμητικά εἰς τό κἀκεῖνά τε

δυνηθῆναι καί τήν πρός τά ὑπέρ ταῦτα δύναμιν προσλαβεῖνraquo 17 Επιφάνιος (MPG 41418)ΓρηγόριοςΘεολόγος (Περί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος

6)Ιω Φρυσόστομος (MPG 49 118 288 309 317 MPG 55 613 MPG 59 673 MPG 61

693) 18 Πρβλ Ισοκράτη Πρός Δημόνικον λόγ Αrsquo405laquoμέγιστον γάρ ἐν ἐλαχίστῳ

νοῦς ἀγαθός ἐν ἀνθρώπου σώματιraquo 19 ΙωΦρυσοστόμουΕἰς Υιλιπ 5 4 MPG 62 210 Περί ἀρετῆς καί κακίας Ομιλ

ΚϞrsquoMPG 63760laquoτίποτrsquoἐστίνἄνθρωποςκαίὅσητῆςφύσεωςτῆςἡμετέραςἡ

εὐγένειακαίὅσηςἐστίδεκτικόνἀρετῆςτουτίτόζῶονraquoΠρβλ D Staniloae p 24

ldquoInsofarasIamnotlovedIamincomprehensibletomyselfrdquo 20 Βλ Μ Βασιλείου MPG 31 216 A-B MPG 32 325-340 Γελάσιου Κυζίκου

MPG 85 1289 Θεόδωρου Ραϊθού 206 5-7 21 Κρίσειςσχόλιααντιρρήσειςκαιπαρατηρήσειςστηlaquoθεολογίατούπροσώ-

πουraquoτούεβασμιότατουΙΖηζιούλαέχουνκατάκαιρούςκάνειμεταξύτωνάλ-

λωνοιΑγουρίδης(Οράματα και ΠράγματαΑθήνα1991σ102εξ)Ph Sher-

rardΙωΘΠαναγόπουλος(Μόρφωση και Μεταμόρφωσησ135εξ146)πYan-

nis Spiteris (La Theologia Ortodossa Neo-Greca Bologna 1992)Παπαδόπουλος(Ορ-

θόδοξη και χολαστική Θεολογίασ94εξ)Φρταμούλης(Περί φωτόςσ37εξ

73εξ104)ΜΥαράντος(Σα όρια της Επιστήμης και το ορθόδοξον ήθοςΑθήναι

1998σ179)καιξένοιΠατρολόγοιπουδημοσιεύουνστοέγκριτοπεριοδικότής

Oxford Journal of Theological Studies (γράφονταςγιαπαράδειγμαότιμετονΣρια-

δολογικό Περσοναλισμό του ο Ζηζιούλας καταστρέφει τη laquoμοναρχία του Πα-

τρόςraquo(A J Torrance Persons in Communion Edinburgh 1996)Γιαεπιπλέονβιβλιο-

γραφίαβλ JTS 481 (1997) 373 501 (1999) 434 ΘΕΟΛΟΓΙΑ 644 (1993) 632 673

(1996)4474σ885691(1998)44ΓΡΗΓΟΡΙΟ Ο ΠΑΛΑΜΑ 773 (1998) 519 790

(2001)627Μάϊος-Αύγουστος(2003)525εξ807 (2005)325Αντίδωρον Πνευματι-

κόν Γ Ι Κονιδάρησ688Aksum-ThyateiraA festschrift for Arch Methodios p515π

ΓΥλορόφσκυΔημιουργία και Απολύτρωσησ112εξ ΚατάτούςΜαξέντιοΒοή-

θιοΛεόντιοτον ΒυζάντιοκαιΙουστινιανόηταύτισητωνόρωνπρόσωπο καιυπό-

στασις (ήτοιηφύση εκλαμβάνεταιωςθεμέλιοτηςύπαρξηςκαιηυπόσταση ως το

τελικόεπίπεδοστηνεξειδίκευσημιαςκοινήςουσίας)προκαλείαιρετικούςκινδύ-

νους Μονοφυσίτες Νεστοριανοί αντιχαλκηδόνιοι Ακέφαλοι Σιμόθεος Αίλου-

ρος και εβήρος Αντιοχείας (χριστολογική ένωση ατομικών φύσεων)+ γιατί η

υπόσταση (όχιστηνΣριαδολογίααλλά)στηΦριστολογίακατανοείταιτριαδολο-

γικάμόνοστηβάσητωνεξωτερικώνποιοτήτωνπουσημαίνουντηδιάκρισηκαι

τοιδιαίτεροκαιδεδίνεταιδιόλουσημασίαστογεγονόςότιαυτήηυπόσταση (κι

όχιηφύση)είναιτοθεμέλιοτηςύπαρξηςΟιΚαππαδόκεςόμωςδιέκρινανμε-

ταξύυπόστασης καιουσίας στηΦριστολογίαπρβλ ΙΚουρεμπελέlaquoΝεοχαλκη-

δονισμόςκαιορθόδοξηορολογίαraquoΓΡΗΓΟΡΙΟ Ο ΠΑΛΑΜΑ 773 (1998)521] 22 όππσ113 23 ΙΒλάχουΗ Αποκάλυψη του Θεούσ17laquoΤπάρχουνόμωςκαιάλλοιπου

πιστεύουνότιδυοείναιοιπηγέςτηςπίστεώςμαςδηληΑγίαΓραφήκαιηΙερά

ΠαράδοσηΚαιοιδυοαυτέςαπόψειςείναιμονόπλευρεςκαιδενεκφράζουντην

ορθόδοξηδιδασκαλίαraquo 24 Έχειβρεθείότιηαναφορικότητα (ήσχεσιακότητα)γενικάσυνδέεταιμετην

απόδοσηνοήματος (Schaap-Jonker 2008) 25 Frankl 19751980 p 112 meaning must be found and cannot be given Σο

νόημαγράφειοFranklείναικάτισαντογέλιοδενμπορείςναεπιβάλειςσεκά-

ποιονναγελάσειαλλάθαπρέπειπρώτανατουπεις ένααστείοΣοίδιοεφαρ-

μόζεται και για τις τρεις laquoθεολογικές αρετέςraquo (πίστη ελπίδα και αγάπη) δεν

μπορούνναλειτουργήσουνμεμόνητηδικήμαςήκάποιουάλλουθέληση 26 Frankl 19751980 p 104 the de-neuroticization of humanity requires a re-

humanization of psychotherapy

27 Frankl 1963 p 68 Humor was another of the souls weapons in the fight for

self-preservation 28 Περισσότερα για τη σχέση κινήτρων και προσωπικότητας βλ Atkinson

1981 Humphreys amp Revelle 1984 Oldani 1997 Plutchik 1997 Sturman 1999 29 Ψς προσωπικά γνωρίσματα θεωρούνται laquoδιαστάσεις τής προσωπικότητας

με βάση τις οποίες κατηγοριοποιούνται συνήθως οι άνθρωποι σύμφωνα με τον

βαθμό που εκδηλώνουν ένα συγκεκριμένο χαρακτηριστικόraquo(Burger2001p172) 30 Κατά τον Γερμανό ψυχολόγο P Lersch (19541956) το ανθρώπινο πρόσωπο

διέπεται από τρία ουσιώδη χαρακτηριστικά α) το αμετάβλητο (Unverwechselbar-

keit) β) τη μοναδικότητα (Einmaligkeit) και γ) το ανεπανάληπτο (Unwiederholbar-

keit) 31 ύμφωνα με σύγχρονα δεδομένα το 40-60 περίπου των χαρακτηριστικών

τής προσωπικότητας έχουν προέλευση γενετική (Kernberg 1966 1976 1977

McCrae amp Costa 2003 Eurelings-Bontekoe amp Snellen 2004) 32 Πρβλ Buss 1995 Kretschmer 1925 Sheldon 1942 Ramsey 1965 Buss 1990 Ey-

senck 1990 Zuckerman 1991 1995 Gale amp Eysenck 1992 Cloninger Svrakic amp Przy-

beck 1993 Heath Cloninger amp Martin 1994 Bates amp Wachs 1994 Davidson 1999 33 Βλ για παράδειγμα τις λεγόμενες εθνοκεντρικές θεωρίες προσωπικότητας

(M Ramirez A Jenkins J Baldwin aka Kobi Kambon L Comas-Diaz J Jones B

Trimble and E Duran S Sue and D Sue)

ΜάλισταηθεολογικήΠροσωπολογίαεπέδρασεμετησειράτηςστη

φιλοσοφικήκαι―σεδεύτερο επίπεδο―ψυχολογικήπάλισκέψη (Jeeves

2002) Για τον SKierkegaard για παράδειγμα ο άνθρωπος δεν συνιστά

ένααυτο-προσδιοριζόμενοπνευματικόάτομοαλλάμίασχεσιακήύπαρ-

ξη μετελικήαναφοράστηΘείαΑποκάλυψηΈτσιηltσχεσιακή οντολογί-

αgt (Jenson 1982 Collins 2001 Γιανναράς 2004) τού προσώπου [Relational

Personalism (Oliver 1989)+σχετιζόμενηστενόταταμετηλεγόμενηltσχε-

σιακή θεολογίαgt (Buber 19371970 Macmurray 1957 1961 Duncan 1990 Jo-

nes 1991a 1997 Hill amp Pargament 2003 Simpson et al 2008)8φαίνεταιότι

συνέβαλε στην εμφάνιση της ltσχεσιακής ψυχανάλυσηςgt (Fairbairn 1954

Winnicott 1975 Greenberg amp Mitchell 1983 Kohut 1984 Mitchell 1988 Jones

1991a 1996 Summers 1994)

υνοψίζονταςτακυριότεραφιλοσοφικάυπαρξιακάπνευματικάκαι

γνωστικάχαρακτηριστικάγνωρίσματατουπροσώπου θαμπορούσαμενα

τααναγάγουμεσεπέντε

α)τηβίωσητηςαίσθησηςότιοισυγκεκριμένοιστόχοικάποιουέχουν

επιτευχθεί(βλαυτο-ολοκλήρωσηαυτοπραγμάτωση)

β)τηνύπαρξηαρχαϊκώνδεσμώνμετημητέρα(ωςτοαρχέτυποκάθε

(αγαπητικής)σχεσιακότηταςσύμφωναμετηνAttachment Theory

γ)τηνύπαρξηκαιτηλειτουργίατωντεσσάρωνδιαφορετικώνμειγ-

μάτων των βασικών σωματικών χυμών (βλ βιο-ψυχική ισορροπί-

αομοιόστασηκαιενότητατουοργανισμού)

δ) ένα υποκειμενικό αίσθημαμοναξιάς (πρβλPaloutzian amp Ellison

1982) και ελευθερίας που απορρέει από την αυτοσυνειδησία και την

πνευματικότηταπρόκειταιγιαμιαμορφήδιάχυτουυπαρξιακούάγχους

(Δεμερτζήςκά2008)και

ε)ψυχο-δυναμικέςθεωρίες(πουεκλαμβάνουντοανθρώπινοπρόσω-

πο ωςσύνθεσηδιαφορετικώνλειτουργικώνήδομικώνμονάδωνοιοποίες

βρίσκονταισεμίαασταθήδυναμικήισορροπίαμεταξύτους)

Θεολογική θεώρηση του προσώπου

Ηόληωςάνωαυτήφιλοσοφικήδυναμικήεπηρέασεόπωςείναιφυ-

σικόκαιτηΘεολογία(Hertel1989)Μολονότικατάτούςπρώτουςχριστι-

ανικούςαιώνεςηθεολογικήέννοιατούπροσώπου δενείχεακόμαπαγιω-

θεί(Danieacutelou2000)στηνΠαλαιάΔιαθήκηαπαντάσυχνά―κυριολεκτικά

καιμεταφορικά(Χαλμ373)―ηέννοιατούΘείου(Γεν416Χαλμ94

Ησ662Ιερ239Ιεζ3820)αγγελικού(Ζαχ31Ησ62)καιανθρωπί-

νου (Χαλμ 16 9 Ιώβ 38 30Παροιμ 18 5)προσώπου (pacircneh)Ομοίως

στηνΚαινήΔιαθήκητονίζεταιτοπρόσωπο τουΘεού(Ματθ1810Λουκ

1 76) και ιδιαίτερα του Ιησού Φριστού (Βrsquo Κορ 2 10 4 6 Βέλλας 1950

Μπρατσιώτης1955Μπρατσιώτης1967Kesich 1975)Πράγματιολόκληρη

ηΚΔlaquoιστορείraquoτονβίοτούΙησούτη γέννησητομαρτύριοκαιτονθάνα-

τό Σου (Μιχαηλίδης 1990) Από τηνΠατερική Γραμματεία εξάλλου αν

και δεν υπάρχει κάποια συστηματική έκθεσηθεωρία (Lossky 2000) οι

Πατέρεςπουμίλησανad hoc περίπροσώπου ανθρωπολογικάείναιβασι-

κάοΣερτυλλιανός (MPL 1-2)ο Ιππόλυτος (MPG 10)οΚύριλλος Ιεροσο-

λύμων (ΒΕΠΕ τ 39 σ 139) οΜΑθανάσιος (Δημητρόπουλος 1954) ο

ιατροσοφιστής Μελέτιος Μοναχός (MPG 64 1185-1188) οι Καππαδόκες

Πατέρες (Παπαδοπούλου-Σσανανά 1970 Ζήσης 1971 Kornitseskou 1971

Aghiorgoussis 1976)ΙωάννηςοΦρυσόστομος(Σσιτσίγκος2000)Μακάριος

οΑιγύπτιος(Έραστος1955)ΝεμέσιοςΕμέσης(MPG 40 503-818)Θεοδώ-

ρητοςΚύρου(MPG 83588εξ)ΘεόδωροςΡαϊθού(MPG 91 1479-1482)Ισί-

δωροςοΠηλουσιώτης(Μαστρογιαννόπουλος19661979)ΠέτροςοΑθω-

νίτης (MPG 150 989-1040)ΜάξιμοςοΟμολογητής (Ματσούκας 1980) Ι-

ωάννηςοΔαμασκηνός(MPG 94 613-615 Πλεξίδας2001) καιΓρηγόριοςο

Παλαμάς(Βλάχος2000)ΈπειτακατάτονΜεσαίωναοισημαντικότεροι

δυτικοίθεολόγοιπουασχολήθηκανμετονπροσδιορισμότούπροσώπου

ήσανοΡιχάρδοςτούαγίουΒίκτωρος(Richard von St Victor 1373)οο-

ποίοςμάλιστααρνήθηκετονπερί προσώπουορισμότούΒοήθιουγιατην

υπόσταση (substantia) εκλαμβάνοντας τη Θεία υπόσταση ως ξεχωριστή

κατrsquoιδίωμαύπαρξητηςΘείαςφύσης(Divinae naturae incommunicabilis exis-

tentia)9οΘωμάςΑκινάτης(1225-1277)10οοποίοςδέχτηκετηνκατάΒοήθιο

υπόσταση γιαναπεριγράψειτοκτιστόπρόσωπο(Lossky 2000Προκοπίου

2010) ο Jean Duns Scotus (1274-1308)πουόρισε τοπρόσωποως ldquo(Persona

est) existens per se solum singularem quondam rationalis existentiae modumrdquo(Muumlh-

len 1954 Neacutedoncelle 1948)καιοΘωμάςΚεμπήσιοςμετοέργοτουltImitatio

Christigt

ύμφωναμε τηχριστιανικήΑνθρωπολογία οΘεός είναι εκείνος ο

οποίοςμάςέκτισεδηλμάςκάλεσεστηνύπαρξημάςδώρισετηζωήμάς

ανα-γέννησε (βλ laquoἐν Φριστῷraquoυἱοθεσία) και μάς χάρισε τούς αληθινούς

(laquoἀνισταμένουςraquo)εαυτούςμαςδηλταπρόσωπά μας(Κορναράκης1986)

ΚατάτηνΑγίαΓραφήοΘΛόγος(προσ)καλείπροκειμένουναυπάρξει

(να έλθει στο laquoείναιraquo) το καλούμενοmiddot δηλ οΘεός (ηΑγάπη) δημιουργεί

απόαγάπητονάνθρωποωςπρόσωπογιαναδιαλέγεταικαιεπι-κοινωνεί

αγαπητικά μαζί του (Tournier 1956 Καραβιδόπουλος 1979 Evdokimov

1985Ζιάκας2001)επειδήοΊδιοςείναιΠρόσωπο καιαπευθύνεταιωςίσος

προςίσον(tecircte agrave tecircte)πάλισεπρόσωπο (ΑrsquoΚορ1312Jaspers 1969)

Έτσιηοντολογικήύπαρξητουανθρωπίνουπροσώπουπουφανερώ-

νειτηνύπαρξήτουως(υπαρκτικού)γεγονότοςεξασφαλίζειτηνετεροκί-

νητηαλλάκαιτηνπροσωπικήμοναδικήκλήση του(Ware 1996 Μαντζα-

νάρης2009)middotτοανθρώπινοπρόσωπο δηλσυνιστάμίαέλλογη(Θεοδωρα-

κόπουλος 1949Ματσούκας 1985 Chirban 1986Μιχαηλίδης 1990) και α-

γαπητικήκλήση (Μιχαηλίδης 1990Ware 1996 Yannaras 1996 Feenstra amp

Brouwer 2008 Μαντζανάρης2009)είναιένακλητικόοντοοποίοπροέρ-

χεται από μία Κλήση και ζει με την Κλήση όσο το ίδιο προσ- ή παρα-

laquoκαλείraquo (αναζητεί)ήεπι-καλείταιδοξολογικάευχαριστιακάκαιεσχατο-

λογικά (νοσταλγικά) δηλ laquoκοινωνείraquo τόσο laquoείναιraquo (υπάρχειζει) Άρα

υπάρχειγιrsquoαυτόκαικαλείαλλάκαικαλείται(Ησ454Γιανναράς1970

Καραζαφείρης198519952 McFadyen 1990)Μεάλλαλόγιαηόληύπαρξη

τούανθρώπουοφείλεταιψυχολογικάστηνκλήσητούΆλλου (Μαντζανά-

ρης 2009) Κατά τον Jacques Lacan (1973) το ανθρώπινο υποκείμενο

laquoγεννιέταιraquoμόνοόταντοσημαίνον αναδύεταιστοντόποτούΆλλουΦω-

ρίς τονΆλλο τονήπιοόχιμόνοδενμπορείναεισέλθειστονκόσμοτής

γλώσσαςκαι τωνσυμβόλων (Vasse 1969)αλλrsquoούτεκανμπορείναεπι-

βιώσει(Spitz 1955 Rizzuto 1996 Chirban 1996)

Αυτότοανθρώπινοπρόσωποστηνπροπτωτικήτουκατάστασηθε-

ωρείταιθεολογικάlaquoεικόναraquoτήςτριαδικήςκοινωνίαςτωνΘείωνυποστά-

σεωνστηνοποίακατάστασητελειούμενοlaquoἐνἐλευθερίᾳ καίἀγάπῃraquo

προσ-καλείταιlaquoκαθrsquo ὁμοίωσινraquoΑυτούτούΘεού(McFadyen 1990 Zizioulas

1994) Η οντολογική laquoσταθερήraquo αρχή τού παλαιοδιαθηκικού ανθρώπου

είναιηθεοκεντρικότητάτουδηλοσταθερόςπροσανατολισμόςκαιηα-

ναφορά τουπροςτονΔημιουργότου (Οικονόμου 1978)Πράγματιμέσω

τούλογιστικού τουτοανθρώπινοπρόσωπο κινείlaquoκατάφύσινraquoτοεπιθυ-

μητικόν καιτοθυμικόν (Καραζαφείρης198519952ιώτης1984)Ονους τού

ανθρώπου ως κύρια λειτουργία τούπροσώπου πέρα τού ότι ενέχει μία

ενοποιόδύναμηπροςτονΘεό(amor intellectualis)εφόσοναποτελείεικόνα

τήςοφίαςκαιτούΛόγου(ltσυλ-λέγω)Σου(Deus umbra mentis)αποτελεί

το μέσο διοχέτευσης της Θ Φάρης στο κάθε ανθρώπινο πρόσωπο

laquoὑποστατικῶςraquo(ΓρηγόριοςΠαλαμάςΈργα Πατέρων τής Εκκλησίας 9 144-

146)

Εξάλλουτοανθρώπινοltκατrsquo εἰκόναgt(Γεν126Ιώβ328ολ2

23Βέλλας19501966Μπρατσιώτης1976Nissiotis 1983)τήςχριστιανικής

Θεολογίας λόγω τής έλλογης χρήσης τού αυτεξουσίου (Καλαντζάκης

1994)τουαλλάκαισύμπασαςτηςψυχοσωματικής(ΕιρηναίοςMPG 7 433-

1224 Murphy 1947 Jung 1984 Ware 1996 Ορφανός2004)καιπνευματικής

του σκευής (Βέλλας 19501966) προσδίδει ιδιαίτερη και μοναδική υπαρ-

κτικήθέσηκαιαξίαστονάνθρωποέναντιτηςλοιπήςδημιουργίας(Γεν1

28Χαλμ816ειρ172Mork 1967Μπρατσιώτης1976Βλάχος1981)

ΟΘεόςείναιφύσειαυτεξούσιοςΆρακαιοάνθρωποςωςεικόνα τούΘεού

είναιlaquoφύσειraquo(ήμάλλονlaquoθέσειraquoδηλκατάΦάρη)αυτεξούσιος(Σατάκης

1952Μπενάκης1985Σερέζης1993Γιανναράς2003)ήτοιθελητικός (Μά-

ξιμοςΟμολογητήςMPG 91 304CΚαραζαφείρης198519952)Έτσιτοαυ-

τεξούσιον του ανθρώπου επισημαίνει δυναμικά και λειτουργικά την ύ-

παρξη του προσώπου (Hauter 1952 τεφανίδης 19592 Ματσούκας 1985

Pettifer 1987 Λουδοβίκος 1996) μέσω δηλ τήςγνωμικής αυτονομίας τού

Εγώτοκάθεανθρώπινοπρόσωπο καθίσταταιαπαράλλακτοκαιμοναδι-

κό(Καραζαφείρης198519952)

Λόγωτήςκακήςχρήσεωςόμωςτούγνωμικού αυτού θελήματος του

ανθρώπου δηλ τής εκ-πτώσεως τουπροσώπου σε σάρκα το θεανδρικό

πρόσωπο του ΙησούΦριστούως τελεία και μοναδικήπροσωπικότητα (α-

πογυμνωμένη από κάθε προσωπείο) ανέπλασε εφάπαξ τη laquoφθαρείσαraquo

εικόνατούΑδάμ (Nietzsche 1888)11απαντώνταςαντrsquoαυτούστιςβιβλικές

εγκλήσειςευθύνηςγιατονlaquoπλησίονraquoπουαπηύθυνεοΘΠατέραςστον

πρώτοεκείνοάνθρωπο (Γεν4 9)αποκαθιστώνταςέτσιτονδιακοπέντα

διάλογο μεταξύΘεούκαιανθρώπου(Tournier 1956 Willard 1999)Έκτοτε

ο Θεός καλεί διαρκώς τον άνθρωπο να πραγματοποιήσει το ltκαθrsquo

ὁμοίωσινgtδηλναγίνειπρόσωπούμφωναμετηχριστιανικήΑνθρωπο-

λογίατοανθρώπινοπρόσωπο δενταυτίζεταιμετηνακίνητηκαιστατική

παρμενίδειαουσία (esse immotum)αλλάμετηνανθρώπινηυπόσταση (Βrsquo

Κορ 1 11 Pratt 1937 Harkness 1948 Garnett 1928 Καραζαφείρης

198519952Ζηζιούλας1977Hampson amp Boyd-MacMillan 2008)Έτσιμόνο

laquoἐν Φριστῷraquo δηλ μόνο μέσω τής αγαπητικής εμπιστοσύνης και επι-

κοινωνίας (βλ laquoσυνυπάρχεινraquo laquoσυνεῖναιraquo Mitsein) μετά τού laquoθεμελίουraquo

και (παντο-κρατορικού) laquoΛόγουraquo (συλλογέως) των όντων τέ τού Θεού

(Oates 1961)οοποίοςκαιπροσ-καλεί επίτούτωκάθεανθρώπινηύπαρξη

ήτοι για ελεύθερη σταυρώσιμη (θυσιαστική) αυτοπροσφορά στον Άλλο

όπως έπραξε ο σαρκωμένος Λόγος δηλ τελικά για laquoλογοποίησηraquo χρι-

στοποίηση θέωση (Bertocci 1970 Howe 1980 Leclerc 1984 Αγγελόπουλος

2002 Ορφανός 2004)+ ο άνθρωπος καθίσταται αυθεντικό και αληθινό

laquoἔσοπτρον τοῦ ΘεοῦraquoκατάΙωάννητονΔαμασκηνόήθεοφανικό γεγονός

Κατά τον φιλόσοφο μάλιστα Dallas Willard (1999) ο άνθρωπος είναι

πλασμένοςγιαναεπικοινωνείμετονΔημιουργότουΔεδομένουλοιπόν

ότι η δομικά αρχετυπική ύπαρξη του ανθρώπου είναι κλητική (σχεσια-

κήαναφορική) από τηνανταπόκρισή του (Myers 1903) στην κλήση τού

Άλλου θαεξαρτηθείκατά πόσοδιατήρησετοθεοειδέςπρόσωπό τουκατά

πόσο δηλ απαλλάχθηκε από τα πάθη του (ήτοι την αλλοτριωμένη του

φύση) ενώθηκεπραγματικάμετονΘεό επικοινωνώνταςμαζίΣουδια-

θέτει αγάπη εσωτερική ενότητα ειρήνη αγιασμό αρμονία πληρότητα

καινόημαζωήςΠράγματιηέρευναέχειδείξειότιέναθετικόσχεσιακό

στυλανθρώπινουψυχισμούευνοείτηνυιοθέτησητηςαντίληψηςγιατην

ύπαρξησκοπούστηζωήκαιτηνεπίγνωσητουνοήματόςτης(Simpson et

al2008)χετικήεπrsquoαυτούέρευνασεφοιτητέςαπέδειξεότιηαύξησητης

ψυχικήςαστάθειαςτηςαπογοήτευσηςτουάγχουςκαιτουφόβουκαθώς

καιενόςχαλαρούήανύπαρκτουγενικάδεσμούμετοΘείονσυνοδεύεται

από μειωμένη αυτοσυνειδησία τής προσωπικής ύπαρξης και ζωής ως

Θείαςκλήσης (Hall 2004 Feenstra amp Brouwer 2008)

Ψστόσο το συνεχές αυτό laquoγίγνεσθαιraquo (Ware 1981 Corrington 1996

Norcross 2006πρβλG Marcel Homo Viator) πρόσωπο πουμάλισταεξαρ-

τάταιάμεσααπόταχαρακτηριστικάτήςπροσωπικότητας λχτονβαθμό

πίστηςεμπιστοσύνης (Couch et al 1996 Couch amp Jones 1997) και ειλικρί-

νειαςπροςτονΆλλο+τουπαρατηρητήσυνομιλητή(Assagioli 1991)εμπε-

ρικλείειτιςασυνείδητεςπαρορμήσειςαδυναμίεςπάθηφόβουςελαττώ-

ματα και ιδιορρυθμίες (βλ αμαρτία) όπως και τις συνειδητές αυτο-

αναθεωρήσειςδιορθώσεις (βλ μετάνοια) τις ψυχο-πνευματικές αναγεν-

νήσεις(Ιω35Εφ424)καιτηνόληεσωτερική(ψυχο-πνευματική)αύξη-

ση καιωριμότητα (πρβλ laquoσταθερή αστάθειαraquo) Από την άλλη μεριά το

(ανεξάρτητοχειραφετημένοαλλάκαιυπεύθυνο)πρόσωποπουπαραμέ-

νει εσωτερικόσιωπηλόμυστικόκαικρυμμένο (βλ τηνυπερβατικότητα

και αποφατικότητα του ΙΕΡΟΤ) είναι η επώδυνη διαδικασία τής αυτο-

περισυλλογής αυτοσυνειδησίας και αυθυπέρβασης το laquoπνεύμα τής λε-

πτότητας-finesseraquo (Pascal 16702007)ηδιαλεκτική έλξηςκαιάπωσης (de

Rougemont 1945Ράπτης1974Μιχαηλίδης1990)+καιδιαλογική (von Orelli

1951 Jacques 1991 Willard 1999) συνάντηση (Guardini 1928 Brunner 1938

Marcel 1944 1951 1962 1963 1967 Christian 1952 1958Μιχαηλίδης1990

Παύλος 2000 Entralgo 1961 1962ab Κοσμόπουλος 1995 Μαντζανάρης

2009) και επι-κοινωνία (Buber 19201970 Jaspers 1935 1938) σεμία διαλε-

κτική σχέση ταυτότητας και ετερότητας (Γεν 3 9 4 9Mauriac 1934-51

Sartre 1943 1946 Zizioulas 1994) η αξία και το νόημα της ανθρώπινης

ζωής ηπνευματικότητα (Stocker 1945 1949) μία κλίση (Siebeck 1950) η

κλήση (Feenstra amp Brouwer2008)τήςζωήςωςαποστολής(Siebeck 1950)]

καιηπρωτότυπη (αυτο)δημιουργία (Tournier 1956Ράπτης1974 Ζηζιού-

λας1977 Καραβιδόπουλος1979)

ΓιατονΠλατωνισμόκαιτονΙουδαιοχριστιανισμό(Hill amp Hall 2002)

πουέδινανέμφασηστοθέαμαοάνθρωποςωςκαθ-ολικότητα (Hartmann

1926Ράπτης1974)12 είναι πρόσωπο πρός+ὤψ(Μπακατσούλας1976)]13

δηλμπορείνακοιτάζεισταμάτιατονσυν-ομιλητήτουόπωςκαιεκείνος

τονΆλλονΜελίγαλόγιαπρόκειταιγια έναlaquoονπροςraquo (μεοντολογική

δυνατότητα σχέσης κοινωνίας και προσ-ανατολισμού και όχι ναρκισσι-

στικούαυτο-προσδιορισμούήενόςSolipsism)middotέναονπουνοσταλγείερω-

τικά να συναντήσει δοξολογικά την εικόνα τού ενεργούντος προσώπου

(Παύλος2000)ΈτσιηlaquoθέατούΘεούraquo (θεοπτία)στηνανθρώπινηφύση

τούΘΛόγουταυτίζεταιμετηθέωση καιτησωτηρίατοβλέμμαλχτων

Αγίων τής βυζαντινήςΑγιογραφίαςπουείναι εκστατικό (Ζιάκας 2001)

υπερβατικόκαιταυτόχρονααπο-καλυπτικότούΘΑρχετύπουανταυγά-

ζεταικαιlaquoδοξάζεταιraquoltδοκῶ (Ware 1981)+ηκαθολικότητα τουανθρωπί-

νουπροσώπουησυμφιλίωσηανάμεσαστονχρόνοκαιτοάχρονο(Μιχαη-

λίδης1990)τοκτιστόκαιτοάκτιστοΑνηρωμαϊκήύγκλητος θεωρούσε

ωςlaquoπρόσωπαraquoμόνοτούςελεύθερουςΡωμαίουςπολίτες(Carrithers 2000)

οΦριστιανισμόςπροσέδωσετηνέννοιατούπροσώπου σεκάθεανθρώπινη

ύπαρξηακόμακαιστουςδούλους(Mauss2000)ΈτσιηχριστιανικήΘεο-

λογίαμετέβαλετηρωμαϊκήφιλοσοφικο-κοινωνικήpersona14πουταυτιζό-

τανκαιεξέφραζεηθικο-δικανικάτηνατομικήύπαρξηατομικότητα(Cice-

ro) και αυτοσυνειδησία σε σχεσιακόαναφορικό―εκ-στατικό (Γιανναράς

1976 Γρηγοριάδης2000Ζιάκας2001)δηλερωτικόαγαπητικόπρόσωπο

(Olson 2002)15 προσδίδοντάς της μία αποκαλυπτική εσχατολογική

υπερβατική πνευματική και μεταφυσική διάσταση (Lossky 2000 Mauss

2000Γρηγοριάδης2000)

Ψστόσοενώμεταξύπροσωπείου (Pascal Sartre)καιπροσώπου ήκαι

προσωπικότητας υφίσταταιμίααδιάρρηκτηενότητα(αφού απότηστιγμή

που τοπρόσωπο εκφράζεται αποτελεί ήδη ένα προσωπείο) ταυτόχρονα

υπάρχεικαιμίαοντολογικήδιαφοράΣοαιτιοκρατικάεπαναλαμβανόμε-

νοαυτόχαοτικόκαιlaquoχοϊκόraquo(φυσικό)στοιχείο(βλlaquoθάνατοraquo)τήςανθρω-

πινότητας(βλφυσικάχημικάβιολογικάκλπφαινόμενα)που―αςση-

μειωθεί―απότονόλοάνθρωποαυτόκαιμόνοαυτόεμπίπτειστηνεπι-

στημονικήέρευναείναιαπαραίτητογιατοεποικοδόμηματουπροσώπου

(βλ laquoζωήraquo) σαν τον καμβά τού κεντήματος (Bernard 1878 Freud 1920

192119231963)middotδενμπορούμεναυπάρχουμεωςαπογυμνωμέναάτομα

χωρίςκάποιαφυσικάχαρακτηριστικάlaquoΟὐδέ γάρ τά ὑπέρ τήν φύσιν ἔχει

χώραν μή τῆς φύσεως ἐχούσης κατά φύσινraquoπαρατηρείΛεόντιοςοΒυζά-

ντιος(MPG 86 1333BD)Οάνθρωποςσυνιστάμείξηφύσεως (αναγκαιό-

τηταςlaquoφυσικό θέλημαraquo)καιυπάρξεως (ελευθερίαςlaquoγνωμικό θέλημαraquo)

Τπrsquoαυτήντηνέννοια―όπωςητελειότητα ήηθέωσηθεολογικάδενα-

ποτελούνμίαστατικήκατάσταση(ΙωιναΐτηΚλίμαξ 29)―τοναείναι

κανείςπρόσωπο συνιστά θραύση τήςπροσωπίδας μία αγωνιώδη απάρ-

νηση(θυσίαήένθεησαλότητα)μίαθανάσιμηδιακύβευση(Μάρκ835)

έναν διαρκή αγώνα (McMahon 1996) μία ατελεύτητη laquoαύξησηraquo (Υιλ 3

13ΒrsquoΚορ318ΓρηγόριοςΝύσσηςMPG 44 297 Norcross 2006)πουαρχί-

ζειμετηνκάθαρση (τιςπρακτικέςασκή-σεις)τονφωτισμό (τηνπνευματι-

κήζωή)καιτηθέωση τημυστικήένωσημετονΘεό(Chirban 1986Ορφα-

νός 2004)+ μίαπνευματική laquoπάληraquo (Γεν 32 24Evdokimov 1970) μία υ-

παρξιακήεπανάσταση (Camus 1951)μίασυνεχή (μεταφυσικήκαιυπαρ-

ξιακή) αναζήτησηπορεία (Marcel 1944) τής τελειότητας του απόλυτου

τουαληθούςτουωραίουκαιτουαγαθούδηλτουlaquoΘεούraquoεκάθεβαθ-

μίδαταόνταμάχονταιγιατηναυτοσυντήρησήτουςενώπαράλληλαε-

πιδιώκουνναυπερβούναυτόντονεαυτότουςmiddotκαιοιδύοαυτέςτάσειςεί-

ναιαλληλένδετεςκαισυμπληρωματικές(Ζιάκας2001)Ηεικόνατούεαυ-

τού (αυτο-εικόνα)μαςεξαρτάταιαπότηνεικόναπουέχουνοιάλλοιγια

μάς(Zazzo 2000 Barresi 2002)Έτσιμεταξύφύσεως καιπροσώπου παρεμ-

βαίνει διαμεσολαβητικά (βλ theory of mediation)η (κοινωνική) laquoπαράστα-

σηraquo (performance)ηοποία―μέσωμιαςεπανεπένδυσης (reinvestment) της

libido―αποδυναμώνειτηναρνητικότητατουατόμουπροςτηνκοινωνική

σχεσιακότητα και τον εκπολιτισμό (Saroglou 19972001 Μαντζανάρης

2009)Ανκαιυπάρχουνπρόσωπα εντελώςδιάφανα(υπαρξιακώςκαιαφη-

γηματικώς) δηλ χωρίςκανέναπροσωπείο όπωςλχ ήτανστην επίγεια

ζωήΣουοΦριστός(στονοποίοολόγος ταυτιζότανμετηνπράξηεβρDa-

var)καιοιΆγιοιγιατηνπλειονοψηφίατοπρόσωπο ταυτίζεταιμετοπρο-

σωπείο (Μιχαηλίδης 1990) Για παράδειγμα είναι διαπιστωμένο ότι ο

σύγχρονοςκαπιταλιστικόςλόγοςτούανθρώπουταυτίζεταιενπολλοίςμε

τα (φαλλικά) laquoαντικείμενα partenaireraquo τού υποκειμένου (ή laquoαντικείμενα

υπεραπόλαυσηςraquo)ήγενικάμετοlaquoέχεινraquoτουεπάγγελμασπίτιαυτοκί-

νητοgadgets κλπ(Lacan 1986 1974 1975)+πουσυνιστούντηνκοινωνι-

κο-οικονομικήπερι-ουσία (laquoεπιφάνειάraquo) του (Carrel 194612) αλλrsquo όχι βέ-

βαιακαιτηνπραγματικήτουlaquoουσίαraquoτοlaquoείναιraquoκαικατάLacan (1966)

τοlaquoσυμπλήρωμάraquoτου+ηοποίαβρίσκεταιμόνοστοπρόσωποτουΆλλου

(Λουκ1512)ύμφωναμεπολλούςΓάλλουςστοχαστές(ΜMyersonΜ

Mauss M Zeraffa κά)ταπροσωπεία προηγούνταιτούπροσώπουmiddotμεάλ-

λα λόγια χάρη στο προσωπείο ο άνθρωπος κατέκτησε την έννοια τού

προσώπουΟκοινωνικόςρόλος είναιπαιχνίδικαιμάσκα(mask)αλλάταυ-

τόχρονα είναι και πραγματική λειτουργίαΟι ρόλοι αφενόςπεριορίζουν

και αφετέρου καθιστούν δυνατή την αυτο-έκφραση (Collins 2000) τις

περιπτώσειςαυτέςτοάτομογίνεταιηεικόνα τουδηλησυλλογικήανα-

παράσταση τωνπολιτιστικώνπροβολών (projections) του (Hillman 1992)

Ένατέτοιοπαράδειγμαβλέπουμεστηνπροσωπικότητατουηθοποιούη

οποίαπλάθειτονθεατρικόχαρακτήρασεβάθοςάλλοτεπερισσότεροκαι

άλλοτελιγότερο(Zazzo2000)Ηεπίμακρόνενσάρκωσηενός(είδους)ρό-

λου μπορείναδιαμορφώσειτηνπροσωπικότητατουηθοποιούmiddotενεργείται

δηλμίακάποιασύγκρασηπροσώπου καιπροσωπείου (Hollis 2000) έτσι

ώστετοενεργόυποκείμενοναυποδύεταιτελικάτοίδιοτοδράματήςδι-

κήςτουζωής(βλαμάνουςΒάκχεςειλινούςκά)Μάλισταότανμέ-

σωμιαςπροβολής (projection)οηθοποιοςσεκάποιεςστιγμέςφθάσειστο

σημείοτήςπλήρουςταύτισης μετοπρόσωποήκαιτονρόλο(persona)που

υποδύεται τότε laquoυποκειμενικό Εγώraquo (I) και laquoαντικειμενικό Εγώraquo (Me)

συγχωνεύονταισεένανενιαίο(μονολογικό)Εαυτό (Barresi2002)Σοφαι-

νόμενοαυτόαπαντάσυχνάστουςβίουςκαιτιςομιλίεςτωναγίωνΠατέ-

ρωντήςΕκκλησίαςmiddotπαρατηρούμεδηλεκείπουοΆγιοςομιλείήγράφει

για τη θεότητασε τρίτοπρόσωπο ξαφνικά να ομιλεί ή γράφει για κά-

ποιασύντομηχρονικήπερίοδοσεπρώτοπρόσωποΚατάσυνέπειαβλέ-

πουμεότιηφυσικήψυχικήθρησκευτικήκαιπνευματικήμαςζωήφέρει

ίχνητούπροσωπείου μας(Tournier1956)Μεάλλαλόγιατοπρόσωποως

οντολογική ολότητα είναι ο λόγος (η οντοφάνεια) τής φύσης το laquoκαθrsquo

εαυτόraquoτούανθρώπουότανεκδηλώνεταικαιλαμβάνεισυνείδησητουε-

αυτούτου(Takeuchi2003)Γιατίότανολόγοςκοινωνείμετονεαυτότου

έχουμεταύτισητουνοούντοςμετονοούμενουποκείμενοήτοιτοφαινό-

μενο της προσωπικής συνείδησης (Καραζαφείρης 198519952) Μάλιστα

τοανθρώπινοπρόσωπο έχειτηνέμφυτηικανότηταώστεμετηνταύτιση

μετονεαυτότουναλαμβάνεισυνείδησηόχιαπλώςτούεαυτούτου(αυ-

τοσυνειδησία) αλλά και συνείδηση της συνειδήσεώς του (Καραζαφείρης

198519952Νησιώτης 1996) Σο αυτό Εγώ διαθέτοντας έναπεριθώριο α-

πόκλισηςμεγαλύτεροτουζώουήτηςμηχανήςπότεενεργείπιοαυτομα-

τοποιημένα(πρβλφθοράΠτώση)ωςπροσωπείοκαιπότεπιοελεύθερα

καιπροθετικάωςπρόσωποανάλογαμε τονβαθμόκρίσηςκαιχρήσηςτής

ελευθερίαςβουλήσεώςτουΆρακάθεπροσωπείο δενείναιτόσοπλαστό

όσο νομίζουμεmiddot εκφράζει την αληθινή προσωπικότητα τόσο πιστότερα

όσολιγότεροεπαγρυπνούμεγιrsquoαυτόΜεάλλαλόγιαοεξωτερικόςρόλος

που παίζουμε μεταβάλλεται συνεχώς λόγω των ραγδαίων κοινωνικών

αλλαγών ασκώντας επίδραση―κυρίως μέσω τών μοντέλων γεγονότων

ζωής (συγκεκριμέναγεγονόταστηζωήενόςενήλικα)―στηνπροσωπικό-

τητά μας(Feldman 2010)Κατάσυνέπειαανκαιπροσωπεία μπορούμενα

έχουμεαναρρίθμητα(βλΠρωτεϊσμόκαιΦαμαιλεοντισμό)τοζήτημαεί-

ναιποιοαπόόλαθααποφασίσουμεναεπιλέξουμε(Δευτ3019ΑrsquoΒασ

821Λουκ1613Απ315Sartre 1943 1946 1962 Sumic 2008)κάθεφορά

(σύμφωνα με την κλίμακα αξιών μας) δηλ ποιον προσανατολισμό και

οργάνωση των ψυχο-βιολογικών μας στοιχείων θα κρατήσουμε και σε

ποιονβαθμόέτσιώστετοπροσωπείο μαςναεναρμονίζεται(βλπροσαρ-

μογή)καλύτεραμετηνπροσωπικότητά μαςυπηρετώνταςτηνκαιόχιαυ-

το-αιχμαλωτίζοντάς την βλ πολλαπλή προσωπικότητα laquoΛεγεώνraquo

(Mάρκ5 9)+δηλδιασπώνταςκαιεμποδίζονταςτονόλοδυναμισμότής

ζωήςmiddotγιατίβέβαιαμίαπλήρηςταύτισηπροσώπου καιπροσωπείου δενθα

ήταν τίποτε άλλο από έναν φετιχισμό Αλλά κατά τονOrtega y Gasset

(1975)οάνθρωποςδενέχει φύσηmiddotέχει ιστορίαετελευταίαανάλυση

θαλέγαμεότιπρόκειταιγιαέναν(εσωτερικό)διάλογο (προσωπικήσυνά-

ντηση)καιμίαlaquoσυμφωνίαraquoισορροπία(πρβλομοιόσταση)τούlaquoπροσωπεί-

ουraquoμαςμετονίδιομαςτον(αυθεντικό)εαυτόόπωςκαιμετοΌλο(Tour-

nier 1956 Norcross 2006) του συνειδητού με το (ατομικό και συλλογικό)

ασυνείδητό μαςτης ΙστορίαςμετηΥύσητουlaquoγίγνεσθαιraquoμετοlaquoείναιraquo

τούlaquoὑπέρ φύσινraquo(αυθυπέρβασηεκστατικότηταανοιχτότηταπροσφορά

αυτοθυσίααγάπηαγιότητα)μετοlaquoκατά φύσινraquoαυτοσυντήρησηελάχι-

στη δεκτικότητα ατομοκεντρικότητα ιδίαση φιλαυτία (Θεοδώρου

2004)]16ΗΙστορίαδείχνειότιόπουεπιχειρήθηκεμίαυπερβολικήανύψω-

σητουπροσώπου έναντιτηςΥύσηςήτήςΥύσηςέναντιτουπροσώπουτα

αποτελέσματαήσανδυσάρεστακαιγιαταδύοαυτάμεγέθηΓιrsquoαυτόοι

ΠατέρεςτήςΕκκλησίαςμολονότιεξήραντοανθρώπινοπρόσωποχαρα-

κτήριζαντηΥύσηωςlaquoσύνδουλοraquoτουανθρώπου17

Σοκύριοπάντωςχαρακτηριστικό τούανθρωπίνουπροσώπου σύμ-

φωναμετηνΟρθόδοξηΦριστιανικήΠαράδοσηανάγεταιστηναγαπητική

τουκοινωνικότητασχεσιακότητα(Neacutedoncelle 1962Γιανναράς19701976

1982 2004 Nissiotis 1983 Pettifer 1987 Yu 1987Μαντζανάρης 2009) Ξέ-

ρουμεότιοιάνθρωποιείναικοινωνικάόντα(Haslam et al2009)Ησχεσι-

ακότητα τουανθρωπίνουπροσώπου αιτιολογείται θεολογικά όχι από το

ότι αυτήν τη συνιστά το κάθε Θείο πρόσωπο τήςΑγίας Σριάδας αλλrsquo

απότοότιτηχαρακτηρίζει (ΔιονύσιοςΑρεοπαγίτηςMPG 3637Μάξι-

μος Ομολογητής MPG 4 212 MPG 91 1265 Καραζαφείρης 198519952

Medley 1995 Ζιάκας 2001 Ορφανός 2003β Υούντας 2009) Από τη διδα-

σκαλίατούΦριστούκαι―στησυνέχεια―τούαποστόλουΠαύλουπροκύ-

πτειότιοΦριστιανόςείναιέναάτομοσεσχέση (τέέναςσύνδεσμος)με

τονεαυτότου(Beaumont 1973 Rolnick 2007)τονΘεότηΥύσηκαιτονσυ-

νάνθρωπο (Christian 1958 Καραζαφείρης 198519952 Roberts 1991) ένας

μικρόκοσμος (Thunberg 1995)πουσυγκεφαλαιώνει και―μέσωτήςαγα-

πητικήςπιστής κοινωνίας― αποκαλύπτει όπως το Αρχέτυπό του ο Θ

Λόγος (ΓρηγόριοςΘεολόγοςMPG 35 796 Evdokimov 1985) όλο τονμα-

κρο-κοσμικό ήτοι σύμπασα την υλική και πνευματικήΚτίση (Γρηγόριος

ΠαλαμάςMPG 150 1361C Nissiotis 1983 Turcescu 200320042 Ware 1996)]

χαρακτήρατήςύπαρξήςτου18middotμεάλλαλόγιατηβασιλική προ-φητική και

ιερατική laquoεικόναraquo τού Θεού στη Υύση ύμφωνα με το ιερό Ευαγγέλιο

(Ματθ 5 44) οαληθινόςΦριστιανόςκαλείται νααγαπήσει (ακόμακαι)

τον εχθρό του όπως τον εαυτό του ακολουθώντας το αυτοθυσιαστικό

υπόδειγμα τού Φριστού Είμαι πρόσωπο λοιπόν χριστιανικά σημαίνει

laquoκοινωνώraquoμεταάλλαπρόσωπα αγαπητικάΑυτόαποδεικνύειότιηαγά-

πηωςφυσικήιδιότητατωνπροσώπωνείναιsine qua non όροςγιατηνο-

ηματοδότηση τουπροσώπου Έτσι τοπρόσωπο τού ανθρώπου δικαιώνει

τηνανθρώπινη ύπαρξήτουστηναγάπη(Tillich 1951 1959 1967 Ramsey

1970 Zizioulas 1975 Niebuhr 1964 Evdokimov 1985)Αντίδηλτούlaquoυπάρ-

χω άρα αγαπώraquo τού (Νεο)Προσωπισμού τού Mounier ο Φριστιανισμός

προβάλλειτοlaquoαγαπώ άρα υπάρχωraquo19

εαυτήν τηθεο-δι-ανθρώπινησχέσηπουλειτουργεί δυναμικάκαι

εσχατολογικά (Bultmann 1960)συνυπάρχει ταυτόχροναηαπόλυτηατο-

μικότητα (τομέρος)καιηαπόλυτηκαθ-ολικότητα [Unitas multiplex (Γιαν-

ναράς1970 1976)+ηΒαβέλ (ηπολυφωνία)μετηνΠεντηκοστή (τηνομο-

φωνία)τονπίνακα τουEl Greco (1541ndash1614) τα πρόσωπατωνδώδεκα

Από-στόλωνκαθώς είναισυγκεντρωμένακατάτηστιγμήτήςΠεντηκο-

στής αναδύονται μέσααπό το ίδιο μυστικό βάθος μολονότι το καθένα

φωτίζεταιμέσααπότηδικήτουΦάρηδωρεά(Μιχαηλίδης1990)Κατάτόν

ΜΒασίλειο ηπροσωπικήσυγκρότησηκάθεανθρώπου εξηγεί επαρκώς

τήν ενότητα αλλά και την ετερότητα (Unitas Multiplex) της προσωπικής

τουυπόστασης (Γεωργούλης19721992Guardini 1950Δρούλιας1960ιώ-

της 1984 Ware 1987 Μαραθεύτης 1986 1994 1997)20 Αυτήν τη θε-

ανθρώπινη και περιχωρητική laquoκοινωνία των προσώπωνraquo (Schwoebel amp

Gunton 1992) ή την laquoαγαπητική πολιτείαraquo (Κλήμης Αλεξ τρωμ Δrsquo

XVIII 6 7 MPG 81213)πουκαταλύεικάθεlaquoδιπλόεγωισμόraquo εκφράζει

σύμφωναμε τηνπρος Εφεσίους επιστολή τού αποστόλουΠαύλου κατrsquo

εξοχήνηενχρόνωΕκκλησίαστηνοποίαδιασώζεταιταυτόχρονατόσοη

πνευματικήκοινότηταόσοκαιημοναδικότητατουπροσώπου (Καραζα-

φείρης198519952)ΠράγματιστηνΕκκλησία(qahal Yhwh)ενώνονταιμε-

ταξύτουςοιΦριστιανοίμέσωτούενόςΚυριακούώματοςτούοποίουσυ-

νιστούνμέλη(Troeltsch1922)ΟΟρθόδοξοςΜητροπολίτηςΠεργάμουκαι

Ακαδημαϊκός ΙωάννηςZizioulas (1994)συνέδεσετηlaquoσχεσιακότηταraquoτου

προσώπου όχιμετηΥύση(πρβλΠνευματομονισμό ήelan vital)ήτον(δυτι-

κό)Φριστομονισμό(βλΛογοκρατία)αλλάμετοεκκλησιαστικόΜυστήριο

τηςΘείαςΕυχαριστίαςμέσωτής τριαδικήςΘεολογίας βλ ευχαριστιακή

εκκλησιολογία (Afanassieff et al 1960 Florovsky 1972 Ζηζιούλας

196519902)+τοκαθολικό αυτόΜυστήριοτηςΑγάπηςκαιτηςΕλευθερίας

(Ware 1981) όπου η διαφορά δεν ταυτίζεται με τη διαίρεση διασώζεται

μέσωτήςποικιλίαςτωνΦαρισμάτων τούΑγίουΠνεύματος(ΑrsquoΚορ128-

10 McPartlan 1993 Ware 1996Σσιτσίγκος2000)ταυτόχροναηετερότητα

καιηκοινωνικότητα τουανθρωπίνουπροσώπουαφούa priori αποκλείεται

κάθεαποκλεισμός

Κατάχρηση και αυτονόμηση της laquoΘεολογίας τού προσώπουraquo

Ηωςάνωαυτήπαραδοσιακήθεολογικάχριστιανικήέννοιατούπρο-

σώπου ωςσυνδέσμουτήςανθρώπινηςύπαρξης καιτηςυπερβατικότητας

(Christian 1958 Lossky 2000 Piedmont et al2009)μέσωτήςαναφορικότη-

τας τουανθρώπινουλόγουπροςτονΘείοΛόγο(πρβλκάθετηδιάσταση)

πουκύριαεκφράζεταιμετηντριαδικήΑνθρωπολογίατούltκατrsquo εἰκόναgt

(Γεν 1 26) μετατοπίστηκε (Αγουρίδης 19931996 Αγγελόπουλος 2002)

από τη νεωτερική Υιλοσοφία και Θεολογία ιδίως τού (χριστιανικού) Τ-

παρξισμού (Ζηζιούλας 1977)21 και τουΠερσοναλισμού (Barth 1955719605

Brunner 1938 Niebuhr 1964 Ζηζιούλας 1977 Γιανναράς 1982 1991 2004

Torrance 1996 Rudman 1997 Turcescu 20042) και κατά συνέπεια την υ-

παρξιστική Οντο-Θεολογία στην οριζόντια (βλ κοινοτική) οντο-

ανθρωπολογική σχέση ανθρώπου (εγώ)mdash συνανθρώπου (συ) μέσω τής

ευχαριστιακής Εκκλησιολογίας (McPartlan 1993 Messer 2001)

Αλλάτοπροσωπικόκαιυπαρξιακόστοιχείοόταναπολυτοποιείται

όπως μεταξύ των άλλων φανερώνει η συχνή αναφορά των εισηγητών

τού χριστιανικούΠερσοναλισμού στον τρόπο σκέψης ή σε φράσεις των

ΝτοστογιέφσκυΜπερντιάεφκαιΚίρκεργκαρντ τότεκαθίσταται επικίν-

δυνοορθοδόξωςαφούκλίνειπροςένανανθρωποκεντρισμόέτσιώστεη

(χριστιανική)Ηθικήναμεταπίπτει εντέλει σεΑνθρωπολογίαμεταθέτο-

νταςτοκέντροβάρουςαπότηΘΑποκάλυψηστονκατάφύσηζώνταάν-

θρωποΓιrsquoαυτόκαιοιυποστηρικτέςτήςπερσοναλιστικήςΘεολογίαςβα-

σίζονται κυρίως είτε στο συναίσθημα (βλ Schleiermacher) είτε στην υ-

παρξιακή εμπειρία (βλ Bultmann) Πώς όμως διερωτάται ο καθηγητής

ΜΥαράντοςείναιδυνατόνεκτούανθρώπου―έστωκαιεκτουπιστεύο-

ντος―νααναχθούμε στονΘεό22 Δενκαθίσταταιέτσιοάνθρωποςμέτρο

καικριτήριοτηςlaquoενΦριστώraquoΘΑποκάλυψηςΚαισυνεχίζειlaquoΠότε ηκού-

σθη ότι θεολογική επιστήμη έχει και άλλας πηγάς τής αληθείας και μάλι-

στα κυρίας και πρώτας πλην τής Γραφής και της Παραδόσεως σημειωτέον

ότιτούτο αρνείταιρητώςκαιοεβΙερόθεοςΒλάχος23] αι οποίαι είναι και

αι μόναι πηγαί τής ΑποκαλύψεωςhellipΑρχή και τέλος τής Ηθικήςhellipείναιraquoο

Θεάνθρωπος Φριστός και όχι ο laquoκατά Φριστόν ζων άνθρωποςraquo Άλλο

πράγμαείναιτοότιθαπρέπειναείναιενιαίαηδογματικοηθικήεξέταση

(ηΔογματικήομιλείκαιπερίτούlaquoἐνΦριστῷraquoκαινού ανθρώπου)καιεκ

τουδόγματοςνααπορρέειτοήθοςκαιάλλοτοναταυτίζουμεήνααντι-

στρέφουμετηφοράπαράγονταςεκτουήθουςτοδόγμα(βλπροτεστάντη

WilhelmHerrmann)ΟιΠατέρεςότανστηλίτευανγιαμηάριστο βίο δεν

εννοούσαντηνπαραγωγήτωνδογμάτωνεκτουήθουςαλλάτηνπαρα-

δοχήμεντωνδογμάτωνθεωρητικώςεφόσονκάτιτέτοιοδεναπαιτείκό-

ποτημηόμωςεφαρμογήτους στηνπράξηΣοτριαδικόδόγμαβιούμενο

οδηγείστηντριαδικήκοινωνίατωνπροσώπωνκιrsquoόχιτοαντίστροφοώ-

στεναταυτίζεταιμετονlaquoτρόποζωήςraquoΕνώοάγιοςΓρηγόριοςΝύσσηςεκ

τουτριαδικούδόγματοςασκείψυχο-λογίαοιΑυγουστίνοςεκτηςψυχο-

λογίαςεπιχειρείνακατανοήσειτοτριαδικόδόγμαπράγμααπαράδεκτο

κατάτονάγΜάξιμοτονΟμολογητήΟδεΘωμάςΑκινάτηςείχεμιλήσει

διεξοδικά για τη διδακτική αρχή τής ανακάλυψης Πώς όμως ερωτά ο

αείμνηστος καθηγητής ΠΣρεμπέλαςμιαχριστιανικήκαθόλασυνείδηση

μπορείναμαςδιαφωτίσειλχγιατηΦριστολογίατηνΕσχατολογίακλπ

Σηνωςάνω laquoμετατόπισηraquo(αλλοτρίωση)αυτή τήςχριστιανικήςΘεο-

λογίας και Ανθρωπολογίας χρεώνει κατrsquo αρχήν ο Hillman (1975 1993)

στον ίδιο τον Φριστιανισμό και στη συνέχεια στα υλιστικά συστήματα

τηςσύγχρονηςΕπιστήμης καιδητήςτυπολογικήςΧυχολογίαςΚατάτον

Hillmanη(δυτική)Εκκλησίαμέσωτήςπρόταξηςτου(Θείου)Λόγουτού

(Απολλώνιου)ΠνεύματοςκαιγενικάτούΜονοθεϊσμούαπεμπόλησεψυ-

χολογικά(καιόχιτόσοθεολογικάανκαικατάτονHillmanηΖrsquoΟικου-

μενική ύνοδος υπέταξε τις εικόνες στοΠνεύμα) την άπειρη (διονυσια-

κήπολυδαιμονικήχαοτικήκαιασύλληπτη)σημασίατήςεικόνας (τονψυ-

χολογικόπολυθεϊσμό)τέτηναξίατήςφαντασίαςτωνμύθωντωνονεί-

ρων και των συμβόλων Η απεμπόληση αυτή που διενεργήθηκε μέσω

τήςκατά Winnicott (1954) εκλογίκευσης καιδιανοητικοποίησης (κυρίωςμε

τηχρήσητήςαλληγορικήςμεθόδου)τήςκάθεανθρώπινηςορμήςκαιεπι-

θυμίαςτούκάθεσυν-αισθήματοςδηλώνειτελικάτηναπώθησητης(αρ-

χαιοελληνικήςπαγανιστικής) ψυχής (anima) ήτοι κάθε καλλιτεχνικής

(εικονογραφικής) επιστημονικής και πολιτιστικής ελευθερίας (άρα και

τον θανατο κάθε ετερότητας) για χάρη τού Πνεύματος (Ζιάκας 2001)

πουορθοδόξωςχριστιανικάlaquoπέμπεταιraquoδιατουΛόγου(Ιω1526)

Ανάλυση και σύνθεση των στοιχείων τού προσώπου

την προσπάθεια μιας νηφάλιας και ολιστικής διερεύνησης του

προσώπουεντοπίσαμεορισμένεςυπαρκτικο-οντολογικέςσυνιστώσεςτου

Κατrsquoαρχήνθεμελιώδεςγνώρισματουπροσώπου φαίνεταιόπωςείδαμε

να είναι η διϋποκειμενική σχεσιακότητα (Macmurray 1961 1991 Rogers

19611962 1980 Allport amp Ross 1967 Guntrip 1969 Γιανναράς 1970 1976

1982 2004 Nissiotis 1983 Oliver 1984 1989 Aves 1992 Κοσμόπουλος 1995

Maltby amp Lewis 1996 Wiggins 1996 Λουδοβίκος 19992 Piedmont 1999a

MacDonald 2000 Saroglou 2002Μαντζανάρης 2009)Πολλέςχολές τής

Χυχολογίας (Interpersonal Psychoanalysis Object relations Theory Attachment

Theory Transpersonal Psychology κλπ)σήμερατονίζουνακριβώςτηνψυχο-

δυναμικήτήςσχέσης(σχεσιακότητας)ανθρώπουκαισυν-ανθρώπουΚα-

τάτονCRogers(1951195719591961196219721980)γνήσιασχέση εξα-

σφαλίζεταιότανμεταξύτωνπροσώπων αναπτύσσεταιγνησιότητα (λει-

τουργίαπραγματικώναισθημάτων)(απροϋπόθετη)αποδοχή (θερμότη-

ταδιάθεσηςκαισυναισθημάτων)καικατανόηση ελεύθερηαπόαξιολο-

γικέςκαιηθικέςκρίσειςενσυναισθητική γνώσητούάλλουτόσοστοσυνει-

δητό όσο και στο ασυνείδητο επίπεδο ενσυναίσθηση (πρβλ και την em-

pathic immersion τούHeinz Kohut)]

υγγενήςέννοιαμετησχεσιακότητα καιπροαπαιτούμενήτηςαπο-

τελεί η λειτουργία τής συμβολοποιΐας ύμφωνα με τούς Sedikides και

Skowronski (1997)έναάκρωςσημαντικόείδοςπροσαρμογήςκατάτηνε-

ξελικτικήδιαδικασίααποκλειστικάτήςανθρωπινότηταςθεωρείταιηικα-

νότητασυμβολικήςσκέψηςκαιαυτοσυνειδησίας(Μελανίτης1973)Κατά

τονCassirer (19681972) ο άνθρωπος είναι laquoζώοσυμβολικόraquo Εν γένει ο

(κοινόςήατομικός)συμβολισμός ―μέσωτήςlaquoμαθήσεωςδιασυνδέσεωςraquo

(Μελανίτης 1950) και τής συναισθηματικής έντασης― αποτελεί σπου-

δαιότατοπαράγονταστην εξέλιξηαλλάκαι τη διαφοροποίηση τηςπρο-

σωπικότητας καιτουχαρακτήρα(Μελανίτης1973)Ησυμβολική αυτοσυ-

νειδησία (LeVine 1974)αναφέρεταισεμίασειράγνωρισμάτωνπουβασι-

κάεμφανίζονταικατάτηνενηλικίωσηόπωςλχείναιηγνωστικήαπει-

κόνισητουεαυτούμέσωτήςγλώσσας(Lacan 19741975)ηανάληψηστο-

χοθετημένωνκαθηκόντωνκαιηαξιολόγησητωναποτελεσμάτωναυτών

τωνενεργειώνμεαναφοράμάλισταστονίδιοτονεαυτόαυτονόηση [au-

tonoesis (Siegel 1999 Lucente 2008)+middotγιαπαράδειγμααίσθημαντροπήςαν

ο στόχος δεν επιτεύχτηκε ή υπερηφάνειας αν στέφθηκε από επιτυχία

αυτοεκτίμηση κοκΈτσι αν δεν υπήρχανσύμβολα όχι μόνο δενθα υ-

πήρχε σκέψη αλλά και καμία πνευματική πρόοδος αφού ακόμα και ο

φυσικόςκόσμοςκατανοείταιμέσωσυμβόλων(Μελανίτης1973)

Αλλrsquoοψυχο-κοινωνικόςγλωσσικός καιπολιτισμικόςσυμβολισμός

επινοήθηκεμε τηβοήθεια τηςθρησκείας (τονθρησκευτικό συμβολισμό)

όπωςάλλωστεκαιηέννοιατούρόλου μέσααπόταιεράδρώμενα(Hollis

2000)Ησυμβολικήλειτουργία―μίαιδιαίτερηκαισημαίνουσαλειτουργία

σχετιζόμενη μάλιστα με τις κοινωνικές laquoγνωσίεςraquo (cognitions)― κατέχει

στοθρησκειοψυχολογικόμοντέλοτούWulff τηντέταρτηθέσηστηδιαίρε-

σητωνμεταβλητώντήςθρησκευτικότηταςΜεβάσητιςθεωρίεςτούBer-

zonsky (1990) και τούWulff (19911997) κάθε στυλ ταυτότητας φαίνεται

ότισχετίζεταιθετικάμετηνπροσωπικήκαιτησυμβολικήερμηνείατων

θρησκευτικώνφαινομένωνκαισυνεπώςμετοδίπολοτουWulfflaquoκατά

γράμμαraquo(θρησκευτική)διάστασηκαισυμβολική(θρησκευτική)διάσταση

Ησυμβολικήλειτουργίααυτήδεναντιστρατεύεταιαναγκαστικάτονθρη-

σκευτικό ρεαλισμό αλλrsquo είτε συνυπάρχει (Symbolic Affirmation) είτε ενα-

ντιώνεται(Symbolic Disaffirmation)μαζίτουχωρίςωστόσοναείναιτελεί-

ωςασύμβατημετηναπόδοσηενόςσυμβολικούνοήματοςτηςθρησκευτι-

κήςγλώσσαςΗσυμβολικήθεώρησητουεαυτού είναιαπαραίτητηγιατην

κοινωνική αλληλεπίδραση εφόσον για να αλληλεπιδράσουν κοινωνικά

δύοοργανισμοίπρέπειοκαθέναςτουςναείναισεθέσηνααξιολογείτα

οφέλητήςαλληλεπίδρασηςσεσχέσημετονδικότουαλλάκαιμετονάλ-

λο οργανισμόΦωρίς τησυμβολική αυτοσυνειδησία θαήταναδύνατογια

το ανθρώπινο είδος να συστήσει μία κοινωνία πιο σύνθετη από εκείνη

λχτωνχιμπατζήδων(Cassirer 19681972)

Ένα τρίτο δομικό στοιχείο τού προσώπου φαίνεται ότι αποτελεί η

υπαρξιακήαναζήτησηνοήματος της ζωήςΧυχίατροικαιψυχολόγοιπου

έχουνεμπνευσθείκυρίωςαπότηνΑναλυτική Χυχολογία τούC Jung τη

Υαινομενολογία τούE Husserl (1859-1938)τηνυπαρξιακή Υιλοσοφία των

S Kierkegaard F Dostoyevsky F Nietzsche A Camus M Heidegger J-P

Sartre M Merleau-Ponty (Valle amp King 1979 Sass et al 2000)κάτηνουμα-

νιστική Χυχολογία καιτηνυπερ-προσωπική (transpersonal) Χυχολογία τού

A Maslowδέχονταιότιμόνομίαπνευματικήπροοπτικήμπορείναπροσ-

δώσει σημασία και περιεχόμενο στο ανθρώπινοπρόσωπο (Mascall 1959

Tournier 1957 MacDonald 2000 Canguilhem 2002) Ο χριστιανικός ιδίως

Τπαρξισμόςενδιαφερόμενοςκατrsquoαρχήνναμελετήσειτηνανορθολογική

(μεταλογική) τάση που επιδεικνύουν συνήθως οι βαθιά και αληθινά

laquoθρησκευόμενοιraquo(πιστοί)στηζωήτουςόπωςεπίσηςκαιτηνειδικήσημα-

σίατήςαγωνίας (May 1950)βλέπει ευνοϊκάτονρόλοτούθρησκευτικού

συμβόλου (Clark 19671968) όπωςαυτόλειτουργείσεόλαταεξελικτικά

στάδια της ζωής τού ατόμου (Fowler 19811995 Royce 1962) Ο R May

(1909-1994) εμπνευσμένος βασικά από το έργο των Βαθυψυχολόγων

(Freud Adler Jung)και τωνυπαρξιστώνθεολόγωνS Kierkegaard καιP

Tillich εκλαμβάνει την αληθή θρησκευτικότητα ως πηγή δυνάμεως και

διαπίστωσητουέσχατουνοήματος της ζωήςκαιάραθεμελιώδουςσημα-

σίαςγιαμίαυγιήπροσωπικότηταΠράγματιηπερί Θεού εικόνα έχεια-

ποδειχθεί ότι εισφέρει σημαντικά στη βίωση νοήματος ζωής (Schaap-

Jonker2008)ΑπότηνάλληπλευράηΛογοθεραπεία τούVictor E Frankl

(1905-1997)υποστηρίζονταςότιοιανθρώπινεςυπάρξειςμέσωτήςαυθυ-

πέρβασης (self-transcendence) ―δηλ μιας υπνώττουσας αναφοράς για

υπέρβαση (Ek-sistere)― παλεύουν να βρουν νόημα24 και σκοπό25 ομιλεί

για μία laquoασυνείδητη θρησκευτικότηταraquo μία laquoνοολογικήraquo ή νοοδυναμική

διάσταση δηλ ένανασυνείδητολόγο (logos)ή laquoπνεύμαraquo+26πουδιαθέτει

έμφυτα(μαζίμετοσώμακαιτηνψυχή)κάθεάνθρωποςεγγενώς(πρβλ

laquoτρισύνθετονraquo) ταυτίζοντας έτσι το laquoπνευματικό ασυνείδητοraquo με το laquoυ-

περβατικό ασυνείδητοraquo που κατrsquo αυτόν μπορεί να ονομασθεί θεός

(Frankl 19751980)Ηθέσηαυτήανταποκρίνεταισεανάλογεςαπόψειςψυ-

χολόγων όπως των Luckmann (1967) Pruyser (1968) Yinger (1969) και

Dittes (1969)οιοποίοιαναζήτησαντηθρησκευτικότητα μέσααπότηλει-

τουργίατήςίδιαςτήςζωήςκαιόχιλχμέσααπότηνιστορικήήτηνιδρυ-

ματικήτηςμορφήέκφραση(Hunt amp King 19711977)

Σέλοςως ιδίωματουπροσώπου εκλαμβάνεταιηθεώρησητηςζωής

ωςκλήσης καιαποστολής (Feenstra amp Brouwer 2008)Πράγματιφιλόσο-

φοιθεολόγοι (ΠατέρεςτήςΕκκλησίαςΛούθηροςΚαλβίνοςHardy 1990

κά) και ψυχολόγοι (Tournier 1956 Frick 1995) ―εμπνευσμένοι βασικά

απότηνΧυχολογίατωνFromm (1941 May 1953) Adler (1951)καιAllport

(19651968)―διαβλέπουνμέσαστονπυρήνατούανθρωπίνουπροσώπου

μία(εγγενή)τάσηπουσχετίζεταιμετησυνειδητοποίησηεκμέρουςτού

ατόμουτήςζωήςτουωςκλήσης καιαποστολήςΕιδικάοAdler (1951)έχει

τονίσειτηνέλξηπουαισθάνεταικάθεάνθρωποςγιατηνπραγματοποίη-

ση κάποιων μυθοπλαστικών (fictional finalism) ή πραγματικών σκοπών

(Teleology)

Αντώραεπιχειρούσαμεμίαεννοιολογικήσύνθεσητωνκυριοτέρων

ψυχοφυσικώνχαρακτηριστικώντούπροσώπου σύμφωναμεκορυφαίους

θεολόγουςφιλοσόφουςκοινωνιολόγουςψυχολόγουςκαιπαιδαγωγούς

θατα περιγράφαμεωςεξής

αίσθησητηςσυνεχιζόμενης(More1995)ύπαρξήςτου(βλπρο-

σωπικήιστορίαmdashπείρα)

νοητικο-υπαρκτικήlaquoαφαίρεσηraquo―πρβλβαθμόγενικήςευφυΐ-

αςκαιδια-νοητικήδραστηριότητααπροσεξίααφηρημάδααμνησίαπα-

ραμνησίαυπερμνησίαεκμνησίακρυπτομνησία(Spilka et al 20033)]

συνειδητότητα (συνειδητό εαυτό) και αυτοσυνειδησίααυτεπί-

γνωση―αυτογνωσία(Ware 1996)

Εγω-ανάπτυξη και προσωπική δόμηση με κρίση ταυτότητας

αντιρρόπηση καιδίπολεςέννοιες(C Jung G A Kelly)

ελευθερίαπροςαυτοβεβαίωσηmiddotηέννοιααυτήσχετίζεταιστενά

με την έννοια τήςαυτοεκτίμησηςΠράγματι έναςσημαντικόςπαράγων

τούσυστήματοςπροσωπικότητας θεωρείταισήμεραηψυχολογικήκατη-

γορίατήςαυτοεκτίμησης (Ball 1992Μακρή- Μπότσαρη2001)ηοποίακα-

τάγενικήεκτίμησηαποτελείπροάγγελοτηςευεξίας (Schmitt et al 2003

Garska et al 2004 Bourguingnon et al 2006)

πολιτιστική (Walling et al 2006) εθν(ολογ)ική (Hoffman et al

2005 Schaap-Jonker 2008)καικοινωνική(Γρηγοριάδης2000)persona

ενεργητικότηταεγρήγορση-αποφασιστικότητα(διατήρησητου

ελέγχουovercontrol)ήαντίθετανωθρότητακόπωση-υποβουλησίααβου-

λησίαundercontrol (Rohrbaugh amp Jessor 1975 van Aken 2008)

συναισθηματικότητα πρβλ ψυχική διάθεση (πχ χιούμορ27)

ευαισθησία ψυχοκαταπόνηση (στρες) και άγχος (σε ελεγχόμενα επίπε-

δα) βαθμό παρασυμπαθητικοτονικότηταςσυμπαθητικοτονικότητας και

έκτασηκυκλοθυμίας+ήαντίθετααπάθεια(βουλητικήσυναισθηματική

καιυπαρξιακήσταθερότητακαιγαλήνη)καιευμεταβλητότητα(αμφιθυ-

μίααστάθειακλπ)

αισθήματα αλληλεγγύης και αυταπάρνησης (πηγαία αγάπη

ενσυναίσθησηlaquoσυμπάσχεινraquolaquoσυγχαίρεινraquo)ήαντίθεταεγωκεντρικότη-

τα(πρβλβαθμόισχύοςτούΕγώ)καιζηλοφθονία

προσαρμοστικότητα (εξαρτικότητα ελαστικότητα ευελιξία

συμβιβαστικότηταανανηπτικότητα)ήαντίθεταακαμψίακαιυπερεγω-

τικότητα(van Aken 2008)

ταυτίσειςκαισυμβατότητα(πχευγένειανομιμοφροσύνη)ή

αντίθεταεκκεντρικότητα(πχτραχύτηταευερεθιστότητα)κλπ

τρυφερότητα ή αντίθετα σκληρότητα

εμβύθισητουατομικούΕγώστο(κοινωνικό)υ

κοινωνικότητα(Αdler 1938 Weiss 1974Ζιάκας2001)―ποσοτι-

κέςκαιποιοτικές(κοσμικέςδιασκεδάσειςήαντίθεταπνευματικέςσυγκε-

ντρώσεις κλπ) σχέσειςεπαφές μεταξύ γνωστών συγγενών γειτόνων

φίλωνκλπ(Harris1995)+―ήαντίθετααντικοινωνικότητα(απο-μόνω-

ση)κοινωνικήδραστηριότητα(ενεργητικήπαράστασηκοινωνικώνρόλων

[Lindesmith amp Strauss (1949)πουσχετίζονταιβέβαιακαιμε τιςυγιείςή

παθολογικέςσχέσειςμετοάλλοφύλο(Maccoby amp Jacklin 1974 Hall 1984

Feingold 1994)―σεξουαλικότητα σεξουαλικές διαστροφές―κλπ+ εξω-

στρέφειαεσωστρέφεια (Jung 1928 1966) αριστοφάνεια προσωπικότητα

κοινωνικο-οικονομικό status (Rohrbaugh amp Jessor 1975) πρακτική συνει-

σφοράβοήθειακαθοδήγησηπληροφόρηση)middotκατάτονvan Aken (2008)η

εσωστρέφεια σχετίζεταιμεμίαυψηλούαυτοελέγχουσυμπεριφοράόπως

και με τηνπνευματικότητα (Saroglou amp Muntildeoz-Garcia 2008) ενώη εξω-

στρέφεια μεμίαχαμηλούαυτοελέγχουσυμπεριφορά

κοινωνικό ενδιαφέρον (φροντίδα laquoανθρωπιάraquoαυτεπιβεβαίω-

σηκλπ)ήαντίθετααδιαφορίακλπ

ένα γενικευμένο και εστιασμένο νευροψυχικό σύστημα που

προσιδιάζεισεαυτό ικανόνακαθιστάπολλά ερεθίσματαλειτουργικώς

ισοδύναμακαθώςκαιναελκύεικαινακαθοδηγείσταθερές-ισοδύναμες

μορφέςπροσαρμοστικήςκαι εκφραστικήςσυμπεριφοράς(Allport 1937)

ένανορμαθό-σωρείτησυσχετίσεων(ταlaquoγνωρίσματα επιφανεί-

αςraquo) που απαρτίζεται από laquoστοιχεία γνωρίσματοςraquo ή laquoενδείκτες γνωρί-

σματοςraquo δηλ μικρότερα γνωρίσματα ή αποσπάσματα συμπεριφοράς

(Cattell 1950)

ένασταθερό σύστημααντίδρασηςπου εκδηλώνεται όταν οι

καταστάσεις εκλαμβάνονται ως όμοιες και το υποκείμενο διέπεται από

όμοιακίνητραδεδομένουότιτακίνητρα μαζίμετοσύστημασχημάτων

πουδιαθέτει τοπρόσωπο καθορίζουν τονβαθμόπραγμάτωσηςορισμέ-

νωνκαταστάσεων(McClelland 1956)28]

στάσεις (Dewey amp Humber 1951)

Προς ένα συνθετικό (επιστημονικάψυχολογικά) μοντέλο θεώρησης

του προσώπου Η προσωπικότητα

Σατελευταίαχρόνιαόλοκαιπερισσότεροαναγνωρίζεταιησημασία

τής συμπερίληψης περισσοτέρων παραγόντων (Andrews 1989 Lazarus

1996)προκειμένουναlaquoσυλληφθούνraquoόσοτοδυνατόναρτιότεραταποι-

κίλα χαρακτηριστικά τού προσώπου ή τηςπροσωπικότητας μέσωσυγκε-

κριμένωνγνωρισμάτων της (Allport amp Allport 1921 Allport amp Odbert 1936

Allport 1927 1937 Cattell 1946 1957 Guilford 1959 Eysenck 1967 McCrae amp

Costa 1995 Diener 1996 Roberts amp DelVecchio 2000)29ΚατάτoύςΦασάπη

(1970)καιΠαρασκευόπουλο (σ 70) laquoπροσωπικότητα είναι το σύνολο των

ψυχοσωματικών χαρακτηριστικών τού ατόμου και κυρίως ο ιδιαίτερος

τρόπος με τον οποίο τα χαρακτηριστικά αυτά συνδέονται και οργανώνονται

σε ένα ενιαίο δυναμικό σύνολοraquo(πρβλBrown et al 2006)Ηνοηματοδότη-

σηαυτήτήςπροσωπικότητας φαίνεταιότιανταποκρίνεταικατάτονκα-

λύτερο δυνατό τρόποσεμία διαθεματικήδιεπιστημονικήκαι διαπολιτι-

σμικήσυνάρμοση(Hofstee et al 1992 Schlauch 1993 Carver 1996 Baumeis-

ter amp Tice 1996)Προςαυτήντηνκατεύθυνσηλειτουργούνκαιοιδιάφορες

συνδυαστικέςθεωρίεςπροσωπικότητας (Andrews 1989 Viney 1989 Wrenn

1990 Seligman 2003 Duckworth et al 2005 Guterman 1996 Lazarus 1996)

Με αυτήν την έννοια προσωπικότητα είναι ένας ζωντανός οργανισμός

(Brown et al 2006) δηλ ένα οργανικό ψυχικό όλο (M Agrippa Brierley

19311944Μελανίτης1973)ΜάλισταοJeeves(2002)συνδυάζονταςΓνω-

στικήκαιΕξελικτικήΧυχολογίαμεΝευροψυχολογίαβλέπειμίαεπιστρο-

φήτήςΕπιστήμηςσεμίαπιοολιστικήθεώρησητηςανθρώπινηςφύσηςΗ

τελευταία αυτή θεώρηση εκλαμβάνει την προσωπικότητα λειτουργικά

laquoπροσωπικότητα είναι το πρόσωπο σε κατάστασηraquo(Helsonp541)middotτοπρό-

σωπο δηλ εδώ εννοείται ότι τρέφεται βασικά δια μέσου των διαπροσω-

πικώνσχέσεων (Θεοδωρακόπουλος 1949Freedman et al 1951 Carring-

ton 1957 Kiesler 1983 Ράπτης 1974 Assagioli 1991 Wagner et al 1995

Gurtman 2001 Acton 2004)

Έτσιταόποιαχαρακτηριστικά τήςπροσωπικότηταςστησύγχρο-

νη έρευνα δεν νοούνταιπλέονως τοάθροισμααπλώςψυχοσωματικών

χαρακτηριστικών (Thorpe 1938 1941)ωςαπλέςπεριγραφέςστατικώνκαι

μόνιμων ατομικών διαφορώνκαιωςlaquoδιαστάσεις ατομικών διαφορών που

τείνουν στην εμφάνιση σταθερών προτύπων σκέψης αισθημάτων και πρά-

ξεωνraquo (McCrae amp Costa 1990) αλλrsquo ως δυναμικά οργανωμένες δομές

(Leary et al 2005 Brown et al 2006 Schaap-Jonker 2008) τούσυνόλουτων

ψυχοσωματικών και πνευματικών λειτουργιών (Murphy 1947 Ορφανός

2004)ΟStern (1938)γιαπαράδειγμαόρισετηνπροσωπικότηταωςlaquoπολ-

λαπλή δυναμική ενότηταraquo(Allport 1961 p25)Ηδυναμικήοργάνωσηαυτή

επηρεάζει τους ιδιαίτερους τρόπους σκέψης τη συμπεριφορά (Allport

1959 Ράπτης 1974 ακκάς 1977) τη διαδικασία πληροφόρησης και την

προσαρμογήστοκοινωνικόπεριβάλλον(Buss 1989 Caspi 1998 McCrae amp

Costa 1997b Roberts et al 2001 Brown et al 2006)

τομεταξύόλεςαυτέςοιδιαστάσειςτήςπροσωπικότηταςμπορούν

εξίσουναλειτουργήσουνκαιαπότηνπλευράτήςθεολογικήςθεώρησης

τουπροσώπουεφόσονκαλύπτουνικανοποιητικάόλοτοφάσμαμιας(χρι-

στιανικής)συμπεριφοράς(Gagnepain 1995)

ΕιδικότεραοBarkman (19681977)συσχετίζονταςνοητικέςβιοψυχι-

κέςκοινωνικέςκαιπολιτισμικέςδιαστάσειςδομείτοανθρώπινοπρόσω-

πο με βάσητονλόγο(τοlaquoλέγεινraquo)τιςκοινωνικέςσχέσειςτοσυναίσθημα

καιτηνυπερβατικότητα(δηλτιςπνευματικέςκαιηθικέςαξίες)

Πιοπρόσφατα οBrugger (2008) συνοψίζονταςφιλοσοφικέςθεολο-

γικέςκαιψυχολογικές30 μεταβλητέςεντοπίζειστοανθρώπινοπρόσωπο ο-

κτώανθρωπολογικά χαρακτηριστικάα) ενοποιημένηολότητα (Μελανί-

της1973Ράπτης1974)β)σωματικότητα (Muumlhlen 1954 Maxsein 1966)γ)

σχεσιακότητααναφορικότητα υπαρξιακά ψυχολογικά κοινωνικά και

πολιτιστικά(ΑυγουστίνοςR Victor Ebner 1921 Buber 19231970Δρούλιας

1960 Ράπτης 1974 Zizioulas 1985 Μπέγζος 1994 1996 Μαντζανάρης

2009)+δ)λογικότηταε)ελευθερίαβουλήσεως(Θεοδωρακόπουλος1949)

στ)laquoθεοείδειαraquo(ltκατrsquo εἰκόναgtΘεού)ζ)επισφάλειακαιη)αναγεννητική

(ψυχο-πνευματικά)δυνατότηταμέσωτήςlaquoἐνΦριστῷraquoΑπολύτρωσης

ταωςάνωαυτάχαρακτηριστικάθαμπορούσαμεναπροσθέσουμε

και την έννοια τήςμοναδικότητας έναπανάρχαιο στοιχείοπουαπαντά

ακόμηκαιστουςπροκατακλυσμιαίουςλαούςτήςΙνδονησίας(La Fontaine

2000)Ημοναδικότητα οντολογικάμεναπορρέειαπότηνξεχωριστήσχέση

τούατόμουμετονκόσμοηοποία(σχέση)δενείναιαναγώγιμησεκαμία

δεδομένη ιδεολογική προεξόφληση (Ζιάκας 2001) και έτσι κάθε φορά

laquoεκπλήσσειraquoενώψυχολογικάπροκύπτειαπότηνοικείασύνθεσησυνδυ-

ασμόκαιελεύθερηερμηνεία(μεβάσητονιδιαίτεροσκοπότήςκάθεμιας

ταυτότητας)τωνχαρακτηριστικών (συστατικώνμονάδωνκαιδιεργασιών)

τήςκάθεπροσωπικότητας (ΓρηγόριοςΝύσσηςMPG 32 328B Carrel 194612

Μελανίτης 1973 Φασάπης 1970 Παρασκευόπουλος 1979 Ράπτης 1974

ακκάς1977Zizioulas 1994Μιχαηλίδης 1990Νησιώτης1996Ware 1996

Καραζαφείρης198519952 Turcescu 200320042)

υμπερασματικάωςκαθοριστικότεροιπαράγοντεςμόρφωσης τηςπροσω-

πικότηταςθεωρούνταιαπότηνΧυχολογίαοιενδογενείς (οβιολογικός

παράγωνγενετικές(Plomin et al 1997 Loehlin et al 1988 Bergeman et al

1988 Eysenck 1990 Plomin amp Nesselroade 1990 Heath et al 1992 Bergeman

et al 1993 Plomin amp McClearn 1993 Costa amp McCrae 1993 Plomin 1994 Se-

gal amp MacDonald 1998 Plomin et al 1998 Johnson amp Krueger 2004 Jang 2005

Novotney 2008)31 επιδράσεις κληρονομικότηταιδιοσυγκρασία η έσω έκ-

κριση και ο ιδιοσυστατικός παράγωνχαρακτηρολογική τυπολογία)32 οι

εξωγενείς (εθνικήκουλτούρα33 οικογενειακόπεριβάλλονσχολείοκοι-

νωνικήομάδα)οικοινωνικές διαφοροποιήσεις κατάτηνενηλικίωση

(ψυχικέςμεταβολέςεφηβικέςφιλίεςηλικιακήωριμότητακαιεξωτερικές

επιδράσεις)καιοιποικίλεςβιοψυχολογικές μεταβολές (πρβλψυχοδυ-

ναμικές επιδράσεις εσωτερική εμπειρία κλπ) κατά το γήρας συμπερι-

λαμβανομένηςτήςθέσηςτούατόμουαπέναντιστηνασθένειακαιτονθα-

νατο(Μελανίτης1973)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕ ΑΝΑΦΟΡΕ

(Οιπλήρειςτίτλοιτωνμονογραφιώνπαραλείπονταιχάρινσυντομίας)

1 ΠρβλKa (Εγώ)Ba (ψυχή)και Akh (πνεύμα) 2 Σο δικαίωμα να είσαι ΆνθρωποςτΑrsquoσ43-57τΒrsquoσ591-606 3 Αστέριος(Εἰς τόν πλούσιον καί εἰς τόν Λάζαρον 1-14Ομιλ1017)Ευσέβιος

(Εὐαγγελική προπαρασκευήΒιβλ6648)Υίλων(Νόμων ἱερῶν ἀλληγορίαςβιβλ

3198)ΙωΦρυσόστομος(ΜPG 61772)Ποσειδώνιος(Fragm398)ΡωμανόςοΜε-

λωδός(Ὕμνοι 6 22 SC 99 110 114 128 283) 4 Κατά τους Dollard και Miller (1950) οι οποίοι ανακάλυψαν τα λεγόμενα

δευτερογενή μαθησιακά κίνητρα τα παιδιά στα πρώιμα στάδια της ανάπτυξης

μαθαίνουν μέσω τεσσάρων laquoκριτικών καταστάσεωνraquo (τροφής καθαριότητας

σεξουαλικότηταςκαιαντίδρασηςκατάτηδιάρκειατουθυμού)ενώτοκοινωνικό

(οικογενειακό)καιπολιτιστικόπεριβάλλονδιαθέτειένασχέδιο γιακάθεμίααπό

τιςκαταστάσειςαυτές(Φασάπης1970) 5 Πρόκειταιγιατονχρονικάlaquoζωτικό χώροraquo (Lewin 1943 1935 1936 1946) ό-

πουηπροσωπικότητα καταλαμβάνειδιάφοραlaquoστρώματαraquoεξώτερακαιεσώτερα

έναντιτουψυχολογικούπεριβάλλοντος 6 ΠαλαιότεραοLasswell (1957)είχεπροτείνειέναοκταπλόμοντέλοδύναμη

ευημερίασεβασμόςαγάπηηθικότηταασφάλειαεπαγγελματικήειδίκευσηκαι

αξίεςτήςΕκπαίδευσης 7 Boethius (MPL 64 1247 1343D) Πρβλ Mulrooney 1994 Παραπλήσιος είναι

και ο ορισμός τού Κασσιόδωρου Psalmum VII ldquopersona ndash substantia rationalis

individuardquo 8 ΒλΑναστασίου ιναΐτη Οδηγός 9MPG89144Blaquoκαλοῦσι γάρ τινες πρό-

σωπον τήν τινων σχέσιν πρός ἀλλήλουςraquo 9 Richard of St Victor De Trinitate IV2224MPL1961342CldquoPersonaestexis-

tenspersesolumiuxtasingularemquondamrationalisexistentiaemodumrdquo 10 Βλ Θωμά Summa Theologiae I 29 3 ad 2 ldquoOmne individuum rationalis

naturaediciturpersonardquo 11 Πράξ 15 12 Ιω196laquoἼδε ὁ ἄνθρωποςraquo 12 Βλ Ξενοφών (Ἀπομνημονεύματα II iii 18) Cicero (De Officiis III v 22) Mene-

nius Agrippa (Titus Livius Ab Urbe condita libri II 16 32 33) ΑrsquoΚορ 12 12-27 Η

πλατωνική (Υαίδρος 270 152) laquoκαθολικότηταraquo είναιφυσιοκρατική (laquoψυχῆςοὖν

φύσινἀξίωςλόγονκατανοῆσαι οἴει δυνατόν εἶναιἄνευ τῆς τό ὅλον τῆςφύσε-

ωςraquo) ενώ τωνΠατέρων τήςΕκκλησίαςανθρωποκεντρική (προσωποκεντρική)middot

βλ Γρηγορίου Νύσσης Περί κατασκευῆς ἀνθρώπου MPG 44 185 laquoὌνομα τῷ

κτισθέντι ἀνθρώπῳ οὐχ ὁ τίς ἀλλrsquo ὁ καθόλου ἐστίνΟὐκοῦν τῇ καθολικῇ τῆς

φύσεωςκλήσειltδυνάμειπᾶσαἡ ἀνθρωπότηςἐντῇ πρώτῃ κατασκευῇ περιείλη-

πταιΟὐ γάρἐνμέρει τῆςφύσεωςἡ εἰκώνltἀλλrsquo ἐφrsquoἅπαντόγένοςἡ τοιαύτη

διήκειδύναμιςraquo

13 Ὤψ =οφθαλμός(όψη)middotτορήμαὁρῶ στηΒίβλοσημαίνειμετέχωκοινωνώ

γνωρίζωΈτσιθεωρία τούΘεού(Visio Dei)δενσημαίνειδιαλογισμό (meditation)ή

μυστική θεωρία (contemplation)αλλrsquoένωσημαζίΣουμέσωτήςΘείαςΦάρης(α-

κτίστωνενεργειών)Σου(Nissiotis1983)τοανθρώπινοπρόσωποκυρίαρχηείναι

ηπαρουσίατωνματιώνωςδέκτηαλλάκαιεκφραστήταυτόχρονατήςανθρώπι-

νης παρουσίας στον κόσμο (Μιχαηλίδης 1990)Αντίθετα οι Λατίνοι κατά μία

μεταγενέστερηεπινόηση (Mauss 2000) ετυμολογούντοπρόσωπο (person lt per-

sona)απότο per + sonosonare (=ηχώφθέγγομαι)μολονότιιστορικάφαίνεταιότι

τοπαρέλαβανμέσω τωνΕτρούσκωναπό την ελληνική λέξηπρόσωπον (φersu

perso) 14 H persona μάς εισάγει στη διάκριση μεταξύ laquoέχεινraquo και laquoείναιraquo πρόσωπο

(Jung 1935 Plessner 19613) που πρώτος απερίφραστα παρατήρησε ο Πλάτων

ύμφωναμε τονγνωστό Ελβετό ιατρόPaul Tournier (1898-1986) τοπροσωπείο

είναιηεμφανιζόμενηέκφραση(υπαρξιακήμάσκα)κάθεασυνείδητηήσυνειδη-

τή καθυστέρηση παραίτηση (ακηδία) πρόφαση προσποίηση μίμηση εξάρτηση

camouflage παλινδρόμηση φυγή εκλογίκευση μετάθεση ήαναπλήρωσηοκοινω-

νικόςρόλοςοισυμβατικότητεςηρουτίναηαπονέκρωσηηπνευματικήξηρότη-

τα η ομοιομορφοποίησητυποποίηση εξαντικειμενοποίηση ποσοτικοποίηση

μηχανοποίηση ουδετεροποίηση και αριθμοποίηση (de La Mettrie 1960 1955

Marcuse 1964)+τοlaquoπνεύμα τής γεωμετρίαςraquo(Pascal 16702007 Cassirer19681972)

οαυτοματισμόςηαλλοτρίωση (Ξηροτύρης1970)καιγενικάηαποπροσωποποίη-

ση τήςανθρώπινηςύπαρξηςΗεπίγνωσητηςδιάσπασηςτης όληςπροσωπικότη-

ταςσεπροσωπείο (laquoφαίνεσθαιraquo)καιπρόσωπο (laquoείναιraquo)οδηγείστηντραγικότητα

τηςανθρώπινηςύπαρξης(Ζιάκας2001) 15 Περισσότερα για τη θεολογία τού προσώπου γενικά βλ Popovits 1926

Brightman 1934 Boillat 1945 Barth 1955719605 Brunner 1938 1979 Tillich 1951

1959 1967 Romanides 1954 Έραστο 1958 Δημητρόπουλο 1954 Harrity amp Martin

1962 Ware 1963 1997 ODoherty 1964 Matson 1964 1967 Δρούλια 1967 Παπαπέ-

τρου 1968 Γιανναρά 1970 19924 Ματσούκα 1971 1980 Williams 1972 Lossky 2000

Aghiorgoussis 1976 Ζηζιούλα 1977 Sherrard 1977 Gregorios 1978 Μαστρογιαννό-

πουλο 1979 Υούσκα 1979 Καραβιδόπουλο 1979 Νissiotis 1982 1983 Berdiajef

1983 ιώτη 1984 Pannenberg 1985 Παναγόπουλο 1985 1987 2000 Γρηγοριάδη

1987 Υωτίου 1990 Adams 1991 Κωνσταντέλλο 1991 Ludlow 1992 Aves 1992 Wil-

liams 1993 Ι Βλάχο 1991 1994 καλτσά 1996 Torrance 1996 J Chirban 1996

Rudman 1997 Stanley 1997 Melissaris 2002 Αγγελόπουλο 2002 Jorm amp Christen-

sen 2004 Beck amp Demarest 2005 Ανανιάδη 2009 16 Λεόντιος Βυζάντιος MPG86 1333BD laquoΟὐκ ἔστιν οὖν τά ὑπέρ φύσιν τῶν

κατά φύσιν ἀναιρετικά ἀλλά παράγωγα καί παρορμητικά εἰς τό κἀκεῖνά τε

δυνηθῆναι καί τήν πρός τά ὑπέρ ταῦτα δύναμιν προσλαβεῖνraquo 17 Επιφάνιος (MPG 41418)ΓρηγόριοςΘεολόγος (Περί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος

6)Ιω Φρυσόστομος (MPG 49 118 288 309 317 MPG 55 613 MPG 59 673 MPG 61

693) 18 Πρβλ Ισοκράτη Πρός Δημόνικον λόγ Αrsquo405laquoμέγιστον γάρ ἐν ἐλαχίστῳ

νοῦς ἀγαθός ἐν ἀνθρώπου σώματιraquo 19 ΙωΦρυσοστόμουΕἰς Υιλιπ 5 4 MPG 62 210 Περί ἀρετῆς καί κακίας Ομιλ

ΚϞrsquoMPG 63760laquoτίποτrsquoἐστίνἄνθρωποςκαίὅσητῆςφύσεωςτῆςἡμετέραςἡ

εὐγένειακαίὅσηςἐστίδεκτικόνἀρετῆςτουτίτόζῶονraquoΠρβλ D Staniloae p 24

ldquoInsofarasIamnotlovedIamincomprehensibletomyselfrdquo 20 Βλ Μ Βασιλείου MPG 31 216 A-B MPG 32 325-340 Γελάσιου Κυζίκου

MPG 85 1289 Θεόδωρου Ραϊθού 206 5-7 21 Κρίσειςσχόλιααντιρρήσειςκαιπαρατηρήσειςστηlaquoθεολογίατούπροσώ-

πουraquoτούεβασμιότατουΙΖηζιούλαέχουνκατάκαιρούςκάνειμεταξύτωνάλ-

λωνοιΑγουρίδης(Οράματα και ΠράγματαΑθήνα1991σ102εξ)Ph Sher-

rardΙωΘΠαναγόπουλος(Μόρφωση και Μεταμόρφωσησ135εξ146)πYan-

nis Spiteris (La Theologia Ortodossa Neo-Greca Bologna 1992)Παπαδόπουλος(Ορ-

θόδοξη και χολαστική Θεολογίασ94εξ)Φρταμούλης(Περί φωτόςσ37εξ

73εξ104)ΜΥαράντος(Σα όρια της Επιστήμης και το ορθόδοξον ήθοςΑθήναι

1998σ179)καιξένοιΠατρολόγοιπουδημοσιεύουνστοέγκριτοπεριοδικότής

Oxford Journal of Theological Studies (γράφονταςγιαπαράδειγμαότιμετονΣρια-

δολογικό Περσοναλισμό του ο Ζηζιούλας καταστρέφει τη laquoμοναρχία του Πα-

τρόςraquo(A J Torrance Persons in Communion Edinburgh 1996)Γιαεπιπλέονβιβλιο-

γραφίαβλ JTS 481 (1997) 373 501 (1999) 434 ΘΕΟΛΟΓΙΑ 644 (1993) 632 673

(1996)4474σ885691(1998)44ΓΡΗΓΟΡΙΟ Ο ΠΑΛΑΜΑ 773 (1998) 519 790

(2001)627Μάϊος-Αύγουστος(2003)525εξ807 (2005)325Αντίδωρον Πνευματι-

κόν Γ Ι Κονιδάρησ688Aksum-ThyateiraA festschrift for Arch Methodios p515π

ΓΥλορόφσκυΔημιουργία και Απολύτρωσησ112εξ ΚατάτούςΜαξέντιοΒοή-

θιοΛεόντιοτον ΒυζάντιοκαιΙουστινιανόηταύτισητωνόρωνπρόσωπο καιυπό-

στασις (ήτοιηφύση εκλαμβάνεταιωςθεμέλιοτηςύπαρξηςκαιηυπόσταση ως το

τελικόεπίπεδοστηνεξειδίκευσημιαςκοινήςουσίας)προκαλείαιρετικούςκινδύ-

νους Μονοφυσίτες Νεστοριανοί αντιχαλκηδόνιοι Ακέφαλοι Σιμόθεος Αίλου-

ρος και εβήρος Αντιοχείας (χριστολογική ένωση ατομικών φύσεων)+ γιατί η

υπόσταση (όχιστηνΣριαδολογίααλλά)στηΦριστολογίακατανοείταιτριαδολο-

γικάμόνοστηβάσητωνεξωτερικώνποιοτήτωνπουσημαίνουντηδιάκρισηκαι

τοιδιαίτεροκαιδεδίνεταιδιόλουσημασίαστογεγονόςότιαυτήηυπόσταση (κι

όχιηφύση)είναιτοθεμέλιοτηςύπαρξηςΟιΚαππαδόκεςόμωςδιέκρινανμε-

ταξύυπόστασης καιουσίας στηΦριστολογίαπρβλ ΙΚουρεμπελέlaquoΝεοχαλκη-

δονισμόςκαιορθόδοξηορολογίαraquoΓΡΗΓΟΡΙΟ Ο ΠΑΛΑΜΑ 773 (1998)521] 22 όππσ113 23 ΙΒλάχουΗ Αποκάλυψη του Θεούσ17laquoΤπάρχουνόμωςκαιάλλοιπου

πιστεύουνότιδυοείναιοιπηγέςτηςπίστεώςμαςδηληΑγίαΓραφήκαιηΙερά

ΠαράδοσηΚαιοιδυοαυτέςαπόψειςείναιμονόπλευρεςκαιδενεκφράζουντην

ορθόδοξηδιδασκαλίαraquo 24 Έχειβρεθείότιηαναφορικότητα (ήσχεσιακότητα)γενικάσυνδέεταιμετην

απόδοσηνοήματος (Schaap-Jonker 2008) 25 Frankl 19751980 p 112 meaning must be found and cannot be given Σο

νόημαγράφειοFranklείναικάτισαντογέλιοδενμπορείςναεπιβάλειςσεκά-

ποιονναγελάσειαλλάθαπρέπειπρώτανατουπεις ένααστείοΣοίδιοεφαρ-

μόζεται και για τις τρεις laquoθεολογικές αρετέςraquo (πίστη ελπίδα και αγάπη) δεν

μπορούνναλειτουργήσουνμεμόνητηδικήμαςήκάποιουάλλουθέληση 26 Frankl 19751980 p 104 the de-neuroticization of humanity requires a re-

humanization of psychotherapy

27 Frankl 1963 p 68 Humor was another of the souls weapons in the fight for

self-preservation 28 Περισσότερα για τη σχέση κινήτρων και προσωπικότητας βλ Atkinson

1981 Humphreys amp Revelle 1984 Oldani 1997 Plutchik 1997 Sturman 1999 29 Ψς προσωπικά γνωρίσματα θεωρούνται laquoδιαστάσεις τής προσωπικότητας

με βάση τις οποίες κατηγοριοποιούνται συνήθως οι άνθρωποι σύμφωνα με τον

βαθμό που εκδηλώνουν ένα συγκεκριμένο χαρακτηριστικόraquo(Burger2001p172) 30 Κατά τον Γερμανό ψυχολόγο P Lersch (19541956) το ανθρώπινο πρόσωπο

διέπεται από τρία ουσιώδη χαρακτηριστικά α) το αμετάβλητο (Unverwechselbar-

keit) β) τη μοναδικότητα (Einmaligkeit) και γ) το ανεπανάληπτο (Unwiederholbar-

keit) 31 ύμφωνα με σύγχρονα δεδομένα το 40-60 περίπου των χαρακτηριστικών

τής προσωπικότητας έχουν προέλευση γενετική (Kernberg 1966 1976 1977

McCrae amp Costa 2003 Eurelings-Bontekoe amp Snellen 2004) 32 Πρβλ Buss 1995 Kretschmer 1925 Sheldon 1942 Ramsey 1965 Buss 1990 Ey-

senck 1990 Zuckerman 1991 1995 Gale amp Eysenck 1992 Cloninger Svrakic amp Przy-

beck 1993 Heath Cloninger amp Martin 1994 Bates amp Wachs 1994 Davidson 1999 33 Βλ για παράδειγμα τις λεγόμενες εθνοκεντρικές θεωρίες προσωπικότητας

(M Ramirez A Jenkins J Baldwin aka Kobi Kambon L Comas-Diaz J Jones B

Trimble and E Duran S Sue and D Sue)

ηΚΔlaquoιστορείraquoτονβίοτούΙησούτη γέννησητομαρτύριοκαιτονθάνα-

τό Σου (Μιχαηλίδης 1990) Από τηνΠατερική Γραμματεία εξάλλου αν

και δεν υπάρχει κάποια συστηματική έκθεσηθεωρία (Lossky 2000) οι

Πατέρεςπουμίλησανad hoc περίπροσώπου ανθρωπολογικάείναιβασι-

κάοΣερτυλλιανός (MPL 1-2)ο Ιππόλυτος (MPG 10)οΚύριλλος Ιεροσο-

λύμων (ΒΕΠΕ τ 39 σ 139) οΜΑθανάσιος (Δημητρόπουλος 1954) ο

ιατροσοφιστής Μελέτιος Μοναχός (MPG 64 1185-1188) οι Καππαδόκες

Πατέρες (Παπαδοπούλου-Σσανανά 1970 Ζήσης 1971 Kornitseskou 1971

Aghiorgoussis 1976)ΙωάννηςοΦρυσόστομος(Σσιτσίγκος2000)Μακάριος

οΑιγύπτιος(Έραστος1955)ΝεμέσιοςΕμέσης(MPG 40 503-818)Θεοδώ-

ρητοςΚύρου(MPG 83588εξ)ΘεόδωροςΡαϊθού(MPG 91 1479-1482)Ισί-

δωροςοΠηλουσιώτης(Μαστρογιαννόπουλος19661979)ΠέτροςοΑθω-

νίτης (MPG 150 989-1040)ΜάξιμοςοΟμολογητής (Ματσούκας 1980) Ι-

ωάννηςοΔαμασκηνός(MPG 94 613-615 Πλεξίδας2001) καιΓρηγόριοςο

Παλαμάς(Βλάχος2000)ΈπειτακατάτονΜεσαίωναοισημαντικότεροι

δυτικοίθεολόγοιπουασχολήθηκανμετονπροσδιορισμότούπροσώπου

ήσανοΡιχάρδοςτούαγίουΒίκτωρος(Richard von St Victor 1373)οο-

ποίοςμάλιστααρνήθηκετονπερί προσώπουορισμότούΒοήθιουγιατην

υπόσταση (substantia) εκλαμβάνοντας τη Θεία υπόσταση ως ξεχωριστή

κατrsquoιδίωμαύπαρξητηςΘείαςφύσης(Divinae naturae incommunicabilis exis-

tentia)9οΘωμάςΑκινάτης(1225-1277)10οοποίοςδέχτηκετηνκατάΒοήθιο

υπόσταση γιαναπεριγράψειτοκτιστόπρόσωπο(Lossky 2000Προκοπίου

2010) ο Jean Duns Scotus (1274-1308)πουόρισε τοπρόσωποως ldquo(Persona

est) existens per se solum singularem quondam rationalis existentiae modumrdquo(Muumlh-

len 1954 Neacutedoncelle 1948)καιοΘωμάςΚεμπήσιοςμετοέργοτουltImitatio

Christigt

ύμφωναμε τηχριστιανικήΑνθρωπολογία οΘεός είναι εκείνος ο

οποίοςμάςέκτισεδηλμάςκάλεσεστηνύπαρξημάςδώρισετηζωήμάς

ανα-γέννησε (βλ laquoἐν Φριστῷraquoυἱοθεσία) και μάς χάρισε τούς αληθινούς

(laquoἀνισταμένουςraquo)εαυτούςμαςδηλταπρόσωπά μας(Κορναράκης1986)

ΚατάτηνΑγίαΓραφήοΘΛόγος(προσ)καλείπροκειμένουναυπάρξει

(να έλθει στο laquoείναιraquo) το καλούμενοmiddot δηλ οΘεός (ηΑγάπη) δημιουργεί

απόαγάπητονάνθρωποωςπρόσωπογιαναδιαλέγεταικαιεπι-κοινωνεί

αγαπητικά μαζί του (Tournier 1956 Καραβιδόπουλος 1979 Evdokimov

1985Ζιάκας2001)επειδήοΊδιοςείναιΠρόσωπο καιαπευθύνεταιωςίσος

προςίσον(tecircte agrave tecircte)πάλισεπρόσωπο (ΑrsquoΚορ1312Jaspers 1969)

Έτσιηοντολογικήύπαρξητουανθρωπίνουπροσώπουπουφανερώ-

νειτηνύπαρξήτουως(υπαρκτικού)γεγονότοςεξασφαλίζειτηνετεροκί-

νητηαλλάκαιτηνπροσωπικήμοναδικήκλήση του(Ware 1996 Μαντζα-

νάρης2009)middotτοανθρώπινοπρόσωπο δηλσυνιστάμίαέλλογη(Θεοδωρα-

κόπουλος 1949Ματσούκας 1985 Chirban 1986Μιχαηλίδης 1990) και α-

γαπητικήκλήση (Μιχαηλίδης 1990Ware 1996 Yannaras 1996 Feenstra amp

Brouwer 2008 Μαντζανάρης2009)είναιένακλητικόοντοοποίοπροέρ-

χεται από μία Κλήση και ζει με την Κλήση όσο το ίδιο προσ- ή παρα-

laquoκαλείraquo (αναζητεί)ήεπι-καλείταιδοξολογικάευχαριστιακάκαιεσχατο-

λογικά (νοσταλγικά) δηλ laquoκοινωνείraquo τόσο laquoείναιraquo (υπάρχειζει) Άρα

υπάρχειγιrsquoαυτόκαικαλείαλλάκαικαλείται(Ησ454Γιανναράς1970

Καραζαφείρης198519952 McFadyen 1990)Μεάλλαλόγιαηόληύπαρξη

τούανθρώπουοφείλεταιψυχολογικάστηνκλήσητούΆλλου (Μαντζανά-

ρης 2009) Κατά τον Jacques Lacan (1973) το ανθρώπινο υποκείμενο

laquoγεννιέταιraquoμόνοόταντοσημαίνον αναδύεταιστοντόποτούΆλλουΦω-

ρίς τονΆλλο τονήπιοόχιμόνοδενμπορείναεισέλθειστονκόσμοτής

γλώσσαςκαι τωνσυμβόλων (Vasse 1969)αλλrsquoούτεκανμπορείναεπι-

βιώσει(Spitz 1955 Rizzuto 1996 Chirban 1996)

Αυτότοανθρώπινοπρόσωποστηνπροπτωτικήτουκατάστασηθε-

ωρείταιθεολογικάlaquoεικόναraquoτήςτριαδικήςκοινωνίαςτωνΘείωνυποστά-

σεωνστηνοποίακατάστασητελειούμενοlaquoἐνἐλευθερίᾳ καίἀγάπῃraquo

προσ-καλείταιlaquoκαθrsquo ὁμοίωσινraquoΑυτούτούΘεού(McFadyen 1990 Zizioulas

1994) Η οντολογική laquoσταθερήraquo αρχή τού παλαιοδιαθηκικού ανθρώπου

είναιηθεοκεντρικότητάτουδηλοσταθερόςπροσανατολισμόςκαιηα-

ναφορά τουπροςτονΔημιουργότου (Οικονόμου 1978)Πράγματιμέσω

τούλογιστικού τουτοανθρώπινοπρόσωπο κινείlaquoκατάφύσινraquoτοεπιθυ-

μητικόν καιτοθυμικόν (Καραζαφείρης198519952ιώτης1984)Ονους τού

ανθρώπου ως κύρια λειτουργία τούπροσώπου πέρα τού ότι ενέχει μία

ενοποιόδύναμηπροςτονΘεό(amor intellectualis)εφόσοναποτελείεικόνα

τήςοφίαςκαιτούΛόγου(ltσυλ-λέγω)Σου(Deus umbra mentis)αποτελεί

το μέσο διοχέτευσης της Θ Φάρης στο κάθε ανθρώπινο πρόσωπο

laquoὑποστατικῶςraquo(ΓρηγόριοςΠαλαμάςΈργα Πατέρων τής Εκκλησίας 9 144-

146)

Εξάλλουτοανθρώπινοltκατrsquo εἰκόναgt(Γεν126Ιώβ328ολ2

23Βέλλας19501966Μπρατσιώτης1976Nissiotis 1983)τήςχριστιανικής

Θεολογίας λόγω τής έλλογης χρήσης τού αυτεξουσίου (Καλαντζάκης

1994)τουαλλάκαισύμπασαςτηςψυχοσωματικής(ΕιρηναίοςMPG 7 433-

1224 Murphy 1947 Jung 1984 Ware 1996 Ορφανός2004)καιπνευματικής

του σκευής (Βέλλας 19501966) προσδίδει ιδιαίτερη και μοναδική υπαρ-

κτικήθέσηκαιαξίαστονάνθρωποέναντιτηςλοιπήςδημιουργίας(Γεν1

28Χαλμ816ειρ172Mork 1967Μπρατσιώτης1976Βλάχος1981)

ΟΘεόςείναιφύσειαυτεξούσιοςΆρακαιοάνθρωποςωςεικόνα τούΘεού

είναιlaquoφύσειraquo(ήμάλλονlaquoθέσειraquoδηλκατάΦάρη)αυτεξούσιος(Σατάκης

1952Μπενάκης1985Σερέζης1993Γιανναράς2003)ήτοιθελητικός (Μά-

ξιμοςΟμολογητήςMPG 91 304CΚαραζαφείρης198519952)Έτσιτοαυ-

τεξούσιον του ανθρώπου επισημαίνει δυναμικά και λειτουργικά την ύ-

παρξη του προσώπου (Hauter 1952 τεφανίδης 19592 Ματσούκας 1985

Pettifer 1987 Λουδοβίκος 1996) μέσω δηλ τήςγνωμικής αυτονομίας τού

Εγώτοκάθεανθρώπινοπρόσωπο καθίσταταιαπαράλλακτοκαιμοναδι-

κό(Καραζαφείρης198519952)

Λόγωτήςκακήςχρήσεωςόμωςτούγνωμικού αυτού θελήματος του

ανθρώπου δηλ τής εκ-πτώσεως τουπροσώπου σε σάρκα το θεανδρικό

πρόσωπο του ΙησούΦριστούως τελεία και μοναδικήπροσωπικότητα (α-

πογυμνωμένη από κάθε προσωπείο) ανέπλασε εφάπαξ τη laquoφθαρείσαraquo

εικόνατούΑδάμ (Nietzsche 1888)11απαντώνταςαντrsquoαυτούστιςβιβλικές

εγκλήσειςευθύνηςγιατονlaquoπλησίονraquoπουαπηύθυνεοΘΠατέραςστον

πρώτοεκείνοάνθρωπο (Γεν4 9)αποκαθιστώνταςέτσιτονδιακοπέντα

διάλογο μεταξύΘεούκαιανθρώπου(Tournier 1956 Willard 1999)Έκτοτε

ο Θεός καλεί διαρκώς τον άνθρωπο να πραγματοποιήσει το ltκαθrsquo

ὁμοίωσινgtδηλναγίνειπρόσωπούμφωναμετηχριστιανικήΑνθρωπο-

λογίατοανθρώπινοπρόσωπο δενταυτίζεταιμετηνακίνητηκαιστατική

παρμενίδειαουσία (esse immotum)αλλάμετηνανθρώπινηυπόσταση (Βrsquo

Κορ 1 11 Pratt 1937 Harkness 1948 Garnett 1928 Καραζαφείρης

198519952Ζηζιούλας1977Hampson amp Boyd-MacMillan 2008)Έτσιμόνο

laquoἐν Φριστῷraquo δηλ μόνο μέσω τής αγαπητικής εμπιστοσύνης και επι-

κοινωνίας (βλ laquoσυνυπάρχεινraquo laquoσυνεῖναιraquo Mitsein) μετά τού laquoθεμελίουraquo

και (παντο-κρατορικού) laquoΛόγουraquo (συλλογέως) των όντων τέ τού Θεού

(Oates 1961)οοποίοςκαιπροσ-καλεί επίτούτωκάθεανθρώπινηύπαρξη

ήτοι για ελεύθερη σταυρώσιμη (θυσιαστική) αυτοπροσφορά στον Άλλο

όπως έπραξε ο σαρκωμένος Λόγος δηλ τελικά για laquoλογοποίησηraquo χρι-

στοποίηση θέωση (Bertocci 1970 Howe 1980 Leclerc 1984 Αγγελόπουλος

2002 Ορφανός 2004)+ ο άνθρωπος καθίσταται αυθεντικό και αληθινό

laquoἔσοπτρον τοῦ ΘεοῦraquoκατάΙωάννητονΔαμασκηνόήθεοφανικό γεγονός

Κατά τον φιλόσοφο μάλιστα Dallas Willard (1999) ο άνθρωπος είναι

πλασμένοςγιαναεπικοινωνείμετονΔημιουργότουΔεδομένουλοιπόν

ότι η δομικά αρχετυπική ύπαρξη του ανθρώπου είναι κλητική (σχεσια-

κήαναφορική) από τηνανταπόκρισή του (Myers 1903) στην κλήση τού

Άλλου θαεξαρτηθείκατά πόσοδιατήρησετοθεοειδέςπρόσωπό τουκατά

πόσο δηλ απαλλάχθηκε από τα πάθη του (ήτοι την αλλοτριωμένη του

φύση) ενώθηκεπραγματικάμετονΘεό επικοινωνώνταςμαζίΣουδια-

θέτει αγάπη εσωτερική ενότητα ειρήνη αγιασμό αρμονία πληρότητα

καινόημαζωήςΠράγματιηέρευναέχειδείξειότιέναθετικόσχεσιακό

στυλανθρώπινουψυχισμούευνοείτηνυιοθέτησητηςαντίληψηςγιατην

ύπαρξησκοπούστηζωήκαιτηνεπίγνωσητουνοήματόςτης(Simpson et

al2008)χετικήεπrsquoαυτούέρευνασεφοιτητέςαπέδειξεότιηαύξησητης

ψυχικήςαστάθειαςτηςαπογοήτευσηςτουάγχουςκαιτουφόβουκαθώς

καιενόςχαλαρούήανύπαρκτουγενικάδεσμούμετοΘείονσυνοδεύεται

από μειωμένη αυτοσυνειδησία τής προσωπικής ύπαρξης και ζωής ως

Θείαςκλήσης (Hall 2004 Feenstra amp Brouwer 2008)

Ψστόσο το συνεχές αυτό laquoγίγνεσθαιraquo (Ware 1981 Corrington 1996

Norcross 2006πρβλG Marcel Homo Viator) πρόσωπο πουμάλισταεξαρ-

τάταιάμεσααπόταχαρακτηριστικάτήςπροσωπικότητας λχτονβαθμό

πίστηςεμπιστοσύνης (Couch et al 1996 Couch amp Jones 1997) και ειλικρί-

νειαςπροςτονΆλλο+τουπαρατηρητήσυνομιλητή(Assagioli 1991)εμπε-

ρικλείειτιςασυνείδητεςπαρορμήσειςαδυναμίεςπάθηφόβουςελαττώ-

ματα και ιδιορρυθμίες (βλ αμαρτία) όπως και τις συνειδητές αυτο-

αναθεωρήσειςδιορθώσεις (βλ μετάνοια) τις ψυχο-πνευματικές αναγεν-

νήσεις(Ιω35Εφ424)καιτηνόληεσωτερική(ψυχο-πνευματική)αύξη-

ση καιωριμότητα (πρβλ laquoσταθερή αστάθειαraquo) Από την άλλη μεριά το

(ανεξάρτητοχειραφετημένοαλλάκαιυπεύθυνο)πρόσωποπουπαραμέ-

νει εσωτερικόσιωπηλόμυστικόκαικρυμμένο (βλ τηνυπερβατικότητα

και αποφατικότητα του ΙΕΡΟΤ) είναι η επώδυνη διαδικασία τής αυτο-

περισυλλογής αυτοσυνειδησίας και αυθυπέρβασης το laquoπνεύμα τής λε-

πτότητας-finesseraquo (Pascal 16702007)ηδιαλεκτική έλξηςκαιάπωσης (de

Rougemont 1945Ράπτης1974Μιχαηλίδης1990)+καιδιαλογική (von Orelli

1951 Jacques 1991 Willard 1999) συνάντηση (Guardini 1928 Brunner 1938

Marcel 1944 1951 1962 1963 1967 Christian 1952 1958Μιχαηλίδης1990

Παύλος 2000 Entralgo 1961 1962ab Κοσμόπουλος 1995 Μαντζανάρης

2009) και επι-κοινωνία (Buber 19201970 Jaspers 1935 1938) σεμία διαλε-

κτική σχέση ταυτότητας και ετερότητας (Γεν 3 9 4 9Mauriac 1934-51

Sartre 1943 1946 Zizioulas 1994) η αξία και το νόημα της ανθρώπινης

ζωής ηπνευματικότητα (Stocker 1945 1949) μία κλίση (Siebeck 1950) η

κλήση (Feenstra amp Brouwer2008)τήςζωήςωςαποστολής(Siebeck 1950)]

καιηπρωτότυπη (αυτο)δημιουργία (Tournier 1956Ράπτης1974 Ζηζιού-

λας1977 Καραβιδόπουλος1979)

ΓιατονΠλατωνισμόκαιτονΙουδαιοχριστιανισμό(Hill amp Hall 2002)

πουέδινανέμφασηστοθέαμαοάνθρωποςωςκαθ-ολικότητα (Hartmann

1926Ράπτης1974)12 είναι πρόσωπο πρός+ὤψ(Μπακατσούλας1976)]13

δηλμπορείνακοιτάζεισταμάτιατονσυν-ομιλητήτουόπωςκαιεκείνος

τονΆλλονΜελίγαλόγιαπρόκειταιγια έναlaquoονπροςraquo (μεοντολογική

δυνατότητα σχέσης κοινωνίας και προσ-ανατολισμού και όχι ναρκισσι-

στικούαυτο-προσδιορισμούήενόςSolipsism)middotέναονπουνοσταλγείερω-

τικά να συναντήσει δοξολογικά την εικόνα τού ενεργούντος προσώπου

(Παύλος2000)ΈτσιηlaquoθέατούΘεούraquo (θεοπτία)στηνανθρώπινηφύση

τούΘΛόγουταυτίζεταιμετηθέωση καιτησωτηρίατοβλέμμαλχτων

Αγίων τής βυζαντινήςΑγιογραφίαςπουείναι εκστατικό (Ζιάκας 2001)

υπερβατικόκαιταυτόχρονααπο-καλυπτικότούΘΑρχετύπουανταυγά-

ζεταικαιlaquoδοξάζεταιraquoltδοκῶ (Ware 1981)+ηκαθολικότητα τουανθρωπί-

νουπροσώπουησυμφιλίωσηανάμεσαστονχρόνοκαιτοάχρονο(Μιχαη-

λίδης1990)τοκτιστόκαιτοάκτιστοΑνηρωμαϊκήύγκλητος θεωρούσε

ωςlaquoπρόσωπαraquoμόνοτούςελεύθερουςΡωμαίουςπολίτες(Carrithers 2000)

οΦριστιανισμόςπροσέδωσετηνέννοιατούπροσώπου σεκάθεανθρώπινη

ύπαρξηακόμακαιστουςδούλους(Mauss2000)ΈτσιηχριστιανικήΘεο-

λογίαμετέβαλετηρωμαϊκήφιλοσοφικο-κοινωνικήpersona14πουταυτιζό-

τανκαιεξέφραζεηθικο-δικανικάτηνατομικήύπαρξηατομικότητα(Cice-

ro) και αυτοσυνειδησία σε σχεσιακόαναφορικό―εκ-στατικό (Γιανναράς

1976 Γρηγοριάδης2000Ζιάκας2001)δηλερωτικόαγαπητικόπρόσωπο

(Olson 2002)15 προσδίδοντάς της μία αποκαλυπτική εσχατολογική

υπερβατική πνευματική και μεταφυσική διάσταση (Lossky 2000 Mauss

2000Γρηγοριάδης2000)

Ψστόσοενώμεταξύπροσωπείου (Pascal Sartre)καιπροσώπου ήκαι

προσωπικότητας υφίσταταιμίααδιάρρηκτηενότητα(αφού απότηστιγμή

που τοπρόσωπο εκφράζεται αποτελεί ήδη ένα προσωπείο) ταυτόχρονα

υπάρχεικαιμίαοντολογικήδιαφοράΣοαιτιοκρατικάεπαναλαμβανόμε-

νοαυτόχαοτικόκαιlaquoχοϊκόraquo(φυσικό)στοιχείο(βλlaquoθάνατοraquo)τήςανθρω-

πινότητας(βλφυσικάχημικάβιολογικάκλπφαινόμενα)που―αςση-

μειωθεί―απότονόλοάνθρωποαυτόκαιμόνοαυτόεμπίπτειστηνεπι-

στημονικήέρευναείναιαπαραίτητογιατοεποικοδόμηματουπροσώπου

(βλ laquoζωήraquo) σαν τον καμβά τού κεντήματος (Bernard 1878 Freud 1920

192119231963)middotδενμπορούμεναυπάρχουμεωςαπογυμνωμέναάτομα

χωρίςκάποιαφυσικάχαρακτηριστικάlaquoΟὐδέ γάρ τά ὑπέρ τήν φύσιν ἔχει

χώραν μή τῆς φύσεως ἐχούσης κατά φύσινraquoπαρατηρείΛεόντιοςοΒυζά-

ντιος(MPG 86 1333BD)Οάνθρωποςσυνιστάμείξηφύσεως (αναγκαιό-

τηταςlaquoφυσικό θέλημαraquo)καιυπάρξεως (ελευθερίαςlaquoγνωμικό θέλημαraquo)

Τπrsquoαυτήντηνέννοια―όπωςητελειότητα ήηθέωσηθεολογικάδενα-

ποτελούνμίαστατικήκατάσταση(ΙωιναΐτηΚλίμαξ 29)―τοναείναι

κανείςπρόσωπο συνιστά θραύση τήςπροσωπίδας μία αγωνιώδη απάρ-

νηση(θυσίαήένθεησαλότητα)μίαθανάσιμηδιακύβευση(Μάρκ835)

έναν διαρκή αγώνα (McMahon 1996) μία ατελεύτητη laquoαύξησηraquo (Υιλ 3

13ΒrsquoΚορ318ΓρηγόριοςΝύσσηςMPG 44 297 Norcross 2006)πουαρχί-

ζειμετηνκάθαρση (τιςπρακτικέςασκή-σεις)τονφωτισμό (τηνπνευματι-

κήζωή)καιτηθέωση τημυστικήένωσημετονΘεό(Chirban 1986Ορφα-

νός 2004)+ μίαπνευματική laquoπάληraquo (Γεν 32 24Evdokimov 1970) μία υ-

παρξιακήεπανάσταση (Camus 1951)μίασυνεχή (μεταφυσικήκαιυπαρ-

ξιακή) αναζήτησηπορεία (Marcel 1944) τής τελειότητας του απόλυτου

τουαληθούςτουωραίουκαιτουαγαθούδηλτουlaquoΘεούraquoεκάθεβαθ-

μίδαταόνταμάχονταιγιατηναυτοσυντήρησήτουςενώπαράλληλαε-

πιδιώκουνναυπερβούναυτόντονεαυτότουςmiddotκαιοιδύοαυτέςτάσειςεί-

ναιαλληλένδετεςκαισυμπληρωματικές(Ζιάκας2001)Ηεικόνατούεαυ-

τού (αυτο-εικόνα)μαςεξαρτάταιαπότηνεικόναπουέχουνοιάλλοιγια

μάς(Zazzo 2000 Barresi 2002)Έτσιμεταξύφύσεως καιπροσώπου παρεμ-

βαίνει διαμεσολαβητικά (βλ theory of mediation)η (κοινωνική) laquoπαράστα-

σηraquo (performance)ηοποία―μέσωμιαςεπανεπένδυσης (reinvestment) της

libido―αποδυναμώνειτηναρνητικότητατουατόμουπροςτηνκοινωνική

σχεσιακότητα και τον εκπολιτισμό (Saroglou 19972001 Μαντζανάρης

2009)Ανκαιυπάρχουνπρόσωπα εντελώςδιάφανα(υπαρξιακώςκαιαφη-

γηματικώς) δηλ χωρίςκανέναπροσωπείο όπωςλχ ήτανστην επίγεια

ζωήΣουοΦριστός(στονοποίοολόγος ταυτιζότανμετηνπράξηεβρDa-

var)καιοιΆγιοιγιατηνπλειονοψηφίατοπρόσωπο ταυτίζεταιμετοπρο-

σωπείο (Μιχαηλίδης 1990) Για παράδειγμα είναι διαπιστωμένο ότι ο

σύγχρονοςκαπιταλιστικόςλόγοςτούανθρώπουταυτίζεταιενπολλοίςμε

τα (φαλλικά) laquoαντικείμενα partenaireraquo τού υποκειμένου (ή laquoαντικείμενα

υπεραπόλαυσηςraquo)ήγενικάμετοlaquoέχεινraquoτουεπάγγελμασπίτιαυτοκί-

νητοgadgets κλπ(Lacan 1986 1974 1975)+πουσυνιστούντηνκοινωνι-

κο-οικονομικήπερι-ουσία (laquoεπιφάνειάraquo) του (Carrel 194612) αλλrsquo όχι βέ-

βαιακαιτηνπραγματικήτουlaquoουσίαraquoτοlaquoείναιraquoκαικατάLacan (1966)

τοlaquoσυμπλήρωμάraquoτου+ηοποίαβρίσκεταιμόνοστοπρόσωποτουΆλλου

(Λουκ1512)ύμφωναμεπολλούςΓάλλουςστοχαστές(ΜMyersonΜ

Mauss M Zeraffa κά)ταπροσωπεία προηγούνταιτούπροσώπουmiddotμεάλ-

λα λόγια χάρη στο προσωπείο ο άνθρωπος κατέκτησε την έννοια τού

προσώπουΟκοινωνικόςρόλος είναιπαιχνίδικαιμάσκα(mask)αλλάταυ-

τόχρονα είναι και πραγματική λειτουργίαΟι ρόλοι αφενόςπεριορίζουν

και αφετέρου καθιστούν δυνατή την αυτο-έκφραση (Collins 2000) τις

περιπτώσειςαυτέςτοάτομογίνεταιηεικόνα τουδηλησυλλογικήανα-

παράσταση τωνπολιτιστικώνπροβολών (projections) του (Hillman 1992)

Ένατέτοιοπαράδειγμαβλέπουμεστηνπροσωπικότητατουηθοποιούη

οποίαπλάθειτονθεατρικόχαρακτήρασεβάθοςάλλοτεπερισσότεροκαι

άλλοτελιγότερο(Zazzo2000)Ηεπίμακρόνενσάρκωσηενός(είδους)ρό-

λου μπορείναδιαμορφώσειτηνπροσωπικότητατουηθοποιούmiddotενεργείται

δηλμίακάποιασύγκρασηπροσώπου καιπροσωπείου (Hollis 2000) έτσι

ώστετοενεργόυποκείμενοναυποδύεταιτελικάτοίδιοτοδράματήςδι-

κήςτουζωής(βλαμάνουςΒάκχεςειλινούςκά)Μάλισταότανμέ-

σωμιαςπροβολής (projection)οηθοποιοςσεκάποιεςστιγμέςφθάσειστο

σημείοτήςπλήρουςταύτισης μετοπρόσωποήκαιτονρόλο(persona)που

υποδύεται τότε laquoυποκειμενικό Εγώraquo (I) και laquoαντικειμενικό Εγώraquo (Me)

συγχωνεύονταισεένανενιαίο(μονολογικό)Εαυτό (Barresi2002)Σοφαι-

νόμενοαυτόαπαντάσυχνάστουςβίουςκαιτιςομιλίεςτωναγίωνΠατέ-

ρωντήςΕκκλησίαςmiddotπαρατηρούμεδηλεκείπουοΆγιοςομιλείήγράφει

για τη θεότητασε τρίτοπρόσωπο ξαφνικά να ομιλεί ή γράφει για κά-

ποιασύντομηχρονικήπερίοδοσεπρώτοπρόσωποΚατάσυνέπειαβλέ-

πουμεότιηφυσικήψυχικήθρησκευτικήκαιπνευματικήμαςζωήφέρει

ίχνητούπροσωπείου μας(Tournier1956)Μεάλλαλόγιατοπρόσωποως

οντολογική ολότητα είναι ο λόγος (η οντοφάνεια) τής φύσης το laquoκαθrsquo

εαυτόraquoτούανθρώπουότανεκδηλώνεταικαιλαμβάνεισυνείδησητουε-

αυτούτου(Takeuchi2003)Γιατίότανολόγοςκοινωνείμετονεαυτότου

έχουμεταύτισητουνοούντοςμετονοούμενουποκείμενοήτοιτοφαινό-

μενο της προσωπικής συνείδησης (Καραζαφείρης 198519952) Μάλιστα

τοανθρώπινοπρόσωπο έχειτηνέμφυτηικανότηταώστεμετηνταύτιση

μετονεαυτότουναλαμβάνεισυνείδησηόχιαπλώςτούεαυτούτου(αυ-

τοσυνειδησία) αλλά και συνείδηση της συνειδήσεώς του (Καραζαφείρης

198519952Νησιώτης 1996) Σο αυτό Εγώ διαθέτοντας έναπεριθώριο α-

πόκλισηςμεγαλύτεροτουζώουήτηςμηχανήςπότεενεργείπιοαυτομα-

τοποιημένα(πρβλφθοράΠτώση)ωςπροσωπείοκαιπότεπιοελεύθερα

καιπροθετικάωςπρόσωποανάλογαμε τονβαθμόκρίσηςκαιχρήσηςτής

ελευθερίαςβουλήσεώςτουΆρακάθεπροσωπείο δενείναιτόσοπλαστό

όσο νομίζουμεmiddot εκφράζει την αληθινή προσωπικότητα τόσο πιστότερα

όσολιγότεροεπαγρυπνούμεγιrsquoαυτόΜεάλλαλόγιαοεξωτερικόςρόλος

που παίζουμε μεταβάλλεται συνεχώς λόγω των ραγδαίων κοινωνικών

αλλαγών ασκώντας επίδραση―κυρίως μέσω τών μοντέλων γεγονότων

ζωής (συγκεκριμέναγεγονόταστηζωήενόςενήλικα)―στηνπροσωπικό-

τητά μας(Feldman 2010)Κατάσυνέπειαανκαιπροσωπεία μπορούμενα

έχουμεαναρρίθμητα(βλΠρωτεϊσμόκαιΦαμαιλεοντισμό)τοζήτημαεί-

ναιποιοαπόόλαθααποφασίσουμεναεπιλέξουμε(Δευτ3019ΑrsquoΒασ

821Λουκ1613Απ315Sartre 1943 1946 1962 Sumic 2008)κάθεφορά

(σύμφωνα με την κλίμακα αξιών μας) δηλ ποιον προσανατολισμό και

οργάνωση των ψυχο-βιολογικών μας στοιχείων θα κρατήσουμε και σε

ποιονβαθμόέτσιώστετοπροσωπείο μαςναεναρμονίζεται(βλπροσαρ-

μογή)καλύτεραμετηνπροσωπικότητά μαςυπηρετώνταςτηνκαιόχιαυ-

το-αιχμαλωτίζοντάς την βλ πολλαπλή προσωπικότητα laquoΛεγεώνraquo

(Mάρκ5 9)+δηλδιασπώνταςκαιεμποδίζονταςτονόλοδυναμισμότής

ζωήςmiddotγιατίβέβαιαμίαπλήρηςταύτισηπροσώπου καιπροσωπείου δενθα

ήταν τίποτε άλλο από έναν φετιχισμό Αλλά κατά τονOrtega y Gasset

(1975)οάνθρωποςδενέχει φύσηmiddotέχει ιστορίαετελευταίαανάλυση

θαλέγαμεότιπρόκειταιγιαέναν(εσωτερικό)διάλογο (προσωπικήσυνά-

ντηση)καιμίαlaquoσυμφωνίαraquoισορροπία(πρβλομοιόσταση)τούlaquoπροσωπεί-

ουraquoμαςμετονίδιομαςτον(αυθεντικό)εαυτόόπωςκαιμετοΌλο(Tour-

nier 1956 Norcross 2006) του συνειδητού με το (ατομικό και συλλογικό)

ασυνείδητό μαςτης ΙστορίαςμετηΥύσητουlaquoγίγνεσθαιraquoμετοlaquoείναιraquo

τούlaquoὑπέρ φύσινraquo(αυθυπέρβασηεκστατικότηταανοιχτότηταπροσφορά

αυτοθυσίααγάπηαγιότητα)μετοlaquoκατά φύσινraquoαυτοσυντήρησηελάχι-

στη δεκτικότητα ατομοκεντρικότητα ιδίαση φιλαυτία (Θεοδώρου

2004)]16ΗΙστορίαδείχνειότιόπουεπιχειρήθηκεμίαυπερβολικήανύψω-

σητουπροσώπου έναντιτηςΥύσηςήτήςΥύσηςέναντιτουπροσώπουτα

αποτελέσματαήσανδυσάρεστακαιγιαταδύοαυτάμεγέθηΓιrsquoαυτόοι

ΠατέρεςτήςΕκκλησίαςμολονότιεξήραντοανθρώπινοπρόσωποχαρα-

κτήριζαντηΥύσηωςlaquoσύνδουλοraquoτουανθρώπου17

Σοκύριοπάντωςχαρακτηριστικό τούανθρωπίνουπροσώπου σύμ-

φωναμετηνΟρθόδοξηΦριστιανικήΠαράδοσηανάγεταιστηναγαπητική

τουκοινωνικότητασχεσιακότητα(Neacutedoncelle 1962Γιανναράς19701976

1982 2004 Nissiotis 1983 Pettifer 1987 Yu 1987Μαντζανάρης 2009) Ξέ-

ρουμεότιοιάνθρωποιείναικοινωνικάόντα(Haslam et al2009)Ησχεσι-

ακότητα τουανθρωπίνουπροσώπου αιτιολογείται θεολογικά όχι από το

ότι αυτήν τη συνιστά το κάθε Θείο πρόσωπο τήςΑγίας Σριάδας αλλrsquo

απότοότιτηχαρακτηρίζει (ΔιονύσιοςΑρεοπαγίτηςMPG 3637Μάξι-

μος Ομολογητής MPG 4 212 MPG 91 1265 Καραζαφείρης 198519952

Medley 1995 Ζιάκας 2001 Ορφανός 2003β Υούντας 2009) Από τη διδα-

σκαλίατούΦριστούκαι―στησυνέχεια―τούαποστόλουΠαύλουπροκύ-

πτειότιοΦριστιανόςείναιέναάτομοσεσχέση (τέέναςσύνδεσμος)με

τονεαυτότου(Beaumont 1973 Rolnick 2007)τονΘεότηΥύσηκαιτονσυ-

νάνθρωπο (Christian 1958 Καραζαφείρης 198519952 Roberts 1991) ένας

μικρόκοσμος (Thunberg 1995)πουσυγκεφαλαιώνει και―μέσωτήςαγα-

πητικήςπιστής κοινωνίας― αποκαλύπτει όπως το Αρχέτυπό του ο Θ

Λόγος (ΓρηγόριοςΘεολόγοςMPG 35 796 Evdokimov 1985) όλο τονμα-

κρο-κοσμικό ήτοι σύμπασα την υλική και πνευματικήΚτίση (Γρηγόριος

ΠαλαμάςMPG 150 1361C Nissiotis 1983 Turcescu 200320042 Ware 1996)]

χαρακτήρατήςύπαρξήςτου18middotμεάλλαλόγιατηβασιλική προ-φητική και

ιερατική laquoεικόναraquo τού Θεού στη Υύση ύμφωνα με το ιερό Ευαγγέλιο

(Ματθ 5 44) οαληθινόςΦριστιανόςκαλείται νααγαπήσει (ακόμακαι)

τον εχθρό του όπως τον εαυτό του ακολουθώντας το αυτοθυσιαστικό

υπόδειγμα τού Φριστού Είμαι πρόσωπο λοιπόν χριστιανικά σημαίνει

laquoκοινωνώraquoμεταάλλαπρόσωπα αγαπητικάΑυτόαποδεικνύειότιηαγά-

πηωςφυσικήιδιότητατωνπροσώπωνείναιsine qua non όροςγιατηνο-

ηματοδότηση τουπροσώπου Έτσι τοπρόσωπο τού ανθρώπου δικαιώνει

τηνανθρώπινη ύπαρξήτουστηναγάπη(Tillich 1951 1959 1967 Ramsey

1970 Zizioulas 1975 Niebuhr 1964 Evdokimov 1985)Αντίδηλτούlaquoυπάρ-

χω άρα αγαπώraquo τού (Νεο)Προσωπισμού τού Mounier ο Φριστιανισμός

προβάλλειτοlaquoαγαπώ άρα υπάρχωraquo19

εαυτήν τηθεο-δι-ανθρώπινησχέσηπουλειτουργεί δυναμικάκαι

εσχατολογικά (Bultmann 1960)συνυπάρχει ταυτόχροναηαπόλυτηατο-

μικότητα (τομέρος)καιηαπόλυτηκαθ-ολικότητα [Unitas multiplex (Γιαν-

ναράς1970 1976)+ηΒαβέλ (ηπολυφωνία)μετηνΠεντηκοστή (τηνομο-

φωνία)τονπίνακα τουEl Greco (1541ndash1614) τα πρόσωπατωνδώδεκα

Από-στόλωνκαθώς είναισυγκεντρωμένακατάτηστιγμήτήςΠεντηκο-

στής αναδύονται μέσααπό το ίδιο μυστικό βάθος μολονότι το καθένα

φωτίζεταιμέσααπότηδικήτουΦάρηδωρεά(Μιχαηλίδης1990)Κατάτόν

ΜΒασίλειο ηπροσωπικήσυγκρότησηκάθεανθρώπου εξηγεί επαρκώς

τήν ενότητα αλλά και την ετερότητα (Unitas Multiplex) της προσωπικής

τουυπόστασης (Γεωργούλης19721992Guardini 1950Δρούλιας1960ιώ-

της 1984 Ware 1987 Μαραθεύτης 1986 1994 1997)20 Αυτήν τη θε-

ανθρώπινη και περιχωρητική laquoκοινωνία των προσώπωνraquo (Schwoebel amp

Gunton 1992) ή την laquoαγαπητική πολιτείαraquo (Κλήμης Αλεξ τρωμ Δrsquo

XVIII 6 7 MPG 81213)πουκαταλύεικάθεlaquoδιπλόεγωισμόraquo εκφράζει

σύμφωναμε τηνπρος Εφεσίους επιστολή τού αποστόλουΠαύλου κατrsquo

εξοχήνηενχρόνωΕκκλησίαστηνοποίαδιασώζεταιταυτόχρονατόσοη

πνευματικήκοινότηταόσοκαιημοναδικότητατουπροσώπου (Καραζα-

φείρης198519952)ΠράγματιστηνΕκκλησία(qahal Yhwh)ενώνονταιμε-

ταξύτουςοιΦριστιανοίμέσωτούενόςΚυριακούώματοςτούοποίουσυ-

νιστούνμέλη(Troeltsch1922)ΟΟρθόδοξοςΜητροπολίτηςΠεργάμουκαι

Ακαδημαϊκός ΙωάννηςZizioulas (1994)συνέδεσετηlaquoσχεσιακότηταraquoτου

προσώπου όχιμετηΥύση(πρβλΠνευματομονισμό ήelan vital)ήτον(δυτι-

κό)Φριστομονισμό(βλΛογοκρατία)αλλάμετοεκκλησιαστικόΜυστήριο

τηςΘείαςΕυχαριστίαςμέσωτής τριαδικήςΘεολογίας βλ ευχαριστιακή

εκκλησιολογία (Afanassieff et al 1960 Florovsky 1972 Ζηζιούλας

196519902)+τοκαθολικό αυτόΜυστήριοτηςΑγάπηςκαιτηςΕλευθερίας

(Ware 1981) όπου η διαφορά δεν ταυτίζεται με τη διαίρεση διασώζεται

μέσωτήςποικιλίαςτωνΦαρισμάτων τούΑγίουΠνεύματος(ΑrsquoΚορ128-

10 McPartlan 1993 Ware 1996Σσιτσίγκος2000)ταυτόχροναηετερότητα

καιηκοινωνικότητα τουανθρωπίνουπροσώπουαφούa priori αποκλείεται

κάθεαποκλεισμός

Κατάχρηση και αυτονόμηση της laquoΘεολογίας τού προσώπουraquo

Ηωςάνωαυτήπαραδοσιακήθεολογικάχριστιανικήέννοιατούπρο-

σώπου ωςσυνδέσμουτήςανθρώπινηςύπαρξης καιτηςυπερβατικότητας

(Christian 1958 Lossky 2000 Piedmont et al2009)μέσωτήςαναφορικότη-

τας τουανθρώπινουλόγουπροςτονΘείοΛόγο(πρβλκάθετηδιάσταση)

πουκύριαεκφράζεταιμετηντριαδικήΑνθρωπολογίατούltκατrsquo εἰκόναgt

(Γεν 1 26) μετατοπίστηκε (Αγουρίδης 19931996 Αγγελόπουλος 2002)

από τη νεωτερική Υιλοσοφία και Θεολογία ιδίως τού (χριστιανικού) Τ-

παρξισμού (Ζηζιούλας 1977)21 και τουΠερσοναλισμού (Barth 1955719605

Brunner 1938 Niebuhr 1964 Ζηζιούλας 1977 Γιανναράς 1982 1991 2004

Torrance 1996 Rudman 1997 Turcescu 20042) και κατά συνέπεια την υ-

παρξιστική Οντο-Θεολογία στην οριζόντια (βλ κοινοτική) οντο-

ανθρωπολογική σχέση ανθρώπου (εγώ)mdash συνανθρώπου (συ) μέσω τής

ευχαριστιακής Εκκλησιολογίας (McPartlan 1993 Messer 2001)

Αλλάτοπροσωπικόκαιυπαρξιακόστοιχείοόταναπολυτοποιείται

όπως μεταξύ των άλλων φανερώνει η συχνή αναφορά των εισηγητών

τού χριστιανικούΠερσοναλισμού στον τρόπο σκέψης ή σε φράσεις των

ΝτοστογιέφσκυΜπερντιάεφκαιΚίρκεργκαρντ τότεκαθίσταται επικίν-

δυνοορθοδόξωςαφούκλίνειπροςένανανθρωποκεντρισμόέτσιώστεη

(χριστιανική)Ηθικήναμεταπίπτει εντέλει σεΑνθρωπολογίαμεταθέτο-

νταςτοκέντροβάρουςαπότηΘΑποκάλυψηστονκατάφύσηζώνταάν-

θρωποΓιrsquoαυτόκαιοιυποστηρικτέςτήςπερσοναλιστικήςΘεολογίαςβα-

σίζονται κυρίως είτε στο συναίσθημα (βλ Schleiermacher) είτε στην υ-

παρξιακή εμπειρία (βλ Bultmann) Πώς όμως διερωτάται ο καθηγητής

ΜΥαράντοςείναιδυνατόνεκτούανθρώπου―έστωκαιεκτουπιστεύο-

ντος―νααναχθούμε στονΘεό22 Δενκαθίσταταιέτσιοάνθρωποςμέτρο

καικριτήριοτηςlaquoενΦριστώraquoΘΑποκάλυψηςΚαισυνεχίζειlaquoΠότε ηκού-

σθη ότι θεολογική επιστήμη έχει και άλλας πηγάς τής αληθείας και μάλι-

στα κυρίας και πρώτας πλην τής Γραφής και της Παραδόσεως σημειωτέον

ότιτούτο αρνείταιρητώςκαιοεβΙερόθεοςΒλάχος23] αι οποίαι είναι και

αι μόναι πηγαί τής ΑποκαλύψεωςhellipΑρχή και τέλος τής Ηθικήςhellipείναιraquoο

Θεάνθρωπος Φριστός και όχι ο laquoκατά Φριστόν ζων άνθρωποςraquo Άλλο

πράγμαείναιτοότιθαπρέπειναείναιενιαίαηδογματικοηθικήεξέταση

(ηΔογματικήομιλείκαιπερίτούlaquoἐνΦριστῷraquoκαινού ανθρώπου)καιεκ

τουδόγματοςνααπορρέειτοήθοςκαιάλλοτοναταυτίζουμεήνααντι-

στρέφουμετηφοράπαράγονταςεκτουήθουςτοδόγμα(βλπροτεστάντη

WilhelmHerrmann)ΟιΠατέρεςότανστηλίτευανγιαμηάριστο βίο δεν

εννοούσαντηνπαραγωγήτωνδογμάτωνεκτουήθουςαλλάτηνπαρα-

δοχήμεντωνδογμάτωνθεωρητικώςεφόσονκάτιτέτοιοδεναπαιτείκό-

ποτημηόμωςεφαρμογήτους στηνπράξηΣοτριαδικόδόγμαβιούμενο

οδηγείστηντριαδικήκοινωνίατωνπροσώπωνκιrsquoόχιτοαντίστροφοώ-

στεναταυτίζεταιμετονlaquoτρόποζωήςraquoΕνώοάγιοςΓρηγόριοςΝύσσηςεκ

τουτριαδικούδόγματοςασκείψυχο-λογίαοιΑυγουστίνοςεκτηςψυχο-

λογίαςεπιχειρείνακατανοήσειτοτριαδικόδόγμαπράγμααπαράδεκτο

κατάτονάγΜάξιμοτονΟμολογητήΟδεΘωμάςΑκινάτηςείχεμιλήσει

διεξοδικά για τη διδακτική αρχή τής ανακάλυψης Πώς όμως ερωτά ο

αείμνηστος καθηγητής ΠΣρεμπέλαςμιαχριστιανικήκαθόλασυνείδηση

μπορείναμαςδιαφωτίσειλχγιατηΦριστολογίατηνΕσχατολογίακλπ

Σηνωςάνω laquoμετατόπισηraquo(αλλοτρίωση)αυτή τήςχριστιανικήςΘεο-

λογίας και Ανθρωπολογίας χρεώνει κατrsquo αρχήν ο Hillman (1975 1993)

στον ίδιο τον Φριστιανισμό και στη συνέχεια στα υλιστικά συστήματα

τηςσύγχρονηςΕπιστήμης καιδητήςτυπολογικήςΧυχολογίαςΚατάτον

Hillmanη(δυτική)Εκκλησίαμέσωτήςπρόταξηςτου(Θείου)Λόγουτού

(Απολλώνιου)ΠνεύματοςκαιγενικάτούΜονοθεϊσμούαπεμπόλησεψυ-

χολογικά(καιόχιτόσοθεολογικάανκαικατάτονHillmanηΖrsquoΟικου-

μενική ύνοδος υπέταξε τις εικόνες στοΠνεύμα) την άπειρη (διονυσια-

κήπολυδαιμονικήχαοτικήκαιασύλληπτη)σημασίατήςεικόνας (τονψυ-

χολογικόπολυθεϊσμό)τέτηναξίατήςφαντασίαςτωνμύθωντωνονεί-

ρων και των συμβόλων Η απεμπόληση αυτή που διενεργήθηκε μέσω

τήςκατά Winnicott (1954) εκλογίκευσης καιδιανοητικοποίησης (κυρίωςμε

τηχρήσητήςαλληγορικήςμεθόδου)τήςκάθεανθρώπινηςορμήςκαιεπι-

θυμίαςτούκάθεσυν-αισθήματοςδηλώνειτελικάτηναπώθησητης(αρ-

χαιοελληνικήςπαγανιστικής) ψυχής (anima) ήτοι κάθε καλλιτεχνικής

(εικονογραφικής) επιστημονικής και πολιτιστικής ελευθερίας (άρα και

τον θανατο κάθε ετερότητας) για χάρη τού Πνεύματος (Ζιάκας 2001)

πουορθοδόξωςχριστιανικάlaquoπέμπεταιraquoδιατουΛόγου(Ιω1526)

Ανάλυση και σύνθεση των στοιχείων τού προσώπου

την προσπάθεια μιας νηφάλιας και ολιστικής διερεύνησης του

προσώπουεντοπίσαμεορισμένεςυπαρκτικο-οντολογικέςσυνιστώσεςτου

Κατrsquoαρχήνθεμελιώδεςγνώρισματουπροσώπου φαίνεταιόπωςείδαμε

να είναι η διϋποκειμενική σχεσιακότητα (Macmurray 1961 1991 Rogers

19611962 1980 Allport amp Ross 1967 Guntrip 1969 Γιανναράς 1970 1976

1982 2004 Nissiotis 1983 Oliver 1984 1989 Aves 1992 Κοσμόπουλος 1995

Maltby amp Lewis 1996 Wiggins 1996 Λουδοβίκος 19992 Piedmont 1999a

MacDonald 2000 Saroglou 2002Μαντζανάρης 2009)Πολλέςχολές τής

Χυχολογίας (Interpersonal Psychoanalysis Object relations Theory Attachment

Theory Transpersonal Psychology κλπ)σήμερατονίζουνακριβώςτηνψυχο-

δυναμικήτήςσχέσης(σχεσιακότητας)ανθρώπουκαισυν-ανθρώπουΚα-

τάτονCRogers(1951195719591961196219721980)γνήσιασχέση εξα-

σφαλίζεταιότανμεταξύτωνπροσώπων αναπτύσσεταιγνησιότητα (λει-

τουργίαπραγματικώναισθημάτων)(απροϋπόθετη)αποδοχή (θερμότη-

ταδιάθεσηςκαισυναισθημάτων)καικατανόηση ελεύθερηαπόαξιολο-

γικέςκαιηθικέςκρίσειςενσυναισθητική γνώσητούάλλουτόσοστοσυνει-

δητό όσο και στο ασυνείδητο επίπεδο ενσυναίσθηση (πρβλ και την em-

pathic immersion τούHeinz Kohut)]

υγγενήςέννοιαμετησχεσιακότητα καιπροαπαιτούμενήτηςαπο-

τελεί η λειτουργία τής συμβολοποιΐας ύμφωνα με τούς Sedikides και

Skowronski (1997)έναάκρωςσημαντικόείδοςπροσαρμογήςκατάτηνε-

ξελικτικήδιαδικασίααποκλειστικάτήςανθρωπινότηταςθεωρείταιηικα-

νότητασυμβολικήςσκέψηςκαιαυτοσυνειδησίας(Μελανίτης1973)Κατά

τονCassirer (19681972) ο άνθρωπος είναι laquoζώοσυμβολικόraquo Εν γένει ο

(κοινόςήατομικός)συμβολισμός ―μέσωτήςlaquoμαθήσεωςδιασυνδέσεωςraquo

(Μελανίτης 1950) και τής συναισθηματικής έντασης― αποτελεί σπου-

δαιότατοπαράγονταστην εξέλιξηαλλάκαι τη διαφοροποίηση τηςπρο-

σωπικότητας καιτουχαρακτήρα(Μελανίτης1973)Ησυμβολική αυτοσυ-

νειδησία (LeVine 1974)αναφέρεταισεμίασειράγνωρισμάτωνπουβασι-

κάεμφανίζονταικατάτηνενηλικίωσηόπωςλχείναιηγνωστικήαπει-

κόνισητουεαυτούμέσωτήςγλώσσας(Lacan 19741975)ηανάληψηστο-

χοθετημένωνκαθηκόντωνκαιηαξιολόγησητωναποτελεσμάτωναυτών

τωνενεργειώνμεαναφοράμάλισταστονίδιοτονεαυτόαυτονόηση [au-

tonoesis (Siegel 1999 Lucente 2008)+middotγιαπαράδειγμααίσθημαντροπήςαν

ο στόχος δεν επιτεύχτηκε ή υπερηφάνειας αν στέφθηκε από επιτυχία

αυτοεκτίμηση κοκΈτσι αν δεν υπήρχανσύμβολα όχι μόνο δενθα υ-

πήρχε σκέψη αλλά και καμία πνευματική πρόοδος αφού ακόμα και ο

φυσικόςκόσμοςκατανοείταιμέσωσυμβόλων(Μελανίτης1973)

Αλλrsquoοψυχο-κοινωνικόςγλωσσικός καιπολιτισμικόςσυμβολισμός

επινοήθηκεμε τηβοήθεια τηςθρησκείας (τονθρησκευτικό συμβολισμό)

όπωςάλλωστεκαιηέννοιατούρόλου μέσααπόταιεράδρώμενα(Hollis

2000)Ησυμβολικήλειτουργία―μίαιδιαίτερηκαισημαίνουσαλειτουργία

σχετιζόμενη μάλιστα με τις κοινωνικές laquoγνωσίεςraquo (cognitions)― κατέχει

στοθρησκειοψυχολογικόμοντέλοτούWulff τηντέταρτηθέσηστηδιαίρε-

σητωνμεταβλητώντήςθρησκευτικότηταςΜεβάσητιςθεωρίεςτούBer-

zonsky (1990) και τούWulff (19911997) κάθε στυλ ταυτότητας φαίνεται

ότισχετίζεταιθετικάμετηνπροσωπικήκαιτησυμβολικήερμηνείατων

θρησκευτικώνφαινομένωνκαισυνεπώςμετοδίπολοτουWulfflaquoκατά

γράμμαraquo(θρησκευτική)διάστασηκαισυμβολική(θρησκευτική)διάσταση

Ησυμβολικήλειτουργίααυτήδεναντιστρατεύεταιαναγκαστικάτονθρη-

σκευτικό ρεαλισμό αλλrsquo είτε συνυπάρχει (Symbolic Affirmation) είτε ενα-

ντιώνεται(Symbolic Disaffirmation)μαζίτουχωρίςωστόσοναείναιτελεί-

ωςασύμβατημετηναπόδοσηενόςσυμβολικούνοήματοςτηςθρησκευτι-

κήςγλώσσαςΗσυμβολικήθεώρησητουεαυτού είναιαπαραίτητηγιατην

κοινωνική αλληλεπίδραση εφόσον για να αλληλεπιδράσουν κοινωνικά

δύοοργανισμοίπρέπειοκαθέναςτουςναείναισεθέσηνααξιολογείτα

οφέλητήςαλληλεπίδρασηςσεσχέσημετονδικότουαλλάκαιμετονάλ-

λο οργανισμόΦωρίς τησυμβολική αυτοσυνειδησία θαήταναδύνατογια

το ανθρώπινο είδος να συστήσει μία κοινωνία πιο σύνθετη από εκείνη

λχτωνχιμπατζήδων(Cassirer 19681972)

Ένα τρίτο δομικό στοιχείο τού προσώπου φαίνεται ότι αποτελεί η

υπαρξιακήαναζήτησηνοήματος της ζωήςΧυχίατροικαιψυχολόγοιπου

έχουνεμπνευσθείκυρίωςαπότηνΑναλυτική Χυχολογία τούC Jung τη

Υαινομενολογία τούE Husserl (1859-1938)τηνυπαρξιακή Υιλοσοφία των

S Kierkegaard F Dostoyevsky F Nietzsche A Camus M Heidegger J-P

Sartre M Merleau-Ponty (Valle amp King 1979 Sass et al 2000)κάτηνουμα-

νιστική Χυχολογία καιτηνυπερ-προσωπική (transpersonal) Χυχολογία τού

A Maslowδέχονταιότιμόνομίαπνευματικήπροοπτικήμπορείναπροσ-

δώσει σημασία και περιεχόμενο στο ανθρώπινοπρόσωπο (Mascall 1959

Tournier 1957 MacDonald 2000 Canguilhem 2002) Ο χριστιανικός ιδίως

Τπαρξισμόςενδιαφερόμενοςκατrsquoαρχήνναμελετήσειτηνανορθολογική

(μεταλογική) τάση που επιδεικνύουν συνήθως οι βαθιά και αληθινά

laquoθρησκευόμενοιraquo(πιστοί)στηζωήτουςόπωςεπίσηςκαιτηνειδικήσημα-

σίατήςαγωνίας (May 1950)βλέπει ευνοϊκάτονρόλοτούθρησκευτικού

συμβόλου (Clark 19671968) όπωςαυτόλειτουργείσεόλαταεξελικτικά

στάδια της ζωής τού ατόμου (Fowler 19811995 Royce 1962) Ο R May

(1909-1994) εμπνευσμένος βασικά από το έργο των Βαθυψυχολόγων

(Freud Adler Jung)και τωνυπαρξιστώνθεολόγωνS Kierkegaard καιP

Tillich εκλαμβάνει την αληθή θρησκευτικότητα ως πηγή δυνάμεως και

διαπίστωσητουέσχατουνοήματος της ζωήςκαιάραθεμελιώδουςσημα-

σίαςγιαμίαυγιήπροσωπικότηταΠράγματιηπερί Θεού εικόνα έχεια-

ποδειχθεί ότι εισφέρει σημαντικά στη βίωση νοήματος ζωής (Schaap-

Jonker2008)ΑπότηνάλληπλευράηΛογοθεραπεία τούVictor E Frankl

(1905-1997)υποστηρίζονταςότιοιανθρώπινεςυπάρξειςμέσωτήςαυθυ-

πέρβασης (self-transcendence) ―δηλ μιας υπνώττουσας αναφοράς για

υπέρβαση (Ek-sistere)― παλεύουν να βρουν νόημα24 και σκοπό25 ομιλεί

για μία laquoασυνείδητη θρησκευτικότηταraquo μία laquoνοολογικήraquo ή νοοδυναμική

διάσταση δηλ ένανασυνείδητολόγο (logos)ή laquoπνεύμαraquo+26πουδιαθέτει

έμφυτα(μαζίμετοσώμακαιτηνψυχή)κάθεάνθρωποςεγγενώς(πρβλ

laquoτρισύνθετονraquo) ταυτίζοντας έτσι το laquoπνευματικό ασυνείδητοraquo με το laquoυ-

περβατικό ασυνείδητοraquo που κατrsquo αυτόν μπορεί να ονομασθεί θεός

(Frankl 19751980)Ηθέσηαυτήανταποκρίνεταισεανάλογεςαπόψειςψυ-

χολόγων όπως των Luckmann (1967) Pruyser (1968) Yinger (1969) και

Dittes (1969)οιοποίοιαναζήτησαντηθρησκευτικότητα μέσααπότηλει-

τουργίατήςίδιαςτήςζωήςκαιόχιλχμέσααπότηνιστορικήήτηνιδρυ-

ματικήτηςμορφήέκφραση(Hunt amp King 19711977)

Σέλοςως ιδίωματουπροσώπου εκλαμβάνεταιηθεώρησητηςζωής

ωςκλήσης καιαποστολής (Feenstra amp Brouwer 2008)Πράγματιφιλόσο-

φοιθεολόγοι (ΠατέρεςτήςΕκκλησίαςΛούθηροςΚαλβίνοςHardy 1990

κά) και ψυχολόγοι (Tournier 1956 Frick 1995) ―εμπνευσμένοι βασικά

απότηνΧυχολογίατωνFromm (1941 May 1953) Adler (1951)καιAllport

(19651968)―διαβλέπουνμέσαστονπυρήνατούανθρωπίνουπροσώπου

μία(εγγενή)τάσηπουσχετίζεταιμετησυνειδητοποίησηεκμέρουςτού

ατόμουτήςζωήςτουωςκλήσης καιαποστολήςΕιδικάοAdler (1951)έχει

τονίσειτηνέλξηπουαισθάνεταικάθεάνθρωποςγιατηνπραγματοποίη-

ση κάποιων μυθοπλαστικών (fictional finalism) ή πραγματικών σκοπών

(Teleology)

Αντώραεπιχειρούσαμεμίαεννοιολογικήσύνθεσητωνκυριοτέρων

ψυχοφυσικώνχαρακτηριστικώντούπροσώπου σύμφωναμεκορυφαίους

θεολόγουςφιλοσόφουςκοινωνιολόγουςψυχολόγουςκαιπαιδαγωγούς

θατα περιγράφαμεωςεξής

αίσθησητηςσυνεχιζόμενης(More1995)ύπαρξήςτου(βλπρο-

σωπικήιστορίαmdashπείρα)

νοητικο-υπαρκτικήlaquoαφαίρεσηraquo―πρβλβαθμόγενικήςευφυΐ-

αςκαιδια-νοητικήδραστηριότητααπροσεξίααφηρημάδααμνησίαπα-

ραμνησίαυπερμνησίαεκμνησίακρυπτομνησία(Spilka et al 20033)]

συνειδητότητα (συνειδητό εαυτό) και αυτοσυνειδησίααυτεπί-

γνωση―αυτογνωσία(Ware 1996)

Εγω-ανάπτυξη και προσωπική δόμηση με κρίση ταυτότητας

αντιρρόπηση καιδίπολεςέννοιες(C Jung G A Kelly)

ελευθερίαπροςαυτοβεβαίωσηmiddotηέννοιααυτήσχετίζεταιστενά

με την έννοια τήςαυτοεκτίμησηςΠράγματι έναςσημαντικόςπαράγων

τούσυστήματοςπροσωπικότητας θεωρείταισήμεραηψυχολογικήκατη-

γορίατήςαυτοεκτίμησης (Ball 1992Μακρή- Μπότσαρη2001)ηοποίακα-

τάγενικήεκτίμησηαποτελείπροάγγελοτηςευεξίας (Schmitt et al 2003

Garska et al 2004 Bourguingnon et al 2006)

πολιτιστική (Walling et al 2006) εθν(ολογ)ική (Hoffman et al

2005 Schaap-Jonker 2008)καικοινωνική(Γρηγοριάδης2000)persona

ενεργητικότηταεγρήγορση-αποφασιστικότητα(διατήρησητου

ελέγχουovercontrol)ήαντίθετανωθρότητακόπωση-υποβουλησίααβου-

λησίαundercontrol (Rohrbaugh amp Jessor 1975 van Aken 2008)

συναισθηματικότητα πρβλ ψυχική διάθεση (πχ χιούμορ27)

ευαισθησία ψυχοκαταπόνηση (στρες) και άγχος (σε ελεγχόμενα επίπε-

δα) βαθμό παρασυμπαθητικοτονικότηταςσυμπαθητικοτονικότητας και

έκτασηκυκλοθυμίας+ήαντίθετααπάθεια(βουλητικήσυναισθηματική

καιυπαρξιακήσταθερότητακαιγαλήνη)καιευμεταβλητότητα(αμφιθυ-

μίααστάθειακλπ)

αισθήματα αλληλεγγύης και αυταπάρνησης (πηγαία αγάπη

ενσυναίσθησηlaquoσυμπάσχεινraquolaquoσυγχαίρεινraquo)ήαντίθεταεγωκεντρικότη-

τα(πρβλβαθμόισχύοςτούΕγώ)καιζηλοφθονία

προσαρμοστικότητα (εξαρτικότητα ελαστικότητα ευελιξία

συμβιβαστικότηταανανηπτικότητα)ήαντίθεταακαμψίακαιυπερεγω-

τικότητα(van Aken 2008)

ταυτίσειςκαισυμβατότητα(πχευγένειανομιμοφροσύνη)ή

αντίθεταεκκεντρικότητα(πχτραχύτηταευερεθιστότητα)κλπ

τρυφερότητα ή αντίθετα σκληρότητα

εμβύθισητουατομικούΕγώστο(κοινωνικό)υ

κοινωνικότητα(Αdler 1938 Weiss 1974Ζιάκας2001)―ποσοτι-

κέςκαιποιοτικές(κοσμικέςδιασκεδάσειςήαντίθεταπνευματικέςσυγκε-

ντρώσεις κλπ) σχέσειςεπαφές μεταξύ γνωστών συγγενών γειτόνων

φίλωνκλπ(Harris1995)+―ήαντίθετααντικοινωνικότητα(απο-μόνω-

ση)κοινωνικήδραστηριότητα(ενεργητικήπαράστασηκοινωνικώνρόλων

[Lindesmith amp Strauss (1949)πουσχετίζονταιβέβαιακαιμε τιςυγιείςή

παθολογικέςσχέσειςμετοάλλοφύλο(Maccoby amp Jacklin 1974 Hall 1984

Feingold 1994)―σεξουαλικότητα σεξουαλικές διαστροφές―κλπ+ εξω-

στρέφειαεσωστρέφεια (Jung 1928 1966) αριστοφάνεια προσωπικότητα

κοινωνικο-οικονομικό status (Rohrbaugh amp Jessor 1975) πρακτική συνει-

σφοράβοήθειακαθοδήγησηπληροφόρηση)middotκατάτονvan Aken (2008)η

εσωστρέφεια σχετίζεταιμεμίαυψηλούαυτοελέγχουσυμπεριφοράόπως

και με τηνπνευματικότητα (Saroglou amp Muntildeoz-Garcia 2008) ενώη εξω-

στρέφεια μεμίαχαμηλούαυτοελέγχουσυμπεριφορά

κοινωνικό ενδιαφέρον (φροντίδα laquoανθρωπιάraquoαυτεπιβεβαίω-

σηκλπ)ήαντίθετααδιαφορίακλπ

ένα γενικευμένο και εστιασμένο νευροψυχικό σύστημα που

προσιδιάζεισεαυτό ικανόνακαθιστάπολλά ερεθίσματαλειτουργικώς

ισοδύναμακαθώςκαιναελκύεικαινακαθοδηγείσταθερές-ισοδύναμες

μορφέςπροσαρμοστικήςκαι εκφραστικήςσυμπεριφοράς(Allport 1937)

ένανορμαθό-σωρείτησυσχετίσεων(ταlaquoγνωρίσματα επιφανεί-

αςraquo) που απαρτίζεται από laquoστοιχεία γνωρίσματοςraquo ή laquoενδείκτες γνωρί-

σματοςraquo δηλ μικρότερα γνωρίσματα ή αποσπάσματα συμπεριφοράς

(Cattell 1950)

ένασταθερό σύστημααντίδρασηςπου εκδηλώνεται όταν οι

καταστάσεις εκλαμβάνονται ως όμοιες και το υποκείμενο διέπεται από

όμοιακίνητραδεδομένουότιτακίνητρα μαζίμετοσύστημασχημάτων

πουδιαθέτει τοπρόσωπο καθορίζουν τονβαθμόπραγμάτωσηςορισμέ-

νωνκαταστάσεων(McClelland 1956)28]

στάσεις (Dewey amp Humber 1951)

Προς ένα συνθετικό (επιστημονικάψυχολογικά) μοντέλο θεώρησης

του προσώπου Η προσωπικότητα

Σατελευταίαχρόνιαόλοκαιπερισσότεροαναγνωρίζεταιησημασία

τής συμπερίληψης περισσοτέρων παραγόντων (Andrews 1989 Lazarus

1996)προκειμένουναlaquoσυλληφθούνraquoόσοτοδυνατόναρτιότεραταποι-

κίλα χαρακτηριστικά τού προσώπου ή τηςπροσωπικότητας μέσωσυγκε-

κριμένωνγνωρισμάτων της (Allport amp Allport 1921 Allport amp Odbert 1936

Allport 1927 1937 Cattell 1946 1957 Guilford 1959 Eysenck 1967 McCrae amp

Costa 1995 Diener 1996 Roberts amp DelVecchio 2000)29ΚατάτoύςΦασάπη

(1970)καιΠαρασκευόπουλο (σ 70) laquoπροσωπικότητα είναι το σύνολο των

ψυχοσωματικών χαρακτηριστικών τού ατόμου και κυρίως ο ιδιαίτερος

τρόπος με τον οποίο τα χαρακτηριστικά αυτά συνδέονται και οργανώνονται

σε ένα ενιαίο δυναμικό σύνολοraquo(πρβλBrown et al 2006)Ηνοηματοδότη-

σηαυτήτήςπροσωπικότητας φαίνεταιότιανταποκρίνεταικατάτονκα-

λύτερο δυνατό τρόποσεμία διαθεματικήδιεπιστημονικήκαι διαπολιτι-

σμικήσυνάρμοση(Hofstee et al 1992 Schlauch 1993 Carver 1996 Baumeis-

ter amp Tice 1996)Προςαυτήντηνκατεύθυνσηλειτουργούνκαιοιδιάφορες

συνδυαστικέςθεωρίεςπροσωπικότητας (Andrews 1989 Viney 1989 Wrenn

1990 Seligman 2003 Duckworth et al 2005 Guterman 1996 Lazarus 1996)

Με αυτήν την έννοια προσωπικότητα είναι ένας ζωντανός οργανισμός

(Brown et al 2006) δηλ ένα οργανικό ψυχικό όλο (M Agrippa Brierley

19311944Μελανίτης1973)ΜάλισταοJeeves(2002)συνδυάζονταςΓνω-

στικήκαιΕξελικτικήΧυχολογίαμεΝευροψυχολογίαβλέπειμίαεπιστρο-

φήτήςΕπιστήμηςσεμίαπιοολιστικήθεώρησητηςανθρώπινηςφύσηςΗ

τελευταία αυτή θεώρηση εκλαμβάνει την προσωπικότητα λειτουργικά

laquoπροσωπικότητα είναι το πρόσωπο σε κατάστασηraquo(Helsonp541)middotτοπρό-

σωπο δηλ εδώ εννοείται ότι τρέφεται βασικά δια μέσου των διαπροσω-

πικώνσχέσεων (Θεοδωρακόπουλος 1949Freedman et al 1951 Carring-

ton 1957 Kiesler 1983 Ράπτης 1974 Assagioli 1991 Wagner et al 1995

Gurtman 2001 Acton 2004)

Έτσιταόποιαχαρακτηριστικά τήςπροσωπικότηταςστησύγχρο-

νη έρευνα δεν νοούνταιπλέονως τοάθροισμααπλώςψυχοσωματικών

χαρακτηριστικών (Thorpe 1938 1941)ωςαπλέςπεριγραφέςστατικώνκαι

μόνιμων ατομικών διαφορώνκαιωςlaquoδιαστάσεις ατομικών διαφορών που

τείνουν στην εμφάνιση σταθερών προτύπων σκέψης αισθημάτων και πρά-

ξεωνraquo (McCrae amp Costa 1990) αλλrsquo ως δυναμικά οργανωμένες δομές

(Leary et al 2005 Brown et al 2006 Schaap-Jonker 2008) τούσυνόλουτων

ψυχοσωματικών και πνευματικών λειτουργιών (Murphy 1947 Ορφανός

2004)ΟStern (1938)γιαπαράδειγμαόρισετηνπροσωπικότηταωςlaquoπολ-

λαπλή δυναμική ενότηταraquo(Allport 1961 p25)Ηδυναμικήοργάνωσηαυτή

επηρεάζει τους ιδιαίτερους τρόπους σκέψης τη συμπεριφορά (Allport

1959 Ράπτης 1974 ακκάς 1977) τη διαδικασία πληροφόρησης και την

προσαρμογήστοκοινωνικόπεριβάλλον(Buss 1989 Caspi 1998 McCrae amp

Costa 1997b Roberts et al 2001 Brown et al 2006)

τομεταξύόλεςαυτέςοιδιαστάσειςτήςπροσωπικότηταςμπορούν

εξίσουναλειτουργήσουνκαιαπότηνπλευράτήςθεολογικήςθεώρησης

τουπροσώπουεφόσονκαλύπτουνικανοποιητικάόλοτοφάσμαμιας(χρι-

στιανικής)συμπεριφοράς(Gagnepain 1995)

ΕιδικότεραοBarkman (19681977)συσχετίζονταςνοητικέςβιοψυχι-

κέςκοινωνικέςκαιπολιτισμικέςδιαστάσειςδομείτοανθρώπινοπρόσω-

πο με βάσητονλόγο(τοlaquoλέγεινraquo)τιςκοινωνικέςσχέσειςτοσυναίσθημα

καιτηνυπερβατικότητα(δηλτιςπνευματικέςκαιηθικέςαξίες)

Πιοπρόσφατα οBrugger (2008) συνοψίζονταςφιλοσοφικέςθεολο-

γικέςκαιψυχολογικές30 μεταβλητέςεντοπίζειστοανθρώπινοπρόσωπο ο-

κτώανθρωπολογικά χαρακτηριστικάα) ενοποιημένηολότητα (Μελανί-

της1973Ράπτης1974)β)σωματικότητα (Muumlhlen 1954 Maxsein 1966)γ)

σχεσιακότητααναφορικότητα υπαρξιακά ψυχολογικά κοινωνικά και

πολιτιστικά(ΑυγουστίνοςR Victor Ebner 1921 Buber 19231970Δρούλιας

1960 Ράπτης 1974 Zizioulas 1985 Μπέγζος 1994 1996 Μαντζανάρης

2009)+δ)λογικότηταε)ελευθερίαβουλήσεως(Θεοδωρακόπουλος1949)

στ)laquoθεοείδειαraquo(ltκατrsquo εἰκόναgtΘεού)ζ)επισφάλειακαιη)αναγεννητική

(ψυχο-πνευματικά)δυνατότηταμέσωτήςlaquoἐνΦριστῷraquoΑπολύτρωσης

ταωςάνωαυτάχαρακτηριστικάθαμπορούσαμεναπροσθέσουμε

και την έννοια τήςμοναδικότητας έναπανάρχαιο στοιχείοπουαπαντά

ακόμηκαιστουςπροκατακλυσμιαίουςλαούςτήςΙνδονησίας(La Fontaine

2000)Ημοναδικότητα οντολογικάμεναπορρέειαπότηνξεχωριστήσχέση

τούατόμουμετονκόσμοηοποία(σχέση)δενείναιαναγώγιμησεκαμία

δεδομένη ιδεολογική προεξόφληση (Ζιάκας 2001) και έτσι κάθε φορά

laquoεκπλήσσειraquoενώψυχολογικάπροκύπτειαπότηνοικείασύνθεσησυνδυ-

ασμόκαιελεύθερηερμηνεία(μεβάσητονιδιαίτεροσκοπότήςκάθεμιας

ταυτότητας)τωνχαρακτηριστικών (συστατικώνμονάδωνκαιδιεργασιών)

τήςκάθεπροσωπικότητας (ΓρηγόριοςΝύσσηςMPG 32 328B Carrel 194612

Μελανίτης 1973 Φασάπης 1970 Παρασκευόπουλος 1979 Ράπτης 1974

ακκάς1977Zizioulas 1994Μιχαηλίδης 1990Νησιώτης1996Ware 1996

Καραζαφείρης198519952 Turcescu 200320042)

υμπερασματικάωςκαθοριστικότεροιπαράγοντεςμόρφωσης τηςπροσω-

πικότηταςθεωρούνταιαπότηνΧυχολογίαοιενδογενείς (οβιολογικός

παράγωνγενετικές(Plomin et al 1997 Loehlin et al 1988 Bergeman et al

1988 Eysenck 1990 Plomin amp Nesselroade 1990 Heath et al 1992 Bergeman

et al 1993 Plomin amp McClearn 1993 Costa amp McCrae 1993 Plomin 1994 Se-

gal amp MacDonald 1998 Plomin et al 1998 Johnson amp Krueger 2004 Jang 2005

Novotney 2008)31 επιδράσεις κληρονομικότηταιδιοσυγκρασία η έσω έκ-

κριση και ο ιδιοσυστατικός παράγωνχαρακτηρολογική τυπολογία)32 οι

εξωγενείς (εθνικήκουλτούρα33 οικογενειακόπεριβάλλονσχολείοκοι-

νωνικήομάδα)οικοινωνικές διαφοροποιήσεις κατάτηνενηλικίωση

(ψυχικέςμεταβολέςεφηβικέςφιλίεςηλικιακήωριμότητακαιεξωτερικές

επιδράσεις)καιοιποικίλεςβιοψυχολογικές μεταβολές (πρβλψυχοδυ-

ναμικές επιδράσεις εσωτερική εμπειρία κλπ) κατά το γήρας συμπερι-

λαμβανομένηςτήςθέσηςτούατόμουαπέναντιστηνασθένειακαιτονθα-

νατο(Μελανίτης1973)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕ ΑΝΑΦΟΡΕ

(Οιπλήρειςτίτλοιτωνμονογραφιώνπαραλείπονταιχάρινσυντομίας)

1 ΠρβλKa (Εγώ)Ba (ψυχή)και Akh (πνεύμα) 2 Σο δικαίωμα να είσαι ΆνθρωποςτΑrsquoσ43-57τΒrsquoσ591-606 3 Αστέριος(Εἰς τόν πλούσιον καί εἰς τόν Λάζαρον 1-14Ομιλ1017)Ευσέβιος

(Εὐαγγελική προπαρασκευήΒιβλ6648)Υίλων(Νόμων ἱερῶν ἀλληγορίαςβιβλ

3198)ΙωΦρυσόστομος(ΜPG 61772)Ποσειδώνιος(Fragm398)ΡωμανόςοΜε-

λωδός(Ὕμνοι 6 22 SC 99 110 114 128 283) 4 Κατά τους Dollard και Miller (1950) οι οποίοι ανακάλυψαν τα λεγόμενα

δευτερογενή μαθησιακά κίνητρα τα παιδιά στα πρώιμα στάδια της ανάπτυξης

μαθαίνουν μέσω τεσσάρων laquoκριτικών καταστάσεωνraquo (τροφής καθαριότητας

σεξουαλικότηταςκαιαντίδρασηςκατάτηδιάρκειατουθυμού)ενώτοκοινωνικό

(οικογενειακό)καιπολιτιστικόπεριβάλλονδιαθέτειένασχέδιο γιακάθεμίααπό

τιςκαταστάσειςαυτές(Φασάπης1970) 5 Πρόκειταιγιατονχρονικάlaquoζωτικό χώροraquo (Lewin 1943 1935 1936 1946) ό-

πουηπροσωπικότητα καταλαμβάνειδιάφοραlaquoστρώματαraquoεξώτερακαιεσώτερα

έναντιτουψυχολογικούπεριβάλλοντος 6 ΠαλαιότεραοLasswell (1957)είχεπροτείνειέναοκταπλόμοντέλοδύναμη

ευημερίασεβασμόςαγάπηηθικότηταασφάλειαεπαγγελματικήειδίκευσηκαι

αξίεςτήςΕκπαίδευσης 7 Boethius (MPL 64 1247 1343D) Πρβλ Mulrooney 1994 Παραπλήσιος είναι

και ο ορισμός τού Κασσιόδωρου Psalmum VII ldquopersona ndash substantia rationalis

individuardquo 8 ΒλΑναστασίου ιναΐτη Οδηγός 9MPG89144Blaquoκαλοῦσι γάρ τινες πρό-

σωπον τήν τινων σχέσιν πρός ἀλλήλουςraquo 9 Richard of St Victor De Trinitate IV2224MPL1961342CldquoPersonaestexis-

tenspersesolumiuxtasingularemquondamrationalisexistentiaemodumrdquo 10 Βλ Θωμά Summa Theologiae I 29 3 ad 2 ldquoOmne individuum rationalis

naturaediciturpersonardquo 11 Πράξ 15 12 Ιω196laquoἼδε ὁ ἄνθρωποςraquo 12 Βλ Ξενοφών (Ἀπομνημονεύματα II iii 18) Cicero (De Officiis III v 22) Mene-

nius Agrippa (Titus Livius Ab Urbe condita libri II 16 32 33) ΑrsquoΚορ 12 12-27 Η

πλατωνική (Υαίδρος 270 152) laquoκαθολικότηταraquo είναιφυσιοκρατική (laquoψυχῆςοὖν

φύσινἀξίωςλόγονκατανοῆσαι οἴει δυνατόν εἶναιἄνευ τῆς τό ὅλον τῆςφύσε-

ωςraquo) ενώ τωνΠατέρων τήςΕκκλησίαςανθρωποκεντρική (προσωποκεντρική)middot

βλ Γρηγορίου Νύσσης Περί κατασκευῆς ἀνθρώπου MPG 44 185 laquoὌνομα τῷ

κτισθέντι ἀνθρώπῳ οὐχ ὁ τίς ἀλλrsquo ὁ καθόλου ἐστίνΟὐκοῦν τῇ καθολικῇ τῆς

φύσεωςκλήσειltδυνάμειπᾶσαἡ ἀνθρωπότηςἐντῇ πρώτῃ κατασκευῇ περιείλη-

πταιΟὐ γάρἐνμέρει τῆςφύσεωςἡ εἰκώνltἀλλrsquo ἐφrsquoἅπαντόγένοςἡ τοιαύτη

διήκειδύναμιςraquo

13 Ὤψ =οφθαλμός(όψη)middotτορήμαὁρῶ στηΒίβλοσημαίνειμετέχωκοινωνώ

γνωρίζωΈτσιθεωρία τούΘεού(Visio Dei)δενσημαίνειδιαλογισμό (meditation)ή

μυστική θεωρία (contemplation)αλλrsquoένωσημαζίΣουμέσωτήςΘείαςΦάρης(α-

κτίστωνενεργειών)Σου(Nissiotis1983)τοανθρώπινοπρόσωποκυρίαρχηείναι

ηπαρουσίατωνματιώνωςδέκτηαλλάκαιεκφραστήταυτόχρονατήςανθρώπι-

νης παρουσίας στον κόσμο (Μιχαηλίδης 1990)Αντίθετα οι Λατίνοι κατά μία

μεταγενέστερηεπινόηση (Mauss 2000) ετυμολογούντοπρόσωπο (person lt per-

sona)απότο per + sonosonare (=ηχώφθέγγομαι)μολονότιιστορικάφαίνεταιότι

τοπαρέλαβανμέσω τωνΕτρούσκωναπό την ελληνική λέξηπρόσωπον (φersu

perso) 14 H persona μάς εισάγει στη διάκριση μεταξύ laquoέχεινraquo και laquoείναιraquo πρόσωπο

(Jung 1935 Plessner 19613) που πρώτος απερίφραστα παρατήρησε ο Πλάτων

ύμφωναμε τονγνωστό Ελβετό ιατρόPaul Tournier (1898-1986) τοπροσωπείο

είναιηεμφανιζόμενηέκφραση(υπαρξιακήμάσκα)κάθεασυνείδητηήσυνειδη-

τή καθυστέρηση παραίτηση (ακηδία) πρόφαση προσποίηση μίμηση εξάρτηση

camouflage παλινδρόμηση φυγή εκλογίκευση μετάθεση ήαναπλήρωσηοκοινω-

νικόςρόλοςοισυμβατικότητεςηρουτίναηαπονέκρωσηηπνευματικήξηρότη-

τα η ομοιομορφοποίησητυποποίηση εξαντικειμενοποίηση ποσοτικοποίηση

μηχανοποίηση ουδετεροποίηση και αριθμοποίηση (de La Mettrie 1960 1955

Marcuse 1964)+τοlaquoπνεύμα τής γεωμετρίαςraquo(Pascal 16702007 Cassirer19681972)

οαυτοματισμόςηαλλοτρίωση (Ξηροτύρης1970)καιγενικάηαποπροσωποποίη-

ση τήςανθρώπινηςύπαρξηςΗεπίγνωσητηςδιάσπασηςτης όληςπροσωπικότη-

ταςσεπροσωπείο (laquoφαίνεσθαιraquo)καιπρόσωπο (laquoείναιraquo)οδηγείστηντραγικότητα

τηςανθρώπινηςύπαρξης(Ζιάκας2001) 15 Περισσότερα για τη θεολογία τού προσώπου γενικά βλ Popovits 1926

Brightman 1934 Boillat 1945 Barth 1955719605 Brunner 1938 1979 Tillich 1951

1959 1967 Romanides 1954 Έραστο 1958 Δημητρόπουλο 1954 Harrity amp Martin

1962 Ware 1963 1997 ODoherty 1964 Matson 1964 1967 Δρούλια 1967 Παπαπέ-

τρου 1968 Γιανναρά 1970 19924 Ματσούκα 1971 1980 Williams 1972 Lossky 2000

Aghiorgoussis 1976 Ζηζιούλα 1977 Sherrard 1977 Gregorios 1978 Μαστρογιαννό-

πουλο 1979 Υούσκα 1979 Καραβιδόπουλο 1979 Νissiotis 1982 1983 Berdiajef

1983 ιώτη 1984 Pannenberg 1985 Παναγόπουλο 1985 1987 2000 Γρηγοριάδη

1987 Υωτίου 1990 Adams 1991 Κωνσταντέλλο 1991 Ludlow 1992 Aves 1992 Wil-

liams 1993 Ι Βλάχο 1991 1994 καλτσά 1996 Torrance 1996 J Chirban 1996

Rudman 1997 Stanley 1997 Melissaris 2002 Αγγελόπουλο 2002 Jorm amp Christen-

sen 2004 Beck amp Demarest 2005 Ανανιάδη 2009 16 Λεόντιος Βυζάντιος MPG86 1333BD laquoΟὐκ ἔστιν οὖν τά ὑπέρ φύσιν τῶν

κατά φύσιν ἀναιρετικά ἀλλά παράγωγα καί παρορμητικά εἰς τό κἀκεῖνά τε

δυνηθῆναι καί τήν πρός τά ὑπέρ ταῦτα δύναμιν προσλαβεῖνraquo 17 Επιφάνιος (MPG 41418)ΓρηγόριοςΘεολόγος (Περί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος

6)Ιω Φρυσόστομος (MPG 49 118 288 309 317 MPG 55 613 MPG 59 673 MPG 61

693) 18 Πρβλ Ισοκράτη Πρός Δημόνικον λόγ Αrsquo405laquoμέγιστον γάρ ἐν ἐλαχίστῳ

νοῦς ἀγαθός ἐν ἀνθρώπου σώματιraquo 19 ΙωΦρυσοστόμουΕἰς Υιλιπ 5 4 MPG 62 210 Περί ἀρετῆς καί κακίας Ομιλ

ΚϞrsquoMPG 63760laquoτίποτrsquoἐστίνἄνθρωποςκαίὅσητῆςφύσεωςτῆςἡμετέραςἡ

εὐγένειακαίὅσηςἐστίδεκτικόνἀρετῆςτουτίτόζῶονraquoΠρβλ D Staniloae p 24

ldquoInsofarasIamnotlovedIamincomprehensibletomyselfrdquo 20 Βλ Μ Βασιλείου MPG 31 216 A-B MPG 32 325-340 Γελάσιου Κυζίκου

MPG 85 1289 Θεόδωρου Ραϊθού 206 5-7 21 Κρίσειςσχόλιααντιρρήσειςκαιπαρατηρήσειςστηlaquoθεολογίατούπροσώ-

πουraquoτούεβασμιότατουΙΖηζιούλαέχουνκατάκαιρούςκάνειμεταξύτωνάλ-

λωνοιΑγουρίδης(Οράματα και ΠράγματαΑθήνα1991σ102εξ)Ph Sher-

rardΙωΘΠαναγόπουλος(Μόρφωση και Μεταμόρφωσησ135εξ146)πYan-

nis Spiteris (La Theologia Ortodossa Neo-Greca Bologna 1992)Παπαδόπουλος(Ορ-

θόδοξη και χολαστική Θεολογίασ94εξ)Φρταμούλης(Περί φωτόςσ37εξ

73εξ104)ΜΥαράντος(Σα όρια της Επιστήμης και το ορθόδοξον ήθοςΑθήναι

1998σ179)καιξένοιΠατρολόγοιπουδημοσιεύουνστοέγκριτοπεριοδικότής

Oxford Journal of Theological Studies (γράφονταςγιαπαράδειγμαότιμετονΣρια-

δολογικό Περσοναλισμό του ο Ζηζιούλας καταστρέφει τη laquoμοναρχία του Πα-

τρόςraquo(A J Torrance Persons in Communion Edinburgh 1996)Γιαεπιπλέονβιβλιο-

γραφίαβλ JTS 481 (1997) 373 501 (1999) 434 ΘΕΟΛΟΓΙΑ 644 (1993) 632 673

(1996)4474σ885691(1998)44ΓΡΗΓΟΡΙΟ Ο ΠΑΛΑΜΑ 773 (1998) 519 790

(2001)627Μάϊος-Αύγουστος(2003)525εξ807 (2005)325Αντίδωρον Πνευματι-

κόν Γ Ι Κονιδάρησ688Aksum-ThyateiraA festschrift for Arch Methodios p515π

ΓΥλορόφσκυΔημιουργία και Απολύτρωσησ112εξ ΚατάτούςΜαξέντιοΒοή-

θιοΛεόντιοτον ΒυζάντιοκαιΙουστινιανόηταύτισητωνόρωνπρόσωπο καιυπό-

στασις (ήτοιηφύση εκλαμβάνεταιωςθεμέλιοτηςύπαρξηςκαιηυπόσταση ως το

τελικόεπίπεδοστηνεξειδίκευσημιαςκοινήςουσίας)προκαλείαιρετικούςκινδύ-

νους Μονοφυσίτες Νεστοριανοί αντιχαλκηδόνιοι Ακέφαλοι Σιμόθεος Αίλου-

ρος και εβήρος Αντιοχείας (χριστολογική ένωση ατομικών φύσεων)+ γιατί η

υπόσταση (όχιστηνΣριαδολογίααλλά)στηΦριστολογίακατανοείταιτριαδολο-

γικάμόνοστηβάσητωνεξωτερικώνποιοτήτωνπουσημαίνουντηδιάκρισηκαι

τοιδιαίτεροκαιδεδίνεταιδιόλουσημασίαστογεγονόςότιαυτήηυπόσταση (κι

όχιηφύση)είναιτοθεμέλιοτηςύπαρξηςΟιΚαππαδόκεςόμωςδιέκρινανμε-

ταξύυπόστασης καιουσίας στηΦριστολογίαπρβλ ΙΚουρεμπελέlaquoΝεοχαλκη-

δονισμόςκαιορθόδοξηορολογίαraquoΓΡΗΓΟΡΙΟ Ο ΠΑΛΑΜΑ 773 (1998)521] 22 όππσ113 23 ΙΒλάχουΗ Αποκάλυψη του Θεούσ17laquoΤπάρχουνόμωςκαιάλλοιπου

πιστεύουνότιδυοείναιοιπηγέςτηςπίστεώςμαςδηληΑγίαΓραφήκαιηΙερά

ΠαράδοσηΚαιοιδυοαυτέςαπόψειςείναιμονόπλευρεςκαιδενεκφράζουντην

ορθόδοξηδιδασκαλίαraquo 24 Έχειβρεθείότιηαναφορικότητα (ήσχεσιακότητα)γενικάσυνδέεταιμετην

απόδοσηνοήματος (Schaap-Jonker 2008) 25 Frankl 19751980 p 112 meaning must be found and cannot be given Σο

νόημαγράφειοFranklείναικάτισαντογέλιοδενμπορείςναεπιβάλειςσεκά-

ποιονναγελάσειαλλάθαπρέπειπρώτανατουπεις ένααστείοΣοίδιοεφαρ-

μόζεται και για τις τρεις laquoθεολογικές αρετέςraquo (πίστη ελπίδα και αγάπη) δεν

μπορούνναλειτουργήσουνμεμόνητηδικήμαςήκάποιουάλλουθέληση 26 Frankl 19751980 p 104 the de-neuroticization of humanity requires a re-

humanization of psychotherapy

27 Frankl 1963 p 68 Humor was another of the souls weapons in the fight for

self-preservation 28 Περισσότερα για τη σχέση κινήτρων και προσωπικότητας βλ Atkinson

1981 Humphreys amp Revelle 1984 Oldani 1997 Plutchik 1997 Sturman 1999 29 Ψς προσωπικά γνωρίσματα θεωρούνται laquoδιαστάσεις τής προσωπικότητας

με βάση τις οποίες κατηγοριοποιούνται συνήθως οι άνθρωποι σύμφωνα με τον

βαθμό που εκδηλώνουν ένα συγκεκριμένο χαρακτηριστικόraquo(Burger2001p172) 30 Κατά τον Γερμανό ψυχολόγο P Lersch (19541956) το ανθρώπινο πρόσωπο

διέπεται από τρία ουσιώδη χαρακτηριστικά α) το αμετάβλητο (Unverwechselbar-

keit) β) τη μοναδικότητα (Einmaligkeit) και γ) το ανεπανάληπτο (Unwiederholbar-

keit) 31 ύμφωνα με σύγχρονα δεδομένα το 40-60 περίπου των χαρακτηριστικών

τής προσωπικότητας έχουν προέλευση γενετική (Kernberg 1966 1976 1977

McCrae amp Costa 2003 Eurelings-Bontekoe amp Snellen 2004) 32 Πρβλ Buss 1995 Kretschmer 1925 Sheldon 1942 Ramsey 1965 Buss 1990 Ey-

senck 1990 Zuckerman 1991 1995 Gale amp Eysenck 1992 Cloninger Svrakic amp Przy-

beck 1993 Heath Cloninger amp Martin 1994 Bates amp Wachs 1994 Davidson 1999 33 Βλ για παράδειγμα τις λεγόμενες εθνοκεντρικές θεωρίες προσωπικότητας

(M Ramirez A Jenkins J Baldwin aka Kobi Kambon L Comas-Diaz J Jones B

Trimble and E Duran S Sue and D Sue)

χεται από μία Κλήση και ζει με την Κλήση όσο το ίδιο προσ- ή παρα-

laquoκαλείraquo (αναζητεί)ήεπι-καλείταιδοξολογικάευχαριστιακάκαιεσχατο-

λογικά (νοσταλγικά) δηλ laquoκοινωνείraquo τόσο laquoείναιraquo (υπάρχειζει) Άρα

υπάρχειγιrsquoαυτόκαικαλείαλλάκαικαλείται(Ησ454Γιανναράς1970

Καραζαφείρης198519952 McFadyen 1990)Μεάλλαλόγιαηόληύπαρξη

τούανθρώπουοφείλεταιψυχολογικάστηνκλήσητούΆλλου (Μαντζανά-

ρης 2009) Κατά τον Jacques Lacan (1973) το ανθρώπινο υποκείμενο

laquoγεννιέταιraquoμόνοόταντοσημαίνον αναδύεταιστοντόποτούΆλλουΦω-

ρίς τονΆλλο τονήπιοόχιμόνοδενμπορείναεισέλθειστονκόσμοτής

γλώσσαςκαι τωνσυμβόλων (Vasse 1969)αλλrsquoούτεκανμπορείναεπι-

βιώσει(Spitz 1955 Rizzuto 1996 Chirban 1996)

Αυτότοανθρώπινοπρόσωποστηνπροπτωτικήτουκατάστασηθε-

ωρείταιθεολογικάlaquoεικόναraquoτήςτριαδικήςκοινωνίαςτωνΘείωνυποστά-

σεωνστηνοποίακατάστασητελειούμενοlaquoἐνἐλευθερίᾳ καίἀγάπῃraquo

προσ-καλείταιlaquoκαθrsquo ὁμοίωσινraquoΑυτούτούΘεού(McFadyen 1990 Zizioulas

1994) Η οντολογική laquoσταθερήraquo αρχή τού παλαιοδιαθηκικού ανθρώπου

είναιηθεοκεντρικότητάτουδηλοσταθερόςπροσανατολισμόςκαιηα-

ναφορά τουπροςτονΔημιουργότου (Οικονόμου 1978)Πράγματιμέσω

τούλογιστικού τουτοανθρώπινοπρόσωπο κινείlaquoκατάφύσινraquoτοεπιθυ-

μητικόν καιτοθυμικόν (Καραζαφείρης198519952ιώτης1984)Ονους τού

ανθρώπου ως κύρια λειτουργία τούπροσώπου πέρα τού ότι ενέχει μία

ενοποιόδύναμηπροςτονΘεό(amor intellectualis)εφόσοναποτελείεικόνα

τήςοφίαςκαιτούΛόγου(ltσυλ-λέγω)Σου(Deus umbra mentis)αποτελεί

το μέσο διοχέτευσης της Θ Φάρης στο κάθε ανθρώπινο πρόσωπο

laquoὑποστατικῶςraquo(ΓρηγόριοςΠαλαμάςΈργα Πατέρων τής Εκκλησίας 9 144-

146)

Εξάλλουτοανθρώπινοltκατrsquo εἰκόναgt(Γεν126Ιώβ328ολ2

23Βέλλας19501966Μπρατσιώτης1976Nissiotis 1983)τήςχριστιανικής

Θεολογίας λόγω τής έλλογης χρήσης τού αυτεξουσίου (Καλαντζάκης

1994)τουαλλάκαισύμπασαςτηςψυχοσωματικής(ΕιρηναίοςMPG 7 433-

1224 Murphy 1947 Jung 1984 Ware 1996 Ορφανός2004)καιπνευματικής

του σκευής (Βέλλας 19501966) προσδίδει ιδιαίτερη και μοναδική υπαρ-

κτικήθέσηκαιαξίαστονάνθρωποέναντιτηςλοιπήςδημιουργίας(Γεν1

28Χαλμ816ειρ172Mork 1967Μπρατσιώτης1976Βλάχος1981)

ΟΘεόςείναιφύσειαυτεξούσιοςΆρακαιοάνθρωποςωςεικόνα τούΘεού

είναιlaquoφύσειraquo(ήμάλλονlaquoθέσειraquoδηλκατάΦάρη)αυτεξούσιος(Σατάκης

1952Μπενάκης1985Σερέζης1993Γιανναράς2003)ήτοιθελητικός (Μά-

ξιμοςΟμολογητήςMPG 91 304CΚαραζαφείρης198519952)Έτσιτοαυ-

τεξούσιον του ανθρώπου επισημαίνει δυναμικά και λειτουργικά την ύ-

παρξη του προσώπου (Hauter 1952 τεφανίδης 19592 Ματσούκας 1985

Pettifer 1987 Λουδοβίκος 1996) μέσω δηλ τήςγνωμικής αυτονομίας τού

Εγώτοκάθεανθρώπινοπρόσωπο καθίσταταιαπαράλλακτοκαιμοναδι-

κό(Καραζαφείρης198519952)

Λόγωτήςκακήςχρήσεωςόμωςτούγνωμικού αυτού θελήματος του

ανθρώπου δηλ τής εκ-πτώσεως τουπροσώπου σε σάρκα το θεανδρικό

πρόσωπο του ΙησούΦριστούως τελεία και μοναδικήπροσωπικότητα (α-

πογυμνωμένη από κάθε προσωπείο) ανέπλασε εφάπαξ τη laquoφθαρείσαraquo

εικόνατούΑδάμ (Nietzsche 1888)11απαντώνταςαντrsquoαυτούστιςβιβλικές

εγκλήσειςευθύνηςγιατονlaquoπλησίονraquoπουαπηύθυνεοΘΠατέραςστον

πρώτοεκείνοάνθρωπο (Γεν4 9)αποκαθιστώνταςέτσιτονδιακοπέντα

διάλογο μεταξύΘεούκαιανθρώπου(Tournier 1956 Willard 1999)Έκτοτε

ο Θεός καλεί διαρκώς τον άνθρωπο να πραγματοποιήσει το ltκαθrsquo

ὁμοίωσινgtδηλναγίνειπρόσωπούμφωναμετηχριστιανικήΑνθρωπο-

λογίατοανθρώπινοπρόσωπο δενταυτίζεταιμετηνακίνητηκαιστατική

παρμενίδειαουσία (esse immotum)αλλάμετηνανθρώπινηυπόσταση (Βrsquo

Κορ 1 11 Pratt 1937 Harkness 1948 Garnett 1928 Καραζαφείρης

198519952Ζηζιούλας1977Hampson amp Boyd-MacMillan 2008)Έτσιμόνο

laquoἐν Φριστῷraquo δηλ μόνο μέσω τής αγαπητικής εμπιστοσύνης και επι-

κοινωνίας (βλ laquoσυνυπάρχεινraquo laquoσυνεῖναιraquo Mitsein) μετά τού laquoθεμελίουraquo

και (παντο-κρατορικού) laquoΛόγουraquo (συλλογέως) των όντων τέ τού Θεού

(Oates 1961)οοποίοςκαιπροσ-καλεί επίτούτωκάθεανθρώπινηύπαρξη

ήτοι για ελεύθερη σταυρώσιμη (θυσιαστική) αυτοπροσφορά στον Άλλο

όπως έπραξε ο σαρκωμένος Λόγος δηλ τελικά για laquoλογοποίησηraquo χρι-

στοποίηση θέωση (Bertocci 1970 Howe 1980 Leclerc 1984 Αγγελόπουλος

2002 Ορφανός 2004)+ ο άνθρωπος καθίσταται αυθεντικό και αληθινό

laquoἔσοπτρον τοῦ ΘεοῦraquoκατάΙωάννητονΔαμασκηνόήθεοφανικό γεγονός

Κατά τον φιλόσοφο μάλιστα Dallas Willard (1999) ο άνθρωπος είναι

πλασμένοςγιαναεπικοινωνείμετονΔημιουργότουΔεδομένουλοιπόν

ότι η δομικά αρχετυπική ύπαρξη του ανθρώπου είναι κλητική (σχεσια-

κήαναφορική) από τηνανταπόκρισή του (Myers 1903) στην κλήση τού

Άλλου θαεξαρτηθείκατά πόσοδιατήρησετοθεοειδέςπρόσωπό τουκατά

πόσο δηλ απαλλάχθηκε από τα πάθη του (ήτοι την αλλοτριωμένη του

φύση) ενώθηκεπραγματικάμετονΘεό επικοινωνώνταςμαζίΣουδια-

θέτει αγάπη εσωτερική ενότητα ειρήνη αγιασμό αρμονία πληρότητα

καινόημαζωήςΠράγματιηέρευναέχειδείξειότιέναθετικόσχεσιακό

στυλανθρώπινουψυχισμούευνοείτηνυιοθέτησητηςαντίληψηςγιατην

ύπαρξησκοπούστηζωήκαιτηνεπίγνωσητουνοήματόςτης(Simpson et

al2008)χετικήεπrsquoαυτούέρευνασεφοιτητέςαπέδειξεότιηαύξησητης

ψυχικήςαστάθειαςτηςαπογοήτευσηςτουάγχουςκαιτουφόβουκαθώς

καιενόςχαλαρούήανύπαρκτουγενικάδεσμούμετοΘείονσυνοδεύεται

από μειωμένη αυτοσυνειδησία τής προσωπικής ύπαρξης και ζωής ως

Θείαςκλήσης (Hall 2004 Feenstra amp Brouwer 2008)

Ψστόσο το συνεχές αυτό laquoγίγνεσθαιraquo (Ware 1981 Corrington 1996

Norcross 2006πρβλG Marcel Homo Viator) πρόσωπο πουμάλισταεξαρ-

τάταιάμεσααπόταχαρακτηριστικάτήςπροσωπικότητας λχτονβαθμό

πίστηςεμπιστοσύνης (Couch et al 1996 Couch amp Jones 1997) και ειλικρί-

νειαςπροςτονΆλλο+τουπαρατηρητήσυνομιλητή(Assagioli 1991)εμπε-

ρικλείειτιςασυνείδητεςπαρορμήσειςαδυναμίεςπάθηφόβουςελαττώ-

ματα και ιδιορρυθμίες (βλ αμαρτία) όπως και τις συνειδητές αυτο-

αναθεωρήσειςδιορθώσεις (βλ μετάνοια) τις ψυχο-πνευματικές αναγεν-

νήσεις(Ιω35Εφ424)καιτηνόληεσωτερική(ψυχο-πνευματική)αύξη-

ση καιωριμότητα (πρβλ laquoσταθερή αστάθειαraquo) Από την άλλη μεριά το

(ανεξάρτητοχειραφετημένοαλλάκαιυπεύθυνο)πρόσωποπουπαραμέ-

νει εσωτερικόσιωπηλόμυστικόκαικρυμμένο (βλ τηνυπερβατικότητα

και αποφατικότητα του ΙΕΡΟΤ) είναι η επώδυνη διαδικασία τής αυτο-

περισυλλογής αυτοσυνειδησίας και αυθυπέρβασης το laquoπνεύμα τής λε-

πτότητας-finesseraquo (Pascal 16702007)ηδιαλεκτική έλξηςκαιάπωσης (de

Rougemont 1945Ράπτης1974Μιχαηλίδης1990)+καιδιαλογική (von Orelli

1951 Jacques 1991 Willard 1999) συνάντηση (Guardini 1928 Brunner 1938

Marcel 1944 1951 1962 1963 1967 Christian 1952 1958Μιχαηλίδης1990

Παύλος 2000 Entralgo 1961 1962ab Κοσμόπουλος 1995 Μαντζανάρης

2009) και επι-κοινωνία (Buber 19201970 Jaspers 1935 1938) σεμία διαλε-

κτική σχέση ταυτότητας και ετερότητας (Γεν 3 9 4 9Mauriac 1934-51

Sartre 1943 1946 Zizioulas 1994) η αξία και το νόημα της ανθρώπινης

ζωής ηπνευματικότητα (Stocker 1945 1949) μία κλίση (Siebeck 1950) η

κλήση (Feenstra amp Brouwer2008)τήςζωήςωςαποστολής(Siebeck 1950)]

καιηπρωτότυπη (αυτο)δημιουργία (Tournier 1956Ράπτης1974 Ζηζιού-

λας1977 Καραβιδόπουλος1979)

ΓιατονΠλατωνισμόκαιτονΙουδαιοχριστιανισμό(Hill amp Hall 2002)

πουέδινανέμφασηστοθέαμαοάνθρωποςωςκαθ-ολικότητα (Hartmann

1926Ράπτης1974)12 είναι πρόσωπο πρός+ὤψ(Μπακατσούλας1976)]13

δηλμπορείνακοιτάζεισταμάτιατονσυν-ομιλητήτουόπωςκαιεκείνος

τονΆλλονΜελίγαλόγιαπρόκειταιγια έναlaquoονπροςraquo (μεοντολογική

δυνατότητα σχέσης κοινωνίας και προσ-ανατολισμού και όχι ναρκισσι-

στικούαυτο-προσδιορισμούήενόςSolipsism)middotέναονπουνοσταλγείερω-

τικά να συναντήσει δοξολογικά την εικόνα τού ενεργούντος προσώπου

(Παύλος2000)ΈτσιηlaquoθέατούΘεούraquo (θεοπτία)στηνανθρώπινηφύση

τούΘΛόγουταυτίζεταιμετηθέωση καιτησωτηρίατοβλέμμαλχτων

Αγίων τής βυζαντινήςΑγιογραφίαςπουείναι εκστατικό (Ζιάκας 2001)

υπερβατικόκαιταυτόχρονααπο-καλυπτικότούΘΑρχετύπουανταυγά-

ζεταικαιlaquoδοξάζεταιraquoltδοκῶ (Ware 1981)+ηκαθολικότητα τουανθρωπί-

νουπροσώπουησυμφιλίωσηανάμεσαστονχρόνοκαιτοάχρονο(Μιχαη-

λίδης1990)τοκτιστόκαιτοάκτιστοΑνηρωμαϊκήύγκλητος θεωρούσε

ωςlaquoπρόσωπαraquoμόνοτούςελεύθερουςΡωμαίουςπολίτες(Carrithers 2000)

οΦριστιανισμόςπροσέδωσετηνέννοιατούπροσώπου σεκάθεανθρώπινη

ύπαρξηακόμακαιστουςδούλους(Mauss2000)ΈτσιηχριστιανικήΘεο-

λογίαμετέβαλετηρωμαϊκήφιλοσοφικο-κοινωνικήpersona14πουταυτιζό-

τανκαιεξέφραζεηθικο-δικανικάτηνατομικήύπαρξηατομικότητα(Cice-

ro) και αυτοσυνειδησία σε σχεσιακόαναφορικό―εκ-στατικό (Γιανναράς

1976 Γρηγοριάδης2000Ζιάκας2001)δηλερωτικόαγαπητικόπρόσωπο

(Olson 2002)15 προσδίδοντάς της μία αποκαλυπτική εσχατολογική

υπερβατική πνευματική και μεταφυσική διάσταση (Lossky 2000 Mauss

2000Γρηγοριάδης2000)

Ψστόσοενώμεταξύπροσωπείου (Pascal Sartre)καιπροσώπου ήκαι

προσωπικότητας υφίσταταιμίααδιάρρηκτηενότητα(αφού απότηστιγμή

που τοπρόσωπο εκφράζεται αποτελεί ήδη ένα προσωπείο) ταυτόχρονα

υπάρχεικαιμίαοντολογικήδιαφοράΣοαιτιοκρατικάεπαναλαμβανόμε-

νοαυτόχαοτικόκαιlaquoχοϊκόraquo(φυσικό)στοιχείο(βλlaquoθάνατοraquo)τήςανθρω-

πινότητας(βλφυσικάχημικάβιολογικάκλπφαινόμενα)που―αςση-

μειωθεί―απότονόλοάνθρωποαυτόκαιμόνοαυτόεμπίπτειστηνεπι-

στημονικήέρευναείναιαπαραίτητογιατοεποικοδόμηματουπροσώπου

(βλ laquoζωήraquo) σαν τον καμβά τού κεντήματος (Bernard 1878 Freud 1920

192119231963)middotδενμπορούμεναυπάρχουμεωςαπογυμνωμέναάτομα

χωρίςκάποιαφυσικάχαρακτηριστικάlaquoΟὐδέ γάρ τά ὑπέρ τήν φύσιν ἔχει

χώραν μή τῆς φύσεως ἐχούσης κατά φύσινraquoπαρατηρείΛεόντιοςοΒυζά-

ντιος(MPG 86 1333BD)Οάνθρωποςσυνιστάμείξηφύσεως (αναγκαιό-

τηταςlaquoφυσικό θέλημαraquo)καιυπάρξεως (ελευθερίαςlaquoγνωμικό θέλημαraquo)

Τπrsquoαυτήντηνέννοια―όπωςητελειότητα ήηθέωσηθεολογικάδενα-

ποτελούνμίαστατικήκατάσταση(ΙωιναΐτηΚλίμαξ 29)―τοναείναι

κανείςπρόσωπο συνιστά θραύση τήςπροσωπίδας μία αγωνιώδη απάρ-

νηση(θυσίαήένθεησαλότητα)μίαθανάσιμηδιακύβευση(Μάρκ835)

έναν διαρκή αγώνα (McMahon 1996) μία ατελεύτητη laquoαύξησηraquo (Υιλ 3

13ΒrsquoΚορ318ΓρηγόριοςΝύσσηςMPG 44 297 Norcross 2006)πουαρχί-

ζειμετηνκάθαρση (τιςπρακτικέςασκή-σεις)τονφωτισμό (τηνπνευματι-

κήζωή)καιτηθέωση τημυστικήένωσημετονΘεό(Chirban 1986Ορφα-

νός 2004)+ μίαπνευματική laquoπάληraquo (Γεν 32 24Evdokimov 1970) μία υ-

παρξιακήεπανάσταση (Camus 1951)μίασυνεχή (μεταφυσικήκαιυπαρ-

ξιακή) αναζήτησηπορεία (Marcel 1944) τής τελειότητας του απόλυτου

τουαληθούςτουωραίουκαιτουαγαθούδηλτουlaquoΘεούraquoεκάθεβαθ-

μίδαταόνταμάχονταιγιατηναυτοσυντήρησήτουςενώπαράλληλαε-

πιδιώκουνναυπερβούναυτόντονεαυτότουςmiddotκαιοιδύοαυτέςτάσειςεί-

ναιαλληλένδετεςκαισυμπληρωματικές(Ζιάκας2001)Ηεικόνατούεαυ-

τού (αυτο-εικόνα)μαςεξαρτάταιαπότηνεικόναπουέχουνοιάλλοιγια

μάς(Zazzo 2000 Barresi 2002)Έτσιμεταξύφύσεως καιπροσώπου παρεμ-

βαίνει διαμεσολαβητικά (βλ theory of mediation)η (κοινωνική) laquoπαράστα-

σηraquo (performance)ηοποία―μέσωμιαςεπανεπένδυσης (reinvestment) της

libido―αποδυναμώνειτηναρνητικότητατουατόμουπροςτηνκοινωνική

σχεσιακότητα και τον εκπολιτισμό (Saroglou 19972001 Μαντζανάρης

2009)Ανκαιυπάρχουνπρόσωπα εντελώςδιάφανα(υπαρξιακώςκαιαφη-

γηματικώς) δηλ χωρίςκανέναπροσωπείο όπωςλχ ήτανστην επίγεια

ζωήΣουοΦριστός(στονοποίοολόγος ταυτιζότανμετηνπράξηεβρDa-

var)καιοιΆγιοιγιατηνπλειονοψηφίατοπρόσωπο ταυτίζεταιμετοπρο-

σωπείο (Μιχαηλίδης 1990) Για παράδειγμα είναι διαπιστωμένο ότι ο

σύγχρονοςκαπιταλιστικόςλόγοςτούανθρώπουταυτίζεταιενπολλοίςμε

τα (φαλλικά) laquoαντικείμενα partenaireraquo τού υποκειμένου (ή laquoαντικείμενα

υπεραπόλαυσηςraquo)ήγενικάμετοlaquoέχεινraquoτουεπάγγελμασπίτιαυτοκί-

νητοgadgets κλπ(Lacan 1986 1974 1975)+πουσυνιστούντηνκοινωνι-

κο-οικονομικήπερι-ουσία (laquoεπιφάνειάraquo) του (Carrel 194612) αλλrsquo όχι βέ-

βαιακαιτηνπραγματικήτουlaquoουσίαraquoτοlaquoείναιraquoκαικατάLacan (1966)

τοlaquoσυμπλήρωμάraquoτου+ηοποίαβρίσκεταιμόνοστοπρόσωποτουΆλλου

(Λουκ1512)ύμφωναμεπολλούςΓάλλουςστοχαστές(ΜMyersonΜ

Mauss M Zeraffa κά)ταπροσωπεία προηγούνταιτούπροσώπουmiddotμεάλ-

λα λόγια χάρη στο προσωπείο ο άνθρωπος κατέκτησε την έννοια τού

προσώπουΟκοινωνικόςρόλος είναιπαιχνίδικαιμάσκα(mask)αλλάταυ-

τόχρονα είναι και πραγματική λειτουργίαΟι ρόλοι αφενόςπεριορίζουν

και αφετέρου καθιστούν δυνατή την αυτο-έκφραση (Collins 2000) τις

περιπτώσειςαυτέςτοάτομογίνεταιηεικόνα τουδηλησυλλογικήανα-

παράσταση τωνπολιτιστικώνπροβολών (projections) του (Hillman 1992)

Ένατέτοιοπαράδειγμαβλέπουμεστηνπροσωπικότητατουηθοποιούη

οποίαπλάθειτονθεατρικόχαρακτήρασεβάθοςάλλοτεπερισσότεροκαι

άλλοτελιγότερο(Zazzo2000)Ηεπίμακρόνενσάρκωσηενός(είδους)ρό-

λου μπορείναδιαμορφώσειτηνπροσωπικότητατουηθοποιούmiddotενεργείται

δηλμίακάποιασύγκρασηπροσώπου καιπροσωπείου (Hollis 2000) έτσι

ώστετοενεργόυποκείμενοναυποδύεταιτελικάτοίδιοτοδράματήςδι-

κήςτουζωής(βλαμάνουςΒάκχεςειλινούςκά)Μάλισταότανμέ-

σωμιαςπροβολής (projection)οηθοποιοςσεκάποιεςστιγμέςφθάσειστο

σημείοτήςπλήρουςταύτισης μετοπρόσωποήκαιτονρόλο(persona)που

υποδύεται τότε laquoυποκειμενικό Εγώraquo (I) και laquoαντικειμενικό Εγώraquo (Me)

συγχωνεύονταισεένανενιαίο(μονολογικό)Εαυτό (Barresi2002)Σοφαι-

νόμενοαυτόαπαντάσυχνάστουςβίουςκαιτιςομιλίεςτωναγίωνΠατέ-

ρωντήςΕκκλησίαςmiddotπαρατηρούμεδηλεκείπουοΆγιοςομιλείήγράφει

για τη θεότητασε τρίτοπρόσωπο ξαφνικά να ομιλεί ή γράφει για κά-

ποιασύντομηχρονικήπερίοδοσεπρώτοπρόσωποΚατάσυνέπειαβλέ-

πουμεότιηφυσικήψυχικήθρησκευτικήκαιπνευματικήμαςζωήφέρει

ίχνητούπροσωπείου μας(Tournier1956)Μεάλλαλόγιατοπρόσωποως

οντολογική ολότητα είναι ο λόγος (η οντοφάνεια) τής φύσης το laquoκαθrsquo

εαυτόraquoτούανθρώπουότανεκδηλώνεταικαιλαμβάνεισυνείδησητουε-

αυτούτου(Takeuchi2003)Γιατίότανολόγοςκοινωνείμετονεαυτότου

έχουμεταύτισητουνοούντοςμετονοούμενουποκείμενοήτοιτοφαινό-

μενο της προσωπικής συνείδησης (Καραζαφείρης 198519952) Μάλιστα

τοανθρώπινοπρόσωπο έχειτηνέμφυτηικανότηταώστεμετηνταύτιση

μετονεαυτότουναλαμβάνεισυνείδησηόχιαπλώςτούεαυτούτου(αυ-

τοσυνειδησία) αλλά και συνείδηση της συνειδήσεώς του (Καραζαφείρης

198519952Νησιώτης 1996) Σο αυτό Εγώ διαθέτοντας έναπεριθώριο α-

πόκλισηςμεγαλύτεροτουζώουήτηςμηχανήςπότεενεργείπιοαυτομα-

τοποιημένα(πρβλφθοράΠτώση)ωςπροσωπείοκαιπότεπιοελεύθερα

καιπροθετικάωςπρόσωποανάλογαμε τονβαθμόκρίσηςκαιχρήσηςτής

ελευθερίαςβουλήσεώςτουΆρακάθεπροσωπείο δενείναιτόσοπλαστό

όσο νομίζουμεmiddot εκφράζει την αληθινή προσωπικότητα τόσο πιστότερα

όσολιγότεροεπαγρυπνούμεγιrsquoαυτόΜεάλλαλόγιαοεξωτερικόςρόλος

που παίζουμε μεταβάλλεται συνεχώς λόγω των ραγδαίων κοινωνικών

αλλαγών ασκώντας επίδραση―κυρίως μέσω τών μοντέλων γεγονότων

ζωής (συγκεκριμέναγεγονόταστηζωήενόςενήλικα)―στηνπροσωπικό-

τητά μας(Feldman 2010)Κατάσυνέπειαανκαιπροσωπεία μπορούμενα

έχουμεαναρρίθμητα(βλΠρωτεϊσμόκαιΦαμαιλεοντισμό)τοζήτημαεί-

ναιποιοαπόόλαθααποφασίσουμεναεπιλέξουμε(Δευτ3019ΑrsquoΒασ

821Λουκ1613Απ315Sartre 1943 1946 1962 Sumic 2008)κάθεφορά

(σύμφωνα με την κλίμακα αξιών μας) δηλ ποιον προσανατολισμό και

οργάνωση των ψυχο-βιολογικών μας στοιχείων θα κρατήσουμε και σε

ποιονβαθμόέτσιώστετοπροσωπείο μαςναεναρμονίζεται(βλπροσαρ-

μογή)καλύτεραμετηνπροσωπικότητά μαςυπηρετώνταςτηνκαιόχιαυ-

το-αιχμαλωτίζοντάς την βλ πολλαπλή προσωπικότητα laquoΛεγεώνraquo

(Mάρκ5 9)+δηλδιασπώνταςκαιεμποδίζονταςτονόλοδυναμισμότής

ζωήςmiddotγιατίβέβαιαμίαπλήρηςταύτισηπροσώπου καιπροσωπείου δενθα

ήταν τίποτε άλλο από έναν φετιχισμό Αλλά κατά τονOrtega y Gasset

(1975)οάνθρωποςδενέχει φύσηmiddotέχει ιστορίαετελευταίαανάλυση

θαλέγαμεότιπρόκειταιγιαέναν(εσωτερικό)διάλογο (προσωπικήσυνά-

ντηση)καιμίαlaquoσυμφωνίαraquoισορροπία(πρβλομοιόσταση)τούlaquoπροσωπεί-

ουraquoμαςμετονίδιομαςτον(αυθεντικό)εαυτόόπωςκαιμετοΌλο(Tour-

nier 1956 Norcross 2006) του συνειδητού με το (ατομικό και συλλογικό)

ασυνείδητό μαςτης ΙστορίαςμετηΥύσητουlaquoγίγνεσθαιraquoμετοlaquoείναιraquo

τούlaquoὑπέρ φύσινraquo(αυθυπέρβασηεκστατικότηταανοιχτότηταπροσφορά

αυτοθυσίααγάπηαγιότητα)μετοlaquoκατά φύσινraquoαυτοσυντήρησηελάχι-

στη δεκτικότητα ατομοκεντρικότητα ιδίαση φιλαυτία (Θεοδώρου

2004)]16ΗΙστορίαδείχνειότιόπουεπιχειρήθηκεμίαυπερβολικήανύψω-

σητουπροσώπου έναντιτηςΥύσηςήτήςΥύσηςέναντιτουπροσώπουτα

αποτελέσματαήσανδυσάρεστακαιγιαταδύοαυτάμεγέθηΓιrsquoαυτόοι

ΠατέρεςτήςΕκκλησίαςμολονότιεξήραντοανθρώπινοπρόσωποχαρα-

κτήριζαντηΥύσηωςlaquoσύνδουλοraquoτουανθρώπου17

Σοκύριοπάντωςχαρακτηριστικό τούανθρωπίνουπροσώπου σύμ-

φωναμετηνΟρθόδοξηΦριστιανικήΠαράδοσηανάγεταιστηναγαπητική

τουκοινωνικότητασχεσιακότητα(Neacutedoncelle 1962Γιανναράς19701976

1982 2004 Nissiotis 1983 Pettifer 1987 Yu 1987Μαντζανάρης 2009) Ξέ-

ρουμεότιοιάνθρωποιείναικοινωνικάόντα(Haslam et al2009)Ησχεσι-

ακότητα τουανθρωπίνουπροσώπου αιτιολογείται θεολογικά όχι από το

ότι αυτήν τη συνιστά το κάθε Θείο πρόσωπο τήςΑγίας Σριάδας αλλrsquo

απότοότιτηχαρακτηρίζει (ΔιονύσιοςΑρεοπαγίτηςMPG 3637Μάξι-

μος Ομολογητής MPG 4 212 MPG 91 1265 Καραζαφείρης 198519952

Medley 1995 Ζιάκας 2001 Ορφανός 2003β Υούντας 2009) Από τη διδα-

σκαλίατούΦριστούκαι―στησυνέχεια―τούαποστόλουΠαύλουπροκύ-

πτειότιοΦριστιανόςείναιέναάτομοσεσχέση (τέέναςσύνδεσμος)με

τονεαυτότου(Beaumont 1973 Rolnick 2007)τονΘεότηΥύσηκαιτονσυ-

νάνθρωπο (Christian 1958 Καραζαφείρης 198519952 Roberts 1991) ένας

μικρόκοσμος (Thunberg 1995)πουσυγκεφαλαιώνει και―μέσωτήςαγα-

πητικήςπιστής κοινωνίας― αποκαλύπτει όπως το Αρχέτυπό του ο Θ

Λόγος (ΓρηγόριοςΘεολόγοςMPG 35 796 Evdokimov 1985) όλο τονμα-

κρο-κοσμικό ήτοι σύμπασα την υλική και πνευματικήΚτίση (Γρηγόριος

ΠαλαμάςMPG 150 1361C Nissiotis 1983 Turcescu 200320042 Ware 1996)]

χαρακτήρατήςύπαρξήςτου18middotμεάλλαλόγιατηβασιλική προ-φητική και

ιερατική laquoεικόναraquo τού Θεού στη Υύση ύμφωνα με το ιερό Ευαγγέλιο

(Ματθ 5 44) οαληθινόςΦριστιανόςκαλείται νααγαπήσει (ακόμακαι)

τον εχθρό του όπως τον εαυτό του ακολουθώντας το αυτοθυσιαστικό

υπόδειγμα τού Φριστού Είμαι πρόσωπο λοιπόν χριστιανικά σημαίνει

laquoκοινωνώraquoμεταάλλαπρόσωπα αγαπητικάΑυτόαποδεικνύειότιηαγά-

πηωςφυσικήιδιότητατωνπροσώπωνείναιsine qua non όροςγιατηνο-

ηματοδότηση τουπροσώπου Έτσι τοπρόσωπο τού ανθρώπου δικαιώνει

τηνανθρώπινη ύπαρξήτουστηναγάπη(Tillich 1951 1959 1967 Ramsey

1970 Zizioulas 1975 Niebuhr 1964 Evdokimov 1985)Αντίδηλτούlaquoυπάρ-

χω άρα αγαπώraquo τού (Νεο)Προσωπισμού τού Mounier ο Φριστιανισμός

προβάλλειτοlaquoαγαπώ άρα υπάρχωraquo19

εαυτήν τηθεο-δι-ανθρώπινησχέσηπουλειτουργεί δυναμικάκαι

εσχατολογικά (Bultmann 1960)συνυπάρχει ταυτόχροναηαπόλυτηατο-

μικότητα (τομέρος)καιηαπόλυτηκαθ-ολικότητα [Unitas multiplex (Γιαν-

ναράς1970 1976)+ηΒαβέλ (ηπολυφωνία)μετηνΠεντηκοστή (τηνομο-

φωνία)τονπίνακα τουEl Greco (1541ndash1614) τα πρόσωπατωνδώδεκα

Από-στόλωνκαθώς είναισυγκεντρωμένακατάτηστιγμήτήςΠεντηκο-

στής αναδύονται μέσααπό το ίδιο μυστικό βάθος μολονότι το καθένα

φωτίζεταιμέσααπότηδικήτουΦάρηδωρεά(Μιχαηλίδης1990)Κατάτόν

ΜΒασίλειο ηπροσωπικήσυγκρότησηκάθεανθρώπου εξηγεί επαρκώς

τήν ενότητα αλλά και την ετερότητα (Unitas Multiplex) της προσωπικής

τουυπόστασης (Γεωργούλης19721992Guardini 1950Δρούλιας1960ιώ-

της 1984 Ware 1987 Μαραθεύτης 1986 1994 1997)20 Αυτήν τη θε-

ανθρώπινη και περιχωρητική laquoκοινωνία των προσώπωνraquo (Schwoebel amp

Gunton 1992) ή την laquoαγαπητική πολιτείαraquo (Κλήμης Αλεξ τρωμ Δrsquo

XVIII 6 7 MPG 81213)πουκαταλύεικάθεlaquoδιπλόεγωισμόraquo εκφράζει

σύμφωναμε τηνπρος Εφεσίους επιστολή τού αποστόλουΠαύλου κατrsquo

εξοχήνηενχρόνωΕκκλησίαστηνοποίαδιασώζεταιταυτόχρονατόσοη

πνευματικήκοινότηταόσοκαιημοναδικότητατουπροσώπου (Καραζα-

φείρης198519952)ΠράγματιστηνΕκκλησία(qahal Yhwh)ενώνονταιμε-

ταξύτουςοιΦριστιανοίμέσωτούενόςΚυριακούώματοςτούοποίουσυ-

νιστούνμέλη(Troeltsch1922)ΟΟρθόδοξοςΜητροπολίτηςΠεργάμουκαι

Ακαδημαϊκός ΙωάννηςZizioulas (1994)συνέδεσετηlaquoσχεσιακότηταraquoτου

προσώπου όχιμετηΥύση(πρβλΠνευματομονισμό ήelan vital)ήτον(δυτι-

κό)Φριστομονισμό(βλΛογοκρατία)αλλάμετοεκκλησιαστικόΜυστήριο

τηςΘείαςΕυχαριστίαςμέσωτής τριαδικήςΘεολογίας βλ ευχαριστιακή

εκκλησιολογία (Afanassieff et al 1960 Florovsky 1972 Ζηζιούλας

196519902)+τοκαθολικό αυτόΜυστήριοτηςΑγάπηςκαιτηςΕλευθερίας

(Ware 1981) όπου η διαφορά δεν ταυτίζεται με τη διαίρεση διασώζεται

μέσωτήςποικιλίαςτωνΦαρισμάτων τούΑγίουΠνεύματος(ΑrsquoΚορ128-

10 McPartlan 1993 Ware 1996Σσιτσίγκος2000)ταυτόχροναηετερότητα

καιηκοινωνικότητα τουανθρωπίνουπροσώπουαφούa priori αποκλείεται

κάθεαποκλεισμός

Κατάχρηση και αυτονόμηση της laquoΘεολογίας τού προσώπουraquo

Ηωςάνωαυτήπαραδοσιακήθεολογικάχριστιανικήέννοιατούπρο-

σώπου ωςσυνδέσμουτήςανθρώπινηςύπαρξης καιτηςυπερβατικότητας

(Christian 1958 Lossky 2000 Piedmont et al2009)μέσωτήςαναφορικότη-

τας τουανθρώπινουλόγουπροςτονΘείοΛόγο(πρβλκάθετηδιάσταση)

πουκύριαεκφράζεταιμετηντριαδικήΑνθρωπολογίατούltκατrsquo εἰκόναgt

(Γεν 1 26) μετατοπίστηκε (Αγουρίδης 19931996 Αγγελόπουλος 2002)

από τη νεωτερική Υιλοσοφία και Θεολογία ιδίως τού (χριστιανικού) Τ-

παρξισμού (Ζηζιούλας 1977)21 και τουΠερσοναλισμού (Barth 1955719605

Brunner 1938 Niebuhr 1964 Ζηζιούλας 1977 Γιανναράς 1982 1991 2004

Torrance 1996 Rudman 1997 Turcescu 20042) και κατά συνέπεια την υ-

παρξιστική Οντο-Θεολογία στην οριζόντια (βλ κοινοτική) οντο-

ανθρωπολογική σχέση ανθρώπου (εγώ)mdash συνανθρώπου (συ) μέσω τής

ευχαριστιακής Εκκλησιολογίας (McPartlan 1993 Messer 2001)

Αλλάτοπροσωπικόκαιυπαρξιακόστοιχείοόταναπολυτοποιείται

όπως μεταξύ των άλλων φανερώνει η συχνή αναφορά των εισηγητών

τού χριστιανικούΠερσοναλισμού στον τρόπο σκέψης ή σε φράσεις των

ΝτοστογιέφσκυΜπερντιάεφκαιΚίρκεργκαρντ τότεκαθίσταται επικίν-

δυνοορθοδόξωςαφούκλίνειπροςένανανθρωποκεντρισμόέτσιώστεη

(χριστιανική)Ηθικήναμεταπίπτει εντέλει σεΑνθρωπολογίαμεταθέτο-

νταςτοκέντροβάρουςαπότηΘΑποκάλυψηστονκατάφύσηζώνταάν-

θρωποΓιrsquoαυτόκαιοιυποστηρικτέςτήςπερσοναλιστικήςΘεολογίαςβα-

σίζονται κυρίως είτε στο συναίσθημα (βλ Schleiermacher) είτε στην υ-

παρξιακή εμπειρία (βλ Bultmann) Πώς όμως διερωτάται ο καθηγητής

ΜΥαράντοςείναιδυνατόνεκτούανθρώπου―έστωκαιεκτουπιστεύο-

ντος―νααναχθούμε στονΘεό22 Δενκαθίσταταιέτσιοάνθρωποςμέτρο

καικριτήριοτηςlaquoενΦριστώraquoΘΑποκάλυψηςΚαισυνεχίζειlaquoΠότε ηκού-

σθη ότι θεολογική επιστήμη έχει και άλλας πηγάς τής αληθείας και μάλι-

στα κυρίας και πρώτας πλην τής Γραφής και της Παραδόσεως σημειωτέον

ότιτούτο αρνείταιρητώςκαιοεβΙερόθεοςΒλάχος23] αι οποίαι είναι και

αι μόναι πηγαί τής ΑποκαλύψεωςhellipΑρχή και τέλος τής Ηθικήςhellipείναιraquoο

Θεάνθρωπος Φριστός και όχι ο laquoκατά Φριστόν ζων άνθρωποςraquo Άλλο

πράγμαείναιτοότιθαπρέπειναείναιενιαίαηδογματικοηθικήεξέταση

(ηΔογματικήομιλείκαιπερίτούlaquoἐνΦριστῷraquoκαινού ανθρώπου)καιεκ

τουδόγματοςνααπορρέειτοήθοςκαιάλλοτοναταυτίζουμεήνααντι-

στρέφουμετηφοράπαράγονταςεκτουήθουςτοδόγμα(βλπροτεστάντη

WilhelmHerrmann)ΟιΠατέρεςότανστηλίτευανγιαμηάριστο βίο δεν

εννοούσαντηνπαραγωγήτωνδογμάτωνεκτουήθουςαλλάτηνπαρα-

δοχήμεντωνδογμάτωνθεωρητικώςεφόσονκάτιτέτοιοδεναπαιτείκό-

ποτημηόμωςεφαρμογήτους στηνπράξηΣοτριαδικόδόγμαβιούμενο

οδηγείστηντριαδικήκοινωνίατωνπροσώπωνκιrsquoόχιτοαντίστροφοώ-

στεναταυτίζεταιμετονlaquoτρόποζωήςraquoΕνώοάγιοςΓρηγόριοςΝύσσηςεκ

τουτριαδικούδόγματοςασκείψυχο-λογίαοιΑυγουστίνοςεκτηςψυχο-

λογίαςεπιχειρείνακατανοήσειτοτριαδικόδόγμαπράγμααπαράδεκτο

κατάτονάγΜάξιμοτονΟμολογητήΟδεΘωμάςΑκινάτηςείχεμιλήσει

διεξοδικά για τη διδακτική αρχή τής ανακάλυψης Πώς όμως ερωτά ο

αείμνηστος καθηγητής ΠΣρεμπέλαςμιαχριστιανικήκαθόλασυνείδηση

μπορείναμαςδιαφωτίσειλχγιατηΦριστολογίατηνΕσχατολογίακλπ

Σηνωςάνω laquoμετατόπισηraquo(αλλοτρίωση)αυτή τήςχριστιανικήςΘεο-

λογίας και Ανθρωπολογίας χρεώνει κατrsquo αρχήν ο Hillman (1975 1993)

στον ίδιο τον Φριστιανισμό και στη συνέχεια στα υλιστικά συστήματα

τηςσύγχρονηςΕπιστήμης καιδητήςτυπολογικήςΧυχολογίαςΚατάτον

Hillmanη(δυτική)Εκκλησίαμέσωτήςπρόταξηςτου(Θείου)Λόγουτού

(Απολλώνιου)ΠνεύματοςκαιγενικάτούΜονοθεϊσμούαπεμπόλησεψυ-

χολογικά(καιόχιτόσοθεολογικάανκαικατάτονHillmanηΖrsquoΟικου-

μενική ύνοδος υπέταξε τις εικόνες στοΠνεύμα) την άπειρη (διονυσια-

κήπολυδαιμονικήχαοτικήκαιασύλληπτη)σημασίατήςεικόνας (τονψυ-

χολογικόπολυθεϊσμό)τέτηναξίατήςφαντασίαςτωνμύθωντωνονεί-

ρων και των συμβόλων Η απεμπόληση αυτή που διενεργήθηκε μέσω

τήςκατά Winnicott (1954) εκλογίκευσης καιδιανοητικοποίησης (κυρίωςμε

τηχρήσητήςαλληγορικήςμεθόδου)τήςκάθεανθρώπινηςορμήςκαιεπι-

θυμίαςτούκάθεσυν-αισθήματοςδηλώνειτελικάτηναπώθησητης(αρ-

χαιοελληνικήςπαγανιστικής) ψυχής (anima) ήτοι κάθε καλλιτεχνικής

(εικονογραφικής) επιστημονικής και πολιτιστικής ελευθερίας (άρα και

τον θανατο κάθε ετερότητας) για χάρη τού Πνεύματος (Ζιάκας 2001)

πουορθοδόξωςχριστιανικάlaquoπέμπεταιraquoδιατουΛόγου(Ιω1526)

Ανάλυση και σύνθεση των στοιχείων τού προσώπου

την προσπάθεια μιας νηφάλιας και ολιστικής διερεύνησης του

προσώπουεντοπίσαμεορισμένεςυπαρκτικο-οντολογικέςσυνιστώσεςτου

Κατrsquoαρχήνθεμελιώδεςγνώρισματουπροσώπου φαίνεταιόπωςείδαμε

να είναι η διϋποκειμενική σχεσιακότητα (Macmurray 1961 1991 Rogers

19611962 1980 Allport amp Ross 1967 Guntrip 1969 Γιανναράς 1970 1976

1982 2004 Nissiotis 1983 Oliver 1984 1989 Aves 1992 Κοσμόπουλος 1995

Maltby amp Lewis 1996 Wiggins 1996 Λουδοβίκος 19992 Piedmont 1999a

MacDonald 2000 Saroglou 2002Μαντζανάρης 2009)Πολλέςχολές τής

Χυχολογίας (Interpersonal Psychoanalysis Object relations Theory Attachment

Theory Transpersonal Psychology κλπ)σήμερατονίζουνακριβώςτηνψυχο-

δυναμικήτήςσχέσης(σχεσιακότητας)ανθρώπουκαισυν-ανθρώπουΚα-

τάτονCRogers(1951195719591961196219721980)γνήσιασχέση εξα-

σφαλίζεταιότανμεταξύτωνπροσώπων αναπτύσσεταιγνησιότητα (λει-

τουργίαπραγματικώναισθημάτων)(απροϋπόθετη)αποδοχή (θερμότη-

ταδιάθεσηςκαισυναισθημάτων)καικατανόηση ελεύθερηαπόαξιολο-

γικέςκαιηθικέςκρίσειςενσυναισθητική γνώσητούάλλουτόσοστοσυνει-

δητό όσο και στο ασυνείδητο επίπεδο ενσυναίσθηση (πρβλ και την em-

pathic immersion τούHeinz Kohut)]

υγγενήςέννοιαμετησχεσιακότητα καιπροαπαιτούμενήτηςαπο-

τελεί η λειτουργία τής συμβολοποιΐας ύμφωνα με τούς Sedikides και

Skowronski (1997)έναάκρωςσημαντικόείδοςπροσαρμογήςκατάτηνε-

ξελικτικήδιαδικασίααποκλειστικάτήςανθρωπινότηταςθεωρείταιηικα-

νότητασυμβολικήςσκέψηςκαιαυτοσυνειδησίας(Μελανίτης1973)Κατά

τονCassirer (19681972) ο άνθρωπος είναι laquoζώοσυμβολικόraquo Εν γένει ο

(κοινόςήατομικός)συμβολισμός ―μέσωτήςlaquoμαθήσεωςδιασυνδέσεωςraquo

(Μελανίτης 1950) και τής συναισθηματικής έντασης― αποτελεί σπου-

δαιότατοπαράγονταστην εξέλιξηαλλάκαι τη διαφοροποίηση τηςπρο-

σωπικότητας καιτουχαρακτήρα(Μελανίτης1973)Ησυμβολική αυτοσυ-

νειδησία (LeVine 1974)αναφέρεταισεμίασειράγνωρισμάτωνπουβασι-

κάεμφανίζονταικατάτηνενηλικίωσηόπωςλχείναιηγνωστικήαπει-

κόνισητουεαυτούμέσωτήςγλώσσας(Lacan 19741975)ηανάληψηστο-

χοθετημένωνκαθηκόντωνκαιηαξιολόγησητωναποτελεσμάτωναυτών

τωνενεργειώνμεαναφοράμάλισταστονίδιοτονεαυτόαυτονόηση [au-

tonoesis (Siegel 1999 Lucente 2008)+middotγιαπαράδειγμααίσθημαντροπήςαν

ο στόχος δεν επιτεύχτηκε ή υπερηφάνειας αν στέφθηκε από επιτυχία

αυτοεκτίμηση κοκΈτσι αν δεν υπήρχανσύμβολα όχι μόνο δενθα υ-

πήρχε σκέψη αλλά και καμία πνευματική πρόοδος αφού ακόμα και ο

φυσικόςκόσμοςκατανοείταιμέσωσυμβόλων(Μελανίτης1973)

Αλλrsquoοψυχο-κοινωνικόςγλωσσικός καιπολιτισμικόςσυμβολισμός

επινοήθηκεμε τηβοήθεια τηςθρησκείας (τονθρησκευτικό συμβολισμό)

όπωςάλλωστεκαιηέννοιατούρόλου μέσααπόταιεράδρώμενα(Hollis

2000)Ησυμβολικήλειτουργία―μίαιδιαίτερηκαισημαίνουσαλειτουργία

σχετιζόμενη μάλιστα με τις κοινωνικές laquoγνωσίεςraquo (cognitions)― κατέχει

στοθρησκειοψυχολογικόμοντέλοτούWulff τηντέταρτηθέσηστηδιαίρε-

σητωνμεταβλητώντήςθρησκευτικότηταςΜεβάσητιςθεωρίεςτούBer-

zonsky (1990) και τούWulff (19911997) κάθε στυλ ταυτότητας φαίνεται

ότισχετίζεταιθετικάμετηνπροσωπικήκαιτησυμβολικήερμηνείατων

θρησκευτικώνφαινομένωνκαισυνεπώςμετοδίπολοτουWulfflaquoκατά

γράμμαraquo(θρησκευτική)διάστασηκαισυμβολική(θρησκευτική)διάσταση

Ησυμβολικήλειτουργίααυτήδεναντιστρατεύεταιαναγκαστικάτονθρη-

σκευτικό ρεαλισμό αλλrsquo είτε συνυπάρχει (Symbolic Affirmation) είτε ενα-

ντιώνεται(Symbolic Disaffirmation)μαζίτουχωρίςωστόσοναείναιτελεί-

ωςασύμβατημετηναπόδοσηενόςσυμβολικούνοήματοςτηςθρησκευτι-

κήςγλώσσαςΗσυμβολικήθεώρησητουεαυτού είναιαπαραίτητηγιατην

κοινωνική αλληλεπίδραση εφόσον για να αλληλεπιδράσουν κοινωνικά

δύοοργανισμοίπρέπειοκαθέναςτουςναείναισεθέσηνααξιολογείτα

οφέλητήςαλληλεπίδρασηςσεσχέσημετονδικότουαλλάκαιμετονάλ-

λο οργανισμόΦωρίς τησυμβολική αυτοσυνειδησία θαήταναδύνατογια

το ανθρώπινο είδος να συστήσει μία κοινωνία πιο σύνθετη από εκείνη

λχτωνχιμπατζήδων(Cassirer 19681972)

Ένα τρίτο δομικό στοιχείο τού προσώπου φαίνεται ότι αποτελεί η

υπαρξιακήαναζήτησηνοήματος της ζωήςΧυχίατροικαιψυχολόγοιπου

έχουνεμπνευσθείκυρίωςαπότηνΑναλυτική Χυχολογία τούC Jung τη

Υαινομενολογία τούE Husserl (1859-1938)τηνυπαρξιακή Υιλοσοφία των

S Kierkegaard F Dostoyevsky F Nietzsche A Camus M Heidegger J-P

Sartre M Merleau-Ponty (Valle amp King 1979 Sass et al 2000)κάτηνουμα-

νιστική Χυχολογία καιτηνυπερ-προσωπική (transpersonal) Χυχολογία τού

A Maslowδέχονταιότιμόνομίαπνευματικήπροοπτικήμπορείναπροσ-

δώσει σημασία και περιεχόμενο στο ανθρώπινοπρόσωπο (Mascall 1959

Tournier 1957 MacDonald 2000 Canguilhem 2002) Ο χριστιανικός ιδίως

Τπαρξισμόςενδιαφερόμενοςκατrsquoαρχήνναμελετήσειτηνανορθολογική

(μεταλογική) τάση που επιδεικνύουν συνήθως οι βαθιά και αληθινά

laquoθρησκευόμενοιraquo(πιστοί)στηζωήτουςόπωςεπίσηςκαιτηνειδικήσημα-

σίατήςαγωνίας (May 1950)βλέπει ευνοϊκάτονρόλοτούθρησκευτικού

συμβόλου (Clark 19671968) όπωςαυτόλειτουργείσεόλαταεξελικτικά

στάδια της ζωής τού ατόμου (Fowler 19811995 Royce 1962) Ο R May

(1909-1994) εμπνευσμένος βασικά από το έργο των Βαθυψυχολόγων

(Freud Adler Jung)και τωνυπαρξιστώνθεολόγωνS Kierkegaard καιP

Tillich εκλαμβάνει την αληθή θρησκευτικότητα ως πηγή δυνάμεως και

διαπίστωσητουέσχατουνοήματος της ζωήςκαιάραθεμελιώδουςσημα-

σίαςγιαμίαυγιήπροσωπικότηταΠράγματιηπερί Θεού εικόνα έχεια-

ποδειχθεί ότι εισφέρει σημαντικά στη βίωση νοήματος ζωής (Schaap-

Jonker2008)ΑπότηνάλληπλευράηΛογοθεραπεία τούVictor E Frankl

(1905-1997)υποστηρίζονταςότιοιανθρώπινεςυπάρξειςμέσωτήςαυθυ-

πέρβασης (self-transcendence) ―δηλ μιας υπνώττουσας αναφοράς για

υπέρβαση (Ek-sistere)― παλεύουν να βρουν νόημα24 και σκοπό25 ομιλεί

για μία laquoασυνείδητη θρησκευτικότηταraquo μία laquoνοολογικήraquo ή νοοδυναμική

διάσταση δηλ ένανασυνείδητολόγο (logos)ή laquoπνεύμαraquo+26πουδιαθέτει

έμφυτα(μαζίμετοσώμακαιτηνψυχή)κάθεάνθρωποςεγγενώς(πρβλ

laquoτρισύνθετονraquo) ταυτίζοντας έτσι το laquoπνευματικό ασυνείδητοraquo με το laquoυ-

περβατικό ασυνείδητοraquo που κατrsquo αυτόν μπορεί να ονομασθεί θεός

(Frankl 19751980)Ηθέσηαυτήανταποκρίνεταισεανάλογεςαπόψειςψυ-

χολόγων όπως των Luckmann (1967) Pruyser (1968) Yinger (1969) και

Dittes (1969)οιοποίοιαναζήτησαντηθρησκευτικότητα μέσααπότηλει-

τουργίατήςίδιαςτήςζωήςκαιόχιλχμέσααπότηνιστορικήήτηνιδρυ-

ματικήτηςμορφήέκφραση(Hunt amp King 19711977)

Σέλοςως ιδίωματουπροσώπου εκλαμβάνεταιηθεώρησητηςζωής

ωςκλήσης καιαποστολής (Feenstra amp Brouwer 2008)Πράγματιφιλόσο-

φοιθεολόγοι (ΠατέρεςτήςΕκκλησίαςΛούθηροςΚαλβίνοςHardy 1990

κά) και ψυχολόγοι (Tournier 1956 Frick 1995) ―εμπνευσμένοι βασικά

απότηνΧυχολογίατωνFromm (1941 May 1953) Adler (1951)καιAllport

(19651968)―διαβλέπουνμέσαστονπυρήνατούανθρωπίνουπροσώπου

μία(εγγενή)τάσηπουσχετίζεταιμετησυνειδητοποίησηεκμέρουςτού

ατόμουτήςζωήςτουωςκλήσης καιαποστολήςΕιδικάοAdler (1951)έχει

τονίσειτηνέλξηπουαισθάνεταικάθεάνθρωποςγιατηνπραγματοποίη-

ση κάποιων μυθοπλαστικών (fictional finalism) ή πραγματικών σκοπών

(Teleology)

Αντώραεπιχειρούσαμεμίαεννοιολογικήσύνθεσητωνκυριοτέρων

ψυχοφυσικώνχαρακτηριστικώντούπροσώπου σύμφωναμεκορυφαίους

θεολόγουςφιλοσόφουςκοινωνιολόγουςψυχολόγουςκαιπαιδαγωγούς

θατα περιγράφαμεωςεξής

αίσθησητηςσυνεχιζόμενης(More1995)ύπαρξήςτου(βλπρο-

σωπικήιστορίαmdashπείρα)

νοητικο-υπαρκτικήlaquoαφαίρεσηraquo―πρβλβαθμόγενικήςευφυΐ-

αςκαιδια-νοητικήδραστηριότητααπροσεξίααφηρημάδααμνησίαπα-

ραμνησίαυπερμνησίαεκμνησίακρυπτομνησία(Spilka et al 20033)]

συνειδητότητα (συνειδητό εαυτό) και αυτοσυνειδησίααυτεπί-

γνωση―αυτογνωσία(Ware 1996)

Εγω-ανάπτυξη και προσωπική δόμηση με κρίση ταυτότητας

αντιρρόπηση καιδίπολεςέννοιες(C Jung G A Kelly)

ελευθερίαπροςαυτοβεβαίωσηmiddotηέννοιααυτήσχετίζεταιστενά

με την έννοια τήςαυτοεκτίμησηςΠράγματι έναςσημαντικόςπαράγων

τούσυστήματοςπροσωπικότητας θεωρείταισήμεραηψυχολογικήκατη-

γορίατήςαυτοεκτίμησης (Ball 1992Μακρή- Μπότσαρη2001)ηοποίακα-

τάγενικήεκτίμησηαποτελείπροάγγελοτηςευεξίας (Schmitt et al 2003

Garska et al 2004 Bourguingnon et al 2006)

πολιτιστική (Walling et al 2006) εθν(ολογ)ική (Hoffman et al

2005 Schaap-Jonker 2008)καικοινωνική(Γρηγοριάδης2000)persona

ενεργητικότηταεγρήγορση-αποφασιστικότητα(διατήρησητου

ελέγχουovercontrol)ήαντίθετανωθρότητακόπωση-υποβουλησίααβου-

λησίαundercontrol (Rohrbaugh amp Jessor 1975 van Aken 2008)

συναισθηματικότητα πρβλ ψυχική διάθεση (πχ χιούμορ27)

ευαισθησία ψυχοκαταπόνηση (στρες) και άγχος (σε ελεγχόμενα επίπε-

δα) βαθμό παρασυμπαθητικοτονικότηταςσυμπαθητικοτονικότητας και

έκτασηκυκλοθυμίας+ήαντίθετααπάθεια(βουλητικήσυναισθηματική

καιυπαρξιακήσταθερότητακαιγαλήνη)καιευμεταβλητότητα(αμφιθυ-

μίααστάθειακλπ)

αισθήματα αλληλεγγύης και αυταπάρνησης (πηγαία αγάπη

ενσυναίσθησηlaquoσυμπάσχεινraquolaquoσυγχαίρεινraquo)ήαντίθεταεγωκεντρικότη-

τα(πρβλβαθμόισχύοςτούΕγώ)καιζηλοφθονία

προσαρμοστικότητα (εξαρτικότητα ελαστικότητα ευελιξία

συμβιβαστικότηταανανηπτικότητα)ήαντίθεταακαμψίακαιυπερεγω-

τικότητα(van Aken 2008)

ταυτίσειςκαισυμβατότητα(πχευγένειανομιμοφροσύνη)ή

αντίθεταεκκεντρικότητα(πχτραχύτηταευερεθιστότητα)κλπ

τρυφερότητα ή αντίθετα σκληρότητα

εμβύθισητουατομικούΕγώστο(κοινωνικό)υ

κοινωνικότητα(Αdler 1938 Weiss 1974Ζιάκας2001)―ποσοτι-

κέςκαιποιοτικές(κοσμικέςδιασκεδάσειςήαντίθεταπνευματικέςσυγκε-

ντρώσεις κλπ) σχέσειςεπαφές μεταξύ γνωστών συγγενών γειτόνων

φίλωνκλπ(Harris1995)+―ήαντίθετααντικοινωνικότητα(απο-μόνω-

ση)κοινωνικήδραστηριότητα(ενεργητικήπαράστασηκοινωνικώνρόλων

[Lindesmith amp Strauss (1949)πουσχετίζονταιβέβαιακαιμε τιςυγιείςή

παθολογικέςσχέσειςμετοάλλοφύλο(Maccoby amp Jacklin 1974 Hall 1984

Feingold 1994)―σεξουαλικότητα σεξουαλικές διαστροφές―κλπ+ εξω-

στρέφειαεσωστρέφεια (Jung 1928 1966) αριστοφάνεια προσωπικότητα

κοινωνικο-οικονομικό status (Rohrbaugh amp Jessor 1975) πρακτική συνει-

σφοράβοήθειακαθοδήγησηπληροφόρηση)middotκατάτονvan Aken (2008)η

εσωστρέφεια σχετίζεταιμεμίαυψηλούαυτοελέγχουσυμπεριφοράόπως

και με τηνπνευματικότητα (Saroglou amp Muntildeoz-Garcia 2008) ενώη εξω-

στρέφεια μεμίαχαμηλούαυτοελέγχουσυμπεριφορά

κοινωνικό ενδιαφέρον (φροντίδα laquoανθρωπιάraquoαυτεπιβεβαίω-

σηκλπ)ήαντίθετααδιαφορίακλπ

ένα γενικευμένο και εστιασμένο νευροψυχικό σύστημα που

προσιδιάζεισεαυτό ικανόνακαθιστάπολλά ερεθίσματαλειτουργικώς

ισοδύναμακαθώςκαιναελκύεικαινακαθοδηγείσταθερές-ισοδύναμες

μορφέςπροσαρμοστικήςκαι εκφραστικήςσυμπεριφοράς(Allport 1937)

ένανορμαθό-σωρείτησυσχετίσεων(ταlaquoγνωρίσματα επιφανεί-

αςraquo) που απαρτίζεται από laquoστοιχεία γνωρίσματοςraquo ή laquoενδείκτες γνωρί-

σματοςraquo δηλ μικρότερα γνωρίσματα ή αποσπάσματα συμπεριφοράς

(Cattell 1950)

ένασταθερό σύστημααντίδρασηςπου εκδηλώνεται όταν οι

καταστάσεις εκλαμβάνονται ως όμοιες και το υποκείμενο διέπεται από

όμοιακίνητραδεδομένουότιτακίνητρα μαζίμετοσύστημασχημάτων

πουδιαθέτει τοπρόσωπο καθορίζουν τονβαθμόπραγμάτωσηςορισμέ-

νωνκαταστάσεων(McClelland 1956)28]

στάσεις (Dewey amp Humber 1951)

Προς ένα συνθετικό (επιστημονικάψυχολογικά) μοντέλο θεώρησης

του προσώπου Η προσωπικότητα

Σατελευταίαχρόνιαόλοκαιπερισσότεροαναγνωρίζεταιησημασία

τής συμπερίληψης περισσοτέρων παραγόντων (Andrews 1989 Lazarus

1996)προκειμένουναlaquoσυλληφθούνraquoόσοτοδυνατόναρτιότεραταποι-

κίλα χαρακτηριστικά τού προσώπου ή τηςπροσωπικότητας μέσωσυγκε-

κριμένωνγνωρισμάτων της (Allport amp Allport 1921 Allport amp Odbert 1936

Allport 1927 1937 Cattell 1946 1957 Guilford 1959 Eysenck 1967 McCrae amp

Costa 1995 Diener 1996 Roberts amp DelVecchio 2000)29ΚατάτoύςΦασάπη

(1970)καιΠαρασκευόπουλο (σ 70) laquoπροσωπικότητα είναι το σύνολο των

ψυχοσωματικών χαρακτηριστικών τού ατόμου και κυρίως ο ιδιαίτερος

τρόπος με τον οποίο τα χαρακτηριστικά αυτά συνδέονται και οργανώνονται

σε ένα ενιαίο δυναμικό σύνολοraquo(πρβλBrown et al 2006)Ηνοηματοδότη-

σηαυτήτήςπροσωπικότητας φαίνεταιότιανταποκρίνεταικατάτονκα-

λύτερο δυνατό τρόποσεμία διαθεματικήδιεπιστημονικήκαι διαπολιτι-

σμικήσυνάρμοση(Hofstee et al 1992 Schlauch 1993 Carver 1996 Baumeis-

ter amp Tice 1996)Προςαυτήντηνκατεύθυνσηλειτουργούνκαιοιδιάφορες

συνδυαστικέςθεωρίεςπροσωπικότητας (Andrews 1989 Viney 1989 Wrenn

1990 Seligman 2003 Duckworth et al 2005 Guterman 1996 Lazarus 1996)

Με αυτήν την έννοια προσωπικότητα είναι ένας ζωντανός οργανισμός

(Brown et al 2006) δηλ ένα οργανικό ψυχικό όλο (M Agrippa Brierley

19311944Μελανίτης1973)ΜάλισταοJeeves(2002)συνδυάζονταςΓνω-

στικήκαιΕξελικτικήΧυχολογίαμεΝευροψυχολογίαβλέπειμίαεπιστρο-

φήτήςΕπιστήμηςσεμίαπιοολιστικήθεώρησητηςανθρώπινηςφύσηςΗ

τελευταία αυτή θεώρηση εκλαμβάνει την προσωπικότητα λειτουργικά

laquoπροσωπικότητα είναι το πρόσωπο σε κατάστασηraquo(Helsonp541)middotτοπρό-

σωπο δηλ εδώ εννοείται ότι τρέφεται βασικά δια μέσου των διαπροσω-

πικώνσχέσεων (Θεοδωρακόπουλος 1949Freedman et al 1951 Carring-

ton 1957 Kiesler 1983 Ράπτης 1974 Assagioli 1991 Wagner et al 1995

Gurtman 2001 Acton 2004)

Έτσιταόποιαχαρακτηριστικά τήςπροσωπικότηταςστησύγχρο-

νη έρευνα δεν νοούνταιπλέονως τοάθροισμααπλώςψυχοσωματικών

χαρακτηριστικών (Thorpe 1938 1941)ωςαπλέςπεριγραφέςστατικώνκαι

μόνιμων ατομικών διαφορώνκαιωςlaquoδιαστάσεις ατομικών διαφορών που

τείνουν στην εμφάνιση σταθερών προτύπων σκέψης αισθημάτων και πρά-

ξεωνraquo (McCrae amp Costa 1990) αλλrsquo ως δυναμικά οργανωμένες δομές

(Leary et al 2005 Brown et al 2006 Schaap-Jonker 2008) τούσυνόλουτων

ψυχοσωματικών και πνευματικών λειτουργιών (Murphy 1947 Ορφανός

2004)ΟStern (1938)γιαπαράδειγμαόρισετηνπροσωπικότηταωςlaquoπολ-

λαπλή δυναμική ενότηταraquo(Allport 1961 p25)Ηδυναμικήοργάνωσηαυτή

επηρεάζει τους ιδιαίτερους τρόπους σκέψης τη συμπεριφορά (Allport

1959 Ράπτης 1974 ακκάς 1977) τη διαδικασία πληροφόρησης και την

προσαρμογήστοκοινωνικόπεριβάλλον(Buss 1989 Caspi 1998 McCrae amp

Costa 1997b Roberts et al 2001 Brown et al 2006)

τομεταξύόλεςαυτέςοιδιαστάσειςτήςπροσωπικότηταςμπορούν

εξίσουναλειτουργήσουνκαιαπότηνπλευράτήςθεολογικήςθεώρησης

τουπροσώπουεφόσονκαλύπτουνικανοποιητικάόλοτοφάσμαμιας(χρι-

στιανικής)συμπεριφοράς(Gagnepain 1995)

ΕιδικότεραοBarkman (19681977)συσχετίζονταςνοητικέςβιοψυχι-

κέςκοινωνικέςκαιπολιτισμικέςδιαστάσειςδομείτοανθρώπινοπρόσω-

πο με βάσητονλόγο(τοlaquoλέγεινraquo)τιςκοινωνικέςσχέσειςτοσυναίσθημα

καιτηνυπερβατικότητα(δηλτιςπνευματικέςκαιηθικέςαξίες)

Πιοπρόσφατα οBrugger (2008) συνοψίζονταςφιλοσοφικέςθεολο-

γικέςκαιψυχολογικές30 μεταβλητέςεντοπίζειστοανθρώπινοπρόσωπο ο-

κτώανθρωπολογικά χαρακτηριστικάα) ενοποιημένηολότητα (Μελανί-

της1973Ράπτης1974)β)σωματικότητα (Muumlhlen 1954 Maxsein 1966)γ)

σχεσιακότητααναφορικότητα υπαρξιακά ψυχολογικά κοινωνικά και

πολιτιστικά(ΑυγουστίνοςR Victor Ebner 1921 Buber 19231970Δρούλιας

1960 Ράπτης 1974 Zizioulas 1985 Μπέγζος 1994 1996 Μαντζανάρης

2009)+δ)λογικότηταε)ελευθερίαβουλήσεως(Θεοδωρακόπουλος1949)

στ)laquoθεοείδειαraquo(ltκατrsquo εἰκόναgtΘεού)ζ)επισφάλειακαιη)αναγεννητική

(ψυχο-πνευματικά)δυνατότηταμέσωτήςlaquoἐνΦριστῷraquoΑπολύτρωσης

ταωςάνωαυτάχαρακτηριστικάθαμπορούσαμεναπροσθέσουμε

και την έννοια τήςμοναδικότητας έναπανάρχαιο στοιχείοπουαπαντά

ακόμηκαιστουςπροκατακλυσμιαίουςλαούςτήςΙνδονησίας(La Fontaine

2000)Ημοναδικότητα οντολογικάμεναπορρέειαπότηνξεχωριστήσχέση

τούατόμουμετονκόσμοηοποία(σχέση)δενείναιαναγώγιμησεκαμία

δεδομένη ιδεολογική προεξόφληση (Ζιάκας 2001) και έτσι κάθε φορά

laquoεκπλήσσειraquoενώψυχολογικάπροκύπτειαπότηνοικείασύνθεσησυνδυ-

ασμόκαιελεύθερηερμηνεία(μεβάσητονιδιαίτεροσκοπότήςκάθεμιας

ταυτότητας)τωνχαρακτηριστικών (συστατικώνμονάδωνκαιδιεργασιών)

τήςκάθεπροσωπικότητας (ΓρηγόριοςΝύσσηςMPG 32 328B Carrel 194612

Μελανίτης 1973 Φασάπης 1970 Παρασκευόπουλος 1979 Ράπτης 1974

ακκάς1977Zizioulas 1994Μιχαηλίδης 1990Νησιώτης1996Ware 1996

Καραζαφείρης198519952 Turcescu 200320042)

υμπερασματικάωςκαθοριστικότεροιπαράγοντεςμόρφωσης τηςπροσω-

πικότηταςθεωρούνταιαπότηνΧυχολογίαοιενδογενείς (οβιολογικός

παράγωνγενετικές(Plomin et al 1997 Loehlin et al 1988 Bergeman et al

1988 Eysenck 1990 Plomin amp Nesselroade 1990 Heath et al 1992 Bergeman

et al 1993 Plomin amp McClearn 1993 Costa amp McCrae 1993 Plomin 1994 Se-

gal amp MacDonald 1998 Plomin et al 1998 Johnson amp Krueger 2004 Jang 2005

Novotney 2008)31 επιδράσεις κληρονομικότηταιδιοσυγκρασία η έσω έκ-

κριση και ο ιδιοσυστατικός παράγωνχαρακτηρολογική τυπολογία)32 οι

εξωγενείς (εθνικήκουλτούρα33 οικογενειακόπεριβάλλονσχολείοκοι-

νωνικήομάδα)οικοινωνικές διαφοροποιήσεις κατάτηνενηλικίωση

(ψυχικέςμεταβολέςεφηβικέςφιλίεςηλικιακήωριμότητακαιεξωτερικές

επιδράσεις)καιοιποικίλεςβιοψυχολογικές μεταβολές (πρβλψυχοδυ-

ναμικές επιδράσεις εσωτερική εμπειρία κλπ) κατά το γήρας συμπερι-

λαμβανομένηςτήςθέσηςτούατόμουαπέναντιστηνασθένειακαιτονθα-

νατο(Μελανίτης1973)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕ ΑΝΑΦΟΡΕ

(Οιπλήρειςτίτλοιτωνμονογραφιώνπαραλείπονταιχάρινσυντομίας)

1 ΠρβλKa (Εγώ)Ba (ψυχή)και Akh (πνεύμα) 2 Σο δικαίωμα να είσαι ΆνθρωποςτΑrsquoσ43-57τΒrsquoσ591-606 3 Αστέριος(Εἰς τόν πλούσιον καί εἰς τόν Λάζαρον 1-14Ομιλ1017)Ευσέβιος

(Εὐαγγελική προπαρασκευήΒιβλ6648)Υίλων(Νόμων ἱερῶν ἀλληγορίαςβιβλ

3198)ΙωΦρυσόστομος(ΜPG 61772)Ποσειδώνιος(Fragm398)ΡωμανόςοΜε-

λωδός(Ὕμνοι 6 22 SC 99 110 114 128 283) 4 Κατά τους Dollard και Miller (1950) οι οποίοι ανακάλυψαν τα λεγόμενα

δευτερογενή μαθησιακά κίνητρα τα παιδιά στα πρώιμα στάδια της ανάπτυξης

μαθαίνουν μέσω τεσσάρων laquoκριτικών καταστάσεωνraquo (τροφής καθαριότητας

σεξουαλικότηταςκαιαντίδρασηςκατάτηδιάρκειατουθυμού)ενώτοκοινωνικό

(οικογενειακό)καιπολιτιστικόπεριβάλλονδιαθέτειένασχέδιο γιακάθεμίααπό

τιςκαταστάσειςαυτές(Φασάπης1970) 5 Πρόκειταιγιατονχρονικάlaquoζωτικό χώροraquo (Lewin 1943 1935 1936 1946) ό-

πουηπροσωπικότητα καταλαμβάνειδιάφοραlaquoστρώματαraquoεξώτερακαιεσώτερα

έναντιτουψυχολογικούπεριβάλλοντος 6 ΠαλαιότεραοLasswell (1957)είχεπροτείνειέναοκταπλόμοντέλοδύναμη

ευημερίασεβασμόςαγάπηηθικότηταασφάλειαεπαγγελματικήειδίκευσηκαι

αξίεςτήςΕκπαίδευσης 7 Boethius (MPL 64 1247 1343D) Πρβλ Mulrooney 1994 Παραπλήσιος είναι

και ο ορισμός τού Κασσιόδωρου Psalmum VII ldquopersona ndash substantia rationalis

individuardquo 8 ΒλΑναστασίου ιναΐτη Οδηγός 9MPG89144Blaquoκαλοῦσι γάρ τινες πρό-

σωπον τήν τινων σχέσιν πρός ἀλλήλουςraquo 9 Richard of St Victor De Trinitate IV2224MPL1961342CldquoPersonaestexis-

tenspersesolumiuxtasingularemquondamrationalisexistentiaemodumrdquo 10 Βλ Θωμά Summa Theologiae I 29 3 ad 2 ldquoOmne individuum rationalis

naturaediciturpersonardquo 11 Πράξ 15 12 Ιω196laquoἼδε ὁ ἄνθρωποςraquo 12 Βλ Ξενοφών (Ἀπομνημονεύματα II iii 18) Cicero (De Officiis III v 22) Mene-

nius Agrippa (Titus Livius Ab Urbe condita libri II 16 32 33) ΑrsquoΚορ 12 12-27 Η

πλατωνική (Υαίδρος 270 152) laquoκαθολικότηταraquo είναιφυσιοκρατική (laquoψυχῆςοὖν

φύσινἀξίωςλόγονκατανοῆσαι οἴει δυνατόν εἶναιἄνευ τῆς τό ὅλον τῆςφύσε-

ωςraquo) ενώ τωνΠατέρων τήςΕκκλησίαςανθρωποκεντρική (προσωποκεντρική)middot

βλ Γρηγορίου Νύσσης Περί κατασκευῆς ἀνθρώπου MPG 44 185 laquoὌνομα τῷ

κτισθέντι ἀνθρώπῳ οὐχ ὁ τίς ἀλλrsquo ὁ καθόλου ἐστίνΟὐκοῦν τῇ καθολικῇ τῆς

φύσεωςκλήσειltδυνάμειπᾶσαἡ ἀνθρωπότηςἐντῇ πρώτῃ κατασκευῇ περιείλη-

πταιΟὐ γάρἐνμέρει τῆςφύσεωςἡ εἰκώνltἀλλrsquo ἐφrsquoἅπαντόγένοςἡ τοιαύτη

διήκειδύναμιςraquo

13 Ὤψ =οφθαλμός(όψη)middotτορήμαὁρῶ στηΒίβλοσημαίνειμετέχωκοινωνώ

γνωρίζωΈτσιθεωρία τούΘεού(Visio Dei)δενσημαίνειδιαλογισμό (meditation)ή

μυστική θεωρία (contemplation)αλλrsquoένωσημαζίΣουμέσωτήςΘείαςΦάρης(α-

κτίστωνενεργειών)Σου(Nissiotis1983)τοανθρώπινοπρόσωποκυρίαρχηείναι

ηπαρουσίατωνματιώνωςδέκτηαλλάκαιεκφραστήταυτόχρονατήςανθρώπι-

νης παρουσίας στον κόσμο (Μιχαηλίδης 1990)Αντίθετα οι Λατίνοι κατά μία

μεταγενέστερηεπινόηση (Mauss 2000) ετυμολογούντοπρόσωπο (person lt per-

sona)απότο per + sonosonare (=ηχώφθέγγομαι)μολονότιιστορικάφαίνεταιότι

τοπαρέλαβανμέσω τωνΕτρούσκωναπό την ελληνική λέξηπρόσωπον (φersu

perso) 14 H persona μάς εισάγει στη διάκριση μεταξύ laquoέχεινraquo και laquoείναιraquo πρόσωπο

(Jung 1935 Plessner 19613) που πρώτος απερίφραστα παρατήρησε ο Πλάτων

ύμφωναμε τονγνωστό Ελβετό ιατρόPaul Tournier (1898-1986) τοπροσωπείο

είναιηεμφανιζόμενηέκφραση(υπαρξιακήμάσκα)κάθεασυνείδητηήσυνειδη-

τή καθυστέρηση παραίτηση (ακηδία) πρόφαση προσποίηση μίμηση εξάρτηση

camouflage παλινδρόμηση φυγή εκλογίκευση μετάθεση ήαναπλήρωσηοκοινω-

νικόςρόλοςοισυμβατικότητεςηρουτίναηαπονέκρωσηηπνευματικήξηρότη-

τα η ομοιομορφοποίησητυποποίηση εξαντικειμενοποίηση ποσοτικοποίηση

μηχανοποίηση ουδετεροποίηση και αριθμοποίηση (de La Mettrie 1960 1955

Marcuse 1964)+τοlaquoπνεύμα τής γεωμετρίαςraquo(Pascal 16702007 Cassirer19681972)

οαυτοματισμόςηαλλοτρίωση (Ξηροτύρης1970)καιγενικάηαποπροσωποποίη-

ση τήςανθρώπινηςύπαρξηςΗεπίγνωσητηςδιάσπασηςτης όληςπροσωπικότη-

ταςσεπροσωπείο (laquoφαίνεσθαιraquo)καιπρόσωπο (laquoείναιraquo)οδηγείστηντραγικότητα

τηςανθρώπινηςύπαρξης(Ζιάκας2001) 15 Περισσότερα για τη θεολογία τού προσώπου γενικά βλ Popovits 1926

Brightman 1934 Boillat 1945 Barth 1955719605 Brunner 1938 1979 Tillich 1951

1959 1967 Romanides 1954 Έραστο 1958 Δημητρόπουλο 1954 Harrity amp Martin

1962 Ware 1963 1997 ODoherty 1964 Matson 1964 1967 Δρούλια 1967 Παπαπέ-

τρου 1968 Γιανναρά 1970 19924 Ματσούκα 1971 1980 Williams 1972 Lossky 2000

Aghiorgoussis 1976 Ζηζιούλα 1977 Sherrard 1977 Gregorios 1978 Μαστρογιαννό-

πουλο 1979 Υούσκα 1979 Καραβιδόπουλο 1979 Νissiotis 1982 1983 Berdiajef

1983 ιώτη 1984 Pannenberg 1985 Παναγόπουλο 1985 1987 2000 Γρηγοριάδη

1987 Υωτίου 1990 Adams 1991 Κωνσταντέλλο 1991 Ludlow 1992 Aves 1992 Wil-

liams 1993 Ι Βλάχο 1991 1994 καλτσά 1996 Torrance 1996 J Chirban 1996

Rudman 1997 Stanley 1997 Melissaris 2002 Αγγελόπουλο 2002 Jorm amp Christen-

sen 2004 Beck amp Demarest 2005 Ανανιάδη 2009 16 Λεόντιος Βυζάντιος MPG86 1333BD laquoΟὐκ ἔστιν οὖν τά ὑπέρ φύσιν τῶν

κατά φύσιν ἀναιρετικά ἀλλά παράγωγα καί παρορμητικά εἰς τό κἀκεῖνά τε

δυνηθῆναι καί τήν πρός τά ὑπέρ ταῦτα δύναμιν προσλαβεῖνraquo 17 Επιφάνιος (MPG 41418)ΓρηγόριοςΘεολόγος (Περί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος

6)Ιω Φρυσόστομος (MPG 49 118 288 309 317 MPG 55 613 MPG 59 673 MPG 61

693) 18 Πρβλ Ισοκράτη Πρός Δημόνικον λόγ Αrsquo405laquoμέγιστον γάρ ἐν ἐλαχίστῳ

νοῦς ἀγαθός ἐν ἀνθρώπου σώματιraquo 19 ΙωΦρυσοστόμουΕἰς Υιλιπ 5 4 MPG 62 210 Περί ἀρετῆς καί κακίας Ομιλ

ΚϞrsquoMPG 63760laquoτίποτrsquoἐστίνἄνθρωποςκαίὅσητῆςφύσεωςτῆςἡμετέραςἡ

εὐγένειακαίὅσηςἐστίδεκτικόνἀρετῆςτουτίτόζῶονraquoΠρβλ D Staniloae p 24

ldquoInsofarasIamnotlovedIamincomprehensibletomyselfrdquo 20 Βλ Μ Βασιλείου MPG 31 216 A-B MPG 32 325-340 Γελάσιου Κυζίκου

MPG 85 1289 Θεόδωρου Ραϊθού 206 5-7 21 Κρίσειςσχόλιααντιρρήσειςκαιπαρατηρήσειςστηlaquoθεολογίατούπροσώ-

πουraquoτούεβασμιότατουΙΖηζιούλαέχουνκατάκαιρούςκάνειμεταξύτωνάλ-

λωνοιΑγουρίδης(Οράματα και ΠράγματαΑθήνα1991σ102εξ)Ph Sher-

rardΙωΘΠαναγόπουλος(Μόρφωση και Μεταμόρφωσησ135εξ146)πYan-

nis Spiteris (La Theologia Ortodossa Neo-Greca Bologna 1992)Παπαδόπουλος(Ορ-

θόδοξη και χολαστική Θεολογίασ94εξ)Φρταμούλης(Περί φωτόςσ37εξ

73εξ104)ΜΥαράντος(Σα όρια της Επιστήμης και το ορθόδοξον ήθοςΑθήναι

1998σ179)καιξένοιΠατρολόγοιπουδημοσιεύουνστοέγκριτοπεριοδικότής

Oxford Journal of Theological Studies (γράφονταςγιαπαράδειγμαότιμετονΣρια-

δολογικό Περσοναλισμό του ο Ζηζιούλας καταστρέφει τη laquoμοναρχία του Πα-

τρόςraquo(A J Torrance Persons in Communion Edinburgh 1996)Γιαεπιπλέονβιβλιο-

γραφίαβλ JTS 481 (1997) 373 501 (1999) 434 ΘΕΟΛΟΓΙΑ 644 (1993) 632 673

(1996)4474σ885691(1998)44ΓΡΗΓΟΡΙΟ Ο ΠΑΛΑΜΑ 773 (1998) 519 790

(2001)627Μάϊος-Αύγουστος(2003)525εξ807 (2005)325Αντίδωρον Πνευματι-

κόν Γ Ι Κονιδάρησ688Aksum-ThyateiraA festschrift for Arch Methodios p515π

ΓΥλορόφσκυΔημιουργία και Απολύτρωσησ112εξ ΚατάτούςΜαξέντιοΒοή-

θιοΛεόντιοτον ΒυζάντιοκαιΙουστινιανόηταύτισητωνόρωνπρόσωπο καιυπό-

στασις (ήτοιηφύση εκλαμβάνεταιωςθεμέλιοτηςύπαρξηςκαιηυπόσταση ως το

τελικόεπίπεδοστηνεξειδίκευσημιαςκοινήςουσίας)προκαλείαιρετικούςκινδύ-

νους Μονοφυσίτες Νεστοριανοί αντιχαλκηδόνιοι Ακέφαλοι Σιμόθεος Αίλου-

ρος και εβήρος Αντιοχείας (χριστολογική ένωση ατομικών φύσεων)+ γιατί η

υπόσταση (όχιστηνΣριαδολογίααλλά)στηΦριστολογίακατανοείταιτριαδολο-

γικάμόνοστηβάσητωνεξωτερικώνποιοτήτωνπουσημαίνουντηδιάκρισηκαι

τοιδιαίτεροκαιδεδίνεταιδιόλουσημασίαστογεγονόςότιαυτήηυπόσταση (κι

όχιηφύση)είναιτοθεμέλιοτηςύπαρξηςΟιΚαππαδόκεςόμωςδιέκρινανμε-

ταξύυπόστασης καιουσίας στηΦριστολογίαπρβλ ΙΚουρεμπελέlaquoΝεοχαλκη-

δονισμόςκαιορθόδοξηορολογίαraquoΓΡΗΓΟΡΙΟ Ο ΠΑΛΑΜΑ 773 (1998)521] 22 όππσ113 23 ΙΒλάχουΗ Αποκάλυψη του Θεούσ17laquoΤπάρχουνόμωςκαιάλλοιπου

πιστεύουνότιδυοείναιοιπηγέςτηςπίστεώςμαςδηληΑγίαΓραφήκαιηΙερά

ΠαράδοσηΚαιοιδυοαυτέςαπόψειςείναιμονόπλευρεςκαιδενεκφράζουντην

ορθόδοξηδιδασκαλίαraquo 24 Έχειβρεθείότιηαναφορικότητα (ήσχεσιακότητα)γενικάσυνδέεταιμετην

απόδοσηνοήματος (Schaap-Jonker 2008) 25 Frankl 19751980 p 112 meaning must be found and cannot be given Σο

νόημαγράφειοFranklείναικάτισαντογέλιοδενμπορείςναεπιβάλειςσεκά-

ποιονναγελάσειαλλάθαπρέπειπρώτανατουπεις ένααστείοΣοίδιοεφαρ-

μόζεται και για τις τρεις laquoθεολογικές αρετέςraquo (πίστη ελπίδα και αγάπη) δεν

μπορούνναλειτουργήσουνμεμόνητηδικήμαςήκάποιουάλλουθέληση 26 Frankl 19751980 p 104 the de-neuroticization of humanity requires a re-

humanization of psychotherapy

27 Frankl 1963 p 68 Humor was another of the souls weapons in the fight for

self-preservation 28 Περισσότερα για τη σχέση κινήτρων και προσωπικότητας βλ Atkinson

1981 Humphreys amp Revelle 1984 Oldani 1997 Plutchik 1997 Sturman 1999 29 Ψς προσωπικά γνωρίσματα θεωρούνται laquoδιαστάσεις τής προσωπικότητας

με βάση τις οποίες κατηγοριοποιούνται συνήθως οι άνθρωποι σύμφωνα με τον

βαθμό που εκδηλώνουν ένα συγκεκριμένο χαρακτηριστικόraquo(Burger2001p172) 30 Κατά τον Γερμανό ψυχολόγο P Lersch (19541956) το ανθρώπινο πρόσωπο

διέπεται από τρία ουσιώδη χαρακτηριστικά α) το αμετάβλητο (Unverwechselbar-

keit) β) τη μοναδικότητα (Einmaligkeit) και γ) το ανεπανάληπτο (Unwiederholbar-

keit) 31 ύμφωνα με σύγχρονα δεδομένα το 40-60 περίπου των χαρακτηριστικών

τής προσωπικότητας έχουν προέλευση γενετική (Kernberg 1966 1976 1977

McCrae amp Costa 2003 Eurelings-Bontekoe amp Snellen 2004) 32 Πρβλ Buss 1995 Kretschmer 1925 Sheldon 1942 Ramsey 1965 Buss 1990 Ey-

senck 1990 Zuckerman 1991 1995 Gale amp Eysenck 1992 Cloninger Svrakic amp Przy-

beck 1993 Heath Cloninger amp Martin 1994 Bates amp Wachs 1994 Davidson 1999 33 Βλ για παράδειγμα τις λεγόμενες εθνοκεντρικές θεωρίες προσωπικότητας

(M Ramirez A Jenkins J Baldwin aka Kobi Kambon L Comas-Diaz J Jones B

Trimble and E Duran S Sue and D Sue)

Λόγωτήςκακήςχρήσεωςόμωςτούγνωμικού αυτού θελήματος του

ανθρώπου δηλ τής εκ-πτώσεως τουπροσώπου σε σάρκα το θεανδρικό

πρόσωπο του ΙησούΦριστούως τελεία και μοναδικήπροσωπικότητα (α-

πογυμνωμένη από κάθε προσωπείο) ανέπλασε εφάπαξ τη laquoφθαρείσαraquo

εικόνατούΑδάμ (Nietzsche 1888)11απαντώνταςαντrsquoαυτούστιςβιβλικές

εγκλήσειςευθύνηςγιατονlaquoπλησίονraquoπουαπηύθυνεοΘΠατέραςστον

πρώτοεκείνοάνθρωπο (Γεν4 9)αποκαθιστώνταςέτσιτονδιακοπέντα

διάλογο μεταξύΘεούκαιανθρώπου(Tournier 1956 Willard 1999)Έκτοτε

ο Θεός καλεί διαρκώς τον άνθρωπο να πραγματοποιήσει το ltκαθrsquo

ὁμοίωσινgtδηλναγίνειπρόσωπούμφωναμετηχριστιανικήΑνθρωπο-

λογίατοανθρώπινοπρόσωπο δενταυτίζεταιμετηνακίνητηκαιστατική

παρμενίδειαουσία (esse immotum)αλλάμετηνανθρώπινηυπόσταση (Βrsquo

Κορ 1 11 Pratt 1937 Harkness 1948 Garnett 1928 Καραζαφείρης

198519952Ζηζιούλας1977Hampson amp Boyd-MacMillan 2008)Έτσιμόνο

laquoἐν Φριστῷraquo δηλ μόνο μέσω τής αγαπητικής εμπιστοσύνης και επι-

κοινωνίας (βλ laquoσυνυπάρχεινraquo laquoσυνεῖναιraquo Mitsein) μετά τού laquoθεμελίουraquo

και (παντο-κρατορικού) laquoΛόγουraquo (συλλογέως) των όντων τέ τού Θεού

(Oates 1961)οοποίοςκαιπροσ-καλεί επίτούτωκάθεανθρώπινηύπαρξη

ήτοι για ελεύθερη σταυρώσιμη (θυσιαστική) αυτοπροσφορά στον Άλλο

όπως έπραξε ο σαρκωμένος Λόγος δηλ τελικά για laquoλογοποίησηraquo χρι-

στοποίηση θέωση (Bertocci 1970 Howe 1980 Leclerc 1984 Αγγελόπουλος

2002 Ορφανός 2004)+ ο άνθρωπος καθίσταται αυθεντικό και αληθινό

laquoἔσοπτρον τοῦ ΘεοῦraquoκατάΙωάννητονΔαμασκηνόήθεοφανικό γεγονός

Κατά τον φιλόσοφο μάλιστα Dallas Willard (1999) ο άνθρωπος είναι

πλασμένοςγιαναεπικοινωνείμετονΔημιουργότουΔεδομένουλοιπόν

ότι η δομικά αρχετυπική ύπαρξη του ανθρώπου είναι κλητική (σχεσια-

κήαναφορική) από τηνανταπόκρισή του (Myers 1903) στην κλήση τού

Άλλου θαεξαρτηθείκατά πόσοδιατήρησετοθεοειδέςπρόσωπό τουκατά

πόσο δηλ απαλλάχθηκε από τα πάθη του (ήτοι την αλλοτριωμένη του

φύση) ενώθηκεπραγματικάμετονΘεό επικοινωνώνταςμαζίΣουδια-

θέτει αγάπη εσωτερική ενότητα ειρήνη αγιασμό αρμονία πληρότητα

καινόημαζωήςΠράγματιηέρευναέχειδείξειότιέναθετικόσχεσιακό

στυλανθρώπινουψυχισμούευνοείτηνυιοθέτησητηςαντίληψηςγιατην

ύπαρξησκοπούστηζωήκαιτηνεπίγνωσητουνοήματόςτης(Simpson et

al2008)χετικήεπrsquoαυτούέρευνασεφοιτητέςαπέδειξεότιηαύξησητης

ψυχικήςαστάθειαςτηςαπογοήτευσηςτουάγχουςκαιτουφόβουκαθώς

καιενόςχαλαρούήανύπαρκτουγενικάδεσμούμετοΘείονσυνοδεύεται

από μειωμένη αυτοσυνειδησία τής προσωπικής ύπαρξης και ζωής ως

Θείαςκλήσης (Hall 2004 Feenstra amp Brouwer 2008)

Ψστόσο το συνεχές αυτό laquoγίγνεσθαιraquo (Ware 1981 Corrington 1996

Norcross 2006πρβλG Marcel Homo Viator) πρόσωπο πουμάλισταεξαρ-

τάταιάμεσααπόταχαρακτηριστικάτήςπροσωπικότητας λχτονβαθμό

πίστηςεμπιστοσύνης (Couch et al 1996 Couch amp Jones 1997) και ειλικρί-

νειαςπροςτονΆλλο+τουπαρατηρητήσυνομιλητή(Assagioli 1991)εμπε-

ρικλείειτιςασυνείδητεςπαρορμήσειςαδυναμίεςπάθηφόβουςελαττώ-

ματα και ιδιορρυθμίες (βλ αμαρτία) όπως και τις συνειδητές αυτο-

αναθεωρήσειςδιορθώσεις (βλ μετάνοια) τις ψυχο-πνευματικές αναγεν-

νήσεις(Ιω35Εφ424)καιτηνόληεσωτερική(ψυχο-πνευματική)αύξη-

ση καιωριμότητα (πρβλ laquoσταθερή αστάθειαraquo) Από την άλλη μεριά το

(ανεξάρτητοχειραφετημένοαλλάκαιυπεύθυνο)πρόσωποπουπαραμέ-

νει εσωτερικόσιωπηλόμυστικόκαικρυμμένο (βλ τηνυπερβατικότητα

και αποφατικότητα του ΙΕΡΟΤ) είναι η επώδυνη διαδικασία τής αυτο-

περισυλλογής αυτοσυνειδησίας και αυθυπέρβασης το laquoπνεύμα τής λε-

πτότητας-finesseraquo (Pascal 16702007)ηδιαλεκτική έλξηςκαιάπωσης (de

Rougemont 1945Ράπτης1974Μιχαηλίδης1990)+καιδιαλογική (von Orelli

1951 Jacques 1991 Willard 1999) συνάντηση (Guardini 1928 Brunner 1938

Marcel 1944 1951 1962 1963 1967 Christian 1952 1958Μιχαηλίδης1990

Παύλος 2000 Entralgo 1961 1962ab Κοσμόπουλος 1995 Μαντζανάρης

2009) και επι-κοινωνία (Buber 19201970 Jaspers 1935 1938) σεμία διαλε-

κτική σχέση ταυτότητας και ετερότητας (Γεν 3 9 4 9Mauriac 1934-51

Sartre 1943 1946 Zizioulas 1994) η αξία και το νόημα της ανθρώπινης

ζωής ηπνευματικότητα (Stocker 1945 1949) μία κλίση (Siebeck 1950) η

κλήση (Feenstra amp Brouwer2008)τήςζωήςωςαποστολής(Siebeck 1950)]

καιηπρωτότυπη (αυτο)δημιουργία (Tournier 1956Ράπτης1974 Ζηζιού-

λας1977 Καραβιδόπουλος1979)

ΓιατονΠλατωνισμόκαιτονΙουδαιοχριστιανισμό(Hill amp Hall 2002)

πουέδινανέμφασηστοθέαμαοάνθρωποςωςκαθ-ολικότητα (Hartmann

1926Ράπτης1974)12 είναι πρόσωπο πρός+ὤψ(Μπακατσούλας1976)]13

δηλμπορείνακοιτάζεισταμάτιατονσυν-ομιλητήτουόπωςκαιεκείνος

τονΆλλονΜελίγαλόγιαπρόκειταιγια έναlaquoονπροςraquo (μεοντολογική

δυνατότητα σχέσης κοινωνίας και προσ-ανατολισμού και όχι ναρκισσι-

στικούαυτο-προσδιορισμούήενόςSolipsism)middotέναονπουνοσταλγείερω-

τικά να συναντήσει δοξολογικά την εικόνα τού ενεργούντος προσώπου

(Παύλος2000)ΈτσιηlaquoθέατούΘεούraquo (θεοπτία)στηνανθρώπινηφύση

τούΘΛόγουταυτίζεταιμετηθέωση καιτησωτηρίατοβλέμμαλχτων

Αγίων τής βυζαντινήςΑγιογραφίαςπουείναι εκστατικό (Ζιάκας 2001)

υπερβατικόκαιταυτόχρονααπο-καλυπτικότούΘΑρχετύπουανταυγά-

ζεταικαιlaquoδοξάζεταιraquoltδοκῶ (Ware 1981)+ηκαθολικότητα τουανθρωπί-

νουπροσώπουησυμφιλίωσηανάμεσαστονχρόνοκαιτοάχρονο(Μιχαη-

λίδης1990)τοκτιστόκαιτοάκτιστοΑνηρωμαϊκήύγκλητος θεωρούσε

ωςlaquoπρόσωπαraquoμόνοτούςελεύθερουςΡωμαίουςπολίτες(Carrithers 2000)

οΦριστιανισμόςπροσέδωσετηνέννοιατούπροσώπου σεκάθεανθρώπινη

ύπαρξηακόμακαιστουςδούλους(Mauss2000)ΈτσιηχριστιανικήΘεο-

λογίαμετέβαλετηρωμαϊκήφιλοσοφικο-κοινωνικήpersona14πουταυτιζό-

τανκαιεξέφραζεηθικο-δικανικάτηνατομικήύπαρξηατομικότητα(Cice-

ro) και αυτοσυνειδησία σε σχεσιακόαναφορικό―εκ-στατικό (Γιανναράς

1976 Γρηγοριάδης2000Ζιάκας2001)δηλερωτικόαγαπητικόπρόσωπο

(Olson 2002)15 προσδίδοντάς της μία αποκαλυπτική εσχατολογική

υπερβατική πνευματική και μεταφυσική διάσταση (Lossky 2000 Mauss

2000Γρηγοριάδης2000)

Ψστόσοενώμεταξύπροσωπείου (Pascal Sartre)καιπροσώπου ήκαι

προσωπικότητας υφίσταταιμίααδιάρρηκτηενότητα(αφού απότηστιγμή

που τοπρόσωπο εκφράζεται αποτελεί ήδη ένα προσωπείο) ταυτόχρονα

υπάρχεικαιμίαοντολογικήδιαφοράΣοαιτιοκρατικάεπαναλαμβανόμε-

νοαυτόχαοτικόκαιlaquoχοϊκόraquo(φυσικό)στοιχείο(βλlaquoθάνατοraquo)τήςανθρω-

πινότητας(βλφυσικάχημικάβιολογικάκλπφαινόμενα)που―αςση-

μειωθεί―απότονόλοάνθρωποαυτόκαιμόνοαυτόεμπίπτειστηνεπι-

στημονικήέρευναείναιαπαραίτητογιατοεποικοδόμηματουπροσώπου

(βλ laquoζωήraquo) σαν τον καμβά τού κεντήματος (Bernard 1878 Freud 1920

192119231963)middotδενμπορούμεναυπάρχουμεωςαπογυμνωμέναάτομα

χωρίςκάποιαφυσικάχαρακτηριστικάlaquoΟὐδέ γάρ τά ὑπέρ τήν φύσιν ἔχει

χώραν μή τῆς φύσεως ἐχούσης κατά φύσινraquoπαρατηρείΛεόντιοςοΒυζά-

ντιος(MPG 86 1333BD)Οάνθρωποςσυνιστάμείξηφύσεως (αναγκαιό-

τηταςlaquoφυσικό θέλημαraquo)καιυπάρξεως (ελευθερίαςlaquoγνωμικό θέλημαraquo)

Τπrsquoαυτήντηνέννοια―όπωςητελειότητα ήηθέωσηθεολογικάδενα-

ποτελούνμίαστατικήκατάσταση(ΙωιναΐτηΚλίμαξ 29)―τοναείναι

κανείςπρόσωπο συνιστά θραύση τήςπροσωπίδας μία αγωνιώδη απάρ-

νηση(θυσίαήένθεησαλότητα)μίαθανάσιμηδιακύβευση(Μάρκ835)

έναν διαρκή αγώνα (McMahon 1996) μία ατελεύτητη laquoαύξησηraquo (Υιλ 3

13ΒrsquoΚορ318ΓρηγόριοςΝύσσηςMPG 44 297 Norcross 2006)πουαρχί-

ζειμετηνκάθαρση (τιςπρακτικέςασκή-σεις)τονφωτισμό (τηνπνευματι-

κήζωή)καιτηθέωση τημυστικήένωσημετονΘεό(Chirban 1986Ορφα-

νός 2004)+ μίαπνευματική laquoπάληraquo (Γεν 32 24Evdokimov 1970) μία υ-

παρξιακήεπανάσταση (Camus 1951)μίασυνεχή (μεταφυσικήκαιυπαρ-

ξιακή) αναζήτησηπορεία (Marcel 1944) τής τελειότητας του απόλυτου

τουαληθούςτουωραίουκαιτουαγαθούδηλτουlaquoΘεούraquoεκάθεβαθ-

μίδαταόνταμάχονταιγιατηναυτοσυντήρησήτουςενώπαράλληλαε-

πιδιώκουνναυπερβούναυτόντονεαυτότουςmiddotκαιοιδύοαυτέςτάσειςεί-

ναιαλληλένδετεςκαισυμπληρωματικές(Ζιάκας2001)Ηεικόνατούεαυ-

τού (αυτο-εικόνα)μαςεξαρτάταιαπότηνεικόναπουέχουνοιάλλοιγια

μάς(Zazzo 2000 Barresi 2002)Έτσιμεταξύφύσεως καιπροσώπου παρεμ-

βαίνει διαμεσολαβητικά (βλ theory of mediation)η (κοινωνική) laquoπαράστα-

σηraquo (performance)ηοποία―μέσωμιαςεπανεπένδυσης (reinvestment) της

libido―αποδυναμώνειτηναρνητικότητατουατόμουπροςτηνκοινωνική

σχεσιακότητα και τον εκπολιτισμό (Saroglou 19972001 Μαντζανάρης

2009)Ανκαιυπάρχουνπρόσωπα εντελώςδιάφανα(υπαρξιακώςκαιαφη-

γηματικώς) δηλ χωρίςκανέναπροσωπείο όπωςλχ ήτανστην επίγεια

ζωήΣουοΦριστός(στονοποίοολόγος ταυτιζότανμετηνπράξηεβρDa-

var)καιοιΆγιοιγιατηνπλειονοψηφίατοπρόσωπο ταυτίζεταιμετοπρο-

σωπείο (Μιχαηλίδης 1990) Για παράδειγμα είναι διαπιστωμένο ότι ο

σύγχρονοςκαπιταλιστικόςλόγοςτούανθρώπουταυτίζεταιενπολλοίςμε

τα (φαλλικά) laquoαντικείμενα partenaireraquo τού υποκειμένου (ή laquoαντικείμενα

υπεραπόλαυσηςraquo)ήγενικάμετοlaquoέχεινraquoτουεπάγγελμασπίτιαυτοκί-

νητοgadgets κλπ(Lacan 1986 1974 1975)+πουσυνιστούντηνκοινωνι-

κο-οικονομικήπερι-ουσία (laquoεπιφάνειάraquo) του (Carrel 194612) αλλrsquo όχι βέ-

βαιακαιτηνπραγματικήτουlaquoουσίαraquoτοlaquoείναιraquoκαικατάLacan (1966)

τοlaquoσυμπλήρωμάraquoτου+ηοποίαβρίσκεταιμόνοστοπρόσωποτουΆλλου

(Λουκ1512)ύμφωναμεπολλούςΓάλλουςστοχαστές(ΜMyersonΜ

Mauss M Zeraffa κά)ταπροσωπεία προηγούνταιτούπροσώπουmiddotμεάλ-

λα λόγια χάρη στο προσωπείο ο άνθρωπος κατέκτησε την έννοια τού

προσώπουΟκοινωνικόςρόλος είναιπαιχνίδικαιμάσκα(mask)αλλάταυ-

τόχρονα είναι και πραγματική λειτουργίαΟι ρόλοι αφενόςπεριορίζουν

και αφετέρου καθιστούν δυνατή την αυτο-έκφραση (Collins 2000) τις

περιπτώσειςαυτέςτοάτομογίνεταιηεικόνα τουδηλησυλλογικήανα-

παράσταση τωνπολιτιστικώνπροβολών (projections) του (Hillman 1992)

Ένατέτοιοπαράδειγμαβλέπουμεστηνπροσωπικότητατουηθοποιούη

οποίαπλάθειτονθεατρικόχαρακτήρασεβάθοςάλλοτεπερισσότεροκαι

άλλοτελιγότερο(Zazzo2000)Ηεπίμακρόνενσάρκωσηενός(είδους)ρό-

λου μπορείναδιαμορφώσειτηνπροσωπικότητατουηθοποιούmiddotενεργείται

δηλμίακάποιασύγκρασηπροσώπου καιπροσωπείου (Hollis 2000) έτσι

ώστετοενεργόυποκείμενοναυποδύεταιτελικάτοίδιοτοδράματήςδι-

κήςτουζωής(βλαμάνουςΒάκχεςειλινούςκά)Μάλισταότανμέ-

σωμιαςπροβολής (projection)οηθοποιοςσεκάποιεςστιγμέςφθάσειστο

σημείοτήςπλήρουςταύτισης μετοπρόσωποήκαιτονρόλο(persona)που

υποδύεται τότε laquoυποκειμενικό Εγώraquo (I) και laquoαντικειμενικό Εγώraquo (Me)

συγχωνεύονταισεένανενιαίο(μονολογικό)Εαυτό (Barresi2002)Σοφαι-

νόμενοαυτόαπαντάσυχνάστουςβίουςκαιτιςομιλίεςτωναγίωνΠατέ-

ρωντήςΕκκλησίαςmiddotπαρατηρούμεδηλεκείπουοΆγιοςομιλείήγράφει

για τη θεότητασε τρίτοπρόσωπο ξαφνικά να ομιλεί ή γράφει για κά-

ποιασύντομηχρονικήπερίοδοσεπρώτοπρόσωποΚατάσυνέπειαβλέ-

πουμεότιηφυσικήψυχικήθρησκευτικήκαιπνευματικήμαςζωήφέρει

ίχνητούπροσωπείου μας(Tournier1956)Μεάλλαλόγιατοπρόσωποως

οντολογική ολότητα είναι ο λόγος (η οντοφάνεια) τής φύσης το laquoκαθrsquo

εαυτόraquoτούανθρώπουότανεκδηλώνεταικαιλαμβάνεισυνείδησητουε-

αυτούτου(Takeuchi2003)Γιατίότανολόγοςκοινωνείμετονεαυτότου

έχουμεταύτισητουνοούντοςμετονοούμενουποκείμενοήτοιτοφαινό-

μενο της προσωπικής συνείδησης (Καραζαφείρης 198519952) Μάλιστα

τοανθρώπινοπρόσωπο έχειτηνέμφυτηικανότηταώστεμετηνταύτιση

μετονεαυτότουναλαμβάνεισυνείδησηόχιαπλώςτούεαυτούτου(αυ-

τοσυνειδησία) αλλά και συνείδηση της συνειδήσεώς του (Καραζαφείρης

198519952Νησιώτης 1996) Σο αυτό Εγώ διαθέτοντας έναπεριθώριο α-

πόκλισηςμεγαλύτεροτουζώουήτηςμηχανήςπότεενεργείπιοαυτομα-

τοποιημένα(πρβλφθοράΠτώση)ωςπροσωπείοκαιπότεπιοελεύθερα

καιπροθετικάωςπρόσωποανάλογαμε τονβαθμόκρίσηςκαιχρήσηςτής

ελευθερίαςβουλήσεώςτουΆρακάθεπροσωπείο δενείναιτόσοπλαστό

όσο νομίζουμεmiddot εκφράζει την αληθινή προσωπικότητα τόσο πιστότερα

όσολιγότεροεπαγρυπνούμεγιrsquoαυτόΜεάλλαλόγιαοεξωτερικόςρόλος

που παίζουμε μεταβάλλεται συνεχώς λόγω των ραγδαίων κοινωνικών

αλλαγών ασκώντας επίδραση―κυρίως μέσω τών μοντέλων γεγονότων

ζωής (συγκεκριμέναγεγονόταστηζωήενόςενήλικα)―στηνπροσωπικό-

τητά μας(Feldman 2010)Κατάσυνέπειαανκαιπροσωπεία μπορούμενα

έχουμεαναρρίθμητα(βλΠρωτεϊσμόκαιΦαμαιλεοντισμό)τοζήτημαεί-

ναιποιοαπόόλαθααποφασίσουμεναεπιλέξουμε(Δευτ3019ΑrsquoΒασ

821Λουκ1613Απ315Sartre 1943 1946 1962 Sumic 2008)κάθεφορά

(σύμφωνα με την κλίμακα αξιών μας) δηλ ποιον προσανατολισμό και

οργάνωση των ψυχο-βιολογικών μας στοιχείων θα κρατήσουμε και σε

ποιονβαθμόέτσιώστετοπροσωπείο μαςναεναρμονίζεται(βλπροσαρ-

μογή)καλύτεραμετηνπροσωπικότητά μαςυπηρετώνταςτηνκαιόχιαυ-

το-αιχμαλωτίζοντάς την βλ πολλαπλή προσωπικότητα laquoΛεγεώνraquo

(Mάρκ5 9)+δηλδιασπώνταςκαιεμποδίζονταςτονόλοδυναμισμότής

ζωήςmiddotγιατίβέβαιαμίαπλήρηςταύτισηπροσώπου καιπροσωπείου δενθα

ήταν τίποτε άλλο από έναν φετιχισμό Αλλά κατά τονOrtega y Gasset

(1975)οάνθρωποςδενέχει φύσηmiddotέχει ιστορίαετελευταίαανάλυση

θαλέγαμεότιπρόκειταιγιαέναν(εσωτερικό)διάλογο (προσωπικήσυνά-

ντηση)καιμίαlaquoσυμφωνίαraquoισορροπία(πρβλομοιόσταση)τούlaquoπροσωπεί-

ουraquoμαςμετονίδιομαςτον(αυθεντικό)εαυτόόπωςκαιμετοΌλο(Tour-

nier 1956 Norcross 2006) του συνειδητού με το (ατομικό και συλλογικό)

ασυνείδητό μαςτης ΙστορίαςμετηΥύσητουlaquoγίγνεσθαιraquoμετοlaquoείναιraquo

τούlaquoὑπέρ φύσινraquo(αυθυπέρβασηεκστατικότηταανοιχτότηταπροσφορά

αυτοθυσίααγάπηαγιότητα)μετοlaquoκατά φύσινraquoαυτοσυντήρησηελάχι-

στη δεκτικότητα ατομοκεντρικότητα ιδίαση φιλαυτία (Θεοδώρου

2004)]16ΗΙστορίαδείχνειότιόπουεπιχειρήθηκεμίαυπερβολικήανύψω-

σητουπροσώπου έναντιτηςΥύσηςήτήςΥύσηςέναντιτουπροσώπουτα

αποτελέσματαήσανδυσάρεστακαιγιαταδύοαυτάμεγέθηΓιrsquoαυτόοι

ΠατέρεςτήςΕκκλησίαςμολονότιεξήραντοανθρώπινοπρόσωποχαρα-

κτήριζαντηΥύσηωςlaquoσύνδουλοraquoτουανθρώπου17

Σοκύριοπάντωςχαρακτηριστικό τούανθρωπίνουπροσώπου σύμ-

φωναμετηνΟρθόδοξηΦριστιανικήΠαράδοσηανάγεταιστηναγαπητική

τουκοινωνικότητασχεσιακότητα(Neacutedoncelle 1962Γιανναράς19701976

1982 2004 Nissiotis 1983 Pettifer 1987 Yu 1987Μαντζανάρης 2009) Ξέ-

ρουμεότιοιάνθρωποιείναικοινωνικάόντα(Haslam et al2009)Ησχεσι-

ακότητα τουανθρωπίνουπροσώπου αιτιολογείται θεολογικά όχι από το

ότι αυτήν τη συνιστά το κάθε Θείο πρόσωπο τήςΑγίας Σριάδας αλλrsquo

απότοότιτηχαρακτηρίζει (ΔιονύσιοςΑρεοπαγίτηςMPG 3637Μάξι-

μος Ομολογητής MPG 4 212 MPG 91 1265 Καραζαφείρης 198519952

Medley 1995 Ζιάκας 2001 Ορφανός 2003β Υούντας 2009) Από τη διδα-

σκαλίατούΦριστούκαι―στησυνέχεια―τούαποστόλουΠαύλουπροκύ-

πτειότιοΦριστιανόςείναιέναάτομοσεσχέση (τέέναςσύνδεσμος)με

τονεαυτότου(Beaumont 1973 Rolnick 2007)τονΘεότηΥύσηκαιτονσυ-

νάνθρωπο (Christian 1958 Καραζαφείρης 198519952 Roberts 1991) ένας

μικρόκοσμος (Thunberg 1995)πουσυγκεφαλαιώνει και―μέσωτήςαγα-

πητικήςπιστής κοινωνίας― αποκαλύπτει όπως το Αρχέτυπό του ο Θ

Λόγος (ΓρηγόριοςΘεολόγοςMPG 35 796 Evdokimov 1985) όλο τονμα-

κρο-κοσμικό ήτοι σύμπασα την υλική και πνευματικήΚτίση (Γρηγόριος

ΠαλαμάςMPG 150 1361C Nissiotis 1983 Turcescu 200320042 Ware 1996)]

χαρακτήρατήςύπαρξήςτου18middotμεάλλαλόγιατηβασιλική προ-φητική και

ιερατική laquoεικόναraquo τού Θεού στη Υύση ύμφωνα με το ιερό Ευαγγέλιο

(Ματθ 5 44) οαληθινόςΦριστιανόςκαλείται νααγαπήσει (ακόμακαι)

τον εχθρό του όπως τον εαυτό του ακολουθώντας το αυτοθυσιαστικό

υπόδειγμα τού Φριστού Είμαι πρόσωπο λοιπόν χριστιανικά σημαίνει

laquoκοινωνώraquoμεταάλλαπρόσωπα αγαπητικάΑυτόαποδεικνύειότιηαγά-

πηωςφυσικήιδιότητατωνπροσώπωνείναιsine qua non όροςγιατηνο-

ηματοδότηση τουπροσώπου Έτσι τοπρόσωπο τού ανθρώπου δικαιώνει

τηνανθρώπινη ύπαρξήτουστηναγάπη(Tillich 1951 1959 1967 Ramsey

1970 Zizioulas 1975 Niebuhr 1964 Evdokimov 1985)Αντίδηλτούlaquoυπάρ-

χω άρα αγαπώraquo τού (Νεο)Προσωπισμού τού Mounier ο Φριστιανισμός

προβάλλειτοlaquoαγαπώ άρα υπάρχωraquo19

εαυτήν τηθεο-δι-ανθρώπινησχέσηπουλειτουργεί δυναμικάκαι

εσχατολογικά (Bultmann 1960)συνυπάρχει ταυτόχροναηαπόλυτηατο-

μικότητα (τομέρος)καιηαπόλυτηκαθ-ολικότητα [Unitas multiplex (Γιαν-

ναράς1970 1976)+ηΒαβέλ (ηπολυφωνία)μετηνΠεντηκοστή (τηνομο-

φωνία)τονπίνακα τουEl Greco (1541ndash1614) τα πρόσωπατωνδώδεκα

Από-στόλωνκαθώς είναισυγκεντρωμένακατάτηστιγμήτήςΠεντηκο-

στής αναδύονται μέσααπό το ίδιο μυστικό βάθος μολονότι το καθένα

φωτίζεταιμέσααπότηδικήτουΦάρηδωρεά(Μιχαηλίδης1990)Κατάτόν

ΜΒασίλειο ηπροσωπικήσυγκρότησηκάθεανθρώπου εξηγεί επαρκώς

τήν ενότητα αλλά και την ετερότητα (Unitas Multiplex) της προσωπικής

τουυπόστασης (Γεωργούλης19721992Guardini 1950Δρούλιας1960ιώ-

της 1984 Ware 1987 Μαραθεύτης 1986 1994 1997)20 Αυτήν τη θε-

ανθρώπινη και περιχωρητική laquoκοινωνία των προσώπωνraquo (Schwoebel amp

Gunton 1992) ή την laquoαγαπητική πολιτείαraquo (Κλήμης Αλεξ τρωμ Δrsquo

XVIII 6 7 MPG 81213)πουκαταλύεικάθεlaquoδιπλόεγωισμόraquo εκφράζει

σύμφωναμε τηνπρος Εφεσίους επιστολή τού αποστόλουΠαύλου κατrsquo

εξοχήνηενχρόνωΕκκλησίαστηνοποίαδιασώζεταιταυτόχρονατόσοη

πνευματικήκοινότηταόσοκαιημοναδικότητατουπροσώπου (Καραζα-

φείρης198519952)ΠράγματιστηνΕκκλησία(qahal Yhwh)ενώνονταιμε-

ταξύτουςοιΦριστιανοίμέσωτούενόςΚυριακούώματοςτούοποίουσυ-

νιστούνμέλη(Troeltsch1922)ΟΟρθόδοξοςΜητροπολίτηςΠεργάμουκαι

Ακαδημαϊκός ΙωάννηςZizioulas (1994)συνέδεσετηlaquoσχεσιακότηταraquoτου

προσώπου όχιμετηΥύση(πρβλΠνευματομονισμό ήelan vital)ήτον(δυτι-

κό)Φριστομονισμό(βλΛογοκρατία)αλλάμετοεκκλησιαστικόΜυστήριο

τηςΘείαςΕυχαριστίαςμέσωτής τριαδικήςΘεολογίας βλ ευχαριστιακή

εκκλησιολογία (Afanassieff et al 1960 Florovsky 1972 Ζηζιούλας

196519902)+τοκαθολικό αυτόΜυστήριοτηςΑγάπηςκαιτηςΕλευθερίας

(Ware 1981) όπου η διαφορά δεν ταυτίζεται με τη διαίρεση διασώζεται

μέσωτήςποικιλίαςτωνΦαρισμάτων τούΑγίουΠνεύματος(ΑrsquoΚορ128-

10 McPartlan 1993 Ware 1996Σσιτσίγκος2000)ταυτόχροναηετερότητα

καιηκοινωνικότητα τουανθρωπίνουπροσώπουαφούa priori αποκλείεται

κάθεαποκλεισμός

Κατάχρηση και αυτονόμηση της laquoΘεολογίας τού προσώπουraquo

Ηωςάνωαυτήπαραδοσιακήθεολογικάχριστιανικήέννοιατούπρο-

σώπου ωςσυνδέσμουτήςανθρώπινηςύπαρξης καιτηςυπερβατικότητας

(Christian 1958 Lossky 2000 Piedmont et al2009)μέσωτήςαναφορικότη-

τας τουανθρώπινουλόγουπροςτονΘείοΛόγο(πρβλκάθετηδιάσταση)

πουκύριαεκφράζεταιμετηντριαδικήΑνθρωπολογίατούltκατrsquo εἰκόναgt

(Γεν 1 26) μετατοπίστηκε (Αγουρίδης 19931996 Αγγελόπουλος 2002)

από τη νεωτερική Υιλοσοφία και Θεολογία ιδίως τού (χριστιανικού) Τ-

παρξισμού (Ζηζιούλας 1977)21 και τουΠερσοναλισμού (Barth 1955719605

Brunner 1938 Niebuhr 1964 Ζηζιούλας 1977 Γιανναράς 1982 1991 2004

Torrance 1996 Rudman 1997 Turcescu 20042) και κατά συνέπεια την υ-

παρξιστική Οντο-Θεολογία στην οριζόντια (βλ κοινοτική) οντο-

ανθρωπολογική σχέση ανθρώπου (εγώ)mdash συνανθρώπου (συ) μέσω τής

ευχαριστιακής Εκκλησιολογίας (McPartlan 1993 Messer 2001)

Αλλάτοπροσωπικόκαιυπαρξιακόστοιχείοόταναπολυτοποιείται

όπως μεταξύ των άλλων φανερώνει η συχνή αναφορά των εισηγητών

τού χριστιανικούΠερσοναλισμού στον τρόπο σκέψης ή σε φράσεις των

ΝτοστογιέφσκυΜπερντιάεφκαιΚίρκεργκαρντ τότεκαθίσταται επικίν-

δυνοορθοδόξωςαφούκλίνειπροςένανανθρωποκεντρισμόέτσιώστεη

(χριστιανική)Ηθικήναμεταπίπτει εντέλει σεΑνθρωπολογίαμεταθέτο-

νταςτοκέντροβάρουςαπότηΘΑποκάλυψηστονκατάφύσηζώνταάν-

θρωποΓιrsquoαυτόκαιοιυποστηρικτέςτήςπερσοναλιστικήςΘεολογίαςβα-

σίζονται κυρίως είτε στο συναίσθημα (βλ Schleiermacher) είτε στην υ-

παρξιακή εμπειρία (βλ Bultmann) Πώς όμως διερωτάται ο καθηγητής

ΜΥαράντοςείναιδυνατόνεκτούανθρώπου―έστωκαιεκτουπιστεύο-

ντος―νααναχθούμε στονΘεό22 Δενκαθίσταταιέτσιοάνθρωποςμέτρο

καικριτήριοτηςlaquoενΦριστώraquoΘΑποκάλυψηςΚαισυνεχίζειlaquoΠότε ηκού-

σθη ότι θεολογική επιστήμη έχει και άλλας πηγάς τής αληθείας και μάλι-

στα κυρίας και πρώτας πλην τής Γραφής και της Παραδόσεως σημειωτέον

ότιτούτο αρνείταιρητώςκαιοεβΙερόθεοςΒλάχος23] αι οποίαι είναι και

αι μόναι πηγαί τής ΑποκαλύψεωςhellipΑρχή και τέλος τής Ηθικήςhellipείναιraquoο

Θεάνθρωπος Φριστός και όχι ο laquoκατά Φριστόν ζων άνθρωποςraquo Άλλο

πράγμαείναιτοότιθαπρέπειναείναιενιαίαηδογματικοηθικήεξέταση

(ηΔογματικήομιλείκαιπερίτούlaquoἐνΦριστῷraquoκαινού ανθρώπου)καιεκ

τουδόγματοςνααπορρέειτοήθοςκαιάλλοτοναταυτίζουμεήνααντι-

στρέφουμετηφοράπαράγονταςεκτουήθουςτοδόγμα(βλπροτεστάντη

WilhelmHerrmann)ΟιΠατέρεςότανστηλίτευανγιαμηάριστο βίο δεν

εννοούσαντηνπαραγωγήτωνδογμάτωνεκτουήθουςαλλάτηνπαρα-

δοχήμεντωνδογμάτωνθεωρητικώςεφόσονκάτιτέτοιοδεναπαιτείκό-

ποτημηόμωςεφαρμογήτους στηνπράξηΣοτριαδικόδόγμαβιούμενο

οδηγείστηντριαδικήκοινωνίατωνπροσώπωνκιrsquoόχιτοαντίστροφοώ-

στεναταυτίζεταιμετονlaquoτρόποζωήςraquoΕνώοάγιοςΓρηγόριοςΝύσσηςεκ

τουτριαδικούδόγματοςασκείψυχο-λογίαοιΑυγουστίνοςεκτηςψυχο-

λογίαςεπιχειρείνακατανοήσειτοτριαδικόδόγμαπράγμααπαράδεκτο

κατάτονάγΜάξιμοτονΟμολογητήΟδεΘωμάςΑκινάτηςείχεμιλήσει

διεξοδικά για τη διδακτική αρχή τής ανακάλυψης Πώς όμως ερωτά ο

αείμνηστος καθηγητής ΠΣρεμπέλαςμιαχριστιανικήκαθόλασυνείδηση

μπορείναμαςδιαφωτίσειλχγιατηΦριστολογίατηνΕσχατολογίακλπ

Σηνωςάνω laquoμετατόπισηraquo(αλλοτρίωση)αυτή τήςχριστιανικήςΘεο-

λογίας και Ανθρωπολογίας χρεώνει κατrsquo αρχήν ο Hillman (1975 1993)

στον ίδιο τον Φριστιανισμό και στη συνέχεια στα υλιστικά συστήματα

τηςσύγχρονηςΕπιστήμης καιδητήςτυπολογικήςΧυχολογίαςΚατάτον

Hillmanη(δυτική)Εκκλησίαμέσωτήςπρόταξηςτου(Θείου)Λόγουτού

(Απολλώνιου)ΠνεύματοςκαιγενικάτούΜονοθεϊσμούαπεμπόλησεψυ-

χολογικά(καιόχιτόσοθεολογικάανκαικατάτονHillmanηΖrsquoΟικου-

μενική ύνοδος υπέταξε τις εικόνες στοΠνεύμα) την άπειρη (διονυσια-

κήπολυδαιμονικήχαοτικήκαιασύλληπτη)σημασίατήςεικόνας (τονψυ-

χολογικόπολυθεϊσμό)τέτηναξίατήςφαντασίαςτωνμύθωντωνονεί-

ρων και των συμβόλων Η απεμπόληση αυτή που διενεργήθηκε μέσω

τήςκατά Winnicott (1954) εκλογίκευσης καιδιανοητικοποίησης (κυρίωςμε

τηχρήσητήςαλληγορικήςμεθόδου)τήςκάθεανθρώπινηςορμήςκαιεπι-

θυμίαςτούκάθεσυν-αισθήματοςδηλώνειτελικάτηναπώθησητης(αρ-

χαιοελληνικήςπαγανιστικής) ψυχής (anima) ήτοι κάθε καλλιτεχνικής

(εικονογραφικής) επιστημονικής και πολιτιστικής ελευθερίας (άρα και

τον θανατο κάθε ετερότητας) για χάρη τού Πνεύματος (Ζιάκας 2001)

πουορθοδόξωςχριστιανικάlaquoπέμπεταιraquoδιατουΛόγου(Ιω1526)

Ανάλυση και σύνθεση των στοιχείων τού προσώπου

την προσπάθεια μιας νηφάλιας και ολιστικής διερεύνησης του

προσώπουεντοπίσαμεορισμένεςυπαρκτικο-οντολογικέςσυνιστώσεςτου

Κατrsquoαρχήνθεμελιώδεςγνώρισματουπροσώπου φαίνεταιόπωςείδαμε

να είναι η διϋποκειμενική σχεσιακότητα (Macmurray 1961 1991 Rogers

19611962 1980 Allport amp Ross 1967 Guntrip 1969 Γιανναράς 1970 1976

1982 2004 Nissiotis 1983 Oliver 1984 1989 Aves 1992 Κοσμόπουλος 1995

Maltby amp Lewis 1996 Wiggins 1996 Λουδοβίκος 19992 Piedmont 1999a

MacDonald 2000 Saroglou 2002Μαντζανάρης 2009)Πολλέςχολές τής

Χυχολογίας (Interpersonal Psychoanalysis Object relations Theory Attachment

Theory Transpersonal Psychology κλπ)σήμερατονίζουνακριβώςτηνψυχο-

δυναμικήτήςσχέσης(σχεσιακότητας)ανθρώπουκαισυν-ανθρώπουΚα-

τάτονCRogers(1951195719591961196219721980)γνήσιασχέση εξα-

σφαλίζεταιότανμεταξύτωνπροσώπων αναπτύσσεταιγνησιότητα (λει-

τουργίαπραγματικώναισθημάτων)(απροϋπόθετη)αποδοχή (θερμότη-

ταδιάθεσηςκαισυναισθημάτων)καικατανόηση ελεύθερηαπόαξιολο-

γικέςκαιηθικέςκρίσειςενσυναισθητική γνώσητούάλλουτόσοστοσυνει-

δητό όσο και στο ασυνείδητο επίπεδο ενσυναίσθηση (πρβλ και την em-

pathic immersion τούHeinz Kohut)]

υγγενήςέννοιαμετησχεσιακότητα καιπροαπαιτούμενήτηςαπο-

τελεί η λειτουργία τής συμβολοποιΐας ύμφωνα με τούς Sedikides και

Skowronski (1997)έναάκρωςσημαντικόείδοςπροσαρμογήςκατάτηνε-

ξελικτικήδιαδικασίααποκλειστικάτήςανθρωπινότηταςθεωρείταιηικα-

νότητασυμβολικήςσκέψηςκαιαυτοσυνειδησίας(Μελανίτης1973)Κατά

τονCassirer (19681972) ο άνθρωπος είναι laquoζώοσυμβολικόraquo Εν γένει ο

(κοινόςήατομικός)συμβολισμός ―μέσωτήςlaquoμαθήσεωςδιασυνδέσεωςraquo

(Μελανίτης 1950) και τής συναισθηματικής έντασης― αποτελεί σπου-

δαιότατοπαράγονταστην εξέλιξηαλλάκαι τη διαφοροποίηση τηςπρο-

σωπικότητας καιτουχαρακτήρα(Μελανίτης1973)Ησυμβολική αυτοσυ-

νειδησία (LeVine 1974)αναφέρεταισεμίασειράγνωρισμάτωνπουβασι-

κάεμφανίζονταικατάτηνενηλικίωσηόπωςλχείναιηγνωστικήαπει-

κόνισητουεαυτούμέσωτήςγλώσσας(Lacan 19741975)ηανάληψηστο-

χοθετημένωνκαθηκόντωνκαιηαξιολόγησητωναποτελεσμάτωναυτών

τωνενεργειώνμεαναφοράμάλισταστονίδιοτονεαυτόαυτονόηση [au-

tonoesis (Siegel 1999 Lucente 2008)+middotγιαπαράδειγμααίσθημαντροπήςαν

ο στόχος δεν επιτεύχτηκε ή υπερηφάνειας αν στέφθηκε από επιτυχία

αυτοεκτίμηση κοκΈτσι αν δεν υπήρχανσύμβολα όχι μόνο δενθα υ-

πήρχε σκέψη αλλά και καμία πνευματική πρόοδος αφού ακόμα και ο

φυσικόςκόσμοςκατανοείταιμέσωσυμβόλων(Μελανίτης1973)

Αλλrsquoοψυχο-κοινωνικόςγλωσσικός καιπολιτισμικόςσυμβολισμός

επινοήθηκεμε τηβοήθεια τηςθρησκείας (τονθρησκευτικό συμβολισμό)

όπωςάλλωστεκαιηέννοιατούρόλου μέσααπόταιεράδρώμενα(Hollis

2000)Ησυμβολικήλειτουργία―μίαιδιαίτερηκαισημαίνουσαλειτουργία

σχετιζόμενη μάλιστα με τις κοινωνικές laquoγνωσίεςraquo (cognitions)― κατέχει

στοθρησκειοψυχολογικόμοντέλοτούWulff τηντέταρτηθέσηστηδιαίρε-

σητωνμεταβλητώντήςθρησκευτικότηταςΜεβάσητιςθεωρίεςτούBer-

zonsky (1990) και τούWulff (19911997) κάθε στυλ ταυτότητας φαίνεται

ότισχετίζεταιθετικάμετηνπροσωπικήκαιτησυμβολικήερμηνείατων

θρησκευτικώνφαινομένωνκαισυνεπώςμετοδίπολοτουWulfflaquoκατά

γράμμαraquo(θρησκευτική)διάστασηκαισυμβολική(θρησκευτική)διάσταση

Ησυμβολικήλειτουργίααυτήδεναντιστρατεύεταιαναγκαστικάτονθρη-

σκευτικό ρεαλισμό αλλrsquo είτε συνυπάρχει (Symbolic Affirmation) είτε ενα-

ντιώνεται(Symbolic Disaffirmation)μαζίτουχωρίςωστόσοναείναιτελεί-

ωςασύμβατημετηναπόδοσηενόςσυμβολικούνοήματοςτηςθρησκευτι-

κήςγλώσσαςΗσυμβολικήθεώρησητουεαυτού είναιαπαραίτητηγιατην

κοινωνική αλληλεπίδραση εφόσον για να αλληλεπιδράσουν κοινωνικά

δύοοργανισμοίπρέπειοκαθέναςτουςναείναισεθέσηνααξιολογείτα

οφέλητήςαλληλεπίδρασηςσεσχέσημετονδικότουαλλάκαιμετονάλ-

λο οργανισμόΦωρίς τησυμβολική αυτοσυνειδησία θαήταναδύνατογια

το ανθρώπινο είδος να συστήσει μία κοινωνία πιο σύνθετη από εκείνη

λχτωνχιμπατζήδων(Cassirer 19681972)

Ένα τρίτο δομικό στοιχείο τού προσώπου φαίνεται ότι αποτελεί η

υπαρξιακήαναζήτησηνοήματος της ζωήςΧυχίατροικαιψυχολόγοιπου

έχουνεμπνευσθείκυρίωςαπότηνΑναλυτική Χυχολογία τούC Jung τη

Υαινομενολογία τούE Husserl (1859-1938)τηνυπαρξιακή Υιλοσοφία των

S Kierkegaard F Dostoyevsky F Nietzsche A Camus M Heidegger J-P

Sartre M Merleau-Ponty (Valle amp King 1979 Sass et al 2000)κάτηνουμα-

νιστική Χυχολογία καιτηνυπερ-προσωπική (transpersonal) Χυχολογία τού

A Maslowδέχονταιότιμόνομίαπνευματικήπροοπτικήμπορείναπροσ-

δώσει σημασία και περιεχόμενο στο ανθρώπινοπρόσωπο (Mascall 1959

Tournier 1957 MacDonald 2000 Canguilhem 2002) Ο χριστιανικός ιδίως

Τπαρξισμόςενδιαφερόμενοςκατrsquoαρχήνναμελετήσειτηνανορθολογική

(μεταλογική) τάση που επιδεικνύουν συνήθως οι βαθιά και αληθινά

laquoθρησκευόμενοιraquo(πιστοί)στηζωήτουςόπωςεπίσηςκαιτηνειδικήσημα-

σίατήςαγωνίας (May 1950)βλέπει ευνοϊκάτονρόλοτούθρησκευτικού

συμβόλου (Clark 19671968) όπωςαυτόλειτουργείσεόλαταεξελικτικά

στάδια της ζωής τού ατόμου (Fowler 19811995 Royce 1962) Ο R May

(1909-1994) εμπνευσμένος βασικά από το έργο των Βαθυψυχολόγων

(Freud Adler Jung)και τωνυπαρξιστώνθεολόγωνS Kierkegaard καιP

Tillich εκλαμβάνει την αληθή θρησκευτικότητα ως πηγή δυνάμεως και

διαπίστωσητουέσχατουνοήματος της ζωήςκαιάραθεμελιώδουςσημα-

σίαςγιαμίαυγιήπροσωπικότηταΠράγματιηπερί Θεού εικόνα έχεια-

ποδειχθεί ότι εισφέρει σημαντικά στη βίωση νοήματος ζωής (Schaap-

Jonker2008)ΑπότηνάλληπλευράηΛογοθεραπεία τούVictor E Frankl

(1905-1997)υποστηρίζονταςότιοιανθρώπινεςυπάρξειςμέσωτήςαυθυ-

πέρβασης (self-transcendence) ―δηλ μιας υπνώττουσας αναφοράς για

υπέρβαση (Ek-sistere)― παλεύουν να βρουν νόημα24 και σκοπό25 ομιλεί

για μία laquoασυνείδητη θρησκευτικότηταraquo μία laquoνοολογικήraquo ή νοοδυναμική

διάσταση δηλ ένανασυνείδητολόγο (logos)ή laquoπνεύμαraquo+26πουδιαθέτει

έμφυτα(μαζίμετοσώμακαιτηνψυχή)κάθεάνθρωποςεγγενώς(πρβλ

laquoτρισύνθετονraquo) ταυτίζοντας έτσι το laquoπνευματικό ασυνείδητοraquo με το laquoυ-

περβατικό ασυνείδητοraquo που κατrsquo αυτόν μπορεί να ονομασθεί θεός

(Frankl 19751980)Ηθέσηαυτήανταποκρίνεταισεανάλογεςαπόψειςψυ-

χολόγων όπως των Luckmann (1967) Pruyser (1968) Yinger (1969) και

Dittes (1969)οιοποίοιαναζήτησαντηθρησκευτικότητα μέσααπότηλει-

τουργίατήςίδιαςτήςζωήςκαιόχιλχμέσααπότηνιστορικήήτηνιδρυ-

ματικήτηςμορφήέκφραση(Hunt amp King 19711977)

Σέλοςως ιδίωματουπροσώπου εκλαμβάνεταιηθεώρησητηςζωής

ωςκλήσης καιαποστολής (Feenstra amp Brouwer 2008)Πράγματιφιλόσο-

φοιθεολόγοι (ΠατέρεςτήςΕκκλησίαςΛούθηροςΚαλβίνοςHardy 1990

κά) και ψυχολόγοι (Tournier 1956 Frick 1995) ―εμπνευσμένοι βασικά

απότηνΧυχολογίατωνFromm (1941 May 1953) Adler (1951)καιAllport

(19651968)―διαβλέπουνμέσαστονπυρήνατούανθρωπίνουπροσώπου

μία(εγγενή)τάσηπουσχετίζεταιμετησυνειδητοποίησηεκμέρουςτού

ατόμουτήςζωήςτουωςκλήσης καιαποστολήςΕιδικάοAdler (1951)έχει

τονίσειτηνέλξηπουαισθάνεταικάθεάνθρωποςγιατηνπραγματοποίη-

ση κάποιων μυθοπλαστικών (fictional finalism) ή πραγματικών σκοπών

(Teleology)

Αντώραεπιχειρούσαμεμίαεννοιολογικήσύνθεσητωνκυριοτέρων

ψυχοφυσικώνχαρακτηριστικώντούπροσώπου σύμφωναμεκορυφαίους

θεολόγουςφιλοσόφουςκοινωνιολόγουςψυχολόγουςκαιπαιδαγωγούς

θατα περιγράφαμεωςεξής

αίσθησητηςσυνεχιζόμενης(More1995)ύπαρξήςτου(βλπρο-

σωπικήιστορίαmdashπείρα)

νοητικο-υπαρκτικήlaquoαφαίρεσηraquo―πρβλβαθμόγενικήςευφυΐ-

αςκαιδια-νοητικήδραστηριότητααπροσεξίααφηρημάδααμνησίαπα-

ραμνησίαυπερμνησίαεκμνησίακρυπτομνησία(Spilka et al 20033)]

συνειδητότητα (συνειδητό εαυτό) και αυτοσυνειδησίααυτεπί-

γνωση―αυτογνωσία(Ware 1996)

Εγω-ανάπτυξη και προσωπική δόμηση με κρίση ταυτότητας

αντιρρόπηση καιδίπολεςέννοιες(C Jung G A Kelly)

ελευθερίαπροςαυτοβεβαίωσηmiddotηέννοιααυτήσχετίζεταιστενά

με την έννοια τήςαυτοεκτίμησηςΠράγματι έναςσημαντικόςπαράγων

τούσυστήματοςπροσωπικότητας θεωρείταισήμεραηψυχολογικήκατη-

γορίατήςαυτοεκτίμησης (Ball 1992Μακρή- Μπότσαρη2001)ηοποίακα-

τάγενικήεκτίμησηαποτελείπροάγγελοτηςευεξίας (Schmitt et al 2003

Garska et al 2004 Bourguingnon et al 2006)

πολιτιστική (Walling et al 2006) εθν(ολογ)ική (Hoffman et al

2005 Schaap-Jonker 2008)καικοινωνική(Γρηγοριάδης2000)persona

ενεργητικότηταεγρήγορση-αποφασιστικότητα(διατήρησητου

ελέγχουovercontrol)ήαντίθετανωθρότητακόπωση-υποβουλησίααβου-

λησίαundercontrol (Rohrbaugh amp Jessor 1975 van Aken 2008)

συναισθηματικότητα πρβλ ψυχική διάθεση (πχ χιούμορ27)

ευαισθησία ψυχοκαταπόνηση (στρες) και άγχος (σε ελεγχόμενα επίπε-

δα) βαθμό παρασυμπαθητικοτονικότηταςσυμπαθητικοτονικότητας και

έκτασηκυκλοθυμίας+ήαντίθετααπάθεια(βουλητικήσυναισθηματική

καιυπαρξιακήσταθερότητακαιγαλήνη)καιευμεταβλητότητα(αμφιθυ-

μίααστάθειακλπ)

αισθήματα αλληλεγγύης και αυταπάρνησης (πηγαία αγάπη

ενσυναίσθησηlaquoσυμπάσχεινraquolaquoσυγχαίρεινraquo)ήαντίθεταεγωκεντρικότη-

τα(πρβλβαθμόισχύοςτούΕγώ)καιζηλοφθονία

προσαρμοστικότητα (εξαρτικότητα ελαστικότητα ευελιξία

συμβιβαστικότηταανανηπτικότητα)ήαντίθεταακαμψίακαιυπερεγω-

τικότητα(van Aken 2008)

ταυτίσειςκαισυμβατότητα(πχευγένειανομιμοφροσύνη)ή

αντίθεταεκκεντρικότητα(πχτραχύτηταευερεθιστότητα)κλπ

τρυφερότητα ή αντίθετα σκληρότητα

εμβύθισητουατομικούΕγώστο(κοινωνικό)υ

κοινωνικότητα(Αdler 1938 Weiss 1974Ζιάκας2001)―ποσοτι-

κέςκαιποιοτικές(κοσμικέςδιασκεδάσειςήαντίθεταπνευματικέςσυγκε-

ντρώσεις κλπ) σχέσειςεπαφές μεταξύ γνωστών συγγενών γειτόνων

φίλωνκλπ(Harris1995)+―ήαντίθετααντικοινωνικότητα(απο-μόνω-

ση)κοινωνικήδραστηριότητα(ενεργητικήπαράστασηκοινωνικώνρόλων

[Lindesmith amp Strauss (1949)πουσχετίζονταιβέβαιακαιμε τιςυγιείςή

παθολογικέςσχέσειςμετοάλλοφύλο(Maccoby amp Jacklin 1974 Hall 1984

Feingold 1994)―σεξουαλικότητα σεξουαλικές διαστροφές―κλπ+ εξω-

στρέφειαεσωστρέφεια (Jung 1928 1966) αριστοφάνεια προσωπικότητα

κοινωνικο-οικονομικό status (Rohrbaugh amp Jessor 1975) πρακτική συνει-

σφοράβοήθειακαθοδήγησηπληροφόρηση)middotκατάτονvan Aken (2008)η

εσωστρέφεια σχετίζεταιμεμίαυψηλούαυτοελέγχουσυμπεριφοράόπως

και με τηνπνευματικότητα (Saroglou amp Muntildeoz-Garcia 2008) ενώη εξω-

στρέφεια μεμίαχαμηλούαυτοελέγχουσυμπεριφορά

κοινωνικό ενδιαφέρον (φροντίδα laquoανθρωπιάraquoαυτεπιβεβαίω-

σηκλπ)ήαντίθετααδιαφορίακλπ

ένα γενικευμένο και εστιασμένο νευροψυχικό σύστημα που

προσιδιάζεισεαυτό ικανόνακαθιστάπολλά ερεθίσματαλειτουργικώς

ισοδύναμακαθώςκαιναελκύεικαινακαθοδηγείσταθερές-ισοδύναμες

μορφέςπροσαρμοστικήςκαι εκφραστικήςσυμπεριφοράς(Allport 1937)

ένανορμαθό-σωρείτησυσχετίσεων(ταlaquoγνωρίσματα επιφανεί-

αςraquo) που απαρτίζεται από laquoστοιχεία γνωρίσματοςraquo ή laquoενδείκτες γνωρί-

σματοςraquo δηλ μικρότερα γνωρίσματα ή αποσπάσματα συμπεριφοράς

(Cattell 1950)

ένασταθερό σύστημααντίδρασηςπου εκδηλώνεται όταν οι

καταστάσεις εκλαμβάνονται ως όμοιες και το υποκείμενο διέπεται από

όμοιακίνητραδεδομένουότιτακίνητρα μαζίμετοσύστημασχημάτων

πουδιαθέτει τοπρόσωπο καθορίζουν τονβαθμόπραγμάτωσηςορισμέ-

νωνκαταστάσεων(McClelland 1956)28]

στάσεις (Dewey amp Humber 1951)

Προς ένα συνθετικό (επιστημονικάψυχολογικά) μοντέλο θεώρησης

του προσώπου Η προσωπικότητα

Σατελευταίαχρόνιαόλοκαιπερισσότεροαναγνωρίζεταιησημασία

τής συμπερίληψης περισσοτέρων παραγόντων (Andrews 1989 Lazarus

1996)προκειμένουναlaquoσυλληφθούνraquoόσοτοδυνατόναρτιότεραταποι-

κίλα χαρακτηριστικά τού προσώπου ή τηςπροσωπικότητας μέσωσυγκε-

κριμένωνγνωρισμάτων της (Allport amp Allport 1921 Allport amp Odbert 1936

Allport 1927 1937 Cattell 1946 1957 Guilford 1959 Eysenck 1967 McCrae amp

Costa 1995 Diener 1996 Roberts amp DelVecchio 2000)29ΚατάτoύςΦασάπη

(1970)καιΠαρασκευόπουλο (σ 70) laquoπροσωπικότητα είναι το σύνολο των

ψυχοσωματικών χαρακτηριστικών τού ατόμου και κυρίως ο ιδιαίτερος

τρόπος με τον οποίο τα χαρακτηριστικά αυτά συνδέονται και οργανώνονται

σε ένα ενιαίο δυναμικό σύνολοraquo(πρβλBrown et al 2006)Ηνοηματοδότη-

σηαυτήτήςπροσωπικότητας φαίνεταιότιανταποκρίνεταικατάτονκα-

λύτερο δυνατό τρόποσεμία διαθεματικήδιεπιστημονικήκαι διαπολιτι-

σμικήσυνάρμοση(Hofstee et al 1992 Schlauch 1993 Carver 1996 Baumeis-

ter amp Tice 1996)Προςαυτήντηνκατεύθυνσηλειτουργούνκαιοιδιάφορες

συνδυαστικέςθεωρίεςπροσωπικότητας (Andrews 1989 Viney 1989 Wrenn

1990 Seligman 2003 Duckworth et al 2005 Guterman 1996 Lazarus 1996)

Με αυτήν την έννοια προσωπικότητα είναι ένας ζωντανός οργανισμός

(Brown et al 2006) δηλ ένα οργανικό ψυχικό όλο (M Agrippa Brierley

19311944Μελανίτης1973)ΜάλισταοJeeves(2002)συνδυάζονταςΓνω-

στικήκαιΕξελικτικήΧυχολογίαμεΝευροψυχολογίαβλέπειμίαεπιστρο-

φήτήςΕπιστήμηςσεμίαπιοολιστικήθεώρησητηςανθρώπινηςφύσηςΗ

τελευταία αυτή θεώρηση εκλαμβάνει την προσωπικότητα λειτουργικά

laquoπροσωπικότητα είναι το πρόσωπο σε κατάστασηraquo(Helsonp541)middotτοπρό-

σωπο δηλ εδώ εννοείται ότι τρέφεται βασικά δια μέσου των διαπροσω-

πικώνσχέσεων (Θεοδωρακόπουλος 1949Freedman et al 1951 Carring-

ton 1957 Kiesler 1983 Ράπτης 1974 Assagioli 1991 Wagner et al 1995

Gurtman 2001 Acton 2004)

Έτσιταόποιαχαρακτηριστικά τήςπροσωπικότηταςστησύγχρο-

νη έρευνα δεν νοούνταιπλέονως τοάθροισμααπλώςψυχοσωματικών

χαρακτηριστικών (Thorpe 1938 1941)ωςαπλέςπεριγραφέςστατικώνκαι

μόνιμων ατομικών διαφορώνκαιωςlaquoδιαστάσεις ατομικών διαφορών που

τείνουν στην εμφάνιση σταθερών προτύπων σκέψης αισθημάτων και πρά-

ξεωνraquo (McCrae amp Costa 1990) αλλrsquo ως δυναμικά οργανωμένες δομές

(Leary et al 2005 Brown et al 2006 Schaap-Jonker 2008) τούσυνόλουτων

ψυχοσωματικών και πνευματικών λειτουργιών (Murphy 1947 Ορφανός

2004)ΟStern (1938)γιαπαράδειγμαόρισετηνπροσωπικότηταωςlaquoπολ-

λαπλή δυναμική ενότηταraquo(Allport 1961 p25)Ηδυναμικήοργάνωσηαυτή

επηρεάζει τους ιδιαίτερους τρόπους σκέψης τη συμπεριφορά (Allport

1959 Ράπτης 1974 ακκάς 1977) τη διαδικασία πληροφόρησης και την

προσαρμογήστοκοινωνικόπεριβάλλον(Buss 1989 Caspi 1998 McCrae amp

Costa 1997b Roberts et al 2001 Brown et al 2006)

τομεταξύόλεςαυτέςοιδιαστάσειςτήςπροσωπικότηταςμπορούν

εξίσουναλειτουργήσουνκαιαπότηνπλευράτήςθεολογικήςθεώρησης

τουπροσώπουεφόσονκαλύπτουνικανοποιητικάόλοτοφάσμαμιας(χρι-

στιανικής)συμπεριφοράς(Gagnepain 1995)

ΕιδικότεραοBarkman (19681977)συσχετίζονταςνοητικέςβιοψυχι-

κέςκοινωνικέςκαιπολιτισμικέςδιαστάσειςδομείτοανθρώπινοπρόσω-

πο με βάσητονλόγο(τοlaquoλέγεινraquo)τιςκοινωνικέςσχέσειςτοσυναίσθημα

καιτηνυπερβατικότητα(δηλτιςπνευματικέςκαιηθικέςαξίες)

Πιοπρόσφατα οBrugger (2008) συνοψίζονταςφιλοσοφικέςθεολο-

γικέςκαιψυχολογικές30 μεταβλητέςεντοπίζειστοανθρώπινοπρόσωπο ο-

κτώανθρωπολογικά χαρακτηριστικάα) ενοποιημένηολότητα (Μελανί-

της1973Ράπτης1974)β)σωματικότητα (Muumlhlen 1954 Maxsein 1966)γ)

σχεσιακότητααναφορικότητα υπαρξιακά ψυχολογικά κοινωνικά και

πολιτιστικά(ΑυγουστίνοςR Victor Ebner 1921 Buber 19231970Δρούλιας

1960 Ράπτης 1974 Zizioulas 1985 Μπέγζος 1994 1996 Μαντζανάρης

2009)+δ)λογικότηταε)ελευθερίαβουλήσεως(Θεοδωρακόπουλος1949)

στ)laquoθεοείδειαraquo(ltκατrsquo εἰκόναgtΘεού)ζ)επισφάλειακαιη)αναγεννητική

(ψυχο-πνευματικά)δυνατότηταμέσωτήςlaquoἐνΦριστῷraquoΑπολύτρωσης

ταωςάνωαυτάχαρακτηριστικάθαμπορούσαμεναπροσθέσουμε

και την έννοια τήςμοναδικότητας έναπανάρχαιο στοιχείοπουαπαντά

ακόμηκαιστουςπροκατακλυσμιαίουςλαούςτήςΙνδονησίας(La Fontaine

2000)Ημοναδικότητα οντολογικάμεναπορρέειαπότηνξεχωριστήσχέση

τούατόμουμετονκόσμοηοποία(σχέση)δενείναιαναγώγιμησεκαμία

δεδομένη ιδεολογική προεξόφληση (Ζιάκας 2001) και έτσι κάθε φορά

laquoεκπλήσσειraquoενώψυχολογικάπροκύπτειαπότηνοικείασύνθεσησυνδυ-

ασμόκαιελεύθερηερμηνεία(μεβάσητονιδιαίτεροσκοπότήςκάθεμιας

ταυτότητας)τωνχαρακτηριστικών (συστατικώνμονάδωνκαιδιεργασιών)

τήςκάθεπροσωπικότητας (ΓρηγόριοςΝύσσηςMPG 32 328B Carrel 194612

Μελανίτης 1973 Φασάπης 1970 Παρασκευόπουλος 1979 Ράπτης 1974

ακκάς1977Zizioulas 1994Μιχαηλίδης 1990Νησιώτης1996Ware 1996

Καραζαφείρης198519952 Turcescu 200320042)

υμπερασματικάωςκαθοριστικότεροιπαράγοντεςμόρφωσης τηςπροσω-

πικότηταςθεωρούνταιαπότηνΧυχολογίαοιενδογενείς (οβιολογικός

παράγωνγενετικές(Plomin et al 1997 Loehlin et al 1988 Bergeman et al

1988 Eysenck 1990 Plomin amp Nesselroade 1990 Heath et al 1992 Bergeman

et al 1993 Plomin amp McClearn 1993 Costa amp McCrae 1993 Plomin 1994 Se-

gal amp MacDonald 1998 Plomin et al 1998 Johnson amp Krueger 2004 Jang 2005

Novotney 2008)31 επιδράσεις κληρονομικότηταιδιοσυγκρασία η έσω έκ-

κριση και ο ιδιοσυστατικός παράγωνχαρακτηρολογική τυπολογία)32 οι

εξωγενείς (εθνικήκουλτούρα33 οικογενειακόπεριβάλλονσχολείοκοι-

νωνικήομάδα)οικοινωνικές διαφοροποιήσεις κατάτηνενηλικίωση

(ψυχικέςμεταβολέςεφηβικέςφιλίεςηλικιακήωριμότητακαιεξωτερικές

επιδράσεις)καιοιποικίλεςβιοψυχολογικές μεταβολές (πρβλψυχοδυ-

ναμικές επιδράσεις εσωτερική εμπειρία κλπ) κατά το γήρας συμπερι-

λαμβανομένηςτήςθέσηςτούατόμουαπέναντιστηνασθένειακαιτονθα-

νατο(Μελανίτης1973)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕ ΑΝΑΦΟΡΕ

(Οιπλήρειςτίτλοιτωνμονογραφιώνπαραλείπονταιχάρινσυντομίας)

1 ΠρβλKa (Εγώ)Ba (ψυχή)και Akh (πνεύμα) 2 Σο δικαίωμα να είσαι ΆνθρωποςτΑrsquoσ43-57τΒrsquoσ591-606 3 Αστέριος(Εἰς τόν πλούσιον καί εἰς τόν Λάζαρον 1-14Ομιλ1017)Ευσέβιος

(Εὐαγγελική προπαρασκευήΒιβλ6648)Υίλων(Νόμων ἱερῶν ἀλληγορίαςβιβλ

3198)ΙωΦρυσόστομος(ΜPG 61772)Ποσειδώνιος(Fragm398)ΡωμανόςοΜε-

λωδός(Ὕμνοι 6 22 SC 99 110 114 128 283) 4 Κατά τους Dollard και Miller (1950) οι οποίοι ανακάλυψαν τα λεγόμενα

δευτερογενή μαθησιακά κίνητρα τα παιδιά στα πρώιμα στάδια της ανάπτυξης

μαθαίνουν μέσω τεσσάρων laquoκριτικών καταστάσεωνraquo (τροφής καθαριότητας

σεξουαλικότηταςκαιαντίδρασηςκατάτηδιάρκειατουθυμού)ενώτοκοινωνικό

(οικογενειακό)καιπολιτιστικόπεριβάλλονδιαθέτειένασχέδιο γιακάθεμίααπό

τιςκαταστάσειςαυτές(Φασάπης1970) 5 Πρόκειταιγιατονχρονικάlaquoζωτικό χώροraquo (Lewin 1943 1935 1936 1946) ό-

πουηπροσωπικότητα καταλαμβάνειδιάφοραlaquoστρώματαraquoεξώτερακαιεσώτερα

έναντιτουψυχολογικούπεριβάλλοντος 6 ΠαλαιότεραοLasswell (1957)είχεπροτείνειέναοκταπλόμοντέλοδύναμη

ευημερίασεβασμόςαγάπηηθικότηταασφάλειαεπαγγελματικήειδίκευσηκαι

αξίεςτήςΕκπαίδευσης 7 Boethius (MPL 64 1247 1343D) Πρβλ Mulrooney 1994 Παραπλήσιος είναι

και ο ορισμός τού Κασσιόδωρου Psalmum VII ldquopersona ndash substantia rationalis

individuardquo 8 ΒλΑναστασίου ιναΐτη Οδηγός 9MPG89144Blaquoκαλοῦσι γάρ τινες πρό-

σωπον τήν τινων σχέσιν πρός ἀλλήλουςraquo 9 Richard of St Victor De Trinitate IV2224MPL1961342CldquoPersonaestexis-

tenspersesolumiuxtasingularemquondamrationalisexistentiaemodumrdquo 10 Βλ Θωμά Summa Theologiae I 29 3 ad 2 ldquoOmne individuum rationalis

naturaediciturpersonardquo 11 Πράξ 15 12 Ιω196laquoἼδε ὁ ἄνθρωποςraquo 12 Βλ Ξενοφών (Ἀπομνημονεύματα II iii 18) Cicero (De Officiis III v 22) Mene-

nius Agrippa (Titus Livius Ab Urbe condita libri II 16 32 33) ΑrsquoΚορ 12 12-27 Η

πλατωνική (Υαίδρος 270 152) laquoκαθολικότηταraquo είναιφυσιοκρατική (laquoψυχῆςοὖν

φύσινἀξίωςλόγονκατανοῆσαι οἴει δυνατόν εἶναιἄνευ τῆς τό ὅλον τῆςφύσε-

ωςraquo) ενώ τωνΠατέρων τήςΕκκλησίαςανθρωποκεντρική (προσωποκεντρική)middot

βλ Γρηγορίου Νύσσης Περί κατασκευῆς ἀνθρώπου MPG 44 185 laquoὌνομα τῷ

κτισθέντι ἀνθρώπῳ οὐχ ὁ τίς ἀλλrsquo ὁ καθόλου ἐστίνΟὐκοῦν τῇ καθολικῇ τῆς

φύσεωςκλήσειltδυνάμειπᾶσαἡ ἀνθρωπότηςἐντῇ πρώτῃ κατασκευῇ περιείλη-

πταιΟὐ γάρἐνμέρει τῆςφύσεωςἡ εἰκώνltἀλλrsquo ἐφrsquoἅπαντόγένοςἡ τοιαύτη

διήκειδύναμιςraquo

13 Ὤψ =οφθαλμός(όψη)middotτορήμαὁρῶ στηΒίβλοσημαίνειμετέχωκοινωνώ

γνωρίζωΈτσιθεωρία τούΘεού(Visio Dei)δενσημαίνειδιαλογισμό (meditation)ή

μυστική θεωρία (contemplation)αλλrsquoένωσημαζίΣουμέσωτήςΘείαςΦάρης(α-

κτίστωνενεργειών)Σου(Nissiotis1983)τοανθρώπινοπρόσωποκυρίαρχηείναι

ηπαρουσίατωνματιώνωςδέκτηαλλάκαιεκφραστήταυτόχρονατήςανθρώπι-

νης παρουσίας στον κόσμο (Μιχαηλίδης 1990)Αντίθετα οι Λατίνοι κατά μία

μεταγενέστερηεπινόηση (Mauss 2000) ετυμολογούντοπρόσωπο (person lt per-

sona)απότο per + sonosonare (=ηχώφθέγγομαι)μολονότιιστορικάφαίνεταιότι

τοπαρέλαβανμέσω τωνΕτρούσκωναπό την ελληνική λέξηπρόσωπον (φersu

perso) 14 H persona μάς εισάγει στη διάκριση μεταξύ laquoέχεινraquo και laquoείναιraquo πρόσωπο

(Jung 1935 Plessner 19613) που πρώτος απερίφραστα παρατήρησε ο Πλάτων

ύμφωναμε τονγνωστό Ελβετό ιατρόPaul Tournier (1898-1986) τοπροσωπείο

είναιηεμφανιζόμενηέκφραση(υπαρξιακήμάσκα)κάθεασυνείδητηήσυνειδη-

τή καθυστέρηση παραίτηση (ακηδία) πρόφαση προσποίηση μίμηση εξάρτηση

camouflage παλινδρόμηση φυγή εκλογίκευση μετάθεση ήαναπλήρωσηοκοινω-

νικόςρόλοςοισυμβατικότητεςηρουτίναηαπονέκρωσηηπνευματικήξηρότη-

τα η ομοιομορφοποίησητυποποίηση εξαντικειμενοποίηση ποσοτικοποίηση

μηχανοποίηση ουδετεροποίηση και αριθμοποίηση (de La Mettrie 1960 1955

Marcuse 1964)+τοlaquoπνεύμα τής γεωμετρίαςraquo(Pascal 16702007 Cassirer19681972)

οαυτοματισμόςηαλλοτρίωση (Ξηροτύρης1970)καιγενικάηαποπροσωποποίη-

ση τήςανθρώπινηςύπαρξηςΗεπίγνωσητηςδιάσπασηςτης όληςπροσωπικότη-

ταςσεπροσωπείο (laquoφαίνεσθαιraquo)καιπρόσωπο (laquoείναιraquo)οδηγείστηντραγικότητα

τηςανθρώπινηςύπαρξης(Ζιάκας2001) 15 Περισσότερα για τη θεολογία τού προσώπου γενικά βλ Popovits 1926

Brightman 1934 Boillat 1945 Barth 1955719605 Brunner 1938 1979 Tillich 1951

1959 1967 Romanides 1954 Έραστο 1958 Δημητρόπουλο 1954 Harrity amp Martin

1962 Ware 1963 1997 ODoherty 1964 Matson 1964 1967 Δρούλια 1967 Παπαπέ-

τρου 1968 Γιανναρά 1970 19924 Ματσούκα 1971 1980 Williams 1972 Lossky 2000

Aghiorgoussis 1976 Ζηζιούλα 1977 Sherrard 1977 Gregorios 1978 Μαστρογιαννό-

πουλο 1979 Υούσκα 1979 Καραβιδόπουλο 1979 Νissiotis 1982 1983 Berdiajef

1983 ιώτη 1984 Pannenberg 1985 Παναγόπουλο 1985 1987 2000 Γρηγοριάδη

1987 Υωτίου 1990 Adams 1991 Κωνσταντέλλο 1991 Ludlow 1992 Aves 1992 Wil-

liams 1993 Ι Βλάχο 1991 1994 καλτσά 1996 Torrance 1996 J Chirban 1996

Rudman 1997 Stanley 1997 Melissaris 2002 Αγγελόπουλο 2002 Jorm amp Christen-

sen 2004 Beck amp Demarest 2005 Ανανιάδη 2009 16 Λεόντιος Βυζάντιος MPG86 1333BD laquoΟὐκ ἔστιν οὖν τά ὑπέρ φύσιν τῶν

κατά φύσιν ἀναιρετικά ἀλλά παράγωγα καί παρορμητικά εἰς τό κἀκεῖνά τε

δυνηθῆναι καί τήν πρός τά ὑπέρ ταῦτα δύναμιν προσλαβεῖνraquo 17 Επιφάνιος (MPG 41418)ΓρηγόριοςΘεολόγος (Περί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος

6)Ιω Φρυσόστομος (MPG 49 118 288 309 317 MPG 55 613 MPG 59 673 MPG 61

693) 18 Πρβλ Ισοκράτη Πρός Δημόνικον λόγ Αrsquo405laquoμέγιστον γάρ ἐν ἐλαχίστῳ

νοῦς ἀγαθός ἐν ἀνθρώπου σώματιraquo 19 ΙωΦρυσοστόμουΕἰς Υιλιπ 5 4 MPG 62 210 Περί ἀρετῆς καί κακίας Ομιλ

ΚϞrsquoMPG 63760laquoτίποτrsquoἐστίνἄνθρωποςκαίὅσητῆςφύσεωςτῆςἡμετέραςἡ

εὐγένειακαίὅσηςἐστίδεκτικόνἀρετῆςτουτίτόζῶονraquoΠρβλ D Staniloae p 24

ldquoInsofarasIamnotlovedIamincomprehensibletomyselfrdquo 20 Βλ Μ Βασιλείου MPG 31 216 A-B MPG 32 325-340 Γελάσιου Κυζίκου

MPG 85 1289 Θεόδωρου Ραϊθού 206 5-7 21 Κρίσειςσχόλιααντιρρήσειςκαιπαρατηρήσειςστηlaquoθεολογίατούπροσώ-

πουraquoτούεβασμιότατουΙΖηζιούλαέχουνκατάκαιρούςκάνειμεταξύτωνάλ-

λωνοιΑγουρίδης(Οράματα και ΠράγματαΑθήνα1991σ102εξ)Ph Sher-

rardΙωΘΠαναγόπουλος(Μόρφωση και Μεταμόρφωσησ135εξ146)πYan-

nis Spiteris (La Theologia Ortodossa Neo-Greca Bologna 1992)Παπαδόπουλος(Ορ-

θόδοξη και χολαστική Θεολογίασ94εξ)Φρταμούλης(Περί φωτόςσ37εξ

73εξ104)ΜΥαράντος(Σα όρια της Επιστήμης και το ορθόδοξον ήθοςΑθήναι

1998σ179)καιξένοιΠατρολόγοιπουδημοσιεύουνστοέγκριτοπεριοδικότής

Oxford Journal of Theological Studies (γράφονταςγιαπαράδειγμαότιμετονΣρια-

δολογικό Περσοναλισμό του ο Ζηζιούλας καταστρέφει τη laquoμοναρχία του Πα-

τρόςraquo(A J Torrance Persons in Communion Edinburgh 1996)Γιαεπιπλέονβιβλιο-

γραφίαβλ JTS 481 (1997) 373 501 (1999) 434 ΘΕΟΛΟΓΙΑ 644 (1993) 632 673

(1996)4474σ885691(1998)44ΓΡΗΓΟΡΙΟ Ο ΠΑΛΑΜΑ 773 (1998) 519 790

(2001)627Μάϊος-Αύγουστος(2003)525εξ807 (2005)325Αντίδωρον Πνευματι-

κόν Γ Ι Κονιδάρησ688Aksum-ThyateiraA festschrift for Arch Methodios p515π

ΓΥλορόφσκυΔημιουργία και Απολύτρωσησ112εξ ΚατάτούςΜαξέντιοΒοή-

θιοΛεόντιοτον ΒυζάντιοκαιΙουστινιανόηταύτισητωνόρωνπρόσωπο καιυπό-

στασις (ήτοιηφύση εκλαμβάνεταιωςθεμέλιοτηςύπαρξηςκαιηυπόσταση ως το

τελικόεπίπεδοστηνεξειδίκευσημιαςκοινήςουσίας)προκαλείαιρετικούςκινδύ-

νους Μονοφυσίτες Νεστοριανοί αντιχαλκηδόνιοι Ακέφαλοι Σιμόθεος Αίλου-

ρος και εβήρος Αντιοχείας (χριστολογική ένωση ατομικών φύσεων)+ γιατί η

υπόσταση (όχιστηνΣριαδολογίααλλά)στηΦριστολογίακατανοείταιτριαδολο-

γικάμόνοστηβάσητωνεξωτερικώνποιοτήτωνπουσημαίνουντηδιάκρισηκαι

τοιδιαίτεροκαιδεδίνεταιδιόλουσημασίαστογεγονόςότιαυτήηυπόσταση (κι

όχιηφύση)είναιτοθεμέλιοτηςύπαρξηςΟιΚαππαδόκεςόμωςδιέκρινανμε-

ταξύυπόστασης καιουσίας στηΦριστολογίαπρβλ ΙΚουρεμπελέlaquoΝεοχαλκη-

δονισμόςκαιορθόδοξηορολογίαraquoΓΡΗΓΟΡΙΟ Ο ΠΑΛΑΜΑ 773 (1998)521] 22 όππσ113 23 ΙΒλάχουΗ Αποκάλυψη του Θεούσ17laquoΤπάρχουνόμωςκαιάλλοιπου

πιστεύουνότιδυοείναιοιπηγέςτηςπίστεώςμαςδηληΑγίαΓραφήκαιηΙερά

ΠαράδοσηΚαιοιδυοαυτέςαπόψειςείναιμονόπλευρεςκαιδενεκφράζουντην

ορθόδοξηδιδασκαλίαraquo 24 Έχειβρεθείότιηαναφορικότητα (ήσχεσιακότητα)γενικάσυνδέεταιμετην

απόδοσηνοήματος (Schaap-Jonker 2008) 25 Frankl 19751980 p 112 meaning must be found and cannot be given Σο

νόημαγράφειοFranklείναικάτισαντογέλιοδενμπορείςναεπιβάλειςσεκά-

ποιονναγελάσειαλλάθαπρέπειπρώτανατουπεις ένααστείοΣοίδιοεφαρ-

μόζεται και για τις τρεις laquoθεολογικές αρετέςraquo (πίστη ελπίδα και αγάπη) δεν

μπορούνναλειτουργήσουνμεμόνητηδικήμαςήκάποιουάλλουθέληση 26 Frankl 19751980 p 104 the de-neuroticization of humanity requires a re-

humanization of psychotherapy

27 Frankl 1963 p 68 Humor was another of the souls weapons in the fight for

self-preservation 28 Περισσότερα για τη σχέση κινήτρων και προσωπικότητας βλ Atkinson

1981 Humphreys amp Revelle 1984 Oldani 1997 Plutchik 1997 Sturman 1999 29 Ψς προσωπικά γνωρίσματα θεωρούνται laquoδιαστάσεις τής προσωπικότητας

με βάση τις οποίες κατηγοριοποιούνται συνήθως οι άνθρωποι σύμφωνα με τον

βαθμό που εκδηλώνουν ένα συγκεκριμένο χαρακτηριστικόraquo(Burger2001p172) 30 Κατά τον Γερμανό ψυχολόγο P Lersch (19541956) το ανθρώπινο πρόσωπο

διέπεται από τρία ουσιώδη χαρακτηριστικά α) το αμετάβλητο (Unverwechselbar-

keit) β) τη μοναδικότητα (Einmaligkeit) και γ) το ανεπανάληπτο (Unwiederholbar-

keit) 31 ύμφωνα με σύγχρονα δεδομένα το 40-60 περίπου των χαρακτηριστικών

τής προσωπικότητας έχουν προέλευση γενετική (Kernberg 1966 1976 1977

McCrae amp Costa 2003 Eurelings-Bontekoe amp Snellen 2004) 32 Πρβλ Buss 1995 Kretschmer 1925 Sheldon 1942 Ramsey 1965 Buss 1990 Ey-

senck 1990 Zuckerman 1991 1995 Gale amp Eysenck 1992 Cloninger Svrakic amp Przy-

beck 1993 Heath Cloninger amp Martin 1994 Bates amp Wachs 1994 Davidson 1999 33 Βλ για παράδειγμα τις λεγόμενες εθνοκεντρικές θεωρίες προσωπικότητας

(M Ramirez A Jenkins J Baldwin aka Kobi Kambon L Comas-Diaz J Jones B

Trimble and E Duran S Sue and D Sue)

νειαςπροςτονΆλλο+τουπαρατηρητήσυνομιλητή(Assagioli 1991)εμπε-

ρικλείειτιςασυνείδητεςπαρορμήσειςαδυναμίεςπάθηφόβουςελαττώ-

ματα και ιδιορρυθμίες (βλ αμαρτία) όπως και τις συνειδητές αυτο-

αναθεωρήσειςδιορθώσεις (βλ μετάνοια) τις ψυχο-πνευματικές αναγεν-

νήσεις(Ιω35Εφ424)καιτηνόληεσωτερική(ψυχο-πνευματική)αύξη-

ση καιωριμότητα (πρβλ laquoσταθερή αστάθειαraquo) Από την άλλη μεριά το

(ανεξάρτητοχειραφετημένοαλλάκαιυπεύθυνο)πρόσωποπουπαραμέ-

νει εσωτερικόσιωπηλόμυστικόκαικρυμμένο (βλ τηνυπερβατικότητα

και αποφατικότητα του ΙΕΡΟΤ) είναι η επώδυνη διαδικασία τής αυτο-

περισυλλογής αυτοσυνειδησίας και αυθυπέρβασης το laquoπνεύμα τής λε-

πτότητας-finesseraquo (Pascal 16702007)ηδιαλεκτική έλξηςκαιάπωσης (de

Rougemont 1945Ράπτης1974Μιχαηλίδης1990)+καιδιαλογική (von Orelli

1951 Jacques 1991 Willard 1999) συνάντηση (Guardini 1928 Brunner 1938

Marcel 1944 1951 1962 1963 1967 Christian 1952 1958Μιχαηλίδης1990

Παύλος 2000 Entralgo 1961 1962ab Κοσμόπουλος 1995 Μαντζανάρης

2009) και επι-κοινωνία (Buber 19201970 Jaspers 1935 1938) σεμία διαλε-

κτική σχέση ταυτότητας και ετερότητας (Γεν 3 9 4 9Mauriac 1934-51

Sartre 1943 1946 Zizioulas 1994) η αξία και το νόημα της ανθρώπινης

ζωής ηπνευματικότητα (Stocker 1945 1949) μία κλίση (Siebeck 1950) η

κλήση (Feenstra amp Brouwer2008)τήςζωήςωςαποστολής(Siebeck 1950)]

καιηπρωτότυπη (αυτο)δημιουργία (Tournier 1956Ράπτης1974 Ζηζιού-

λας1977 Καραβιδόπουλος1979)

ΓιατονΠλατωνισμόκαιτονΙουδαιοχριστιανισμό(Hill amp Hall 2002)

πουέδινανέμφασηστοθέαμαοάνθρωποςωςκαθ-ολικότητα (Hartmann

1926Ράπτης1974)12 είναι πρόσωπο πρός+ὤψ(Μπακατσούλας1976)]13

δηλμπορείνακοιτάζεισταμάτιατονσυν-ομιλητήτουόπωςκαιεκείνος

τονΆλλονΜελίγαλόγιαπρόκειταιγια έναlaquoονπροςraquo (μεοντολογική

δυνατότητα σχέσης κοινωνίας και προσ-ανατολισμού και όχι ναρκισσι-

στικούαυτο-προσδιορισμούήενόςSolipsism)middotέναονπουνοσταλγείερω-

τικά να συναντήσει δοξολογικά την εικόνα τού ενεργούντος προσώπου

(Παύλος2000)ΈτσιηlaquoθέατούΘεούraquo (θεοπτία)στηνανθρώπινηφύση

τούΘΛόγουταυτίζεταιμετηθέωση καιτησωτηρίατοβλέμμαλχτων

Αγίων τής βυζαντινήςΑγιογραφίαςπουείναι εκστατικό (Ζιάκας 2001)

υπερβατικόκαιταυτόχρονααπο-καλυπτικότούΘΑρχετύπουανταυγά-

ζεταικαιlaquoδοξάζεταιraquoltδοκῶ (Ware 1981)+ηκαθολικότητα τουανθρωπί-

νουπροσώπουησυμφιλίωσηανάμεσαστονχρόνοκαιτοάχρονο(Μιχαη-

λίδης1990)τοκτιστόκαιτοάκτιστοΑνηρωμαϊκήύγκλητος θεωρούσε

ωςlaquoπρόσωπαraquoμόνοτούςελεύθερουςΡωμαίουςπολίτες(Carrithers 2000)

οΦριστιανισμόςπροσέδωσετηνέννοιατούπροσώπου σεκάθεανθρώπινη

ύπαρξηακόμακαιστουςδούλους(Mauss2000)ΈτσιηχριστιανικήΘεο-

λογίαμετέβαλετηρωμαϊκήφιλοσοφικο-κοινωνικήpersona14πουταυτιζό-

τανκαιεξέφραζεηθικο-δικανικάτηνατομικήύπαρξηατομικότητα(Cice-

ro) και αυτοσυνειδησία σε σχεσιακόαναφορικό―εκ-στατικό (Γιανναράς

1976 Γρηγοριάδης2000Ζιάκας2001)δηλερωτικόαγαπητικόπρόσωπο

(Olson 2002)15 προσδίδοντάς της μία αποκαλυπτική εσχατολογική

υπερβατική πνευματική και μεταφυσική διάσταση (Lossky 2000 Mauss

2000Γρηγοριάδης2000)

Ψστόσοενώμεταξύπροσωπείου (Pascal Sartre)καιπροσώπου ήκαι

προσωπικότητας υφίσταταιμίααδιάρρηκτηενότητα(αφού απότηστιγμή

που τοπρόσωπο εκφράζεται αποτελεί ήδη ένα προσωπείο) ταυτόχρονα

υπάρχεικαιμίαοντολογικήδιαφοράΣοαιτιοκρατικάεπαναλαμβανόμε-

νοαυτόχαοτικόκαιlaquoχοϊκόraquo(φυσικό)στοιχείο(βλlaquoθάνατοraquo)τήςανθρω-

πινότητας(βλφυσικάχημικάβιολογικάκλπφαινόμενα)που―αςση-

μειωθεί―απότονόλοάνθρωποαυτόκαιμόνοαυτόεμπίπτειστηνεπι-

στημονικήέρευναείναιαπαραίτητογιατοεποικοδόμηματουπροσώπου

(βλ laquoζωήraquo) σαν τον καμβά τού κεντήματος (Bernard 1878 Freud 1920

192119231963)middotδενμπορούμεναυπάρχουμεωςαπογυμνωμέναάτομα

χωρίςκάποιαφυσικάχαρακτηριστικάlaquoΟὐδέ γάρ τά ὑπέρ τήν φύσιν ἔχει

χώραν μή τῆς φύσεως ἐχούσης κατά φύσινraquoπαρατηρείΛεόντιοςοΒυζά-

ντιος(MPG 86 1333BD)Οάνθρωποςσυνιστάμείξηφύσεως (αναγκαιό-

τηταςlaquoφυσικό θέλημαraquo)καιυπάρξεως (ελευθερίαςlaquoγνωμικό θέλημαraquo)

Τπrsquoαυτήντηνέννοια―όπωςητελειότητα ήηθέωσηθεολογικάδενα-

ποτελούνμίαστατικήκατάσταση(ΙωιναΐτηΚλίμαξ 29)―τοναείναι

κανείςπρόσωπο συνιστά θραύση τήςπροσωπίδας μία αγωνιώδη απάρ-

νηση(θυσίαήένθεησαλότητα)μίαθανάσιμηδιακύβευση(Μάρκ835)

έναν διαρκή αγώνα (McMahon 1996) μία ατελεύτητη laquoαύξησηraquo (Υιλ 3

13ΒrsquoΚορ318ΓρηγόριοςΝύσσηςMPG 44 297 Norcross 2006)πουαρχί-

ζειμετηνκάθαρση (τιςπρακτικέςασκή-σεις)τονφωτισμό (τηνπνευματι-

κήζωή)καιτηθέωση τημυστικήένωσημετονΘεό(Chirban 1986Ορφα-

νός 2004)+ μίαπνευματική laquoπάληraquo (Γεν 32 24Evdokimov 1970) μία υ-

παρξιακήεπανάσταση (Camus 1951)μίασυνεχή (μεταφυσικήκαιυπαρ-

ξιακή) αναζήτησηπορεία (Marcel 1944) τής τελειότητας του απόλυτου

τουαληθούςτουωραίουκαιτουαγαθούδηλτουlaquoΘεούraquoεκάθεβαθ-

μίδαταόνταμάχονταιγιατηναυτοσυντήρησήτουςενώπαράλληλαε-

πιδιώκουνναυπερβούναυτόντονεαυτότουςmiddotκαιοιδύοαυτέςτάσειςεί-

ναιαλληλένδετεςκαισυμπληρωματικές(Ζιάκας2001)Ηεικόνατούεαυ-

τού (αυτο-εικόνα)μαςεξαρτάταιαπότηνεικόναπουέχουνοιάλλοιγια

μάς(Zazzo 2000 Barresi 2002)Έτσιμεταξύφύσεως καιπροσώπου παρεμ-

βαίνει διαμεσολαβητικά (βλ theory of mediation)η (κοινωνική) laquoπαράστα-

σηraquo (performance)ηοποία―μέσωμιαςεπανεπένδυσης (reinvestment) της

libido―αποδυναμώνειτηναρνητικότητατουατόμουπροςτηνκοινωνική

σχεσιακότητα και τον εκπολιτισμό (Saroglou 19972001 Μαντζανάρης

2009)Ανκαιυπάρχουνπρόσωπα εντελώςδιάφανα(υπαρξιακώςκαιαφη-

γηματικώς) δηλ χωρίςκανέναπροσωπείο όπωςλχ ήτανστην επίγεια

ζωήΣουοΦριστός(στονοποίοολόγος ταυτιζότανμετηνπράξηεβρDa-

var)καιοιΆγιοιγιατηνπλειονοψηφίατοπρόσωπο ταυτίζεταιμετοπρο-

σωπείο (Μιχαηλίδης 1990) Για παράδειγμα είναι διαπιστωμένο ότι ο

σύγχρονοςκαπιταλιστικόςλόγοςτούανθρώπουταυτίζεταιενπολλοίςμε

τα (φαλλικά) laquoαντικείμενα partenaireraquo τού υποκειμένου (ή laquoαντικείμενα

υπεραπόλαυσηςraquo)ήγενικάμετοlaquoέχεινraquoτουεπάγγελμασπίτιαυτοκί-

νητοgadgets κλπ(Lacan 1986 1974 1975)+πουσυνιστούντηνκοινωνι-

κο-οικονομικήπερι-ουσία (laquoεπιφάνειάraquo) του (Carrel 194612) αλλrsquo όχι βέ-

βαιακαιτηνπραγματικήτουlaquoουσίαraquoτοlaquoείναιraquoκαικατάLacan (1966)

τοlaquoσυμπλήρωμάraquoτου+ηοποίαβρίσκεταιμόνοστοπρόσωποτουΆλλου

(Λουκ1512)ύμφωναμεπολλούςΓάλλουςστοχαστές(ΜMyersonΜ

Mauss M Zeraffa κά)ταπροσωπεία προηγούνταιτούπροσώπουmiddotμεάλ-

λα λόγια χάρη στο προσωπείο ο άνθρωπος κατέκτησε την έννοια τού

προσώπουΟκοινωνικόςρόλος είναιπαιχνίδικαιμάσκα(mask)αλλάταυ-

τόχρονα είναι και πραγματική λειτουργίαΟι ρόλοι αφενόςπεριορίζουν

και αφετέρου καθιστούν δυνατή την αυτο-έκφραση (Collins 2000) τις

περιπτώσειςαυτέςτοάτομογίνεταιηεικόνα τουδηλησυλλογικήανα-

παράσταση τωνπολιτιστικώνπροβολών (projections) του (Hillman 1992)

Ένατέτοιοπαράδειγμαβλέπουμεστηνπροσωπικότητατουηθοποιούη

οποίαπλάθειτονθεατρικόχαρακτήρασεβάθοςάλλοτεπερισσότεροκαι

άλλοτελιγότερο(Zazzo2000)Ηεπίμακρόνενσάρκωσηενός(είδους)ρό-

λου μπορείναδιαμορφώσειτηνπροσωπικότητατουηθοποιούmiddotενεργείται

δηλμίακάποιασύγκρασηπροσώπου καιπροσωπείου (Hollis 2000) έτσι

ώστετοενεργόυποκείμενοναυποδύεταιτελικάτοίδιοτοδράματήςδι-

κήςτουζωής(βλαμάνουςΒάκχεςειλινούςκά)Μάλισταότανμέ-

σωμιαςπροβολής (projection)οηθοποιοςσεκάποιεςστιγμέςφθάσειστο

σημείοτήςπλήρουςταύτισης μετοπρόσωποήκαιτονρόλο(persona)που

υποδύεται τότε laquoυποκειμενικό Εγώraquo (I) και laquoαντικειμενικό Εγώraquo (Me)

συγχωνεύονταισεένανενιαίο(μονολογικό)Εαυτό (Barresi2002)Σοφαι-

νόμενοαυτόαπαντάσυχνάστουςβίουςκαιτιςομιλίεςτωναγίωνΠατέ-

ρωντήςΕκκλησίαςmiddotπαρατηρούμεδηλεκείπουοΆγιοςομιλείήγράφει

για τη θεότητασε τρίτοπρόσωπο ξαφνικά να ομιλεί ή γράφει για κά-

ποιασύντομηχρονικήπερίοδοσεπρώτοπρόσωποΚατάσυνέπειαβλέ-

πουμεότιηφυσικήψυχικήθρησκευτικήκαιπνευματικήμαςζωήφέρει

ίχνητούπροσωπείου μας(Tournier1956)Μεάλλαλόγιατοπρόσωποως

οντολογική ολότητα είναι ο λόγος (η οντοφάνεια) τής φύσης το laquoκαθrsquo

εαυτόraquoτούανθρώπουότανεκδηλώνεταικαιλαμβάνεισυνείδησητουε-

αυτούτου(Takeuchi2003)Γιατίότανολόγοςκοινωνείμετονεαυτότου

έχουμεταύτισητουνοούντοςμετονοούμενουποκείμενοήτοιτοφαινό-

μενο της προσωπικής συνείδησης (Καραζαφείρης 198519952) Μάλιστα

τοανθρώπινοπρόσωπο έχειτηνέμφυτηικανότηταώστεμετηνταύτιση

μετονεαυτότουναλαμβάνεισυνείδησηόχιαπλώςτούεαυτούτου(αυ-

τοσυνειδησία) αλλά και συνείδηση της συνειδήσεώς του (Καραζαφείρης

198519952Νησιώτης 1996) Σο αυτό Εγώ διαθέτοντας έναπεριθώριο α-

πόκλισηςμεγαλύτεροτουζώουήτηςμηχανήςπότεενεργείπιοαυτομα-

τοποιημένα(πρβλφθοράΠτώση)ωςπροσωπείοκαιπότεπιοελεύθερα

καιπροθετικάωςπρόσωποανάλογαμε τονβαθμόκρίσηςκαιχρήσηςτής

ελευθερίαςβουλήσεώςτουΆρακάθεπροσωπείο δενείναιτόσοπλαστό

όσο νομίζουμεmiddot εκφράζει την αληθινή προσωπικότητα τόσο πιστότερα

όσολιγότεροεπαγρυπνούμεγιrsquoαυτόΜεάλλαλόγιαοεξωτερικόςρόλος

που παίζουμε μεταβάλλεται συνεχώς λόγω των ραγδαίων κοινωνικών

αλλαγών ασκώντας επίδραση―κυρίως μέσω τών μοντέλων γεγονότων

ζωής (συγκεκριμέναγεγονόταστηζωήενόςενήλικα)―στηνπροσωπικό-

τητά μας(Feldman 2010)Κατάσυνέπειαανκαιπροσωπεία μπορούμενα

έχουμεαναρρίθμητα(βλΠρωτεϊσμόκαιΦαμαιλεοντισμό)τοζήτημαεί-

ναιποιοαπόόλαθααποφασίσουμεναεπιλέξουμε(Δευτ3019ΑrsquoΒασ

821Λουκ1613Απ315Sartre 1943 1946 1962 Sumic 2008)κάθεφορά

(σύμφωνα με την κλίμακα αξιών μας) δηλ ποιον προσανατολισμό και

οργάνωση των ψυχο-βιολογικών μας στοιχείων θα κρατήσουμε και σε

ποιονβαθμόέτσιώστετοπροσωπείο μαςναεναρμονίζεται(βλπροσαρ-

μογή)καλύτεραμετηνπροσωπικότητά μαςυπηρετώνταςτηνκαιόχιαυ-

το-αιχμαλωτίζοντάς την βλ πολλαπλή προσωπικότητα laquoΛεγεώνraquo

(Mάρκ5 9)+δηλδιασπώνταςκαιεμποδίζονταςτονόλοδυναμισμότής

ζωήςmiddotγιατίβέβαιαμίαπλήρηςταύτισηπροσώπου καιπροσωπείου δενθα

ήταν τίποτε άλλο από έναν φετιχισμό Αλλά κατά τονOrtega y Gasset

(1975)οάνθρωποςδενέχει φύσηmiddotέχει ιστορίαετελευταίαανάλυση

θαλέγαμεότιπρόκειταιγιαέναν(εσωτερικό)διάλογο (προσωπικήσυνά-

ντηση)καιμίαlaquoσυμφωνίαraquoισορροπία(πρβλομοιόσταση)τούlaquoπροσωπεί-

ουraquoμαςμετονίδιομαςτον(αυθεντικό)εαυτόόπωςκαιμετοΌλο(Tour-

nier 1956 Norcross 2006) του συνειδητού με το (ατομικό και συλλογικό)

ασυνείδητό μαςτης ΙστορίαςμετηΥύσητουlaquoγίγνεσθαιraquoμετοlaquoείναιraquo

τούlaquoὑπέρ φύσινraquo(αυθυπέρβασηεκστατικότηταανοιχτότηταπροσφορά

αυτοθυσίααγάπηαγιότητα)μετοlaquoκατά φύσινraquoαυτοσυντήρησηελάχι-

στη δεκτικότητα ατομοκεντρικότητα ιδίαση φιλαυτία (Θεοδώρου

2004)]16ΗΙστορίαδείχνειότιόπουεπιχειρήθηκεμίαυπερβολικήανύψω-

σητουπροσώπου έναντιτηςΥύσηςήτήςΥύσηςέναντιτουπροσώπουτα

αποτελέσματαήσανδυσάρεστακαιγιαταδύοαυτάμεγέθηΓιrsquoαυτόοι

ΠατέρεςτήςΕκκλησίαςμολονότιεξήραντοανθρώπινοπρόσωποχαρα-

κτήριζαντηΥύσηωςlaquoσύνδουλοraquoτουανθρώπου17

Σοκύριοπάντωςχαρακτηριστικό τούανθρωπίνουπροσώπου σύμ-

φωναμετηνΟρθόδοξηΦριστιανικήΠαράδοσηανάγεταιστηναγαπητική

τουκοινωνικότητασχεσιακότητα(Neacutedoncelle 1962Γιανναράς19701976

1982 2004 Nissiotis 1983 Pettifer 1987 Yu 1987Μαντζανάρης 2009) Ξέ-

ρουμεότιοιάνθρωποιείναικοινωνικάόντα(Haslam et al2009)Ησχεσι-

ακότητα τουανθρωπίνουπροσώπου αιτιολογείται θεολογικά όχι από το

ότι αυτήν τη συνιστά το κάθε Θείο πρόσωπο τήςΑγίας Σριάδας αλλrsquo

απότοότιτηχαρακτηρίζει (ΔιονύσιοςΑρεοπαγίτηςMPG 3637Μάξι-

μος Ομολογητής MPG 4 212 MPG 91 1265 Καραζαφείρης 198519952

Medley 1995 Ζιάκας 2001 Ορφανός 2003β Υούντας 2009) Από τη διδα-

σκαλίατούΦριστούκαι―στησυνέχεια―τούαποστόλουΠαύλουπροκύ-

πτειότιοΦριστιανόςείναιέναάτομοσεσχέση (τέέναςσύνδεσμος)με

τονεαυτότου(Beaumont 1973 Rolnick 2007)τονΘεότηΥύσηκαιτονσυ-

νάνθρωπο (Christian 1958 Καραζαφείρης 198519952 Roberts 1991) ένας

μικρόκοσμος (Thunberg 1995)πουσυγκεφαλαιώνει και―μέσωτήςαγα-

πητικήςπιστής κοινωνίας― αποκαλύπτει όπως το Αρχέτυπό του ο Θ

Λόγος (ΓρηγόριοςΘεολόγοςMPG 35 796 Evdokimov 1985) όλο τονμα-

κρο-κοσμικό ήτοι σύμπασα την υλική και πνευματικήΚτίση (Γρηγόριος

ΠαλαμάςMPG 150 1361C Nissiotis 1983 Turcescu 200320042 Ware 1996)]

χαρακτήρατήςύπαρξήςτου18middotμεάλλαλόγιατηβασιλική προ-φητική και

ιερατική laquoεικόναraquo τού Θεού στη Υύση ύμφωνα με το ιερό Ευαγγέλιο

(Ματθ 5 44) οαληθινόςΦριστιανόςκαλείται νααγαπήσει (ακόμακαι)

τον εχθρό του όπως τον εαυτό του ακολουθώντας το αυτοθυσιαστικό

υπόδειγμα τού Φριστού Είμαι πρόσωπο λοιπόν χριστιανικά σημαίνει

laquoκοινωνώraquoμεταάλλαπρόσωπα αγαπητικάΑυτόαποδεικνύειότιηαγά-

πηωςφυσικήιδιότητατωνπροσώπωνείναιsine qua non όροςγιατηνο-

ηματοδότηση τουπροσώπου Έτσι τοπρόσωπο τού ανθρώπου δικαιώνει

τηνανθρώπινη ύπαρξήτουστηναγάπη(Tillich 1951 1959 1967 Ramsey

1970 Zizioulas 1975 Niebuhr 1964 Evdokimov 1985)Αντίδηλτούlaquoυπάρ-

χω άρα αγαπώraquo τού (Νεο)Προσωπισμού τού Mounier ο Φριστιανισμός

προβάλλειτοlaquoαγαπώ άρα υπάρχωraquo19

εαυτήν τηθεο-δι-ανθρώπινησχέσηπουλειτουργεί δυναμικάκαι

εσχατολογικά (Bultmann 1960)συνυπάρχει ταυτόχροναηαπόλυτηατο-

μικότητα (τομέρος)καιηαπόλυτηκαθ-ολικότητα [Unitas multiplex (Γιαν-

ναράς1970 1976)+ηΒαβέλ (ηπολυφωνία)μετηνΠεντηκοστή (τηνομο-

φωνία)τονπίνακα τουEl Greco (1541ndash1614) τα πρόσωπατωνδώδεκα

Από-στόλωνκαθώς είναισυγκεντρωμένακατάτηστιγμήτήςΠεντηκο-

στής αναδύονται μέσααπό το ίδιο μυστικό βάθος μολονότι το καθένα

φωτίζεταιμέσααπότηδικήτουΦάρηδωρεά(Μιχαηλίδης1990)Κατάτόν

ΜΒασίλειο ηπροσωπικήσυγκρότησηκάθεανθρώπου εξηγεί επαρκώς

τήν ενότητα αλλά και την ετερότητα (Unitas Multiplex) της προσωπικής

τουυπόστασης (Γεωργούλης19721992Guardini 1950Δρούλιας1960ιώ-

της 1984 Ware 1987 Μαραθεύτης 1986 1994 1997)20 Αυτήν τη θε-

ανθρώπινη και περιχωρητική laquoκοινωνία των προσώπωνraquo (Schwoebel amp

Gunton 1992) ή την laquoαγαπητική πολιτείαraquo (Κλήμης Αλεξ τρωμ Δrsquo

XVIII 6 7 MPG 81213)πουκαταλύεικάθεlaquoδιπλόεγωισμόraquo εκφράζει

σύμφωναμε τηνπρος Εφεσίους επιστολή τού αποστόλουΠαύλου κατrsquo

εξοχήνηενχρόνωΕκκλησίαστηνοποίαδιασώζεταιταυτόχρονατόσοη

πνευματικήκοινότηταόσοκαιημοναδικότητατουπροσώπου (Καραζα-

φείρης198519952)ΠράγματιστηνΕκκλησία(qahal Yhwh)ενώνονταιμε-

ταξύτουςοιΦριστιανοίμέσωτούενόςΚυριακούώματοςτούοποίουσυ-

νιστούνμέλη(Troeltsch1922)ΟΟρθόδοξοςΜητροπολίτηςΠεργάμουκαι

Ακαδημαϊκός ΙωάννηςZizioulas (1994)συνέδεσετηlaquoσχεσιακότηταraquoτου

προσώπου όχιμετηΥύση(πρβλΠνευματομονισμό ήelan vital)ήτον(δυτι-

κό)Φριστομονισμό(βλΛογοκρατία)αλλάμετοεκκλησιαστικόΜυστήριο

τηςΘείαςΕυχαριστίαςμέσωτής τριαδικήςΘεολογίας βλ ευχαριστιακή

εκκλησιολογία (Afanassieff et al 1960 Florovsky 1972 Ζηζιούλας

196519902)+τοκαθολικό αυτόΜυστήριοτηςΑγάπηςκαιτηςΕλευθερίας

(Ware 1981) όπου η διαφορά δεν ταυτίζεται με τη διαίρεση διασώζεται

μέσωτήςποικιλίαςτωνΦαρισμάτων τούΑγίουΠνεύματος(ΑrsquoΚορ128-

10 McPartlan 1993 Ware 1996Σσιτσίγκος2000)ταυτόχροναηετερότητα

καιηκοινωνικότητα τουανθρωπίνουπροσώπουαφούa priori αποκλείεται

κάθεαποκλεισμός

Κατάχρηση και αυτονόμηση της laquoΘεολογίας τού προσώπουraquo

Ηωςάνωαυτήπαραδοσιακήθεολογικάχριστιανικήέννοιατούπρο-

σώπου ωςσυνδέσμουτήςανθρώπινηςύπαρξης καιτηςυπερβατικότητας

(Christian 1958 Lossky 2000 Piedmont et al2009)μέσωτήςαναφορικότη-

τας τουανθρώπινουλόγουπροςτονΘείοΛόγο(πρβλκάθετηδιάσταση)

πουκύριαεκφράζεταιμετηντριαδικήΑνθρωπολογίατούltκατrsquo εἰκόναgt

(Γεν 1 26) μετατοπίστηκε (Αγουρίδης 19931996 Αγγελόπουλος 2002)

από τη νεωτερική Υιλοσοφία και Θεολογία ιδίως τού (χριστιανικού) Τ-

παρξισμού (Ζηζιούλας 1977)21 και τουΠερσοναλισμού (Barth 1955719605

Brunner 1938 Niebuhr 1964 Ζηζιούλας 1977 Γιανναράς 1982 1991 2004

Torrance 1996 Rudman 1997 Turcescu 20042) και κατά συνέπεια την υ-

παρξιστική Οντο-Θεολογία στην οριζόντια (βλ κοινοτική) οντο-

ανθρωπολογική σχέση ανθρώπου (εγώ)mdash συνανθρώπου (συ) μέσω τής

ευχαριστιακής Εκκλησιολογίας (McPartlan 1993 Messer 2001)

Αλλάτοπροσωπικόκαιυπαρξιακόστοιχείοόταναπολυτοποιείται

όπως μεταξύ των άλλων φανερώνει η συχνή αναφορά των εισηγητών

τού χριστιανικούΠερσοναλισμού στον τρόπο σκέψης ή σε φράσεις των

ΝτοστογιέφσκυΜπερντιάεφκαιΚίρκεργκαρντ τότεκαθίσταται επικίν-

δυνοορθοδόξωςαφούκλίνειπροςένανανθρωποκεντρισμόέτσιώστεη

(χριστιανική)Ηθικήναμεταπίπτει εντέλει σεΑνθρωπολογίαμεταθέτο-

νταςτοκέντροβάρουςαπότηΘΑποκάλυψηστονκατάφύσηζώνταάν-

θρωποΓιrsquoαυτόκαιοιυποστηρικτέςτήςπερσοναλιστικήςΘεολογίαςβα-

σίζονται κυρίως είτε στο συναίσθημα (βλ Schleiermacher) είτε στην υ-

παρξιακή εμπειρία (βλ Bultmann) Πώς όμως διερωτάται ο καθηγητής

ΜΥαράντοςείναιδυνατόνεκτούανθρώπου―έστωκαιεκτουπιστεύο-

ντος―νααναχθούμε στονΘεό22 Δενκαθίσταταιέτσιοάνθρωποςμέτρο

καικριτήριοτηςlaquoενΦριστώraquoΘΑποκάλυψηςΚαισυνεχίζειlaquoΠότε ηκού-

σθη ότι θεολογική επιστήμη έχει και άλλας πηγάς τής αληθείας και μάλι-

στα κυρίας και πρώτας πλην τής Γραφής και της Παραδόσεως σημειωτέον

ότιτούτο αρνείταιρητώςκαιοεβΙερόθεοςΒλάχος23] αι οποίαι είναι και

αι μόναι πηγαί τής ΑποκαλύψεωςhellipΑρχή και τέλος τής Ηθικήςhellipείναιraquoο

Θεάνθρωπος Φριστός και όχι ο laquoκατά Φριστόν ζων άνθρωποςraquo Άλλο

πράγμαείναιτοότιθαπρέπειναείναιενιαίαηδογματικοηθικήεξέταση

(ηΔογματικήομιλείκαιπερίτούlaquoἐνΦριστῷraquoκαινού ανθρώπου)καιεκ

τουδόγματοςνααπορρέειτοήθοςκαιάλλοτοναταυτίζουμεήνααντι-

στρέφουμετηφοράπαράγονταςεκτουήθουςτοδόγμα(βλπροτεστάντη

WilhelmHerrmann)ΟιΠατέρεςότανστηλίτευανγιαμηάριστο βίο δεν

εννοούσαντηνπαραγωγήτωνδογμάτωνεκτουήθουςαλλάτηνπαρα-

δοχήμεντωνδογμάτωνθεωρητικώςεφόσονκάτιτέτοιοδεναπαιτείκό-

ποτημηόμωςεφαρμογήτους στηνπράξηΣοτριαδικόδόγμαβιούμενο

οδηγείστηντριαδικήκοινωνίατωνπροσώπωνκιrsquoόχιτοαντίστροφοώ-

στεναταυτίζεταιμετονlaquoτρόποζωήςraquoΕνώοάγιοςΓρηγόριοςΝύσσηςεκ

τουτριαδικούδόγματοςασκείψυχο-λογίαοιΑυγουστίνοςεκτηςψυχο-

λογίαςεπιχειρείνακατανοήσειτοτριαδικόδόγμαπράγμααπαράδεκτο

κατάτονάγΜάξιμοτονΟμολογητήΟδεΘωμάςΑκινάτηςείχεμιλήσει

διεξοδικά για τη διδακτική αρχή τής ανακάλυψης Πώς όμως ερωτά ο

αείμνηστος καθηγητής ΠΣρεμπέλαςμιαχριστιανικήκαθόλασυνείδηση

μπορείναμαςδιαφωτίσειλχγιατηΦριστολογίατηνΕσχατολογίακλπ

Σηνωςάνω laquoμετατόπισηraquo(αλλοτρίωση)αυτή τήςχριστιανικήςΘεο-

λογίας και Ανθρωπολογίας χρεώνει κατrsquo αρχήν ο Hillman (1975 1993)

στον ίδιο τον Φριστιανισμό και στη συνέχεια στα υλιστικά συστήματα

τηςσύγχρονηςΕπιστήμης καιδητήςτυπολογικήςΧυχολογίαςΚατάτον

Hillmanη(δυτική)Εκκλησίαμέσωτήςπρόταξηςτου(Θείου)Λόγουτού

(Απολλώνιου)ΠνεύματοςκαιγενικάτούΜονοθεϊσμούαπεμπόλησεψυ-

χολογικά(καιόχιτόσοθεολογικάανκαικατάτονHillmanηΖrsquoΟικου-

μενική ύνοδος υπέταξε τις εικόνες στοΠνεύμα) την άπειρη (διονυσια-

κήπολυδαιμονικήχαοτικήκαιασύλληπτη)σημασίατήςεικόνας (τονψυ-

χολογικόπολυθεϊσμό)τέτηναξίατήςφαντασίαςτωνμύθωντωνονεί-

ρων και των συμβόλων Η απεμπόληση αυτή που διενεργήθηκε μέσω

τήςκατά Winnicott (1954) εκλογίκευσης καιδιανοητικοποίησης (κυρίωςμε

τηχρήσητήςαλληγορικήςμεθόδου)τήςκάθεανθρώπινηςορμήςκαιεπι-

θυμίαςτούκάθεσυν-αισθήματοςδηλώνειτελικάτηναπώθησητης(αρ-

χαιοελληνικήςπαγανιστικής) ψυχής (anima) ήτοι κάθε καλλιτεχνικής

(εικονογραφικής) επιστημονικής και πολιτιστικής ελευθερίας (άρα και

τον θανατο κάθε ετερότητας) για χάρη τού Πνεύματος (Ζιάκας 2001)

πουορθοδόξωςχριστιανικάlaquoπέμπεταιraquoδιατουΛόγου(Ιω1526)

Ανάλυση και σύνθεση των στοιχείων τού προσώπου

την προσπάθεια μιας νηφάλιας και ολιστικής διερεύνησης του

προσώπουεντοπίσαμεορισμένεςυπαρκτικο-οντολογικέςσυνιστώσεςτου

Κατrsquoαρχήνθεμελιώδεςγνώρισματουπροσώπου φαίνεταιόπωςείδαμε

να είναι η διϋποκειμενική σχεσιακότητα (Macmurray 1961 1991 Rogers

19611962 1980 Allport amp Ross 1967 Guntrip 1969 Γιανναράς 1970 1976

1982 2004 Nissiotis 1983 Oliver 1984 1989 Aves 1992 Κοσμόπουλος 1995

Maltby amp Lewis 1996 Wiggins 1996 Λουδοβίκος 19992 Piedmont 1999a

MacDonald 2000 Saroglou 2002Μαντζανάρης 2009)Πολλέςχολές τής

Χυχολογίας (Interpersonal Psychoanalysis Object relations Theory Attachment

Theory Transpersonal Psychology κλπ)σήμερατονίζουνακριβώςτηνψυχο-

δυναμικήτήςσχέσης(σχεσιακότητας)ανθρώπουκαισυν-ανθρώπουΚα-

τάτονCRogers(1951195719591961196219721980)γνήσιασχέση εξα-

σφαλίζεταιότανμεταξύτωνπροσώπων αναπτύσσεταιγνησιότητα (λει-

τουργίαπραγματικώναισθημάτων)(απροϋπόθετη)αποδοχή (θερμότη-

ταδιάθεσηςκαισυναισθημάτων)καικατανόηση ελεύθερηαπόαξιολο-

γικέςκαιηθικέςκρίσειςενσυναισθητική γνώσητούάλλουτόσοστοσυνει-

δητό όσο και στο ασυνείδητο επίπεδο ενσυναίσθηση (πρβλ και την em-

pathic immersion τούHeinz Kohut)]

υγγενήςέννοιαμετησχεσιακότητα καιπροαπαιτούμενήτηςαπο-

τελεί η λειτουργία τής συμβολοποιΐας ύμφωνα με τούς Sedikides και

Skowronski (1997)έναάκρωςσημαντικόείδοςπροσαρμογήςκατάτηνε-

ξελικτικήδιαδικασίααποκλειστικάτήςανθρωπινότηταςθεωρείταιηικα-

νότητασυμβολικήςσκέψηςκαιαυτοσυνειδησίας(Μελανίτης1973)Κατά

τονCassirer (19681972) ο άνθρωπος είναι laquoζώοσυμβολικόraquo Εν γένει ο

(κοινόςήατομικός)συμβολισμός ―μέσωτήςlaquoμαθήσεωςδιασυνδέσεωςraquo

(Μελανίτης 1950) και τής συναισθηματικής έντασης― αποτελεί σπου-

δαιότατοπαράγονταστην εξέλιξηαλλάκαι τη διαφοροποίηση τηςπρο-

σωπικότητας καιτουχαρακτήρα(Μελανίτης1973)Ησυμβολική αυτοσυ-

νειδησία (LeVine 1974)αναφέρεταισεμίασειράγνωρισμάτωνπουβασι-

κάεμφανίζονταικατάτηνενηλικίωσηόπωςλχείναιηγνωστικήαπει-

κόνισητουεαυτούμέσωτήςγλώσσας(Lacan 19741975)ηανάληψηστο-

χοθετημένωνκαθηκόντωνκαιηαξιολόγησητωναποτελεσμάτωναυτών

τωνενεργειώνμεαναφοράμάλισταστονίδιοτονεαυτόαυτονόηση [au-

tonoesis (Siegel 1999 Lucente 2008)+middotγιαπαράδειγμααίσθημαντροπήςαν

ο στόχος δεν επιτεύχτηκε ή υπερηφάνειας αν στέφθηκε από επιτυχία

αυτοεκτίμηση κοκΈτσι αν δεν υπήρχανσύμβολα όχι μόνο δενθα υ-

πήρχε σκέψη αλλά και καμία πνευματική πρόοδος αφού ακόμα και ο

φυσικόςκόσμοςκατανοείταιμέσωσυμβόλων(Μελανίτης1973)

Αλλrsquoοψυχο-κοινωνικόςγλωσσικός καιπολιτισμικόςσυμβολισμός

επινοήθηκεμε τηβοήθεια τηςθρησκείας (τονθρησκευτικό συμβολισμό)

όπωςάλλωστεκαιηέννοιατούρόλου μέσααπόταιεράδρώμενα(Hollis

2000)Ησυμβολικήλειτουργία―μίαιδιαίτερηκαισημαίνουσαλειτουργία

σχετιζόμενη μάλιστα με τις κοινωνικές laquoγνωσίεςraquo (cognitions)― κατέχει

στοθρησκειοψυχολογικόμοντέλοτούWulff τηντέταρτηθέσηστηδιαίρε-

σητωνμεταβλητώντήςθρησκευτικότηταςΜεβάσητιςθεωρίεςτούBer-

zonsky (1990) και τούWulff (19911997) κάθε στυλ ταυτότητας φαίνεται

ότισχετίζεταιθετικάμετηνπροσωπικήκαιτησυμβολικήερμηνείατων

θρησκευτικώνφαινομένωνκαισυνεπώςμετοδίπολοτουWulfflaquoκατά

γράμμαraquo(θρησκευτική)διάστασηκαισυμβολική(θρησκευτική)διάσταση

Ησυμβολικήλειτουργίααυτήδεναντιστρατεύεταιαναγκαστικάτονθρη-

σκευτικό ρεαλισμό αλλrsquo είτε συνυπάρχει (Symbolic Affirmation) είτε ενα-

ντιώνεται(Symbolic Disaffirmation)μαζίτουχωρίςωστόσοναείναιτελεί-

ωςασύμβατημετηναπόδοσηενόςσυμβολικούνοήματοςτηςθρησκευτι-

κήςγλώσσαςΗσυμβολικήθεώρησητουεαυτού είναιαπαραίτητηγιατην

κοινωνική αλληλεπίδραση εφόσον για να αλληλεπιδράσουν κοινωνικά

δύοοργανισμοίπρέπειοκαθέναςτουςναείναισεθέσηνααξιολογείτα

οφέλητήςαλληλεπίδρασηςσεσχέσημετονδικότουαλλάκαιμετονάλ-

λο οργανισμόΦωρίς τησυμβολική αυτοσυνειδησία θαήταναδύνατογια

το ανθρώπινο είδος να συστήσει μία κοινωνία πιο σύνθετη από εκείνη

λχτωνχιμπατζήδων(Cassirer 19681972)

Ένα τρίτο δομικό στοιχείο τού προσώπου φαίνεται ότι αποτελεί η

υπαρξιακήαναζήτησηνοήματος της ζωήςΧυχίατροικαιψυχολόγοιπου

έχουνεμπνευσθείκυρίωςαπότηνΑναλυτική Χυχολογία τούC Jung τη

Υαινομενολογία τούE Husserl (1859-1938)τηνυπαρξιακή Υιλοσοφία των

S Kierkegaard F Dostoyevsky F Nietzsche A Camus M Heidegger J-P

Sartre M Merleau-Ponty (Valle amp King 1979 Sass et al 2000)κάτηνουμα-

νιστική Χυχολογία καιτηνυπερ-προσωπική (transpersonal) Χυχολογία τού

A Maslowδέχονταιότιμόνομίαπνευματικήπροοπτικήμπορείναπροσ-

δώσει σημασία και περιεχόμενο στο ανθρώπινοπρόσωπο (Mascall 1959

Tournier 1957 MacDonald 2000 Canguilhem 2002) Ο χριστιανικός ιδίως

Τπαρξισμόςενδιαφερόμενοςκατrsquoαρχήνναμελετήσειτηνανορθολογική

(μεταλογική) τάση που επιδεικνύουν συνήθως οι βαθιά και αληθινά

laquoθρησκευόμενοιraquo(πιστοί)στηζωήτουςόπωςεπίσηςκαιτηνειδικήσημα-

σίατήςαγωνίας (May 1950)βλέπει ευνοϊκάτονρόλοτούθρησκευτικού

συμβόλου (Clark 19671968) όπωςαυτόλειτουργείσεόλαταεξελικτικά

στάδια της ζωής τού ατόμου (Fowler 19811995 Royce 1962) Ο R May

(1909-1994) εμπνευσμένος βασικά από το έργο των Βαθυψυχολόγων

(Freud Adler Jung)και τωνυπαρξιστώνθεολόγωνS Kierkegaard καιP

Tillich εκλαμβάνει την αληθή θρησκευτικότητα ως πηγή δυνάμεως και

διαπίστωσητουέσχατουνοήματος της ζωήςκαιάραθεμελιώδουςσημα-

σίαςγιαμίαυγιήπροσωπικότηταΠράγματιηπερί Θεού εικόνα έχεια-

ποδειχθεί ότι εισφέρει σημαντικά στη βίωση νοήματος ζωής (Schaap-

Jonker2008)ΑπότηνάλληπλευράηΛογοθεραπεία τούVictor E Frankl

(1905-1997)υποστηρίζονταςότιοιανθρώπινεςυπάρξειςμέσωτήςαυθυ-

πέρβασης (self-transcendence) ―δηλ μιας υπνώττουσας αναφοράς για

υπέρβαση (Ek-sistere)― παλεύουν να βρουν νόημα24 και σκοπό25 ομιλεί

για μία laquoασυνείδητη θρησκευτικότηταraquo μία laquoνοολογικήraquo ή νοοδυναμική

διάσταση δηλ ένανασυνείδητολόγο (logos)ή laquoπνεύμαraquo+26πουδιαθέτει

έμφυτα(μαζίμετοσώμακαιτηνψυχή)κάθεάνθρωποςεγγενώς(πρβλ

laquoτρισύνθετονraquo) ταυτίζοντας έτσι το laquoπνευματικό ασυνείδητοraquo με το laquoυ-

περβατικό ασυνείδητοraquo που κατrsquo αυτόν μπορεί να ονομασθεί θεός

(Frankl 19751980)Ηθέσηαυτήανταποκρίνεταισεανάλογεςαπόψειςψυ-

χολόγων όπως των Luckmann (1967) Pruyser (1968) Yinger (1969) και

Dittes (1969)οιοποίοιαναζήτησαντηθρησκευτικότητα μέσααπότηλει-

τουργίατήςίδιαςτήςζωήςκαιόχιλχμέσααπότηνιστορικήήτηνιδρυ-

ματικήτηςμορφήέκφραση(Hunt amp King 19711977)

Σέλοςως ιδίωματουπροσώπου εκλαμβάνεταιηθεώρησητηςζωής

ωςκλήσης καιαποστολής (Feenstra amp Brouwer 2008)Πράγματιφιλόσο-

φοιθεολόγοι (ΠατέρεςτήςΕκκλησίαςΛούθηροςΚαλβίνοςHardy 1990

κά) και ψυχολόγοι (Tournier 1956 Frick 1995) ―εμπνευσμένοι βασικά

απότηνΧυχολογίατωνFromm (1941 May 1953) Adler (1951)καιAllport

(19651968)―διαβλέπουνμέσαστονπυρήνατούανθρωπίνουπροσώπου

μία(εγγενή)τάσηπουσχετίζεταιμετησυνειδητοποίησηεκμέρουςτού

ατόμουτήςζωήςτουωςκλήσης καιαποστολήςΕιδικάοAdler (1951)έχει

τονίσειτηνέλξηπουαισθάνεταικάθεάνθρωποςγιατηνπραγματοποίη-

ση κάποιων μυθοπλαστικών (fictional finalism) ή πραγματικών σκοπών

(Teleology)

Αντώραεπιχειρούσαμεμίαεννοιολογικήσύνθεσητωνκυριοτέρων

ψυχοφυσικώνχαρακτηριστικώντούπροσώπου σύμφωναμεκορυφαίους

θεολόγουςφιλοσόφουςκοινωνιολόγουςψυχολόγουςκαιπαιδαγωγούς

θατα περιγράφαμεωςεξής

αίσθησητηςσυνεχιζόμενης(More1995)ύπαρξήςτου(βλπρο-

σωπικήιστορίαmdashπείρα)

νοητικο-υπαρκτικήlaquoαφαίρεσηraquo―πρβλβαθμόγενικήςευφυΐ-

αςκαιδια-νοητικήδραστηριότητααπροσεξίααφηρημάδααμνησίαπα-

ραμνησίαυπερμνησίαεκμνησίακρυπτομνησία(Spilka et al 20033)]

συνειδητότητα (συνειδητό εαυτό) και αυτοσυνειδησίααυτεπί-

γνωση―αυτογνωσία(Ware 1996)

Εγω-ανάπτυξη και προσωπική δόμηση με κρίση ταυτότητας

αντιρρόπηση καιδίπολεςέννοιες(C Jung G A Kelly)

ελευθερίαπροςαυτοβεβαίωσηmiddotηέννοιααυτήσχετίζεταιστενά

με την έννοια τήςαυτοεκτίμησηςΠράγματι έναςσημαντικόςπαράγων

τούσυστήματοςπροσωπικότητας θεωρείταισήμεραηψυχολογικήκατη-

γορίατήςαυτοεκτίμησης (Ball 1992Μακρή- Μπότσαρη2001)ηοποίακα-

τάγενικήεκτίμησηαποτελείπροάγγελοτηςευεξίας (Schmitt et al 2003

Garska et al 2004 Bourguingnon et al 2006)

πολιτιστική (Walling et al 2006) εθν(ολογ)ική (Hoffman et al

2005 Schaap-Jonker 2008)καικοινωνική(Γρηγοριάδης2000)persona

ενεργητικότηταεγρήγορση-αποφασιστικότητα(διατήρησητου

ελέγχουovercontrol)ήαντίθετανωθρότητακόπωση-υποβουλησίααβου-

λησίαundercontrol (Rohrbaugh amp Jessor 1975 van Aken 2008)

συναισθηματικότητα πρβλ ψυχική διάθεση (πχ χιούμορ27)

ευαισθησία ψυχοκαταπόνηση (στρες) και άγχος (σε ελεγχόμενα επίπε-

δα) βαθμό παρασυμπαθητικοτονικότηταςσυμπαθητικοτονικότητας και

έκτασηκυκλοθυμίας+ήαντίθετααπάθεια(βουλητικήσυναισθηματική

καιυπαρξιακήσταθερότητακαιγαλήνη)καιευμεταβλητότητα(αμφιθυ-

μίααστάθειακλπ)

αισθήματα αλληλεγγύης και αυταπάρνησης (πηγαία αγάπη

ενσυναίσθησηlaquoσυμπάσχεινraquolaquoσυγχαίρεινraquo)ήαντίθεταεγωκεντρικότη-

τα(πρβλβαθμόισχύοςτούΕγώ)καιζηλοφθονία

προσαρμοστικότητα (εξαρτικότητα ελαστικότητα ευελιξία

συμβιβαστικότηταανανηπτικότητα)ήαντίθεταακαμψίακαιυπερεγω-

τικότητα(van Aken 2008)

ταυτίσειςκαισυμβατότητα(πχευγένειανομιμοφροσύνη)ή

αντίθεταεκκεντρικότητα(πχτραχύτηταευερεθιστότητα)κλπ

τρυφερότητα ή αντίθετα σκληρότητα

εμβύθισητουατομικούΕγώστο(κοινωνικό)υ

κοινωνικότητα(Αdler 1938 Weiss 1974Ζιάκας2001)―ποσοτι-

κέςκαιποιοτικές(κοσμικέςδιασκεδάσειςήαντίθεταπνευματικέςσυγκε-

ντρώσεις κλπ) σχέσειςεπαφές μεταξύ γνωστών συγγενών γειτόνων

φίλωνκλπ(Harris1995)+―ήαντίθετααντικοινωνικότητα(απο-μόνω-

ση)κοινωνικήδραστηριότητα(ενεργητικήπαράστασηκοινωνικώνρόλων

[Lindesmith amp Strauss (1949)πουσχετίζονταιβέβαιακαιμε τιςυγιείςή

παθολογικέςσχέσειςμετοάλλοφύλο(Maccoby amp Jacklin 1974 Hall 1984

Feingold 1994)―σεξουαλικότητα σεξουαλικές διαστροφές―κλπ+ εξω-

στρέφειαεσωστρέφεια (Jung 1928 1966) αριστοφάνεια προσωπικότητα

κοινωνικο-οικονομικό status (Rohrbaugh amp Jessor 1975) πρακτική συνει-

σφοράβοήθειακαθοδήγησηπληροφόρηση)middotκατάτονvan Aken (2008)η

εσωστρέφεια σχετίζεταιμεμίαυψηλούαυτοελέγχουσυμπεριφοράόπως

και με τηνπνευματικότητα (Saroglou amp Muntildeoz-Garcia 2008) ενώη εξω-

στρέφεια μεμίαχαμηλούαυτοελέγχουσυμπεριφορά

κοινωνικό ενδιαφέρον (φροντίδα laquoανθρωπιάraquoαυτεπιβεβαίω-

σηκλπ)ήαντίθετααδιαφορίακλπ

ένα γενικευμένο και εστιασμένο νευροψυχικό σύστημα που

προσιδιάζεισεαυτό ικανόνακαθιστάπολλά ερεθίσματαλειτουργικώς

ισοδύναμακαθώςκαιναελκύεικαινακαθοδηγείσταθερές-ισοδύναμες

μορφέςπροσαρμοστικήςκαι εκφραστικήςσυμπεριφοράς(Allport 1937)

ένανορμαθό-σωρείτησυσχετίσεων(ταlaquoγνωρίσματα επιφανεί-

αςraquo) που απαρτίζεται από laquoστοιχεία γνωρίσματοςraquo ή laquoενδείκτες γνωρί-

σματοςraquo δηλ μικρότερα γνωρίσματα ή αποσπάσματα συμπεριφοράς

(Cattell 1950)

ένασταθερό σύστημααντίδρασηςπου εκδηλώνεται όταν οι

καταστάσεις εκλαμβάνονται ως όμοιες και το υποκείμενο διέπεται από

όμοιακίνητραδεδομένουότιτακίνητρα μαζίμετοσύστημασχημάτων

πουδιαθέτει τοπρόσωπο καθορίζουν τονβαθμόπραγμάτωσηςορισμέ-

νωνκαταστάσεων(McClelland 1956)28]

στάσεις (Dewey amp Humber 1951)

Προς ένα συνθετικό (επιστημονικάψυχολογικά) μοντέλο θεώρησης

του προσώπου Η προσωπικότητα

Σατελευταίαχρόνιαόλοκαιπερισσότεροαναγνωρίζεταιησημασία

τής συμπερίληψης περισσοτέρων παραγόντων (Andrews 1989 Lazarus

1996)προκειμένουναlaquoσυλληφθούνraquoόσοτοδυνατόναρτιότεραταποι-

κίλα χαρακτηριστικά τού προσώπου ή τηςπροσωπικότητας μέσωσυγκε-

κριμένωνγνωρισμάτων της (Allport amp Allport 1921 Allport amp Odbert 1936

Allport 1927 1937 Cattell 1946 1957 Guilford 1959 Eysenck 1967 McCrae amp

Costa 1995 Diener 1996 Roberts amp DelVecchio 2000)29ΚατάτoύςΦασάπη

(1970)καιΠαρασκευόπουλο (σ 70) laquoπροσωπικότητα είναι το σύνολο των

ψυχοσωματικών χαρακτηριστικών τού ατόμου και κυρίως ο ιδιαίτερος

τρόπος με τον οποίο τα χαρακτηριστικά αυτά συνδέονται και οργανώνονται

σε ένα ενιαίο δυναμικό σύνολοraquo(πρβλBrown et al 2006)Ηνοηματοδότη-

σηαυτήτήςπροσωπικότητας φαίνεταιότιανταποκρίνεταικατάτονκα-

λύτερο δυνατό τρόποσεμία διαθεματικήδιεπιστημονικήκαι διαπολιτι-

σμικήσυνάρμοση(Hofstee et al 1992 Schlauch 1993 Carver 1996 Baumeis-

ter amp Tice 1996)Προςαυτήντηνκατεύθυνσηλειτουργούνκαιοιδιάφορες

συνδυαστικέςθεωρίεςπροσωπικότητας (Andrews 1989 Viney 1989 Wrenn

1990 Seligman 2003 Duckworth et al 2005 Guterman 1996 Lazarus 1996)

Με αυτήν την έννοια προσωπικότητα είναι ένας ζωντανός οργανισμός

(Brown et al 2006) δηλ ένα οργανικό ψυχικό όλο (M Agrippa Brierley

19311944Μελανίτης1973)ΜάλισταοJeeves(2002)συνδυάζονταςΓνω-

στικήκαιΕξελικτικήΧυχολογίαμεΝευροψυχολογίαβλέπειμίαεπιστρο-

φήτήςΕπιστήμηςσεμίαπιοολιστικήθεώρησητηςανθρώπινηςφύσηςΗ

τελευταία αυτή θεώρηση εκλαμβάνει την προσωπικότητα λειτουργικά

laquoπροσωπικότητα είναι το πρόσωπο σε κατάστασηraquo(Helsonp541)middotτοπρό-

σωπο δηλ εδώ εννοείται ότι τρέφεται βασικά δια μέσου των διαπροσω-

πικώνσχέσεων (Θεοδωρακόπουλος 1949Freedman et al 1951 Carring-

ton 1957 Kiesler 1983 Ράπτης 1974 Assagioli 1991 Wagner et al 1995

Gurtman 2001 Acton 2004)

Έτσιταόποιαχαρακτηριστικά τήςπροσωπικότηταςστησύγχρο-

νη έρευνα δεν νοούνταιπλέονως τοάθροισμααπλώςψυχοσωματικών

χαρακτηριστικών (Thorpe 1938 1941)ωςαπλέςπεριγραφέςστατικώνκαι

μόνιμων ατομικών διαφορώνκαιωςlaquoδιαστάσεις ατομικών διαφορών που

τείνουν στην εμφάνιση σταθερών προτύπων σκέψης αισθημάτων και πρά-

ξεωνraquo (McCrae amp Costa 1990) αλλrsquo ως δυναμικά οργανωμένες δομές

(Leary et al 2005 Brown et al 2006 Schaap-Jonker 2008) τούσυνόλουτων

ψυχοσωματικών και πνευματικών λειτουργιών (Murphy 1947 Ορφανός

2004)ΟStern (1938)γιαπαράδειγμαόρισετηνπροσωπικότηταωςlaquoπολ-

λαπλή δυναμική ενότηταraquo(Allport 1961 p25)Ηδυναμικήοργάνωσηαυτή

επηρεάζει τους ιδιαίτερους τρόπους σκέψης τη συμπεριφορά (Allport

1959 Ράπτης 1974 ακκάς 1977) τη διαδικασία πληροφόρησης και την

προσαρμογήστοκοινωνικόπεριβάλλον(Buss 1989 Caspi 1998 McCrae amp

Costa 1997b Roberts et al 2001 Brown et al 2006)

τομεταξύόλεςαυτέςοιδιαστάσειςτήςπροσωπικότηταςμπορούν

εξίσουναλειτουργήσουνκαιαπότηνπλευράτήςθεολογικήςθεώρησης

τουπροσώπουεφόσονκαλύπτουνικανοποιητικάόλοτοφάσμαμιας(χρι-

στιανικής)συμπεριφοράς(Gagnepain 1995)

ΕιδικότεραοBarkman (19681977)συσχετίζονταςνοητικέςβιοψυχι-

κέςκοινωνικέςκαιπολιτισμικέςδιαστάσειςδομείτοανθρώπινοπρόσω-

πο με βάσητονλόγο(τοlaquoλέγεινraquo)τιςκοινωνικέςσχέσειςτοσυναίσθημα

καιτηνυπερβατικότητα(δηλτιςπνευματικέςκαιηθικέςαξίες)

Πιοπρόσφατα οBrugger (2008) συνοψίζονταςφιλοσοφικέςθεολο-

γικέςκαιψυχολογικές30 μεταβλητέςεντοπίζειστοανθρώπινοπρόσωπο ο-

κτώανθρωπολογικά χαρακτηριστικάα) ενοποιημένηολότητα (Μελανί-

της1973Ράπτης1974)β)σωματικότητα (Muumlhlen 1954 Maxsein 1966)γ)

σχεσιακότητααναφορικότητα υπαρξιακά ψυχολογικά κοινωνικά και

πολιτιστικά(ΑυγουστίνοςR Victor Ebner 1921 Buber 19231970Δρούλιας

1960 Ράπτης 1974 Zizioulas 1985 Μπέγζος 1994 1996 Μαντζανάρης

2009)+δ)λογικότηταε)ελευθερίαβουλήσεως(Θεοδωρακόπουλος1949)

στ)laquoθεοείδειαraquo(ltκατrsquo εἰκόναgtΘεού)ζ)επισφάλειακαιη)αναγεννητική

(ψυχο-πνευματικά)δυνατότηταμέσωτήςlaquoἐνΦριστῷraquoΑπολύτρωσης

ταωςάνωαυτάχαρακτηριστικάθαμπορούσαμεναπροσθέσουμε

και την έννοια τήςμοναδικότητας έναπανάρχαιο στοιχείοπουαπαντά

ακόμηκαιστουςπροκατακλυσμιαίουςλαούςτήςΙνδονησίας(La Fontaine

2000)Ημοναδικότητα οντολογικάμεναπορρέειαπότηνξεχωριστήσχέση

τούατόμουμετονκόσμοηοποία(σχέση)δενείναιαναγώγιμησεκαμία

δεδομένη ιδεολογική προεξόφληση (Ζιάκας 2001) και έτσι κάθε φορά

laquoεκπλήσσειraquoενώψυχολογικάπροκύπτειαπότηνοικείασύνθεσησυνδυ-

ασμόκαιελεύθερηερμηνεία(μεβάσητονιδιαίτεροσκοπότήςκάθεμιας

ταυτότητας)τωνχαρακτηριστικών (συστατικώνμονάδωνκαιδιεργασιών)

τήςκάθεπροσωπικότητας (ΓρηγόριοςΝύσσηςMPG 32 328B Carrel 194612

Μελανίτης 1973 Φασάπης 1970 Παρασκευόπουλος 1979 Ράπτης 1974

ακκάς1977Zizioulas 1994Μιχαηλίδης 1990Νησιώτης1996Ware 1996

Καραζαφείρης198519952 Turcescu 200320042)

υμπερασματικάωςκαθοριστικότεροιπαράγοντεςμόρφωσης τηςπροσω-

πικότηταςθεωρούνταιαπότηνΧυχολογίαοιενδογενείς (οβιολογικός

παράγωνγενετικές(Plomin et al 1997 Loehlin et al 1988 Bergeman et al

1988 Eysenck 1990 Plomin amp Nesselroade 1990 Heath et al 1992 Bergeman

et al 1993 Plomin amp McClearn 1993 Costa amp McCrae 1993 Plomin 1994 Se-

gal amp MacDonald 1998 Plomin et al 1998 Johnson amp Krueger 2004 Jang 2005

Novotney 2008)31 επιδράσεις κληρονομικότηταιδιοσυγκρασία η έσω έκ-

κριση και ο ιδιοσυστατικός παράγωνχαρακτηρολογική τυπολογία)32 οι

εξωγενείς (εθνικήκουλτούρα33 οικογενειακόπεριβάλλονσχολείοκοι-

νωνικήομάδα)οικοινωνικές διαφοροποιήσεις κατάτηνενηλικίωση

(ψυχικέςμεταβολέςεφηβικέςφιλίεςηλικιακήωριμότητακαιεξωτερικές

επιδράσεις)καιοιποικίλεςβιοψυχολογικές μεταβολές (πρβλψυχοδυ-

ναμικές επιδράσεις εσωτερική εμπειρία κλπ) κατά το γήρας συμπερι-

λαμβανομένηςτήςθέσηςτούατόμουαπέναντιστηνασθένειακαιτονθα-

νατο(Μελανίτης1973)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕ ΑΝΑΦΟΡΕ

(Οιπλήρειςτίτλοιτωνμονογραφιώνπαραλείπονταιχάρινσυντομίας)

1 ΠρβλKa (Εγώ)Ba (ψυχή)και Akh (πνεύμα) 2 Σο δικαίωμα να είσαι ΆνθρωποςτΑrsquoσ43-57τΒrsquoσ591-606 3 Αστέριος(Εἰς τόν πλούσιον καί εἰς τόν Λάζαρον 1-14Ομιλ1017)Ευσέβιος

(Εὐαγγελική προπαρασκευήΒιβλ6648)Υίλων(Νόμων ἱερῶν ἀλληγορίαςβιβλ

3198)ΙωΦρυσόστομος(ΜPG 61772)Ποσειδώνιος(Fragm398)ΡωμανόςοΜε-

λωδός(Ὕμνοι 6 22 SC 99 110 114 128 283) 4 Κατά τους Dollard και Miller (1950) οι οποίοι ανακάλυψαν τα λεγόμενα

δευτερογενή μαθησιακά κίνητρα τα παιδιά στα πρώιμα στάδια της ανάπτυξης

μαθαίνουν μέσω τεσσάρων laquoκριτικών καταστάσεωνraquo (τροφής καθαριότητας

σεξουαλικότηταςκαιαντίδρασηςκατάτηδιάρκειατουθυμού)ενώτοκοινωνικό

(οικογενειακό)καιπολιτιστικόπεριβάλλονδιαθέτειένασχέδιο γιακάθεμίααπό

τιςκαταστάσειςαυτές(Φασάπης1970) 5 Πρόκειταιγιατονχρονικάlaquoζωτικό χώροraquo (Lewin 1943 1935 1936 1946) ό-

πουηπροσωπικότητα καταλαμβάνειδιάφοραlaquoστρώματαraquoεξώτερακαιεσώτερα

έναντιτουψυχολογικούπεριβάλλοντος 6 ΠαλαιότεραοLasswell (1957)είχεπροτείνειέναοκταπλόμοντέλοδύναμη

ευημερίασεβασμόςαγάπηηθικότηταασφάλειαεπαγγελματικήειδίκευσηκαι

αξίεςτήςΕκπαίδευσης 7 Boethius (MPL 64 1247 1343D) Πρβλ Mulrooney 1994 Παραπλήσιος είναι

και ο ορισμός τού Κασσιόδωρου Psalmum VII ldquopersona ndash substantia rationalis

individuardquo 8 ΒλΑναστασίου ιναΐτη Οδηγός 9MPG89144Blaquoκαλοῦσι γάρ τινες πρό-

σωπον τήν τινων σχέσιν πρός ἀλλήλουςraquo 9 Richard of St Victor De Trinitate IV2224MPL1961342CldquoPersonaestexis-

tenspersesolumiuxtasingularemquondamrationalisexistentiaemodumrdquo 10 Βλ Θωμά Summa Theologiae I 29 3 ad 2 ldquoOmne individuum rationalis

naturaediciturpersonardquo 11 Πράξ 15 12 Ιω196laquoἼδε ὁ ἄνθρωποςraquo 12 Βλ Ξενοφών (Ἀπομνημονεύματα II iii 18) Cicero (De Officiis III v 22) Mene-

nius Agrippa (Titus Livius Ab Urbe condita libri II 16 32 33) ΑrsquoΚορ 12 12-27 Η

πλατωνική (Υαίδρος 270 152) laquoκαθολικότηταraquo είναιφυσιοκρατική (laquoψυχῆςοὖν

φύσινἀξίωςλόγονκατανοῆσαι οἴει δυνατόν εἶναιἄνευ τῆς τό ὅλον τῆςφύσε-

ωςraquo) ενώ τωνΠατέρων τήςΕκκλησίαςανθρωποκεντρική (προσωποκεντρική)middot

βλ Γρηγορίου Νύσσης Περί κατασκευῆς ἀνθρώπου MPG 44 185 laquoὌνομα τῷ

κτισθέντι ἀνθρώπῳ οὐχ ὁ τίς ἀλλrsquo ὁ καθόλου ἐστίνΟὐκοῦν τῇ καθολικῇ τῆς

φύσεωςκλήσειltδυνάμειπᾶσαἡ ἀνθρωπότηςἐντῇ πρώτῃ κατασκευῇ περιείλη-

πταιΟὐ γάρἐνμέρει τῆςφύσεωςἡ εἰκώνltἀλλrsquo ἐφrsquoἅπαντόγένοςἡ τοιαύτη

διήκειδύναμιςraquo

13 Ὤψ =οφθαλμός(όψη)middotτορήμαὁρῶ στηΒίβλοσημαίνειμετέχωκοινωνώ

γνωρίζωΈτσιθεωρία τούΘεού(Visio Dei)δενσημαίνειδιαλογισμό (meditation)ή

μυστική θεωρία (contemplation)αλλrsquoένωσημαζίΣουμέσωτήςΘείαςΦάρης(α-

κτίστωνενεργειών)Σου(Nissiotis1983)τοανθρώπινοπρόσωποκυρίαρχηείναι

ηπαρουσίατωνματιώνωςδέκτηαλλάκαιεκφραστήταυτόχρονατήςανθρώπι-

νης παρουσίας στον κόσμο (Μιχαηλίδης 1990)Αντίθετα οι Λατίνοι κατά μία

μεταγενέστερηεπινόηση (Mauss 2000) ετυμολογούντοπρόσωπο (person lt per-

sona)απότο per + sonosonare (=ηχώφθέγγομαι)μολονότιιστορικάφαίνεταιότι

τοπαρέλαβανμέσω τωνΕτρούσκωναπό την ελληνική λέξηπρόσωπον (φersu

perso) 14 H persona μάς εισάγει στη διάκριση μεταξύ laquoέχεινraquo και laquoείναιraquo πρόσωπο

(Jung 1935 Plessner 19613) που πρώτος απερίφραστα παρατήρησε ο Πλάτων

ύμφωναμε τονγνωστό Ελβετό ιατρόPaul Tournier (1898-1986) τοπροσωπείο

είναιηεμφανιζόμενηέκφραση(υπαρξιακήμάσκα)κάθεασυνείδητηήσυνειδη-

τή καθυστέρηση παραίτηση (ακηδία) πρόφαση προσποίηση μίμηση εξάρτηση

camouflage παλινδρόμηση φυγή εκλογίκευση μετάθεση ήαναπλήρωσηοκοινω-

νικόςρόλοςοισυμβατικότητεςηρουτίναηαπονέκρωσηηπνευματικήξηρότη-

τα η ομοιομορφοποίησητυποποίηση εξαντικειμενοποίηση ποσοτικοποίηση

μηχανοποίηση ουδετεροποίηση και αριθμοποίηση (de La Mettrie 1960 1955

Marcuse 1964)+τοlaquoπνεύμα τής γεωμετρίαςraquo(Pascal 16702007 Cassirer19681972)

οαυτοματισμόςηαλλοτρίωση (Ξηροτύρης1970)καιγενικάηαποπροσωποποίη-

ση τήςανθρώπινηςύπαρξηςΗεπίγνωσητηςδιάσπασηςτης όληςπροσωπικότη-

ταςσεπροσωπείο (laquoφαίνεσθαιraquo)καιπρόσωπο (laquoείναιraquo)οδηγείστηντραγικότητα

τηςανθρώπινηςύπαρξης(Ζιάκας2001) 15 Περισσότερα για τη θεολογία τού προσώπου γενικά βλ Popovits 1926

Brightman 1934 Boillat 1945 Barth 1955719605 Brunner 1938 1979 Tillich 1951

1959 1967 Romanides 1954 Έραστο 1958 Δημητρόπουλο 1954 Harrity amp Martin

1962 Ware 1963 1997 ODoherty 1964 Matson 1964 1967 Δρούλια 1967 Παπαπέ-

τρου 1968 Γιανναρά 1970 19924 Ματσούκα 1971 1980 Williams 1972 Lossky 2000

Aghiorgoussis 1976 Ζηζιούλα 1977 Sherrard 1977 Gregorios 1978 Μαστρογιαννό-

πουλο 1979 Υούσκα 1979 Καραβιδόπουλο 1979 Νissiotis 1982 1983 Berdiajef

1983 ιώτη 1984 Pannenberg 1985 Παναγόπουλο 1985 1987 2000 Γρηγοριάδη

1987 Υωτίου 1990 Adams 1991 Κωνσταντέλλο 1991 Ludlow 1992 Aves 1992 Wil-

liams 1993 Ι Βλάχο 1991 1994 καλτσά 1996 Torrance 1996 J Chirban 1996

Rudman 1997 Stanley 1997 Melissaris 2002 Αγγελόπουλο 2002 Jorm amp Christen-

sen 2004 Beck amp Demarest 2005 Ανανιάδη 2009 16 Λεόντιος Βυζάντιος MPG86 1333BD laquoΟὐκ ἔστιν οὖν τά ὑπέρ φύσιν τῶν

κατά φύσιν ἀναιρετικά ἀλλά παράγωγα καί παρορμητικά εἰς τό κἀκεῖνά τε

δυνηθῆναι καί τήν πρός τά ὑπέρ ταῦτα δύναμιν προσλαβεῖνraquo 17 Επιφάνιος (MPG 41418)ΓρηγόριοςΘεολόγος (Περί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος

6)Ιω Φρυσόστομος (MPG 49 118 288 309 317 MPG 55 613 MPG 59 673 MPG 61

693) 18 Πρβλ Ισοκράτη Πρός Δημόνικον λόγ Αrsquo405laquoμέγιστον γάρ ἐν ἐλαχίστῳ

νοῦς ἀγαθός ἐν ἀνθρώπου σώματιraquo 19 ΙωΦρυσοστόμουΕἰς Υιλιπ 5 4 MPG 62 210 Περί ἀρετῆς καί κακίας Ομιλ

ΚϞrsquoMPG 63760laquoτίποτrsquoἐστίνἄνθρωποςκαίὅσητῆςφύσεωςτῆςἡμετέραςἡ

εὐγένειακαίὅσηςἐστίδεκτικόνἀρετῆςτουτίτόζῶονraquoΠρβλ D Staniloae p 24

ldquoInsofarasIamnotlovedIamincomprehensibletomyselfrdquo 20 Βλ Μ Βασιλείου MPG 31 216 A-B MPG 32 325-340 Γελάσιου Κυζίκου

MPG 85 1289 Θεόδωρου Ραϊθού 206 5-7 21 Κρίσειςσχόλιααντιρρήσειςκαιπαρατηρήσειςστηlaquoθεολογίατούπροσώ-

πουraquoτούεβασμιότατουΙΖηζιούλαέχουνκατάκαιρούςκάνειμεταξύτωνάλ-

λωνοιΑγουρίδης(Οράματα και ΠράγματαΑθήνα1991σ102εξ)Ph Sher-

rardΙωΘΠαναγόπουλος(Μόρφωση και Μεταμόρφωσησ135εξ146)πYan-

nis Spiteris (La Theologia Ortodossa Neo-Greca Bologna 1992)Παπαδόπουλος(Ορ-

θόδοξη και χολαστική Θεολογίασ94εξ)Φρταμούλης(Περί φωτόςσ37εξ

73εξ104)ΜΥαράντος(Σα όρια της Επιστήμης και το ορθόδοξον ήθοςΑθήναι

1998σ179)καιξένοιΠατρολόγοιπουδημοσιεύουνστοέγκριτοπεριοδικότής

Oxford Journal of Theological Studies (γράφονταςγιαπαράδειγμαότιμετονΣρια-

δολογικό Περσοναλισμό του ο Ζηζιούλας καταστρέφει τη laquoμοναρχία του Πα-

τρόςraquo(A J Torrance Persons in Communion Edinburgh 1996)Γιαεπιπλέονβιβλιο-

γραφίαβλ JTS 481 (1997) 373 501 (1999) 434 ΘΕΟΛΟΓΙΑ 644 (1993) 632 673

(1996)4474σ885691(1998)44ΓΡΗΓΟΡΙΟ Ο ΠΑΛΑΜΑ 773 (1998) 519 790

(2001)627Μάϊος-Αύγουστος(2003)525εξ807 (2005)325Αντίδωρον Πνευματι-

κόν Γ Ι Κονιδάρησ688Aksum-ThyateiraA festschrift for Arch Methodios p515π

ΓΥλορόφσκυΔημιουργία και Απολύτρωσησ112εξ ΚατάτούςΜαξέντιοΒοή-

θιοΛεόντιοτον ΒυζάντιοκαιΙουστινιανόηταύτισητωνόρωνπρόσωπο καιυπό-

στασις (ήτοιηφύση εκλαμβάνεταιωςθεμέλιοτηςύπαρξηςκαιηυπόσταση ως το

τελικόεπίπεδοστηνεξειδίκευσημιαςκοινήςουσίας)προκαλείαιρετικούςκινδύ-

νους Μονοφυσίτες Νεστοριανοί αντιχαλκηδόνιοι Ακέφαλοι Σιμόθεος Αίλου-

ρος και εβήρος Αντιοχείας (χριστολογική ένωση ατομικών φύσεων)+ γιατί η

υπόσταση (όχιστηνΣριαδολογίααλλά)στηΦριστολογίακατανοείταιτριαδολο-

γικάμόνοστηβάσητωνεξωτερικώνποιοτήτωνπουσημαίνουντηδιάκρισηκαι

τοιδιαίτεροκαιδεδίνεταιδιόλουσημασίαστογεγονόςότιαυτήηυπόσταση (κι

όχιηφύση)είναιτοθεμέλιοτηςύπαρξηςΟιΚαππαδόκεςόμωςδιέκρινανμε-

ταξύυπόστασης καιουσίας στηΦριστολογίαπρβλ ΙΚουρεμπελέlaquoΝεοχαλκη-

δονισμόςκαιορθόδοξηορολογίαraquoΓΡΗΓΟΡΙΟ Ο ΠΑΛΑΜΑ 773 (1998)521] 22 όππσ113 23 ΙΒλάχουΗ Αποκάλυψη του Θεούσ17laquoΤπάρχουνόμωςκαιάλλοιπου

πιστεύουνότιδυοείναιοιπηγέςτηςπίστεώςμαςδηληΑγίαΓραφήκαιηΙερά

ΠαράδοσηΚαιοιδυοαυτέςαπόψειςείναιμονόπλευρεςκαιδενεκφράζουντην

ορθόδοξηδιδασκαλίαraquo 24 Έχειβρεθείότιηαναφορικότητα (ήσχεσιακότητα)γενικάσυνδέεταιμετην

απόδοσηνοήματος (Schaap-Jonker 2008) 25 Frankl 19751980 p 112 meaning must be found and cannot be given Σο

νόημαγράφειοFranklείναικάτισαντογέλιοδενμπορείςναεπιβάλειςσεκά-

ποιονναγελάσειαλλάθαπρέπειπρώτανατουπεις ένααστείοΣοίδιοεφαρ-

μόζεται και για τις τρεις laquoθεολογικές αρετέςraquo (πίστη ελπίδα και αγάπη) δεν

μπορούνναλειτουργήσουνμεμόνητηδικήμαςήκάποιουάλλουθέληση 26 Frankl 19751980 p 104 the de-neuroticization of humanity requires a re-

humanization of psychotherapy

27 Frankl 1963 p 68 Humor was another of the souls weapons in the fight for

self-preservation 28 Περισσότερα για τη σχέση κινήτρων και προσωπικότητας βλ Atkinson

1981 Humphreys amp Revelle 1984 Oldani 1997 Plutchik 1997 Sturman 1999 29 Ψς προσωπικά γνωρίσματα θεωρούνται laquoδιαστάσεις τής προσωπικότητας

με βάση τις οποίες κατηγοριοποιούνται συνήθως οι άνθρωποι σύμφωνα με τον

βαθμό που εκδηλώνουν ένα συγκεκριμένο χαρακτηριστικόraquo(Burger2001p172) 30 Κατά τον Γερμανό ψυχολόγο P Lersch (19541956) το ανθρώπινο πρόσωπο

διέπεται από τρία ουσιώδη χαρακτηριστικά α) το αμετάβλητο (Unverwechselbar-

keit) β) τη μοναδικότητα (Einmaligkeit) και γ) το ανεπανάληπτο (Unwiederholbar-

keit) 31 ύμφωνα με σύγχρονα δεδομένα το 40-60 περίπου των χαρακτηριστικών

τής προσωπικότητας έχουν προέλευση γενετική (Kernberg 1966 1976 1977

McCrae amp Costa 2003 Eurelings-Bontekoe amp Snellen 2004) 32 Πρβλ Buss 1995 Kretschmer 1925 Sheldon 1942 Ramsey 1965 Buss 1990 Ey-

senck 1990 Zuckerman 1991 1995 Gale amp Eysenck 1992 Cloninger Svrakic amp Przy-

beck 1993 Heath Cloninger amp Martin 1994 Bates amp Wachs 1994 Davidson 1999 33 Βλ για παράδειγμα τις λεγόμενες εθνοκεντρικές θεωρίες προσωπικότητας

(M Ramirez A Jenkins J Baldwin aka Kobi Kambon L Comas-Diaz J Jones B

Trimble and E Duran S Sue and D Sue)

1976 Γρηγοριάδης2000Ζιάκας2001)δηλερωτικόαγαπητικόπρόσωπο

(Olson 2002)15 προσδίδοντάς της μία αποκαλυπτική εσχατολογική

υπερβατική πνευματική και μεταφυσική διάσταση (Lossky 2000 Mauss

2000Γρηγοριάδης2000)

Ψστόσοενώμεταξύπροσωπείου (Pascal Sartre)καιπροσώπου ήκαι

προσωπικότητας υφίσταταιμίααδιάρρηκτηενότητα(αφού απότηστιγμή

που τοπρόσωπο εκφράζεται αποτελεί ήδη ένα προσωπείο) ταυτόχρονα

υπάρχεικαιμίαοντολογικήδιαφοράΣοαιτιοκρατικάεπαναλαμβανόμε-

νοαυτόχαοτικόκαιlaquoχοϊκόraquo(φυσικό)στοιχείο(βλlaquoθάνατοraquo)τήςανθρω-

πινότητας(βλφυσικάχημικάβιολογικάκλπφαινόμενα)που―αςση-

μειωθεί―απότονόλοάνθρωποαυτόκαιμόνοαυτόεμπίπτειστηνεπι-

στημονικήέρευναείναιαπαραίτητογιατοεποικοδόμηματουπροσώπου

(βλ laquoζωήraquo) σαν τον καμβά τού κεντήματος (Bernard 1878 Freud 1920

192119231963)middotδενμπορούμεναυπάρχουμεωςαπογυμνωμέναάτομα

χωρίςκάποιαφυσικάχαρακτηριστικάlaquoΟὐδέ γάρ τά ὑπέρ τήν φύσιν ἔχει

χώραν μή τῆς φύσεως ἐχούσης κατά φύσινraquoπαρατηρείΛεόντιοςοΒυζά-

ντιος(MPG 86 1333BD)Οάνθρωποςσυνιστάμείξηφύσεως (αναγκαιό-

τηταςlaquoφυσικό θέλημαraquo)καιυπάρξεως (ελευθερίαςlaquoγνωμικό θέλημαraquo)

Τπrsquoαυτήντηνέννοια―όπωςητελειότητα ήηθέωσηθεολογικάδενα-

ποτελούνμίαστατικήκατάσταση(ΙωιναΐτηΚλίμαξ 29)―τοναείναι

κανείςπρόσωπο συνιστά θραύση τήςπροσωπίδας μία αγωνιώδη απάρ-

νηση(θυσίαήένθεησαλότητα)μίαθανάσιμηδιακύβευση(Μάρκ835)

έναν διαρκή αγώνα (McMahon 1996) μία ατελεύτητη laquoαύξησηraquo (Υιλ 3

13ΒrsquoΚορ318ΓρηγόριοςΝύσσηςMPG 44 297 Norcross 2006)πουαρχί-

ζειμετηνκάθαρση (τιςπρακτικέςασκή-σεις)τονφωτισμό (τηνπνευματι-

κήζωή)καιτηθέωση τημυστικήένωσημετονΘεό(Chirban 1986Ορφα-

νός 2004)+ μίαπνευματική laquoπάληraquo (Γεν 32 24Evdokimov 1970) μία υ-

παρξιακήεπανάσταση (Camus 1951)μίασυνεχή (μεταφυσικήκαιυπαρ-

ξιακή) αναζήτησηπορεία (Marcel 1944) τής τελειότητας του απόλυτου

τουαληθούςτουωραίουκαιτουαγαθούδηλτουlaquoΘεούraquoεκάθεβαθ-

μίδαταόνταμάχονταιγιατηναυτοσυντήρησήτουςενώπαράλληλαε-

πιδιώκουνναυπερβούναυτόντονεαυτότουςmiddotκαιοιδύοαυτέςτάσειςεί-

ναιαλληλένδετεςκαισυμπληρωματικές(Ζιάκας2001)Ηεικόνατούεαυ-

τού (αυτο-εικόνα)μαςεξαρτάταιαπότηνεικόναπουέχουνοιάλλοιγια

μάς(Zazzo 2000 Barresi 2002)Έτσιμεταξύφύσεως καιπροσώπου παρεμ-

βαίνει διαμεσολαβητικά (βλ theory of mediation)η (κοινωνική) laquoπαράστα-

σηraquo (performance)ηοποία―μέσωμιαςεπανεπένδυσης (reinvestment) της

libido―αποδυναμώνειτηναρνητικότητατουατόμουπροςτηνκοινωνική

σχεσιακότητα και τον εκπολιτισμό (Saroglou 19972001 Μαντζανάρης

2009)Ανκαιυπάρχουνπρόσωπα εντελώςδιάφανα(υπαρξιακώςκαιαφη-

γηματικώς) δηλ χωρίςκανέναπροσωπείο όπωςλχ ήτανστην επίγεια

ζωήΣουοΦριστός(στονοποίοολόγος ταυτιζότανμετηνπράξηεβρDa-

var)καιοιΆγιοιγιατηνπλειονοψηφίατοπρόσωπο ταυτίζεταιμετοπρο-

σωπείο (Μιχαηλίδης 1990) Για παράδειγμα είναι διαπιστωμένο ότι ο

σύγχρονοςκαπιταλιστικόςλόγοςτούανθρώπουταυτίζεταιενπολλοίςμε

τα (φαλλικά) laquoαντικείμενα partenaireraquo τού υποκειμένου (ή laquoαντικείμενα

υπεραπόλαυσηςraquo)ήγενικάμετοlaquoέχεινraquoτουεπάγγελμασπίτιαυτοκί-

νητοgadgets κλπ(Lacan 1986 1974 1975)+πουσυνιστούντηνκοινωνι-

κο-οικονομικήπερι-ουσία (laquoεπιφάνειάraquo) του (Carrel 194612) αλλrsquo όχι βέ-

βαιακαιτηνπραγματικήτουlaquoουσίαraquoτοlaquoείναιraquoκαικατάLacan (1966)

τοlaquoσυμπλήρωμάraquoτου+ηοποίαβρίσκεταιμόνοστοπρόσωποτουΆλλου

(Λουκ1512)ύμφωναμεπολλούςΓάλλουςστοχαστές(ΜMyersonΜ

Mauss M Zeraffa κά)ταπροσωπεία προηγούνταιτούπροσώπουmiddotμεάλ-

λα λόγια χάρη στο προσωπείο ο άνθρωπος κατέκτησε την έννοια τού

προσώπουΟκοινωνικόςρόλος είναιπαιχνίδικαιμάσκα(mask)αλλάταυ-

τόχρονα είναι και πραγματική λειτουργίαΟι ρόλοι αφενόςπεριορίζουν

και αφετέρου καθιστούν δυνατή την αυτο-έκφραση (Collins 2000) τις

περιπτώσειςαυτέςτοάτομογίνεταιηεικόνα τουδηλησυλλογικήανα-

παράσταση τωνπολιτιστικώνπροβολών (projections) του (Hillman 1992)

Ένατέτοιοπαράδειγμαβλέπουμεστηνπροσωπικότητατουηθοποιούη

οποίαπλάθειτονθεατρικόχαρακτήρασεβάθοςάλλοτεπερισσότεροκαι

άλλοτελιγότερο(Zazzo2000)Ηεπίμακρόνενσάρκωσηενός(είδους)ρό-

λου μπορείναδιαμορφώσειτηνπροσωπικότητατουηθοποιούmiddotενεργείται

δηλμίακάποιασύγκρασηπροσώπου καιπροσωπείου (Hollis 2000) έτσι

ώστετοενεργόυποκείμενοναυποδύεταιτελικάτοίδιοτοδράματήςδι-

κήςτουζωής(βλαμάνουςΒάκχεςειλινούςκά)Μάλισταότανμέ-

σωμιαςπροβολής (projection)οηθοποιοςσεκάποιεςστιγμέςφθάσειστο

σημείοτήςπλήρουςταύτισης μετοπρόσωποήκαιτονρόλο(persona)που

υποδύεται τότε laquoυποκειμενικό Εγώraquo (I) και laquoαντικειμενικό Εγώraquo (Me)

συγχωνεύονταισεένανενιαίο(μονολογικό)Εαυτό (Barresi2002)Σοφαι-

νόμενοαυτόαπαντάσυχνάστουςβίουςκαιτιςομιλίεςτωναγίωνΠατέ-

ρωντήςΕκκλησίαςmiddotπαρατηρούμεδηλεκείπουοΆγιοςομιλείήγράφει

για τη θεότητασε τρίτοπρόσωπο ξαφνικά να ομιλεί ή γράφει για κά-

ποιασύντομηχρονικήπερίοδοσεπρώτοπρόσωποΚατάσυνέπειαβλέ-

πουμεότιηφυσικήψυχικήθρησκευτικήκαιπνευματικήμαςζωήφέρει

ίχνητούπροσωπείου μας(Tournier1956)Μεάλλαλόγιατοπρόσωποως

οντολογική ολότητα είναι ο λόγος (η οντοφάνεια) τής φύσης το laquoκαθrsquo

εαυτόraquoτούανθρώπουότανεκδηλώνεταικαιλαμβάνεισυνείδησητουε-

αυτούτου(Takeuchi2003)Γιατίότανολόγοςκοινωνείμετονεαυτότου

έχουμεταύτισητουνοούντοςμετονοούμενουποκείμενοήτοιτοφαινό-

μενο της προσωπικής συνείδησης (Καραζαφείρης 198519952) Μάλιστα

τοανθρώπινοπρόσωπο έχειτηνέμφυτηικανότηταώστεμετηνταύτιση

μετονεαυτότουναλαμβάνεισυνείδησηόχιαπλώςτούεαυτούτου(αυ-

τοσυνειδησία) αλλά και συνείδηση της συνειδήσεώς του (Καραζαφείρης

198519952Νησιώτης 1996) Σο αυτό Εγώ διαθέτοντας έναπεριθώριο α-

πόκλισηςμεγαλύτεροτουζώουήτηςμηχανήςπότεενεργείπιοαυτομα-

τοποιημένα(πρβλφθοράΠτώση)ωςπροσωπείοκαιπότεπιοελεύθερα

καιπροθετικάωςπρόσωποανάλογαμε τονβαθμόκρίσηςκαιχρήσηςτής

ελευθερίαςβουλήσεώςτουΆρακάθεπροσωπείο δενείναιτόσοπλαστό

όσο νομίζουμεmiddot εκφράζει την αληθινή προσωπικότητα τόσο πιστότερα

όσολιγότεροεπαγρυπνούμεγιrsquoαυτόΜεάλλαλόγιαοεξωτερικόςρόλος

που παίζουμε μεταβάλλεται συνεχώς λόγω των ραγδαίων κοινωνικών

αλλαγών ασκώντας επίδραση―κυρίως μέσω τών μοντέλων γεγονότων

ζωής (συγκεκριμέναγεγονόταστηζωήενόςενήλικα)―στηνπροσωπικό-

τητά μας(Feldman 2010)Κατάσυνέπειαανκαιπροσωπεία μπορούμενα

έχουμεαναρρίθμητα(βλΠρωτεϊσμόκαιΦαμαιλεοντισμό)τοζήτημαεί-

ναιποιοαπόόλαθααποφασίσουμεναεπιλέξουμε(Δευτ3019ΑrsquoΒασ

821Λουκ1613Απ315Sartre 1943 1946 1962 Sumic 2008)κάθεφορά

(σύμφωνα με την κλίμακα αξιών μας) δηλ ποιον προσανατολισμό και

οργάνωση των ψυχο-βιολογικών μας στοιχείων θα κρατήσουμε και σε

ποιονβαθμόέτσιώστετοπροσωπείο μαςναεναρμονίζεται(βλπροσαρ-

μογή)καλύτεραμετηνπροσωπικότητά μαςυπηρετώνταςτηνκαιόχιαυ-

το-αιχμαλωτίζοντάς την βλ πολλαπλή προσωπικότητα laquoΛεγεώνraquo

(Mάρκ5 9)+δηλδιασπώνταςκαιεμποδίζονταςτονόλοδυναμισμότής

ζωήςmiddotγιατίβέβαιαμίαπλήρηςταύτισηπροσώπου καιπροσωπείου δενθα

ήταν τίποτε άλλο από έναν φετιχισμό Αλλά κατά τονOrtega y Gasset

(1975)οάνθρωποςδενέχει φύσηmiddotέχει ιστορίαετελευταίαανάλυση

θαλέγαμεότιπρόκειταιγιαέναν(εσωτερικό)διάλογο (προσωπικήσυνά-

ντηση)καιμίαlaquoσυμφωνίαraquoισορροπία(πρβλομοιόσταση)τούlaquoπροσωπεί-

ουraquoμαςμετονίδιομαςτον(αυθεντικό)εαυτόόπωςκαιμετοΌλο(Tour-

nier 1956 Norcross 2006) του συνειδητού με το (ατομικό και συλλογικό)

ασυνείδητό μαςτης ΙστορίαςμετηΥύσητουlaquoγίγνεσθαιraquoμετοlaquoείναιraquo

τούlaquoὑπέρ φύσινraquo(αυθυπέρβασηεκστατικότηταανοιχτότηταπροσφορά

αυτοθυσίααγάπηαγιότητα)μετοlaquoκατά φύσινraquoαυτοσυντήρησηελάχι-

στη δεκτικότητα ατομοκεντρικότητα ιδίαση φιλαυτία (Θεοδώρου

2004)]16ΗΙστορίαδείχνειότιόπουεπιχειρήθηκεμίαυπερβολικήανύψω-

σητουπροσώπου έναντιτηςΥύσηςήτήςΥύσηςέναντιτουπροσώπουτα

αποτελέσματαήσανδυσάρεστακαιγιαταδύοαυτάμεγέθηΓιrsquoαυτόοι

ΠατέρεςτήςΕκκλησίαςμολονότιεξήραντοανθρώπινοπρόσωποχαρα-

κτήριζαντηΥύσηωςlaquoσύνδουλοraquoτουανθρώπου17

Σοκύριοπάντωςχαρακτηριστικό τούανθρωπίνουπροσώπου σύμ-

φωναμετηνΟρθόδοξηΦριστιανικήΠαράδοσηανάγεταιστηναγαπητική

τουκοινωνικότητασχεσιακότητα(Neacutedoncelle 1962Γιανναράς19701976

1982 2004 Nissiotis 1983 Pettifer 1987 Yu 1987Μαντζανάρης 2009) Ξέ-

ρουμεότιοιάνθρωποιείναικοινωνικάόντα(Haslam et al2009)Ησχεσι-

ακότητα τουανθρωπίνουπροσώπου αιτιολογείται θεολογικά όχι από το

ότι αυτήν τη συνιστά το κάθε Θείο πρόσωπο τήςΑγίας Σριάδας αλλrsquo

απότοότιτηχαρακτηρίζει (ΔιονύσιοςΑρεοπαγίτηςMPG 3637Μάξι-

μος Ομολογητής MPG 4 212 MPG 91 1265 Καραζαφείρης 198519952

Medley 1995 Ζιάκας 2001 Ορφανός 2003β Υούντας 2009) Από τη διδα-

σκαλίατούΦριστούκαι―στησυνέχεια―τούαποστόλουΠαύλουπροκύ-

πτειότιοΦριστιανόςείναιέναάτομοσεσχέση (τέέναςσύνδεσμος)με

τονεαυτότου(Beaumont 1973 Rolnick 2007)τονΘεότηΥύσηκαιτονσυ-

νάνθρωπο (Christian 1958 Καραζαφείρης 198519952 Roberts 1991) ένας

μικρόκοσμος (Thunberg 1995)πουσυγκεφαλαιώνει και―μέσωτήςαγα-

πητικήςπιστής κοινωνίας― αποκαλύπτει όπως το Αρχέτυπό του ο Θ

Λόγος (ΓρηγόριοςΘεολόγοςMPG 35 796 Evdokimov 1985) όλο τονμα-

κρο-κοσμικό ήτοι σύμπασα την υλική και πνευματικήΚτίση (Γρηγόριος

ΠαλαμάςMPG 150 1361C Nissiotis 1983 Turcescu 200320042 Ware 1996)]

χαρακτήρατήςύπαρξήςτου18middotμεάλλαλόγιατηβασιλική προ-φητική και

ιερατική laquoεικόναraquo τού Θεού στη Υύση ύμφωνα με το ιερό Ευαγγέλιο

(Ματθ 5 44) οαληθινόςΦριστιανόςκαλείται νααγαπήσει (ακόμακαι)

τον εχθρό του όπως τον εαυτό του ακολουθώντας το αυτοθυσιαστικό

υπόδειγμα τού Φριστού Είμαι πρόσωπο λοιπόν χριστιανικά σημαίνει

laquoκοινωνώraquoμεταάλλαπρόσωπα αγαπητικάΑυτόαποδεικνύειότιηαγά-

πηωςφυσικήιδιότητατωνπροσώπωνείναιsine qua non όροςγιατηνο-

ηματοδότηση τουπροσώπου Έτσι τοπρόσωπο τού ανθρώπου δικαιώνει

τηνανθρώπινη ύπαρξήτουστηναγάπη(Tillich 1951 1959 1967 Ramsey

1970 Zizioulas 1975 Niebuhr 1964 Evdokimov 1985)Αντίδηλτούlaquoυπάρ-

χω άρα αγαπώraquo τού (Νεο)Προσωπισμού τού Mounier ο Φριστιανισμός

προβάλλειτοlaquoαγαπώ άρα υπάρχωraquo19

εαυτήν τηθεο-δι-ανθρώπινησχέσηπουλειτουργεί δυναμικάκαι

εσχατολογικά (Bultmann 1960)συνυπάρχει ταυτόχροναηαπόλυτηατο-

μικότητα (τομέρος)καιηαπόλυτηκαθ-ολικότητα [Unitas multiplex (Γιαν-

ναράς1970 1976)+ηΒαβέλ (ηπολυφωνία)μετηνΠεντηκοστή (τηνομο-

φωνία)τονπίνακα τουEl Greco (1541ndash1614) τα πρόσωπατωνδώδεκα

Από-στόλωνκαθώς είναισυγκεντρωμένακατάτηστιγμήτήςΠεντηκο-

στής αναδύονται μέσααπό το ίδιο μυστικό βάθος μολονότι το καθένα

φωτίζεταιμέσααπότηδικήτουΦάρηδωρεά(Μιχαηλίδης1990)Κατάτόν

ΜΒασίλειο ηπροσωπικήσυγκρότησηκάθεανθρώπου εξηγεί επαρκώς

τήν ενότητα αλλά και την ετερότητα (Unitas Multiplex) της προσωπικής

τουυπόστασης (Γεωργούλης19721992Guardini 1950Δρούλιας1960ιώ-

της 1984 Ware 1987 Μαραθεύτης 1986 1994 1997)20 Αυτήν τη θε-

ανθρώπινη και περιχωρητική laquoκοινωνία των προσώπωνraquo (Schwoebel amp

Gunton 1992) ή την laquoαγαπητική πολιτείαraquo (Κλήμης Αλεξ τρωμ Δrsquo

XVIII 6 7 MPG 81213)πουκαταλύεικάθεlaquoδιπλόεγωισμόraquo εκφράζει

σύμφωναμε τηνπρος Εφεσίους επιστολή τού αποστόλουΠαύλου κατrsquo

εξοχήνηενχρόνωΕκκλησίαστηνοποίαδιασώζεταιταυτόχρονατόσοη

πνευματικήκοινότηταόσοκαιημοναδικότητατουπροσώπου (Καραζα-

φείρης198519952)ΠράγματιστηνΕκκλησία(qahal Yhwh)ενώνονταιμε-

ταξύτουςοιΦριστιανοίμέσωτούενόςΚυριακούώματοςτούοποίουσυ-

νιστούνμέλη(Troeltsch1922)ΟΟρθόδοξοςΜητροπολίτηςΠεργάμουκαι

Ακαδημαϊκός ΙωάννηςZizioulas (1994)συνέδεσετηlaquoσχεσιακότηταraquoτου

προσώπου όχιμετηΥύση(πρβλΠνευματομονισμό ήelan vital)ήτον(δυτι-

κό)Φριστομονισμό(βλΛογοκρατία)αλλάμετοεκκλησιαστικόΜυστήριο

τηςΘείαςΕυχαριστίαςμέσωτής τριαδικήςΘεολογίας βλ ευχαριστιακή

εκκλησιολογία (Afanassieff et al 1960 Florovsky 1972 Ζηζιούλας

196519902)+τοκαθολικό αυτόΜυστήριοτηςΑγάπηςκαιτηςΕλευθερίας

(Ware 1981) όπου η διαφορά δεν ταυτίζεται με τη διαίρεση διασώζεται

μέσωτήςποικιλίαςτωνΦαρισμάτων τούΑγίουΠνεύματος(ΑrsquoΚορ128-

10 McPartlan 1993 Ware 1996Σσιτσίγκος2000)ταυτόχροναηετερότητα

καιηκοινωνικότητα τουανθρωπίνουπροσώπουαφούa priori αποκλείεται

κάθεαποκλεισμός

Κατάχρηση και αυτονόμηση της laquoΘεολογίας τού προσώπουraquo

Ηωςάνωαυτήπαραδοσιακήθεολογικάχριστιανικήέννοιατούπρο-

σώπου ωςσυνδέσμουτήςανθρώπινηςύπαρξης καιτηςυπερβατικότητας

(Christian 1958 Lossky 2000 Piedmont et al2009)μέσωτήςαναφορικότη-

τας τουανθρώπινουλόγουπροςτονΘείοΛόγο(πρβλκάθετηδιάσταση)

πουκύριαεκφράζεταιμετηντριαδικήΑνθρωπολογίατούltκατrsquo εἰκόναgt

(Γεν 1 26) μετατοπίστηκε (Αγουρίδης 19931996 Αγγελόπουλος 2002)

από τη νεωτερική Υιλοσοφία και Θεολογία ιδίως τού (χριστιανικού) Τ-

παρξισμού (Ζηζιούλας 1977)21 και τουΠερσοναλισμού (Barth 1955719605

Brunner 1938 Niebuhr 1964 Ζηζιούλας 1977 Γιανναράς 1982 1991 2004

Torrance 1996 Rudman 1997 Turcescu 20042) και κατά συνέπεια την υ-

παρξιστική Οντο-Θεολογία στην οριζόντια (βλ κοινοτική) οντο-

ανθρωπολογική σχέση ανθρώπου (εγώ)mdash συνανθρώπου (συ) μέσω τής

ευχαριστιακής Εκκλησιολογίας (McPartlan 1993 Messer 2001)

Αλλάτοπροσωπικόκαιυπαρξιακόστοιχείοόταναπολυτοποιείται

όπως μεταξύ των άλλων φανερώνει η συχνή αναφορά των εισηγητών

τού χριστιανικούΠερσοναλισμού στον τρόπο σκέψης ή σε φράσεις των

ΝτοστογιέφσκυΜπερντιάεφκαιΚίρκεργκαρντ τότεκαθίσταται επικίν-

δυνοορθοδόξωςαφούκλίνειπροςένανανθρωποκεντρισμόέτσιώστεη

(χριστιανική)Ηθικήναμεταπίπτει εντέλει σεΑνθρωπολογίαμεταθέτο-

νταςτοκέντροβάρουςαπότηΘΑποκάλυψηστονκατάφύσηζώνταάν-

θρωποΓιrsquoαυτόκαιοιυποστηρικτέςτήςπερσοναλιστικήςΘεολογίαςβα-

σίζονται κυρίως είτε στο συναίσθημα (βλ Schleiermacher) είτε στην υ-

παρξιακή εμπειρία (βλ Bultmann) Πώς όμως διερωτάται ο καθηγητής

ΜΥαράντοςείναιδυνατόνεκτούανθρώπου―έστωκαιεκτουπιστεύο-

ντος―νααναχθούμε στονΘεό22 Δενκαθίσταταιέτσιοάνθρωποςμέτρο

καικριτήριοτηςlaquoενΦριστώraquoΘΑποκάλυψηςΚαισυνεχίζειlaquoΠότε ηκού-

σθη ότι θεολογική επιστήμη έχει και άλλας πηγάς τής αληθείας και μάλι-

στα κυρίας και πρώτας πλην τής Γραφής και της Παραδόσεως σημειωτέον

ότιτούτο αρνείταιρητώςκαιοεβΙερόθεοςΒλάχος23] αι οποίαι είναι και

αι μόναι πηγαί τής ΑποκαλύψεωςhellipΑρχή και τέλος τής Ηθικήςhellipείναιraquoο

Θεάνθρωπος Φριστός και όχι ο laquoκατά Φριστόν ζων άνθρωποςraquo Άλλο

πράγμαείναιτοότιθαπρέπειναείναιενιαίαηδογματικοηθικήεξέταση

(ηΔογματικήομιλείκαιπερίτούlaquoἐνΦριστῷraquoκαινού ανθρώπου)καιεκ

τουδόγματοςνααπορρέειτοήθοςκαιάλλοτοναταυτίζουμεήνααντι-

στρέφουμετηφοράπαράγονταςεκτουήθουςτοδόγμα(βλπροτεστάντη

WilhelmHerrmann)ΟιΠατέρεςότανστηλίτευανγιαμηάριστο βίο δεν

εννοούσαντηνπαραγωγήτωνδογμάτωνεκτουήθουςαλλάτηνπαρα-

δοχήμεντωνδογμάτωνθεωρητικώςεφόσονκάτιτέτοιοδεναπαιτείκό-

ποτημηόμωςεφαρμογήτους στηνπράξηΣοτριαδικόδόγμαβιούμενο

οδηγείστηντριαδικήκοινωνίατωνπροσώπωνκιrsquoόχιτοαντίστροφοώ-

στεναταυτίζεταιμετονlaquoτρόποζωήςraquoΕνώοάγιοςΓρηγόριοςΝύσσηςεκ

τουτριαδικούδόγματοςασκείψυχο-λογίαοιΑυγουστίνοςεκτηςψυχο-

λογίαςεπιχειρείνακατανοήσειτοτριαδικόδόγμαπράγμααπαράδεκτο

κατάτονάγΜάξιμοτονΟμολογητήΟδεΘωμάςΑκινάτηςείχεμιλήσει

διεξοδικά για τη διδακτική αρχή τής ανακάλυψης Πώς όμως ερωτά ο

αείμνηστος καθηγητής ΠΣρεμπέλαςμιαχριστιανικήκαθόλασυνείδηση

μπορείναμαςδιαφωτίσειλχγιατηΦριστολογίατηνΕσχατολογίακλπ

Σηνωςάνω laquoμετατόπισηraquo(αλλοτρίωση)αυτή τήςχριστιανικήςΘεο-

λογίας και Ανθρωπολογίας χρεώνει κατrsquo αρχήν ο Hillman (1975 1993)

στον ίδιο τον Φριστιανισμό και στη συνέχεια στα υλιστικά συστήματα

τηςσύγχρονηςΕπιστήμης καιδητήςτυπολογικήςΧυχολογίαςΚατάτον

Hillmanη(δυτική)Εκκλησίαμέσωτήςπρόταξηςτου(Θείου)Λόγουτού

(Απολλώνιου)ΠνεύματοςκαιγενικάτούΜονοθεϊσμούαπεμπόλησεψυ-

χολογικά(καιόχιτόσοθεολογικάανκαικατάτονHillmanηΖrsquoΟικου-

μενική ύνοδος υπέταξε τις εικόνες στοΠνεύμα) την άπειρη (διονυσια-

κήπολυδαιμονικήχαοτικήκαιασύλληπτη)σημασίατήςεικόνας (τονψυ-

χολογικόπολυθεϊσμό)τέτηναξίατήςφαντασίαςτωνμύθωντωνονεί-

ρων και των συμβόλων Η απεμπόληση αυτή που διενεργήθηκε μέσω

τήςκατά Winnicott (1954) εκλογίκευσης καιδιανοητικοποίησης (κυρίωςμε

τηχρήσητήςαλληγορικήςμεθόδου)τήςκάθεανθρώπινηςορμήςκαιεπι-

θυμίαςτούκάθεσυν-αισθήματοςδηλώνειτελικάτηναπώθησητης(αρ-

χαιοελληνικήςπαγανιστικής) ψυχής (anima) ήτοι κάθε καλλιτεχνικής

(εικονογραφικής) επιστημονικής και πολιτιστικής ελευθερίας (άρα και

τον θανατο κάθε ετερότητας) για χάρη τού Πνεύματος (Ζιάκας 2001)

πουορθοδόξωςχριστιανικάlaquoπέμπεταιraquoδιατουΛόγου(Ιω1526)

Ανάλυση και σύνθεση των στοιχείων τού προσώπου

την προσπάθεια μιας νηφάλιας και ολιστικής διερεύνησης του

προσώπουεντοπίσαμεορισμένεςυπαρκτικο-οντολογικέςσυνιστώσεςτου

Κατrsquoαρχήνθεμελιώδεςγνώρισματουπροσώπου φαίνεταιόπωςείδαμε

να είναι η διϋποκειμενική σχεσιακότητα (Macmurray 1961 1991 Rogers

19611962 1980 Allport amp Ross 1967 Guntrip 1969 Γιανναράς 1970 1976

1982 2004 Nissiotis 1983 Oliver 1984 1989 Aves 1992 Κοσμόπουλος 1995

Maltby amp Lewis 1996 Wiggins 1996 Λουδοβίκος 19992 Piedmont 1999a

MacDonald 2000 Saroglou 2002Μαντζανάρης 2009)Πολλέςχολές τής

Χυχολογίας (Interpersonal Psychoanalysis Object relations Theory Attachment

Theory Transpersonal Psychology κλπ)σήμερατονίζουνακριβώςτηνψυχο-

δυναμικήτήςσχέσης(σχεσιακότητας)ανθρώπουκαισυν-ανθρώπουΚα-

τάτονCRogers(1951195719591961196219721980)γνήσιασχέση εξα-

σφαλίζεταιότανμεταξύτωνπροσώπων αναπτύσσεταιγνησιότητα (λει-

τουργίαπραγματικώναισθημάτων)(απροϋπόθετη)αποδοχή (θερμότη-

ταδιάθεσηςκαισυναισθημάτων)καικατανόηση ελεύθερηαπόαξιολο-

γικέςκαιηθικέςκρίσειςενσυναισθητική γνώσητούάλλουτόσοστοσυνει-

δητό όσο και στο ασυνείδητο επίπεδο ενσυναίσθηση (πρβλ και την em-

pathic immersion τούHeinz Kohut)]

υγγενήςέννοιαμετησχεσιακότητα καιπροαπαιτούμενήτηςαπο-

τελεί η λειτουργία τής συμβολοποιΐας ύμφωνα με τούς Sedikides και

Skowronski (1997)έναάκρωςσημαντικόείδοςπροσαρμογήςκατάτηνε-

ξελικτικήδιαδικασίααποκλειστικάτήςανθρωπινότηταςθεωρείταιηικα-

νότητασυμβολικήςσκέψηςκαιαυτοσυνειδησίας(Μελανίτης1973)Κατά

τονCassirer (19681972) ο άνθρωπος είναι laquoζώοσυμβολικόraquo Εν γένει ο

(κοινόςήατομικός)συμβολισμός ―μέσωτήςlaquoμαθήσεωςδιασυνδέσεωςraquo

(Μελανίτης 1950) και τής συναισθηματικής έντασης― αποτελεί σπου-

δαιότατοπαράγονταστην εξέλιξηαλλάκαι τη διαφοροποίηση τηςπρο-

σωπικότητας καιτουχαρακτήρα(Μελανίτης1973)Ησυμβολική αυτοσυ-

νειδησία (LeVine 1974)αναφέρεταισεμίασειράγνωρισμάτωνπουβασι-

κάεμφανίζονταικατάτηνενηλικίωσηόπωςλχείναιηγνωστικήαπει-

κόνισητουεαυτούμέσωτήςγλώσσας(Lacan 19741975)ηανάληψηστο-

χοθετημένωνκαθηκόντωνκαιηαξιολόγησητωναποτελεσμάτωναυτών

τωνενεργειώνμεαναφοράμάλισταστονίδιοτονεαυτόαυτονόηση [au-

tonoesis (Siegel 1999 Lucente 2008)+middotγιαπαράδειγμααίσθημαντροπήςαν

ο στόχος δεν επιτεύχτηκε ή υπερηφάνειας αν στέφθηκε από επιτυχία

αυτοεκτίμηση κοκΈτσι αν δεν υπήρχανσύμβολα όχι μόνο δενθα υ-

πήρχε σκέψη αλλά και καμία πνευματική πρόοδος αφού ακόμα και ο

φυσικόςκόσμοςκατανοείταιμέσωσυμβόλων(Μελανίτης1973)

Αλλrsquoοψυχο-κοινωνικόςγλωσσικός καιπολιτισμικόςσυμβολισμός

επινοήθηκεμε τηβοήθεια τηςθρησκείας (τονθρησκευτικό συμβολισμό)

όπωςάλλωστεκαιηέννοιατούρόλου μέσααπόταιεράδρώμενα(Hollis

2000)Ησυμβολικήλειτουργία―μίαιδιαίτερηκαισημαίνουσαλειτουργία

σχετιζόμενη μάλιστα με τις κοινωνικές laquoγνωσίεςraquo (cognitions)― κατέχει

στοθρησκειοψυχολογικόμοντέλοτούWulff τηντέταρτηθέσηστηδιαίρε-

σητωνμεταβλητώντήςθρησκευτικότηταςΜεβάσητιςθεωρίεςτούBer-

zonsky (1990) και τούWulff (19911997) κάθε στυλ ταυτότητας φαίνεται

ότισχετίζεταιθετικάμετηνπροσωπικήκαιτησυμβολικήερμηνείατων

θρησκευτικώνφαινομένωνκαισυνεπώςμετοδίπολοτουWulfflaquoκατά

γράμμαraquo(θρησκευτική)διάστασηκαισυμβολική(θρησκευτική)διάσταση

Ησυμβολικήλειτουργίααυτήδεναντιστρατεύεταιαναγκαστικάτονθρη-

σκευτικό ρεαλισμό αλλrsquo είτε συνυπάρχει (Symbolic Affirmation) είτε ενα-

ντιώνεται(Symbolic Disaffirmation)μαζίτουχωρίςωστόσοναείναιτελεί-

ωςασύμβατημετηναπόδοσηενόςσυμβολικούνοήματοςτηςθρησκευτι-

κήςγλώσσαςΗσυμβολικήθεώρησητουεαυτού είναιαπαραίτητηγιατην

κοινωνική αλληλεπίδραση εφόσον για να αλληλεπιδράσουν κοινωνικά

δύοοργανισμοίπρέπειοκαθέναςτουςναείναισεθέσηνααξιολογείτα

οφέλητήςαλληλεπίδρασηςσεσχέσημετονδικότουαλλάκαιμετονάλ-

λο οργανισμόΦωρίς τησυμβολική αυτοσυνειδησία θαήταναδύνατογια

το ανθρώπινο είδος να συστήσει μία κοινωνία πιο σύνθετη από εκείνη

λχτωνχιμπατζήδων(Cassirer 19681972)

Ένα τρίτο δομικό στοιχείο τού προσώπου φαίνεται ότι αποτελεί η

υπαρξιακήαναζήτησηνοήματος της ζωήςΧυχίατροικαιψυχολόγοιπου

έχουνεμπνευσθείκυρίωςαπότηνΑναλυτική Χυχολογία τούC Jung τη

Υαινομενολογία τούE Husserl (1859-1938)τηνυπαρξιακή Υιλοσοφία των

S Kierkegaard F Dostoyevsky F Nietzsche A Camus M Heidegger J-P

Sartre M Merleau-Ponty (Valle amp King 1979 Sass et al 2000)κάτηνουμα-

νιστική Χυχολογία καιτηνυπερ-προσωπική (transpersonal) Χυχολογία τού

A Maslowδέχονταιότιμόνομίαπνευματικήπροοπτικήμπορείναπροσ-

δώσει σημασία και περιεχόμενο στο ανθρώπινοπρόσωπο (Mascall 1959

Tournier 1957 MacDonald 2000 Canguilhem 2002) Ο χριστιανικός ιδίως

Τπαρξισμόςενδιαφερόμενοςκατrsquoαρχήνναμελετήσειτηνανορθολογική

(μεταλογική) τάση που επιδεικνύουν συνήθως οι βαθιά και αληθινά

laquoθρησκευόμενοιraquo(πιστοί)στηζωήτουςόπωςεπίσηςκαιτηνειδικήσημα-

σίατήςαγωνίας (May 1950)βλέπει ευνοϊκάτονρόλοτούθρησκευτικού

συμβόλου (Clark 19671968) όπωςαυτόλειτουργείσεόλαταεξελικτικά

στάδια της ζωής τού ατόμου (Fowler 19811995 Royce 1962) Ο R May

(1909-1994) εμπνευσμένος βασικά από το έργο των Βαθυψυχολόγων

(Freud Adler Jung)και τωνυπαρξιστώνθεολόγωνS Kierkegaard καιP

Tillich εκλαμβάνει την αληθή θρησκευτικότητα ως πηγή δυνάμεως και

διαπίστωσητουέσχατουνοήματος της ζωήςκαιάραθεμελιώδουςσημα-

σίαςγιαμίαυγιήπροσωπικότηταΠράγματιηπερί Θεού εικόνα έχεια-

ποδειχθεί ότι εισφέρει σημαντικά στη βίωση νοήματος ζωής (Schaap-

Jonker2008)ΑπότηνάλληπλευράηΛογοθεραπεία τούVictor E Frankl

(1905-1997)υποστηρίζονταςότιοιανθρώπινεςυπάρξειςμέσωτήςαυθυ-

πέρβασης (self-transcendence) ―δηλ μιας υπνώττουσας αναφοράς για

υπέρβαση (Ek-sistere)― παλεύουν να βρουν νόημα24 και σκοπό25 ομιλεί

για μία laquoασυνείδητη θρησκευτικότηταraquo μία laquoνοολογικήraquo ή νοοδυναμική

διάσταση δηλ ένανασυνείδητολόγο (logos)ή laquoπνεύμαraquo+26πουδιαθέτει

έμφυτα(μαζίμετοσώμακαιτηνψυχή)κάθεάνθρωποςεγγενώς(πρβλ

laquoτρισύνθετονraquo) ταυτίζοντας έτσι το laquoπνευματικό ασυνείδητοraquo με το laquoυ-

περβατικό ασυνείδητοraquo που κατrsquo αυτόν μπορεί να ονομασθεί θεός

(Frankl 19751980)Ηθέσηαυτήανταποκρίνεταισεανάλογεςαπόψειςψυ-

χολόγων όπως των Luckmann (1967) Pruyser (1968) Yinger (1969) και

Dittes (1969)οιοποίοιαναζήτησαντηθρησκευτικότητα μέσααπότηλει-

τουργίατήςίδιαςτήςζωήςκαιόχιλχμέσααπότηνιστορικήήτηνιδρυ-

ματικήτηςμορφήέκφραση(Hunt amp King 19711977)

Σέλοςως ιδίωματουπροσώπου εκλαμβάνεταιηθεώρησητηςζωής

ωςκλήσης καιαποστολής (Feenstra amp Brouwer 2008)Πράγματιφιλόσο-

φοιθεολόγοι (ΠατέρεςτήςΕκκλησίαςΛούθηροςΚαλβίνοςHardy 1990

κά) και ψυχολόγοι (Tournier 1956 Frick 1995) ―εμπνευσμένοι βασικά

απότηνΧυχολογίατωνFromm (1941 May 1953) Adler (1951)καιAllport

(19651968)―διαβλέπουνμέσαστονπυρήνατούανθρωπίνουπροσώπου

μία(εγγενή)τάσηπουσχετίζεταιμετησυνειδητοποίησηεκμέρουςτού

ατόμουτήςζωήςτουωςκλήσης καιαποστολήςΕιδικάοAdler (1951)έχει

τονίσειτηνέλξηπουαισθάνεταικάθεάνθρωποςγιατηνπραγματοποίη-

ση κάποιων μυθοπλαστικών (fictional finalism) ή πραγματικών σκοπών

(Teleology)

Αντώραεπιχειρούσαμεμίαεννοιολογικήσύνθεσητωνκυριοτέρων

ψυχοφυσικώνχαρακτηριστικώντούπροσώπου σύμφωναμεκορυφαίους

θεολόγουςφιλοσόφουςκοινωνιολόγουςψυχολόγουςκαιπαιδαγωγούς

θατα περιγράφαμεωςεξής

αίσθησητηςσυνεχιζόμενης(More1995)ύπαρξήςτου(βλπρο-

σωπικήιστορίαmdashπείρα)

νοητικο-υπαρκτικήlaquoαφαίρεσηraquo―πρβλβαθμόγενικήςευφυΐ-

αςκαιδια-νοητικήδραστηριότητααπροσεξίααφηρημάδααμνησίαπα-

ραμνησίαυπερμνησίαεκμνησίακρυπτομνησία(Spilka et al 20033)]

συνειδητότητα (συνειδητό εαυτό) και αυτοσυνειδησίααυτεπί-

γνωση―αυτογνωσία(Ware 1996)

Εγω-ανάπτυξη και προσωπική δόμηση με κρίση ταυτότητας

αντιρρόπηση καιδίπολεςέννοιες(C Jung G A Kelly)

ελευθερίαπροςαυτοβεβαίωσηmiddotηέννοιααυτήσχετίζεταιστενά

με την έννοια τήςαυτοεκτίμησηςΠράγματι έναςσημαντικόςπαράγων

τούσυστήματοςπροσωπικότητας θεωρείταισήμεραηψυχολογικήκατη-

γορίατήςαυτοεκτίμησης (Ball 1992Μακρή- Μπότσαρη2001)ηοποίακα-

τάγενικήεκτίμησηαποτελείπροάγγελοτηςευεξίας (Schmitt et al 2003

Garska et al 2004 Bourguingnon et al 2006)

πολιτιστική (Walling et al 2006) εθν(ολογ)ική (Hoffman et al

2005 Schaap-Jonker 2008)καικοινωνική(Γρηγοριάδης2000)persona

ενεργητικότηταεγρήγορση-αποφασιστικότητα(διατήρησητου

ελέγχουovercontrol)ήαντίθετανωθρότητακόπωση-υποβουλησίααβου-

λησίαundercontrol (Rohrbaugh amp Jessor 1975 van Aken 2008)

συναισθηματικότητα πρβλ ψυχική διάθεση (πχ χιούμορ27)

ευαισθησία ψυχοκαταπόνηση (στρες) και άγχος (σε ελεγχόμενα επίπε-

δα) βαθμό παρασυμπαθητικοτονικότηταςσυμπαθητικοτονικότητας και

έκτασηκυκλοθυμίας+ήαντίθετααπάθεια(βουλητικήσυναισθηματική

καιυπαρξιακήσταθερότητακαιγαλήνη)καιευμεταβλητότητα(αμφιθυ-

μίααστάθειακλπ)

αισθήματα αλληλεγγύης και αυταπάρνησης (πηγαία αγάπη

ενσυναίσθησηlaquoσυμπάσχεινraquolaquoσυγχαίρεινraquo)ήαντίθεταεγωκεντρικότη-

τα(πρβλβαθμόισχύοςτούΕγώ)καιζηλοφθονία

προσαρμοστικότητα (εξαρτικότητα ελαστικότητα ευελιξία

συμβιβαστικότηταανανηπτικότητα)ήαντίθεταακαμψίακαιυπερεγω-

τικότητα(van Aken 2008)

ταυτίσειςκαισυμβατότητα(πχευγένειανομιμοφροσύνη)ή

αντίθεταεκκεντρικότητα(πχτραχύτηταευερεθιστότητα)κλπ

τρυφερότητα ή αντίθετα σκληρότητα

εμβύθισητουατομικούΕγώστο(κοινωνικό)υ

κοινωνικότητα(Αdler 1938 Weiss 1974Ζιάκας2001)―ποσοτι-

κέςκαιποιοτικές(κοσμικέςδιασκεδάσειςήαντίθεταπνευματικέςσυγκε-

ντρώσεις κλπ) σχέσειςεπαφές μεταξύ γνωστών συγγενών γειτόνων

φίλωνκλπ(Harris1995)+―ήαντίθετααντικοινωνικότητα(απο-μόνω-

ση)κοινωνικήδραστηριότητα(ενεργητικήπαράστασηκοινωνικώνρόλων

[Lindesmith amp Strauss (1949)πουσχετίζονταιβέβαιακαιμε τιςυγιείςή

παθολογικέςσχέσειςμετοάλλοφύλο(Maccoby amp Jacklin 1974 Hall 1984

Feingold 1994)―σεξουαλικότητα σεξουαλικές διαστροφές―κλπ+ εξω-

στρέφειαεσωστρέφεια (Jung 1928 1966) αριστοφάνεια προσωπικότητα

κοινωνικο-οικονομικό status (Rohrbaugh amp Jessor 1975) πρακτική συνει-

σφοράβοήθειακαθοδήγησηπληροφόρηση)middotκατάτονvan Aken (2008)η

εσωστρέφεια σχετίζεταιμεμίαυψηλούαυτοελέγχουσυμπεριφοράόπως

και με τηνπνευματικότητα (Saroglou amp Muntildeoz-Garcia 2008) ενώη εξω-

στρέφεια μεμίαχαμηλούαυτοελέγχουσυμπεριφορά

κοινωνικό ενδιαφέρον (φροντίδα laquoανθρωπιάraquoαυτεπιβεβαίω-

σηκλπ)ήαντίθετααδιαφορίακλπ

ένα γενικευμένο και εστιασμένο νευροψυχικό σύστημα που

προσιδιάζεισεαυτό ικανόνακαθιστάπολλά ερεθίσματαλειτουργικώς

ισοδύναμακαθώςκαιναελκύεικαινακαθοδηγείσταθερές-ισοδύναμες

μορφέςπροσαρμοστικήςκαι εκφραστικήςσυμπεριφοράς(Allport 1937)

ένανορμαθό-σωρείτησυσχετίσεων(ταlaquoγνωρίσματα επιφανεί-

αςraquo) που απαρτίζεται από laquoστοιχεία γνωρίσματοςraquo ή laquoενδείκτες γνωρί-

σματοςraquo δηλ μικρότερα γνωρίσματα ή αποσπάσματα συμπεριφοράς

(Cattell 1950)

ένασταθερό σύστημααντίδρασηςπου εκδηλώνεται όταν οι

καταστάσεις εκλαμβάνονται ως όμοιες και το υποκείμενο διέπεται από

όμοιακίνητραδεδομένουότιτακίνητρα μαζίμετοσύστημασχημάτων

πουδιαθέτει τοπρόσωπο καθορίζουν τονβαθμόπραγμάτωσηςορισμέ-

νωνκαταστάσεων(McClelland 1956)28]

στάσεις (Dewey amp Humber 1951)

Προς ένα συνθετικό (επιστημονικάψυχολογικά) μοντέλο θεώρησης

του προσώπου Η προσωπικότητα

Σατελευταίαχρόνιαόλοκαιπερισσότεροαναγνωρίζεταιησημασία

τής συμπερίληψης περισσοτέρων παραγόντων (Andrews 1989 Lazarus

1996)προκειμένουναlaquoσυλληφθούνraquoόσοτοδυνατόναρτιότεραταποι-

κίλα χαρακτηριστικά τού προσώπου ή τηςπροσωπικότητας μέσωσυγκε-

κριμένωνγνωρισμάτων της (Allport amp Allport 1921 Allport amp Odbert 1936

Allport 1927 1937 Cattell 1946 1957 Guilford 1959 Eysenck 1967 McCrae amp

Costa 1995 Diener 1996 Roberts amp DelVecchio 2000)29ΚατάτoύςΦασάπη

(1970)καιΠαρασκευόπουλο (σ 70) laquoπροσωπικότητα είναι το σύνολο των

ψυχοσωματικών χαρακτηριστικών τού ατόμου και κυρίως ο ιδιαίτερος

τρόπος με τον οποίο τα χαρακτηριστικά αυτά συνδέονται και οργανώνονται

σε ένα ενιαίο δυναμικό σύνολοraquo(πρβλBrown et al 2006)Ηνοηματοδότη-

σηαυτήτήςπροσωπικότητας φαίνεταιότιανταποκρίνεταικατάτονκα-

λύτερο δυνατό τρόποσεμία διαθεματικήδιεπιστημονικήκαι διαπολιτι-

σμικήσυνάρμοση(Hofstee et al 1992 Schlauch 1993 Carver 1996 Baumeis-

ter amp Tice 1996)Προςαυτήντηνκατεύθυνσηλειτουργούνκαιοιδιάφορες

συνδυαστικέςθεωρίεςπροσωπικότητας (Andrews 1989 Viney 1989 Wrenn

1990 Seligman 2003 Duckworth et al 2005 Guterman 1996 Lazarus 1996)

Με αυτήν την έννοια προσωπικότητα είναι ένας ζωντανός οργανισμός

(Brown et al 2006) δηλ ένα οργανικό ψυχικό όλο (M Agrippa Brierley

19311944Μελανίτης1973)ΜάλισταοJeeves(2002)συνδυάζονταςΓνω-

στικήκαιΕξελικτικήΧυχολογίαμεΝευροψυχολογίαβλέπειμίαεπιστρο-

φήτήςΕπιστήμηςσεμίαπιοολιστικήθεώρησητηςανθρώπινηςφύσηςΗ

τελευταία αυτή θεώρηση εκλαμβάνει την προσωπικότητα λειτουργικά

laquoπροσωπικότητα είναι το πρόσωπο σε κατάστασηraquo(Helsonp541)middotτοπρό-

σωπο δηλ εδώ εννοείται ότι τρέφεται βασικά δια μέσου των διαπροσω-

πικώνσχέσεων (Θεοδωρακόπουλος 1949Freedman et al 1951 Carring-

ton 1957 Kiesler 1983 Ράπτης 1974 Assagioli 1991 Wagner et al 1995

Gurtman 2001 Acton 2004)

Έτσιταόποιαχαρακτηριστικά τήςπροσωπικότηταςστησύγχρο-

νη έρευνα δεν νοούνταιπλέονως τοάθροισμααπλώςψυχοσωματικών

χαρακτηριστικών (Thorpe 1938 1941)ωςαπλέςπεριγραφέςστατικώνκαι

μόνιμων ατομικών διαφορώνκαιωςlaquoδιαστάσεις ατομικών διαφορών που

τείνουν στην εμφάνιση σταθερών προτύπων σκέψης αισθημάτων και πρά-

ξεωνraquo (McCrae amp Costa 1990) αλλrsquo ως δυναμικά οργανωμένες δομές

(Leary et al 2005 Brown et al 2006 Schaap-Jonker 2008) τούσυνόλουτων

ψυχοσωματικών και πνευματικών λειτουργιών (Murphy 1947 Ορφανός

2004)ΟStern (1938)γιαπαράδειγμαόρισετηνπροσωπικότηταωςlaquoπολ-

λαπλή δυναμική ενότηταraquo(Allport 1961 p25)Ηδυναμικήοργάνωσηαυτή

επηρεάζει τους ιδιαίτερους τρόπους σκέψης τη συμπεριφορά (Allport

1959 Ράπτης 1974 ακκάς 1977) τη διαδικασία πληροφόρησης και την

προσαρμογήστοκοινωνικόπεριβάλλον(Buss 1989 Caspi 1998 McCrae amp

Costa 1997b Roberts et al 2001 Brown et al 2006)

τομεταξύόλεςαυτέςοιδιαστάσειςτήςπροσωπικότηταςμπορούν

εξίσουναλειτουργήσουνκαιαπότηνπλευράτήςθεολογικήςθεώρησης

τουπροσώπουεφόσονκαλύπτουνικανοποιητικάόλοτοφάσμαμιας(χρι-

στιανικής)συμπεριφοράς(Gagnepain 1995)

ΕιδικότεραοBarkman (19681977)συσχετίζονταςνοητικέςβιοψυχι-

κέςκοινωνικέςκαιπολιτισμικέςδιαστάσειςδομείτοανθρώπινοπρόσω-

πο με βάσητονλόγο(τοlaquoλέγεινraquo)τιςκοινωνικέςσχέσειςτοσυναίσθημα

καιτηνυπερβατικότητα(δηλτιςπνευματικέςκαιηθικέςαξίες)

Πιοπρόσφατα οBrugger (2008) συνοψίζονταςφιλοσοφικέςθεολο-

γικέςκαιψυχολογικές30 μεταβλητέςεντοπίζειστοανθρώπινοπρόσωπο ο-

κτώανθρωπολογικά χαρακτηριστικάα) ενοποιημένηολότητα (Μελανί-

της1973Ράπτης1974)β)σωματικότητα (Muumlhlen 1954 Maxsein 1966)γ)

σχεσιακότητααναφορικότητα υπαρξιακά ψυχολογικά κοινωνικά και

πολιτιστικά(ΑυγουστίνοςR Victor Ebner 1921 Buber 19231970Δρούλιας

1960 Ράπτης 1974 Zizioulas 1985 Μπέγζος 1994 1996 Μαντζανάρης

2009)+δ)λογικότηταε)ελευθερίαβουλήσεως(Θεοδωρακόπουλος1949)

στ)laquoθεοείδειαraquo(ltκατrsquo εἰκόναgtΘεού)ζ)επισφάλειακαιη)αναγεννητική

(ψυχο-πνευματικά)δυνατότηταμέσωτήςlaquoἐνΦριστῷraquoΑπολύτρωσης

ταωςάνωαυτάχαρακτηριστικάθαμπορούσαμεναπροσθέσουμε

και την έννοια τήςμοναδικότητας έναπανάρχαιο στοιχείοπουαπαντά

ακόμηκαιστουςπροκατακλυσμιαίουςλαούςτήςΙνδονησίας(La Fontaine

2000)Ημοναδικότητα οντολογικάμεναπορρέειαπότηνξεχωριστήσχέση

τούατόμουμετονκόσμοηοποία(σχέση)δενείναιαναγώγιμησεκαμία

δεδομένη ιδεολογική προεξόφληση (Ζιάκας 2001) και έτσι κάθε φορά

laquoεκπλήσσειraquoενώψυχολογικάπροκύπτειαπότηνοικείασύνθεσησυνδυ-

ασμόκαιελεύθερηερμηνεία(μεβάσητονιδιαίτεροσκοπότήςκάθεμιας

ταυτότητας)τωνχαρακτηριστικών (συστατικώνμονάδωνκαιδιεργασιών)

τήςκάθεπροσωπικότητας (ΓρηγόριοςΝύσσηςMPG 32 328B Carrel 194612

Μελανίτης 1973 Φασάπης 1970 Παρασκευόπουλος 1979 Ράπτης 1974

ακκάς1977Zizioulas 1994Μιχαηλίδης 1990Νησιώτης1996Ware 1996

Καραζαφείρης198519952 Turcescu 200320042)

υμπερασματικάωςκαθοριστικότεροιπαράγοντεςμόρφωσης τηςπροσω-

πικότηταςθεωρούνταιαπότηνΧυχολογίαοιενδογενείς (οβιολογικός

παράγωνγενετικές(Plomin et al 1997 Loehlin et al 1988 Bergeman et al

1988 Eysenck 1990 Plomin amp Nesselroade 1990 Heath et al 1992 Bergeman

et al 1993 Plomin amp McClearn 1993 Costa amp McCrae 1993 Plomin 1994 Se-

gal amp MacDonald 1998 Plomin et al 1998 Johnson amp Krueger 2004 Jang 2005

Novotney 2008)31 επιδράσεις κληρονομικότηταιδιοσυγκρασία η έσω έκ-

κριση και ο ιδιοσυστατικός παράγωνχαρακτηρολογική τυπολογία)32 οι

εξωγενείς (εθνικήκουλτούρα33 οικογενειακόπεριβάλλονσχολείοκοι-

νωνικήομάδα)οικοινωνικές διαφοροποιήσεις κατάτηνενηλικίωση

(ψυχικέςμεταβολέςεφηβικέςφιλίεςηλικιακήωριμότητακαιεξωτερικές

επιδράσεις)καιοιποικίλεςβιοψυχολογικές μεταβολές (πρβλψυχοδυ-

ναμικές επιδράσεις εσωτερική εμπειρία κλπ) κατά το γήρας συμπερι-

λαμβανομένηςτήςθέσηςτούατόμουαπέναντιστηνασθένειακαιτονθα-

νατο(Μελανίτης1973)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕ ΑΝΑΦΟΡΕ

(Οιπλήρειςτίτλοιτωνμονογραφιώνπαραλείπονταιχάρινσυντομίας)

1 ΠρβλKa (Εγώ)Ba (ψυχή)και Akh (πνεύμα) 2 Σο δικαίωμα να είσαι ΆνθρωποςτΑrsquoσ43-57τΒrsquoσ591-606 3 Αστέριος(Εἰς τόν πλούσιον καί εἰς τόν Λάζαρον 1-14Ομιλ1017)Ευσέβιος

(Εὐαγγελική προπαρασκευήΒιβλ6648)Υίλων(Νόμων ἱερῶν ἀλληγορίαςβιβλ

3198)ΙωΦρυσόστομος(ΜPG 61772)Ποσειδώνιος(Fragm398)ΡωμανόςοΜε-

λωδός(Ὕμνοι 6 22 SC 99 110 114 128 283) 4 Κατά τους Dollard και Miller (1950) οι οποίοι ανακάλυψαν τα λεγόμενα

δευτερογενή μαθησιακά κίνητρα τα παιδιά στα πρώιμα στάδια της ανάπτυξης

μαθαίνουν μέσω τεσσάρων laquoκριτικών καταστάσεωνraquo (τροφής καθαριότητας

σεξουαλικότηταςκαιαντίδρασηςκατάτηδιάρκειατουθυμού)ενώτοκοινωνικό

(οικογενειακό)καιπολιτιστικόπεριβάλλονδιαθέτειένασχέδιο γιακάθεμίααπό

τιςκαταστάσειςαυτές(Φασάπης1970) 5 Πρόκειταιγιατονχρονικάlaquoζωτικό χώροraquo (Lewin 1943 1935 1936 1946) ό-

πουηπροσωπικότητα καταλαμβάνειδιάφοραlaquoστρώματαraquoεξώτερακαιεσώτερα

έναντιτουψυχολογικούπεριβάλλοντος 6 ΠαλαιότεραοLasswell (1957)είχεπροτείνειέναοκταπλόμοντέλοδύναμη

ευημερίασεβασμόςαγάπηηθικότηταασφάλειαεπαγγελματικήειδίκευσηκαι

αξίεςτήςΕκπαίδευσης 7 Boethius (MPL 64 1247 1343D) Πρβλ Mulrooney 1994 Παραπλήσιος είναι

και ο ορισμός τού Κασσιόδωρου Psalmum VII ldquopersona ndash substantia rationalis

individuardquo 8 ΒλΑναστασίου ιναΐτη Οδηγός 9MPG89144Blaquoκαλοῦσι γάρ τινες πρό-

σωπον τήν τινων σχέσιν πρός ἀλλήλουςraquo 9 Richard of St Victor De Trinitate IV2224MPL1961342CldquoPersonaestexis-

tenspersesolumiuxtasingularemquondamrationalisexistentiaemodumrdquo 10 Βλ Θωμά Summa Theologiae I 29 3 ad 2 ldquoOmne individuum rationalis

naturaediciturpersonardquo 11 Πράξ 15 12 Ιω196laquoἼδε ὁ ἄνθρωποςraquo 12 Βλ Ξενοφών (Ἀπομνημονεύματα II iii 18) Cicero (De Officiis III v 22) Mene-

nius Agrippa (Titus Livius Ab Urbe condita libri II 16 32 33) ΑrsquoΚορ 12 12-27 Η

πλατωνική (Υαίδρος 270 152) laquoκαθολικότηταraquo είναιφυσιοκρατική (laquoψυχῆςοὖν

φύσινἀξίωςλόγονκατανοῆσαι οἴει δυνατόν εἶναιἄνευ τῆς τό ὅλον τῆςφύσε-

ωςraquo) ενώ τωνΠατέρων τήςΕκκλησίαςανθρωποκεντρική (προσωποκεντρική)middot

βλ Γρηγορίου Νύσσης Περί κατασκευῆς ἀνθρώπου MPG 44 185 laquoὌνομα τῷ

κτισθέντι ἀνθρώπῳ οὐχ ὁ τίς ἀλλrsquo ὁ καθόλου ἐστίνΟὐκοῦν τῇ καθολικῇ τῆς

φύσεωςκλήσειltδυνάμειπᾶσαἡ ἀνθρωπότηςἐντῇ πρώτῃ κατασκευῇ περιείλη-

πταιΟὐ γάρἐνμέρει τῆςφύσεωςἡ εἰκώνltἀλλrsquo ἐφrsquoἅπαντόγένοςἡ τοιαύτη

διήκειδύναμιςraquo

13 Ὤψ =οφθαλμός(όψη)middotτορήμαὁρῶ στηΒίβλοσημαίνειμετέχωκοινωνώ

γνωρίζωΈτσιθεωρία τούΘεού(Visio Dei)δενσημαίνειδιαλογισμό (meditation)ή

μυστική θεωρία (contemplation)αλλrsquoένωσημαζίΣουμέσωτήςΘείαςΦάρης(α-

κτίστωνενεργειών)Σου(Nissiotis1983)τοανθρώπινοπρόσωποκυρίαρχηείναι

ηπαρουσίατωνματιώνωςδέκτηαλλάκαιεκφραστήταυτόχρονατήςανθρώπι-

νης παρουσίας στον κόσμο (Μιχαηλίδης 1990)Αντίθετα οι Λατίνοι κατά μία

μεταγενέστερηεπινόηση (Mauss 2000) ετυμολογούντοπρόσωπο (person lt per-

sona)απότο per + sonosonare (=ηχώφθέγγομαι)μολονότιιστορικάφαίνεταιότι

τοπαρέλαβανμέσω τωνΕτρούσκωναπό την ελληνική λέξηπρόσωπον (φersu

perso) 14 H persona μάς εισάγει στη διάκριση μεταξύ laquoέχεινraquo και laquoείναιraquo πρόσωπο

(Jung 1935 Plessner 19613) που πρώτος απερίφραστα παρατήρησε ο Πλάτων

ύμφωναμε τονγνωστό Ελβετό ιατρόPaul Tournier (1898-1986) τοπροσωπείο

είναιηεμφανιζόμενηέκφραση(υπαρξιακήμάσκα)κάθεασυνείδητηήσυνειδη-

τή καθυστέρηση παραίτηση (ακηδία) πρόφαση προσποίηση μίμηση εξάρτηση

camouflage παλινδρόμηση φυγή εκλογίκευση μετάθεση ήαναπλήρωσηοκοινω-

νικόςρόλοςοισυμβατικότητεςηρουτίναηαπονέκρωσηηπνευματικήξηρότη-

τα η ομοιομορφοποίησητυποποίηση εξαντικειμενοποίηση ποσοτικοποίηση

μηχανοποίηση ουδετεροποίηση και αριθμοποίηση (de La Mettrie 1960 1955

Marcuse 1964)+τοlaquoπνεύμα τής γεωμετρίαςraquo(Pascal 16702007 Cassirer19681972)

οαυτοματισμόςηαλλοτρίωση (Ξηροτύρης1970)καιγενικάηαποπροσωποποίη-

ση τήςανθρώπινηςύπαρξηςΗεπίγνωσητηςδιάσπασηςτης όληςπροσωπικότη-

ταςσεπροσωπείο (laquoφαίνεσθαιraquo)καιπρόσωπο (laquoείναιraquo)οδηγείστηντραγικότητα

τηςανθρώπινηςύπαρξης(Ζιάκας2001) 15 Περισσότερα για τη θεολογία τού προσώπου γενικά βλ Popovits 1926

Brightman 1934 Boillat 1945 Barth 1955719605 Brunner 1938 1979 Tillich 1951

1959 1967 Romanides 1954 Έραστο 1958 Δημητρόπουλο 1954 Harrity amp Martin

1962 Ware 1963 1997 ODoherty 1964 Matson 1964 1967 Δρούλια 1967 Παπαπέ-

τρου 1968 Γιανναρά 1970 19924 Ματσούκα 1971 1980 Williams 1972 Lossky 2000

Aghiorgoussis 1976 Ζηζιούλα 1977 Sherrard 1977 Gregorios 1978 Μαστρογιαννό-

πουλο 1979 Υούσκα 1979 Καραβιδόπουλο 1979 Νissiotis 1982 1983 Berdiajef

1983 ιώτη 1984 Pannenberg 1985 Παναγόπουλο 1985 1987 2000 Γρηγοριάδη

1987 Υωτίου 1990 Adams 1991 Κωνσταντέλλο 1991 Ludlow 1992 Aves 1992 Wil-

liams 1993 Ι Βλάχο 1991 1994 καλτσά 1996 Torrance 1996 J Chirban 1996

Rudman 1997 Stanley 1997 Melissaris 2002 Αγγελόπουλο 2002 Jorm amp Christen-

sen 2004 Beck amp Demarest 2005 Ανανιάδη 2009 16 Λεόντιος Βυζάντιος MPG86 1333BD laquoΟὐκ ἔστιν οὖν τά ὑπέρ φύσιν τῶν

κατά φύσιν ἀναιρετικά ἀλλά παράγωγα καί παρορμητικά εἰς τό κἀκεῖνά τε

δυνηθῆναι καί τήν πρός τά ὑπέρ ταῦτα δύναμιν προσλαβεῖνraquo 17 Επιφάνιος (MPG 41418)ΓρηγόριοςΘεολόγος (Περί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος

6)Ιω Φρυσόστομος (MPG 49 118 288 309 317 MPG 55 613 MPG 59 673 MPG 61

693) 18 Πρβλ Ισοκράτη Πρός Δημόνικον λόγ Αrsquo405laquoμέγιστον γάρ ἐν ἐλαχίστῳ

νοῦς ἀγαθός ἐν ἀνθρώπου σώματιraquo 19 ΙωΦρυσοστόμουΕἰς Υιλιπ 5 4 MPG 62 210 Περί ἀρετῆς καί κακίας Ομιλ

ΚϞrsquoMPG 63760laquoτίποτrsquoἐστίνἄνθρωποςκαίὅσητῆςφύσεωςτῆςἡμετέραςἡ

εὐγένειακαίὅσηςἐστίδεκτικόνἀρετῆςτουτίτόζῶονraquoΠρβλ D Staniloae p 24

ldquoInsofarasIamnotlovedIamincomprehensibletomyselfrdquo 20 Βλ Μ Βασιλείου MPG 31 216 A-B MPG 32 325-340 Γελάσιου Κυζίκου

MPG 85 1289 Θεόδωρου Ραϊθού 206 5-7 21 Κρίσειςσχόλιααντιρρήσειςκαιπαρατηρήσειςστηlaquoθεολογίατούπροσώ-

πουraquoτούεβασμιότατουΙΖηζιούλαέχουνκατάκαιρούςκάνειμεταξύτωνάλ-

λωνοιΑγουρίδης(Οράματα και ΠράγματαΑθήνα1991σ102εξ)Ph Sher-

rardΙωΘΠαναγόπουλος(Μόρφωση και Μεταμόρφωσησ135εξ146)πYan-

nis Spiteris (La Theologia Ortodossa Neo-Greca Bologna 1992)Παπαδόπουλος(Ορ-

θόδοξη και χολαστική Θεολογίασ94εξ)Φρταμούλης(Περί φωτόςσ37εξ

73εξ104)ΜΥαράντος(Σα όρια της Επιστήμης και το ορθόδοξον ήθοςΑθήναι

1998σ179)καιξένοιΠατρολόγοιπουδημοσιεύουνστοέγκριτοπεριοδικότής

Oxford Journal of Theological Studies (γράφονταςγιαπαράδειγμαότιμετονΣρια-

δολογικό Περσοναλισμό του ο Ζηζιούλας καταστρέφει τη laquoμοναρχία του Πα-

τρόςraquo(A J Torrance Persons in Communion Edinburgh 1996)Γιαεπιπλέονβιβλιο-

γραφίαβλ JTS 481 (1997) 373 501 (1999) 434 ΘΕΟΛΟΓΙΑ 644 (1993) 632 673

(1996)4474σ885691(1998)44ΓΡΗΓΟΡΙΟ Ο ΠΑΛΑΜΑ 773 (1998) 519 790

(2001)627Μάϊος-Αύγουστος(2003)525εξ807 (2005)325Αντίδωρον Πνευματι-

κόν Γ Ι Κονιδάρησ688Aksum-ThyateiraA festschrift for Arch Methodios p515π

ΓΥλορόφσκυΔημιουργία και Απολύτρωσησ112εξ ΚατάτούςΜαξέντιοΒοή-

θιοΛεόντιοτον ΒυζάντιοκαιΙουστινιανόηταύτισητωνόρωνπρόσωπο καιυπό-

στασις (ήτοιηφύση εκλαμβάνεταιωςθεμέλιοτηςύπαρξηςκαιηυπόσταση ως το

τελικόεπίπεδοστηνεξειδίκευσημιαςκοινήςουσίας)προκαλείαιρετικούςκινδύ-

νους Μονοφυσίτες Νεστοριανοί αντιχαλκηδόνιοι Ακέφαλοι Σιμόθεος Αίλου-

ρος και εβήρος Αντιοχείας (χριστολογική ένωση ατομικών φύσεων)+ γιατί η

υπόσταση (όχιστηνΣριαδολογίααλλά)στηΦριστολογίακατανοείταιτριαδολο-

γικάμόνοστηβάσητωνεξωτερικώνποιοτήτωνπουσημαίνουντηδιάκρισηκαι

τοιδιαίτεροκαιδεδίνεταιδιόλουσημασίαστογεγονόςότιαυτήηυπόσταση (κι

όχιηφύση)είναιτοθεμέλιοτηςύπαρξηςΟιΚαππαδόκεςόμωςδιέκρινανμε-

ταξύυπόστασης καιουσίας στηΦριστολογίαπρβλ ΙΚουρεμπελέlaquoΝεοχαλκη-

δονισμόςκαιορθόδοξηορολογίαraquoΓΡΗΓΟΡΙΟ Ο ΠΑΛΑΜΑ 773 (1998)521] 22 όππσ113 23 ΙΒλάχουΗ Αποκάλυψη του Θεούσ17laquoΤπάρχουνόμωςκαιάλλοιπου

πιστεύουνότιδυοείναιοιπηγέςτηςπίστεώςμαςδηληΑγίαΓραφήκαιηΙερά

ΠαράδοσηΚαιοιδυοαυτέςαπόψειςείναιμονόπλευρεςκαιδενεκφράζουντην

ορθόδοξηδιδασκαλίαraquo 24 Έχειβρεθείότιηαναφορικότητα (ήσχεσιακότητα)γενικάσυνδέεταιμετην

απόδοσηνοήματος (Schaap-Jonker 2008) 25 Frankl 19751980 p 112 meaning must be found and cannot be given Σο

νόημαγράφειοFranklείναικάτισαντογέλιοδενμπορείςναεπιβάλειςσεκά-

ποιονναγελάσειαλλάθαπρέπειπρώτανατουπεις ένααστείοΣοίδιοεφαρ-

μόζεται και για τις τρεις laquoθεολογικές αρετέςraquo (πίστη ελπίδα και αγάπη) δεν

μπορούνναλειτουργήσουνμεμόνητηδικήμαςήκάποιουάλλουθέληση 26 Frankl 19751980 p 104 the de-neuroticization of humanity requires a re-

humanization of psychotherapy

27 Frankl 1963 p 68 Humor was another of the souls weapons in the fight for

self-preservation 28 Περισσότερα για τη σχέση κινήτρων και προσωπικότητας βλ Atkinson

1981 Humphreys amp Revelle 1984 Oldani 1997 Plutchik 1997 Sturman 1999 29 Ψς προσωπικά γνωρίσματα θεωρούνται laquoδιαστάσεις τής προσωπικότητας

με βάση τις οποίες κατηγοριοποιούνται συνήθως οι άνθρωποι σύμφωνα με τον

βαθμό που εκδηλώνουν ένα συγκεκριμένο χαρακτηριστικόraquo(Burger2001p172) 30 Κατά τον Γερμανό ψυχολόγο P Lersch (19541956) το ανθρώπινο πρόσωπο

διέπεται από τρία ουσιώδη χαρακτηριστικά α) το αμετάβλητο (Unverwechselbar-

keit) β) τη μοναδικότητα (Einmaligkeit) και γ) το ανεπανάληπτο (Unwiederholbar-

keit) 31 ύμφωνα με σύγχρονα δεδομένα το 40-60 περίπου των χαρακτηριστικών

τής προσωπικότητας έχουν προέλευση γενετική (Kernberg 1966 1976 1977

McCrae amp Costa 2003 Eurelings-Bontekoe amp Snellen 2004) 32 Πρβλ Buss 1995 Kretschmer 1925 Sheldon 1942 Ramsey 1965 Buss 1990 Ey-

senck 1990 Zuckerman 1991 1995 Gale amp Eysenck 1992 Cloninger Svrakic amp Przy-

beck 1993 Heath Cloninger amp Martin 1994 Bates amp Wachs 1994 Davidson 1999 33 Βλ για παράδειγμα τις λεγόμενες εθνοκεντρικές θεωρίες προσωπικότητας

(M Ramirez A Jenkins J Baldwin aka Kobi Kambon L Comas-Diaz J Jones B

Trimble and E Duran S Sue and D Sue)

σωπείο (Μιχαηλίδης 1990) Για παράδειγμα είναι διαπιστωμένο ότι ο

σύγχρονοςκαπιταλιστικόςλόγοςτούανθρώπουταυτίζεταιενπολλοίςμε

τα (φαλλικά) laquoαντικείμενα partenaireraquo τού υποκειμένου (ή laquoαντικείμενα

υπεραπόλαυσηςraquo)ήγενικάμετοlaquoέχεινraquoτουεπάγγελμασπίτιαυτοκί-

νητοgadgets κλπ(Lacan 1986 1974 1975)+πουσυνιστούντηνκοινωνι-

κο-οικονομικήπερι-ουσία (laquoεπιφάνειάraquo) του (Carrel 194612) αλλrsquo όχι βέ-

βαιακαιτηνπραγματικήτουlaquoουσίαraquoτοlaquoείναιraquoκαικατάLacan (1966)

τοlaquoσυμπλήρωμάraquoτου+ηοποίαβρίσκεταιμόνοστοπρόσωποτουΆλλου

(Λουκ1512)ύμφωναμεπολλούςΓάλλουςστοχαστές(ΜMyersonΜ

Mauss M Zeraffa κά)ταπροσωπεία προηγούνταιτούπροσώπουmiddotμεάλ-

λα λόγια χάρη στο προσωπείο ο άνθρωπος κατέκτησε την έννοια τού

προσώπουΟκοινωνικόςρόλος είναιπαιχνίδικαιμάσκα(mask)αλλάταυ-

τόχρονα είναι και πραγματική λειτουργίαΟι ρόλοι αφενόςπεριορίζουν

και αφετέρου καθιστούν δυνατή την αυτο-έκφραση (Collins 2000) τις

περιπτώσειςαυτέςτοάτομογίνεταιηεικόνα τουδηλησυλλογικήανα-

παράσταση τωνπολιτιστικώνπροβολών (projections) του (Hillman 1992)

Ένατέτοιοπαράδειγμαβλέπουμεστηνπροσωπικότητατουηθοποιούη

οποίαπλάθειτονθεατρικόχαρακτήρασεβάθοςάλλοτεπερισσότεροκαι

άλλοτελιγότερο(Zazzo2000)Ηεπίμακρόνενσάρκωσηενός(είδους)ρό-

λου μπορείναδιαμορφώσειτηνπροσωπικότητατουηθοποιούmiddotενεργείται

δηλμίακάποιασύγκρασηπροσώπου καιπροσωπείου (Hollis 2000) έτσι

ώστετοενεργόυποκείμενοναυποδύεταιτελικάτοίδιοτοδράματήςδι-

κήςτουζωής(βλαμάνουςΒάκχεςειλινούςκά)Μάλισταότανμέ-

σωμιαςπροβολής (projection)οηθοποιοςσεκάποιεςστιγμέςφθάσειστο

σημείοτήςπλήρουςταύτισης μετοπρόσωποήκαιτονρόλο(persona)που

υποδύεται τότε laquoυποκειμενικό Εγώraquo (I) και laquoαντικειμενικό Εγώraquo (Me)

συγχωνεύονταισεένανενιαίο(μονολογικό)Εαυτό (Barresi2002)Σοφαι-

νόμενοαυτόαπαντάσυχνάστουςβίουςκαιτιςομιλίεςτωναγίωνΠατέ-

ρωντήςΕκκλησίαςmiddotπαρατηρούμεδηλεκείπουοΆγιοςομιλείήγράφει

για τη θεότητασε τρίτοπρόσωπο ξαφνικά να ομιλεί ή γράφει για κά-

ποιασύντομηχρονικήπερίοδοσεπρώτοπρόσωποΚατάσυνέπειαβλέ-

πουμεότιηφυσικήψυχικήθρησκευτικήκαιπνευματικήμαςζωήφέρει

ίχνητούπροσωπείου μας(Tournier1956)Μεάλλαλόγιατοπρόσωποως

οντολογική ολότητα είναι ο λόγος (η οντοφάνεια) τής φύσης το laquoκαθrsquo

εαυτόraquoτούανθρώπουότανεκδηλώνεταικαιλαμβάνεισυνείδησητουε-

αυτούτου(Takeuchi2003)Γιατίότανολόγοςκοινωνείμετονεαυτότου

έχουμεταύτισητουνοούντοςμετονοούμενουποκείμενοήτοιτοφαινό-

μενο της προσωπικής συνείδησης (Καραζαφείρης 198519952) Μάλιστα

τοανθρώπινοπρόσωπο έχειτηνέμφυτηικανότηταώστεμετηνταύτιση

μετονεαυτότουναλαμβάνεισυνείδησηόχιαπλώςτούεαυτούτου(αυ-

τοσυνειδησία) αλλά και συνείδηση της συνειδήσεώς του (Καραζαφείρης

198519952Νησιώτης 1996) Σο αυτό Εγώ διαθέτοντας έναπεριθώριο α-

πόκλισηςμεγαλύτεροτουζώουήτηςμηχανήςπότεενεργείπιοαυτομα-

τοποιημένα(πρβλφθοράΠτώση)ωςπροσωπείοκαιπότεπιοελεύθερα

καιπροθετικάωςπρόσωποανάλογαμε τονβαθμόκρίσηςκαιχρήσηςτής

ελευθερίαςβουλήσεώςτουΆρακάθεπροσωπείο δενείναιτόσοπλαστό

όσο νομίζουμεmiddot εκφράζει την αληθινή προσωπικότητα τόσο πιστότερα

όσολιγότεροεπαγρυπνούμεγιrsquoαυτόΜεάλλαλόγιαοεξωτερικόςρόλος

που παίζουμε μεταβάλλεται συνεχώς λόγω των ραγδαίων κοινωνικών

αλλαγών ασκώντας επίδραση―κυρίως μέσω τών μοντέλων γεγονότων

ζωής (συγκεκριμέναγεγονόταστηζωήενόςενήλικα)―στηνπροσωπικό-

τητά μας(Feldman 2010)Κατάσυνέπειαανκαιπροσωπεία μπορούμενα

έχουμεαναρρίθμητα(βλΠρωτεϊσμόκαιΦαμαιλεοντισμό)τοζήτημαεί-

ναιποιοαπόόλαθααποφασίσουμεναεπιλέξουμε(Δευτ3019ΑrsquoΒασ

821Λουκ1613Απ315Sartre 1943 1946 1962 Sumic 2008)κάθεφορά

(σύμφωνα με την κλίμακα αξιών μας) δηλ ποιον προσανατολισμό και

οργάνωση των ψυχο-βιολογικών μας στοιχείων θα κρατήσουμε και σε

ποιονβαθμόέτσιώστετοπροσωπείο μαςναεναρμονίζεται(βλπροσαρ-

μογή)καλύτεραμετηνπροσωπικότητά μαςυπηρετώνταςτηνκαιόχιαυ-

το-αιχμαλωτίζοντάς την βλ πολλαπλή προσωπικότητα laquoΛεγεώνraquo

(Mάρκ5 9)+δηλδιασπώνταςκαιεμποδίζονταςτονόλοδυναμισμότής

ζωήςmiddotγιατίβέβαιαμίαπλήρηςταύτισηπροσώπου καιπροσωπείου δενθα

ήταν τίποτε άλλο από έναν φετιχισμό Αλλά κατά τονOrtega y Gasset

(1975)οάνθρωποςδενέχει φύσηmiddotέχει ιστορίαετελευταίαανάλυση

θαλέγαμεότιπρόκειταιγιαέναν(εσωτερικό)διάλογο (προσωπικήσυνά-

ντηση)καιμίαlaquoσυμφωνίαraquoισορροπία(πρβλομοιόσταση)τούlaquoπροσωπεί-

ουraquoμαςμετονίδιομαςτον(αυθεντικό)εαυτόόπωςκαιμετοΌλο(Tour-

nier 1956 Norcross 2006) του συνειδητού με το (ατομικό και συλλογικό)

ασυνείδητό μαςτης ΙστορίαςμετηΥύσητουlaquoγίγνεσθαιraquoμετοlaquoείναιraquo

τούlaquoὑπέρ φύσινraquo(αυθυπέρβασηεκστατικότηταανοιχτότηταπροσφορά

αυτοθυσίααγάπηαγιότητα)μετοlaquoκατά φύσινraquoαυτοσυντήρησηελάχι-

στη δεκτικότητα ατομοκεντρικότητα ιδίαση φιλαυτία (Θεοδώρου

2004)]16ΗΙστορίαδείχνειότιόπουεπιχειρήθηκεμίαυπερβολικήανύψω-

σητουπροσώπου έναντιτηςΥύσηςήτήςΥύσηςέναντιτουπροσώπουτα

αποτελέσματαήσανδυσάρεστακαιγιαταδύοαυτάμεγέθηΓιrsquoαυτόοι

ΠατέρεςτήςΕκκλησίαςμολονότιεξήραντοανθρώπινοπρόσωποχαρα-

κτήριζαντηΥύσηωςlaquoσύνδουλοraquoτουανθρώπου17

Σοκύριοπάντωςχαρακτηριστικό τούανθρωπίνουπροσώπου σύμ-

φωναμετηνΟρθόδοξηΦριστιανικήΠαράδοσηανάγεταιστηναγαπητική

τουκοινωνικότητασχεσιακότητα(Neacutedoncelle 1962Γιανναράς19701976

1982 2004 Nissiotis 1983 Pettifer 1987 Yu 1987Μαντζανάρης 2009) Ξέ-

ρουμεότιοιάνθρωποιείναικοινωνικάόντα(Haslam et al2009)Ησχεσι-

ακότητα τουανθρωπίνουπροσώπου αιτιολογείται θεολογικά όχι από το

ότι αυτήν τη συνιστά το κάθε Θείο πρόσωπο τήςΑγίας Σριάδας αλλrsquo

απότοότιτηχαρακτηρίζει (ΔιονύσιοςΑρεοπαγίτηςMPG 3637Μάξι-

μος Ομολογητής MPG 4 212 MPG 91 1265 Καραζαφείρης 198519952

Medley 1995 Ζιάκας 2001 Ορφανός 2003β Υούντας 2009) Από τη διδα-

σκαλίατούΦριστούκαι―στησυνέχεια―τούαποστόλουΠαύλουπροκύ-

πτειότιοΦριστιανόςείναιέναάτομοσεσχέση (τέέναςσύνδεσμος)με

τονεαυτότου(Beaumont 1973 Rolnick 2007)τονΘεότηΥύσηκαιτονσυ-

νάνθρωπο (Christian 1958 Καραζαφείρης 198519952 Roberts 1991) ένας

μικρόκοσμος (Thunberg 1995)πουσυγκεφαλαιώνει και―μέσωτήςαγα-

πητικήςπιστής κοινωνίας― αποκαλύπτει όπως το Αρχέτυπό του ο Θ

Λόγος (ΓρηγόριοςΘεολόγοςMPG 35 796 Evdokimov 1985) όλο τονμα-

κρο-κοσμικό ήτοι σύμπασα την υλική και πνευματικήΚτίση (Γρηγόριος

ΠαλαμάςMPG 150 1361C Nissiotis 1983 Turcescu 200320042 Ware 1996)]

χαρακτήρατήςύπαρξήςτου18middotμεάλλαλόγιατηβασιλική προ-φητική και

ιερατική laquoεικόναraquo τού Θεού στη Υύση ύμφωνα με το ιερό Ευαγγέλιο

(Ματθ 5 44) οαληθινόςΦριστιανόςκαλείται νααγαπήσει (ακόμακαι)

τον εχθρό του όπως τον εαυτό του ακολουθώντας το αυτοθυσιαστικό

υπόδειγμα τού Φριστού Είμαι πρόσωπο λοιπόν χριστιανικά σημαίνει

laquoκοινωνώraquoμεταάλλαπρόσωπα αγαπητικάΑυτόαποδεικνύειότιηαγά-

πηωςφυσικήιδιότητατωνπροσώπωνείναιsine qua non όροςγιατηνο-

ηματοδότηση τουπροσώπου Έτσι τοπρόσωπο τού ανθρώπου δικαιώνει

τηνανθρώπινη ύπαρξήτουστηναγάπη(Tillich 1951 1959 1967 Ramsey

1970 Zizioulas 1975 Niebuhr 1964 Evdokimov 1985)Αντίδηλτούlaquoυπάρ-

χω άρα αγαπώraquo τού (Νεο)Προσωπισμού τού Mounier ο Φριστιανισμός

προβάλλειτοlaquoαγαπώ άρα υπάρχωraquo19

εαυτήν τηθεο-δι-ανθρώπινησχέσηπουλειτουργεί δυναμικάκαι

εσχατολογικά (Bultmann 1960)συνυπάρχει ταυτόχροναηαπόλυτηατο-

μικότητα (τομέρος)καιηαπόλυτηκαθ-ολικότητα [Unitas multiplex (Γιαν-

ναράς1970 1976)+ηΒαβέλ (ηπολυφωνία)μετηνΠεντηκοστή (τηνομο-

φωνία)τονπίνακα τουEl Greco (1541ndash1614) τα πρόσωπατωνδώδεκα

Από-στόλωνκαθώς είναισυγκεντρωμένακατάτηστιγμήτήςΠεντηκο-

στής αναδύονται μέσααπό το ίδιο μυστικό βάθος μολονότι το καθένα

φωτίζεταιμέσααπότηδικήτουΦάρηδωρεά(Μιχαηλίδης1990)Κατάτόν

ΜΒασίλειο ηπροσωπικήσυγκρότησηκάθεανθρώπου εξηγεί επαρκώς

τήν ενότητα αλλά και την ετερότητα (Unitas Multiplex) της προσωπικής

τουυπόστασης (Γεωργούλης19721992Guardini 1950Δρούλιας1960ιώ-

της 1984 Ware 1987 Μαραθεύτης 1986 1994 1997)20 Αυτήν τη θε-

ανθρώπινη και περιχωρητική laquoκοινωνία των προσώπωνraquo (Schwoebel amp

Gunton 1992) ή την laquoαγαπητική πολιτείαraquo (Κλήμης Αλεξ τρωμ Δrsquo

XVIII 6 7 MPG 81213)πουκαταλύεικάθεlaquoδιπλόεγωισμόraquo εκφράζει

σύμφωναμε τηνπρος Εφεσίους επιστολή τού αποστόλουΠαύλου κατrsquo

εξοχήνηενχρόνωΕκκλησίαστηνοποίαδιασώζεταιταυτόχρονατόσοη

πνευματικήκοινότηταόσοκαιημοναδικότητατουπροσώπου (Καραζα-

φείρης198519952)ΠράγματιστηνΕκκλησία(qahal Yhwh)ενώνονταιμε-

ταξύτουςοιΦριστιανοίμέσωτούενόςΚυριακούώματοςτούοποίουσυ-

νιστούνμέλη(Troeltsch1922)ΟΟρθόδοξοςΜητροπολίτηςΠεργάμουκαι

Ακαδημαϊκός ΙωάννηςZizioulas (1994)συνέδεσετηlaquoσχεσιακότηταraquoτου

προσώπου όχιμετηΥύση(πρβλΠνευματομονισμό ήelan vital)ήτον(δυτι-

κό)Φριστομονισμό(βλΛογοκρατία)αλλάμετοεκκλησιαστικόΜυστήριο

τηςΘείαςΕυχαριστίαςμέσωτής τριαδικήςΘεολογίας βλ ευχαριστιακή

εκκλησιολογία (Afanassieff et al 1960 Florovsky 1972 Ζηζιούλας

196519902)+τοκαθολικό αυτόΜυστήριοτηςΑγάπηςκαιτηςΕλευθερίας

(Ware 1981) όπου η διαφορά δεν ταυτίζεται με τη διαίρεση διασώζεται

μέσωτήςποικιλίαςτωνΦαρισμάτων τούΑγίουΠνεύματος(ΑrsquoΚορ128-

10 McPartlan 1993 Ware 1996Σσιτσίγκος2000)ταυτόχροναηετερότητα

καιηκοινωνικότητα τουανθρωπίνουπροσώπουαφούa priori αποκλείεται

κάθεαποκλεισμός

Κατάχρηση και αυτονόμηση της laquoΘεολογίας τού προσώπουraquo

Ηωςάνωαυτήπαραδοσιακήθεολογικάχριστιανικήέννοιατούπρο-

σώπου ωςσυνδέσμουτήςανθρώπινηςύπαρξης καιτηςυπερβατικότητας

(Christian 1958 Lossky 2000 Piedmont et al2009)μέσωτήςαναφορικότη-

τας τουανθρώπινουλόγουπροςτονΘείοΛόγο(πρβλκάθετηδιάσταση)

πουκύριαεκφράζεταιμετηντριαδικήΑνθρωπολογίατούltκατrsquo εἰκόναgt

(Γεν 1 26) μετατοπίστηκε (Αγουρίδης 19931996 Αγγελόπουλος 2002)

από τη νεωτερική Υιλοσοφία και Θεολογία ιδίως τού (χριστιανικού) Τ-

παρξισμού (Ζηζιούλας 1977)21 και τουΠερσοναλισμού (Barth 1955719605

Brunner 1938 Niebuhr 1964 Ζηζιούλας 1977 Γιανναράς 1982 1991 2004

Torrance 1996 Rudman 1997 Turcescu 20042) και κατά συνέπεια την υ-

παρξιστική Οντο-Θεολογία στην οριζόντια (βλ κοινοτική) οντο-

ανθρωπολογική σχέση ανθρώπου (εγώ)mdash συνανθρώπου (συ) μέσω τής

ευχαριστιακής Εκκλησιολογίας (McPartlan 1993 Messer 2001)

Αλλάτοπροσωπικόκαιυπαρξιακόστοιχείοόταναπολυτοποιείται

όπως μεταξύ των άλλων φανερώνει η συχνή αναφορά των εισηγητών

τού χριστιανικούΠερσοναλισμού στον τρόπο σκέψης ή σε φράσεις των

ΝτοστογιέφσκυΜπερντιάεφκαιΚίρκεργκαρντ τότεκαθίσταται επικίν-

δυνοορθοδόξωςαφούκλίνειπροςένανανθρωποκεντρισμόέτσιώστεη

(χριστιανική)Ηθικήναμεταπίπτει εντέλει σεΑνθρωπολογίαμεταθέτο-

νταςτοκέντροβάρουςαπότηΘΑποκάλυψηστονκατάφύσηζώνταάν-

θρωποΓιrsquoαυτόκαιοιυποστηρικτέςτήςπερσοναλιστικήςΘεολογίαςβα-

σίζονται κυρίως είτε στο συναίσθημα (βλ Schleiermacher) είτε στην υ-

παρξιακή εμπειρία (βλ Bultmann) Πώς όμως διερωτάται ο καθηγητής

ΜΥαράντοςείναιδυνατόνεκτούανθρώπου―έστωκαιεκτουπιστεύο-

ντος―νααναχθούμε στονΘεό22 Δενκαθίσταταιέτσιοάνθρωποςμέτρο

καικριτήριοτηςlaquoενΦριστώraquoΘΑποκάλυψηςΚαισυνεχίζειlaquoΠότε ηκού-

σθη ότι θεολογική επιστήμη έχει και άλλας πηγάς τής αληθείας και μάλι-

στα κυρίας και πρώτας πλην τής Γραφής και της Παραδόσεως σημειωτέον

ότιτούτο αρνείταιρητώςκαιοεβΙερόθεοςΒλάχος23] αι οποίαι είναι και

αι μόναι πηγαί τής ΑποκαλύψεωςhellipΑρχή και τέλος τής Ηθικήςhellipείναιraquoο

Θεάνθρωπος Φριστός και όχι ο laquoκατά Φριστόν ζων άνθρωποςraquo Άλλο

πράγμαείναιτοότιθαπρέπειναείναιενιαίαηδογματικοηθικήεξέταση

(ηΔογματικήομιλείκαιπερίτούlaquoἐνΦριστῷraquoκαινού ανθρώπου)καιεκ

τουδόγματοςνααπορρέειτοήθοςκαιάλλοτοναταυτίζουμεήνααντι-

στρέφουμετηφοράπαράγονταςεκτουήθουςτοδόγμα(βλπροτεστάντη

WilhelmHerrmann)ΟιΠατέρεςότανστηλίτευανγιαμηάριστο βίο δεν

εννοούσαντηνπαραγωγήτωνδογμάτωνεκτουήθουςαλλάτηνπαρα-

δοχήμεντωνδογμάτωνθεωρητικώςεφόσονκάτιτέτοιοδεναπαιτείκό-

ποτημηόμωςεφαρμογήτους στηνπράξηΣοτριαδικόδόγμαβιούμενο

οδηγείστηντριαδικήκοινωνίατωνπροσώπωνκιrsquoόχιτοαντίστροφοώ-

στεναταυτίζεταιμετονlaquoτρόποζωήςraquoΕνώοάγιοςΓρηγόριοςΝύσσηςεκ

τουτριαδικούδόγματοςασκείψυχο-λογίαοιΑυγουστίνοςεκτηςψυχο-

λογίαςεπιχειρείνακατανοήσειτοτριαδικόδόγμαπράγμααπαράδεκτο

κατάτονάγΜάξιμοτονΟμολογητήΟδεΘωμάςΑκινάτηςείχεμιλήσει

διεξοδικά για τη διδακτική αρχή τής ανακάλυψης Πώς όμως ερωτά ο

αείμνηστος καθηγητής ΠΣρεμπέλαςμιαχριστιανικήκαθόλασυνείδηση

μπορείναμαςδιαφωτίσειλχγιατηΦριστολογίατηνΕσχατολογίακλπ

Σηνωςάνω laquoμετατόπισηraquo(αλλοτρίωση)αυτή τήςχριστιανικήςΘεο-

λογίας και Ανθρωπολογίας χρεώνει κατrsquo αρχήν ο Hillman (1975 1993)

στον ίδιο τον Φριστιανισμό και στη συνέχεια στα υλιστικά συστήματα

τηςσύγχρονηςΕπιστήμης καιδητήςτυπολογικήςΧυχολογίαςΚατάτον

Hillmanη(δυτική)Εκκλησίαμέσωτήςπρόταξηςτου(Θείου)Λόγουτού

(Απολλώνιου)ΠνεύματοςκαιγενικάτούΜονοθεϊσμούαπεμπόλησεψυ-

χολογικά(καιόχιτόσοθεολογικάανκαικατάτονHillmanηΖrsquoΟικου-

μενική ύνοδος υπέταξε τις εικόνες στοΠνεύμα) την άπειρη (διονυσια-

κήπολυδαιμονικήχαοτικήκαιασύλληπτη)σημασίατήςεικόνας (τονψυ-

χολογικόπολυθεϊσμό)τέτηναξίατήςφαντασίαςτωνμύθωντωνονεί-

ρων και των συμβόλων Η απεμπόληση αυτή που διενεργήθηκε μέσω

τήςκατά Winnicott (1954) εκλογίκευσης καιδιανοητικοποίησης (κυρίωςμε

τηχρήσητήςαλληγορικήςμεθόδου)τήςκάθεανθρώπινηςορμήςκαιεπι-

θυμίαςτούκάθεσυν-αισθήματοςδηλώνειτελικάτηναπώθησητης(αρ-

χαιοελληνικήςπαγανιστικής) ψυχής (anima) ήτοι κάθε καλλιτεχνικής

(εικονογραφικής) επιστημονικής και πολιτιστικής ελευθερίας (άρα και

τον θανατο κάθε ετερότητας) για χάρη τού Πνεύματος (Ζιάκας 2001)

πουορθοδόξωςχριστιανικάlaquoπέμπεταιraquoδιατουΛόγου(Ιω1526)

Ανάλυση και σύνθεση των στοιχείων τού προσώπου

την προσπάθεια μιας νηφάλιας και ολιστικής διερεύνησης του

προσώπουεντοπίσαμεορισμένεςυπαρκτικο-οντολογικέςσυνιστώσεςτου

Κατrsquoαρχήνθεμελιώδεςγνώρισματουπροσώπου φαίνεταιόπωςείδαμε

να είναι η διϋποκειμενική σχεσιακότητα (Macmurray 1961 1991 Rogers

19611962 1980 Allport amp Ross 1967 Guntrip 1969 Γιανναράς 1970 1976

1982 2004 Nissiotis 1983 Oliver 1984 1989 Aves 1992 Κοσμόπουλος 1995

Maltby amp Lewis 1996 Wiggins 1996 Λουδοβίκος 19992 Piedmont 1999a

MacDonald 2000 Saroglou 2002Μαντζανάρης 2009)Πολλέςχολές τής

Χυχολογίας (Interpersonal Psychoanalysis Object relations Theory Attachment

Theory Transpersonal Psychology κλπ)σήμερατονίζουνακριβώςτηνψυχο-

δυναμικήτήςσχέσης(σχεσιακότητας)ανθρώπουκαισυν-ανθρώπουΚα-

τάτονCRogers(1951195719591961196219721980)γνήσιασχέση εξα-

σφαλίζεταιότανμεταξύτωνπροσώπων αναπτύσσεταιγνησιότητα (λει-

τουργίαπραγματικώναισθημάτων)(απροϋπόθετη)αποδοχή (θερμότη-

ταδιάθεσηςκαισυναισθημάτων)καικατανόηση ελεύθερηαπόαξιολο-

γικέςκαιηθικέςκρίσειςενσυναισθητική γνώσητούάλλουτόσοστοσυνει-

δητό όσο και στο ασυνείδητο επίπεδο ενσυναίσθηση (πρβλ και την em-

pathic immersion τούHeinz Kohut)]

υγγενήςέννοιαμετησχεσιακότητα καιπροαπαιτούμενήτηςαπο-

τελεί η λειτουργία τής συμβολοποιΐας ύμφωνα με τούς Sedikides και

Skowronski (1997)έναάκρωςσημαντικόείδοςπροσαρμογήςκατάτηνε-

ξελικτικήδιαδικασίααποκλειστικάτήςανθρωπινότηταςθεωρείταιηικα-

νότητασυμβολικήςσκέψηςκαιαυτοσυνειδησίας(Μελανίτης1973)Κατά

τονCassirer (19681972) ο άνθρωπος είναι laquoζώοσυμβολικόraquo Εν γένει ο

(κοινόςήατομικός)συμβολισμός ―μέσωτήςlaquoμαθήσεωςδιασυνδέσεωςraquo

(Μελανίτης 1950) και τής συναισθηματικής έντασης― αποτελεί σπου-

δαιότατοπαράγονταστην εξέλιξηαλλάκαι τη διαφοροποίηση τηςπρο-

σωπικότητας καιτουχαρακτήρα(Μελανίτης1973)Ησυμβολική αυτοσυ-

νειδησία (LeVine 1974)αναφέρεταισεμίασειράγνωρισμάτωνπουβασι-

κάεμφανίζονταικατάτηνενηλικίωσηόπωςλχείναιηγνωστικήαπει-

κόνισητουεαυτούμέσωτήςγλώσσας(Lacan 19741975)ηανάληψηστο-

χοθετημένωνκαθηκόντωνκαιηαξιολόγησητωναποτελεσμάτωναυτών

τωνενεργειώνμεαναφοράμάλισταστονίδιοτονεαυτόαυτονόηση [au-

tonoesis (Siegel 1999 Lucente 2008)+middotγιαπαράδειγμααίσθημαντροπήςαν

ο στόχος δεν επιτεύχτηκε ή υπερηφάνειας αν στέφθηκε από επιτυχία

αυτοεκτίμηση κοκΈτσι αν δεν υπήρχανσύμβολα όχι μόνο δενθα υ-

πήρχε σκέψη αλλά και καμία πνευματική πρόοδος αφού ακόμα και ο

φυσικόςκόσμοςκατανοείταιμέσωσυμβόλων(Μελανίτης1973)

Αλλrsquoοψυχο-κοινωνικόςγλωσσικός καιπολιτισμικόςσυμβολισμός

επινοήθηκεμε τηβοήθεια τηςθρησκείας (τονθρησκευτικό συμβολισμό)

όπωςάλλωστεκαιηέννοιατούρόλου μέσααπόταιεράδρώμενα(Hollis

2000)Ησυμβολικήλειτουργία―μίαιδιαίτερηκαισημαίνουσαλειτουργία

σχετιζόμενη μάλιστα με τις κοινωνικές laquoγνωσίεςraquo (cognitions)― κατέχει

στοθρησκειοψυχολογικόμοντέλοτούWulff τηντέταρτηθέσηστηδιαίρε-

σητωνμεταβλητώντήςθρησκευτικότηταςΜεβάσητιςθεωρίεςτούBer-

zonsky (1990) και τούWulff (19911997) κάθε στυλ ταυτότητας φαίνεται

ότισχετίζεταιθετικάμετηνπροσωπικήκαιτησυμβολικήερμηνείατων

θρησκευτικώνφαινομένωνκαισυνεπώςμετοδίπολοτουWulfflaquoκατά

γράμμαraquo(θρησκευτική)διάστασηκαισυμβολική(θρησκευτική)διάσταση

Ησυμβολικήλειτουργίααυτήδεναντιστρατεύεταιαναγκαστικάτονθρη-

σκευτικό ρεαλισμό αλλrsquo είτε συνυπάρχει (Symbolic Affirmation) είτε ενα-

ντιώνεται(Symbolic Disaffirmation)μαζίτουχωρίςωστόσοναείναιτελεί-

ωςασύμβατημετηναπόδοσηενόςσυμβολικούνοήματοςτηςθρησκευτι-

κήςγλώσσαςΗσυμβολικήθεώρησητουεαυτού είναιαπαραίτητηγιατην

κοινωνική αλληλεπίδραση εφόσον για να αλληλεπιδράσουν κοινωνικά

δύοοργανισμοίπρέπειοκαθέναςτουςναείναισεθέσηνααξιολογείτα

οφέλητήςαλληλεπίδρασηςσεσχέσημετονδικότουαλλάκαιμετονάλ-

λο οργανισμόΦωρίς τησυμβολική αυτοσυνειδησία θαήταναδύνατογια

το ανθρώπινο είδος να συστήσει μία κοινωνία πιο σύνθετη από εκείνη

λχτωνχιμπατζήδων(Cassirer 19681972)

Ένα τρίτο δομικό στοιχείο τού προσώπου φαίνεται ότι αποτελεί η

υπαρξιακήαναζήτησηνοήματος της ζωήςΧυχίατροικαιψυχολόγοιπου

έχουνεμπνευσθείκυρίωςαπότηνΑναλυτική Χυχολογία τούC Jung τη

Υαινομενολογία τούE Husserl (1859-1938)τηνυπαρξιακή Υιλοσοφία των

S Kierkegaard F Dostoyevsky F Nietzsche A Camus M Heidegger J-P

Sartre M Merleau-Ponty (Valle amp King 1979 Sass et al 2000)κάτηνουμα-

νιστική Χυχολογία καιτηνυπερ-προσωπική (transpersonal) Χυχολογία τού

A Maslowδέχονταιότιμόνομίαπνευματικήπροοπτικήμπορείναπροσ-

δώσει σημασία και περιεχόμενο στο ανθρώπινοπρόσωπο (Mascall 1959

Tournier 1957 MacDonald 2000 Canguilhem 2002) Ο χριστιανικός ιδίως

Τπαρξισμόςενδιαφερόμενοςκατrsquoαρχήνναμελετήσειτηνανορθολογική

(μεταλογική) τάση που επιδεικνύουν συνήθως οι βαθιά και αληθινά

laquoθρησκευόμενοιraquo(πιστοί)στηζωήτουςόπωςεπίσηςκαιτηνειδικήσημα-

σίατήςαγωνίας (May 1950)βλέπει ευνοϊκάτονρόλοτούθρησκευτικού

συμβόλου (Clark 19671968) όπωςαυτόλειτουργείσεόλαταεξελικτικά

στάδια της ζωής τού ατόμου (Fowler 19811995 Royce 1962) Ο R May

(1909-1994) εμπνευσμένος βασικά από το έργο των Βαθυψυχολόγων

(Freud Adler Jung)και τωνυπαρξιστώνθεολόγωνS Kierkegaard καιP

Tillich εκλαμβάνει την αληθή θρησκευτικότητα ως πηγή δυνάμεως και

διαπίστωσητουέσχατουνοήματος της ζωήςκαιάραθεμελιώδουςσημα-

σίαςγιαμίαυγιήπροσωπικότηταΠράγματιηπερί Θεού εικόνα έχεια-

ποδειχθεί ότι εισφέρει σημαντικά στη βίωση νοήματος ζωής (Schaap-

Jonker2008)ΑπότηνάλληπλευράηΛογοθεραπεία τούVictor E Frankl

(1905-1997)υποστηρίζονταςότιοιανθρώπινεςυπάρξειςμέσωτήςαυθυ-

πέρβασης (self-transcendence) ―δηλ μιας υπνώττουσας αναφοράς για

υπέρβαση (Ek-sistere)― παλεύουν να βρουν νόημα24 και σκοπό25 ομιλεί

για μία laquoασυνείδητη θρησκευτικότηταraquo μία laquoνοολογικήraquo ή νοοδυναμική

διάσταση δηλ ένανασυνείδητολόγο (logos)ή laquoπνεύμαraquo+26πουδιαθέτει

έμφυτα(μαζίμετοσώμακαιτηνψυχή)κάθεάνθρωποςεγγενώς(πρβλ

laquoτρισύνθετονraquo) ταυτίζοντας έτσι το laquoπνευματικό ασυνείδητοraquo με το laquoυ-

περβατικό ασυνείδητοraquo που κατrsquo αυτόν μπορεί να ονομασθεί θεός

(Frankl 19751980)Ηθέσηαυτήανταποκρίνεταισεανάλογεςαπόψειςψυ-

χολόγων όπως των Luckmann (1967) Pruyser (1968) Yinger (1969) και

Dittes (1969)οιοποίοιαναζήτησαντηθρησκευτικότητα μέσααπότηλει-

τουργίατήςίδιαςτήςζωήςκαιόχιλχμέσααπότηνιστορικήήτηνιδρυ-

ματικήτηςμορφήέκφραση(Hunt amp King 19711977)

Σέλοςως ιδίωματουπροσώπου εκλαμβάνεταιηθεώρησητηςζωής

ωςκλήσης καιαποστολής (Feenstra amp Brouwer 2008)Πράγματιφιλόσο-

φοιθεολόγοι (ΠατέρεςτήςΕκκλησίαςΛούθηροςΚαλβίνοςHardy 1990

κά) και ψυχολόγοι (Tournier 1956 Frick 1995) ―εμπνευσμένοι βασικά

απότηνΧυχολογίατωνFromm (1941 May 1953) Adler (1951)καιAllport

(19651968)―διαβλέπουνμέσαστονπυρήνατούανθρωπίνουπροσώπου

μία(εγγενή)τάσηπουσχετίζεταιμετησυνειδητοποίησηεκμέρουςτού

ατόμουτήςζωήςτουωςκλήσης καιαποστολήςΕιδικάοAdler (1951)έχει

τονίσειτηνέλξηπουαισθάνεταικάθεάνθρωποςγιατηνπραγματοποίη-

ση κάποιων μυθοπλαστικών (fictional finalism) ή πραγματικών σκοπών

(Teleology)

Αντώραεπιχειρούσαμεμίαεννοιολογικήσύνθεσητωνκυριοτέρων

ψυχοφυσικώνχαρακτηριστικώντούπροσώπου σύμφωναμεκορυφαίους

θεολόγουςφιλοσόφουςκοινωνιολόγουςψυχολόγουςκαιπαιδαγωγούς

θατα περιγράφαμεωςεξής

αίσθησητηςσυνεχιζόμενης(More1995)ύπαρξήςτου(βλπρο-

σωπικήιστορίαmdashπείρα)

νοητικο-υπαρκτικήlaquoαφαίρεσηraquo―πρβλβαθμόγενικήςευφυΐ-

αςκαιδια-νοητικήδραστηριότητααπροσεξίααφηρημάδααμνησίαπα-

ραμνησίαυπερμνησίαεκμνησίακρυπτομνησία(Spilka et al 20033)]

συνειδητότητα (συνειδητό εαυτό) και αυτοσυνειδησίααυτεπί-

γνωση―αυτογνωσία(Ware 1996)

Εγω-ανάπτυξη και προσωπική δόμηση με κρίση ταυτότητας

αντιρρόπηση καιδίπολεςέννοιες(C Jung G A Kelly)

ελευθερίαπροςαυτοβεβαίωσηmiddotηέννοιααυτήσχετίζεταιστενά

με την έννοια τήςαυτοεκτίμησηςΠράγματι έναςσημαντικόςπαράγων

τούσυστήματοςπροσωπικότητας θεωρείταισήμεραηψυχολογικήκατη-

γορίατήςαυτοεκτίμησης (Ball 1992Μακρή- Μπότσαρη2001)ηοποίακα-

τάγενικήεκτίμησηαποτελείπροάγγελοτηςευεξίας (Schmitt et al 2003

Garska et al 2004 Bourguingnon et al 2006)

πολιτιστική (Walling et al 2006) εθν(ολογ)ική (Hoffman et al

2005 Schaap-Jonker 2008)καικοινωνική(Γρηγοριάδης2000)persona

ενεργητικότηταεγρήγορση-αποφασιστικότητα(διατήρησητου

ελέγχουovercontrol)ήαντίθετανωθρότητακόπωση-υποβουλησίααβου-

λησίαundercontrol (Rohrbaugh amp Jessor 1975 van Aken 2008)

συναισθηματικότητα πρβλ ψυχική διάθεση (πχ χιούμορ27)

ευαισθησία ψυχοκαταπόνηση (στρες) και άγχος (σε ελεγχόμενα επίπε-

δα) βαθμό παρασυμπαθητικοτονικότηταςσυμπαθητικοτονικότητας και

έκτασηκυκλοθυμίας+ήαντίθετααπάθεια(βουλητικήσυναισθηματική

καιυπαρξιακήσταθερότητακαιγαλήνη)καιευμεταβλητότητα(αμφιθυ-

μίααστάθειακλπ)

αισθήματα αλληλεγγύης και αυταπάρνησης (πηγαία αγάπη

ενσυναίσθησηlaquoσυμπάσχεινraquolaquoσυγχαίρεινraquo)ήαντίθεταεγωκεντρικότη-

τα(πρβλβαθμόισχύοςτούΕγώ)καιζηλοφθονία

προσαρμοστικότητα (εξαρτικότητα ελαστικότητα ευελιξία

συμβιβαστικότηταανανηπτικότητα)ήαντίθεταακαμψίακαιυπερεγω-

τικότητα(van Aken 2008)

ταυτίσειςκαισυμβατότητα(πχευγένειανομιμοφροσύνη)ή

αντίθεταεκκεντρικότητα(πχτραχύτηταευερεθιστότητα)κλπ

τρυφερότητα ή αντίθετα σκληρότητα

εμβύθισητουατομικούΕγώστο(κοινωνικό)υ

κοινωνικότητα(Αdler 1938 Weiss 1974Ζιάκας2001)―ποσοτι-

κέςκαιποιοτικές(κοσμικέςδιασκεδάσειςήαντίθεταπνευματικέςσυγκε-

ντρώσεις κλπ) σχέσειςεπαφές μεταξύ γνωστών συγγενών γειτόνων

φίλωνκλπ(Harris1995)+―ήαντίθετααντικοινωνικότητα(απο-μόνω-

ση)κοινωνικήδραστηριότητα(ενεργητικήπαράστασηκοινωνικώνρόλων

[Lindesmith amp Strauss (1949)πουσχετίζονταιβέβαιακαιμε τιςυγιείςή

παθολογικέςσχέσειςμετοάλλοφύλο(Maccoby amp Jacklin 1974 Hall 1984

Feingold 1994)―σεξουαλικότητα σεξουαλικές διαστροφές―κλπ+ εξω-

στρέφειαεσωστρέφεια (Jung 1928 1966) αριστοφάνεια προσωπικότητα

κοινωνικο-οικονομικό status (Rohrbaugh amp Jessor 1975) πρακτική συνει-

σφοράβοήθειακαθοδήγησηπληροφόρηση)middotκατάτονvan Aken (2008)η

εσωστρέφεια σχετίζεταιμεμίαυψηλούαυτοελέγχουσυμπεριφοράόπως

και με τηνπνευματικότητα (Saroglou amp Muntildeoz-Garcia 2008) ενώη εξω-

στρέφεια μεμίαχαμηλούαυτοελέγχουσυμπεριφορά

κοινωνικό ενδιαφέρον (φροντίδα laquoανθρωπιάraquoαυτεπιβεβαίω-

σηκλπ)ήαντίθετααδιαφορίακλπ

ένα γενικευμένο και εστιασμένο νευροψυχικό σύστημα που

προσιδιάζεισεαυτό ικανόνακαθιστάπολλά ερεθίσματαλειτουργικώς

ισοδύναμακαθώςκαιναελκύεικαινακαθοδηγείσταθερές-ισοδύναμες

μορφέςπροσαρμοστικήςκαι εκφραστικήςσυμπεριφοράς(Allport 1937)

ένανορμαθό-σωρείτησυσχετίσεων(ταlaquoγνωρίσματα επιφανεί-

αςraquo) που απαρτίζεται από laquoστοιχεία γνωρίσματοςraquo ή laquoενδείκτες γνωρί-

σματοςraquo δηλ μικρότερα γνωρίσματα ή αποσπάσματα συμπεριφοράς

(Cattell 1950)

ένασταθερό σύστημααντίδρασηςπου εκδηλώνεται όταν οι

καταστάσεις εκλαμβάνονται ως όμοιες και το υποκείμενο διέπεται από

όμοιακίνητραδεδομένουότιτακίνητρα μαζίμετοσύστημασχημάτων

πουδιαθέτει τοπρόσωπο καθορίζουν τονβαθμόπραγμάτωσηςορισμέ-

νωνκαταστάσεων(McClelland 1956)28]

στάσεις (Dewey amp Humber 1951)

Προς ένα συνθετικό (επιστημονικάψυχολογικά) μοντέλο θεώρησης

του προσώπου Η προσωπικότητα

Σατελευταίαχρόνιαόλοκαιπερισσότεροαναγνωρίζεταιησημασία

τής συμπερίληψης περισσοτέρων παραγόντων (Andrews 1989 Lazarus

1996)προκειμένουναlaquoσυλληφθούνraquoόσοτοδυνατόναρτιότεραταποι-

κίλα χαρακτηριστικά τού προσώπου ή τηςπροσωπικότητας μέσωσυγκε-

κριμένωνγνωρισμάτων της (Allport amp Allport 1921 Allport amp Odbert 1936

Allport 1927 1937 Cattell 1946 1957 Guilford 1959 Eysenck 1967 McCrae amp

Costa 1995 Diener 1996 Roberts amp DelVecchio 2000)29ΚατάτoύςΦασάπη

(1970)καιΠαρασκευόπουλο (σ 70) laquoπροσωπικότητα είναι το σύνολο των

ψυχοσωματικών χαρακτηριστικών τού ατόμου και κυρίως ο ιδιαίτερος

τρόπος με τον οποίο τα χαρακτηριστικά αυτά συνδέονται και οργανώνονται

σε ένα ενιαίο δυναμικό σύνολοraquo(πρβλBrown et al 2006)Ηνοηματοδότη-

σηαυτήτήςπροσωπικότητας φαίνεταιότιανταποκρίνεταικατάτονκα-

λύτερο δυνατό τρόποσεμία διαθεματικήδιεπιστημονικήκαι διαπολιτι-

σμικήσυνάρμοση(Hofstee et al 1992 Schlauch 1993 Carver 1996 Baumeis-

ter amp Tice 1996)Προςαυτήντηνκατεύθυνσηλειτουργούνκαιοιδιάφορες

συνδυαστικέςθεωρίεςπροσωπικότητας (Andrews 1989 Viney 1989 Wrenn

1990 Seligman 2003 Duckworth et al 2005 Guterman 1996 Lazarus 1996)

Με αυτήν την έννοια προσωπικότητα είναι ένας ζωντανός οργανισμός

(Brown et al 2006) δηλ ένα οργανικό ψυχικό όλο (M Agrippa Brierley

19311944Μελανίτης1973)ΜάλισταοJeeves(2002)συνδυάζονταςΓνω-

στικήκαιΕξελικτικήΧυχολογίαμεΝευροψυχολογίαβλέπειμίαεπιστρο-

φήτήςΕπιστήμηςσεμίαπιοολιστικήθεώρησητηςανθρώπινηςφύσηςΗ

τελευταία αυτή θεώρηση εκλαμβάνει την προσωπικότητα λειτουργικά

laquoπροσωπικότητα είναι το πρόσωπο σε κατάστασηraquo(Helsonp541)middotτοπρό-

σωπο δηλ εδώ εννοείται ότι τρέφεται βασικά δια μέσου των διαπροσω-

πικώνσχέσεων (Θεοδωρακόπουλος 1949Freedman et al 1951 Carring-

ton 1957 Kiesler 1983 Ράπτης 1974 Assagioli 1991 Wagner et al 1995

Gurtman 2001 Acton 2004)

Έτσιταόποιαχαρακτηριστικά τήςπροσωπικότηταςστησύγχρο-

νη έρευνα δεν νοούνταιπλέονως τοάθροισμααπλώςψυχοσωματικών

χαρακτηριστικών (Thorpe 1938 1941)ωςαπλέςπεριγραφέςστατικώνκαι

μόνιμων ατομικών διαφορώνκαιωςlaquoδιαστάσεις ατομικών διαφορών που

τείνουν στην εμφάνιση σταθερών προτύπων σκέψης αισθημάτων και πρά-

ξεωνraquo (McCrae amp Costa 1990) αλλrsquo ως δυναμικά οργανωμένες δομές

(Leary et al 2005 Brown et al 2006 Schaap-Jonker 2008) τούσυνόλουτων

ψυχοσωματικών και πνευματικών λειτουργιών (Murphy 1947 Ορφανός

2004)ΟStern (1938)γιαπαράδειγμαόρισετηνπροσωπικότηταωςlaquoπολ-

λαπλή δυναμική ενότηταraquo(Allport 1961 p25)Ηδυναμικήοργάνωσηαυτή

επηρεάζει τους ιδιαίτερους τρόπους σκέψης τη συμπεριφορά (Allport

1959 Ράπτης 1974 ακκάς 1977) τη διαδικασία πληροφόρησης και την

προσαρμογήστοκοινωνικόπεριβάλλον(Buss 1989 Caspi 1998 McCrae amp

Costa 1997b Roberts et al 2001 Brown et al 2006)

τομεταξύόλεςαυτέςοιδιαστάσειςτήςπροσωπικότηταςμπορούν

εξίσουναλειτουργήσουνκαιαπότηνπλευράτήςθεολογικήςθεώρησης

τουπροσώπουεφόσονκαλύπτουνικανοποιητικάόλοτοφάσμαμιας(χρι-

στιανικής)συμπεριφοράς(Gagnepain 1995)

ΕιδικότεραοBarkman (19681977)συσχετίζονταςνοητικέςβιοψυχι-

κέςκοινωνικέςκαιπολιτισμικέςδιαστάσειςδομείτοανθρώπινοπρόσω-

πο με βάσητονλόγο(τοlaquoλέγεινraquo)τιςκοινωνικέςσχέσειςτοσυναίσθημα

καιτηνυπερβατικότητα(δηλτιςπνευματικέςκαιηθικέςαξίες)

Πιοπρόσφατα οBrugger (2008) συνοψίζονταςφιλοσοφικέςθεολο-

γικέςκαιψυχολογικές30 μεταβλητέςεντοπίζειστοανθρώπινοπρόσωπο ο-

κτώανθρωπολογικά χαρακτηριστικάα) ενοποιημένηολότητα (Μελανί-

της1973Ράπτης1974)β)σωματικότητα (Muumlhlen 1954 Maxsein 1966)γ)

σχεσιακότητααναφορικότητα υπαρξιακά ψυχολογικά κοινωνικά και

πολιτιστικά(ΑυγουστίνοςR Victor Ebner 1921 Buber 19231970Δρούλιας

1960 Ράπτης 1974 Zizioulas 1985 Μπέγζος 1994 1996 Μαντζανάρης

2009)+δ)λογικότηταε)ελευθερίαβουλήσεως(Θεοδωρακόπουλος1949)

στ)laquoθεοείδειαraquo(ltκατrsquo εἰκόναgtΘεού)ζ)επισφάλειακαιη)αναγεννητική

(ψυχο-πνευματικά)δυνατότηταμέσωτήςlaquoἐνΦριστῷraquoΑπολύτρωσης

ταωςάνωαυτάχαρακτηριστικάθαμπορούσαμεναπροσθέσουμε

και την έννοια τήςμοναδικότητας έναπανάρχαιο στοιχείοπουαπαντά

ακόμηκαιστουςπροκατακλυσμιαίουςλαούςτήςΙνδονησίας(La Fontaine

2000)Ημοναδικότητα οντολογικάμεναπορρέειαπότηνξεχωριστήσχέση

τούατόμουμετονκόσμοηοποία(σχέση)δενείναιαναγώγιμησεκαμία

δεδομένη ιδεολογική προεξόφληση (Ζιάκας 2001) και έτσι κάθε φορά

laquoεκπλήσσειraquoενώψυχολογικάπροκύπτειαπότηνοικείασύνθεσησυνδυ-

ασμόκαιελεύθερηερμηνεία(μεβάσητονιδιαίτεροσκοπότήςκάθεμιας

ταυτότητας)τωνχαρακτηριστικών (συστατικώνμονάδωνκαιδιεργασιών)

τήςκάθεπροσωπικότητας (ΓρηγόριοςΝύσσηςMPG 32 328B Carrel 194612

Μελανίτης 1973 Φασάπης 1970 Παρασκευόπουλος 1979 Ράπτης 1974

ακκάς1977Zizioulas 1994Μιχαηλίδης 1990Νησιώτης1996Ware 1996

Καραζαφείρης198519952 Turcescu 200320042)

υμπερασματικάωςκαθοριστικότεροιπαράγοντεςμόρφωσης τηςπροσω-

πικότηταςθεωρούνταιαπότηνΧυχολογίαοιενδογενείς (οβιολογικός

παράγωνγενετικές(Plomin et al 1997 Loehlin et al 1988 Bergeman et al

1988 Eysenck 1990 Plomin amp Nesselroade 1990 Heath et al 1992 Bergeman

et al 1993 Plomin amp McClearn 1993 Costa amp McCrae 1993 Plomin 1994 Se-

gal amp MacDonald 1998 Plomin et al 1998 Johnson amp Krueger 2004 Jang 2005

Novotney 2008)31 επιδράσεις κληρονομικότηταιδιοσυγκρασία η έσω έκ-

κριση και ο ιδιοσυστατικός παράγωνχαρακτηρολογική τυπολογία)32 οι

εξωγενείς (εθνικήκουλτούρα33 οικογενειακόπεριβάλλονσχολείοκοι-

νωνικήομάδα)οικοινωνικές διαφοροποιήσεις κατάτηνενηλικίωση

(ψυχικέςμεταβολέςεφηβικέςφιλίεςηλικιακήωριμότητακαιεξωτερικές

επιδράσεις)καιοιποικίλεςβιοψυχολογικές μεταβολές (πρβλψυχοδυ-

ναμικές επιδράσεις εσωτερική εμπειρία κλπ) κατά το γήρας συμπερι-

λαμβανομένηςτήςθέσηςτούατόμουαπέναντιστηνασθένειακαιτονθα-

νατο(Μελανίτης1973)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕ ΑΝΑΦΟΡΕ

(Οιπλήρειςτίτλοιτωνμονογραφιώνπαραλείπονταιχάρινσυντομίας)

1 ΠρβλKa (Εγώ)Ba (ψυχή)και Akh (πνεύμα) 2 Σο δικαίωμα να είσαι ΆνθρωποςτΑrsquoσ43-57τΒrsquoσ591-606 3 Αστέριος(Εἰς τόν πλούσιον καί εἰς τόν Λάζαρον 1-14Ομιλ1017)Ευσέβιος

(Εὐαγγελική προπαρασκευήΒιβλ6648)Υίλων(Νόμων ἱερῶν ἀλληγορίαςβιβλ

3198)ΙωΦρυσόστομος(ΜPG 61772)Ποσειδώνιος(Fragm398)ΡωμανόςοΜε-

λωδός(Ὕμνοι 6 22 SC 99 110 114 128 283) 4 Κατά τους Dollard και Miller (1950) οι οποίοι ανακάλυψαν τα λεγόμενα

δευτερογενή μαθησιακά κίνητρα τα παιδιά στα πρώιμα στάδια της ανάπτυξης

μαθαίνουν μέσω τεσσάρων laquoκριτικών καταστάσεωνraquo (τροφής καθαριότητας

σεξουαλικότηταςκαιαντίδρασηςκατάτηδιάρκειατουθυμού)ενώτοκοινωνικό

(οικογενειακό)καιπολιτιστικόπεριβάλλονδιαθέτειένασχέδιο γιακάθεμίααπό

τιςκαταστάσειςαυτές(Φασάπης1970) 5 Πρόκειταιγιατονχρονικάlaquoζωτικό χώροraquo (Lewin 1943 1935 1936 1946) ό-

πουηπροσωπικότητα καταλαμβάνειδιάφοραlaquoστρώματαraquoεξώτερακαιεσώτερα

έναντιτουψυχολογικούπεριβάλλοντος 6 ΠαλαιότεραοLasswell (1957)είχεπροτείνειέναοκταπλόμοντέλοδύναμη

ευημερίασεβασμόςαγάπηηθικότηταασφάλειαεπαγγελματικήειδίκευσηκαι

αξίεςτήςΕκπαίδευσης 7 Boethius (MPL 64 1247 1343D) Πρβλ Mulrooney 1994 Παραπλήσιος είναι

και ο ορισμός τού Κασσιόδωρου Psalmum VII ldquopersona ndash substantia rationalis

individuardquo 8 ΒλΑναστασίου ιναΐτη Οδηγός 9MPG89144Blaquoκαλοῦσι γάρ τινες πρό-

σωπον τήν τινων σχέσιν πρός ἀλλήλουςraquo 9 Richard of St Victor De Trinitate IV2224MPL1961342CldquoPersonaestexis-

tenspersesolumiuxtasingularemquondamrationalisexistentiaemodumrdquo 10 Βλ Θωμά Summa Theologiae I 29 3 ad 2 ldquoOmne individuum rationalis

naturaediciturpersonardquo 11 Πράξ 15 12 Ιω196laquoἼδε ὁ ἄνθρωποςraquo 12 Βλ Ξενοφών (Ἀπομνημονεύματα II iii 18) Cicero (De Officiis III v 22) Mene-

nius Agrippa (Titus Livius Ab Urbe condita libri II 16 32 33) ΑrsquoΚορ 12 12-27 Η

πλατωνική (Υαίδρος 270 152) laquoκαθολικότηταraquo είναιφυσιοκρατική (laquoψυχῆςοὖν

φύσινἀξίωςλόγονκατανοῆσαι οἴει δυνατόν εἶναιἄνευ τῆς τό ὅλον τῆςφύσε-

ωςraquo) ενώ τωνΠατέρων τήςΕκκλησίαςανθρωποκεντρική (προσωποκεντρική)middot

βλ Γρηγορίου Νύσσης Περί κατασκευῆς ἀνθρώπου MPG 44 185 laquoὌνομα τῷ

κτισθέντι ἀνθρώπῳ οὐχ ὁ τίς ἀλλrsquo ὁ καθόλου ἐστίνΟὐκοῦν τῇ καθολικῇ τῆς

φύσεωςκλήσειltδυνάμειπᾶσαἡ ἀνθρωπότηςἐντῇ πρώτῃ κατασκευῇ περιείλη-

πταιΟὐ γάρἐνμέρει τῆςφύσεωςἡ εἰκώνltἀλλrsquo ἐφrsquoἅπαντόγένοςἡ τοιαύτη

διήκειδύναμιςraquo

13 Ὤψ =οφθαλμός(όψη)middotτορήμαὁρῶ στηΒίβλοσημαίνειμετέχωκοινωνώ

γνωρίζωΈτσιθεωρία τούΘεού(Visio Dei)δενσημαίνειδιαλογισμό (meditation)ή

μυστική θεωρία (contemplation)αλλrsquoένωσημαζίΣουμέσωτήςΘείαςΦάρης(α-

κτίστωνενεργειών)Σου(Nissiotis1983)τοανθρώπινοπρόσωποκυρίαρχηείναι

ηπαρουσίατωνματιώνωςδέκτηαλλάκαιεκφραστήταυτόχρονατήςανθρώπι-

νης παρουσίας στον κόσμο (Μιχαηλίδης 1990)Αντίθετα οι Λατίνοι κατά μία

μεταγενέστερηεπινόηση (Mauss 2000) ετυμολογούντοπρόσωπο (person lt per-

sona)απότο per + sonosonare (=ηχώφθέγγομαι)μολονότιιστορικάφαίνεταιότι

τοπαρέλαβανμέσω τωνΕτρούσκωναπό την ελληνική λέξηπρόσωπον (φersu

perso) 14 H persona μάς εισάγει στη διάκριση μεταξύ laquoέχεινraquo και laquoείναιraquo πρόσωπο

(Jung 1935 Plessner 19613) που πρώτος απερίφραστα παρατήρησε ο Πλάτων

ύμφωναμε τονγνωστό Ελβετό ιατρόPaul Tournier (1898-1986) τοπροσωπείο

είναιηεμφανιζόμενηέκφραση(υπαρξιακήμάσκα)κάθεασυνείδητηήσυνειδη-

τή καθυστέρηση παραίτηση (ακηδία) πρόφαση προσποίηση μίμηση εξάρτηση

camouflage παλινδρόμηση φυγή εκλογίκευση μετάθεση ήαναπλήρωσηοκοινω-

νικόςρόλοςοισυμβατικότητεςηρουτίναηαπονέκρωσηηπνευματικήξηρότη-

τα η ομοιομορφοποίησητυποποίηση εξαντικειμενοποίηση ποσοτικοποίηση

μηχανοποίηση ουδετεροποίηση και αριθμοποίηση (de La Mettrie 1960 1955

Marcuse 1964)+τοlaquoπνεύμα τής γεωμετρίαςraquo(Pascal 16702007 Cassirer19681972)

οαυτοματισμόςηαλλοτρίωση (Ξηροτύρης1970)καιγενικάηαποπροσωποποίη-

ση τήςανθρώπινηςύπαρξηςΗεπίγνωσητηςδιάσπασηςτης όληςπροσωπικότη-

ταςσεπροσωπείο (laquoφαίνεσθαιraquo)καιπρόσωπο (laquoείναιraquo)οδηγείστηντραγικότητα

τηςανθρώπινηςύπαρξης(Ζιάκας2001) 15 Περισσότερα για τη θεολογία τού προσώπου γενικά βλ Popovits 1926

Brightman 1934 Boillat 1945 Barth 1955719605 Brunner 1938 1979 Tillich 1951

1959 1967 Romanides 1954 Έραστο 1958 Δημητρόπουλο 1954 Harrity amp Martin

1962 Ware 1963 1997 ODoherty 1964 Matson 1964 1967 Δρούλια 1967 Παπαπέ-

τρου 1968 Γιανναρά 1970 19924 Ματσούκα 1971 1980 Williams 1972 Lossky 2000

Aghiorgoussis 1976 Ζηζιούλα 1977 Sherrard 1977 Gregorios 1978 Μαστρογιαννό-

πουλο 1979 Υούσκα 1979 Καραβιδόπουλο 1979 Νissiotis 1982 1983 Berdiajef

1983 ιώτη 1984 Pannenberg 1985 Παναγόπουλο 1985 1987 2000 Γρηγοριάδη

1987 Υωτίου 1990 Adams 1991 Κωνσταντέλλο 1991 Ludlow 1992 Aves 1992 Wil-

liams 1993 Ι Βλάχο 1991 1994 καλτσά 1996 Torrance 1996 J Chirban 1996

Rudman 1997 Stanley 1997 Melissaris 2002 Αγγελόπουλο 2002 Jorm amp Christen-

sen 2004 Beck amp Demarest 2005 Ανανιάδη 2009 16 Λεόντιος Βυζάντιος MPG86 1333BD laquoΟὐκ ἔστιν οὖν τά ὑπέρ φύσιν τῶν

κατά φύσιν ἀναιρετικά ἀλλά παράγωγα καί παρορμητικά εἰς τό κἀκεῖνά τε

δυνηθῆναι καί τήν πρός τά ὑπέρ ταῦτα δύναμιν προσλαβεῖνraquo 17 Επιφάνιος (MPG 41418)ΓρηγόριοςΘεολόγος (Περί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος

6)Ιω Φρυσόστομος (MPG 49 118 288 309 317 MPG 55 613 MPG 59 673 MPG 61

693) 18 Πρβλ Ισοκράτη Πρός Δημόνικον λόγ Αrsquo405laquoμέγιστον γάρ ἐν ἐλαχίστῳ

νοῦς ἀγαθός ἐν ἀνθρώπου σώματιraquo 19 ΙωΦρυσοστόμουΕἰς Υιλιπ 5 4 MPG 62 210 Περί ἀρετῆς καί κακίας Ομιλ

ΚϞrsquoMPG 63760laquoτίποτrsquoἐστίνἄνθρωποςκαίὅσητῆςφύσεωςτῆςἡμετέραςἡ

εὐγένειακαίὅσηςἐστίδεκτικόνἀρετῆςτουτίτόζῶονraquoΠρβλ D Staniloae p 24

ldquoInsofarasIamnotlovedIamincomprehensibletomyselfrdquo 20 Βλ Μ Βασιλείου MPG 31 216 A-B MPG 32 325-340 Γελάσιου Κυζίκου

MPG 85 1289 Θεόδωρου Ραϊθού 206 5-7 21 Κρίσειςσχόλιααντιρρήσειςκαιπαρατηρήσειςστηlaquoθεολογίατούπροσώ-

πουraquoτούεβασμιότατουΙΖηζιούλαέχουνκατάκαιρούςκάνειμεταξύτωνάλ-

λωνοιΑγουρίδης(Οράματα και ΠράγματαΑθήνα1991σ102εξ)Ph Sher-

rardΙωΘΠαναγόπουλος(Μόρφωση και Μεταμόρφωσησ135εξ146)πYan-

nis Spiteris (La Theologia Ortodossa Neo-Greca Bologna 1992)Παπαδόπουλος(Ορ-

θόδοξη και χολαστική Θεολογίασ94εξ)Φρταμούλης(Περί φωτόςσ37εξ

73εξ104)ΜΥαράντος(Σα όρια της Επιστήμης και το ορθόδοξον ήθοςΑθήναι

1998σ179)καιξένοιΠατρολόγοιπουδημοσιεύουνστοέγκριτοπεριοδικότής

Oxford Journal of Theological Studies (γράφονταςγιαπαράδειγμαότιμετονΣρια-

δολογικό Περσοναλισμό του ο Ζηζιούλας καταστρέφει τη laquoμοναρχία του Πα-

τρόςraquo(A J Torrance Persons in Communion Edinburgh 1996)Γιαεπιπλέονβιβλιο-

γραφίαβλ JTS 481 (1997) 373 501 (1999) 434 ΘΕΟΛΟΓΙΑ 644 (1993) 632 673

(1996)4474σ885691(1998)44ΓΡΗΓΟΡΙΟ Ο ΠΑΛΑΜΑ 773 (1998) 519 790

(2001)627Μάϊος-Αύγουστος(2003)525εξ807 (2005)325Αντίδωρον Πνευματι-

κόν Γ Ι Κονιδάρησ688Aksum-ThyateiraA festschrift for Arch Methodios p515π

ΓΥλορόφσκυΔημιουργία και Απολύτρωσησ112εξ ΚατάτούςΜαξέντιοΒοή-

θιοΛεόντιοτον ΒυζάντιοκαιΙουστινιανόηταύτισητωνόρωνπρόσωπο καιυπό-

στασις (ήτοιηφύση εκλαμβάνεταιωςθεμέλιοτηςύπαρξηςκαιηυπόσταση ως το

τελικόεπίπεδοστηνεξειδίκευσημιαςκοινήςουσίας)προκαλείαιρετικούςκινδύ-

νους Μονοφυσίτες Νεστοριανοί αντιχαλκηδόνιοι Ακέφαλοι Σιμόθεος Αίλου-

ρος και εβήρος Αντιοχείας (χριστολογική ένωση ατομικών φύσεων)+ γιατί η

υπόσταση (όχιστηνΣριαδολογίααλλά)στηΦριστολογίακατανοείταιτριαδολο-

γικάμόνοστηβάσητωνεξωτερικώνποιοτήτωνπουσημαίνουντηδιάκρισηκαι

τοιδιαίτεροκαιδεδίνεταιδιόλουσημασίαστογεγονόςότιαυτήηυπόσταση (κι

όχιηφύση)είναιτοθεμέλιοτηςύπαρξηςΟιΚαππαδόκεςόμωςδιέκρινανμε-

ταξύυπόστασης καιουσίας στηΦριστολογίαπρβλ ΙΚουρεμπελέlaquoΝεοχαλκη-

δονισμόςκαιορθόδοξηορολογίαraquoΓΡΗΓΟΡΙΟ Ο ΠΑΛΑΜΑ 773 (1998)521] 22 όππσ113 23 ΙΒλάχουΗ Αποκάλυψη του Θεούσ17laquoΤπάρχουνόμωςκαιάλλοιπου

πιστεύουνότιδυοείναιοιπηγέςτηςπίστεώςμαςδηληΑγίαΓραφήκαιηΙερά

ΠαράδοσηΚαιοιδυοαυτέςαπόψειςείναιμονόπλευρεςκαιδενεκφράζουντην

ορθόδοξηδιδασκαλίαraquo 24 Έχειβρεθείότιηαναφορικότητα (ήσχεσιακότητα)γενικάσυνδέεταιμετην

απόδοσηνοήματος (Schaap-Jonker 2008) 25 Frankl 19751980 p 112 meaning must be found and cannot be given Σο

νόημαγράφειοFranklείναικάτισαντογέλιοδενμπορείςναεπιβάλειςσεκά-

ποιονναγελάσειαλλάθαπρέπειπρώτανατουπεις ένααστείοΣοίδιοεφαρ-

μόζεται και για τις τρεις laquoθεολογικές αρετέςraquo (πίστη ελπίδα και αγάπη) δεν

μπορούνναλειτουργήσουνμεμόνητηδικήμαςήκάποιουάλλουθέληση 26 Frankl 19751980 p 104 the de-neuroticization of humanity requires a re-

humanization of psychotherapy

27 Frankl 1963 p 68 Humor was another of the souls weapons in the fight for

self-preservation 28 Περισσότερα για τη σχέση κινήτρων και προσωπικότητας βλ Atkinson

1981 Humphreys amp Revelle 1984 Oldani 1997 Plutchik 1997 Sturman 1999 29 Ψς προσωπικά γνωρίσματα θεωρούνται laquoδιαστάσεις τής προσωπικότητας

με βάση τις οποίες κατηγοριοποιούνται συνήθως οι άνθρωποι σύμφωνα με τον

βαθμό που εκδηλώνουν ένα συγκεκριμένο χαρακτηριστικόraquo(Burger2001p172) 30 Κατά τον Γερμανό ψυχολόγο P Lersch (19541956) το ανθρώπινο πρόσωπο

διέπεται από τρία ουσιώδη χαρακτηριστικά α) το αμετάβλητο (Unverwechselbar-

keit) β) τη μοναδικότητα (Einmaligkeit) και γ) το ανεπανάληπτο (Unwiederholbar-

keit) 31 ύμφωνα με σύγχρονα δεδομένα το 40-60 περίπου των χαρακτηριστικών

τής προσωπικότητας έχουν προέλευση γενετική (Kernberg 1966 1976 1977

McCrae amp Costa 2003 Eurelings-Bontekoe amp Snellen 2004) 32 Πρβλ Buss 1995 Kretschmer 1925 Sheldon 1942 Ramsey 1965 Buss 1990 Ey-

senck 1990 Zuckerman 1991 1995 Gale amp Eysenck 1992 Cloninger Svrakic amp Przy-

beck 1993 Heath Cloninger amp Martin 1994 Bates amp Wachs 1994 Davidson 1999 33 Βλ για παράδειγμα τις λεγόμενες εθνοκεντρικές θεωρίες προσωπικότητας

(M Ramirez A Jenkins J Baldwin aka Kobi Kambon L Comas-Diaz J Jones B

Trimble and E Duran S Sue and D Sue)

τοποιημένα(πρβλφθοράΠτώση)ωςπροσωπείοκαιπότεπιοελεύθερα

καιπροθετικάωςπρόσωποανάλογαμε τονβαθμόκρίσηςκαιχρήσηςτής

ελευθερίαςβουλήσεώςτουΆρακάθεπροσωπείο δενείναιτόσοπλαστό

όσο νομίζουμεmiddot εκφράζει την αληθινή προσωπικότητα τόσο πιστότερα

όσολιγότεροεπαγρυπνούμεγιrsquoαυτόΜεάλλαλόγιαοεξωτερικόςρόλος

που παίζουμε μεταβάλλεται συνεχώς λόγω των ραγδαίων κοινωνικών

αλλαγών ασκώντας επίδραση―κυρίως μέσω τών μοντέλων γεγονότων

ζωής (συγκεκριμέναγεγονόταστηζωήενόςενήλικα)―στηνπροσωπικό-

τητά μας(Feldman 2010)Κατάσυνέπειαανκαιπροσωπεία μπορούμενα

έχουμεαναρρίθμητα(βλΠρωτεϊσμόκαιΦαμαιλεοντισμό)τοζήτημαεί-

ναιποιοαπόόλαθααποφασίσουμεναεπιλέξουμε(Δευτ3019ΑrsquoΒασ

821Λουκ1613Απ315Sartre 1943 1946 1962 Sumic 2008)κάθεφορά

(σύμφωνα με την κλίμακα αξιών μας) δηλ ποιον προσανατολισμό και

οργάνωση των ψυχο-βιολογικών μας στοιχείων θα κρατήσουμε και σε

ποιονβαθμόέτσιώστετοπροσωπείο μαςναεναρμονίζεται(βλπροσαρ-

μογή)καλύτεραμετηνπροσωπικότητά μαςυπηρετώνταςτηνκαιόχιαυ-

το-αιχμαλωτίζοντάς την βλ πολλαπλή προσωπικότητα laquoΛεγεώνraquo

(Mάρκ5 9)+δηλδιασπώνταςκαιεμποδίζονταςτονόλοδυναμισμότής

ζωήςmiddotγιατίβέβαιαμίαπλήρηςταύτισηπροσώπου καιπροσωπείου δενθα

ήταν τίποτε άλλο από έναν φετιχισμό Αλλά κατά τονOrtega y Gasset

(1975)οάνθρωποςδενέχει φύσηmiddotέχει ιστορίαετελευταίαανάλυση

θαλέγαμεότιπρόκειταιγιαέναν(εσωτερικό)διάλογο (προσωπικήσυνά-

ντηση)καιμίαlaquoσυμφωνίαraquoισορροπία(πρβλομοιόσταση)τούlaquoπροσωπεί-

ουraquoμαςμετονίδιομαςτον(αυθεντικό)εαυτόόπωςκαιμετοΌλο(Tour-

nier 1956 Norcross 2006) του συνειδητού με το (ατομικό και συλλογικό)

ασυνείδητό μαςτης ΙστορίαςμετηΥύσητουlaquoγίγνεσθαιraquoμετοlaquoείναιraquo

τούlaquoὑπέρ φύσινraquo(αυθυπέρβασηεκστατικότηταανοιχτότηταπροσφορά

αυτοθυσίααγάπηαγιότητα)μετοlaquoκατά φύσινraquoαυτοσυντήρησηελάχι-

στη δεκτικότητα ατομοκεντρικότητα ιδίαση φιλαυτία (Θεοδώρου

2004)]16ΗΙστορίαδείχνειότιόπουεπιχειρήθηκεμίαυπερβολικήανύψω-

σητουπροσώπου έναντιτηςΥύσηςήτήςΥύσηςέναντιτουπροσώπουτα

αποτελέσματαήσανδυσάρεστακαιγιαταδύοαυτάμεγέθηΓιrsquoαυτόοι

ΠατέρεςτήςΕκκλησίαςμολονότιεξήραντοανθρώπινοπρόσωποχαρα-

κτήριζαντηΥύσηωςlaquoσύνδουλοraquoτουανθρώπου17

Σοκύριοπάντωςχαρακτηριστικό τούανθρωπίνουπροσώπου σύμ-

φωναμετηνΟρθόδοξηΦριστιανικήΠαράδοσηανάγεταιστηναγαπητική

τουκοινωνικότητασχεσιακότητα(Neacutedoncelle 1962Γιανναράς19701976

1982 2004 Nissiotis 1983 Pettifer 1987 Yu 1987Μαντζανάρης 2009) Ξέ-

ρουμεότιοιάνθρωποιείναικοινωνικάόντα(Haslam et al2009)Ησχεσι-

ακότητα τουανθρωπίνουπροσώπου αιτιολογείται θεολογικά όχι από το

ότι αυτήν τη συνιστά το κάθε Θείο πρόσωπο τήςΑγίας Σριάδας αλλrsquo

απότοότιτηχαρακτηρίζει (ΔιονύσιοςΑρεοπαγίτηςMPG 3637Μάξι-

μος Ομολογητής MPG 4 212 MPG 91 1265 Καραζαφείρης 198519952

Medley 1995 Ζιάκας 2001 Ορφανός 2003β Υούντας 2009) Από τη διδα-

σκαλίατούΦριστούκαι―στησυνέχεια―τούαποστόλουΠαύλουπροκύ-

πτειότιοΦριστιανόςείναιέναάτομοσεσχέση (τέέναςσύνδεσμος)με

τονεαυτότου(Beaumont 1973 Rolnick 2007)τονΘεότηΥύσηκαιτονσυ-

νάνθρωπο (Christian 1958 Καραζαφείρης 198519952 Roberts 1991) ένας

μικρόκοσμος (Thunberg 1995)πουσυγκεφαλαιώνει και―μέσωτήςαγα-

πητικήςπιστής κοινωνίας― αποκαλύπτει όπως το Αρχέτυπό του ο Θ

Λόγος (ΓρηγόριοςΘεολόγοςMPG 35 796 Evdokimov 1985) όλο τονμα-

κρο-κοσμικό ήτοι σύμπασα την υλική και πνευματικήΚτίση (Γρηγόριος

ΠαλαμάςMPG 150 1361C Nissiotis 1983 Turcescu 200320042 Ware 1996)]

χαρακτήρατήςύπαρξήςτου18middotμεάλλαλόγιατηβασιλική προ-φητική και

ιερατική laquoεικόναraquo τού Θεού στη Υύση ύμφωνα με το ιερό Ευαγγέλιο

(Ματθ 5 44) οαληθινόςΦριστιανόςκαλείται νααγαπήσει (ακόμακαι)

τον εχθρό του όπως τον εαυτό του ακολουθώντας το αυτοθυσιαστικό

υπόδειγμα τού Φριστού Είμαι πρόσωπο λοιπόν χριστιανικά σημαίνει

laquoκοινωνώraquoμεταάλλαπρόσωπα αγαπητικάΑυτόαποδεικνύειότιηαγά-

πηωςφυσικήιδιότητατωνπροσώπωνείναιsine qua non όροςγιατηνο-

ηματοδότηση τουπροσώπου Έτσι τοπρόσωπο τού ανθρώπου δικαιώνει

τηνανθρώπινη ύπαρξήτουστηναγάπη(Tillich 1951 1959 1967 Ramsey

1970 Zizioulas 1975 Niebuhr 1964 Evdokimov 1985)Αντίδηλτούlaquoυπάρ-

χω άρα αγαπώraquo τού (Νεο)Προσωπισμού τού Mounier ο Φριστιανισμός

προβάλλειτοlaquoαγαπώ άρα υπάρχωraquo19

εαυτήν τηθεο-δι-ανθρώπινησχέσηπουλειτουργεί δυναμικάκαι

εσχατολογικά (Bultmann 1960)συνυπάρχει ταυτόχροναηαπόλυτηατο-

μικότητα (τομέρος)καιηαπόλυτηκαθ-ολικότητα [Unitas multiplex (Γιαν-

ναράς1970 1976)+ηΒαβέλ (ηπολυφωνία)μετηνΠεντηκοστή (τηνομο-

φωνία)τονπίνακα τουEl Greco (1541ndash1614) τα πρόσωπατωνδώδεκα

Από-στόλωνκαθώς είναισυγκεντρωμένακατάτηστιγμήτήςΠεντηκο-

στής αναδύονται μέσααπό το ίδιο μυστικό βάθος μολονότι το καθένα

φωτίζεταιμέσααπότηδικήτουΦάρηδωρεά(Μιχαηλίδης1990)Κατάτόν

ΜΒασίλειο ηπροσωπικήσυγκρότησηκάθεανθρώπου εξηγεί επαρκώς

τήν ενότητα αλλά και την ετερότητα (Unitas Multiplex) της προσωπικής

τουυπόστασης (Γεωργούλης19721992Guardini 1950Δρούλιας1960ιώ-

της 1984 Ware 1987 Μαραθεύτης 1986 1994 1997)20 Αυτήν τη θε-

ανθρώπινη και περιχωρητική laquoκοινωνία των προσώπωνraquo (Schwoebel amp

Gunton 1992) ή την laquoαγαπητική πολιτείαraquo (Κλήμης Αλεξ τρωμ Δrsquo

XVIII 6 7 MPG 81213)πουκαταλύεικάθεlaquoδιπλόεγωισμόraquo εκφράζει

σύμφωναμε τηνπρος Εφεσίους επιστολή τού αποστόλουΠαύλου κατrsquo

εξοχήνηενχρόνωΕκκλησίαστηνοποίαδιασώζεταιταυτόχρονατόσοη

πνευματικήκοινότηταόσοκαιημοναδικότητατουπροσώπου (Καραζα-

φείρης198519952)ΠράγματιστηνΕκκλησία(qahal Yhwh)ενώνονταιμε-

ταξύτουςοιΦριστιανοίμέσωτούενόςΚυριακούώματοςτούοποίουσυ-

νιστούνμέλη(Troeltsch1922)ΟΟρθόδοξοςΜητροπολίτηςΠεργάμουκαι

Ακαδημαϊκός ΙωάννηςZizioulas (1994)συνέδεσετηlaquoσχεσιακότηταraquoτου

προσώπου όχιμετηΥύση(πρβλΠνευματομονισμό ήelan vital)ήτον(δυτι-

κό)Φριστομονισμό(βλΛογοκρατία)αλλάμετοεκκλησιαστικόΜυστήριο

τηςΘείαςΕυχαριστίαςμέσωτής τριαδικήςΘεολογίας βλ ευχαριστιακή

εκκλησιολογία (Afanassieff et al 1960 Florovsky 1972 Ζηζιούλας

196519902)+τοκαθολικό αυτόΜυστήριοτηςΑγάπηςκαιτηςΕλευθερίας

(Ware 1981) όπου η διαφορά δεν ταυτίζεται με τη διαίρεση διασώζεται

μέσωτήςποικιλίαςτωνΦαρισμάτων τούΑγίουΠνεύματος(ΑrsquoΚορ128-

10 McPartlan 1993 Ware 1996Σσιτσίγκος2000)ταυτόχροναηετερότητα

καιηκοινωνικότητα τουανθρωπίνουπροσώπουαφούa priori αποκλείεται

κάθεαποκλεισμός

Κατάχρηση και αυτονόμηση της laquoΘεολογίας τού προσώπουraquo

Ηωςάνωαυτήπαραδοσιακήθεολογικάχριστιανικήέννοιατούπρο-

σώπου ωςσυνδέσμουτήςανθρώπινηςύπαρξης καιτηςυπερβατικότητας

(Christian 1958 Lossky 2000 Piedmont et al2009)μέσωτήςαναφορικότη-

τας τουανθρώπινουλόγουπροςτονΘείοΛόγο(πρβλκάθετηδιάσταση)

πουκύριαεκφράζεταιμετηντριαδικήΑνθρωπολογίατούltκατrsquo εἰκόναgt

(Γεν 1 26) μετατοπίστηκε (Αγουρίδης 19931996 Αγγελόπουλος 2002)

από τη νεωτερική Υιλοσοφία και Θεολογία ιδίως τού (χριστιανικού) Τ-

παρξισμού (Ζηζιούλας 1977)21 και τουΠερσοναλισμού (Barth 1955719605

Brunner 1938 Niebuhr 1964 Ζηζιούλας 1977 Γιανναράς 1982 1991 2004

Torrance 1996 Rudman 1997 Turcescu 20042) και κατά συνέπεια την υ-

παρξιστική Οντο-Θεολογία στην οριζόντια (βλ κοινοτική) οντο-

ανθρωπολογική σχέση ανθρώπου (εγώ)mdash συνανθρώπου (συ) μέσω τής

ευχαριστιακής Εκκλησιολογίας (McPartlan 1993 Messer 2001)

Αλλάτοπροσωπικόκαιυπαρξιακόστοιχείοόταναπολυτοποιείται

όπως μεταξύ των άλλων φανερώνει η συχνή αναφορά των εισηγητών

τού χριστιανικούΠερσοναλισμού στον τρόπο σκέψης ή σε φράσεις των

ΝτοστογιέφσκυΜπερντιάεφκαιΚίρκεργκαρντ τότεκαθίσταται επικίν-

δυνοορθοδόξωςαφούκλίνειπροςένανανθρωποκεντρισμόέτσιώστεη

(χριστιανική)Ηθικήναμεταπίπτει εντέλει σεΑνθρωπολογίαμεταθέτο-

νταςτοκέντροβάρουςαπότηΘΑποκάλυψηστονκατάφύσηζώνταάν-

θρωποΓιrsquoαυτόκαιοιυποστηρικτέςτήςπερσοναλιστικήςΘεολογίαςβα-

σίζονται κυρίως είτε στο συναίσθημα (βλ Schleiermacher) είτε στην υ-

παρξιακή εμπειρία (βλ Bultmann) Πώς όμως διερωτάται ο καθηγητής

ΜΥαράντοςείναιδυνατόνεκτούανθρώπου―έστωκαιεκτουπιστεύο-

ντος―νααναχθούμε στονΘεό22 Δενκαθίσταταιέτσιοάνθρωποςμέτρο

καικριτήριοτηςlaquoενΦριστώraquoΘΑποκάλυψηςΚαισυνεχίζειlaquoΠότε ηκού-

σθη ότι θεολογική επιστήμη έχει και άλλας πηγάς τής αληθείας και μάλι-

στα κυρίας και πρώτας πλην τής Γραφής και της Παραδόσεως σημειωτέον

ότιτούτο αρνείταιρητώςκαιοεβΙερόθεοςΒλάχος23] αι οποίαι είναι και

αι μόναι πηγαί τής ΑποκαλύψεωςhellipΑρχή και τέλος τής Ηθικήςhellipείναιraquoο

Θεάνθρωπος Φριστός και όχι ο laquoκατά Φριστόν ζων άνθρωποςraquo Άλλο

πράγμαείναιτοότιθαπρέπειναείναιενιαίαηδογματικοηθικήεξέταση

(ηΔογματικήομιλείκαιπερίτούlaquoἐνΦριστῷraquoκαινού ανθρώπου)καιεκ

τουδόγματοςνααπορρέειτοήθοςκαιάλλοτοναταυτίζουμεήνααντι-

στρέφουμετηφοράπαράγονταςεκτουήθουςτοδόγμα(βλπροτεστάντη

WilhelmHerrmann)ΟιΠατέρεςότανστηλίτευανγιαμηάριστο βίο δεν

εννοούσαντηνπαραγωγήτωνδογμάτωνεκτουήθουςαλλάτηνπαρα-

δοχήμεντωνδογμάτωνθεωρητικώςεφόσονκάτιτέτοιοδεναπαιτείκό-

ποτημηόμωςεφαρμογήτους στηνπράξηΣοτριαδικόδόγμαβιούμενο

οδηγείστηντριαδικήκοινωνίατωνπροσώπωνκιrsquoόχιτοαντίστροφοώ-

στεναταυτίζεταιμετονlaquoτρόποζωήςraquoΕνώοάγιοςΓρηγόριοςΝύσσηςεκ

τουτριαδικούδόγματοςασκείψυχο-λογίαοιΑυγουστίνοςεκτηςψυχο-

λογίαςεπιχειρείνακατανοήσειτοτριαδικόδόγμαπράγμααπαράδεκτο

κατάτονάγΜάξιμοτονΟμολογητήΟδεΘωμάςΑκινάτηςείχεμιλήσει

διεξοδικά για τη διδακτική αρχή τής ανακάλυψης Πώς όμως ερωτά ο

αείμνηστος καθηγητής ΠΣρεμπέλαςμιαχριστιανικήκαθόλασυνείδηση

μπορείναμαςδιαφωτίσειλχγιατηΦριστολογίατηνΕσχατολογίακλπ

Σηνωςάνω laquoμετατόπισηraquo(αλλοτρίωση)αυτή τήςχριστιανικήςΘεο-

λογίας και Ανθρωπολογίας χρεώνει κατrsquo αρχήν ο Hillman (1975 1993)

στον ίδιο τον Φριστιανισμό και στη συνέχεια στα υλιστικά συστήματα

τηςσύγχρονηςΕπιστήμης καιδητήςτυπολογικήςΧυχολογίαςΚατάτον

Hillmanη(δυτική)Εκκλησίαμέσωτήςπρόταξηςτου(Θείου)Λόγουτού

(Απολλώνιου)ΠνεύματοςκαιγενικάτούΜονοθεϊσμούαπεμπόλησεψυ-

χολογικά(καιόχιτόσοθεολογικάανκαικατάτονHillmanηΖrsquoΟικου-

μενική ύνοδος υπέταξε τις εικόνες στοΠνεύμα) την άπειρη (διονυσια-

κήπολυδαιμονικήχαοτικήκαιασύλληπτη)σημασίατήςεικόνας (τονψυ-

χολογικόπολυθεϊσμό)τέτηναξίατήςφαντασίαςτωνμύθωντωνονεί-

ρων και των συμβόλων Η απεμπόληση αυτή που διενεργήθηκε μέσω

τήςκατά Winnicott (1954) εκλογίκευσης καιδιανοητικοποίησης (κυρίωςμε

τηχρήσητήςαλληγορικήςμεθόδου)τήςκάθεανθρώπινηςορμήςκαιεπι-

θυμίαςτούκάθεσυν-αισθήματοςδηλώνειτελικάτηναπώθησητης(αρ-

χαιοελληνικήςπαγανιστικής) ψυχής (anima) ήτοι κάθε καλλιτεχνικής

(εικονογραφικής) επιστημονικής και πολιτιστικής ελευθερίας (άρα και

τον θανατο κάθε ετερότητας) για χάρη τού Πνεύματος (Ζιάκας 2001)

πουορθοδόξωςχριστιανικάlaquoπέμπεταιraquoδιατουΛόγου(Ιω1526)

Ανάλυση και σύνθεση των στοιχείων τού προσώπου

την προσπάθεια μιας νηφάλιας και ολιστικής διερεύνησης του

προσώπουεντοπίσαμεορισμένεςυπαρκτικο-οντολογικέςσυνιστώσεςτου

Κατrsquoαρχήνθεμελιώδεςγνώρισματουπροσώπου φαίνεταιόπωςείδαμε

να είναι η διϋποκειμενική σχεσιακότητα (Macmurray 1961 1991 Rogers

19611962 1980 Allport amp Ross 1967 Guntrip 1969 Γιανναράς 1970 1976

1982 2004 Nissiotis 1983 Oliver 1984 1989 Aves 1992 Κοσμόπουλος 1995

Maltby amp Lewis 1996 Wiggins 1996 Λουδοβίκος 19992 Piedmont 1999a

MacDonald 2000 Saroglou 2002Μαντζανάρης 2009)Πολλέςχολές τής

Χυχολογίας (Interpersonal Psychoanalysis Object relations Theory Attachment

Theory Transpersonal Psychology κλπ)σήμερατονίζουνακριβώςτηνψυχο-

δυναμικήτήςσχέσης(σχεσιακότητας)ανθρώπουκαισυν-ανθρώπουΚα-

τάτονCRogers(1951195719591961196219721980)γνήσιασχέση εξα-

σφαλίζεταιότανμεταξύτωνπροσώπων αναπτύσσεταιγνησιότητα (λει-

τουργίαπραγματικώναισθημάτων)(απροϋπόθετη)αποδοχή (θερμότη-

ταδιάθεσηςκαισυναισθημάτων)καικατανόηση ελεύθερηαπόαξιολο-

γικέςκαιηθικέςκρίσειςενσυναισθητική γνώσητούάλλουτόσοστοσυνει-

δητό όσο και στο ασυνείδητο επίπεδο ενσυναίσθηση (πρβλ και την em-

pathic immersion τούHeinz Kohut)]

υγγενήςέννοιαμετησχεσιακότητα καιπροαπαιτούμενήτηςαπο-

τελεί η λειτουργία τής συμβολοποιΐας ύμφωνα με τούς Sedikides και

Skowronski (1997)έναάκρωςσημαντικόείδοςπροσαρμογήςκατάτηνε-

ξελικτικήδιαδικασίααποκλειστικάτήςανθρωπινότηταςθεωρείταιηικα-

νότητασυμβολικήςσκέψηςκαιαυτοσυνειδησίας(Μελανίτης1973)Κατά

τονCassirer (19681972) ο άνθρωπος είναι laquoζώοσυμβολικόraquo Εν γένει ο

(κοινόςήατομικός)συμβολισμός ―μέσωτήςlaquoμαθήσεωςδιασυνδέσεωςraquo

(Μελανίτης 1950) και τής συναισθηματικής έντασης― αποτελεί σπου-

δαιότατοπαράγονταστην εξέλιξηαλλάκαι τη διαφοροποίηση τηςπρο-

σωπικότητας καιτουχαρακτήρα(Μελανίτης1973)Ησυμβολική αυτοσυ-

νειδησία (LeVine 1974)αναφέρεταισεμίασειράγνωρισμάτωνπουβασι-

κάεμφανίζονταικατάτηνενηλικίωσηόπωςλχείναιηγνωστικήαπει-

κόνισητουεαυτούμέσωτήςγλώσσας(Lacan 19741975)ηανάληψηστο-

χοθετημένωνκαθηκόντωνκαιηαξιολόγησητωναποτελεσμάτωναυτών

τωνενεργειώνμεαναφοράμάλισταστονίδιοτονεαυτόαυτονόηση [au-

tonoesis (Siegel 1999 Lucente 2008)+middotγιαπαράδειγμααίσθημαντροπήςαν

ο στόχος δεν επιτεύχτηκε ή υπερηφάνειας αν στέφθηκε από επιτυχία

αυτοεκτίμηση κοκΈτσι αν δεν υπήρχανσύμβολα όχι μόνο δενθα υ-

πήρχε σκέψη αλλά και καμία πνευματική πρόοδος αφού ακόμα και ο

φυσικόςκόσμοςκατανοείταιμέσωσυμβόλων(Μελανίτης1973)

Αλλrsquoοψυχο-κοινωνικόςγλωσσικός καιπολιτισμικόςσυμβολισμός

επινοήθηκεμε τηβοήθεια τηςθρησκείας (τονθρησκευτικό συμβολισμό)

όπωςάλλωστεκαιηέννοιατούρόλου μέσααπόταιεράδρώμενα(Hollis

2000)Ησυμβολικήλειτουργία―μίαιδιαίτερηκαισημαίνουσαλειτουργία

σχετιζόμενη μάλιστα με τις κοινωνικές laquoγνωσίεςraquo (cognitions)― κατέχει

στοθρησκειοψυχολογικόμοντέλοτούWulff τηντέταρτηθέσηστηδιαίρε-

σητωνμεταβλητώντήςθρησκευτικότηταςΜεβάσητιςθεωρίεςτούBer-

zonsky (1990) και τούWulff (19911997) κάθε στυλ ταυτότητας φαίνεται

ότισχετίζεταιθετικάμετηνπροσωπικήκαιτησυμβολικήερμηνείατων

θρησκευτικώνφαινομένωνκαισυνεπώςμετοδίπολοτουWulfflaquoκατά

γράμμαraquo(θρησκευτική)διάστασηκαισυμβολική(θρησκευτική)διάσταση

Ησυμβολικήλειτουργίααυτήδεναντιστρατεύεταιαναγκαστικάτονθρη-

σκευτικό ρεαλισμό αλλrsquo είτε συνυπάρχει (Symbolic Affirmation) είτε ενα-

ντιώνεται(Symbolic Disaffirmation)μαζίτουχωρίςωστόσοναείναιτελεί-

ωςασύμβατημετηναπόδοσηενόςσυμβολικούνοήματοςτηςθρησκευτι-

κήςγλώσσαςΗσυμβολικήθεώρησητουεαυτού είναιαπαραίτητηγιατην

κοινωνική αλληλεπίδραση εφόσον για να αλληλεπιδράσουν κοινωνικά

δύοοργανισμοίπρέπειοκαθέναςτουςναείναισεθέσηνααξιολογείτα

οφέλητήςαλληλεπίδρασηςσεσχέσημετονδικότουαλλάκαιμετονάλ-

λο οργανισμόΦωρίς τησυμβολική αυτοσυνειδησία θαήταναδύνατογια

το ανθρώπινο είδος να συστήσει μία κοινωνία πιο σύνθετη από εκείνη

λχτωνχιμπατζήδων(Cassirer 19681972)

Ένα τρίτο δομικό στοιχείο τού προσώπου φαίνεται ότι αποτελεί η

υπαρξιακήαναζήτησηνοήματος της ζωήςΧυχίατροικαιψυχολόγοιπου

έχουνεμπνευσθείκυρίωςαπότηνΑναλυτική Χυχολογία τούC Jung τη

Υαινομενολογία τούE Husserl (1859-1938)τηνυπαρξιακή Υιλοσοφία των

S Kierkegaard F Dostoyevsky F Nietzsche A Camus M Heidegger J-P

Sartre M Merleau-Ponty (Valle amp King 1979 Sass et al 2000)κάτηνουμα-

νιστική Χυχολογία καιτηνυπερ-προσωπική (transpersonal) Χυχολογία τού

A Maslowδέχονταιότιμόνομίαπνευματικήπροοπτικήμπορείναπροσ-

δώσει σημασία και περιεχόμενο στο ανθρώπινοπρόσωπο (Mascall 1959

Tournier 1957 MacDonald 2000 Canguilhem 2002) Ο χριστιανικός ιδίως

Τπαρξισμόςενδιαφερόμενοςκατrsquoαρχήνναμελετήσειτηνανορθολογική

(μεταλογική) τάση που επιδεικνύουν συνήθως οι βαθιά και αληθινά

laquoθρησκευόμενοιraquo(πιστοί)στηζωήτουςόπωςεπίσηςκαιτηνειδικήσημα-

σίατήςαγωνίας (May 1950)βλέπει ευνοϊκάτονρόλοτούθρησκευτικού

συμβόλου (Clark 19671968) όπωςαυτόλειτουργείσεόλαταεξελικτικά

στάδια της ζωής τού ατόμου (Fowler 19811995 Royce 1962) Ο R May

(1909-1994) εμπνευσμένος βασικά από το έργο των Βαθυψυχολόγων

(Freud Adler Jung)και τωνυπαρξιστώνθεολόγωνS Kierkegaard καιP

Tillich εκλαμβάνει την αληθή θρησκευτικότητα ως πηγή δυνάμεως και

διαπίστωσητουέσχατουνοήματος της ζωήςκαιάραθεμελιώδουςσημα-

σίαςγιαμίαυγιήπροσωπικότηταΠράγματιηπερί Θεού εικόνα έχεια-

ποδειχθεί ότι εισφέρει σημαντικά στη βίωση νοήματος ζωής (Schaap-

Jonker2008)ΑπότηνάλληπλευράηΛογοθεραπεία τούVictor E Frankl

(1905-1997)υποστηρίζονταςότιοιανθρώπινεςυπάρξειςμέσωτήςαυθυ-

πέρβασης (self-transcendence) ―δηλ μιας υπνώττουσας αναφοράς για

υπέρβαση (Ek-sistere)― παλεύουν να βρουν νόημα24 και σκοπό25 ομιλεί

για μία laquoασυνείδητη θρησκευτικότηταraquo μία laquoνοολογικήraquo ή νοοδυναμική

διάσταση δηλ ένανασυνείδητολόγο (logos)ή laquoπνεύμαraquo+26πουδιαθέτει

έμφυτα(μαζίμετοσώμακαιτηνψυχή)κάθεάνθρωποςεγγενώς(πρβλ

laquoτρισύνθετονraquo) ταυτίζοντας έτσι το laquoπνευματικό ασυνείδητοraquo με το laquoυ-

περβατικό ασυνείδητοraquo που κατrsquo αυτόν μπορεί να ονομασθεί θεός

(Frankl 19751980)Ηθέσηαυτήανταποκρίνεταισεανάλογεςαπόψειςψυ-

χολόγων όπως των Luckmann (1967) Pruyser (1968) Yinger (1969) και

Dittes (1969)οιοποίοιαναζήτησαντηθρησκευτικότητα μέσααπότηλει-

τουργίατήςίδιαςτήςζωήςκαιόχιλχμέσααπότηνιστορικήήτηνιδρυ-

ματικήτηςμορφήέκφραση(Hunt amp King 19711977)

Σέλοςως ιδίωματουπροσώπου εκλαμβάνεταιηθεώρησητηςζωής

ωςκλήσης καιαποστολής (Feenstra amp Brouwer 2008)Πράγματιφιλόσο-

φοιθεολόγοι (ΠατέρεςτήςΕκκλησίαςΛούθηροςΚαλβίνοςHardy 1990

κά) και ψυχολόγοι (Tournier 1956 Frick 1995) ―εμπνευσμένοι βασικά

απότηνΧυχολογίατωνFromm (1941 May 1953) Adler (1951)καιAllport

(19651968)―διαβλέπουνμέσαστονπυρήνατούανθρωπίνουπροσώπου

μία(εγγενή)τάσηπουσχετίζεταιμετησυνειδητοποίησηεκμέρουςτού

ατόμουτήςζωήςτουωςκλήσης καιαποστολήςΕιδικάοAdler (1951)έχει

τονίσειτηνέλξηπουαισθάνεταικάθεάνθρωποςγιατηνπραγματοποίη-

ση κάποιων μυθοπλαστικών (fictional finalism) ή πραγματικών σκοπών

(Teleology)

Αντώραεπιχειρούσαμεμίαεννοιολογικήσύνθεσητωνκυριοτέρων

ψυχοφυσικώνχαρακτηριστικώντούπροσώπου σύμφωναμεκορυφαίους

θεολόγουςφιλοσόφουςκοινωνιολόγουςψυχολόγουςκαιπαιδαγωγούς

θατα περιγράφαμεωςεξής

αίσθησητηςσυνεχιζόμενης(More1995)ύπαρξήςτου(βλπρο-

σωπικήιστορίαmdashπείρα)

νοητικο-υπαρκτικήlaquoαφαίρεσηraquo―πρβλβαθμόγενικήςευφυΐ-

αςκαιδια-νοητικήδραστηριότητααπροσεξίααφηρημάδααμνησίαπα-

ραμνησίαυπερμνησίαεκμνησίακρυπτομνησία(Spilka et al 20033)]

συνειδητότητα (συνειδητό εαυτό) και αυτοσυνειδησίααυτεπί-

γνωση―αυτογνωσία(Ware 1996)

Εγω-ανάπτυξη και προσωπική δόμηση με κρίση ταυτότητας

αντιρρόπηση καιδίπολεςέννοιες(C Jung G A Kelly)

ελευθερίαπροςαυτοβεβαίωσηmiddotηέννοιααυτήσχετίζεταιστενά

με την έννοια τήςαυτοεκτίμησηςΠράγματι έναςσημαντικόςπαράγων

τούσυστήματοςπροσωπικότητας θεωρείταισήμεραηψυχολογικήκατη-

γορίατήςαυτοεκτίμησης (Ball 1992Μακρή- Μπότσαρη2001)ηοποίακα-

τάγενικήεκτίμησηαποτελείπροάγγελοτηςευεξίας (Schmitt et al 2003

Garska et al 2004 Bourguingnon et al 2006)

πολιτιστική (Walling et al 2006) εθν(ολογ)ική (Hoffman et al

2005 Schaap-Jonker 2008)καικοινωνική(Γρηγοριάδης2000)persona

ενεργητικότηταεγρήγορση-αποφασιστικότητα(διατήρησητου

ελέγχουovercontrol)ήαντίθετανωθρότητακόπωση-υποβουλησίααβου-

λησίαundercontrol (Rohrbaugh amp Jessor 1975 van Aken 2008)

συναισθηματικότητα πρβλ ψυχική διάθεση (πχ χιούμορ27)

ευαισθησία ψυχοκαταπόνηση (στρες) και άγχος (σε ελεγχόμενα επίπε-

δα) βαθμό παρασυμπαθητικοτονικότηταςσυμπαθητικοτονικότητας και

έκτασηκυκλοθυμίας+ήαντίθετααπάθεια(βουλητικήσυναισθηματική

καιυπαρξιακήσταθερότητακαιγαλήνη)καιευμεταβλητότητα(αμφιθυ-

μίααστάθειακλπ)

αισθήματα αλληλεγγύης και αυταπάρνησης (πηγαία αγάπη

ενσυναίσθησηlaquoσυμπάσχεινraquolaquoσυγχαίρεινraquo)ήαντίθεταεγωκεντρικότη-

τα(πρβλβαθμόισχύοςτούΕγώ)καιζηλοφθονία

προσαρμοστικότητα (εξαρτικότητα ελαστικότητα ευελιξία

συμβιβαστικότηταανανηπτικότητα)ήαντίθεταακαμψίακαιυπερεγω-

τικότητα(van Aken 2008)

ταυτίσειςκαισυμβατότητα(πχευγένειανομιμοφροσύνη)ή

αντίθεταεκκεντρικότητα(πχτραχύτηταευερεθιστότητα)κλπ

τρυφερότητα ή αντίθετα σκληρότητα

εμβύθισητουατομικούΕγώστο(κοινωνικό)υ

κοινωνικότητα(Αdler 1938 Weiss 1974Ζιάκας2001)―ποσοτι-

κέςκαιποιοτικές(κοσμικέςδιασκεδάσειςήαντίθεταπνευματικέςσυγκε-

ντρώσεις κλπ) σχέσειςεπαφές μεταξύ γνωστών συγγενών γειτόνων

φίλωνκλπ(Harris1995)+―ήαντίθετααντικοινωνικότητα(απο-μόνω-

ση)κοινωνικήδραστηριότητα(ενεργητικήπαράστασηκοινωνικώνρόλων

[Lindesmith amp Strauss (1949)πουσχετίζονταιβέβαιακαιμε τιςυγιείςή

παθολογικέςσχέσειςμετοάλλοφύλο(Maccoby amp Jacklin 1974 Hall 1984

Feingold 1994)―σεξουαλικότητα σεξουαλικές διαστροφές―κλπ+ εξω-

στρέφειαεσωστρέφεια (Jung 1928 1966) αριστοφάνεια προσωπικότητα

κοινωνικο-οικονομικό status (Rohrbaugh amp Jessor 1975) πρακτική συνει-

σφοράβοήθειακαθοδήγησηπληροφόρηση)middotκατάτονvan Aken (2008)η

εσωστρέφεια σχετίζεταιμεμίαυψηλούαυτοελέγχουσυμπεριφοράόπως

και με τηνπνευματικότητα (Saroglou amp Muntildeoz-Garcia 2008) ενώη εξω-

στρέφεια μεμίαχαμηλούαυτοελέγχουσυμπεριφορά

κοινωνικό ενδιαφέρον (φροντίδα laquoανθρωπιάraquoαυτεπιβεβαίω-

σηκλπ)ήαντίθετααδιαφορίακλπ

ένα γενικευμένο και εστιασμένο νευροψυχικό σύστημα που

προσιδιάζεισεαυτό ικανόνακαθιστάπολλά ερεθίσματαλειτουργικώς

ισοδύναμακαθώςκαιναελκύεικαινακαθοδηγείσταθερές-ισοδύναμες

μορφέςπροσαρμοστικήςκαι εκφραστικήςσυμπεριφοράς(Allport 1937)

ένανορμαθό-σωρείτησυσχετίσεων(ταlaquoγνωρίσματα επιφανεί-

αςraquo) που απαρτίζεται από laquoστοιχεία γνωρίσματοςraquo ή laquoενδείκτες γνωρί-

σματοςraquo δηλ μικρότερα γνωρίσματα ή αποσπάσματα συμπεριφοράς

(Cattell 1950)

ένασταθερό σύστημααντίδρασηςπου εκδηλώνεται όταν οι

καταστάσεις εκλαμβάνονται ως όμοιες και το υποκείμενο διέπεται από

όμοιακίνητραδεδομένουότιτακίνητρα μαζίμετοσύστημασχημάτων

πουδιαθέτει τοπρόσωπο καθορίζουν τονβαθμόπραγμάτωσηςορισμέ-

νωνκαταστάσεων(McClelland 1956)28]

στάσεις (Dewey amp Humber 1951)

Προς ένα συνθετικό (επιστημονικάψυχολογικά) μοντέλο θεώρησης

του προσώπου Η προσωπικότητα

Σατελευταίαχρόνιαόλοκαιπερισσότεροαναγνωρίζεταιησημασία

τής συμπερίληψης περισσοτέρων παραγόντων (Andrews 1989 Lazarus

1996)προκειμένουναlaquoσυλληφθούνraquoόσοτοδυνατόναρτιότεραταποι-

κίλα χαρακτηριστικά τού προσώπου ή τηςπροσωπικότητας μέσωσυγκε-

κριμένωνγνωρισμάτων της (Allport amp Allport 1921 Allport amp Odbert 1936

Allport 1927 1937 Cattell 1946 1957 Guilford 1959 Eysenck 1967 McCrae amp

Costa 1995 Diener 1996 Roberts amp DelVecchio 2000)29ΚατάτoύςΦασάπη

(1970)καιΠαρασκευόπουλο (σ 70) laquoπροσωπικότητα είναι το σύνολο των

ψυχοσωματικών χαρακτηριστικών τού ατόμου και κυρίως ο ιδιαίτερος

τρόπος με τον οποίο τα χαρακτηριστικά αυτά συνδέονται και οργανώνονται

σε ένα ενιαίο δυναμικό σύνολοraquo(πρβλBrown et al 2006)Ηνοηματοδότη-

σηαυτήτήςπροσωπικότητας φαίνεταιότιανταποκρίνεταικατάτονκα-

λύτερο δυνατό τρόποσεμία διαθεματικήδιεπιστημονικήκαι διαπολιτι-

σμικήσυνάρμοση(Hofstee et al 1992 Schlauch 1993 Carver 1996 Baumeis-

ter amp Tice 1996)Προςαυτήντηνκατεύθυνσηλειτουργούνκαιοιδιάφορες

συνδυαστικέςθεωρίεςπροσωπικότητας (Andrews 1989 Viney 1989 Wrenn

1990 Seligman 2003 Duckworth et al 2005 Guterman 1996 Lazarus 1996)

Με αυτήν την έννοια προσωπικότητα είναι ένας ζωντανός οργανισμός

(Brown et al 2006) δηλ ένα οργανικό ψυχικό όλο (M Agrippa Brierley

19311944Μελανίτης1973)ΜάλισταοJeeves(2002)συνδυάζονταςΓνω-

στικήκαιΕξελικτικήΧυχολογίαμεΝευροψυχολογίαβλέπειμίαεπιστρο-

φήτήςΕπιστήμηςσεμίαπιοολιστικήθεώρησητηςανθρώπινηςφύσηςΗ

τελευταία αυτή θεώρηση εκλαμβάνει την προσωπικότητα λειτουργικά

laquoπροσωπικότητα είναι το πρόσωπο σε κατάστασηraquo(Helsonp541)middotτοπρό-

σωπο δηλ εδώ εννοείται ότι τρέφεται βασικά δια μέσου των διαπροσω-

πικώνσχέσεων (Θεοδωρακόπουλος 1949Freedman et al 1951 Carring-

ton 1957 Kiesler 1983 Ράπτης 1974 Assagioli 1991 Wagner et al 1995

Gurtman 2001 Acton 2004)

Έτσιταόποιαχαρακτηριστικά τήςπροσωπικότηταςστησύγχρο-

νη έρευνα δεν νοούνταιπλέονως τοάθροισμααπλώςψυχοσωματικών

χαρακτηριστικών (Thorpe 1938 1941)ωςαπλέςπεριγραφέςστατικώνκαι

μόνιμων ατομικών διαφορώνκαιωςlaquoδιαστάσεις ατομικών διαφορών που

τείνουν στην εμφάνιση σταθερών προτύπων σκέψης αισθημάτων και πρά-

ξεωνraquo (McCrae amp Costa 1990) αλλrsquo ως δυναμικά οργανωμένες δομές

(Leary et al 2005 Brown et al 2006 Schaap-Jonker 2008) τούσυνόλουτων

ψυχοσωματικών και πνευματικών λειτουργιών (Murphy 1947 Ορφανός

2004)ΟStern (1938)γιαπαράδειγμαόρισετηνπροσωπικότηταωςlaquoπολ-

λαπλή δυναμική ενότηταraquo(Allport 1961 p25)Ηδυναμικήοργάνωσηαυτή

επηρεάζει τους ιδιαίτερους τρόπους σκέψης τη συμπεριφορά (Allport

1959 Ράπτης 1974 ακκάς 1977) τη διαδικασία πληροφόρησης και την

προσαρμογήστοκοινωνικόπεριβάλλον(Buss 1989 Caspi 1998 McCrae amp

Costa 1997b Roberts et al 2001 Brown et al 2006)

τομεταξύόλεςαυτέςοιδιαστάσειςτήςπροσωπικότηταςμπορούν

εξίσουναλειτουργήσουνκαιαπότηνπλευράτήςθεολογικήςθεώρησης

τουπροσώπουεφόσονκαλύπτουνικανοποιητικάόλοτοφάσμαμιας(χρι-

στιανικής)συμπεριφοράς(Gagnepain 1995)

ΕιδικότεραοBarkman (19681977)συσχετίζονταςνοητικέςβιοψυχι-

κέςκοινωνικέςκαιπολιτισμικέςδιαστάσειςδομείτοανθρώπινοπρόσω-

πο με βάσητονλόγο(τοlaquoλέγεινraquo)τιςκοινωνικέςσχέσειςτοσυναίσθημα

καιτηνυπερβατικότητα(δηλτιςπνευματικέςκαιηθικέςαξίες)

Πιοπρόσφατα οBrugger (2008) συνοψίζονταςφιλοσοφικέςθεολο-

γικέςκαιψυχολογικές30 μεταβλητέςεντοπίζειστοανθρώπινοπρόσωπο ο-

κτώανθρωπολογικά χαρακτηριστικάα) ενοποιημένηολότητα (Μελανί-

της1973Ράπτης1974)β)σωματικότητα (Muumlhlen 1954 Maxsein 1966)γ)

σχεσιακότητααναφορικότητα υπαρξιακά ψυχολογικά κοινωνικά και

πολιτιστικά(ΑυγουστίνοςR Victor Ebner 1921 Buber 19231970Δρούλιας

1960 Ράπτης 1974 Zizioulas 1985 Μπέγζος 1994 1996 Μαντζανάρης

2009)+δ)λογικότηταε)ελευθερίαβουλήσεως(Θεοδωρακόπουλος1949)

στ)laquoθεοείδειαraquo(ltκατrsquo εἰκόναgtΘεού)ζ)επισφάλειακαιη)αναγεννητική

(ψυχο-πνευματικά)δυνατότηταμέσωτήςlaquoἐνΦριστῷraquoΑπολύτρωσης

ταωςάνωαυτάχαρακτηριστικάθαμπορούσαμεναπροσθέσουμε

και την έννοια τήςμοναδικότητας έναπανάρχαιο στοιχείοπουαπαντά

ακόμηκαιστουςπροκατακλυσμιαίουςλαούςτήςΙνδονησίας(La Fontaine

2000)Ημοναδικότητα οντολογικάμεναπορρέειαπότηνξεχωριστήσχέση

τούατόμουμετονκόσμοηοποία(σχέση)δενείναιαναγώγιμησεκαμία

δεδομένη ιδεολογική προεξόφληση (Ζιάκας 2001) και έτσι κάθε φορά

laquoεκπλήσσειraquoενώψυχολογικάπροκύπτειαπότηνοικείασύνθεσησυνδυ-

ασμόκαιελεύθερηερμηνεία(μεβάσητονιδιαίτεροσκοπότήςκάθεμιας

ταυτότητας)τωνχαρακτηριστικών (συστατικώνμονάδωνκαιδιεργασιών)

τήςκάθεπροσωπικότητας (ΓρηγόριοςΝύσσηςMPG 32 328B Carrel 194612

Μελανίτης 1973 Φασάπης 1970 Παρασκευόπουλος 1979 Ράπτης 1974

ακκάς1977Zizioulas 1994Μιχαηλίδης 1990Νησιώτης1996Ware 1996

Καραζαφείρης198519952 Turcescu 200320042)

υμπερασματικάωςκαθοριστικότεροιπαράγοντεςμόρφωσης τηςπροσω-

πικότηταςθεωρούνταιαπότηνΧυχολογίαοιενδογενείς (οβιολογικός

παράγωνγενετικές(Plomin et al 1997 Loehlin et al 1988 Bergeman et al

1988 Eysenck 1990 Plomin amp Nesselroade 1990 Heath et al 1992 Bergeman

et al 1993 Plomin amp McClearn 1993 Costa amp McCrae 1993 Plomin 1994 Se-

gal amp MacDonald 1998 Plomin et al 1998 Johnson amp Krueger 2004 Jang 2005

Novotney 2008)31 επιδράσεις κληρονομικότηταιδιοσυγκρασία η έσω έκ-

κριση και ο ιδιοσυστατικός παράγωνχαρακτηρολογική τυπολογία)32 οι

εξωγενείς (εθνικήκουλτούρα33 οικογενειακόπεριβάλλονσχολείοκοι-

νωνικήομάδα)οικοινωνικές διαφοροποιήσεις κατάτηνενηλικίωση

(ψυχικέςμεταβολέςεφηβικέςφιλίεςηλικιακήωριμότητακαιεξωτερικές

επιδράσεις)καιοιποικίλεςβιοψυχολογικές μεταβολές (πρβλψυχοδυ-

ναμικές επιδράσεις εσωτερική εμπειρία κλπ) κατά το γήρας συμπερι-

λαμβανομένηςτήςθέσηςτούατόμουαπέναντιστηνασθένειακαιτονθα-

νατο(Μελανίτης1973)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕ ΑΝΑΦΟΡΕ

(Οιπλήρειςτίτλοιτωνμονογραφιώνπαραλείπονταιχάρινσυντομίας)

1 ΠρβλKa (Εγώ)Ba (ψυχή)και Akh (πνεύμα) 2 Σο δικαίωμα να είσαι ΆνθρωποςτΑrsquoσ43-57τΒrsquoσ591-606 3 Αστέριος(Εἰς τόν πλούσιον καί εἰς τόν Λάζαρον 1-14Ομιλ1017)Ευσέβιος

(Εὐαγγελική προπαρασκευήΒιβλ6648)Υίλων(Νόμων ἱερῶν ἀλληγορίαςβιβλ

3198)ΙωΦρυσόστομος(ΜPG 61772)Ποσειδώνιος(Fragm398)ΡωμανόςοΜε-

λωδός(Ὕμνοι 6 22 SC 99 110 114 128 283) 4 Κατά τους Dollard και Miller (1950) οι οποίοι ανακάλυψαν τα λεγόμενα

δευτερογενή μαθησιακά κίνητρα τα παιδιά στα πρώιμα στάδια της ανάπτυξης

μαθαίνουν μέσω τεσσάρων laquoκριτικών καταστάσεωνraquo (τροφής καθαριότητας

σεξουαλικότηταςκαιαντίδρασηςκατάτηδιάρκειατουθυμού)ενώτοκοινωνικό

(οικογενειακό)καιπολιτιστικόπεριβάλλονδιαθέτειένασχέδιο γιακάθεμίααπό

τιςκαταστάσειςαυτές(Φασάπης1970) 5 Πρόκειταιγιατονχρονικάlaquoζωτικό χώροraquo (Lewin 1943 1935 1936 1946) ό-

πουηπροσωπικότητα καταλαμβάνειδιάφοραlaquoστρώματαraquoεξώτερακαιεσώτερα

έναντιτουψυχολογικούπεριβάλλοντος 6 ΠαλαιότεραοLasswell (1957)είχεπροτείνειέναοκταπλόμοντέλοδύναμη

ευημερίασεβασμόςαγάπηηθικότηταασφάλειαεπαγγελματικήειδίκευσηκαι

αξίεςτήςΕκπαίδευσης 7 Boethius (MPL 64 1247 1343D) Πρβλ Mulrooney 1994 Παραπλήσιος είναι

και ο ορισμός τού Κασσιόδωρου Psalmum VII ldquopersona ndash substantia rationalis

individuardquo 8 ΒλΑναστασίου ιναΐτη Οδηγός 9MPG89144Blaquoκαλοῦσι γάρ τινες πρό-

σωπον τήν τινων σχέσιν πρός ἀλλήλουςraquo 9 Richard of St Victor De Trinitate IV2224MPL1961342CldquoPersonaestexis-

tenspersesolumiuxtasingularemquondamrationalisexistentiaemodumrdquo 10 Βλ Θωμά Summa Theologiae I 29 3 ad 2 ldquoOmne individuum rationalis

naturaediciturpersonardquo 11 Πράξ 15 12 Ιω196laquoἼδε ὁ ἄνθρωποςraquo 12 Βλ Ξενοφών (Ἀπομνημονεύματα II iii 18) Cicero (De Officiis III v 22) Mene-

nius Agrippa (Titus Livius Ab Urbe condita libri II 16 32 33) ΑrsquoΚορ 12 12-27 Η

πλατωνική (Υαίδρος 270 152) laquoκαθολικότηταraquo είναιφυσιοκρατική (laquoψυχῆςοὖν

φύσινἀξίωςλόγονκατανοῆσαι οἴει δυνατόν εἶναιἄνευ τῆς τό ὅλον τῆςφύσε-

ωςraquo) ενώ τωνΠατέρων τήςΕκκλησίαςανθρωποκεντρική (προσωποκεντρική)middot

βλ Γρηγορίου Νύσσης Περί κατασκευῆς ἀνθρώπου MPG 44 185 laquoὌνομα τῷ

κτισθέντι ἀνθρώπῳ οὐχ ὁ τίς ἀλλrsquo ὁ καθόλου ἐστίνΟὐκοῦν τῇ καθολικῇ τῆς

φύσεωςκλήσειltδυνάμειπᾶσαἡ ἀνθρωπότηςἐντῇ πρώτῃ κατασκευῇ περιείλη-

πταιΟὐ γάρἐνμέρει τῆςφύσεωςἡ εἰκώνltἀλλrsquo ἐφrsquoἅπαντόγένοςἡ τοιαύτη

διήκειδύναμιςraquo

13 Ὤψ =οφθαλμός(όψη)middotτορήμαὁρῶ στηΒίβλοσημαίνειμετέχωκοινωνώ

γνωρίζωΈτσιθεωρία τούΘεού(Visio Dei)δενσημαίνειδιαλογισμό (meditation)ή

μυστική θεωρία (contemplation)αλλrsquoένωσημαζίΣουμέσωτήςΘείαςΦάρης(α-

κτίστωνενεργειών)Σου(Nissiotis1983)τοανθρώπινοπρόσωποκυρίαρχηείναι

ηπαρουσίατωνματιώνωςδέκτηαλλάκαιεκφραστήταυτόχρονατήςανθρώπι-

νης παρουσίας στον κόσμο (Μιχαηλίδης 1990)Αντίθετα οι Λατίνοι κατά μία

μεταγενέστερηεπινόηση (Mauss 2000) ετυμολογούντοπρόσωπο (person lt per-

sona)απότο per + sonosonare (=ηχώφθέγγομαι)μολονότιιστορικάφαίνεταιότι

τοπαρέλαβανμέσω τωνΕτρούσκωναπό την ελληνική λέξηπρόσωπον (φersu

perso) 14 H persona μάς εισάγει στη διάκριση μεταξύ laquoέχεινraquo και laquoείναιraquo πρόσωπο

(Jung 1935 Plessner 19613) που πρώτος απερίφραστα παρατήρησε ο Πλάτων

ύμφωναμε τονγνωστό Ελβετό ιατρόPaul Tournier (1898-1986) τοπροσωπείο

είναιηεμφανιζόμενηέκφραση(υπαρξιακήμάσκα)κάθεασυνείδητηήσυνειδη-

τή καθυστέρηση παραίτηση (ακηδία) πρόφαση προσποίηση μίμηση εξάρτηση

camouflage παλινδρόμηση φυγή εκλογίκευση μετάθεση ήαναπλήρωσηοκοινω-

νικόςρόλοςοισυμβατικότητεςηρουτίναηαπονέκρωσηηπνευματικήξηρότη-

τα η ομοιομορφοποίησητυποποίηση εξαντικειμενοποίηση ποσοτικοποίηση

μηχανοποίηση ουδετεροποίηση και αριθμοποίηση (de La Mettrie 1960 1955

Marcuse 1964)+τοlaquoπνεύμα τής γεωμετρίαςraquo(Pascal 16702007 Cassirer19681972)

οαυτοματισμόςηαλλοτρίωση (Ξηροτύρης1970)καιγενικάηαποπροσωποποίη-

ση τήςανθρώπινηςύπαρξηςΗεπίγνωσητηςδιάσπασηςτης όληςπροσωπικότη-

ταςσεπροσωπείο (laquoφαίνεσθαιraquo)καιπρόσωπο (laquoείναιraquo)οδηγείστηντραγικότητα

τηςανθρώπινηςύπαρξης(Ζιάκας2001) 15 Περισσότερα για τη θεολογία τού προσώπου γενικά βλ Popovits 1926

Brightman 1934 Boillat 1945 Barth 1955719605 Brunner 1938 1979 Tillich 1951

1959 1967 Romanides 1954 Έραστο 1958 Δημητρόπουλο 1954 Harrity amp Martin

1962 Ware 1963 1997 ODoherty 1964 Matson 1964 1967 Δρούλια 1967 Παπαπέ-

τρου 1968 Γιανναρά 1970 19924 Ματσούκα 1971 1980 Williams 1972 Lossky 2000

Aghiorgoussis 1976 Ζηζιούλα 1977 Sherrard 1977 Gregorios 1978 Μαστρογιαννό-

πουλο 1979 Υούσκα 1979 Καραβιδόπουλο 1979 Νissiotis 1982 1983 Berdiajef

1983 ιώτη 1984 Pannenberg 1985 Παναγόπουλο 1985 1987 2000 Γρηγοριάδη

1987 Υωτίου 1990 Adams 1991 Κωνσταντέλλο 1991 Ludlow 1992 Aves 1992 Wil-

liams 1993 Ι Βλάχο 1991 1994 καλτσά 1996 Torrance 1996 J Chirban 1996

Rudman 1997 Stanley 1997 Melissaris 2002 Αγγελόπουλο 2002 Jorm amp Christen-

sen 2004 Beck amp Demarest 2005 Ανανιάδη 2009 16 Λεόντιος Βυζάντιος MPG86 1333BD laquoΟὐκ ἔστιν οὖν τά ὑπέρ φύσιν τῶν

κατά φύσιν ἀναιρετικά ἀλλά παράγωγα καί παρορμητικά εἰς τό κἀκεῖνά τε

δυνηθῆναι καί τήν πρός τά ὑπέρ ταῦτα δύναμιν προσλαβεῖνraquo 17 Επιφάνιος (MPG 41418)ΓρηγόριοςΘεολόγος (Περί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος

6)Ιω Φρυσόστομος (MPG 49 118 288 309 317 MPG 55 613 MPG 59 673 MPG 61

693) 18 Πρβλ Ισοκράτη Πρός Δημόνικον λόγ Αrsquo405laquoμέγιστον γάρ ἐν ἐλαχίστῳ

νοῦς ἀγαθός ἐν ἀνθρώπου σώματιraquo 19 ΙωΦρυσοστόμουΕἰς Υιλιπ 5 4 MPG 62 210 Περί ἀρετῆς καί κακίας Ομιλ

ΚϞrsquoMPG 63760laquoτίποτrsquoἐστίνἄνθρωποςκαίὅσητῆςφύσεωςτῆςἡμετέραςἡ

εὐγένειακαίὅσηςἐστίδεκτικόνἀρετῆςτουτίτόζῶονraquoΠρβλ D Staniloae p 24

ldquoInsofarasIamnotlovedIamincomprehensibletomyselfrdquo 20 Βλ Μ Βασιλείου MPG 31 216 A-B MPG 32 325-340 Γελάσιου Κυζίκου

MPG 85 1289 Θεόδωρου Ραϊθού 206 5-7 21 Κρίσειςσχόλιααντιρρήσειςκαιπαρατηρήσειςστηlaquoθεολογίατούπροσώ-

πουraquoτούεβασμιότατουΙΖηζιούλαέχουνκατάκαιρούςκάνειμεταξύτωνάλ-

λωνοιΑγουρίδης(Οράματα και ΠράγματαΑθήνα1991σ102εξ)Ph Sher-

rardΙωΘΠαναγόπουλος(Μόρφωση και Μεταμόρφωσησ135εξ146)πYan-

nis Spiteris (La Theologia Ortodossa Neo-Greca Bologna 1992)Παπαδόπουλος(Ορ-

θόδοξη και χολαστική Θεολογίασ94εξ)Φρταμούλης(Περί φωτόςσ37εξ

73εξ104)ΜΥαράντος(Σα όρια της Επιστήμης και το ορθόδοξον ήθοςΑθήναι

1998σ179)καιξένοιΠατρολόγοιπουδημοσιεύουνστοέγκριτοπεριοδικότής

Oxford Journal of Theological Studies (γράφονταςγιαπαράδειγμαότιμετονΣρια-

δολογικό Περσοναλισμό του ο Ζηζιούλας καταστρέφει τη laquoμοναρχία του Πα-

τρόςraquo(A J Torrance Persons in Communion Edinburgh 1996)Γιαεπιπλέονβιβλιο-

γραφίαβλ JTS 481 (1997) 373 501 (1999) 434 ΘΕΟΛΟΓΙΑ 644 (1993) 632 673

(1996)4474σ885691(1998)44ΓΡΗΓΟΡΙΟ Ο ΠΑΛΑΜΑ 773 (1998) 519 790

(2001)627Μάϊος-Αύγουστος(2003)525εξ807 (2005)325Αντίδωρον Πνευματι-

κόν Γ Ι Κονιδάρησ688Aksum-ThyateiraA festschrift for Arch Methodios p515π

ΓΥλορόφσκυΔημιουργία και Απολύτρωσησ112εξ ΚατάτούςΜαξέντιοΒοή-

θιοΛεόντιοτον ΒυζάντιοκαιΙουστινιανόηταύτισητωνόρωνπρόσωπο καιυπό-

στασις (ήτοιηφύση εκλαμβάνεταιωςθεμέλιοτηςύπαρξηςκαιηυπόσταση ως το

τελικόεπίπεδοστηνεξειδίκευσημιαςκοινήςουσίας)προκαλείαιρετικούςκινδύ-

νους Μονοφυσίτες Νεστοριανοί αντιχαλκηδόνιοι Ακέφαλοι Σιμόθεος Αίλου-

ρος και εβήρος Αντιοχείας (χριστολογική ένωση ατομικών φύσεων)+ γιατί η

υπόσταση (όχιστηνΣριαδολογίααλλά)στηΦριστολογίακατανοείταιτριαδολο-

γικάμόνοστηβάσητωνεξωτερικώνποιοτήτωνπουσημαίνουντηδιάκρισηκαι

τοιδιαίτεροκαιδεδίνεταιδιόλουσημασίαστογεγονόςότιαυτήηυπόσταση (κι

όχιηφύση)είναιτοθεμέλιοτηςύπαρξηςΟιΚαππαδόκεςόμωςδιέκρινανμε-

ταξύυπόστασης καιουσίας στηΦριστολογίαπρβλ ΙΚουρεμπελέlaquoΝεοχαλκη-

δονισμόςκαιορθόδοξηορολογίαraquoΓΡΗΓΟΡΙΟ Ο ΠΑΛΑΜΑ 773 (1998)521] 22 όππσ113 23 ΙΒλάχουΗ Αποκάλυψη του Θεούσ17laquoΤπάρχουνόμωςκαιάλλοιπου

πιστεύουνότιδυοείναιοιπηγέςτηςπίστεώςμαςδηληΑγίαΓραφήκαιηΙερά

ΠαράδοσηΚαιοιδυοαυτέςαπόψειςείναιμονόπλευρεςκαιδενεκφράζουντην

ορθόδοξηδιδασκαλίαraquo 24 Έχειβρεθείότιηαναφορικότητα (ήσχεσιακότητα)γενικάσυνδέεταιμετην

απόδοσηνοήματος (Schaap-Jonker 2008) 25 Frankl 19751980 p 112 meaning must be found and cannot be given Σο

νόημαγράφειοFranklείναικάτισαντογέλιοδενμπορείςναεπιβάλειςσεκά-

ποιονναγελάσειαλλάθαπρέπειπρώτανατουπεις ένααστείοΣοίδιοεφαρ-

μόζεται και για τις τρεις laquoθεολογικές αρετέςraquo (πίστη ελπίδα και αγάπη) δεν

μπορούνναλειτουργήσουνμεμόνητηδικήμαςήκάποιουάλλουθέληση 26 Frankl 19751980 p 104 the de-neuroticization of humanity requires a re-

humanization of psychotherapy

27 Frankl 1963 p 68 Humor was another of the souls weapons in the fight for

self-preservation 28 Περισσότερα για τη σχέση κινήτρων και προσωπικότητας βλ Atkinson

1981 Humphreys amp Revelle 1984 Oldani 1997 Plutchik 1997 Sturman 1999 29 Ψς προσωπικά γνωρίσματα θεωρούνται laquoδιαστάσεις τής προσωπικότητας

με βάση τις οποίες κατηγοριοποιούνται συνήθως οι άνθρωποι σύμφωνα με τον

βαθμό που εκδηλώνουν ένα συγκεκριμένο χαρακτηριστικόraquo(Burger2001p172) 30 Κατά τον Γερμανό ψυχολόγο P Lersch (19541956) το ανθρώπινο πρόσωπο

διέπεται από τρία ουσιώδη χαρακτηριστικά α) το αμετάβλητο (Unverwechselbar-

keit) β) τη μοναδικότητα (Einmaligkeit) και γ) το ανεπανάληπτο (Unwiederholbar-

keit) 31 ύμφωνα με σύγχρονα δεδομένα το 40-60 περίπου των χαρακτηριστικών

τής προσωπικότητας έχουν προέλευση γενετική (Kernberg 1966 1976 1977

McCrae amp Costa 2003 Eurelings-Bontekoe amp Snellen 2004) 32 Πρβλ Buss 1995 Kretschmer 1925 Sheldon 1942 Ramsey 1965 Buss 1990 Ey-

senck 1990 Zuckerman 1991 1995 Gale amp Eysenck 1992 Cloninger Svrakic amp Przy-

beck 1993 Heath Cloninger amp Martin 1994 Bates amp Wachs 1994 Davidson 1999 33 Βλ για παράδειγμα τις λεγόμενες εθνοκεντρικές θεωρίες προσωπικότητας

(M Ramirez A Jenkins J Baldwin aka Kobi Kambon L Comas-Diaz J Jones B

Trimble and E Duran S Sue and D Sue)

Medley 1995 Ζιάκας 2001 Ορφανός 2003β Υούντας 2009) Από τη διδα-

σκαλίατούΦριστούκαι―στησυνέχεια―τούαποστόλουΠαύλουπροκύ-

πτειότιοΦριστιανόςείναιέναάτομοσεσχέση (τέέναςσύνδεσμος)με

τονεαυτότου(Beaumont 1973 Rolnick 2007)τονΘεότηΥύσηκαιτονσυ-

νάνθρωπο (Christian 1958 Καραζαφείρης 198519952 Roberts 1991) ένας

μικρόκοσμος (Thunberg 1995)πουσυγκεφαλαιώνει και―μέσωτήςαγα-

πητικήςπιστής κοινωνίας― αποκαλύπτει όπως το Αρχέτυπό του ο Θ

Λόγος (ΓρηγόριοςΘεολόγοςMPG 35 796 Evdokimov 1985) όλο τονμα-

κρο-κοσμικό ήτοι σύμπασα την υλική και πνευματικήΚτίση (Γρηγόριος

ΠαλαμάςMPG 150 1361C Nissiotis 1983 Turcescu 200320042 Ware 1996)]

χαρακτήρατήςύπαρξήςτου18middotμεάλλαλόγιατηβασιλική προ-φητική και

ιερατική laquoεικόναraquo τού Θεού στη Υύση ύμφωνα με το ιερό Ευαγγέλιο

(Ματθ 5 44) οαληθινόςΦριστιανόςκαλείται νααγαπήσει (ακόμακαι)

τον εχθρό του όπως τον εαυτό του ακολουθώντας το αυτοθυσιαστικό

υπόδειγμα τού Φριστού Είμαι πρόσωπο λοιπόν χριστιανικά σημαίνει

laquoκοινωνώraquoμεταάλλαπρόσωπα αγαπητικάΑυτόαποδεικνύειότιηαγά-

πηωςφυσικήιδιότητατωνπροσώπωνείναιsine qua non όροςγιατηνο-

ηματοδότηση τουπροσώπου Έτσι τοπρόσωπο τού ανθρώπου δικαιώνει

τηνανθρώπινη ύπαρξήτουστηναγάπη(Tillich 1951 1959 1967 Ramsey

1970 Zizioulas 1975 Niebuhr 1964 Evdokimov 1985)Αντίδηλτούlaquoυπάρ-

χω άρα αγαπώraquo τού (Νεο)Προσωπισμού τού Mounier ο Φριστιανισμός

προβάλλειτοlaquoαγαπώ άρα υπάρχωraquo19

εαυτήν τηθεο-δι-ανθρώπινησχέσηπουλειτουργεί δυναμικάκαι

εσχατολογικά (Bultmann 1960)συνυπάρχει ταυτόχροναηαπόλυτηατο-

μικότητα (τομέρος)καιηαπόλυτηκαθ-ολικότητα [Unitas multiplex (Γιαν-

ναράς1970 1976)+ηΒαβέλ (ηπολυφωνία)μετηνΠεντηκοστή (τηνομο-

φωνία)τονπίνακα τουEl Greco (1541ndash1614) τα πρόσωπατωνδώδεκα

Από-στόλωνκαθώς είναισυγκεντρωμένακατάτηστιγμήτήςΠεντηκο-

στής αναδύονται μέσααπό το ίδιο μυστικό βάθος μολονότι το καθένα

φωτίζεταιμέσααπότηδικήτουΦάρηδωρεά(Μιχαηλίδης1990)Κατάτόν

ΜΒασίλειο ηπροσωπικήσυγκρότησηκάθεανθρώπου εξηγεί επαρκώς

τήν ενότητα αλλά και την ετερότητα (Unitas Multiplex) της προσωπικής

τουυπόστασης (Γεωργούλης19721992Guardini 1950Δρούλιας1960ιώ-

της 1984 Ware 1987 Μαραθεύτης 1986 1994 1997)20 Αυτήν τη θε-

ανθρώπινη και περιχωρητική laquoκοινωνία των προσώπωνraquo (Schwoebel amp

Gunton 1992) ή την laquoαγαπητική πολιτείαraquo (Κλήμης Αλεξ τρωμ Δrsquo

XVIII 6 7 MPG 81213)πουκαταλύεικάθεlaquoδιπλόεγωισμόraquo εκφράζει

σύμφωναμε τηνπρος Εφεσίους επιστολή τού αποστόλουΠαύλου κατrsquo

εξοχήνηενχρόνωΕκκλησίαστηνοποίαδιασώζεταιταυτόχρονατόσοη

πνευματικήκοινότηταόσοκαιημοναδικότητατουπροσώπου (Καραζα-

φείρης198519952)ΠράγματιστηνΕκκλησία(qahal Yhwh)ενώνονταιμε-

ταξύτουςοιΦριστιανοίμέσωτούενόςΚυριακούώματοςτούοποίουσυ-

νιστούνμέλη(Troeltsch1922)ΟΟρθόδοξοςΜητροπολίτηςΠεργάμουκαι

Ακαδημαϊκός ΙωάννηςZizioulas (1994)συνέδεσετηlaquoσχεσιακότηταraquoτου

προσώπου όχιμετηΥύση(πρβλΠνευματομονισμό ήelan vital)ήτον(δυτι-

κό)Φριστομονισμό(βλΛογοκρατία)αλλάμετοεκκλησιαστικόΜυστήριο

τηςΘείαςΕυχαριστίαςμέσωτής τριαδικήςΘεολογίας βλ ευχαριστιακή

εκκλησιολογία (Afanassieff et al 1960 Florovsky 1972 Ζηζιούλας

196519902)+τοκαθολικό αυτόΜυστήριοτηςΑγάπηςκαιτηςΕλευθερίας

(Ware 1981) όπου η διαφορά δεν ταυτίζεται με τη διαίρεση διασώζεται

μέσωτήςποικιλίαςτωνΦαρισμάτων τούΑγίουΠνεύματος(ΑrsquoΚορ128-

10 McPartlan 1993 Ware 1996Σσιτσίγκος2000)ταυτόχροναηετερότητα

καιηκοινωνικότητα τουανθρωπίνουπροσώπουαφούa priori αποκλείεται

κάθεαποκλεισμός

Κατάχρηση και αυτονόμηση της laquoΘεολογίας τού προσώπουraquo

Ηωςάνωαυτήπαραδοσιακήθεολογικάχριστιανικήέννοιατούπρο-

σώπου ωςσυνδέσμουτήςανθρώπινηςύπαρξης καιτηςυπερβατικότητας

(Christian 1958 Lossky 2000 Piedmont et al2009)μέσωτήςαναφορικότη-

τας τουανθρώπινουλόγουπροςτονΘείοΛόγο(πρβλκάθετηδιάσταση)

πουκύριαεκφράζεταιμετηντριαδικήΑνθρωπολογίατούltκατrsquo εἰκόναgt

(Γεν 1 26) μετατοπίστηκε (Αγουρίδης 19931996 Αγγελόπουλος 2002)

από τη νεωτερική Υιλοσοφία και Θεολογία ιδίως τού (χριστιανικού) Τ-

παρξισμού (Ζηζιούλας 1977)21 και τουΠερσοναλισμού (Barth 1955719605

Brunner 1938 Niebuhr 1964 Ζηζιούλας 1977 Γιανναράς 1982 1991 2004

Torrance 1996 Rudman 1997 Turcescu 20042) και κατά συνέπεια την υ-

παρξιστική Οντο-Θεολογία στην οριζόντια (βλ κοινοτική) οντο-

ανθρωπολογική σχέση ανθρώπου (εγώ)mdash συνανθρώπου (συ) μέσω τής

ευχαριστιακής Εκκλησιολογίας (McPartlan 1993 Messer 2001)

Αλλάτοπροσωπικόκαιυπαρξιακόστοιχείοόταναπολυτοποιείται

όπως μεταξύ των άλλων φανερώνει η συχνή αναφορά των εισηγητών

τού χριστιανικούΠερσοναλισμού στον τρόπο σκέψης ή σε φράσεις των

ΝτοστογιέφσκυΜπερντιάεφκαιΚίρκεργκαρντ τότεκαθίσταται επικίν-

δυνοορθοδόξωςαφούκλίνειπροςένανανθρωποκεντρισμόέτσιώστεη

(χριστιανική)Ηθικήναμεταπίπτει εντέλει σεΑνθρωπολογίαμεταθέτο-

νταςτοκέντροβάρουςαπότηΘΑποκάλυψηστονκατάφύσηζώνταάν-

θρωποΓιrsquoαυτόκαιοιυποστηρικτέςτήςπερσοναλιστικήςΘεολογίαςβα-

σίζονται κυρίως είτε στο συναίσθημα (βλ Schleiermacher) είτε στην υ-

παρξιακή εμπειρία (βλ Bultmann) Πώς όμως διερωτάται ο καθηγητής

ΜΥαράντοςείναιδυνατόνεκτούανθρώπου―έστωκαιεκτουπιστεύο-

ντος―νααναχθούμε στονΘεό22 Δενκαθίσταταιέτσιοάνθρωποςμέτρο

καικριτήριοτηςlaquoενΦριστώraquoΘΑποκάλυψηςΚαισυνεχίζειlaquoΠότε ηκού-

σθη ότι θεολογική επιστήμη έχει και άλλας πηγάς τής αληθείας και μάλι-

στα κυρίας και πρώτας πλην τής Γραφής και της Παραδόσεως σημειωτέον

ότιτούτο αρνείταιρητώςκαιοεβΙερόθεοςΒλάχος23] αι οποίαι είναι και

αι μόναι πηγαί τής ΑποκαλύψεωςhellipΑρχή και τέλος τής Ηθικήςhellipείναιraquoο

Θεάνθρωπος Φριστός και όχι ο laquoκατά Φριστόν ζων άνθρωποςraquo Άλλο

πράγμαείναιτοότιθαπρέπειναείναιενιαίαηδογματικοηθικήεξέταση

(ηΔογματικήομιλείκαιπερίτούlaquoἐνΦριστῷraquoκαινού ανθρώπου)καιεκ

τουδόγματοςνααπορρέειτοήθοςκαιάλλοτοναταυτίζουμεήνααντι-

στρέφουμετηφοράπαράγονταςεκτουήθουςτοδόγμα(βλπροτεστάντη

WilhelmHerrmann)ΟιΠατέρεςότανστηλίτευανγιαμηάριστο βίο δεν

εννοούσαντηνπαραγωγήτωνδογμάτωνεκτουήθουςαλλάτηνπαρα-

δοχήμεντωνδογμάτωνθεωρητικώςεφόσονκάτιτέτοιοδεναπαιτείκό-

ποτημηόμωςεφαρμογήτους στηνπράξηΣοτριαδικόδόγμαβιούμενο

οδηγείστηντριαδικήκοινωνίατωνπροσώπωνκιrsquoόχιτοαντίστροφοώ-

στεναταυτίζεταιμετονlaquoτρόποζωήςraquoΕνώοάγιοςΓρηγόριοςΝύσσηςεκ

τουτριαδικούδόγματοςασκείψυχο-λογίαοιΑυγουστίνοςεκτηςψυχο-

λογίαςεπιχειρείνακατανοήσειτοτριαδικόδόγμαπράγμααπαράδεκτο

κατάτονάγΜάξιμοτονΟμολογητήΟδεΘωμάςΑκινάτηςείχεμιλήσει

διεξοδικά για τη διδακτική αρχή τής ανακάλυψης Πώς όμως ερωτά ο

αείμνηστος καθηγητής ΠΣρεμπέλαςμιαχριστιανικήκαθόλασυνείδηση

μπορείναμαςδιαφωτίσειλχγιατηΦριστολογίατηνΕσχατολογίακλπ

Σηνωςάνω laquoμετατόπισηraquo(αλλοτρίωση)αυτή τήςχριστιανικήςΘεο-

λογίας και Ανθρωπολογίας χρεώνει κατrsquo αρχήν ο Hillman (1975 1993)

στον ίδιο τον Φριστιανισμό και στη συνέχεια στα υλιστικά συστήματα

τηςσύγχρονηςΕπιστήμης καιδητήςτυπολογικήςΧυχολογίαςΚατάτον

Hillmanη(δυτική)Εκκλησίαμέσωτήςπρόταξηςτου(Θείου)Λόγουτού

(Απολλώνιου)ΠνεύματοςκαιγενικάτούΜονοθεϊσμούαπεμπόλησεψυ-

χολογικά(καιόχιτόσοθεολογικάανκαικατάτονHillmanηΖrsquoΟικου-

μενική ύνοδος υπέταξε τις εικόνες στοΠνεύμα) την άπειρη (διονυσια-

κήπολυδαιμονικήχαοτικήκαιασύλληπτη)σημασίατήςεικόνας (τονψυ-

χολογικόπολυθεϊσμό)τέτηναξίατήςφαντασίαςτωνμύθωντωνονεί-

ρων και των συμβόλων Η απεμπόληση αυτή που διενεργήθηκε μέσω

τήςκατά Winnicott (1954) εκλογίκευσης καιδιανοητικοποίησης (κυρίωςμε

τηχρήσητήςαλληγορικήςμεθόδου)τήςκάθεανθρώπινηςορμήςκαιεπι-

θυμίαςτούκάθεσυν-αισθήματοςδηλώνειτελικάτηναπώθησητης(αρ-

χαιοελληνικήςπαγανιστικής) ψυχής (anima) ήτοι κάθε καλλιτεχνικής

(εικονογραφικής) επιστημονικής και πολιτιστικής ελευθερίας (άρα και

τον θανατο κάθε ετερότητας) για χάρη τού Πνεύματος (Ζιάκας 2001)

πουορθοδόξωςχριστιανικάlaquoπέμπεταιraquoδιατουΛόγου(Ιω1526)

Ανάλυση και σύνθεση των στοιχείων τού προσώπου

την προσπάθεια μιας νηφάλιας και ολιστικής διερεύνησης του

προσώπουεντοπίσαμεορισμένεςυπαρκτικο-οντολογικέςσυνιστώσεςτου

Κατrsquoαρχήνθεμελιώδεςγνώρισματουπροσώπου φαίνεταιόπωςείδαμε

να είναι η διϋποκειμενική σχεσιακότητα (Macmurray 1961 1991 Rogers

19611962 1980 Allport amp Ross 1967 Guntrip 1969 Γιανναράς 1970 1976

1982 2004 Nissiotis 1983 Oliver 1984 1989 Aves 1992 Κοσμόπουλος 1995

Maltby amp Lewis 1996 Wiggins 1996 Λουδοβίκος 19992 Piedmont 1999a

MacDonald 2000 Saroglou 2002Μαντζανάρης 2009)Πολλέςχολές τής

Χυχολογίας (Interpersonal Psychoanalysis Object relations Theory Attachment

Theory Transpersonal Psychology κλπ)σήμερατονίζουνακριβώςτηνψυχο-

δυναμικήτήςσχέσης(σχεσιακότητας)ανθρώπουκαισυν-ανθρώπουΚα-

τάτονCRogers(1951195719591961196219721980)γνήσιασχέση εξα-

σφαλίζεταιότανμεταξύτωνπροσώπων αναπτύσσεταιγνησιότητα (λει-

τουργίαπραγματικώναισθημάτων)(απροϋπόθετη)αποδοχή (θερμότη-

ταδιάθεσηςκαισυναισθημάτων)καικατανόηση ελεύθερηαπόαξιολο-

γικέςκαιηθικέςκρίσειςενσυναισθητική γνώσητούάλλουτόσοστοσυνει-

δητό όσο και στο ασυνείδητο επίπεδο ενσυναίσθηση (πρβλ και την em-

pathic immersion τούHeinz Kohut)]

υγγενήςέννοιαμετησχεσιακότητα καιπροαπαιτούμενήτηςαπο-

τελεί η λειτουργία τής συμβολοποιΐας ύμφωνα με τούς Sedikides και

Skowronski (1997)έναάκρωςσημαντικόείδοςπροσαρμογήςκατάτηνε-

ξελικτικήδιαδικασίααποκλειστικάτήςανθρωπινότηταςθεωρείταιηικα-

νότητασυμβολικήςσκέψηςκαιαυτοσυνειδησίας(Μελανίτης1973)Κατά

τονCassirer (19681972) ο άνθρωπος είναι laquoζώοσυμβολικόraquo Εν γένει ο

(κοινόςήατομικός)συμβολισμός ―μέσωτήςlaquoμαθήσεωςδιασυνδέσεωςraquo

(Μελανίτης 1950) και τής συναισθηματικής έντασης― αποτελεί σπου-

δαιότατοπαράγονταστην εξέλιξηαλλάκαι τη διαφοροποίηση τηςπρο-

σωπικότητας καιτουχαρακτήρα(Μελανίτης1973)Ησυμβολική αυτοσυ-

νειδησία (LeVine 1974)αναφέρεταισεμίασειράγνωρισμάτωνπουβασι-

κάεμφανίζονταικατάτηνενηλικίωσηόπωςλχείναιηγνωστικήαπει-

κόνισητουεαυτούμέσωτήςγλώσσας(Lacan 19741975)ηανάληψηστο-

χοθετημένωνκαθηκόντωνκαιηαξιολόγησητωναποτελεσμάτωναυτών

τωνενεργειώνμεαναφοράμάλισταστονίδιοτονεαυτόαυτονόηση [au-

tonoesis (Siegel 1999 Lucente 2008)+middotγιαπαράδειγμααίσθημαντροπήςαν

ο στόχος δεν επιτεύχτηκε ή υπερηφάνειας αν στέφθηκε από επιτυχία

αυτοεκτίμηση κοκΈτσι αν δεν υπήρχανσύμβολα όχι μόνο δενθα υ-

πήρχε σκέψη αλλά και καμία πνευματική πρόοδος αφού ακόμα και ο

φυσικόςκόσμοςκατανοείταιμέσωσυμβόλων(Μελανίτης1973)

Αλλrsquoοψυχο-κοινωνικόςγλωσσικός καιπολιτισμικόςσυμβολισμός

επινοήθηκεμε τηβοήθεια τηςθρησκείας (τονθρησκευτικό συμβολισμό)

όπωςάλλωστεκαιηέννοιατούρόλου μέσααπόταιεράδρώμενα(Hollis

2000)Ησυμβολικήλειτουργία―μίαιδιαίτερηκαισημαίνουσαλειτουργία

σχετιζόμενη μάλιστα με τις κοινωνικές laquoγνωσίεςraquo (cognitions)― κατέχει

στοθρησκειοψυχολογικόμοντέλοτούWulff τηντέταρτηθέσηστηδιαίρε-

σητωνμεταβλητώντήςθρησκευτικότηταςΜεβάσητιςθεωρίεςτούBer-

zonsky (1990) και τούWulff (19911997) κάθε στυλ ταυτότητας φαίνεται

ότισχετίζεταιθετικάμετηνπροσωπικήκαιτησυμβολικήερμηνείατων

θρησκευτικώνφαινομένωνκαισυνεπώςμετοδίπολοτουWulfflaquoκατά

γράμμαraquo(θρησκευτική)διάστασηκαισυμβολική(θρησκευτική)διάσταση

Ησυμβολικήλειτουργίααυτήδεναντιστρατεύεταιαναγκαστικάτονθρη-

σκευτικό ρεαλισμό αλλrsquo είτε συνυπάρχει (Symbolic Affirmation) είτε ενα-

ντιώνεται(Symbolic Disaffirmation)μαζίτουχωρίςωστόσοναείναιτελεί-

ωςασύμβατημετηναπόδοσηενόςσυμβολικούνοήματοςτηςθρησκευτι-

κήςγλώσσαςΗσυμβολικήθεώρησητουεαυτού είναιαπαραίτητηγιατην

κοινωνική αλληλεπίδραση εφόσον για να αλληλεπιδράσουν κοινωνικά

δύοοργανισμοίπρέπειοκαθέναςτουςναείναισεθέσηνααξιολογείτα

οφέλητήςαλληλεπίδρασηςσεσχέσημετονδικότουαλλάκαιμετονάλ-

λο οργανισμόΦωρίς τησυμβολική αυτοσυνειδησία θαήταναδύνατογια

το ανθρώπινο είδος να συστήσει μία κοινωνία πιο σύνθετη από εκείνη

λχτωνχιμπατζήδων(Cassirer 19681972)

Ένα τρίτο δομικό στοιχείο τού προσώπου φαίνεται ότι αποτελεί η

υπαρξιακήαναζήτησηνοήματος της ζωήςΧυχίατροικαιψυχολόγοιπου

έχουνεμπνευσθείκυρίωςαπότηνΑναλυτική Χυχολογία τούC Jung τη

Υαινομενολογία τούE Husserl (1859-1938)τηνυπαρξιακή Υιλοσοφία των

S Kierkegaard F Dostoyevsky F Nietzsche A Camus M Heidegger J-P

Sartre M Merleau-Ponty (Valle amp King 1979 Sass et al 2000)κάτηνουμα-

νιστική Χυχολογία καιτηνυπερ-προσωπική (transpersonal) Χυχολογία τού

A Maslowδέχονταιότιμόνομίαπνευματικήπροοπτικήμπορείναπροσ-

δώσει σημασία και περιεχόμενο στο ανθρώπινοπρόσωπο (Mascall 1959

Tournier 1957 MacDonald 2000 Canguilhem 2002) Ο χριστιανικός ιδίως

Τπαρξισμόςενδιαφερόμενοςκατrsquoαρχήνναμελετήσειτηνανορθολογική

(μεταλογική) τάση που επιδεικνύουν συνήθως οι βαθιά και αληθινά

laquoθρησκευόμενοιraquo(πιστοί)στηζωήτουςόπωςεπίσηςκαιτηνειδικήσημα-

σίατήςαγωνίας (May 1950)βλέπει ευνοϊκάτονρόλοτούθρησκευτικού

συμβόλου (Clark 19671968) όπωςαυτόλειτουργείσεόλαταεξελικτικά

στάδια της ζωής τού ατόμου (Fowler 19811995 Royce 1962) Ο R May

(1909-1994) εμπνευσμένος βασικά από το έργο των Βαθυψυχολόγων

(Freud Adler Jung)και τωνυπαρξιστώνθεολόγωνS Kierkegaard καιP

Tillich εκλαμβάνει την αληθή θρησκευτικότητα ως πηγή δυνάμεως και

διαπίστωσητουέσχατουνοήματος της ζωήςκαιάραθεμελιώδουςσημα-

σίαςγιαμίαυγιήπροσωπικότηταΠράγματιηπερί Θεού εικόνα έχεια-

ποδειχθεί ότι εισφέρει σημαντικά στη βίωση νοήματος ζωής (Schaap-

Jonker2008)ΑπότηνάλληπλευράηΛογοθεραπεία τούVictor E Frankl

(1905-1997)υποστηρίζονταςότιοιανθρώπινεςυπάρξειςμέσωτήςαυθυ-

πέρβασης (self-transcendence) ―δηλ μιας υπνώττουσας αναφοράς για

υπέρβαση (Ek-sistere)― παλεύουν να βρουν νόημα24 και σκοπό25 ομιλεί

για μία laquoασυνείδητη θρησκευτικότηταraquo μία laquoνοολογικήraquo ή νοοδυναμική

διάσταση δηλ ένανασυνείδητολόγο (logos)ή laquoπνεύμαraquo+26πουδιαθέτει

έμφυτα(μαζίμετοσώμακαιτηνψυχή)κάθεάνθρωποςεγγενώς(πρβλ

laquoτρισύνθετονraquo) ταυτίζοντας έτσι το laquoπνευματικό ασυνείδητοraquo με το laquoυ-

περβατικό ασυνείδητοraquo που κατrsquo αυτόν μπορεί να ονομασθεί θεός

(Frankl 19751980)Ηθέσηαυτήανταποκρίνεταισεανάλογεςαπόψειςψυ-

χολόγων όπως των Luckmann (1967) Pruyser (1968) Yinger (1969) και

Dittes (1969)οιοποίοιαναζήτησαντηθρησκευτικότητα μέσααπότηλει-

τουργίατήςίδιαςτήςζωήςκαιόχιλχμέσααπότηνιστορικήήτηνιδρυ-

ματικήτηςμορφήέκφραση(Hunt amp King 19711977)

Σέλοςως ιδίωματουπροσώπου εκλαμβάνεταιηθεώρησητηςζωής

ωςκλήσης καιαποστολής (Feenstra amp Brouwer 2008)Πράγματιφιλόσο-

φοιθεολόγοι (ΠατέρεςτήςΕκκλησίαςΛούθηροςΚαλβίνοςHardy 1990

κά) και ψυχολόγοι (Tournier 1956 Frick 1995) ―εμπνευσμένοι βασικά

απότηνΧυχολογίατωνFromm (1941 May 1953) Adler (1951)καιAllport

(19651968)―διαβλέπουνμέσαστονπυρήνατούανθρωπίνουπροσώπου

μία(εγγενή)τάσηπουσχετίζεταιμετησυνειδητοποίησηεκμέρουςτού

ατόμουτήςζωήςτουωςκλήσης καιαποστολήςΕιδικάοAdler (1951)έχει

τονίσειτηνέλξηπουαισθάνεταικάθεάνθρωποςγιατηνπραγματοποίη-

ση κάποιων μυθοπλαστικών (fictional finalism) ή πραγματικών σκοπών

(Teleology)

Αντώραεπιχειρούσαμεμίαεννοιολογικήσύνθεσητωνκυριοτέρων

ψυχοφυσικώνχαρακτηριστικώντούπροσώπου σύμφωναμεκορυφαίους

θεολόγουςφιλοσόφουςκοινωνιολόγουςψυχολόγουςκαιπαιδαγωγούς

θατα περιγράφαμεωςεξής

αίσθησητηςσυνεχιζόμενης(More1995)ύπαρξήςτου(βλπρο-

σωπικήιστορίαmdashπείρα)

νοητικο-υπαρκτικήlaquoαφαίρεσηraquo―πρβλβαθμόγενικήςευφυΐ-

αςκαιδια-νοητικήδραστηριότητααπροσεξίααφηρημάδααμνησίαπα-

ραμνησίαυπερμνησίαεκμνησίακρυπτομνησία(Spilka et al 20033)]

συνειδητότητα (συνειδητό εαυτό) και αυτοσυνειδησίααυτεπί-

γνωση―αυτογνωσία(Ware 1996)

Εγω-ανάπτυξη και προσωπική δόμηση με κρίση ταυτότητας

αντιρρόπηση καιδίπολεςέννοιες(C Jung G A Kelly)

ελευθερίαπροςαυτοβεβαίωσηmiddotηέννοιααυτήσχετίζεταιστενά

με την έννοια τήςαυτοεκτίμησηςΠράγματι έναςσημαντικόςπαράγων

τούσυστήματοςπροσωπικότητας θεωρείταισήμεραηψυχολογικήκατη-

γορίατήςαυτοεκτίμησης (Ball 1992Μακρή- Μπότσαρη2001)ηοποίακα-

τάγενικήεκτίμησηαποτελείπροάγγελοτηςευεξίας (Schmitt et al 2003

Garska et al 2004 Bourguingnon et al 2006)

πολιτιστική (Walling et al 2006) εθν(ολογ)ική (Hoffman et al

2005 Schaap-Jonker 2008)καικοινωνική(Γρηγοριάδης2000)persona

ενεργητικότηταεγρήγορση-αποφασιστικότητα(διατήρησητου

ελέγχουovercontrol)ήαντίθετανωθρότητακόπωση-υποβουλησίααβου-

λησίαundercontrol (Rohrbaugh amp Jessor 1975 van Aken 2008)

συναισθηματικότητα πρβλ ψυχική διάθεση (πχ χιούμορ27)

ευαισθησία ψυχοκαταπόνηση (στρες) και άγχος (σε ελεγχόμενα επίπε-

δα) βαθμό παρασυμπαθητικοτονικότηταςσυμπαθητικοτονικότητας και

έκτασηκυκλοθυμίας+ήαντίθετααπάθεια(βουλητικήσυναισθηματική

καιυπαρξιακήσταθερότητακαιγαλήνη)καιευμεταβλητότητα(αμφιθυ-

μίααστάθειακλπ)

αισθήματα αλληλεγγύης και αυταπάρνησης (πηγαία αγάπη

ενσυναίσθησηlaquoσυμπάσχεινraquolaquoσυγχαίρεινraquo)ήαντίθεταεγωκεντρικότη-

τα(πρβλβαθμόισχύοςτούΕγώ)καιζηλοφθονία

προσαρμοστικότητα (εξαρτικότητα ελαστικότητα ευελιξία

συμβιβαστικότηταανανηπτικότητα)ήαντίθεταακαμψίακαιυπερεγω-

τικότητα(van Aken 2008)

ταυτίσειςκαισυμβατότητα(πχευγένειανομιμοφροσύνη)ή

αντίθεταεκκεντρικότητα(πχτραχύτηταευερεθιστότητα)κλπ

τρυφερότητα ή αντίθετα σκληρότητα

εμβύθισητουατομικούΕγώστο(κοινωνικό)υ

κοινωνικότητα(Αdler 1938 Weiss 1974Ζιάκας2001)―ποσοτι-

κέςκαιποιοτικές(κοσμικέςδιασκεδάσειςήαντίθεταπνευματικέςσυγκε-

ντρώσεις κλπ) σχέσειςεπαφές μεταξύ γνωστών συγγενών γειτόνων

φίλωνκλπ(Harris1995)+―ήαντίθετααντικοινωνικότητα(απο-μόνω-

ση)κοινωνικήδραστηριότητα(ενεργητικήπαράστασηκοινωνικώνρόλων

[Lindesmith amp Strauss (1949)πουσχετίζονταιβέβαιακαιμε τιςυγιείςή

παθολογικέςσχέσειςμετοάλλοφύλο(Maccoby amp Jacklin 1974 Hall 1984

Feingold 1994)―σεξουαλικότητα σεξουαλικές διαστροφές―κλπ+ εξω-

στρέφειαεσωστρέφεια (Jung 1928 1966) αριστοφάνεια προσωπικότητα

κοινωνικο-οικονομικό status (Rohrbaugh amp Jessor 1975) πρακτική συνει-

σφοράβοήθειακαθοδήγησηπληροφόρηση)middotκατάτονvan Aken (2008)η

εσωστρέφεια σχετίζεταιμεμίαυψηλούαυτοελέγχουσυμπεριφοράόπως

και με τηνπνευματικότητα (Saroglou amp Muntildeoz-Garcia 2008) ενώη εξω-

στρέφεια μεμίαχαμηλούαυτοελέγχουσυμπεριφορά

κοινωνικό ενδιαφέρον (φροντίδα laquoανθρωπιάraquoαυτεπιβεβαίω-

σηκλπ)ήαντίθετααδιαφορίακλπ

ένα γενικευμένο και εστιασμένο νευροψυχικό σύστημα που

προσιδιάζεισεαυτό ικανόνακαθιστάπολλά ερεθίσματαλειτουργικώς

ισοδύναμακαθώςκαιναελκύεικαινακαθοδηγείσταθερές-ισοδύναμες

μορφέςπροσαρμοστικήςκαι εκφραστικήςσυμπεριφοράς(Allport 1937)

ένανορμαθό-σωρείτησυσχετίσεων(ταlaquoγνωρίσματα επιφανεί-

αςraquo) που απαρτίζεται από laquoστοιχεία γνωρίσματοςraquo ή laquoενδείκτες γνωρί-

σματοςraquo δηλ μικρότερα γνωρίσματα ή αποσπάσματα συμπεριφοράς

(Cattell 1950)

ένασταθερό σύστημααντίδρασηςπου εκδηλώνεται όταν οι

καταστάσεις εκλαμβάνονται ως όμοιες και το υποκείμενο διέπεται από

όμοιακίνητραδεδομένουότιτακίνητρα μαζίμετοσύστημασχημάτων

πουδιαθέτει τοπρόσωπο καθορίζουν τονβαθμόπραγμάτωσηςορισμέ-

νωνκαταστάσεων(McClelland 1956)28]

στάσεις (Dewey amp Humber 1951)

Προς ένα συνθετικό (επιστημονικάψυχολογικά) μοντέλο θεώρησης

του προσώπου Η προσωπικότητα

Σατελευταίαχρόνιαόλοκαιπερισσότεροαναγνωρίζεταιησημασία

τής συμπερίληψης περισσοτέρων παραγόντων (Andrews 1989 Lazarus

1996)προκειμένουναlaquoσυλληφθούνraquoόσοτοδυνατόναρτιότεραταποι-

κίλα χαρακτηριστικά τού προσώπου ή τηςπροσωπικότητας μέσωσυγκε-

κριμένωνγνωρισμάτων της (Allport amp Allport 1921 Allport amp Odbert 1936

Allport 1927 1937 Cattell 1946 1957 Guilford 1959 Eysenck 1967 McCrae amp

Costa 1995 Diener 1996 Roberts amp DelVecchio 2000)29ΚατάτoύςΦασάπη

(1970)καιΠαρασκευόπουλο (σ 70) laquoπροσωπικότητα είναι το σύνολο των

ψυχοσωματικών χαρακτηριστικών τού ατόμου και κυρίως ο ιδιαίτερος

τρόπος με τον οποίο τα χαρακτηριστικά αυτά συνδέονται και οργανώνονται

σε ένα ενιαίο δυναμικό σύνολοraquo(πρβλBrown et al 2006)Ηνοηματοδότη-

σηαυτήτήςπροσωπικότητας φαίνεταιότιανταποκρίνεταικατάτονκα-

λύτερο δυνατό τρόποσεμία διαθεματικήδιεπιστημονικήκαι διαπολιτι-

σμικήσυνάρμοση(Hofstee et al 1992 Schlauch 1993 Carver 1996 Baumeis-

ter amp Tice 1996)Προςαυτήντηνκατεύθυνσηλειτουργούνκαιοιδιάφορες

συνδυαστικέςθεωρίεςπροσωπικότητας (Andrews 1989 Viney 1989 Wrenn

1990 Seligman 2003 Duckworth et al 2005 Guterman 1996 Lazarus 1996)

Με αυτήν την έννοια προσωπικότητα είναι ένας ζωντανός οργανισμός

(Brown et al 2006) δηλ ένα οργανικό ψυχικό όλο (M Agrippa Brierley

19311944Μελανίτης1973)ΜάλισταοJeeves(2002)συνδυάζονταςΓνω-

στικήκαιΕξελικτικήΧυχολογίαμεΝευροψυχολογίαβλέπειμίαεπιστρο-

φήτήςΕπιστήμηςσεμίαπιοολιστικήθεώρησητηςανθρώπινηςφύσηςΗ

τελευταία αυτή θεώρηση εκλαμβάνει την προσωπικότητα λειτουργικά

laquoπροσωπικότητα είναι το πρόσωπο σε κατάστασηraquo(Helsonp541)middotτοπρό-

σωπο δηλ εδώ εννοείται ότι τρέφεται βασικά δια μέσου των διαπροσω-

πικώνσχέσεων (Θεοδωρακόπουλος 1949Freedman et al 1951 Carring-

ton 1957 Kiesler 1983 Ράπτης 1974 Assagioli 1991 Wagner et al 1995

Gurtman 2001 Acton 2004)

Έτσιταόποιαχαρακτηριστικά τήςπροσωπικότηταςστησύγχρο-

νη έρευνα δεν νοούνταιπλέονως τοάθροισμααπλώςψυχοσωματικών

χαρακτηριστικών (Thorpe 1938 1941)ωςαπλέςπεριγραφέςστατικώνκαι

μόνιμων ατομικών διαφορώνκαιωςlaquoδιαστάσεις ατομικών διαφορών που

τείνουν στην εμφάνιση σταθερών προτύπων σκέψης αισθημάτων και πρά-

ξεωνraquo (McCrae amp Costa 1990) αλλrsquo ως δυναμικά οργανωμένες δομές

(Leary et al 2005 Brown et al 2006 Schaap-Jonker 2008) τούσυνόλουτων

ψυχοσωματικών και πνευματικών λειτουργιών (Murphy 1947 Ορφανός

2004)ΟStern (1938)γιαπαράδειγμαόρισετηνπροσωπικότηταωςlaquoπολ-

λαπλή δυναμική ενότηταraquo(Allport 1961 p25)Ηδυναμικήοργάνωσηαυτή

επηρεάζει τους ιδιαίτερους τρόπους σκέψης τη συμπεριφορά (Allport

1959 Ράπτης 1974 ακκάς 1977) τη διαδικασία πληροφόρησης και την

προσαρμογήστοκοινωνικόπεριβάλλον(Buss 1989 Caspi 1998 McCrae amp

Costa 1997b Roberts et al 2001 Brown et al 2006)

τομεταξύόλεςαυτέςοιδιαστάσειςτήςπροσωπικότηταςμπορούν

εξίσουναλειτουργήσουνκαιαπότηνπλευράτήςθεολογικήςθεώρησης

τουπροσώπουεφόσονκαλύπτουνικανοποιητικάόλοτοφάσμαμιας(χρι-

στιανικής)συμπεριφοράς(Gagnepain 1995)

ΕιδικότεραοBarkman (19681977)συσχετίζονταςνοητικέςβιοψυχι-

κέςκοινωνικέςκαιπολιτισμικέςδιαστάσειςδομείτοανθρώπινοπρόσω-

πο με βάσητονλόγο(τοlaquoλέγεινraquo)τιςκοινωνικέςσχέσειςτοσυναίσθημα

καιτηνυπερβατικότητα(δηλτιςπνευματικέςκαιηθικέςαξίες)

Πιοπρόσφατα οBrugger (2008) συνοψίζονταςφιλοσοφικέςθεολο-

γικέςκαιψυχολογικές30 μεταβλητέςεντοπίζειστοανθρώπινοπρόσωπο ο-

κτώανθρωπολογικά χαρακτηριστικάα) ενοποιημένηολότητα (Μελανί-

της1973Ράπτης1974)β)σωματικότητα (Muumlhlen 1954 Maxsein 1966)γ)

σχεσιακότητααναφορικότητα υπαρξιακά ψυχολογικά κοινωνικά και

πολιτιστικά(ΑυγουστίνοςR Victor Ebner 1921 Buber 19231970Δρούλιας

1960 Ράπτης 1974 Zizioulas 1985 Μπέγζος 1994 1996 Μαντζανάρης

2009)+δ)λογικότηταε)ελευθερίαβουλήσεως(Θεοδωρακόπουλος1949)

στ)laquoθεοείδειαraquo(ltκατrsquo εἰκόναgtΘεού)ζ)επισφάλειακαιη)αναγεννητική

(ψυχο-πνευματικά)δυνατότηταμέσωτήςlaquoἐνΦριστῷraquoΑπολύτρωσης

ταωςάνωαυτάχαρακτηριστικάθαμπορούσαμεναπροσθέσουμε

και την έννοια τήςμοναδικότητας έναπανάρχαιο στοιχείοπουαπαντά

ακόμηκαιστουςπροκατακλυσμιαίουςλαούςτήςΙνδονησίας(La Fontaine

2000)Ημοναδικότητα οντολογικάμεναπορρέειαπότηνξεχωριστήσχέση

τούατόμουμετονκόσμοηοποία(σχέση)δενείναιαναγώγιμησεκαμία

δεδομένη ιδεολογική προεξόφληση (Ζιάκας 2001) και έτσι κάθε φορά

laquoεκπλήσσειraquoενώψυχολογικάπροκύπτειαπότηνοικείασύνθεσησυνδυ-

ασμόκαιελεύθερηερμηνεία(μεβάσητονιδιαίτεροσκοπότήςκάθεμιας

ταυτότητας)τωνχαρακτηριστικών (συστατικώνμονάδωνκαιδιεργασιών)

τήςκάθεπροσωπικότητας (ΓρηγόριοςΝύσσηςMPG 32 328B Carrel 194612

Μελανίτης 1973 Φασάπης 1970 Παρασκευόπουλος 1979 Ράπτης 1974

ακκάς1977Zizioulas 1994Μιχαηλίδης 1990Νησιώτης1996Ware 1996

Καραζαφείρης198519952 Turcescu 200320042)

υμπερασματικάωςκαθοριστικότεροιπαράγοντεςμόρφωσης τηςπροσω-

πικότηταςθεωρούνταιαπότηνΧυχολογίαοιενδογενείς (οβιολογικός

παράγωνγενετικές(Plomin et al 1997 Loehlin et al 1988 Bergeman et al

1988 Eysenck 1990 Plomin amp Nesselroade 1990 Heath et al 1992 Bergeman

et al 1993 Plomin amp McClearn 1993 Costa amp McCrae 1993 Plomin 1994 Se-

gal amp MacDonald 1998 Plomin et al 1998 Johnson amp Krueger 2004 Jang 2005

Novotney 2008)31 επιδράσεις κληρονομικότηταιδιοσυγκρασία η έσω έκ-

κριση και ο ιδιοσυστατικός παράγωνχαρακτηρολογική τυπολογία)32 οι

εξωγενείς (εθνικήκουλτούρα33 οικογενειακόπεριβάλλονσχολείοκοι-

νωνικήομάδα)οικοινωνικές διαφοροποιήσεις κατάτηνενηλικίωση

(ψυχικέςμεταβολέςεφηβικέςφιλίεςηλικιακήωριμότητακαιεξωτερικές

επιδράσεις)καιοιποικίλεςβιοψυχολογικές μεταβολές (πρβλψυχοδυ-

ναμικές επιδράσεις εσωτερική εμπειρία κλπ) κατά το γήρας συμπερι-

λαμβανομένηςτήςθέσηςτούατόμουαπέναντιστηνασθένειακαιτονθα-

νατο(Μελανίτης1973)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕ ΑΝΑΦΟΡΕ

(Οιπλήρειςτίτλοιτωνμονογραφιώνπαραλείπονταιχάρινσυντομίας)

1 ΠρβλKa (Εγώ)Ba (ψυχή)και Akh (πνεύμα) 2 Σο δικαίωμα να είσαι ΆνθρωποςτΑrsquoσ43-57τΒrsquoσ591-606 3 Αστέριος(Εἰς τόν πλούσιον καί εἰς τόν Λάζαρον 1-14Ομιλ1017)Ευσέβιος

(Εὐαγγελική προπαρασκευήΒιβλ6648)Υίλων(Νόμων ἱερῶν ἀλληγορίαςβιβλ

3198)ΙωΦρυσόστομος(ΜPG 61772)Ποσειδώνιος(Fragm398)ΡωμανόςοΜε-

λωδός(Ὕμνοι 6 22 SC 99 110 114 128 283) 4 Κατά τους Dollard και Miller (1950) οι οποίοι ανακάλυψαν τα λεγόμενα

δευτερογενή μαθησιακά κίνητρα τα παιδιά στα πρώιμα στάδια της ανάπτυξης

μαθαίνουν μέσω τεσσάρων laquoκριτικών καταστάσεωνraquo (τροφής καθαριότητας

σεξουαλικότηταςκαιαντίδρασηςκατάτηδιάρκειατουθυμού)ενώτοκοινωνικό

(οικογενειακό)καιπολιτιστικόπεριβάλλονδιαθέτειένασχέδιο γιακάθεμίααπό

τιςκαταστάσειςαυτές(Φασάπης1970) 5 Πρόκειταιγιατονχρονικάlaquoζωτικό χώροraquo (Lewin 1943 1935 1936 1946) ό-

πουηπροσωπικότητα καταλαμβάνειδιάφοραlaquoστρώματαraquoεξώτερακαιεσώτερα

έναντιτουψυχολογικούπεριβάλλοντος 6 ΠαλαιότεραοLasswell (1957)είχεπροτείνειέναοκταπλόμοντέλοδύναμη

ευημερίασεβασμόςαγάπηηθικότηταασφάλειαεπαγγελματικήειδίκευσηκαι

αξίεςτήςΕκπαίδευσης 7 Boethius (MPL 64 1247 1343D) Πρβλ Mulrooney 1994 Παραπλήσιος είναι

και ο ορισμός τού Κασσιόδωρου Psalmum VII ldquopersona ndash substantia rationalis

individuardquo 8 ΒλΑναστασίου ιναΐτη Οδηγός 9MPG89144Blaquoκαλοῦσι γάρ τινες πρό-

σωπον τήν τινων σχέσιν πρός ἀλλήλουςraquo 9 Richard of St Victor De Trinitate IV2224MPL1961342CldquoPersonaestexis-

tenspersesolumiuxtasingularemquondamrationalisexistentiaemodumrdquo 10 Βλ Θωμά Summa Theologiae I 29 3 ad 2 ldquoOmne individuum rationalis

naturaediciturpersonardquo 11 Πράξ 15 12 Ιω196laquoἼδε ὁ ἄνθρωποςraquo 12 Βλ Ξενοφών (Ἀπομνημονεύματα II iii 18) Cicero (De Officiis III v 22) Mene-

nius Agrippa (Titus Livius Ab Urbe condita libri II 16 32 33) ΑrsquoΚορ 12 12-27 Η

πλατωνική (Υαίδρος 270 152) laquoκαθολικότηταraquo είναιφυσιοκρατική (laquoψυχῆςοὖν

φύσινἀξίωςλόγονκατανοῆσαι οἴει δυνατόν εἶναιἄνευ τῆς τό ὅλον τῆςφύσε-

ωςraquo) ενώ τωνΠατέρων τήςΕκκλησίαςανθρωποκεντρική (προσωποκεντρική)middot

βλ Γρηγορίου Νύσσης Περί κατασκευῆς ἀνθρώπου MPG 44 185 laquoὌνομα τῷ

κτισθέντι ἀνθρώπῳ οὐχ ὁ τίς ἀλλrsquo ὁ καθόλου ἐστίνΟὐκοῦν τῇ καθολικῇ τῆς

φύσεωςκλήσειltδυνάμειπᾶσαἡ ἀνθρωπότηςἐντῇ πρώτῃ κατασκευῇ περιείλη-

πταιΟὐ γάρἐνμέρει τῆςφύσεωςἡ εἰκώνltἀλλrsquo ἐφrsquoἅπαντόγένοςἡ τοιαύτη

διήκειδύναμιςraquo

13 Ὤψ =οφθαλμός(όψη)middotτορήμαὁρῶ στηΒίβλοσημαίνειμετέχωκοινωνώ

γνωρίζωΈτσιθεωρία τούΘεού(Visio Dei)δενσημαίνειδιαλογισμό (meditation)ή

μυστική θεωρία (contemplation)αλλrsquoένωσημαζίΣουμέσωτήςΘείαςΦάρης(α-

κτίστωνενεργειών)Σου(Nissiotis1983)τοανθρώπινοπρόσωποκυρίαρχηείναι

ηπαρουσίατωνματιώνωςδέκτηαλλάκαιεκφραστήταυτόχρονατήςανθρώπι-

νης παρουσίας στον κόσμο (Μιχαηλίδης 1990)Αντίθετα οι Λατίνοι κατά μία

μεταγενέστερηεπινόηση (Mauss 2000) ετυμολογούντοπρόσωπο (person lt per-

sona)απότο per + sonosonare (=ηχώφθέγγομαι)μολονότιιστορικάφαίνεταιότι

τοπαρέλαβανμέσω τωνΕτρούσκωναπό την ελληνική λέξηπρόσωπον (φersu

perso) 14 H persona μάς εισάγει στη διάκριση μεταξύ laquoέχεινraquo και laquoείναιraquo πρόσωπο

(Jung 1935 Plessner 19613) που πρώτος απερίφραστα παρατήρησε ο Πλάτων

ύμφωναμε τονγνωστό Ελβετό ιατρόPaul Tournier (1898-1986) τοπροσωπείο

είναιηεμφανιζόμενηέκφραση(υπαρξιακήμάσκα)κάθεασυνείδητηήσυνειδη-

τή καθυστέρηση παραίτηση (ακηδία) πρόφαση προσποίηση μίμηση εξάρτηση

camouflage παλινδρόμηση φυγή εκλογίκευση μετάθεση ήαναπλήρωσηοκοινω-

νικόςρόλοςοισυμβατικότητεςηρουτίναηαπονέκρωσηηπνευματικήξηρότη-

τα η ομοιομορφοποίησητυποποίηση εξαντικειμενοποίηση ποσοτικοποίηση

μηχανοποίηση ουδετεροποίηση και αριθμοποίηση (de La Mettrie 1960 1955

Marcuse 1964)+τοlaquoπνεύμα τής γεωμετρίαςraquo(Pascal 16702007 Cassirer19681972)

οαυτοματισμόςηαλλοτρίωση (Ξηροτύρης1970)καιγενικάηαποπροσωποποίη-

ση τήςανθρώπινηςύπαρξηςΗεπίγνωσητηςδιάσπασηςτης όληςπροσωπικότη-

ταςσεπροσωπείο (laquoφαίνεσθαιraquo)καιπρόσωπο (laquoείναιraquo)οδηγείστηντραγικότητα

τηςανθρώπινηςύπαρξης(Ζιάκας2001) 15 Περισσότερα για τη θεολογία τού προσώπου γενικά βλ Popovits 1926

Brightman 1934 Boillat 1945 Barth 1955719605 Brunner 1938 1979 Tillich 1951

1959 1967 Romanides 1954 Έραστο 1958 Δημητρόπουλο 1954 Harrity amp Martin

1962 Ware 1963 1997 ODoherty 1964 Matson 1964 1967 Δρούλια 1967 Παπαπέ-

τρου 1968 Γιανναρά 1970 19924 Ματσούκα 1971 1980 Williams 1972 Lossky 2000

Aghiorgoussis 1976 Ζηζιούλα 1977 Sherrard 1977 Gregorios 1978 Μαστρογιαννό-

πουλο 1979 Υούσκα 1979 Καραβιδόπουλο 1979 Νissiotis 1982 1983 Berdiajef

1983 ιώτη 1984 Pannenberg 1985 Παναγόπουλο 1985 1987 2000 Γρηγοριάδη

1987 Υωτίου 1990 Adams 1991 Κωνσταντέλλο 1991 Ludlow 1992 Aves 1992 Wil-

liams 1993 Ι Βλάχο 1991 1994 καλτσά 1996 Torrance 1996 J Chirban 1996

Rudman 1997 Stanley 1997 Melissaris 2002 Αγγελόπουλο 2002 Jorm amp Christen-

sen 2004 Beck amp Demarest 2005 Ανανιάδη 2009 16 Λεόντιος Βυζάντιος MPG86 1333BD laquoΟὐκ ἔστιν οὖν τά ὑπέρ φύσιν τῶν

κατά φύσιν ἀναιρετικά ἀλλά παράγωγα καί παρορμητικά εἰς τό κἀκεῖνά τε

δυνηθῆναι καί τήν πρός τά ὑπέρ ταῦτα δύναμιν προσλαβεῖνraquo 17 Επιφάνιος (MPG 41418)ΓρηγόριοςΘεολόγος (Περί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος

6)Ιω Φρυσόστομος (MPG 49 118 288 309 317 MPG 55 613 MPG 59 673 MPG 61

693) 18 Πρβλ Ισοκράτη Πρός Δημόνικον λόγ Αrsquo405laquoμέγιστον γάρ ἐν ἐλαχίστῳ

νοῦς ἀγαθός ἐν ἀνθρώπου σώματιraquo 19 ΙωΦρυσοστόμουΕἰς Υιλιπ 5 4 MPG 62 210 Περί ἀρετῆς καί κακίας Ομιλ

ΚϞrsquoMPG 63760laquoτίποτrsquoἐστίνἄνθρωποςκαίὅσητῆςφύσεωςτῆςἡμετέραςἡ

εὐγένειακαίὅσηςἐστίδεκτικόνἀρετῆςτουτίτόζῶονraquoΠρβλ D Staniloae p 24

ldquoInsofarasIamnotlovedIamincomprehensibletomyselfrdquo 20 Βλ Μ Βασιλείου MPG 31 216 A-B MPG 32 325-340 Γελάσιου Κυζίκου

MPG 85 1289 Θεόδωρου Ραϊθού 206 5-7 21 Κρίσειςσχόλιααντιρρήσειςκαιπαρατηρήσειςστηlaquoθεολογίατούπροσώ-

πουraquoτούεβασμιότατουΙΖηζιούλαέχουνκατάκαιρούςκάνειμεταξύτωνάλ-

λωνοιΑγουρίδης(Οράματα και ΠράγματαΑθήνα1991σ102εξ)Ph Sher-

rardΙωΘΠαναγόπουλος(Μόρφωση και Μεταμόρφωσησ135εξ146)πYan-

nis Spiteris (La Theologia Ortodossa Neo-Greca Bologna 1992)Παπαδόπουλος(Ορ-

θόδοξη και χολαστική Θεολογίασ94εξ)Φρταμούλης(Περί φωτόςσ37εξ

73εξ104)ΜΥαράντος(Σα όρια της Επιστήμης και το ορθόδοξον ήθοςΑθήναι

1998σ179)καιξένοιΠατρολόγοιπουδημοσιεύουνστοέγκριτοπεριοδικότής

Oxford Journal of Theological Studies (γράφονταςγιαπαράδειγμαότιμετονΣρια-

δολογικό Περσοναλισμό του ο Ζηζιούλας καταστρέφει τη laquoμοναρχία του Πα-

τρόςraquo(A J Torrance Persons in Communion Edinburgh 1996)Γιαεπιπλέονβιβλιο-

γραφίαβλ JTS 481 (1997) 373 501 (1999) 434 ΘΕΟΛΟΓΙΑ 644 (1993) 632 673

(1996)4474σ885691(1998)44ΓΡΗΓΟΡΙΟ Ο ΠΑΛΑΜΑ 773 (1998) 519 790

(2001)627Μάϊος-Αύγουστος(2003)525εξ807 (2005)325Αντίδωρον Πνευματι-

κόν Γ Ι Κονιδάρησ688Aksum-ThyateiraA festschrift for Arch Methodios p515π

ΓΥλορόφσκυΔημιουργία και Απολύτρωσησ112εξ ΚατάτούςΜαξέντιοΒοή-

θιοΛεόντιοτον ΒυζάντιοκαιΙουστινιανόηταύτισητωνόρωνπρόσωπο καιυπό-

στασις (ήτοιηφύση εκλαμβάνεταιωςθεμέλιοτηςύπαρξηςκαιηυπόσταση ως το

τελικόεπίπεδοστηνεξειδίκευσημιαςκοινήςουσίας)προκαλείαιρετικούςκινδύ-

νους Μονοφυσίτες Νεστοριανοί αντιχαλκηδόνιοι Ακέφαλοι Σιμόθεος Αίλου-

ρος και εβήρος Αντιοχείας (χριστολογική ένωση ατομικών φύσεων)+ γιατί η

υπόσταση (όχιστηνΣριαδολογίααλλά)στηΦριστολογίακατανοείταιτριαδολο-

γικάμόνοστηβάσητωνεξωτερικώνποιοτήτωνπουσημαίνουντηδιάκρισηκαι

τοιδιαίτεροκαιδεδίνεταιδιόλουσημασίαστογεγονόςότιαυτήηυπόσταση (κι

όχιηφύση)είναιτοθεμέλιοτηςύπαρξηςΟιΚαππαδόκεςόμωςδιέκρινανμε-

ταξύυπόστασης καιουσίας στηΦριστολογίαπρβλ ΙΚουρεμπελέlaquoΝεοχαλκη-

δονισμόςκαιορθόδοξηορολογίαraquoΓΡΗΓΟΡΙΟ Ο ΠΑΛΑΜΑ 773 (1998)521] 22 όππσ113 23 ΙΒλάχουΗ Αποκάλυψη του Θεούσ17laquoΤπάρχουνόμωςκαιάλλοιπου

πιστεύουνότιδυοείναιοιπηγέςτηςπίστεώςμαςδηληΑγίαΓραφήκαιηΙερά

ΠαράδοσηΚαιοιδυοαυτέςαπόψειςείναιμονόπλευρεςκαιδενεκφράζουντην

ορθόδοξηδιδασκαλίαraquo 24 Έχειβρεθείότιηαναφορικότητα (ήσχεσιακότητα)γενικάσυνδέεταιμετην

απόδοσηνοήματος (Schaap-Jonker 2008) 25 Frankl 19751980 p 112 meaning must be found and cannot be given Σο

νόημαγράφειοFranklείναικάτισαντογέλιοδενμπορείςναεπιβάλειςσεκά-

ποιονναγελάσειαλλάθαπρέπειπρώτανατουπεις ένααστείοΣοίδιοεφαρ-

μόζεται και για τις τρεις laquoθεολογικές αρετέςraquo (πίστη ελπίδα και αγάπη) δεν

μπορούνναλειτουργήσουνμεμόνητηδικήμαςήκάποιουάλλουθέληση 26 Frankl 19751980 p 104 the de-neuroticization of humanity requires a re-

humanization of psychotherapy

27 Frankl 1963 p 68 Humor was another of the souls weapons in the fight for

self-preservation 28 Περισσότερα για τη σχέση κινήτρων και προσωπικότητας βλ Atkinson

1981 Humphreys amp Revelle 1984 Oldani 1997 Plutchik 1997 Sturman 1999 29 Ψς προσωπικά γνωρίσματα θεωρούνται laquoδιαστάσεις τής προσωπικότητας

με βάση τις οποίες κατηγοριοποιούνται συνήθως οι άνθρωποι σύμφωνα με τον

βαθμό που εκδηλώνουν ένα συγκεκριμένο χαρακτηριστικόraquo(Burger2001p172) 30 Κατά τον Γερμανό ψυχολόγο P Lersch (19541956) το ανθρώπινο πρόσωπο

διέπεται από τρία ουσιώδη χαρακτηριστικά α) το αμετάβλητο (Unverwechselbar-

keit) β) τη μοναδικότητα (Einmaligkeit) και γ) το ανεπανάληπτο (Unwiederholbar-

keit) 31 ύμφωνα με σύγχρονα δεδομένα το 40-60 περίπου των χαρακτηριστικών

τής προσωπικότητας έχουν προέλευση γενετική (Kernberg 1966 1976 1977

McCrae amp Costa 2003 Eurelings-Bontekoe amp Snellen 2004) 32 Πρβλ Buss 1995 Kretschmer 1925 Sheldon 1942 Ramsey 1965 Buss 1990 Ey-

senck 1990 Zuckerman 1991 1995 Gale amp Eysenck 1992 Cloninger Svrakic amp Przy-

beck 1993 Heath Cloninger amp Martin 1994 Bates amp Wachs 1994 Davidson 1999 33 Βλ για παράδειγμα τις λεγόμενες εθνοκεντρικές θεωρίες προσωπικότητας

(M Ramirez A Jenkins J Baldwin aka Kobi Kambon L Comas-Diaz J Jones B

Trimble and E Duran S Sue and D Sue)

Ακαδημαϊκός ΙωάννηςZizioulas (1994)συνέδεσετηlaquoσχεσιακότηταraquoτου

προσώπου όχιμετηΥύση(πρβλΠνευματομονισμό ήelan vital)ήτον(δυτι-

κό)Φριστομονισμό(βλΛογοκρατία)αλλάμετοεκκλησιαστικόΜυστήριο

τηςΘείαςΕυχαριστίαςμέσωτής τριαδικήςΘεολογίας βλ ευχαριστιακή

εκκλησιολογία (Afanassieff et al 1960 Florovsky 1972 Ζηζιούλας

196519902)+τοκαθολικό αυτόΜυστήριοτηςΑγάπηςκαιτηςΕλευθερίας

(Ware 1981) όπου η διαφορά δεν ταυτίζεται με τη διαίρεση διασώζεται

μέσωτήςποικιλίαςτωνΦαρισμάτων τούΑγίουΠνεύματος(ΑrsquoΚορ128-

10 McPartlan 1993 Ware 1996Σσιτσίγκος2000)ταυτόχροναηετερότητα

καιηκοινωνικότητα τουανθρωπίνουπροσώπουαφούa priori αποκλείεται

κάθεαποκλεισμός

Κατάχρηση και αυτονόμηση της laquoΘεολογίας τού προσώπουraquo

Ηωςάνωαυτήπαραδοσιακήθεολογικάχριστιανικήέννοιατούπρο-

σώπου ωςσυνδέσμουτήςανθρώπινηςύπαρξης καιτηςυπερβατικότητας

(Christian 1958 Lossky 2000 Piedmont et al2009)μέσωτήςαναφορικότη-

τας τουανθρώπινουλόγουπροςτονΘείοΛόγο(πρβλκάθετηδιάσταση)

πουκύριαεκφράζεταιμετηντριαδικήΑνθρωπολογίατούltκατrsquo εἰκόναgt

(Γεν 1 26) μετατοπίστηκε (Αγουρίδης 19931996 Αγγελόπουλος 2002)

από τη νεωτερική Υιλοσοφία και Θεολογία ιδίως τού (χριστιανικού) Τ-

παρξισμού (Ζηζιούλας 1977)21 και τουΠερσοναλισμού (Barth 1955719605

Brunner 1938 Niebuhr 1964 Ζηζιούλας 1977 Γιανναράς 1982 1991 2004

Torrance 1996 Rudman 1997 Turcescu 20042) και κατά συνέπεια την υ-

παρξιστική Οντο-Θεολογία στην οριζόντια (βλ κοινοτική) οντο-

ανθρωπολογική σχέση ανθρώπου (εγώ)mdash συνανθρώπου (συ) μέσω τής

ευχαριστιακής Εκκλησιολογίας (McPartlan 1993 Messer 2001)

Αλλάτοπροσωπικόκαιυπαρξιακόστοιχείοόταναπολυτοποιείται

όπως μεταξύ των άλλων φανερώνει η συχνή αναφορά των εισηγητών

τού χριστιανικούΠερσοναλισμού στον τρόπο σκέψης ή σε φράσεις των

ΝτοστογιέφσκυΜπερντιάεφκαιΚίρκεργκαρντ τότεκαθίσταται επικίν-

δυνοορθοδόξωςαφούκλίνειπροςένανανθρωποκεντρισμόέτσιώστεη

(χριστιανική)Ηθικήναμεταπίπτει εντέλει σεΑνθρωπολογίαμεταθέτο-

νταςτοκέντροβάρουςαπότηΘΑποκάλυψηστονκατάφύσηζώνταάν-

θρωποΓιrsquoαυτόκαιοιυποστηρικτέςτήςπερσοναλιστικήςΘεολογίαςβα-

σίζονται κυρίως είτε στο συναίσθημα (βλ Schleiermacher) είτε στην υ-

παρξιακή εμπειρία (βλ Bultmann) Πώς όμως διερωτάται ο καθηγητής

ΜΥαράντοςείναιδυνατόνεκτούανθρώπου―έστωκαιεκτουπιστεύο-

ντος―νααναχθούμε στονΘεό22 Δενκαθίσταταιέτσιοάνθρωποςμέτρο

καικριτήριοτηςlaquoενΦριστώraquoΘΑποκάλυψηςΚαισυνεχίζειlaquoΠότε ηκού-

σθη ότι θεολογική επιστήμη έχει και άλλας πηγάς τής αληθείας και μάλι-

στα κυρίας και πρώτας πλην τής Γραφής και της Παραδόσεως σημειωτέον

ότιτούτο αρνείταιρητώςκαιοεβΙερόθεοςΒλάχος23] αι οποίαι είναι και

αι μόναι πηγαί τής ΑποκαλύψεωςhellipΑρχή και τέλος τής Ηθικήςhellipείναιraquoο

Θεάνθρωπος Φριστός και όχι ο laquoκατά Φριστόν ζων άνθρωποςraquo Άλλο

πράγμαείναιτοότιθαπρέπειναείναιενιαίαηδογματικοηθικήεξέταση

(ηΔογματικήομιλείκαιπερίτούlaquoἐνΦριστῷraquoκαινού ανθρώπου)καιεκ

τουδόγματοςνααπορρέειτοήθοςκαιάλλοτοναταυτίζουμεήνααντι-

στρέφουμετηφοράπαράγονταςεκτουήθουςτοδόγμα(βλπροτεστάντη

WilhelmHerrmann)ΟιΠατέρεςότανστηλίτευανγιαμηάριστο βίο δεν

εννοούσαντηνπαραγωγήτωνδογμάτωνεκτουήθουςαλλάτηνπαρα-

δοχήμεντωνδογμάτωνθεωρητικώςεφόσονκάτιτέτοιοδεναπαιτείκό-

ποτημηόμωςεφαρμογήτους στηνπράξηΣοτριαδικόδόγμαβιούμενο

οδηγείστηντριαδικήκοινωνίατωνπροσώπωνκιrsquoόχιτοαντίστροφοώ-

στεναταυτίζεταιμετονlaquoτρόποζωήςraquoΕνώοάγιοςΓρηγόριοςΝύσσηςεκ

τουτριαδικούδόγματοςασκείψυχο-λογίαοιΑυγουστίνοςεκτηςψυχο-

λογίαςεπιχειρείνακατανοήσειτοτριαδικόδόγμαπράγμααπαράδεκτο

κατάτονάγΜάξιμοτονΟμολογητήΟδεΘωμάςΑκινάτηςείχεμιλήσει

διεξοδικά για τη διδακτική αρχή τής ανακάλυψης Πώς όμως ερωτά ο

αείμνηστος καθηγητής ΠΣρεμπέλαςμιαχριστιανικήκαθόλασυνείδηση

μπορείναμαςδιαφωτίσειλχγιατηΦριστολογίατηνΕσχατολογίακλπ

Σηνωςάνω laquoμετατόπισηraquo(αλλοτρίωση)αυτή τήςχριστιανικήςΘεο-

λογίας και Ανθρωπολογίας χρεώνει κατrsquo αρχήν ο Hillman (1975 1993)

στον ίδιο τον Φριστιανισμό και στη συνέχεια στα υλιστικά συστήματα

τηςσύγχρονηςΕπιστήμης καιδητήςτυπολογικήςΧυχολογίαςΚατάτον

Hillmanη(δυτική)Εκκλησίαμέσωτήςπρόταξηςτου(Θείου)Λόγουτού

(Απολλώνιου)ΠνεύματοςκαιγενικάτούΜονοθεϊσμούαπεμπόλησεψυ-

χολογικά(καιόχιτόσοθεολογικάανκαικατάτονHillmanηΖrsquoΟικου-

μενική ύνοδος υπέταξε τις εικόνες στοΠνεύμα) την άπειρη (διονυσια-

κήπολυδαιμονικήχαοτικήκαιασύλληπτη)σημασίατήςεικόνας (τονψυ-

χολογικόπολυθεϊσμό)τέτηναξίατήςφαντασίαςτωνμύθωντωνονεί-

ρων και των συμβόλων Η απεμπόληση αυτή που διενεργήθηκε μέσω

τήςκατά Winnicott (1954) εκλογίκευσης καιδιανοητικοποίησης (κυρίωςμε

τηχρήσητήςαλληγορικήςμεθόδου)τήςκάθεανθρώπινηςορμήςκαιεπι-

θυμίαςτούκάθεσυν-αισθήματοςδηλώνειτελικάτηναπώθησητης(αρ-

χαιοελληνικήςπαγανιστικής) ψυχής (anima) ήτοι κάθε καλλιτεχνικής

(εικονογραφικής) επιστημονικής και πολιτιστικής ελευθερίας (άρα και

τον θανατο κάθε ετερότητας) για χάρη τού Πνεύματος (Ζιάκας 2001)

πουορθοδόξωςχριστιανικάlaquoπέμπεταιraquoδιατουΛόγου(Ιω1526)

Ανάλυση και σύνθεση των στοιχείων τού προσώπου

την προσπάθεια μιας νηφάλιας και ολιστικής διερεύνησης του

προσώπουεντοπίσαμεορισμένεςυπαρκτικο-οντολογικέςσυνιστώσεςτου

Κατrsquoαρχήνθεμελιώδεςγνώρισματουπροσώπου φαίνεταιόπωςείδαμε

να είναι η διϋποκειμενική σχεσιακότητα (Macmurray 1961 1991 Rogers

19611962 1980 Allport amp Ross 1967 Guntrip 1969 Γιανναράς 1970 1976

1982 2004 Nissiotis 1983 Oliver 1984 1989 Aves 1992 Κοσμόπουλος 1995

Maltby amp Lewis 1996 Wiggins 1996 Λουδοβίκος 19992 Piedmont 1999a

MacDonald 2000 Saroglou 2002Μαντζανάρης 2009)Πολλέςχολές τής

Χυχολογίας (Interpersonal Psychoanalysis Object relations Theory Attachment

Theory Transpersonal Psychology κλπ)σήμερατονίζουνακριβώςτηνψυχο-

δυναμικήτήςσχέσης(σχεσιακότητας)ανθρώπουκαισυν-ανθρώπουΚα-

τάτονCRogers(1951195719591961196219721980)γνήσιασχέση εξα-

σφαλίζεταιότανμεταξύτωνπροσώπων αναπτύσσεταιγνησιότητα (λει-

τουργίαπραγματικώναισθημάτων)(απροϋπόθετη)αποδοχή (θερμότη-

ταδιάθεσηςκαισυναισθημάτων)καικατανόηση ελεύθερηαπόαξιολο-

γικέςκαιηθικέςκρίσειςενσυναισθητική γνώσητούάλλουτόσοστοσυνει-

δητό όσο και στο ασυνείδητο επίπεδο ενσυναίσθηση (πρβλ και την em-

pathic immersion τούHeinz Kohut)]

υγγενήςέννοιαμετησχεσιακότητα καιπροαπαιτούμενήτηςαπο-

τελεί η λειτουργία τής συμβολοποιΐας ύμφωνα με τούς Sedikides και

Skowronski (1997)έναάκρωςσημαντικόείδοςπροσαρμογήςκατάτηνε-

ξελικτικήδιαδικασίααποκλειστικάτήςανθρωπινότηταςθεωρείταιηικα-

νότητασυμβολικήςσκέψηςκαιαυτοσυνειδησίας(Μελανίτης1973)Κατά

τονCassirer (19681972) ο άνθρωπος είναι laquoζώοσυμβολικόraquo Εν γένει ο

(κοινόςήατομικός)συμβολισμός ―μέσωτήςlaquoμαθήσεωςδιασυνδέσεωςraquo

(Μελανίτης 1950) και τής συναισθηματικής έντασης― αποτελεί σπου-

δαιότατοπαράγονταστην εξέλιξηαλλάκαι τη διαφοροποίηση τηςπρο-

σωπικότητας καιτουχαρακτήρα(Μελανίτης1973)Ησυμβολική αυτοσυ-

νειδησία (LeVine 1974)αναφέρεταισεμίασειράγνωρισμάτωνπουβασι-

κάεμφανίζονταικατάτηνενηλικίωσηόπωςλχείναιηγνωστικήαπει-

κόνισητουεαυτούμέσωτήςγλώσσας(Lacan 19741975)ηανάληψηστο-

χοθετημένωνκαθηκόντωνκαιηαξιολόγησητωναποτελεσμάτωναυτών

τωνενεργειώνμεαναφοράμάλισταστονίδιοτονεαυτόαυτονόηση [au-

tonoesis (Siegel 1999 Lucente 2008)+middotγιαπαράδειγμααίσθημαντροπήςαν

ο στόχος δεν επιτεύχτηκε ή υπερηφάνειας αν στέφθηκε από επιτυχία

αυτοεκτίμηση κοκΈτσι αν δεν υπήρχανσύμβολα όχι μόνο δενθα υ-

πήρχε σκέψη αλλά και καμία πνευματική πρόοδος αφού ακόμα και ο

φυσικόςκόσμοςκατανοείταιμέσωσυμβόλων(Μελανίτης1973)

Αλλrsquoοψυχο-κοινωνικόςγλωσσικός καιπολιτισμικόςσυμβολισμός

επινοήθηκεμε τηβοήθεια τηςθρησκείας (τονθρησκευτικό συμβολισμό)

όπωςάλλωστεκαιηέννοιατούρόλου μέσααπόταιεράδρώμενα(Hollis

2000)Ησυμβολικήλειτουργία―μίαιδιαίτερηκαισημαίνουσαλειτουργία

σχετιζόμενη μάλιστα με τις κοινωνικές laquoγνωσίεςraquo (cognitions)― κατέχει

στοθρησκειοψυχολογικόμοντέλοτούWulff τηντέταρτηθέσηστηδιαίρε-

σητωνμεταβλητώντήςθρησκευτικότηταςΜεβάσητιςθεωρίεςτούBer-

zonsky (1990) και τούWulff (19911997) κάθε στυλ ταυτότητας φαίνεται

ότισχετίζεταιθετικάμετηνπροσωπικήκαιτησυμβολικήερμηνείατων

θρησκευτικώνφαινομένωνκαισυνεπώςμετοδίπολοτουWulfflaquoκατά

γράμμαraquo(θρησκευτική)διάστασηκαισυμβολική(θρησκευτική)διάσταση

Ησυμβολικήλειτουργίααυτήδεναντιστρατεύεταιαναγκαστικάτονθρη-

σκευτικό ρεαλισμό αλλrsquo είτε συνυπάρχει (Symbolic Affirmation) είτε ενα-

ντιώνεται(Symbolic Disaffirmation)μαζίτουχωρίςωστόσοναείναιτελεί-

ωςασύμβατημετηναπόδοσηενόςσυμβολικούνοήματοςτηςθρησκευτι-

κήςγλώσσαςΗσυμβολικήθεώρησητουεαυτού είναιαπαραίτητηγιατην

κοινωνική αλληλεπίδραση εφόσον για να αλληλεπιδράσουν κοινωνικά

δύοοργανισμοίπρέπειοκαθέναςτουςναείναισεθέσηνααξιολογείτα

οφέλητήςαλληλεπίδρασηςσεσχέσημετονδικότουαλλάκαιμετονάλ-

λο οργανισμόΦωρίς τησυμβολική αυτοσυνειδησία θαήταναδύνατογια

το ανθρώπινο είδος να συστήσει μία κοινωνία πιο σύνθετη από εκείνη

λχτωνχιμπατζήδων(Cassirer 19681972)

Ένα τρίτο δομικό στοιχείο τού προσώπου φαίνεται ότι αποτελεί η

υπαρξιακήαναζήτησηνοήματος της ζωήςΧυχίατροικαιψυχολόγοιπου

έχουνεμπνευσθείκυρίωςαπότηνΑναλυτική Χυχολογία τούC Jung τη

Υαινομενολογία τούE Husserl (1859-1938)τηνυπαρξιακή Υιλοσοφία των

S Kierkegaard F Dostoyevsky F Nietzsche A Camus M Heidegger J-P

Sartre M Merleau-Ponty (Valle amp King 1979 Sass et al 2000)κάτηνουμα-

νιστική Χυχολογία καιτηνυπερ-προσωπική (transpersonal) Χυχολογία τού

A Maslowδέχονταιότιμόνομίαπνευματικήπροοπτικήμπορείναπροσ-

δώσει σημασία και περιεχόμενο στο ανθρώπινοπρόσωπο (Mascall 1959

Tournier 1957 MacDonald 2000 Canguilhem 2002) Ο χριστιανικός ιδίως

Τπαρξισμόςενδιαφερόμενοςκατrsquoαρχήνναμελετήσειτηνανορθολογική

(μεταλογική) τάση που επιδεικνύουν συνήθως οι βαθιά και αληθινά

laquoθρησκευόμενοιraquo(πιστοί)στηζωήτουςόπωςεπίσηςκαιτηνειδικήσημα-

σίατήςαγωνίας (May 1950)βλέπει ευνοϊκάτονρόλοτούθρησκευτικού

συμβόλου (Clark 19671968) όπωςαυτόλειτουργείσεόλαταεξελικτικά

στάδια της ζωής τού ατόμου (Fowler 19811995 Royce 1962) Ο R May

(1909-1994) εμπνευσμένος βασικά από το έργο των Βαθυψυχολόγων

(Freud Adler Jung)και τωνυπαρξιστώνθεολόγωνS Kierkegaard καιP

Tillich εκλαμβάνει την αληθή θρησκευτικότητα ως πηγή δυνάμεως και

διαπίστωσητουέσχατουνοήματος της ζωήςκαιάραθεμελιώδουςσημα-

σίαςγιαμίαυγιήπροσωπικότηταΠράγματιηπερί Θεού εικόνα έχεια-

ποδειχθεί ότι εισφέρει σημαντικά στη βίωση νοήματος ζωής (Schaap-

Jonker2008)ΑπότηνάλληπλευράηΛογοθεραπεία τούVictor E Frankl

(1905-1997)υποστηρίζονταςότιοιανθρώπινεςυπάρξειςμέσωτήςαυθυ-

πέρβασης (self-transcendence) ―δηλ μιας υπνώττουσας αναφοράς για

υπέρβαση (Ek-sistere)― παλεύουν να βρουν νόημα24 και σκοπό25 ομιλεί

για μία laquoασυνείδητη θρησκευτικότηταraquo μία laquoνοολογικήraquo ή νοοδυναμική

διάσταση δηλ ένανασυνείδητολόγο (logos)ή laquoπνεύμαraquo+26πουδιαθέτει

έμφυτα(μαζίμετοσώμακαιτηνψυχή)κάθεάνθρωποςεγγενώς(πρβλ

laquoτρισύνθετονraquo) ταυτίζοντας έτσι το laquoπνευματικό ασυνείδητοraquo με το laquoυ-

περβατικό ασυνείδητοraquo που κατrsquo αυτόν μπορεί να ονομασθεί θεός

(Frankl 19751980)Ηθέσηαυτήανταποκρίνεταισεανάλογεςαπόψειςψυ-

χολόγων όπως των Luckmann (1967) Pruyser (1968) Yinger (1969) και

Dittes (1969)οιοποίοιαναζήτησαντηθρησκευτικότητα μέσααπότηλει-

τουργίατήςίδιαςτήςζωήςκαιόχιλχμέσααπότηνιστορικήήτηνιδρυ-

ματικήτηςμορφήέκφραση(Hunt amp King 19711977)

Σέλοςως ιδίωματουπροσώπου εκλαμβάνεταιηθεώρησητηςζωής

ωςκλήσης καιαποστολής (Feenstra amp Brouwer 2008)Πράγματιφιλόσο-

φοιθεολόγοι (ΠατέρεςτήςΕκκλησίαςΛούθηροςΚαλβίνοςHardy 1990

κά) και ψυχολόγοι (Tournier 1956 Frick 1995) ―εμπνευσμένοι βασικά

απότηνΧυχολογίατωνFromm (1941 May 1953) Adler (1951)καιAllport

(19651968)―διαβλέπουνμέσαστονπυρήνατούανθρωπίνουπροσώπου

μία(εγγενή)τάσηπουσχετίζεταιμετησυνειδητοποίησηεκμέρουςτού

ατόμουτήςζωήςτουωςκλήσης καιαποστολήςΕιδικάοAdler (1951)έχει

τονίσειτηνέλξηπουαισθάνεταικάθεάνθρωποςγιατηνπραγματοποίη-

ση κάποιων μυθοπλαστικών (fictional finalism) ή πραγματικών σκοπών

(Teleology)

Αντώραεπιχειρούσαμεμίαεννοιολογικήσύνθεσητωνκυριοτέρων

ψυχοφυσικώνχαρακτηριστικώντούπροσώπου σύμφωναμεκορυφαίους

θεολόγουςφιλοσόφουςκοινωνιολόγουςψυχολόγουςκαιπαιδαγωγούς

θατα περιγράφαμεωςεξής

αίσθησητηςσυνεχιζόμενης(More1995)ύπαρξήςτου(βλπρο-

σωπικήιστορίαmdashπείρα)

νοητικο-υπαρκτικήlaquoαφαίρεσηraquo―πρβλβαθμόγενικήςευφυΐ-

αςκαιδια-νοητικήδραστηριότητααπροσεξίααφηρημάδααμνησίαπα-

ραμνησίαυπερμνησίαεκμνησίακρυπτομνησία(Spilka et al 20033)]

συνειδητότητα (συνειδητό εαυτό) και αυτοσυνειδησίααυτεπί-

γνωση―αυτογνωσία(Ware 1996)

Εγω-ανάπτυξη και προσωπική δόμηση με κρίση ταυτότητας

αντιρρόπηση καιδίπολεςέννοιες(C Jung G A Kelly)

ελευθερίαπροςαυτοβεβαίωσηmiddotηέννοιααυτήσχετίζεταιστενά

με την έννοια τήςαυτοεκτίμησηςΠράγματι έναςσημαντικόςπαράγων

τούσυστήματοςπροσωπικότητας θεωρείταισήμεραηψυχολογικήκατη-

γορίατήςαυτοεκτίμησης (Ball 1992Μακρή- Μπότσαρη2001)ηοποίακα-

τάγενικήεκτίμησηαποτελείπροάγγελοτηςευεξίας (Schmitt et al 2003

Garska et al 2004 Bourguingnon et al 2006)

πολιτιστική (Walling et al 2006) εθν(ολογ)ική (Hoffman et al

2005 Schaap-Jonker 2008)καικοινωνική(Γρηγοριάδης2000)persona

ενεργητικότηταεγρήγορση-αποφασιστικότητα(διατήρησητου

ελέγχουovercontrol)ήαντίθετανωθρότητακόπωση-υποβουλησίααβου-

λησίαundercontrol (Rohrbaugh amp Jessor 1975 van Aken 2008)

συναισθηματικότητα πρβλ ψυχική διάθεση (πχ χιούμορ27)

ευαισθησία ψυχοκαταπόνηση (στρες) και άγχος (σε ελεγχόμενα επίπε-

δα) βαθμό παρασυμπαθητικοτονικότηταςσυμπαθητικοτονικότητας και

έκτασηκυκλοθυμίας+ήαντίθετααπάθεια(βουλητικήσυναισθηματική

καιυπαρξιακήσταθερότητακαιγαλήνη)καιευμεταβλητότητα(αμφιθυ-

μίααστάθειακλπ)

αισθήματα αλληλεγγύης και αυταπάρνησης (πηγαία αγάπη

ενσυναίσθησηlaquoσυμπάσχεινraquolaquoσυγχαίρεινraquo)ήαντίθεταεγωκεντρικότη-

τα(πρβλβαθμόισχύοςτούΕγώ)καιζηλοφθονία

προσαρμοστικότητα (εξαρτικότητα ελαστικότητα ευελιξία

συμβιβαστικότηταανανηπτικότητα)ήαντίθεταακαμψίακαιυπερεγω-

τικότητα(van Aken 2008)

ταυτίσειςκαισυμβατότητα(πχευγένειανομιμοφροσύνη)ή

αντίθεταεκκεντρικότητα(πχτραχύτηταευερεθιστότητα)κλπ

τρυφερότητα ή αντίθετα σκληρότητα

εμβύθισητουατομικούΕγώστο(κοινωνικό)υ

κοινωνικότητα(Αdler 1938 Weiss 1974Ζιάκας2001)―ποσοτι-

κέςκαιποιοτικές(κοσμικέςδιασκεδάσειςήαντίθεταπνευματικέςσυγκε-

ντρώσεις κλπ) σχέσειςεπαφές μεταξύ γνωστών συγγενών γειτόνων

φίλωνκλπ(Harris1995)+―ήαντίθετααντικοινωνικότητα(απο-μόνω-

ση)κοινωνικήδραστηριότητα(ενεργητικήπαράστασηκοινωνικώνρόλων

[Lindesmith amp Strauss (1949)πουσχετίζονταιβέβαιακαιμε τιςυγιείςή

παθολογικέςσχέσειςμετοάλλοφύλο(Maccoby amp Jacklin 1974 Hall 1984

Feingold 1994)―σεξουαλικότητα σεξουαλικές διαστροφές―κλπ+ εξω-

στρέφειαεσωστρέφεια (Jung 1928 1966) αριστοφάνεια προσωπικότητα

κοινωνικο-οικονομικό status (Rohrbaugh amp Jessor 1975) πρακτική συνει-

σφοράβοήθειακαθοδήγησηπληροφόρηση)middotκατάτονvan Aken (2008)η

εσωστρέφεια σχετίζεταιμεμίαυψηλούαυτοελέγχουσυμπεριφοράόπως

και με τηνπνευματικότητα (Saroglou amp Muntildeoz-Garcia 2008) ενώη εξω-

στρέφεια μεμίαχαμηλούαυτοελέγχουσυμπεριφορά

κοινωνικό ενδιαφέρον (φροντίδα laquoανθρωπιάraquoαυτεπιβεβαίω-

σηκλπ)ήαντίθετααδιαφορίακλπ

ένα γενικευμένο και εστιασμένο νευροψυχικό σύστημα που

προσιδιάζεισεαυτό ικανόνακαθιστάπολλά ερεθίσματαλειτουργικώς

ισοδύναμακαθώςκαιναελκύεικαινακαθοδηγείσταθερές-ισοδύναμες

μορφέςπροσαρμοστικήςκαι εκφραστικήςσυμπεριφοράς(Allport 1937)

ένανορμαθό-σωρείτησυσχετίσεων(ταlaquoγνωρίσματα επιφανεί-

αςraquo) που απαρτίζεται από laquoστοιχεία γνωρίσματοςraquo ή laquoενδείκτες γνωρί-

σματοςraquo δηλ μικρότερα γνωρίσματα ή αποσπάσματα συμπεριφοράς

(Cattell 1950)

ένασταθερό σύστημααντίδρασηςπου εκδηλώνεται όταν οι

καταστάσεις εκλαμβάνονται ως όμοιες και το υποκείμενο διέπεται από

όμοιακίνητραδεδομένουότιτακίνητρα μαζίμετοσύστημασχημάτων

πουδιαθέτει τοπρόσωπο καθορίζουν τονβαθμόπραγμάτωσηςορισμέ-

νωνκαταστάσεων(McClelland 1956)28]

στάσεις (Dewey amp Humber 1951)

Προς ένα συνθετικό (επιστημονικάψυχολογικά) μοντέλο θεώρησης

του προσώπου Η προσωπικότητα

Σατελευταίαχρόνιαόλοκαιπερισσότεροαναγνωρίζεταιησημασία

τής συμπερίληψης περισσοτέρων παραγόντων (Andrews 1989 Lazarus

1996)προκειμένουναlaquoσυλληφθούνraquoόσοτοδυνατόναρτιότεραταποι-

κίλα χαρακτηριστικά τού προσώπου ή τηςπροσωπικότητας μέσωσυγκε-

κριμένωνγνωρισμάτων της (Allport amp Allport 1921 Allport amp Odbert 1936

Allport 1927 1937 Cattell 1946 1957 Guilford 1959 Eysenck 1967 McCrae amp

Costa 1995 Diener 1996 Roberts amp DelVecchio 2000)29ΚατάτoύςΦασάπη

(1970)καιΠαρασκευόπουλο (σ 70) laquoπροσωπικότητα είναι το σύνολο των

ψυχοσωματικών χαρακτηριστικών τού ατόμου και κυρίως ο ιδιαίτερος

τρόπος με τον οποίο τα χαρακτηριστικά αυτά συνδέονται και οργανώνονται

σε ένα ενιαίο δυναμικό σύνολοraquo(πρβλBrown et al 2006)Ηνοηματοδότη-

σηαυτήτήςπροσωπικότητας φαίνεταιότιανταποκρίνεταικατάτονκα-

λύτερο δυνατό τρόποσεμία διαθεματικήδιεπιστημονικήκαι διαπολιτι-

σμικήσυνάρμοση(Hofstee et al 1992 Schlauch 1993 Carver 1996 Baumeis-

ter amp Tice 1996)Προςαυτήντηνκατεύθυνσηλειτουργούνκαιοιδιάφορες

συνδυαστικέςθεωρίεςπροσωπικότητας (Andrews 1989 Viney 1989 Wrenn

1990 Seligman 2003 Duckworth et al 2005 Guterman 1996 Lazarus 1996)

Με αυτήν την έννοια προσωπικότητα είναι ένας ζωντανός οργανισμός

(Brown et al 2006) δηλ ένα οργανικό ψυχικό όλο (M Agrippa Brierley

19311944Μελανίτης1973)ΜάλισταοJeeves(2002)συνδυάζονταςΓνω-

στικήκαιΕξελικτικήΧυχολογίαμεΝευροψυχολογίαβλέπειμίαεπιστρο-

φήτήςΕπιστήμηςσεμίαπιοολιστικήθεώρησητηςανθρώπινηςφύσηςΗ

τελευταία αυτή θεώρηση εκλαμβάνει την προσωπικότητα λειτουργικά

laquoπροσωπικότητα είναι το πρόσωπο σε κατάστασηraquo(Helsonp541)middotτοπρό-

σωπο δηλ εδώ εννοείται ότι τρέφεται βασικά δια μέσου των διαπροσω-

πικώνσχέσεων (Θεοδωρακόπουλος 1949Freedman et al 1951 Carring-

ton 1957 Kiesler 1983 Ράπτης 1974 Assagioli 1991 Wagner et al 1995

Gurtman 2001 Acton 2004)

Έτσιταόποιαχαρακτηριστικά τήςπροσωπικότηταςστησύγχρο-

νη έρευνα δεν νοούνταιπλέονως τοάθροισμααπλώςψυχοσωματικών

χαρακτηριστικών (Thorpe 1938 1941)ωςαπλέςπεριγραφέςστατικώνκαι

μόνιμων ατομικών διαφορώνκαιωςlaquoδιαστάσεις ατομικών διαφορών που

τείνουν στην εμφάνιση σταθερών προτύπων σκέψης αισθημάτων και πρά-

ξεωνraquo (McCrae amp Costa 1990) αλλrsquo ως δυναμικά οργανωμένες δομές

(Leary et al 2005 Brown et al 2006 Schaap-Jonker 2008) τούσυνόλουτων

ψυχοσωματικών και πνευματικών λειτουργιών (Murphy 1947 Ορφανός

2004)ΟStern (1938)γιαπαράδειγμαόρισετηνπροσωπικότηταωςlaquoπολ-

λαπλή δυναμική ενότηταraquo(Allport 1961 p25)Ηδυναμικήοργάνωσηαυτή

επηρεάζει τους ιδιαίτερους τρόπους σκέψης τη συμπεριφορά (Allport

1959 Ράπτης 1974 ακκάς 1977) τη διαδικασία πληροφόρησης και την

προσαρμογήστοκοινωνικόπεριβάλλον(Buss 1989 Caspi 1998 McCrae amp

Costa 1997b Roberts et al 2001 Brown et al 2006)

τομεταξύόλεςαυτέςοιδιαστάσειςτήςπροσωπικότηταςμπορούν

εξίσουναλειτουργήσουνκαιαπότηνπλευράτήςθεολογικήςθεώρησης

τουπροσώπουεφόσονκαλύπτουνικανοποιητικάόλοτοφάσμαμιας(χρι-

στιανικής)συμπεριφοράς(Gagnepain 1995)

ΕιδικότεραοBarkman (19681977)συσχετίζονταςνοητικέςβιοψυχι-

κέςκοινωνικέςκαιπολιτισμικέςδιαστάσειςδομείτοανθρώπινοπρόσω-

πο με βάσητονλόγο(τοlaquoλέγεινraquo)τιςκοινωνικέςσχέσειςτοσυναίσθημα

καιτηνυπερβατικότητα(δηλτιςπνευματικέςκαιηθικέςαξίες)

Πιοπρόσφατα οBrugger (2008) συνοψίζονταςφιλοσοφικέςθεολο-

γικέςκαιψυχολογικές30 μεταβλητέςεντοπίζειστοανθρώπινοπρόσωπο ο-

κτώανθρωπολογικά χαρακτηριστικάα) ενοποιημένηολότητα (Μελανί-

της1973Ράπτης1974)β)σωματικότητα (Muumlhlen 1954 Maxsein 1966)γ)

σχεσιακότητααναφορικότητα υπαρξιακά ψυχολογικά κοινωνικά και

πολιτιστικά(ΑυγουστίνοςR Victor Ebner 1921 Buber 19231970Δρούλιας

1960 Ράπτης 1974 Zizioulas 1985 Μπέγζος 1994 1996 Μαντζανάρης

2009)+δ)λογικότηταε)ελευθερίαβουλήσεως(Θεοδωρακόπουλος1949)

στ)laquoθεοείδειαraquo(ltκατrsquo εἰκόναgtΘεού)ζ)επισφάλειακαιη)αναγεννητική

(ψυχο-πνευματικά)δυνατότηταμέσωτήςlaquoἐνΦριστῷraquoΑπολύτρωσης

ταωςάνωαυτάχαρακτηριστικάθαμπορούσαμεναπροσθέσουμε

και την έννοια τήςμοναδικότητας έναπανάρχαιο στοιχείοπουαπαντά

ακόμηκαιστουςπροκατακλυσμιαίουςλαούςτήςΙνδονησίας(La Fontaine

2000)Ημοναδικότητα οντολογικάμεναπορρέειαπότηνξεχωριστήσχέση

τούατόμουμετονκόσμοηοποία(σχέση)δενείναιαναγώγιμησεκαμία

δεδομένη ιδεολογική προεξόφληση (Ζιάκας 2001) και έτσι κάθε φορά

laquoεκπλήσσειraquoενώψυχολογικάπροκύπτειαπότηνοικείασύνθεσησυνδυ-

ασμόκαιελεύθερηερμηνεία(μεβάσητονιδιαίτεροσκοπότήςκάθεμιας

ταυτότητας)τωνχαρακτηριστικών (συστατικώνμονάδωνκαιδιεργασιών)

τήςκάθεπροσωπικότητας (ΓρηγόριοςΝύσσηςMPG 32 328B Carrel 194612

Μελανίτης 1973 Φασάπης 1970 Παρασκευόπουλος 1979 Ράπτης 1974

ακκάς1977Zizioulas 1994Μιχαηλίδης 1990Νησιώτης1996Ware 1996

Καραζαφείρης198519952 Turcescu 200320042)

υμπερασματικάωςκαθοριστικότεροιπαράγοντεςμόρφωσης τηςπροσω-

πικότηταςθεωρούνταιαπότηνΧυχολογίαοιενδογενείς (οβιολογικός

παράγωνγενετικές(Plomin et al 1997 Loehlin et al 1988 Bergeman et al

1988 Eysenck 1990 Plomin amp Nesselroade 1990 Heath et al 1992 Bergeman

et al 1993 Plomin amp McClearn 1993 Costa amp McCrae 1993 Plomin 1994 Se-

gal amp MacDonald 1998 Plomin et al 1998 Johnson amp Krueger 2004 Jang 2005

Novotney 2008)31 επιδράσεις κληρονομικότηταιδιοσυγκρασία η έσω έκ-

κριση και ο ιδιοσυστατικός παράγωνχαρακτηρολογική τυπολογία)32 οι

εξωγενείς (εθνικήκουλτούρα33 οικογενειακόπεριβάλλονσχολείοκοι-

νωνικήομάδα)οικοινωνικές διαφοροποιήσεις κατάτηνενηλικίωση

(ψυχικέςμεταβολέςεφηβικέςφιλίεςηλικιακήωριμότητακαιεξωτερικές

επιδράσεις)καιοιποικίλεςβιοψυχολογικές μεταβολές (πρβλψυχοδυ-

ναμικές επιδράσεις εσωτερική εμπειρία κλπ) κατά το γήρας συμπερι-

λαμβανομένηςτήςθέσηςτούατόμουαπέναντιστηνασθένειακαιτονθα-

νατο(Μελανίτης1973)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕ ΑΝΑΦΟΡΕ

(Οιπλήρειςτίτλοιτωνμονογραφιώνπαραλείπονταιχάρινσυντομίας)

1 ΠρβλKa (Εγώ)Ba (ψυχή)και Akh (πνεύμα) 2 Σο δικαίωμα να είσαι ΆνθρωποςτΑrsquoσ43-57τΒrsquoσ591-606 3 Αστέριος(Εἰς τόν πλούσιον καί εἰς τόν Λάζαρον 1-14Ομιλ1017)Ευσέβιος

(Εὐαγγελική προπαρασκευήΒιβλ6648)Υίλων(Νόμων ἱερῶν ἀλληγορίαςβιβλ

3198)ΙωΦρυσόστομος(ΜPG 61772)Ποσειδώνιος(Fragm398)ΡωμανόςοΜε-

λωδός(Ὕμνοι 6 22 SC 99 110 114 128 283) 4 Κατά τους Dollard και Miller (1950) οι οποίοι ανακάλυψαν τα λεγόμενα

δευτερογενή μαθησιακά κίνητρα τα παιδιά στα πρώιμα στάδια της ανάπτυξης

μαθαίνουν μέσω τεσσάρων laquoκριτικών καταστάσεωνraquo (τροφής καθαριότητας

σεξουαλικότηταςκαιαντίδρασηςκατάτηδιάρκειατουθυμού)ενώτοκοινωνικό

(οικογενειακό)καιπολιτιστικόπεριβάλλονδιαθέτειένασχέδιο γιακάθεμίααπό

τιςκαταστάσειςαυτές(Φασάπης1970) 5 Πρόκειταιγιατονχρονικάlaquoζωτικό χώροraquo (Lewin 1943 1935 1936 1946) ό-

πουηπροσωπικότητα καταλαμβάνειδιάφοραlaquoστρώματαraquoεξώτερακαιεσώτερα

έναντιτουψυχολογικούπεριβάλλοντος 6 ΠαλαιότεραοLasswell (1957)είχεπροτείνειέναοκταπλόμοντέλοδύναμη

ευημερίασεβασμόςαγάπηηθικότηταασφάλειαεπαγγελματικήειδίκευσηκαι

αξίεςτήςΕκπαίδευσης 7 Boethius (MPL 64 1247 1343D) Πρβλ Mulrooney 1994 Παραπλήσιος είναι

και ο ορισμός τού Κασσιόδωρου Psalmum VII ldquopersona ndash substantia rationalis

individuardquo 8 ΒλΑναστασίου ιναΐτη Οδηγός 9MPG89144Blaquoκαλοῦσι γάρ τινες πρό-

σωπον τήν τινων σχέσιν πρός ἀλλήλουςraquo 9 Richard of St Victor De Trinitate IV2224MPL1961342CldquoPersonaestexis-

tenspersesolumiuxtasingularemquondamrationalisexistentiaemodumrdquo 10 Βλ Θωμά Summa Theologiae I 29 3 ad 2 ldquoOmne individuum rationalis

naturaediciturpersonardquo 11 Πράξ 15 12 Ιω196laquoἼδε ὁ ἄνθρωποςraquo 12 Βλ Ξενοφών (Ἀπομνημονεύματα II iii 18) Cicero (De Officiis III v 22) Mene-

nius Agrippa (Titus Livius Ab Urbe condita libri II 16 32 33) ΑrsquoΚορ 12 12-27 Η

πλατωνική (Υαίδρος 270 152) laquoκαθολικότηταraquo είναιφυσιοκρατική (laquoψυχῆςοὖν

φύσινἀξίωςλόγονκατανοῆσαι οἴει δυνατόν εἶναιἄνευ τῆς τό ὅλον τῆςφύσε-

ωςraquo) ενώ τωνΠατέρων τήςΕκκλησίαςανθρωποκεντρική (προσωποκεντρική)middot

βλ Γρηγορίου Νύσσης Περί κατασκευῆς ἀνθρώπου MPG 44 185 laquoὌνομα τῷ

κτισθέντι ἀνθρώπῳ οὐχ ὁ τίς ἀλλrsquo ὁ καθόλου ἐστίνΟὐκοῦν τῇ καθολικῇ τῆς

φύσεωςκλήσειltδυνάμειπᾶσαἡ ἀνθρωπότηςἐντῇ πρώτῃ κατασκευῇ περιείλη-

πταιΟὐ γάρἐνμέρει τῆςφύσεωςἡ εἰκώνltἀλλrsquo ἐφrsquoἅπαντόγένοςἡ τοιαύτη

διήκειδύναμιςraquo

13 Ὤψ =οφθαλμός(όψη)middotτορήμαὁρῶ στηΒίβλοσημαίνειμετέχωκοινωνώ

γνωρίζωΈτσιθεωρία τούΘεού(Visio Dei)δενσημαίνειδιαλογισμό (meditation)ή

μυστική θεωρία (contemplation)αλλrsquoένωσημαζίΣουμέσωτήςΘείαςΦάρης(α-

κτίστωνενεργειών)Σου(Nissiotis1983)τοανθρώπινοπρόσωποκυρίαρχηείναι

ηπαρουσίατωνματιώνωςδέκτηαλλάκαιεκφραστήταυτόχρονατήςανθρώπι-

νης παρουσίας στον κόσμο (Μιχαηλίδης 1990)Αντίθετα οι Λατίνοι κατά μία

μεταγενέστερηεπινόηση (Mauss 2000) ετυμολογούντοπρόσωπο (person lt per-

sona)απότο per + sonosonare (=ηχώφθέγγομαι)μολονότιιστορικάφαίνεταιότι

τοπαρέλαβανμέσω τωνΕτρούσκωναπό την ελληνική λέξηπρόσωπον (φersu

perso) 14 H persona μάς εισάγει στη διάκριση μεταξύ laquoέχεινraquo και laquoείναιraquo πρόσωπο

(Jung 1935 Plessner 19613) που πρώτος απερίφραστα παρατήρησε ο Πλάτων

ύμφωναμε τονγνωστό Ελβετό ιατρόPaul Tournier (1898-1986) τοπροσωπείο

είναιηεμφανιζόμενηέκφραση(υπαρξιακήμάσκα)κάθεασυνείδητηήσυνειδη-

τή καθυστέρηση παραίτηση (ακηδία) πρόφαση προσποίηση μίμηση εξάρτηση

camouflage παλινδρόμηση φυγή εκλογίκευση μετάθεση ήαναπλήρωσηοκοινω-

νικόςρόλοςοισυμβατικότητεςηρουτίναηαπονέκρωσηηπνευματικήξηρότη-

τα η ομοιομορφοποίησητυποποίηση εξαντικειμενοποίηση ποσοτικοποίηση

μηχανοποίηση ουδετεροποίηση και αριθμοποίηση (de La Mettrie 1960 1955

Marcuse 1964)+τοlaquoπνεύμα τής γεωμετρίαςraquo(Pascal 16702007 Cassirer19681972)

οαυτοματισμόςηαλλοτρίωση (Ξηροτύρης1970)καιγενικάηαποπροσωποποίη-

ση τήςανθρώπινηςύπαρξηςΗεπίγνωσητηςδιάσπασηςτης όληςπροσωπικότη-

ταςσεπροσωπείο (laquoφαίνεσθαιraquo)καιπρόσωπο (laquoείναιraquo)οδηγείστηντραγικότητα

τηςανθρώπινηςύπαρξης(Ζιάκας2001) 15 Περισσότερα για τη θεολογία τού προσώπου γενικά βλ Popovits 1926

Brightman 1934 Boillat 1945 Barth 1955719605 Brunner 1938 1979 Tillich 1951

1959 1967 Romanides 1954 Έραστο 1958 Δημητρόπουλο 1954 Harrity amp Martin

1962 Ware 1963 1997 ODoherty 1964 Matson 1964 1967 Δρούλια 1967 Παπαπέ-

τρου 1968 Γιανναρά 1970 19924 Ματσούκα 1971 1980 Williams 1972 Lossky 2000

Aghiorgoussis 1976 Ζηζιούλα 1977 Sherrard 1977 Gregorios 1978 Μαστρογιαννό-

πουλο 1979 Υούσκα 1979 Καραβιδόπουλο 1979 Νissiotis 1982 1983 Berdiajef

1983 ιώτη 1984 Pannenberg 1985 Παναγόπουλο 1985 1987 2000 Γρηγοριάδη

1987 Υωτίου 1990 Adams 1991 Κωνσταντέλλο 1991 Ludlow 1992 Aves 1992 Wil-

liams 1993 Ι Βλάχο 1991 1994 καλτσά 1996 Torrance 1996 J Chirban 1996

Rudman 1997 Stanley 1997 Melissaris 2002 Αγγελόπουλο 2002 Jorm amp Christen-

sen 2004 Beck amp Demarest 2005 Ανανιάδη 2009 16 Λεόντιος Βυζάντιος MPG86 1333BD laquoΟὐκ ἔστιν οὖν τά ὑπέρ φύσιν τῶν

κατά φύσιν ἀναιρετικά ἀλλά παράγωγα καί παρορμητικά εἰς τό κἀκεῖνά τε

δυνηθῆναι καί τήν πρός τά ὑπέρ ταῦτα δύναμιν προσλαβεῖνraquo 17 Επιφάνιος (MPG 41418)ΓρηγόριοςΘεολόγος (Περί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος

6)Ιω Φρυσόστομος (MPG 49 118 288 309 317 MPG 55 613 MPG 59 673 MPG 61

693) 18 Πρβλ Ισοκράτη Πρός Δημόνικον λόγ Αrsquo405laquoμέγιστον γάρ ἐν ἐλαχίστῳ

νοῦς ἀγαθός ἐν ἀνθρώπου σώματιraquo 19 ΙωΦρυσοστόμουΕἰς Υιλιπ 5 4 MPG 62 210 Περί ἀρετῆς καί κακίας Ομιλ

ΚϞrsquoMPG 63760laquoτίποτrsquoἐστίνἄνθρωποςκαίὅσητῆςφύσεωςτῆςἡμετέραςἡ

εὐγένειακαίὅσηςἐστίδεκτικόνἀρετῆςτουτίτόζῶονraquoΠρβλ D Staniloae p 24

ldquoInsofarasIamnotlovedIamincomprehensibletomyselfrdquo 20 Βλ Μ Βασιλείου MPG 31 216 A-B MPG 32 325-340 Γελάσιου Κυζίκου

MPG 85 1289 Θεόδωρου Ραϊθού 206 5-7 21 Κρίσειςσχόλιααντιρρήσειςκαιπαρατηρήσειςστηlaquoθεολογίατούπροσώ-

πουraquoτούεβασμιότατουΙΖηζιούλαέχουνκατάκαιρούςκάνειμεταξύτωνάλ-

λωνοιΑγουρίδης(Οράματα και ΠράγματαΑθήνα1991σ102εξ)Ph Sher-

rardΙωΘΠαναγόπουλος(Μόρφωση και Μεταμόρφωσησ135εξ146)πYan-

nis Spiteris (La Theologia Ortodossa Neo-Greca Bologna 1992)Παπαδόπουλος(Ορ-

θόδοξη και χολαστική Θεολογίασ94εξ)Φρταμούλης(Περί φωτόςσ37εξ

73εξ104)ΜΥαράντος(Σα όρια της Επιστήμης και το ορθόδοξον ήθοςΑθήναι

1998σ179)καιξένοιΠατρολόγοιπουδημοσιεύουνστοέγκριτοπεριοδικότής

Oxford Journal of Theological Studies (γράφονταςγιαπαράδειγμαότιμετονΣρια-

δολογικό Περσοναλισμό του ο Ζηζιούλας καταστρέφει τη laquoμοναρχία του Πα-

τρόςraquo(A J Torrance Persons in Communion Edinburgh 1996)Γιαεπιπλέονβιβλιο-

γραφίαβλ JTS 481 (1997) 373 501 (1999) 434 ΘΕΟΛΟΓΙΑ 644 (1993) 632 673

(1996)4474σ885691(1998)44ΓΡΗΓΟΡΙΟ Ο ΠΑΛΑΜΑ 773 (1998) 519 790

(2001)627Μάϊος-Αύγουστος(2003)525εξ807 (2005)325Αντίδωρον Πνευματι-

κόν Γ Ι Κονιδάρησ688Aksum-ThyateiraA festschrift for Arch Methodios p515π

ΓΥλορόφσκυΔημιουργία και Απολύτρωσησ112εξ ΚατάτούςΜαξέντιοΒοή-

θιοΛεόντιοτον ΒυζάντιοκαιΙουστινιανόηταύτισητωνόρωνπρόσωπο καιυπό-

στασις (ήτοιηφύση εκλαμβάνεταιωςθεμέλιοτηςύπαρξηςκαιηυπόσταση ως το

τελικόεπίπεδοστηνεξειδίκευσημιαςκοινήςουσίας)προκαλείαιρετικούςκινδύ-

νους Μονοφυσίτες Νεστοριανοί αντιχαλκηδόνιοι Ακέφαλοι Σιμόθεος Αίλου-

ρος και εβήρος Αντιοχείας (χριστολογική ένωση ατομικών φύσεων)+ γιατί η

υπόσταση (όχιστηνΣριαδολογίααλλά)στηΦριστολογίακατανοείταιτριαδολο-

γικάμόνοστηβάσητωνεξωτερικώνποιοτήτωνπουσημαίνουντηδιάκρισηκαι

τοιδιαίτεροκαιδεδίνεταιδιόλουσημασίαστογεγονόςότιαυτήηυπόσταση (κι

όχιηφύση)είναιτοθεμέλιοτηςύπαρξηςΟιΚαππαδόκεςόμωςδιέκρινανμε-

ταξύυπόστασης καιουσίας στηΦριστολογίαπρβλ ΙΚουρεμπελέlaquoΝεοχαλκη-

δονισμόςκαιορθόδοξηορολογίαraquoΓΡΗΓΟΡΙΟ Ο ΠΑΛΑΜΑ 773 (1998)521] 22 όππσ113 23 ΙΒλάχουΗ Αποκάλυψη του Θεούσ17laquoΤπάρχουνόμωςκαιάλλοιπου

πιστεύουνότιδυοείναιοιπηγέςτηςπίστεώςμαςδηληΑγίαΓραφήκαιηΙερά

ΠαράδοσηΚαιοιδυοαυτέςαπόψειςείναιμονόπλευρεςκαιδενεκφράζουντην

ορθόδοξηδιδασκαλίαraquo 24 Έχειβρεθείότιηαναφορικότητα (ήσχεσιακότητα)γενικάσυνδέεταιμετην

απόδοσηνοήματος (Schaap-Jonker 2008) 25 Frankl 19751980 p 112 meaning must be found and cannot be given Σο

νόημαγράφειοFranklείναικάτισαντογέλιοδενμπορείςναεπιβάλειςσεκά-

ποιονναγελάσειαλλάθαπρέπειπρώτανατουπεις ένααστείοΣοίδιοεφαρ-

μόζεται και για τις τρεις laquoθεολογικές αρετέςraquo (πίστη ελπίδα και αγάπη) δεν

μπορούνναλειτουργήσουνμεμόνητηδικήμαςήκάποιουάλλουθέληση 26 Frankl 19751980 p 104 the de-neuroticization of humanity requires a re-

humanization of psychotherapy

27 Frankl 1963 p 68 Humor was another of the souls weapons in the fight for

self-preservation 28 Περισσότερα για τη σχέση κινήτρων και προσωπικότητας βλ Atkinson

1981 Humphreys amp Revelle 1984 Oldani 1997 Plutchik 1997 Sturman 1999 29 Ψς προσωπικά γνωρίσματα θεωρούνται laquoδιαστάσεις τής προσωπικότητας

με βάση τις οποίες κατηγοριοποιούνται συνήθως οι άνθρωποι σύμφωνα με τον

βαθμό που εκδηλώνουν ένα συγκεκριμένο χαρακτηριστικόraquo(Burger2001p172) 30 Κατά τον Γερμανό ψυχολόγο P Lersch (19541956) το ανθρώπινο πρόσωπο

διέπεται από τρία ουσιώδη χαρακτηριστικά α) το αμετάβλητο (Unverwechselbar-

keit) β) τη μοναδικότητα (Einmaligkeit) και γ) το ανεπανάληπτο (Unwiederholbar-

keit) 31 ύμφωνα με σύγχρονα δεδομένα το 40-60 περίπου των χαρακτηριστικών

τής προσωπικότητας έχουν προέλευση γενετική (Kernberg 1966 1976 1977

McCrae amp Costa 2003 Eurelings-Bontekoe amp Snellen 2004) 32 Πρβλ Buss 1995 Kretschmer 1925 Sheldon 1942 Ramsey 1965 Buss 1990 Ey-

senck 1990 Zuckerman 1991 1995 Gale amp Eysenck 1992 Cloninger Svrakic amp Przy-

beck 1993 Heath Cloninger amp Martin 1994 Bates amp Wachs 1994 Davidson 1999 33 Βλ για παράδειγμα τις λεγόμενες εθνοκεντρικές θεωρίες προσωπικότητας

(M Ramirez A Jenkins J Baldwin aka Kobi Kambon L Comas-Diaz J Jones B

Trimble and E Duran S Sue and D Sue)

ότιτούτο αρνείταιρητώςκαιοεβΙερόθεοςΒλάχος23] αι οποίαι είναι και

αι μόναι πηγαί τής ΑποκαλύψεωςhellipΑρχή και τέλος τής Ηθικήςhellipείναιraquoο

Θεάνθρωπος Φριστός και όχι ο laquoκατά Φριστόν ζων άνθρωποςraquo Άλλο

πράγμαείναιτοότιθαπρέπειναείναιενιαίαηδογματικοηθικήεξέταση

(ηΔογματικήομιλείκαιπερίτούlaquoἐνΦριστῷraquoκαινού ανθρώπου)καιεκ

τουδόγματοςνααπορρέειτοήθοςκαιάλλοτοναταυτίζουμεήνααντι-

στρέφουμετηφοράπαράγονταςεκτουήθουςτοδόγμα(βλπροτεστάντη

WilhelmHerrmann)ΟιΠατέρεςότανστηλίτευανγιαμηάριστο βίο δεν

εννοούσαντηνπαραγωγήτωνδογμάτωνεκτουήθουςαλλάτηνπαρα-

δοχήμεντωνδογμάτωνθεωρητικώςεφόσονκάτιτέτοιοδεναπαιτείκό-

ποτημηόμωςεφαρμογήτους στηνπράξηΣοτριαδικόδόγμαβιούμενο

οδηγείστηντριαδικήκοινωνίατωνπροσώπωνκιrsquoόχιτοαντίστροφοώ-

στεναταυτίζεταιμετονlaquoτρόποζωήςraquoΕνώοάγιοςΓρηγόριοςΝύσσηςεκ

τουτριαδικούδόγματοςασκείψυχο-λογίαοιΑυγουστίνοςεκτηςψυχο-

λογίαςεπιχειρείνακατανοήσειτοτριαδικόδόγμαπράγμααπαράδεκτο

κατάτονάγΜάξιμοτονΟμολογητήΟδεΘωμάςΑκινάτηςείχεμιλήσει

διεξοδικά για τη διδακτική αρχή τής ανακάλυψης Πώς όμως ερωτά ο

αείμνηστος καθηγητής ΠΣρεμπέλαςμιαχριστιανικήκαθόλασυνείδηση

μπορείναμαςδιαφωτίσειλχγιατηΦριστολογίατηνΕσχατολογίακλπ

Σηνωςάνω laquoμετατόπισηraquo(αλλοτρίωση)αυτή τήςχριστιανικήςΘεο-

λογίας και Ανθρωπολογίας χρεώνει κατrsquo αρχήν ο Hillman (1975 1993)

στον ίδιο τον Φριστιανισμό και στη συνέχεια στα υλιστικά συστήματα

τηςσύγχρονηςΕπιστήμης καιδητήςτυπολογικήςΧυχολογίαςΚατάτον

Hillmanη(δυτική)Εκκλησίαμέσωτήςπρόταξηςτου(Θείου)Λόγουτού

(Απολλώνιου)ΠνεύματοςκαιγενικάτούΜονοθεϊσμούαπεμπόλησεψυ-

χολογικά(καιόχιτόσοθεολογικάανκαικατάτονHillmanηΖrsquoΟικου-

μενική ύνοδος υπέταξε τις εικόνες στοΠνεύμα) την άπειρη (διονυσια-

κήπολυδαιμονικήχαοτικήκαιασύλληπτη)σημασίατήςεικόνας (τονψυ-

χολογικόπολυθεϊσμό)τέτηναξίατήςφαντασίαςτωνμύθωντωνονεί-

ρων και των συμβόλων Η απεμπόληση αυτή που διενεργήθηκε μέσω

τήςκατά Winnicott (1954) εκλογίκευσης καιδιανοητικοποίησης (κυρίωςμε

τηχρήσητήςαλληγορικήςμεθόδου)τήςκάθεανθρώπινηςορμήςκαιεπι-

θυμίαςτούκάθεσυν-αισθήματοςδηλώνειτελικάτηναπώθησητης(αρ-

χαιοελληνικήςπαγανιστικής) ψυχής (anima) ήτοι κάθε καλλιτεχνικής

(εικονογραφικής) επιστημονικής και πολιτιστικής ελευθερίας (άρα και

τον θανατο κάθε ετερότητας) για χάρη τού Πνεύματος (Ζιάκας 2001)

πουορθοδόξωςχριστιανικάlaquoπέμπεταιraquoδιατουΛόγου(Ιω1526)

Ανάλυση και σύνθεση των στοιχείων τού προσώπου

την προσπάθεια μιας νηφάλιας και ολιστικής διερεύνησης του

προσώπουεντοπίσαμεορισμένεςυπαρκτικο-οντολογικέςσυνιστώσεςτου

Κατrsquoαρχήνθεμελιώδεςγνώρισματουπροσώπου φαίνεταιόπωςείδαμε

να είναι η διϋποκειμενική σχεσιακότητα (Macmurray 1961 1991 Rogers

19611962 1980 Allport amp Ross 1967 Guntrip 1969 Γιανναράς 1970 1976

1982 2004 Nissiotis 1983 Oliver 1984 1989 Aves 1992 Κοσμόπουλος 1995

Maltby amp Lewis 1996 Wiggins 1996 Λουδοβίκος 19992 Piedmont 1999a

MacDonald 2000 Saroglou 2002Μαντζανάρης 2009)Πολλέςχολές τής

Χυχολογίας (Interpersonal Psychoanalysis Object relations Theory Attachment

Theory Transpersonal Psychology κλπ)σήμερατονίζουνακριβώςτηνψυχο-

δυναμικήτήςσχέσης(σχεσιακότητας)ανθρώπουκαισυν-ανθρώπουΚα-

τάτονCRogers(1951195719591961196219721980)γνήσιασχέση εξα-

σφαλίζεταιότανμεταξύτωνπροσώπων αναπτύσσεταιγνησιότητα (λει-

τουργίαπραγματικώναισθημάτων)(απροϋπόθετη)αποδοχή (θερμότη-

ταδιάθεσηςκαισυναισθημάτων)καικατανόηση ελεύθερηαπόαξιολο-

γικέςκαιηθικέςκρίσειςενσυναισθητική γνώσητούάλλουτόσοστοσυνει-

δητό όσο και στο ασυνείδητο επίπεδο ενσυναίσθηση (πρβλ και την em-

pathic immersion τούHeinz Kohut)]

υγγενήςέννοιαμετησχεσιακότητα καιπροαπαιτούμενήτηςαπο-

τελεί η λειτουργία τής συμβολοποιΐας ύμφωνα με τούς Sedikides και

Skowronski (1997)έναάκρωςσημαντικόείδοςπροσαρμογήςκατάτηνε-

ξελικτικήδιαδικασίααποκλειστικάτήςανθρωπινότηταςθεωρείταιηικα-

νότητασυμβολικήςσκέψηςκαιαυτοσυνειδησίας(Μελανίτης1973)Κατά

τονCassirer (19681972) ο άνθρωπος είναι laquoζώοσυμβολικόraquo Εν γένει ο

(κοινόςήατομικός)συμβολισμός ―μέσωτήςlaquoμαθήσεωςδιασυνδέσεωςraquo

(Μελανίτης 1950) και τής συναισθηματικής έντασης― αποτελεί σπου-

δαιότατοπαράγονταστην εξέλιξηαλλάκαι τη διαφοροποίηση τηςπρο-

σωπικότητας καιτουχαρακτήρα(Μελανίτης1973)Ησυμβολική αυτοσυ-

νειδησία (LeVine 1974)αναφέρεταισεμίασειράγνωρισμάτωνπουβασι-

κάεμφανίζονταικατάτηνενηλικίωσηόπωςλχείναιηγνωστικήαπει-

κόνισητουεαυτούμέσωτήςγλώσσας(Lacan 19741975)ηανάληψηστο-

χοθετημένωνκαθηκόντωνκαιηαξιολόγησητωναποτελεσμάτωναυτών

τωνενεργειώνμεαναφοράμάλισταστονίδιοτονεαυτόαυτονόηση [au-

tonoesis (Siegel 1999 Lucente 2008)+middotγιαπαράδειγμααίσθημαντροπήςαν

ο στόχος δεν επιτεύχτηκε ή υπερηφάνειας αν στέφθηκε από επιτυχία

αυτοεκτίμηση κοκΈτσι αν δεν υπήρχανσύμβολα όχι μόνο δενθα υ-

πήρχε σκέψη αλλά και καμία πνευματική πρόοδος αφού ακόμα και ο

φυσικόςκόσμοςκατανοείταιμέσωσυμβόλων(Μελανίτης1973)

Αλλrsquoοψυχο-κοινωνικόςγλωσσικός καιπολιτισμικόςσυμβολισμός

επινοήθηκεμε τηβοήθεια τηςθρησκείας (τονθρησκευτικό συμβολισμό)

όπωςάλλωστεκαιηέννοιατούρόλου μέσααπόταιεράδρώμενα(Hollis

2000)Ησυμβολικήλειτουργία―μίαιδιαίτερηκαισημαίνουσαλειτουργία

σχετιζόμενη μάλιστα με τις κοινωνικές laquoγνωσίεςraquo (cognitions)― κατέχει

στοθρησκειοψυχολογικόμοντέλοτούWulff τηντέταρτηθέσηστηδιαίρε-

σητωνμεταβλητώντήςθρησκευτικότηταςΜεβάσητιςθεωρίεςτούBer-

zonsky (1990) και τούWulff (19911997) κάθε στυλ ταυτότητας φαίνεται

ότισχετίζεταιθετικάμετηνπροσωπικήκαιτησυμβολικήερμηνείατων

θρησκευτικώνφαινομένωνκαισυνεπώςμετοδίπολοτουWulfflaquoκατά

γράμμαraquo(θρησκευτική)διάστασηκαισυμβολική(θρησκευτική)διάσταση

Ησυμβολικήλειτουργίααυτήδεναντιστρατεύεταιαναγκαστικάτονθρη-

σκευτικό ρεαλισμό αλλrsquo είτε συνυπάρχει (Symbolic Affirmation) είτε ενα-

ντιώνεται(Symbolic Disaffirmation)μαζίτουχωρίςωστόσοναείναιτελεί-

ωςασύμβατημετηναπόδοσηενόςσυμβολικούνοήματοςτηςθρησκευτι-

κήςγλώσσαςΗσυμβολικήθεώρησητουεαυτού είναιαπαραίτητηγιατην

κοινωνική αλληλεπίδραση εφόσον για να αλληλεπιδράσουν κοινωνικά

δύοοργανισμοίπρέπειοκαθέναςτουςναείναισεθέσηνααξιολογείτα

οφέλητήςαλληλεπίδρασηςσεσχέσημετονδικότουαλλάκαιμετονάλ-

λο οργανισμόΦωρίς τησυμβολική αυτοσυνειδησία θαήταναδύνατογια

το ανθρώπινο είδος να συστήσει μία κοινωνία πιο σύνθετη από εκείνη

λχτωνχιμπατζήδων(Cassirer 19681972)

Ένα τρίτο δομικό στοιχείο τού προσώπου φαίνεται ότι αποτελεί η

υπαρξιακήαναζήτησηνοήματος της ζωήςΧυχίατροικαιψυχολόγοιπου

έχουνεμπνευσθείκυρίωςαπότηνΑναλυτική Χυχολογία τούC Jung τη

Υαινομενολογία τούE Husserl (1859-1938)τηνυπαρξιακή Υιλοσοφία των

S Kierkegaard F Dostoyevsky F Nietzsche A Camus M Heidegger J-P

Sartre M Merleau-Ponty (Valle amp King 1979 Sass et al 2000)κάτηνουμα-

νιστική Χυχολογία καιτηνυπερ-προσωπική (transpersonal) Χυχολογία τού

A Maslowδέχονταιότιμόνομίαπνευματικήπροοπτικήμπορείναπροσ-

δώσει σημασία και περιεχόμενο στο ανθρώπινοπρόσωπο (Mascall 1959

Tournier 1957 MacDonald 2000 Canguilhem 2002) Ο χριστιανικός ιδίως

Τπαρξισμόςενδιαφερόμενοςκατrsquoαρχήνναμελετήσειτηνανορθολογική

(μεταλογική) τάση που επιδεικνύουν συνήθως οι βαθιά και αληθινά

laquoθρησκευόμενοιraquo(πιστοί)στηζωήτουςόπωςεπίσηςκαιτηνειδικήσημα-

σίατήςαγωνίας (May 1950)βλέπει ευνοϊκάτονρόλοτούθρησκευτικού

συμβόλου (Clark 19671968) όπωςαυτόλειτουργείσεόλαταεξελικτικά

στάδια της ζωής τού ατόμου (Fowler 19811995 Royce 1962) Ο R May

(1909-1994) εμπνευσμένος βασικά από το έργο των Βαθυψυχολόγων

(Freud Adler Jung)και τωνυπαρξιστώνθεολόγωνS Kierkegaard καιP

Tillich εκλαμβάνει την αληθή θρησκευτικότητα ως πηγή δυνάμεως και

διαπίστωσητουέσχατουνοήματος της ζωήςκαιάραθεμελιώδουςσημα-

σίαςγιαμίαυγιήπροσωπικότηταΠράγματιηπερί Θεού εικόνα έχεια-

ποδειχθεί ότι εισφέρει σημαντικά στη βίωση νοήματος ζωής (Schaap-

Jonker2008)ΑπότηνάλληπλευράηΛογοθεραπεία τούVictor E Frankl

(1905-1997)υποστηρίζονταςότιοιανθρώπινεςυπάρξειςμέσωτήςαυθυ-

πέρβασης (self-transcendence) ―δηλ μιας υπνώττουσας αναφοράς για

υπέρβαση (Ek-sistere)― παλεύουν να βρουν νόημα24 και σκοπό25 ομιλεί

για μία laquoασυνείδητη θρησκευτικότηταraquo μία laquoνοολογικήraquo ή νοοδυναμική

διάσταση δηλ ένανασυνείδητολόγο (logos)ή laquoπνεύμαraquo+26πουδιαθέτει

έμφυτα(μαζίμετοσώμακαιτηνψυχή)κάθεάνθρωποςεγγενώς(πρβλ

laquoτρισύνθετονraquo) ταυτίζοντας έτσι το laquoπνευματικό ασυνείδητοraquo με το laquoυ-

περβατικό ασυνείδητοraquo που κατrsquo αυτόν μπορεί να ονομασθεί θεός

(Frankl 19751980)Ηθέσηαυτήανταποκρίνεταισεανάλογεςαπόψειςψυ-

χολόγων όπως των Luckmann (1967) Pruyser (1968) Yinger (1969) και

Dittes (1969)οιοποίοιαναζήτησαντηθρησκευτικότητα μέσααπότηλει-

τουργίατήςίδιαςτήςζωήςκαιόχιλχμέσααπότηνιστορικήήτηνιδρυ-

ματικήτηςμορφήέκφραση(Hunt amp King 19711977)

Σέλοςως ιδίωματουπροσώπου εκλαμβάνεταιηθεώρησητηςζωής

ωςκλήσης καιαποστολής (Feenstra amp Brouwer 2008)Πράγματιφιλόσο-

φοιθεολόγοι (ΠατέρεςτήςΕκκλησίαςΛούθηροςΚαλβίνοςHardy 1990

κά) και ψυχολόγοι (Tournier 1956 Frick 1995) ―εμπνευσμένοι βασικά

απότηνΧυχολογίατωνFromm (1941 May 1953) Adler (1951)καιAllport

(19651968)―διαβλέπουνμέσαστονπυρήνατούανθρωπίνουπροσώπου

μία(εγγενή)τάσηπουσχετίζεταιμετησυνειδητοποίησηεκμέρουςτού

ατόμουτήςζωήςτουωςκλήσης καιαποστολήςΕιδικάοAdler (1951)έχει

τονίσειτηνέλξηπουαισθάνεταικάθεάνθρωποςγιατηνπραγματοποίη-

ση κάποιων μυθοπλαστικών (fictional finalism) ή πραγματικών σκοπών

(Teleology)

Αντώραεπιχειρούσαμεμίαεννοιολογικήσύνθεσητωνκυριοτέρων

ψυχοφυσικώνχαρακτηριστικώντούπροσώπου σύμφωναμεκορυφαίους

θεολόγουςφιλοσόφουςκοινωνιολόγουςψυχολόγουςκαιπαιδαγωγούς

θατα περιγράφαμεωςεξής

αίσθησητηςσυνεχιζόμενης(More1995)ύπαρξήςτου(βλπρο-

σωπικήιστορίαmdashπείρα)

νοητικο-υπαρκτικήlaquoαφαίρεσηraquo―πρβλβαθμόγενικήςευφυΐ-

αςκαιδια-νοητικήδραστηριότητααπροσεξίααφηρημάδααμνησίαπα-

ραμνησίαυπερμνησίαεκμνησίακρυπτομνησία(Spilka et al 20033)]

συνειδητότητα (συνειδητό εαυτό) και αυτοσυνειδησίααυτεπί-

γνωση―αυτογνωσία(Ware 1996)

Εγω-ανάπτυξη και προσωπική δόμηση με κρίση ταυτότητας

αντιρρόπηση καιδίπολεςέννοιες(C Jung G A Kelly)

ελευθερίαπροςαυτοβεβαίωσηmiddotηέννοιααυτήσχετίζεταιστενά

με την έννοια τήςαυτοεκτίμησηςΠράγματι έναςσημαντικόςπαράγων

τούσυστήματοςπροσωπικότητας θεωρείταισήμεραηψυχολογικήκατη-

γορίατήςαυτοεκτίμησης (Ball 1992Μακρή- Μπότσαρη2001)ηοποίακα-

τάγενικήεκτίμησηαποτελείπροάγγελοτηςευεξίας (Schmitt et al 2003

Garska et al 2004 Bourguingnon et al 2006)

πολιτιστική (Walling et al 2006) εθν(ολογ)ική (Hoffman et al

2005 Schaap-Jonker 2008)καικοινωνική(Γρηγοριάδης2000)persona

ενεργητικότηταεγρήγορση-αποφασιστικότητα(διατήρησητου

ελέγχουovercontrol)ήαντίθετανωθρότητακόπωση-υποβουλησίααβου-

λησίαundercontrol (Rohrbaugh amp Jessor 1975 van Aken 2008)

συναισθηματικότητα πρβλ ψυχική διάθεση (πχ χιούμορ27)

ευαισθησία ψυχοκαταπόνηση (στρες) και άγχος (σε ελεγχόμενα επίπε-

δα) βαθμό παρασυμπαθητικοτονικότηταςσυμπαθητικοτονικότητας και

έκτασηκυκλοθυμίας+ήαντίθετααπάθεια(βουλητικήσυναισθηματική

καιυπαρξιακήσταθερότητακαιγαλήνη)καιευμεταβλητότητα(αμφιθυ-

μίααστάθειακλπ)

αισθήματα αλληλεγγύης και αυταπάρνησης (πηγαία αγάπη

ενσυναίσθησηlaquoσυμπάσχεινraquolaquoσυγχαίρεινraquo)ήαντίθεταεγωκεντρικότη-

τα(πρβλβαθμόισχύοςτούΕγώ)καιζηλοφθονία

προσαρμοστικότητα (εξαρτικότητα ελαστικότητα ευελιξία

συμβιβαστικότηταανανηπτικότητα)ήαντίθεταακαμψίακαιυπερεγω-

τικότητα(van Aken 2008)

ταυτίσειςκαισυμβατότητα(πχευγένειανομιμοφροσύνη)ή

αντίθεταεκκεντρικότητα(πχτραχύτηταευερεθιστότητα)κλπ

τρυφερότητα ή αντίθετα σκληρότητα

εμβύθισητουατομικούΕγώστο(κοινωνικό)υ

κοινωνικότητα(Αdler 1938 Weiss 1974Ζιάκας2001)―ποσοτι-

κέςκαιποιοτικές(κοσμικέςδιασκεδάσειςήαντίθεταπνευματικέςσυγκε-

ντρώσεις κλπ) σχέσειςεπαφές μεταξύ γνωστών συγγενών γειτόνων

φίλωνκλπ(Harris1995)+―ήαντίθετααντικοινωνικότητα(απο-μόνω-

ση)κοινωνικήδραστηριότητα(ενεργητικήπαράστασηκοινωνικώνρόλων

[Lindesmith amp Strauss (1949)πουσχετίζονταιβέβαιακαιμε τιςυγιείςή

παθολογικέςσχέσειςμετοάλλοφύλο(Maccoby amp Jacklin 1974 Hall 1984

Feingold 1994)―σεξουαλικότητα σεξουαλικές διαστροφές―κλπ+ εξω-

στρέφειαεσωστρέφεια (Jung 1928 1966) αριστοφάνεια προσωπικότητα

κοινωνικο-οικονομικό status (Rohrbaugh amp Jessor 1975) πρακτική συνει-

σφοράβοήθειακαθοδήγησηπληροφόρηση)middotκατάτονvan Aken (2008)η

εσωστρέφεια σχετίζεταιμεμίαυψηλούαυτοελέγχουσυμπεριφοράόπως

και με τηνπνευματικότητα (Saroglou amp Muntildeoz-Garcia 2008) ενώη εξω-

στρέφεια μεμίαχαμηλούαυτοελέγχουσυμπεριφορά

κοινωνικό ενδιαφέρον (φροντίδα laquoανθρωπιάraquoαυτεπιβεβαίω-

σηκλπ)ήαντίθετααδιαφορίακλπ

ένα γενικευμένο και εστιασμένο νευροψυχικό σύστημα που

προσιδιάζεισεαυτό ικανόνακαθιστάπολλά ερεθίσματαλειτουργικώς

ισοδύναμακαθώςκαιναελκύεικαινακαθοδηγείσταθερές-ισοδύναμες

μορφέςπροσαρμοστικήςκαι εκφραστικήςσυμπεριφοράς(Allport 1937)

ένανορμαθό-σωρείτησυσχετίσεων(ταlaquoγνωρίσματα επιφανεί-

αςraquo) που απαρτίζεται από laquoστοιχεία γνωρίσματοςraquo ή laquoενδείκτες γνωρί-

σματοςraquo δηλ μικρότερα γνωρίσματα ή αποσπάσματα συμπεριφοράς

(Cattell 1950)

ένασταθερό σύστημααντίδρασηςπου εκδηλώνεται όταν οι

καταστάσεις εκλαμβάνονται ως όμοιες και το υποκείμενο διέπεται από

όμοιακίνητραδεδομένουότιτακίνητρα μαζίμετοσύστημασχημάτων

πουδιαθέτει τοπρόσωπο καθορίζουν τονβαθμόπραγμάτωσηςορισμέ-

νωνκαταστάσεων(McClelland 1956)28]

στάσεις (Dewey amp Humber 1951)

Προς ένα συνθετικό (επιστημονικάψυχολογικά) μοντέλο θεώρησης

του προσώπου Η προσωπικότητα

Σατελευταίαχρόνιαόλοκαιπερισσότεροαναγνωρίζεταιησημασία

τής συμπερίληψης περισσοτέρων παραγόντων (Andrews 1989 Lazarus

1996)προκειμένουναlaquoσυλληφθούνraquoόσοτοδυνατόναρτιότεραταποι-

κίλα χαρακτηριστικά τού προσώπου ή τηςπροσωπικότητας μέσωσυγκε-

κριμένωνγνωρισμάτων της (Allport amp Allport 1921 Allport amp Odbert 1936

Allport 1927 1937 Cattell 1946 1957 Guilford 1959 Eysenck 1967 McCrae amp

Costa 1995 Diener 1996 Roberts amp DelVecchio 2000)29ΚατάτoύςΦασάπη

(1970)καιΠαρασκευόπουλο (σ 70) laquoπροσωπικότητα είναι το σύνολο των

ψυχοσωματικών χαρακτηριστικών τού ατόμου και κυρίως ο ιδιαίτερος

τρόπος με τον οποίο τα χαρακτηριστικά αυτά συνδέονται και οργανώνονται

σε ένα ενιαίο δυναμικό σύνολοraquo(πρβλBrown et al 2006)Ηνοηματοδότη-

σηαυτήτήςπροσωπικότητας φαίνεταιότιανταποκρίνεταικατάτονκα-

λύτερο δυνατό τρόποσεμία διαθεματικήδιεπιστημονικήκαι διαπολιτι-

σμικήσυνάρμοση(Hofstee et al 1992 Schlauch 1993 Carver 1996 Baumeis-

ter amp Tice 1996)Προςαυτήντηνκατεύθυνσηλειτουργούνκαιοιδιάφορες

συνδυαστικέςθεωρίεςπροσωπικότητας (Andrews 1989 Viney 1989 Wrenn

1990 Seligman 2003 Duckworth et al 2005 Guterman 1996 Lazarus 1996)

Με αυτήν την έννοια προσωπικότητα είναι ένας ζωντανός οργανισμός

(Brown et al 2006) δηλ ένα οργανικό ψυχικό όλο (M Agrippa Brierley

19311944Μελανίτης1973)ΜάλισταοJeeves(2002)συνδυάζονταςΓνω-

στικήκαιΕξελικτικήΧυχολογίαμεΝευροψυχολογίαβλέπειμίαεπιστρο-

φήτήςΕπιστήμηςσεμίαπιοολιστικήθεώρησητηςανθρώπινηςφύσηςΗ

τελευταία αυτή θεώρηση εκλαμβάνει την προσωπικότητα λειτουργικά

laquoπροσωπικότητα είναι το πρόσωπο σε κατάστασηraquo(Helsonp541)middotτοπρό-

σωπο δηλ εδώ εννοείται ότι τρέφεται βασικά δια μέσου των διαπροσω-

πικώνσχέσεων (Θεοδωρακόπουλος 1949Freedman et al 1951 Carring-

ton 1957 Kiesler 1983 Ράπτης 1974 Assagioli 1991 Wagner et al 1995

Gurtman 2001 Acton 2004)

Έτσιταόποιαχαρακτηριστικά τήςπροσωπικότηταςστησύγχρο-

νη έρευνα δεν νοούνταιπλέονως τοάθροισμααπλώςψυχοσωματικών

χαρακτηριστικών (Thorpe 1938 1941)ωςαπλέςπεριγραφέςστατικώνκαι

μόνιμων ατομικών διαφορώνκαιωςlaquoδιαστάσεις ατομικών διαφορών που

τείνουν στην εμφάνιση σταθερών προτύπων σκέψης αισθημάτων και πρά-

ξεωνraquo (McCrae amp Costa 1990) αλλrsquo ως δυναμικά οργανωμένες δομές

(Leary et al 2005 Brown et al 2006 Schaap-Jonker 2008) τούσυνόλουτων

ψυχοσωματικών και πνευματικών λειτουργιών (Murphy 1947 Ορφανός

2004)ΟStern (1938)γιαπαράδειγμαόρισετηνπροσωπικότηταωςlaquoπολ-

λαπλή δυναμική ενότηταraquo(Allport 1961 p25)Ηδυναμικήοργάνωσηαυτή

επηρεάζει τους ιδιαίτερους τρόπους σκέψης τη συμπεριφορά (Allport

1959 Ράπτης 1974 ακκάς 1977) τη διαδικασία πληροφόρησης και την

προσαρμογήστοκοινωνικόπεριβάλλον(Buss 1989 Caspi 1998 McCrae amp

Costa 1997b Roberts et al 2001 Brown et al 2006)

τομεταξύόλεςαυτέςοιδιαστάσειςτήςπροσωπικότηταςμπορούν

εξίσουναλειτουργήσουνκαιαπότηνπλευράτήςθεολογικήςθεώρησης

τουπροσώπουεφόσονκαλύπτουνικανοποιητικάόλοτοφάσμαμιας(χρι-

στιανικής)συμπεριφοράς(Gagnepain 1995)

ΕιδικότεραοBarkman (19681977)συσχετίζονταςνοητικέςβιοψυχι-

κέςκοινωνικέςκαιπολιτισμικέςδιαστάσειςδομείτοανθρώπινοπρόσω-

πο με βάσητονλόγο(τοlaquoλέγεινraquo)τιςκοινωνικέςσχέσειςτοσυναίσθημα

καιτηνυπερβατικότητα(δηλτιςπνευματικέςκαιηθικέςαξίες)

Πιοπρόσφατα οBrugger (2008) συνοψίζονταςφιλοσοφικέςθεολο-

γικέςκαιψυχολογικές30 μεταβλητέςεντοπίζειστοανθρώπινοπρόσωπο ο-

κτώανθρωπολογικά χαρακτηριστικάα) ενοποιημένηολότητα (Μελανί-

της1973Ράπτης1974)β)σωματικότητα (Muumlhlen 1954 Maxsein 1966)γ)

σχεσιακότητααναφορικότητα υπαρξιακά ψυχολογικά κοινωνικά και

πολιτιστικά(ΑυγουστίνοςR Victor Ebner 1921 Buber 19231970Δρούλιας

1960 Ράπτης 1974 Zizioulas 1985 Μπέγζος 1994 1996 Μαντζανάρης

2009)+δ)λογικότηταε)ελευθερίαβουλήσεως(Θεοδωρακόπουλος1949)

στ)laquoθεοείδειαraquo(ltκατrsquo εἰκόναgtΘεού)ζ)επισφάλειακαιη)αναγεννητική

(ψυχο-πνευματικά)δυνατότηταμέσωτήςlaquoἐνΦριστῷraquoΑπολύτρωσης

ταωςάνωαυτάχαρακτηριστικάθαμπορούσαμεναπροσθέσουμε

και την έννοια τήςμοναδικότητας έναπανάρχαιο στοιχείοπουαπαντά

ακόμηκαιστουςπροκατακλυσμιαίουςλαούςτήςΙνδονησίας(La Fontaine

2000)Ημοναδικότητα οντολογικάμεναπορρέειαπότηνξεχωριστήσχέση

τούατόμουμετονκόσμοηοποία(σχέση)δενείναιαναγώγιμησεκαμία

δεδομένη ιδεολογική προεξόφληση (Ζιάκας 2001) και έτσι κάθε φορά

laquoεκπλήσσειraquoενώψυχολογικάπροκύπτειαπότηνοικείασύνθεσησυνδυ-

ασμόκαιελεύθερηερμηνεία(μεβάσητονιδιαίτεροσκοπότήςκάθεμιας

ταυτότητας)τωνχαρακτηριστικών (συστατικώνμονάδωνκαιδιεργασιών)

τήςκάθεπροσωπικότητας (ΓρηγόριοςΝύσσηςMPG 32 328B Carrel 194612

Μελανίτης 1973 Φασάπης 1970 Παρασκευόπουλος 1979 Ράπτης 1974

ακκάς1977Zizioulas 1994Μιχαηλίδης 1990Νησιώτης1996Ware 1996

Καραζαφείρης198519952 Turcescu 200320042)

υμπερασματικάωςκαθοριστικότεροιπαράγοντεςμόρφωσης τηςπροσω-

πικότηταςθεωρούνταιαπότηνΧυχολογίαοιενδογενείς (οβιολογικός

παράγωνγενετικές(Plomin et al 1997 Loehlin et al 1988 Bergeman et al

1988 Eysenck 1990 Plomin amp Nesselroade 1990 Heath et al 1992 Bergeman

et al 1993 Plomin amp McClearn 1993 Costa amp McCrae 1993 Plomin 1994 Se-

gal amp MacDonald 1998 Plomin et al 1998 Johnson amp Krueger 2004 Jang 2005

Novotney 2008)31 επιδράσεις κληρονομικότηταιδιοσυγκρασία η έσω έκ-

κριση και ο ιδιοσυστατικός παράγωνχαρακτηρολογική τυπολογία)32 οι

εξωγενείς (εθνικήκουλτούρα33 οικογενειακόπεριβάλλονσχολείοκοι-

νωνικήομάδα)οικοινωνικές διαφοροποιήσεις κατάτηνενηλικίωση

(ψυχικέςμεταβολέςεφηβικέςφιλίεςηλικιακήωριμότητακαιεξωτερικές

επιδράσεις)καιοιποικίλεςβιοψυχολογικές μεταβολές (πρβλψυχοδυ-

ναμικές επιδράσεις εσωτερική εμπειρία κλπ) κατά το γήρας συμπερι-

λαμβανομένηςτήςθέσηςτούατόμουαπέναντιστηνασθένειακαιτονθα-

νατο(Μελανίτης1973)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕ ΑΝΑΦΟΡΕ

(Οιπλήρειςτίτλοιτωνμονογραφιώνπαραλείπονταιχάρινσυντομίας)

1 ΠρβλKa (Εγώ)Ba (ψυχή)και Akh (πνεύμα) 2 Σο δικαίωμα να είσαι ΆνθρωποςτΑrsquoσ43-57τΒrsquoσ591-606 3 Αστέριος(Εἰς τόν πλούσιον καί εἰς τόν Λάζαρον 1-14Ομιλ1017)Ευσέβιος

(Εὐαγγελική προπαρασκευήΒιβλ6648)Υίλων(Νόμων ἱερῶν ἀλληγορίαςβιβλ

3198)ΙωΦρυσόστομος(ΜPG 61772)Ποσειδώνιος(Fragm398)ΡωμανόςοΜε-

λωδός(Ὕμνοι 6 22 SC 99 110 114 128 283) 4 Κατά τους Dollard και Miller (1950) οι οποίοι ανακάλυψαν τα λεγόμενα

δευτερογενή μαθησιακά κίνητρα τα παιδιά στα πρώιμα στάδια της ανάπτυξης

μαθαίνουν μέσω τεσσάρων laquoκριτικών καταστάσεωνraquo (τροφής καθαριότητας

σεξουαλικότηταςκαιαντίδρασηςκατάτηδιάρκειατουθυμού)ενώτοκοινωνικό

(οικογενειακό)καιπολιτιστικόπεριβάλλονδιαθέτειένασχέδιο γιακάθεμίααπό

τιςκαταστάσειςαυτές(Φασάπης1970) 5 Πρόκειταιγιατονχρονικάlaquoζωτικό χώροraquo (Lewin 1943 1935 1936 1946) ό-

πουηπροσωπικότητα καταλαμβάνειδιάφοραlaquoστρώματαraquoεξώτερακαιεσώτερα

έναντιτουψυχολογικούπεριβάλλοντος 6 ΠαλαιότεραοLasswell (1957)είχεπροτείνειέναοκταπλόμοντέλοδύναμη

ευημερίασεβασμόςαγάπηηθικότηταασφάλειαεπαγγελματικήειδίκευσηκαι

αξίεςτήςΕκπαίδευσης 7 Boethius (MPL 64 1247 1343D) Πρβλ Mulrooney 1994 Παραπλήσιος είναι

και ο ορισμός τού Κασσιόδωρου Psalmum VII ldquopersona ndash substantia rationalis

individuardquo 8 ΒλΑναστασίου ιναΐτη Οδηγός 9MPG89144Blaquoκαλοῦσι γάρ τινες πρό-

σωπον τήν τινων σχέσιν πρός ἀλλήλουςraquo 9 Richard of St Victor De Trinitate IV2224MPL1961342CldquoPersonaestexis-

tenspersesolumiuxtasingularemquondamrationalisexistentiaemodumrdquo 10 Βλ Θωμά Summa Theologiae I 29 3 ad 2 ldquoOmne individuum rationalis

naturaediciturpersonardquo 11 Πράξ 15 12 Ιω196laquoἼδε ὁ ἄνθρωποςraquo 12 Βλ Ξενοφών (Ἀπομνημονεύματα II iii 18) Cicero (De Officiis III v 22) Mene-

nius Agrippa (Titus Livius Ab Urbe condita libri II 16 32 33) ΑrsquoΚορ 12 12-27 Η

πλατωνική (Υαίδρος 270 152) laquoκαθολικότηταraquo είναιφυσιοκρατική (laquoψυχῆςοὖν

φύσινἀξίωςλόγονκατανοῆσαι οἴει δυνατόν εἶναιἄνευ τῆς τό ὅλον τῆςφύσε-

ωςraquo) ενώ τωνΠατέρων τήςΕκκλησίαςανθρωποκεντρική (προσωποκεντρική)middot

βλ Γρηγορίου Νύσσης Περί κατασκευῆς ἀνθρώπου MPG 44 185 laquoὌνομα τῷ

κτισθέντι ἀνθρώπῳ οὐχ ὁ τίς ἀλλrsquo ὁ καθόλου ἐστίνΟὐκοῦν τῇ καθολικῇ τῆς

φύσεωςκλήσειltδυνάμειπᾶσαἡ ἀνθρωπότηςἐντῇ πρώτῃ κατασκευῇ περιείλη-

πταιΟὐ γάρἐνμέρει τῆςφύσεωςἡ εἰκώνltἀλλrsquo ἐφrsquoἅπαντόγένοςἡ τοιαύτη

διήκειδύναμιςraquo

13 Ὤψ =οφθαλμός(όψη)middotτορήμαὁρῶ στηΒίβλοσημαίνειμετέχωκοινωνώ

γνωρίζωΈτσιθεωρία τούΘεού(Visio Dei)δενσημαίνειδιαλογισμό (meditation)ή

μυστική θεωρία (contemplation)αλλrsquoένωσημαζίΣουμέσωτήςΘείαςΦάρης(α-

κτίστωνενεργειών)Σου(Nissiotis1983)τοανθρώπινοπρόσωποκυρίαρχηείναι

ηπαρουσίατωνματιώνωςδέκτηαλλάκαιεκφραστήταυτόχρονατήςανθρώπι-

νης παρουσίας στον κόσμο (Μιχαηλίδης 1990)Αντίθετα οι Λατίνοι κατά μία

μεταγενέστερηεπινόηση (Mauss 2000) ετυμολογούντοπρόσωπο (person lt per-

sona)απότο per + sonosonare (=ηχώφθέγγομαι)μολονότιιστορικάφαίνεταιότι

τοπαρέλαβανμέσω τωνΕτρούσκωναπό την ελληνική λέξηπρόσωπον (φersu

perso) 14 H persona μάς εισάγει στη διάκριση μεταξύ laquoέχεινraquo και laquoείναιraquo πρόσωπο

(Jung 1935 Plessner 19613) που πρώτος απερίφραστα παρατήρησε ο Πλάτων

ύμφωναμε τονγνωστό Ελβετό ιατρόPaul Tournier (1898-1986) τοπροσωπείο

είναιηεμφανιζόμενηέκφραση(υπαρξιακήμάσκα)κάθεασυνείδητηήσυνειδη-

τή καθυστέρηση παραίτηση (ακηδία) πρόφαση προσποίηση μίμηση εξάρτηση

camouflage παλινδρόμηση φυγή εκλογίκευση μετάθεση ήαναπλήρωσηοκοινω-

νικόςρόλοςοισυμβατικότητεςηρουτίναηαπονέκρωσηηπνευματικήξηρότη-

τα η ομοιομορφοποίησητυποποίηση εξαντικειμενοποίηση ποσοτικοποίηση

μηχανοποίηση ουδετεροποίηση και αριθμοποίηση (de La Mettrie 1960 1955

Marcuse 1964)+τοlaquoπνεύμα τής γεωμετρίαςraquo(Pascal 16702007 Cassirer19681972)

οαυτοματισμόςηαλλοτρίωση (Ξηροτύρης1970)καιγενικάηαποπροσωποποίη-

ση τήςανθρώπινηςύπαρξηςΗεπίγνωσητηςδιάσπασηςτης όληςπροσωπικότη-

ταςσεπροσωπείο (laquoφαίνεσθαιraquo)καιπρόσωπο (laquoείναιraquo)οδηγείστηντραγικότητα

τηςανθρώπινηςύπαρξης(Ζιάκας2001) 15 Περισσότερα για τη θεολογία τού προσώπου γενικά βλ Popovits 1926

Brightman 1934 Boillat 1945 Barth 1955719605 Brunner 1938 1979 Tillich 1951

1959 1967 Romanides 1954 Έραστο 1958 Δημητρόπουλο 1954 Harrity amp Martin

1962 Ware 1963 1997 ODoherty 1964 Matson 1964 1967 Δρούλια 1967 Παπαπέ-

τρου 1968 Γιανναρά 1970 19924 Ματσούκα 1971 1980 Williams 1972 Lossky 2000

Aghiorgoussis 1976 Ζηζιούλα 1977 Sherrard 1977 Gregorios 1978 Μαστρογιαννό-

πουλο 1979 Υούσκα 1979 Καραβιδόπουλο 1979 Νissiotis 1982 1983 Berdiajef

1983 ιώτη 1984 Pannenberg 1985 Παναγόπουλο 1985 1987 2000 Γρηγοριάδη

1987 Υωτίου 1990 Adams 1991 Κωνσταντέλλο 1991 Ludlow 1992 Aves 1992 Wil-

liams 1993 Ι Βλάχο 1991 1994 καλτσά 1996 Torrance 1996 J Chirban 1996

Rudman 1997 Stanley 1997 Melissaris 2002 Αγγελόπουλο 2002 Jorm amp Christen-

sen 2004 Beck amp Demarest 2005 Ανανιάδη 2009 16 Λεόντιος Βυζάντιος MPG86 1333BD laquoΟὐκ ἔστιν οὖν τά ὑπέρ φύσιν τῶν

κατά φύσιν ἀναιρετικά ἀλλά παράγωγα καί παρορμητικά εἰς τό κἀκεῖνά τε

δυνηθῆναι καί τήν πρός τά ὑπέρ ταῦτα δύναμιν προσλαβεῖνraquo 17 Επιφάνιος (MPG 41418)ΓρηγόριοςΘεολόγος (Περί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος

6)Ιω Φρυσόστομος (MPG 49 118 288 309 317 MPG 55 613 MPG 59 673 MPG 61

693) 18 Πρβλ Ισοκράτη Πρός Δημόνικον λόγ Αrsquo405laquoμέγιστον γάρ ἐν ἐλαχίστῳ

νοῦς ἀγαθός ἐν ἀνθρώπου σώματιraquo 19 ΙωΦρυσοστόμουΕἰς Υιλιπ 5 4 MPG 62 210 Περί ἀρετῆς καί κακίας Ομιλ

ΚϞrsquoMPG 63760laquoτίποτrsquoἐστίνἄνθρωποςκαίὅσητῆςφύσεωςτῆςἡμετέραςἡ

εὐγένειακαίὅσηςἐστίδεκτικόνἀρετῆςτουτίτόζῶονraquoΠρβλ D Staniloae p 24

ldquoInsofarasIamnotlovedIamincomprehensibletomyselfrdquo 20 Βλ Μ Βασιλείου MPG 31 216 A-B MPG 32 325-340 Γελάσιου Κυζίκου

MPG 85 1289 Θεόδωρου Ραϊθού 206 5-7 21 Κρίσειςσχόλιααντιρρήσειςκαιπαρατηρήσειςστηlaquoθεολογίατούπροσώ-

πουraquoτούεβασμιότατουΙΖηζιούλαέχουνκατάκαιρούςκάνειμεταξύτωνάλ-

λωνοιΑγουρίδης(Οράματα και ΠράγματαΑθήνα1991σ102εξ)Ph Sher-

rardΙωΘΠαναγόπουλος(Μόρφωση και Μεταμόρφωσησ135εξ146)πYan-

nis Spiteris (La Theologia Ortodossa Neo-Greca Bologna 1992)Παπαδόπουλος(Ορ-

θόδοξη και χολαστική Θεολογίασ94εξ)Φρταμούλης(Περί φωτόςσ37εξ

73εξ104)ΜΥαράντος(Σα όρια της Επιστήμης και το ορθόδοξον ήθοςΑθήναι

1998σ179)καιξένοιΠατρολόγοιπουδημοσιεύουνστοέγκριτοπεριοδικότής

Oxford Journal of Theological Studies (γράφονταςγιαπαράδειγμαότιμετονΣρια-

δολογικό Περσοναλισμό του ο Ζηζιούλας καταστρέφει τη laquoμοναρχία του Πα-

τρόςraquo(A J Torrance Persons in Communion Edinburgh 1996)Γιαεπιπλέονβιβλιο-

γραφίαβλ JTS 481 (1997) 373 501 (1999) 434 ΘΕΟΛΟΓΙΑ 644 (1993) 632 673

(1996)4474σ885691(1998)44ΓΡΗΓΟΡΙΟ Ο ΠΑΛΑΜΑ 773 (1998) 519 790

(2001)627Μάϊος-Αύγουστος(2003)525εξ807 (2005)325Αντίδωρον Πνευματι-

κόν Γ Ι Κονιδάρησ688Aksum-ThyateiraA festschrift for Arch Methodios p515π

ΓΥλορόφσκυΔημιουργία και Απολύτρωσησ112εξ ΚατάτούςΜαξέντιοΒοή-

θιοΛεόντιοτον ΒυζάντιοκαιΙουστινιανόηταύτισητωνόρωνπρόσωπο καιυπό-

στασις (ήτοιηφύση εκλαμβάνεταιωςθεμέλιοτηςύπαρξηςκαιηυπόσταση ως το

τελικόεπίπεδοστηνεξειδίκευσημιαςκοινήςουσίας)προκαλείαιρετικούςκινδύ-

νους Μονοφυσίτες Νεστοριανοί αντιχαλκηδόνιοι Ακέφαλοι Σιμόθεος Αίλου-

ρος και εβήρος Αντιοχείας (χριστολογική ένωση ατομικών φύσεων)+ γιατί η

υπόσταση (όχιστηνΣριαδολογίααλλά)στηΦριστολογίακατανοείταιτριαδολο-

γικάμόνοστηβάσητωνεξωτερικώνποιοτήτωνπουσημαίνουντηδιάκρισηκαι

τοιδιαίτεροκαιδεδίνεταιδιόλουσημασίαστογεγονόςότιαυτήηυπόσταση (κι

όχιηφύση)είναιτοθεμέλιοτηςύπαρξηςΟιΚαππαδόκεςόμωςδιέκρινανμε-

ταξύυπόστασης καιουσίας στηΦριστολογίαπρβλ ΙΚουρεμπελέlaquoΝεοχαλκη-

δονισμόςκαιορθόδοξηορολογίαraquoΓΡΗΓΟΡΙΟ Ο ΠΑΛΑΜΑ 773 (1998)521] 22 όππσ113 23 ΙΒλάχουΗ Αποκάλυψη του Θεούσ17laquoΤπάρχουνόμωςκαιάλλοιπου

πιστεύουνότιδυοείναιοιπηγέςτηςπίστεώςμαςδηληΑγίαΓραφήκαιηΙερά

ΠαράδοσηΚαιοιδυοαυτέςαπόψειςείναιμονόπλευρεςκαιδενεκφράζουντην

ορθόδοξηδιδασκαλίαraquo 24 Έχειβρεθείότιηαναφορικότητα (ήσχεσιακότητα)γενικάσυνδέεταιμετην

απόδοσηνοήματος (Schaap-Jonker 2008) 25 Frankl 19751980 p 112 meaning must be found and cannot be given Σο

νόημαγράφειοFranklείναικάτισαντογέλιοδενμπορείςναεπιβάλειςσεκά-

ποιονναγελάσειαλλάθαπρέπειπρώτανατουπεις ένααστείοΣοίδιοεφαρ-

μόζεται και για τις τρεις laquoθεολογικές αρετέςraquo (πίστη ελπίδα και αγάπη) δεν

μπορούνναλειτουργήσουνμεμόνητηδικήμαςήκάποιουάλλουθέληση 26 Frankl 19751980 p 104 the de-neuroticization of humanity requires a re-

humanization of psychotherapy

27 Frankl 1963 p 68 Humor was another of the souls weapons in the fight for

self-preservation 28 Περισσότερα για τη σχέση κινήτρων και προσωπικότητας βλ Atkinson

1981 Humphreys amp Revelle 1984 Oldani 1997 Plutchik 1997 Sturman 1999 29 Ψς προσωπικά γνωρίσματα θεωρούνται laquoδιαστάσεις τής προσωπικότητας

με βάση τις οποίες κατηγοριοποιούνται συνήθως οι άνθρωποι σύμφωνα με τον

βαθμό που εκδηλώνουν ένα συγκεκριμένο χαρακτηριστικόraquo(Burger2001p172) 30 Κατά τον Γερμανό ψυχολόγο P Lersch (19541956) το ανθρώπινο πρόσωπο

διέπεται από τρία ουσιώδη χαρακτηριστικά α) το αμετάβλητο (Unverwechselbar-

keit) β) τη μοναδικότητα (Einmaligkeit) και γ) το ανεπανάληπτο (Unwiederholbar-

keit) 31 ύμφωνα με σύγχρονα δεδομένα το 40-60 περίπου των χαρακτηριστικών

τής προσωπικότητας έχουν προέλευση γενετική (Kernberg 1966 1976 1977

McCrae amp Costa 2003 Eurelings-Bontekoe amp Snellen 2004) 32 Πρβλ Buss 1995 Kretschmer 1925 Sheldon 1942 Ramsey 1965 Buss 1990 Ey-

senck 1990 Zuckerman 1991 1995 Gale amp Eysenck 1992 Cloninger Svrakic amp Przy-

beck 1993 Heath Cloninger amp Martin 1994 Bates amp Wachs 1994 Davidson 1999 33 Βλ για παράδειγμα τις λεγόμενες εθνοκεντρικές θεωρίες προσωπικότητας

(M Ramirez A Jenkins J Baldwin aka Kobi Kambon L Comas-Diaz J Jones B

Trimble and E Duran S Sue and D Sue)

Κατrsquoαρχήνθεμελιώδεςγνώρισματουπροσώπου φαίνεταιόπωςείδαμε

να είναι η διϋποκειμενική σχεσιακότητα (Macmurray 1961 1991 Rogers

19611962 1980 Allport amp Ross 1967 Guntrip 1969 Γιανναράς 1970 1976

1982 2004 Nissiotis 1983 Oliver 1984 1989 Aves 1992 Κοσμόπουλος 1995

Maltby amp Lewis 1996 Wiggins 1996 Λουδοβίκος 19992 Piedmont 1999a

MacDonald 2000 Saroglou 2002Μαντζανάρης 2009)Πολλέςχολές τής

Χυχολογίας (Interpersonal Psychoanalysis Object relations Theory Attachment

Theory Transpersonal Psychology κλπ)σήμερατονίζουνακριβώςτηνψυχο-

δυναμικήτήςσχέσης(σχεσιακότητας)ανθρώπουκαισυν-ανθρώπουΚα-

τάτονCRogers(1951195719591961196219721980)γνήσιασχέση εξα-

σφαλίζεταιότανμεταξύτωνπροσώπων αναπτύσσεταιγνησιότητα (λει-

τουργίαπραγματικώναισθημάτων)(απροϋπόθετη)αποδοχή (θερμότη-

ταδιάθεσηςκαισυναισθημάτων)καικατανόηση ελεύθερηαπόαξιολο-

γικέςκαιηθικέςκρίσειςενσυναισθητική γνώσητούάλλουτόσοστοσυνει-

δητό όσο και στο ασυνείδητο επίπεδο ενσυναίσθηση (πρβλ και την em-

pathic immersion τούHeinz Kohut)]

υγγενήςέννοιαμετησχεσιακότητα καιπροαπαιτούμενήτηςαπο-

τελεί η λειτουργία τής συμβολοποιΐας ύμφωνα με τούς Sedikides και

Skowronski (1997)έναάκρωςσημαντικόείδοςπροσαρμογήςκατάτηνε-

ξελικτικήδιαδικασίααποκλειστικάτήςανθρωπινότηταςθεωρείταιηικα-

νότητασυμβολικήςσκέψηςκαιαυτοσυνειδησίας(Μελανίτης1973)Κατά

τονCassirer (19681972) ο άνθρωπος είναι laquoζώοσυμβολικόraquo Εν γένει ο

(κοινόςήατομικός)συμβολισμός ―μέσωτήςlaquoμαθήσεωςδιασυνδέσεωςraquo

(Μελανίτης 1950) και τής συναισθηματικής έντασης― αποτελεί σπου-

δαιότατοπαράγονταστην εξέλιξηαλλάκαι τη διαφοροποίηση τηςπρο-

σωπικότητας καιτουχαρακτήρα(Μελανίτης1973)Ησυμβολική αυτοσυ-

νειδησία (LeVine 1974)αναφέρεταισεμίασειράγνωρισμάτωνπουβασι-

κάεμφανίζονταικατάτηνενηλικίωσηόπωςλχείναιηγνωστικήαπει-

κόνισητουεαυτούμέσωτήςγλώσσας(Lacan 19741975)ηανάληψηστο-

χοθετημένωνκαθηκόντωνκαιηαξιολόγησητωναποτελεσμάτωναυτών

τωνενεργειώνμεαναφοράμάλισταστονίδιοτονεαυτόαυτονόηση [au-

tonoesis (Siegel 1999 Lucente 2008)+middotγιαπαράδειγμααίσθημαντροπήςαν

ο στόχος δεν επιτεύχτηκε ή υπερηφάνειας αν στέφθηκε από επιτυχία

αυτοεκτίμηση κοκΈτσι αν δεν υπήρχανσύμβολα όχι μόνο δενθα υ-

πήρχε σκέψη αλλά και καμία πνευματική πρόοδος αφού ακόμα και ο

φυσικόςκόσμοςκατανοείταιμέσωσυμβόλων(Μελανίτης1973)

Αλλrsquoοψυχο-κοινωνικόςγλωσσικός καιπολιτισμικόςσυμβολισμός

επινοήθηκεμε τηβοήθεια τηςθρησκείας (τονθρησκευτικό συμβολισμό)

όπωςάλλωστεκαιηέννοιατούρόλου μέσααπόταιεράδρώμενα(Hollis

2000)Ησυμβολικήλειτουργία―μίαιδιαίτερηκαισημαίνουσαλειτουργία

σχετιζόμενη μάλιστα με τις κοινωνικές laquoγνωσίεςraquo (cognitions)― κατέχει

στοθρησκειοψυχολογικόμοντέλοτούWulff τηντέταρτηθέσηστηδιαίρε-

σητωνμεταβλητώντήςθρησκευτικότηταςΜεβάσητιςθεωρίεςτούBer-

zonsky (1990) και τούWulff (19911997) κάθε στυλ ταυτότητας φαίνεται

ότισχετίζεταιθετικάμετηνπροσωπικήκαιτησυμβολικήερμηνείατων

θρησκευτικώνφαινομένωνκαισυνεπώςμετοδίπολοτουWulfflaquoκατά

γράμμαraquo(θρησκευτική)διάστασηκαισυμβολική(θρησκευτική)διάσταση

Ησυμβολικήλειτουργίααυτήδεναντιστρατεύεταιαναγκαστικάτονθρη-

σκευτικό ρεαλισμό αλλrsquo είτε συνυπάρχει (Symbolic Affirmation) είτε ενα-

ντιώνεται(Symbolic Disaffirmation)μαζίτουχωρίςωστόσοναείναιτελεί-

ωςασύμβατημετηναπόδοσηενόςσυμβολικούνοήματοςτηςθρησκευτι-

κήςγλώσσαςΗσυμβολικήθεώρησητουεαυτού είναιαπαραίτητηγιατην

κοινωνική αλληλεπίδραση εφόσον για να αλληλεπιδράσουν κοινωνικά

δύοοργανισμοίπρέπειοκαθέναςτουςναείναισεθέσηνααξιολογείτα

οφέλητήςαλληλεπίδρασηςσεσχέσημετονδικότουαλλάκαιμετονάλ-

λο οργανισμόΦωρίς τησυμβολική αυτοσυνειδησία θαήταναδύνατογια

το ανθρώπινο είδος να συστήσει μία κοινωνία πιο σύνθετη από εκείνη

λχτωνχιμπατζήδων(Cassirer 19681972)

Ένα τρίτο δομικό στοιχείο τού προσώπου φαίνεται ότι αποτελεί η

υπαρξιακήαναζήτησηνοήματος της ζωήςΧυχίατροικαιψυχολόγοιπου

έχουνεμπνευσθείκυρίωςαπότηνΑναλυτική Χυχολογία τούC Jung τη

Υαινομενολογία τούE Husserl (1859-1938)τηνυπαρξιακή Υιλοσοφία των

S Kierkegaard F Dostoyevsky F Nietzsche A Camus M Heidegger J-P

Sartre M Merleau-Ponty (Valle amp King 1979 Sass et al 2000)κάτηνουμα-

νιστική Χυχολογία καιτηνυπερ-προσωπική (transpersonal) Χυχολογία τού

A Maslowδέχονταιότιμόνομίαπνευματικήπροοπτικήμπορείναπροσ-

δώσει σημασία και περιεχόμενο στο ανθρώπινοπρόσωπο (Mascall 1959

Tournier 1957 MacDonald 2000 Canguilhem 2002) Ο χριστιανικός ιδίως

Τπαρξισμόςενδιαφερόμενοςκατrsquoαρχήνναμελετήσειτηνανορθολογική

(μεταλογική) τάση που επιδεικνύουν συνήθως οι βαθιά και αληθινά

laquoθρησκευόμενοιraquo(πιστοί)στηζωήτουςόπωςεπίσηςκαιτηνειδικήσημα-

σίατήςαγωνίας (May 1950)βλέπει ευνοϊκάτονρόλοτούθρησκευτικού

συμβόλου (Clark 19671968) όπωςαυτόλειτουργείσεόλαταεξελικτικά

στάδια της ζωής τού ατόμου (Fowler 19811995 Royce 1962) Ο R May

(1909-1994) εμπνευσμένος βασικά από το έργο των Βαθυψυχολόγων

(Freud Adler Jung)και τωνυπαρξιστώνθεολόγωνS Kierkegaard καιP

Tillich εκλαμβάνει την αληθή θρησκευτικότητα ως πηγή δυνάμεως και

διαπίστωσητουέσχατουνοήματος της ζωήςκαιάραθεμελιώδουςσημα-

σίαςγιαμίαυγιήπροσωπικότηταΠράγματιηπερί Θεού εικόνα έχεια-

ποδειχθεί ότι εισφέρει σημαντικά στη βίωση νοήματος ζωής (Schaap-

Jonker2008)ΑπότηνάλληπλευράηΛογοθεραπεία τούVictor E Frankl

(1905-1997)υποστηρίζονταςότιοιανθρώπινεςυπάρξειςμέσωτήςαυθυ-

πέρβασης (self-transcendence) ―δηλ μιας υπνώττουσας αναφοράς για

υπέρβαση (Ek-sistere)― παλεύουν να βρουν νόημα24 και σκοπό25 ομιλεί

για μία laquoασυνείδητη θρησκευτικότηταraquo μία laquoνοολογικήraquo ή νοοδυναμική

διάσταση δηλ ένανασυνείδητολόγο (logos)ή laquoπνεύμαraquo+26πουδιαθέτει

έμφυτα(μαζίμετοσώμακαιτηνψυχή)κάθεάνθρωποςεγγενώς(πρβλ

laquoτρισύνθετονraquo) ταυτίζοντας έτσι το laquoπνευματικό ασυνείδητοraquo με το laquoυ-

περβατικό ασυνείδητοraquo που κατrsquo αυτόν μπορεί να ονομασθεί θεός

(Frankl 19751980)Ηθέσηαυτήανταποκρίνεταισεανάλογεςαπόψειςψυ-

χολόγων όπως των Luckmann (1967) Pruyser (1968) Yinger (1969) και

Dittes (1969)οιοποίοιαναζήτησαντηθρησκευτικότητα μέσααπότηλει-

τουργίατήςίδιαςτήςζωήςκαιόχιλχμέσααπότηνιστορικήήτηνιδρυ-

ματικήτηςμορφήέκφραση(Hunt amp King 19711977)

Σέλοςως ιδίωματουπροσώπου εκλαμβάνεταιηθεώρησητηςζωής

ωςκλήσης καιαποστολής (Feenstra amp Brouwer 2008)Πράγματιφιλόσο-

φοιθεολόγοι (ΠατέρεςτήςΕκκλησίαςΛούθηροςΚαλβίνοςHardy 1990

κά) και ψυχολόγοι (Tournier 1956 Frick 1995) ―εμπνευσμένοι βασικά

απότηνΧυχολογίατωνFromm (1941 May 1953) Adler (1951)καιAllport

(19651968)―διαβλέπουνμέσαστονπυρήνατούανθρωπίνουπροσώπου

μία(εγγενή)τάσηπουσχετίζεταιμετησυνειδητοποίησηεκμέρουςτού

ατόμουτήςζωήςτουωςκλήσης καιαποστολήςΕιδικάοAdler (1951)έχει

τονίσειτηνέλξηπουαισθάνεταικάθεάνθρωποςγιατηνπραγματοποίη-

ση κάποιων μυθοπλαστικών (fictional finalism) ή πραγματικών σκοπών

(Teleology)

Αντώραεπιχειρούσαμεμίαεννοιολογικήσύνθεσητωνκυριοτέρων

ψυχοφυσικώνχαρακτηριστικώντούπροσώπου σύμφωναμεκορυφαίους

θεολόγουςφιλοσόφουςκοινωνιολόγουςψυχολόγουςκαιπαιδαγωγούς

θατα περιγράφαμεωςεξής

αίσθησητηςσυνεχιζόμενης(More1995)ύπαρξήςτου(βλπρο-

σωπικήιστορίαmdashπείρα)

νοητικο-υπαρκτικήlaquoαφαίρεσηraquo―πρβλβαθμόγενικήςευφυΐ-

αςκαιδια-νοητικήδραστηριότητααπροσεξίααφηρημάδααμνησίαπα-

ραμνησίαυπερμνησίαεκμνησίακρυπτομνησία(Spilka et al 20033)]

συνειδητότητα (συνειδητό εαυτό) και αυτοσυνειδησίααυτεπί-

γνωση―αυτογνωσία(Ware 1996)

Εγω-ανάπτυξη και προσωπική δόμηση με κρίση ταυτότητας

αντιρρόπηση καιδίπολεςέννοιες(C Jung G A Kelly)

ελευθερίαπροςαυτοβεβαίωσηmiddotηέννοιααυτήσχετίζεταιστενά

με την έννοια τήςαυτοεκτίμησηςΠράγματι έναςσημαντικόςπαράγων

τούσυστήματοςπροσωπικότητας θεωρείταισήμεραηψυχολογικήκατη-

γορίατήςαυτοεκτίμησης (Ball 1992Μακρή- Μπότσαρη2001)ηοποίακα-

τάγενικήεκτίμησηαποτελείπροάγγελοτηςευεξίας (Schmitt et al 2003

Garska et al 2004 Bourguingnon et al 2006)

πολιτιστική (Walling et al 2006) εθν(ολογ)ική (Hoffman et al

2005 Schaap-Jonker 2008)καικοινωνική(Γρηγοριάδης2000)persona

ενεργητικότηταεγρήγορση-αποφασιστικότητα(διατήρησητου

ελέγχουovercontrol)ήαντίθετανωθρότητακόπωση-υποβουλησίααβου-

λησίαundercontrol (Rohrbaugh amp Jessor 1975 van Aken 2008)

συναισθηματικότητα πρβλ ψυχική διάθεση (πχ χιούμορ27)

ευαισθησία ψυχοκαταπόνηση (στρες) και άγχος (σε ελεγχόμενα επίπε-

δα) βαθμό παρασυμπαθητικοτονικότηταςσυμπαθητικοτονικότητας και

έκτασηκυκλοθυμίας+ήαντίθετααπάθεια(βουλητικήσυναισθηματική

καιυπαρξιακήσταθερότητακαιγαλήνη)καιευμεταβλητότητα(αμφιθυ-

μίααστάθειακλπ)

αισθήματα αλληλεγγύης και αυταπάρνησης (πηγαία αγάπη

ενσυναίσθησηlaquoσυμπάσχεινraquolaquoσυγχαίρεινraquo)ήαντίθεταεγωκεντρικότη-

τα(πρβλβαθμόισχύοςτούΕγώ)καιζηλοφθονία

προσαρμοστικότητα (εξαρτικότητα ελαστικότητα ευελιξία

συμβιβαστικότηταανανηπτικότητα)ήαντίθεταακαμψίακαιυπερεγω-

τικότητα(van Aken 2008)

ταυτίσειςκαισυμβατότητα(πχευγένειανομιμοφροσύνη)ή

αντίθεταεκκεντρικότητα(πχτραχύτηταευερεθιστότητα)κλπ

τρυφερότητα ή αντίθετα σκληρότητα

εμβύθισητουατομικούΕγώστο(κοινωνικό)υ

κοινωνικότητα(Αdler 1938 Weiss 1974Ζιάκας2001)―ποσοτι-

κέςκαιποιοτικές(κοσμικέςδιασκεδάσειςήαντίθεταπνευματικέςσυγκε-

ντρώσεις κλπ) σχέσειςεπαφές μεταξύ γνωστών συγγενών γειτόνων

φίλωνκλπ(Harris1995)+―ήαντίθετααντικοινωνικότητα(απο-μόνω-

ση)κοινωνικήδραστηριότητα(ενεργητικήπαράστασηκοινωνικώνρόλων

[Lindesmith amp Strauss (1949)πουσχετίζονταιβέβαιακαιμε τιςυγιείςή

παθολογικέςσχέσειςμετοάλλοφύλο(Maccoby amp Jacklin 1974 Hall 1984

Feingold 1994)―σεξουαλικότητα σεξουαλικές διαστροφές―κλπ+ εξω-

στρέφειαεσωστρέφεια (Jung 1928 1966) αριστοφάνεια προσωπικότητα

κοινωνικο-οικονομικό status (Rohrbaugh amp Jessor 1975) πρακτική συνει-

σφοράβοήθειακαθοδήγησηπληροφόρηση)middotκατάτονvan Aken (2008)η

εσωστρέφεια σχετίζεταιμεμίαυψηλούαυτοελέγχουσυμπεριφοράόπως

και με τηνπνευματικότητα (Saroglou amp Muntildeoz-Garcia 2008) ενώη εξω-

στρέφεια μεμίαχαμηλούαυτοελέγχουσυμπεριφορά

κοινωνικό ενδιαφέρον (φροντίδα laquoανθρωπιάraquoαυτεπιβεβαίω-

σηκλπ)ήαντίθετααδιαφορίακλπ

ένα γενικευμένο και εστιασμένο νευροψυχικό σύστημα που

προσιδιάζεισεαυτό ικανόνακαθιστάπολλά ερεθίσματαλειτουργικώς

ισοδύναμακαθώςκαιναελκύεικαινακαθοδηγείσταθερές-ισοδύναμες

μορφέςπροσαρμοστικήςκαι εκφραστικήςσυμπεριφοράς(Allport 1937)

ένανορμαθό-σωρείτησυσχετίσεων(ταlaquoγνωρίσματα επιφανεί-

αςraquo) που απαρτίζεται από laquoστοιχεία γνωρίσματοςraquo ή laquoενδείκτες γνωρί-

σματοςraquo δηλ μικρότερα γνωρίσματα ή αποσπάσματα συμπεριφοράς

(Cattell 1950)

ένασταθερό σύστημααντίδρασηςπου εκδηλώνεται όταν οι

καταστάσεις εκλαμβάνονται ως όμοιες και το υποκείμενο διέπεται από

όμοιακίνητραδεδομένουότιτακίνητρα μαζίμετοσύστημασχημάτων

πουδιαθέτει τοπρόσωπο καθορίζουν τονβαθμόπραγμάτωσηςορισμέ-

νωνκαταστάσεων(McClelland 1956)28]

στάσεις (Dewey amp Humber 1951)

Προς ένα συνθετικό (επιστημονικάψυχολογικά) μοντέλο θεώρησης

του προσώπου Η προσωπικότητα

Σατελευταίαχρόνιαόλοκαιπερισσότεροαναγνωρίζεταιησημασία

τής συμπερίληψης περισσοτέρων παραγόντων (Andrews 1989 Lazarus

1996)προκειμένουναlaquoσυλληφθούνraquoόσοτοδυνατόναρτιότεραταποι-

κίλα χαρακτηριστικά τού προσώπου ή τηςπροσωπικότητας μέσωσυγκε-

κριμένωνγνωρισμάτων της (Allport amp Allport 1921 Allport amp Odbert 1936

Allport 1927 1937 Cattell 1946 1957 Guilford 1959 Eysenck 1967 McCrae amp

Costa 1995 Diener 1996 Roberts amp DelVecchio 2000)29ΚατάτoύςΦασάπη

(1970)καιΠαρασκευόπουλο (σ 70) laquoπροσωπικότητα είναι το σύνολο των

ψυχοσωματικών χαρακτηριστικών τού ατόμου και κυρίως ο ιδιαίτερος

τρόπος με τον οποίο τα χαρακτηριστικά αυτά συνδέονται και οργανώνονται

σε ένα ενιαίο δυναμικό σύνολοraquo(πρβλBrown et al 2006)Ηνοηματοδότη-

σηαυτήτήςπροσωπικότητας φαίνεταιότιανταποκρίνεταικατάτονκα-

λύτερο δυνατό τρόποσεμία διαθεματικήδιεπιστημονικήκαι διαπολιτι-

σμικήσυνάρμοση(Hofstee et al 1992 Schlauch 1993 Carver 1996 Baumeis-

ter amp Tice 1996)Προςαυτήντηνκατεύθυνσηλειτουργούνκαιοιδιάφορες

συνδυαστικέςθεωρίεςπροσωπικότητας (Andrews 1989 Viney 1989 Wrenn

1990 Seligman 2003 Duckworth et al 2005 Guterman 1996 Lazarus 1996)

Με αυτήν την έννοια προσωπικότητα είναι ένας ζωντανός οργανισμός

(Brown et al 2006) δηλ ένα οργανικό ψυχικό όλο (M Agrippa Brierley

19311944Μελανίτης1973)ΜάλισταοJeeves(2002)συνδυάζονταςΓνω-

στικήκαιΕξελικτικήΧυχολογίαμεΝευροψυχολογίαβλέπειμίαεπιστρο-

φήτήςΕπιστήμηςσεμίαπιοολιστικήθεώρησητηςανθρώπινηςφύσηςΗ

τελευταία αυτή θεώρηση εκλαμβάνει την προσωπικότητα λειτουργικά

laquoπροσωπικότητα είναι το πρόσωπο σε κατάστασηraquo(Helsonp541)middotτοπρό-

σωπο δηλ εδώ εννοείται ότι τρέφεται βασικά δια μέσου των διαπροσω-

πικώνσχέσεων (Θεοδωρακόπουλος 1949Freedman et al 1951 Carring-

ton 1957 Kiesler 1983 Ράπτης 1974 Assagioli 1991 Wagner et al 1995

Gurtman 2001 Acton 2004)

Έτσιταόποιαχαρακτηριστικά τήςπροσωπικότηταςστησύγχρο-

νη έρευνα δεν νοούνταιπλέονως τοάθροισμααπλώςψυχοσωματικών

χαρακτηριστικών (Thorpe 1938 1941)ωςαπλέςπεριγραφέςστατικώνκαι

μόνιμων ατομικών διαφορώνκαιωςlaquoδιαστάσεις ατομικών διαφορών που

τείνουν στην εμφάνιση σταθερών προτύπων σκέψης αισθημάτων και πρά-

ξεωνraquo (McCrae amp Costa 1990) αλλrsquo ως δυναμικά οργανωμένες δομές

(Leary et al 2005 Brown et al 2006 Schaap-Jonker 2008) τούσυνόλουτων

ψυχοσωματικών και πνευματικών λειτουργιών (Murphy 1947 Ορφανός

2004)ΟStern (1938)γιαπαράδειγμαόρισετηνπροσωπικότηταωςlaquoπολ-

λαπλή δυναμική ενότηταraquo(Allport 1961 p25)Ηδυναμικήοργάνωσηαυτή

επηρεάζει τους ιδιαίτερους τρόπους σκέψης τη συμπεριφορά (Allport

1959 Ράπτης 1974 ακκάς 1977) τη διαδικασία πληροφόρησης και την

προσαρμογήστοκοινωνικόπεριβάλλον(Buss 1989 Caspi 1998 McCrae amp

Costa 1997b Roberts et al 2001 Brown et al 2006)

τομεταξύόλεςαυτέςοιδιαστάσειςτήςπροσωπικότηταςμπορούν

εξίσουναλειτουργήσουνκαιαπότηνπλευράτήςθεολογικήςθεώρησης

τουπροσώπουεφόσονκαλύπτουνικανοποιητικάόλοτοφάσμαμιας(χρι-

στιανικής)συμπεριφοράς(Gagnepain 1995)

ΕιδικότεραοBarkman (19681977)συσχετίζονταςνοητικέςβιοψυχι-

κέςκοινωνικέςκαιπολιτισμικέςδιαστάσειςδομείτοανθρώπινοπρόσω-

πο με βάσητονλόγο(τοlaquoλέγεινraquo)τιςκοινωνικέςσχέσειςτοσυναίσθημα

καιτηνυπερβατικότητα(δηλτιςπνευματικέςκαιηθικέςαξίες)

Πιοπρόσφατα οBrugger (2008) συνοψίζονταςφιλοσοφικέςθεολο-

γικέςκαιψυχολογικές30 μεταβλητέςεντοπίζειστοανθρώπινοπρόσωπο ο-

κτώανθρωπολογικά χαρακτηριστικάα) ενοποιημένηολότητα (Μελανί-

της1973Ράπτης1974)β)σωματικότητα (Muumlhlen 1954 Maxsein 1966)γ)

σχεσιακότητααναφορικότητα υπαρξιακά ψυχολογικά κοινωνικά και

πολιτιστικά(ΑυγουστίνοςR Victor Ebner 1921 Buber 19231970Δρούλιας

1960 Ράπτης 1974 Zizioulas 1985 Μπέγζος 1994 1996 Μαντζανάρης

2009)+δ)λογικότηταε)ελευθερίαβουλήσεως(Θεοδωρακόπουλος1949)

στ)laquoθεοείδειαraquo(ltκατrsquo εἰκόναgtΘεού)ζ)επισφάλειακαιη)αναγεννητική

(ψυχο-πνευματικά)δυνατότηταμέσωτήςlaquoἐνΦριστῷraquoΑπολύτρωσης

ταωςάνωαυτάχαρακτηριστικάθαμπορούσαμεναπροσθέσουμε

και την έννοια τήςμοναδικότητας έναπανάρχαιο στοιχείοπουαπαντά

ακόμηκαιστουςπροκατακλυσμιαίουςλαούςτήςΙνδονησίας(La Fontaine

2000)Ημοναδικότητα οντολογικάμεναπορρέειαπότηνξεχωριστήσχέση

τούατόμουμετονκόσμοηοποία(σχέση)δενείναιαναγώγιμησεκαμία

δεδομένη ιδεολογική προεξόφληση (Ζιάκας 2001) και έτσι κάθε φορά

laquoεκπλήσσειraquoενώψυχολογικάπροκύπτειαπότηνοικείασύνθεσησυνδυ-

ασμόκαιελεύθερηερμηνεία(μεβάσητονιδιαίτεροσκοπότήςκάθεμιας

ταυτότητας)τωνχαρακτηριστικών (συστατικώνμονάδωνκαιδιεργασιών)

τήςκάθεπροσωπικότητας (ΓρηγόριοςΝύσσηςMPG 32 328B Carrel 194612

Μελανίτης 1973 Φασάπης 1970 Παρασκευόπουλος 1979 Ράπτης 1974

ακκάς1977Zizioulas 1994Μιχαηλίδης 1990Νησιώτης1996Ware 1996

Καραζαφείρης198519952 Turcescu 200320042)

υμπερασματικάωςκαθοριστικότεροιπαράγοντεςμόρφωσης τηςπροσω-

πικότηταςθεωρούνταιαπότηνΧυχολογίαοιενδογενείς (οβιολογικός

παράγωνγενετικές(Plomin et al 1997 Loehlin et al 1988 Bergeman et al

1988 Eysenck 1990 Plomin amp Nesselroade 1990 Heath et al 1992 Bergeman

et al 1993 Plomin amp McClearn 1993 Costa amp McCrae 1993 Plomin 1994 Se-

gal amp MacDonald 1998 Plomin et al 1998 Johnson amp Krueger 2004 Jang 2005

Novotney 2008)31 επιδράσεις κληρονομικότηταιδιοσυγκρασία η έσω έκ-

κριση και ο ιδιοσυστατικός παράγωνχαρακτηρολογική τυπολογία)32 οι

εξωγενείς (εθνικήκουλτούρα33 οικογενειακόπεριβάλλονσχολείοκοι-

νωνικήομάδα)οικοινωνικές διαφοροποιήσεις κατάτηνενηλικίωση

(ψυχικέςμεταβολέςεφηβικέςφιλίεςηλικιακήωριμότητακαιεξωτερικές

επιδράσεις)καιοιποικίλεςβιοψυχολογικές μεταβολές (πρβλψυχοδυ-

ναμικές επιδράσεις εσωτερική εμπειρία κλπ) κατά το γήρας συμπερι-

λαμβανομένηςτήςθέσηςτούατόμουαπέναντιστηνασθένειακαιτονθα-

νατο(Μελανίτης1973)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕ ΑΝΑΦΟΡΕ

(Οιπλήρειςτίτλοιτωνμονογραφιώνπαραλείπονταιχάρινσυντομίας)

1 ΠρβλKa (Εγώ)Ba (ψυχή)και Akh (πνεύμα) 2 Σο δικαίωμα να είσαι ΆνθρωποςτΑrsquoσ43-57τΒrsquoσ591-606 3 Αστέριος(Εἰς τόν πλούσιον καί εἰς τόν Λάζαρον 1-14Ομιλ1017)Ευσέβιος

(Εὐαγγελική προπαρασκευήΒιβλ6648)Υίλων(Νόμων ἱερῶν ἀλληγορίαςβιβλ

3198)ΙωΦρυσόστομος(ΜPG 61772)Ποσειδώνιος(Fragm398)ΡωμανόςοΜε-

λωδός(Ὕμνοι 6 22 SC 99 110 114 128 283) 4 Κατά τους Dollard και Miller (1950) οι οποίοι ανακάλυψαν τα λεγόμενα

δευτερογενή μαθησιακά κίνητρα τα παιδιά στα πρώιμα στάδια της ανάπτυξης

μαθαίνουν μέσω τεσσάρων laquoκριτικών καταστάσεωνraquo (τροφής καθαριότητας

σεξουαλικότηταςκαιαντίδρασηςκατάτηδιάρκειατουθυμού)ενώτοκοινωνικό

(οικογενειακό)καιπολιτιστικόπεριβάλλονδιαθέτειένασχέδιο γιακάθεμίααπό

τιςκαταστάσειςαυτές(Φασάπης1970) 5 Πρόκειταιγιατονχρονικάlaquoζωτικό χώροraquo (Lewin 1943 1935 1936 1946) ό-

πουηπροσωπικότητα καταλαμβάνειδιάφοραlaquoστρώματαraquoεξώτερακαιεσώτερα

έναντιτουψυχολογικούπεριβάλλοντος 6 ΠαλαιότεραοLasswell (1957)είχεπροτείνειέναοκταπλόμοντέλοδύναμη

ευημερίασεβασμόςαγάπηηθικότηταασφάλειαεπαγγελματικήειδίκευσηκαι

αξίεςτήςΕκπαίδευσης 7 Boethius (MPL 64 1247 1343D) Πρβλ Mulrooney 1994 Παραπλήσιος είναι

και ο ορισμός τού Κασσιόδωρου Psalmum VII ldquopersona ndash substantia rationalis

individuardquo 8 ΒλΑναστασίου ιναΐτη Οδηγός 9MPG89144Blaquoκαλοῦσι γάρ τινες πρό-

σωπον τήν τινων σχέσιν πρός ἀλλήλουςraquo 9 Richard of St Victor De Trinitate IV2224MPL1961342CldquoPersonaestexis-

tenspersesolumiuxtasingularemquondamrationalisexistentiaemodumrdquo 10 Βλ Θωμά Summa Theologiae I 29 3 ad 2 ldquoOmne individuum rationalis

naturaediciturpersonardquo 11 Πράξ 15 12 Ιω196laquoἼδε ὁ ἄνθρωποςraquo 12 Βλ Ξενοφών (Ἀπομνημονεύματα II iii 18) Cicero (De Officiis III v 22) Mene-

nius Agrippa (Titus Livius Ab Urbe condita libri II 16 32 33) ΑrsquoΚορ 12 12-27 Η

πλατωνική (Υαίδρος 270 152) laquoκαθολικότηταraquo είναιφυσιοκρατική (laquoψυχῆςοὖν

φύσινἀξίωςλόγονκατανοῆσαι οἴει δυνατόν εἶναιἄνευ τῆς τό ὅλον τῆςφύσε-

ωςraquo) ενώ τωνΠατέρων τήςΕκκλησίαςανθρωποκεντρική (προσωποκεντρική)middot

βλ Γρηγορίου Νύσσης Περί κατασκευῆς ἀνθρώπου MPG 44 185 laquoὌνομα τῷ

κτισθέντι ἀνθρώπῳ οὐχ ὁ τίς ἀλλrsquo ὁ καθόλου ἐστίνΟὐκοῦν τῇ καθολικῇ τῆς

φύσεωςκλήσειltδυνάμειπᾶσαἡ ἀνθρωπότηςἐντῇ πρώτῃ κατασκευῇ περιείλη-

πταιΟὐ γάρἐνμέρει τῆςφύσεωςἡ εἰκώνltἀλλrsquo ἐφrsquoἅπαντόγένοςἡ τοιαύτη

διήκειδύναμιςraquo

13 Ὤψ =οφθαλμός(όψη)middotτορήμαὁρῶ στηΒίβλοσημαίνειμετέχωκοινωνώ

γνωρίζωΈτσιθεωρία τούΘεού(Visio Dei)δενσημαίνειδιαλογισμό (meditation)ή

μυστική θεωρία (contemplation)αλλrsquoένωσημαζίΣουμέσωτήςΘείαςΦάρης(α-

κτίστωνενεργειών)Σου(Nissiotis1983)τοανθρώπινοπρόσωποκυρίαρχηείναι

ηπαρουσίατωνματιώνωςδέκτηαλλάκαιεκφραστήταυτόχρονατήςανθρώπι-

νης παρουσίας στον κόσμο (Μιχαηλίδης 1990)Αντίθετα οι Λατίνοι κατά μία

μεταγενέστερηεπινόηση (Mauss 2000) ετυμολογούντοπρόσωπο (person lt per-

sona)απότο per + sonosonare (=ηχώφθέγγομαι)μολονότιιστορικάφαίνεταιότι

τοπαρέλαβανμέσω τωνΕτρούσκωναπό την ελληνική λέξηπρόσωπον (φersu

perso) 14 H persona μάς εισάγει στη διάκριση μεταξύ laquoέχεινraquo και laquoείναιraquo πρόσωπο

(Jung 1935 Plessner 19613) που πρώτος απερίφραστα παρατήρησε ο Πλάτων

ύμφωναμε τονγνωστό Ελβετό ιατρόPaul Tournier (1898-1986) τοπροσωπείο

είναιηεμφανιζόμενηέκφραση(υπαρξιακήμάσκα)κάθεασυνείδητηήσυνειδη-

τή καθυστέρηση παραίτηση (ακηδία) πρόφαση προσποίηση μίμηση εξάρτηση

camouflage παλινδρόμηση φυγή εκλογίκευση μετάθεση ήαναπλήρωσηοκοινω-

νικόςρόλοςοισυμβατικότητεςηρουτίναηαπονέκρωσηηπνευματικήξηρότη-

τα η ομοιομορφοποίησητυποποίηση εξαντικειμενοποίηση ποσοτικοποίηση

μηχανοποίηση ουδετεροποίηση και αριθμοποίηση (de La Mettrie 1960 1955

Marcuse 1964)+τοlaquoπνεύμα τής γεωμετρίαςraquo(Pascal 16702007 Cassirer19681972)

οαυτοματισμόςηαλλοτρίωση (Ξηροτύρης1970)καιγενικάηαποπροσωποποίη-

ση τήςανθρώπινηςύπαρξηςΗεπίγνωσητηςδιάσπασηςτης όληςπροσωπικότη-

ταςσεπροσωπείο (laquoφαίνεσθαιraquo)καιπρόσωπο (laquoείναιraquo)οδηγείστηντραγικότητα

τηςανθρώπινηςύπαρξης(Ζιάκας2001) 15 Περισσότερα για τη θεολογία τού προσώπου γενικά βλ Popovits 1926

Brightman 1934 Boillat 1945 Barth 1955719605 Brunner 1938 1979 Tillich 1951

1959 1967 Romanides 1954 Έραστο 1958 Δημητρόπουλο 1954 Harrity amp Martin

1962 Ware 1963 1997 ODoherty 1964 Matson 1964 1967 Δρούλια 1967 Παπαπέ-

τρου 1968 Γιανναρά 1970 19924 Ματσούκα 1971 1980 Williams 1972 Lossky 2000

Aghiorgoussis 1976 Ζηζιούλα 1977 Sherrard 1977 Gregorios 1978 Μαστρογιαννό-

πουλο 1979 Υούσκα 1979 Καραβιδόπουλο 1979 Νissiotis 1982 1983 Berdiajef

1983 ιώτη 1984 Pannenberg 1985 Παναγόπουλο 1985 1987 2000 Γρηγοριάδη

1987 Υωτίου 1990 Adams 1991 Κωνσταντέλλο 1991 Ludlow 1992 Aves 1992 Wil-

liams 1993 Ι Βλάχο 1991 1994 καλτσά 1996 Torrance 1996 J Chirban 1996

Rudman 1997 Stanley 1997 Melissaris 2002 Αγγελόπουλο 2002 Jorm amp Christen-

sen 2004 Beck amp Demarest 2005 Ανανιάδη 2009 16 Λεόντιος Βυζάντιος MPG86 1333BD laquoΟὐκ ἔστιν οὖν τά ὑπέρ φύσιν τῶν

κατά φύσιν ἀναιρετικά ἀλλά παράγωγα καί παρορμητικά εἰς τό κἀκεῖνά τε

δυνηθῆναι καί τήν πρός τά ὑπέρ ταῦτα δύναμιν προσλαβεῖνraquo 17 Επιφάνιος (MPG 41418)ΓρηγόριοςΘεολόγος (Περί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος

6)Ιω Φρυσόστομος (MPG 49 118 288 309 317 MPG 55 613 MPG 59 673 MPG 61

693) 18 Πρβλ Ισοκράτη Πρός Δημόνικον λόγ Αrsquo405laquoμέγιστον γάρ ἐν ἐλαχίστῳ

νοῦς ἀγαθός ἐν ἀνθρώπου σώματιraquo 19 ΙωΦρυσοστόμουΕἰς Υιλιπ 5 4 MPG 62 210 Περί ἀρετῆς καί κακίας Ομιλ

ΚϞrsquoMPG 63760laquoτίποτrsquoἐστίνἄνθρωποςκαίὅσητῆςφύσεωςτῆςἡμετέραςἡ

εὐγένειακαίὅσηςἐστίδεκτικόνἀρετῆςτουτίτόζῶονraquoΠρβλ D Staniloae p 24

ldquoInsofarasIamnotlovedIamincomprehensibletomyselfrdquo 20 Βλ Μ Βασιλείου MPG 31 216 A-B MPG 32 325-340 Γελάσιου Κυζίκου

MPG 85 1289 Θεόδωρου Ραϊθού 206 5-7 21 Κρίσειςσχόλιααντιρρήσειςκαιπαρατηρήσειςστηlaquoθεολογίατούπροσώ-

πουraquoτούεβασμιότατουΙΖηζιούλαέχουνκατάκαιρούςκάνειμεταξύτωνάλ-

λωνοιΑγουρίδης(Οράματα και ΠράγματαΑθήνα1991σ102εξ)Ph Sher-

rardΙωΘΠαναγόπουλος(Μόρφωση και Μεταμόρφωσησ135εξ146)πYan-

nis Spiteris (La Theologia Ortodossa Neo-Greca Bologna 1992)Παπαδόπουλος(Ορ-

θόδοξη και χολαστική Θεολογίασ94εξ)Φρταμούλης(Περί φωτόςσ37εξ

73εξ104)ΜΥαράντος(Σα όρια της Επιστήμης και το ορθόδοξον ήθοςΑθήναι

1998σ179)καιξένοιΠατρολόγοιπουδημοσιεύουνστοέγκριτοπεριοδικότής

Oxford Journal of Theological Studies (γράφονταςγιαπαράδειγμαότιμετονΣρια-

δολογικό Περσοναλισμό του ο Ζηζιούλας καταστρέφει τη laquoμοναρχία του Πα-

τρόςraquo(A J Torrance Persons in Communion Edinburgh 1996)Γιαεπιπλέονβιβλιο-

γραφίαβλ JTS 481 (1997) 373 501 (1999) 434 ΘΕΟΛΟΓΙΑ 644 (1993) 632 673

(1996)4474σ885691(1998)44ΓΡΗΓΟΡΙΟ Ο ΠΑΛΑΜΑ 773 (1998) 519 790

(2001)627Μάϊος-Αύγουστος(2003)525εξ807 (2005)325Αντίδωρον Πνευματι-

κόν Γ Ι Κονιδάρησ688Aksum-ThyateiraA festschrift for Arch Methodios p515π

ΓΥλορόφσκυΔημιουργία και Απολύτρωσησ112εξ ΚατάτούςΜαξέντιοΒοή-

θιοΛεόντιοτον ΒυζάντιοκαιΙουστινιανόηταύτισητωνόρωνπρόσωπο καιυπό-

στασις (ήτοιηφύση εκλαμβάνεταιωςθεμέλιοτηςύπαρξηςκαιηυπόσταση ως το

τελικόεπίπεδοστηνεξειδίκευσημιαςκοινήςουσίας)προκαλείαιρετικούςκινδύ-

νους Μονοφυσίτες Νεστοριανοί αντιχαλκηδόνιοι Ακέφαλοι Σιμόθεος Αίλου-

ρος και εβήρος Αντιοχείας (χριστολογική ένωση ατομικών φύσεων)+ γιατί η

υπόσταση (όχιστηνΣριαδολογίααλλά)στηΦριστολογίακατανοείταιτριαδολο-

γικάμόνοστηβάσητωνεξωτερικώνποιοτήτωνπουσημαίνουντηδιάκρισηκαι

τοιδιαίτεροκαιδεδίνεταιδιόλουσημασίαστογεγονόςότιαυτήηυπόσταση (κι

όχιηφύση)είναιτοθεμέλιοτηςύπαρξηςΟιΚαππαδόκεςόμωςδιέκρινανμε-

ταξύυπόστασης καιουσίας στηΦριστολογίαπρβλ ΙΚουρεμπελέlaquoΝεοχαλκη-

δονισμόςκαιορθόδοξηορολογίαraquoΓΡΗΓΟΡΙΟ Ο ΠΑΛΑΜΑ 773 (1998)521] 22 όππσ113 23 ΙΒλάχουΗ Αποκάλυψη του Θεούσ17laquoΤπάρχουνόμωςκαιάλλοιπου

πιστεύουνότιδυοείναιοιπηγέςτηςπίστεώςμαςδηληΑγίαΓραφήκαιηΙερά

ΠαράδοσηΚαιοιδυοαυτέςαπόψειςείναιμονόπλευρεςκαιδενεκφράζουντην

ορθόδοξηδιδασκαλίαraquo 24 Έχειβρεθείότιηαναφορικότητα (ήσχεσιακότητα)γενικάσυνδέεταιμετην

απόδοσηνοήματος (Schaap-Jonker 2008) 25 Frankl 19751980 p 112 meaning must be found and cannot be given Σο

νόημαγράφειοFranklείναικάτισαντογέλιοδενμπορείςναεπιβάλειςσεκά-

ποιονναγελάσειαλλάθαπρέπειπρώτανατουπεις ένααστείοΣοίδιοεφαρ-

μόζεται και για τις τρεις laquoθεολογικές αρετέςraquo (πίστη ελπίδα και αγάπη) δεν

μπορούνναλειτουργήσουνμεμόνητηδικήμαςήκάποιουάλλουθέληση 26 Frankl 19751980 p 104 the de-neuroticization of humanity requires a re-

humanization of psychotherapy

27 Frankl 1963 p 68 Humor was another of the souls weapons in the fight for

self-preservation 28 Περισσότερα για τη σχέση κινήτρων και προσωπικότητας βλ Atkinson

1981 Humphreys amp Revelle 1984 Oldani 1997 Plutchik 1997 Sturman 1999 29 Ψς προσωπικά γνωρίσματα θεωρούνται laquoδιαστάσεις τής προσωπικότητας

με βάση τις οποίες κατηγοριοποιούνται συνήθως οι άνθρωποι σύμφωνα με τον

βαθμό που εκδηλώνουν ένα συγκεκριμένο χαρακτηριστικόraquo(Burger2001p172) 30 Κατά τον Γερμανό ψυχολόγο P Lersch (19541956) το ανθρώπινο πρόσωπο

διέπεται από τρία ουσιώδη χαρακτηριστικά α) το αμετάβλητο (Unverwechselbar-

keit) β) τη μοναδικότητα (Einmaligkeit) και γ) το ανεπανάληπτο (Unwiederholbar-

keit) 31 ύμφωνα με σύγχρονα δεδομένα το 40-60 περίπου των χαρακτηριστικών

τής προσωπικότητας έχουν προέλευση γενετική (Kernberg 1966 1976 1977

McCrae amp Costa 2003 Eurelings-Bontekoe amp Snellen 2004) 32 Πρβλ Buss 1995 Kretschmer 1925 Sheldon 1942 Ramsey 1965 Buss 1990 Ey-

senck 1990 Zuckerman 1991 1995 Gale amp Eysenck 1992 Cloninger Svrakic amp Przy-

beck 1993 Heath Cloninger amp Martin 1994 Bates amp Wachs 1994 Davidson 1999 33 Βλ για παράδειγμα τις λεγόμενες εθνοκεντρικές θεωρίες προσωπικότητας

(M Ramirez A Jenkins J Baldwin aka Kobi Kambon L Comas-Diaz J Jones B

Trimble and E Duran S Sue and D Sue)

zonsky (1990) και τούWulff (19911997) κάθε στυλ ταυτότητας φαίνεται

ότισχετίζεταιθετικάμετηνπροσωπικήκαιτησυμβολικήερμηνείατων

θρησκευτικώνφαινομένωνκαισυνεπώςμετοδίπολοτουWulfflaquoκατά

γράμμαraquo(θρησκευτική)διάστασηκαισυμβολική(θρησκευτική)διάσταση

Ησυμβολικήλειτουργίααυτήδεναντιστρατεύεταιαναγκαστικάτονθρη-

σκευτικό ρεαλισμό αλλrsquo είτε συνυπάρχει (Symbolic Affirmation) είτε ενα-

ντιώνεται(Symbolic Disaffirmation)μαζίτουχωρίςωστόσοναείναιτελεί-

ωςασύμβατημετηναπόδοσηενόςσυμβολικούνοήματοςτηςθρησκευτι-

κήςγλώσσαςΗσυμβολικήθεώρησητουεαυτού είναιαπαραίτητηγιατην

κοινωνική αλληλεπίδραση εφόσον για να αλληλεπιδράσουν κοινωνικά

δύοοργανισμοίπρέπειοκαθέναςτουςναείναισεθέσηνααξιολογείτα

οφέλητήςαλληλεπίδρασηςσεσχέσημετονδικότουαλλάκαιμετονάλ-

λο οργανισμόΦωρίς τησυμβολική αυτοσυνειδησία θαήταναδύνατογια

το ανθρώπινο είδος να συστήσει μία κοινωνία πιο σύνθετη από εκείνη

λχτωνχιμπατζήδων(Cassirer 19681972)

Ένα τρίτο δομικό στοιχείο τού προσώπου φαίνεται ότι αποτελεί η

υπαρξιακήαναζήτησηνοήματος της ζωήςΧυχίατροικαιψυχολόγοιπου

έχουνεμπνευσθείκυρίωςαπότηνΑναλυτική Χυχολογία τούC Jung τη

Υαινομενολογία τούE Husserl (1859-1938)τηνυπαρξιακή Υιλοσοφία των

S Kierkegaard F Dostoyevsky F Nietzsche A Camus M Heidegger J-P

Sartre M Merleau-Ponty (Valle amp King 1979 Sass et al 2000)κάτηνουμα-

νιστική Χυχολογία καιτηνυπερ-προσωπική (transpersonal) Χυχολογία τού

A Maslowδέχονταιότιμόνομίαπνευματικήπροοπτικήμπορείναπροσ-

δώσει σημασία και περιεχόμενο στο ανθρώπινοπρόσωπο (Mascall 1959

Tournier 1957 MacDonald 2000 Canguilhem 2002) Ο χριστιανικός ιδίως

Τπαρξισμόςενδιαφερόμενοςκατrsquoαρχήνναμελετήσειτηνανορθολογική

(μεταλογική) τάση που επιδεικνύουν συνήθως οι βαθιά και αληθινά

laquoθρησκευόμενοιraquo(πιστοί)στηζωήτουςόπωςεπίσηςκαιτηνειδικήσημα-

σίατήςαγωνίας (May 1950)βλέπει ευνοϊκάτονρόλοτούθρησκευτικού

συμβόλου (Clark 19671968) όπωςαυτόλειτουργείσεόλαταεξελικτικά

στάδια της ζωής τού ατόμου (Fowler 19811995 Royce 1962) Ο R May

(1909-1994) εμπνευσμένος βασικά από το έργο των Βαθυψυχολόγων

(Freud Adler Jung)και τωνυπαρξιστώνθεολόγωνS Kierkegaard καιP

Tillich εκλαμβάνει την αληθή θρησκευτικότητα ως πηγή δυνάμεως και

διαπίστωσητουέσχατουνοήματος της ζωήςκαιάραθεμελιώδουςσημα-

σίαςγιαμίαυγιήπροσωπικότηταΠράγματιηπερί Θεού εικόνα έχεια-

ποδειχθεί ότι εισφέρει σημαντικά στη βίωση νοήματος ζωής (Schaap-

Jonker2008)ΑπότηνάλληπλευράηΛογοθεραπεία τούVictor E Frankl

(1905-1997)υποστηρίζονταςότιοιανθρώπινεςυπάρξειςμέσωτήςαυθυ-

πέρβασης (self-transcendence) ―δηλ μιας υπνώττουσας αναφοράς για

υπέρβαση (Ek-sistere)― παλεύουν να βρουν νόημα24 και σκοπό25 ομιλεί

για μία laquoασυνείδητη θρησκευτικότηταraquo μία laquoνοολογικήraquo ή νοοδυναμική

διάσταση δηλ ένανασυνείδητολόγο (logos)ή laquoπνεύμαraquo+26πουδιαθέτει

έμφυτα(μαζίμετοσώμακαιτηνψυχή)κάθεάνθρωποςεγγενώς(πρβλ

laquoτρισύνθετονraquo) ταυτίζοντας έτσι το laquoπνευματικό ασυνείδητοraquo με το laquoυ-

περβατικό ασυνείδητοraquo που κατrsquo αυτόν μπορεί να ονομασθεί θεός

(Frankl 19751980)Ηθέσηαυτήανταποκρίνεταισεανάλογεςαπόψειςψυ-

χολόγων όπως των Luckmann (1967) Pruyser (1968) Yinger (1969) και

Dittes (1969)οιοποίοιαναζήτησαντηθρησκευτικότητα μέσααπότηλει-

τουργίατήςίδιαςτήςζωήςκαιόχιλχμέσααπότηνιστορικήήτηνιδρυ-

ματικήτηςμορφήέκφραση(Hunt amp King 19711977)

Σέλοςως ιδίωματουπροσώπου εκλαμβάνεταιηθεώρησητηςζωής

ωςκλήσης καιαποστολής (Feenstra amp Brouwer 2008)Πράγματιφιλόσο-

φοιθεολόγοι (ΠατέρεςτήςΕκκλησίαςΛούθηροςΚαλβίνοςHardy 1990

κά) και ψυχολόγοι (Tournier 1956 Frick 1995) ―εμπνευσμένοι βασικά

απότηνΧυχολογίατωνFromm (1941 May 1953) Adler (1951)καιAllport

(19651968)―διαβλέπουνμέσαστονπυρήνατούανθρωπίνουπροσώπου

μία(εγγενή)τάσηπουσχετίζεταιμετησυνειδητοποίησηεκμέρουςτού

ατόμουτήςζωήςτουωςκλήσης καιαποστολήςΕιδικάοAdler (1951)έχει

τονίσειτηνέλξηπουαισθάνεταικάθεάνθρωποςγιατηνπραγματοποίη-

ση κάποιων μυθοπλαστικών (fictional finalism) ή πραγματικών σκοπών

(Teleology)

Αντώραεπιχειρούσαμεμίαεννοιολογικήσύνθεσητωνκυριοτέρων

ψυχοφυσικώνχαρακτηριστικώντούπροσώπου σύμφωναμεκορυφαίους

θεολόγουςφιλοσόφουςκοινωνιολόγουςψυχολόγουςκαιπαιδαγωγούς

θατα περιγράφαμεωςεξής

αίσθησητηςσυνεχιζόμενης(More1995)ύπαρξήςτου(βλπρο-

σωπικήιστορίαmdashπείρα)

νοητικο-υπαρκτικήlaquoαφαίρεσηraquo―πρβλβαθμόγενικήςευφυΐ-

αςκαιδια-νοητικήδραστηριότητααπροσεξίααφηρημάδααμνησίαπα-

ραμνησίαυπερμνησίαεκμνησίακρυπτομνησία(Spilka et al 20033)]

συνειδητότητα (συνειδητό εαυτό) και αυτοσυνειδησίααυτεπί-

γνωση―αυτογνωσία(Ware 1996)

Εγω-ανάπτυξη και προσωπική δόμηση με κρίση ταυτότητας

αντιρρόπηση καιδίπολεςέννοιες(C Jung G A Kelly)

ελευθερίαπροςαυτοβεβαίωσηmiddotηέννοιααυτήσχετίζεταιστενά

με την έννοια τήςαυτοεκτίμησηςΠράγματι έναςσημαντικόςπαράγων

τούσυστήματοςπροσωπικότητας θεωρείταισήμεραηψυχολογικήκατη-

γορίατήςαυτοεκτίμησης (Ball 1992Μακρή- Μπότσαρη2001)ηοποίακα-

τάγενικήεκτίμησηαποτελείπροάγγελοτηςευεξίας (Schmitt et al 2003

Garska et al 2004 Bourguingnon et al 2006)

πολιτιστική (Walling et al 2006) εθν(ολογ)ική (Hoffman et al

2005 Schaap-Jonker 2008)καικοινωνική(Γρηγοριάδης2000)persona

ενεργητικότηταεγρήγορση-αποφασιστικότητα(διατήρησητου

ελέγχουovercontrol)ήαντίθετανωθρότητακόπωση-υποβουλησίααβου-

λησίαundercontrol (Rohrbaugh amp Jessor 1975 van Aken 2008)

συναισθηματικότητα πρβλ ψυχική διάθεση (πχ χιούμορ27)

ευαισθησία ψυχοκαταπόνηση (στρες) και άγχος (σε ελεγχόμενα επίπε-

δα) βαθμό παρασυμπαθητικοτονικότηταςσυμπαθητικοτονικότητας και

έκτασηκυκλοθυμίας+ήαντίθετααπάθεια(βουλητικήσυναισθηματική

καιυπαρξιακήσταθερότητακαιγαλήνη)καιευμεταβλητότητα(αμφιθυ-

μίααστάθειακλπ)

αισθήματα αλληλεγγύης και αυταπάρνησης (πηγαία αγάπη

ενσυναίσθησηlaquoσυμπάσχεινraquolaquoσυγχαίρεινraquo)ήαντίθεταεγωκεντρικότη-

τα(πρβλβαθμόισχύοςτούΕγώ)καιζηλοφθονία

προσαρμοστικότητα (εξαρτικότητα ελαστικότητα ευελιξία

συμβιβαστικότηταανανηπτικότητα)ήαντίθεταακαμψίακαιυπερεγω-

τικότητα(van Aken 2008)

ταυτίσειςκαισυμβατότητα(πχευγένειανομιμοφροσύνη)ή

αντίθεταεκκεντρικότητα(πχτραχύτηταευερεθιστότητα)κλπ

τρυφερότητα ή αντίθετα σκληρότητα

εμβύθισητουατομικούΕγώστο(κοινωνικό)υ

κοινωνικότητα(Αdler 1938 Weiss 1974Ζιάκας2001)―ποσοτι-

κέςκαιποιοτικές(κοσμικέςδιασκεδάσειςήαντίθεταπνευματικέςσυγκε-

ντρώσεις κλπ) σχέσειςεπαφές μεταξύ γνωστών συγγενών γειτόνων

φίλωνκλπ(Harris1995)+―ήαντίθετααντικοινωνικότητα(απο-μόνω-

ση)κοινωνικήδραστηριότητα(ενεργητικήπαράστασηκοινωνικώνρόλων

[Lindesmith amp Strauss (1949)πουσχετίζονταιβέβαιακαιμε τιςυγιείςή

παθολογικέςσχέσειςμετοάλλοφύλο(Maccoby amp Jacklin 1974 Hall 1984

Feingold 1994)―σεξουαλικότητα σεξουαλικές διαστροφές―κλπ+ εξω-

στρέφειαεσωστρέφεια (Jung 1928 1966) αριστοφάνεια προσωπικότητα

κοινωνικο-οικονομικό status (Rohrbaugh amp Jessor 1975) πρακτική συνει-

σφοράβοήθειακαθοδήγησηπληροφόρηση)middotκατάτονvan Aken (2008)η

εσωστρέφεια σχετίζεταιμεμίαυψηλούαυτοελέγχουσυμπεριφοράόπως

και με τηνπνευματικότητα (Saroglou amp Muntildeoz-Garcia 2008) ενώη εξω-

στρέφεια μεμίαχαμηλούαυτοελέγχουσυμπεριφορά

κοινωνικό ενδιαφέρον (φροντίδα laquoανθρωπιάraquoαυτεπιβεβαίω-

σηκλπ)ήαντίθετααδιαφορίακλπ

ένα γενικευμένο και εστιασμένο νευροψυχικό σύστημα που

προσιδιάζεισεαυτό ικανόνακαθιστάπολλά ερεθίσματαλειτουργικώς

ισοδύναμακαθώςκαιναελκύεικαινακαθοδηγείσταθερές-ισοδύναμες

μορφέςπροσαρμοστικήςκαι εκφραστικήςσυμπεριφοράς(Allport 1937)

ένανορμαθό-σωρείτησυσχετίσεων(ταlaquoγνωρίσματα επιφανεί-

αςraquo) που απαρτίζεται από laquoστοιχεία γνωρίσματοςraquo ή laquoενδείκτες γνωρί-

σματοςraquo δηλ μικρότερα γνωρίσματα ή αποσπάσματα συμπεριφοράς

(Cattell 1950)

ένασταθερό σύστημααντίδρασηςπου εκδηλώνεται όταν οι

καταστάσεις εκλαμβάνονται ως όμοιες και το υποκείμενο διέπεται από

όμοιακίνητραδεδομένουότιτακίνητρα μαζίμετοσύστημασχημάτων

πουδιαθέτει τοπρόσωπο καθορίζουν τονβαθμόπραγμάτωσηςορισμέ-

νωνκαταστάσεων(McClelland 1956)28]

στάσεις (Dewey amp Humber 1951)

Προς ένα συνθετικό (επιστημονικάψυχολογικά) μοντέλο θεώρησης

του προσώπου Η προσωπικότητα

Σατελευταίαχρόνιαόλοκαιπερισσότεροαναγνωρίζεταιησημασία

τής συμπερίληψης περισσοτέρων παραγόντων (Andrews 1989 Lazarus

1996)προκειμένουναlaquoσυλληφθούνraquoόσοτοδυνατόναρτιότεραταποι-

κίλα χαρακτηριστικά τού προσώπου ή τηςπροσωπικότητας μέσωσυγκε-

κριμένωνγνωρισμάτων της (Allport amp Allport 1921 Allport amp Odbert 1936

Allport 1927 1937 Cattell 1946 1957 Guilford 1959 Eysenck 1967 McCrae amp

Costa 1995 Diener 1996 Roberts amp DelVecchio 2000)29ΚατάτoύςΦασάπη

(1970)καιΠαρασκευόπουλο (σ 70) laquoπροσωπικότητα είναι το σύνολο των

ψυχοσωματικών χαρακτηριστικών τού ατόμου και κυρίως ο ιδιαίτερος

τρόπος με τον οποίο τα χαρακτηριστικά αυτά συνδέονται και οργανώνονται

σε ένα ενιαίο δυναμικό σύνολοraquo(πρβλBrown et al 2006)Ηνοηματοδότη-

σηαυτήτήςπροσωπικότητας φαίνεταιότιανταποκρίνεταικατάτονκα-

λύτερο δυνατό τρόποσεμία διαθεματικήδιεπιστημονικήκαι διαπολιτι-

σμικήσυνάρμοση(Hofstee et al 1992 Schlauch 1993 Carver 1996 Baumeis-

ter amp Tice 1996)Προςαυτήντηνκατεύθυνσηλειτουργούνκαιοιδιάφορες

συνδυαστικέςθεωρίεςπροσωπικότητας (Andrews 1989 Viney 1989 Wrenn

1990 Seligman 2003 Duckworth et al 2005 Guterman 1996 Lazarus 1996)

Με αυτήν την έννοια προσωπικότητα είναι ένας ζωντανός οργανισμός

(Brown et al 2006) δηλ ένα οργανικό ψυχικό όλο (M Agrippa Brierley

19311944Μελανίτης1973)ΜάλισταοJeeves(2002)συνδυάζονταςΓνω-

στικήκαιΕξελικτικήΧυχολογίαμεΝευροψυχολογίαβλέπειμίαεπιστρο-

φήτήςΕπιστήμηςσεμίαπιοολιστικήθεώρησητηςανθρώπινηςφύσηςΗ

τελευταία αυτή θεώρηση εκλαμβάνει την προσωπικότητα λειτουργικά

laquoπροσωπικότητα είναι το πρόσωπο σε κατάστασηraquo(Helsonp541)middotτοπρό-

σωπο δηλ εδώ εννοείται ότι τρέφεται βασικά δια μέσου των διαπροσω-

πικώνσχέσεων (Θεοδωρακόπουλος 1949Freedman et al 1951 Carring-

ton 1957 Kiesler 1983 Ράπτης 1974 Assagioli 1991 Wagner et al 1995

Gurtman 2001 Acton 2004)

Έτσιταόποιαχαρακτηριστικά τήςπροσωπικότηταςστησύγχρο-

νη έρευνα δεν νοούνταιπλέονως τοάθροισμααπλώςψυχοσωματικών

χαρακτηριστικών (Thorpe 1938 1941)ωςαπλέςπεριγραφέςστατικώνκαι

μόνιμων ατομικών διαφορώνκαιωςlaquoδιαστάσεις ατομικών διαφορών που

τείνουν στην εμφάνιση σταθερών προτύπων σκέψης αισθημάτων και πρά-

ξεωνraquo (McCrae amp Costa 1990) αλλrsquo ως δυναμικά οργανωμένες δομές

(Leary et al 2005 Brown et al 2006 Schaap-Jonker 2008) τούσυνόλουτων

ψυχοσωματικών και πνευματικών λειτουργιών (Murphy 1947 Ορφανός

2004)ΟStern (1938)γιαπαράδειγμαόρισετηνπροσωπικότηταωςlaquoπολ-

λαπλή δυναμική ενότηταraquo(Allport 1961 p25)Ηδυναμικήοργάνωσηαυτή

επηρεάζει τους ιδιαίτερους τρόπους σκέψης τη συμπεριφορά (Allport

1959 Ράπτης 1974 ακκάς 1977) τη διαδικασία πληροφόρησης και την

προσαρμογήστοκοινωνικόπεριβάλλον(Buss 1989 Caspi 1998 McCrae amp

Costa 1997b Roberts et al 2001 Brown et al 2006)

τομεταξύόλεςαυτέςοιδιαστάσειςτήςπροσωπικότηταςμπορούν

εξίσουναλειτουργήσουνκαιαπότηνπλευράτήςθεολογικήςθεώρησης

τουπροσώπουεφόσονκαλύπτουνικανοποιητικάόλοτοφάσμαμιας(χρι-

στιανικής)συμπεριφοράς(Gagnepain 1995)

ΕιδικότεραοBarkman (19681977)συσχετίζονταςνοητικέςβιοψυχι-

κέςκοινωνικέςκαιπολιτισμικέςδιαστάσειςδομείτοανθρώπινοπρόσω-

πο με βάσητονλόγο(τοlaquoλέγεινraquo)τιςκοινωνικέςσχέσειςτοσυναίσθημα

καιτηνυπερβατικότητα(δηλτιςπνευματικέςκαιηθικέςαξίες)

Πιοπρόσφατα οBrugger (2008) συνοψίζονταςφιλοσοφικέςθεολο-

γικέςκαιψυχολογικές30 μεταβλητέςεντοπίζειστοανθρώπινοπρόσωπο ο-

κτώανθρωπολογικά χαρακτηριστικάα) ενοποιημένηολότητα (Μελανί-

της1973Ράπτης1974)β)σωματικότητα (Muumlhlen 1954 Maxsein 1966)γ)

σχεσιακότητααναφορικότητα υπαρξιακά ψυχολογικά κοινωνικά και

πολιτιστικά(ΑυγουστίνοςR Victor Ebner 1921 Buber 19231970Δρούλιας

1960 Ράπτης 1974 Zizioulas 1985 Μπέγζος 1994 1996 Μαντζανάρης

2009)+δ)λογικότηταε)ελευθερίαβουλήσεως(Θεοδωρακόπουλος1949)

στ)laquoθεοείδειαraquo(ltκατrsquo εἰκόναgtΘεού)ζ)επισφάλειακαιη)αναγεννητική

(ψυχο-πνευματικά)δυνατότηταμέσωτήςlaquoἐνΦριστῷraquoΑπολύτρωσης

ταωςάνωαυτάχαρακτηριστικάθαμπορούσαμεναπροσθέσουμε

και την έννοια τήςμοναδικότητας έναπανάρχαιο στοιχείοπουαπαντά

ακόμηκαιστουςπροκατακλυσμιαίουςλαούςτήςΙνδονησίας(La Fontaine

2000)Ημοναδικότητα οντολογικάμεναπορρέειαπότηνξεχωριστήσχέση

τούατόμουμετονκόσμοηοποία(σχέση)δενείναιαναγώγιμησεκαμία

δεδομένη ιδεολογική προεξόφληση (Ζιάκας 2001) και έτσι κάθε φορά

laquoεκπλήσσειraquoενώψυχολογικάπροκύπτειαπότηνοικείασύνθεσησυνδυ-

ασμόκαιελεύθερηερμηνεία(μεβάσητονιδιαίτεροσκοπότήςκάθεμιας

ταυτότητας)τωνχαρακτηριστικών (συστατικώνμονάδωνκαιδιεργασιών)

τήςκάθεπροσωπικότητας (ΓρηγόριοςΝύσσηςMPG 32 328B Carrel 194612

Μελανίτης 1973 Φασάπης 1970 Παρασκευόπουλος 1979 Ράπτης 1974

ακκάς1977Zizioulas 1994Μιχαηλίδης 1990Νησιώτης1996Ware 1996

Καραζαφείρης198519952 Turcescu 200320042)

υμπερασματικάωςκαθοριστικότεροιπαράγοντεςμόρφωσης τηςπροσω-

πικότηταςθεωρούνταιαπότηνΧυχολογίαοιενδογενείς (οβιολογικός

παράγωνγενετικές(Plomin et al 1997 Loehlin et al 1988 Bergeman et al

1988 Eysenck 1990 Plomin amp Nesselroade 1990 Heath et al 1992 Bergeman

et al 1993 Plomin amp McClearn 1993 Costa amp McCrae 1993 Plomin 1994 Se-

gal amp MacDonald 1998 Plomin et al 1998 Johnson amp Krueger 2004 Jang 2005

Novotney 2008)31 επιδράσεις κληρονομικότηταιδιοσυγκρασία η έσω έκ-

κριση και ο ιδιοσυστατικός παράγωνχαρακτηρολογική τυπολογία)32 οι

εξωγενείς (εθνικήκουλτούρα33 οικογενειακόπεριβάλλονσχολείοκοι-

νωνικήομάδα)οικοινωνικές διαφοροποιήσεις κατάτηνενηλικίωση

(ψυχικέςμεταβολέςεφηβικέςφιλίεςηλικιακήωριμότητακαιεξωτερικές

επιδράσεις)καιοιποικίλεςβιοψυχολογικές μεταβολές (πρβλψυχοδυ-

ναμικές επιδράσεις εσωτερική εμπειρία κλπ) κατά το γήρας συμπερι-

λαμβανομένηςτήςθέσηςτούατόμουαπέναντιστηνασθένειακαιτονθα-

νατο(Μελανίτης1973)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕ ΑΝΑΦΟΡΕ

(Οιπλήρειςτίτλοιτωνμονογραφιώνπαραλείπονταιχάρινσυντομίας)

1 ΠρβλKa (Εγώ)Ba (ψυχή)και Akh (πνεύμα) 2 Σο δικαίωμα να είσαι ΆνθρωποςτΑrsquoσ43-57τΒrsquoσ591-606 3 Αστέριος(Εἰς τόν πλούσιον καί εἰς τόν Λάζαρον 1-14Ομιλ1017)Ευσέβιος

(Εὐαγγελική προπαρασκευήΒιβλ6648)Υίλων(Νόμων ἱερῶν ἀλληγορίαςβιβλ

3198)ΙωΦρυσόστομος(ΜPG 61772)Ποσειδώνιος(Fragm398)ΡωμανόςοΜε-

λωδός(Ὕμνοι 6 22 SC 99 110 114 128 283) 4 Κατά τους Dollard και Miller (1950) οι οποίοι ανακάλυψαν τα λεγόμενα

δευτερογενή μαθησιακά κίνητρα τα παιδιά στα πρώιμα στάδια της ανάπτυξης

μαθαίνουν μέσω τεσσάρων laquoκριτικών καταστάσεωνraquo (τροφής καθαριότητας

σεξουαλικότηταςκαιαντίδρασηςκατάτηδιάρκειατουθυμού)ενώτοκοινωνικό

(οικογενειακό)καιπολιτιστικόπεριβάλλονδιαθέτειένασχέδιο γιακάθεμίααπό

τιςκαταστάσειςαυτές(Φασάπης1970) 5 Πρόκειταιγιατονχρονικάlaquoζωτικό χώροraquo (Lewin 1943 1935 1936 1946) ό-

πουηπροσωπικότητα καταλαμβάνειδιάφοραlaquoστρώματαraquoεξώτερακαιεσώτερα

έναντιτουψυχολογικούπεριβάλλοντος 6 ΠαλαιότεραοLasswell (1957)είχεπροτείνειέναοκταπλόμοντέλοδύναμη

ευημερίασεβασμόςαγάπηηθικότηταασφάλειαεπαγγελματικήειδίκευσηκαι

αξίεςτήςΕκπαίδευσης 7 Boethius (MPL 64 1247 1343D) Πρβλ Mulrooney 1994 Παραπλήσιος είναι

και ο ορισμός τού Κασσιόδωρου Psalmum VII ldquopersona ndash substantia rationalis

individuardquo 8 ΒλΑναστασίου ιναΐτη Οδηγός 9MPG89144Blaquoκαλοῦσι γάρ τινες πρό-

σωπον τήν τινων σχέσιν πρός ἀλλήλουςraquo 9 Richard of St Victor De Trinitate IV2224MPL1961342CldquoPersonaestexis-

tenspersesolumiuxtasingularemquondamrationalisexistentiaemodumrdquo 10 Βλ Θωμά Summa Theologiae I 29 3 ad 2 ldquoOmne individuum rationalis

naturaediciturpersonardquo 11 Πράξ 15 12 Ιω196laquoἼδε ὁ ἄνθρωποςraquo 12 Βλ Ξενοφών (Ἀπομνημονεύματα II iii 18) Cicero (De Officiis III v 22) Mene-

nius Agrippa (Titus Livius Ab Urbe condita libri II 16 32 33) ΑrsquoΚορ 12 12-27 Η

πλατωνική (Υαίδρος 270 152) laquoκαθολικότηταraquo είναιφυσιοκρατική (laquoψυχῆςοὖν

φύσινἀξίωςλόγονκατανοῆσαι οἴει δυνατόν εἶναιἄνευ τῆς τό ὅλον τῆςφύσε-

ωςraquo) ενώ τωνΠατέρων τήςΕκκλησίαςανθρωποκεντρική (προσωποκεντρική)middot

βλ Γρηγορίου Νύσσης Περί κατασκευῆς ἀνθρώπου MPG 44 185 laquoὌνομα τῷ

κτισθέντι ἀνθρώπῳ οὐχ ὁ τίς ἀλλrsquo ὁ καθόλου ἐστίνΟὐκοῦν τῇ καθολικῇ τῆς

φύσεωςκλήσειltδυνάμειπᾶσαἡ ἀνθρωπότηςἐντῇ πρώτῃ κατασκευῇ περιείλη-

πταιΟὐ γάρἐνμέρει τῆςφύσεωςἡ εἰκώνltἀλλrsquo ἐφrsquoἅπαντόγένοςἡ τοιαύτη

διήκειδύναμιςraquo

13 Ὤψ =οφθαλμός(όψη)middotτορήμαὁρῶ στηΒίβλοσημαίνειμετέχωκοινωνώ

γνωρίζωΈτσιθεωρία τούΘεού(Visio Dei)δενσημαίνειδιαλογισμό (meditation)ή

μυστική θεωρία (contemplation)αλλrsquoένωσημαζίΣουμέσωτήςΘείαςΦάρης(α-

κτίστωνενεργειών)Σου(Nissiotis1983)τοανθρώπινοπρόσωποκυρίαρχηείναι

ηπαρουσίατωνματιώνωςδέκτηαλλάκαιεκφραστήταυτόχρονατήςανθρώπι-

νης παρουσίας στον κόσμο (Μιχαηλίδης 1990)Αντίθετα οι Λατίνοι κατά μία

μεταγενέστερηεπινόηση (Mauss 2000) ετυμολογούντοπρόσωπο (person lt per-

sona)απότο per + sonosonare (=ηχώφθέγγομαι)μολονότιιστορικάφαίνεταιότι

τοπαρέλαβανμέσω τωνΕτρούσκωναπό την ελληνική λέξηπρόσωπον (φersu

perso) 14 H persona μάς εισάγει στη διάκριση μεταξύ laquoέχεινraquo και laquoείναιraquo πρόσωπο

(Jung 1935 Plessner 19613) που πρώτος απερίφραστα παρατήρησε ο Πλάτων

ύμφωναμε τονγνωστό Ελβετό ιατρόPaul Tournier (1898-1986) τοπροσωπείο

είναιηεμφανιζόμενηέκφραση(υπαρξιακήμάσκα)κάθεασυνείδητηήσυνειδη-

τή καθυστέρηση παραίτηση (ακηδία) πρόφαση προσποίηση μίμηση εξάρτηση

camouflage παλινδρόμηση φυγή εκλογίκευση μετάθεση ήαναπλήρωσηοκοινω-

νικόςρόλοςοισυμβατικότητεςηρουτίναηαπονέκρωσηηπνευματικήξηρότη-

τα η ομοιομορφοποίησητυποποίηση εξαντικειμενοποίηση ποσοτικοποίηση

μηχανοποίηση ουδετεροποίηση και αριθμοποίηση (de La Mettrie 1960 1955

Marcuse 1964)+τοlaquoπνεύμα τής γεωμετρίαςraquo(Pascal 16702007 Cassirer19681972)

οαυτοματισμόςηαλλοτρίωση (Ξηροτύρης1970)καιγενικάηαποπροσωποποίη-

ση τήςανθρώπινηςύπαρξηςΗεπίγνωσητηςδιάσπασηςτης όληςπροσωπικότη-

ταςσεπροσωπείο (laquoφαίνεσθαιraquo)καιπρόσωπο (laquoείναιraquo)οδηγείστηντραγικότητα

τηςανθρώπινηςύπαρξης(Ζιάκας2001) 15 Περισσότερα για τη θεολογία τού προσώπου γενικά βλ Popovits 1926

Brightman 1934 Boillat 1945 Barth 1955719605 Brunner 1938 1979 Tillich 1951

1959 1967 Romanides 1954 Έραστο 1958 Δημητρόπουλο 1954 Harrity amp Martin

1962 Ware 1963 1997 ODoherty 1964 Matson 1964 1967 Δρούλια 1967 Παπαπέ-

τρου 1968 Γιανναρά 1970 19924 Ματσούκα 1971 1980 Williams 1972 Lossky 2000

Aghiorgoussis 1976 Ζηζιούλα 1977 Sherrard 1977 Gregorios 1978 Μαστρογιαννό-

πουλο 1979 Υούσκα 1979 Καραβιδόπουλο 1979 Νissiotis 1982 1983 Berdiajef

1983 ιώτη 1984 Pannenberg 1985 Παναγόπουλο 1985 1987 2000 Γρηγοριάδη

1987 Υωτίου 1990 Adams 1991 Κωνσταντέλλο 1991 Ludlow 1992 Aves 1992 Wil-

liams 1993 Ι Βλάχο 1991 1994 καλτσά 1996 Torrance 1996 J Chirban 1996

Rudman 1997 Stanley 1997 Melissaris 2002 Αγγελόπουλο 2002 Jorm amp Christen-

sen 2004 Beck amp Demarest 2005 Ανανιάδη 2009 16 Λεόντιος Βυζάντιος MPG86 1333BD laquoΟὐκ ἔστιν οὖν τά ὑπέρ φύσιν τῶν

κατά φύσιν ἀναιρετικά ἀλλά παράγωγα καί παρορμητικά εἰς τό κἀκεῖνά τε

δυνηθῆναι καί τήν πρός τά ὑπέρ ταῦτα δύναμιν προσλαβεῖνraquo 17 Επιφάνιος (MPG 41418)ΓρηγόριοςΘεολόγος (Περί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος

6)Ιω Φρυσόστομος (MPG 49 118 288 309 317 MPG 55 613 MPG 59 673 MPG 61

693) 18 Πρβλ Ισοκράτη Πρός Δημόνικον λόγ Αrsquo405laquoμέγιστον γάρ ἐν ἐλαχίστῳ

νοῦς ἀγαθός ἐν ἀνθρώπου σώματιraquo 19 ΙωΦρυσοστόμουΕἰς Υιλιπ 5 4 MPG 62 210 Περί ἀρετῆς καί κακίας Ομιλ

ΚϞrsquoMPG 63760laquoτίποτrsquoἐστίνἄνθρωποςκαίὅσητῆςφύσεωςτῆςἡμετέραςἡ

εὐγένειακαίὅσηςἐστίδεκτικόνἀρετῆςτουτίτόζῶονraquoΠρβλ D Staniloae p 24

ldquoInsofarasIamnotlovedIamincomprehensibletomyselfrdquo 20 Βλ Μ Βασιλείου MPG 31 216 A-B MPG 32 325-340 Γελάσιου Κυζίκου

MPG 85 1289 Θεόδωρου Ραϊθού 206 5-7 21 Κρίσειςσχόλιααντιρρήσειςκαιπαρατηρήσειςστηlaquoθεολογίατούπροσώ-

πουraquoτούεβασμιότατουΙΖηζιούλαέχουνκατάκαιρούςκάνειμεταξύτωνάλ-

λωνοιΑγουρίδης(Οράματα και ΠράγματαΑθήνα1991σ102εξ)Ph Sher-

rardΙωΘΠαναγόπουλος(Μόρφωση και Μεταμόρφωσησ135εξ146)πYan-

nis Spiteris (La Theologia Ortodossa Neo-Greca Bologna 1992)Παπαδόπουλος(Ορ-

θόδοξη και χολαστική Θεολογίασ94εξ)Φρταμούλης(Περί φωτόςσ37εξ

73εξ104)ΜΥαράντος(Σα όρια της Επιστήμης και το ορθόδοξον ήθοςΑθήναι

1998σ179)καιξένοιΠατρολόγοιπουδημοσιεύουνστοέγκριτοπεριοδικότής

Oxford Journal of Theological Studies (γράφονταςγιαπαράδειγμαότιμετονΣρια-

δολογικό Περσοναλισμό του ο Ζηζιούλας καταστρέφει τη laquoμοναρχία του Πα-

τρόςraquo(A J Torrance Persons in Communion Edinburgh 1996)Γιαεπιπλέονβιβλιο-

γραφίαβλ JTS 481 (1997) 373 501 (1999) 434 ΘΕΟΛΟΓΙΑ 644 (1993) 632 673

(1996)4474σ885691(1998)44ΓΡΗΓΟΡΙΟ Ο ΠΑΛΑΜΑ 773 (1998) 519 790

(2001)627Μάϊος-Αύγουστος(2003)525εξ807 (2005)325Αντίδωρον Πνευματι-

κόν Γ Ι Κονιδάρησ688Aksum-ThyateiraA festschrift for Arch Methodios p515π

ΓΥλορόφσκυΔημιουργία και Απολύτρωσησ112εξ ΚατάτούςΜαξέντιοΒοή-

θιοΛεόντιοτον ΒυζάντιοκαιΙουστινιανόηταύτισητωνόρωνπρόσωπο καιυπό-

στασις (ήτοιηφύση εκλαμβάνεταιωςθεμέλιοτηςύπαρξηςκαιηυπόσταση ως το

τελικόεπίπεδοστηνεξειδίκευσημιαςκοινήςουσίας)προκαλείαιρετικούςκινδύ-

νους Μονοφυσίτες Νεστοριανοί αντιχαλκηδόνιοι Ακέφαλοι Σιμόθεος Αίλου-

ρος και εβήρος Αντιοχείας (χριστολογική ένωση ατομικών φύσεων)+ γιατί η

υπόσταση (όχιστηνΣριαδολογίααλλά)στηΦριστολογίακατανοείταιτριαδολο-

γικάμόνοστηβάσητωνεξωτερικώνποιοτήτωνπουσημαίνουντηδιάκρισηκαι

τοιδιαίτεροκαιδεδίνεταιδιόλουσημασίαστογεγονόςότιαυτήηυπόσταση (κι

όχιηφύση)είναιτοθεμέλιοτηςύπαρξηςΟιΚαππαδόκεςόμωςδιέκρινανμε-

ταξύυπόστασης καιουσίας στηΦριστολογίαπρβλ ΙΚουρεμπελέlaquoΝεοχαλκη-

δονισμόςκαιορθόδοξηορολογίαraquoΓΡΗΓΟΡΙΟ Ο ΠΑΛΑΜΑ 773 (1998)521] 22 όππσ113 23 ΙΒλάχουΗ Αποκάλυψη του Θεούσ17laquoΤπάρχουνόμωςκαιάλλοιπου

πιστεύουνότιδυοείναιοιπηγέςτηςπίστεώςμαςδηληΑγίαΓραφήκαιηΙερά

ΠαράδοσηΚαιοιδυοαυτέςαπόψειςείναιμονόπλευρεςκαιδενεκφράζουντην

ορθόδοξηδιδασκαλίαraquo 24 Έχειβρεθείότιηαναφορικότητα (ήσχεσιακότητα)γενικάσυνδέεταιμετην

απόδοσηνοήματος (Schaap-Jonker 2008) 25 Frankl 19751980 p 112 meaning must be found and cannot be given Σο

νόημαγράφειοFranklείναικάτισαντογέλιοδενμπορείςναεπιβάλειςσεκά-

ποιονναγελάσειαλλάθαπρέπειπρώτανατουπεις ένααστείοΣοίδιοεφαρ-

μόζεται και για τις τρεις laquoθεολογικές αρετέςraquo (πίστη ελπίδα και αγάπη) δεν

μπορούνναλειτουργήσουνμεμόνητηδικήμαςήκάποιουάλλουθέληση 26 Frankl 19751980 p 104 the de-neuroticization of humanity requires a re-

humanization of psychotherapy

27 Frankl 1963 p 68 Humor was another of the souls weapons in the fight for

self-preservation 28 Περισσότερα για τη σχέση κινήτρων και προσωπικότητας βλ Atkinson

1981 Humphreys amp Revelle 1984 Oldani 1997 Plutchik 1997 Sturman 1999 29 Ψς προσωπικά γνωρίσματα θεωρούνται laquoδιαστάσεις τής προσωπικότητας

με βάση τις οποίες κατηγοριοποιούνται συνήθως οι άνθρωποι σύμφωνα με τον

βαθμό που εκδηλώνουν ένα συγκεκριμένο χαρακτηριστικόraquo(Burger2001p172) 30 Κατά τον Γερμανό ψυχολόγο P Lersch (19541956) το ανθρώπινο πρόσωπο

διέπεται από τρία ουσιώδη χαρακτηριστικά α) το αμετάβλητο (Unverwechselbar-

keit) β) τη μοναδικότητα (Einmaligkeit) και γ) το ανεπανάληπτο (Unwiederholbar-

keit) 31 ύμφωνα με σύγχρονα δεδομένα το 40-60 περίπου των χαρακτηριστικών

τής προσωπικότητας έχουν προέλευση γενετική (Kernberg 1966 1976 1977

McCrae amp Costa 2003 Eurelings-Bontekoe amp Snellen 2004) 32 Πρβλ Buss 1995 Kretschmer 1925 Sheldon 1942 Ramsey 1965 Buss 1990 Ey-

senck 1990 Zuckerman 1991 1995 Gale amp Eysenck 1992 Cloninger Svrakic amp Przy-

beck 1993 Heath Cloninger amp Martin 1994 Bates amp Wachs 1994 Davidson 1999 33 Βλ για παράδειγμα τις λεγόμενες εθνοκεντρικές θεωρίες προσωπικότητας

(M Ramirez A Jenkins J Baldwin aka Kobi Kambon L Comas-Diaz J Jones B

Trimble and E Duran S Sue and D Sue)

έμφυτα(μαζίμετοσώμακαιτηνψυχή)κάθεάνθρωποςεγγενώς(πρβλ

laquoτρισύνθετονraquo) ταυτίζοντας έτσι το laquoπνευματικό ασυνείδητοraquo με το laquoυ-

περβατικό ασυνείδητοraquo που κατrsquo αυτόν μπορεί να ονομασθεί θεός

(Frankl 19751980)Ηθέσηαυτήανταποκρίνεταισεανάλογεςαπόψειςψυ-

χολόγων όπως των Luckmann (1967) Pruyser (1968) Yinger (1969) και

Dittes (1969)οιοποίοιαναζήτησαντηθρησκευτικότητα μέσααπότηλει-

τουργίατήςίδιαςτήςζωήςκαιόχιλχμέσααπότηνιστορικήήτηνιδρυ-

ματικήτηςμορφήέκφραση(Hunt amp King 19711977)

Σέλοςως ιδίωματουπροσώπου εκλαμβάνεταιηθεώρησητηςζωής

ωςκλήσης καιαποστολής (Feenstra amp Brouwer 2008)Πράγματιφιλόσο-

φοιθεολόγοι (ΠατέρεςτήςΕκκλησίαςΛούθηροςΚαλβίνοςHardy 1990

κά) και ψυχολόγοι (Tournier 1956 Frick 1995) ―εμπνευσμένοι βασικά

απότηνΧυχολογίατωνFromm (1941 May 1953) Adler (1951)καιAllport

(19651968)―διαβλέπουνμέσαστονπυρήνατούανθρωπίνουπροσώπου

μία(εγγενή)τάσηπουσχετίζεταιμετησυνειδητοποίησηεκμέρουςτού

ατόμουτήςζωήςτουωςκλήσης καιαποστολήςΕιδικάοAdler (1951)έχει

τονίσειτηνέλξηπουαισθάνεταικάθεάνθρωποςγιατηνπραγματοποίη-

ση κάποιων μυθοπλαστικών (fictional finalism) ή πραγματικών σκοπών

(Teleology)

Αντώραεπιχειρούσαμεμίαεννοιολογικήσύνθεσητωνκυριοτέρων

ψυχοφυσικώνχαρακτηριστικώντούπροσώπου σύμφωναμεκορυφαίους

θεολόγουςφιλοσόφουςκοινωνιολόγουςψυχολόγουςκαιπαιδαγωγούς

θατα περιγράφαμεωςεξής

αίσθησητηςσυνεχιζόμενης(More1995)ύπαρξήςτου(βλπρο-

σωπικήιστορίαmdashπείρα)

νοητικο-υπαρκτικήlaquoαφαίρεσηraquo―πρβλβαθμόγενικήςευφυΐ-

αςκαιδια-νοητικήδραστηριότητααπροσεξίααφηρημάδααμνησίαπα-

ραμνησίαυπερμνησίαεκμνησίακρυπτομνησία(Spilka et al 20033)]

συνειδητότητα (συνειδητό εαυτό) και αυτοσυνειδησίααυτεπί-

γνωση―αυτογνωσία(Ware 1996)

Εγω-ανάπτυξη και προσωπική δόμηση με κρίση ταυτότητας

αντιρρόπηση καιδίπολεςέννοιες(C Jung G A Kelly)

ελευθερίαπροςαυτοβεβαίωσηmiddotηέννοιααυτήσχετίζεταιστενά

με την έννοια τήςαυτοεκτίμησηςΠράγματι έναςσημαντικόςπαράγων

τούσυστήματοςπροσωπικότητας θεωρείταισήμεραηψυχολογικήκατη-

γορίατήςαυτοεκτίμησης (Ball 1992Μακρή- Μπότσαρη2001)ηοποίακα-

τάγενικήεκτίμησηαποτελείπροάγγελοτηςευεξίας (Schmitt et al 2003

Garska et al 2004 Bourguingnon et al 2006)

πολιτιστική (Walling et al 2006) εθν(ολογ)ική (Hoffman et al

2005 Schaap-Jonker 2008)καικοινωνική(Γρηγοριάδης2000)persona

ενεργητικότηταεγρήγορση-αποφασιστικότητα(διατήρησητου

ελέγχουovercontrol)ήαντίθετανωθρότητακόπωση-υποβουλησίααβου-

λησίαundercontrol (Rohrbaugh amp Jessor 1975 van Aken 2008)

συναισθηματικότητα πρβλ ψυχική διάθεση (πχ χιούμορ27)

ευαισθησία ψυχοκαταπόνηση (στρες) και άγχος (σε ελεγχόμενα επίπε-

δα) βαθμό παρασυμπαθητικοτονικότηταςσυμπαθητικοτονικότητας και

έκτασηκυκλοθυμίας+ήαντίθετααπάθεια(βουλητικήσυναισθηματική

καιυπαρξιακήσταθερότητακαιγαλήνη)καιευμεταβλητότητα(αμφιθυ-

μίααστάθειακλπ)

αισθήματα αλληλεγγύης και αυταπάρνησης (πηγαία αγάπη

ενσυναίσθησηlaquoσυμπάσχεινraquolaquoσυγχαίρεινraquo)ήαντίθεταεγωκεντρικότη-

τα(πρβλβαθμόισχύοςτούΕγώ)καιζηλοφθονία

προσαρμοστικότητα (εξαρτικότητα ελαστικότητα ευελιξία

συμβιβαστικότηταανανηπτικότητα)ήαντίθεταακαμψίακαιυπερεγω-

τικότητα(van Aken 2008)

ταυτίσειςκαισυμβατότητα(πχευγένειανομιμοφροσύνη)ή

αντίθεταεκκεντρικότητα(πχτραχύτηταευερεθιστότητα)κλπ

τρυφερότητα ή αντίθετα σκληρότητα

εμβύθισητουατομικούΕγώστο(κοινωνικό)υ

κοινωνικότητα(Αdler 1938 Weiss 1974Ζιάκας2001)―ποσοτι-

κέςκαιποιοτικές(κοσμικέςδιασκεδάσειςήαντίθεταπνευματικέςσυγκε-

ντρώσεις κλπ) σχέσειςεπαφές μεταξύ γνωστών συγγενών γειτόνων

φίλωνκλπ(Harris1995)+―ήαντίθετααντικοινωνικότητα(απο-μόνω-

ση)κοινωνικήδραστηριότητα(ενεργητικήπαράστασηκοινωνικώνρόλων

[Lindesmith amp Strauss (1949)πουσχετίζονταιβέβαιακαιμε τιςυγιείςή

παθολογικέςσχέσειςμετοάλλοφύλο(Maccoby amp Jacklin 1974 Hall 1984

Feingold 1994)―σεξουαλικότητα σεξουαλικές διαστροφές―κλπ+ εξω-

στρέφειαεσωστρέφεια (Jung 1928 1966) αριστοφάνεια προσωπικότητα

κοινωνικο-οικονομικό status (Rohrbaugh amp Jessor 1975) πρακτική συνει-

σφοράβοήθειακαθοδήγησηπληροφόρηση)middotκατάτονvan Aken (2008)η

εσωστρέφεια σχετίζεταιμεμίαυψηλούαυτοελέγχουσυμπεριφοράόπως

και με τηνπνευματικότητα (Saroglou amp Muntildeoz-Garcia 2008) ενώη εξω-

στρέφεια μεμίαχαμηλούαυτοελέγχουσυμπεριφορά

κοινωνικό ενδιαφέρον (φροντίδα laquoανθρωπιάraquoαυτεπιβεβαίω-

σηκλπ)ήαντίθετααδιαφορίακλπ

ένα γενικευμένο και εστιασμένο νευροψυχικό σύστημα που

προσιδιάζεισεαυτό ικανόνακαθιστάπολλά ερεθίσματαλειτουργικώς

ισοδύναμακαθώςκαιναελκύεικαινακαθοδηγείσταθερές-ισοδύναμες

μορφέςπροσαρμοστικήςκαι εκφραστικήςσυμπεριφοράς(Allport 1937)

ένανορμαθό-σωρείτησυσχετίσεων(ταlaquoγνωρίσματα επιφανεί-

αςraquo) που απαρτίζεται από laquoστοιχεία γνωρίσματοςraquo ή laquoενδείκτες γνωρί-

σματοςraquo δηλ μικρότερα γνωρίσματα ή αποσπάσματα συμπεριφοράς

(Cattell 1950)

ένασταθερό σύστημααντίδρασηςπου εκδηλώνεται όταν οι

καταστάσεις εκλαμβάνονται ως όμοιες και το υποκείμενο διέπεται από

όμοιακίνητραδεδομένουότιτακίνητρα μαζίμετοσύστημασχημάτων

πουδιαθέτει τοπρόσωπο καθορίζουν τονβαθμόπραγμάτωσηςορισμέ-

νωνκαταστάσεων(McClelland 1956)28]

στάσεις (Dewey amp Humber 1951)

Προς ένα συνθετικό (επιστημονικάψυχολογικά) μοντέλο θεώρησης

του προσώπου Η προσωπικότητα

Σατελευταίαχρόνιαόλοκαιπερισσότεροαναγνωρίζεταιησημασία

τής συμπερίληψης περισσοτέρων παραγόντων (Andrews 1989 Lazarus

1996)προκειμένουναlaquoσυλληφθούνraquoόσοτοδυνατόναρτιότεραταποι-

κίλα χαρακτηριστικά τού προσώπου ή τηςπροσωπικότητας μέσωσυγκε-

κριμένωνγνωρισμάτων της (Allport amp Allport 1921 Allport amp Odbert 1936

Allport 1927 1937 Cattell 1946 1957 Guilford 1959 Eysenck 1967 McCrae amp

Costa 1995 Diener 1996 Roberts amp DelVecchio 2000)29ΚατάτoύςΦασάπη

(1970)καιΠαρασκευόπουλο (σ 70) laquoπροσωπικότητα είναι το σύνολο των

ψυχοσωματικών χαρακτηριστικών τού ατόμου και κυρίως ο ιδιαίτερος

τρόπος με τον οποίο τα χαρακτηριστικά αυτά συνδέονται και οργανώνονται

σε ένα ενιαίο δυναμικό σύνολοraquo(πρβλBrown et al 2006)Ηνοηματοδότη-

σηαυτήτήςπροσωπικότητας φαίνεταιότιανταποκρίνεταικατάτονκα-

λύτερο δυνατό τρόποσεμία διαθεματικήδιεπιστημονικήκαι διαπολιτι-

σμικήσυνάρμοση(Hofstee et al 1992 Schlauch 1993 Carver 1996 Baumeis-

ter amp Tice 1996)Προςαυτήντηνκατεύθυνσηλειτουργούνκαιοιδιάφορες

συνδυαστικέςθεωρίεςπροσωπικότητας (Andrews 1989 Viney 1989 Wrenn

1990 Seligman 2003 Duckworth et al 2005 Guterman 1996 Lazarus 1996)

Με αυτήν την έννοια προσωπικότητα είναι ένας ζωντανός οργανισμός

(Brown et al 2006) δηλ ένα οργανικό ψυχικό όλο (M Agrippa Brierley

19311944Μελανίτης1973)ΜάλισταοJeeves(2002)συνδυάζονταςΓνω-

στικήκαιΕξελικτικήΧυχολογίαμεΝευροψυχολογίαβλέπειμίαεπιστρο-

φήτήςΕπιστήμηςσεμίαπιοολιστικήθεώρησητηςανθρώπινηςφύσηςΗ

τελευταία αυτή θεώρηση εκλαμβάνει την προσωπικότητα λειτουργικά

laquoπροσωπικότητα είναι το πρόσωπο σε κατάστασηraquo(Helsonp541)middotτοπρό-

σωπο δηλ εδώ εννοείται ότι τρέφεται βασικά δια μέσου των διαπροσω-

πικώνσχέσεων (Θεοδωρακόπουλος 1949Freedman et al 1951 Carring-

ton 1957 Kiesler 1983 Ράπτης 1974 Assagioli 1991 Wagner et al 1995

Gurtman 2001 Acton 2004)

Έτσιταόποιαχαρακτηριστικά τήςπροσωπικότηταςστησύγχρο-

νη έρευνα δεν νοούνταιπλέονως τοάθροισμααπλώςψυχοσωματικών

χαρακτηριστικών (Thorpe 1938 1941)ωςαπλέςπεριγραφέςστατικώνκαι

μόνιμων ατομικών διαφορώνκαιωςlaquoδιαστάσεις ατομικών διαφορών που

τείνουν στην εμφάνιση σταθερών προτύπων σκέψης αισθημάτων και πρά-

ξεωνraquo (McCrae amp Costa 1990) αλλrsquo ως δυναμικά οργανωμένες δομές

(Leary et al 2005 Brown et al 2006 Schaap-Jonker 2008) τούσυνόλουτων

ψυχοσωματικών και πνευματικών λειτουργιών (Murphy 1947 Ορφανός

2004)ΟStern (1938)γιαπαράδειγμαόρισετηνπροσωπικότηταωςlaquoπολ-

λαπλή δυναμική ενότηταraquo(Allport 1961 p25)Ηδυναμικήοργάνωσηαυτή

επηρεάζει τους ιδιαίτερους τρόπους σκέψης τη συμπεριφορά (Allport

1959 Ράπτης 1974 ακκάς 1977) τη διαδικασία πληροφόρησης και την

προσαρμογήστοκοινωνικόπεριβάλλον(Buss 1989 Caspi 1998 McCrae amp

Costa 1997b Roberts et al 2001 Brown et al 2006)

τομεταξύόλεςαυτέςοιδιαστάσειςτήςπροσωπικότηταςμπορούν

εξίσουναλειτουργήσουνκαιαπότηνπλευράτήςθεολογικήςθεώρησης

τουπροσώπουεφόσονκαλύπτουνικανοποιητικάόλοτοφάσμαμιας(χρι-

στιανικής)συμπεριφοράς(Gagnepain 1995)

ΕιδικότεραοBarkman (19681977)συσχετίζονταςνοητικέςβιοψυχι-

κέςκοινωνικέςκαιπολιτισμικέςδιαστάσειςδομείτοανθρώπινοπρόσω-

πο με βάσητονλόγο(τοlaquoλέγεινraquo)τιςκοινωνικέςσχέσειςτοσυναίσθημα

καιτηνυπερβατικότητα(δηλτιςπνευματικέςκαιηθικέςαξίες)

Πιοπρόσφατα οBrugger (2008) συνοψίζονταςφιλοσοφικέςθεολο-

γικέςκαιψυχολογικές30 μεταβλητέςεντοπίζειστοανθρώπινοπρόσωπο ο-

κτώανθρωπολογικά χαρακτηριστικάα) ενοποιημένηολότητα (Μελανί-

της1973Ράπτης1974)β)σωματικότητα (Muumlhlen 1954 Maxsein 1966)γ)

σχεσιακότητααναφορικότητα υπαρξιακά ψυχολογικά κοινωνικά και

πολιτιστικά(ΑυγουστίνοςR Victor Ebner 1921 Buber 19231970Δρούλιας

1960 Ράπτης 1974 Zizioulas 1985 Μπέγζος 1994 1996 Μαντζανάρης

2009)+δ)λογικότηταε)ελευθερίαβουλήσεως(Θεοδωρακόπουλος1949)

στ)laquoθεοείδειαraquo(ltκατrsquo εἰκόναgtΘεού)ζ)επισφάλειακαιη)αναγεννητική

(ψυχο-πνευματικά)δυνατότηταμέσωτήςlaquoἐνΦριστῷraquoΑπολύτρωσης

ταωςάνωαυτάχαρακτηριστικάθαμπορούσαμεναπροσθέσουμε

και την έννοια τήςμοναδικότητας έναπανάρχαιο στοιχείοπουαπαντά

ακόμηκαιστουςπροκατακλυσμιαίουςλαούςτήςΙνδονησίας(La Fontaine

2000)Ημοναδικότητα οντολογικάμεναπορρέειαπότηνξεχωριστήσχέση

τούατόμουμετονκόσμοηοποία(σχέση)δενείναιαναγώγιμησεκαμία

δεδομένη ιδεολογική προεξόφληση (Ζιάκας 2001) και έτσι κάθε φορά

laquoεκπλήσσειraquoενώψυχολογικάπροκύπτειαπότηνοικείασύνθεσησυνδυ-

ασμόκαιελεύθερηερμηνεία(μεβάσητονιδιαίτεροσκοπότήςκάθεμιας

ταυτότητας)τωνχαρακτηριστικών (συστατικώνμονάδωνκαιδιεργασιών)

τήςκάθεπροσωπικότητας (ΓρηγόριοςΝύσσηςMPG 32 328B Carrel 194612

Μελανίτης 1973 Φασάπης 1970 Παρασκευόπουλος 1979 Ράπτης 1974

ακκάς1977Zizioulas 1994Μιχαηλίδης 1990Νησιώτης1996Ware 1996

Καραζαφείρης198519952 Turcescu 200320042)

υμπερασματικάωςκαθοριστικότεροιπαράγοντεςμόρφωσης τηςπροσω-

πικότηταςθεωρούνταιαπότηνΧυχολογίαοιενδογενείς (οβιολογικός

παράγωνγενετικές(Plomin et al 1997 Loehlin et al 1988 Bergeman et al

1988 Eysenck 1990 Plomin amp Nesselroade 1990 Heath et al 1992 Bergeman

et al 1993 Plomin amp McClearn 1993 Costa amp McCrae 1993 Plomin 1994 Se-

gal amp MacDonald 1998 Plomin et al 1998 Johnson amp Krueger 2004 Jang 2005

Novotney 2008)31 επιδράσεις κληρονομικότηταιδιοσυγκρασία η έσω έκ-

κριση και ο ιδιοσυστατικός παράγωνχαρακτηρολογική τυπολογία)32 οι

εξωγενείς (εθνικήκουλτούρα33 οικογενειακόπεριβάλλονσχολείοκοι-

νωνικήομάδα)οικοινωνικές διαφοροποιήσεις κατάτηνενηλικίωση

(ψυχικέςμεταβολέςεφηβικέςφιλίεςηλικιακήωριμότητακαιεξωτερικές

επιδράσεις)καιοιποικίλεςβιοψυχολογικές μεταβολές (πρβλψυχοδυ-

ναμικές επιδράσεις εσωτερική εμπειρία κλπ) κατά το γήρας συμπερι-

λαμβανομένηςτήςθέσηςτούατόμουαπέναντιστηνασθένειακαιτονθα-

νατο(Μελανίτης1973)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕ ΑΝΑΦΟΡΕ

(Οιπλήρειςτίτλοιτωνμονογραφιώνπαραλείπονταιχάρινσυντομίας)

1 ΠρβλKa (Εγώ)Ba (ψυχή)και Akh (πνεύμα) 2 Σο δικαίωμα να είσαι ΆνθρωποςτΑrsquoσ43-57τΒrsquoσ591-606 3 Αστέριος(Εἰς τόν πλούσιον καί εἰς τόν Λάζαρον 1-14Ομιλ1017)Ευσέβιος

(Εὐαγγελική προπαρασκευήΒιβλ6648)Υίλων(Νόμων ἱερῶν ἀλληγορίαςβιβλ

3198)ΙωΦρυσόστομος(ΜPG 61772)Ποσειδώνιος(Fragm398)ΡωμανόςοΜε-

λωδός(Ὕμνοι 6 22 SC 99 110 114 128 283) 4 Κατά τους Dollard και Miller (1950) οι οποίοι ανακάλυψαν τα λεγόμενα

δευτερογενή μαθησιακά κίνητρα τα παιδιά στα πρώιμα στάδια της ανάπτυξης

μαθαίνουν μέσω τεσσάρων laquoκριτικών καταστάσεωνraquo (τροφής καθαριότητας

σεξουαλικότηταςκαιαντίδρασηςκατάτηδιάρκειατουθυμού)ενώτοκοινωνικό

(οικογενειακό)καιπολιτιστικόπεριβάλλονδιαθέτειένασχέδιο γιακάθεμίααπό

τιςκαταστάσειςαυτές(Φασάπης1970) 5 Πρόκειταιγιατονχρονικάlaquoζωτικό χώροraquo (Lewin 1943 1935 1936 1946) ό-

πουηπροσωπικότητα καταλαμβάνειδιάφοραlaquoστρώματαraquoεξώτερακαιεσώτερα

έναντιτουψυχολογικούπεριβάλλοντος 6 ΠαλαιότεραοLasswell (1957)είχεπροτείνειέναοκταπλόμοντέλοδύναμη

ευημερίασεβασμόςαγάπηηθικότηταασφάλειαεπαγγελματικήειδίκευσηκαι

αξίεςτήςΕκπαίδευσης 7 Boethius (MPL 64 1247 1343D) Πρβλ Mulrooney 1994 Παραπλήσιος είναι

και ο ορισμός τού Κασσιόδωρου Psalmum VII ldquopersona ndash substantia rationalis

individuardquo 8 ΒλΑναστασίου ιναΐτη Οδηγός 9MPG89144Blaquoκαλοῦσι γάρ τινες πρό-

σωπον τήν τινων σχέσιν πρός ἀλλήλουςraquo 9 Richard of St Victor De Trinitate IV2224MPL1961342CldquoPersonaestexis-

tenspersesolumiuxtasingularemquondamrationalisexistentiaemodumrdquo 10 Βλ Θωμά Summa Theologiae I 29 3 ad 2 ldquoOmne individuum rationalis

naturaediciturpersonardquo 11 Πράξ 15 12 Ιω196laquoἼδε ὁ ἄνθρωποςraquo 12 Βλ Ξενοφών (Ἀπομνημονεύματα II iii 18) Cicero (De Officiis III v 22) Mene-

nius Agrippa (Titus Livius Ab Urbe condita libri II 16 32 33) ΑrsquoΚορ 12 12-27 Η

πλατωνική (Υαίδρος 270 152) laquoκαθολικότηταraquo είναιφυσιοκρατική (laquoψυχῆςοὖν

φύσινἀξίωςλόγονκατανοῆσαι οἴει δυνατόν εἶναιἄνευ τῆς τό ὅλον τῆςφύσε-

ωςraquo) ενώ τωνΠατέρων τήςΕκκλησίαςανθρωποκεντρική (προσωποκεντρική)middot

βλ Γρηγορίου Νύσσης Περί κατασκευῆς ἀνθρώπου MPG 44 185 laquoὌνομα τῷ

κτισθέντι ἀνθρώπῳ οὐχ ὁ τίς ἀλλrsquo ὁ καθόλου ἐστίνΟὐκοῦν τῇ καθολικῇ τῆς

φύσεωςκλήσειltδυνάμειπᾶσαἡ ἀνθρωπότηςἐντῇ πρώτῃ κατασκευῇ περιείλη-

πταιΟὐ γάρἐνμέρει τῆςφύσεωςἡ εἰκώνltἀλλrsquo ἐφrsquoἅπαντόγένοςἡ τοιαύτη

διήκειδύναμιςraquo

13 Ὤψ =οφθαλμός(όψη)middotτορήμαὁρῶ στηΒίβλοσημαίνειμετέχωκοινωνώ

γνωρίζωΈτσιθεωρία τούΘεού(Visio Dei)δενσημαίνειδιαλογισμό (meditation)ή

μυστική θεωρία (contemplation)αλλrsquoένωσημαζίΣουμέσωτήςΘείαςΦάρης(α-

κτίστωνενεργειών)Σου(Nissiotis1983)τοανθρώπινοπρόσωποκυρίαρχηείναι

ηπαρουσίατωνματιώνωςδέκτηαλλάκαιεκφραστήταυτόχρονατήςανθρώπι-

νης παρουσίας στον κόσμο (Μιχαηλίδης 1990)Αντίθετα οι Λατίνοι κατά μία

μεταγενέστερηεπινόηση (Mauss 2000) ετυμολογούντοπρόσωπο (person lt per-

sona)απότο per + sonosonare (=ηχώφθέγγομαι)μολονότιιστορικάφαίνεταιότι

τοπαρέλαβανμέσω τωνΕτρούσκωναπό την ελληνική λέξηπρόσωπον (φersu

perso) 14 H persona μάς εισάγει στη διάκριση μεταξύ laquoέχεινraquo και laquoείναιraquo πρόσωπο

(Jung 1935 Plessner 19613) που πρώτος απερίφραστα παρατήρησε ο Πλάτων

ύμφωναμε τονγνωστό Ελβετό ιατρόPaul Tournier (1898-1986) τοπροσωπείο

είναιηεμφανιζόμενηέκφραση(υπαρξιακήμάσκα)κάθεασυνείδητηήσυνειδη-

τή καθυστέρηση παραίτηση (ακηδία) πρόφαση προσποίηση μίμηση εξάρτηση

camouflage παλινδρόμηση φυγή εκλογίκευση μετάθεση ήαναπλήρωσηοκοινω-

νικόςρόλοςοισυμβατικότητεςηρουτίναηαπονέκρωσηηπνευματικήξηρότη-

τα η ομοιομορφοποίησητυποποίηση εξαντικειμενοποίηση ποσοτικοποίηση

μηχανοποίηση ουδετεροποίηση και αριθμοποίηση (de La Mettrie 1960 1955

Marcuse 1964)+τοlaquoπνεύμα τής γεωμετρίαςraquo(Pascal 16702007 Cassirer19681972)

οαυτοματισμόςηαλλοτρίωση (Ξηροτύρης1970)καιγενικάηαποπροσωποποίη-

ση τήςανθρώπινηςύπαρξηςΗεπίγνωσητηςδιάσπασηςτης όληςπροσωπικότη-

ταςσεπροσωπείο (laquoφαίνεσθαιraquo)καιπρόσωπο (laquoείναιraquo)οδηγείστηντραγικότητα

τηςανθρώπινηςύπαρξης(Ζιάκας2001) 15 Περισσότερα για τη θεολογία τού προσώπου γενικά βλ Popovits 1926

Brightman 1934 Boillat 1945 Barth 1955719605 Brunner 1938 1979 Tillich 1951

1959 1967 Romanides 1954 Έραστο 1958 Δημητρόπουλο 1954 Harrity amp Martin

1962 Ware 1963 1997 ODoherty 1964 Matson 1964 1967 Δρούλια 1967 Παπαπέ-

τρου 1968 Γιανναρά 1970 19924 Ματσούκα 1971 1980 Williams 1972 Lossky 2000

Aghiorgoussis 1976 Ζηζιούλα 1977 Sherrard 1977 Gregorios 1978 Μαστρογιαννό-

πουλο 1979 Υούσκα 1979 Καραβιδόπουλο 1979 Νissiotis 1982 1983 Berdiajef

1983 ιώτη 1984 Pannenberg 1985 Παναγόπουλο 1985 1987 2000 Γρηγοριάδη

1987 Υωτίου 1990 Adams 1991 Κωνσταντέλλο 1991 Ludlow 1992 Aves 1992 Wil-

liams 1993 Ι Βλάχο 1991 1994 καλτσά 1996 Torrance 1996 J Chirban 1996

Rudman 1997 Stanley 1997 Melissaris 2002 Αγγελόπουλο 2002 Jorm amp Christen-

sen 2004 Beck amp Demarest 2005 Ανανιάδη 2009 16 Λεόντιος Βυζάντιος MPG86 1333BD laquoΟὐκ ἔστιν οὖν τά ὑπέρ φύσιν τῶν

κατά φύσιν ἀναιρετικά ἀλλά παράγωγα καί παρορμητικά εἰς τό κἀκεῖνά τε

δυνηθῆναι καί τήν πρός τά ὑπέρ ταῦτα δύναμιν προσλαβεῖνraquo 17 Επιφάνιος (MPG 41418)ΓρηγόριοςΘεολόγος (Περί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος

6)Ιω Φρυσόστομος (MPG 49 118 288 309 317 MPG 55 613 MPG 59 673 MPG 61

693) 18 Πρβλ Ισοκράτη Πρός Δημόνικον λόγ Αrsquo405laquoμέγιστον γάρ ἐν ἐλαχίστῳ

νοῦς ἀγαθός ἐν ἀνθρώπου σώματιraquo 19 ΙωΦρυσοστόμουΕἰς Υιλιπ 5 4 MPG 62 210 Περί ἀρετῆς καί κακίας Ομιλ

ΚϞrsquoMPG 63760laquoτίποτrsquoἐστίνἄνθρωποςκαίὅσητῆςφύσεωςτῆςἡμετέραςἡ

εὐγένειακαίὅσηςἐστίδεκτικόνἀρετῆςτουτίτόζῶονraquoΠρβλ D Staniloae p 24

ldquoInsofarasIamnotlovedIamincomprehensibletomyselfrdquo 20 Βλ Μ Βασιλείου MPG 31 216 A-B MPG 32 325-340 Γελάσιου Κυζίκου

MPG 85 1289 Θεόδωρου Ραϊθού 206 5-7 21 Κρίσειςσχόλιααντιρρήσειςκαιπαρατηρήσειςστηlaquoθεολογίατούπροσώ-

πουraquoτούεβασμιότατουΙΖηζιούλαέχουνκατάκαιρούςκάνειμεταξύτωνάλ-

λωνοιΑγουρίδης(Οράματα και ΠράγματαΑθήνα1991σ102εξ)Ph Sher-

rardΙωΘΠαναγόπουλος(Μόρφωση και Μεταμόρφωσησ135εξ146)πYan-

nis Spiteris (La Theologia Ortodossa Neo-Greca Bologna 1992)Παπαδόπουλος(Ορ-

θόδοξη και χολαστική Θεολογίασ94εξ)Φρταμούλης(Περί φωτόςσ37εξ

73εξ104)ΜΥαράντος(Σα όρια της Επιστήμης και το ορθόδοξον ήθοςΑθήναι

1998σ179)καιξένοιΠατρολόγοιπουδημοσιεύουνστοέγκριτοπεριοδικότής

Oxford Journal of Theological Studies (γράφονταςγιαπαράδειγμαότιμετονΣρια-

δολογικό Περσοναλισμό του ο Ζηζιούλας καταστρέφει τη laquoμοναρχία του Πα-

τρόςraquo(A J Torrance Persons in Communion Edinburgh 1996)Γιαεπιπλέονβιβλιο-

γραφίαβλ JTS 481 (1997) 373 501 (1999) 434 ΘΕΟΛΟΓΙΑ 644 (1993) 632 673

(1996)4474σ885691(1998)44ΓΡΗΓΟΡΙΟ Ο ΠΑΛΑΜΑ 773 (1998) 519 790

(2001)627Μάϊος-Αύγουστος(2003)525εξ807 (2005)325Αντίδωρον Πνευματι-

κόν Γ Ι Κονιδάρησ688Aksum-ThyateiraA festschrift for Arch Methodios p515π

ΓΥλορόφσκυΔημιουργία και Απολύτρωσησ112εξ ΚατάτούςΜαξέντιοΒοή-

θιοΛεόντιοτον ΒυζάντιοκαιΙουστινιανόηταύτισητωνόρωνπρόσωπο καιυπό-

στασις (ήτοιηφύση εκλαμβάνεταιωςθεμέλιοτηςύπαρξηςκαιηυπόσταση ως το

τελικόεπίπεδοστηνεξειδίκευσημιαςκοινήςουσίας)προκαλείαιρετικούςκινδύ-

νους Μονοφυσίτες Νεστοριανοί αντιχαλκηδόνιοι Ακέφαλοι Σιμόθεος Αίλου-

ρος και εβήρος Αντιοχείας (χριστολογική ένωση ατομικών φύσεων)+ γιατί η

υπόσταση (όχιστηνΣριαδολογίααλλά)στηΦριστολογίακατανοείταιτριαδολο-

γικάμόνοστηβάσητωνεξωτερικώνποιοτήτωνπουσημαίνουντηδιάκρισηκαι

τοιδιαίτεροκαιδεδίνεταιδιόλουσημασίαστογεγονόςότιαυτήηυπόσταση (κι

όχιηφύση)είναιτοθεμέλιοτηςύπαρξηςΟιΚαππαδόκεςόμωςδιέκρινανμε-

ταξύυπόστασης καιουσίας στηΦριστολογίαπρβλ ΙΚουρεμπελέlaquoΝεοχαλκη-

δονισμόςκαιορθόδοξηορολογίαraquoΓΡΗΓΟΡΙΟ Ο ΠΑΛΑΜΑ 773 (1998)521] 22 όππσ113 23 ΙΒλάχουΗ Αποκάλυψη του Θεούσ17laquoΤπάρχουνόμωςκαιάλλοιπου

πιστεύουνότιδυοείναιοιπηγέςτηςπίστεώςμαςδηληΑγίαΓραφήκαιηΙερά

ΠαράδοσηΚαιοιδυοαυτέςαπόψειςείναιμονόπλευρεςκαιδενεκφράζουντην

ορθόδοξηδιδασκαλίαraquo 24 Έχειβρεθείότιηαναφορικότητα (ήσχεσιακότητα)γενικάσυνδέεταιμετην

απόδοσηνοήματος (Schaap-Jonker 2008) 25 Frankl 19751980 p 112 meaning must be found and cannot be given Σο

νόημαγράφειοFranklείναικάτισαντογέλιοδενμπορείςναεπιβάλειςσεκά-

ποιονναγελάσειαλλάθαπρέπειπρώτανατουπεις ένααστείοΣοίδιοεφαρ-

μόζεται και για τις τρεις laquoθεολογικές αρετέςraquo (πίστη ελπίδα και αγάπη) δεν

μπορούνναλειτουργήσουνμεμόνητηδικήμαςήκάποιουάλλουθέληση 26 Frankl 19751980 p 104 the de-neuroticization of humanity requires a re-

humanization of psychotherapy

27 Frankl 1963 p 68 Humor was another of the souls weapons in the fight for

self-preservation 28 Περισσότερα για τη σχέση κινήτρων και προσωπικότητας βλ Atkinson

1981 Humphreys amp Revelle 1984 Oldani 1997 Plutchik 1997 Sturman 1999 29 Ψς προσωπικά γνωρίσματα θεωρούνται laquoδιαστάσεις τής προσωπικότητας

με βάση τις οποίες κατηγοριοποιούνται συνήθως οι άνθρωποι σύμφωνα με τον

βαθμό που εκδηλώνουν ένα συγκεκριμένο χαρακτηριστικόraquo(Burger2001p172) 30 Κατά τον Γερμανό ψυχολόγο P Lersch (19541956) το ανθρώπινο πρόσωπο

διέπεται από τρία ουσιώδη χαρακτηριστικά α) το αμετάβλητο (Unverwechselbar-

keit) β) τη μοναδικότητα (Einmaligkeit) και γ) το ανεπανάληπτο (Unwiederholbar-

keit) 31 ύμφωνα με σύγχρονα δεδομένα το 40-60 περίπου των χαρακτηριστικών

τής προσωπικότητας έχουν προέλευση γενετική (Kernberg 1966 1976 1977

McCrae amp Costa 2003 Eurelings-Bontekoe amp Snellen 2004) 32 Πρβλ Buss 1995 Kretschmer 1925 Sheldon 1942 Ramsey 1965 Buss 1990 Ey-

senck 1990 Zuckerman 1991 1995 Gale amp Eysenck 1992 Cloninger Svrakic amp Przy-

beck 1993 Heath Cloninger amp Martin 1994 Bates amp Wachs 1994 Davidson 1999 33 Βλ για παράδειγμα τις λεγόμενες εθνοκεντρικές θεωρίες προσωπικότητας

(M Ramirez A Jenkins J Baldwin aka Kobi Kambon L Comas-Diaz J Jones B

Trimble and E Duran S Sue and D Sue)

συναισθηματικότητα πρβλ ψυχική διάθεση (πχ χιούμορ27)

ευαισθησία ψυχοκαταπόνηση (στρες) και άγχος (σε ελεγχόμενα επίπε-

δα) βαθμό παρασυμπαθητικοτονικότηταςσυμπαθητικοτονικότητας και

έκτασηκυκλοθυμίας+ήαντίθετααπάθεια(βουλητικήσυναισθηματική

καιυπαρξιακήσταθερότητακαιγαλήνη)καιευμεταβλητότητα(αμφιθυ-

μίααστάθειακλπ)

αισθήματα αλληλεγγύης και αυταπάρνησης (πηγαία αγάπη

ενσυναίσθησηlaquoσυμπάσχεινraquolaquoσυγχαίρεινraquo)ήαντίθεταεγωκεντρικότη-

τα(πρβλβαθμόισχύοςτούΕγώ)καιζηλοφθονία

προσαρμοστικότητα (εξαρτικότητα ελαστικότητα ευελιξία

συμβιβαστικότηταανανηπτικότητα)ήαντίθεταακαμψίακαιυπερεγω-

τικότητα(van Aken 2008)

ταυτίσειςκαισυμβατότητα(πχευγένειανομιμοφροσύνη)ή

αντίθεταεκκεντρικότητα(πχτραχύτηταευερεθιστότητα)κλπ

τρυφερότητα ή αντίθετα σκληρότητα

εμβύθισητουατομικούΕγώστο(κοινωνικό)υ

κοινωνικότητα(Αdler 1938 Weiss 1974Ζιάκας2001)―ποσοτι-

κέςκαιποιοτικές(κοσμικέςδιασκεδάσειςήαντίθεταπνευματικέςσυγκε-

ντρώσεις κλπ) σχέσειςεπαφές μεταξύ γνωστών συγγενών γειτόνων

φίλωνκλπ(Harris1995)+―ήαντίθετααντικοινωνικότητα(απο-μόνω-

ση)κοινωνικήδραστηριότητα(ενεργητικήπαράστασηκοινωνικώνρόλων

[Lindesmith amp Strauss (1949)πουσχετίζονταιβέβαιακαιμε τιςυγιείςή

παθολογικέςσχέσειςμετοάλλοφύλο(Maccoby amp Jacklin 1974 Hall 1984

Feingold 1994)―σεξουαλικότητα σεξουαλικές διαστροφές―κλπ+ εξω-

στρέφειαεσωστρέφεια (Jung 1928 1966) αριστοφάνεια προσωπικότητα

κοινωνικο-οικονομικό status (Rohrbaugh amp Jessor 1975) πρακτική συνει-

σφοράβοήθειακαθοδήγησηπληροφόρηση)middotκατάτονvan Aken (2008)η

εσωστρέφεια σχετίζεταιμεμίαυψηλούαυτοελέγχουσυμπεριφοράόπως

και με τηνπνευματικότητα (Saroglou amp Muntildeoz-Garcia 2008) ενώη εξω-

στρέφεια μεμίαχαμηλούαυτοελέγχουσυμπεριφορά

κοινωνικό ενδιαφέρον (φροντίδα laquoανθρωπιάraquoαυτεπιβεβαίω-

σηκλπ)ήαντίθετααδιαφορίακλπ

ένα γενικευμένο και εστιασμένο νευροψυχικό σύστημα που

προσιδιάζεισεαυτό ικανόνακαθιστάπολλά ερεθίσματαλειτουργικώς

ισοδύναμακαθώςκαιναελκύεικαινακαθοδηγείσταθερές-ισοδύναμες

μορφέςπροσαρμοστικήςκαι εκφραστικήςσυμπεριφοράς(Allport 1937)

ένανορμαθό-σωρείτησυσχετίσεων(ταlaquoγνωρίσματα επιφανεί-

αςraquo) που απαρτίζεται από laquoστοιχεία γνωρίσματοςraquo ή laquoενδείκτες γνωρί-

σματοςraquo δηλ μικρότερα γνωρίσματα ή αποσπάσματα συμπεριφοράς

(Cattell 1950)

ένασταθερό σύστημααντίδρασηςπου εκδηλώνεται όταν οι

καταστάσεις εκλαμβάνονται ως όμοιες και το υποκείμενο διέπεται από

όμοιακίνητραδεδομένουότιτακίνητρα μαζίμετοσύστημασχημάτων

πουδιαθέτει τοπρόσωπο καθορίζουν τονβαθμόπραγμάτωσηςορισμέ-

νωνκαταστάσεων(McClelland 1956)28]

στάσεις (Dewey amp Humber 1951)

Προς ένα συνθετικό (επιστημονικάψυχολογικά) μοντέλο θεώρησης

του προσώπου Η προσωπικότητα

Σατελευταίαχρόνιαόλοκαιπερισσότεροαναγνωρίζεταιησημασία

τής συμπερίληψης περισσοτέρων παραγόντων (Andrews 1989 Lazarus

1996)προκειμένουναlaquoσυλληφθούνraquoόσοτοδυνατόναρτιότεραταποι-

κίλα χαρακτηριστικά τού προσώπου ή τηςπροσωπικότητας μέσωσυγκε-

κριμένωνγνωρισμάτων της (Allport amp Allport 1921 Allport amp Odbert 1936

Allport 1927 1937 Cattell 1946 1957 Guilford 1959 Eysenck 1967 McCrae amp

Costa 1995 Diener 1996 Roberts amp DelVecchio 2000)29ΚατάτoύςΦασάπη

(1970)καιΠαρασκευόπουλο (σ 70) laquoπροσωπικότητα είναι το σύνολο των

ψυχοσωματικών χαρακτηριστικών τού ατόμου και κυρίως ο ιδιαίτερος

τρόπος με τον οποίο τα χαρακτηριστικά αυτά συνδέονται και οργανώνονται

σε ένα ενιαίο δυναμικό σύνολοraquo(πρβλBrown et al 2006)Ηνοηματοδότη-

σηαυτήτήςπροσωπικότητας φαίνεταιότιανταποκρίνεταικατάτονκα-

λύτερο δυνατό τρόποσεμία διαθεματικήδιεπιστημονικήκαι διαπολιτι-

σμικήσυνάρμοση(Hofstee et al 1992 Schlauch 1993 Carver 1996 Baumeis-

ter amp Tice 1996)Προςαυτήντηνκατεύθυνσηλειτουργούνκαιοιδιάφορες

συνδυαστικέςθεωρίεςπροσωπικότητας (Andrews 1989 Viney 1989 Wrenn

1990 Seligman 2003 Duckworth et al 2005 Guterman 1996 Lazarus 1996)

Με αυτήν την έννοια προσωπικότητα είναι ένας ζωντανός οργανισμός

(Brown et al 2006) δηλ ένα οργανικό ψυχικό όλο (M Agrippa Brierley

19311944Μελανίτης1973)ΜάλισταοJeeves(2002)συνδυάζονταςΓνω-

στικήκαιΕξελικτικήΧυχολογίαμεΝευροψυχολογίαβλέπειμίαεπιστρο-

φήτήςΕπιστήμηςσεμίαπιοολιστικήθεώρησητηςανθρώπινηςφύσηςΗ

τελευταία αυτή θεώρηση εκλαμβάνει την προσωπικότητα λειτουργικά

laquoπροσωπικότητα είναι το πρόσωπο σε κατάστασηraquo(Helsonp541)middotτοπρό-

σωπο δηλ εδώ εννοείται ότι τρέφεται βασικά δια μέσου των διαπροσω-

πικώνσχέσεων (Θεοδωρακόπουλος 1949Freedman et al 1951 Carring-

ton 1957 Kiesler 1983 Ράπτης 1974 Assagioli 1991 Wagner et al 1995

Gurtman 2001 Acton 2004)

Έτσιταόποιαχαρακτηριστικά τήςπροσωπικότηταςστησύγχρο-

νη έρευνα δεν νοούνταιπλέονως τοάθροισμααπλώςψυχοσωματικών

χαρακτηριστικών (Thorpe 1938 1941)ωςαπλέςπεριγραφέςστατικώνκαι

μόνιμων ατομικών διαφορώνκαιωςlaquoδιαστάσεις ατομικών διαφορών που

τείνουν στην εμφάνιση σταθερών προτύπων σκέψης αισθημάτων και πρά-

ξεωνraquo (McCrae amp Costa 1990) αλλrsquo ως δυναμικά οργανωμένες δομές

(Leary et al 2005 Brown et al 2006 Schaap-Jonker 2008) τούσυνόλουτων

ψυχοσωματικών και πνευματικών λειτουργιών (Murphy 1947 Ορφανός

2004)ΟStern (1938)γιαπαράδειγμαόρισετηνπροσωπικότηταωςlaquoπολ-

λαπλή δυναμική ενότηταraquo(Allport 1961 p25)Ηδυναμικήοργάνωσηαυτή

επηρεάζει τους ιδιαίτερους τρόπους σκέψης τη συμπεριφορά (Allport

1959 Ράπτης 1974 ακκάς 1977) τη διαδικασία πληροφόρησης και την

προσαρμογήστοκοινωνικόπεριβάλλον(Buss 1989 Caspi 1998 McCrae amp

Costa 1997b Roberts et al 2001 Brown et al 2006)

τομεταξύόλεςαυτέςοιδιαστάσειςτήςπροσωπικότηταςμπορούν

εξίσουναλειτουργήσουνκαιαπότηνπλευράτήςθεολογικήςθεώρησης

τουπροσώπουεφόσονκαλύπτουνικανοποιητικάόλοτοφάσμαμιας(χρι-

στιανικής)συμπεριφοράς(Gagnepain 1995)

ΕιδικότεραοBarkman (19681977)συσχετίζονταςνοητικέςβιοψυχι-

κέςκοινωνικέςκαιπολιτισμικέςδιαστάσειςδομείτοανθρώπινοπρόσω-

πο με βάσητονλόγο(τοlaquoλέγεινraquo)τιςκοινωνικέςσχέσειςτοσυναίσθημα

καιτηνυπερβατικότητα(δηλτιςπνευματικέςκαιηθικέςαξίες)

Πιοπρόσφατα οBrugger (2008) συνοψίζονταςφιλοσοφικέςθεολο-

γικέςκαιψυχολογικές30 μεταβλητέςεντοπίζειστοανθρώπινοπρόσωπο ο-

κτώανθρωπολογικά χαρακτηριστικάα) ενοποιημένηολότητα (Μελανί-

της1973Ράπτης1974)β)σωματικότητα (Muumlhlen 1954 Maxsein 1966)γ)

σχεσιακότητααναφορικότητα υπαρξιακά ψυχολογικά κοινωνικά και

πολιτιστικά(ΑυγουστίνοςR Victor Ebner 1921 Buber 19231970Δρούλιας

1960 Ράπτης 1974 Zizioulas 1985 Μπέγζος 1994 1996 Μαντζανάρης

2009)+δ)λογικότηταε)ελευθερίαβουλήσεως(Θεοδωρακόπουλος1949)

στ)laquoθεοείδειαraquo(ltκατrsquo εἰκόναgtΘεού)ζ)επισφάλειακαιη)αναγεννητική

(ψυχο-πνευματικά)δυνατότηταμέσωτήςlaquoἐνΦριστῷraquoΑπολύτρωσης

ταωςάνωαυτάχαρακτηριστικάθαμπορούσαμεναπροσθέσουμε

και την έννοια τήςμοναδικότητας έναπανάρχαιο στοιχείοπουαπαντά

ακόμηκαιστουςπροκατακλυσμιαίουςλαούςτήςΙνδονησίας(La Fontaine

2000)Ημοναδικότητα οντολογικάμεναπορρέειαπότηνξεχωριστήσχέση

τούατόμουμετονκόσμοηοποία(σχέση)δενείναιαναγώγιμησεκαμία

δεδομένη ιδεολογική προεξόφληση (Ζιάκας 2001) και έτσι κάθε φορά

laquoεκπλήσσειraquoενώψυχολογικάπροκύπτειαπότηνοικείασύνθεσησυνδυ-

ασμόκαιελεύθερηερμηνεία(μεβάσητονιδιαίτεροσκοπότήςκάθεμιας

ταυτότητας)τωνχαρακτηριστικών (συστατικώνμονάδωνκαιδιεργασιών)

τήςκάθεπροσωπικότητας (ΓρηγόριοςΝύσσηςMPG 32 328B Carrel 194612

Μελανίτης 1973 Φασάπης 1970 Παρασκευόπουλος 1979 Ράπτης 1974

ακκάς1977Zizioulas 1994Μιχαηλίδης 1990Νησιώτης1996Ware 1996

Καραζαφείρης198519952 Turcescu 200320042)

υμπερασματικάωςκαθοριστικότεροιπαράγοντεςμόρφωσης τηςπροσω-

πικότηταςθεωρούνταιαπότηνΧυχολογίαοιενδογενείς (οβιολογικός

παράγωνγενετικές(Plomin et al 1997 Loehlin et al 1988 Bergeman et al

1988 Eysenck 1990 Plomin amp Nesselroade 1990 Heath et al 1992 Bergeman

et al 1993 Plomin amp McClearn 1993 Costa amp McCrae 1993 Plomin 1994 Se-

gal amp MacDonald 1998 Plomin et al 1998 Johnson amp Krueger 2004 Jang 2005

Novotney 2008)31 επιδράσεις κληρονομικότηταιδιοσυγκρασία η έσω έκ-

κριση και ο ιδιοσυστατικός παράγωνχαρακτηρολογική τυπολογία)32 οι

εξωγενείς (εθνικήκουλτούρα33 οικογενειακόπεριβάλλονσχολείοκοι-

νωνικήομάδα)οικοινωνικές διαφοροποιήσεις κατάτηνενηλικίωση

(ψυχικέςμεταβολέςεφηβικέςφιλίεςηλικιακήωριμότητακαιεξωτερικές

επιδράσεις)καιοιποικίλεςβιοψυχολογικές μεταβολές (πρβλψυχοδυ-

ναμικές επιδράσεις εσωτερική εμπειρία κλπ) κατά το γήρας συμπερι-

λαμβανομένηςτήςθέσηςτούατόμουαπέναντιστηνασθένειακαιτονθα-

νατο(Μελανίτης1973)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕ ΑΝΑΦΟΡΕ

(Οιπλήρειςτίτλοιτωνμονογραφιώνπαραλείπονταιχάρινσυντομίας)

1 ΠρβλKa (Εγώ)Ba (ψυχή)και Akh (πνεύμα) 2 Σο δικαίωμα να είσαι ΆνθρωποςτΑrsquoσ43-57τΒrsquoσ591-606 3 Αστέριος(Εἰς τόν πλούσιον καί εἰς τόν Λάζαρον 1-14Ομιλ1017)Ευσέβιος

(Εὐαγγελική προπαρασκευήΒιβλ6648)Υίλων(Νόμων ἱερῶν ἀλληγορίαςβιβλ

3198)ΙωΦρυσόστομος(ΜPG 61772)Ποσειδώνιος(Fragm398)ΡωμανόςοΜε-

λωδός(Ὕμνοι 6 22 SC 99 110 114 128 283) 4 Κατά τους Dollard και Miller (1950) οι οποίοι ανακάλυψαν τα λεγόμενα

δευτερογενή μαθησιακά κίνητρα τα παιδιά στα πρώιμα στάδια της ανάπτυξης

μαθαίνουν μέσω τεσσάρων laquoκριτικών καταστάσεωνraquo (τροφής καθαριότητας

σεξουαλικότηταςκαιαντίδρασηςκατάτηδιάρκειατουθυμού)ενώτοκοινωνικό

(οικογενειακό)καιπολιτιστικόπεριβάλλονδιαθέτειένασχέδιο γιακάθεμίααπό

τιςκαταστάσειςαυτές(Φασάπης1970) 5 Πρόκειταιγιατονχρονικάlaquoζωτικό χώροraquo (Lewin 1943 1935 1936 1946) ό-

πουηπροσωπικότητα καταλαμβάνειδιάφοραlaquoστρώματαraquoεξώτερακαιεσώτερα

έναντιτουψυχολογικούπεριβάλλοντος 6 ΠαλαιότεραοLasswell (1957)είχεπροτείνειέναοκταπλόμοντέλοδύναμη

ευημερίασεβασμόςαγάπηηθικότηταασφάλειαεπαγγελματικήειδίκευσηκαι

αξίεςτήςΕκπαίδευσης 7 Boethius (MPL 64 1247 1343D) Πρβλ Mulrooney 1994 Παραπλήσιος είναι

και ο ορισμός τού Κασσιόδωρου Psalmum VII ldquopersona ndash substantia rationalis

individuardquo 8 ΒλΑναστασίου ιναΐτη Οδηγός 9MPG89144Blaquoκαλοῦσι γάρ τινες πρό-

σωπον τήν τινων σχέσιν πρός ἀλλήλουςraquo 9 Richard of St Victor De Trinitate IV2224MPL1961342CldquoPersonaestexis-

tenspersesolumiuxtasingularemquondamrationalisexistentiaemodumrdquo 10 Βλ Θωμά Summa Theologiae I 29 3 ad 2 ldquoOmne individuum rationalis

naturaediciturpersonardquo 11 Πράξ 15 12 Ιω196laquoἼδε ὁ ἄνθρωποςraquo 12 Βλ Ξενοφών (Ἀπομνημονεύματα II iii 18) Cicero (De Officiis III v 22) Mene-

nius Agrippa (Titus Livius Ab Urbe condita libri II 16 32 33) ΑrsquoΚορ 12 12-27 Η

πλατωνική (Υαίδρος 270 152) laquoκαθολικότηταraquo είναιφυσιοκρατική (laquoψυχῆςοὖν

φύσινἀξίωςλόγονκατανοῆσαι οἴει δυνατόν εἶναιἄνευ τῆς τό ὅλον τῆςφύσε-

ωςraquo) ενώ τωνΠατέρων τήςΕκκλησίαςανθρωποκεντρική (προσωποκεντρική)middot

βλ Γρηγορίου Νύσσης Περί κατασκευῆς ἀνθρώπου MPG 44 185 laquoὌνομα τῷ

κτισθέντι ἀνθρώπῳ οὐχ ὁ τίς ἀλλrsquo ὁ καθόλου ἐστίνΟὐκοῦν τῇ καθολικῇ τῆς

φύσεωςκλήσειltδυνάμειπᾶσαἡ ἀνθρωπότηςἐντῇ πρώτῃ κατασκευῇ περιείλη-

πταιΟὐ γάρἐνμέρει τῆςφύσεωςἡ εἰκώνltἀλλrsquo ἐφrsquoἅπαντόγένοςἡ τοιαύτη

διήκειδύναμιςraquo

13 Ὤψ =οφθαλμός(όψη)middotτορήμαὁρῶ στηΒίβλοσημαίνειμετέχωκοινωνώ

γνωρίζωΈτσιθεωρία τούΘεού(Visio Dei)δενσημαίνειδιαλογισμό (meditation)ή

μυστική θεωρία (contemplation)αλλrsquoένωσημαζίΣουμέσωτήςΘείαςΦάρης(α-

κτίστωνενεργειών)Σου(Nissiotis1983)τοανθρώπινοπρόσωποκυρίαρχηείναι

ηπαρουσίατωνματιώνωςδέκτηαλλάκαιεκφραστήταυτόχρονατήςανθρώπι-

νης παρουσίας στον κόσμο (Μιχαηλίδης 1990)Αντίθετα οι Λατίνοι κατά μία

μεταγενέστερηεπινόηση (Mauss 2000) ετυμολογούντοπρόσωπο (person lt per-

sona)απότο per + sonosonare (=ηχώφθέγγομαι)μολονότιιστορικάφαίνεταιότι

τοπαρέλαβανμέσω τωνΕτρούσκωναπό την ελληνική λέξηπρόσωπον (φersu

perso) 14 H persona μάς εισάγει στη διάκριση μεταξύ laquoέχεινraquo και laquoείναιraquo πρόσωπο

(Jung 1935 Plessner 19613) που πρώτος απερίφραστα παρατήρησε ο Πλάτων

ύμφωναμε τονγνωστό Ελβετό ιατρόPaul Tournier (1898-1986) τοπροσωπείο

είναιηεμφανιζόμενηέκφραση(υπαρξιακήμάσκα)κάθεασυνείδητηήσυνειδη-

τή καθυστέρηση παραίτηση (ακηδία) πρόφαση προσποίηση μίμηση εξάρτηση

camouflage παλινδρόμηση φυγή εκλογίκευση μετάθεση ήαναπλήρωσηοκοινω-

νικόςρόλοςοισυμβατικότητεςηρουτίναηαπονέκρωσηηπνευματικήξηρότη-

τα η ομοιομορφοποίησητυποποίηση εξαντικειμενοποίηση ποσοτικοποίηση

μηχανοποίηση ουδετεροποίηση και αριθμοποίηση (de La Mettrie 1960 1955

Marcuse 1964)+τοlaquoπνεύμα τής γεωμετρίαςraquo(Pascal 16702007 Cassirer19681972)

οαυτοματισμόςηαλλοτρίωση (Ξηροτύρης1970)καιγενικάηαποπροσωποποίη-

ση τήςανθρώπινηςύπαρξηςΗεπίγνωσητηςδιάσπασηςτης όληςπροσωπικότη-

ταςσεπροσωπείο (laquoφαίνεσθαιraquo)καιπρόσωπο (laquoείναιraquo)οδηγείστηντραγικότητα

τηςανθρώπινηςύπαρξης(Ζιάκας2001) 15 Περισσότερα για τη θεολογία τού προσώπου γενικά βλ Popovits 1926

Brightman 1934 Boillat 1945 Barth 1955719605 Brunner 1938 1979 Tillich 1951

1959 1967 Romanides 1954 Έραστο 1958 Δημητρόπουλο 1954 Harrity amp Martin

1962 Ware 1963 1997 ODoherty 1964 Matson 1964 1967 Δρούλια 1967 Παπαπέ-

τρου 1968 Γιανναρά 1970 19924 Ματσούκα 1971 1980 Williams 1972 Lossky 2000

Aghiorgoussis 1976 Ζηζιούλα 1977 Sherrard 1977 Gregorios 1978 Μαστρογιαννό-

πουλο 1979 Υούσκα 1979 Καραβιδόπουλο 1979 Νissiotis 1982 1983 Berdiajef

1983 ιώτη 1984 Pannenberg 1985 Παναγόπουλο 1985 1987 2000 Γρηγοριάδη

1987 Υωτίου 1990 Adams 1991 Κωνσταντέλλο 1991 Ludlow 1992 Aves 1992 Wil-

liams 1993 Ι Βλάχο 1991 1994 καλτσά 1996 Torrance 1996 J Chirban 1996

Rudman 1997 Stanley 1997 Melissaris 2002 Αγγελόπουλο 2002 Jorm amp Christen-

sen 2004 Beck amp Demarest 2005 Ανανιάδη 2009 16 Λεόντιος Βυζάντιος MPG86 1333BD laquoΟὐκ ἔστιν οὖν τά ὑπέρ φύσιν τῶν

κατά φύσιν ἀναιρετικά ἀλλά παράγωγα καί παρορμητικά εἰς τό κἀκεῖνά τε

δυνηθῆναι καί τήν πρός τά ὑπέρ ταῦτα δύναμιν προσλαβεῖνraquo 17 Επιφάνιος (MPG 41418)ΓρηγόριοςΘεολόγος (Περί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος

6)Ιω Φρυσόστομος (MPG 49 118 288 309 317 MPG 55 613 MPG 59 673 MPG 61

693) 18 Πρβλ Ισοκράτη Πρός Δημόνικον λόγ Αrsquo405laquoμέγιστον γάρ ἐν ἐλαχίστῳ

νοῦς ἀγαθός ἐν ἀνθρώπου σώματιraquo 19 ΙωΦρυσοστόμουΕἰς Υιλιπ 5 4 MPG 62 210 Περί ἀρετῆς καί κακίας Ομιλ

ΚϞrsquoMPG 63760laquoτίποτrsquoἐστίνἄνθρωποςκαίὅσητῆςφύσεωςτῆςἡμετέραςἡ

εὐγένειακαίὅσηςἐστίδεκτικόνἀρετῆςτουτίτόζῶονraquoΠρβλ D Staniloae p 24

ldquoInsofarasIamnotlovedIamincomprehensibletomyselfrdquo 20 Βλ Μ Βασιλείου MPG 31 216 A-B MPG 32 325-340 Γελάσιου Κυζίκου

MPG 85 1289 Θεόδωρου Ραϊθού 206 5-7 21 Κρίσειςσχόλιααντιρρήσειςκαιπαρατηρήσειςστηlaquoθεολογίατούπροσώ-

πουraquoτούεβασμιότατουΙΖηζιούλαέχουνκατάκαιρούςκάνειμεταξύτωνάλ-

λωνοιΑγουρίδης(Οράματα και ΠράγματαΑθήνα1991σ102εξ)Ph Sher-

rardΙωΘΠαναγόπουλος(Μόρφωση και Μεταμόρφωσησ135εξ146)πYan-

nis Spiteris (La Theologia Ortodossa Neo-Greca Bologna 1992)Παπαδόπουλος(Ορ-

θόδοξη και χολαστική Θεολογίασ94εξ)Φρταμούλης(Περί φωτόςσ37εξ

73εξ104)ΜΥαράντος(Σα όρια της Επιστήμης και το ορθόδοξον ήθοςΑθήναι

1998σ179)καιξένοιΠατρολόγοιπουδημοσιεύουνστοέγκριτοπεριοδικότής

Oxford Journal of Theological Studies (γράφονταςγιαπαράδειγμαότιμετονΣρια-

δολογικό Περσοναλισμό του ο Ζηζιούλας καταστρέφει τη laquoμοναρχία του Πα-

τρόςraquo(A J Torrance Persons in Communion Edinburgh 1996)Γιαεπιπλέονβιβλιο-

γραφίαβλ JTS 481 (1997) 373 501 (1999) 434 ΘΕΟΛΟΓΙΑ 644 (1993) 632 673

(1996)4474σ885691(1998)44ΓΡΗΓΟΡΙΟ Ο ΠΑΛΑΜΑ 773 (1998) 519 790

(2001)627Μάϊος-Αύγουστος(2003)525εξ807 (2005)325Αντίδωρον Πνευματι-

κόν Γ Ι Κονιδάρησ688Aksum-ThyateiraA festschrift for Arch Methodios p515π

ΓΥλορόφσκυΔημιουργία και Απολύτρωσησ112εξ ΚατάτούςΜαξέντιοΒοή-

θιοΛεόντιοτον ΒυζάντιοκαιΙουστινιανόηταύτισητωνόρωνπρόσωπο καιυπό-

στασις (ήτοιηφύση εκλαμβάνεταιωςθεμέλιοτηςύπαρξηςκαιηυπόσταση ως το

τελικόεπίπεδοστηνεξειδίκευσημιαςκοινήςουσίας)προκαλείαιρετικούςκινδύ-

νους Μονοφυσίτες Νεστοριανοί αντιχαλκηδόνιοι Ακέφαλοι Σιμόθεος Αίλου-

ρος και εβήρος Αντιοχείας (χριστολογική ένωση ατομικών φύσεων)+ γιατί η

υπόσταση (όχιστηνΣριαδολογίααλλά)στηΦριστολογίακατανοείταιτριαδολο-

γικάμόνοστηβάσητωνεξωτερικώνποιοτήτωνπουσημαίνουντηδιάκρισηκαι

τοιδιαίτεροκαιδεδίνεταιδιόλουσημασίαστογεγονόςότιαυτήηυπόσταση (κι

όχιηφύση)είναιτοθεμέλιοτηςύπαρξηςΟιΚαππαδόκεςόμωςδιέκρινανμε-

ταξύυπόστασης καιουσίας στηΦριστολογίαπρβλ ΙΚουρεμπελέlaquoΝεοχαλκη-

δονισμόςκαιορθόδοξηορολογίαraquoΓΡΗΓΟΡΙΟ Ο ΠΑΛΑΜΑ 773 (1998)521] 22 όππσ113 23 ΙΒλάχουΗ Αποκάλυψη του Θεούσ17laquoΤπάρχουνόμωςκαιάλλοιπου

πιστεύουνότιδυοείναιοιπηγέςτηςπίστεώςμαςδηληΑγίαΓραφήκαιηΙερά

ΠαράδοσηΚαιοιδυοαυτέςαπόψειςείναιμονόπλευρεςκαιδενεκφράζουντην

ορθόδοξηδιδασκαλίαraquo 24 Έχειβρεθείότιηαναφορικότητα (ήσχεσιακότητα)γενικάσυνδέεταιμετην

απόδοσηνοήματος (Schaap-Jonker 2008) 25 Frankl 19751980 p 112 meaning must be found and cannot be given Σο

νόημαγράφειοFranklείναικάτισαντογέλιοδενμπορείςναεπιβάλειςσεκά-

ποιονναγελάσειαλλάθαπρέπειπρώτανατουπεις ένααστείοΣοίδιοεφαρ-

μόζεται και για τις τρεις laquoθεολογικές αρετέςraquo (πίστη ελπίδα και αγάπη) δεν

μπορούνναλειτουργήσουνμεμόνητηδικήμαςήκάποιουάλλουθέληση 26 Frankl 19751980 p 104 the de-neuroticization of humanity requires a re-

humanization of psychotherapy

27 Frankl 1963 p 68 Humor was another of the souls weapons in the fight for

self-preservation 28 Περισσότερα για τη σχέση κινήτρων και προσωπικότητας βλ Atkinson

1981 Humphreys amp Revelle 1984 Oldani 1997 Plutchik 1997 Sturman 1999 29 Ψς προσωπικά γνωρίσματα θεωρούνται laquoδιαστάσεις τής προσωπικότητας

με βάση τις οποίες κατηγοριοποιούνται συνήθως οι άνθρωποι σύμφωνα με τον

βαθμό που εκδηλώνουν ένα συγκεκριμένο χαρακτηριστικόraquo(Burger2001p172) 30 Κατά τον Γερμανό ψυχολόγο P Lersch (19541956) το ανθρώπινο πρόσωπο

διέπεται από τρία ουσιώδη χαρακτηριστικά α) το αμετάβλητο (Unverwechselbar-

keit) β) τη μοναδικότητα (Einmaligkeit) και γ) το ανεπανάληπτο (Unwiederholbar-

keit) 31 ύμφωνα με σύγχρονα δεδομένα το 40-60 περίπου των χαρακτηριστικών

τής προσωπικότητας έχουν προέλευση γενετική (Kernberg 1966 1976 1977

McCrae amp Costa 2003 Eurelings-Bontekoe amp Snellen 2004) 32 Πρβλ Buss 1995 Kretschmer 1925 Sheldon 1942 Ramsey 1965 Buss 1990 Ey-

senck 1990 Zuckerman 1991 1995 Gale amp Eysenck 1992 Cloninger Svrakic amp Przy-

beck 1993 Heath Cloninger amp Martin 1994 Bates amp Wachs 1994 Davidson 1999 33 Βλ για παράδειγμα τις λεγόμενες εθνοκεντρικές θεωρίες προσωπικότητας

(M Ramirez A Jenkins J Baldwin aka Kobi Kambon L Comas-Diaz J Jones B

Trimble and E Duran S Sue and D Sue)

πουδιαθέτει τοπρόσωπο καθορίζουν τονβαθμόπραγμάτωσηςορισμέ-

νωνκαταστάσεων(McClelland 1956)28]

στάσεις (Dewey amp Humber 1951)

Προς ένα συνθετικό (επιστημονικάψυχολογικά) μοντέλο θεώρησης

του προσώπου Η προσωπικότητα

Σατελευταίαχρόνιαόλοκαιπερισσότεροαναγνωρίζεταιησημασία

τής συμπερίληψης περισσοτέρων παραγόντων (Andrews 1989 Lazarus

1996)προκειμένουναlaquoσυλληφθούνraquoόσοτοδυνατόναρτιότεραταποι-

κίλα χαρακτηριστικά τού προσώπου ή τηςπροσωπικότητας μέσωσυγκε-

κριμένωνγνωρισμάτων της (Allport amp Allport 1921 Allport amp Odbert 1936

Allport 1927 1937 Cattell 1946 1957 Guilford 1959 Eysenck 1967 McCrae amp

Costa 1995 Diener 1996 Roberts amp DelVecchio 2000)29ΚατάτoύςΦασάπη

(1970)καιΠαρασκευόπουλο (σ 70) laquoπροσωπικότητα είναι το σύνολο των

ψυχοσωματικών χαρακτηριστικών τού ατόμου και κυρίως ο ιδιαίτερος

τρόπος με τον οποίο τα χαρακτηριστικά αυτά συνδέονται και οργανώνονται

σε ένα ενιαίο δυναμικό σύνολοraquo(πρβλBrown et al 2006)Ηνοηματοδότη-

σηαυτήτήςπροσωπικότητας φαίνεταιότιανταποκρίνεταικατάτονκα-

λύτερο δυνατό τρόποσεμία διαθεματικήδιεπιστημονικήκαι διαπολιτι-

σμικήσυνάρμοση(Hofstee et al 1992 Schlauch 1993 Carver 1996 Baumeis-

ter amp Tice 1996)Προςαυτήντηνκατεύθυνσηλειτουργούνκαιοιδιάφορες

συνδυαστικέςθεωρίεςπροσωπικότητας (Andrews 1989 Viney 1989 Wrenn

1990 Seligman 2003 Duckworth et al 2005 Guterman 1996 Lazarus 1996)

Με αυτήν την έννοια προσωπικότητα είναι ένας ζωντανός οργανισμός

(Brown et al 2006) δηλ ένα οργανικό ψυχικό όλο (M Agrippa Brierley

19311944Μελανίτης1973)ΜάλισταοJeeves(2002)συνδυάζονταςΓνω-

στικήκαιΕξελικτικήΧυχολογίαμεΝευροψυχολογίαβλέπειμίαεπιστρο-

φήτήςΕπιστήμηςσεμίαπιοολιστικήθεώρησητηςανθρώπινηςφύσηςΗ

τελευταία αυτή θεώρηση εκλαμβάνει την προσωπικότητα λειτουργικά

laquoπροσωπικότητα είναι το πρόσωπο σε κατάστασηraquo(Helsonp541)middotτοπρό-

σωπο δηλ εδώ εννοείται ότι τρέφεται βασικά δια μέσου των διαπροσω-

πικώνσχέσεων (Θεοδωρακόπουλος 1949Freedman et al 1951 Carring-

ton 1957 Kiesler 1983 Ράπτης 1974 Assagioli 1991 Wagner et al 1995

Gurtman 2001 Acton 2004)

Έτσιταόποιαχαρακτηριστικά τήςπροσωπικότηταςστησύγχρο-

νη έρευνα δεν νοούνταιπλέονως τοάθροισμααπλώςψυχοσωματικών

χαρακτηριστικών (Thorpe 1938 1941)ωςαπλέςπεριγραφέςστατικώνκαι

μόνιμων ατομικών διαφορώνκαιωςlaquoδιαστάσεις ατομικών διαφορών που

τείνουν στην εμφάνιση σταθερών προτύπων σκέψης αισθημάτων και πρά-

ξεωνraquo (McCrae amp Costa 1990) αλλrsquo ως δυναμικά οργανωμένες δομές

(Leary et al 2005 Brown et al 2006 Schaap-Jonker 2008) τούσυνόλουτων

ψυχοσωματικών και πνευματικών λειτουργιών (Murphy 1947 Ορφανός

2004)ΟStern (1938)γιαπαράδειγμαόρισετηνπροσωπικότηταωςlaquoπολ-

λαπλή δυναμική ενότηταraquo(Allport 1961 p25)Ηδυναμικήοργάνωσηαυτή

επηρεάζει τους ιδιαίτερους τρόπους σκέψης τη συμπεριφορά (Allport

1959 Ράπτης 1974 ακκάς 1977) τη διαδικασία πληροφόρησης και την

προσαρμογήστοκοινωνικόπεριβάλλον(Buss 1989 Caspi 1998 McCrae amp

Costa 1997b Roberts et al 2001 Brown et al 2006)

τομεταξύόλεςαυτέςοιδιαστάσειςτήςπροσωπικότηταςμπορούν

εξίσουναλειτουργήσουνκαιαπότηνπλευράτήςθεολογικήςθεώρησης

τουπροσώπουεφόσονκαλύπτουνικανοποιητικάόλοτοφάσμαμιας(χρι-

στιανικής)συμπεριφοράς(Gagnepain 1995)

ΕιδικότεραοBarkman (19681977)συσχετίζονταςνοητικέςβιοψυχι-

κέςκοινωνικέςκαιπολιτισμικέςδιαστάσειςδομείτοανθρώπινοπρόσω-

πο με βάσητονλόγο(τοlaquoλέγεινraquo)τιςκοινωνικέςσχέσειςτοσυναίσθημα

καιτηνυπερβατικότητα(δηλτιςπνευματικέςκαιηθικέςαξίες)

Πιοπρόσφατα οBrugger (2008) συνοψίζονταςφιλοσοφικέςθεολο-

γικέςκαιψυχολογικές30 μεταβλητέςεντοπίζειστοανθρώπινοπρόσωπο ο-

κτώανθρωπολογικά χαρακτηριστικάα) ενοποιημένηολότητα (Μελανί-

της1973Ράπτης1974)β)σωματικότητα (Muumlhlen 1954 Maxsein 1966)γ)

σχεσιακότητααναφορικότητα υπαρξιακά ψυχολογικά κοινωνικά και

πολιτιστικά(ΑυγουστίνοςR Victor Ebner 1921 Buber 19231970Δρούλιας

1960 Ράπτης 1974 Zizioulas 1985 Μπέγζος 1994 1996 Μαντζανάρης

2009)+δ)λογικότηταε)ελευθερίαβουλήσεως(Θεοδωρακόπουλος1949)

στ)laquoθεοείδειαraquo(ltκατrsquo εἰκόναgtΘεού)ζ)επισφάλειακαιη)αναγεννητική

(ψυχο-πνευματικά)δυνατότηταμέσωτήςlaquoἐνΦριστῷraquoΑπολύτρωσης

ταωςάνωαυτάχαρακτηριστικάθαμπορούσαμεναπροσθέσουμε

και την έννοια τήςμοναδικότητας έναπανάρχαιο στοιχείοπουαπαντά

ακόμηκαιστουςπροκατακλυσμιαίουςλαούςτήςΙνδονησίας(La Fontaine

2000)Ημοναδικότητα οντολογικάμεναπορρέειαπότηνξεχωριστήσχέση

τούατόμουμετονκόσμοηοποία(σχέση)δενείναιαναγώγιμησεκαμία

δεδομένη ιδεολογική προεξόφληση (Ζιάκας 2001) και έτσι κάθε φορά

laquoεκπλήσσειraquoενώψυχολογικάπροκύπτειαπότηνοικείασύνθεσησυνδυ-

ασμόκαιελεύθερηερμηνεία(μεβάσητονιδιαίτεροσκοπότήςκάθεμιας

ταυτότητας)τωνχαρακτηριστικών (συστατικώνμονάδωνκαιδιεργασιών)

τήςκάθεπροσωπικότητας (ΓρηγόριοςΝύσσηςMPG 32 328B Carrel 194612

Μελανίτης 1973 Φασάπης 1970 Παρασκευόπουλος 1979 Ράπτης 1974

ακκάς1977Zizioulas 1994Μιχαηλίδης 1990Νησιώτης1996Ware 1996

Καραζαφείρης198519952 Turcescu 200320042)

υμπερασματικάωςκαθοριστικότεροιπαράγοντεςμόρφωσης τηςπροσω-

πικότηταςθεωρούνταιαπότηνΧυχολογίαοιενδογενείς (οβιολογικός

παράγωνγενετικές(Plomin et al 1997 Loehlin et al 1988 Bergeman et al

1988 Eysenck 1990 Plomin amp Nesselroade 1990 Heath et al 1992 Bergeman

et al 1993 Plomin amp McClearn 1993 Costa amp McCrae 1993 Plomin 1994 Se-

gal amp MacDonald 1998 Plomin et al 1998 Johnson amp Krueger 2004 Jang 2005

Novotney 2008)31 επιδράσεις κληρονομικότηταιδιοσυγκρασία η έσω έκ-

κριση και ο ιδιοσυστατικός παράγωνχαρακτηρολογική τυπολογία)32 οι

εξωγενείς (εθνικήκουλτούρα33 οικογενειακόπεριβάλλονσχολείοκοι-

νωνικήομάδα)οικοινωνικές διαφοροποιήσεις κατάτηνενηλικίωση

(ψυχικέςμεταβολέςεφηβικέςφιλίεςηλικιακήωριμότητακαιεξωτερικές

επιδράσεις)καιοιποικίλεςβιοψυχολογικές μεταβολές (πρβλψυχοδυ-

ναμικές επιδράσεις εσωτερική εμπειρία κλπ) κατά το γήρας συμπερι-

λαμβανομένηςτήςθέσηςτούατόμουαπέναντιστηνασθένειακαιτονθα-

νατο(Μελανίτης1973)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕ ΑΝΑΦΟΡΕ

(Οιπλήρειςτίτλοιτωνμονογραφιώνπαραλείπονταιχάρινσυντομίας)

1 ΠρβλKa (Εγώ)Ba (ψυχή)και Akh (πνεύμα) 2 Σο δικαίωμα να είσαι ΆνθρωποςτΑrsquoσ43-57τΒrsquoσ591-606 3 Αστέριος(Εἰς τόν πλούσιον καί εἰς τόν Λάζαρον 1-14Ομιλ1017)Ευσέβιος

(Εὐαγγελική προπαρασκευήΒιβλ6648)Υίλων(Νόμων ἱερῶν ἀλληγορίαςβιβλ

3198)ΙωΦρυσόστομος(ΜPG 61772)Ποσειδώνιος(Fragm398)ΡωμανόςοΜε-

λωδός(Ὕμνοι 6 22 SC 99 110 114 128 283) 4 Κατά τους Dollard και Miller (1950) οι οποίοι ανακάλυψαν τα λεγόμενα

δευτερογενή μαθησιακά κίνητρα τα παιδιά στα πρώιμα στάδια της ανάπτυξης

μαθαίνουν μέσω τεσσάρων laquoκριτικών καταστάσεωνraquo (τροφής καθαριότητας

σεξουαλικότηταςκαιαντίδρασηςκατάτηδιάρκειατουθυμού)ενώτοκοινωνικό

(οικογενειακό)καιπολιτιστικόπεριβάλλονδιαθέτειένασχέδιο γιακάθεμίααπό

τιςκαταστάσειςαυτές(Φασάπης1970) 5 Πρόκειταιγιατονχρονικάlaquoζωτικό χώροraquo (Lewin 1943 1935 1936 1946) ό-

πουηπροσωπικότητα καταλαμβάνειδιάφοραlaquoστρώματαraquoεξώτερακαιεσώτερα

έναντιτουψυχολογικούπεριβάλλοντος 6 ΠαλαιότεραοLasswell (1957)είχεπροτείνειέναοκταπλόμοντέλοδύναμη

ευημερίασεβασμόςαγάπηηθικότηταασφάλειαεπαγγελματικήειδίκευσηκαι

αξίεςτήςΕκπαίδευσης 7 Boethius (MPL 64 1247 1343D) Πρβλ Mulrooney 1994 Παραπλήσιος είναι

και ο ορισμός τού Κασσιόδωρου Psalmum VII ldquopersona ndash substantia rationalis

individuardquo 8 ΒλΑναστασίου ιναΐτη Οδηγός 9MPG89144Blaquoκαλοῦσι γάρ τινες πρό-

σωπον τήν τινων σχέσιν πρός ἀλλήλουςraquo 9 Richard of St Victor De Trinitate IV2224MPL1961342CldquoPersonaestexis-

tenspersesolumiuxtasingularemquondamrationalisexistentiaemodumrdquo 10 Βλ Θωμά Summa Theologiae I 29 3 ad 2 ldquoOmne individuum rationalis

naturaediciturpersonardquo 11 Πράξ 15 12 Ιω196laquoἼδε ὁ ἄνθρωποςraquo 12 Βλ Ξενοφών (Ἀπομνημονεύματα II iii 18) Cicero (De Officiis III v 22) Mene-

nius Agrippa (Titus Livius Ab Urbe condita libri II 16 32 33) ΑrsquoΚορ 12 12-27 Η

πλατωνική (Υαίδρος 270 152) laquoκαθολικότηταraquo είναιφυσιοκρατική (laquoψυχῆςοὖν

φύσινἀξίωςλόγονκατανοῆσαι οἴει δυνατόν εἶναιἄνευ τῆς τό ὅλον τῆςφύσε-

ωςraquo) ενώ τωνΠατέρων τήςΕκκλησίαςανθρωποκεντρική (προσωποκεντρική)middot

βλ Γρηγορίου Νύσσης Περί κατασκευῆς ἀνθρώπου MPG 44 185 laquoὌνομα τῷ

κτισθέντι ἀνθρώπῳ οὐχ ὁ τίς ἀλλrsquo ὁ καθόλου ἐστίνΟὐκοῦν τῇ καθολικῇ τῆς

φύσεωςκλήσειltδυνάμειπᾶσαἡ ἀνθρωπότηςἐντῇ πρώτῃ κατασκευῇ περιείλη-

πταιΟὐ γάρἐνμέρει τῆςφύσεωςἡ εἰκώνltἀλλrsquo ἐφrsquoἅπαντόγένοςἡ τοιαύτη

διήκειδύναμιςraquo

13 Ὤψ =οφθαλμός(όψη)middotτορήμαὁρῶ στηΒίβλοσημαίνειμετέχωκοινωνώ

γνωρίζωΈτσιθεωρία τούΘεού(Visio Dei)δενσημαίνειδιαλογισμό (meditation)ή

μυστική θεωρία (contemplation)αλλrsquoένωσημαζίΣουμέσωτήςΘείαςΦάρης(α-

κτίστωνενεργειών)Σου(Nissiotis1983)τοανθρώπινοπρόσωποκυρίαρχηείναι

ηπαρουσίατωνματιώνωςδέκτηαλλάκαιεκφραστήταυτόχρονατήςανθρώπι-

νης παρουσίας στον κόσμο (Μιχαηλίδης 1990)Αντίθετα οι Λατίνοι κατά μία

μεταγενέστερηεπινόηση (Mauss 2000) ετυμολογούντοπρόσωπο (person lt per-

sona)απότο per + sonosonare (=ηχώφθέγγομαι)μολονότιιστορικάφαίνεταιότι

τοπαρέλαβανμέσω τωνΕτρούσκωναπό την ελληνική λέξηπρόσωπον (φersu

perso) 14 H persona μάς εισάγει στη διάκριση μεταξύ laquoέχεινraquo και laquoείναιraquo πρόσωπο

(Jung 1935 Plessner 19613) που πρώτος απερίφραστα παρατήρησε ο Πλάτων

ύμφωναμε τονγνωστό Ελβετό ιατρόPaul Tournier (1898-1986) τοπροσωπείο

είναιηεμφανιζόμενηέκφραση(υπαρξιακήμάσκα)κάθεασυνείδητηήσυνειδη-

τή καθυστέρηση παραίτηση (ακηδία) πρόφαση προσποίηση μίμηση εξάρτηση

camouflage παλινδρόμηση φυγή εκλογίκευση μετάθεση ήαναπλήρωσηοκοινω-

νικόςρόλοςοισυμβατικότητεςηρουτίναηαπονέκρωσηηπνευματικήξηρότη-

τα η ομοιομορφοποίησητυποποίηση εξαντικειμενοποίηση ποσοτικοποίηση

μηχανοποίηση ουδετεροποίηση και αριθμοποίηση (de La Mettrie 1960 1955

Marcuse 1964)+τοlaquoπνεύμα τής γεωμετρίαςraquo(Pascal 16702007 Cassirer19681972)

οαυτοματισμόςηαλλοτρίωση (Ξηροτύρης1970)καιγενικάηαποπροσωποποίη-

ση τήςανθρώπινηςύπαρξηςΗεπίγνωσητηςδιάσπασηςτης όληςπροσωπικότη-

ταςσεπροσωπείο (laquoφαίνεσθαιraquo)καιπρόσωπο (laquoείναιraquo)οδηγείστηντραγικότητα

τηςανθρώπινηςύπαρξης(Ζιάκας2001) 15 Περισσότερα για τη θεολογία τού προσώπου γενικά βλ Popovits 1926

Brightman 1934 Boillat 1945 Barth 1955719605 Brunner 1938 1979 Tillich 1951

1959 1967 Romanides 1954 Έραστο 1958 Δημητρόπουλο 1954 Harrity amp Martin

1962 Ware 1963 1997 ODoherty 1964 Matson 1964 1967 Δρούλια 1967 Παπαπέ-

τρου 1968 Γιανναρά 1970 19924 Ματσούκα 1971 1980 Williams 1972 Lossky 2000

Aghiorgoussis 1976 Ζηζιούλα 1977 Sherrard 1977 Gregorios 1978 Μαστρογιαννό-

πουλο 1979 Υούσκα 1979 Καραβιδόπουλο 1979 Νissiotis 1982 1983 Berdiajef

1983 ιώτη 1984 Pannenberg 1985 Παναγόπουλο 1985 1987 2000 Γρηγοριάδη

1987 Υωτίου 1990 Adams 1991 Κωνσταντέλλο 1991 Ludlow 1992 Aves 1992 Wil-

liams 1993 Ι Βλάχο 1991 1994 καλτσά 1996 Torrance 1996 J Chirban 1996

Rudman 1997 Stanley 1997 Melissaris 2002 Αγγελόπουλο 2002 Jorm amp Christen-

sen 2004 Beck amp Demarest 2005 Ανανιάδη 2009 16 Λεόντιος Βυζάντιος MPG86 1333BD laquoΟὐκ ἔστιν οὖν τά ὑπέρ φύσιν τῶν

κατά φύσιν ἀναιρετικά ἀλλά παράγωγα καί παρορμητικά εἰς τό κἀκεῖνά τε

δυνηθῆναι καί τήν πρός τά ὑπέρ ταῦτα δύναμιν προσλαβεῖνraquo 17 Επιφάνιος (MPG 41418)ΓρηγόριοςΘεολόγος (Περί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος

6)Ιω Φρυσόστομος (MPG 49 118 288 309 317 MPG 55 613 MPG 59 673 MPG 61

693) 18 Πρβλ Ισοκράτη Πρός Δημόνικον λόγ Αrsquo405laquoμέγιστον γάρ ἐν ἐλαχίστῳ

νοῦς ἀγαθός ἐν ἀνθρώπου σώματιraquo 19 ΙωΦρυσοστόμουΕἰς Υιλιπ 5 4 MPG 62 210 Περί ἀρετῆς καί κακίας Ομιλ

ΚϞrsquoMPG 63760laquoτίποτrsquoἐστίνἄνθρωποςκαίὅσητῆςφύσεωςτῆςἡμετέραςἡ

εὐγένειακαίὅσηςἐστίδεκτικόνἀρετῆςτουτίτόζῶονraquoΠρβλ D Staniloae p 24

ldquoInsofarasIamnotlovedIamincomprehensibletomyselfrdquo 20 Βλ Μ Βασιλείου MPG 31 216 A-B MPG 32 325-340 Γελάσιου Κυζίκου

MPG 85 1289 Θεόδωρου Ραϊθού 206 5-7 21 Κρίσειςσχόλιααντιρρήσειςκαιπαρατηρήσειςστηlaquoθεολογίατούπροσώ-

πουraquoτούεβασμιότατουΙΖηζιούλαέχουνκατάκαιρούςκάνειμεταξύτωνάλ-

λωνοιΑγουρίδης(Οράματα και ΠράγματαΑθήνα1991σ102εξ)Ph Sher-

rardΙωΘΠαναγόπουλος(Μόρφωση και Μεταμόρφωσησ135εξ146)πYan-

nis Spiteris (La Theologia Ortodossa Neo-Greca Bologna 1992)Παπαδόπουλος(Ορ-

θόδοξη και χολαστική Θεολογίασ94εξ)Φρταμούλης(Περί φωτόςσ37εξ

73εξ104)ΜΥαράντος(Σα όρια της Επιστήμης και το ορθόδοξον ήθοςΑθήναι

1998σ179)καιξένοιΠατρολόγοιπουδημοσιεύουνστοέγκριτοπεριοδικότής

Oxford Journal of Theological Studies (γράφονταςγιαπαράδειγμαότιμετονΣρια-

δολογικό Περσοναλισμό του ο Ζηζιούλας καταστρέφει τη laquoμοναρχία του Πα-

τρόςraquo(A J Torrance Persons in Communion Edinburgh 1996)Γιαεπιπλέονβιβλιο-

γραφίαβλ JTS 481 (1997) 373 501 (1999) 434 ΘΕΟΛΟΓΙΑ 644 (1993) 632 673

(1996)4474σ885691(1998)44ΓΡΗΓΟΡΙΟ Ο ΠΑΛΑΜΑ 773 (1998) 519 790

(2001)627Μάϊος-Αύγουστος(2003)525εξ807 (2005)325Αντίδωρον Πνευματι-

κόν Γ Ι Κονιδάρησ688Aksum-ThyateiraA festschrift for Arch Methodios p515π

ΓΥλορόφσκυΔημιουργία και Απολύτρωσησ112εξ ΚατάτούςΜαξέντιοΒοή-

θιοΛεόντιοτον ΒυζάντιοκαιΙουστινιανόηταύτισητωνόρωνπρόσωπο καιυπό-

στασις (ήτοιηφύση εκλαμβάνεταιωςθεμέλιοτηςύπαρξηςκαιηυπόσταση ως το

τελικόεπίπεδοστηνεξειδίκευσημιαςκοινήςουσίας)προκαλείαιρετικούςκινδύ-

νους Μονοφυσίτες Νεστοριανοί αντιχαλκηδόνιοι Ακέφαλοι Σιμόθεος Αίλου-

ρος και εβήρος Αντιοχείας (χριστολογική ένωση ατομικών φύσεων)+ γιατί η

υπόσταση (όχιστηνΣριαδολογίααλλά)στηΦριστολογίακατανοείταιτριαδολο-

γικάμόνοστηβάσητωνεξωτερικώνποιοτήτωνπουσημαίνουντηδιάκρισηκαι

τοιδιαίτεροκαιδεδίνεταιδιόλουσημασίαστογεγονόςότιαυτήηυπόσταση (κι

όχιηφύση)είναιτοθεμέλιοτηςύπαρξηςΟιΚαππαδόκεςόμωςδιέκρινανμε-

ταξύυπόστασης καιουσίας στηΦριστολογίαπρβλ ΙΚουρεμπελέlaquoΝεοχαλκη-

δονισμόςκαιορθόδοξηορολογίαraquoΓΡΗΓΟΡΙΟ Ο ΠΑΛΑΜΑ 773 (1998)521] 22 όππσ113 23 ΙΒλάχουΗ Αποκάλυψη του Θεούσ17laquoΤπάρχουνόμωςκαιάλλοιπου

πιστεύουνότιδυοείναιοιπηγέςτηςπίστεώςμαςδηληΑγίαΓραφήκαιηΙερά

ΠαράδοσηΚαιοιδυοαυτέςαπόψειςείναιμονόπλευρεςκαιδενεκφράζουντην

ορθόδοξηδιδασκαλίαraquo 24 Έχειβρεθείότιηαναφορικότητα (ήσχεσιακότητα)γενικάσυνδέεταιμετην

απόδοσηνοήματος (Schaap-Jonker 2008) 25 Frankl 19751980 p 112 meaning must be found and cannot be given Σο

νόημαγράφειοFranklείναικάτισαντογέλιοδενμπορείςναεπιβάλειςσεκά-

ποιονναγελάσειαλλάθαπρέπειπρώτανατουπεις ένααστείοΣοίδιοεφαρ-

μόζεται και για τις τρεις laquoθεολογικές αρετέςraquo (πίστη ελπίδα και αγάπη) δεν

μπορούνναλειτουργήσουνμεμόνητηδικήμαςήκάποιουάλλουθέληση 26 Frankl 19751980 p 104 the de-neuroticization of humanity requires a re-

humanization of psychotherapy

27 Frankl 1963 p 68 Humor was another of the souls weapons in the fight for

self-preservation 28 Περισσότερα για τη σχέση κινήτρων και προσωπικότητας βλ Atkinson

1981 Humphreys amp Revelle 1984 Oldani 1997 Plutchik 1997 Sturman 1999 29 Ψς προσωπικά γνωρίσματα θεωρούνται laquoδιαστάσεις τής προσωπικότητας

με βάση τις οποίες κατηγοριοποιούνται συνήθως οι άνθρωποι σύμφωνα με τον

βαθμό που εκδηλώνουν ένα συγκεκριμένο χαρακτηριστικόraquo(Burger2001p172) 30 Κατά τον Γερμανό ψυχολόγο P Lersch (19541956) το ανθρώπινο πρόσωπο

διέπεται από τρία ουσιώδη χαρακτηριστικά α) το αμετάβλητο (Unverwechselbar-

keit) β) τη μοναδικότητα (Einmaligkeit) και γ) το ανεπανάληπτο (Unwiederholbar-

keit) 31 ύμφωνα με σύγχρονα δεδομένα το 40-60 περίπου των χαρακτηριστικών

τής προσωπικότητας έχουν προέλευση γενετική (Kernberg 1966 1976 1977

McCrae amp Costa 2003 Eurelings-Bontekoe amp Snellen 2004) 32 Πρβλ Buss 1995 Kretschmer 1925 Sheldon 1942 Ramsey 1965 Buss 1990 Ey-

senck 1990 Zuckerman 1991 1995 Gale amp Eysenck 1992 Cloninger Svrakic amp Przy-

beck 1993 Heath Cloninger amp Martin 1994 Bates amp Wachs 1994 Davidson 1999 33 Βλ για παράδειγμα τις λεγόμενες εθνοκεντρικές θεωρίες προσωπικότητας

(M Ramirez A Jenkins J Baldwin aka Kobi Kambon L Comas-Diaz J Jones B

Trimble and E Duran S Sue and D Sue)

λαπλή δυναμική ενότηταraquo(Allport 1961 p25)Ηδυναμικήοργάνωσηαυτή

επηρεάζει τους ιδιαίτερους τρόπους σκέψης τη συμπεριφορά (Allport

1959 Ράπτης 1974 ακκάς 1977) τη διαδικασία πληροφόρησης και την

προσαρμογήστοκοινωνικόπεριβάλλον(Buss 1989 Caspi 1998 McCrae amp

Costa 1997b Roberts et al 2001 Brown et al 2006)

τομεταξύόλεςαυτέςοιδιαστάσειςτήςπροσωπικότηταςμπορούν

εξίσουναλειτουργήσουνκαιαπότηνπλευράτήςθεολογικήςθεώρησης

τουπροσώπουεφόσονκαλύπτουνικανοποιητικάόλοτοφάσμαμιας(χρι-

στιανικής)συμπεριφοράς(Gagnepain 1995)

ΕιδικότεραοBarkman (19681977)συσχετίζονταςνοητικέςβιοψυχι-

κέςκοινωνικέςκαιπολιτισμικέςδιαστάσειςδομείτοανθρώπινοπρόσω-

πο με βάσητονλόγο(τοlaquoλέγεινraquo)τιςκοινωνικέςσχέσειςτοσυναίσθημα

καιτηνυπερβατικότητα(δηλτιςπνευματικέςκαιηθικέςαξίες)

Πιοπρόσφατα οBrugger (2008) συνοψίζονταςφιλοσοφικέςθεολο-

γικέςκαιψυχολογικές30 μεταβλητέςεντοπίζειστοανθρώπινοπρόσωπο ο-

κτώανθρωπολογικά χαρακτηριστικάα) ενοποιημένηολότητα (Μελανί-

της1973Ράπτης1974)β)σωματικότητα (Muumlhlen 1954 Maxsein 1966)γ)

σχεσιακότητααναφορικότητα υπαρξιακά ψυχολογικά κοινωνικά και

πολιτιστικά(ΑυγουστίνοςR Victor Ebner 1921 Buber 19231970Δρούλιας

1960 Ράπτης 1974 Zizioulas 1985 Μπέγζος 1994 1996 Μαντζανάρης

2009)+δ)λογικότηταε)ελευθερίαβουλήσεως(Θεοδωρακόπουλος1949)

στ)laquoθεοείδειαraquo(ltκατrsquo εἰκόναgtΘεού)ζ)επισφάλειακαιη)αναγεννητική

(ψυχο-πνευματικά)δυνατότηταμέσωτήςlaquoἐνΦριστῷraquoΑπολύτρωσης

ταωςάνωαυτάχαρακτηριστικάθαμπορούσαμεναπροσθέσουμε

και την έννοια τήςμοναδικότητας έναπανάρχαιο στοιχείοπουαπαντά

ακόμηκαιστουςπροκατακλυσμιαίουςλαούςτήςΙνδονησίας(La Fontaine

2000)Ημοναδικότητα οντολογικάμεναπορρέειαπότηνξεχωριστήσχέση

τούατόμουμετονκόσμοηοποία(σχέση)δενείναιαναγώγιμησεκαμία

δεδομένη ιδεολογική προεξόφληση (Ζιάκας 2001) και έτσι κάθε φορά

laquoεκπλήσσειraquoενώψυχολογικάπροκύπτειαπότηνοικείασύνθεσησυνδυ-

ασμόκαιελεύθερηερμηνεία(μεβάσητονιδιαίτεροσκοπότήςκάθεμιας

ταυτότητας)τωνχαρακτηριστικών (συστατικώνμονάδωνκαιδιεργασιών)

τήςκάθεπροσωπικότητας (ΓρηγόριοςΝύσσηςMPG 32 328B Carrel 194612

Μελανίτης 1973 Φασάπης 1970 Παρασκευόπουλος 1979 Ράπτης 1974

ακκάς1977Zizioulas 1994Μιχαηλίδης 1990Νησιώτης1996Ware 1996

Καραζαφείρης198519952 Turcescu 200320042)

υμπερασματικάωςκαθοριστικότεροιπαράγοντεςμόρφωσης τηςπροσω-

πικότηταςθεωρούνταιαπότηνΧυχολογίαοιενδογενείς (οβιολογικός

παράγωνγενετικές(Plomin et al 1997 Loehlin et al 1988 Bergeman et al

1988 Eysenck 1990 Plomin amp Nesselroade 1990 Heath et al 1992 Bergeman

et al 1993 Plomin amp McClearn 1993 Costa amp McCrae 1993 Plomin 1994 Se-

gal amp MacDonald 1998 Plomin et al 1998 Johnson amp Krueger 2004 Jang 2005

Novotney 2008)31 επιδράσεις κληρονομικότηταιδιοσυγκρασία η έσω έκ-

κριση και ο ιδιοσυστατικός παράγωνχαρακτηρολογική τυπολογία)32 οι

εξωγενείς (εθνικήκουλτούρα33 οικογενειακόπεριβάλλονσχολείοκοι-

νωνικήομάδα)οικοινωνικές διαφοροποιήσεις κατάτηνενηλικίωση

(ψυχικέςμεταβολέςεφηβικέςφιλίεςηλικιακήωριμότητακαιεξωτερικές

επιδράσεις)καιοιποικίλεςβιοψυχολογικές μεταβολές (πρβλψυχοδυ-

ναμικές επιδράσεις εσωτερική εμπειρία κλπ) κατά το γήρας συμπερι-

λαμβανομένηςτήςθέσηςτούατόμουαπέναντιστηνασθένειακαιτονθα-

νατο(Μελανίτης1973)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕ ΑΝΑΦΟΡΕ

(Οιπλήρειςτίτλοιτωνμονογραφιώνπαραλείπονταιχάρινσυντομίας)

1 ΠρβλKa (Εγώ)Ba (ψυχή)και Akh (πνεύμα) 2 Σο δικαίωμα να είσαι ΆνθρωποςτΑrsquoσ43-57τΒrsquoσ591-606 3 Αστέριος(Εἰς τόν πλούσιον καί εἰς τόν Λάζαρον 1-14Ομιλ1017)Ευσέβιος

(Εὐαγγελική προπαρασκευήΒιβλ6648)Υίλων(Νόμων ἱερῶν ἀλληγορίαςβιβλ

3198)ΙωΦρυσόστομος(ΜPG 61772)Ποσειδώνιος(Fragm398)ΡωμανόςοΜε-

λωδός(Ὕμνοι 6 22 SC 99 110 114 128 283) 4 Κατά τους Dollard και Miller (1950) οι οποίοι ανακάλυψαν τα λεγόμενα

δευτερογενή μαθησιακά κίνητρα τα παιδιά στα πρώιμα στάδια της ανάπτυξης

μαθαίνουν μέσω τεσσάρων laquoκριτικών καταστάσεωνraquo (τροφής καθαριότητας

σεξουαλικότηταςκαιαντίδρασηςκατάτηδιάρκειατουθυμού)ενώτοκοινωνικό

(οικογενειακό)καιπολιτιστικόπεριβάλλονδιαθέτειένασχέδιο γιακάθεμίααπό

τιςκαταστάσειςαυτές(Φασάπης1970) 5 Πρόκειταιγιατονχρονικάlaquoζωτικό χώροraquo (Lewin 1943 1935 1936 1946) ό-

πουηπροσωπικότητα καταλαμβάνειδιάφοραlaquoστρώματαraquoεξώτερακαιεσώτερα

έναντιτουψυχολογικούπεριβάλλοντος 6 ΠαλαιότεραοLasswell (1957)είχεπροτείνειέναοκταπλόμοντέλοδύναμη

ευημερίασεβασμόςαγάπηηθικότηταασφάλειαεπαγγελματικήειδίκευσηκαι

αξίεςτήςΕκπαίδευσης 7 Boethius (MPL 64 1247 1343D) Πρβλ Mulrooney 1994 Παραπλήσιος είναι

και ο ορισμός τού Κασσιόδωρου Psalmum VII ldquopersona ndash substantia rationalis

individuardquo 8 ΒλΑναστασίου ιναΐτη Οδηγός 9MPG89144Blaquoκαλοῦσι γάρ τινες πρό-

σωπον τήν τινων σχέσιν πρός ἀλλήλουςraquo 9 Richard of St Victor De Trinitate IV2224MPL1961342CldquoPersonaestexis-

tenspersesolumiuxtasingularemquondamrationalisexistentiaemodumrdquo 10 Βλ Θωμά Summa Theologiae I 29 3 ad 2 ldquoOmne individuum rationalis

naturaediciturpersonardquo 11 Πράξ 15 12 Ιω196laquoἼδε ὁ ἄνθρωποςraquo 12 Βλ Ξενοφών (Ἀπομνημονεύματα II iii 18) Cicero (De Officiis III v 22) Mene-

nius Agrippa (Titus Livius Ab Urbe condita libri II 16 32 33) ΑrsquoΚορ 12 12-27 Η

πλατωνική (Υαίδρος 270 152) laquoκαθολικότηταraquo είναιφυσιοκρατική (laquoψυχῆςοὖν

φύσινἀξίωςλόγονκατανοῆσαι οἴει δυνατόν εἶναιἄνευ τῆς τό ὅλον τῆςφύσε-

ωςraquo) ενώ τωνΠατέρων τήςΕκκλησίαςανθρωποκεντρική (προσωποκεντρική)middot

βλ Γρηγορίου Νύσσης Περί κατασκευῆς ἀνθρώπου MPG 44 185 laquoὌνομα τῷ

κτισθέντι ἀνθρώπῳ οὐχ ὁ τίς ἀλλrsquo ὁ καθόλου ἐστίνΟὐκοῦν τῇ καθολικῇ τῆς

φύσεωςκλήσειltδυνάμειπᾶσαἡ ἀνθρωπότηςἐντῇ πρώτῃ κατασκευῇ περιείλη-

πταιΟὐ γάρἐνμέρει τῆςφύσεωςἡ εἰκώνltἀλλrsquo ἐφrsquoἅπαντόγένοςἡ τοιαύτη

διήκειδύναμιςraquo

13 Ὤψ =οφθαλμός(όψη)middotτορήμαὁρῶ στηΒίβλοσημαίνειμετέχωκοινωνώ

γνωρίζωΈτσιθεωρία τούΘεού(Visio Dei)δενσημαίνειδιαλογισμό (meditation)ή

μυστική θεωρία (contemplation)αλλrsquoένωσημαζίΣουμέσωτήςΘείαςΦάρης(α-

κτίστωνενεργειών)Σου(Nissiotis1983)τοανθρώπινοπρόσωποκυρίαρχηείναι

ηπαρουσίατωνματιώνωςδέκτηαλλάκαιεκφραστήταυτόχρονατήςανθρώπι-

νης παρουσίας στον κόσμο (Μιχαηλίδης 1990)Αντίθετα οι Λατίνοι κατά μία

μεταγενέστερηεπινόηση (Mauss 2000) ετυμολογούντοπρόσωπο (person lt per-

sona)απότο per + sonosonare (=ηχώφθέγγομαι)μολονότιιστορικάφαίνεταιότι

τοπαρέλαβανμέσω τωνΕτρούσκωναπό την ελληνική λέξηπρόσωπον (φersu

perso) 14 H persona μάς εισάγει στη διάκριση μεταξύ laquoέχεινraquo και laquoείναιraquo πρόσωπο

(Jung 1935 Plessner 19613) που πρώτος απερίφραστα παρατήρησε ο Πλάτων

ύμφωναμε τονγνωστό Ελβετό ιατρόPaul Tournier (1898-1986) τοπροσωπείο

είναιηεμφανιζόμενηέκφραση(υπαρξιακήμάσκα)κάθεασυνείδητηήσυνειδη-

τή καθυστέρηση παραίτηση (ακηδία) πρόφαση προσποίηση μίμηση εξάρτηση

camouflage παλινδρόμηση φυγή εκλογίκευση μετάθεση ήαναπλήρωσηοκοινω-

νικόςρόλοςοισυμβατικότητεςηρουτίναηαπονέκρωσηηπνευματικήξηρότη-

τα η ομοιομορφοποίησητυποποίηση εξαντικειμενοποίηση ποσοτικοποίηση

μηχανοποίηση ουδετεροποίηση και αριθμοποίηση (de La Mettrie 1960 1955

Marcuse 1964)+τοlaquoπνεύμα τής γεωμετρίαςraquo(Pascal 16702007 Cassirer19681972)

οαυτοματισμόςηαλλοτρίωση (Ξηροτύρης1970)καιγενικάηαποπροσωποποίη-

ση τήςανθρώπινηςύπαρξηςΗεπίγνωσητηςδιάσπασηςτης όληςπροσωπικότη-

ταςσεπροσωπείο (laquoφαίνεσθαιraquo)καιπρόσωπο (laquoείναιraquo)οδηγείστηντραγικότητα

τηςανθρώπινηςύπαρξης(Ζιάκας2001) 15 Περισσότερα για τη θεολογία τού προσώπου γενικά βλ Popovits 1926

Brightman 1934 Boillat 1945 Barth 1955719605 Brunner 1938 1979 Tillich 1951

1959 1967 Romanides 1954 Έραστο 1958 Δημητρόπουλο 1954 Harrity amp Martin

1962 Ware 1963 1997 ODoherty 1964 Matson 1964 1967 Δρούλια 1967 Παπαπέ-

τρου 1968 Γιανναρά 1970 19924 Ματσούκα 1971 1980 Williams 1972 Lossky 2000

Aghiorgoussis 1976 Ζηζιούλα 1977 Sherrard 1977 Gregorios 1978 Μαστρογιαννό-

πουλο 1979 Υούσκα 1979 Καραβιδόπουλο 1979 Νissiotis 1982 1983 Berdiajef

1983 ιώτη 1984 Pannenberg 1985 Παναγόπουλο 1985 1987 2000 Γρηγοριάδη

1987 Υωτίου 1990 Adams 1991 Κωνσταντέλλο 1991 Ludlow 1992 Aves 1992 Wil-

liams 1993 Ι Βλάχο 1991 1994 καλτσά 1996 Torrance 1996 J Chirban 1996

Rudman 1997 Stanley 1997 Melissaris 2002 Αγγελόπουλο 2002 Jorm amp Christen-

sen 2004 Beck amp Demarest 2005 Ανανιάδη 2009 16 Λεόντιος Βυζάντιος MPG86 1333BD laquoΟὐκ ἔστιν οὖν τά ὑπέρ φύσιν τῶν

κατά φύσιν ἀναιρετικά ἀλλά παράγωγα καί παρορμητικά εἰς τό κἀκεῖνά τε

δυνηθῆναι καί τήν πρός τά ὑπέρ ταῦτα δύναμιν προσλαβεῖνraquo 17 Επιφάνιος (MPG 41418)ΓρηγόριοςΘεολόγος (Περί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος

6)Ιω Φρυσόστομος (MPG 49 118 288 309 317 MPG 55 613 MPG 59 673 MPG 61

693) 18 Πρβλ Ισοκράτη Πρός Δημόνικον λόγ Αrsquo405laquoμέγιστον γάρ ἐν ἐλαχίστῳ

νοῦς ἀγαθός ἐν ἀνθρώπου σώματιraquo 19 ΙωΦρυσοστόμουΕἰς Υιλιπ 5 4 MPG 62 210 Περί ἀρετῆς καί κακίας Ομιλ

ΚϞrsquoMPG 63760laquoτίποτrsquoἐστίνἄνθρωποςκαίὅσητῆςφύσεωςτῆςἡμετέραςἡ

εὐγένειακαίὅσηςἐστίδεκτικόνἀρετῆςτουτίτόζῶονraquoΠρβλ D Staniloae p 24

ldquoInsofarasIamnotlovedIamincomprehensibletomyselfrdquo 20 Βλ Μ Βασιλείου MPG 31 216 A-B MPG 32 325-340 Γελάσιου Κυζίκου

MPG 85 1289 Θεόδωρου Ραϊθού 206 5-7 21 Κρίσειςσχόλιααντιρρήσειςκαιπαρατηρήσειςστηlaquoθεολογίατούπροσώ-

πουraquoτούεβασμιότατουΙΖηζιούλαέχουνκατάκαιρούςκάνειμεταξύτωνάλ-

λωνοιΑγουρίδης(Οράματα και ΠράγματαΑθήνα1991σ102εξ)Ph Sher-

rardΙωΘΠαναγόπουλος(Μόρφωση και Μεταμόρφωσησ135εξ146)πYan-

nis Spiteris (La Theologia Ortodossa Neo-Greca Bologna 1992)Παπαδόπουλος(Ορ-

θόδοξη και χολαστική Θεολογίασ94εξ)Φρταμούλης(Περί φωτόςσ37εξ

73εξ104)ΜΥαράντος(Σα όρια της Επιστήμης και το ορθόδοξον ήθοςΑθήναι

1998σ179)καιξένοιΠατρολόγοιπουδημοσιεύουνστοέγκριτοπεριοδικότής

Oxford Journal of Theological Studies (γράφονταςγιαπαράδειγμαότιμετονΣρια-

δολογικό Περσοναλισμό του ο Ζηζιούλας καταστρέφει τη laquoμοναρχία του Πα-

τρόςraquo(A J Torrance Persons in Communion Edinburgh 1996)Γιαεπιπλέονβιβλιο-

γραφίαβλ JTS 481 (1997) 373 501 (1999) 434 ΘΕΟΛΟΓΙΑ 644 (1993) 632 673

(1996)4474σ885691(1998)44ΓΡΗΓΟΡΙΟ Ο ΠΑΛΑΜΑ 773 (1998) 519 790

(2001)627Μάϊος-Αύγουστος(2003)525εξ807 (2005)325Αντίδωρον Πνευματι-

κόν Γ Ι Κονιδάρησ688Aksum-ThyateiraA festschrift for Arch Methodios p515π

ΓΥλορόφσκυΔημιουργία και Απολύτρωσησ112εξ ΚατάτούςΜαξέντιοΒοή-

θιοΛεόντιοτον ΒυζάντιοκαιΙουστινιανόηταύτισητωνόρωνπρόσωπο καιυπό-

στασις (ήτοιηφύση εκλαμβάνεταιωςθεμέλιοτηςύπαρξηςκαιηυπόσταση ως το

τελικόεπίπεδοστηνεξειδίκευσημιαςκοινήςουσίας)προκαλείαιρετικούςκινδύ-

νους Μονοφυσίτες Νεστοριανοί αντιχαλκηδόνιοι Ακέφαλοι Σιμόθεος Αίλου-

ρος και εβήρος Αντιοχείας (χριστολογική ένωση ατομικών φύσεων)+ γιατί η

υπόσταση (όχιστηνΣριαδολογίααλλά)στηΦριστολογίακατανοείταιτριαδολο-

γικάμόνοστηβάσητωνεξωτερικώνποιοτήτωνπουσημαίνουντηδιάκρισηκαι

τοιδιαίτεροκαιδεδίνεταιδιόλουσημασίαστογεγονόςότιαυτήηυπόσταση (κι

όχιηφύση)είναιτοθεμέλιοτηςύπαρξηςΟιΚαππαδόκεςόμωςδιέκρινανμε-

ταξύυπόστασης καιουσίας στηΦριστολογίαπρβλ ΙΚουρεμπελέlaquoΝεοχαλκη-

δονισμόςκαιορθόδοξηορολογίαraquoΓΡΗΓΟΡΙΟ Ο ΠΑΛΑΜΑ 773 (1998)521] 22 όππσ113 23 ΙΒλάχουΗ Αποκάλυψη του Θεούσ17laquoΤπάρχουνόμωςκαιάλλοιπου

πιστεύουνότιδυοείναιοιπηγέςτηςπίστεώςμαςδηληΑγίαΓραφήκαιηΙερά

ΠαράδοσηΚαιοιδυοαυτέςαπόψειςείναιμονόπλευρεςκαιδενεκφράζουντην

ορθόδοξηδιδασκαλίαraquo 24 Έχειβρεθείότιηαναφορικότητα (ήσχεσιακότητα)γενικάσυνδέεταιμετην

απόδοσηνοήματος (Schaap-Jonker 2008) 25 Frankl 19751980 p 112 meaning must be found and cannot be given Σο

νόημαγράφειοFranklείναικάτισαντογέλιοδενμπορείςναεπιβάλειςσεκά-

ποιονναγελάσειαλλάθαπρέπειπρώτανατουπεις ένααστείοΣοίδιοεφαρ-

μόζεται και για τις τρεις laquoθεολογικές αρετέςraquo (πίστη ελπίδα και αγάπη) δεν

μπορούνναλειτουργήσουνμεμόνητηδικήμαςήκάποιουάλλουθέληση 26 Frankl 19751980 p 104 the de-neuroticization of humanity requires a re-

humanization of psychotherapy

27 Frankl 1963 p 68 Humor was another of the souls weapons in the fight for

self-preservation 28 Περισσότερα για τη σχέση κινήτρων και προσωπικότητας βλ Atkinson

1981 Humphreys amp Revelle 1984 Oldani 1997 Plutchik 1997 Sturman 1999 29 Ψς προσωπικά γνωρίσματα θεωρούνται laquoδιαστάσεις τής προσωπικότητας

με βάση τις οποίες κατηγοριοποιούνται συνήθως οι άνθρωποι σύμφωνα με τον

βαθμό που εκδηλώνουν ένα συγκεκριμένο χαρακτηριστικόraquo(Burger2001p172) 30 Κατά τον Γερμανό ψυχολόγο P Lersch (19541956) το ανθρώπινο πρόσωπο

διέπεται από τρία ουσιώδη χαρακτηριστικά α) το αμετάβλητο (Unverwechselbar-

keit) β) τη μοναδικότητα (Einmaligkeit) και γ) το ανεπανάληπτο (Unwiederholbar-

keit) 31 ύμφωνα με σύγχρονα δεδομένα το 40-60 περίπου των χαρακτηριστικών

τής προσωπικότητας έχουν προέλευση γενετική (Kernberg 1966 1976 1977

McCrae amp Costa 2003 Eurelings-Bontekoe amp Snellen 2004) 32 Πρβλ Buss 1995 Kretschmer 1925 Sheldon 1942 Ramsey 1965 Buss 1990 Ey-

senck 1990 Zuckerman 1991 1995 Gale amp Eysenck 1992 Cloninger Svrakic amp Przy-

beck 1993 Heath Cloninger amp Martin 1994 Bates amp Wachs 1994 Davidson 1999 33 Βλ για παράδειγμα τις λεγόμενες εθνοκεντρικές θεωρίες προσωπικότητας

(M Ramirez A Jenkins J Baldwin aka Kobi Kambon L Comas-Diaz J Jones B

Trimble and E Duran S Sue and D Sue)

κριση και ο ιδιοσυστατικός παράγωνχαρακτηρολογική τυπολογία)32 οι

εξωγενείς (εθνικήκουλτούρα33 οικογενειακόπεριβάλλονσχολείοκοι-

νωνικήομάδα)οικοινωνικές διαφοροποιήσεις κατάτηνενηλικίωση

(ψυχικέςμεταβολέςεφηβικέςφιλίεςηλικιακήωριμότητακαιεξωτερικές

επιδράσεις)καιοιποικίλεςβιοψυχολογικές μεταβολές (πρβλψυχοδυ-

ναμικές επιδράσεις εσωτερική εμπειρία κλπ) κατά το γήρας συμπερι-

λαμβανομένηςτήςθέσηςτούατόμουαπέναντιστηνασθένειακαιτονθα-

νατο(Μελανίτης1973)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕ ΑΝΑΦΟΡΕ

(Οιπλήρειςτίτλοιτωνμονογραφιώνπαραλείπονταιχάρινσυντομίας)

1 ΠρβλKa (Εγώ)Ba (ψυχή)και Akh (πνεύμα) 2 Σο δικαίωμα να είσαι ΆνθρωποςτΑrsquoσ43-57τΒrsquoσ591-606 3 Αστέριος(Εἰς τόν πλούσιον καί εἰς τόν Λάζαρον 1-14Ομιλ1017)Ευσέβιος

(Εὐαγγελική προπαρασκευήΒιβλ6648)Υίλων(Νόμων ἱερῶν ἀλληγορίαςβιβλ

3198)ΙωΦρυσόστομος(ΜPG 61772)Ποσειδώνιος(Fragm398)ΡωμανόςοΜε-

λωδός(Ὕμνοι 6 22 SC 99 110 114 128 283) 4 Κατά τους Dollard και Miller (1950) οι οποίοι ανακάλυψαν τα λεγόμενα

δευτερογενή μαθησιακά κίνητρα τα παιδιά στα πρώιμα στάδια της ανάπτυξης

μαθαίνουν μέσω τεσσάρων laquoκριτικών καταστάσεωνraquo (τροφής καθαριότητας

σεξουαλικότηταςκαιαντίδρασηςκατάτηδιάρκειατουθυμού)ενώτοκοινωνικό

(οικογενειακό)καιπολιτιστικόπεριβάλλονδιαθέτειένασχέδιο γιακάθεμίααπό

τιςκαταστάσειςαυτές(Φασάπης1970) 5 Πρόκειταιγιατονχρονικάlaquoζωτικό χώροraquo (Lewin 1943 1935 1936 1946) ό-

πουηπροσωπικότητα καταλαμβάνειδιάφοραlaquoστρώματαraquoεξώτερακαιεσώτερα

έναντιτουψυχολογικούπεριβάλλοντος 6 ΠαλαιότεραοLasswell (1957)είχεπροτείνειέναοκταπλόμοντέλοδύναμη

ευημερίασεβασμόςαγάπηηθικότηταασφάλειαεπαγγελματικήειδίκευσηκαι

αξίεςτήςΕκπαίδευσης 7 Boethius (MPL 64 1247 1343D) Πρβλ Mulrooney 1994 Παραπλήσιος είναι

και ο ορισμός τού Κασσιόδωρου Psalmum VII ldquopersona ndash substantia rationalis

individuardquo 8 ΒλΑναστασίου ιναΐτη Οδηγός 9MPG89144Blaquoκαλοῦσι γάρ τινες πρό-

σωπον τήν τινων σχέσιν πρός ἀλλήλουςraquo 9 Richard of St Victor De Trinitate IV2224MPL1961342CldquoPersonaestexis-

tenspersesolumiuxtasingularemquondamrationalisexistentiaemodumrdquo 10 Βλ Θωμά Summa Theologiae I 29 3 ad 2 ldquoOmne individuum rationalis

naturaediciturpersonardquo 11 Πράξ 15 12 Ιω196laquoἼδε ὁ ἄνθρωποςraquo 12 Βλ Ξενοφών (Ἀπομνημονεύματα II iii 18) Cicero (De Officiis III v 22) Mene-

nius Agrippa (Titus Livius Ab Urbe condita libri II 16 32 33) ΑrsquoΚορ 12 12-27 Η

πλατωνική (Υαίδρος 270 152) laquoκαθολικότηταraquo είναιφυσιοκρατική (laquoψυχῆςοὖν

φύσινἀξίωςλόγονκατανοῆσαι οἴει δυνατόν εἶναιἄνευ τῆς τό ὅλον τῆςφύσε-

ωςraquo) ενώ τωνΠατέρων τήςΕκκλησίαςανθρωποκεντρική (προσωποκεντρική)middot

βλ Γρηγορίου Νύσσης Περί κατασκευῆς ἀνθρώπου MPG 44 185 laquoὌνομα τῷ

κτισθέντι ἀνθρώπῳ οὐχ ὁ τίς ἀλλrsquo ὁ καθόλου ἐστίνΟὐκοῦν τῇ καθολικῇ τῆς

φύσεωςκλήσειltδυνάμειπᾶσαἡ ἀνθρωπότηςἐντῇ πρώτῃ κατασκευῇ περιείλη-

πταιΟὐ γάρἐνμέρει τῆςφύσεωςἡ εἰκώνltἀλλrsquo ἐφrsquoἅπαντόγένοςἡ τοιαύτη

διήκειδύναμιςraquo

13 Ὤψ =οφθαλμός(όψη)middotτορήμαὁρῶ στηΒίβλοσημαίνειμετέχωκοινωνώ

γνωρίζωΈτσιθεωρία τούΘεού(Visio Dei)δενσημαίνειδιαλογισμό (meditation)ή

μυστική θεωρία (contemplation)αλλrsquoένωσημαζίΣουμέσωτήςΘείαςΦάρης(α-

κτίστωνενεργειών)Σου(Nissiotis1983)τοανθρώπινοπρόσωποκυρίαρχηείναι

ηπαρουσίατωνματιώνωςδέκτηαλλάκαιεκφραστήταυτόχρονατήςανθρώπι-

νης παρουσίας στον κόσμο (Μιχαηλίδης 1990)Αντίθετα οι Λατίνοι κατά μία

μεταγενέστερηεπινόηση (Mauss 2000) ετυμολογούντοπρόσωπο (person lt per-

sona)απότο per + sonosonare (=ηχώφθέγγομαι)μολονότιιστορικάφαίνεταιότι

τοπαρέλαβανμέσω τωνΕτρούσκωναπό την ελληνική λέξηπρόσωπον (φersu

perso) 14 H persona μάς εισάγει στη διάκριση μεταξύ laquoέχεινraquo και laquoείναιraquo πρόσωπο

(Jung 1935 Plessner 19613) που πρώτος απερίφραστα παρατήρησε ο Πλάτων

ύμφωναμε τονγνωστό Ελβετό ιατρόPaul Tournier (1898-1986) τοπροσωπείο

είναιηεμφανιζόμενηέκφραση(υπαρξιακήμάσκα)κάθεασυνείδητηήσυνειδη-

τή καθυστέρηση παραίτηση (ακηδία) πρόφαση προσποίηση μίμηση εξάρτηση

camouflage παλινδρόμηση φυγή εκλογίκευση μετάθεση ήαναπλήρωσηοκοινω-

νικόςρόλοςοισυμβατικότητεςηρουτίναηαπονέκρωσηηπνευματικήξηρότη-

τα η ομοιομορφοποίησητυποποίηση εξαντικειμενοποίηση ποσοτικοποίηση

μηχανοποίηση ουδετεροποίηση και αριθμοποίηση (de La Mettrie 1960 1955

Marcuse 1964)+τοlaquoπνεύμα τής γεωμετρίαςraquo(Pascal 16702007 Cassirer19681972)

οαυτοματισμόςηαλλοτρίωση (Ξηροτύρης1970)καιγενικάηαποπροσωποποίη-

ση τήςανθρώπινηςύπαρξηςΗεπίγνωσητηςδιάσπασηςτης όληςπροσωπικότη-

ταςσεπροσωπείο (laquoφαίνεσθαιraquo)καιπρόσωπο (laquoείναιraquo)οδηγείστηντραγικότητα

τηςανθρώπινηςύπαρξης(Ζιάκας2001) 15 Περισσότερα για τη θεολογία τού προσώπου γενικά βλ Popovits 1926

Brightman 1934 Boillat 1945 Barth 1955719605 Brunner 1938 1979 Tillich 1951

1959 1967 Romanides 1954 Έραστο 1958 Δημητρόπουλο 1954 Harrity amp Martin

1962 Ware 1963 1997 ODoherty 1964 Matson 1964 1967 Δρούλια 1967 Παπαπέ-

τρου 1968 Γιανναρά 1970 19924 Ματσούκα 1971 1980 Williams 1972 Lossky 2000

Aghiorgoussis 1976 Ζηζιούλα 1977 Sherrard 1977 Gregorios 1978 Μαστρογιαννό-

πουλο 1979 Υούσκα 1979 Καραβιδόπουλο 1979 Νissiotis 1982 1983 Berdiajef

1983 ιώτη 1984 Pannenberg 1985 Παναγόπουλο 1985 1987 2000 Γρηγοριάδη

1987 Υωτίου 1990 Adams 1991 Κωνσταντέλλο 1991 Ludlow 1992 Aves 1992 Wil-

liams 1993 Ι Βλάχο 1991 1994 καλτσά 1996 Torrance 1996 J Chirban 1996

Rudman 1997 Stanley 1997 Melissaris 2002 Αγγελόπουλο 2002 Jorm amp Christen-

sen 2004 Beck amp Demarest 2005 Ανανιάδη 2009 16 Λεόντιος Βυζάντιος MPG86 1333BD laquoΟὐκ ἔστιν οὖν τά ὑπέρ φύσιν τῶν

κατά φύσιν ἀναιρετικά ἀλλά παράγωγα καί παρορμητικά εἰς τό κἀκεῖνά τε

δυνηθῆναι καί τήν πρός τά ὑπέρ ταῦτα δύναμιν προσλαβεῖνraquo 17 Επιφάνιος (MPG 41418)ΓρηγόριοςΘεολόγος (Περί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος

6)Ιω Φρυσόστομος (MPG 49 118 288 309 317 MPG 55 613 MPG 59 673 MPG 61

693) 18 Πρβλ Ισοκράτη Πρός Δημόνικον λόγ Αrsquo405laquoμέγιστον γάρ ἐν ἐλαχίστῳ

νοῦς ἀγαθός ἐν ἀνθρώπου σώματιraquo 19 ΙωΦρυσοστόμουΕἰς Υιλιπ 5 4 MPG 62 210 Περί ἀρετῆς καί κακίας Ομιλ

ΚϞrsquoMPG 63760laquoτίποτrsquoἐστίνἄνθρωποςκαίὅσητῆςφύσεωςτῆςἡμετέραςἡ

εὐγένειακαίὅσηςἐστίδεκτικόνἀρετῆςτουτίτόζῶονraquoΠρβλ D Staniloae p 24

ldquoInsofarasIamnotlovedIamincomprehensibletomyselfrdquo 20 Βλ Μ Βασιλείου MPG 31 216 A-B MPG 32 325-340 Γελάσιου Κυζίκου

MPG 85 1289 Θεόδωρου Ραϊθού 206 5-7 21 Κρίσειςσχόλιααντιρρήσειςκαιπαρατηρήσειςστηlaquoθεολογίατούπροσώ-

πουraquoτούεβασμιότατουΙΖηζιούλαέχουνκατάκαιρούςκάνειμεταξύτωνάλ-

λωνοιΑγουρίδης(Οράματα και ΠράγματαΑθήνα1991σ102εξ)Ph Sher-

rardΙωΘΠαναγόπουλος(Μόρφωση και Μεταμόρφωσησ135εξ146)πYan-

nis Spiteris (La Theologia Ortodossa Neo-Greca Bologna 1992)Παπαδόπουλος(Ορ-

θόδοξη και χολαστική Θεολογίασ94εξ)Φρταμούλης(Περί φωτόςσ37εξ

73εξ104)ΜΥαράντος(Σα όρια της Επιστήμης και το ορθόδοξον ήθοςΑθήναι

1998σ179)καιξένοιΠατρολόγοιπουδημοσιεύουνστοέγκριτοπεριοδικότής

Oxford Journal of Theological Studies (γράφονταςγιαπαράδειγμαότιμετονΣρια-

δολογικό Περσοναλισμό του ο Ζηζιούλας καταστρέφει τη laquoμοναρχία του Πα-

τρόςraquo(A J Torrance Persons in Communion Edinburgh 1996)Γιαεπιπλέονβιβλιο-

γραφίαβλ JTS 481 (1997) 373 501 (1999) 434 ΘΕΟΛΟΓΙΑ 644 (1993) 632 673

(1996)4474σ885691(1998)44ΓΡΗΓΟΡΙΟ Ο ΠΑΛΑΜΑ 773 (1998) 519 790

(2001)627Μάϊος-Αύγουστος(2003)525εξ807 (2005)325Αντίδωρον Πνευματι-

κόν Γ Ι Κονιδάρησ688Aksum-ThyateiraA festschrift for Arch Methodios p515π

ΓΥλορόφσκυΔημιουργία και Απολύτρωσησ112εξ ΚατάτούςΜαξέντιοΒοή-

θιοΛεόντιοτον ΒυζάντιοκαιΙουστινιανόηταύτισητωνόρωνπρόσωπο καιυπό-

στασις (ήτοιηφύση εκλαμβάνεταιωςθεμέλιοτηςύπαρξηςκαιηυπόσταση ως το

τελικόεπίπεδοστηνεξειδίκευσημιαςκοινήςουσίας)προκαλείαιρετικούςκινδύ-

νους Μονοφυσίτες Νεστοριανοί αντιχαλκηδόνιοι Ακέφαλοι Σιμόθεος Αίλου-

ρος και εβήρος Αντιοχείας (χριστολογική ένωση ατομικών φύσεων)+ γιατί η

υπόσταση (όχιστηνΣριαδολογίααλλά)στηΦριστολογίακατανοείταιτριαδολο-

γικάμόνοστηβάσητωνεξωτερικώνποιοτήτωνπουσημαίνουντηδιάκρισηκαι

τοιδιαίτεροκαιδεδίνεταιδιόλουσημασίαστογεγονόςότιαυτήηυπόσταση (κι

όχιηφύση)είναιτοθεμέλιοτηςύπαρξηςΟιΚαππαδόκεςόμωςδιέκρινανμε-

ταξύυπόστασης καιουσίας στηΦριστολογίαπρβλ ΙΚουρεμπελέlaquoΝεοχαλκη-

δονισμόςκαιορθόδοξηορολογίαraquoΓΡΗΓΟΡΙΟ Ο ΠΑΛΑΜΑ 773 (1998)521] 22 όππσ113 23 ΙΒλάχουΗ Αποκάλυψη του Θεούσ17laquoΤπάρχουνόμωςκαιάλλοιπου

πιστεύουνότιδυοείναιοιπηγέςτηςπίστεώςμαςδηληΑγίαΓραφήκαιηΙερά

ΠαράδοσηΚαιοιδυοαυτέςαπόψειςείναιμονόπλευρεςκαιδενεκφράζουντην

ορθόδοξηδιδασκαλίαraquo 24 Έχειβρεθείότιηαναφορικότητα (ήσχεσιακότητα)γενικάσυνδέεταιμετην

απόδοσηνοήματος (Schaap-Jonker 2008) 25 Frankl 19751980 p 112 meaning must be found and cannot be given Σο

νόημαγράφειοFranklείναικάτισαντογέλιοδενμπορείςναεπιβάλειςσεκά-

ποιονναγελάσειαλλάθαπρέπειπρώτανατουπεις ένααστείοΣοίδιοεφαρ-

μόζεται και για τις τρεις laquoθεολογικές αρετέςraquo (πίστη ελπίδα και αγάπη) δεν

μπορούνναλειτουργήσουνμεμόνητηδικήμαςήκάποιουάλλουθέληση 26 Frankl 19751980 p 104 the de-neuroticization of humanity requires a re-

humanization of psychotherapy

27 Frankl 1963 p 68 Humor was another of the souls weapons in the fight for

self-preservation 28 Περισσότερα για τη σχέση κινήτρων και προσωπικότητας βλ Atkinson

1981 Humphreys amp Revelle 1984 Oldani 1997 Plutchik 1997 Sturman 1999 29 Ψς προσωπικά γνωρίσματα θεωρούνται laquoδιαστάσεις τής προσωπικότητας

με βάση τις οποίες κατηγοριοποιούνται συνήθως οι άνθρωποι σύμφωνα με τον

βαθμό που εκδηλώνουν ένα συγκεκριμένο χαρακτηριστικόraquo(Burger2001p172) 30 Κατά τον Γερμανό ψυχολόγο P Lersch (19541956) το ανθρώπινο πρόσωπο

διέπεται από τρία ουσιώδη χαρακτηριστικά α) το αμετάβλητο (Unverwechselbar-

keit) β) τη μοναδικότητα (Einmaligkeit) και γ) το ανεπανάληπτο (Unwiederholbar-

keit) 31 ύμφωνα με σύγχρονα δεδομένα το 40-60 περίπου των χαρακτηριστικών

τής προσωπικότητας έχουν προέλευση γενετική (Kernberg 1966 1976 1977

McCrae amp Costa 2003 Eurelings-Bontekoe amp Snellen 2004) 32 Πρβλ Buss 1995 Kretschmer 1925 Sheldon 1942 Ramsey 1965 Buss 1990 Ey-

senck 1990 Zuckerman 1991 1995 Gale amp Eysenck 1992 Cloninger Svrakic amp Przy-

beck 1993 Heath Cloninger amp Martin 1994 Bates amp Wachs 1994 Davidson 1999 33 Βλ για παράδειγμα τις λεγόμενες εθνοκεντρικές θεωρίες προσωπικότητας

(M Ramirez A Jenkins J Baldwin aka Kobi Kambon L Comas-Diaz J Jones B

Trimble and E Duran S Sue and D Sue)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕ ΑΝΑΦΟΡΕ

(Οιπλήρειςτίτλοιτωνμονογραφιώνπαραλείπονταιχάρινσυντομίας)

1 ΠρβλKa (Εγώ)Ba (ψυχή)και Akh (πνεύμα) 2 Σο δικαίωμα να είσαι ΆνθρωποςτΑrsquoσ43-57τΒrsquoσ591-606 3 Αστέριος(Εἰς τόν πλούσιον καί εἰς τόν Λάζαρον 1-14Ομιλ1017)Ευσέβιος

(Εὐαγγελική προπαρασκευήΒιβλ6648)Υίλων(Νόμων ἱερῶν ἀλληγορίαςβιβλ

3198)ΙωΦρυσόστομος(ΜPG 61772)Ποσειδώνιος(Fragm398)ΡωμανόςοΜε-

λωδός(Ὕμνοι 6 22 SC 99 110 114 128 283) 4 Κατά τους Dollard και Miller (1950) οι οποίοι ανακάλυψαν τα λεγόμενα

δευτερογενή μαθησιακά κίνητρα τα παιδιά στα πρώιμα στάδια της ανάπτυξης

μαθαίνουν μέσω τεσσάρων laquoκριτικών καταστάσεωνraquo (τροφής καθαριότητας

σεξουαλικότηταςκαιαντίδρασηςκατάτηδιάρκειατουθυμού)ενώτοκοινωνικό

(οικογενειακό)καιπολιτιστικόπεριβάλλονδιαθέτειένασχέδιο γιακάθεμίααπό

τιςκαταστάσειςαυτές(Φασάπης1970) 5 Πρόκειταιγιατονχρονικάlaquoζωτικό χώροraquo (Lewin 1943 1935 1936 1946) ό-

πουηπροσωπικότητα καταλαμβάνειδιάφοραlaquoστρώματαraquoεξώτερακαιεσώτερα

έναντιτουψυχολογικούπεριβάλλοντος 6 ΠαλαιότεραοLasswell (1957)είχεπροτείνειέναοκταπλόμοντέλοδύναμη

ευημερίασεβασμόςαγάπηηθικότηταασφάλειαεπαγγελματικήειδίκευσηκαι

αξίεςτήςΕκπαίδευσης 7 Boethius (MPL 64 1247 1343D) Πρβλ Mulrooney 1994 Παραπλήσιος είναι

και ο ορισμός τού Κασσιόδωρου Psalmum VII ldquopersona ndash substantia rationalis

individuardquo 8 ΒλΑναστασίου ιναΐτη Οδηγός 9MPG89144Blaquoκαλοῦσι γάρ τινες πρό-

σωπον τήν τινων σχέσιν πρός ἀλλήλουςraquo 9 Richard of St Victor De Trinitate IV2224MPL1961342CldquoPersonaestexis-

tenspersesolumiuxtasingularemquondamrationalisexistentiaemodumrdquo 10 Βλ Θωμά Summa Theologiae I 29 3 ad 2 ldquoOmne individuum rationalis

naturaediciturpersonardquo 11 Πράξ 15 12 Ιω196laquoἼδε ὁ ἄνθρωποςraquo 12 Βλ Ξενοφών (Ἀπομνημονεύματα II iii 18) Cicero (De Officiis III v 22) Mene-

nius Agrippa (Titus Livius Ab Urbe condita libri II 16 32 33) ΑrsquoΚορ 12 12-27 Η

πλατωνική (Υαίδρος 270 152) laquoκαθολικότηταraquo είναιφυσιοκρατική (laquoψυχῆςοὖν

φύσινἀξίωςλόγονκατανοῆσαι οἴει δυνατόν εἶναιἄνευ τῆς τό ὅλον τῆςφύσε-

ωςraquo) ενώ τωνΠατέρων τήςΕκκλησίαςανθρωποκεντρική (προσωποκεντρική)middot

βλ Γρηγορίου Νύσσης Περί κατασκευῆς ἀνθρώπου MPG 44 185 laquoὌνομα τῷ

κτισθέντι ἀνθρώπῳ οὐχ ὁ τίς ἀλλrsquo ὁ καθόλου ἐστίνΟὐκοῦν τῇ καθολικῇ τῆς

φύσεωςκλήσειltδυνάμειπᾶσαἡ ἀνθρωπότηςἐντῇ πρώτῃ κατασκευῇ περιείλη-

πταιΟὐ γάρἐνμέρει τῆςφύσεωςἡ εἰκώνltἀλλrsquo ἐφrsquoἅπαντόγένοςἡ τοιαύτη

διήκειδύναμιςraquo

13 Ὤψ =οφθαλμός(όψη)middotτορήμαὁρῶ στηΒίβλοσημαίνειμετέχωκοινωνώ

γνωρίζωΈτσιθεωρία τούΘεού(Visio Dei)δενσημαίνειδιαλογισμό (meditation)ή

μυστική θεωρία (contemplation)αλλrsquoένωσημαζίΣουμέσωτήςΘείαςΦάρης(α-

κτίστωνενεργειών)Σου(Nissiotis1983)τοανθρώπινοπρόσωποκυρίαρχηείναι

ηπαρουσίατωνματιώνωςδέκτηαλλάκαιεκφραστήταυτόχρονατήςανθρώπι-

νης παρουσίας στον κόσμο (Μιχαηλίδης 1990)Αντίθετα οι Λατίνοι κατά μία

μεταγενέστερηεπινόηση (Mauss 2000) ετυμολογούντοπρόσωπο (person lt per-

sona)απότο per + sonosonare (=ηχώφθέγγομαι)μολονότιιστορικάφαίνεταιότι

τοπαρέλαβανμέσω τωνΕτρούσκωναπό την ελληνική λέξηπρόσωπον (φersu

perso) 14 H persona μάς εισάγει στη διάκριση μεταξύ laquoέχεινraquo και laquoείναιraquo πρόσωπο

(Jung 1935 Plessner 19613) που πρώτος απερίφραστα παρατήρησε ο Πλάτων

ύμφωναμε τονγνωστό Ελβετό ιατρόPaul Tournier (1898-1986) τοπροσωπείο

είναιηεμφανιζόμενηέκφραση(υπαρξιακήμάσκα)κάθεασυνείδητηήσυνειδη-

τή καθυστέρηση παραίτηση (ακηδία) πρόφαση προσποίηση μίμηση εξάρτηση

camouflage παλινδρόμηση φυγή εκλογίκευση μετάθεση ήαναπλήρωσηοκοινω-

νικόςρόλοςοισυμβατικότητεςηρουτίναηαπονέκρωσηηπνευματικήξηρότη-

τα η ομοιομορφοποίησητυποποίηση εξαντικειμενοποίηση ποσοτικοποίηση

μηχανοποίηση ουδετεροποίηση και αριθμοποίηση (de La Mettrie 1960 1955

Marcuse 1964)+τοlaquoπνεύμα τής γεωμετρίαςraquo(Pascal 16702007 Cassirer19681972)

οαυτοματισμόςηαλλοτρίωση (Ξηροτύρης1970)καιγενικάηαποπροσωποποίη-

ση τήςανθρώπινηςύπαρξηςΗεπίγνωσητηςδιάσπασηςτης όληςπροσωπικότη-

ταςσεπροσωπείο (laquoφαίνεσθαιraquo)καιπρόσωπο (laquoείναιraquo)οδηγείστηντραγικότητα

τηςανθρώπινηςύπαρξης(Ζιάκας2001) 15 Περισσότερα για τη θεολογία τού προσώπου γενικά βλ Popovits 1926

Brightman 1934 Boillat 1945 Barth 1955719605 Brunner 1938 1979 Tillich 1951

1959 1967 Romanides 1954 Έραστο 1958 Δημητρόπουλο 1954 Harrity amp Martin

1962 Ware 1963 1997 ODoherty 1964 Matson 1964 1967 Δρούλια 1967 Παπαπέ-

τρου 1968 Γιανναρά 1970 19924 Ματσούκα 1971 1980 Williams 1972 Lossky 2000

Aghiorgoussis 1976 Ζηζιούλα 1977 Sherrard 1977 Gregorios 1978 Μαστρογιαννό-

πουλο 1979 Υούσκα 1979 Καραβιδόπουλο 1979 Νissiotis 1982 1983 Berdiajef

1983 ιώτη 1984 Pannenberg 1985 Παναγόπουλο 1985 1987 2000 Γρηγοριάδη

1987 Υωτίου 1990 Adams 1991 Κωνσταντέλλο 1991 Ludlow 1992 Aves 1992 Wil-

liams 1993 Ι Βλάχο 1991 1994 καλτσά 1996 Torrance 1996 J Chirban 1996

Rudman 1997 Stanley 1997 Melissaris 2002 Αγγελόπουλο 2002 Jorm amp Christen-

sen 2004 Beck amp Demarest 2005 Ανανιάδη 2009 16 Λεόντιος Βυζάντιος MPG86 1333BD laquoΟὐκ ἔστιν οὖν τά ὑπέρ φύσιν τῶν

κατά φύσιν ἀναιρετικά ἀλλά παράγωγα καί παρορμητικά εἰς τό κἀκεῖνά τε

δυνηθῆναι καί τήν πρός τά ὑπέρ ταῦτα δύναμιν προσλαβεῖνraquo 17 Επιφάνιος (MPG 41418)ΓρηγόριοςΘεολόγος (Περί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος

6)Ιω Φρυσόστομος (MPG 49 118 288 309 317 MPG 55 613 MPG 59 673 MPG 61

693) 18 Πρβλ Ισοκράτη Πρός Δημόνικον λόγ Αrsquo405laquoμέγιστον γάρ ἐν ἐλαχίστῳ

νοῦς ἀγαθός ἐν ἀνθρώπου σώματιraquo 19 ΙωΦρυσοστόμουΕἰς Υιλιπ 5 4 MPG 62 210 Περί ἀρετῆς καί κακίας Ομιλ

ΚϞrsquoMPG 63760laquoτίποτrsquoἐστίνἄνθρωποςκαίὅσητῆςφύσεωςτῆςἡμετέραςἡ

εὐγένειακαίὅσηςἐστίδεκτικόνἀρετῆςτουτίτόζῶονraquoΠρβλ D Staniloae p 24

ldquoInsofarasIamnotlovedIamincomprehensibletomyselfrdquo 20 Βλ Μ Βασιλείου MPG 31 216 A-B MPG 32 325-340 Γελάσιου Κυζίκου

MPG 85 1289 Θεόδωρου Ραϊθού 206 5-7 21 Κρίσειςσχόλιααντιρρήσειςκαιπαρατηρήσειςστηlaquoθεολογίατούπροσώ-

πουraquoτούεβασμιότατουΙΖηζιούλαέχουνκατάκαιρούςκάνειμεταξύτωνάλ-

λωνοιΑγουρίδης(Οράματα και ΠράγματαΑθήνα1991σ102εξ)Ph Sher-

rardΙωΘΠαναγόπουλος(Μόρφωση και Μεταμόρφωσησ135εξ146)πYan-

nis Spiteris (La Theologia Ortodossa Neo-Greca Bologna 1992)Παπαδόπουλος(Ορ-

θόδοξη και χολαστική Θεολογίασ94εξ)Φρταμούλης(Περί φωτόςσ37εξ

73εξ104)ΜΥαράντος(Σα όρια της Επιστήμης και το ορθόδοξον ήθοςΑθήναι

1998σ179)καιξένοιΠατρολόγοιπουδημοσιεύουνστοέγκριτοπεριοδικότής

Oxford Journal of Theological Studies (γράφονταςγιαπαράδειγμαότιμετονΣρια-

δολογικό Περσοναλισμό του ο Ζηζιούλας καταστρέφει τη laquoμοναρχία του Πα-

τρόςraquo(A J Torrance Persons in Communion Edinburgh 1996)Γιαεπιπλέονβιβλιο-

γραφίαβλ JTS 481 (1997) 373 501 (1999) 434 ΘΕΟΛΟΓΙΑ 644 (1993) 632 673

(1996)4474σ885691(1998)44ΓΡΗΓΟΡΙΟ Ο ΠΑΛΑΜΑ 773 (1998) 519 790

(2001)627Μάϊος-Αύγουστος(2003)525εξ807 (2005)325Αντίδωρον Πνευματι-

κόν Γ Ι Κονιδάρησ688Aksum-ThyateiraA festschrift for Arch Methodios p515π

ΓΥλορόφσκυΔημιουργία και Απολύτρωσησ112εξ ΚατάτούςΜαξέντιοΒοή-

θιοΛεόντιοτον ΒυζάντιοκαιΙουστινιανόηταύτισητωνόρωνπρόσωπο καιυπό-

στασις (ήτοιηφύση εκλαμβάνεταιωςθεμέλιοτηςύπαρξηςκαιηυπόσταση ως το

τελικόεπίπεδοστηνεξειδίκευσημιαςκοινήςουσίας)προκαλείαιρετικούςκινδύ-

νους Μονοφυσίτες Νεστοριανοί αντιχαλκηδόνιοι Ακέφαλοι Σιμόθεος Αίλου-

ρος και εβήρος Αντιοχείας (χριστολογική ένωση ατομικών φύσεων)+ γιατί η

υπόσταση (όχιστηνΣριαδολογίααλλά)στηΦριστολογίακατανοείταιτριαδολο-

γικάμόνοστηβάσητωνεξωτερικώνποιοτήτωνπουσημαίνουντηδιάκρισηκαι

τοιδιαίτεροκαιδεδίνεταιδιόλουσημασίαστογεγονόςότιαυτήηυπόσταση (κι

όχιηφύση)είναιτοθεμέλιοτηςύπαρξηςΟιΚαππαδόκεςόμωςδιέκρινανμε-

ταξύυπόστασης καιουσίας στηΦριστολογίαπρβλ ΙΚουρεμπελέlaquoΝεοχαλκη-

δονισμόςκαιορθόδοξηορολογίαraquoΓΡΗΓΟΡΙΟ Ο ΠΑΛΑΜΑ 773 (1998)521] 22 όππσ113 23 ΙΒλάχουΗ Αποκάλυψη του Θεούσ17laquoΤπάρχουνόμωςκαιάλλοιπου

πιστεύουνότιδυοείναιοιπηγέςτηςπίστεώςμαςδηληΑγίαΓραφήκαιηΙερά

ΠαράδοσηΚαιοιδυοαυτέςαπόψειςείναιμονόπλευρεςκαιδενεκφράζουντην

ορθόδοξηδιδασκαλίαraquo 24 Έχειβρεθείότιηαναφορικότητα (ήσχεσιακότητα)γενικάσυνδέεταιμετην

απόδοσηνοήματος (Schaap-Jonker 2008) 25 Frankl 19751980 p 112 meaning must be found and cannot be given Σο

νόημαγράφειοFranklείναικάτισαντογέλιοδενμπορείςναεπιβάλειςσεκά-

ποιονναγελάσειαλλάθαπρέπειπρώτανατουπεις ένααστείοΣοίδιοεφαρ-

μόζεται και για τις τρεις laquoθεολογικές αρετέςraquo (πίστη ελπίδα και αγάπη) δεν

μπορούνναλειτουργήσουνμεμόνητηδικήμαςήκάποιουάλλουθέληση 26 Frankl 19751980 p 104 the de-neuroticization of humanity requires a re-

humanization of psychotherapy

27 Frankl 1963 p 68 Humor was another of the souls weapons in the fight for

self-preservation 28 Περισσότερα για τη σχέση κινήτρων και προσωπικότητας βλ Atkinson

1981 Humphreys amp Revelle 1984 Oldani 1997 Plutchik 1997 Sturman 1999 29 Ψς προσωπικά γνωρίσματα θεωρούνται laquoδιαστάσεις τής προσωπικότητας

με βάση τις οποίες κατηγοριοποιούνται συνήθως οι άνθρωποι σύμφωνα με τον

βαθμό που εκδηλώνουν ένα συγκεκριμένο χαρακτηριστικόraquo(Burger2001p172) 30 Κατά τον Γερμανό ψυχολόγο P Lersch (19541956) το ανθρώπινο πρόσωπο

διέπεται από τρία ουσιώδη χαρακτηριστικά α) το αμετάβλητο (Unverwechselbar-

keit) β) τη μοναδικότητα (Einmaligkeit) και γ) το ανεπανάληπτο (Unwiederholbar-

keit) 31 ύμφωνα με σύγχρονα δεδομένα το 40-60 περίπου των χαρακτηριστικών

τής προσωπικότητας έχουν προέλευση γενετική (Kernberg 1966 1976 1977

McCrae amp Costa 2003 Eurelings-Bontekoe amp Snellen 2004) 32 Πρβλ Buss 1995 Kretschmer 1925 Sheldon 1942 Ramsey 1965 Buss 1990 Ey-

senck 1990 Zuckerman 1991 1995 Gale amp Eysenck 1992 Cloninger Svrakic amp Przy-

beck 1993 Heath Cloninger amp Martin 1994 Bates amp Wachs 1994 Davidson 1999 33 Βλ για παράδειγμα τις λεγόμενες εθνοκεντρικές θεωρίες προσωπικότητας

(M Ramirez A Jenkins J Baldwin aka Kobi Kambon L Comas-Diaz J Jones B

Trimble and E Duran S Sue and D Sue)

13 Ὤψ =οφθαλμός(όψη)middotτορήμαὁρῶ στηΒίβλοσημαίνειμετέχωκοινωνώ

γνωρίζωΈτσιθεωρία τούΘεού(Visio Dei)δενσημαίνειδιαλογισμό (meditation)ή

μυστική θεωρία (contemplation)αλλrsquoένωσημαζίΣουμέσωτήςΘείαςΦάρης(α-

κτίστωνενεργειών)Σου(Nissiotis1983)τοανθρώπινοπρόσωποκυρίαρχηείναι

ηπαρουσίατωνματιώνωςδέκτηαλλάκαιεκφραστήταυτόχρονατήςανθρώπι-

νης παρουσίας στον κόσμο (Μιχαηλίδης 1990)Αντίθετα οι Λατίνοι κατά μία

μεταγενέστερηεπινόηση (Mauss 2000) ετυμολογούντοπρόσωπο (person lt per-

sona)απότο per + sonosonare (=ηχώφθέγγομαι)μολονότιιστορικάφαίνεταιότι

τοπαρέλαβανμέσω τωνΕτρούσκωναπό την ελληνική λέξηπρόσωπον (φersu

perso) 14 H persona μάς εισάγει στη διάκριση μεταξύ laquoέχεινraquo και laquoείναιraquo πρόσωπο

(Jung 1935 Plessner 19613) που πρώτος απερίφραστα παρατήρησε ο Πλάτων

ύμφωναμε τονγνωστό Ελβετό ιατρόPaul Tournier (1898-1986) τοπροσωπείο

είναιηεμφανιζόμενηέκφραση(υπαρξιακήμάσκα)κάθεασυνείδητηήσυνειδη-

τή καθυστέρηση παραίτηση (ακηδία) πρόφαση προσποίηση μίμηση εξάρτηση

camouflage παλινδρόμηση φυγή εκλογίκευση μετάθεση ήαναπλήρωσηοκοινω-

νικόςρόλοςοισυμβατικότητεςηρουτίναηαπονέκρωσηηπνευματικήξηρότη-

τα η ομοιομορφοποίησητυποποίηση εξαντικειμενοποίηση ποσοτικοποίηση

μηχανοποίηση ουδετεροποίηση και αριθμοποίηση (de La Mettrie 1960 1955

Marcuse 1964)+τοlaquoπνεύμα τής γεωμετρίαςraquo(Pascal 16702007 Cassirer19681972)

οαυτοματισμόςηαλλοτρίωση (Ξηροτύρης1970)καιγενικάηαποπροσωποποίη-

ση τήςανθρώπινηςύπαρξηςΗεπίγνωσητηςδιάσπασηςτης όληςπροσωπικότη-

ταςσεπροσωπείο (laquoφαίνεσθαιraquo)καιπρόσωπο (laquoείναιraquo)οδηγείστηντραγικότητα

τηςανθρώπινηςύπαρξης(Ζιάκας2001) 15 Περισσότερα για τη θεολογία τού προσώπου γενικά βλ Popovits 1926

Brightman 1934 Boillat 1945 Barth 1955719605 Brunner 1938 1979 Tillich 1951

1959 1967 Romanides 1954 Έραστο 1958 Δημητρόπουλο 1954 Harrity amp Martin

1962 Ware 1963 1997 ODoherty 1964 Matson 1964 1967 Δρούλια 1967 Παπαπέ-

τρου 1968 Γιανναρά 1970 19924 Ματσούκα 1971 1980 Williams 1972 Lossky 2000

Aghiorgoussis 1976 Ζηζιούλα 1977 Sherrard 1977 Gregorios 1978 Μαστρογιαννό-

πουλο 1979 Υούσκα 1979 Καραβιδόπουλο 1979 Νissiotis 1982 1983 Berdiajef

1983 ιώτη 1984 Pannenberg 1985 Παναγόπουλο 1985 1987 2000 Γρηγοριάδη

1987 Υωτίου 1990 Adams 1991 Κωνσταντέλλο 1991 Ludlow 1992 Aves 1992 Wil-

liams 1993 Ι Βλάχο 1991 1994 καλτσά 1996 Torrance 1996 J Chirban 1996

Rudman 1997 Stanley 1997 Melissaris 2002 Αγγελόπουλο 2002 Jorm amp Christen-

sen 2004 Beck amp Demarest 2005 Ανανιάδη 2009 16 Λεόντιος Βυζάντιος MPG86 1333BD laquoΟὐκ ἔστιν οὖν τά ὑπέρ φύσιν τῶν

κατά φύσιν ἀναιρετικά ἀλλά παράγωγα καί παρορμητικά εἰς τό κἀκεῖνά τε

δυνηθῆναι καί τήν πρός τά ὑπέρ ταῦτα δύναμιν προσλαβεῖνraquo 17 Επιφάνιος (MPG 41418)ΓρηγόριοςΘεολόγος (Περί τοῦ Ἁγίου Πνεύματος

6)Ιω Φρυσόστομος (MPG 49 118 288 309 317 MPG 55 613 MPG 59 673 MPG 61

693) 18 Πρβλ Ισοκράτη Πρός Δημόνικον λόγ Αrsquo405laquoμέγιστον γάρ ἐν ἐλαχίστῳ

νοῦς ἀγαθός ἐν ἀνθρώπου σώματιraquo 19 ΙωΦρυσοστόμουΕἰς Υιλιπ 5 4 MPG 62 210 Περί ἀρετῆς καί κακίας Ομιλ

ΚϞrsquoMPG 63760laquoτίποτrsquoἐστίνἄνθρωποςκαίὅσητῆςφύσεωςτῆςἡμετέραςἡ

εὐγένειακαίὅσηςἐστίδεκτικόνἀρετῆςτουτίτόζῶονraquoΠρβλ D Staniloae p 24

ldquoInsofarasIamnotlovedIamincomprehensibletomyselfrdquo 20 Βλ Μ Βασιλείου MPG 31 216 A-B MPG 32 325-340 Γελάσιου Κυζίκου

MPG 85 1289 Θεόδωρου Ραϊθού 206 5-7 21 Κρίσειςσχόλιααντιρρήσειςκαιπαρατηρήσειςστηlaquoθεολογίατούπροσώ-

πουraquoτούεβασμιότατουΙΖηζιούλαέχουνκατάκαιρούςκάνειμεταξύτωνάλ-

λωνοιΑγουρίδης(Οράματα και ΠράγματαΑθήνα1991σ102εξ)Ph Sher-

rardΙωΘΠαναγόπουλος(Μόρφωση και Μεταμόρφωσησ135εξ146)πYan-

nis Spiteris (La Theologia Ortodossa Neo-Greca Bologna 1992)Παπαδόπουλος(Ορ-

θόδοξη και χολαστική Θεολογίασ94εξ)Φρταμούλης(Περί φωτόςσ37εξ

73εξ104)ΜΥαράντος(Σα όρια της Επιστήμης και το ορθόδοξον ήθοςΑθήναι

1998σ179)καιξένοιΠατρολόγοιπουδημοσιεύουνστοέγκριτοπεριοδικότής

Oxford Journal of Theological Studies (γράφονταςγιαπαράδειγμαότιμετονΣρια-

δολογικό Περσοναλισμό του ο Ζηζιούλας καταστρέφει τη laquoμοναρχία του Πα-

τρόςraquo(A J Torrance Persons in Communion Edinburgh 1996)Γιαεπιπλέονβιβλιο-

γραφίαβλ JTS 481 (1997) 373 501 (1999) 434 ΘΕΟΛΟΓΙΑ 644 (1993) 632 673

(1996)4474σ885691(1998)44ΓΡΗΓΟΡΙΟ Ο ΠΑΛΑΜΑ 773 (1998) 519 790

(2001)627Μάϊος-Αύγουστος(2003)525εξ807 (2005)325Αντίδωρον Πνευματι-

κόν Γ Ι Κονιδάρησ688Aksum-ThyateiraA festschrift for Arch Methodios p515π

ΓΥλορόφσκυΔημιουργία και Απολύτρωσησ112εξ ΚατάτούςΜαξέντιοΒοή-

θιοΛεόντιοτον ΒυζάντιοκαιΙουστινιανόηταύτισητωνόρωνπρόσωπο καιυπό-

στασις (ήτοιηφύση εκλαμβάνεταιωςθεμέλιοτηςύπαρξηςκαιηυπόσταση ως το

τελικόεπίπεδοστηνεξειδίκευσημιαςκοινήςουσίας)προκαλείαιρετικούςκινδύ-

νους Μονοφυσίτες Νεστοριανοί αντιχαλκηδόνιοι Ακέφαλοι Σιμόθεος Αίλου-

ρος και εβήρος Αντιοχείας (χριστολογική ένωση ατομικών φύσεων)+ γιατί η

υπόσταση (όχιστηνΣριαδολογίααλλά)στηΦριστολογίακατανοείταιτριαδολο-

γικάμόνοστηβάσητωνεξωτερικώνποιοτήτωνπουσημαίνουντηδιάκρισηκαι

τοιδιαίτεροκαιδεδίνεταιδιόλουσημασίαστογεγονόςότιαυτήηυπόσταση (κι

όχιηφύση)είναιτοθεμέλιοτηςύπαρξηςΟιΚαππαδόκεςόμωςδιέκρινανμε-

ταξύυπόστασης καιουσίας στηΦριστολογίαπρβλ ΙΚουρεμπελέlaquoΝεοχαλκη-

δονισμόςκαιορθόδοξηορολογίαraquoΓΡΗΓΟΡΙΟ Ο ΠΑΛΑΜΑ 773 (1998)521] 22 όππσ113 23 ΙΒλάχουΗ Αποκάλυψη του Θεούσ17laquoΤπάρχουνόμωςκαιάλλοιπου

πιστεύουνότιδυοείναιοιπηγέςτηςπίστεώςμαςδηληΑγίαΓραφήκαιηΙερά

ΠαράδοσηΚαιοιδυοαυτέςαπόψειςείναιμονόπλευρεςκαιδενεκφράζουντην

ορθόδοξηδιδασκαλίαraquo 24 Έχειβρεθείότιηαναφορικότητα (ήσχεσιακότητα)γενικάσυνδέεταιμετην

απόδοσηνοήματος (Schaap-Jonker 2008) 25 Frankl 19751980 p 112 meaning must be found and cannot be given Σο

νόημαγράφειοFranklείναικάτισαντογέλιοδενμπορείςναεπιβάλειςσεκά-

ποιονναγελάσειαλλάθαπρέπειπρώτανατουπεις ένααστείοΣοίδιοεφαρ-

μόζεται και για τις τρεις laquoθεολογικές αρετέςraquo (πίστη ελπίδα και αγάπη) δεν

μπορούνναλειτουργήσουνμεμόνητηδικήμαςήκάποιουάλλουθέληση 26 Frankl 19751980 p 104 the de-neuroticization of humanity requires a re-

humanization of psychotherapy

27 Frankl 1963 p 68 Humor was another of the souls weapons in the fight for

self-preservation 28 Περισσότερα για τη σχέση κινήτρων και προσωπικότητας βλ Atkinson

1981 Humphreys amp Revelle 1984 Oldani 1997 Plutchik 1997 Sturman 1999 29 Ψς προσωπικά γνωρίσματα θεωρούνται laquoδιαστάσεις τής προσωπικότητας

με βάση τις οποίες κατηγοριοποιούνται συνήθως οι άνθρωποι σύμφωνα με τον

βαθμό που εκδηλώνουν ένα συγκεκριμένο χαρακτηριστικόraquo(Burger2001p172) 30 Κατά τον Γερμανό ψυχολόγο P Lersch (19541956) το ανθρώπινο πρόσωπο

διέπεται από τρία ουσιώδη χαρακτηριστικά α) το αμετάβλητο (Unverwechselbar-

keit) β) τη μοναδικότητα (Einmaligkeit) και γ) το ανεπανάληπτο (Unwiederholbar-

keit) 31 ύμφωνα με σύγχρονα δεδομένα το 40-60 περίπου των χαρακτηριστικών

τής προσωπικότητας έχουν προέλευση γενετική (Kernberg 1966 1976 1977

McCrae amp Costa 2003 Eurelings-Bontekoe amp Snellen 2004) 32 Πρβλ Buss 1995 Kretschmer 1925 Sheldon 1942 Ramsey 1965 Buss 1990 Ey-

senck 1990 Zuckerman 1991 1995 Gale amp Eysenck 1992 Cloninger Svrakic amp Przy-

beck 1993 Heath Cloninger amp Martin 1994 Bates amp Wachs 1994 Davidson 1999 33 Βλ για παράδειγμα τις λεγόμενες εθνοκεντρικές θεωρίες προσωπικότητας

(M Ramirez A Jenkins J Baldwin aka Kobi Kambon L Comas-Diaz J Jones B

Trimble and E Duran S Sue and D Sue)

εὐγένειακαίὅσηςἐστίδεκτικόνἀρετῆςτουτίτόζῶονraquoΠρβλ D Staniloae p 24

ldquoInsofarasIamnotlovedIamincomprehensibletomyselfrdquo 20 Βλ Μ Βασιλείου MPG 31 216 A-B MPG 32 325-340 Γελάσιου Κυζίκου

MPG 85 1289 Θεόδωρου Ραϊθού 206 5-7 21 Κρίσειςσχόλιααντιρρήσειςκαιπαρατηρήσειςστηlaquoθεολογίατούπροσώ-

πουraquoτούεβασμιότατουΙΖηζιούλαέχουνκατάκαιρούςκάνειμεταξύτωνάλ-

λωνοιΑγουρίδης(Οράματα και ΠράγματαΑθήνα1991σ102εξ)Ph Sher-

rardΙωΘΠαναγόπουλος(Μόρφωση και Μεταμόρφωσησ135εξ146)πYan-

nis Spiteris (La Theologia Ortodossa Neo-Greca Bologna 1992)Παπαδόπουλος(Ορ-

θόδοξη και χολαστική Θεολογίασ94εξ)Φρταμούλης(Περί φωτόςσ37εξ

73εξ104)ΜΥαράντος(Σα όρια της Επιστήμης και το ορθόδοξον ήθοςΑθήναι

1998σ179)καιξένοιΠατρολόγοιπουδημοσιεύουνστοέγκριτοπεριοδικότής

Oxford Journal of Theological Studies (γράφονταςγιαπαράδειγμαότιμετονΣρια-

δολογικό Περσοναλισμό του ο Ζηζιούλας καταστρέφει τη laquoμοναρχία του Πα-

τρόςraquo(A J Torrance Persons in Communion Edinburgh 1996)Γιαεπιπλέονβιβλιο-

γραφίαβλ JTS 481 (1997) 373 501 (1999) 434 ΘΕΟΛΟΓΙΑ 644 (1993) 632 673

(1996)4474σ885691(1998)44ΓΡΗΓΟΡΙΟ Ο ΠΑΛΑΜΑ 773 (1998) 519 790

(2001)627Μάϊος-Αύγουστος(2003)525εξ807 (2005)325Αντίδωρον Πνευματι-

κόν Γ Ι Κονιδάρησ688Aksum-ThyateiraA festschrift for Arch Methodios p515π

ΓΥλορόφσκυΔημιουργία και Απολύτρωσησ112εξ ΚατάτούςΜαξέντιοΒοή-

θιοΛεόντιοτον ΒυζάντιοκαιΙουστινιανόηταύτισητωνόρωνπρόσωπο καιυπό-

στασις (ήτοιηφύση εκλαμβάνεταιωςθεμέλιοτηςύπαρξηςκαιηυπόσταση ως το

τελικόεπίπεδοστηνεξειδίκευσημιαςκοινήςουσίας)προκαλείαιρετικούςκινδύ-

νους Μονοφυσίτες Νεστοριανοί αντιχαλκηδόνιοι Ακέφαλοι Σιμόθεος Αίλου-

ρος και εβήρος Αντιοχείας (χριστολογική ένωση ατομικών φύσεων)+ γιατί η

υπόσταση (όχιστηνΣριαδολογίααλλά)στηΦριστολογίακατανοείταιτριαδολο-

γικάμόνοστηβάσητωνεξωτερικώνποιοτήτωνπουσημαίνουντηδιάκρισηκαι

τοιδιαίτεροκαιδεδίνεταιδιόλουσημασίαστογεγονόςότιαυτήηυπόσταση (κι

όχιηφύση)είναιτοθεμέλιοτηςύπαρξηςΟιΚαππαδόκεςόμωςδιέκρινανμε-

ταξύυπόστασης καιουσίας στηΦριστολογίαπρβλ ΙΚουρεμπελέlaquoΝεοχαλκη-

δονισμόςκαιορθόδοξηορολογίαraquoΓΡΗΓΟΡΙΟ Ο ΠΑΛΑΜΑ 773 (1998)521] 22 όππσ113 23 ΙΒλάχουΗ Αποκάλυψη του Θεούσ17laquoΤπάρχουνόμωςκαιάλλοιπου

πιστεύουνότιδυοείναιοιπηγέςτηςπίστεώςμαςδηληΑγίαΓραφήκαιηΙερά

ΠαράδοσηΚαιοιδυοαυτέςαπόψειςείναιμονόπλευρεςκαιδενεκφράζουντην

ορθόδοξηδιδασκαλίαraquo 24 Έχειβρεθείότιηαναφορικότητα (ήσχεσιακότητα)γενικάσυνδέεταιμετην

απόδοσηνοήματος (Schaap-Jonker 2008) 25 Frankl 19751980 p 112 meaning must be found and cannot be given Σο

νόημαγράφειοFranklείναικάτισαντογέλιοδενμπορείςναεπιβάλειςσεκά-

ποιονναγελάσειαλλάθαπρέπειπρώτανατουπεις ένααστείοΣοίδιοεφαρ-

μόζεται και για τις τρεις laquoθεολογικές αρετέςraquo (πίστη ελπίδα και αγάπη) δεν

μπορούνναλειτουργήσουνμεμόνητηδικήμαςήκάποιουάλλουθέληση 26 Frankl 19751980 p 104 the de-neuroticization of humanity requires a re-

humanization of psychotherapy

27 Frankl 1963 p 68 Humor was another of the souls weapons in the fight for

self-preservation 28 Περισσότερα για τη σχέση κινήτρων και προσωπικότητας βλ Atkinson

1981 Humphreys amp Revelle 1984 Oldani 1997 Plutchik 1997 Sturman 1999 29 Ψς προσωπικά γνωρίσματα θεωρούνται laquoδιαστάσεις τής προσωπικότητας

με βάση τις οποίες κατηγοριοποιούνται συνήθως οι άνθρωποι σύμφωνα με τον

βαθμό που εκδηλώνουν ένα συγκεκριμένο χαρακτηριστικόraquo(Burger2001p172) 30 Κατά τον Γερμανό ψυχολόγο P Lersch (19541956) το ανθρώπινο πρόσωπο

διέπεται από τρία ουσιώδη χαρακτηριστικά α) το αμετάβλητο (Unverwechselbar-

keit) β) τη μοναδικότητα (Einmaligkeit) και γ) το ανεπανάληπτο (Unwiederholbar-

keit) 31 ύμφωνα με σύγχρονα δεδομένα το 40-60 περίπου των χαρακτηριστικών

τής προσωπικότητας έχουν προέλευση γενετική (Kernberg 1966 1976 1977

McCrae amp Costa 2003 Eurelings-Bontekoe amp Snellen 2004) 32 Πρβλ Buss 1995 Kretschmer 1925 Sheldon 1942 Ramsey 1965 Buss 1990 Ey-

senck 1990 Zuckerman 1991 1995 Gale amp Eysenck 1992 Cloninger Svrakic amp Przy-

beck 1993 Heath Cloninger amp Martin 1994 Bates amp Wachs 1994 Davidson 1999 33 Βλ για παράδειγμα τις λεγόμενες εθνοκεντρικές θεωρίες προσωπικότητας

(M Ramirez A Jenkins J Baldwin aka Kobi Kambon L Comas-Diaz J Jones B

Trimble and E Duran S Sue and D Sue)

27 Frankl 1963 p 68 Humor was another of the souls weapons in the fight for

self-preservation 28 Περισσότερα για τη σχέση κινήτρων και προσωπικότητας βλ Atkinson

1981 Humphreys amp Revelle 1984 Oldani 1997 Plutchik 1997 Sturman 1999 29 Ψς προσωπικά γνωρίσματα θεωρούνται laquoδιαστάσεις τής προσωπικότητας

με βάση τις οποίες κατηγοριοποιούνται συνήθως οι άνθρωποι σύμφωνα με τον

βαθμό που εκδηλώνουν ένα συγκεκριμένο χαρακτηριστικόraquo(Burger2001p172) 30 Κατά τον Γερμανό ψυχολόγο P Lersch (19541956) το ανθρώπινο πρόσωπο

διέπεται από τρία ουσιώδη χαρακτηριστικά α) το αμετάβλητο (Unverwechselbar-

keit) β) τη μοναδικότητα (Einmaligkeit) και γ) το ανεπανάληπτο (Unwiederholbar-

keit) 31 ύμφωνα με σύγχρονα δεδομένα το 40-60 περίπου των χαρακτηριστικών

τής προσωπικότητας έχουν προέλευση γενετική (Kernberg 1966 1976 1977

McCrae amp Costa 2003 Eurelings-Bontekoe amp Snellen 2004) 32 Πρβλ Buss 1995 Kretschmer 1925 Sheldon 1942 Ramsey 1965 Buss 1990 Ey-

senck 1990 Zuckerman 1991 1995 Gale amp Eysenck 1992 Cloninger Svrakic amp Przy-

beck 1993 Heath Cloninger amp Martin 1994 Bates amp Wachs 1994 Davidson 1999 33 Βλ για παράδειγμα τις λεγόμενες εθνοκεντρικές θεωρίες προσωπικότητας

(M Ramirez A Jenkins J Baldwin aka Kobi Kambon L Comas-Diaz J Jones B

Trimble and E Duran S Sue and D Sue)