Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

313

Transcript of Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

Page 1: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)
Page 2: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

ΜΙΚΡΗ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑ

100 ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ

Μετάφραση

Σπύρου Λιναρδάτου

« Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ 7 0 »

Page 3: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)
Page 4: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

Κ Ο Ι Ν Η Α Γ Ο Ρ Α

"Αν συμβουλευτή κανείς τή μεγάλη βιβλιοθήκη τοϋ Πανεπιστημίου τοΟ Χάρβαρτ, στό Καΐμπριτζ χί)ς Μασα-χουσέτης, θά βρή τή φίσα πού είναι άφιερωμένη στά Ιρ-γα γιά τήν Common Market (Κοινή Αγορά) ταξινομη-μένη άνάμεσα στή φίσα πού Ανακεφαλαιώνει τή φιλολο-γία γιά τό common sens (κοινό νοΟ) καΐ στή φίσα πού άναφέρεται στά βιβλία τά σχετικά μέ τήν common neuro-sis (κοινή νεύρωση). Δέν πρόκειται φυσικά νά άποδώ-σουμε καμιά σημασία σέ μιά γειτνίαση πού όφείλεται μόνο στήν τύχη, σέ μιά ταξινόμηση κατ' άλφαβητική σειρά, άλλά δέν μπορεί νά μή σκεφτή κανείς δτι ή τύχη, δπως συμβαίνει καμιά φορά, δέν τά κανόνισε καΐ άσχημα.

Γιά τούς Ιδρυτές τής Κοινής 'Αγοράς ήταν ζήτημα κοινοΟ νοΟ ή προσπάθεια νά όδηγηθοΟν προοδευτικά πρός τήν οίκονομική ένότητα ?ξη γειτονικές χώρες (ή Γαλλία, ή 'Ομοσπονδιακή Δημοκρατία τής Γερμανίας, ή 'Ιταλία, τό Βέλγιο, ή 'Ολλανδία καΐ τό ΛουξεμβοΟργο) πού βρί-σκονται στιβαγμένες στό ίσχατο δυτικό άκρο τής άπέ-ραντης άσιατικής ήπείρου καΐ είναι όλοφάνερα άνίκανες νά συναγωνιστοΟν, ή κάθε μιά χωριστά, τούς δύο ύπερ-μεγάλους, τΙς Ενωμένες Πολιτείες καΐ τή Σοβιετική "Ε-νωση, άνάμεσα ατούς όποίους είναι τοποθετημένες σάν ά-νάμεσα στή σφύρα καΐ στόν άκμονα. Τά έπιχειρήματά

Page 5: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— ό -

του ς, γιά νά ποϋμε τήν άλήθεια, είχαν τή σφραγίδα τοΟ πολύ κοινοϋ νοΟ, ήταν άδιαφιλονίκητα: πώς νά άρνηθής δτι ή σύγχρονη βιομηχανία ίχει άνάγκη άπό μεγάλες άγορές γιά νά έξασφαλίση τό μέγιστο δυνατό δφελος άπό τΙς μεθόδους τής μαζικής παραγωγής; Ή Κοινή 'Αγορά, άνατινάζοντας τους τελωνειακούς φραγμούς πού ήλιθίως χώριζαν σέ διαμερίσματα τόν ευρωπαϊκό οικονομικό χώρο, θά έπέτρεπε νά συσσωματωθοϋν, πρός πολύ μεγάλη Ικα-νοποίηση τών σύγχρονων σαΐν - σιμονιστών μας, κάπου έ-κατόν όγδόντα έκατομμύρια καταναλωτών (τό σύνολο τοΟ πληθυσμοϋ τών £ξη χωρών), νά άξιοποιηθοΟν παραγωγι-κοί πόροι, πού, άπό τή στιγμή πού θά Επεφταν στόν ϊδιο καρβανά, θά μπορούσαν νά διαμορφώσουν Ινα συγκρότημα έξίσου δυνατό, άν ί χ ι έξίσου συμπαγές, μέ τό δυτικό ή τό άνατολικό.

'Αλλά άπό μιάν άλλη άποψη οί κρίσεις πού σημάδε-ψαν πολλά άπό τά πιό σημαντικά στάδια τής οίκοδομή-σεως τής Κοινής 'Αγοράς, ή κατάσταση τής άπάθειας στήν όποία μοιάζει νά ξαναπέφτη ή Ε.Ο.Κ. κάθε φορά μετά τή λήψη στίς Βρυξέλλες κάποιας σπουδαίας άποφά-σεως, πού χαιρετίζεται άμέσως καΐ μέ μεγάλη εύκολία άπό τήν πλειοψηφία τών σχολιαστών σάν σημάδι δτι Ιχου-μβ έπιτέλους φτάσει στό «σημείο τής μή έπιστροφής» (τής μή έπιστροφής στόν έθνικιστικό κατακερματισμό τής πα-λιάς Εύρώπης), βλ' αύτά μπορεί νά παρουσιάζουν τό θέαμα μι&ς τεράστιας νευρώσεως πού Ιχει προσβάλει Ινα συλλο-γικό δν, μιδς νευρώσεως δλόκληρης τής Εύρώπης πού τή βλέπουμε γιά μιά άκόμη φορά στήν ιστορία της νά άνα-ζητή τήν προσωπικότητά της, καΐ νά σύρεται άδιάκοπα

Page 6: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 7 —

Ανάμεσα στίς διάφορες εΙκόνες πού Ιχει σχηματίσει γιά τόν ίδιο της τόν έαυτό της: ή «ή Εύρώπη χωρίς δχθες» τών 'Ολλανδών, Αφοσιωμένη πρίν Από κάθε τι άλλο στίς διεθνείς Ανταλλαγές, ή «ή Εύρώπη α λά γαλλικά», πιό πο-λύ Απασχολημένη μέ τήν δική της Ανάπτυξη καΐ μέ τήν προσπάθεια νά περιβάλλη τήν οίκονομική της δραστηριό-τητα σέ δσο τό δυνατό πιό Ακριβή νομικά πλαίσια...

Ένώ παραμένει πΑντα Ανοιχτή ή συζήτηση Ανάμεσα στίς δύο τάσεις, ποιός είναι, δέκα χρόνια μετά τήν ύπο-γραφή τοΟ Συμφώνου τής Ρώμης (25 Μαρτίου 1957) πού Αποτέλεσε τή ληξιαρχική πρΑξη τής γεννήσεώς της, 6 Απολογισμός τής Κοινής 'Αγοράς; Γιά νά Απλοποιή-σουμε τά πράγματα μπορούμε νά πούμε δτι ot £ξη χώ-ρες πού ΑποφΑσισαν νά σχηματίσουν τήν Ευρωπαϊκή Οί-κονομική Κοινότητα (αύτό είναι τό έπίσημο δνομα τής Κοινής Αγοράς) έπεδίωκαν τρεΤς μεγΑλους Αντικειμενι-κούς σκοπούς: σέ ποιό βαθμό τούς πλησίασαν;

Ό πρώτος Από τούς Αντικειμενικούς σκοπούς, ή δημι-ουργία μιάς τελωνειακής ένώσεως, είχε έπιτευχθή τήν 1η 'Ιουλίου 1968, δηλαδή δεκαοχτώ μήνες πρίν Από τήν προθεσμία πού είχε καθορίσει τό Σύμφωνο. Τήν Ιδια στι-γμή δμως ή Γαλλία ύποχρεωνόταν νά πάρη προσωρινά προστατευτικά μέτρα. "Ετσι Αποδείχθηκε, Αν χρειαζόταν, δτι ή οίκοδόμηση τής Εύρώπης έξαρτάται Από τή δια-τήρηση τής έσωτερικής Ισορροπίας κάθε χώρας. Τήν Γδια ήμερομηνία ot "Εξη είχαν :

— Καταργήσει τά τελευταία τελωνειακά δικαιώματα πού διατηρούσαν μεταξύ τους. Τό Σύμφωνο τής Ρώμης καθόριζε δτι ό δασμολογικός Αφοπλισμός στό έσωτερικό

Page 7: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 8 —

τί)ς Κοινής 'Αγοράς θά γινόταν κατά στάδια τή «μεταβα-τική περίοδο» (1959—1970) πού προορισμός της ήταν νά έπιτρέψη στίς Ιξη χώρες vi προετοιμαστοϋν για τΙς νέες συνθήκες συναγωνισμού στούς κόλπους τής Κοινής 'Αγοράς, πού ή όλοκλήρωσή της (τό Σύμφωνο έχει συνα-φθή γιά πάντα καΐ καμιά χώρα δέν ίχει δικαίωμα ν' άπο-συρθή) προβλέπεται γιά τήν 1η Ιανουαρίου 1970.

— 'Ολοκληρωμένη τήν έφαρμογή τοΟ κοινοϋ έξωτε-ρικοϋ τους δασμολογίου, τοϋ δασμολογίου τους δηλαδή άπέναντι στδν ύπόλοιπο κόσμο, πράγμα πού σημαίνει πώς £να άμερικανικό, άγγλικό, σουηδικό κ.λ. έμπόρευμα πού εΙσάγεται άπό μιά άπό τΙς χώρες τής Κοινής 'Αγοράς καταβάλλει τό Ιδιο τελωνειακό δικαίωμα δποιο καΐ νάναι τό λιμάνι (ΆμβοΟργο, Χάβρη, Γένοβα κ.λ.) άπό τό όποϊο θά μπή στό έδαφος τής Κοινότητας. Γιά τή Γαλλία καΐ τήν 'Ιταλία, τά δικαιώματα άπό τό νέο έξωτερικό δασμο-λόγιο είναι γενικά χαμηλότερα άπό τά δικαιώματα τοΟ παλιοΟ έθνικοΟ δασμολογίου. Αύτό προκύπτει άπό τόν κα-νόνα όπολογισμοΟ γιά τόν καθορισμό τών δικαιωμάτων τοΟ νέου έξωτερικοΟ δασμολογίου πού υιοθετήθηκε (Τσα μέ τόν μέσο δρο τών δικαιωμάτων τών έθνικών δασμολο-γίων πού ίσχυαν παλιότερα). 'Από τό ϊδιο τό γεγονός τής εισόδου στήν Κοινή 'Αγορά, οί γαλλικές έπιχειρήσεις Ιχουν λοιπόν νά άντιμετωπίσουν αΰξημένο άνταγωνισμό δχι μόνο άπό μέρους τών έπιχειρήσεων τών άλλων χω-ρών τής E.OJL (άπέναντι στίς όποιες δέν θά ύπάρχη πιά δασμολογική προστασία), άλλά έπίσης άπό μέρους τών έπιχειρήσεων τών τρίτων χωρών (άπέναντι στίς όποΐες ή δασμολογική προστασία θά είναι περιορισμένη).

Page 8: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 9 —

Κατάργηση τών τελωνειακών δικαιωμάτων Ανάμεσα στίς χώρες πού τήν ΑποτελοΟν, υιοθέτηση ένός κοινού δα-σμολογίου, αύτά Ακριβώς τά δύο μέτρα χαρακτηρίζουν μιά τελωνειακή Ενωση. Άλλά φτάνει ή τελωνειακή Ινωση γιά νά έπιβεβαιωθή ή οίκονομική £νωση τών Έ ξ η ; "Οχι, κι αύτό έκφράζεται μέ τόν πιό καθαρό τρόπο Από τό γε-γονός δτι, Αν Από τήν 1η 'Ιουλίου 1968 δέν πληρώνη κανείς τελωνειακά δικαιώματα περνώντας Από τή μιά στήν άλλη χώρα τής Κοινής 'Αγοράς, δέν έξαφανίστηκαν ot τελωνειακοί: έξακολουθοϋν νά Ασκούν τόν ίλεγχό τους γιά νά βεβαιωθούν λόγου χάρη δτι ϊνα προϊόν «Made in Germany» πού εΙσάγεται στή Γαλλία πληρώνη τό T.V. Α., εΓναι σύμφωνο, στή συγκεκριμένη περίπτωση, μέ τούς γαλλικούς κανονισμούς δσον άφορα τήν προστασία τής ύ-γείας κ.λ. Μ* άλλα λόγια ot δασμολογικοί φραγμοί είναι μόνο Ινα Από τά έμπόδια γιά τήν έλεύθερη κυκλοφορία τών έμπορευμάτων: ύπάρχουν έπίσης φορολογικοί φρα-γμοί, διοικητικοί φραγμοί πού πρέπει νά έξομαλυνθοϋν, Αν δχι νά πέσουν έντελώς, γιά νά γίνη ή Κοινή 'Αγορά δπως μιά έσωτερική Αγορά 180 έκατομμυρίων κατοίκων. 'Επιπλέον, γιά τή δημιουργία μιάς τέτοιας Αγοράς μέ ευρωπαϊκές διαστΑσεις, θά χρειαζόταν κΑτι περισσότερο Από μιά μόνο έλευθερία Ανταλλαγής τών προϊόντων: θά ίπρεπε, λόγου χΑρη, καΐ ot άνθρωποι νά μπορούν νά Α-σκούν τή δραστηριότητΑ τους δπου νομίζουν καλύτερα, πράγμα πού θά προϋπέθετε ύπογραφή συμφωνιών Από τούς Έ ξ η γιά Αμοιβαία Αναγνώριση τών διπλωμάτων, έ-λευθερία συγχωνεύσεων μεταξύ έπιχειρήσεων διαφορετι-κής έθνικότητας, πράγμα πού είναι πολύ δύσκολο τώρα

Page 9: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 0 —

καΐ θά άπαιτοϋσε τροποποίηση τών νομοθεσιών γιά τΙς έταιρίες σέ κάθε χώρα τής Ε.O.K. Σιγά - σιγά θάπρεπε νά προσαρμοστώ) στίς άπαιτήσεις τής οίκοδομήσεως τής Εύρώπης τό σύνολο τών κειμένων χαΐ τών συνηθειών πού διέπουν τήν οίκονομική ζωή τών "Εξη.

Γι' αύτό — κ ι έδώ βρίσκεται ό δεύτερος άντικειμενι-κός σκοπός— τό Σύμφωνο τής Ρώμης ύποχρεώνει τούς Έ ξ η νά έ ν α ρ μ ο ν ί σ ο υ ν ή ν ά κάμουν νά πλησιά-σουν τΙς νομοθεσίες τους σέ δλους τούς τομείς «πού έπι-δροΟν άμεσα στήν έγκαθίδρυση ή στή λειτουργία τής Κοι-νής Αγοράς». Ή διατύπωση είναι πολύ άόριστη καΐ ot πρόοδοι πού ϊγιναν ώς τώρα είναι μάλλον πενιχρές. "Ας σημειωθή δτι τό Σύμφωνο περιορίζει στό έλάχιστο τΙς παραχωρήσεις κυριαρχίας άπό μέρους τών Κρατών πού τό ύπέγραψαν καΐ δέν προβλέπει, λόγου χάρη, δτι τά έθνικά νομίσματα θά άντικατασταθοΟν μιά μέρα, πράγμα πού θά ήταν μέσα στή «λογική» τής Κοινής άγοράς, μέ Ινα ένιαΐο εύρωπαϊκό νόμισμα.

Ενιαίο ευρωπαϊκό νόμισμα μποροϋσε νά ήταν μόνο ή έπισφράγιση τής πολιτικής ένότητας τής Εύρώπης. 'Από τήν ένότητα αύτή είμαστε τό Γδιο μακριά στά τέλη τοϋ 1968, δσο είμαστε καΐ πρίν δέκα χρόνια. "Ενα πράγμα είναι όπωσδήποτε βέβαιο: ή διατήρηση τής νομισματικής σταθερότητας σέ κάθε μιά άπό τΙς έξη χώρες είναι §νας πολύ σημαντικός δρος γιά τήν καλή λειτουργία τής Κοι-νής Άγοράς. Μιά ύποτίμηση μπορεί νά έξουδετερώση τά άποτελέσματα τοϋ δασμολογικού άφοπλισμοϋ. Αύτό δέ σημαίνει δτι καθένας άπό τούς "Εξη ϊχασε τή νόμισμα-

Page 10: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 1 —

τική αύτονομία του κι 6τι κανένας τους δέν μπορεί χωρι-στά νά άλλάζη τήν Ισοτιμία του (ot «άπαγορεύσεις» δέν μπορεί ποτέ νά έμποδίσουν τή λήψη μιάς ά π α ρ α ί τ η -τ η ς άποφάσεως). Αύτό δμως σημαίνει πώς μιά τέτοια άλλαγή θδπρεπε ν' άποφασιστή σέ συνεννόηση μέ τΙς άλ-λες χώρες τής Κοινής 'Αγοράς.

Σ ' ένα μόνο τομέα, στή γεωργία, οί Έ ξ η προώθησαν άρκετά τό ίργο τής ένοποιήσεως καΐ αύτό σέ δύο έπίπεδα: υιοθέτησαν ίνα ένιαΐο σύστημα κρατικής παρεμβάσεως γιά τή στήριξη τών τιμών τών άγροτικών προϊόντων (προη-γουμένως κάθε κυβέρνηση βοηθούσε τούς άγρότες της μέ διαφορετικό σύστημα), πράγμα πού άντιστοιχεί σ' Ινα φι-λόδοξο σύστημα έναρμονίσεως καΐ άποφάσισαν νά έφαρ-μόσουν ένιαΐες τιμές γιά τά κυριότερα προϊόντα, πράγμα πού ισοδυναμεί στήν πραγματικότητα μέ έφαρμογή κοι-νής π ο λ ι τ ι κ ή ς (άφοϋ τό έπίπεδο τών τιμών καθορί-ζει τό μέγεθος τών εισοδημάτων, έπηρεάζει τόν ρυθμό τής φυγής τών άγροτών άπό τήν ύπαιθρο, κ.λ.). Οί πρόοδοι πού πραγματοποιήθηκαν στή γεωργία έξηγοϋνται άπό τή συμβολή τριών παραγόντων: τήν Ισχυρή πίεση πού άσκή-θηκε άπό τή γαλλική κυβέρνηση στούς συνεταίρους της γιά νά έπιτευχθή μιά συμφωνία, τό ένδιαφέρον πού έδει-ξαν οί ίδιοι οί άγροτικοί κύκλοι γιά τήν έπιτυχία τής προσπάθειας, καΐ τήν έπεξεργασία άπό τήν 'Επιτροπή τής Κοινής 'Αγοράς ένός λεπτομερειακού σχεδίου κοινής άγρο-τικής πολιτικής.

"Ετσι φτάνουμε στόν τρίτο άντικειμενικό σκοπό πού είχαν προσδιορίσει οί πρωτεργάτες τοΟ Συμφώνου τής Ρώ-

Page 11: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 2 —

μης: τή δημιουργία θεσμών νέου τύπου προορισμένων v i προσφέρουν στή μέλλουσα Κοινότητα Ινα έμβρυο κοινής κυβερνήσεως. Μιά πρώτη έμπειρία σ' αύτό τό πρόβλημα ήταν ή δημιουργία τό 1951 τής Κοινότητας "Ανθρακος — Χάλυβος πού προικοδοτήθηκε μέ μιά 'Ανώτατη Διοίκηση άνεξάρτητη άπό τΙς κυβερνήσεις (δπως τό ήθελε δ Ζάν Μοννέ. Ή Εύρωπαΐκή ΟΙκονομική Κοινότητα είναι λι-γότερο «ύπερεθνική» άπό τήν Ε.Κ.Α.Χ. μέ τήν έννοια δτ: οί άποφάσεις παίρνονται δχι άπό τήν 'Επιτροπή, δργανο άνεξάρτητο άπό τΙς κυβερνήσεις, άλλά άπό τό Συμβούλιο τών ύπουργών στό όποΐο άντιπροσωπεύεται κάθε κυβέρ-νηση. Κύρια άποστολή τής Επιτροπής είναι νά κάνη προ-τάσεις στό Συμβούλιο πού άποφασίζει. Μέ ποιά διαδικα-σία; Τό Σύμφωνο τής Ρώμης πού ύπογράφτηκε έπΐ 4ης Δημοκρατίας, πρόβλεπε δτι ο! άποφάσεις θά παίρνονταν κατ' άρχήν κατά πλειοψηφία, άλλά δ στρατηγός Ντέ Γκώλ Ικρινε δτι Ινας τέτοιος κανόνας ήταν άντίθετος μέ τήν άρχή τής έθνικής κυριαρχίας, καί, σέ μεγάλο βαθμό γι* αύτό τό λόγο, ξέσπασε στίς Βρυξέλλες ή κρίση τή; 30ής Ιουνίου 1965 πού παρέλυσε τήν Κοινή 'Αγορά γιά έφτά μήνες καί τερματίστηκε μ' Ινα πολύ άνάπηρο συμ-βιβασμό.

Αύτή ή θεσμική κρίση πού ρυθμίστηκε προσωρινά, μπορεί πάντα νά ξαναπροβάλη μέ άφορμή τό δύσκολο πρό-βλημα τής εΙσόδου τής Μεγάλης Βρεταννίας στήν Ε.Ο.Κ.

Πώλ Φαμτιρά

Page 12: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 3 —

Κ Ο Ι Ν Ω Ν Ι Κ Ε Σ Τ Α Ξ Ε Ι Σ

Φιλονεικοϋν γιά τό 4ν ύπάρχουν ή 5χι τάξεις δπως φιλονεικοϋν γιά τήν δπαρξη τοΟ θεοϋ. Είναι πολύ παρά-ξενο δτι οΕ έμπειρικές Ιρευνες δέν προσφέρουν καμιά άπό-δειξη οδτε γιά τήν δπαρξη οδτε γιά τή μή δπαρξή τους. Τά έρωτηματολόγια καΐ ot έρευνες, δπως έκεΐνα τά θαύ- ' ματα πού έξηγοΟσε ή Εκκλησία, χρησιμεύουν μόνο γιά νά ένισχύσουν τήν έπιχειρηματολογία κι άπό τις δυό πλευρές.

Τό πρόβλημα 5 è ν β ρ ί σ κ ε τ α ι στήν δπαρξη ή δχι τών τάξεων, άλλά δέ μπορεί κανείς νά άγνοήση αυτόν τό μεταφυσικό τρόπο μέ τόν όποιο τίθεται. 'Αποκαλύπτει μιά πλευρά τοΟ ζητήματος: οί κοινωνικές τάξεις είναι μιά πολιτική ύπόθεση.

Γιά τούς μαρξιστές ύπάρχουν τάξεις: ή άστική πού κατέχει τά μέσα παραγωγής, τό προλεταριάτο πού τά χειρίζεται. Γιά τούς φιλελεύθερους κοινωνιολόγους ύπάρ-χουν μόνο κοινωνικά στρώματα, διάφορες στρώσεις πού κάνουν τήν κοινωνία σάν μιά πίττα μέ φύλλα. Τό Ιπα-θλο τής φιλονεικίας είναι σημαντικό, γιατί δν ύπάρχουν τάξεις, ή κατάργησή τους προμηνύει τόν αιώνα τής Ιλευ-θερίας καΐ τοϋ σοσιαλισμοϋ. "Αν δέν ύπάρχουν, τότε καθέ-νας προσπαθεί ν' άνέβη τά σκαλοπάτια τής κοινωνικής κλίμακας καΐ νά περάση άπό τό ένα κοινωνικό στρώμα στό άλλο.

Τό πρόβλημα έχει τόσο μπερδευτή, έχει τόσο άσχημα τεθή πού πρέπει νά τό ξεκαθαρίσουμε. Μπορούμε νά θέ-σουμε δυό έρωτήματα:

Page 13: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— Μ -

Ι) Ή άντίληψη τών τάξεων μάς έπιτρέπει νά κατα-νοήσουμε τήν βιομηχανική κοινωνία; Ερώτημα κρίσιμο κι δχι πιά μεταφυσικό.

2) Ol κοινωνικές τάξεις είναι πολιτικό ζήτημα καΐ Εχουν σχέση μέ τήν έξουσία. Έ φ ' δσον Ετσι Εχουν τά πράγματα, ποιό ρόλο παίζουν αύτές ot τάξεις στόν πολι-τικό άγώνα;

Τό δεύτερο Ερώτημα είναι άνεξάρτητο άπ' το πρώτο. Τό Ενα είναι θεωρητικό, τό άλλο είναι πρακτικό. Ό άν-τίληψη τών τάξεων μ&ς έπιτρέπει νά κατανοήσουμε ; Αύτό δέν προκαθορίζει τήν ιδεολογική άξία τής Ιννοιας, πού μπορεί νά χρησιμοποιήται στήν πράξη, χωρίς Ιστω νά ίχη καμιά Επιστημονική άξία.

Στό πρώτο έρώτημα μπορεί ν' άπαντήσουμε δτι ή άν-τίληψη τών κοινωνικών τάξεων παίζει ένα βασικό Επα-γωγικό ρόλο. Καμιά θεωρία γιά τήν κοινωνία μας δέν μπορεί νά τήν άγνοήση. Μέ τή χρησιμοποίησή της έκ-φράζεται τό γεγονός δτι είναι άνιση ή κατανομή τών άγαθών καΐ τών πληροφοριών. Εκφράζεται έπίσης τό γε-γονός δτι όπάρχουν έσωτερικά ρήγματα στίς βιομηχανι-κές κοινωνίες. ΜποροΟμε νά ποϋμε πώς είναι ή μόνη άντίληψη πού μας έπιτρέπει νά άντικρόζουμε τις κοινω-νίες μας άπό τήν πλευρά τών συγκρούσεων καΐ τών άντι-φάσεών τους καί, άκόμα, νά βλέπουμε τήν άσταθή Ισορ-ροπία τών έθνών. Χωρίς τήν άντίληψη αύτή κινούμαστε είτε στό πεδίο τών δημαγωγικών διακηρύξεων γιά παγ-κόσμια Ενότητα εϊτε στό πεδίο τών πιθανοτήτων δπου Επ-αυξάνει κανείς τΙς λεπτομερειακές άντιθέσεις γιά νά έκ-τιμήση Ενα σύνολο πού δέν είναι τίποτε άλλο άπό μιά

Page 14: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 6 —

άντιφατική σύνθεση. Κι άν άκόμα ή έννοια κοινωνική τάξη δέν μπορή άπόλυτα v i έφαρμοστΐ) γιά καμιά δρατή πραγματικότητα (άστική τάξη, μεσαίες τάξεις, άγροτική ή προλεταριακή τάξη) έπιτρέπει νά έκτιμήσουμε τΙς έν-τάσεις, να έξηγήσουμε τήν δχι όρθή κυκλοφορία τών ά-γαθών, τής έξουσίας, τών άποφάσεων, τών γνώσεων.

Αύτή ή άντίληψη έξηγεϊ έπιστημονικά τή διαίρεση τών άτόμων σέ άνταγωνιστικά στρατόπεδα άνάλογα μέ τή στάση τους καΐ τόν τρόπο πού άντιμετωπίζουν όρισμέ-να θέματα, θεμελιώνει καΐ τΙς φιλελεύθερες θεωρίες γιά τήν κατανομή τής έξουσίας καΐ τήν δημοκρατία δυτικοί) τύπου. 'Αγνοώντας τήν άντίληψη τών τάξεων εισάγεις καΐ πάλι κατά κάποιο τρόπο μιά θωμιστική άντίληψη τής έξουσίας, μεταβάλλεις τήν κοινωνία σέ μιά πυρα-μίδα στήν δποία βασιλεύουν ol έκλεκτοί τοΟ θεοΟ. Άλλά ή χρήση τής έννοιας πρέπει νά παραμένη πάντα καθαρά κατευθυντική. Αύτή ή Γδια ή έννοια είναι ή παράσταση μιάς άντίθεσης καΐ δέν άφορά τήν ύπαρξη μιδς μεμονω-μένης καΐ άφηρημένα διαχωρισμένης δμάδας. Τό έρώ-τημα άν δ άστισμός ή ή τεχνοκρατία είναι τάξη δέν έχει καμιά έννοια γιατί έτσι ή άντίληψη τών τάξεων μεταβάλ-λεται σ' ένα μεταφυσικό δρο.

Επίσης παράλογο εϊναι τό έρώτημα άν ύπάρχουν τά-ξεις στή Σοβιετική "Ενωση ή στίς Ηνωμένες Πολιτείες. Τό ζήτημα είναι μάλλον: μπορούμε νά κατανοήσουμε τή σοβιετική κοινωνία ξεκινώντας άπό μιά άπλή άντίληψη, άπό μιά άντίληψη πού δέν παραδέχεται τήν ύπαρξη κα-μιάς άντίθεσης;

Ή έφαρμογή τής άντίληψης τών κοινωνικών τάξεων

Page 15: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— IG —

έπιτρέπει λοιπόν, άπό τήν μιά μεριά, νά περιγράψουμε τό διαχωρισμό τών άνθρώπων σέ χωριστές καΐ άντίθετες δ-μάδες, καΐ άπό τήν άλλη νά έντοπίσουμε τά σημεία συγ-κρούσεως στόν άγώνα γιά τή διεύθυνση τών κοινωνιών.

'Αλλά ϊτσι: ή μαζικοποίηση τών βιομηχανικών κοι-νωνιών, ή άνάπτυξη τής μισθωτής έργασίας καΐ τών με-σαίων τάξεων δέν κάνει καθόλου ξεπερασμένη τήν τα-ξική άντίληψη. Τό χάσμα μετατοπίζεται, ή βάση διαχω-ρισμού άλλάζει (χθές ή ιδιοκτησία τών μέσων παραγω-γής, σήμερα ή κατοχή τών μέσων διοικήσεως), άλλά τό ρήγμα καΐ ή άντίθεση παραμένουν.

Ή άνάπτυξη τής κατανάλωσης, τό γεγονός δτι οΕ «όρ-γανωτές» άντικαθιστοϋν τους Ιδιοκτήτες, τό γεγονός δτι τά συνδικάτα διεκδικούν μόνον αύξήσεις τοϋ ήμερομισθϊου, δτι τό κεφάλαιο έπανεπενδύεται σχεδόν δλάκληρο, δτι τό Κράτος παίρνει τή θέση τής άστικής τάξης, δέν είναι κα-θόλου σημάδια μι&ς παγκόσμιας συμφιλίωσης καΐ έξαφά-νισης κάθε αΙτίας διαχωρισμού τών άνθρώπων σέ «διοι-κούντες» καΐ «διοικουμένους», σέ έκμεταλλευτές και έκ-μεταλλευόμενους.

Υπάρχει μια πολύ μακρά παράδοση τού συγκεντρω-τικού προτύπου στις κοινωνίες μας, μιά πολύ μακρά πεί-ρα γιά τήν άποδοτικότητα τής άπό τά πάνω όργανωμέ-νης έργασίας, τής καταναγκαστικής καΐ έπιβλεπόμενης έργασίας γιά νά μπορή ή ϊννοια τάξη νά χάση σήμερα τή σημασία της.

Γι' αύτό αύτή ή Εννοια, έκτός άπό τήν έπιστημονική της χρήση, ίχει καΐ τήν πρακτική της λειτουργία. Είναι ίνα Ιδεολογικό δργανο πού σού έπιτρέπει νά κατευθύνης

Page 16: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 7 —

τή δράση καΐ πού, σάν τέτοιο, φαίνεται έπικίνδυνο στούς όπαδούς τής διακυβερνήσεως άπό τούς έκλεκτούς.

Αύτή ή πρακτική χρήση γίνεται μέ δυό τρόπους: ή μεταβάλλεις κάθε τάξη σέ πραγματικότητα καθ' έαυτή, φορτωμένη μέ άρετές καΐ έλαττώματα, συνεπώς όποστα-σιοποιείς juà χωριστή όμάδα καΐ τήν κάνεις τό Αντικεί-μενο συναισθηματικοϋ προσδιορισμού, τό μέρος μιας φαν-ταστικής συσσωμάτωσης (αύτό άκριβώς Εγινε μέ τήν πο-λιτική χρήση τής Εννοιας προλεταριάτο, άλλά καΐ τής Εν-νοιας «μεσαίες τάξεις») " ή κρατάς μόνο τήν Εννοια τής άντίθεσης πού περιέχει ή άντίληψη, παραμελώντας τή ρυθμιστική πλευρά, γιά νά τήν κάνης Ενα άγωνιστικό σύμβολο, νά άντικειμενικοποιήσης τΙς συγκρούσεις καΐ νά μετατρέψης κάθε συμπεριφορά σέ μάχη. Αότές ol δυό πρακτικές λειτουργίες τής Εννοιας χρησιμοποιήθηκαν και ο( δυό μαζί άπό τά κομμουνιστικά κόμματα.

Άλλά καΐ ή άρνηση δτι ύπάρχουν κοινωνικές τάξεις παίζει τόν πολιτικό ρόλο της. Κι ό ρόλος αύτός είναι προπαντός νά ύπάρχη ή δυνατότητα νά έπικαλοΟνται τήν έθνική Ενότητα, ν' άπευθύνωνται στό λαό στό σύνολό του. Τό Εθνος τότε είναι άντίθετο μέ τήν Εννοια τής τάξης, δ Εμφύλιος πόλεμος Εξαφανίζεται μπροστά στόν πατριωτικό πόλεμο. "Ολες ot έσωτερικές Εντάσεις είναι άνύπαρκτες, δλες οί συγκρούσεις Εξατμίζονται μέσα στήν περιφρόνηση καΐ τό μίσος πρός τόν ξένο.

"Εχει λοιπόν σημασία νά διακρίνουμε τή θεωρητική λειτουργία τής άντίληψης καΐ τήν πρακτική λειτουργία τής εΙκόνας της, δηλαδή τήν έπιστήμη τής Ιδεολογίας.

Ή Εννοια τής κοινωνικής τάξης διαπιστώνει Ενα φαι-

3

Page 17: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 8 —

νάμενο γενικό στίς κοινωνίες μας* τήν άνιση κατανομή τών εύκαιριών στήν άπόλαυση τών άγαθών, στή διαχεί-ριση τής έξουσίας, στήν πολιτική συμμετοχή. Αύτή ή άνι-ση κατανομή Εχει τΙς ρίζες της σέ μιά πανάρχαια παρά-δοση καί, παρά τήν αίσιοδοξία δρισμένων κοινωνιολόγων, δέν 5χει άκόμα έξαφανιστή. Ή άνισότητα τών εύκαιριών πάει ώς τήν όλοκληρωτική άρνηση τών εύκαιριών γιά όρι-σμένες κοινωνικές όμάδες, έκεΐνες πού δέν έχουν τίποτε άλλο νά πουλήσουν έκτός άπό τήν έργατική τους δύναμη. Πρόκειται γιά μιά άκραία κατάσταση πού δημιουργεί εΐ-δικές συνθήκες γι ' αύτές τΙς όμάδες καί τΙς θέτει, κατά κάποιο τρόπο, πραγματικά έξω άπό τήν κοινωνία. Αύτό συνέβαινε μέ τό προλεταριάτο στίς δυτικές χώρες δχι πρίν άπό πολύν καιρό, αύτό συμβαίνει σήμερα μέ τΙς λαϊ-κές μάζες τοϋ Τρίτου Κόσμου.

Αύτή ή κατάσταση τού άποκλεισμού άφαιρεΐ κάθε δυνατότητα εΙρηνικοΟ άνταγωνισμοΟ. Δέν ύπάρχει κάν άνταγωνισμός, άλλά μόνο άγώνας ή πόλεμος. Ό είρηνι-κός άγώνας προϋποθέτει μιά όρισμένη ένσωμάτωση, κοι-νές άξίες, σκοπούς πού είναι δυνατό νά έπιτευχθοϋν. Ή δπαρξη όμάδων πού δέ μετέχουν καθόλου στήν κατανομή τών άγαθών, πού δέν έχουν καμιά εύκαιρία, δέν άφήνει παρά δυό ένδεχόμενα: τήν άποκτήνωση τής δουλείας ή τόν άνοικτό άγώνα.

Εξαιτίας τής παγκοσμιοποίησης τού βιομηχανικού συ-στήματος, τό κέντρο τής πάλης τών τάξεων μετατοπί-στηκε. Ό κύρια άντίθεση είναι ή άντίθεση τών «πλού-οιών χωρών» καί τών «φτωχών χωρών»' σ' αύτή τήν άντίθεση μπολιάζονται δευτερεύουσες συγκρούσεις. "Ετσι

Page 18: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 9 —

ό πόλεμος τής 'Αλγερίας μεταφέρθηκε ατή Γαλλία μέ συγκρούσεις συχνά βίαιες άνάμεσα στίς διάφορες κοινω-νικές δμάδες. Τό Γδιο ό πόλεμος τοϋ Βιετνάμ, κύρια άν-τίθεση, προξενεί συχνά βίαιους άλλά δευτερογενείς άγο-νες στίς Ηνωμένες Πολιτείες. "Ετσι ή έξαφάνιοη τών τα-ξικών άγώνων είναι μόνο φαινομενική' μόνο ένας πού μελετά ένα μοναδικό έθνος, άπομονωμένο καΐ ξεκομμένο άπό τΙς μεγάλες συγκρούσεις τοϋ καιροΟ μας, μπορεί νά τό πιστέψη. 'Ασφαλώς ή άντιπαράθεση άστικής τάξης καΐ προλεταριάτου παίρνει στή Γαλλία μιά είρηνική καΐ θε-σμοποιημένη μορφή, αύτή δμως ή φαινομενική συμφιλίω-ση όφείλεται ίσως μόνο στό γεγονός δτι μετατοπίστηκαν οί κύριες έστίες τοΟ ταξικού άγώνα. "Αν ύπολογίσουμ» αύτήν τή μετατόπιση, ή συνεργασία τών 'Αμερικανών έρ-γατών μέ τήν ύπεύθυνη γιά τόν πόλεμο τοΟ Βιετνάμ κυ-βέρνηση δέν ϊχει τίποτε τό έκπληκτικό καΐ δέν είναι κα-θόλου άπόδειξη δτι έξαφανίστηκαν ο( ταξικές συγκρούσεις.

Ραφαέλ Πιβιντάλ

ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΜΟΣ, ΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΣ

Είναι δύσκολο σήμερα νά μελετήσουμε αύτούς τούς δύο δρους χωριστά. Στό Ιδεολογικό πεδίο δπως καΐ στή ν έπιστημονική άνάλυση έχουν συνδεβή σταθερά (μέ σχέση συμπληρώσεως, άντιθέσεως ή συνεχείας). Δέν άνάγονται δμως στό ίδιο έπίπεδο άναπτύξεως τής πολιτικής φαντα-σίας. Ό Ιδέα τοΟ «κομμουνισμού» είναι πολύ πιό άρχαία

Page 19: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 0 —

άπό τήν ιδέα του «σοσιαλισμού». Ό Πλάτων, λόγου χάρη, έδώ καΐ είκοσιπέντε αιώνες άποφαίνεται δτι ot φρουροί τής ιδανικής Πολιτείας δέν θάχουν δικά τους άγαθά κι δτι δλα σ' αύτούς θάναι κοινά: ύλικά άγαθά, γυναίκες καΐ παιδιά. Κι άπό τότε, ή άνθρώπινη σκέψη έκτισε πολλά φανταστικά οικοδομήματα κομμουνισμού, άπό τόν Τόμας Μούρ &ς τους σύγχρονους συγγραφείς τής έπιστημονικής φαντασίας. Είναι ένα είδος κομμουνισμοϋ σάν κι αύτόν πού κατάφεραν νά φτιάξουν ot 'Ιησουίτες τής Παραγουάης, όργανωτές τής «Γκουαρανικής Δημοκρατίας» (δημιουργή-ματος τής «πρώτης ύποταγής», στά 1610) καΐ έπέζησε πάνω άπό έναν αίώνα. ΚαΙ ή σημερινή έθνολογία άπε-κάλυψε — δχι χωρίς νοσταλγία — δτι έχουν ύπάρξει πολ-λές κοινωνίες στίς όποΐες δέν έπικρατοϋσαν ol άρχές τής άτομικής ιδιοκτησίας καΐ τής έμπορευματικής οίκονομίας.

Ή Ιδέα τοϋ «σοσιαλισμού» είναι πολύ πιό πρόσφατη 'Αλλά είναι καΐ πιό σαφής. Περιέργως, ώς τά τέλη τοϋ 18ου αίώνα, «σοσιαλιστής» είναι έκεΐνος πού, έμπνεόμενος άπό τό jus sociale, άπό τό «κοινωνικό» δίκαιο, άπό τό «φυσικό στίς κοινωνίες» δίκαιο, είναι άντίθετος μέ τούς έπαναστάτες. Ή λέξη παίρνει τή σημερινή της έκδοχή μέ τόν σαιν - σιμονιστή Πιέρ Λερού καΐ μέ τόν Socialism τοϋ Ρόμπερτ "Οουεν. 'Ονομάζεται σοσιαλιστής έκεΐνος πού διαπιστώνει τά κακά τοΟ θεμελιωμένου πάνω στήν άρχή τοΟ έλεύθερου άνταγωνισμοΟ άτομισμοΟ καΐ ταυτό-χρονα άποδοκιμάζει τήν κρατική πρόνοια. Ό σοσιαλισμός — σ' αύτό τό πρώτο στάδιο — πιστεύει στήν ικανότητα μιάς κοινωνίας άπβλευθερωμένης άπό τήν παράδοση καΐ έπικαλούμενης τήν ίδια τή δική της τάξη, νά όργανωθή

Page 20: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 1 —

μόνη της. Ή Ιδέα τοϋ σοσιαλισμοϋ γίνεται πιό συγκεκρι-μένη κι ένισχύεται στό βαθμό πού ή δρμητική άνάπτυξη τής βιομηχανίας κοινωνικοποιεί στήν πραγματικότητα τήν κοινωνική καΐ τήν άτομική ύπαρξη.

Άλλά, μέ τόν Μαρξ καΐ τόν "Ενγκελς — συντάκτες τοϋ «Μανιφέστου τοϋ Κομμουνιστικοί) Κόμματος», στά 1848, ή έννοια τοΟ σοσιαλισμοϋ καθορίζεται πιό αύστηρά καΐ άποσαφηνίζονται καλύτερα ot σχέσεις της μέ τήν έν-νοια κομμουνισμός. Σοσιαλισμός, άναφέρεται στήν παρά-γραφο 53 αύτοϋ τοϋ κειμένου, σημαίνει «τήν άπαλλοτρίω-ση τής έγγείου ιδιοκτησίας, τήν ύπαγωγή τής έγγειου Ι-διοκτησίας στίς κρατικές δαπάνες: συγκέντρωση τής πί-στης στά χέρια τοϋ Κράτους, συγκέντρωση τών μέσων με-ταφοράς στά χέρια τοΟ Κράτους, πολλαπλασιασμός τών έ-θνικών έργοστασίων, τών έθνικών μέσων παραγωγής, ορ-γάνωση βιομηχανικών στρατών, ιδιαίτερα γιά τή γεωρ-γία. Ό σοσιαλισμός — πού στηρίζεται στή δράση τής έρ-γατικής τάξης καΐ πού καθώς γίνεται Επιστημονικός (βλ. άρθρο: «μαρξισμός») τήν ένημερώνει καΐ όργανώνει τόν άγώνα της — άποβλέπει στήν κατάργηση τής άτομικής Ιδιοκτησίας τών μέσων παραγωγής, δηλαδή τοΟ διαχω-ρισμοί) τής κοινωνίας σέ τάξεις (βλ. άρθρο: «κοινωνικές τάξεις»). θ ά άποτελέση τό τελευταίο στάδιο τής προϊ-στορίας τής άνθρωπότητας, προϊστορίας πού τή χαρακτη-ρίζει τό γεγονός δτι έκεϊ κυριαρχεί δ άγώνας τοΟ άνθρώ-που κατά τοϋ άνθρώπου γιά τήν κατοχή τών μέσων παρα-γωγής.

Ταιριάζει λοιπόν νά δώσουμε στό σοσιαλισμό Εναν δ-ρισμό πρίν άπ' δλα καΐ θεμελιακά οικονομικό. Ό σοσια-

Page 21: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 2 —

λισμός είναι Ινας δρισμένος τρόπος παραγωγής (καΐ έν-νοείται δτι κάθε τρόπος παραγωγής καθορίζει, σέ τελευ-ταία άνάλυση, δλες τΙς δραστηριότητες τών άνθρώπων). θεμελιωμένη άποτελεσματικά σ* ένα καθορισμένο έπί-πεδο τών παραγωγικών δυνάμεων — σ ' αύτό πού όνομά-ζουμε σήμερα βιομηχανική κοινωνία— ή άντίληψη τοΟ σοσιαλισμού προσδιορίζει έναν τύπο όργάνωσης τών σχέ-σεων παραγωγής πού τείνει νά έξαφανίση κάθε μή δρθο-λογικό, νά έξασφαλίση μιά πλήρη διαύγεια τής κοινωνίας καΐ νά έπιτρέψη μιά όλοένα καΐ μεγαλύτερη κυριαρχία τοΟ άνθρώπου πάνω στή φύση. Ό πρώτος δρος γιά τήν έγκαθίδρυση τοΟ σοσιαλισμού είναι ή κατάργηση τής άτο-μικής Ιδιοκτησίας τών μέσων παραγωγής. Όσο γιά τούς τρόπους τής έγκαθίδρυσης τοΟ σοσιαλισμού καΐ τά στάδια αύτής τής διαδικασίας, δ Μάρξ καΐ δ "Ενγκελς γενικά εΙ· νοι πολύ λίγο σαφείς. Στήν κριτική στό Π ρ ό γ ρ α μ μ α τ ή ς Γ κ ό τ α, δ Μάρξ διακινδυνεύει μιά πρόβλεψη. Προσδιορίζει αύτή τήν κομμουνιστική κοινωνία, αύτόν τόν «όλοκληρωμένο κομμουνισμό», πού έλευθερώνει δλες τΙς δυνοτότητες τού άνθρώπου, τόν δποΐο δνειρευόταν στά «Χειρόγραφα τού 1844», σάν ένα κόσμο δπου «ή κοινω-νία μπορεί νά γράψη στίς σημαίες της: «άπό τόν καθένα άνάλογα μέ τΙς (κανότητές του, στόν καθένα άνάλογα μέ τΙς άνάγκες του». 'Αλλά διευκρινίζει πώς αύτό είναι ένα τελευταίο στάδιο. Ό σοσιαλισμός πρέπει νά περάση, προ-τύτερα, άπό τό στάδιο τής δικτατορίας τού προλεταριά-του πού χαρακτηρίζεται άπό τήν έξουσία τού «ένόπλου λαού» πού άγωνίζεται κατά τών έπιβιώσεων τού άστικού καθεστώτος καΐ παίρνει τά άναγκαΐα οΙκονομικά μέτρα

Page 22: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 3 —

γιά τή δημιουργία τών βάσεων τής νέας κοινωνίας. Τό τί θά είναι τότε τό Κράτος θά τό άποφασίση ή έπαναστατική πρακτική' ποιά μεταμόρφωση, άργότερα, θά ύποστή τό Κράτος oè μιά κομμουνιστική κοινωνία; «θά έπιβιώση τό κράτος στήν κομμουνιστική κοινωνία; Μ' άλλα λόγια: τί κοινωνικές λειτουργίες, θά διατηρηθοΟν άνάλογες μέ τις σημερινές κρατικές λειτουργίες; Αύτό τό ζήτημα μπο-ρεί νά λυθή μόνο άπό τήν έπιστήμη. Καί μέ χίλιους τρό-πους δν ζευγαρώσουμε τή λέξη λαός μέ τή λέξη Κράτος δέν θά κάνουμε νά προωθηθή τό πρόβλημα ούτε δσο ένα πήδημα ψύλλου».

Ό "Ενγκελς, καί κατόπιν δ Λένιν, θά φανούν λιγό-τερο φρόνιμοι: μέ τή νίκη τών σοσιαλιστικών δυνάμεων, τό Κράτος τού όποίου τΙς λειτουργίες άρχικά άναλαμβά-νει ό ένοπλος λαός, προοδευτικά έξαφανίζεται : «Δέν κα-ταλύεται, σβήνει». 'Από τότε ό κομμουνισμός όρίζεται σάν πέρασμα άπό τό στάδιο δπου καθένας ζή άνάλογα μέ τήν έργασία του στό στάδιο πού 6 καθένας ζή άνάλογα μέ τΙς άνάγκες του καί, ταυτόχρονα, σάν περίοδος κατά τήν όποία έξαφανίζεται κάθε κρατική όργάνωση. Μ' αύτή τήν προοπτική πού είναι πιό π ο λ ι τ ι κή, σοσιαλισμός καί κομμουνισμός —στηριζόμενοι καί ό ίνας καί ό άλ-λος, στή σοσιαλιστική όργάνωση τής οίκονομίας—, έμ-φανίζονται σάν δύο διαδοχικά στάδια: ό σοσιαλισμός (ποό χαρακτηρίζεται άπό τή δικτατορία τοΟ προλεταριάτου) είναι ή προπαρασκευαστική φάση τοΟ κομμουνισμού πού είναι ή νίκη καί ή όλοκλήρωση τού προηγούμενου' ξανα-βρίσκει τό «κοινοτικό νόημα» τοΟ «πρωτόγονου κομμουνι-σμού» (πού 6 Ένγκελς πίστευε δτι μπορούσε νά τόν δα-

Page 23: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 4 —

νειστή άπό τΙς έθνογραφικές έρευνες τοΟ Μόργκαν) έχον-τας δμως καΐ τή δύναμη πού πρόσφερε στόν άνθρωπο ή άνάπτυξη τής έπιστήμης καΐ τής βιομηχανίας.

Κατά συνέπεια, μέ τήν πρώτη πολύ άπλοποιημένη με-λέτη της — πού βάζει έντός παρενθέσεων τό άκριβές νόη-μα τοϋ Κ ε φ α λ α ί ο υ — ή μαρξιστική «φιλοσοφία τής Ιστορίας» καθορίζει τή θέση ιοϋ σοσιαλισμού καΐ τοϋ κομ-μουνισμού. Πρώτο στάδιο : ό πρωτόγονος κομμουνισμός (κοινωνική διαύγεια, νοθευμένη δμως καΐ έξουδετερωμέ-

νη άπό τήν άδυναμία τοϋ άνθρώπου άπέναντι στή φύση) " δεύτερο στάδιο: δ άνατολικδς δεσποτισμός (άπαρχή στήν έκμετάλλευση τοϋ άνθρώπου άπό τόν άνθρωπο) ' τρίτο στά-διο: ή δουλοκτητική κοινωνία (στήν δποία άνθρωποι ά-ναγκάζουν μέ τή βία άλλους άνθρώπους νά παρέχουν τήν έργατική τους δύναμη) ' δ φεουδαρχικός κόσμος (έγκα-θίσταται μιά Ιερή σχέση, πατερναλιστικοΰ τύπου, δπου άνθρωποι δέχονται, έναντι μιάς ένδεχόμενης προστασίας, νά προσφέρουν ένα μεγάλο μέρος τής έργατικής τους δύ-ναμης, τής έργασίας τους)' πέμπτο στάδιο: ό άστικός κόσμος (αυτοί πού είναι Ιδικτήτες τών μέσων παραγω-γής άναγκάζουν έκείνους πού δέν είναι νά νοικιάζουν, νά άλλοτριώνουν τήν έργατική τους δύναμη)' έκτο στάδιο: δ σοσιαλισμός' έβδομο στάδιο: δ κομμουνισμός.

Μπορεί κανείς νά νομίση δτι αύτό τό σχήμα περιπαί-ζει, χλευάζει τήν άπλοϊκή έρμηνεία τοϋ μαρξισμού. Στήν πραγματικότητα δμως αύτό τό σχήμα βρίσκεται στά Ιδεο-λογικά θεμέλια τών σημερινών έκδοχών τών δρων «σοσια-λισμός» καΐ «κομμουνισμός». Έ άνέλιξη τού έργατικοϋ κινήματος, δλοένα καΐ περισσότερο έξαρτώμενου άπό τΙς

Page 24: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 25 —

προοπτικές πού διατύπωσαν οί Μάρξ καΐ Ένγκελς, θά διαρθρωθή γύρω άπ' αύτές τΙς έννοιες καΐ θά τούς προσ-δώση τό σημερινό τους νόημα. Στήν άρχή τά πράγματα παραμένουν σχετικά καθαρά: ή 2α Διεθνής είναι σοσιαλι-στική" αύτοτιτλοφορείται σοσιαλδημοκρατική. Κι δμως ή-δη έκδηλώνονται δύο βασικές τάσεις πού τΙς ένσαρκώνουν, γιά νά τό δώσουμε σχηματικά, τή μία ή πλειοψηφία τοϋ Γερμανικοί) Σοσιαλδημοκρατικοί) Κόμματος, καΐ τήν άλλη ή πλειοψηφία τοΟ Σοσιαλδημοκρατικοί) Κόμματος. Οί πρώτοι, υπό τήν ήγεσία τοϋ Κάουτσκυ, θέλουν τή σοσια-λιστική Επανάσταση, πού τή θεωροϋν δμως δυνατή (και σοβαρή) μόνο άν άνταποκρίνεται σέ μιάν ώρίμανση τής βιομηχανικής κοινωνίας, ώρίμανση έπώδυνη και δραμα-τική πού προκαλεί ένα άπότομο ποιοτικό άλμα* περιμέ-νοντας (καΐ γιά νά έπιταχύνουμε) αύτό τό πέρασμα, πρέ-πει μέ συνεχείς διεκδικήσεις νά παρενοχλοϋμε τήν «κα-λή λειτουργία» τοϋ καπιταλιστικοϋ καθεστώτος. Οί δεύ-τεροι, έμπνεόμενοι άπό τόν Λένιν, δέν περίμεναν τίποτε άπό τήν Ιστορία γενικά" άναλύουν τή συγκεκριμένη πο-λιτική κατάσταση καΐ έχοντας άπό τότε τό πάν έπεν-δύσει στήν πολιτική, άναζητοϋν τά μέσα νά όργανώσουν έτσι άποτελεσματικά τΙς διεκδικήσεις ώστε τό σύνθημα τοϋ σοσιαλισμοϋ νά είναι άποτελεσματικά. Οί πρώτοι εί-ναι , φαινομενικά, μέ τήν πλευρά τής έπιστήμης (τής ψυ-χρής καΐ άμερόληπτης συλλογής τών γεγονότων), οί δεύ-τεροι προσχωροϋν σ' Ινα βολονταρισμό πού φαίνεται νά άποκόβεται καΐ άπό αύτές τΙς διδασκαλίες τοϋ Ιδρυτή...

Τό θέμα δέν είναι έδώ νά μάθουμε ποιοι, οί μέν ή οί δέ, ήταν πιό πιστοί στό Μάρξ. Οδτε νά θρηνοϋμε, οδτε

Page 25: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 6 —

νά χαιρόμαστε πού 6 Λένιν δικαιώθηκε άπό τήν Ιστορία στή διαμάχη του μέ τόν Κάουτσκυ (άλλωστε τί σημαίνει «δικαιώνομαι άπό τήν Ιστορία»;) ! Ή δημιουργία τής 3ης Διεθνούς έπέβαλε μιά άποφασιστική τομή στήν έξέλιξη τών έννοιών τού «σοσιαλισμού» καί τού «κομμουνισμού». Ol δύο διαφορετικές προοπτικές πού έπισημαίνονται στό έσωτερικό τής 2ας Διεθνούς ένισχύονται. Ή καινούρια πρέπει νά έκδηλωθή μέ μιά διαφοροποίηση πού νά τήν έπιβάλη καί νά τήν περιβάλη τό φωτοστέφανο. Ξαναγυ-ρίζει στίς πηγές, στήν παράδοση, στό κείμενο τού 1848: αύτοπροσδιορίζεται «κομμουνιστική» δείχνοντας Ιτσι δτι αύτό πού θέλει είναι, νά έπιβάλη μέ τή βία καί τό ταχύ-τερο, αύτή τή διαυγή κοινωνία πού καθορίζει ή κριτική τού προγράμματος τής Γκότα. Κι αύτό γιά όλόκληρη τήν άνθρωπότητα, πού θάπρεπε νά ένωθή, στή θεωρία καί τήν πράξη, γύρω άπό τό νικηφόρο έπαναστατικό πρότυπο τού σοβιετικού καθεστώτος...

"Ο «κομμουνισμός» — πού ήταν μιά κατευθυντήρια άρ-χή μεταφυσικού τύπου, κι ϊγινε μέ τήν έπεξεργασία τού Μάρξ καί τού Λένιν μιά άντίληψη στήν πορεία τού προσ-διορισμού της— πήρε ξαφνικά μιά Ιδεολογική σημασία: ό κομμουνιστής είναι στήν άρχή ό μπολσεβίκος, ό μαξι-μαλιστής, αύτός πού δέν δέχεται κανένα συμβιβασμό μέ τήν άστική τάξη. Καί στό μέτρο πού ή Ε.Σ.Σ.Δ. ένσαρ-κώνει παγκόσμια, μέ τό καλό ή μέ τή βία, αύτό τό μα-ξιμαλισμό, «κομμουνιστής» θά πή σέ λίγο «πιστός, σέ δ-λους τούς τομείς, στή Σοβιετική Ένωση». Τό Ιδεολογικό του πιστεύω θά καθορίζεται, μέχρι πρόσφατα, άπό τΙς ποικίλες μετατροπές πού τό σοβιετικό Κράτος (πού Ii

Page 26: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 7 —

φαίνεται καθόλου νά έξαφανίστηκε), ύποχρεώνεται νά παίρνη. Στά κράτη πού ό κομμουνισμός δέν είναι ή έπί-σημη Ιδεολογία, τό νά είσαι κομμουνιστής σημαίνει, παίρ-νοντας ύπ' δψη τΙς πραγματικές διεκδικήσεις τών έκμε-ταλλευομένων μαζών, που λίγο - πολύ βέβαια, άνάλογα μέ τις Ιδιαίτερες συνθήκες, έρχονται σέ άντίθεση μέ τά κα-πιταλιστικά κράτη, νά ύπερασπίζεσαι τό γενικό παγκό-σμιο πρόγραμμα πού καθορίζει ή Σοβιετική "Ενωση. Σή-μερα, λόγου χάρη, στή Δυτική Εύρώπη σημαίνει νά θέ-λης τήν ειρήνη, τήν ειρηνική συνύπαρξη, τήν κατάργηση τών κοινωνικών άδικιών, τήν πραγματική Ισότητα τών άν-θρώπων, μιά πιό αύθεντικά λαϊκή διαχείριση τών κοινών.

"Οσο γιά τό «σοσιαλισμό» ή ιδεολογική του μοίρα ή-ταν άκόμα πιό καθαρή. 'Αμέσως μετά τόν πρώτο παγκό-σμιο πόλεμο, βταν ό «κομμουνισμός» συγκροτήθηκε σέ δι-εθνή όργάνωση, ό «σοσιαλισμός» όργανώθηκε σύμφωνα μέ τούς κανόνες ένός φιλελεύθερου πολυκεντρισμοΟ, σάν έ-θνικός όργανισμός κάθε μιάς άπό τΙς καπιταλιστικές χώ-ρες. Έ καλή πατριωτική διαγωγή τών ήγετών τής σο-σιαλδημοκρατίας τής κεντρικής καΐ δυτικής Εύρώπης (καΐ στή διάρκεια τής μπολσεβικικής έπαναστάσεως), ή

άνάγκη στήν όποία βρέθηκε ό καπιταλισμός νά ίκανο-ποιήση δρισμένες διεκδικήσεις τής έργατικής τάξης έδω-σαν ατούς «συνεχιστές» τής 2ας Διεθνούς τόν παρακάτω περίπου ρόλο: νά άναπτύσσουν μιά σταθερή δημοκρατική δραστηριότητα, άλλά πάντα μετρημένη, μέ καθορισμένο τελικό σκοπό τήν κατάργηση τής Ιδιωτικής Ιδιοκτησίας τών μέσων παραγωγής" έπειδή δμως κανένα κοινωνικό στρώμα δέν ήταν ώριμο γιά μιά τέτοια μεταβολή — ούτε

Page 27: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 8 —

ol έκμεταλλευτές οδτε οί καταπιεζόμενοι — ήταν προτι-μότερο νά νοικοκυρευτή τό status quo. Ή Ιστορία τοϋ γαλλικού σοσιαλιστικού κόμματος, τοΟ γαλλικού τμήμα-τος τής Σοσιαλιστικής ΔιεθνοΟς (S.F.I.O.) είναι άπό τήν άποψη αύτή ύποδειγματική: μή έπέμβαση στή διάρκεια τοϋ Ισπανικού πολέμου, άγώνας κατά τοϋ Κ.Κ.Γ. στά με-τά τήν άπελευθέρωση χρόνια, όργάνωση τής έκστρατείας τοϋ Σουέζ, ένίσχυση τοϋ πολέμου τής 'Αλγερίας καΐ ψή-φιση τοϋ Συντάγματος τής 5ης Δημοκρατίας... άνάμεσα στ' άλλα.

Σύμφωνα μέ μιά πολύ γνωστή Ιδεολογική διαδικασία, ή πολιτική δραστηριότητα, ή λεγόμενη «σοσιαλιστική», συνέβαλε στό νά άδειάση ή έννοια τοϋ σοσιαλισμού άπό τήν έπιστημονική σημασία πού τής είχαν δώσει δ Μάρξ, ό "Ενγκελς, δ Λένιν. Ή έμφάνιση ένός νέου «κομμουνι-στικού» θεσμοϋ — νέου μαρξισμού — πού έπέβαλε παγκόσμια τό πρότυπό του καΐ προκάλεσε πολλές διαφο-ρετικές έκδόσεις του (άναρχίζουσα, λενινιστική, τροτσκι-στική, σταλινική), μπορεί νά γέννησε μερικές έλπίδες άλλά δέν φαίνεται νά έφερε περισσότερη διαύγεια.

Νά καθορίσουμε τί είναι σήμερα, σύμφωνα μέ τήν έπιστημονική θεωρία τοϋ Μάρξ, ό σοσιαλισμός καΐ μέ ποιά πολιτική πρακτική άντιστοιχεΐ, νά μέ τί έπρεπε νά καταπιαστούμε. Τότε μόνο θά μπορούσαμε νά μάθουμε μή-πως ή ιδέα τού «κομμουνισμού» είναι μόνο μιά κατευθυν-τήρια άρχή τής ήθικής.

Φρανσουά Σατελέ

Page 28: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 9 —

Κ Υ Ρ Ι Α Ρ Χ I A

Ό κυρίαρχος έχει αυτή τήν Ιδιότητα: «πάνω άπ' αύ-τόν δέν ύπάρχει τίποτε» ('Αντρέ Ωριού). Τέτοιοι ήταν δ Ρωμαίος α ύ τ ο κ ρ ά τ ο ρ α ς ή ο ί άπόλυτοι μονάρχες τής έποχής μας. Ό τ α ν γίνεται ή έπεξεργασία τών θεω-ριών που άποβλέπουν νά δώσουν στήν πολιτική έξουσία πραγματική θεμελίωση, ή κυριαρχία, που είναι πραγματ τικδ γεγονός άφοϋ είναι θεσμός δικαίου, γίνεται πρό-βλημα.

Αύτό τό πρόβλημα διασπάται, άλλωστε, σέ δυό έρω-τήματα που έχει σημασία νά τά διακρίνουμε. Έ ν α έρώ-τημα μορφής: τί είναι δ κυρίαρχος; Κι Ινα έρώτημα πε-ριεχομένου: ποιός είναι δ κυρίαρχος; Είναι αύτονόητο δτι άπό τή στιγμή πού άρχίζει κανείς νά διατυπώνη άπαντή-σεις, παρεισφρύουν άλληλοτυπίες. Μ' αύτές παίζουν οί διάφοροι βοναπαρτισμοί ή δλοκληρωτισμοί: ένα βοναπαρ-τικό ή δλοκληρωτικό καθεστώς είναι έκεΐνο στό δποΐο μέ πρόσχημα τήν άπάντηση στό πρώτο έρώτημα δίνουν μιά βίαιη λύση στό δεύτερο.

Τί είναι δ κυρίαρχος; Είναι έξ δρισμοΟ έκεΐνος πού δέν παίρνει διαταγές" πού, κατά συνέπεια, είναι έλεύθερος. Συνεπώς, καΐ πάντα έξ δρισμοΟ, ή κυριαρχία είναι μία καΐ άδιαίρετη, είναι άναπαλλοτρίωτη (σημειώνουμε έδώ τή νομική όποκρισία πού άντιπροσωπεύει ή έννοια «προ-στατευόμενα κράτη» άπό τΙς φόρου ύποΐελεΐς. πολιτείες τής Άττικοδηλιακής συμμαχίας πού διεύθυνε ή 'Αθήνα τόν 5ο αίώνα ώς τά άλλοτε «προτεκτοράτα»). ΚοριΛρχίά εΐ-

Page 29: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 3 0 —

ναι λοιπόν ή α ύ τ ά ρ κ ε ι α ( ' ) , τό νά είσαι κύριος τοΟ έαυτού σου. 'Αλλά στό σύγχρονο κόσμο μόνο τά κράτη είναι τέτοια. "Ετσι δ Χέγκελ θεωρεί τό Κράτος σάν τήν πραγματοποίηση τής πραγματικής έλευθερίας.

Παρατηρούμε δτι σ' αύτό άκριβώς Εγκειται ή άδυνα-μία δλων τών όργανισμών πού είναι έπιφορτισμένοι νά ρυ-θμίσουν τΙς συγκρούσεις άνάμεσα σέ κυρίαρχες δυνάμεις. Σ ' αύτούς τούς όργανισμούς μετέχουν μόνο «πραγματικό-τητες» άπόλυτα κύριες τού έαυτού τους" γι* αύτό δμως δέν μπορούν νά δεχτούν καμιά άπόφαση πού τΙς άφορα και πού προέρχεται άπ' Εξω, γιατί μιά τέτοια άπόφαση θά Ισοδυναμούσε μέ κατάργηση τού Ιδιου τού δικαιώματος μέ τό όποιο άπέκτησαν νομική όντότητα. Αύτή ή δλο-φάνερη άλήθεια, ύπογραμμίζουμε έπίσης, Επιβάλλει νά μή χλευάζουμε τούς ύπερεθνικούς όργανισμούς (Κ.Τ.Ε., Ο. Η.Ε.) : δέν είναι, δέ μπορεί νά είναι συνελεύσεις (κοινο-βουλευτικού τύπου) ή δικαστήρια. Υπάρχουν άλλά δέν μπορεί νά είναι παρά τόποι συναντήσεων καί διαπραγμα-τεύσεων ή βήματα...

Ποιός είναι κυρίαρχος; 'Από τήν έποχή τής Γαλλι-κής καί τής 'Αμερικανικής 'Επανάστασης είναι άδύνατο νά μήν άπαντήσης πώς είναι τό Εθνος ή ό λαός. «Κυρίαρ-χος είναι τό σύνολο τών Γάλλων πολιτών», διακηρύσσει τό Σύνταγμα τού Φρουκτιντόρ, Ετος I I I . Πώς Εκφράζε-ται αύτή ή κυριαρχία; Μέ τή γενική θέληση, άπαντούσε σωστά ό Ρουσσώ: «Τό πολιτικό σώμα είναι μιά ήθική όν-τότητα πού Εχει θέληση κι αύτή ή γενική θέληση τείνει

(1) Σ.τ.Μ. Ή λέξη έλληνιχά στό χβίμβνο.

Page 30: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 3 1 —

πάντα στή συντήρηση καΐ στήν εύημερία τοϋ κάθε μέ-ρους». Πώς, μέ ποιά σώματα, έχφράζεται χαΐ άσκεΐται, μέ τή σειρά της, αύτή ή γενική θέληση; Βρισκόμαστε σ* ένα μαγγανοπήγαδο καΐ θά μείνουμε, χωρίς άλλο, γιά πολύ άκόμα.

Φρανσουά ΣατΜ

Μ Α Ζ Ε Σ

Ή μάζα, ή μάλλον ol μάζες (ό πληθυντικός προσδίδει στό πράγμα ένα είδος εύγένειας) είναι μιά έννοια πού κατά τήν σιωπηρή ήθική τής κοινωνίας μας είναι γεμά-τη άπό τΙς άρετές πού άλλοτε τΙς άπέδιδαν στή φύση. "Οπως κι ή φύση, ot μάζες είναι άληθινές, αύθεντικές, δχι διεστραμμένες, δπως δμως κι ή φύση, εύκολα κι αύ-τές δελεάζονται καΐ έξαπατοΟνται καΐ διαπράττουν τό προπατορικό άμάρτημα. "Αν άκούση κανείς τήν κοινή φωνή τών Ιδεολογιών, ol μάζες, δμοιες μέ τά παιδιά, εί-ναι γεμάτες άλήθεια καΐ καθαρότητα, άλλά καμιά φορά παρασύρονται στό έγκλημα άπό κακούς παιδαγωγούς.

Έ ήθική άξία πού έχει προσδοθή σ' αύτή τήν έννοια κάνει πολύ δύσκολο xal λεπτό θέμα τήν πρακτική χρήση της. "Αν προσφύγη κανείς, λόγου χάρη, στά κείμενα τής μαρξιστικής πολιτικής στρατηγικής, θά διαπιστώση δτι πρέπει «ν' άκολουθοΟμε τΙς μάζες», άλλά xai νά «βοη-θούμε τΙς μάζες νά συνειδητοποιούνται». Πρέπει πότε νά βαδίζουμε μπροστά άπό τΙς μάζες, πότε πίσω άπό τΙς μά-

Page 31: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 3 2 —

ζες. Κατά τή διάρκεια τοϋ πολέμου τής 'Αλγερίας, στή Γαλλία «οί μάζες δέν ήταν ώριμες νά καταλάβουν μιά πο-λιτική ύπεράσπισης τής άνεξαρτησίας τής 'Αλγερίας» καΐ δμως «δέν έπρεπε νά άπομακρυνθοϋμε άπδ τΙς μάζες»" έτσι ot μάζες, πού ήταν φορείς τής άλήθειας, ύποχρέω-ναν τδ Κομμουνιστικά Κόμμα τής Γαλλίας νά έφαρμόζη μιά σωβινιστική καΐ έθνικιστική πολιτική (ψήφιση τών είδικών έξουσιών). Αύτδ τδ μπέρδεμα τής έννοιας κάνει δυνατή μιά δππορτουνιστική πολιτική καΐ έπιτρέπει τήν καταδίκη μιας μειονότητας στό δνομα τοϋ ίεροϋ συμφέ-ροντος τών μαζών.

Στήν πραγματικότητα, ύπάρχουν σ' αύτδ τδν άφελή τρόπο πού άντιμετωπίζεται ή άντίληψη δυδ συγκαλυμένες άναλήθειες. Πρώτο, ή ήθελημένη σύγχυση τής έννοιας μάζα καΐ τής έννοιας πλήθος είναι συστηματική. Φτάνει νά συγκεντρώσης τριάντα χιλιάδες άτομα σέ μιά πλατεία, νά κάμης νά παρελάσουν πεντακόσιες χιλιάδες άτομα πί-σω άπδ Ινα φέρετρο γιά νά Ισχυριστής πώς «ot μάζες» σκέπτονται τδ άλφα ή τδ βήτα. 'Αφήνουν νά έννοηθή δτι αύτά τά τριάντα χιλιάδες άτομα άπστελοϋν τή μάζα. Τά πολιτικά κόμματα, οί έφημερίδες, οί διευθύνσεις τής 'Α-στυνομίας συζητούν τά νούμερα καΐ άναγνωρίζουν έτσι τή δύναμη πού παραχωρούν, χωρίς νά τή δικαιολογούν, σέ δέκα χιλιάδες άνθρώπους συγκεντρωμένους σέ Ινα μέ-ρος. Ξεχνούν έτσι δλους έκείνους πού μένουν στά σπίτια τους, ξεχνούν κυρίως δτι οί «μάζες» δέν συγκεντρώνονται ποτέ στήν πραγματικότητα, δτι τά έκατομμύρια έργατών xal χωρικών δέν έρχονται ποτέ σέ φυσική έπαφή, δτι ή σωματική κατάσταση τοϋ πλήθους είναι συμπτωματική

Page 32: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 3 3 —

καΐ δτι ή μάζα, άν δ δρος έχη κάποιο νόημα, είναι πρίν άπ' δλα μιά κοινωνία τής όποίας κάθε άτομο δρα μέσα σέ μιά καθορισμένη διάρθρωση πού δέν έχει μεγάλη σχέ-ση μέ τό δεσμό πού ένώνει τή μειοψηφία ή δποία συγ-κεντρώθηκε σέ μιά δημόσια πλατεία. Μ' Ινα δημαγω-γικό κόλπο άνατρέπονται ο£ άναλογίες καΐ ή μειοψηφία μεταβάλλεται σέ πλειοψηφία.

Δεύτερο, είναι λάθος δτι ή μάζα είναι φύση, δτι ή μάζα είναι άπλή, άγνή καΐ φορέας άμεσης άλήθειας. Έ μάζα δέν είναι τό άμεσο, είναι μιά μορφή πού παίρνει ή κοινωνία κι οί δψεις της είναι ποικίλες. Δέν είναι δυνατό νά συγχέουμε τΙς ρωμαϊκές μάζες τής 'Αρχαιότητας, τΙς γαλλικές μάζες τών άγροτικών έξεγέρσεων τοϋ 14ου αΐ-ώνα, καΐ τΙς σύγχρονες μάζες πού άκουγαν μέ προσοχή τόν Χίτλερ. Υπάρχουν μαζικές κοινωνίες καΐ κοινωνίες πού δέν είναι μάζα. Οί βιομηχανικές κοινωνίες είναι Ινας είδικός τύπος μαζικής κοινωνίας. Είναι Ιδιαίτερο χαρα-κτηριστικό τής βιομηχανικής κοινωνίας ή μαζικοποίησή της, δηλαδή ή μορφή τών συγκεντρωμένων πληθυσμών καΐ ή όμοιομορφία τών συνθηκών ζωής τών μελών της. Άλλά αύτά τά χαρακτηριστικά δχι μόνο δέ δείχνουν έπι-στροφή στή φύση καΐ στήν άπλότητα, μά άντίθετα, είναι σημάδια τής ύψηλής πολιτιστικής άνάπτυξης. Ή μαζικο-ποίηση δέν καταργεί καθόλου τήν κοινωνική δργάνωση" δρισμένες παραδοσιακές μορφές δργάνωσης έξαφανίζον-ται (λόγου χάρη ή οίκογένεια), μά προβάλλουν άλλες (δργάνωση τής έργασίας καΐ τής οίκονομίας).

Μόνο μιά έπιπόλαιη θεώρηση έπιτρέπει λοιπόν νά κάνουμε σύγχυση άνάμεσα στό μαζικό χαρακτήρα τών

3

Page 33: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 3 4 —

κοινωνιών μας (πού είναι κυρίως φανερός στίς άνοικτές δψεις του: τό πλήθος) καΐ στήν φυσική άπλότητα ή σέ μιά έπιστροφή στό βιολογικό ή τό ύλικό. Ή όμοιομορφία τών συνθηκών διαβιώσεως, τά μεγάλα άστικά συγκροτή-ματα έργασίας κάνουν δυνατό τό σχηματισμό άνθρωπίνων κοπαδιών πού κινητοποιούνται γιά κοινούς πολιτικούς σκο-πούς κι αύτό δνομάζουν μάζα (χωρίς πάντως νά διευκρι-νίζουν τήν έννοια τής λέξης). Αύτές οί στρατιές δχι μόνο δέν παρουσιάζουν τά χαρακτηριστικά τής φυσικής άμε-σότητας, άλλά άντίθετα είναι προϊόντα μιάς έξαιρετικά μεγάλης έξημέρωσης, άφού ύπακούουν στά λόγια, γονατί-ζουν μπροστά στίς Ιδέες καΐ δρούν μέ τή μέγιστη άποτε-λεσματικότητα.

Εντυπωσιακό χαρακτηριστικό τών κοινωνιών μας εί-ναι ή ευκολία μέ τήν όποία περνούν στήν κατάσταση τής πανστρατιάς. Αύτή ή γενική έπιστράτευση, αίσθητή κυ-ρίως σέ καιρό πολέμου, άνταποκρίνεται σέ μιά λανθάνου-σα κατάσταση τής ζωής τών πολιτών. Τά συνδικάτα, τά πολιτικά κόμματα ή ό κρατικός μηχανισμός δέν κάνουν τίποτε άλλο άπό τό νά δημιουργοΟν τούς δρους αύτής τής μεταβολής. "Αν ή κοινωνία δέν συναινοΟσε, καμιά κινη-τοποίηση αύτοϋ τοΟ εΓδους δέν θά ήταν δυνατή. Γι' αύτό είναι λάθος νά πιστεύουμε (δπως πίστευαν στήν 'Αλγερία οί Γάλλοι είδικοί τοϋ ψυχολογικού πολέμου) δτι άρκεΐ νά πλαισιώσης μέ στελέχη ένα πληθυσμό γιά νά τόν πάς πρός δποια κατεύθυνση θέλεις. Αύτό δμως τό λάθος δέν είναι άσχετο μέ τό άλλο πού διαπράττουν δρισμένοι θεω-ρητικοί άναρχοφιλελευθέρων τάσεων πού άντιπαραθέτουν πάντα «τΙς μάζες» καΐ «τό μηχανισμό», πού ξεχωρίζουν

Page 34: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 3 6 —

τήν καθαρή καΐ άληθινή μάζα άπό τό μηχανισμό (κόμμα, συνδικάτο), πού είναι τεχνητός καΐ γραφειοκρατικός. Αύ-τή ή άντίληψη φαίνεται νά έμπνέεται άπό μιά λίγο ά-πλοϊκή πίστη στήν έγγενή άγνότητα τών μαζών. Φαίνε-ται πραγματικά δτι κανένας τεχνητός μηχανισμός δέ μπο-ρεί νά μεταβάλη τούς πολίτες σέ πειθαρχικό πολιτικό στρατό, θάταν πιό σωστό νά παραδεχτούμε πώς δέν ύ-πάρχει άλλη μάζα άπό έκείνη πού όργανώνεται άπό τήν Ιδια τή διάρθρωση τής κοινωνίας άπό τήν όποία προέρ-χεται. θάταν έπίσης πιό σωστό ν' άναγνωρίσουμε πώς πο-λύ άσχημα έχει έπιλεγή ή λέξη «μάζα» γιατί άναφέρεται περισσότερο σέ ο ύ σ ί α παρά σέ μ ο ρ φ ή. Ή Ιδέα τής μάζας - ούσίας, τής άμορφης μάζας έχει κάτι άπό τήν άρ-χαία Ιδέα τής όρδής. ΚαΙ πρέπει νά χρησιμοποιούμε αύτή τήν έννοια μέ πολλή προσοχή.

Ραφαέλ Πφιντάλ

Μ Α Λ Θ Ο Υ Σ Ι Α Ν Ι Σ Μ Ο Ι

Ό μαλθουσιανισμός είναι πολιτιστική συμπεριφορά, δηλαδή είναι κοινωνικό καΐ δχι φυσικό χαρακτηριστικό. Έ χ ε ι σημασία λοιπόν άπό τή μιά νά ύπογραμμίσουμε τό νόημα αύτής τής στάσης καΐ άπό τήν άλλη νά βρούμε τή σχέση της μέ τά οΙκονομικά καΐ πολιτικά συστήματα. Ό μαλθουσιανισμός ύπήρχε πολύ πρίν άπό τόν Μάλθους και πολύ πρίν άπό τόν Σάντ. Μά χρειάστηκε ό Σάντ καΐ χρειάστηκε ή θεωρία του γιά τήν έλεύθερη έρωτική πρά-

Page 35: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

- 3 6 —

ξη, γιά τό δωρεάν καί διασκορπισμένο σπέρμα νά συναν-τήση τήν οίκονομική σκέψη τοϋ Μάλθους για νά πάρη μορφή ή άντίληψη. Οί Ιδέες τοϋ Ντάρβιν συνέβαλαν έπί-σης στό νά δοθή συνάφεια στήν Εννοια καί νά γ£νη δ μαλ-θουσιανισμός (δηλαδή ό Ελεγχος τών γεννήσεων) ίδεολο-γία.

Μπορεί νά ύπολογίση κανείς δτι σέ πολλές κοινω-νίες τό ποσοστό τών γεννήσεων είναι μαλθουσιανικό. Υ-πενθυμίζουμε δτι τό ποσοστό τό θεωρούμενο φυσιολογικό είναι έξήντα γεννήσεις γιά χίλιους κατοίκους κι δτι κα-μιά κοινωνία (άκόμα καί ot πιό γόνιμες) δέν τό φτά-νει σήμερα. Είναι ένδιαφέρον νά Εξετάσουμε τούς λόγους. Γιά νά φωτίσουμε τό πρόβλημα άς πάρουμε γιά παρά-δειγμα τή γαλλική κοινωνία τού 17ου αιώνα. Διαπιστώ-νουμε δτι σ' αύτή τήν κοινωνία, παρ' δλο πού ήταν πολύ χριστιανική καί πολύ λίγο άνεπτυγμένη, Εφαρμόζονταν μέθοδοι μαλθουσιανικές. Οί γάμοι είναι καθυστερημένοι, είκοσιπέντε χρονών παντρεύονται οί γυναίκες, καί καθώς αύτή τήν έποχή ή γυναίκα είναι στείρα άπό τά σαράντα χρόνια της, δέ μένουν παρά δεκαπέντε χρόνια γονιμότη-τας, δηλαδή λίγα. Δεδομένου δτι δ άριθμός τών παράνο-μων γεννήσεων είναι περιορισμένος, μπορεί νά θεωρήση κα-νείς δτι ή μεγάλη ήλικία τού γάμου παίζει μαλθουσιανι-κό ρόλο. Σ ' αύτά πρέπει νά προσθέσουμε δτι ή γυναίκα, γιά λόγους βιολογικούς ή πολιτιστικούς, είναι στείρα στήν περίοδο τού θηλασμού καί δτι ό θηλασμός καμιά φορά παρατείνεται πολύ. Υπολόγισαν δτι αύτή τήν έποχή τό μέσο χρονικό διάστημα άνάμεσα σέ δυό γεννήσεις είναι περίπου δυό χρόνια. Σ ' αύτό τόν κοινωνικό μαλθουσιανι-

Page 36: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 3 7 —

σμό πρέπει νά προσθέσουμε τόν θρησκευτικό μαλθουσιανι-σμό (πού κι αύτός είναι πολιτιστικός). Οί καμπύλες τών στατιστικών τών γεννήσεων άποκάλυπτουν δτι στό 17ο αίώνα στή Γαλλία δέν κάνουν παιδιά τό Μάρτη (περίο-δο τής Σαρακοστής). ΣτΙς εδπορες τάξεις άναπτύσσεται ό πουριτανισμός καΐ άπαγορεύει συχνά τΙς σεξουαλικές σχέ-σεις μεταξύ τών συζύγων' αύτές οί μέθοδοι τείνουν νά κά-νουν τή γυναίκα μή γόνιμη πολύ πρίν άπό τήν ήλικία μιας πραγματικής στειρότητας (έτσι ύπολόγισαν δτι ή έμ-φάνιση τής στειρότητας ποικίλλει άνάλογα μέ τήν κοι-νωνία' στήν πουριτανική Ελβετία ή ήλικία αύτή έρχε-ται πρόωρα). Τέλος ή πολύ συχνή χηρεία περιορίζει τις γεννήσεις' δταν περάση τά τριάντα, στήν κλασική κοινω-νία, μιά γυναίκα δέν ξαναπαντρεύεται. "Ετσι ό μαλθου-σιανισμός φαίνεται νά είναι φαινόμενο τόσο πολύ διαδο-μένο δσο καΐ ή άπαγόρευση τής αίμομιξίας. Μπορεί νά πεϊ κανείς δτι οί γεννήσεις δπως καΐ οί γάμοι ύπακούουν σέ πολιτιστικούς νόμους. Ό π ω ς μιά άδερφή δέν παντρεύ-εται τόν άδελφό της, έτσι καΐ μιά γυναίκα δέν έχει τό-σα παιδιά δσα μποροϋσε νά τής δώση ή φύση. Υπάρχει έπίσης, καΐ σέ άρκετή έκταση, Ινας a posteriori μαλθου-σιανισμός. ΜποροΟμε νά ποΟμε, χωρίς μεγάλο κίνδυνο νά πέσουμε έξω, πώς μιά γυναίκα έχει τόσο περισσότερα παι-διά δσο αύτά έχουν λιγότερες πιθανότητες νά ζήσουν. Μιά ύψηλή παιδική θνησιμότητα παίζει τόν ίδιο ρόλο μ' Ινα προμελετημένο μαλθουσιανισμό. Έπίσης δέν είναι έκπληκτικό δτι πολλές κοινωνίες έφαρμόζουν συστηματικά τήν παιδοκτονία, καΐ ειδικότερα σκοτώνουν τά κορίτσια, δχι γιατί ή γυναίκα είναι περιφρονημένη (δπως συνήθως

Page 37: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 3 8 —

πιστεύεται) άλλά γιατί ή μείωση τοΟ άριθμού τών γυναι-κών περιορίζει τόν άριθμό τών παιδιών (ή θυσία τών κο-ριτσιών ίσχυε ιδιαίτερα στήν Κίνα, στήν Ωκεανία, στήν 'Αμερική, βλ. τΙς μελέτες τοΟ Λίντον).

Ό μαλθουσιανισμός παίρνει συχνά τή λεπτή μορφή τής μή συνειδητής άρνησης τοϋ παιδιού" πρόκειται τότε γιά ένα είδος άνορεξίας τοϋ τοκετοϋ που έκφράζεται μέ φυσικές άποβολές. Αύτή ή περίπτωση παρουσιάζεται ιδιαί-τερα σέ κοινωνίες πρωτόγονες πού ήλθαν άπότομα σέ σχέ-ση μέ τήν κοινωνία πού τΙς άποικίζει (στις περιπτώσεις πολιτιστικής άποξένωσης, ή γυναίκα είναι γόνιμη, άλλά άποβάλλει. Τέτοια φαινόμενα παρατηρήθηκαν ιδιαίτερα στήν Παραγουάη καΐ στή Βραζιλία).

Αύτές οί βίαιες ή άσύνειδες μέθοδοι έχουν άντικατα-σταθή σέ άλλες κοινωνίες άπό μία πιό άκριβή γνώση τών νόμων τής γονιμότητας. Ό ΡαμπελαΙ στό Γαργαντούα, έξηγεΐ μέ πολλές λεπτομέρειες, πώς ή γυναίκα δέν είναι γόνιμη στή διάρκεια τής έγκυμοσύνης. Αύτή ή έξήγηση, πού δέν μπορεί βέβαια νά καταταχτή στά σοβαρά στό μαλθουσιανισμό, άποκαλύπτει βμως μιά μαλθουσια-νική έγνοια.

Ό πουριτανισμός, ή σεξουαλική αύτοσυγκράτηση έ-χουν άναπτύξει μεθόδους πολύ παλιές πού συνδυάζουν τό τερπνό μέ τό ωφέλιμο και πού άντιστοιχοΰν σ' έκεΐνο πού όνομάζουν τεχνική τού κορμιού (coitus interruptus), τε-χνική πολιτιστική συνδυασμένη στενά μέ τήν κυριαρχία τού όργανισμοΟ πού διδάσκει ή κοινωνία (είδικά τήν λε-γόμενη τεχνική τής καθαριότητας καΐ τής εύγένειας, στό καθάρισμα τής μύτης, στό φτάρνισμα, στό σάλιο κλπ.).

Page 38: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 3 9 —

Ή άνάπτυξη τί]ς όμοφυλοφιλίας σέ όρισμένες κοινωνίες δέν μπορεί νά είναι άσχετη μέ τό φόβο τής τεκνοποιίας (όρισμένοι μύθοι τοΟ Π ο υ έ μ π λ ο λένε πολλά γιά τό θέμα αύτό).

Στή βιομηχανική κοινωνία καί ειδικότερα στδν έμ-πορικό της τύπο, τό παιδί είναι άγαθό. Τό παιδί, δπως κι ή έργασία, γίνεται ή έμπόρευμα ή καταναλωτικό άντικεί-μενο. "Ετσι, στή Γαλλία καί στίς άλλες βιομηχανικές χώρες δ άριθμός τών παιδιών ύπολογίζεται μέ τόν άρι-θμό τών δωματίων πού διαθέτουν οί γονείς: τέσσερα δω-μάτια, τρία παιδιά, δυό δωμάτια, Ινα παιδί. Αύτό διατυ-πώθηκε καί μέ τή νομοθεσία γιά τΙς δμαδικές κατοικίες. Τό παιδί ύπολογίζεται στόν κατειλημμένο χώρο. 'Αλλά ή αύξηση τής κατοικίας έξαρτάται άπό τή δημογραφική έπέκταση. Υπάρχει έδώ ένας πολύ γνωστός φαύλος κύ-κλος. 'Αλλά παραμένει έπίσης σωστό τό δτι ένα Ιθνος πού περιορίζει τόν άριθμό τών διαμερισμάτων είναι μαλθου-σιανικό (αύτό συμβαίνει μέ τή σημερινή Γαλλία). Τό πο-σοστό τής γεννητικότητας έξαρτάται άπό τό ρόλο πού παί-ζει τό παιδί, άπό τή σημασία του, χρήσιμο έργαλείο ή διασκέδαση. "Αλλοτε ή άγροτιά ήταν γόνιμη, κάθε παιδί συνέβαλε στή γενική έργασία" οί νόμοι γιά τό δικαίωμα κληρονομιάς (διανομή γαιών), έκαναν τΙς άγροτικές οίκο-γένειες μαλθουσιανικές.

ΣτΙς μεσαίες τάξεις ή δωρεάν έκπαίδευση, περισσότε-ρο άπό τά οικογενειακά έπιδόματα, άνάκοψε τόν ύπερ-βολικό μαλθουσιανισμό. Ή έκπαίδευση έπιτρέπει νά άπο-κτήση τό παιδί ένα έπάγγελμα άλλά τό παιδί περιορί-ζει τό παιδί' μπορεί νά πάη κανείς τρία παιδιά δζ τό

Page 39: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 4 0 —

βαθμό τοϋ μπασελιέ, δύσκολο περισσότερα. Γι' αύτό τό λόγο καΐ κάθε κοινωνική τάξη έχει τό δικό της ποσοστό γεννητικότητας. Μιά κοινωνία πού προβλέπει είναι κοι-νωνία μαλθουσιανική, ή πρόβλεψη είναι δείγμα μέτρου. Ή ικανότητα τών προβλέψεων, τού ύπολογισμού, τοϋ σχε-διασμού είναι ένα άπό τά βασικά χαρακτηριστικά τής βιο-μηχανικής κοινωνίας, δέν είναι λοιπόν έκπληκτικό τό δτι σ' αύτή τήν κοινωνία δπου οί γονείς ξέρουν άπό τά πρίν τί θά κάνη άργότερα δ γιός τους, ύπάρχει τάση πρός τόν περιορισμό τών γεννήσεων. Άλλά σέ μιά κοι-νωνία πολύ βιομηχανοποιημένη δ ύπολογισμός είναι πιό εύρύς, ύπολογίζουν τή γενική αύξηση τής παραγωγής καΐ ξέρουν δτι δ νόμος τοϋ Μάλθους δέν είναι σωστός, ή καμ-πύλη τής παραγωγής τών καταναλωτικών άγαθών άνε-βαίνει δπως καΐ ή καμπύλη τών γεννήσεων. Σέ μιά άνα-πτυγμένη κοινωνία, πού φυσικά έπωφελεΐται άπό τήν ύπανάπτυξη τοϋ ύπόλοιπου κόσμου, ή δημογραφική έπέ-κταση άντιστοιχεϊ στήν οικονομική έπέκταση. Όσο πε-ρισσότερα παιδιά ύπάρχουν τόσο πιό πλούσια είναι ή χώρα. Αύτό έξηγεί γιατί ή έπιδίωξη τής οικονομικής ά-ναπτύξεως συνοδεύεται άπό μιά ένθάρρυνση τών γεννή-σεων.

Προκαλεί σέ δρισμένους έκπληξη τό γεγονός δτι τά κομμουνιστικά κράτη (ή Κίνα, λόγου χάρη) είναι μαλ-θουσιανικά ένώ δέν έχουν σχέση μέ τό καπιταλιστικό πρό-τυπο τοϋ ύπολογισμοϋ καΐ τής πρόβλεψης (τό μέλλον έκεΐ είναι μάλλον άποφασισμένο παρά προβλεπόμενο). Στήν πραγματικότητα αύτό έξηγείται άπό τή μιά μεριά μέ τΙς άρχές (έλευθερία τοϋ άνθρώπου άπέναντι στή φύ-

Page 40: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 4 1 —

ση), κι άπό τήν άλλη μέ τά γεγονότα. Τό μεγάλο πρό-βλημα γιά τΙς χώρες αύτές είναι νά μειώσουν τόν μεγά-λο άγροτιχό ύπερπληθυσμό. Μ' αύτή τήν εύκαιρία μιά. σύγκριση μέ τΙς καπιταλιστικές κοινωνίες τοϋ 19ου αίώ-να είναι διαφωτιστική. Σ ' αύτές τΙς κοινωνίες, ειδικότε-ρα στήν 'Αγγλία, τόν άγροτιχό πληθυσμό τόν έδιωξαν άπό τή γή χαΐ τόν δδήγησαν στίς πόλεις μέ τό μηχανι-σμό τής άγοράς τών γαιών (ειδικότερα μέ τήν άγορά τών κοινοτικών χτημάτων καΐ μέ τή μετατροπή τής καλ-λιέργειας) . Στόν άγροτιχό πληθυσμό πού έγινε έργατι-κός τό ποσοστό τής θνησΐ|ΐότητας ήταν έξαιρετικά ύψηλό. Ό λ ' αύτά συνέβαλαν στό νά ρυθμιστή τό πρόβλημα τής περίσσειας τοϋ άγροτικοϋ πληθυσμοϋ, περίσσειας άχρη-στης καΐ έπιζήμιας σέ μιά βιομηχανική κοινωνία δπου βα-σικό καθήκον τοϋ άγρότη είναι νά θρέψη τόν κάτοικο τών πόλεων. Στά σημερινά ύπανάπτυκτα έθνη, ή καπιταλιστι-κή λύση τής άγοράς τών κτημάτων είναι άδύνατη. Γι' αύ-τό είναι άπαραίτητος δ περιορισμός τών γεννήσεων.

Κατ' έπέκταση, έχει χαρακτηριστή μαλθουσιανική στόν οίκονομιχό, κοινωνικό ή πολιτιστικό τομέα κάθε πε-ριοριστική τάση. Συνηθίζεται, λόγου χάρη, νά κατηγο-ροϋν γιά μαλθουσιανισμό τήν Πολυτεχνική Σχολή πού δέν αδξησε τό σύνολο τών έτήσιων προβιβασμών άνάλογα μέ τή δημογραφική έξέλ ιξη . . .

Ραφαέλ Πιβιντάλ

Page 41: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 4 2 —

Μ Α Ο Ι Σ Μ Ο Σ

Δυό προκαταρκτικές παρατηρήσεις. Πρώτο: ό μαοϊ-σμός είναι δρος πού χρησιμοποιείται μόνο έξω άπδ τήν Κίνα. Ol Κινέζοι άναφέρονται στή σ κ έ ψ η τ ο ύ Μ ά ο Τ σ έ Τ ο ύ ν γ κ .

Δεύτερο: ή «σκέψη τοϋ Μάο Τσέ Τούνγκ» έγινε ή κρατική ιδεολογία — μπαίνει κανείς στδν πειρασμό νά πή: ή θρησκεία — τής Λαϊκής Κίνας, μόνο μετά τδ 1965, χάρη στή μ ε γ ά λ η π ρ ο λ ε τ α ρ ι α κ ή π ο λ ι τ ι σ τ ι κ ή έ π α ν ά σ τ α σ η . Στήν πρα-γματικότητα δ μαοϊσμδς τέτοιος πού τόν γνωρίζουμε σή-μερα είναι δ δημιουργός καΐ ταυτόχρονα τδ προϊόν αυ-τής «τής έπανάστασης μέσα στήν έπανάσταση», τής τε-ράστιας άνατροπής τών πολιτικών καΐ κοινωνικών θε-σμών πού έγινε στήν Κίνα μετά τό τέλος τοϋ 1965 καΐ τής δποίας δλα τά συμπεράσματα κλήθηκε νά βγάλη τό 9ο Συνέδριο τοϋ Κόμματος πού συνήλθε στό Πεκίνο τήν 1η 'Απριλίου 1969. Τήν ίδια άκριβώς περίοδο, ό μαοϊσμός, έκλαϊκευμένος μέ τό «κόκκινο βιβλιαράκι» πού μεταφράστη-κε σ' δλες τΙς γλώσσες, έγινε έπίσης, σέ δρισμένες χώ-ρες τής 'Ασίας, τής Λατινικής 'Αμερικής, τής 'Αφρικής, άκόμα καΐ τής Δύσης, ή σημαία ένός ύπερεπαναστατικοΰ ρεύματος Ιδεών πού έκδηλώθηκε στό περιθώριο τοϋ όρ-θόδοξου κομμουνιστικού κινήματος καΐ έναντίον του.

Οί κύριες φάσεις τής ιστορικής έξέλιξης τής σκέψης τοϋ Μάο Τσέ Τούνγκ είναι τρεις.

Μιά πρώτη περίοδο, δ μαοϊσμός έμφανίζεται στά πλαίσια τής 3ης Διεθνούς πού κηδεμονεύεται άπό τόν

Page 42: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 4 3 —

Στάλιν, σάν μιά προσπάθεια έφαρμογής τών γενικών άρ-χών τοϋ μαρξισμού - λενινισμοϋ στίς Ιδιαίτερες συνθήκες τής Κίνας πού άπό τό 1919 συγκλονιζόταν άπό μιά άν-τιϊμπεριαλιστική, έθνική καΐ κοινωνική έπανάσταση. Ό Μάο καθόρισε τή γραμμή του, σέ μιά έκθεσή του στήν Κεντρική Επιτροπή τοϋ κόμματός του, τό 1938: «Οί Κινέζοι κομμουνιστές είναι μαρξιστές διεθνιστές, άλλά γιά νά έφαρμοστή στήν πράξη δ μαρξισμός πρέπει νά έκφραστή μέ έθνική μορφή. Πρέπει νά κάνουμε τό μαρ-ξισμό κινεζικό, νά έπαγρυπνοΰμε νά έχη κινεζικό χαρα-κτήρα σέ δλες του τΙς έκδηλώσεις». Στά 1946, δ Λιού Σάο ΣΙ άπέδιδε στό Μάο τή «μεγάλη τιμή δτι δημιούρ-γησε τήν κινεζική ή άσιατική μορφή τοΰ μαρξισμού», θάταν χωρίς άμφιβολία πιό κοντά στήν πραγματικότητα άν μιλούσε, δσον άφορά τό Μάο, γιά μιά σ ι ν ο π ο (-η σ η τ ο ΰ λ ε ν ι ν ι σ μ ο ϋ - σ τ α λ ι ν ι σ μ ο ύ μάλλον παρά τοΟ μαρξισμού, άφοΰ, κατά τήν ίδια τή δική του δμολογία, πολύ περισσότερο μελέτησε τά κείμε-να τοΰ Λένιν καΐ τοΰ Στάλιν παρά τά γραφτά τοΰ Μάρξ καΐ τοΰ Ένγκελς.

"Αν τό πνεύμα τοΰ Μάο στήν άρχή είναι διαποτισμέ-νο άπό τή δογματική άτμόσφαιρα τοΰ σταλινισμοΰ καΐ άν δ Μάο έχει κληρονομήσει άπδ τους Ιδεολογικούς δασκάλους του μιά προτίμηση γιά τΙς σχηματικές κατασκευές καΐ γιά μιά ώφελιμιστική διαλεκτική, πολύ γρήγορα άναδείχτη-κε ένας μεγαλοφυής πολιτικός, γενικεύοντας θεωρητικά μέ κέφι — κι δχι χωρίς κυνισμό — μιά άγνωστη πείρα. Περισσότερο άπό τόν άγροτικό χαρακτήρα τών έπαναστά-σεων τοΰ ύπανάπτυκτου κόσμου — πού τόν είχαν δή και

Page 43: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 4 4 —

άλλοι πρίν άπ' αύτόν — δ Μάο ύπογράμμισε τήν έξαιρε-τική σημασία τοϋ Ε ν ο π λ ο υ ά γ ώ ν α , τ ο ϋ λ α Γ κ ο ϋ π ο λ έ μ ο υ . Ή πρωτοτυπία τοϋ Μάο βρίσκεται στό δτι Εχανε τό λαϊκό στρατό, αύτό τό σ τ ρ α-τ ό - κ ό μ μ α , πού ήταν πιό πολύ άγροτικός παρά προλεταριακός, άλλά διαπαιδαγωγημένος μέ τό μύθο τοϋ προλεταριάτου, τό σπουδαιότερο όργανο τής έπανάστασης.

Τό δεύτερο στάδιο άρχίζει τό 1949, μετά τήν κατά-ληψη τής Εξουσίας καί τελειώνει κατά τό 1962 -1963. Ή έναρμόνιση τών συμφερόντων τοϋ Κράτους πού τό πήρε στα χέρια του τό νικηφόρο κινεζικό Κ.Κ. καί τών άντι-λήψεων τοϋ κόμματος αύτοϋ μέ τις άντιλήψεις τής μετα-σταλινικής Ε.Σ.Σ.Δ. άποδείχθηκε πολύ δύσκολη, αν δχι άδύνατη. Επίσης ή σκέψη τού Μάο προσδιορίζεται όλο-ένα καί πιό καθαρά άντίθετα μέ τόν όππορτουνισμό τοϋ Κρεμλίνου καί άναζητεϊ στήριγμα στόν άδιάλλακτο, ύπερ-αριστερό διεθνιστή Λένιν τής έποχής τοϋ άγώνα τών μπολσεβίκων έναντίον τών ρεφορμιστών τής 2ας Διε-θνούς. Καταλήγει σέ μιά διάσπαση στό έσωτερικό τοϋ σο-σιαλιστικού στρατοπέδου καί τοϋ διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος καί προβάλλει τό κινεζικό κόμμα σάν πρωτα-θλητή καί δδηγό δλων τών έπαναστατικών λαών, τών Ενοπλων άπελευθερωτιχών κινημάτων γιά τά δποϊα ή σ υ ν ύ π α ρ ξ η μ έ τ ή χρουτσεφική άπόχρωση εί-ναι κενός λόγος. "Ύστερα άπό πολλά κείμενα τοϋ 1960 -1963 πού κήρυσσαν τήν έπιστροφή στό καθαρό λενινι-στικό πνεύμα, ο( Π ρ ο τ ά σ ε ι ς π ο ύ ά φ ο ρ ο ϋ ν τ ή γ ε ν ι κ ή γ ρ α μ μ ή πού δημοσιεύτηκαν τόν Ιούνιο τοϋ 1963, σημειώνουν μιά άποφασιστική μετατό-

Page 44: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 4 5 —

πιση τοϋ κέντρου βάρους τής σκέψης τοϋ Μάο πρός «τόν επαναστατικό άγώνα πού διεξάγουν οί λαοί τής 'Ασίας, τής 'Αφρικής καΐ τής Λατινικής 'Αμερικής πού άποτε-λοϋν τή συντριπτική πλειοψηφία τοϋ πληθυσμού τής Γής». Ό εύρωποκεντρισμός (πού έπΐ Στάλιν έγινε σοβιετοκεν-τρισμδς) Εκθρονίστηκε. Καθορίζεται ώς σκοπός τής έπα-νάστασης ή περικύκλωση τών «πόλεων» (Ηνωμένες Πο-λιτείες καΐ Δυτική Εύρώπη) άπδ τήν «Οπαιθρο» (τά Επα-ναστατικά κινήματα τοϋ Τρίτου Κόσμου). Ά π ό κεί καΐ πέρα τό ρήγμα έχει γίνη, δ μαοϊσμός διαμορφώνεται μέ-σα σ' Ινα άδιάκοπο καΐ δριμύ κατηγορητήριο κατά τοϋ σ ω β ι ν ι σ μ ο ύ μ ε γ ά λ η ς δ ύ ν α μ η ς , τήν ύποκρισία, τό ρεβιζιονισμό καΐ τήν άστικοποίηση τής «κλί-κας τοϋ Χρουτσώφ καΙ τών διαδόχων του».

Τέλος, τρίτο καΙ τελευταίο στάδιο, μέ τήν έκπολιτι-στική έπανάσταση ή σκέψη τοϋ Μάο χρησιμεύει σάν ση-μαία σέ μιά δμάδα στρατιωτικών καΙ Ιδεολόγων μέ επι-κεφαλής τόν ΛΙν Πιάο καΙ τήν κυρία Τσιάνγκ ΤσΙνγκ (γυναίκα τοϋ Μάο) πού έπιδιώκει νά ξερριζώση άπό τό Κόμμα, τό Κράτος καΙ τήν κινεζική κοινωνία δλες τΙς ιδεολογικές καΙ κοινωνικές ρίζες τοϋ «ρεβιζιονιστικοϋ έκ-φυλισμοϋ» — γραφειοκρατία, άστικοποίηση, Ιλξη άπό τό δυτικό ή τό σοβιετικό τρόπο ζωής — καΙ νά δημιουργή-ση τελικά έκεϊνο τό όποιο άπέτυχε νά δημιουργήση ή Ε.Σ.Σ.Δ., τόν νέο σοσιαλιστικό καΙ έπαναστατικό ώς τό μυελό τών όστέων άνθρωπο.

Μέσα στόν παροξυσμό τής πολιτιστικής έπανάστασης, ό μαοΐσμός φτάνει στήν έσχατη μορφή του, δπου δέν πα-ρουσιάζεται πιά σάν «έφαρμογή τοϋ μαρξισμού - λενινι-

Page 45: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 4 6 —

σμοΰ», μά σάν «ή συνέχειά του, ή μεγαλοφυής του έξέ-λιξη».

Έ φυσιογνωμία τοΰ Μάο παίρνει τότε μιά ύπεράν-θρωπη διάσταση. Είναι ό Λένιν τής έποχής μας. Οί σπά-νιες έμφανίσεις του προκαλούν έκρήξεις ένθουσιασμοΰ. Εί-ναι ή ένσάρκωση τοΟ μεγαλείου, τής δόξας, τής σοφίας τοϋ κόμματος. Προσωποποιεί τή δική του σκέψη. Σκέψη πού δλόκληρη ή Κίνα — σέ λίγο δλος δ πλανήτης — κα-λείται νά μελετήση, νά κάνη πράξη. Πρδς τήν κατεύθυν-ση αύτή δ στρατός, τουλάχιστο τό δραστήριο πολιτικά τμήμα τού στρατού, έμπνεόμενο άπδ τό ΛΙν Πιάο, παί-ζει πρωτεύοντα ρόλο. «'Ολόκληρο τό έθνος πρέπει νά διδάσκεται άπό τόν λαϊκό άπελευθερωτικό στρατό», δια-κηρύσσει δ Μάο στά 1965. Ή έφημερίδα τού στρατού έπαναλαμβάνει : «Ό στρατός μας είναι τό κύριο στήρι-γμα τής δικτατορίας τοΰ προλεταριάτου». Ή στρατιωτι-κή έπιτροπή τής Κεντρικής Επιτροπής, πού τή διευθύ-νει δ ΛΙν Πιάο, τό 1959, έξαπέλυσε τήν πολιτιστική έπα-νάσταση. Κι αύτή βγήκε νικήτρια άπό τήν έκστρατεία έ-κείνη, παραμερίζοντας δλους τούς άλλους παράλληλους καΐ άνταγωνιστικούς μηχανισμούς. Έ πλειοψηφία τών έ-παναστατικών έπιτροπών πού προήλθαν άπό τήν έπανά-σταση αύτή προεδρεύονται άπό στρατιωτικούς. Ol άν-θρωποι τού ΛΙν Πιάο κυριαρχούν στό ύπό άνασυγκρότηση μετά τό 1968 Κόμμα καΐ δέν είναι τυχαίο δτι δ στρα-τάρχης βγήκε άπό τό 9ο Συνέδριο τοΰ 'Απριλίου τοΰ 1969 δελφίνος τού Μάο.

"Ενα τέταρτο χαρακτηριστικό τού τελευταίας τεχνο-τροπίας μαοϊσμοΰ είναι ένας έργατισμός άξιοσημείωτα άν-

Page 46: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 4 7 —

•«πνευματικός. "Αλλωστε ένας άπό τούς δμολογημένους σκοπούς τών μαοϊστών ήταν νά πνίξουν στή γέννησή της κάθε άπόπειρα τού τύπου «Κύκλος Πετόφι», νά σπάσουν τήν «άλαζονία» τών συγγραφέων, έπιστημόνων, φιλοσό-φων, Ιστορικών κ.λ.π. πού διατείνονταν δτι ξέρουν περισ-σότερα άπό τούς ύπαξιωματικούς τού στρατού καΐ τούς άγρότες τού Γιενάν. Ή μαοϊκή έπανάσταση όνομάστηκε π ο λ ι τ ι σ τ ι κ ή γιατί άρχισε μέ τήν έκκαθάριση τού μηχανισμού προπαγάνδας τού ύπουργείου Πολιτισμού, τών όργανώσεων τών διανοουμένων, τού κινηματογράφου, τού θεάτρου, τών καλών τεχνών, δπου άναπτυσσόταν μιά άν-τιμαοΐκή συνωμοσία. Εξαπέλυσε έπίθεση έπίσης γιά τούς ίδιους λόγους κατά τού Πανεπιστημίου πού ό Μάο τό ύποπτευόταν. «Είναι ά κ ό μ α άναγκαΐο νά έχουμε πανεπιστήμια, είπε δ Μάο τό 1968, άλλά οί σπουδαστές πρέπει νά διαλέγωνται άνάμεσα στούς έργάτες καΐ τούς άγρότες καΐ νά έπιστρέφουν στήν παραγωγή ύστερα άπό μερικά έτη σπουδών».

Ό μαοϊσμός είναι έπίσης ή έκφραση ένός έξισωτικοϋ πάθους πού έρχεται άπό πολύ μακρυά. Κι έδώ ό στρα-τός χρησιμεύει γιά έργαστήριο δμοιομορφοποίησης. 'Α-ξιωματικοί καΐ στρατιώτες παίρνουν τόν ίδιο μισθό. Σπου-δαστές, δημόσιοι ύπάλληλοι, νέοι καΐ γέροι, όφείλουν νά περνούν άπό τή χειρωνακτική έργασία. Νά έφαρμόζης τή σκέψη τού Μάο σημαίνει νά καταπολεμάς μέσα σου τήν έγωϊστική άντίληψη. Τό έ γ ώ πρέπει νά έξοντωθή. Τό έ γ ώ είναι τό κακό. Κατά συνέπεια, τό οικονομικό κίνητρο πού κήρυσσαν δτι πρέπει νά έφαρμοστή οί οικο-νομολόγοι — αύτή ή λέξη κατάντησε βρισιά — άπορρί-

Page 47: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 4 8 —

φθηκε μέ περιφρόνηση. Ή «κομφουκιανική» ήθική, τ ο Ο μ έ τ ρ ο υ , τοϋ ΛΙ Σάο ΣΙ άποδοκιμάστηκε σάν δηλη-τήριο. Ή Επανάσταση τών έρυθροφρουρών είναι άσκητι-•κή μέ δλες τΙς έννοιες τοϋ δρου.

Ή θεωρία τού Στάλιν γιά τήν δξυνση τής πάλης τών τάξεων, πού χρησίμευσε γιά νά δικαιολογήση τΙς μεγά-λες έκκαθαρίσεις, άναθερμάνθηκε μέ ένα βίαιο ριζοσπα-στισμό. «Ή κατάληψη τής έξουσίας δέν είναι παρά ή άρχή τής έπανάστασης, δχι ή νικηφόρα κατάληξή της». «Ή άνθρώπινη κοινωνία άναπτύσσεται άνάμεσα σέ άνέ-μους καί παλίρροιες». Μπορεί νά ύπάρχουν περίοδοι ά-νάπαυλας, σταθεροποίησης, μά δχι σταθερότητας πρίν άπό τήν τελική νίκη σ* αύτή τή διαρκή έπανάσταση πού εί-ναι πιό ριζοσπαστική καί δλοκληρωτική άπ' δ,τι μπορού-σε νά όνειρευτή ό Τρότσκυ.

Τέλος δ μαοϊσμός έμφανίζεται ταυτόχρονα διεθνιστι-κός καί πατριωτικός, άσφαλώς άντιιμπεριαλιστικός, άλ-λά προπαντός άντισοβιετικός. Ή σκέψη τού Μάο είναι «δ φάρος τής παγκόσμιας έπανάστασης». Ό Φιντέλ Κάστρο, δ ΡεζΙ Ντεμπραί, πού θέλουν νά βροϋν νέα πρότυπα γιά τΙς έπαναστάσεις τών τριών ήπείρων, καταγγέλλονται σάν ψευδοπροφήτες. Οί μαοϊκοί άντικαθιστούν τό ρωσοκεντρι-κό διεθνισμό μέ Ενα σινοκεντρικό διεθνισμό πού ένα άπό τά κύρια χαρακτηριστικά του είναι «τό άσπονδο μίσος κατά τής κλίκας τών σοβιετικών ρεβιζιονιστών άποστα-τών».

Έτσι ό μαοϊσμός καταλήγει σ' έναν άγριο άποστολι-κό καί έπαναστατικό έθνικισμό. 'Αποτελεί τό «έποικοδό-μημα», τόν παράγοντα τής ήθικής Ενοποίησης ένός συγ-

Page 48: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 4 9 —

κεντρωτικοΟ, καΙ χωρίς προηγούμενο στρατιωτικοποιημέ-νου καθεστώτος, πού διευθύνεται άπό στρατηγούς καΙ Ιδεο-λόγους πού συνταιριάζουν τήν έξισωτική καΙ πολεμική ού-τοπία τοΟ κομμουνισμού μέ μιά έξαιρετική αίσθηση τοΟ χειρισμού τών μαζών καΙ τής όργάνωσης. Ή νίκη τών μαοϊκών πού έπικυρώθηκε άπό τό 9ο Συνέδριο τοϋ άνα-νεωμένου κόμματος, είναι πολύ δυνατό ν' άνοιξη Ινα νέο στάδιο κατά τό όποιο ό μαοϊσμός — άπροσδόκητο άμάλ-γαμα προβιομηχανικής νοοτροπίας καΙ έκσυχρονιστικών φιλοδοξιών — θά όποβληθή στή σκληρή δοκιμασία τών πολυάριθμων οίκονομικών, δημογραφικών, πολιτικών καΙ στρατηγικών προβλημάτων τής Κίνας.

Φρανσουά ΦεΙτύ

Μ Α Ρ Ξ Ι Σ Μ Ο Σ

Μέ τή λέξη μαρξισμός πρέπει νά έννοοϋμε μέ τή στε-νή έννοια τό σύνολο τών θεμάτων καΙ τών θέσεων πού άνέπτυξε, κατά τή διάρκεια κάπου σαράντα έτών — άπό τό 1843 - 1 8 4 5 ώς τό 1883 — δ Κάρλ Μάρξ συνήθως σέ συνεργασία μέ τό φίλο του Φρίντριχ "Ενγκελς. Μέ τήν πλατιά έννοια, τό έπίθετο μαρξιστής δίδεται σήμερα σ' ένα πολύ πλατύ καΙ πολύ άνομοιόμορφο ρεύμα Ιδεών, σέ ιδεολογίες, σέ κοινωνικοοικονομικές πραγματικές κατα-στάσεις, σέ μιά Ιστορική πραγματικότητα πού βαραίνει πάρα πολύ στό σύγχρονο κόσμο.

Στήν πραγματικότητα, Ινας Ικανοποιητικός όρισμός

3

Page 49: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 6 0 —

τοϋ μαρξισμού προσκρούει σέ σημαντικά έμπόδια. Αύτό συνδέεται, πρώτ* άπ' δλα, μέ τό γεγονός δτι τά κείμενα τοϋ Μάρξ είναι, αύτά καθ' έαυτά κι άν τα πάρουμε στό σύνολό τους, πολύ πολύπλοκα, θίγουν έξαιρετικά ποικί-λα θέματα. Ό Μάρξ, άν παραδεχτούμε τΙς κατατάξεις πού συνηθίζονται σήμερα, είναι, ταυτόχρονα καΐ διαδοχι-κά, φιλόσοφος, Ιστορικός τών Ιδεών, Ιστορικός (άπλώς), οίκονομολόγος, μαχητικός δημοσιογράφος, κοινωνιολόγος, ψυχοκοινωνιολόγος, παιδαγωγός, πολιτικός μαχητής, συγ-γραφέας.

Ή θεωρία τού Ιδρυτή, ή ίδια άμφίλογη, έγινε άντι-κείμενο, μετά τό 1883, θεωρητικών, πρακτικών καΐ θεω-ρητικοπρακτικών άναθεωρήσεων πού δλες (ή σχεδόν δ· λες) μποροΰν νά βρούν στή σημερινή άκαταστασία τής σκέψης καΐ τής δράσης, μιά έπίφαση δικαίωσης. Σήμε-ρα ύπάρχει άφθονία μαρξισμών (πού δλοι διεκδικούν τήν όρθοδοξία καΐ βρίσκουν Ισχυρά έπιχειρήματα γιά νά κα-ταδικάσουν γιά αίρετική — μέ διαφορετικά κριτήρια — τήν άλλη, κάθε άλλη, έρμηνεία. Παράλληλα — αύτό δέν τό έχουμε άρκετά έκτιμήσει — ύπάρχει πληθώρα άντι-μαρξισμών). Σέ συσχετισμό μέ αύτές τΙς πολυάριθμες άνα-θεωρήσεις καΐ μέ τήν πραγματική Ιστορία τοϋ μαρξισμού πού ή Γδια συνδέεται μέ τΙς μεταλλαγές τής βιομηχανι-κής κοινωνίας, άς προσπαθήσουμε νά ταξινομήσουμε τις πιό ένδιαφέρουσες καΐ τΙς πιό χαρακτηριστικές άντιλή-ψεις πού άναπτύσσει ή σύγχρονη σκέψη άναφορικά μέ τόν μαρξισμό.

Γ ι ά τ ό ν μ α ρ ξ ι σ μ ό σ ά ν μ ύ θ ο . "Ενας πρώτος πειρασμός προσφέρεται στά άγαθά πνεύματα πού

Page 50: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 5 1 —

τά θρέφει 6 σκεπτικισμός τών καλά πληροφορημένων άνθρώπων : δτι ό μαρξισμός είναι μύθος. "Ας ξανα-δούμε λένε, ώμά τά γεγονότα. Ό Κάρλ Μάρξ έγραψε έργα φιλοσοφικά, Ιστορικά, πολιτικά καΐ οίκονομικά. Σάν φιλόσοφος συγκαταλέγεται, δσες προσπάθειες κι άν έκανε γιά νά ξεχωρίση, στή χορεία τών μεταρωμαντικών Γερμανών διανοητών, πού τούς σύντριψε δ Χέγκελ καΐ δ χεγκελιανισμός, καΐ ot όποίοι προσπαθούν νά κάνουν τή φιλοσοφία πιό συγκεκριμένη, πιό άποτελεσματική, στηρι-ζόμενοι πότε στό ν άντιθρησκευτικό, άλλά κάπως άπλοϊκό ύλισμό τού ΦόΟερμπαχ, πότε στό γαλλικό σοσιαλισμό. Τί προκύπτει άπ' αύτά; Μιά πραγματεία γιά τόν Δημόκριτο και τόν Επίκουρο, άρκετά κοινότοπη και χωρίς σοβαρή Ιστορική θεμελίωση καΐ κείμενα βίαια καΐ θολά, δπου ά-νακατεύονται, χωρίς νά έπιχειρεΐται πραγματικά καμιά σύνθεση, ή τάση πρδς τόν άκεραιωμένο δρθολογισμό, ή θέ-ληση γιά πλήρη πραγμάτωση τού άνθρώπου πέρα άπό κάθε άλλοτρίωση, ή λαχτάρα γιά έναν άόριστο δημοκρα-τισμό καΐ ή Ιδέα πώς ή κοινοκτημοσύνη τών άγαθών θά έλυνε δλα τά προβλήματα.

Σάν Ιστορικός δίνει άναλύσεις άστραφτερές καΐ διεισ-δυτικές. Άλλά οί άναλύσεις αύτές δέν πηγαίνουν, άπό ά-ποψη περιεχομένου, πέρα άπ' δ,τι δικαιούται κανείς νά περιμένη άπό ένα καλλιεργημένο δημοσιογράφο πού κά-νει μ' εύσυνειδησία τή δουλειά του. "Οσο γιά τΙς μελέ-τες πού άφιερώνει στό παρελθόν — ή έκεϊνες τού φίλου του "Ενγκελς πού άμεσα δ Μάρξ τΙς προσυπογράφει — δέν ξεπερνούν τόν τόνο τής έποχής: ή ύποστηριζόμενη θέ-ση θεμελιώνεται μέ κάποια δυσκολία καΐ ή σημερινή ί-

Page 51: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 5 2 —

στορ ία, πού φροντίζει περισσότερο γιά τά γεγονότα καί τόν έλεγχο, δέ δυσκολεύεται καθόλου νά δείξη δτι, στόν Ιστο-ρικό τομέα, δ συγγραφέας τού Κ ε φ α λ α ί ο υ δια-πράττει αύθαιρεσίες πού ή διεισδυτικότητα καί ή δσφρη-σή του δέν τόν βοηθάνε πάντα νά τΙς διορθώση.

Πολιτικά, είναι γεγονός δτι ή προσπάθεια τού Μάρξ — δπως καί δλων τών Εύρωπαίων σοσιαλιστών τού 19ου αιώνα — πληρώνεται μέ μιά σειρά άποτυχίες. Ή πιό μεγάλη καί ή πιό χαρακτηριστική είναι ή άποτυχία τής 1ης Εργατικής Διεθνούς πού, άν καί αύτός Ιβαλε τά θεμέλιά της, δημιουργήθηκε χωρίς τήν παρουσία του, ύ-στερα προσδέθηκε μαζί της, γιά νά ύποχρεωθή νά άπο· μακρυνθή δταν διαπίστωσε δτι δέν ήταν σέ θέση νά τι-θασσεύση τΙς άντιθέσεις της. Ό άρχισυντάκτης τής 'Ε-φ η μ ε ρ ί δ α ς τ ο ύ Ρ ή ν ο υ πού άποδέχεται, στήν άρχή τής σταδιοδρομίας του, τούς συνηθισμένους στήν πολιτική δραστηριότητα συμβιβασμούς, φθείρεται σ' αύτό τό παιγνίδι καί καταλήγει νά τό άρνηθή καί νά περιο-ριστή στόν άφηρημένο ρόλο τοϋ κάπως άπόμακρου προ-φήτη πού καμιά πραγματοποίηση δέν τόν Ικανοποιεί.

Σάν οίκονομολόγος, κάνει χωρίς άμφιβολία, άποφα-σιστικές άνακαλύψεις: άλλά, δπως τό όμολογεΐ κι ό ίδιος, άφήνει νά παρασυρθή άπό χεγκελιανή «φιλαρέσκεια», νά τΙς παρουσιάση καί νά τις συστηματοποιήση σ' ένα σύνολο Ιδεών πού καταλήγει πολύ πιό πέρα άπ' δ,τι έπέτρεπαν ot συλλήψεις του καί οί έμπειρικές του έρευνες. Κι άν άκόμα δέν μπορεί νά ύπάρξη καμιά άντίκρουση τών θεω-ριών του τής άξίας — έργασίας καί τής ύπεραξίας (πρά-γμα πού δέν είναι καθόλου βέβαιο) παραμένει τό γεγο-

Page 52: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 5 3 —

νός δτι τά συμπεράσματα πού έβγαλε άπ' αύτές παραμέ-νουν ύπδ αίρεση τουλάχιστο στό βαθμό πού είναι τόσο καρποί τών μεταφυσικών του a priori δσο καΙ λογικοί συνδυασμοί τών άναλύσεων τών γεγονότων. Άπό πολλές άπόψεις, μεγαλοφυής οίκονομολόγος ό Μάρξ δέν είναι καΙ δέν μπορούσε νά ήταν οδτε δ έγκυρος Ιστορικός καΙ κοι-νωνιολόγος.

"Ετσι καΙ γιά δλους αύτούς τους λόγους, είναι φυσι-κό δτι Ινα τόσο άνισο έργο πού μοιάζει μέ τή χοάνη στήν δποία ύπάρχει τό κάθε τι πού ό προοδευτικός 19ος αίώ-νας, ό μαγεμένος άπό τήν Γδια τήν έπιστημονική καΙ βιο-μηχανική πρόοδό του, μπόρεσε νά συγκεντρώση άπό νέες Ιδέες καΙ άπλοϊκούς ένθουσιασμούς, χρησιμοποιήθηκε σάν σημαία καΙ σάν μύθος. Ό Λένιν, στόν άγώνα κατά τοϋ λαϊκισμού (ναροντικών) τοϋ άναρχισμοΟ καΙ τοϋ ρεφορ-μισμοϋ, τόν υίοθετεί σάν τή πιό λογική καΙ πιό άποτε-λεσματική θεωρία. Άπό έκείνη τή στιγμή ή μπολσεβι-κική έπανάσταση πραγματοποιείται ύπό τήν αΙγίδα τοΰ Μάρξ' ό μαρξισμός δέν είναι πιά μιά άπό τις σοσιαλιστι-κές σχολές γιά τΙς δποϊες φιλονικοϋν στά πολιτικά καΙ συνδικαλιστικά συνέδρια' γίνεται ή θεωρία χάρη στήν δποία μπόρεσε νά συντριβή τό πιό άντιδραστικό εύρωπαϊ-κό καθεστώς καΙ μέ βάση τήν δποία σέ λίγο συγκροτείται Ινα δυνατό καΙ πολυάνθρωπο Κράτος πού, συνεχώς ένι-σχυόμενο, μπαίνει έπικεφαλής δλων τών καταπιεζομένων τού κόσμου.

Αύτή άκριβώς είναι ή λειτουργία τοΟ μύθου: αύτή ή άκαθόριστη καΙ βαθιά εύρύτητα, αύτό τό πλάτος κι αύτή ή άνομοιομορφία πού έπιτρέπει σ' έκείνους πού ξέρουν νά τόν χρησιμοποιούν γιά νά δικαιολογούν, παρουσιάζοντας

Page 53: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 5 4 —

σάν Ιερές, άποδίδοντάς τους μιά μεγαλειώδη προέλευση, τΙς πιό διαφορετικές άποφάσεις.

Τά μεγάλα ιστορικά κινήματα, που ή έπιτυχία τους έξαρτάται άπό τή σύμπτωση ευκαιριών, άποφασιστικότη-τας καΐ θάρρους, έχουν πάντα άνάγκη — κι αύτό δέν εί-ναι άσήμαντο στοιχείο τής έπιτυχίας τής στρατηγικής τους — ν' άνακαλύπτουν γιά τόν έαυτό τους μιά μυθική προέλευση μέ μιά θεμελιωτική δύναμη. Ό μαρξισμός τοΰ Μάρξ είναι ένας άπό αύτούς τους μυθικούς Λόγους δπως άλλοτε ήταν ot παραβολές τοΰ Χριστού καΐ άργότερα ot δυό μεγάλες «διακηρύξεις τών δικαιωμάτων τοΰ άνθρώπου καΐ τοΰ πολίτου».

Γ ι ά τ ό ν μ α ρ ξ ι σ μ ό σ ά ν ι δ ε ο λ ο -γ ί α . Τό άδύνατο σημείο μιάς τέτοιας έρμηνείας είναι προφανώς τό δτι θεωρεί σάν έντελώς τυχαίο τό σύνδεσμο πού ύπάρχει άνάμεσα στά έργα τοΰ Μάρξ καί στό διεθνές έπαναστατικό κίνημα, πού συγκεκριμενοποιήθηκε κυρίως μέ τή μπολσεβικική έπανάσταση καΐ τήν οίκοδόμηση τοΰ σοσιαλισμοΰ στή Σοβιετική "Ενωση καί, άπό τότε, στό μισό περίπου κόσμο. "Ενας εύκολος τρόπος νά ξεφορτω-θής τό έργο τοΰ Μάρξ, τόν έπιστημονικό καί άνανεωτικό χαρακτήρα του, είναι νά τό θεωρήσης πρόσχημα, μέσο γιά τή δικαιολόγηση άποφάσεων πού έπιβάλλει κάθε φορά δ πολιτικός ρεαλισμός.

Δέν είναι πιό σωστό νά θεωρήσουμε τό μαρξισμό "ιδε-ολογία; "Ετσι δ μαρξισμός θά ήταν ύποχρεωμένος νά κριθή άπό μιά άπό τΙς πιό σημαντικές κοινωνιολογικές κατηγορίες πού δ Μάρξ συνέβαλε στήν έπεξεργασία τους. Πράγματι, δ Μάρξ έδειξε πώς κάθε κοινωνική δύναμη

Page 54: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 55 —

— τάξη, στρώμα ή ή πιό μικρή όμάδα συμφερόντων — δταν φτάση σ' Ινα δρισμένο σημείο άναπτύξεως, βγάζει Ινα, λίγο ή πολύ συμφυές, σύστημα Ιδεών, παραστάσεων καΐ άξιών πού είναι συνδεδεμένο μέ τήν πρακτική αυτής τής κοινωνικής δύναμης καΐ άποβ? ίπει Ιδιαίτερα νά έξα-σφαλίση τή νίκη της στή συνεχή σύγκρουση πού φέρνει άντιμέτωπες τΙς κοινωνικές τάξεις καΐ στρώματα. Ή Ιδε-ολογία (βλέπε τή λέξη), κατά τήν άποψη αύτή, είναι ταυτόχρονα ή έμφαση μιας κατάστασης καΐ τό αίτημα πού ή κατάσταση αύτή περικλείει" περιέχει έτσι μιά δρι-σμένη πραγματική κατάσταση' άλλά είναι άπατηλή γιατί τείνει, έξαιτίας τού νόμου τής βαρύτητας, νά παρουσιά-ση σάν καθολικό, κατάλληλο γιά δλόκληρη τήν άνθρω-πότητα, ένα δραμα πού άνταποκρίνεται μόνο στήν έμπει-ρία καΐ στή θέληση μι&ς Ιστορικά καθορισμένης όμάδας άνθρώπων.

Αύτός δέν είναι άκριβώς δ καταστατικός χάρτης τού μαρξισμού; Ό Μάρξ, άπό τά έργα τής νεότητάς του, έπέ-μενε στό γεγονός δτι δέν θεμελίωνε μόνο μιά θεωρία, μά καΐ δτι αύτή ή θεωρία άποτελούσε «τήν Ιδιαίτερη φιλο-σοφία τοϋ προλεταριάτου», θεωρώντας δτι ή έργατική τάξη τών πιό άνεπτυγμένων χωρών τής Εύρώπης έχει Ινα Ιστορικό προορισμό — τό καθήκον νά άπελευθερώση τήν άνθρωπότητα άπό τά τελευταία δεσμά, τά πιό σκληρά μά καΐ τά πιό άποφασιστικά καταργούμενα — θέλησε νά έπεξεργαστή καΐ έπεξεργάστηκε τή γενική άντίληψη τοϋ είναι καΐ τής δράσης πού άντιστοιχοϋσε στούς έργατικούς άγώνες τής έποχής έκείνης. Τήν έξέφρασε μέ διάφορες μορφές καΐ Ιδιαίτερα μέ τή μορφή αύτής τής έπιστημο-

Page 55: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 5 6 —

νικοκριτικής άνάλυσης πού άποτελεΐ τά Κ ε φ ά λ α ι ο . 'Ιδεολογία τών προλεταρίων, τών καταπιεζομένων στό

δεύτερο μισό τού 19ου αίώνα, δ μαρξισμός ύπέστη Ιδεολο-γικές μεταλλαγές άνάλογες μέ τήν τροποποίηση τών ύλι-κών δρων τής έργατικής τάξης. Μέ τόν Λένιν τών πρώ-των χρόνων τοϋ μπολσεβίκικου κόμματος, πήρε έναν άλ-λο τόνο, καί άπό τά διάφορα κείμενα τοϋ Μάρξ καί τοϋ "Ενγκελς άρχισαν νά διαλέγουν έκεΐνα πού ταίριαζαν στήν καινούργια κατάσταση. "Οταν θριάμβευσε ή σοβιε-τική έπανάσταση παρουσιάστηκε μιά άλλη Ιδεολογία, όρ-γανικά συνδεδεμένη μέ τήν προηγούμενη χάρη στήν ίδια τή συνέχεια τών γεγονότων, πού μέ τό σταλινισμό έγινε γιά πολλά χρόνια ή θεωρία τοϋ σοσιαλισμού σέ μιά μόνο χώρα, τή Σοβιετική "Ενωση.

Σήμερα ό μαρξισμός ύφίσταται μιά νέα Ιδεολογική τροποποίηση πού έξηγεϊται άπό τΙς νέες διεθνείς σχέσεις. Νά τί συμβαίνει. Περισσότερο μαρξιστές άπό τούς ση-μερινούς όπαδούς τοϋ Μάρξ, ίκανοί νά πάρουν στά σοβα-ρά τά έργα του γιά τή φύση τής Ιδεολογίας, νά θεωρή-σουν άντίθετα σάν μεταφυσικό καί χεγκελιανό κατάλοιπο τήν Ιδέα κατά τήν δποία ένα δποιοδήποτε τμήμα τής άν-θρωπότητας — προλεταριάτο, Σοβιετική "Ενωση, Λαϊκή Δημοκρατία τής Κίνας, Κόμμα ή Κόμματα — έχουν άνα-λάβει τήν άποστολή νά πραγματώσουν τόν προορισμό τοϋ άνθρώπου, γιά νά ξαναβάλλουν τό μαρξισμό, δηλαδή τούς μαρξισμούς στή σωστή θέση τους.

Αύτή ή έπανατοποθέτηση δέν καθορίζει μιά έπιλογή: τήν κάνει δυνατή. Καθένας πρέπει νά ξέρη, άνάλογα μέ τήν τοποθέτησή του, τά συμφέροντά του, τά Ιδανικά του,

Page 56: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 5 7 —

έκεϊνο στό θρίαμβο τού όποιου έλπίζει άλλά νά ξέρη δ-πωσδήποτε δτι δέ μπορεί νά ξεφύγη άπό τΙς Ιδεολογίες καί δτι ό μαρξισμός, άνάμεσα σ' έχείνες πού τοΰ προσφέ-ρονται, είναι μιά άπό τΙς πιό έλκυστικές χαΐ τις πιό προσαρμοσμένες στό σύγχρονο κόσμο.

Γ ι ά τ ό μ α ρ ξ ι σ μ ό σ ά ν φ ι λ ο σ ο -φ ί α . Σ' αύτή τήν έρμηνεία, καθώς καί στήν προηγού-μενη, ύπάρχει κάποιος βαθύς σκεπτικισμός' μύθος ή ιδε-ολογία καί στίς δυό περιπτώσεις ή σημασία και ή έννοια τού μαρξισμού βρίσκονται σέ κάτι άλλο κι δχι στά κεί-μενα τού Μάρξ καί τών συνεχιστών του. Ή «Γερμανική Ιδεολογία», τό «Κεφάλαιο», τό «ΆντΙ - Ντύρινγκ», δ «Υ-λισμός καί Έμπειριοκριτικισμός», τό «'Ιστορία καί ταξι-κή συνείδηση», τό «Διαλεκτικός ύλισμός καί Ιστορικός ύλισμός» είναι έργα πού — δσο κι άν παρουσιάζουν άνο-μοιομορφία — άποκαλύπτουν μιά δρισμένη άντίληψη γιά τήν πραγματικότητα καί γιά τόν άνθρωπο, μιά δρισμένη κλιμάκωση άξιών — δπως λένε σήμερα — μέ λίγα λό-για μιά φιλοσοφία. Τό πρώτο καθήκον δέν είναι λοιπόν — άφοϋ παραμερίσουμε, προσωρινά ή τελειωτικά τά πάν-τα άμφισβητήσιμα έπικαιρικά στοιχεία — νά ξαναβρούμε τΙς θεμελιακές άντιλήψεις γύρω άπό τΙς δποΐες συγκροτή-θηκε τό έργο τού Μάρξ — δπως κάνουμε γιά τόν Πλά-τωνα ή γιά τόν Ντεκάρ — καί νά συλλάβουμε κατόπιν μέ ποιά έννοιολογική έξέλιξη έγιναν παρεκκλίσεις — ή άπα-ρίθμηση πού θά κάνουμε θά δείξη καθαρά πώς αύτές ot παρεκλίσεις είναι πολυάριθμες — καί νά συγκροτήσουμε έτσι μιά μ α ρ ξ ο λ ο γ ί α ;

"Ετσι στή Γαλλία, Ιδιαίτερα άπό τήν Άπελευθέρω-

Page 57: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 5 8 —

ση, έκδόθηκαν έργα προερχόμενα προπαντός άπό χρι-στιανούς διανοητές, πού άποτελοϋν φωτεινές καΙ συγκρο-τημένες παρουσιάσεις τής φιλοσοφίας τοΟ Μάρξ και τών διαδόχων του. Ό ϊδιος δ σκοπός αύτής τής προσπάθειας δέν είναι διφορούμενος. Πρόκειται γιά προσπάθεια νά τοποθετηθώ) τό έργο τοϋ Μάρξ στό ίδιο έπίπεδο μέ τίς άλ-λες διδασκαλίες, τοϋ 'Αριστοτέλη, τοΰ 'Αγίου Θωμά, τοϋ Κάντ. "Ετσι μπορεί ν' άνοίξη μιά γόνιμη συζήτηση: ή στάση πολεμικής τοϋ Μάρξ, θεωρούμενη σάν έπικαιρικό στοιχείο, έξαφανίζεται ή παραμερίζεται, δπωσδήποτε, έν-σωματωμένη στό σύστημα: παραμένει Ινα σύνολο άντιλή-ψεων μέ συνοχή — θεμέλιο τοΰ διαλεκτικού ύλισμοϋ — πού μπορεί νά τό προσεγγίσουμε καΙ νά τό συζητήσουμε δπως μποροϋμε νά τό κάνουμε γιά δποιαδήποτε άλλη διδα-σκαλία.

Γ ι ά τ ό μ α ρ ξ ι σ μ ό σ ά ν ά λ η θ ι ν ή φ ι λ ο σ ο φ ί α . Αύτός δ τρόπος νά προσεγγίσουμε τό Μάρξ ύποστηρίζεται άπό έκείνους πού περνούν σάν ot πιό πιστοί όπερασπιστές του: τούς σημερινούς όρθόδο-ξους μαρξιστές (έννοείται δτι μέ τόν δρο όρθοδοξία δέν έννοοΰμε έδώ τήν ό ρ θ ή έ ρ μ η ν ε ί α , μά έκεί-νη πού, διαθέτοντας τή δύναμη καΙ γ ι ' αύτό καΙ τήν πλειοψηφία, παρουσιάζεται σάν ή μόνη νόμιμη καΙ κα-θιερώνει σάν «ρεβιζιονιστική», «παραπλανητική», «κάλπι-κη», κάθε άλλη άντίληψη γιά τό μαρξισμό). Κι αυτοί θεωροϋν δτι τά έργα τοϋ Μάρξ καΙ τών αύθεντικών δια-δόχων του άποτελοϋν Ινα όργανικό θεωρητικό σύνολο. Τοϋ προσθέτουν καΙ μιά άκόμα διάσταση πού οί μαρξολό-γοι — χριστιανοί ή δχι — δέν τήν παραδέχονται: δ

Page 58: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 5 9 —

μαρξισμός δέν είναι μόνο μιά φιλοσοφία, άλλά ή φιλο-σοφία, δηλαδή ή άληθινή διδασκαλία πού έπιτέλους στό τέρμα μιας δραματικής ιδεολογικής Ιστορίας, έγινε ικα-νή νά κρίνη δλες τΙς Ιδεολογίες καΐ νά προσφέρη τά πλαί-σια μιας καθολικής Ικανότητας κατανόησης πού παίρνει ύπόψη δχι μόνο τό παρελθόν τής άνθρωπότητας, άλλά καΐ τό παρόν της, τό θεωρητικό καΐ τό πρακτικό, τήν έπιστη-μονική άνάπτυξη καΐ τήν πολιτική δραστηριότητα.

Σημειώνουμε τήν έρμηνεία πού δ Στάλιν και ό Ζντά-νωφ έπέβαλαν, δχι πάντα μέ ιδεολογικά μέσα, καί πού προσδιόρισε γιά πολλά χρόνια τόν τρόπο τής σκέψης τών μαρξιστών διανοητών στή Γαλλία. Ή έρμηνεία αύτή βα-σίζεται στήν Ιδέα τού "Ενγκελς κατά τήν όποία ή φιλο-σοφία χωρίζεται σέ δύο σχολές: τήν ύλιστική καί τήν Ιδεαλιστική (βλ. τό άρθρο ύλισμός) " χρησιμοποιεί τή «διαλεκτική μέθοδο» (βλ. τόν δρο) δπως τήν συνέλαβε δ Χέγκελ" θεωρεί άναμφισβήτητο δόγμα τήν άποψη τού Λένιν δτι δ μαρξισμός έχει τρείς ρίζες: τό γερμανικό ιδεαλισμό, τήν άγγλική πολιτική οίκονομία, καί τό γαλ-λικό σοσιαλισμό. Επαναλαμβάνει μέ έπιμονή δτι έξω άπό τήν άποδοχή τού ύλιστικοΰ άξιώματος καί τής διαλε-κτικής μεθόδου δέν ύπάρχει καμμιά σωτηρία ούτε στή θεωρία οδτε στήν πράξη. Επεξεργάζεται έτσι ένα σύ-στημα πού περιλαμβάνει δλα τά θέματα δπου, κατά πα-ράδοση, συνήθιζε νά θριαμβεύη δ Ιδεαλισμός: έτσι δη-μιουργείται δχι μόνο μαρξιστική δντολογία, άλλά άκόμα γνωσιοθεωρία, ήθική, ψυχολογία, αίσθητική, πολιτική τής δλης. Καί έπειδή πρέπει νά πείση σέ καθένα άπ' αυτούς

Page 59: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 6 0 —

τους τομείς, μπορεί κανείς στό φώς τής Ολιστικής άλή-θειας, νά ύπογραμμίση τό παράδειγμα πού ταιριάζει.

'Αλλά ή μαρξιστική δογματική πολύ λίγο άντέχει στή θεωρητική άνάλυση καί λιγότερο άκόμα στήν κρίση τών γεγονότων. Γι' αύτό, άκριβώς τήν ίδια στιγμή πού δ όρθόδοξος διαλεκτικός ύλισμός άνέπτυσσε τήν προπα-γάνδα του, ίνας άριθμός διανοητών, ιδιαίτερα στή Δυτι-κή Εύρώπη, όρθώθηκαν έναντίον αύτής τής καταπιεστι-κής όρθοδοξίας: παραδέχονται δτι βασικά ό Μάρξ είχε πή τήν άλήθεια, άνήσυχοι δμως άπό τό θέαμα ένός άνα-πτυσσόμενου θεωρητικού φανατισμού πού οί προοπτικές του συνέπειες ήταν όλοφάνερες, υίοθέτησαν τή βασική Ιδέα κατά τήν δποία ή κύρια συμβολή τού Μάρξ — πέρα άπό τΙς άνακαλύψεις του στό άλφα ή βήτα σημείο τής φιλοσοφίας ή τής οίκονομίας — ήταν ή μ έ θ ο δ ό ς του.

Γ ι ά τ ό μ α ρ ξ ι σ μ ό σά μ έ θ ο δ ο . Μ' αύτή τήν προοπτική, ή πρωτοτυπία τού Μάρξ καί τών συνεχιστών του βρίσκεται στό δτι ξέκοψαν δριστικά μέ τό πνεύμα τού συστήματος πού χαρακτήριζε τΙς δυτικοχριστιανικές με-ταφυσικές, περιλαμβανομένης καί τής μεταφυσικής τού Χέγκελ, δτι έγκατέλειψαν μιά φορά γιά πάντα τή φιλο-δοξία νά περιλάβουν τό σύνολο τού πραγματικού στούς όσοδήποτε λεπτούς βρόχους ένός Λόγου κι' δτι καθόρι-σαν καθαρά τά νέα καθήκοντα: νά συγκροτήσουν ένα σύνολο άντιλήψεων άρκετά πλούσιο καί άρκετά ευλύγι-στο γιά νά έπιτρέπη στήν όρθολογική σκέψη νά συλλαμ-βάνη στήν πολυπλοκότητά του, στήν ένότητά του καί στήν έξέλιξή του τόν κόσμο τού παρελθόντος καί τόν ση-

Page 60: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 6 1 —

μερινό γιά νά καθορίζη τά μέσα μιάς Αποτελεσματικής δράσης.

"Ετσι, κατά τήν άποψη αύτή, ύπάρχουν στίς έρευνες τού Μάρξ καί τού "Ενγκελς στοιχεία πού μπορεί νά έχουν παλιώσει, άνταποκρινόμενα είτε σέ πνευματικές συ-νήθειες τής έποχής είτε σέ μιά Ιστορική συγκυρία ξεπε-ρασμένη πιά σέ μεγάλο βαθμό. Υπάρχει έπίσης, χωρίς άλλο, ένας έκφραστικός τρόπος πού δύσκολα μπορεί νά κρύψη τή μεταφυσική κληρονομιά άπό τήν όποία ot δια-νοητές αύτοί, δσο έπαναστάτες κι' άν ήταν, δέ μπορούσε νά μήν έχουν έπηρεαστή. Άλλ ' αύτό δέν είναι τό σημαν-τικότερο. Εκείνο πού παραμένει άληθινό είναι ή άνα-κάλυψη ή ή άποσαφήνιση μεθοδολογικών άντιλήψεων δπως ή συνολικότητα, ή πραγματική διαλεκτική, ή ύπο-δομή καί τό έποικοδόμημα, ή άλλοτρίωση κ λ .

Μιά τέτοια μέθοδος, κατά τήν άποψη αύτή, έχει κα-θολική Ισχύ: παρέχει τά μέσα γιά τήν κατανόηση τοϋ κόσμου τόσο στόν Ιστορικό τής φιλολογίας πού προσπαθεί νά καταλάβη συγκεκριμένα, δηλαδή διαλεκτικά, ένα έρ-γο ή ένα δημιουργό, δσο καί στόν οικονομολόγο ή στόν πολιτικό πού έπιχειρεί νά άναλύση μιά κοινωνικοοικονο-μική δομή. Σέβεται τήν πραγματικότητα πού θέλει νά μελετήση στό βαθμό πού ή μέθοδος αύτή συνίσταται κυρίως σέ μιά ύποκειμενική στάση τοϋ έρευνητή ή τοϋ άνθρώπου τής δράσης, ot όποιοι, καθοδηγούμενοι άπό άρ-χές γιά τήν έρευνα δοκιμασμένες άπό τό Μάρξ, τόν "Εν-γκελς, τό Λένιν καί τούς διαδόχους τους, προσεγγίζουν τά δεδομένα μ' ένα όρισμένο τρόπο, ρίχνουν πάνω τους

Page 61: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 6 2 —

τή ματιά πού θά φέρη τΙς πιό πλούσιες καΙ τίς πιό λε-πτομερειακές πληροφορίες.

Κατά τήν έρμηνεία αύτή ό διαλεκτικός ύλισμός εί-ναι άσφαλώς φιλοσοφία, άλλά μέ τήν πλατιά έννοια τοϋ δρου. Δέν είναι σύστημα, μά άκριβώς ή άρνηση κάθε συ-στήματος, μιά άνθρωπιστική καΙ διαλεκτική προοπτική πού προσφέρει τή σωστή τοποθέτηση κάθε θεωρητικού, Ιστορικού καΙ πρακτικοϋ προβλήματος, τό δρόμο γιά τήν πιό βαθιά καΙ τήν πιό δυναμική λύση του.

Μπορεί βέβαια νά ύπερασπιστή κανείς τό Μάρξ θέ-τοντας τό έρώτημα: μά μ' αύτό τόν τρόπο δέν τοϋ παρα-χωρούνται καΙ δέν τοϋ άφαιροϋνται ταυτόχρονα πολλά; Έξ άλλου είναι βαθιά παρανόηση νά μήν κατανοήται δτι τό νόημα τοΰ Εργου του είναι πρίν άπ' δλα πρακτικό. Ό σκοπός τοΰ Μάρξ δταν άποκαλύπτη τή σχέση ύποδο-μή - έποικοδόμημα ή τήν ούσία τής καπιταλιστικής έκμε-τάλλευσης είναι δχι νά προσφέρη ένα δργανο έρευνας στό φυσικό ή στόν ιστορικό τοϋ πολιτισμοϋ, άλλά νά προ-ωθήση μιά όρθολογική καΙ άποτελεσματική κοινωνική πρακτική, νά προκαλέση έπαναστατική δράση.

Γ ι ά τ ό μ α ρ ξ ι σ μ ό σ ά ν π ρ ά ξ η . Αύτό είναι τό νόημα μι&ς άλλης Ερμηνείας πού υιοθετείται σήμερα' γι ' αύτήν έκεϊνος πού λογαριάζεται είναι δ «μαρξισμός τής πράξης», αύτός πού έφαρμόζεται στήν οικοδόμηση τών σοσιαλιστικών χωρών, πού καθοδηγεί άμεσα ή έμμε-σα τόν άγώνα τοϋ Τρίτου Κόσμου καΙ έπηρεάζει τις λίγο ή πολύ ξεχωριστές δραστηριότητες τών πολιτικών ή συν-δικαλιστικών κινημάτων, έκφράζοντας σ' όλόκληρο τόν

Page 62: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 6 3 —

κόσμο τήν πάλη τών έκμεταλλευομένων έναντϊον δλων τών μορφών έκμετάλλευσης.

Άλλά άκριβώς δ θεωρητικός μαρξισμός, δ διαλεκτι-κός ύλισμός, δπως παρουσιάζεται σήμερα καί Ιδιαίτερα, μέ τή μορφή τους τή λεγόμενη δρθόδοξη, είναι άνίκανος νά έκτιμήση αύτό τό δυναμισμό. Άλλά δέν θά ήταν σω-στό νά θεωρήσουμε ύπεύθυνους γιά τήν άσχημη αύτή κατάσταση μόνο τούς σημερινούς μαρξιστές: αύτή ή σκλή-ρωση έχει τΙς ρίζες της στό ίδιο τό έργο τών ιδρυτών τής θεωρίας. Οί Ιδρυτές, παιδιά τής έποχής τους, συχνά προσχωρούσαν σ' έναν άφελή θετικισμό καί, γιά νά κα-ταπολεμήσουν τΙς ύπερβολές τού άφηρημένου ύποκειμενι-σμού, στίς όποιες έπιδιδόταν δ έπίσημος σπιριτουαλισμός, θυσίαζαν τήν ύποκειμενικότητα, τό βίωμα τού άτόμου καί τών δμάδων' άπό λόγους πολεμικής έφτασαν νά ύ π ο -γ ρ α μ μ ί σ ο υ ν σέ τέτοιο σημείο τούς βασικούς παρά-γοντες πού τούς ά π ο μ ό ν ω σ α ν (δπως, λόγου χάρη, τήν οίκονομική αίτιοκρατία στή σχέση «ύποδομή - έποικο-δόμημα»). Επέτρεψαν έτσι τήν άνάπτυξη ένός νέου συστήματος δπου άναμίχθηκαν ή διαλεκτική, ή άγωνία τού έμπειρικοΰ άνθρώπου, δ συγκεκριμένος άνθρωπισμός καί ή άμετρη λατρεία τής έπιστήμης, ένας μεσσιανισμός τού προλεταριάτου, ύστερα τού «σοσιαλιστικού Κράτους», δ δππορτουνισμδς καί ή πλαδαρή ήθικολογία.

Μύθος — δηλαδή εικόνα πού έγινε ψέμα — Ιδεολο-γία — δηλαδή μερική άλήθεια, συνεπώς πλάνη — φι-λοσοφία — δηλαδή ένας έξηγηματικός καί έρμηνευτικός λόγος άνάμεσα στούς άλλους — ή μοναδική άληθινή φι-λοσοφία — δηλαδή δόγμα — καθολική μέθοδος, άποτε-

Page 63: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 6 4 —

λεσματική πρακτική, χωρίς δμως θεμελίωση; Τί είναι τέλος πάντων δ μαρξισμός; Τί άπ' δλ' αύτά είναι αύτδ τό κίνημα πού μπορεί νά γίνη ή «νέα θρησκεία», πού έχει ήδη τΙς αΙρέσεις καί τά σχίσματά του καί πού όπωσ-δήποτε έπηρεάζει τή θέληση έκατοντάδων έκατομμυρίων άνθρώπων ;

Γ ι ά τ ό μ α ρ ξ ι σ μ ό τ ο ύ Μ ά ρ ξ . Σ ' αύτή τήν τυπική σειρά τών «άντιδράσεων» στό μαρξισμό πού προσ-παθήσαμε νά όρίσουμε, κάθε μιά άπό τΙς Ερμηνείες πού σημειώσαμε Ιχει φυσικά, δπως λένε «τό μερίδιό της» τής άλήθειας. Γιατί νά μήν προσπαθήσουμε νά συνδυά-σουμε δλα αύτά τά «μέρη» γιά νά φτιάξουμε μιά όλόκλη-ρη άλήθεια; "Αν προχωρούσαμε Ετσι, θά σήμαινε πώς ξεχνάμε δτι τό «μέρος» τής άλήθειας τής κάθε μιας άπ' αύτές τΙς άπόψεις είναι άξεχώριστο άπό τό «μέρος» τής πλάνης πού περιέχει κι' δτι συσσωρεύοντας ϊτσι τΙς Επι-μέρους άλήθειες, θά άθροίζαμε κι' δλες τΙς πλάνες πού Εμπεριέχουν.

"Αλλωστε δ Εκλεκτικισμός δέν ταιριάζει στόν Μάρξ. Κι ' όπωσδήποτε είναι άθέμιτο, γιά νά μήν πούμε άδικο, νά τόν κρίνουμε διαμέσου τοϋ μαρξισμού δπως Εξελίχθη-κε. Υπάρχει σήμερα μιά μεγάλη ποικιλία μ α ρ ξι -σ μ ώ ν πού βρίσκονται, έξ άλλου, τοποθετημένοι σέ δια-φορετικά έπίπεδα καί συγκροτούνται ιδεολογικά μέ δά-νεια άπό τόν Μάρξ ή άπό τή μαρξιστική «παθολογία», άπό τή μονόπλευρη δηλαδή άνάπτυξη τής μιάς ή τής άλλης άντίληψης τοϋ μαρξισμού. Ή άπόσταση είναι κα-μιά φορά πολύ μεγάλη καί οΕ διαστρεβλώσεις πού είσά-γονται Εχουν, δπως φαίνεται καθαρότατα, άμεση σχέση

Page 64: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 6 5 —

μέ τό γεγονός δτι χάθε μαρξιστής διανοητής είναι, ταυ-τόχρονα, xal πολιτικός καΙ ή μάχη πού διεξάγει έπη-ρεάζει, συνήθως πολύ άρνητικά, τήν έπεξεργασία τών ίδεών.

Μπορούμε — αύτό είναι ένα δνειρο πού τό τρέφει μέ στοργή ή δυτικοευρωπαϊκή δ ι α ν ό η σ η — νά καταφύ-γουμε για νά μετρήσουμε τΙς διαστρεβλώσεις και τή συμβολή — στό καθαρό φώς τοϋ μαρξισμού τού Μάρξ; Αύτό θ' άποτελοΰσε έπιστροφή άπό τό παράθυρο στίς αυταπάτες τής μαρξολογίας καΙ ψευδαίσθηση δτι μπορού-με νά προσδιορίσουμε ένα είδος μίνιμουμ όρθοδοξίας. "Οσον άφορά τόν Μάρξ (καΙ κατά συνέπεια τό μαρξι-σμό) — έξ αϊτίας καΙ τού περιεχομένου τους — κάθε άνάγνωση τών έργων είναι καΙ μία έρμηνεία, κάθε «προσ-φυγή στίς πηγές» είναι μιά πρώτη άποκρυπτογράφηση πληροφοριών — τών κειμένων τού Μάρξ — πού τό νόη-μά τους ήταν σχετικά καθαρό δταν έκδόθηκαν καΙ πού θόλωσε, έγινε μπερδεμένο στό βαθμό πού άλλες πληροφο-ρίες — τά κάθε είδους γεγονότα μετά τό 1883 — ήλθαν νά πλουτίσουν, άλλά μαζί καΙ νά συσκοτίσουν τό μήνυμα. 'Απ' αύτή τήν περιπλοκή πρέπει νά ξεκινάμε κι' δχι άπό μιά δήθεν καθαρότητα πού ύποθέτουν δτι ύπάρχει οί λά-τρεις (καΙ οί περιφρονητές) τού Μάρξ, θεωρώντας κάθε νέα πληροφορία άπόδειξη τοϋ γεγονότος δτι δ Μάρξ είχε έντελώς δίκιο (ή έντελώς άδικο). Αύτήν τή δυσκολία, εί-ναι άλήθεια, τή συναντά κανείς καΙ γιά κάθε προηγού-μενη θεωρία: ή Ιστορία τών έπιστημών άπό τό 1S04 δέ σταμάτησε, λόγου χάρη, νά κάνη πιό σκοτεινή, πιό δι-φορούμενη, πιό ένδιαφέρουσα τήν «περίπτωση Έμμάνουελ

δ

Page 65: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 6 6 —

Κάντ». 'Αλλά, τό έπαναλαμβάνουμε, μέ τό Μάρξ έχουμε νά κάνουμε μέ μιά περιπλοκή στό τετράγωνο. Ό Κάντ, ol καντιανοί, οί «καντολόγοι» γνωρίζουν (ή θεωρείται δτι γνωρίζουν) τΙς θετικές έπιστήμες" δέν άναλαμβάνουν v i τΙς έφαρμόσουν. Ό Μάρξ άξιώνει μιά έφαρμογή κοινω-νικοπολιτική, ιδεολογική (βλ. τό άρθρο ιδεολογία). Μέ λίγα λόγια, κάθε καλός «μαρξιανός» είναι μαρξιστής" δέν ύπάρχουν «καντιστές».

Έξ άλλου, κάθε άνάγνωση (ή έρμηνεία) τοΰ Μάρξ βρίσκεται πεδικλωμένη — άν θέλη νά είναι σοβαρή — άνάμεσα σέ δυό άξιώσεις πού είναι δύσκολο νά συνδυα-στούν: στήν άξίωση, άπό τή μιά μεριά, γιά αυστηρή άνάλυση τών έργων τοΰ Μάρξ, μέ έκτίμηση τής έξέλιξής τους, τής προόδου άπό τό ένα στό άλλο, τών περιστάσεων τής έπεξεργασίας τους, τών διάφορων άντικειμενικών τους στόχων" καί στήν άξίωση, άπό τήν άλλη, τής θεω-ρητικής έφαρμογής πού έτσι διαμορφώθηκε, γιά νά προ-κληθή στίς δεδομένες Ιδεολογικές συνθήκες, ή δημιουρ-γία τών άποφασιστικών έκείνων άντιλήψεων πού θά έπι-τρέψουν νά άποκαλυφθή ή ιδεολογία, δηλαδή νά γίνη έπιστημονική διάγνωση τής σύγχρονης πραγματικότητας.

Κι' αύτές οί άπλές διατυπώσεις προϋποθέτουν κι' δλας μιά όρισμένη μελέτη τοΰ Μάρξ. Διακινδυνεύουμε νά πα-ρουσιάσουμε σχηματικά τά θέματα τής μελέτης αύτής, νά ύποδείξουμε έκεΐνο πού ό Μάρξ δέν παύει v i ύπενθυ-μίζη στόν σύγχρονο «θεωρητικό». Ό Μάρξ ύπενθυμίζει δτι :

Μιά όποιαδήποτε «θεωρητική» έκφραση, άτομική ή συλλογική, δέν μπορεϊ νά γίνη πλήρως κατανοητή παρά

Page 66: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 6 7 —

άναγόμενη μόνο σέ μιά πραγματική κατάσταση τής όποιας είναι άκριβώς ή θεωρητική στιγμή" έτσι, ή τάδε νομική κρίση, ή τάδε φιλοσοφική θεωρία, τό τάδε κή-ρυγμα άπό καθέδρας, τό τάδε έργο τέχνης, ή τάδε «ύπαρ-ξιακή στάση» — δσο ένδιαφέρουσες κι' άν είναι καθ' έαυτές — δέν άσκοΟν τό πραγματικό τους πολιτιστικό βάρος παρά μόνο άν συσχετιστούν μέ τό ρόλο πού παίζουν, άμεσα ή έμμεσα, στούς κόλπους μιάς δοσμένης κοινωνίας, μιάς κοινωνίας δπου έπενεργοΟν άποφασιστικοί σχηματι-σμοί δυνάμεων.

Τό πρόβλημα τής ειδικής «άξίας» στήν όποία άπο-βλέπει κάθε μιά άπ' αύτές τΙς «θεωρητικές έκφράσεις» — δσο έλκυστική κι' άν είναι γιά τόν ειδικό πού άποφασίζει νά κλειστή στόν πολύ περιορισμένο τομέα τους — πρέπει νά νοηθή σάν πρόβλημα πού παραπέμπει σέ μιά πλατύ-τερη προβληματική. Ή «δμαλότης» πού διεκδικεί ό νομι-κός, ή «άλήθεια» πού άναζητεΐ καί βρίσκει δ φιλόσοφος ή δ φυσικός, ή «άγιότης» πού προτείνει δ Ιερωμένος, ή «δμορφιά» πού φιλοτεχνεί δ καλλιτέχνης, ή «είλικρίνεια», ή «άποτελεσματικότητα» ή ή «αύθεντικότητα» στήν όποία δέν μπορεί τελικά νά μήν άναφερθή δ άνθρωπος τής δρά-σης, πρέπει νά νοούνται σάν ρυθμίσεις ή κανόνες πού έχουν, βέβαια, τήν έσωτερική τους δικαίωση, μά πού δέν γίνονται πραγματικά «νοητοί» παρά μόνο σάν «έκφραστι-κά» ή «χαρακτηριστικά» στοιχεία μιάς κοινωνικής πρα-γματικότητας τής δποίας θεμελιώνουν, πραγματικά, τό νόημα.

Ή έννοια Ιδεολογία — στή γενικότητά της — δρίζει τό σύνολο (καί κατά συνέπειαν τό χαρακτήρα) αύτών

Page 67: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 6 8 —

τών θεωρητικών δημιουργημάτων πού ό ρόλος τους είναι νά φέρουν τήν ό μ α λ ό τ η τ α — μέ πιό πλατειά έν-νοια αύτή τή φορά — ή, άν προτιμάτε, τήν προσαρμογή, τήν καλή άντιστοιχία άνάμεσα στήν άποτελεσματική λει-τουργία μιας δοσμένης κοινωνίας καί στήν εικόνα πού πρέ-πει νά έχη γιά τόν έαυτό της (είναι αύτό πού λένε «ήσυ-χη συνείδηση» δταν πρόκειται γιά τήν συμπεριφορά τών άτόμων καί τΙς συναισθηματικές ή ύποκειμενικές δικαιώ-σεις τους) ' οί Ιδεολογίες είναι, ταυτόχρονα άπαραίτητες, άπατηλές καί χαρακτηριστικές' δπως είναι φανερό, δλες είναι μερικές, καί κάθε μιά τους διεκδικεί τήν καθολικό-τητα. 'Ακριβώς αύτή ή άπόσταση άνάμεσα σ' έκεΐνο πού πιστεύουν οί ϊδιες δτι έκφράζουν — τήν «έπιτυχημένη κοινωνία», πρότυπο πού συχνά έχει δοκιμαστή (σάν πρα-γματικότητα) καί έφαρμοστή (σάν Ιδεώδες) — κι' αύτό πού έκφράζουν πραγ|ΐατικά — τά συμφέροντα, τά πάθη τής άλφα ή βήτα δμάδας πού έπισημαίνεται κοινωνιολογικά (έπαγγελματική, έθνική δμάδα, κοινωνική τάξη) — άπό-σταση πού τούς είναι συμφυής καί πού μπορεί νά τή δια-βάση κανείς στά ίδια τά κείμενα άν τά προσέξη λίγο, δεί-χνει δτι είναι μεροληπτικές, δηλαδή ψεύτικες (βλέπε πά-λι τό άρθρο Ιδεολογία).

'Απ' αύτήν τήν άποψη ή κριτική μιάς ιδεολογίας δέν μπορεί νά είναι σοβαρή καί άποτελεσματική παρά μόνο άν κι' ή ίδια δέν καταλήγη στήν Ιδεολογία. Ή Ιδεολογία είναι ή έπιμέρους έκφραση (πού έχει άξιώσεις καθολι-κής) μιας έπιμέρους πραγματικότητας (πού έχει άξιώ-σεις τελειωτικής καί συνολικής). Ή έ π ι σ τ ή μ η —· όριακή έννοια — δέ μπορεί νά είναι παρά ή θεωρία κοι-

Page 68: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 6 9 —

νωνικής χαΐ συνολικής πράξης — πού κι' αύτή είναι έννοια δριακή, άφοϋ κάθε έρευνα άντιμετωπίζει πάντα κοινωνίες πού είναι μάταιο νά πιστεύουμε δτι θά μπορέ-σουμε ποτέ νά έξακριβώσουμε τούς πολυάριθμους διαχρο-νικούς καΙ συγχρονικούς προσδιορισμούς τους.

Ό Μάρξ πιστεύει, καΙ άποδεικνύει πώς έχει δίκηο,— κανένα γεγονός καΙ κανένα έπιχείρημα δέν διέψευσε ώς τώρα τήν όρθότητα τής άποψής του — δτι δ τρόπος τής βιομηχανικής παραγωγής δημιουργεί τΙς δυνατότητες γιά μιά τέτοια έπιστήμη. Βέβαια, ή «βιομηχανία», στό βαθμό πού αύξάνει «τήν κοινωνική άδικία-, πολλαπλασιάζει τΙς μερικές διεκδικήσεις καΙ διαμαρτυρίες: ή πολιτικοποίη-ση πού άπό τά πράγματα προκαλεί, γεννά πληθώρα Ιδεο-λογιών. 'Αλλά καΙ συγκεντρώνει: Ενοποιεί τΙς ιστορικές κοινωνίες γύρω άπό Ενα καθοριστικό γεγονός, τό γεγο-νός τής κοινωνικής παραγωγής, τής κοινωνικής Εργα-σίας. Άφοϋ πραγματικά τήν κοινωνικοποιεί, ή «βιομηχα-νία» δείχνει πώς κάθε δραστηριότητα, «άτομική» ή «συλ-λογική», κατατάσσεται τελικά σέ μιά πρακτική πού ό τελικός, ύποχρεωτικός σκοπός της είναι ή παραγωγή πραγματικών ή φανταστικών άγαθών, πού ικανοποιούν, πραγματικά ή κατά φαντασία, τΙς άνάγκες μιας ιστορικά συγκροτημένης κοινωνίας.

Ό Μάρξ πιστεύει έπίσης πώς ή άνάλυση τής «βιομη-χανίας» άποκαλύπτει άποφασιστικές έννοιες' έπιτρέπει, πρώτ' άπ' δλα, νά καταλάβουμε τήν ύφή τών Ιδεολογιών καΙ νά καταγγείλουμε τήν έλλειψη συνάφειας καΙ τή με-ροληπτικότητα κάθε Ιδεολογίας' έπιτρέπει νά διακρίνου-με ύστερα, τή διαφορά άνάμεσα σέ δυό ρυθμούς άνάπτυ-

Page 69: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 7 0 —

ξης πού δέν συμβαδίζουν κατ' άνάγκη καί τών όποίων άκριβώς ή δυσαρμονία είναι άποφασιστικός καί κινητή-ριος παράγοντας: τό ρυθμό τών παραγωγικών δυνάμεων καί τό ρυθμό τών παραγωγικών σχέσεων.

01 παραγωγικές δυνάμεις έρχονται σέ σύγκρουση μέ τΙς παραγωγικές σχέσεις. Υπάρχει ένταση καί ίσως άκό-μα καί άντίφαση άνάμεσα στίς διαρθρώσεις τής παραγω-γής πού έπιβάλλει τό Παραδοσιακό Κράτος (δημοκρατικό ή αύταρχικό, καπιταλιστικό ή «σοσιαλιστικό») καί ατίς προοπτικές πού άνοίγουν στήν κοινωνία οί νέες πηγές ένέργειας, ή αυτοματοποίηση καί ό «προοπτικός λογισμός».

Δυό· Ιδεολογίες, δυό «κοινωνικές δυνάμεις» συγκρού-ονται δραματικά, σ' δλα τά έπίπεδα τής κοινωνικής ύπαρ-ξης, άπό τήν καθημερινή ζωή ώς τΙς άφηρημένες θεω-ρίες καί τΙς καλλιτεχνικές έκδηλώσεις, γιά νά διατηρή-σουν ή νά έπιβάλουν τΙς άξίες τους.

Άπό τή μιά μεριά ύπάρχουν έκεΐνοι πού ή θέση τους στήν κοινωνική παραγωγική δραστηριότητα τούς κατατάσ-σει άπό τήν πλευρά τής «συντήρησης», ύπέρ τού νά παρα-μείνη ή παλιά «Ισορροπία», πού έχει ήδη χαθή, μά πού μπορεί νά διατηρηθή άκόμα (κάθε χρόνος φέρνει τόν άλλο, κάθε κέρδος προμηνύει τό έπόμενο, κάθε καταπίεση γυ-ρεύει καί άλλη), μέ λίγα λόγια οί κατέχοντες πού βλέ-πουν, δικαίως, σέ κάθε τροποποίηση τοϋ καθεστώτος τής παραγωγής, μιά άπειλή γιά τά κεκτημένα τους- ύπάρχουν άπό τήν άλλη μεριά, έκείνοι πού μή κατέχοντας τίποτε (σάν «έξουσίες» καί σάν «άγαθά»), πουλοϋν τήν έργατι-

κή τους δύναμη (χειρονακτική ή πνευματική) γιά νά ζήσουν καί πού δντας σέ άμεση έπαφή μέ τή διαδικασία

Page 70: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 7 1 —

τής παραγωγής, έχουν δλοένα καί ζωντανότερη γνώση τής άπό στάσης άνάμεσα στή σημερινή δεδομένη κατάστα-ση καί στίς πραγματικές δυνατότητες, εΓτε πρόκειται γιά τόν έργάτη ή τόν άδιαμόρφωτο πολιτικά χωρικό πού ύπο-φέρει συγκεκριμένα τήν άδικία τών συνθηκών ζωής στίς όποιες είναι καταδικασμένος είτε γιά τόν καλύτερα πλη-ροφορημένο πού άνακαλύπτει τΙς δυνατότητες γιά άνα-νέωση πού περικλείει ή έπιστομονικο - τεχνική πρόοδος (ή άπλά, δπως λένε, μιά καλύτερη όργάνωση τής κοινω-

νικής δραστηριότητας). Οί πρώτοι διαθέτουν τό Κράτος πού δέν είναι, δπως

πίστευε δ Χέγκελ, ή άνώτατη βαθμίδα τής όποιας δ ρό-λος είναι, σέ τελευταία άνάλυση κι δποιο κι άν είναι, νά λύνη τίς άντιθέσεις άνάμεσα στούς «παραγωγούς». Ό πραγματικός του ρόλος είναι — καί δέν μπορεί νά είναι άλλος, δση καλή θέληση καί νά ύπάρχει — νά έξασφα-λίση τή διατήρηση τών πραγμάτων δπως έχουν, δηλαδή τήν προστασία τών κεκτημένων, γενικά άποδεχτών καί συνήθως μέ λεπτές θεωρίες έξιδανικευμένων, παραγωγικών σχέσεων. Άπό τή φύση του, δηλαδή άπό τό ταξικό του περιεχόμενο, τό Κράτος, πού Ισχύριζεται δτι διαχειρίζε-ται όρθά, γιά τήν εύημερία τής κοινωνίας, τΙς παραγω-γικές δυνάμεις ό φ ε £ λ ε ι νά άντιτίθεται στήν πλή-ρη άξιοποίησή τους. Ό Μάρξ, χωρίς άμφιβολία, θά έμε-νε κατάπληκτος, άν άκουγε νά μιλούν, λόγου χάρη, γιά «ένίσχυση τού σοσιαλιστικού Κράτους».

Οί δεύτεροι, οί προλετάριοι — αύτοί πού πουλούν τήν έργατική τους δύναμη — έχουν, κατά τόν Μάρξ, Ιστορικό ρόλο. Σάν νεοχεγκελιανός πού ήταν, δ Μάρξ συνέλαβε αύ-

Page 71: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 7 2 —

τό τό ρόλο σάν «άποστολή»' παρουσίασε τό προλεταριάτο σάν τήν άποφασιστική άρνηση πού θά Εδινε τή δυνατό-τητα στήν άνθρωπότητα νά περάση τό τελευταίο στάδιο, γιατί είναι ή «ριζοσπαστική τάξη» πού δέν μπορεί νά άπ-ελευθερωθή ή ϊδια άπό τήν άλλοτρίωσή της παρά μόνο ά-πελευθερώνοντας τόν άνθρωπο άπό κάθε άλλοτρίωσή. Δέν είναι πια καθόλου — ή σχεδόν καθόλου, φαίνεται — αύτή ή όπτική τού «Κεφαλαίου» (έργου πού θά ήταν έντελώς άχρηστο άν ό Μάρξ συνέχιζε νά παραδέχεται αύτό τό «μεσσιανισμό» τοϋ προλεταριάτου). Τό «Κεφάλαιο» καθό-ριζε, μέ τήν έννοιολογική αύστηρότητα καί τήν Εμπειρι-κή άκρίβεια πού έπέτρεπαν τότε οί πληροφορίες, τήν κα-τάσταση καί τόν πραγματικό ρόλο τού προλεταριάτου στίς βιομηχανικές χώρες. Μελετώντας τόν άντιφατικό δυναμι-σμό τής άστικής οικονομίας, συλλαμβάνοντας μέσο αύτού τή σημασία τών έργατικών διεκδικήσεων, καθορίζει τόν πραγματικό άντικειμενικό σκοπό τής Επαναστατικής δρά-σης: τήν κατάργηση τής άτομικής Ιδιοκτησίας τών μέσων παραγωγής.

Πιό συγκεκριμένα: άπό τή μιά, ή έργατική τάξη ά-γωνίζεται Εναντίον τών συνθηκών πού τής έχουν έπιβληθή (μόνιμη άθλιότητα, άβεβαιότητα άπασχόλησης, μεγάλη διάρκεια τής έργάσιμης μέρας κ.λ.) καί διεξάγει μιά μά-χη πού, συχνά καί συγκεχυμένα, άμφισβητεί τό καθεστώς τής Ιδιοκτησίας (καί τό Κράτος πού έργο του είναι νά τήν προστατεύη) " άπό τήν άλλη, ή θεωρητική άνάλυση, άποκαλύπτοντας τή λύση τού αΙνίγματος τού καπιταλιστι-κού τρόπου παραγωγής, δηλαδή τό κέρδος, φανερώνει τήν πραγματική λειτουργία αύτού τού τρόπου παραγωγής καί

Page 72: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 7 3 —

τΙς άντικειμενικές συνέπειές του (έξαθλίωση, κρίσεις, δυ-νάμωμα τής κρατικής καταπίεσης, πόλεμοι, άποικισμός κ.λ.). Ή έργατική ιδεολογία καΙ ή θεωρητική άνάλυση συναντώνται: οί παραλογισμοί, οί άκαταστασίες, οί «Αδι-κίες» ένός πολιτισμού πού χρησιμοποιοϋν τά όρθολογικά μέσα τής έπιστήμης καΙ τής τεχνικής έχουν τή ρίζα τους σ' Ινα γεγονός, σέ μιάν έπιβίωση, πού έρχεται σέ Αντί-θεση μέ τήν πραγματική κοινωνικοποίηση τής έργασίας, τήν Ατομική Ιδιοκτησία. Αύτή ή σύμπτωση Αποτελεί τήν Απόδειξη πώς αύτή ή Ιδεολογική πάλη πηγαίνει πέρα άπό τήν ιδεολογία της κι δτι αύτή ή έπιστήμη είναι κάτι πα-ραπάνω Από μιά θεωρία άνάμεσα στίς άλλες — μιά εύ-φυής καΙ θεμελιωμένη έρμηνεία — δτι συγκροτείται άλη-θινά καΙ συνειδητά σάν θεωρία τής πραγματικής κοινωνι-κής πρακτικής, δτι είναι, ή ίδια, δηλαδή σάν άποκάλυψη τής άλήθειας, έπαναστατικό στοιχείο.. .

Έτσι ό Μάρξ καθορίζει, μέ άκρίβεια, σέ μιά έποχή δπου οί κοινωνικές έπιστήμες άπό έμπειρικές άρχίζουν νά γίνωνται θεωρητικές, δπου οί έπιμέρους όρθολογισμοί έπιβάλλονται — στήν όργάνωση τών Κρατών, τής πολι-τικής, τών οικονομικών έπιχειρήσεων — τί είναι ή θεωρία τής πρακτικής. Καθορίζει τή θεωρία σάν θεωρητική στι-γμή τής πράξης. Τό σχέδιο τοϋ Μάρξ γιά τό ξεπέρασμα τών ιδεολογιών χρησίμευσε γιά προκάλυμμα στή νομιμο-ποίηση έξαιρετικά άνόητων ιδεολογιών, ό ίδιος συχνά γε-λάστηκε στίς ιστορικές του προβλέψεις. Μά οδτε γι ' αύ-τούς τούς λόγους, οδτε γιατί «πάλιωσε» καΙ ή σημερινή πρακτική είναι τόσο πολυσύνθετη ώστε νά παρουσιάζεται άπραγματοποίητη μιά συστηματοποίηση, δέν είναι πού θά

Page 73: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 75 —

κρίνουμε τό Μάρξ άξιο γιά νά τόν πετάξουμε στή θά-λασσα ή γιά νά τόν βάλουμε θριαμβευτικά στό Μουσείο τοΟ Πολιτισμού πλάϊ στόν Πλάτωνα, τόν Ά γ ι ο Αύγου-στίνο καί τό Γαλιλαίο.

Ό Μάρξ είναι ό πρώτος πού συνέλαβε τήν ίδια τήν ύφή τής θεωρίας στίς κοινωνίες δπου ό Λόγος είναι άντι-κείμενο καί σκέψης καί έφαρμογής, δχι σάν ιδανικό, άλ-λά σάν γεγονός.

Ό Λόγος καί τό παράλογό του, αύτό ήταν τό θέμα πού άπασχολούσε τό Μάρξ. Αύτό είναι καί τό δικό μας.

Φρανσουά Σατελτ.

Μ Ε Ι Ο Ν Ο Τ Η Τ Ε Σ

Ή μειονότητα δέν είναι κατ' άνάγκην τό δλιγαριθμό-τερο τμήμα μιάς δμάδας: μπορεί νά είναι μειοψηφία στό Βερολίνο τό 1939 καί πλειοψηφία στό "Αουσβιτς τό 1942. Δέν έχει σχέση μέ τούς κανόνες τής άριθμητικής. Οί κα-θολικοί στίς Ηνωμένες Πολιτείες είναι λιγότεροι άπό τούς διαμαρτυρόμενους, άλλά στήν πράξη δέν άποτελούν μειο-νότητα.

Στήν πραγματικότητα, άνήκει σέ μειονότητα δ άν-θρωπος ή ή δμάδα πού θά ήθελε νά άποτελή τμήμα ένός έθνους, άλλά έχει ύποχρεωθή νά περιοριστή στό ρόλο τού άντικειμένου. Μιά κυρίαρχη μερίδα τοϋ έθνους άρνεΐται τήν ένσωμάτωσή του, γιατί δρισμένα χαρακτηριστικά αύ-τοΟ τοϋ άνθρώπου ή αύτής τής δμάδας είναι διαφορετικά

Page 74: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 74 —

άπό τά δικά της. Αύτή ή σχετικά νέα στήν 'Ιστορία πρα-γματικότητα, ή έθνική μειονότητα, γεννήθηκε μαζί μέ τή σύγχρονη ιδέα τοΰ έθνους καί τήν έκφρασή της: τήν έθνι-κιστική άδιαλλαξία. Πρίν άπό τό 19ο αίώνα, ή Αδιαλλα-ξία ήταν ένα άπό τά προνόμια τών Εκκλησιών. "Εγινε ιδιαίτερο χαρακτηριστικό τών κρατών. Ή διαφορά; Τό σύγχρονο Κράτος είναι άκόμα πιό δυνατό άπ' δ,τι ήταν ή Εκκλησία.

Ot στρατιές τής Γαλλικής 'Επανάστασης κουβάλησαν στήν Εύρώπη τήν ΐδέα τής Ελευθερίας. 'Ενώ στρεφόταν έναντίον τών εύρωπαϊκών αύτοκρατοριών πού είχαν γίνη άπό έδάφη κολλημένα τό ένα δίπλα στό άλλο τυχαία, μέ γάμους ή κατακτήσεις, αύτό τό μήνυμα πήρε στό πνεύμα τών λαών μιά καθορισμένη έννοια: κάθε όμάδα πού έχει δική της γλώσσα καί δική της κουλτούρα, πρέπει στό έ-ξής νά κυβερνιέται άπό δικό της Κράτος. Στόν 19ο αίώ-να αύτό σήμαινε 'Ελευθερία, στόν 20ό αύτό γίνεται μισαλ-λοδοξία.

Κύριο χαρακτηριστικό τής μειονότητα; ί!να·. 5τ·. 5 ι α-ϊ έ ρ ε ι &T.Q τδ ύπόλοιπο έθνος. "Εχε: ζήσει τή δική της Ιστορία καί φέρει τά σημάδια της. Τό Ιθνο; έπιδιώ-νει όλες τις άτυχίε ; tzvj τό βρίσκουν, ίτ: δλα τά λά-θη πού διαπράττει. Ή μειονότητα μπορεί ίτλ τ : ; άτυ-χ ί ε ; ή τα λάθη τ η ; νά -εθάνη. Αυτό συνέβη μέ τήν έθνι-κή μειονότητα πού χάθηκε πολύ πρόσφατα: τού; 'Εβραίου; τής Βόρειας 'Αφρική;.

Οί Εβραίοι τοϋ Μάγκρεμπ ήταν συγκροτημένοι σέ δμά-5α πρίν άπό τ ί ; εΖσβολές τών 'Αράβων. Στήν πλειοψηφία τους ήταν ιθαγενείς στήν καταγωγή τους (Βερβερίνοι)

Page 75: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

- 7 6 —

καί μεταστράφηκαν στόν Ιουδαϊσμό τά πρώτα μετά Χρι-στό χρόνια. Άπό τόν 7ο αιώνα, οί είσβολές φέρνουν στήν Βόρεια Αφρική τή μουσουλμανική θρησκεία καί τόν άρα-βικό πολιτισμό. 'Ορισμένοι Εβραίοι προσηλυτίζονται στόν Ισλαμισμό. Οί ύπόλοιποι μένουν προσκολλημένοι στή θρη-σκεία τους, στίς παραδόσεις τους, στήν Ιδιαίτερη όντότη-τά τους. "Ετσι γεννιέται μιά μειονότητα.

Διακρινόμενοι καθαρά άπό τήν όμάδα μέσα στήν ό-ποία ζοΟν καί κυριαρχούμενοι άπ' αύτήν, οί Εβραίοι τής Βόρειας Αφρικής θά άντιδράσουν διαφορετικά σ' δλα τά μεγάλα γεγονότα πού θά συνταράξουν τήν περιοχή. Α -ποφεύγουν τήν καλλιέργεια τής γής πού άπομονώνει τόν έναν άπ' τόν άλλο και συγκεντρώνονται σέ οικισμούς... Κολλημένοι στίς δικές τους γειτονιές, βρίσκουν έκεϊ μιά όρισμένη άσφάλεια, άλλά έτσι έλέγχονται πιό εύκολα άπό τήν κεντρική έξουσία. θ ά άρπάξουν δλες τΙς εύκαιρίες πού θά τούς παρουσιαστούν γιά νά γλυτώσουν άπ' αύτήν τήν κατάσταση τών «Ντίμμις» (προστατευομένων). Πλησιά-ζουν τούς Τούρκους εισβολείς στήν Αλγερία καί στήν Τυ-νησία καί τούς βοηθούν νά κυβερνήσουν τή χώρα.

Στό τέλος τοϋ 19ου αίώνα, μπαίνουν ύπό τήν προστα-σία τών νέων είσβολέων, τών Γάλλων. Χωρίς νά έγκατα-λείψουν τή θρησκεία τους, άναμιγνύονται δσο μποροΰν μέ τούς Γάλλους άποίκους. Δανείζονται τά ήθη καί τήν κουλ-τούρα τους πολύ πιό γρήγορα άπό τούς Μουσουλμάνους. Γιά τούς Μουσουλμάνους ή άφομοίωσή τους μέ τούς Γάλ-λους Ισοδυναμεί μέ άποδοχή τής ήττας, ένώ γιά τούς Εβραίους είναι λύτρωση άπό τή μουσουλμανική κυριαρ-χία. Άπό έκείνη τή στιγμή έπισφραγίστηκε ή μοίρα τους :

Page 76: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 7 7 —

θά ήταν ή μοίρα τών Γάλλων. Στήν 'Αλγερία ή ύπόθεση εκκαθαρίστηκε μέσα σέ μερικές βδομάδες: Στήν Κωνσταν-τίνη, τήν πιό έβραϊκή πόλη τής Βόρειας 'Αφρικής, οί Εβραίοι πέφτουν άμέσως άπό 30.000 σέ καμιά δεκαριά. Στήν Τυνησία καΙ στό Μαρόκο, οί προσπάθειες τών κυ-βερνήσεων καΙ τών Εβραίων δέ μποροΟν νά άνατρέψουν «τή φυσική έξέλιξη τών πραγμάτων». Οί χώρες άδειά-ζουν άπό τους Εβραίους τους. "Ετσι πεθαίνει μιά μειο-νότητα.

'Αλλά οί μειονοτικές όμάδες δέν διαλύονται πάντα έ-τσι εύκολα, κυρίως δταν ή θέλησή τους νά έπιζήσουν χρη-σιμοποιείται άπό τΙς μεγάλες δυνάμεις. Δέν μπορεί νά ξεχάση κανείς δτι οί δυό μεγαλύτερες συγκρούσεις τού αίώνα μας, δ Πρώτος καΙ ό Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλε-μος, ξέσπασαν μέ πρόσχημα τήν τύχη έθνικών μειονοτή-των. Στά 1914, ή Αύστριακή Αυτοκρατορία έννοοϋσε νά έξαφανίση μέ τόν πόλεμο τή θέληση γιά λύτρωση τής κρο-ατικής μειονότητας πού ήθελε νά ένωθή μέ τή Σερβία. Στά 1939, τό Γ ' Ράιχ ισχυριζόταν δτι προστατεύει τούς Σου-δήτες τής Τσεχοσλοβακίας. Έδώ πρόκειται γιά άκραΐες περιπτώσεις. 'Αλλά στό πολιτικό λεξιλόγιο, ή λέξη «μειο-νότητα» συνοδεύεται πάντα άπό δυό άλλες έκφράσεις: «λεπτό πρόβλημα» και «άλυτο πρόβλημα».

Οί Μουσουλμάνοι γιά τήν 'Ινδία, οί Κινέζοι γιά τήν 'Ινδονησία, οί κάτοικοι τοΰ "Ανω 'Αντίτζε γιά τήν 'Ιτα-λία, οί Καμπύλοι γιά τήν 'Αλγερία, οί Γάλλοι γιά τόν Καναδά, οί Μαΰροι γιά τΙς Ηνωμένες Πολιτείες, οί Ε -βραίοι γιά δλόκληρο τόν κόσμο, πόσα «δύσκολα» και «ά-λυτα προβλήματα». Τά άγαθά πνεύματα πιέζουν τή φαν-

Page 77: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 7 8 —

τασία τους γιά νά άνακαλύψουν πρωτότυπες κατασκευές. Ό τ α ν ή πρώτη σοβιετική κυβέρνηση σκόπευε νά συγκεν-τρώση δλους τούς Εβραίους τής χώρας σέ μιά μόνο πε-ριοχή, αύτό θεωρήθηκε ήλιθιότητα. Τριάντα χρόνια άρ-γότερα, ή λύση αύτή έφαρμόστηκε χιλιάδες χιλιόμετρα μακρυά άπό τή Ρωσία, στήν καρδιά τού άραβικού κόσμου.

Οί μαρξιστές προσπάθησαν νά λύσουν θεωρητικά τό πρόβλημα τών μειονοτήτων. Τότε πού ήταν δεύτερης σει-ράς ήγέτης τού Ρωσικού Κομμουνιστικού Κόμματος, ό Στάλιν κι δ Ιδιος Γεωργιανός, δηλαδή μειονοτικός, άφιε-ρώθηκε στή μελέτη τού προβλήματος τών μειονοτήτων, καθοδηγούμενος άπό τΙς πατρικές συμβουλές τού Λένιν. Ό μέλλων γενικός γραμματέας κατέληξε στό συμπέρα-σμα δτι κάθε όμάδα πού έχει κοινότητα έδάφους, γλώσ-σας, κουλτούρας καί Ιστορίας άποτελεϊ έθνος καί συνεπώς πρέπει νά διαθέτη κρατικούς θεσμούς γιά νά αύτοκυβερ-νάται άνεξάρτητα. Είναι φανερό πώς πρόκειται γιά τήν πιό ιδανική καί δημοκρατική σύλληψη γιά τό θέμα τών μειονοτήτων. Είναι άκόμα ή διατύπωση πού θέτει σέ άμ-φισβήτηση κατά τόν πιό όλοκληρωμένο τρόπο τΙς άξιώσεις τού Ισχυρού Κράτους. Κατά τό σύστημα αύτό, κάθε άφρι-κανική φυλή πού έχει μιά δική της γλώσσα (καί ύπάρ-χουν έκατοντάδες τέτοιες) θάπρεπε νά άποτελέση αύτό-νομο Κράτος καί ή Σοβιετική "Ενωση θά ήταν μιά άό-ριστη συνομοσπονδία μιας είκοσάδας κρατών.

Λίγα χρόνια άφού έγραψε αύτό τό δοκίμιο, προτού άκόμα καταλάβη τήν άπόλυτη έξουσία, δ Στάλιν έγινε άπό τούς πιό φανατικούς στήν προσπάθεια «έκρωσισμού» τών μειονοτήτων τής παλιάς Αύτοκρατορίας. Ό τ α ν έφτα-

Page 78: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 7 9 —

σε στήν ύπέρτατη έξουσία, θεώρησε κάθε άπόπειρα γιά άναζωογόνηση τών μειονοτήτων «μικροαστικό καί άντε-παναστατικό σωβινισμό».

Ή διατύπωση τού ΤαΙν («τό έθνος είναι θέληση συμ-βιώσεως») άφήνει στίς μειονότητες τό «δικαίωμα τού δια-ζυγίου», άπό τή στιγμή πού θά έκφράσουν τή θέληση νά μή συμβιούν, νά μήν μένουν στό πλάι μιάς δμάδας πού τούς δυναστεύει. 'Αλλά αύτή ή Ιδέα πού γεννήθηκε τό 19ο αίώνα, δέν έμπόδισε τή Γαλλία νά ζή τήν ίδια στιγμή μιά μεγάλη περίοδο έπεκτάσεως θεμελιώσεως στήν άφο-μοίωση καί στόν αύταρχικό συγκεντρωτισμό.

01 μειονότητες βρίσκονται πάντα μπλεγμένες σέ μιά άνελέητη διαλεκτική. Στή δική τους θέληση νά έπιβιώ-σουν σάν δμάδες άντιτίθεται ή θέληση τής κρατικής δύ-ναμης. Κάθε φορά πού τό Κράτος κάνει μιά παραχώρηση άδυνατίζει, κάθε φορά πού ή μειονότητα χάσει ένα δικαί-ωμά της, βλέπει νά πλησιάζη ή ώρα τής έξαφάνισής της. Μακροπρόθεσμα, ένα Ισχυρό Κράτος έπικρατεϊ άπέναντι στίς μειονότητές του. Ύστερα άπό πολλές γενιές, μιά μι-κρή δμάδα πού δυναστεύεται καταλήγει πάντα ν' άνα-κατεύεται μέ τόν κύριό της, έκτός άν ύπάρχη άπό τή μιά ή τήν άλλη μεριά θέληση νά μήν έπικοινωνούν. Εί-ναι ή περίπτωση τών Μαύρων στίς Ηνωμένες Πολιτείες. 'Αλλά στήν κοινωνική ζωή, τό άπόλυτα άδιαπέραστο εί-ναι μύθος.

Μιά μειονότητα πού διακατέχεται άπό τήν ένστικτώ-δη θέληση νά έπιβιώση σπάνια νοιώθει τήν άνάγκη ν' άπομονωθή. 'Αναζητεί άντίθετα νά διαπεράση άπ' δλους τούς πόρους τόν κόσμο στόν όποιο ζεΐ. Σ' αύτή τους τήν

Page 79: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 8 0 —

προσπάθεια τά μέλη τής μειονότητας συνήθως σημειώνουν έπιτυχία. Διεισδύοντας σέ μιά κοινωνία, προσπαθούν νά τήν άνακαλύψουν καΙ βρίσκουν πολλά περισσότερα άνοί-γματα άπό έκείνους πού ζοϋν σ' αύτή μέ παραδοσιακό τρόπο. 'Αβέβαιοι γιά τό μέλλον τους, τά μέλη τής μειονό-τητας θέλουν νά ένισχύσουν γρήγορα τή θέση τους γιά νά προλάβουν κάθε κίνδυνο. "Ετσι προκόβουν πιό γρήγορα άπό έκείνους πού ζοϋν στήν ήσυχία και τή σιγουριά. Τό μέλος τής μειονότητας είναι άνήσυχο" αύτή ή άνησυχία είναι συνήθως δημιουργική. 'Αλλά μέ τό ύπερβολικό ξε-πέρασμα τής κατωτερότητάς της, τών συμπλεγμάτων της, μέ τήν ύπερβολική έπιβεβαίωση τής προσωπικότητάς της, μιά μειονότητα έκτίθεται στήν άδικία. "Ετσι είναι τά πράγματα.

Γχύ Σιτμπάν

Μ Ι Λ Ι Τ Α Ρ Ι Σ Μ Ο Σ

Αύτό τό ούσιαστικό είχε χαρακτήρα έπιτιμητικό. Υ -ποδήλωνε τήν τάση μιας κάστας άξιωματικών νά ρυθμί-ζουν μέ τή βία προβλήματα γιά τά δποία έκλεκτοί τοΰ λαοΰ ή διπλωμάτες δέν είχαν πεί οδτε τήν πρώτης τους λέξη.

ΣτΙς μέρες μας, ό μιλιταρισμός βγήκε άπό τό καθαρ-τήριο. Μπορεί νά τόν θεωρήσουμε σάν άποκαταστημένο καΙ άξιο σεβασμοΰ άπό τούς κοινωνιολόγους, έκτός άν συνοδεύεται άπό τΙς λέξεις «δυτικογερμανός ρεβανσιστής»-

Page 80: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 8 1 —

αύτές ot λέξεις υπογραμμίζουν δτι σ* αύτή τήν περίπτωση δ μιλιταρισμός είναι βλαβερός.

Σ ' ίνα αύξανόμενο άριθμό χωρών πού έχουν πιά άπο-θαρρυνθή άπό τήν ύπανάπτυξη, δ μιλιταρισμός έχει τήν τάση νά έπιβληθή σάν μιά παράλογη προπαρασκευή γιά τή διεύθυνση τών δημοσίων ύποθέσεων. Έκεϊ , τά γαλό-νια είναι ένα έπισκεπτήριο, ένα εισιτήριο πού όδηγεΐ τό-σο στή διεύθυνση μιας βιομηχανικής έπιχείρησης δσο καί στή διεύθυνση ένός γραφείου έταιρίας εισαγωγών — έξα-γωγών. Υπάρχει πάντα Ινας στρατιώτης γιά νά δώση τή χαριστική βολή στούς πληγωμένους, καί ή οικονομία δέν ξεφεύγη άπ' αύτό τόν κανόνα.

Ζώρζ Xavetv

Μ Ι Σ Θ Ο Φ Ο Ρ Ο Ι

Ή μέθοδος είναι άρχαία, ή άγανάκτηση είναι νέα. ΤΗταν Ινας καιρός πού βολεύονταν μιά χαρά μέ τό γε-γονός δτι ξένοι, έμπειροι στό έπάγεγλμα τού πολέμου νοι-κιάζονταν γιά νά ύπερασπίζωνται τό πάτριο έδαφος έναν-τίον άλλων ξένων, ή άκόμα γιά νά είσβάλλουν στις ξένες χώρες. Τά πράγματα δέν πήγαιναν χειρότερα άπό σήμερα, ίσως πήγαιναν καί καλύτερα. "Εθνος ήταν οί πολίτες. Ά -πό κανενός τό μυαλό δέν περνούσε ή ίδέα νά διακόψουν τόν κανονικό ρυθμό τής δουλειάς τους καί νά καλέσουν στά δπλα χωρικούς, οίκοδόμους καί καταστηματάρχες κι

6

Page 81: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 8 2 —

ήταν κι δλας πολύ πού μερικές έπαρχίες ύπέφεραν γιατί περνοϋσαν άπδ έκεΐ τά στρατεύματα.

Οί σχέσεις τοΰ πληθυσμού μέ τΙς ένοπλες δυνάμεις άλ-λαζαν άνάλογα μέ τΙς άγγαρεΐες καί κανενδς δέν τοΰ περ-νοΰσε άπδ τδ μυαλδ νά τρυπώση μέσο^ έκεΐ μέ τρόπο τί-ποτε εύγενικότερα συναισθήματα. Άπό τήν άποψη αύτή ή κατανομή ήταν άρκετά καθαρή κι άσφαλώς δέν είχε άδικο δ 'Ιταλός ιστορικός Γουλιέλμο Φερρέρο νά πιστεύη δτι είχε περισσότερο δφελος δ πολιτισμός μ' αύτή τήν κατάσταση τών πραγμάτων παρά μέ τή δική μας. Στή λέξη «πολιτισμός» περιέχεται ή λέξη «πολίτης»' άπό τή στιγμή πού δ πολίτης έμφανίζεται σάν μέλλων στρατιώ-της, ή ζωή τής χώρας μοιάζει νά παρακκλίνη άπό τό σκοπό της, είναι έκτεθειμένη σέ άχαλίνωτα πάθη, τήν βα-σανίζουν άναδρομικές φοβίες.

Ό Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος μάς κληροδότησε μιά σειρά τοπικών συγκρούσεων — λίγο ή πολύ συνδε-δεμένων μέ τήν άποαποικιοποίηση — καθώς καί τούς «μπαρουτοκαπνισμένους» δλων τών έθνικοτήτων πού δέν συμβιβάζονται μέ τήν Ιδέα νά διαλυθούν στή ρουτίνα τής ΕΙρήνης. Στήν 'Ινδονησία, στά 1946, ένα περίεργο πρό-σωπο όνομαζόμενο Ούέστερλινγκ στρατολογεί καί συγκρο-τεί μιά πρώτη λεγεώνα μισθοφόρων καί προσπαθεί, μέ τόν τρόπο του, ν' άποκαταστήση τήν δλλανδική κυριαρχία. Ή φάλαγγα Ούέστερλινγκ διείσδυσε στήν Τζακάρτα καί λί-γο έλειψε νά πιάση τόν ίδιο τόν Σουεκάρνο. Μιά σειρά έ-πιτυχημένα έγχειρήματα δίνουν στόν Ούέστερλινγκ, γιά κάμποσον καιρό, ένα φωτοστέφανο πού τό όνειρεύονται πολλοί άνεργοι πολεμιστές. Στήν 'Ινδοκίνα, λίγο άργό-

Page 82: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 8 3 —

τερα, άλεξιπτωτιστές καί κομμάντος ξαναδοκιμάζουν τήν περιπετειώδη ζωή πού φαινόταν πώς τήν είχαν χάσει. Τδ έπόμενο ραντεβού πραγματοποιείται στήν 'Αλγερία δπου άναπτύσσεται, πρδς πολύ μεγάλη εύχαρίστηση δρισμένων, Ινα Ιδιαίτερο πνεϋμα συντροφικότητας συνομωτών.

Τό άπέραντο Κογκό θαρρείς πώς είχε γίνει έπίτηδες γ ι ' αύτή τήν κατηγορία τών άνθρώπων. Μήν έχοντας, γιά νά ύπερασπίση τόν έαυτό του έναντίον τού ίδιου τού έαυ-τοϋ του, τίποτΐ άλλο έκτός άπό μιά άκαθόριστη χωροφυ-λακή, πεισματική καί άνυπότακτη, έπρόκειτο νά γίνη τό όλυμπιακό στάδιο τών μισθοφόρων. Μέ τούς μισθούς τού Τσόμπε όργανώνουν λαμπρά τήν άπόσχιση τής Κατάγκα καί Εκμηδενίζουν τό διεθνές σώμα πού σχημάτισε δ Ο.Η.Ε. γιά νά τούς έκτοπίση άπ' αύτή τήν πολύ πλούσια έπαρ-χία. Κατόπιν τούς άναλαμβάνει ή κεντρική κυβέρνηση τού Κογκό καί τούς άναθέτει νά πολεμούν έναντίον τών «άνταρτών» τού Γκμπένυ. Χάρη στή γενική άταξία, οί μι-σθοφόροι πηγαινοέρχονται σάν στό σπίτι τους, κερδίζουν μέ τό λαθρεμπόριο διαμαντιών, μοντάρουν μικροδουλειές, βουτούν σέ άλλόκοτες πολιτικο - χρηματικές κομπίνες, που-λούν άφηγήσεις γιά άναγνώσματα. "Ετσι, σάν τσιγγάνοι, μετακομίζουν άπό τό ένα πεδίο μάχης στό άλλο, προσδο-κώντας νά άναπαραστήσουν τά βιώματά τους γιά νά έξα-σφαλίζουν τήν έπιτυχία καμιάς κινηματογραφικής ται-νίας. Είναι οί λεγεωνάριοι τής πίκρας, πού ξεχάστηκαν σέ κάποια τραχιά παραλία μετά τή διάλυση τών αύτο-κρατοριών. Μισούν τόν κομμουνισμό στό μέτρο πού τόν θε-ωρούν ύπεύθυνο γιά τήν κατάρρευση ένός κόσμου που τούς

Page 83: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 8 4 —

έξασφάλιζε τό μισθό τους καί έπιπλέον Εντονες συγκινή-σεις, γυναικεία λάφυρα καί μακρινές έκστρατείες. . .

Ζώρζ Xcrvetr

Ν Ε Ο Α Π Ο Ι Κ Ι Σ Μ Ο Σ

Είναι δ λυκάνθρωπος τοϋ Τρίτου Κόσμου. Έ ν α ς λυ-κάνθρωπος πολύ όρεξάτος, μά μέ τρίχωμα πολύ σταχτύ κι έτσι είναι δύσκολο νά τόν πίάσης.

Είναι έπίσης ένα άλλοθι βολικό γιά δλες τις ήγετικές όμάδες πού έπείγονται περισσότερο νά άναζητήσουν άλ-λοθι γιά τΙς εύθύνες τους παρά νά πάρουν κατάλληλα γιά τή διασφάλιση τής έθνικής άνεξαρτησίας κοινωνικά, οί-κονομικά καΙ πιστωτικά μέτρα.

Μπορεί νά μας άρέση νά βλέπουμε στό νεοαποικισμό, τήν άποικιοκρατία χωρίς τό χωροφύλακα, τή διαιώνιση — ύπό τή σημαία τής τυπικής άνεξαρτησίας — τοϋ εμ-πορίου, τής έξόρυξης καΙ τής Εκμετάλλευσης τών πρώ-των ύλών καΙ τών Εργατικών χεριών σέ φτηνές τιμές άπό τά βιομηχανικά κράτη. Άλλά αύτή είναι μιά άπλοϊκή θεώρηση τών πραγμάτων, άφοϋ ή πλειοψηφία τών πα-λιών άποικιοκρατών πού διαθέτουν πραγματική βιομηχα-νική δύναμη έχουν λίγο - πολύ Εγκαταλείψει τΙς άποικια-κές μεθόδους καί δέν στέκονται πιά καθόλου έμπόδιο στήν έκβιομηχάνιση τών πρώην άποικιών τους. Υπάρχει λοι-πόν διαφορά άνάμεσα στόν παλιό καί τό νέο άποικισμό δχι

Page 84: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 8 5 —

μόνο ποσοτική ή μεθοδολογική ή τεχνική. Υπάρχει ποιο-τική διαφορά.

Μήπως ό νεοαποικισμός είναι τό σύστημα στό όποϊο δ έλεγχος τών μέσων έφαρμογής καί τής πραγματικής άνεξαρτησίας τών καινούργιων κρατών έξασφαλίζεται, πρός δφελος τής πρώην μητρόπολης, άπό ύποτιθέμενες «έθνικές» φεουδαρχικές καί άστικές δμάδες, άφοσιωμένες στόν παλιό κύριο ή έξαρτώμενες άπ' αύτόν; Κι έδώ, δ δρι-σμός είναι πολύ στενός. Ό ρόλος τής «κομπραδόρικης» άστικής τάξης (γιά νά χρησιμοποιήσουμε ένα δρο οίκεϊο στούς μαρξιστές οικονομολόγους πού τόν έχουν δανειστή άπό τήν Ιστορία τής Κίνας δπου αύτο'ι ot ένδιάμεσοι, αύ-τοί ot μιγάδες τής οικονομίας, έπαιξαν βασικό ρόλο) εί-ναι τό Ιδιο συνδεδεμένος μέ τήν περίοδο τοΰ άποικισμοΰ δσο καί μέ τήν περίοδο τής τυπικής άποαποικιοποίησης.

Επιπλέον, ή διατήρηση τής έκμετάλλευσης μέ τΐς πιό λεπτές καί τΙς πιό βαθιές μορφές της μπορεί νά συμπο-ρεύεται μέ μιά άληθινή έπανάσταση, δηλαδή μέ τήν άντι-κατάσταση τής παλιάς κυρίαρχης τάξης άπό μιά καινούρ-για, στίς χώρες πού φαινομενικά χειραφετήθηκαν. "Ενα παράδειγμα είναι ή Γουϊνέα, στήν έσωτερική συγκρότησή της καί στίς σχέσεις της μέ τόν καπιταλισμό τοΰ Καναδά καί τών Ηνωμένων Πολιτειών.

Νεοαποικιακή είναι μιά κατάσταση στήν δποία ot έπενδύσεις στή φτωχή χώρα γίνονται πρδς δφελος μάλ-λον τοΰ «δωρητή» παρά τοΰ βοηθούμενου, καί έσωτερικά πρός δφελος τών ήγετικών κύκλων μάλλον παρά τών μα-ζών. Αύτός δ δρισμδς βασίζεται στόν ύπολογισμό τών κοι-νωνικών καί πολιτικών άλλαγών πού έγιναν στό έπίπε-

Page 85: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 8 6 —

So τής έξουσίας, καθώς καί σέ μιά πολιτική βοήθεια πού σέ-βεται δλες τΙς έξωτερικές δψεις τής έθνικής κυριαρχίας τοϋ νέου Κράτους καί συμβάλλει στήν έκβιομηχάνισή του.

Χαρακτηρίζουμε νεοαποικιακή, άν καί συμβάλλη στήν άνάπτυξη τής χώρας αύτής, τήν δημιουργία ένός έργοστα-σίου παραγωγής καλλυτικών μέ βάση τά έλαιώδη στίς άκτές τοϋ ΜπενΙν — ένώ έπρεπε νά χρησιμοποιηθή ή ίδια έπένδυση γιά ένα έργοστάσιο μάργα ρίνης, άμεσα χρή-σιμο στόν πληθυσμό.

Πρέπει νά ύπογραμμιστοϋν Ιδιαίτερα δυό έξοργιστικές συνέπειες τής βοήθειας πού παρέχεται τώρα άπό τΙς κα-πιταλιστικές δυνάμεις (καί σέ δρισμένες περιπτώσεις και άπό τΙς σοσιαλιστικές δυνάμεις στίς μή σοσιαλιστικές χώ-ρες) : ή αύξηση τής άνισότητας άνάμεσα στά είσοδήματα τών κοινωνιών τής άφθονίας καί τά εισοδήματα τών φτω-χών χωρών, καί ή διεύρυνση τής άπόστασης άνάμεσα στίς ήγετικές τάξεις καί τήν πλειοψηφία τοϋ πληθυσμοϋ τών χωρών πού έπωφελοΰνται (ή ύποτίθεται δτι έπωφελοΰν-ται) άπό τή βοήθεια.

"Ενα άπό τά πιό σοβαρά κείμενα πού άφιερώθηκαν στά προβλήματα τών σχέσεων άνάμεσα στούς χορτάτους καί στούς πεινασμένους λαούς, ή έκθεση ΖανεναΙ (1964) πού είναι γιά τό νεοαποικισμό δ,τι ήταν οί έκθέσεις τού ΛυωταΙ γιά τόν παλιό άποικισμό, κρατά μεγάλη έχεμύ-θεια γιά τό «ξάφρισμα» τής βοήθειας άπό μέρους τών άνώτατων στρωμάτων τής κοινωνίας πού ύποτίθεται δτι δλόκληρη άπολαμβάνει τή συμπαράσταση. "Ετσι ή βοή-θεια αύτή σπάνια φτάνει ώς τΙς λαϊκές μάζες (κυρίως ά-γροτικές) πού τήν έχουν πιό έπείγουσα άνάγκη. Άπό

Page 86: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 8 7 —

αύτό προκαλείται ένα πάγωμα τών κεκτημένων πού εί-ναι μιά άπό τις χειρότερες συνέπειες τού νεοαποικισμού.

Τό ιδιαίτερα έλαττωματικό στήν κατάσταση αύτή εί-ναι δτι σχεδόν δέν σηκώνει θεραπεία. Έκεϊ άκριβώς εί-ναι πιό δύσκολη ή έκδίωξη τού νεοαποικισμού. 'Αμφισβη-τεί κανείς δτι τό βοηθούμενο έθνος άντιπροσωπεύεται άπό τούς σημερινούς ήγέτες; 'Αναζητεί κανείς νά σκάση αύτό τό πλαίσιο γιά νά διευρύνη ή νά έξασφαλίση τήν άνθρώ-πινη άποδοτικότητα τών έπενδύσεων; Ή άναγνώριση τής κυριαρχίας τών βοηθουμένων κρατών κάνει πολύ δύσκο-λη γιά τόν δωρητή τήν έπιλογή τών τομέων πού πρέπει νά χρηματοδοτηθούν. Άκόμα καί ή «ύπό δρους» βοήθεια, έκείνη πού δίδεται ύστερα άπό έρευνες στίς όποιες μετέχει καί ή δύναμη πού κάνει τΙς έπενδύσεις, δέν μπορεί νά ά-γνοήση τΙς όρέξεις τών τοπικών έξουσιών.

"Οσο διάστημα ή βοήθεια πρός τίς ύπανάπτυκτες χώ-ρες θά παραμείνη στό διμερές πλαίσιο — στό μόνο πού εί-ναι τώρα άποτελεσματική — δσο δέν θά έχη δημιουργηθή ένας δργανισμός διαφορετικός άπό τόν δργανισμό τοϋ OJBLE., δσο ή κοινή γνώμη δέν θάχη βαθιά συνειδητο-ποιήση τή διεθνή άλληλεγγύη, ή βοήθεια τών μεγάλων δυνάμεων — καί ιδιαίτερα τής Γαλλίας — στίς ύπανά-πτυκτες χώρες θά παραμείνη λίγο πολύ κηλιδωμένη μέ νεοαποικισμό θεμελιωμένο στό σωβινισμό καί στόν έπι-χειρηματισμό : μικρές σημαίες καί μεγάλες ύποθέσεις, πο-λιτική «μεγαλείου» καί πολιτική «πελατείας».

Ό νεοαποικισμός έχει, σάν προγόνους του, τίς έκ-στρατεϊες του στό Μεξικό καί τούς πολέμους του στό Βιετ-νάμ. Άλλά ή μωροφιλοδοξία θά ήταν λιγότερο όλέθρια

Page 87: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 8 8 —

άν δέν τήν έκανε διπλή δ έπιχειρηματισμός άπό τόν δ-ποίο είναι δύσκολο νά τήν ξεχωρίσης. "Οταν ή Γαλλία πουλά στήν Γκαμπόν δχήματα πού αύτή ή χώρα δέν τά έχει καθόλου άνάγκη άπό τήν αύστηρά οίκονομική άπο-ψη, τό κάνει λίγο γιά νά κυκλοφορήση ή τρίχρωμη άνά-μεσα στή ΛιμπερβΙλ καί στή Λαμπαρενέ' κυρίως δμως γίνεται γιατί σημαντικός άριθμός άντιπροσώπων τής Γαλ-λίας φαίνεται πώς έχουν σάν μοναδικό τους άντικειμενικό σκοπό νά τοποθετήσουν τή μεγαλύτερη δυνατή ποσότητα γαλλικού ύλικοϋ, νά έπιτύχουν τό μεγαλύτερο δυνατό άριθ-μό παραγγελιών γιά τις μεγάλες έπιχειρήσεις δημοσίων έργων, νά έξασφαλίσουν τούς πιό φανταστικούς ναύλους γιά τΙς μεγάλες έταιρίες ναυσιπλοίας.

Πραγματικά, τέσσερις κατηγορίες έπιχειρήσεων παί-ζουν Ιδιαίτερα δυναμικό ρόλο σ' αύτού τοϋ τύπου τΙς σχέ-σεις άνάμεσα στά πλούσια κράτη καί στά φτωχά έθνη: οί τ ρ ά π ε ζ ε ς , πού δ ρόλος τους στίς άνεπτυγμέ-νες οικονομίες μπορεί νά έλαττώθηκε γιά νά παραχωρή-ση θέσεις στίς έπενδύσεις πού κάνουν τά ϊδια τά μεγάλα χόλντιγκς, άλλά παραμένουν ούσιαστικές στίς οίκονομίες δπου δέν έχει άκόμα πραγματοποιηθή ή συσσώρευση' οί έταιρίες « ε ι σ α γ ω γ ώ ν - έ ξ α γ ω γ ώ ν » πού δ ρόλος τους είναι άξεχώριστος άπό τόν άποικισμό άλλά καί άπό τό νεοαποικισμό' οί έταιρίες ν α υ σ ι π λ ο ΐ -α ς πού ύπερασπίζονται καλύτερα τή θέση τους σ' αύτό τόν τομέα παρά στόν τομέα τού μεγάλου σύγχρονου διε-θνούς έμπορίου' οί έπιχειρήσεις δ η μ ο σ ί ω ν έ ρ -γ ω ν , τέλος, πού έφαρμόζουν σήμερα σέ σαράντα ύπερ-πόντιες χώρες μιά πολιτική πού δοκιμάστηκε στό Μαρό-

Page 88: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 8 9 —

κο καί πού θά μπορούσε νά τήν δρίσουμε έτσι: «μπετόν παντού, είτε ύπάρχει άνάγκη είτε δχι».

'Εδώ άκριβώς βρισκόμαστε στήν ίδια τήν καρδιά τού φαινομένου τοΰ νεοαποικισμοΰ. Είναι καλό νά παρέχης τε-χνικό έξοπλισμό στήν 'Ακτή τοΰ 'Ελεφαντοστού ή στήν Καμπότζη, νά τούς έφοδιάζης έπιτέλους μέ μιά σύγχρο-νη ύποδομή, καί δέν είναι εύπρεπές νά θέλης νά δώσης στά νέα κράτη μόνο φτηνό τεχνικό έξοπλισμό. 'Αναρω-τιέται δμως κανείς, κάθε φορά πού γίνεται μιά άγορά άπό ένα άπ' αύτά τά κράτη, άν τό προβλεπόμενο έργο θά είναι έπωφελές καί γιά ποιόν ; Δέν είναι άνήθικο αύτό καθ' έαυτό τό γεγονός δτι ή τάδε ή ή δείνα έταιρία πουλά ύλικό, ταλέντα καί πείρα στήν κυβέρνηση τοΰ κ. ΝτιορΙ ή στήν κυβέρνηση τοΰ βασιλιά Χασσάν Β ' . "Αν πρόκειται γιά μιά κρατική ύδραντλία πού θά χρησιμεύση γιά νά βελτιωθή ή άρδευση μιάς άγροτικής περιοχής ή γιά μιά γέφυρα πού έπιτρέπει νά πάνε άγροτικές μηχανές σέ μιά ζώνη πού είναι άπαραίτητες, ποιός θά μπορούσε στά σο-βαρά νά άμφισβητήση τήν χρησιμότητα μιας τέτοιας ά-γοράς;

Μά άν πρόκειται νά δοθή στήν τάδε μεγάλη κοινωνία ή εύκαιρία νά ξεφορτωθή σέ καλή τιμή παλιό ύλικό ή νά πειραματιστή πάνω στίς τεχνικές προόδους της, χτίζον-τας μιά περιστροφική γέφυρα πάνω άπό ένα έλώδη πα-ραπόταμο δπου περνούν μόνο κροκόδειλοι, τότε είναι φα-νερό πώς ή έπιχείρηση χρησιμεύει μόνο σάν πρόσχημα γιά μιά διπλή έκμετάλλευση : τήν έκμετάλλευση δυό δημο-σίων ταμείων (έκείνου πού παραδίδει κι έκείνου πού ά-γοράζει) ύπέρ Ιδιωτικών έταιριών" καί τήν έκμετάλλευ-

Page 89: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 9 0 —

ση όλόκληρων πληθυσμών πρός δφελος τοπικών όλιγαρ-χιών πού κάνουν Ετσι τήν τύχη τους.

Zàv Λαχοντνρ

Ν Ο Μ Ι Σ Μ Α

Νόμισμα, μέ λίγα λόγια, είναι τό σύνολο τών μέσων πληρωμών.

Ή γλώσσα μας, πάντως, δέν Ιχει σ' αύτόν τόν τομέα καθορίσει πλήρως τό λεξιλόγιό της. Χρησιμοποιεί συνή-θως δυό δρους: «χρήμα» καί «νόμισμα», δ πρώτος πιό συγκεκριμένος καί πιό άρχαΓκός, δ δεύτερος πιό γενικός καί πιό σύγχρονος. Στή γλώσσα τού Πανεπιστημίου, τοΟ Τύπου καί τών έπίσημων δημοσιεύσεων, τό «νόμισμα» θρι-αμβεύει: δέν γράφονται θέσεις καί έκθέσεις γιά τό «χρή-μα». Ό άπλός άνθρωπος παρακολουθεί άρκετά καλά αύ-τή τήν δρολογία, έφ' δσον διακυβεύονται τά συνολικά με-γέθη τής οίκονομίας. 'Αλλά στήν τσέπη του καί στήν τράπεζά του έχει — ή δέν έχει — «χρήμα». Είναι άλή-θεια πώς δίνει καί τού δίνουν «νόμισμα» δταν ρευστοποιή Ινα τραπεζικό τίτλο.

"Ετσι οί ρόλοι μοιράζονται άρκετά καθαρά: στό «νό-μισμα» άνήκει τό άπειρα μεγάλο καί τά άπειρα μικρό' άνάμεσα σ' αύτά τά δυό άπειρα «τό χρήμα» βασιλεύει στά κέρδη καί στις ζημίες τής καθημερινής ζωής.

Μ* αύτές τις Επιφυλάξεις, ή γενική έννοια τής λέ-ξεως «νόμισμα» δέν είναι άμφίβολη, ύποδηλώνει καθαρά

Page 90: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 9 1 —

αύτό πού χρησιμεύει γιά πληρωμές, έπιβάλλονται δμως μερικές άκόμα διευκρινήσεις γιά νά καθορίσουμε δλα τά μέσα, στά όποια άναγνωρίζεται στήν πράξη αύτή ή λει-τουργία.

Δέν άναγνωρίζονται, πρώτ' άπ' δλα, γιά «νόμισμα» παρά μόνο τά μέσα πληρωμών γενικής χρήσεως. Κάθε άγαθό, κάθε ύπηρεσία, κάθε πίστωση μπορούν πραγματικά νά χρησιμοποιηθούν γιά ένα διακανονισμό, άρκεϊ τά συμ-βαλλόμενα μέρη νά είναι σύμφωνα. Μιά έκμίσθωση άγρού μπορεί νά διακανονισθή σέ είδος, ένας φόρος μπορεί νά πληρωθή μέ τίτλους, γιά μιά παράδοση έμπορευμάτων μπορεί νά δοθή γραμμάτιο. Αύτά δμως δέν είναι νομισμα-τικά μέσα, γιατί δέν μπορούν νά χρησιμοποιηθούν παρά γιά δρισμένου τύπου συγκεκριμένες συναλλαγές.

Έπίσης θεωρούνται νομίσματα μόνο τά μέσα πληρω-μών άμέσου χρήσεως, πού δέν άπαιτούν γιά νά χρησιμο-ποιηθούν, οδτε προθεσμία, οδτε προηγούμενη μετατροπή. 'Ορισμένα πολύ ρευστά περιουσιακά στοιχεία, δπως οί καταθέσεις στά Ταμεία 'Αποταμιεύσεως, που είναι «δψε-ως», άποκλείονται σάν «νόμισμα» γιατί, γιά νά χρησιμο-ποιηθούν, πρέπει προηγουμένως νά πραγματοποιηθή μιά «άνάληψη» στό ταμείο.

Τέλος πρέπει νά λάβουμε ύπ' δψη μας δτι κάθε ή σχεδόν κάθε χώρα έχει τό δικό της είδικό σύστημα δια-κανονισμού. Δέν ύπολογίζει γιά δικά της νομίσματα τά μέσα πληρωμών τού έξωτερικοΰ πού έχουν στήν κατοχή τους οί πολίτες της ή τά πιστωτικά της Ιδρύματα.

Μέσα σ' αύτά τά πλαίσια, νομίσματα είναι γιά τή Γαλ-λία, τά παρακάτω μέσα:

Page 91: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 9 2 —

Τά χαρτονομίσματα τής Τραπέζης τής Γαλλίας. Τά κέρματα πού κόβει τό Κράτος. Οί καταθέσεις όψεως πού κινοΟνται μέ έπιταγές ή

μεταβιβάσεις πού διαχειρίζονται οί Τράπεζες, τά Ταχυ-δρομεία (λογαριασμοί ταχυδρομικών έπιταγών), ή τά δη-μόσια ταμεία (ειδικοί λογαριασμοί).

Ή ίδια ή έπιταγή δέν είναι νομισματικό δργανο, άλλ' άπλώς μέσο μεταφοράς καταθέσεων. Ό χρυσός καί ό άρ-γυρος, σέ κέρματα ή πλάκες, άποκλείονται άπό τόν κατά-λογο γιατί δέν είναι συνηθισμένα έσωτερικά μέσα διακα-νονισμού.

Τό νόμισμα άνταποκρίνεται στήν άνάγκη τής άνταλλα-γής καί στήν άνάγκη τής άποταμιεύσεως καί στίς άνάγ-κες — πού τις συνδυάζουν — νά άποταμιευθή ένα μέσο άνταλλαγής καί νά άνταλλαγή ένα μέσο άποταμιεύσεως.

Ό νομισματικός μηχανισμός είναι συνδεδεμένος μέ τήν ποικιλία τών δραστηριοτήτων καί τών έπιτηδειοτήτων τού άνθρώπου καί τών άνθρωπίνων δμάδων. "Απειρα πιό πρα-κτικός άπό τήν άμεση άνταλλαγή, έπέτρεψε τήν είδίκευ-ση καί κατά συνέπεια, μέ τό πέρασμα τών αιώνων, άνυ-πολόγιστα κέρδη σέ παραγωγικότητα.

Εξάλλου, τό νόμισμα εύνοεϊ τήν άποταμίευση. Πρά-γματι είναι μιά έπιφύλαξη γιά τό «πιθανό», Ινα άσύγκρι-το μέσο προφυλάξεως έναντίον τών μελλοντικών έλλείψε-ων όποιασδήποτε φύσεως καί Ικανοποιήσεως έπιθυμιών πού θά γεννηθούν καί πού άκόμα είναι άκαθόριστες.

Εύνοεϊ τήν έπένδυση, άφοΰ, εύκολο στή μέτρηση καί εύχρηστο, είναι καλό πιστωτικό μέσο γιά τό δανειστή καί γιά τό δανειζόμενο. 'Επιτρέπει έτσι σ' έκεΐνον πού

Page 92: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 9 3 —

αίσθάνεται δτι είναι σέ θέση ν' άναλάβη μιά παραγωγική έπιχείρηση ή νά τήν άναπτύξη, νά χρησιμοποιή τά μέσα πού βρίσκει άπό έκεϊνον πού, χάρη στούς κόπους του, άπέ-κτησε πλούτη πού δέν μπορεί άμεσα νά τά χρησιμοποι-ήση.

Τό νόμισμα είναι έπίσης πηγή έλευθερίας. "Αν ot άνθρωποι, πού ζοΰν δμαδικά, δέν ρυθμίζουν τις σχέσεις τους μέ τΙς άνταλλαγές καί μέ τή σχετική έκτίμηση τών άξιών, πρέπει κάποια άρχή νά δρίζη σέ καθένα τΙς ύπο-χρεώσεις του καί νά κατανείμη τούς καρπούς τής κοινής έργασίας. Τέτοια «πλάνα» ύπάρχουν στίς οικογένειες ή στά κιμπούτζ.

"Οσοι ξεφεύγουν άπδ τέτοιους σχεδιασμένους κόσμους κερδίζουν σέ έλευθερία. Είναι έκτεθειμένοι, άπό τήν άλ-λη, σέ πιό μεγάλους κινδύνους, άφοϋ δ κόσμος τών νομι-σματικών άνταλλαγών δέν καταλαβαίνει άπδ αίσθήματα. Ή τάση "του είναι νά άναγνωρίζη άπό τήν άνθρώπινη προσωπικότητα μόνο τό μέρος έκεΐνο πού μπορεί νά έκ-φραστή σέ άγαθά καί ύπηρεσίες άνταλλάξιμες στήν ά-γορά.

Έ Ιστορία τού νομίσματος είναι μακρά, πολύπλοκη καί άρκετά σκοτεινή. Έ έξέλιξή του μπορεί νά συνοψιστή μέ άρκετή σιγουριά, σάν μιά πορεία πρός τό άφηρημένο καί πρός τήν έλευθερία.

Ή τάση τού νομίσματος πρός μιά συνεχώς αύξανό-μενη άφαίρεση είναι άπό τΙς πιό φανερές. Στήν πορεία άπό τήν κεφαλή τοϋ ζώου ή τή ράβδο μετάλλου ώς τΙς κα-ταθέσεις σέ μεταβιβάσιμους λογαριασμούς, ή άποϋλοποίηση είναι άναμφισβήτητη. Κι δμως δέν έχει έντελώς άφομοι-

Page 93: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 9 4 —

ωθή καί πολλοί είναι έκεϊνοι πού νομίζουν άκόμα πώς τό νόμισμα είναι κέρματα ή τραπεζογραμμάτια πού άντιπρο-σωπεύουν άποθεματοποιημένο πολύτιμο μέταλλο. 'Αλλά ή άλήθεια είναι πώς τό νόμισμα δέν άντιπροσωπεύει πιά τί-ποτε άλλο έκτός άπό ένα γενικό δικαίωμα χρήσεως.

'Ακριβώς αύτή είναι ή μεγάλη νομισματική έπανάστα-ση τής έποχής μας. Ή δημιουργία τού νομίσματος δέν εί-ναι παραγωγή, άλλά άπόφαση. Δέν περιορίζεται άπό τή σπάνι τών συντελεστών, άλλά άπό έπιθυμία νά συγκρα-τηθή ή έπέκταση τών δικαιωμάτων στή χρήση τών πό-ρων. Ή μεταλλαγή έγινε, δπως είναι πιθανό, σέ δυό φά-σεις. Τόν πρώτο καιρό, δρισμένοι πού έπαιρναν για φύλα-ξη πολύτιμα μέταλλα κι έδιναν σέ άντάλλαγμα βεβαιώ-σεις καταθέσεως πού ή χρήση τους σάν μέσα πληρωμών είχε άρχίσει νά διαδίδεται, σκέφτηκαν πώς μπορούσαν νά κρατούν άπόθεμα μετάλλου πολύ κατώτερο άπό τό δψος τών κυκλοφορούντων δικαιωμάτων, μά άρκετό γιά τήν άντιμετώπιση πιθανών αίτήσεων έπιστροφής. Δάνει-ζαν τό ύπόλοιπο, κι έτσι βρήκαν τό μηχανισμό κλειδί τής δημιουργίας τού νομίσματος. Σέ μιά δεύτερη φάση, άνέ-λαβαν τά κράτη γιά λογαριασμό τους αύτό τό μηχανισμό καί τόν ώθησαν ώς τό έσχατο σημείο του καταργώντας κάθε δικαίωμα έπιστροφής καί, συνεπώς, καί τήν άνάγκη καλύμματος σέ χρυσό. "Ετσι τό πολύτιμο μέταλλο περιορί-στηκε στόν τομέα τών διεθνών άνταλλαγών δπου άλλωστε άμφισβητεϊται ή χρησιμότητά του. (Βλέπε: διεθνές νο-μισματικό σύστημα).

Αύτή ή πρόσφατα κατακτημένη «νομισματική έλευ-θερία» έπισύρει γιά τά κράτη καί, κατά συνέπεια, καί γιά

Page 94: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 9 5 —

τούς πολίτες μιά αύξημένη εύθύνη. "Επρεπε νά προΟπο-θέτη καλύτερη γνώση τής φύσεως τού νομίσματος καί τών μηχανισμών του. 'Αντίθετα δμως τδ νόμισμα παρέχει τδ παράδειγμα μιάς κατηγορίας φαινομένων πού δλοκληρω-τικά τά συλλαμβάνουν καί τά χειρίζονται άνθρωποι, άλ-λα δέν μπορούν νά τά κατανοήσουν οί περισσότεροι άπ' αυτούς.

Ή έπιστημονική δρολογία πού χρησιμοποιήθηκε γιά μεγάλο διάστημα ήταν, πρέπει νά τδ δμολογήσουμε, δ,τι χρειαζόταν γιά νά ξεστρατίση τά πνεύματα. Στολισμένη μέ μεταφορές άπό τή φύση φαινόταν νά άφορα παράξε-νες όντότητες πού τΙς κινούσαν μυστηριώδεις δυνάμεις: κατά τήν δρολογία αύτή, τό νόμισμα ήταν «μάζα» πού τής έδινε ψυχή κάποια «ταχύτητα», «ρευστό» τέλος καί κα-τάλληλο έτσι νά «διοχετευθή» στήν οίκονομία.

Τώρα, συνηθίζεται περισσότερο νά μιλούν γιά προσφο-ρά καί ζήτηση τού νομίσματος, πράγμα πού τείνει νά κά-νη πιστευτό δτι ύπάρχει κάποια είδική νομισματική άγο-ρά, ένώ τό νόμισμα είναι παρόν σ' δλες τΙς άγορές, άπο-τελεί άπαραίτητο στοιχείο σέ δλες τΙς συναλλαγές. Αύτή ή μεθοδολογία έχει τό πρόσθετο μειονέκτημα δτι καλύ-πτει τόν άποφασιστικό ρόλο τών νομισματικών Ιδρυμά-των, τής όργανώσεώς τους καί τών άποφάσεων πού παίρ-νουν.

Ό καλύτερος τρόπος γιά νά καταλάβης τούς μηχανι-σμούς του, είναι άσφαλώς, νά άντικρύσης τό νόμισμα στίς σχέσεις του μέ τΙς διάφορες συγκεκριμένες πράξεις τής οικονομικής ζωής μέ τΙς δποΐες συνδέεται.

Τό νόμισμα, πρώτ' άπ' δλα, είναι παιδί τής δαπά-

Page 95: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 9 6 —

νης. Μιά συμπληρωματική ποσότητα νομίσματος δημιουρ-γείται δταν μιά δποιαδήποτε οικονομική μονάδα - Επιχεί-ρηση ή Κράτος, λόγου χάρη — άποφασίζει νά πραγμα-τοποιήση μιά πληρωμή καί δέν μπορεί ή δέν θέλει νά μειώση τά νομισματικά άποθέματά του ή νά δανειστή ά-πευθείας άπό τό κοινό. Ή Τράπεζα τότε άναλαμβάνει νά άντικαταστήση αύτή τήν μονάδα πού θέλει νά καταβάλη χρήματα" τήν καταγράφη στά βιβλία της σάν χρεώστρια καί χρεώνεται αύτή στή θέση της άπέναντι σ' αύτόν πού πρέπει νά πληρωθή — προμηθευτή ή μισθωτό, λόγου χά-ρη — παραδίδοντάς του ένα χρεωστικό τραπεζικό τίτλο, μετατρέψιμο έπΐ τή έμφανίσει, δηλαδή νόμισμα: τραπε-ζογραμμάτια ή στοιχεία μετατρεψίμου λογαριασμού. Ύ-στερα άπ' αύτό, τό νόμισμα κυκλοφορεί στή διάθεση τών συναλλαγών: άγορές άγαθών ή τίτλων, πληρωμή φόρων ή δωρεές. Σ' αύτό τόν περίπλου, τό γραμμάτιο πού έδωσε Ινας έμπορος στήν τράπεζά του μπορεί νά γίνη κατάθεση, ή ή έπιταγή μιάς τραπέζης νά καταλήξη στά ταμεία άλ-λης. "Ετσι μπορεί ν' άλλάζη ή μορφή τοΰ νομίσματος καί τό πρόσωπο τοΰ χρεώστη — τοΰ έκδότη — χωρίς νά θίγεται άπ' αύτό τό λόγο ή κυκλοφορούσα μάζα. Μιά δ-ρισμένη ποσότητα νομίσματος μπορεί νά καταστραφή — ν' άκυρωθή — μόνο δταν μιά οίκονομική μονάδα πού έχει χρεωθή άπέναντι σέ μιά τράπεζα, συμμετέχοντας έτσι στή δημιουργία νομίσματος, έξοφλά τό χρέος της.

Τό νόμισμα έχει λοιπόν πάντα μιά άντιπαροχή καί χρησιμεύει πάντα γιά τή χρηματοδότηση τής οίκονομίας, εΓτε φυλάγεται γιά νά χρησιμεύση σέ προσεχείς συναλλα-γές, εϊτε «άποθησαυρίζεται» γιά Ινα χρονικό διάστημα.

Page 96: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 9 7 —

Τό γεγονός δτι τό νόμισμα άποτελεΐ Απαραίτητο στοι-χείο στίς περισσότερες οικονομικές δραστηριότητες έχει πολύ σημαντικές συνέπειες. Πρίν άπ' δλα ή Ανάπτυξη τής οικονομίας άπαιτεί ή ροή τών δαπανών νά αύξάνεται στό βαθμό πού νέοι άνθρώπινοι ή ύλικοί συντελεστές πρέπει νά χρησιμοποιηθούν, τουλάχιστο άν ot τιμές στό σύνολό τους δέν δείχνουν πτωτικές τάσεις, πράγμα πού Αποδεί-χθηκε άπό τήν πείρα τί δρια έχει καί τΐ κινδύνους περι-κλείει* άν ot άποταμιευτικοί παράγοντες μένουν περίπου σταθεροί, ή νομισματική μάζα πρέπει νά άκολουθή τήν άνάπτυξη τών δαπανών.

Άπό μιάν άλλη άποψη, πολυάριθμες έντάσεις Ανάμε-σα στίς κοινωνικές δμάδες καί στούς διάφορους τομείς τής οικονομίας άσκοΰν, πρός τήν κατεύθυνση τής αύξήσεως τών όνομαστικών ροών, πιέσεις πού θίγουν, στή βάση τους, τά είσοδήματα ή τ'ις τιμές καί πολύ γρήγορα καί τά μέν καί τΙς δέ ταυτόχρονα. Ot νομισματικοί μηχανισμοί, άπό τή γενικότερη άποψη, δέν γεννούν αύτοί καθ' έαυτοί αυτές τΙς έντάσεις, άλλά παίζουν σημαντικό ρόλο στή διαιώνιση καί τή γενίκευσή τους.

Τέτοια συγκεκριμένα φαινόμενα ύπονοοϋν δταν λένε δτι, σέ δρισμένες περιπτώσεις, ή ζήτηση τοΰ νομίσματος είναι μεγαλύτερη άπό τήν προσφορά ή άντιστρόφως.

Ή πιθανότητα τέτοιων άνισορροπιών κάνει άπαραίτη-τη μιά πάντα προσεκτική καί λεπτή ρύθμιση τών νομι-σματικών μηχανισμών πού, άπό τή φύση τους, δέν μπο-ρούν νά άφήνωνται μόνο στό παιγνίδι τής άγοράς.

Μέθοδοι νομισματικής ρυθμίσεως ύπάρχουν διάφοροι, πολλές δμως έχουν κοινά χαρακτηριστικά σέ δλα σχεδόν

Page 97: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 9 8 —

τά τραπεζικά συστήματα: τΙς πολλές τράπεζες καί ένα βασικότερο σέ άρμοδιότητες Ιδρυμα ή Κεντρική Τράπεζα.

Ό μεγάλος άριθμός τών τραπεζών δημιουργεί τήν ά-νάγκη κάθε μιά άπ' αυτές νά έξασφαλίζη τήν ισορροπία τών εισροών καί έκροών χρηματικών μέσων άνάμεσα στήν Ιδια καί δλες τΙς άλλες καί τείνει έτσι νά περιορίση τήν άνάπτυξη τής πίστεως.

Έ δπαρξη στους κόλπους τοϋ τραπεζικού συστήματος μιάς Κεντρικής Τράπεζας πού έπηρεάζει μέ τΙς ένέρ-γειές της τήν ταμειακή κατάσταση τών άλλων τραπεζών άποτελεΐ άπό τήν άλλη μεριά τδ κυριότερο μέσο γιά τή νομισματική ρύθμιση.

Ρομπέρ Σερενάχ

Ν Τ Ε Γ Κ Ω Λ Λ Ι Σ Μ Ο Σ

Ό λόγος πρώτα στδν πρωτεργάτη: «Κανένα σύστημα σκέψεως, θελήσεως καί δράσεως δέν

θά μπορούσε νά έμπνεύση τήν Γαλλία δπως πρέπει γιά νά παραμείνη Γαλλία, έκτός άπό τό σύστημα έκεΐνο τό όποιο άνέδειξαν τά γεγονότα μετά τόν Ιούνιο τού 1940. Αύτό τό σύστημα είναι πράγματι τό μόνο πού έπιτρέ-πει στό έθνος νά τά βγάζη πέρα δταν ξεσπά ή θύελλα, τό μόνο πού είναι συνδεδεμένο πολύ άμεσα μέ τό παρελ-θόν του καί μέ πολλές φιλοδοξίες γιά τό μέλλον του ώστε νά διατηρή τήν ένότητά του καί νά έξασφαλίζη τή συνέχειά του. Αύτή τήν έπιχείρηση μπορεί νά τήν άπο-

Page 98: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 9 9 —

καλούν άπό τό 1940 ντεγκωλλισμό, δέν είναι δμως τίπο-τε άλλο παρά ή σύγχρονη μορφή τής άλκής τής χώρας μας πού γιά μιά άκόμα φορά άναζωογονήθηκε...» (Συνέν-τευξη τύπου τής 9 Σεπτεμβρίου 1968).

Γιά τόν Ντέ Γκώλ, πού Ισχυρίζεται δτι δέν τού Αρέ-σει ή λέξη διακήρυξε δμως μιά μέρα μέ τήν καθημερινή του μεγαλοπρέπεια δτι «δλος ό κόσμος ήταν, είναι ή θά γίνη ντεγκωλλικός», δ ντεγκωλλισμός είναι ταυτόχρονα ένα σύστημα καί μιά έπιχείρηση. 'Ακολουθώντας τό πα-ράδειγμά του, θά άντικρύσουμε τόν ντεγκωλλισμό σέ δύο φάσεις: σάν «σύγχρονη μορφή» ή σάν τελευταία μετα-μόρφωση ένός τύπου έξουσίας καί πολιτικής δράσης πού είχε όνομαστή στή Γαλλία βοναπαρτισμός" σάν συλλογική έκφραση καί θεσμοποίηση μιάς έξαιρετικής μοίρας, μιδς πρωτότυπης προσωπικότητας πού, τόσο στό στύλ, δσο καί στά σχέδια καί στά μέσα πού έπέλεξε, διαφέρει σταθερά άπό τούς δύο Ναπολέοντες.

Βοναπαρτισμός ; Πρέπει νά άποφύγουμε νά μπερδέψου-με τούς δύο τύπους «συστημάτων». Ούτε ή ψυχο - πολιτική σημασία, ούτε οί κοινωνικές βάσεις, ούτε οί έξωτερικές Εκδηλώσεις τού ή τών ντεγκωλλισμών καλύπτουν τις άν-τίστοιχες τού βοναπαρτισμοϋ — πού κι αύτός ήταν πολυ-σύνθετος καί κυμαινόμενος, άπό τή Μπρυμαίρ ώς τό Σεν-τάν καί άπό τις Εκατό Μέρες στό Σολφερίνο.

Μπορεί νά δεχτούμε πώς ήταν κανείς βοναπαρτιστής καί ντεγκωλλιστής γιά άρκετά παραπλήσιους λόγους τό 1815 καί τό 1940, τό 1963 καί τό 1963. Πρέπει δμως νά ύπογραμμίσουμε πώς άν καί τά δύο φαινόμενα ρίζωσαν κυ-ρίως στά βόρεια τής Λουάρ, ή βάση τού βοναπαρτισμοϋ ή-

Page 99: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 0 0 —

τα ν ούσιαστικά άγροτική, ένώ τοϋ ντεγκωλλισμοϋ (ώς τόν 'Ιούνιο τοϋ 1968) κυρίως άστική. Καί άν ό πρώτος 6ο-ναπαρτισμός ήταν ό μοχλός γιά τήν έγκαθίδρυση τοϋ σύγ-χρονου καί συγκεντρωτικού Κράτους, δ δεύτερος ήταν τό δργανο γιά τήν έπέκταση τής βιομηχανίας — δπως δ ντεγκωλλισμός, πεισματική προσπάθεια γιά τήν Ενσωμά-τωση τοϋ σύγχρονου στόν Εθνικισμό.

Πέρα άπό τήν «Εκκληση στό στρατιώτη» κατά τό πρό-τυπο Μπουλανζέ" τήν προσφυγή στό χωροφύλακα κατά τό πρότυπο Γκαλλιφέ, καί άκόμα τήν άναζήτηση τοϋ «πα-τέρα», τόσο αίσθητή τήν Εποχή τοΰ Μαρένγκο δπως και τόν 'Ιούνιο τοΰ 1968, ύπάρχει στό ντεγκωλλισμό δπως καί στό βοναπαρτισμό, μιά συγκεχυμένη θέληση νά έξιδα-νικευτή ή τάξη, δπως καί νά όργανωθή όρθολογικά ή Επανάσταση. Ό Ντέ Γκώλ Εχει άπέναντι στόν προκάτοχο του τό πλεονέκτημα δτι είναι — στήν πολιτική — γερον-τοπαλλήκαρο κι δτι δψωσε τήν άχαριστία στό ύψος άρε-τής. Δέν Εχει οίκογένεια, Εχει δμως δύο Πουζάντ...

Ό Βοναπάρτης καί δ Ντέ Γκώλ είναι διφορούμενοι καί ύπερηφανεύονται πώς είναι Γράκχοι καί Καίσαρες. Κι ό ένας καί ό άλλος μπόρεσαν νά καυχηθοΰν δτι είχαν όπα-δούς άπό τήν «άριστερά» — κι δ Βοναπάρτης τής Μπρυ-μαίρ, κι ό Ναπολέων δ Γ ' τοϋ δημοψηφίσματος, κι δ Ντέ Γκώλ τοϋ R.P.F. («Συναγερμοϋ τοΰ Γαλλικοϋ Λαοϋ»). Ό Ναπολέων ύπήρξε ή «έφιππη έπανάσταση», δ Ντέ Γκώλ ή άνθρώπινη δίκη τής 'Αντίστασης.

Γιατί δ ντεγκωλλισμός μπήκε στήν ιστορία σάν ή έκ-φραση μιας άρνησης. Αύτό τόν κάνει νά διατηρή κάτι τό εύγενικό, τό άσυμβίβαστο μέ τή σημερινή του έκμετάλλευ-

Page 100: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 0 1 —

ση. 'Αλλά συνήθως χρειάζεται προσπάθεια για νά τό θυ-μηθούμε. Τόση πρόκληση άλλοτε καί σήμερα τόσος συν-τηρητισμός...

Ό ντεγκωλλισμός είναι πρώτ' άπ' δλα Ινα πρόσωπο μπαρόκ πού πρόβαλε σ' Ιναν αίώνα πού δέν τόν άναγνω-ρίζει, ένα πονηρό πολιτικό ζώο τσίρκου" έφεϋρε ένα πο-λιτικό σύστημα πού φαίνεται έμπνευσμένο άπό τό έγχει-ρίδιο τού βαθμοφόρου τού πεζικού καί ταυτόχρονα άπό τόν «Ύμπύ - βασιληά», μά πού δέν τού λείπει ή άποτελεσμα-τικότητα — παρ' όλίγο νά καταρρεύση μιά μέρα τού Μάη, πιό πλαδαρός καί άξιοθρήνητος άπό μιά Τέταρτη Δημο-κρατία, γιά νά ξαναγεννηθή θριαμβευτής ένα βράδυ τοϋ 'Ιουνίου, νά τόν πιάσουν σπασμοί μόλις ήρθε τό φθινόπω-ρο, νά ξανασωριαστή τό Μάη, νά ξαναναστηθή — κοιλα-ράς, — τόν 'Ιούνιο...

Είναι έπίσης ένα στύλ, τό στύλ δυό άνθρώποιν τών γραμμάτων, τοΰ συγγραφέα τής «Κόψης τοϋ Σπαθιού» καί τοΰ συγγραφέα τών «Άντιαπομνημονευμάτων», άναθεωρη-μένο άπό έναν καθηγητή όνομαζόμενο Πομπιντού στόν όποϊο όφείλουμε μιά άξιόλογη «'Ανθολογία τής γαλλικής ποίησης». Υπάρχει έδώ κάτι άπό άκαδημία δσο καί άπό γυμνάσιο καί άπό γενικό έπιτελεΐο. Χρησιμοποιούν τόν παρατατικό τής ύποτακτικής άκόμα κι δταν άπευθύνωνται στό λαό κι δταν άπευθύνωνται στούς δημοσιογράφους. "Ε-τσι ή Γαλλία κυβερνιέται, άν μπορή νά πή κανείς — άνά-μεσα σέ δύο συνεντεύξεις τύπου. Δύναμη λόγου πού δέν άποκλείει τά «μπερδέματα τής γλώσσας», πού τήν άπο-κλειστικότητά τους δέν τήν έχει ό κ. Τριμπουλέ.

Υπάρχει τέλος μιά διπλή πολιτική πελατεία: ή πε-

Page 101: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 0 2 —

λατεία τών «συντρόφων», άναχρονιστική καί Ελκυστική ιπ-ποσύνη, 2νωση παλαιών πολεμιστών πιό σνόμπ άπό τούς ιππότες τής περικνημίδος καί ή όποια, πρός τιμήν της, περιλαμβάνει περισσότερους αιρετικούς παρά αύλικούς' καί ή πελατεία καρπωτών τού πιό άποδοτικοϋ συνδικάτου έ-ξουσίας πού δημιουργήθηκε στή Γαλλία άπό τήν έποχή τών ένοικιαστών φόρων. Οί έπωφελούμενοι άπό τόν ντε-γκωλλισμό, οί έκλεκτοί τής «γαλάζιας αίθουσας τοϋ ' 2 -βρέν» τοϋ 1968, άντικατέστησαν τόν ήρωϊσμό μέ τήν Επι-δεξιότητα — καί, περισσότερο άπό τήν έκκληση τοϋ 'Ι-ουνίου τοϋ 1940, έχουν στό νοϋ τους τούς λογαριασμούς τοϋ Ζώρζ Πομπιντού. «Αύτό πού θά ύπάρξη, δταν θά έςα-φανιστή δ Ντέ Γκώλ, δέν είναι τό κενό, έλεγε άλλοτε δ στρατηγός, είναι μάλλον τό ξεχείλισμα!». Τό είδαμε πολύ καλά...

Ό Ισχνός ντεγκωλλισμός τοϋ 1940, δ κοιλαράς (μά δ-χι χορτασμένος) ντεγκωλλισμός τοϋ 1969: ύπάρχει σ' αύτή τήν πολύ λίγο διαλεκτική κίνηση, κάτι άπό τήν περιπέτεια τών στρατηγών τής 'Αρκόλ πού έγιναν στρα-τάρχες τού Λουδοβίκου 18ου.

Άλλά, αύτοί οί τωρινοί άξιωματοϋχοι βλέπουν δτι δέν χρειάζεται νά μποϋν στόν κόπο νά προδώσουν τόν κύριό τους. Αρκεί νά μήν τό ρίξουν ούτε στούς θυμούς, ούτε στή γκρίνια, νά είναι μάλλον Φαντόν παρά Βαλλόν, γιά νά γλυστρήσουν άπαλά άπό τόν έπικό ντεγκωλλισμό τού 'Ιου-νίου τοϋ 1940 στό ντεγκωλλισμό τών έπιχειρήσεων τοϋ 1969.

Ζά* Λ ακοντνρ

Page 102: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 0 3 —

Ο Δ Ο Φ Ρ Α Γ Μ Α Τ Α

Σουρρεαλιστικό άντικείμενο πού ξαναβρέθηκε σέ μιά σοφίτα Ιδιωτικού σπιτιού. Προβάλλει άπό τή δημόσια ζωή δταν αύτή ξεχύνεται στό δημόσιο δρόμο.

Τό όδόφραγμα είναι μιά αύθόρμητη κατασκευή, έτοι-μόρροπη ή σταθερή άνάλογα μέ τήν ψυχή πού βάζει κα-νείς μέσα. Είναι τό πιό τρελλούτσικο έπιπλο μέσα στά προικιά τής Επανάστασης. Γιατί ένα όδόφραγμα είναι καμωμένο γιά «νά τό χαλάσουν οί δυνάμεις τής τάξεως», ένώ ή Έπανάσταση γίνεται γιά νά νικήση θριαμβευτικά αύτές τΙς δυνάμεις.

Αύτή ή νεφέλη τού έπαναστατικού πάθους ύψώνεται καί θρέφεται άπό μιά άπεριόριστη ποικιλία δημοτικών ή Ιδιωτικών άγαθών — θρανία, πλακάκια, κορμούς δέντρων, άναποδογυρισμένα αύτοκίνητα, πανώ τού σινεμά κ.λ. — πού, καθώς τούς έχουν άλλάξει τόν προορισμό τους, χά-νονται σέ μιά κατάσταση ξαναποκτημένης νεότητας.

'Απατηλό, άλλά καί παρακινητικό, τό όδόφραγμα κα-τηγορήθηκε δτι είναι ξεπερασμένο. 'Αφού άποδείχτηκε πολύ κατάλληλο γιά νά σαρώση τή σκόνη τού 19ου αιώ-να, άποτολμά γ ι ' αύτό νά έπιβάλη μιά σοβαρή προσπάθεια σκέψης στό τέλος τού 20ού αιώνα.

Ζώρζ Xavetv

Ο Ι Κ Ο Ν Ο Μ Ι Κ Η Α Ν Α Π Τ Υ Ξ Η

Στό βαθμό πού ή οίκονομική άνάπτυξη συνδέεται μέ τήν Ιδέα τής οίκονομικής προόδου καί τήν «συγκεκριμένο-

Page 103: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 0 4 —

ποιεί», πρόκειται γιά πολύ άρχαίο φαινόμενο. Είναι δμως σχετικά λίγα χρόνια πού άναγνωρίστηκε στήν άνάπτυξη σημασία άνάλογη μέ τό ρόλο της. Στήν πραγματικότητα, άπό τή μεγάλη κρίση τοϋ 30 καί άπό τόν τελευταίο μεγά-λο πόλεμο, ή οικονομική άνάπτυξη, έννοούμενη σάν αύξη-ση τών παραγομένων άπό μία χώρα πόρων, φάνηκε καθα-ρά δτι είναι μέσο ούσιαστικό γιά ένα έθνος γιά τή λύση τών μεγάλων προβλημάτων πού άποτελοΰν ή άνισότητα τοΰ έπιπέδου τής ζωής τών διαφόρων κοινωνικών δμά-δων ή ή έπιλογή άνάμεσα σέ διαφορετικές δυνατότητες χρησιμοποιήσεως τών πόρων.

Ή άνάπτυξη έπιτρέπει, πραγματικά, νά θεραπευθή ή ένδεια καί νά δοθούν περισσότερα σέ δλους. Σ ' έναν κό-σμο πού βρίσκεται σέ συνεχή έξέλιξη είναι σύμβολο ύγείας. Σημάδι οικονομικής δύναμης, παρουσιάζεται στό σημερινό κόσμο, σάν ή άπαραίτητη προϋπόθεση, ή πηγή τής πο-λιτικής δύναμης: ένώ τά δπλα γίνονται τόσο τρομακτικά ώστε νά είναι προβληματική ή χρησιμοποίησή τους καί οί στρατιωτικές συγκρούσεις γίνονται δλοένα καί πιό πολύ τοπικές, ή άμιλλα άνάμεσα στά έθνη τείνει νά γίνη δλο-ένα καί περισσότερο οικονομική. Τό έπαθλο τής «μάχης τής άναπτύξεως» είναι ή παγκόσμια ύπεροχή, τό κριτήριο τής άποτελεσματικότητος ένός οίκονομικοΰ συστήματος τεί-νει νά είναι τό «ποσοστό άναπτύξεως», δηλαδή ή σχέση τής αύξησης τής παραγωγής στό διάστημα ένός έτους μέ τήν παραγωγή τοϋ προηγούμενου έτους.

Άλλά ή άνάπτυξη δέν είναι αύθόρμητη, άναπόφευ-κτη" είναι τό άποτέλεσμα τού παιγνιδιού καθορισμένων συντεταγμένων: τών σ υ ν τ ε λ ε σ τ ώ ν τ ή ς ά-

Page 104: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 0 5 —

ν α π τ ύ ξ ε ω ς καί xoö τρόπου πού χρησιμοποιούνται ( ο ι κ ο ν ο μ ι κ ή π ο λ ι τ ι κ ή ) .

Ή οικονομική θεωρία διακρίνει δυό μεγάλους καί κύ-ριους συντελεστές τής παραγωγής : τήν έργασία καί τό κεφάλαιο.

Ή αύξηση τού άριθμού τών έργαζομένων, τοΰ «ένερ-γοΰ πληθυσμοΰ» έπιτρέπει τήν αύξηση τών μέσων παρα-γωγής. Ή έπένδυση, δηλαδή ή κατασκευή άγαθών, μη-χανών, κτιρίων, πού χρησιμεύουν γιά τήν παραγωγή άλ-λων (ή, μέ άλλα λόγια, ή δημιουργία «παραγωγικού κε-φαλαίου») , δίνοντας σέ κάθε έργαζόμενο αυξημένο εξοπλι-σμό, καί άνανεώνοντας τό φθαρμένο ή χρησιμοποιημένο ύλικό, έπιτρέπει νά παράγωνται συνεχώς περισσότερα, μέ τή μεσολάβηση μιάς στέρησης, ένός προσωρινού περιορι-σμού στήν κατανάλωση. "Ενας άπό τούς άντικειμενικούς σκοπούς τών οίκονομικών μελετών καί, γενικότερα, τοΰ οικονομικού Σχεδίου (βλέπε τή λέξη) είναι νά καθορϊζη ποιό έπίπεδο έπενδύσεων έπιτρέπει νά έπιτευχθή ένας μό-νιμα ύψηλός ρυθμός άναπτύξεως, πού νά μήν συνεπάγεται μιά ύπερβολικά μεγάλη, προσωρινή άπώλεια καταναλώ-σεως.

Άλλά γιά τήν άνάπτυξη, περισσότερο άκόμα καί άπό τήν ποσότητα τών συντελεστών τής παραγωγής, σημασία έχει ό τρόπος πού χρησιμοποιούνται καί συνδυάζονται, ή παραγωγικότητά τους· ή κύρια κινητήρια δύναμη τής ά-ναπτύξεως είναι ή Ικανότητα τοΰ άνθρώπου νά θέτη δλοέ-να καί καλύτερα τό περιβάλλον του καί τούς φυσικούς πό-ρους, στήν ύπηρεσία του, χάρη στήν έφευρετικότητα καί στό όργανωτικό του πνεύμα.

Page 105: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 0 6 —

Ή παραγωγικότητα τής έργασίας καί τοϋ κεφαλαίου αύξάνει χάρη στήν πρόοδο τής τεχνικής τής παραγωγής καί τή χρησιμοποίηση πιό τελειοποιημένων μηχανών, τήν άνοδο τού έπιπέδου τών γνώσεων καί τών ειδικεύσεων τών έργαζομένων, τέλος χάρη στή βελτίωση τής όργανώσεως τής παραγωγής. Αύτή ή βελτίωση μπορεί νά έπιτευχθή, στήν κλίμακα τής έπιχειρήσεως, μέ τή συγκέντρωση, τήν τυποποίηση τών προϊόντων καί τών διαδικασιών κατα-σκευής, τήν ειδίκευση κ.λ., ή, σέ έθνική κλίμακα, μέ κα-λύτερη οικονομική πληροφόρηση, μέ τήν καθιέρωση συ-στήματος σχεδιασμού καί «ρυθμίσεως τής συγκυρίας», καί, γενικότερα, μέ άποτελεσματική οίκονομική πολιτική.

Ή άνάπτυξη έξαρτάται άκόμα άπό χρηματικούς πα-ράγοντες (δημιουργία «άποταμιεύσεως» Ισης πρός τήν έ-πένδυση, ικανότητα τών πιστωτικών κυκλωμάτων νά προ-σανατολίσουν τά άποταμιευμένα κεφάλαια πρός έκείνους πού τά χρησιμοποιούν), καθώς καί άπό κοινωνικοπολιτι-κούς παράγοντες, πού ή οίκονομική άνάλυση δέν μπορεί άκόμα καλά νά τούς καθορίση, μά πού φαίνεται νά παί-ζουν σημαντικό ρόλο (έπίδραση τών θεσμών στήν οίκονο-μική ζωή, σχέσεις άνάμεσα στό δυναμισμό μιάς οικονομίας καί στήν κοινωνική κατάσταση). "Ετσι χώρες ή καί ξα-κουστές αύτοκρατορίες (ή Ρώμη, λόγου χάρη), άφού γνώ-ρισαν μιά φάση έντονης οίκονομικής άνόδου σέ συνδυασμό μέ τήν άνάπτυξη τού πολιτισμού πού ένσάρκωσαν, είδαν, μέ τή δύση τού πολιτισμού αύτού, καί τήν οίκονομία τους νά βαλτώνη καί παρουσιάστηκαν γιά αΙώνες νεκρωμένες.

Τέλος, τελευταίο στοιχείο, τό έξωτερικό έμπόριο, πού έπιτρέπει μιά καλύτερη κατανομή τής έργασίας άνάμε-

Page 106: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 0 7 —

σα στίς διάφορες χώρες τοΟ κόσμου καί παρέχει σέ κάθε μιά τά βασικά προϊόντα που τής λείπουν, είναι σημαντικός συντελεστής τής οικονομικής έπεκτάσεως.

Ή άνάπτυξη θέτει κάθε χρόνο στήν διάθεση τοΟ πλη-θυσμού συμπληρωματικούς πόρους πού πρέπει νά κατα-νεμηθούν άνάμεσα στούς διάφορους άνταγωνιστικούς το-μείς (κατανάλωση, έπενδύσεις, έξαγωγές) : αύτό δνομά-ζεται κατανομή τών καρπών τής άναπτύξεως.

Άλλά άνοδος τού έπιπέδου τής ζωής μπορεϊ νά ύ-πάρχη μόνο δταν ή αύξηση τών πόρων είναι ταχύτερη άπό τήν αύξηση τού πληθυσμού.

Σέ πολλές ύπό άνάπτυξη χώρες δπου ό ρυθμός τής αύξήσεως τής παραγωγής παραμένει πολύ κοντά μέ τό ρυθμό τής αύξήσεως τού πληθυσμού, τό έπίπεδο τής ζωής αύξάνει πολύ άργά, δηλαδή βρίσκεται σέ στασιμότητα, ή, καί καμιά φορά ύποχωρεϊ, καί ή άπόσταση μέ τΙς βιο-μηχανικές χώρες τείνει νά μεγαλώση. 'Αντίθετα, οί βιο-μηχανικές χώρες πέτυχαν πραγματικά, έδώ καί δυό δε-καετίες νά συνδυάσουν ένα ταχύ ρυθμό αύξήσεως τής πα-ραγωγής (4 ώς 5F τό χρόνο κατά μέσο δρο γιά τΙς χώ-ρες τού Ο.Ο.Σ.Α.) μέ μιά πιό άργή αύξηση τοϋ πληθυ-σμού (τής τάξεως τού 1% κατά μέσον δρο). Αύτή ή έξέ-λιξη, πού έγινε δυνατή χάρη στήν άνάπτυξη τής παραγω-γικότητας καί σέ μιά καλύτερη διεύθυνση τής οίκονομίας, έφερε μιά άξιόλογη βελτίωση τών έπιπέδων ζωής αύτών τών χωρών (στή Γαλλία, λόγου χάρη, ή άνάπτυξη έπέ-τρεψε νά αύξηθή κατά 1,8 φορές περίπου τό έπίπεδο τής κατά κεφαλήν καταναλώσεως άπό τό 1950).

Ζάν Ζοέλ

Page 107: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 0 8 —

Ο Ι Κ Ο Ν Ο Μ Ι Κ Η Κ Ρ Ι Σ Η

Ώ οικονομική κρίση άποτελεί μιά αίφνίδια διαταραχή τής οικονομικής δραστηριότητας πού, γενικά, συμβαίνει στό τέρμα μιας περιόδου έπεκτάσεως, μά μπορεί έπίσης νά προκληθή άπό Ινα έπεισοδιακό γεγονός (πολιτικό λό-γου χάρη). Οί κυριότερες έκδηλώσεις τής κρίσης είναι: πτώση τής παραγωγής, κλείσιμο έπιχειρήσεων, σημαντι-κή άνεργία διαρκείας, μείωση τών συναλλαγών, τέλος αίσθητή πτώση τών τιμών.

Οί κρίσεις σημάδεψαν βαθιά τίς οίκονομίες τών βιο-μηχανικών χωρών στό 19ο αΙώνα καί ώς τόν Β' Παγκό-σμιο Πόλεμο: άνάμεσα στά 1830 και 1930, ύπολογίζε-ται δτι έγιναν δώδεκα κρίσεις, κατά προσέγγιση μία κάθε όκτώ ή έννιά χρόνια. Οί πιό σοβαρές έγιναν στά 1846 - 48, 1883 - 85, καί προπάντων 1929 - 32. Ή κρί-ση τοϋ 1929 ξέσπασε στίς 'Ηνωμένες Πολιτείες, δστερα μεταδόθηκε στή Γερμανία, στή Μ. Βρεταννία, στίς χώ-ρες τής Βόρειας καί Κεντρικής Εύρώπης, στή Γαλλία, τής όποίας ή οικονομία θίγηκε βαριά μόνο μετά τό 1931, τέλος σ' όλόκληρο τόν κόσμο, έκτός άπό τή Σο-βιετική Ένωση, πού ζοϋσε τότε κάτω άπό ένα αύταρχικό καί διευθυνόμενο σύστημα (άν καί ή συγκεντρωτική σχε-διοποίηση δέν είχε κάμη άκόμα τήν έμφάνισή της).

Αύτή ή κρίση ήταν έξαιρετικά βαριά, τόσο έξαιτίας τής εύρύτητας, δσο καί τής διάρκειάς της: ένώ οί ύφέ-σεις τοϋ 19ου αΙώνα είχαν γενικά καλύψει περιόδους μι-κρότερες τών δύο έτών, οί περισσότερες δυτικές οίκονομίες ξανάφτασαν ή ξεπέρασαν τά έπίπεδα παραγωγής τοϋ

Page 108: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 0 9 —

1929 μόνο στίς παραμονές τού πολέμου (καί σέ μεγάλο βαθμό, σέ συνάρτηση μέ τήν ώθηση πού έδωσε δ έπανε-ξοπλισμός). Μερικοί δείκτες μας έπιτρέπουν νά έκτιμή-σουμε τή βαρύτητα αύτής τής κρίσης: άπδ τό 1929 δς τό 1931, ot έξαγωγές καί ot εισαγωγές τών δέκα κυριό-τερων βιομηχανικών χωρών έλαττώθηκαν κατά 45%. Κα-τά τήν Γδια περίοδο, ή βιομηχανική παραγωγή σημείωσε σημαντική ύποχώρηση στή Γερμανία, Ενωμένες Πολιτεί-ες, 'Αγγλία. Στά 1931, ot έντελώς άνεργοι άντιπροσώ-πευαν τά 30% τού ένεργοΰ πληθυσμού στή Γερμανία, τά 16% στήν 'Αγγλία, τά 12% στίς Ηνωμένες Πολιτείες. Τόν ϊδιο χρόνο, δ συνολικός άριθμός τών άνέργων στίς βιομη-χανικές χώρες ξεπερνούσε τά 20 έκατομμύρια. Τή Γαλ-λία τήν έθιξε ή κρίση άργότερα καί λιγότερο σκληρά: ή βιομηχανική παραγωγή σημείωσε κάμψη κατά 25% περίπου, άπό τό 1930 ώς τό 1932, καί δ άριθμός τών άνέργων δέν ξεπέρασε ποτέ τά 7% τοΰ συνολικού ένερ-γοΰ πληθυσμού. Ή πτώση τών τιμών ήταν σημαντική, τόσο στίς Ηνωμένες Πολιτείες, δσο καί στήν 'Αγγλία καί στή Γερμανία.

ΑύτοΙ ot δείκτες δείχνουν άρκετά τή βαθιά διαφορά πού ύπάρχει άνάμεσα σ' αύτόν τόν τύπο τής οίκονομικής κρίσης καί στίς «άναστολές» τής μεταπολεμικής περιό-δου, πού γενικά έκδηλώνονται μέ μιά μείωση τοΰ ποσο-στού ή μέ μιά διακοπή στήν αύξηση τής παραγωγής, σέ κα-μιά δμως περίπτωση μέ παρόμοια κάμψη. Καί ή άμερικα-νική οίκονομία ή δποία έξακολουθεΤ νά θίγεται περισσό-τερο άπό τήν άνεργία, δέν γνώρισε ποτέ στά τελευταία είκοσι χρόνια, ποσοστά ύποαπασχόλησης μεγαλύτερα άπό

Page 109: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 1 0 —

6% τού συνολικού Ινεργοϋ πληθυσμού της. Τό γεγονός δτι οί βιομηχανικές χώρες, στή διάρκεια

ένός καί πάνω αιώνα, σημαδεύτηκαν βαθιά άπό τις κρί-σεις, είχε άντίκτυπο καί στήν οίκονομική θεωρία: τό πρό-βλημα τών κρίσεων καί, γενικότερα, τής κυκλικής άνά-πτυξης τής οικονομίας (έναλλαγή τών φάσεων εύημε-ρίας καί δφεσης) βρισκόταν στό πρώτο πλάνο τών οικο-νομολόγων τοΟ 19ου αιώνα, καί ώς τόν Δεύτερο Παγκό-σμιο Πόλεμο. Άνάμεσα στις πολυάριθμες έρμηνεΐες τών κρίσεων πού δόθηκαν άπό τούς θεωρητικούς (έρμηνείες πού έφταναν άπό τίς κηλίδες τοϋ ήλιου ώς τήν κυκλο-φορία τοϋ αίματος τών έπιχειρηματιών), όφείλουμε νά ξε-χωρίσουμε δύο άναλύσεις πού σημάδεψαν βαθιά τήν έ-ποχή τους: τήν άνάλυση τοΟ Μάρξ καί τήν άνάλυση τού Κέυνς.

Γιά τόν Μάρξ, ή άναγκαιότητα τών κρίσεων συνδέεται μέ τήν ίδια τήν ύπαρξη τοϋ καπιταλισμού, δηλαδή ένός συστήματος βασισμένου στήν άτομική Ιδιοποίηση τών πα-ραγωγικών δυνάμεων καί στήν άτομική άναζήτηση τού κέρδους. Κάθε έπιχειρηματίας, ώθούμενος άπό τόν άντα-γωνισμό καί έχοντας τή δυνατότητα νά χρησιμοποιήση έλεύθερα τό παραγωγικό δυναμικό πού τοϋ άνήκει, θά παράγη τό περισσότερο δυνατό γιά νά πετύχη τά μεγα-λύτερα δυνατά κέρδη, χωρίς νά τόν άπα σχολή νά μάθη οδτε άν ή παραγωγή του έναρμονίζεται μέ τήν παραγω-γή τών άλλων παραγωγών, οδτε άν τό γλίσχρο ήμερο-μίσθιο πού δίνει στούς έργάτες του θά έπιτρέψη τή δη-μιουργία «άγοραστικής δύναμης» άρκετής γιά τήν άπορ-ρόφηση τών άγαθών πού προορίζονται γιά τήν τελική

Page 110: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— I l l —

κατανάλωση. Άπό καιρό σέ καιρό, δλες οί άντιθέσεις οί συμφυείς στήν κατάσταση αύτή θά τόν έμποδίζουν νά που-λά τό προϊόν του' τό άποτέλεσμα θά είναι πτώση τοϋ κέρ-δους του, θά ύποχρεώνεται νά κλείση τήν έπιχείρησή του, φορτώνοντας τΙς δικές του δυσκολίες στίς πλάτες τών προμηθευτών του καί τών έργατών του πού θά καταδι-κάζονται στήν άνεργία, συνεπώς έλαττώνοντας έτσι άκό-μα περισσότερο τήν κατανάλωση, κ.λ. Στό σύνολό της, ή μαρξιστική έξήγηση βασίζεται πιό πολύ στήν «άναρχία τής παραγωγής» (καί καταλήγει συνεπώς έμμεσα σέ μιά λύση σχεδιασμού) παρά στήν ύποκατανάλωση. Πρέπει έ-πίσης νά σημειώσουμε δτι, γιά τόν Μάρξ, ή κρίση είναι φαινόμενο άναπόφευκτο, άλλά ταυτόχρονα καί εύεργετικό, γιατί άποτελεϊ μιά λύση (βίαιη, δαπανηρή, προσωρινή, μά έπιτέλους μιά λύση) τών άντιθέσεων τοϋ συστήματος καί γιατί τοϋ έπιτρέπει νά ξεκινήση καί πάλι άπό πιό ύγιεΐς βάσεις.

Ό Κέυνς έδωσε περισσότερο μιά έρμηνεία γιά τήν «έγκατάσταση» τών οικονομιών τών βιομηχανικών χωρών σέ κατάσταση μόνιμης κρίσης, πού χαρακτηρίζεται άπό ύποαπασχόληση τών άνθρώπων καί τών συντελεστών πα-ραγωγής. Ή «Γενική θεωρία τής άπασχολήσεως, τοϋ τόκου καί τού χρήματος» έχει βαθιά έπηρεαστή άπό τήν οίκονομική συγκυρία τής έποχής του. Έ ξ η χρόνια μετά τήν έναρξη τής μεγάλης ύφεσης, έπικρατοϋσε άκόμα οι-κονομικός μαρασμός, βάλτωμα τής παραγωγής, μόνιμη άνεργία καί δέν μποροϋσε κανείς νά διακρίνη καθαρά ση-μάδια άναρρώσεως. Ή έρμηνεία πού δίνει τής μονιμότη-τας μιάς «Ισορροπίας ύποαπασχολήσεως» βασίζεται σέ πολ-

Page 111: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 1 2 —

λές διαπιστώσεις: 1) Στό μέτρο πού τά εισοδήματα αύ-ξάνουν, ή «τάση πρός κατανάλωση» (δηλαδή τό μέρος αύτών τών εϊσοδημάτων πού προορίζεται γιά τήν τελική κατανάλωση) μειώνεται. 2) Ή διατήρηση τής «ένεργοϋ ζητήσεως» (χρηματικής ζήτησης γιά τελικά καί ένδιά-μεσα άγαθά) σέ ένα έπίπεδο πού ν' άντιστοιχή στήν πλή-ρη άπασχόληση τών συντελεστών τής παραγωγής βασίζε-ται συνεπώς όλοένα καί περισσότερο στή ζήτηση έπεν-δύσεων. 3) Επε ιδή δμως στίς άναπτυγμένες βιομηχα-νικές οικονομίες τά κίνητρα γιά έπένδυση είναι περιορι-σμένα, καί έξαιτίας τής άδύνατης τάσης πρός κατανά-λωση, καί έξαιτίας του δτι έχει ήδη συσσωρευτή σημαν-τικό κεφάλαιο, ol εύκαιρίες συμπληρωματικών έπενδύσε-ων δέν άρκοϋν νά καλύψουν τήν αύξανόμενη άπόσταση άνάμεσα στίς δυνατότητες τής προσφοράς καί στή ζήτηση εΙδών τελικής κατανάλωσης. 4) Συνολικά, ή παραγωγή τείνει λοιπόν νά σταθή μόνιμα σ' ένα έπίπεδο κατώτερο άπό τό έπίπεδο πού θά έπέτρεπαν ot δυνατότητες τής προσ-φοράς, εύνοώντας έτσι τήν οίκονομική στασιμότητα καί τήν άνεργία. Ή διέξοδος άπό αύτή τήν κατάσταση βρί-σκεται στήν παρέμβαση τοΰ Κράτους στήν κατανάλωση (μέ μιά άνακατανομή τών εϊσοδημάτων σέ δφελος τών πιό

φτωχών κατηγοριών τών πολιτών πού έχουν καί τήν πιό Ισχυρή τάση πρός κατανάλωση) καί στίς έπενδύσεις (μέ μιά μείωση τών έπιτοκίων).

"Αν ύπάρχουν πολλές θεωρίες γιά τήν έμφάνιση τών κρίσεων, δέν ύπάρχουν λιγότερες έρμηνεϊες γιά τήν έξα-φάνισή τους μετά τό τέλος τοΰ πολέμου: γιά δρισμένους, αύτή ή έξαφάνιση τών οίκονομικών κρίσεων όφείλεται

Page 112: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 1 3 —

στήν έφαρμογή ένός «προγραμματισμού», έπίσημου ή ήμι-επίσημου, στήν πλειοψηφία τών βιομηχανικών χωρών καί γενικότερα, στόν καινούργιο ρόλο πού παίζει τό Κρά-τος στήν οικονομική ζωή" γιά άλλους συνδέεται μέ τή βελ-τίωση τοϋ μηχανισμού τής πληροφορήσεως καί τής λή-ψεως τών άποφάσεων στό έπίπεδο τών έπιχειρήσεων, πού είναι τώρα πιό συγκεντρωμένες, πιό δυνατές καί γ ι ' αύ-τό καί πιό Ικανές νά γνωρίζουν τίς έξελίξεις στήν άγορά τους καί νά έπιδρούν σ' αύτές τΙς έξελίξεις. "Αλλες Ερ-μηνείες βασίζονται στους χρηματικούς καί δημοσιονομι-κούς συντελεστές (ρυθμιστικός ρόλος τού πληθωρισμού, κατάργηση τής χρυσής βάσης κ.λ...) τέλος γιά δρισμένους, ή έξαφάνιση τών οίκονομικών κρίσεων έδώ καί είκοσι χρόνια δέν είναι παρά ένα προσωρινό φαινόμενο πού όφεί-λεται στήν ώθηση πού έδωσε στήν οικονομία ή «κάλυψη» τών συσσωρευμένων στή διάρκεια τής μεγάλης ύφέσεως καί στή διάρκεια τοΰ πολέμου καθυστερήσεων.

Βλέπε καί: άνάρρωση, κύκλος, ύπερθέρμανση, άνά-πτυξη.

Έλιάν Μοσσε

Ο Ι Κ Ο Ν Ο Μ Ι Κ Ο Σ Χ Ε Δ Ι Ο

Ή χρήση στήν οικονομία αύτοΰ τοΰ δρου μας πάει πολύ πίσω. "Ηδη τήν χρησιμοποιούσε γιά τή γεωργία δ αύτοκράτορας 'Αδριανός καί πιό κοντά σ' έμάς, δ καρ-δινάλιος Ρισελιέ έγραφε: « Ή φύση τών κρατικών ύπο-6

Page 113: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 1 4 —

θέσεων άπαιτεϊ έκείνος που είναι άφοσιωμένος στά δη-μόσια πράγματα νά προσπαθή συνήθως νά προβλέπη τί μπορεί νά συμβή καί νά χαράξη σχέδια πού έπιτρέπουν νά συνδέεται τό παρόν μέ τό μέλλον χωρίς κίνδυνο ζη-μίας». Άλλά μόνο στόν 20ό αίώνα μέ τή δημιουργία τών Σοσιαλιστικών Κρατών καί τήν καθιέρωση τής διευ-θυνόμενης οικονομίας στόν πόλεμο πήρε ή σχεδιοποίηση τή σημερινή σημασία. "Αν καί ό δρος «σχέδιο» έχει πολ-λές σημασίες, μπορεί νά βρούμε ένα κοινό παρανομαστή, καί συγκεκριμένα: «συναρμοσμένο καί μέ συνοχή σύνολο άντικειμενικών σκοπών καί μέσων γιά τήν μελλοντική οίκονομική άνάπτυξη μιας χώρας».

'Ακριβώς δμως ή κατάχρηση πού έχει γίνη τού δρου αύτοΰ, οί ποικίλες χρήσεις του, έπιβάλλουν νά ύπογραμμί-σουμε μερικές άσάφειες καί συγχύσεις προτού προχωρή-σουμε στόν προσδιορισμό τού περιεχομένου του. Ή σχε-διοποίηση δέν είναι ταυτόσημη μέ τή διευθυνόμενη οικονο-μία (μέ τήν έννοια τής μεγάλης καί σχετικά καταναγ-καστικής κρατικής παρεμβάσεως) οδτε μέ τό σοσιαλισμό μέ τήν παραδοσιακή έννοια (τό χαρακτηριζόμενο δηλαδή άπό τή δημόσια ιδιοκτησία τών μέσων παραγωγής). "Αν καί ή σχεδιοποίηση γεννήθηκε στά σοσιαλιστικά κράτη (Ιο πεντάχρονο σχέδιο τής Ε.Σ.Σ.Δ., στά 1928) έφαρμό-

ζεται σήμερα άπό έθνη πού ζοΰν σέ φιλελεύθερη οικονο-μία. Τό παράδειγμα τής Γαλλίας είναι, άπό τήν άποψη αύτή, χαρακτηριστικό. Πρέπει λοιπόν νά ξεχωρίζουμε τή σχεδιοποίηση πού είναι ένα οικονομικό δργανο, δπως καί ή άνάλυση τής συγκυρίας, άπό τό ιδεολογικό σύστημα πού τή χρησιμοποιεί, έστω κι άν αύτό τό σύστημα έπηρεάζη

Page 114: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 1 5 —

σημαντικά τό περιεχόμενο πού δίδεται στή σχεδιοποίηση. "Ετσι διακρίνουμε σήμερα δυό βασικούς τύπους σχεδιο-

ποιήσεως : — τήν έπιτακτική σχεδιοποίηση πού τό πρότυπό της δό-θηκε άπό τό σοβιετικό οικονομικό σχέδιο καί όνομάζεται έτσι γιατί ή οίκονομική άνάπτυξη τής χώρας προσδιορίζε-ται μέ λεπτομέρειες, αυταρχικά καί προκαταβολικά άπό τήν πολιτική έξουσία (ποσότητες καί τιμές τών διαφόρων προϊόντων) καί γιατί τό οικονομικό σχέδιο πρέπει άμεσα νά τό έκτελέσουν ol έπιχειρήσεις. — τήν ένδεικτική σχέδιοποίηση, πού λέγεται καί «ευλύ-γιστη» καί πού τό πιό χαρακτηριστικό της παράδειγμα τό δίνει ή Γαλλία" ή σχεδιοποίηση αύτή συνδέει μιά λε-πτομερειακή μελέτη τής άγοράς μέ καθορισμένους άντι-κειμενικούς σκοπούς, πού συνολικά άποτελοΰν έκφραση τών θελήσεων τοΰ έθνους, μά δέν έχει καθόλου καταναγ-καστικό χαρακτήρα στό έπίπεδο τών Ιδιωτικών έπιχει-ρήσεων. Χρησιμοποιεί μέσα ένεργείας ούσιαστικά κατ' έπι-λογήν καί βασιζόμενα σέ μεθόδους κινήτρων: ή έπιτυχία της έξαρτάται σέ μεγάλο βαθμό άπό τό «συντονισμό» άνά-μεσα στό κράτος καί τούς συνεταίρους του.

Τό γιουγκοσλαβικό σύστημα άποτελεϊ μιά ιδιαίτερα ένδιαφέρουσα περίπτωση, άπό τήν άποψη δτι συνδυάζει μέθοδο σέ μεγάλο βαθμό ένδεικτικής σχεδιοποιήσεως, μέ σοσιαλιστικό περιεχόμενο: προσπαθεί νά βάλη σέ ένέρ-γεια τό μηχανισμό τής άγοράς καί νά διατηρήση τόν συν-αγωνισμό άνάμεσα σέ έπιχειρήσεις πού διευθύνονται συλ-λογικά. "Αλλωστε παρατηρείται τώρα μιά έξέλιξη τής έπιτακτικής σχεδιοποιήσεως πρός πιό εύλύγιστες μορφές

Page 115: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 1 6 —

πού τήν φέρνουν κοντύτερα πρός τή γιουγκοσλαβική σχε-διοποίηση.

Τ ό γ α λ λ ι κ ό ο ι κ ο ν ο μ ι κ ό σ χ έ δ ι ο . Είναι πρώτ' άπ' δλα ή συγκεκριμένη Ικφραση μιας θελή-σεως, τής θελήσεως νά προσανατολιστή, νά «προγραμμα-τιστή» ή οίκονομική άνάπτυξη τής χώρας πρός μιά κατεύ-θυνση πού κρίνεται έπιθυμητή" έτσι οί μεγάλοι άντικει-μενικοί σκοποί — ποσοστά αύξήσεως τής παραγωγής καί ιδιαίτερα κατανομή τών «καρπών τής έπεκτάσεως» — έκ-φράζουν τΙς έπιλογές πού έγιναν άνάμεσα στίς διάφορες δυνατότητες καί έπιδιώξεις τής άναπτύξεως. Πάντα μέ τό ίδιο πνεύμα, είναι πρόγραμμα δραστηριοτήτων τού Κρά-τους. Άλλά τό Σχέδιο είναι έπίσης γενικευμένη μελέτη τής άγοράς πού άποβλέπει νά δώση τή δυνατότητα στούς οίκονομικούς παράγοντες νά προσανατολίσουν τΙς άποφά-σεις τους πρός τΙς πιό πιθανές προοπτικές άναπτύξεως. Συνδέει λοιπόν τούς άντικειμενικούς σκοπούς μέ προβλέ-ψεις γιά τήν έξέλιξη τής ποσότητας καί τής συνθέσεως τής Ιδιωτικής καταναλώσεως καί μέ λεπτομερειακές προοπτι-κές γιά τήν παραγωγή. Άπό τό 5ο Σχέδιο προσθέτει έπί-σης καί «ένδείξεις» γιά τΙς έξελίξεις τών βασικών τιμών καί εισοδημάτων.

Αύτός δ διπλός χαρακτήρας τού Σχεδίου — άντικει-μενικοί στόχοι καί προβλέψεις — δέν θά ήταν νοητός χωρίς ένα πλαίσιο καί μιά θεμελίωση μέ άριθμούς πού Εξασφαλίζουν τή συνοχή καί τή συγκρότησή του. Ή έθνι-κή λογιστική ύπηρεσία παρέχει τό πλαίσιο καί δίνει τή δυνατότητα νά ύπάρξη ή «θεμελίωση» σέ άριθμούς. Στό Σχέδιο λοιπόν έπισυνάπτεται καί μιά « π ρ ο β ο λ ή »

Page 116: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 1 7 —

(άφοΟ ένδιαφέρει νά προβληθούν οί οικονομικοί ύπολο-γισμοί γιά νά θεμελιωθή Ινα σχεδιάγραμμα τής μελλον-τικής οίκονομικής καταστάσεως). Ή προβολή είναι άπό μιά άποψη κάτι περισσότερο άπό τό Σχέδιο, άφοΟ περι-λαμβάνει «άντικειμενικούς στόχους ρυθμιστικού χαρακτή-ρα καί Ινδεικτικές προβλέψεις». «Οί προβλέψεις παρέχουν μιά χρήσιμη εικόνα ένός μέλλοντος μέ συνάφεια, άλλά πρέπει νά διορθώνωνται δταν συμβαίνουν άτυχήματα χω-ρίς νά μπορή νά πή κανείς δτι αύτό είναι παρέκκλιση άπό τΙς κατευθύνσεις τοϋ Σχεδίου» ( ' ) . Άλλά ή προβολή είναι έπίσης κάτι λιγότερο άπό τό Σχέδιο πού «έκτός άπό τήν άναγγελία άποτελεσμάτων, πραγματοποιεί έπίσης τόν προσδιορισμό καί τήν άνάγλυφη παρουσίαση μιας μεσο-πρόθεσμης οίκονομικής πολιτικής» (2) καί άποβλέπει νά συνδέση τούς άντικειμενικούς στόχους μέ μιά στρατηγική γιά τήν έπιτυχία τους.

Ή έπεξεργασία καί ή έκτέλεση τοϋ Σχεδίου άπαιτοΰν τή συνεργασία δρισμένων όργανισμών καί Ιδρυμάτων πού είναι χρήσιμο νά τούς γνωρίσουμε. Ή Γενική Επιθεώρη-ση τοϋ Σχεδίου, όργανισμός πού άπασχολεΐ περίπου δια-κόσια πρόσωπα καί έξαρτάται άπό τόν πρωθυπουργό, έχει τήν πρωτοβουλία γιά τΙς ένέργειες πού έχουν σχέση μέ τήν έπεξεργασία καί τήν έκτέλεση τοϋ Σχεδίου, τίς έμψυχώ-νει καί τΙς συντονίζει* είναι δ μεγάλος έργοδηγός τοϋ Σχε-δίου. Τεχνικοί όργανισμοί πού δ κυριότερός τους είναι τό

(') Έκθεση γιά τΙς βασικές προβλέψεις τοΟ 5ου ΓαλλιχοΟ ΟίκονομικοΟ Σχββίοϋ.

(') Στήν Ιδια.

Page 117: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 1 8 —

Εθνικό 'Ινστιτούτο Στατιστικής καί Οικονομικών Μελε-τών, βοηθούμενο άπό τή Διεύθυνση Προβλέψεων τού Υ-πουργείου Οικονομικών, συμβάλλουν δραστήρια στήν τε-χνική προπαρασκευή τού Σχεδίου καί Ιδιαίτερα έκτελούν τΙς έργασίες γιά τήν προβολή. Τέλος οί 'Επιτροπές Εκ-συγχρονισμού, πού άποτελούνται άπό άντιπροσώπους τών συνδικάτων τών έργαζομένων, τών έργοδοτικών ένώσεων, τού Πανεπιστημίου, τής διοικήσεως, έχουν διπλό έργο: νά δίνουν στατιστικές καί οικονομικές πληροφορίες άπαραί-τητες γιά τΙς προβλέψεις καί τό σχετικό προσχέδιο προ-βολής καί προπαντός νά έξασφαλίζουν τή συμμετοχή τών διαφόρων οικονομικών όμάδων στήν προπαρασκευή τού Σχεδίου. Αύτή ή συμμετοχή, πρωταρχική γιά τήν έπιτυ-χία ένός Σχεδίου πού δέν θέλει νά είναι έπιτακτικό καί γ ι ' αύτό δέν μπορεί νά έχη στή διάθεσή του δλα τά άπα-ραίτητα μέσα γιά τήν πραγματοποίηση τών στόχων του, έξασφαλίζεται έπίσης μέ τή γνωμοδότηση τού Οίκονομι-κού καί Κοινωνικού Συμβουλίου (πού διατυπώνει μόνο τή γνώμη του καί τού Κοινοβουλίου πού έγκρίνει τό Σχέ-διο σέ μιά ψηφοφορία). Κατά τή διάρκεια τής έπεξεργα-σίας τοϋ δου Σχεδίου, τό Κοινοβούλιο ρωτήθηκε κι έδωσε τή γνώμη του δυό φορές: τήν πρώτη φορά γιά τΙς με-γάλες έπιλογές τού Σχεδίου καί μετά τήν λεπτομερειακή έπεξεργασία του γιά τό προσχέδιο τοϋ Ιδιου τοϋ Σχεδίου.

Ζ. Ζ.

Page 118: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 1 9 —

Ο Μ Α Δ Ε Σ Π Ι Ε Σ Ε Ω Σ

Έ γαλλική πολιτική έπ ι στή μη δέν έχει φτάσει σ' ένα τέτοιο βαθμό έπεξεργασίας πού νά μπορή νά δώση καί νά έπιβάλη a fortiori, έναν άκριβή όρισμό τής όμάδος πιέ-σεως. Μέ τήν πιό πλατιά έννοια, όμάδα πιέσεως είναι κά-θε έπαγγελματικός κλαδικός, συνδικαλιστικός, πολιτιστι-κός, άκόμα καί θρησκευτικός όργανισμός που δρα γιά νά προλάβη, νά έπιτύχη ή νά ματαιώση μιά άπόφαση τοϋ δημοσίου που τήν άφορα. "Ενας σύλλογος οικογενειαρχών πού δημοσιεύει άρθρα γιά νά έπιτύχη μεγαλύτερα οικο-γενειακά έπιδόματα, ένα σπουδαστικό συνδικάτο πού κά-νει έκδηλώσεις ύπέρ τών ύποτροφιών, μιά όμοσπονδία πα-λαιών πολεμιστών πού ένεργεί στά παρασκήνια γιά νά έπιτύχη δωρεάν θέσεις σταθμεύσεως γιά τά μέλη της είναι, σύμφωνα μέ τόν όρισμό αύτό, όμάδα πιέσεως, δπως άκρι-βώς μιά ένωση άγροτικών συνεταιρισμών πού χρηματοδο-τεί τήν έκλογική καμπάνια ένός ύποψηφίου βουλευτή πού έχει ύποσχεθή νά ένεργήση γιά ένα σιλό ή μιά συνδικαλι-στική όργάνωση φαρμακοποιών πού δημοσιεύει νούμερα γιά νά δείξη δτι είναι βλαβερά τά άλληλοβοηθητικά φαρ-μακεία.

Μέ πιό στενή έννοια, όμάδα πιέσεως είναι ένας όργα-νισμός πού ύπερασπίζεται καθαρά ύλικά συμφέροντα μέ μυστική, κατά προτίμηση, δράση. Ή δράση τους — έδώ μπαίνει τό ήθικό στοιχείο — είνα: άνομολόγητη' είναι έξαιρετικά έπιζήμια, όλέθρια γιά τό σύνολο' είναι άπό-δειξη τής κακής λειτουργίας τών πολιτικών θεσμών.

Είναι καθυστερημένη αύτή ή άντίληψη, αύτή ή στάση

Page 119: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 2 0 —

άπέναντι στήν όμάδα πιέσεως; Άπαντοϋν έμμεσα val στις Ενωμένες Πολιτείες δπου τά λδμπις, τόσα βσα καί τά Ιδιαίτερα συμφέροντα, έχουν έγκατασταθή στους δρόμους. Είναι όργανικά διακλαδωμένα στδ Κογκρέσσο. "Αν καί δ ρόλος τους δέν προβλέπεται φυσικά άπό τό Σύνταγμα, έ-χουν γίνει τροχοί τής άμερικανικής δημοκρατίας.

Ά π ' αύτή τήν πλευρά τού Ατλαντικού καί Ιδιαίτερα στή Γαλλία δπου οί άσχολούμενοι μέ τούς συνταγματικούς θεσμούς έχουν κατά παράδοση πολύ λίγη κλίση νά βλέ-πουν τόν κόσμο δπως είναι, συγγραφείς σάν τόν Ζ. ΜεΟνώ («Οί δμάδες πιέσεως στή Γαλλία», 1958, Άρμάν Κολέν)

παρατηρούν δτι «ή δραστηριότητα τών δμάδων πιέσεως είναι άντίθετη πρός τό τυπικό σχήμα τής άντιπροσωπευ-τικής δημοκρατίας, τό όποιο ύποτίθεται δτι διέπει άκόμα τούς γαλλικούς θεσμούς». "Αν ένας σημαντικός άριθμός καλά πληροφορημένων πολιτών συμμετείχε στή δημόσια ζωή, ή παρέμβαση τών δμάδων πιέσεως στόν καθορισμό καί τήν έφαρμογή τής κρατικής πολιτικής θά ήταν, θεω-ρητικά, χωρίς άντικείμενο. Έ διανομή τού γλυκού, ή κα-τανομή τοϋ έθνικοϋ εισοδήματος θέλουμε νά πούμε, θά γινόταν (ύποτίθεται) στό φώς τής ήμέρας καί δίκαια.

Ώσπου νά έλθη ή άναμενόμενη Ιδανική δημοκρατία, τό πεδίο είναι έλεύθερο γιά τΙς δμάδες πιέσεως. Αύτό τό πεδίο, γιά νά μιλήσουμε μόνο γιά τίς όμάδες πού έπιδιώ-κουν καθαρά οίκονομικούς σκοπούς, έχει μήπως περιορι-στή, στήν περίπτωση τής Γαλλίας, μέ τό πέρασμα στόν άμεσο έλεγχο τοϋ Κράτους πολλών τομέων δραστηριότη-τας a priori ύποκειμένων στούς έλιγμούς τών δμάδων συμ-φερόντων; Γιά νά τό πιστέψουμε θάπρεπε — ένα παρά-

Page 120: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 2 1 —

δείγμα άνάμεσα σέ είκοσι άλλα — νά άγνοήσουμε τόν έπίμονο καί κρυφό άγώνα τής S.N.C.F. κατά τοϋ μεγά-λου σχεδίου τής διώρυγας (Ρήνου - Ροδανοϋ), πού ύπο-στηρίζεται άπό μιά «δμάδα πιέσεως» στήν όποία άνήκουν οί παρόχθιες βιομηχανίες καί όργανισμοί.

Οί δμάδες πιέσεως χρησιμοποιούν — κι αύτό είναι ένα άπό τά μεταπολεμικά τους χαρακτηριστικά — περισ-σότερο τή μεσολάβηση σχηματισμών πού βρίσκονται στό σταυροδρόμι τής οίκονομικής ζωής παρά τή μεσολάβηση παραδοσιακών Επαγγελματικών δργανώσεων (στίς όποιες συνήθως Εμπιστεύονται δευτερότερα Εργα). Ένας άπό τούς σχηματισμούς αύτούς είναι, χωρίς άμφιβολία, ή Ό-δική Ένωση Γαλλίας. Είναι Ενας θαυμάσιος μοχλός τόσο γιά τΙς έταιρίες πετρελαίων δσο καί γιά τίς βιομηχανίες αύτοκινήτων, γιά τούς Εργολάβους δημοσίων Εργων, δσο γιά τίς Επιχειρήσεις μεταφορών. Οί καμπάνιες κατά τής φορολογήσεως τών αύτοκινήτων ή γιά τήν Επιμήκυνση τών Εθνικών όδών καί τήν κατασκευή ύπογείων γκαράζ μπορούν νά Ενορχηστρώνονται άπό τήν 'Οδική Ένωση μΕ πρόσχημα τό συμφέρον τοϋ κοινού, χωρίς νά είναι ύπο-χρεωμένοι νά Εμφανιστούν οί πραγματικοί έπιχορηγητές.

Διάφορες όργανώσεις μπορούν έπίσης νά Ενώνουν τις προσπάθειές τους γιά νά «προωθήσουν» μεγάλα Εργα δ-πως τό τοϋνελ τής Μάγχης — στήν περίπτωση αύτή ή δραστηριότητα άναπτύσσεται σέ πάνω άπό μία χώρες — ή ή οικοδόμηση άστιχών συγκροτημάτων πού άφήνουν πο-λύ χρήμα. Οί όμάδες πιέσεως κάνουν πολλές προσπάθειες γιά νά συνδυάσουν τή δράση τους, είτε πρόκειται νά έξα-σφαλίσουν άγορές τοϋ Δημοσίου (άκόμα περισσότερο πού

Page 121: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 2 2 —

ot άνταγωνιστές είναι δλοένα καί λιγότεροι χαΐ συνδέον-ται μεταξύ τους μέ συμφωνίες τουλάχιστο σιωπηρές), είτε νά έκτοπίσουν έναν άνταγωνιστή (οί έπιχειρήσεις μαργαρί-νης κατά τών έπιχειρήσεων βουτύρου) είτε νά ύποχωρή-σουν μέ τούς καλύτερους δρους (μικροέμποροι έναντίον τών Ιδιοκτητών τών σούπερ - μάρκετ). Στίς περιπτώσεις αύτού τοΟ τύπου ή σύγκριση τών φακέλλων μπορεί νά διαφώτιση τΙς δημόσιες άρχές, άν δχι ή έθνική άντιπροσωπεία.

Άλλά τδ Κοινοβούλιο είναι, δπως άλλοτε, ένα ύπο-χρεωτικδ σημείο διαβάσεως γιά τή λήψη ή τή ματαίωση τής άναμενομένης άποφάσεως τού Κράτους; Μπορούμε ν' άμφιβάλλουμε γι ' αύτό. Βέβαια πάντα βρίσκονται άτομα καί δμάδες συμφερόντων πού δέχονται νά έξοφλήσουν τούς λογαριασμούς γιά τΙς έκλογικές έκστρατεΐες καί τά μη-νιάτικα έξοδα τών κομμάτων, άλλά τδ ένδιαφέρον τών δμάδων πιέσεως γιά τή Βουλή πέφτει κατακορύφως δ-ταν τδ κοινοβούλιο μεταβάλλεται σέ μιά αίθουσα κατα-γραφής είλημμένων άποφάσεων. Τότε μόνο οί κοινοβου-λευτικές έπιτροπές παρουσιάζουν ένδιαφέρον γιά τΙς δμά-δες πιέσεως. 01 «λομπίστ» κάνουν τήν παρουσία τους, κα-νένα δμως άποφασιστικό άποτέλεσμα δέν έπιτυγχάνεται πιά μέ τή μεσολάβησή τους.

Ol δμάδες πιέσεως είναι έφοδιασμένες μέ έρευνητικά μυαλά πού μετακινούνται ταυτόχρονα μέ τά κέντρα τών κρατικών άποφάσεων. Αύτά τά κέντρα βρίσκονται συγκεν-τρωμένα, περισσότερο άπό άλλοτε, στά ύπουργικά γρα-φεία καί έκεΐ οί φάκελλοι, έπεξεργασμένοι άπό είδικούς σέ «Ινστιτούτα έρευνών» ή σέ γραφεία μελετών, συνήθως παρασυνδικαλιστικά, παραδίδονται στούς τεχνικούς συμ-

Page 122: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 2 3 —

βούλους πού συνήθως προέρχονται άπό τό ίδιο «σαράι» πού προέρχονται καί ot έξπέρ. Ή έξαγορά, δταν ύπάρχη έξαγορά, γίνεται λιγότερο μέ κουδουνιστά έπιχειρήματα καί περισσότερο μέ συλλογισμούς πού παρουσιάζουν φυσι-κά μερικά κενά — είναι δ νόμος τοΰ είδους — άλλά συ-νοδεύονται πάντα μέ προσεκτικά συσκευασμένες δεσμί-δες... 'Ενισχυμένες άπό μιά δουλειά σέ βάθος στούς κόλ-πους τής μιας ή τής άλλης έπιτροπής ή τών συμβουλίων πού άνθοΰν σ' αύτή τή χώρα, ot ένέργειες πρός τούς Ισχυ-ρούς στό Παρίσι, καί ήδη τώρα ώς ένα βαθμό καί στίς Βρυξέλλες, θά ύποστηριχτοΰν άνοικτά, άν τό έπαθλο ά-ξίζη τόν κόπο, άπό μιά δημόσια καμπάνια. Ή καμπάνια αύτή θά έπιλέξη προσεκτικά τά μέσα της πού θά δδη-γοΰν καλύτερα στό σκοπό δσο θά είναι περισσότερο έπε-ξεργασμενοι ol «φάκελλοι τύπου». Σ' αύτούς τούς πλήρεις κατά 90% φακέλλους, ή διοίκηση άπό έλλειψη μέσων με-λέτης, δέν μπορεί καμιά φορά νά άντιπαραθέση στό γρα-φείο τού ύπουργοΰ παρά μόνο έπιμέρους στοιχεία. Τό παι-γνίδι είναι τότε άνισο.

Ot δμάδες πιέσεως, τό πεδίο τής δραστηριότητάς τους, ή ένταση, ot μορφές καί ή άποτελεσματικότητα τών ένερ-γειών τους έξελίσσονται στό μέτρο πού άναπτύσσεται ή βιομηχανική κοινωνία καί ταυτόχρονα μέ τούς κανόνες τού πολιτικοοικονομικού παιγνιδιοΰ. Ot δμάδες πιέσεως μπορεί νά δαμάζωνται — έχουν τάση νά έξημερώνων-ται — άλλά δέν είναι έτοιμες νά έξαφανιστοΰν. Στήν πρα-γματικότητα δέν είναι ύποπροϊόν μόνο τοΰ καπιταλιστι-κού καθεστώτος μά κάθε μορφής κοινωνίας στήν δποία

Page 123: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 2 4 —

ή Ισορροπία προκύπτει άπό τό παιγνίδι άντιφατικών δυ-νάμεων καί συμφερόντων.

ΆλαΙν Mvçaiè

Ο Υ Δ Ε Τ Ε Ρ Ο Φ Ι Α Ι Α

Υπάρχουν λέξεις πού περνούν άπό τήν κατάσταση τού βαρβαρισμού στήν κατάσταση τού Εκφυλισμού χωρίς νά γνωρίσουν τήν ώριμότητα. Τέτοια λέξη είναι κι ή ούδε-τεροφιλία.

Ό ΜπλαΙζ Πασκάλ Εγραφε: «Προσέξτε νά μήν κλί-νετε ούτε πρός τό ΣαΙν - Μερρί, ούτε πρός τό Σατλέ . . . » . Ούτε τό ΣαΙν - Μερρί τής Δύσης, ούτε τό Σατλέ τής 'Ανα-τολής — ίδού ή πρώτη μορφή έκείνου πού, κατά τό 1950, άρχισαν νά όνομάζουν ούδετεροφιλία. Παράξενο, αύτή ή άρκετά άσχημη λέξη πού κατέληξε νά συγχέεται μέ τόν Τρίτο Κόσμο, μέ τούς ύπό άνάπτυξη λαούς, μέ βοηθού-μενα κράτη, πρόβαλε στήν άρχή στή σκιά τής εύρωπαΓ-κής διπλωματίας, μέ άφορμή έσωτερικές διαμάχες τής "Ατλαντικής Συμμαχίας.

Τά πρώτα βέλη μέ άφορμή τήν ούδετερότητα δέν τά Ερριξαν έκεΐνοι πού ό κ. Πουζάντ (ό παλαιότερος) τούς άποκαλεΐ «βασιλιάδες τής Μπανανίας», άλλά δυό άπό τΙς πιό Εγκυρες προσωπικότητες τού γαλλικού τύπου — ot κ.κ. Πιέρ Μπρισσόν, τότε διευθυντής τού Φ ι γ κ α ρ ό καί Ύμπέρ Μπέβ - Μερρύ, διευθυντής τού Μ ό ν τ. Ό

Page 124: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 2 5 —

κ. Έτιέν Ζιλσόν, άκαδημαϊκός μή κονφορμιστής, σέ μιά σειρά άρθρα του στό Μ ό ν τ άμφισβήτησε τίς βάσεις τής 'Ατλαντικής Συμμαχίας καί ύποστήριξε δτι ή Γαλ-λία δέν πρέπει νά καταντήση φέουδο τοϋ Σαίν - Μερρί, μέ τό πρόσχημα τής σωτηρίας άπό τό Σατλέ. Ό κ. Μπρισ-σόν άπάντησε άπότομα δτι αύτά ήταν πολύ λίγο άνδρικά λόγια. Κι είχε τόσο ύπογραμμιστή ή λέξη άνδρικά πού δ κ. Μπέβ - Μερύ, τοϋ δποίου τό δφος είναι συνήθως συγ-κρατημένο, ύποχρεώθηκε νά άνταποδώση τά ίσα, μ' ένα σημείωμα ύπό τόν τίτλο «Νά τάχουμε ή δχι», δπου καλοΰ-σε τούς σείχηδες τοΰ Σαίν - Μερρί νά προσέχουν νά μήν προκαλούν τήν όπερηφάνεια έκείνων πού δέν δέχονται νά σκύβουν.

Άλλά, δόξα τφ θεφ, ή «ούδετεροφιλία» γρήγορα ά-παλλάχτηκε άπ' αύτή τή φυσιοπαθολογική παραλλαγή καί γύρισε τήν πλάτη στήν έκθεση Κίνσεϋ, γιά νά καταφέρη νά καταλάβη καί πάλι τή θέση της στό πεδίο τής πολιτι-κής έπιστήμης, δπου ή παθολογία παίρνει πιό διάχυτες μορφές.

Τότε ό κ. Νεχροΰ γίνεται ό πρώτος ποντίφηκας αύ-τής τής θρησκείας πού θά τή νοθεύσουν διάφορες αιρέ-σεις μετά τήν άποθέωση τοΰ Μπαντούγκ (Απρίλης 1955). Μέ τήν κραυγή «στό διάβολο οί συνασπισμοί», ό 'Ινδός πρωθυπουργός κάλεσε τούς συναδέλφους του νά μή μπαί-νουν στις συμμαχίες πού τίς δένουν οί μεγάλες δυνάμεις γιά σκοπούς, μπορεί νά πή κανείς, Ιδιαίτερα δικούς τους. Αύτή ή έπιφυλακτική στάση, δπως πίστευε ό πρωτεργάτης της καθώς καί πολλοί Ασιάτες καί Αφρικανοί ήγέτες καί άργότερα ό κ. Τίτο, ήταν τό μέσο γιά νά διατηρηθή

Page 125: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 2 6 —

αύτό πού ot μικρές δυνάμεις άποκαλούσαν ήδη ειρηνική συνύρπαξη.

Αύτή εϊναι ή πρώτη «ούδετεροφιλία». Μιά σύμπτη-ξη, μιά άρνηση. «Όταν τά βουβάλια μαλλώνουν τό χόρτο ύποφέρει», λέει μιά παροιμία πού τή διεκδικούν δλοι οί λαοί τού Τρίτου Κόσμου, ό καθένας γιά λογαριασμό του. Τό χόρτο δέν παίρνει θέση, άπό τό φόβο δτι θά νοιώση πιό βαριά τή μιά ή τήν άλλη μπόττα. Αύτή δμως ή πα-θητική άντίληψη τής ούδετεροφιλίας θά παραχωρήση σέ λίγο τή θέση της σέ άλλη, πού διαμορφώνεται μετά τή διάσκεψη τού Μπαντούγκ, καί μέ τήν όποία συνέδεσε τό δνομά του ό πρόεδρος Άμπντέλ Νάσσερ, δπως δ Νεχρού μέ τήν πρώτη: ή θετική ούδετεροφιλία.

Οί πρόμαχοι αύτής τής θεωρίας, θά λέγαμε μάλλον τής τεχνικής, πιστεύουν δτι δέν άρκεΐ νά άρνήσαι τήν ύποστήριξή σου στούς Πικρόχολους καί τών δύο πλευρών. Καταλαβαίνουν πώς αύτή ή ϊση άπόσταση έπιτρέπει καρ-ποφόρες έπιχειρήσεις κι άντί νά τονίζης τήν άρνητική δψη τής μή συνεργασίας μ' ένα στρατόπεδο, καλύτερα νά τήν κάνης άτού άπέναντι στήν άλλη. Κι άντί νά λες στόν ένα «λυπάμαι, δέν έρχομαι μαζί σας», είναι προτι-μότερο νά λές στόν άλλο «βλέπετε, δέν πηγαίνω μ' αύ-τούς. . .» . "Ετσι έξασφαλίζεται μιά γόνιμη ύπεραξία τής παθητικότητας.

Τό 1952, τό νά μήν είναι μέλος ένός δυτικού συμφώ-νου μπορούσε νά έκθέση έναν "Αραβα ήγέτη στούς κε-ραυνούς τοϋ κ. Ντάλλες. Τό 1956, αύτή ή θέση τού έξα-σφαλίζει τό άλεξικέραυνο τού κ. Μπουλγκάνιν — καί έπΐ πλέον μερικά χαλυβουργεία ή τρία έκατομμύρια καντάρια

Page 126: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 2 7 —

ούκρανικού σταριού, πολλές έκατοντάδες ΜΙγκ καί έναν καλό λόγο τοϋ κ. Χρουστσώφ. «Νά τάχουμε ή δχι ;». "Οχι πιά. Νά τάχουμε άπλώς καί v i ξαναζητάμε. "Ετσι, άπό τό 1955 ώς τό 1962, ό Τρίτος Κόσμος τρέφεται — δχι καλά, άλλωστε — άπδ τήν άκινησία του καί άπό τόν ψυχρό πόλεμο.

Μά ot άνθρωποι μέ καθαρή καρδιά πού ίδρυσαν τά κράτη, τά δποΐα προέκυψαν άπό έκεΐνο που δ Μπέρκ δνο-μάζει «διεύρυνση τού παγκόσμιου χώρου», δέν μπορούσαν νά ικανοποιηθούν άπό αύτό τό ρόλο τού διπλωματικού πα-πατζή καί δέν τούς άρεσε νά παίζουν τό «γάντζο» τοΰ θείου Ύμπύ. "Ετσι, ή ούδετεροφιλία, πού στήν άρχή ήταν ή τέχνη τής άντιμιλιταριστικής νιρβάνα κι ύστερα ή στη-ριζόμενη στήν μωρία τών μεγάλων μέθοδος τής έναλλασ-σόμενης έξασφάλισης πόρων, μεταμορφώνεται τώρα σέ μιά τρίτη θεωρία: στή θεωρία τής διαιτησίας.

Αύτό τό δραμα προβάλλει γιά πρώτη φορά τόν 'Οκτώ-βρη τοΰ 1960, στά Ηνωμένα "Εθνη. Ot άρχηγοί τών πέντε «ούδετερόφιλων» κρατών — 'Ινδίας, Γιουγκοσλα-βίας, Η.Α.Δ., 'Ινδονησίας καί Γκάνα — συνασπίζονται γιά νά καλέσουν 'Αμερικανούς καί Σοβιετικούς vi θέσουν τέρμα στόν ψυχρό πόλεμο. Αύτή ή τάση πρός τήν έξιδα-νίκευση καί τήν άξιοποίηση τής άδυναμίας ένισχύεται τόν έπόμενο χρόνο στό Βελιγράδι, στή διάσκεψη τών «μή εύ-θυγραμμισμένων» (Σεπτέμβρης 1961).

Σημειώνουμε μέ τήν εύκαιρία αύτή τή λέξη πού πάει ν' άντικαταστήση τό «ούδετερόφιλος». Σέ μιά έντυπωσιακή δμιλία του, δ κ. Μοντίμπο Κέϊτα, τότε πρόεδρος τής Δη-μοκρατίας τοΰ Μαλί, προσπαθεί νά έπιβάλη αύτή τήν δρο-

Page 127: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 2 8 —

λογία στή θέση τοϋ «Αδέσμευτος». Γιατί, λέει, «άν είμα-στε μή εύθυγραμμισμένοι μέ τδν Ινα ή τόν άλλο στρατιω-τικό συνασπισμό, παραμένουμε δεσμευμένοι στόν άγώνα γιά τήν άποαποικιοποίηση πού δέν έχει τελειώσει». Νά πού ό άποικισμός φάνηκε, κατά σύμπτωση, στό έπίπεδο τών άξιωματούχων, χρήσιμος στή ιη μαντική καί στή λο-γική.

"Αν τό Μπαντούγκ, σύμφωνα μέ τήν περίφημη έκ-φραση τού Λεοπόλντ Σενγκόρ, «σκότωσε τό σύμπλεγμα κατωτερότητας», τό Βελιγράδι είδε νά ξεπροβάλλη κάτι πού έμοιαζε μέ σύμπλεγμα άνωτερότητας. Τό θέμα δέν ήταν πιά νά έκδηλωθή ή ύπαρξη κι ή άνάδυση ένός κό-σμου πρώην σκλάβων, νά διακηρυχθή τό δικαίωμά τους στή ζωή, νά διασφαλιστή ή άνεξαρτησία τους άπέναντι στά συμφέροντα τών πρώην κυρίων. Πρόκειται τώρα γιά τήν παρέμβαση μιάς όμάδας κρατών πού νοιώθουν άρκετά έλεύθερα ώστε νά παίζουν, δταν χρειάζεται, τό ρόλο τών μεσολαβητών, τών διαιτητών, τών είρηνοποιών. Έθνη πού είχαν χάση δικαίως τήν ύπομονή τους νά ύποφέρουν τό-σον καιρό τή «σοφία» τών δυνατών, φλέγονταν άπό τήν έπιθυμία νά δώσουν μέ τή σειρά τους μαθήματα.

Άπό τή στιγμή πού περιγράφουμε τόν άποικισμό σάν ριζικά κακό, σάν πηγή κάθε κακού, γιατί νά μήν έχου-με τή διάθεση νά δούμε στό πρόσωπο έκείνου πού μόλις χειραφετήθηκε, δχι τόσο τό άποτέλεσμα ένός θαύματος, δσο ένα θαυματοποιό, ένα δν τής έλευθερίας καί τής άθω-ότητας, κατάλληλο νά δώση στούς διεστραμμένους γερο-μακιαβελικούς καί στούς κατασκευαστές δπλων, άτομικών ή δχι, τά μαθήματα τής σωφροσύνης τών άφρικανικών

Page 128: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 2 9 —

χωριών, τοϋ προπατορικού 'Ισλάμ, τοϋ βιωμένου βουδι-σμού;

Άπό τΙς δέκα άρχές τοϋ Μπαντούγκ προβάλλονταν Ι-διαίτερα ή άρχή τής μή έπέμβασης μεταξύ τών Κρατών. Άπό τά πορίσματα τής διάσκεψης τοϋ Βελιγραδίου προ-κύπτει τό δικαίωμα, άκόμα καί τό καθήκον γιά τά νέα κράτη νά έπεμβαίνουν προκειμένου νά έξασφαλίσουν ή νά άποκαταστήσουν τήν παγκόσμια άρμονία.

Ή 'Ιστορία είναι γεμάτη άπό παραδείγματα άδυνά-των πού μεσολαβούν άνάμεσα στούς δυνατούς, άοπλων πού άντιμετωπίζουν τούς θριαμβευτές τής στιγμής, είτε πρό-κειται γιά τήν παπωσύνη τού 15ου αΙώνα, είτε γιά τόν Ταλλεϋράνδο στή Βιέννη. Τό πιό βαρύ δμως αύτή τή φορά στήν άδυναμία τών ύποψήφιων γιά τήν παγκόσμια διαιτησία είναι δτι ή άπόσταση πού τούς χωρίζει άπό έ-κείνους τών όποίων πρόκειται νά συγκρατήσουν τά ξεχει-λίσματα δύναμης καί «τήν άλαζονία έξουσίας» συνεχώς αύξάνεται. Ή φωνή τους χάνεται μέσα στόν κουρνιαχτό πού ύπακούει μόνο στούς νόμους τών ισχυρότερων ή τοϋ ισχυρότερου.

Ένώ αύτή ή εύγενική φιλοδοξία άπέτυχε νά ξανα-δώση στήν έννοια τής ούδετεροφιλίας τή λάμψη πού είχε γνωρίσει στή δεκαετία τού 1950, ή λέξη ή τό πράγμα, θά γνώριζε μετά τό 1965, μιά νέα κακοτυχία. Ή ούδετε-ροφιλία - άρνηση, ύστερα «θέση», ύστερα διαιτησία, δια-λύεται σιγά - σιγά γύρω στά 1962, μετά τήν κρίση τών «πυραύλων» πού άνοίγει τό δρόμο σέ μιά αύστηρά διμερή είρηνική συνύπαρξη, στήν έποχή τοϋ «κόκκινου τηλεφώ-νου»: άπό τή στιγμή πού πρόκειται γιά τή δική τους έπι-

10

Page 129: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 3 0 —

βίωση, τά δυό ύπερκράτη φροντίζουν, σάν γιά μιά άτυ-χία, γιά τούς «μή εύθυγραμμισμένους», ή γιά τούς συμ-μάχους τους, άν είναι φτωχοί.

Άλλά ή κινεζοσοβιετική σύγκρουση δίνει στήν ούδε-τεροφιλία νέα ζωτικότητα. Οί άλλοτε μή εύθυγραμμισμέ-νοι καί δρισμένοι σύμμαχοι τής προηγούμενης περιόδου άρ-νούνται καί πάλι νά κάνουν έπιλογή, άνάμεσα στό Πεκί-νο καί τή Μόσχα τώρα. Ά π ό τούς Αλγερινούς ώς τούς Κουβανέζους, άπό τούς Σύρους ώς τούς Βορειοβιετναμέ-ζους, άναπτύσσεται μιά νέα ούδετεροφιλία. "Εχει διατρέ-ξη κι δλας τά δυό πρώτα στάδια, τό στάδιο τής άρνησης καί τό στάδιο τής διπλής αίτησης. Ά π ό τή μεριά τοϋ Άνόϊ έμφανίζεται καί ή τρίτη έκδήλωση τής ούδετεροφι-λίας: ή μεσολάβηση, πού έφαρμόζεται αύτή τή φορά στίς σχέσεις άνάμεσα στή Μόσχα καί στό Πεκίνο.

Έ χ ε ι ξεπέσει ή ούδετεροφιλία; Έ φ ' δσον ή Αμερι-κανική αύτοκρατορία καί ό Ρώσος άνταγωνιστής της δέν τά κάνουν δλα έρείπια γύρω τους, θά ύπάρχη θέση γιά τή στρατηγική τής άνεξαρτησίας: φανφαρόνικη μέ τόν Ντέ Γκώλ, λαϊκιστική μέ τόν Νασσέρ, τό Μπουμεντιέν καί τό Νυερερέ, σερβοκροάτικη καί συντεχνιακή μέ τόν Τίτο.

"Οταν οί Βάρβαροι θά λογικευτούν, άπό τήν ούδετερο-φιλία θά μείνη τό άνυπότακτο. χά* Λαχουτνρ

Ο Υ Τ Ο Π Ι Α

Μορφή άναπνευστικής Ανυπομονησίας πού σέ παρακινή νά κλέψης τό όξυγόνο τοϋ μέλλοντος. Φυσική τάση τοϋ

Page 130: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 3 1 —

δντος στήν πραγμάτωση τοϋ άδύνατου. Ρήξη μέ δλες τΙς παιδαγωγικές άρχές που έξασφαλίζουν τήν προσαρμογή τής νοημοσύνης, τήν άνάλογη ρύθμιση τής πρακτικής δρα-στηριότητας.

ΙΙροσπάθεια κριτικής τής ούτοπίας είναι άντίφαση, ά-φού ή κίνηση πού προκαλεί τήν ούτοπία είναι Ινα νοητι-κό άλμα πάνω άπό κάθε κριτική. Μιά ποιητική ευτυχία άγνωστη γιά τούς ύπόλοιπους άνθρώπους πλημμυρίζει τις καρδιές έκείνων πού δέ θεωρούν νά ύπάρχη στόν κόσμο κανένα έμπόδιο. Βρίσκονται σέ κατάσταση δ ι α ν ο η -τ ι κ ή ς π α ν τ ο δ υ ν α μ ί α ς . Προχωρούν σέ μιά νέα κι δχι περιοριστική σχέση μέ τή δημιουργία, θέτουν μέ τόλμη έρωτήματα σέ μιά φύση πού τούς έλεγαν πώς είναι βουβή κι αύτή ή φύση καμιά φορά τούς άπαντα. "Οταν άργεΐ νά τούς άπαντήση, δταν παρεμβάλλεται μα-κρά σιωπή άνάμεσα στήν παράφορη έπίκληση τής ούτο-πίας καί τήν καθυστερημένη φιλία τοΰ πραγματικοΰ, πι-στώνεται ή, κανείς δέν ξέρει ποιά, έπίκτητη Ικανότητα τής όμάδας, μ' Ινα άποτέλεσμα πού δέν είναι τίποτε άλ-λο άπό τήν ήχώ μιας έπιθυμίας πού τήν εΙσάκουσαν ot θεοί.

Ot ποιητές είναι ot πιό έπίμονοι ουτοπιστές καί ot κά-θε είδους ούτοπίες είναι, χωρίς Αμφιβολία ποιήματα πού δέν έχουν βρή έκδότη. Στόν τρόπο μέ τόν όποιο σώζουν τή ζωή παρεισφρύει ένας ύπέρτατος έστετισμός, μιά θεϊκή σκόνη στά μάτια πού τά κάνει τελικά νά νοιώθουν άγαλ-λίαση.

θρυμματιστής καθρεπτών, ό Μέγας 'Αλέξανδρος ήταν ίσως Ινας ούτοπιστής πού δέν έπιθυμούσε τίποτε άλλο άπό

Page 131: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 3 2 —

τό νά ταπεινώση τήν άθανασία, ή νά συναντήση Ινα το-πίο πού μόλις τό διέκρινε στό κλωθογύρισμα ένός όνείρου. "Αφηνε vi λυώνη έκεΐνο πού έλυωνε σάν νά προαισθανό-ταν πώς ή άλήθεια καταποντίζεται δταν άκινητοποιεΐται. Ό Λεονάρντο Νταβίντσι καθάριζε τά πινέλλα του γιά νά παραδοθή καλύτερα σ' αύτή τήν μετάθεση πρός τό μέλ-λον πού τού ύπαγόρευε τολμηρές προκαταβολικές συλλή-ψεις καί πού ή σημερινή μηχανική μπορεί άκόμα νά τΙς συμ-βουλεύεται καί νά ωφελείται. Ό 'Ιούλιος Βέρν δρθωσε τήν πιό ύποβλητική φαντασία ένός αιώνα τού όποίου δέν είχε άνάγκη νά θαυμάση τά κατορθώματα γιατί τά έκλει-νε ήδη μέσα του.

Είναι εύνόητο δτι ή πολιτική ούτοπία είναι δ έφιάλτης τών έπαγγελματιών πολιτικών. Αύτοί, γιά νά κάνουν τή δουλειά τους, χρησιμοποιούν συνήθως τΙς πανουργίες τής δημαγωγίας, δηλαδή μηχανεύονται τρόπους γιά νά κινή-σουν τήν εύαισθησία τής μάζας παίζοντας μέ δυό άπο-χρώσεις — διαδοχικά ή σέ συνδυασμό — τή μεγάλη έπι-θυμία καί τήν εύκολία. Ή παρεμβολή τού ούτοπικοΰ σχε-δίου σ' αύτό τόν μηχανισμό πού ύπακούει στόν κανόνα τής άμεσης άποδοτικότητας δέν μπορεί παρά νά προκαλή ά-νωμαλία. Τό ήθος τής ούτοπίας είναι άριστοκρατικής ύφής καί τό μπάλωμα τοϋ παρόντος τούς φαίνεται στό βάθος δουλειά γιά δούλους.

Ή ούτοπία φορτίζεται στήν έπαφή μέ μιά παράφορη ύποκειμενικότητα πού περνά τό σύμπαν γιά ένα θέατρο λάβας πού δέν έχει άκόμα καταψυχθή, δπου ή φαντασία μπορεί νά φυσήση τό βράχο δπως φυσάνε τό γυαλί. Ή ούτοπία λοιπόν είναι συναρτημένη μέ κάποια ν ε ό τ η-

Page 132: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 3 3 —

τ α τ ή ς Ο λ η ς που τήν προϋποθέτει κατακτημένη κι Αν άναρωτιέται γιά τήν μόνιμη άγωνία τοΟ άνθρώπου, τό κάνει γιά ν* άποδώση έκεΐ τήν προέλευση τής δικής της έπιλογής γιά σταθερότητα, γιά μοιραία όμοιότητα άνά-μέσα στό γνωστό καί στό πιθανό.

Ό Σάρλ Φουριέ πού ήταν τό ίδιο τό πρότυπο τοΟ πο-λιτικοϋ ούτοπιστή δέν έπεφτε πολύ έξω δταν έβλεπε στήν άρχή τής έπανάληψης — στήν άντιγραμμένη μέ καρ-μπόν έμπειρία — μιά άργή έξάσκηση γιά τό θάνατο, μιά δυστυχία δπου έξαντλοΟνται κάθε αίσθαντικότητα καί κά-θε χαρά. Οί θεωρίες τοΟ Φουριέ μπορεί νά μας φαίνονται παράλογες" στήν πραγματικότητα δμως έκεϊνος ήθελε νά μας έμφυσήση τή χαρά τών πραγμάτων, τΙς έναλλαγές στήν έπαφή καί στή δράση, τήν αίσθηση τοΟ πολλαπλοϋ. ΠρΙν συστήση τή δικαιοσύνη, ή ούτοπία είναι σχεδόν πάν-τα μιά εύχή άρμονίας. Σήμερα, γιά ν' άποφύγουν τή νεύ-ρωση, κατάκοποι παράγοντες τής βιομηχανίας χρησιμο-ποιούν τόν έλεύθερο χρόνο τους γιά νά πλύνουν αύτοκί-νητα ή νά καλλιεργήσουν μηλιές πράγμα πού είναι μιά μορφή έφαρμογής κακού φουριερισμού στό κλινικό έπί-πεδο.

Δικαιούμαστε νά κατατάξουμε τΙς χιλιαστικού τύπου έπεξεργασίες στό άνοιχτό συρτάρι τής ουτοπίας; Ό χι-λιασμός — είτε πρόκειται γιά τό Ράϊχ τών χιλίων έτών πού είχε ύποσχεθή δ Χίτλερ, είτε γιά τήν πρόκληση τών έ-ρυθροφρουρών τού Πεκίνου πρός τόν «παλιό κόσμο» ή άκό-μα γιά τή σιωνιστική περιπέτεια — βγάζει μέσα άπό τά σωθικά του μιά άδιάκοπη τραγωδία, ρίχνεται γιά νά σκίση τήν 'Ιστορία, χαράζοντάς της ένα τραγικό αύλάκι. Ή χι-

Page 133: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 8 4 —

λιαστική πρόκληση θέλει νά στερεώση τή συνείδηση ένός έκλεκτικοΟ μύθου δπου άξίζουν νά βροΟν καταφύγιο μόνο δσοι κατόρθωσαν νά καταστρέψουν τΙς μάταιες έντάσεις. Ή έμμονη ιδέα τής έπανάκτησης τοΰ «Χρυσοϋ Αίώνα» άν-τιπροσωπεύει μόνο μιά άπό τΙς νοσηρές πιθανότητες στίς όποιες κινδυνεύει νά γλυστρήση ή ούτοπιστική νοοτρο-πία άπό τή στιγμή πού θά στερηθή τή δική της μυθο-ποιητική δύναμη.

"Αν είναι άλήθεια δτι ή σύγχρονη έπιστήμη άπώθησε τήν ούτοπία κι άποθάρρυνε τούς μάρτυρες τοΰ άθέατου όργώνοντας νευρικά τό χωράφι τους, άπό τήν άλλη με-ριά ζούμε μιά άποξήρανση τής διάνοιας πού κουράστηκε άπό τΙς τόσες βεβαιότητες καί πού θάδινε αύριο δλη τή γνώση της γιά μιά δροσοσταλίδα. "Αν κάποια μέρα φτά-σουμε στήν τελειότητα τών έργων μας, ή ούτοπία θά πάρη άπό τά χέρια μας τά έργαλεΐα πού τά γεμίζουν σκουριές καί θά μας παραδώση καί πάλι στήν άπόλαυση τών πρώτων μας άδυναμιών.

Ζώρζ Xarstv

Π Ι Σ Τ Η

Στό λεξικό διαβάζουμε: π ί σ τ ι ς, ή κατάστασις τοϋ πιστεύειν, σταθερά ψυχική και διανοητική προσήλωσις είς άντικείμενον συγκεκριμένον ή άφηρημένον, ( . . . ) Εμπι-στοσύνη, ( . . . ) · Τήρησις άμοιβαίως άνεγνωρισμένων ύ-ποχρεώσεων καί έμπιστοσύνη έπΐ ταύτην ( . · . ) · Τό θεω-ρείν τινα άξιόχρεων καί δανείζειν είς αύτόν ή παραχω-

Page 134: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 135 —

ρείν έμπορεύματα έπΐ πιστώσει. . . (Λεξικό Ελευθερου-δάκη, Σημ. τοΟ Μ.).

(Στά γαλλικά) Credit. Άπό τό λατινικό credere, πού θά πή πιστεύω, έμπιστεύομαι. Ή λέξη ίχει πάρει διάφορες έκδοχές. Γιά τόν λογιστή είναι μιά έγγραφή στά δεξιά ένός λογαριασμού, πού σημαίνει συνήθως δτι μιά πίστωση έπιστράφηκε (συνεπώς, στήν περίπτωση αύ-τή, ήταν δικαιολογημένη ή έμπιστοσύνη). "Εχω πίστω-ση, σημαίνει έμπνέω έμπιστοσύνη. Κάνω πίστωση σημαί-νει έχω έμπιστοσύνη ώστε νά δίνω μιά προθεσμία πληρω-μής. Άλλά τό Κράτος, παρ' δλο πού δέν έχει ποτέ έμπιστο-σύνη στους λογιστές του, τούς άνοίγει π ι σ τ ώ σ ε ι ς π ρ ο ϋ π ο λ ο γ ι σ μ ο ύ : μπορούν νά διαθέτουν τό ποσό πού καταγράφεται στήν άντίστοιχη στήλη τού προϋ-πολογισμού, άλλά οδτε μιά πεντάρα παραπάνω.

Γιά τόν τραπεζίτη, ή πίστωση είναι ένα έμπόρευμα πού πουλά: είναι ένα μέρος άγοραστικής δύναμης, ένα ποσό χρημάτων πού δ τραπεζίτης τό δανείζει γιά έ ν α χ ρ ο ν ι κ ό δ ι ά σ τ η μ α , μ έ μ ι ά δ ρ ι σ μ έ -ν η τ ι μ ή (τόκοι, έπιβαρύνσεις, μεσιτείες καί διάφορα έξοδα) κ α ΐ μ έ δ ρ ι σ μ έ ν ε ς έ γ γ υ ή σ ε ι ς .

"Εμποροι τής πίστης είναι οί τραπεζίτες καί οί παρό-μοιοι (βλέπε Τράπεζα). Οί πελάτες τους είναι πολυάρι-θμοι.

Οί πιστώσεις στίς έπιχειρήσεις ποικίλουν — άνάλογα μέ τή διάρκειά τους ( β ρ α χ υ π ρ ό θ ε σ μ ε ς , πού συ-νήθως δέν ξεπερνούν τούς τρεΐς μήνες, μ α κ ρ ο π ρ ό -θ ε σ μ ε ς , πού φτάνουν άπό πέντε ώς έφτά χρόνια καί παραπάνω, καί μ ε σ ο π ρ ό θ ε σ μ ε ς ) — άνάλογα μέ τή

Page 135: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 3 6 —

μορφή τους (προεξόφληση, χρέωση, προκαταβολές κ λ.) καί άνάλογα μέ τΙς έγγυήσεις πού τΙς συνοδεύουν (ύπο-θήκη, έγγύηση κ.λ.). Προορισμός τών πιστώσεων μπορεί νά είναι νά δώσουν στίς έπιχειρήσεις ένα συμπληρωμα-τικό κεφάλαιο κινήσεως, ή νά τούς προμηθεύσουν τά μέ-σα γιά τή χρηματοδότηση νέων άποθεμάτων ή νέων επεν-δύσεων.

Τά δάνεια στούς Ιδιώτες προορίζονται ή νά διευκο-λύνουν τήν άγορά άγαθών διαρκείας (άπό ψυγείο ώς αύ-τοκίνητο), ή νά συμβάλλουν στήν άπόκτηση κατοικίας. Τέλος, τό προσωπικό δάνειο, δηλαδή τό άνοιγμα σ' ένα άξιόχρεο Ιδιώτη μιάς πίστωσης πού δέν προορίζεται γιά συγκεκριμένη χρήση παίρνει έκταση στή Γαλλία, κατά τό ύπόδειγμα τών άγγλοσαξωνικών χωρών.

Έ τιμή τού δανείου κινείται άνάμεσα σέ δυό δρια : στά έλάχιστα (μίνιμα) πού πρίν άπό λίγον καιρό τά έπέ-βαλε ή Επαγγελματική Ένωση τών Τραπεζών καί σή-μερα προσδιορίζονται άπό τό παράδειγμα τών μεγάλων τραπεζών, καί τά μέγιστα (μάξιμα) πού καθορίζονται άπό ένα πρόσφατο νόμο κατά τής τοκογλυφίας. Τά έπι-τόκια πού πραγματικά Ισχύουν ποικίλλουν. Τό βραχυ-πρόθεσμο δάνειο κοστίζει άπό 6 ώς 9%, τό μεσοπρόθε-σμο άπό 7 ώς 12%, τό μακροπρόθεσμο (πού σχεδόν πάν-τα παρέχεται άπό τΙς κρατικές τράπεζες) άπό 5,50 δς 12%. Τό δάνειο πού προορίζεται γιά τούς ιδιώτες (άγαθά διαρκείας, κατοικία) σπάνια κοστίζει λιγότερο άπό 9% καί συχνά πάνω άπό 14%. "Ολα αύτά τά έπιτόκια έκφρά-ζουν τό συνολικό κόστος p o r a t a t e m p o r i s (έκτός

Page 136: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 3 7 —

άπό τά πρόσθετα Εξοδα πού συνήθως είναι πολύ βαριά: Εξοδα «φακέλλου», ύποθήκης, κ.λ.).

Τό έπιτόκιο πού θά πάρη Ινας τραπεζίτης άπό Ιναν συγκεκριμένο πελάτη έξαρτάται άπό πολλούς παράγον-τες: τή φύση τοϋ δανείου πού δίνει καί τή διάρκειά του* τό μέγεθος τοΟ κινδύνου τής άφερεγγυότητος που μπορεί νά παρουσιάση δ πελάτης· τό χαρακτήρα τών έγγυήσεων πού προσφέρονται' τήν «Ιδία» άξία τού πελάτου (μόνο στούς πλούσιους δανείζει κανείς). Άλλά ή μεγάλη ή μι-κρή σοβαρότητα τού τραπεζίτη, ή «έπιφάνεια» καί ή ποιό-τητα τού Ιδρύματός του παίζουν έπίσης ρόλο: δσο άκρι-βότερη είναι μιά τράπεζα, τόσο περισσότερες πιθανότη-τες ύπάρχουν νά μήν είναι πολύ σοβαρή. Προειδοποίηση γιά τούς πελάτες.

Έ βασική διαφορά άνάμεσα σέ 'Αμερικανούς καί σέ Γάλλους πελάτες μιάς τράπεζας, βρίσκεται στό γεγονός δτι οί 'Αμερικανοί θεωρούν τόν τραπεζίτη τους κανονικό προμηθευτή τους, δπως τό μπακάλη ή τό φαναρτζή τους. Ό κύρια πρόοδος πού θά μπορούσαν νά σημειώσουν οί Γάλλοι πελάτες θά ήταν νά καταλάβουν πώς οί τραπεζί-τες έχουν άνάγκη τήν πελατεία τους.

Έ πίστωση είναι ένα ά π α ρ α ί τ η τ ο έ μ π ό-ρ ε υ μ α. Ό συγκέντρωση τών άδιάθετων καί προσωρινά άργών πόρων καί ή χρησιμοποίησή τους μέ τή μορφή τών δανείων, πού είναι ή κύρια λειτουργία τών τραπεζών, άποτελεΐ προϋπόθεση τής οικονομικής άνάπτυξης. Στό τέλος τού 1967, τό σύνολο τών πιστώσεων πού διατέθη-καν στήν οίκονομία άπό τΙς τράπεζες Εφτανε τά 150 δισεκατομμύρια φράγκα, δηλαδή περίπου τό ένα τέταρτο

Page 137: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 3 8 —

τοϋ Ακαθάριστου έθνικοϋ προϊόντος. Άλλά γιά νά έκπλη-ρώνεται σωστά ή τραπεζική λειτουργία, δέν φτάνει νά πηγαίνη καλά ή συγκέντρωση πόρων: πρέπει άκόμα ή «χρήση» τους, δηλαδή ή διάθεση τών δανείων νά άντα-ποκρίνεται στίς πραγματικές προτεραιότητες, στίς κύριες άνάγκες τής χώρας, άνάγκες πού τό οικονομικό Σχέδιο έπιτρέπει τόν καθορισμό τους.

Τό βασικό μειονέκτημα τής πιστωτικής πολιτικής εί-ναι δτι τίποτε δέν έχει γίνει ποτέ πρός αύτή τήν κατεύ-θυνση. Οί τράπεζες ύπόκεινται στόν έλεγχο τοΰ Έθνικοϋ Συμβουλίου Πίστεως, άλλά ύπάρχει καί ένας συνεχής έ-λεγχος τοϋ τραπεζίτη γιά νά διαφυλαχθούν τά συμφέ-ροντα τών καταθετών' ύπάρχει έπίσης καμιά φορά έλεγ-χος τοΰ συνολικού ποσοϋ τών πιστώσεων (καθορισμός τής δροφής) ή άκόμα καί τών έπιτοκίων (τροποποιήσεις τοΰ άναπροεξοφλητικοΰ τόκου άπό τήν Τράπεζα τής Γαλ-λίας) δέν ύπάρχει σχεδόν ποτέ έλεγχος καί προσανατο-λισμός τοΰ προορισμοΰ τών δανείων.

Εξαιτίας αύτής τής καταστάσεως, άπό τό 1945, στήν άρχή άπό σπάνη χρήματος καί κατόπιν άπό συνήθεια, οί τράπεζες δέν άνάπτυξαν σχεδόν καθόλου τόν μακροπρό-θεσμο δανεισμό, πού δμως είναι δ πιό χρήσιμος. Μόνο οί κρατικές τράπεζες τό έκαναν (ΚρεντΙ Νασιονάλ, Ταμείο Καταθέσεων, κ.λ.).

Άπό δώ προκύπτει τό βασικό πρόβλημα πού Απασχο-λεί σήμερα δλους τούς τραπεζίτες τής Γαλλίας: πώς νά κατορθώσουν νά μετατρέψουν έπιτέλους τΙς «ρευστές» κα-ταθέσεις (τίς καταθέσεις δψεως) πού συγκεντρώνουν, σέ κάπως πιό μακράς διαρκείας άπό τά μεσοπρόθεσμα δά-

Page 138: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 8 9 —

νεια. Μόνο τό δάνειο μέ ύποθήκη έδωσε μιά πρώτη άπάν-τηση σ' ένα είδικό τομέα, στόν τομέα τών κατασκευών.

Ζάχ Λαβριλέρ

Π Λ Α Κ Ο Σ Τ Ρ Ω Τ Ο

"Οργανο διαλόγου στό βάθος ένός άδιεξόδου.

Ζώ> - Ζάχ ΜαρΙ

Π Λ Η Θ Ω Ρ Ι Σ Μ Ο Σ

— Τί πιστεύετε γιά τόν πληθωρισμό ; — Είμαι έναντίον. — Μά γιατί δμως; Είστε έπιχειρηματίας; Γνωρίζετε

πολύ καλά πώς δ πληθωρισμός μειώνει λίγο - λίγο τις χρηματικές σας ύποχρεώσεις καί αυξάνει έτσι τήν άπο-δοτικότητα τών έπενδύσεών σας' δτι μέ τήν άντανάκλα-ση πού έχει στίς αύξήσεις τών ήμερομισθίων σάς έπιτρέ-πει έγκάρδιες συνομιλίες μέ τό προσωπικό σας. ΕΓσαστε ύποψήφιος γιά κατασκευή κατοικίας; Ό πληθωρισμός θά κάνη έλαφρότερο τό χρέος σας σέ σύγκριση μέ τά είσο-δήματά σας. ΕΓσαστε τραπεζίτης; Τότε, δανειζόμενος άπό τούς μέν αύτό πού δανείζετε στούς άλλους, θά βρήτε στόν πληθωρισμό ένα κατάλληλο μέσο γιά καρποφόρες διαφο-ροποιήσεις τοΟ έπιτοκίου. ΕΓσαστε μισθωτός; Επε ιδή το-

Page 139: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 4 0 —

νώνει τΙς Επενδύσεις, τΙς κατασκευές, τΙς Επιχειρήσεις, δ πληθωρισμός συνοδεύεται συνήθως άπό πλήρη άπασχό-ληση, έγγύηση τής έπιτυχίας τών διεκδικήσεών σας. Μι-λάτε στό δνομα τής Κυβερνήσεως; Ό πληθωρισμός, φου-σκώνοντας τΙς εισπράξεις σας, σας έπιτρέπει νά φουσκώ-σετε τΙς δαπάνες σας καί νά προετοιμαστήτε μιά χαρά γιά τΙς έκλογές. Είσαστε ραντιέρης; Φυσικά δχι. Ό πλη-θωρισμός Εχει άπό καιρό Εξαφανίσει τούς ραντιέρηδες.

— Ά ν δμως ό πληθωρισμός Εχη εύνοϊκές συνέπειες γιά δλους, Εχει, κατά συνέπεια, δυσμενείς συνέπειες γιά δλους.

— Πόσο άπαισιδδοξος είστε! Ναί, τά άρνητικά άπο-τελέσματα προκύπτουν ύστερα άπό Ενα δρισμένο διάστη-μα. Ό μισθωτός βλέπει νά άμφισβητήται ή βελτίωση τού βιοτικού του Επιπέδου άπό τήν αύξηση τών τιμών. Οί ξένες άγορές κλείνουν γιά τόν Επιχειρηματία, ή κυβέρ-νηση θρηνεί γιά τήν πτώση τού Εμπορικού ισοζυγίου. Καί ή κυβέρνηση καί δ Επιχειρηματίας θά Εχουν συνηθίση στίς εύκολες οικονομικές λύσεις καί θά βλέπουν διέξοδο άπό τήν αύξηση τού κόστους τών προϊόντων τους καί τών δαπανών τους μόνο στήν Επιτάχυνση τής αύξήσεως τών τιμών ώς τήν ήμέρα πού, άδυνατώντας νά άνταποκριθούν στίς ΕξωτερικΕς πληρωμές, θά καταλάβουν πού τούς δδη-γοΰσε τό ναρκωτικό πού τούς Εκανε εύκολη τή ζωή. Ό πληθωρισμός είναι λίγο τό δπιο τών πλουσίων.

—"Εχω λοιπόν δίκη ο νά είμαι άπαισιόδοξος. — Σάς θυμίζω, κατ' άρχήν, δτι δέ βρήκα καμιά ά-

σχημη συνέπεια γιά τούς τραπεζίτες. "Γστερα, δτι οί συ-νέπειες έκδηλώνονται έπειτα άπό Ενα δρισμένο διάστημα,

Page 140: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 4 1 —

χι αύτό τό διάστημα δέν πάει χαμένο γιά δλο τόν κόσμο. Σ' αύτό τό παιγνίδι, σ' αύτή τήν κούρσα, σ' αύτό τόν κύ-κλο, δπως θέλετε νά τό πήτε, τών τιμών, τών ήμερομι-σθίων, τών δαπανών, τών φόρο>ν, έκεΐνος πού άρχίζει πρώτος κερδίζει ένα πλεονέκτημα πού δέν τοϋ τό παίρ-νουν πίσω, κι' αύτό είναι μιά άπό τΙς κινητήριες δυνά-μεις τοϋ πληθωρισμού. Τέλος, τί θά συνέβαινε άν δέν γινόταν ό πληθωρισμός; Δέν έχετε παρατηρήσει πώς δ πληθωρισμός προκαλεί δρισμένα έξυγιαντικά Αποτελέσμα-τα πού είχαν οί κρίσεις παλιότερα; 'Ελαττώνει τό παθη-τικό τών έπιχειρήσεων, άποκαθιστά τά άπειλούμενα πο-σοστά κέρδους κι' αύτό χωρίς χρεωκοπίες, χωρίς άνεργία.

— Πρέπει νά παραδεχτούμε πώς ύπάρχουν καί καλές πλευρές στόν πληθωρισμό. Μήπως ύπάρχει καί καλός πληθωρισμός ;

— Βλέπω πώς άρχίζετε νά γοητεύεστε. "Αν δ πληθω-ρισμός είναι άργός, τό διάστημα πού χωρίζει τις καλές άπό τΙς κακές συνέπειές του έπιμηκύνεται καί ή δυσμε-νής πλευρά έλαττώνεται. "Αν δμως ξέρουμε τί χαρακτη-ρίζει τόν πληθωρισμό, τί τόν κάνει δυνατό, τί ύπάρχει κίνδυνος νά τόν προκαλέση, ξέρουμε πολύ λιγότερο τί τόν έξαπολύει καί τί ρυθμίζει τήν ταχύτητά του. Τόν χαρα-κτηρίζει γενική άνοδος τών τιμών καί τών είσοδημάτων πού διατηρείται.

Τόν έκανε δυνατό ή άπόσπαση τοϋ νομίσματος άπό τό χρυσό, άπόσπαση πού έπισημοποιήθηχε μέ τή γενί-κευση τών μή μετατρεψίμων νομισμάτων, άφοϋ είχε προ-αναγγελθή μέ τήν έγκατάλειψη τών νομισματικών θεω-ριών τών κλασικών οικονομολόγων. Άπό τή στιγμή πού

Page 141: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 4 2 —

οί τιμές διαμορφώνονται μέ τό παιγνίδι τών προσφορών χαΐ τών ζητήσεων, δηλαδή ot μέν σέ σχέση μέ τις άλ-λες χωρίς προσφυγή σέ μιά άλλη βάση, λόγου χάρη στό χρυσό, τό άπόλυτο έπίπεδο αυτών τών τιμών γίνεται ού-σιαστικά άκαθόριστο: δ πληθωρισμός είναι πιθανός. Ό -ταν προκαλήται, δείχνει τήν κατάπτωση τοϋ νομίσματος καί γι ' αύτό τόν καταδικάζετε μάλλον γ ι ' αύτό τό έγ-κλημα κατά τοϋ πνεύματος παρά γιά έγκλημα κατά τής οικονομίας.

Άπειλοϋν νά τόν προκαλέσουν: πολλές έντάσεις πού έχουν σχέση εϊτε μέ τοπικές καταστάσεις ύπερβολικής ζητήσεως σέ σχέση μέ τήν προσφορά στίς άγορές τών προϊόντων ή στίς άγορές τών συντελεστών τής παραγω-γής, εϊτε μέ άφθονία μέσων πληρωμών, πού δημιουργεί-ται γενικά άπό ύπερβολικές δημόσιες δαπάνες.

Δέν γνωρίζουμε δμως καλά πότε καί γιατί ξεσπά δ πληθωρισμός καί τί ρυθμίζει τήν ταχύτητά του. Έδώ παρεμβαίνουν κοινωνικοί παράγοντες: όξύτητα ή δχι τής ταξικής πάλης* πολιτικοί παράγοντες: μικρότερο ή μεγα-λύτερο κύρος τής κεντρικής έξουσίας* ψυχολογικοί πα-ράγοντες: έξοικείωση μέ προηγούμενο πληθωρισμό, κού-ραση άπό τόν πληθωρισμό' Ισως καί ήθικοί καί θρησκευ-τικοί παράγοντες, κλιματολογικοί καί δέν ξέρω τί άλλοι.

Ό μεγάλος άριθμός τών φαινομένων πού άπειλοϋν νά προκαλέσουν τόν πληθωρισμό καί τό πολυσύνθετο τών παραγόντων πού ρυθμίζουν τήν ταχύτητά του έξηγοϋν τό γεγονός δτι δ καθένας, έχοντας στό νοϋ του ένα άπό τά φαινόμενα αύτά ή ένα άπό αύτούς τούς παράγοντες, πα-ρουσιάζει τό δικό του φάρμακο γιά νά τόν ματαιώση ή

Page 142: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 4 3 —

vi τόν καθυστερήση. Ό Ινας, έπειδή φοβάται τήν άνε-πάρκεια τής προσφοράς προϊόντων, θά προτείνη ν' αύξηθή ή παραγωγή, ό άλλος, έπειδή φοβάται τήν πολύ μικρή προσφορά Εργατικών χεριών, θά προτείνη νά μειωθή. "Ενας τρίτος θά θελήση νά περιορίση τήν αύξηση τής ζη-τήσεως μέ τή σταθεροποίηση τού συνολικού διαθεσίμου χρήματος, χωρίς νά ξέρη άν αύτδς δ κορσές πού φορά στήν οίκονομία δέν θά προκαλέση έπιβράδυνση τής πα-ραγωγής προτού έπιδράση στίς τιμές. "Ενας άλλος πού έχει μικρότερη έμπιστοσύνη στούς νομισματικούς μηχανι-σμούς, θ' άναζητήση τή λύση τού προβλήματος σέ μιά πολιτική εισοδημάτων καί τιμών. "Αλλοι, πιδ φιλόδοξοι, θά ποΰν δτι πρέπει νά έπιδράσουμε ταυτόχρονα σέ δλους τούς παράγοντες, γνωστούς καί άγνωστους, καί σέ δλες τΙς αΐτίες.

— Νά κι* έσεΐς μέ τή σειρά σας πού έκφράζεστε μέ πολλή πικρία.

—"Ισως, γιατί ζούμε πάρα πολύ μέ τήν άνάμνηση τών παλιότερων πληθωρισμών. Ό πληθωρισμός παρου-σιάστηκε στήν άρχή σάν τέρας πού ξεπετάχτηκε ξαφνικά μέσα άπ' τήν ίδια τή ζωή τών συγχρόνων κοινωνιών" τόν είδαμε νά περνά σάν θύελλα καί νά χάνεται, ήταν ό καλ-πάζων πληθωρισμός. "Επειτα καταλάβαμε πώς δέν έφυγε, έμενε κοντά μας, άπειλητικός: λανθάνων πληθωρισμός, έτοιμος νά έπωφεληθή άπό κάθε δυσκολία τών κρατών: πόλεμοι, κοινωνικές συγκρούσεις, κακή συγκομιδή, γιά νά ξαναρχίση Ενα φανερό καί καταστροφικό κυνηγητό. Προσπάθησαν τότε νά κλείσουν δλες τΙς έξόδους τής φω-λιάς του καί νά τόν έξορκίσουν σάν κακό δνειρο: ήταν ή

Page 143: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 4 4 —

περίοδος τοΟ Απωθημένου πληθωρισμού. Ύστερα συνηθί-σαμε στήν παρουσία του καί καταλάβαμε δτι κι1 αύτός συνήθισε μέ τή δική μας· τόν παραδεχτήκαμε, άρκεΐ νά είναι διακριτικός. "Εγινε δ έρπων πληθωρισμός. "Ισως έφτασε ή δρα πού, έχοντας ή άνθρώπινη κοινωνία γιά μιά άκόμα φορά νικήσει θριαμβευτικά έκεΐνο που Απει-λούσε νά τήν καταστρέψη, ot οίκονομολόγοι θάπρεπε νά φτιάξουν τή θεωρία τού ύπηρετικοϋ πληθωρισμού.

— Δέν ύπάρχει δμως θεωρία χωρίς προηγούμενη πρά-ξη. Μήπως λοιπόν ot κυβερνήσεις χρησιμοποιούν άπό τώ-ρα αύτόν τόν ύπηρέτη - πληθωρισμό ;

— Καλύτερα μή μιλάτε γι* αύτό.

Τ. Κ.

Π Λ Η Ρ Ο Φ Ο Ρ Ι Α Κ Η

*Απανθρωποποίηση τών πληροφοριών πού προορίζε-ται νά κάνη άδύνατη κάθε πολεμική. Δέν ύπάρχει κανέ-να άρθρο κανενός κωδικός πού νά έπιτρέπη νά κάνης μήνυση έναντίον μιας ήλεκτρονικής μηχανής γιά δυσ-φήμηση.

Ζώρζ Xavetv

Π Ο Λ Ι Τ Ι Κ Α Κ Ο Μ Μ Α Τ Α

Υπόδειξη, προσχώρηση καί άμφισβήτηση είναι ot τρεις μαστοί τής δημοκρατίας. Μά πρέπει νά ξέρουμε δτι

Page 144: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 145 —

τό γάλα τους, στό μεγαλύτερο μέρος του, βγαίνει άπό τά πολιτικά κόμματα.

Ή ύπόδειξη παρέχει τούς ήγέτες τών κομμάτων, τούς ύποψηφίους πού παρουσιάζουν τά κόμματα στίς έκλογές καί, κατά συνέπεια, τήν πλειοψηφία τών κυβερνώντων. Βέβαια, μπορεί νά συμβή Ενας κυβερνήτης νά Επιτύχη Εναντίον τών κομμάτων, προπαντός στιγματίζοντάς τα, ή Ενας άνεξάρτητος νά ύποδειχτή άπό Ενα κόμμα. 'Αλλά αύτά τά πράγματα — άν καί γίνονται καμιά φορά — εί-ναι σπάνια. Ό κανόνας γιά νά πετύχης στήν πολιτική είναι νά άναδυθής άπό ύπόδειξη σέ ύπόδειξη ώς τά άνώ-τερα δργανα Ενός κόμματος, ύστερα στίς Βουλές καί στήν κυβέρνηση.

Ό κ. Μπλόκ Λαινέ, πού είναι καλός παρατηρητής, διαπίστωσε δτι ή ύπόδειξη μπορούσε νά είναι ή καλύτερη μέθοδος έπιλογής τών ήγετικών στελεχών τών βιομηχα-νικών έπιχειρήσεων. Πάει πολύς καιρός πού τό σύστημα δοκιμάστηκε στήν πολιτική καί ή λειτουργία του προκα-λεί γενική Ικανοποίηση.

Παρουσιάζει καμιά φορά μερικά μειονεκτήματα τόσο στήν πολιτική, δσο καί στήν οίκονομία.

Τό πρώτο καί τό πιό έπίκαιρο είναι δτι κάνει έπίμο-χθες τίς συγχωνεύσεις: δ κομματικός ή έπιχειρησιακός πατριωτισμός ένισχύεται συνήθως άπό τίς εύκολίες πού δημιουργεί ή ύπόδειξη. Τά συγκροτήματα δμως πού προ-έρχονται άπό συγχωνεύσεις πετυχαίνουν είτε πρόκειται γιά τή σιδηρουργία τής Λωρραίνης είτε γιά τή Φίατ — Σιτροέν. 'Αλλά ή Κοινή 'Αγορά τών έκλογέων πού πρα-γματοποιείται άπό τήν τηλεόραση, παρουσιάζεται άπό τήν

1 0

Page 145: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 4 6 —

άποψη αύτή λιγότερο πιεστική άπό τήν Κοινή 'Αγορά τών "Εξη: ή τύχη τής 'Ομοσπονδίας άποτελεΐ άπόδειξη.

Τό δεύτερο μειονέκτημα, πού ισχύει σέ δλες τΙς έπο-χές, μά πού α έμάς προμηνύεται πολύ σοβαρό στό μέλ-λον, είναι δτι μεταβάλλει τούς μή ύποδεικνυόμενους σέ δυσαρεστημένους. 'Εφευρετικοί οί μή ύποδεικνυόμενοι στις 'Ηνωμένες Πολιτείες, βρήκαν τό σύστημα τών primaries, δηλαδή τών προκαταρκτικών έκλογών, μέ τό δποίο έκ-λέγονται οί ύποψήφιοι κάθε κόμματος άπό τούς έκλογείς τους, στερουμένων έτσι τών 'Επιτροπών, διοικητικών καί τοπικών, άπό μιά άπό τΙς κύριες λειτουργίες τους καί άπό πολλές έλπίδες.

Είναι γνωστό δτι ό κ. Βαλερύ Ζισκάρ ντ' ΈσταΙν έκ-θείασε πολύ αύτό τό σύστημα στίς λεωφόρους τής 5ης Δημοκρατίας, άλλά δέν έξασφάλισε τό πράσινο σήμα τής έξουσί ας.

'Αλλά τώρα πρέπει νά άσχοληθοϋμε μέ τή συμφωνία, τή συναίνεση ή τήν προσχώρηση" γιατί άν ή ύπόδειξη είναι, στή δημοκρατία δπως καί άλλού, τό συνηθισμένο σημείο έκκινήσεως τής πολιτικής δραστηριότητας, οί δη-μοκράτες θέλουν νά έπιβεβαιώνεται μέ τήν συναίνεση ή τήν άμφισβήτηση.

Δέν ύπάρχουν κόμματα χωρίς όπαδούς πού προσχώρη-σαν σ' αύτά" άλλά δέν ύπάρχουν οδτε καί έκλεγέντες χω-ρίς τήν συναίνεση τών έκλογέων σέ μιά ύποψηφιότητα. Προπαντός, δέν ύπάρχει δημοκρατική κυβέρνηση πού μπο-ρεί νά παραμείνη στήν έξουσία άρκετά χωρίς νά συναι-νέση μιά πλειοψηφία στήν πολιτική της. 'Ανάλογα μέ τό άν τό καθεστώς είναι προεδρικό ή κοινοβουλευτικό, ή

Page 146: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 4 7 —

συναίνεση τής πλειοψηφίας πρέπει νά έξασφαλίζεται σ' όλόκληρη τή χώρα ή στό κοινοβούλιο (άν είναι δυνατό καί στά δύο, κάθε φορά) " άλλά παρέχεται πάντα άπό κόμματα ή άπό Ινα κόμμα.

Προσχώρηση ή συναίνεση έκδηλώνονται μιά φορά ύ-πέρ ένός προσώπου, άλλά θεωρείται δημοκρατικότερο νά όργανώνωνται γύρω άπό Ινα πρόγραμμα. Μά αύτό δέν σημαίνει πώς έτσι τά πράγματα γίνονται πιό άπλά.

Τό πρόγραμμα ή ή Ιδέα πού σχηματίζεται γι ' αύτό προμηθεύει σ' Ινα κόμμα τούς μαχητές καί τούς ψηφοφό-ρους του. Γιατί τό πρόγραμμα είναι ή σημαία πίσω άπό τήν όποία βαδίζουν γιά νά πάρουν μιά μέρα τήν έξουσία. Μά μόλις έξασφαλιστή ή έξουσία, τό πρόγραμμα μένει καί τότε άκριβώς φαίνεται γενικά δτι είναι δύσκολη ή πραγματοποίησή του. Ό κ. Ούίλσον έδώ καί πέντε χρό-νια έφαρμόζει τό μέτρο τών ιδιαίτερων γιά τή Μ. Βρε-ταννία «βαρών», κοινωνιολογικών ή άλλων. Μά άλλοι, πού δέν ήταν καθόλου "Αγγλοι, τά δοκίμασαν πρίν άπ' αύτόν. "Ισως γιά νά έφαρμόσης μιά πολιτική θά πρέπει ν' άποφύγης νά τήν έξαγγείλης άπό τά πρίν, πράγμα πού γίνεται σ' έμάς έδώ καί δέκα χρόνια, τουλάχιστο ώς τόν τελευταίο Μάη, 'Ιούλιο καί Νοέμβρη.

Αύτές, χωρίς άλλο, ol δυσκολίες, αύτές ol ύπαναχω-ρήσεις ή αύτές οΕ πονηρίες ύποχρέωσαν τήν 'Ομοσπονδία καί τό Κομμουνιστικό Κόμμα νά μή βιαστούν καθόλου νά βάλουν τήν ύπογραφή τοΰ προέδρου ή τοΰ γενικοΰ γραμ-ματέως κάτω άπό ένα κυβερνητικό πρόγραμμα. Δέν τολ-μά κανείς νά πή δτι έχουν άδικο: τά γεγονότα τοΰ 1968 τό άπέδειξαν' πρέπει δμως κάποια μέρα νά βροΰν ένα

Page 147: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 4 8 —

πεδίο συνεννοήσεως: καί στήν άριστερά, έπίσης, γιά νά είναι άποτελεσματικό, τδ «άλλά» πρέπει τελικά νά κατα-λήγη σ' ένα «ναί».

Πάντως δποιος μπορεί νά πή ναί, πρέπει νά μπορή νά πή καί δχι: μέ τήν άμφισβήτηση διακρίνεται καλύ-τερα ή δημοκρατία άπδ τή δικτατορία. Ό ψηφοφόρος μπορεί νά πή «δχι» σέ μιά ύποψηφιότητα ή σ' ένα δημο-ψήφισμα' τό μέλος μιας Βουλής μπορεί νά συζητά ένα σχέδιο νόμου, νά κάνη άντιπροτάσεις, νά ψηφίζη έναν-τίον" μπορεί έπίσης ν' άρνήται τήν έμπιστοσύνη του στήν κυβέρνηση.

Τελικά δμως Ισχύει μέ τήν άμφισβήτηση δ,τι καί μέ τήν προσχώρηση: δέν είναι άποτελεσματική δταν είναι σκόρπια. "Οταν μιά κυβέρνηση άκούη νά τήν έπικρίνουν δτι κάνει πολλά καί ταυτόχρονα δτι κάνει πολύ λίγα, θά τήν γλυτώση φτηνά καί παρά τΙς έπικρίσεις, ή μάλλον χάρη σ' αύτές καί στίς άντιφάσεις τους, θά συνέχιση νά κάνη τού κεφαλιού της...

°Ολ' αύτά τ' άναφέρουμε γιά νά θυμίσουμε πώς μιά καλά όργανωμένη άμφισβήτηση πρέπει νά κατευθύνεται άπό ένα κόμμα ή άπό σύνολο κομμάτων πού συνιστούν μιά συμπαγή άντιπολίτευση. Στήν πολιτική, δπως καί στήν δρχήστρα, οί φάλτσες νότες άκούγονται καί τό κοινό δέν παραλείπει νά σφυρίζη.

"Ας πάμε πιό μακριά. Ό Ναπολέων πού γνώριζε τήν τέχνη τής πολιτικής δσο καί τήν τέχνη τού πολέμου, συ-νήθιζε νά λέη: «Καταστρέφει κανείς καλά μόνο έκεΐνο πού άντικαθιστά». Στή δημοκρατία, τά παιγνίδια είναι μα-λακότερα" μά είναι πάντα άλήθεια δτι τούς άμφισβητούν-

Page 148: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 4 9 —

τες τούς παίρνουν στά σοβαρά δταν φαίνωνται Ικανοί ν' Αντικαταστήσουν τούς Αμφισβητούμενους. Μόνο μιά όργα-νωμένη πολιτική δύναμη μπορεί ν' άντικαταστήση μιά όργανωμένη πολιτική δύναμη.

Ή Αμφισβήτηση, δπως καί ή συναίνεση (ή, στήν Αρ-χή , ή ύπόδειξη) είναι Αναγκαστικά στό ούσιαστικό μέ-ρος της, έργο τών πολιτικών κομμάτων.

'Αντρέ 'Ωριού

Π Ρ Α Ξ Ι Κ Ο Π H U A

Βίαιη ιδιοποίηση τών μέσων τής έξουσίας άπό μιά δμάδα Ενοπλης μειοψηφίας.

Ένώ ή έπανάσταση έχει πάντα Ιστορικές ρίζες καί χρησιμοποιεί Ιδεολογικούς λόγους, λίγο ή πολύ έπιβε-βαιωμένους, τό πραξικόπημα παρουσιάζεται σάν προϊόν περιστασιακών θελήσεων πού συσπειρώνονται γύρω άπό προβλήματα έπιχειρησιακής τεχνικής.

Μέ δεδομένη αύτή τή διαφορά χαρακτήρα, οί σχέ-σεις άνάμεσα στήν έπανάσταση καί στό πραξικόπημα εί-ναι ποικίλες. Ή πιό σημαντική είναι ή άκόλουθη: κατα-στρέφοντας τήν άρχή τής νομιμότητας πού έξασφαλίζει τήν όμαλή διαδοχή τής έξουσίας σ' ένα Κράτος πού δέν έφτασε άκόμα στήν ύπερβολική καί, ταυτόχρονα, εύτελή διάσταση τού «καθεστώτος» καί τοϋ «κόμματος», ή έπα-νάσταση Αναπόφευκτα Ακολουθείται Από πραξικοπήματα, πού Απομένουν τό μοναδικό μέσο γιά νά λύνωνται οί συγ-

Page 149: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 5 0 —

κρούσεις διαδοχής άνάμεσα στούς μνηστήρες τής έξου-σίας πού προέρχονται άπδ τήν Ιδια έπαναστατική ρίζα. Ή κατάληψη τής Βαστίλλης δδήγησε πολύ λογικά στή 18η Μπρυμαίρ, ή έπανάσταση τοϋ 1848 στή 2α Δεκεμ-βρίου. Ή ένέργεια τών μπολσεβίκων τόν 'Οκτώβρη τοϋ 1917 παρουσιάζεται μάλλον σάν ίνα μικτό περιστατικό παρά σάν όμογενές γεγονός, παρουσιάζεται σάν Ινας άρ-κετά πετυχημένος συνδυασμός πραξικοπήματος μέ λαϊκή συμμετοχή. Παρά τό έξαιρετικό κύρος τοΰ Λένιν καί τήν προσχώρηση ένός μεγάλου τμήματος τοΰ πληθυσμοΰ, τό καινούριο κομμουνιστικό Κράτος δέν έπαψε νά είναι βορά άλληλοσπαραγμών πού δέν μπορεί νά θεωρηθούν τό άντί-στοιχο τών συνηθισμένων κρίσεων σέ μιά δημοκρατική χώρα. Ό θάνατος τοΰ Λένιν δέν άφήνει κενό' άφήνει ξε-χείλισμα.

Χτίστηκε καλά ένα ιεραρχημένο σύστημα, μά σ' αύτό τό σύστημα γιά νά κυκλοφορή τό αίμα πρέπει πρώτα ν' άρχίσουν νά τό χύνουν. Ό άγώνας συνεχίζεται στά «σιω-πηλά» σέ σκοτεινούς διαδρόμους ή μάλλον ξεσπάει μέ πά-ταγο σέ δίκες, πού στήν πραγματικότητα είναι σφαγές συνοδευόμενες άπό ρητορία καί στόμφο. Άλλά αύτό δέν άλλάζει καθόλου τήν κατάσταση: ό άγώνας παραμένει έκ-δήλωση μιας κληρονομικής άρρώστιας πού τούς παροξυ-σμούς καί τΙς ύποτροπές της μπορείς νά τΙς παρακολου-θήσης στό ήμερολόγιο. Προκαλεί χαρά τό γεγονός δτι ό Χρουστσώφ δέν έχασε τή ζωή του. Καθαιρέθηκε μόνο. Ό Μπέρια έκκαθαρίστηκε βιολογικά. Αύτού τοΰ είδους ή πρόοδος γοητεύει τά καλά πνεύματα, πού, δντας συντη-ρητικά, κλίνουν πρός τή συντήρηση τόσο τών προσώπων

Page 150: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 5 1 —

δσο χαΐ τών άγαθών. Κατά τά άλλα, άπό τό 1927 ώς τό 1940, χιλιάδες τροτσκιστές κυνηγήθηκαν σάν καταραμέ-να θηράματα γιατί θέλησαν νά έμφανιστοΟν σάν άκέραιοι συνεχιστές τής έπανάστασης, άσκητές τής θεωρίας. Αύ-τούς τους άνθρώπους, αύτούς τους τροτσκιστές, τούς έξο-λόθρευσαν, δχι, καθόλου, γιά τήν ποιότητα ή γιά τό βα-θμό τής βλαβερότητας τών ιδεών τους, άλλά γιατί ήθελαν νά εισαγάγουν μιά τ ά ξ η σ υ ν ε χ ε ί α ς — συνεπώς μιά παραλλαγή λογικής νομιμοποιούμενης διαδοχής στόν καθοδηγητικό όργανισμό ένός καθεστώτος στούς κόλπους τοΰ όποιου λειτουργούν ot κανόνες τής προαγωγής καί τής έπιβίωσης πού προέρχονται άπό τή μεθοδολογία τοΰ πρα-ξικοπήματος. Προσωπικό πραξικόπημα, μέ συμμετοχή καί τής φατρίας ή καί εύρύτερων συμμαχικών όμάδων, δέν έχει σημασία. Πρόκειται γιά έναν άνταγωνισμό σέ κλειστό κύκλωμα δπου ή κατανομή τών ρόλων βασίζεται σέ κά-ποια άπειλή βίας.

Μέ τό μοναδικό κόμμα συμβαίνει δ,τι καί μέ τά βιο-μηχανικά ή τραπεζικά τράστ: είναι ένα μονοπώλιο δυ-νάμεως. Ζητούν τή γνώμη τών μετόχων γιά τούς τύπους. 01 θεσμοί (έκλογές, γενική συνέλευση, άνώτατο σοβιέτ) μοναδικό ρόλο έχουν νά χρησιμεύουν γιά έξωρραϊστικός διάκοσμος, νά συντηρούν τήν παρωδία γιά έλεύθεοη θέ-ληση τών μαζών. Είναι ό νόμος τής χούντας κι' άν άκόμα αύτός ό νόμος τής χούντας καταλήγη νά παίρνη τέτοιες άποχρώσεις ώστε νά έμφανίζη καί ένα πρότυπο μετριο-πάθειας καί άνοχής, πάντα καλύπτει αύτό πού δ A.A. ντέ Μπόλαντ όνομάζει «κοινωνία χωρίς γενική θέληση».

Ή ιστορία, βέβαια, άπό τήν αύγή της, είναι ή ύπη-

Page 151: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 6 2 —

ρεσία τοποθετήσεως τής Ανθρώπινης φιλοδοξίας καί τών βιαιοτήτων της. Τό Αποτέλεσμα είναι μιά ψυχρή άλυσι-δωτή σειρά άπό έγκλήματα, μιά άκόρεστη καί άγρια έπι-θυμία κυριαρχίας. Μπορεί έδώ νά μιλήσης γιά τό «σε-πτό έγχείρημα τοϋ φονιά» καί ή έποχή μας θά ήταν, άπό τήν άποψη αύτή, λιγότερο γόνιμη άπό άλλες σέ άτομι-κές θηριωδίες, άκόμα καί σέ πολιτικές τραγωδίες. Υπάρ-χει δμως, άνάμεσα στό παρελθόν καί στό παρόν, μιά δια-φορά έφαρμογής καί μεθόδου πού έπιδρά καί στήν ψυχο-λογία τού πραξικοπήματος καί πού δέν έξηγεΐται παρά μόνο μέ τήν ύπερτίμηση τών άντικειμένων σέ βάρος τών προσώπων. Χθές τό σημαντικό ήταν νά μαχαιρώσης τόν Καίσαρα* σήμερα τό σημαντικό είναι νά καταλάβης Ινα τηλεφωνικό κέντρο, ένα άεροδρόμιο, τό κτίριο τής ραδιο-φωνίας, τό κεντρικό έργοστάσιο ήλεκτρικοϋ ρεύματος. "Ο-ποιος μπορεί νά βυθίση μιά πρωτεύουσα στό σκοτάδι, μπο-ρεί νά τής ύπαγορεύση καί τό μέλλον της. "Ενας άρχη-γός, μιά όμάδα δράσης, δέν χαρακτηρίζονται πιά άπό τόν τρόπο πού διοικούν, άλλά άπό τό ύλικό πού διαθέτουν. Δέν ζηλεύουν πιά κάποια ξεχωριστή τους μεγαλοφυία, έποφθαλμιούν τόν πίνακα καταστρώματος.

Αύτή ή άλλαγή ένδιαφερόντων είναι στά μέτρα τής σύγχρονης κοινωνίας πού χαρακτηρίζεται άπό τήν έξύψω-ση τού μηχανικού δντος. Τό βολάν, μπορούμε νά πούμε, έγινε μιά συνειδησιακή κατάσταση. 'Αφού ή τάση τής τεχνοκρατικής κοινωνίας μας είναι νά συγκεντρώνη καί νά συνδέη τά μέσα μέ τά όποια άσκεΤται ή έξουσία — γί-νεται συνήθως λόγος γιά «κουμπιά», γιά αίθουσες διοι-κήσεως— είναι δυνατό νά κατορθώσουμε νά κατασκευά-

Page 152: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 5 3 —

σουμε *al «τδ κουτί τής έξουσίας» καί νά φτάνη πιά ή κατοχή αύτού μ ό ν ο τ ο ύ Α ν τ ι κ ε ι μ έ ν ο υ , πού Αποτελεί τόν έσχατο θρίαμβο τοΟ ήλεκτρονικοΟ μακιαβελ-λισμοϋ, γιά νά θεμελιώσης ένα καθεστώς καί v i τού δώ-σης ύπόσταση πού ΘΑ τήν όφείλη μόνο στήν κατοχή αύτοΟ τοϋ καθολικού δργάνου. Άπό τήν έπιχείρηση αύτήν ή έπι-στήμη θάβγαινε μεγεθυνμένη καί ή πολιτική μειωμένη, ΑλλΑ έχουν δίκηο ν' Αναρωτιούνται μήπως ή Γδια ή πο-λιτική δέν τείνει νά γίνη γιά μερικούς μιά δράση μυη-μένων καί γιά τούς πολλούς μιά Απλή συλλογή Ανεκδό-των.

Έ διάδοση — άν δχι ή έπιρροή — τών πραξικοπη-μάτων στίς χώρες πού άπέκτησαν τελευταία τήν άνεξαρ-τησία τους φαίνεται άναπόφευκτη καί οί ένδιαφερόμενοι λαοί είναι οί πρώτοι πού τά ύπομένουν καρτερικά. Οί μό-νοι τίτλοι νομιμότητος — έκτός άπδ τΙς περιπτώσεις δρι-σμένων ήγεμόνων— πού μπορούν νά έπικαλεστούν οί ή-γέτες πού άνέλαβαν τή διακυβέρνηση αύτών τών χωρών μετά τήν άποαποικιοποίησή τους, είναι οί άναμνήσεις τής μαχητικής τους δράσης έναντίον τής μιάς ή τής άλλης άποικιακής δύναμης. Άλλά οί άναμνήσεις σβήνουν γρή-γορα, οί θεσμοί είναι άδύνατοι καί ή χωροφυλακή έχει τδ δικαίωμα νά όνειρεύεται.

Ακριβώς έπειδή σπάζουν τήν έννοια τής συνεχείας, έπειδή βιάζουν τό κορμί τού έθνους, οί πρωτεργάτες τού πραξικοπήματος ύποφέρουν άπό δύο συμπλέγματα : τό σύμπλεγμα τού άξιοσέβαστου καί τό σύμπλεγμα τής διάρ-κειας. Άνάλογα μέ τό κοινό στό όποιο διαλέγουν νά άπευ-θύνωνται, έξαγγέλλουν παραδειγματική αύστηρότητα ή

Page 153: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 5 4 —

ύπόσχονται δικαιοσύνη σ' έκείνους πού δέν τήν περιμέ-νουν πιά. Δικτάτορες δπως δ Βάργκας ή δπως δ Περδν — άλλά καί δ Νάσερ πού ξεχάστηκαν πιά τά χρόνια τοΰ συντηρητισμού καί τής σύνεσής του — χρησιμοποίησαν κατά καιρούς καί τόν ένα καί τόν άλλο μύθο. Δέν είναι σωστό νά ποΰμε πώς έχασαν παίζοντας καί στά δύο ταμ-πλώ. Πρέπει δμως νά σημειώσουμε δτι αύτός ό πολιτι-κός χορός σκορπάει τήν άμφιβολία καί προκαλεί τή σύγ-χυση άκόμα καί στούς κόλπους τών άφοσιωμίνων στό κα-θεστώς. "Οσο γιά τήν κοινή γνώμη, τή διατρέχει τότ© ένα θαλάσσιο ρεϋμα πού τήν έκνευρίζει χωρίς νά τήν προσδένη.

Γιά νά κερδίση τή διάρκεια ένα καθεστώς πού γεν-νήθηκε άπό ένα πραξικόπημα, δημιουργεί μιά πελατεία καί έπιδίδεται σ' Ινα «έργο». Δημιουργεί λοιπόν γιά τήν κινητοποίηση τών μαζών όργανώσεις διαρθρωμένες σέ τύ-πο πυραμίδας πού όνομάζονται: Συγκέντρωση, Ένωση, Συμμαχία, Μέτωπο, κ.λ. Λύτές οί όργανώσεις είναι τό πνευματικό καί πολιτικό θησαυροφυλάκιο τού καθεστώ-τος. Οί ήγέτες τους, συνήθως τυφλοί, έχουν άποστολή νά κάνουν τό άνοιγμα πρός τό μέλλον. "Αλλά ή στρατολο-γία άνθρώπων πού έξασφαλίζουν τή λειτουργία τής πυ-ραμίδας γίνεται περισσότερο άπό συνενοχή παρά άπό πε-ποίθηση. Γι* αύτό, τό οικοδόμημα είναι πρόσκαιρο. Στό 'Αλγέρι, στίς 19 'Ιουνίου τού 1965, ό Μπουμεντιέν άνα-τρέπει τόν Μπέν Μπελλά καί άναλαμβάνει τήν ήγεσία τής κυβερνήσεως Μπέν Μπελλά χωρίς τόν Μπέν Μπελλά. "Ομορφα καί τακτικά, οί συνένοχοι άλλάζουν στρατόπεδο.

Δέν ύπάρχει ύποκατάστατο τοΰ ίεροΰ. Μπορεί, άπό

Page 154: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 5 5 —

τήν άλλη πλευρά, νά έγκαταλείπης τό Ιερό γιά νά έπικα-λεστής τή γενική συναίνεση, τό φωτοστέφανο τής έθνι-κής θελήσεως. Δέν ύπάρχει δμως σύστημα μόνιμης προσ-ποίησης. Ot συνωμότες πρέπει μιά φορά γιά πάντα ν' άποδεχτοΰν τήν Ιδέα δτι οί άπόγονοί τους θά είναι όρφανοί.

Ζώρζ Xavetv

Π Ρ Ο Λ Ε Τ Α Ρ Ι Α Τ Ο , Ε Ρ Γ Α Τ Ι Κ Η Τ Α Ξ Η

Συνώνυμο; Γιά νά τΙς έξετάσουμε καλύτερα, είναι χρήσιμο νά τΙς διακρίνουμε. Ή λέξη «προλεταριάτο» ύπο-γραμμίζει κατ' άρχήν τή φτώχεια καί τήν άπομόνωση τών έργατών, κι ' έπειτα τό πνεύμα τής βίαιης έξέγερ-σης" δ δρος «έργατική τάξη» δείχνει τήν είσδοχή τού έρ-γατικού κόσμου σ' ένα σύστημα, στό ταξικό σύστημα, πού παρ' δλο δτι κυριαρχείται άπό άντιθέσεις, ένσωματώνει τά στοιχεία του' έπιπλέον, στήν έκφραση «έργατική τάξη» ύπάρχει ήδη ή Ιδέα μιάς δργάνωσης, ή σιωπηρή ιδέα μιάς ταξικής συνείδησης πού διεκδικεί έπιστημονικά, μέ βάση μιά στρατηγική, μιά ίση κατανομή τών εϊσοδημά-των. Ά π ό τό γεγονός αύτό, ή διάκριση έχει πολιτική καί Ιστορική σημασία. Μπορούμε νά πούμε δτι δ δρος προλετα-ριάτο δείχνει μιά πιό παλιά πραγματικότητα άπ' δτι δ δρος έργατική τάξη, άν καί ot δυό δροι χρησιμοποιούνται ταυτόχρονα.

Ή λέξη «προλεταριάτο» δείχνει τήν κατάσταση τοϋ έργατικοϋ κόσμου, δταν ήταν άπομονωμένος καί παραπε-

Page 155: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 5 6 —

ταμένος. "2ς τό 1914 μπορεί v i πή κανείς δτι οΕ έρ-γάτες ζούσαν σέ ένα είδος στρατοπέδου συγκεντρώσεως. "Ο,τι ήταν γιά τόν δυτικό κόσμο τό σύμβολο τής τιμω-ρίας: ή καταναγκαστική έργασία, ot στερήσεις, ή Απο-μόνωση, ή πείνα, ή έξευτελιστική όμαδική συμβίωση ήταν οΕ κανονικές συνθήκες ζωής τών έργατών τής βιομηχα-νίας. "Οπως οί άρρωστοι, δπως οί φτωχοί, δπως οί τρελ-λοί, οί έργάτες ζούσαν σέ γκέττο.

Άλλά ή λέξη προλεταριάτο άναφέρεται έπίσης καί στήν πνευματική Αθλιότητα. Ό έργάτης ήταν άποστερη-μένος άπό κάθε έκπαίδευση καί καταδικασμένος έτσι νά άγνοή τήν έννοια τής μοίρας του. Κυριολεκτικά ζούσε σάν αΙχμάλωτος. Έδώ έχουν τήν αίτία τους οΕ βίαιες έξεγέρσεις του, αύτός ό άνελέητος πόλεμος πού ξέσπαγε συχνά άνάμεσα σ' αύτή τήν δμάδα πού ζούσε έςόριστη, άποκλεισμένη άπό τήν κοινωνία κι' αύτή τήν κοινωνία πού ζούσε χάρη στόν έργάτη σέ μιά σχετική έλευθερία.

Γι' αύτό είναι δύσκολο νά πούμε πώς τό προλεταριάτο ήταν τάξη" ήταν μάλλον αύτόνομη κοινωνική δμάδα γιατί ήταν μαντρωμένο, κυκλωμένο άπό τή δυστυχία. Αύτό έξη-γεϊ τήν ιδέα τού Μάρξ κατά τήν δποία μόνο ή ταξική συνείδηση κάνει τήν τάξη, καί τήν έκφραση «τό προλε-ταριάτο θά ύπάρξη σάν τάξη ή δέν θά ύπάρξη». Υπήρχε ένας άρχαϊσμός τοϋ προλεταριάτου πού ζούσε σ' άλλη έ-ποχή άπό τό σύνολο τής κοινωνίας. Ή άθλιότητα στις βιομηχανικές κοινωνίες σήμαινε πάντα τήν καθυστέρηση στό χρόνο, τό σταμάτημα σέ άλλοτινούς καιρούς. Οί δια-φορές άνάμεσα στις κοινωνικές όμάδες είναι έπίσης δια φορές στόν ρυθμό μέσα στήν 'Ιστορία. "Αλλοτε τό προλε-

Page 156: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 5 7 —

ταριάτο, σήμερα ot 'Αφρικανοί ή οί 'Ινδοί, βρίσκονταν στήν άγνοια τής παιδικής ήλικίας άπέναντι στήν τεχνική άνάπτυξη τής ώριμης ήλικίας.

Τό πέρασμα τοΟ προλεταριάτου στήν κατάσταση τής έργατικής τάξης παραμένει μυστήριο. Ό μακιαβελλισμός πού άποδίδεται στήν άστική τάξη καί στόν κρατικό της μηχανισμό κάνει Ακατανόητη τήν άργή καί σταθερή άνο-δο αύτού τοϋ Απομονωμένου κόσμου σέ ένα καθεστώς ήμι-επίσημης άναγνώρισης. Είναι πάντως γεγονός δτι ή σύγ-χρονη έργατική τάξη έσπασε τήν άπομόνωση τοΟ προλε-ταριάτου. Βρισκόμαστε μπροστά σέ μιά συνεχή μεταβολή, σέ μιά μετανάστευση πού έπιτρέπει συμμετοχή, άκόμα δευτερεύουσα, τών έργατών στή διαχείριση τών δημο-σίων πραγμάτων. Μ' ένα συμπληρωματικό φαινόμενο, ή παραδοσιακή άστική τάξη, χάνοντας τούς σκλάβους της, τροποποιεί τή στάση της. Μπορεί νά διαπιστώση κανείς στήν έργατική τάξη τών άναπτυγμένων χωρών μιά δίψα γιά συμμετοχή στό σύνολο τής κουλτούρας. "Ερωτας γιά δλες τΙς έκδηλώσεις πού δείχνουν συνολική συμμετοχή : λαϊκή μουσική, λαϊκές διασκεδάσεις, λαϊκά είδη κατανα-λώσεως. Προσήλωση στούς συλλογικούς θεσμούς: κοινω-νικές άσφαλίσεις, άλλά καί γιορτή τών μητέρων, πρωτο-μαγιά, μά καί γιορτή τών κρίνων.

Δέν είναι ίσως τυχαίο πώς αύτό τό ιδανικό σφυρηλα-τήθηκε στό Μεγάλο Παγκόσμιο Πόλεμο τού 1914, πού ήταν μεγάλη αύτοκτονία τών άστών καί δωρεάν διανομή εισιτηρίων γιά τή νέα κοινωνία. Παρ' δλ' αύτά, τό ού-σιαστικό σημείο είναι ή καθιέρωση μιάς έργατικής στρα-τηγικής πού άντικατέστησε σιγά - σιγά τόν κοινωνικό πό-

Page 157: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 5 8 —

λεμο. Ot άπεργίες, ot έκλογές, ή φοίτηση στά σχολεία, άντικατέστησαν σιγά - σιγά τήν άλλοτινή βία. Μέ δλα τά μέσα ή έργατική τάξη καταργεί τά σύνορά της καί ζητά νά πάρη μέρος στήν έξουσία. Τείνει λιγότερο στό v i πά-ρη τήν έξουσία καί περισσότερο στό νά τήν έπηρεάση, νά λ ο γ α ρ ι ά ζ ε τ α ι . Αύτόματα, τό πρόβλημα μιάς δημοκρατικής διαχείρισης τών δημοσίων πραγμάτων, που τόσο καλά είχε λυθή μέ τό σύνθημα τής δικτατορίας τού προελταριάτου, ξανατέθηκε. Στήν πραγματικότητα, τό νά συμμετέχης στή διαχείριση μέσω αύξημένης κατανάλω-σης, μ' ένα πιό άφθονο εισόδημα, άποτελεΐ διεύρυνση τής έμπορευματικής κοινωνίας.

Ό σημερινός σοσιαλισμός καί ό σημερινός φιλελευ-θερισμός δέν άποβλέπουν σέ τίποτα άλλο έκτός άπ' αύτή τήν έπέκταση. Μπορεί κανείς νά λυπάται γ ι ' αύτό καί νά νοσταλγή τό προλεταριάτο, έκτός νόμου όμάδα ποδκανε νά γεννιώνται τόσες έλπίδες. Μά αύτή ή αύξημενη συμ-μετοχή, αύτή ή διεύρυνση μεταβάλλει βαθιά τήν κοινω-νία καί προαναγγέλλει, άπό δρόμους πού κανένας δέν είχε φανταστή, μιά άληθινή έπανάσταση. Γι' αύτό, δταν ή κοι-νωνιολογία διαπιστώνη τήν άστικοποίηση τοΰ προλετα-ριάτου καί βλέπει σ' αύτό τό γεγονός άρνηση τοΰ μαρ-ξισμού, άντιφάσκει. Γιατί, θέλοντας νά άπορρίψη αύτή τή θεωρία, υίοθετεΐ τΙς άρχές της. Είναι πιθανό ό προλετά-ριος - άστός, δχι μόνο νά μή μάς δδηγή στήν έποχή τοΰ καπιταλιστικού θριάμβου, άλλά καί νά είναι τό σημάδι μιάς άνείπωτης μεταλλαγής.

Πέρα άπ' αύτό, ή άντίθεση προλεταριάτου — άστική τάξη σέ μιά χώρα πολύ έκβιομηχανισμενη δέν είναι πα-

Page 158: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 5 9 —

ρά ένα στοιχείο μιας πολύ πιό δυνατής άντίθεσης: τής άντίθεσης άνάμεσα στίς βιομηχανικές χώρες καί στά ύπα-νάπτυκτα έθνη. Είναι άναντίρρητο πώς ή λύση δρισμέ-νων ταξικών συγκρούσεων στίς δυτικές χώρες έγινε δυ-νατή μέ τήν δξυνση τής έκμετάλλευσης τών άποικιοποιη-μένων χωρών.

Ή σημερινή κατάσταση θυμίζει, άπό μιά δρισμένη άποψη, τήν κατάσταση πού περιγράφει 6 Μάρξ στό βι-βλίο του «Ot ταξικοί άγώνες στή Γαλλία άπό τό 1848 ώς τό 1851». Έ βασική άντίθεση ήταν άνάμεσα στήν ά-στική τάξη καί στό προλεταριάτο, ot δευτερεύουσες άντι-θέσεις ήταν ot άντιθέσεις άνάμεσα στά διάφορα τμήματα τής άστικής τάξης (γεωργική άστική τάξη, τραπεζική άστική τάξη, βιομηχανική άστική τάξη, μικροαστική τά-ξη) . Ot συγκρούσεις άνάμεσα στίς έσωαστικές όμάδες έπηρεάζονταν βασικά άπό τήν κύρια άντίθεση.

Σήμερα μπορεί ν' άναρωτηθή κανείς μήπως ή θεμελι-ακή άντίθεση πού φέρνει άντιμέτωπα τά προλεταριακά καί άγροτικά έθνη μέ τά έθνη πού μπορούμε νά τά πούμε «άστικά» (στό βαθμό πού τά πλούτη τους προέρχονται κα-τά μεγάλο μέρος άπό τήν έκμετάλλευση τών φτωχών κοι-νωνιών) δέν προσδιορίζει δευτερεύουσες συγκρούσεις στούς κόλπους τών πλούσιων έθνών (λόγου χάρη τό πραξικό-πημα τού 1958 στή Γαλλία) καί έπίσης προσωρινές καί άπατηλές συμφιλιώσεις άνάμεσα στό προλεταριάτο καί στήν άστική τάξη σ' αύτά τά ίδια έθνη (λόγου χάρη ή ένωση τής 'Αριστεράς στή Γαλλία άπό τό 1967). Τό προλεταριάτο τών βιομηχανικών έθνών παίζει λοιπόν πολ-λές φορές τό ρόλο μικροαστικής τάξης. Αύτή ή σύνεργα-

Page 159: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 6 0 —

σία δημιουργεί μεγάλο κίνδυνο νά καλύψη τή βαθειά άν-τίθεση που ύπάρχει άνάμεσα στά βιομηχανικά καί στά προλεταριακά έθνη.

Κι ' δπως δ Μάρξ στά 1848 προσπαθούσε νά κάνη τούς φιλελεύθερους σοσιαλιστές νά καταλάβουν δτι δ άν-τίπαλος δέν ήταν πιά ή φεουδαρχική άριστοκρατία, άλλά ή βιομηχανική άστική τάξη (πού οί σοσιαλιστές τή θεω-ρούσαν φίλο τους), τό Ιδιο καί σήμερα θάταν μάταιο νά πιστεύουμε πώς ή έξασθένηση τής ταξικής πάλης στίς βιομηχανικές χώρες σημαίνει τό τέλος κάθε ταξικού ά-γώνα καί τήν παγκόσμια συμφιλίωση.

Ραφαέλ Πιβιντάλ

Π Ρ Ο Ο Δ Ε Υ Τ Ι Σ Μ Ο Σ

Μέ τήν πλατειά έννοια, αύτός ό δρος ύποδηλώνει κά-θε διδασκαλία ή στάση πού θεωρεί δυνατή τήν τελειο-ποίηση τού άνθρώπου καί σάν άξια τήν τελειοποίησή του. Μέ τή στενή έννοια, χαρακτηρίζεται σήμερα προοδευτι-κός έκεϊνος πού, χωρίς νά προσχωρή γιά φιλοσοφικούς, ήθικούς ή θρησκευτικούς λόγους σέ μιά άπό τΙς έπίση-μες Ιδεολογίες τής ' Α ρ ι σ τ ε ρ ά ς (βλ. τή λέξη), πι-στεύει δτι ή δράση πού άναπτύσσει (ή θάθελε ή θάπρεπε ν' άναπτύσση) ή 'Αριστερά είναι σωστή κι ' οί σκοποί της πραγματοποιήσιμοι. Τώρα, στίς χώρες τής Δυτικής Εύρώπης, δ προοδευτικός μ' αύτή τή στενή έννοια, είναι περιζήτητος, είναι ύλικό κατάλληλο γιά νά βουλώνης τρύ-

Page 160: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 6 1 —

πες, τσιμέντο, χάρη στό όποϊο, άν βοηθήσουν οί περιστά-σεις, τοΟβλα διαφορετικού χρώματος, σύστασης καί μεγέ-θους, ύπάρχει ή δυνατότητα νά δργανωθούν μιά μέρα καί νά γίνουν τοίχος, οικοδόμημα. Άπό τήν άποψη αύτή ό προοδευτικός είναι άντικειμενικά, ταυτόχρονα ό καταλύ-της καί τό πρόσχημα" τού άναγνωρίζουν τήν εύρύτητα τού πνεύματος, τήν εύφυία καί μιά άφέλεια καλής ποιό-τητας. "Ετσι, άποτελούν πολιτικές κατηγορίες ό προοδευ-τικός χριστιανός, ό προοδευτικός βουδδιστής, δ προοδευ-τικός άντιδραστικός (Αναφερόμαστε έδώ στό γνωστό, καί δχι παλιό, έπεισόδιο τής γαλλικής πολιτικής ζωής, κατά τό όποΐο οί δργανώσεις τής Αριστεράς άνέβαζαν στά ού-ράνια όποιοδήποτε γερουσιαστή πού, άνκα ΐ ήταν έκλεγ-μένος μέ ψήφους τής Δεξιάς, έκδήλωνε μ* όποιοδήποτε τρόπο τήν άντίθεσή του στήν Ατλαντική Συμμαχία).

"Ας άφήσουμε δμως τά συγκεκριμένα περιστατικά. Υπάρχει μιά πραγματική προοδευτική Ιδεολογία στήν δποία άνήκει — άπατηλά ή είλικρινά — δ άλφα ή βήτα προοδευτικός, περιστασιακά ή πραγματικά, καί τής ό-ποιας ένδιαφέρει νά καθορίσουμε τΙς βασικές θεωρητικές δψεις. Ή δροθέτηση είναι δύσκολη: ό 19ος καί άργότερα ό 20ός αίώνας, τόσο στίς διδασκαλίες δσο καί στά γε-γονότα, έδωσαν στήν έννοια τής προόδου τόσο μεγάλη σημασία πού είναι δύσκολο σήμερα νά βρής έναν ύπο-ψήφιο, σέ δποιεσδήποτε έκλογές, πού νά μήν έμφανίζε-ται γιά προοδευτικός. Ποιός θά τολμούσε νά δμολογήση δτι είναι συντηρητικός ή άντιδραστικός; Ό σ υ ν τ η ρ η -τ ι κ ό ς διακηρύσσει δτι, συντηρώντας δ,τι κατακτήσα-με, θά προοδεύσουμε πραγματικά, άποτελεσματικά, θ' άν-

10

Page 161: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 6 2 —

τισταθούμε καλύτερα στίς τρελλές περιπέτειες πού προ-τείνουν οί ζηλωτές τοΟ νεωτερισμού, πού άποτελεΐ σπέρ-μα έκφυλισμού" δσο γιά τούς Αντιδραστικούς... μά μόνο άχρηστα άτομα παρουσιάζονται πιά σάν τέτοια" είναι δύσκολο νά φανταστή κανείς σήμερα μιά πολιτική όμάδα νά όμολογή δτι είναι ύπέρ τής στασιμότητας ή καί τής έπιστροφής στά παλιά" ή «φιλοσοφία» είναι μακρυνή ύπό-θεση κι ' ή βιομηχανία, στήν κίνησή της, νικά τά πάντα...

Άλλά γιά νά μήν παραπλανηθούμε, πρέπει νά προσ-παθήσουμε νά καθορίσουμε πολύ συγκεκριμένα καί, άς ποΰμε, προσεχτικά, τί θά πή προοδευτικός μέ τήν πλα-τειά έννοια. Λύτός ό καθορισμός δέν είναι τόσο εύκολος, άφοΟ στή βάση τής Ιδέας τής προόδου παρεισφρύουν δι-φορούμενες, διαφορετικές καί, ίσως, άντιφατικές άντιλή-ψεις.

Γιά νάχη ή ιδέα τής προόδου κάποια σημασία, πρέ-πει πρώτ' άπ' δλα νά έχη άναγνωριστή σάν ού σ ι α σ τ ι-κ ή ή έννοια τοΰ γίγνεσθαι. Οί άρχαΐοι —"Ελληνες καί καί Ρωμαίοι — λόγου χάρη, πού άπό τή σκέψη τους δέν έλειπε ό όρθολογισμός καί πού δημιούργησαν τόσο άξιό-λογα Ιστορικά έργα πού είναι δύσκολο νά τούς άρνηθής τήν αίσθηση τής ιστορικότητας, άγνόησαν, στό σύνολό τους, τήν πρόοδο' θεωρούσαν τό γίγνεσθαι σάν μή ούσια-στικό (άκόμα καί άρνητικό). "Ηξεραν τόν άνθρωπο λεία στις άναποδιές τής Ιστορίας" δέν άντιλαμβάνονταν τόν άνθρωπο σάν δημιουργό τής μοίρας του, σάν ριζικά με-ταβαλλόμενο τόν ίδιο μέσα στό ειδικό του γίγνεσθαι. Πί-στευαν στήν έννοια μιάς «άνθρώπινης φύσης», άρμονικοϋ στοιχείου τού σύμπαντος, πού έχει νά πραγματώση τήν

Page 162: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 6 3 —

άμετακίνητη άρετή της σέ περιστάσεις, διαφορετικές φυ-σικά κάθε φορά, μά που πάντα μποροΟν νά άναχθοΟν σ' ένα τύπο πού μπορεί νά προβλεφθή.

Στό χριστιανισμό δπως είναι φανερό, χρωστάμε τήν βασική Ιδέα πού συγκροτεί τή σημερινή μας άντίληψη τής προόδου: τήν άντίληψη ένός έξελικτικού άνθρώπινου γί-γνεσθαι, μέσα στό όποιο κάθε στιγμή είναι, σέ σχέση μέ τήν προηγούμενη, νέα, άλλά καί παραμένει στενά συνδε-δεμένη μαζί της" τήν άντίληψη μιάς μοναδικής άλυσίδας γεγονότων, πού έχει μιά άρχή καί τείνει πρός ένα τέ-λος, πού έχει μιά σημασία, δηλαδή μιά κατεύθυνση καί ένα δικό της τρόπο νά τήν άντιλαμβάνεσαι. Ό Αύγου-στίνος, λόγου χάρη, συλλαμβάνει τόν Ιστορικό χρόνο σάν ένιαία κίνηση, πού πηγαίνει άπό τήν πρωταρχική στι-γμή — τή στιγμή τής Δημιουργίας— στήν έσχατη στι-γμή — στή στιγμή πού ό ίδιος δ χρόνος καταλύεται. Μ' αύτή τήν προοπτική, κάθε στιγμή είναι πρωτότυπη άπό τό γεγονός δτι είναι πρόσκαιρη" σάν τέτοια, δέ μπορεί παρά νά έχη τή σημασία της: είναι «Ινας σταθμός στούς δρόμους τής ζωής»' κάθε γεγονός είναι, σύμφωνα μέ ένα συνηθισμένο λογοπαίγνιο, ένα άνέβασμα (Σ.τ.Μ. evene-ηιβηΐ=γεγονός, avenement=άφιξη, άνάρρηση, άνέβα-σμα).

Ενότητα τοΟ χρόνου, έννοια τής 'Ιστορίας, γίγνεσθαι τών άνθρώπων Αφομοιωμένο ή άναγόμενο σέ μιά ένιαία έξέλιξη, τήν έξέλιξη τής άνθρωπότητας γενικά, αύτές εί-ναι οί τρεις διαστάσεις πού καθορίζουν τό χώρο στόν δ-ποϊο θά άναπτυχθοΰν οί σύγχρονες φιλοσοφίες τής 'Ιστο-ρίας καί οί θεωρίες τής προόδου. Καί στίς μέν καί στίς

Page 163: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 6 4 —

δέ δ Αιώνας τοΟ Διαφωτισμού θά προσφέρη ίνα Αποφα-σιστικό στοιχείο καί θά έπισπεύση Ιτσι τήν ένοποίηση τοΟ δφους τους (άν δχι τοϋ περιεχομένου τους). Στήν Ι-δέα τής έξέλιξης θά προστεθή, σάν συμπληρωματική, ή Ιδέα τής συσσώρευσης: ή άνθρωπότητα δχι μόνο μετα-βάλλεται, στήν πορεία τοϋ χρόνου, καί, άναλογιζόμενη τά λάθη πού Εχει διαπράξει, γίνεται Ικανή, άρκεϊ νά τό θέ-λη, νά βελτιωθή, άλλά καί συσσωρεύει.

Αύτό πού Ισχύει γιά τίς γνώσεις Ισχύει έπίσης γιά τΙς τεχνικές μεθόδους καί γιά τόν πολιτισμό. Έ άνάπτυξη τής βιομηχανίας τόν 18ο αίώνα έπιτρέπει, σέ λίγο, νά διευρυνθή αύτή ή προοπτική: ή άνθρωπότητα συσσωρεύει άγαθά γενικά εΓτε πρόκειται γιά γνώσεις εΓτε γιά τε-χνικές μεθόδους εϊτε γιά καταναλωτικά προϊόντα εΓτε γιά μέσα πού τής έπιτρέπουν νά έπεκτείνη τήν έκπαίδευση. Τό σημαντικό είναι, άπό κεϊ καί πέρα, νά συνειδητοποι-ήση αύτό τόν έμπλουτισμό, νά τόν κυριαρχήση, v i έπω-φωληθή στό βαθμό πού δικαιούται νά έπωφεληθή.

Οί έγκυκλοπαιδιστές, κατόπιν δ Κοντορσέ, δίνουν δλο-κληρωμένη μορφή σ' αύτή τήν άντίληψη. 'Ιδιαίτερα δ Κον-τορσέ θεμελιώνει μιά σειρά έξισώσεις πού είναι σάν τό credo τοϋ προοδευτισμοϋ: δ άνθρωπος είναι κακός γιατί είναι δυστυχισμένος" είναι δυστυχισμένος γιατί είναι άπογυ-μνωμένος καί έχει φαλκιδευτή ή έπιθυμία του γιά εύη-μερία καί γιά γνώση" οί τέχνες, ή τεχνική, καί, εννοεί-ται, ή φιλοσοφία, παρέχουν τά μέσα γιά ν* άποκτήση αύ-τά πού τοϋ λείπουν' άς έπιδοθοϋμε στή βιομηχανία, άς δώσουμε στόν καθένα τά τεχνικά καί νομικά δπλα γιά τήν πλήρη άνάπτυξή του" σ* δλους τούς τομείς τά κατα-

Page 164: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 6 5 —

ναλωτικά άγαθά θά αυξηθούν σέ ποσότητα χαΐ ποιότητα' ή στέρηση, λίγο - λίγο θά μειωθή καί μαζί της ή δυστυ-χία καί ή κακία.

Ή πολιτική πείρα άπό τή Γαλλική Επανάσταση καί τΙς συνέπειές της δείχνει σέ λίγο πώς τά πράγματα δέν είναι τόσο άπλά, πώς ή άξιοποίηση τών παραγωγικών δυ-νατοτήτων τής άνθρωπότητας θέτει δραματικά προβλή-ματα, πώς ή κατάργηση τοϋ κόσμου τής «σπάνης», δπως λέμε σήμερα, δέν είναι μόνο θέμα καλής θελήσεως. Πάν-τως είναι γεγονός δτι, στά έργα διανοητών τόσο διαφο-ρετικών δπως δ Χέγκελ, ό Κάντ, οί Γάλλοι σοσιαλιστές, ύπάρχει ή έννοια τής προόδου σάν συσσωρευτικού γίγνε-σθαι.

Ό Χέγκελ δέν συστηματοποιεί άπλώς αύτή τή συνο-λική θεώρηση καί δέν τής δίνει μόνο τήν αύστηρότητα τής άντίληψης: τής προσθέτει ένα τρίτο στοιχείο πού ξα-ναζωντανεύει τό σύνολο. Ή συσσώρευση δέν είναι καθό-λου άπλή πρόσθεση, δπως πίστευε ό Κοντορσέ, κι' άκόμα λιγότερο γεωμετρική πρόοδος' ή πρόοδος δέν είναι γραμ-μική, είναι δραματική. Τό νέο κτίζεται πάνω στά έρεί-πια τού παλιού' τό πέρασμα άπό τή μιά στήν άλλη κατά-σταση, πού τήν ξεπερνά, πραγματοποιείται δταν ή νέα κατάσταση έχη νικήσει τήν παλιά, μέσα στή βιαιότητα τών Ιστορικών συγκρούσεων.

Γιά νά προβάλλη μιά πιό πλούσια φυσιογνωμία τής άνθρωπότητας, πρέπει νά καταρρεύσουν αύτοκρατορίες μέ-σα στό αίμα, νά ύποφέρουν οί άνθρωποι, νά όνειρευτοϋν καί νά δράσουν ήρωες, χρειάζεται «ή ύπομονή, ή οδύνη καί ή δουλειά τής άρνησης». Στούς κόλπους τών εύρωπαΐ-

Page 165: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 6 6 —

κών καί τεχνολογικών ούτοπιών, δ Χέγκελ εισάγει πάλι τδ δραματικό Ιστορικό καί πολιτικό στοιχείο. Παρ' βλ' αυτά ή αίσιοδοξία του παραμένει: μέσα άπό τΙς κρίσεις ή άνθρωπότητα κατακτά τόν έαυτό της καί γίνεται Πνεΰ-μα καί βαδίζει πρός τό παγκόσμιο Κράτος τοϋ Όρθοϋ Λό-γου" δέ μπορεί παρά νά φτάση έκεΐ. Στό τέλος τό Πνεύ-μα πρέπει νά κερδίση, άκριβώς δπως κι' δ θεός στόν Αύγουστίνο είναι τελικά καί μέ άδήριτη άναγκαιότητα, δ θριαμβευτής...

Οί μαρξισμοί, κατά τό μεγαλύτερο μέρος τους, δέ-χονται μιά φιλοσοφία τής 'Ιστορίας πού είναι σάν μιά σύνθεση άρκετά δογματική τού μισοεπιστημονισμού τοΰ Κοντορσέ, τοΰ έγελιανοΰ ύπερορθολογισμού, τοΰ έξελι-κτισμοΰ τοΰ Δαρβίνου καί τής θεωρίας τής πάλης τών τάξεων. Οί διαφορές προκύπτουν, στήν πραγματικότητα, άπό τή στιγμή πού πρέπει νά λυθή τό πρόβλημα τών μέ-σων μέ τά όποια θά έπιβληθή ή έσχατη καί θαυμαστή μορφή πού πρέπει νά πάρη ή άνθρωπότητα (βλέπε άρθρο Επανάσταση). Γιά τά ύπόλοιπα είναι σύμφωνοι : Εννοεί-ται πώς ή άνθρωπότητα, πού τώρα καθυστεροΰν τήν άνά-πτυξή της οί ταξικές συγκρούσεις, θά φτάση, σ' ένα λίγο ή πολύ κοντινό μέλλον, στήν όρθολογική κοινωνία άπό τήν δποία θά έχουν άποκλειστή οί άνταγωνισμοί" δπως χρειά-στηκε, γιά νά φτάση στό άποφασιστικό στάδιο πού βρι-σκόμαστε σήμερα, νά ξεπεράση τά στάδια πού έφερναν καθένα μέ τή σειρά του προόδους καί προβλήματα...

Στό βάθος, αύτή ή μαρξιστική φιλοσοφία τής 'Ιστο-ρίας παρουσιάζεται πολύ συχνά σάν νά μήν είναι παρά ένα άνάγνωσμα ή μιά μεταφορά στό μή έκκλησιαστικό έ-

Page 166: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 6 7 —

πίπεδο — δ χ ι δμως στερημένη άπδ θρησκευτικότητα — τού χριστιανικοϋ μύθου τής 'Ιστορίας, δπως τόν άποδί-δουν δ Αύγουστίνος ή δ Μποσσυέ.

Πιό σοβαρές έμφανίζονται ol Αμφισβητήσεις πού, άπό τό τέλος τοΰ 19ου αίώνα, άντιπαραθέτουν τά γεγονότα στήν έφησύχαση τών προοδευτικών. Βέβαια ή δραματι-κότητα πού έφερε δ Χέγκελ κι' άργότερα δ Μάρξ, συνέ-βαλε στό νά πάρη μιά άλλη άπόχρωση ή αισιόδοξη άντί-ληψη τού Κοντορσέ. Βέβαια δ Ιδιος δ Μάρξ καθόρισε μέ μιά περίφημη διατύπωση, δτι ή άνθρωπότητα βαδίζει πρός «τό σοσιαλισμό ή τή βαρβαρότητα», καί κατά συνέ-πεια, ή εύτυχής κατάληξη δέν είναι άναπόφευκτη. Παρ' δλ' αύτά, φιλελεύθερες διδασκαλίες καί σοσιαλιστικές θε-ωρίες συνέπιπταν γενικά στήν άναγνώριση, τουλάχιστο, τοΰ γεγονότος τής προόδου (δμοιογενοΰς γιά τούς πρώ-τους, φαλκιδευμένης, άλλοτριωμένης γιά τούς δεύτερους). Ή δρμητική οικονομικοκοινωνική άνάπτυξη τής δυτικοευ-ρωπαϊκής κοινωνίας άνάμεσα στά 1885 καί στά 1914 άποτελεΐ, χωρίς άλλο, τό κρηπίδωμα, στήν πράξη, αύτοΰ τοΰ αισιόδοξου δράματος: ot έπιστήμες καί ή τεχνική άναπτύσσονται μέ έπιταχυνόμενο ρυθμό, ή βιομηχανία δέν παύει νά έκσυγχρονίζεται καί νά άπλώνη τή δύναμή της, ή άστική τάξη όργανώνεται καί αύξάνει τά κέρδη της, ή έργατική τάξη όργανώνεται, αύξάνει τή μαχητικότητά της καί σημειώνει μερικές δχι εύκαταφρόνητες έπιτυχίες, ή άποικιοποίηση πάει καλά καί συμβάλλει, καί στό ένα καί στό άλλο, δχι βέβαια έξίσου. Ό ιμπεριαλισμός γεύε-ται τούς καρπούς τών θριάμβων του, δ σοσιαλισμός νοιώ-θει νά ροδίζη ή νίκη. Μέ λίγα λόγια, έκτός άπό μερι-

Page 167: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 6 8 —

κούς ταραξίες σάν τό Λένιν καί τή Ρόζα Λούξεμπουργκ, ή Ικανοποίηση είναι γενική, άπό τόν Κρούπ ώς τόν Κάρλ Κάουτσκυ.

Ό Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος σημειώνει τό πρώτο άπότομο σταμάτημα, δέν άναρωτιώνται πιά μονάχα γιά τήν άξία τής προόδου — φιλόσοφοι καί ποιητές είχαν ήδη άσχοληθή μ' αύτό τό θέμα— άναρωτιώνται τί σημασία μπορεί νά έχη γιά τόν άνθρωπο αύτή ή συσσώρευση τε-χνικών προόδων πού σκορπούν άδιάκριτα εύεργεσίες καί δυστυχίες. 'Αναζωπυρώθηκαν τότε, στό «καλλιεργημένο κοινό» τους, —μοιάζοντας δμως καί λίγο μέ ξαναζεστα-|ΐένη σούπα — οί συλλογισμοί τού Ζάν - Ζάκ Ρουσσώ γιά τά τεχνάσματα τού πολιτισμού καί οί ξεροί θυμοί τού Νίτσε. Έδώ κι' έκεΐ, μπαίνουν ύπό άμφισβήτηση ή άξία τής έπιστημονικής καί τεχνικής άνάπτυξης, ή 'Ιστορία, τό έξελικτικό γίγνεσθαι- άναζητεΐται ένα «ψυχικό συμ-πλήρωμα» άνάμεσα στούς δυό πολέμους, οί άνθρωπιστικές έπιστήμες άσχολούνται μέ τό θέμα καί καταγγέλλουν τήν άλλοτρίωση τής τεχνικής, τό «κομμάτιασμα τής έργασίας» έξαίροντας τά δικαιώματα τού άτόμου πού άντιπαλεύει μέσα στίς ύπερβολικά καλά όργανωμένες κοινιονίες... Τόν ώφελιμιστικό ρωμαντισμό διαδέχεται δ ρωμαντισμός τοϋ προσώπου (πού ή μή θρησκευτική του έκδοση είναι δ άντικρατικός ρωμαντισμός).

Στήν πραγματικότητα, αύτές οί άμφισβητήσεις δέν εί-ναι πολύ σοβαρές: έξακολουθοΰν νά έντάσσωνται στήν πα-ραδοσιακή προοδευτική άποψη άφοϋ στό βάθος δέν κα-ταγγέλλουν καθόλου τή φιλοσοφία τής 'Ιστορίας, άλλά τήν «ύλιστική», τεχνική, βιομηχανική έρμηνεία της. Κι δταν

Page 168: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 6 9 —

διαπιστο')νουν πνευματική, ψυχική, διανοητική, πολιτιστι-κή όποχώρηση — δπως οί φιλοσοφίες τοΟ Μπέρξον ή τού Σπένγκλερ— θρηνοϋν γι ' αύτδ καί έπιμένουν δτι είναι άνάγκη ή πρόοδος τοϋ πνεύματος ν' άκολουθήση τδ ρυθμδ τής ύλικής άνάπτυξης (λυπούνται πάρα πολύ γιατί αύτή ή εύθυγράμμιση δέν είναι δυνατή).

Οί σύγχρονες άναθεωρήσεις τού θέματος είναι πιδ βα-θιές, άφορούν δχι τδ γ ε γ ο ν δ ς τής προόδου ή τήν ά-ξ ί α της, άλλά τήν ίδια τήν έννοια αύτής τής άντίληψης. "Ας άποσαφηνίσουμε τά πράγματα: πιστεύουμε πώς δέν περνά άπδ τό μυαλό κανενός θεωρητικού νά άρνηθή πώς πρέπει νά βελτιώνωνται, μέ συνεχείς μεταρρυθμίσεις ή έπαναστάσεις, οί βιοτικές συνθήκες τών άνθρώπων. Τό πρόβλημα πού τίθεται άφορά τήν έ κ τ α σ η καί τήν έ ν-ν ο ι α πού πρέπει νά δώσουμε σ' αύτές τις βελτιώσεις άν θέλουμε νά ξέρουμε τί δικαιούμεθα νά περιμένουμε άπ' αύ-τές. Γιατί τελικά στό «πρότυπο» τής —πνευματικής, βιο-λογικής, τεχνικής— προόδου θυσιάστηκαν έκατομμύρια άνθρωποι, γενιές δλόκληρες (τό πρότυπο τής «δπισθο-δρόμησης», πού βρίσκουμε σέ μερικούς έρμηνευτές τοϋ Ρουσσώ καί τού Νίτσε, θεμελιώνεται μονάχα πάνω στό δτι χρεωκόπησε στήν πράξη αύτή ή φαντασιοπληξία καί δέν είναι παρά ή άφηρημένη άρνησή της). Αύτό λοιπόν τό πρότυπο (καί τό άντίστροφο πρότυπο πού δ Κ α λ ύ -τ ε ρ ο ς τ ώ ν Κ ό σ μ ω ν προσφέρει μιά άφελή του παρουσίαση) στηρίζεται σέ άξιώματα πού ή σημερινή Ερευνα δύσκολα μπορεί νά τά παραδεχτή. "Ας τά δώσου-με σχηματικά :

— Ό θεωρητικός προοδευτισμός — ά π ό τόν Αύγου-

Page 169: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 7 0 —

στ Ivo ώς τόν Χέγκελ καί ώς τόν Πλεχάνωφ — προϋπο-θέτει δτι είναι γ ε γ ο ν ό ς ή ένότητα τής Ανθρώπινης Ι-στορίας. 'Απομονώνει Ιτσι «διακεκριμένες» Ιστορικές ού-σίες — δ «έκλεκτδς λαός», τό έλληνικό άστυ, τό σύγχρο-νο Κράτος, τό προλεταριάτο— τΙς δποϊες κατόπιν συν-δέει σ' ένα έξελικτικό σύνολο πού κάθε στιγμή του συμ-πληρώνει καί ξεπερνά τήν προηγούμενη. Τί γίνεται δ-μως άλλοϋ; Μέ ποιό δικαίωμα ό Χέγκελ, λόγου χάρη, θεωρεί πώς ή μοίρα τής άνθρωπότητας είχε άποτεθή, του-λάχιστο γιά δυό αιώνες, σέ μιά μικρή χερσόνησο τής άνα-τολικής λεκάνης τής Μεσογείου, ένώ έκατομμύρια άνθρω-ποι ήδη παρήγαγαν, άναπαράγονταν, διασκέδαζαν καί ύπέφεραν — μ έ διαφορετικό τρόπο, μά ίσως έπίσης ση-μαντικό ;

— Παραμερίζει τΙς «κοινωνίες χωρίς Ιστορία»" έπειδή δμως πρέπει νά τίς σέβεται καί έπειδή «τίποτε τό άνθρώ-πινο δέν τοΰ είναι ξένο», τΙς παίρνει ύπ' δψη του καί έν-διαφέρεται γι* αύτές, άλλά γιά νά τίς κατατάξη σ' έναν πρωτογονισμό, πού δντας προϊστορικός, θεωρείται πάντα σάν κάπως μή ούσιώδης. Δέν θά μπορούσε νά παραδε-χτή δτι σ' αύτές τίς κοινωνίες — έστω κι' άν είναι πει-νασμένες όρδές, δπως ύπογραμμίζει δ Λέβι - Στράους, ή άνθρώπινη πραγματικότητα είναι παρούσα, είναι τό ί-διο πραγματική, τό ίδιο άπτή καί τό ίδιο άνησυχητική δσο καί στή δική μας πραγματικότητα. Δέν θέλει νά δή σ' αύτές παρά μόνο τήν πλευρά τού δυνατού μέλλοντος. Προσπαθεί νά τΙς κατατάξη σ* ένα έξελικτικό σύνολο, πού δέν είναι παρά ένα πρώτο στάδιό του, άδέξιο καί βαρύ. Στήν καλύτερη περίπτωση, δ προϊστορικός πρωτογονισμός

Page 170: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 7 1 —

είναι μιά άρχή, καί δπωσδήποτε είναι μιά Αλλοτρίωση... —'Απέρριψε, σαν άστοιχείωτες καί ξεπερασμένες τίς

κριτικές έκεινες πού, στίς γενιές τού Ρενάν καί τού Βα-λερύ, χρησιμοποίησαν σαν πρόσχημα τήν ποικιλία τών ι-στορικών Απόψεων, γιά νά Αρνηθούν δτι ή 'Ιστορία εί-ναι έπιστήμη. Είχε δίκηο, Αφού Αρνήθηκε μιά χυδαία Αμφισβήτηση πού Ανακατεύει σέ μιά Ανόμοια έπιχειρη-ματολογία, τήν Αποψη τοϋ «καμαριέρη» καί τήν Αποψη τού έπιστήμονα. Δέν συλλογίστηκε τό γεγονός δτι δέν ήταν Αρκετό νά Απόρριψη τΙς γνώμες τοϋ κοινού νοϋ γιά νά έπικυρώση τΙς προοπτικές αύτής τής φιλοσοφίας τής "Ιστορίας.

Μ' Αλλα λόγια, δ θεωρητικός προοδευτισμός (κι' ή Αφηρημένη Αρνησή του, ή όπισθοδρομικότητα), Αν καί προσπαθεί μέ ζήλο νά έπαληθεύση τό πάν, Αν και Αξιώνη σταθερό έλεγχο καί έξαντλεΐται σέ Αναζητήσεις ένδεί-ξεων καί Αποδείξεων, θεωρεί σάν προφανές τό γεγονός δτι τό γίγνεσθαι είναι σάν τέτοιο μιά συγκροτημένη πρα-γματικότητα πού πρέπει νά άποκαταστήσουμε τόν τρόπο τής κατανόησής της, καί παραδέχεται τήν ύπαρξη Ιστο-ρίας (πραγματικής Ιστορίας=res gestae), ένιαίας ιστο-ρίας μιάς μοναδικής άνθρωπότητας κι' αύτό τή στιγμή πού οί φυσικοί άναγνωρίζουν τό συνθετικό καί σχετικό χαρακτήρα τών κρίσεών τους γιά τή φ ύ σ η .

— Στό βάθος, ή φιλοσοφία τής 'Ιστορίας — κι' δ σύγ-χρονος προοδευτισμός διατείνεται πώς είναι ή έπιστημο-νική της έκφραση— έχει κάποια Εννοια μονάχα δταν άναφέρεται σέ κάποια θέληση ή σέ κάποια ματιά πού ένοποιοΰν, τή θέληση τοϋ θεοϋ (Αύγουστίνος), τό συμ-

Page 171: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 173 —

φιλιωμένο μέ τόν έαυτό του ΠνεΟμα (Χέγκελ), ίνα Ιστο-ρικό ύποκείμενο πού ένσαρκώνει τή μοίρα τών Ανθρώπων (τού προλεταριάτου κατά τό Αούκατς, λόγου χάρη), ένα cogito πού άναδρομικά έπιχειρεΐ νά άνασυνθέση τήν ίδια τή γένεσή του (Ζ. Π. Σάρτρ, στήν «Κριτική τού Διαλε-κτικού Λόγου»). Καταλήγει, στήν καλύτερη περίπτωση, στή μεταφυσική ή, στή χειρότερη, σέ μιά ήθική πίστη. Άλλά δ παραλογισμός της ξεσπά — αύτό συμβαίνει στις φιλοσοφίες τής 'Ιστορίας πού αύτοχαρακτηρίζονται έπι-στημονικές, δηλαδή δικαιωμένες άπό τήν έπιστημονική έρευνα — δταν θέλη νά ξεπεράση αύτή τήν άναφορά, μέ τόν ένα ή τόν άλλο τρόπο, δταν βεβαιώνη δτι στηρίζε-ται στά όλοφάνερα γεγονότα, δταν «παίζη» τήν άντικειμε-νικότητα, μιά άντικειμενικότητα πού τήν άμφισβητεΐ καί στό πιό συγκρατημένο έγχείρημά της.

— Δέν είναι πιά δυνατό, έκτός άν μπούμε σέ κάποια θρησκεία, νά δεχτούμε σήμερα τό ρητό ή τό ύπονοούμενο άξίωμα τοϋ θεωρητικού προοδευτισμοϋ, είτε είναι ύλιστι-κδς εϊτε ιδεαλιστικός είτε «ύπαρξιακός». Ή ένότητα τής 'Ιστορίας είναι ένας μύθος πού ή δυτικοευρωπαϊκή σκέψη, άπό τόν Αύγουστίνο, τόν συνθέτει, τόν καταστρέφει καί τόν άνασυνθέτει άνάλογα μέ τά πρακτικά καθήκοντα πού έχει νά έκπληρώση, χρησιμοποιώντας τό άλφα ή τό βήτα πού τής έχει κληροδοτηθή γιά νά άντιμετωπίση τά ίδεα-λογικά προβλήματα πού έχει νά λύση...

Στήν πραγματικότητα, μέ δλ' αύτά δέν έχουμε πή παρά ένα πράγμα: πώς δ προοδευτισμός είναι ι δ ε ο λ ο -γ ι κ ό ς (βλέπε τόν δρο). Άπό τότε πού συγκροτήθηκε σέ διδασκαλίες, δηλαδή άπό τό 18ο αίώνα, ό προοδευτι-

Page 172: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 172 —

σμός, παίζοντας στά δυό ταμπλώ, τής φυσικής σκέψης •/.ai τοϋ δήθεν πειραματικού έλέγχου, δέν έκανε ποτέ τί-ποτε άλλο άπό τό ν' άπαντα, μέ ρητορικά καί θεωρητικά πυροτεχνήματα, σέ συγκεκριμένα καί δραματικά προβλή-ματα πού έμπαιναν σέ δοσμένες κοινωνίες. Γι* αύτό είναι καλό καί σωστό πού δ πρακτικός — θέλουμε νά ποΰμε έδώ ό πολιτικός — «προοδευτισμός», έμφανίζεται στή δυτικοευρωπαϊκή πολιτική βεντάλια, σάν μιά πολιτική στάση «χρήσιμη γιά δλες τίς δουλειές». Αυτός είναι ό ρό-λος του: ή θέση του είναι ή θέση τής ψευδοοροφής οπού άνακατεύονται έπιστημονικές άναφορές, φιλοσοφικέ; τάσεις καθολίκευσης καί ήθικά πιστεύω...

Φρανσουά Σατελέ

Π Ρ Ο Π Α Γ Α Ν Δ Α

Προσπάθεια νά συγκινήσης, νά πείσης καί νά κινη-τοποιήσης, πού τείνει ν' άντικαταστήση τή λογική μέ τήν εύαισθησία καταργώντας τή γραμμή διαχωρισμού ά-νάμεσα στήν Αλήθεια καί στό ψέμα.

Οί κομμουνιστές άπέδωσαν μέ τή σύνθετη λέξη «άγκίτ - προπ» τήν ιδέα τής άδιάκοπης ζύμωσης άπό τήν όποία ή πολιτική προπαγάνδα, στόν 20ό αίώνα, άντλεϊ τή δύνα-μη καί τίς έπιτυχίες της. Δέν είναι δμως άνώφελο v i έπι-στρέψουμε στίς έπιφανεϊς ρίζες αύτής τής ψυχολογικής πειρατείας.

Τό πρώτο χριστιανικό άποστολικό κήρυγμα άποτελεΐ,

Page 173: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 7 4 —

ήδη, κατά πάσα πιθανότητα, τό όλοκληρωμένο πρότυπο τής Αποτελεσματικής Εκστρατείας σέ διεθνή κλίμακα. Μέ τά περιορισμένα μέσα τής έποχής, αύτή ή καμπάνια κα-τόρθωσε νά έξασφαλίση τή μ ε τ ά δ ο σ η τ ο ύ λ ό γ ο υ καί τή διείσδυσή του στίς διαθέσιμες ή ταρα-γμένες συνειδήσεις, μέ μιά δύναμη πού θά χρειαστούν πολ-λοί αιώνες γιά νά τήν ξανασυναντήσουμε.

Ή Καθολική Εκκλησία διδάχθηκε άπό αύτή τήν έπιτυχία καί γι ' αύτό άλλωστε έκανε θεσμό τήν προπα-γάνδα πολύ πρίν τά κράτη, τά κόμματα καί τά συνδι-κάτα. Τό έργο πού όνομάζεται de propaganda fide — γιά τήν προπαγάνδιση τής πίστης — ήταν γιά μεγάλο χρονικό διάστημα ένα άπό τά σοβαρότερα μέσα γιά τήν άσκηση τής πολιτικής τού Βατικανού. Ό άντικειμενικός του σκοπός ήταν καθαρός καί έπιτρέπει άκόμα νά προσδι-ορίζωνται οί δραστηριότητες αύτού τοΰ είδους: νά κερ-δίση τΙς ψυχές πού άνήκαν σέ άλλη πίστη. Δηλαδή νά κλονίση τΙς άντίπαλες θρησκείες καί νά μπάση τό σπέρ-μα τοΰ «καλού δόγματος», σ' ένα πεδίο άνασκαμμένο άπό τήν άμφιβολία.

Στά τέλη τοΰ 1917, δ Λένιν πληροφορείται δτι ύπάρ-χει μιά μέθοδος γιά τή μετάδοση άπό άπόσταση τής δύ-ναμης τών Ιδεών: δ άσύρματος τηλέγραφος, τό άποστο-λικό κήρυγμα χωρίς σύρμα. Άπό τή Μόσχα, μιά έκ-κληση ταράζει τά κύματα. Απευθύνεται στούς έργαζο-μένους τών έργοστασίων καί τοΰ μετώπου πού οί κυβερ-νήσεις τής Εύρώπης είχαν ρίξη σέ μιά θηριώδη άλληλο-σφαγή. Ή έξουσία τών Σοβιέτ καλεί αύτούς τούς προλε-ταρίους νά θέσουν τέρμα σ' αύτόν τόν Ιμπεριαλιστικό πό-

Page 174: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 7 5 —

λεμο, έφαρμόζοντας τήν «έπαναστατική ήττοπάθεια». °Ως τότε — καί κυρίως άπό τόν Αύγουστο τοϋ 1914

— είχαν καταβληθή δρισμένες προσπάθειες, συνήθως χω-ρίς συνέπεια, γιά τήν τόνωση τοϋ ήθικοϋ ή τόν έπηρεα-σμό τών άπόψεων τών άνθρώπων, άλλά κι αύτό σέ κα-θαρά έθνικό πλαίσιο. Τούς έδιναν μιά φρικιαστική εικό-να τοΰ έχθροΰ καί μιά καθησυχαστική έκδοχή τών δι-κών τους προβλημάτων. Αύτό τό παιδικό παιγνίδι έχα-σε κάθε ίχνος δύναμης άπό τή στιγμή πού τού άντιπα-ρατάχτηκε ή συνταρακτική έκδοχή πού έρχόταν άπ' έξω καί μαστίγωνε άνελέητα τΙς «άμετακίνητες» άξίες πάνω στίς δποΐες ήταν θεμελιωμένη ή συνοχή τοΰ κοινωνικοΰ σώματος: πατρίδα, πειθαρχία, σεβασμός τών Ιεραρχιών. Τό χριστιανικό κήρυγμα κήρυσσε άλλοτε σέ κάθε τόπο: «Δέν ύπάρχουν πιά σκλάβοι». Οί μπολσεβίκοι συντάρα-ζαν τήν Εύρώπη κραυγάζοντας: «Δέν ύπάρχουν πιά ά-φεντικά».

'Από τό 1917 ώς τό 1930, ή προπαγάνδα περνά μιά χειροτεχνική καί σχεδόν ρωμαντική φάση γιατί είναι ύπο-χρεωμένη νά στηρίζεται κυρίως στό ζήλο τών ταξιδιω-τικών ύπαλλήλων τής ύπονομευτικής εύγλωττίας. Ή έπι-ταχυνόμενη άνάπτυξη τής έμπορικής διαφήμισης πού δη-μιουργεί μιά νέα σημαντική, συμβάλλει άπ' τήν άλλη με-ριά, άμεσα ή έμμεσα, στή γέννηση αύτής τής κοφτερής τσακμακόπετρας πού όνομάζεται «σύνθημα». 'Από τό 1930 δμως, σέ κάθε σπίτι ύπάρχει ένα παραπάνω έπιπλο, ένα ραδιόφωνο. Δέν είναι πολύ κομψό, μά άλλάζει τά πάντα. Άπό δώ καί πέρα, στό δείπνο παίρνει μέρος ένας ύπο-χρεωτικός συνδαιτημόνας καί κάποιος, δπως δ δρ Γκαΐμ-

Page 175: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 7 6 —

πελς, θά ξέρη νά έκμεταλλευτή τΙς άνέλπιστες δυνατό-τητες πού φέρνει αύτή ή δ ύ ν α μ η π α ρ ε μ β ο λ ή ς .

"Ερχονται τότε τό φοβερά χρόνια πού μπορεί νά πή κανείς δτι προσδιόρισαν σ' δλο τόν πλανήτη καί σ* δλους τούς λαούς ψυχολογικούς μηχανισμούς άναμονής, δεκτι-κότητας καί εύπείθειας πού κάνουν τήν προπαγάνδα μιά ύπηρεσία διαπαιδαγώγησης μαζών, Ινα διαλυτικό πού σβήνει τά σημάδια άπό τό όξύ τής κριτικής. Στήν 'Ιτα-λία τοϋ Μουσσολίνι μιά τεράστια έπιγραφή φιδογύριζε στούς τοίχους: «Ό Ντούτσε Εχει πάντα δίκηο». Ή δια-τύπωση ήταν σχεδόν ύπερβολικά ώραία. Πρόδιδε τή συμ-περιφορά Ενός Εφευρέτη πού είναι τόσο σίγουρος γιά τήν ύπόθεσή του ώστε παραδίδει τό Επαγγελματικό του μυ-στικό στούς περίεργους χωρίς νά φοβάται δτι αύτο'ι θά βάλουν τΙς φωνΕς γιά τήν άπάτη ή θά ποδοπατήσουν τήν άγγελία.

Έξ δρισμοϋ, ή προπαγάνδα κουβαλά Ενα μέρος ψέμ-ματος πού Εχει πολύ μεγαλύτερες πιθανότητες νά γίνη πιστευτό γιατί είναι διαρθρωμένο μέ Ινα μέρος άλή-θειας καί είναι συνήθως πολύ δύσκολο νά ξεχωρίσης τό Ινα άπό τ' άλλο. Αύτή είναι ή μέθοδος τοϋ άμαλγάματος, πού συνηθίζεται στίς πολιτικΕς δίκες δπου Ενδιαφέρει νά δυσφημηθή ή νά «Εκκαθαριστή» Ενας άντιπολιτευόμενος. Τό Εγχείρημα θεμελιώνεται, γενικά, σ* Ινα χοντρό συλ-λογισμό: Ενας τέτοιος βρέθηκε μιά όρισμένη στιγμή σέ μιά συγκεκριμένη πόλη, μιά συνωμοσία Εγινε άκριβώς σ' αύτό τό μέρος, Ινας τέτοιος λοιπόν δέ μπορούσε νά πάη έκεΐ γιά άλλο λόγο παρά γιά νά πάρη μέρος σ' αύτή τή συνωμοσία. Αύτού τοϋ είδους είναι καί τά

Page 176: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 7 7 —

προπαγανδιστικά πυροτεχνήματα. Πρέπει άκόμα νά σημειώσουμε πώς ή σχέση ψέμμα - άλήθεια βαθμι-αία χειροτερεύει, τό ποσοστό τής άλήθειας γίνεται Ασή-μαντο καί παραχωρεί Εδαφος στό παραμύθι πού πρέπει νά γίνη πιστευτό.

Στό βαθμό πού προχωρεί αύτός ό έκφυλισμός, ή προ-παγάνδα χάνει τήν πρωταρχική της δψη, τού έρεθιστι-κού καί τού στρατολόγου, καί δέν είναι πιά παρά ένα προστατευτικό όστρακο. Σήμερα, σέ πάρα πολλές χώρες είναι πρωταρχικό δπλο στό όπλοστάσιο τού προστατευ-τισμού καί σπάνιοι είναι έκεΐνοι πού έχουν τό θάρρος ή τή δυνατότητα νά άρνηθούν αύτό τό μενού τών πληροφο-ριών, δπου τό κύριο φαγητό, τά όρεκτικά καί τά γλυ-κίσματα έχουν γίνει μέ τήν ίδια σάλτσα. Αύτό τό είδος τής προπαγάνδας συνεπάγεται τόν άποκλεισμό κάθε ύλι-κοΰ γιά άντιπαραβολή ή σύγκριση: άπουσία ξένων έφη-μερίδων, παράσιτα στίς έκπομπές πού θεωρούνται έπι-βλαβεΐς κ.λ.

ΣτΙς δημοκρατικές χώρες, οί μέθοδοι τής πειθούς πρέ-πει νά είναι λιγότερο χοντροκομμένες άφού καί μόνο τό γεγονός τού άνταγωνισμού τΙς ύποχρεώνει νά κολακεύουν τόν καταναλωτή καί νά τού παρέχουν μιά βασική έπιχει-ρηματολογία, στήν όποία άν έπιθυμή μπορή νά μπολιά-ση δικές του σκέψεις. Έπειδή τό χαρακτηριστικό τής δη-μοκρατίας είναι ή δυνατότητα τής έπιλογής, ό πολίτης έκεΐ έχει όπωσδήποτε τό πλεονέκτημα νά μπορή νά δια-λέξη άνάμεσα σέ πολλές προπαγάνδες. Αύτό δέν σημαίνει δτι δέν έχει κι έκεΐνος μικρά περιθώρια αύτονομίας κι δτι δέν παρασύρεται σέ ύπο - κρίσεις πού δέν είναι παρά τά

10

Page 177: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 7 8 —

Ασυναίσθητα Αντίγραφα τών προτύπων που τοΟ ύποβάλ-λουν.

Ό κίνδυνος πού παραφυλάει κάθε προπαγάνδα είναι πώς καθορίζει γιά άντικειμενικό σκοπό νά άποσυνδέση τήν διανοητικότητα, δηλαδή νά δδηγήση τήν πελατεία της δσο τό δυνατό βαθύτερα στήν άποβλάκωση πού συνο-δεύεται άπό οίηση. Άλλά τό φαινόμενο τής έπιστροφής τών κυμάτων μπορεί νά τό παρακολουθήσης σ' αύτόν τόν τομέα καί ή ιδιότητα τής συναίνεσης στό παράλογο πού χαρακτηρίζει τή συμπεριφορά τών Ιδανικών ινδικών χοι-ριδίων καταλήγει νά προσβάλη τούς κυρίους σέ άφάν-ταστο βαθμό. Εξασφαλίζει κανείς τότε δείγματα ήλιθιό-τητας δπως τό «θά νικήσουμε γιατί είμαστε οί δυνατότε-ροι» πού έξακοντίστηκε τό 1940 άπό τή γαλλική κυβέρ-νηση πού προσπαθώντας νά έξαπατήση τήν κοινή γνώμη, έξαπατοΟσε τόν ίδιο τόν έαυτό της.

Χρησιμοποιούμε συνήθως τή λέξη δηλητηρίαση γιά νά χαρακτηρίσουμε τήν ψυχολογική άθλιότητα πού δημιουρ-γεί μιά εντατική καί παρατεταμένη προπαγάνδα. Αύτή ή λέξη χαρακτηρίζει ταυτόχρονα τήν άπώλεια τής ταυτό-τητας καί τήν έξαφάνιση τοϋ έπαγωγικοΰ συστήματος πού έπιτρέπει σ* ένα άτομο νά βγάζη άπό μιά άναγκαία δια-πίστωση ένα λογικό συμπέρασμα. "Ο δηλητηριασμένος εί-ναι ένας άνθρωπος χαμένος γιά τόν ίδιο τόν έαυτό του. Είναι ένας πού πνίγεται σέ πενήντα πόντους νερό, πού δταν τοϋ λείψει τό χέρι τής προπαγάνδας πιστεύει πώς χάνεται καί φαίνεται άνίκανος νά κάνη τήν παραμικρότε-ρη κίνηση αύτοάμυνας. "Εστω κι άν είναι πέντε μέτρα άπό τήν άκτή, δέν τή βλέπει, ή άκτή δέν άπεικονίζεται

Page 178: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 7 9 —

στόν άμφιβληστροειδή του σάν άκτή, τό Ενστικτο αύτοσυν-τήρησής του δέν λειτουργεί πιά. "Εχει άνάγκη πιά άπό ψυχοπαθολογία, άπό άναπροσαρμογή στήν πραγματικότη-τα.

Γιά τΙς διαταραχές πού προκαλεί αύτή ή δηλητηρία-ση πρίν άπό τό τελευταίο στάδιο τοΰ πνιγμοΰ, δ δημοσιο-γράφος Ούίλλιαμ Σίρρερ, συγγραφέας ένός περίφημου έρ-γου γιά τό Γ ' Ράιχ, γράφει: «Όποιος δέν έζησε χρόνια σέ μιά δλοκληρωτική χώρα δέν μπορεί νά φανταστή πό-σο δύσκολο είναι νά γλυτώσης άπό τΙς φοβερές συνέπειες τής άδιάκοπης καί καλά ύπολογισμένης προπαγάνδας ένός καθεστώτος. Συχνά μού συνέβαινε, σ' ένα γερμανικό σπίτι, σ' ένα γραφείο ή, καμιά φορά σέ μιά συνηθισμένη συζή-τηση σ' ένα έστιατόριο, σέ μιά μπυραρία, σ' Ινα καφε-νείο, ν' άκούω τΙς πιό παράξενες διακηρύξεις άπό άνθρώ-πους, κατά τά φαινόμενα καλλιεργημένους καί έξυπνους».

Λύτές ot παραδοξολογίες δέν είναι προνόμιο κανενός καθεστώτος. Καί, μετά τό τέλος τοΰ Γ ' Ράίχ, δέν ύπάρ-χει τίποτε τό πιό μονότονο άπό τήν άπαρίθμηση τοΰ πα-ράδοξου.

Ζώρζ Xavet*

Π Ρ 0 Σ 2 Π 0 Λ Α Τ Ρ Ε Ι Α

Μετάφραση άπό τά ρωσικά. Ή Εκφραση γεννήθηκε τό 1956, τήν έπαύριο τοΰ 20ου Συνεδρίου τοΰ Κομμουνιστι-κού Κόμματος τής Σοβιετικής "Ενωσης γιά νά προσδιο-

Page 179: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 8 0 —

ρίση τό κυριώτερο άρνητικό φαινόμενο — άτομικού χα-ρακτήρα — πού προκάλεσε ή οικοδόμηση τού «σοσιαλισμού σέ μιά μόνο χώρα».

Ή άθλιότητα καί ό φόβος γεννούν τό ρόπαλο καί τά είδωλα. Ό φθονερός θεός ύψώνεται πάνω στούς κυρτω-μένους ώμους πού τούς λυγίζει στό δνομα τής ιστορίας καί τής αιωνιότητας. Γονατισμένοι ή μέ ρυθμικό βήμα, οί πιστοί ύμνοΰν τό μεγαλείο καί τήν ώραιότητα τού παν-τοδυνάμου: δσο δ άνθρωπος δέν θάχη άπαλλαγή άπό τό βασίλειο τής άνάγκης, τό παρελθόν δέν θά σταματήση νά συνθλίβη τό παρόν.

"Αν δ σοσιαλισμός είναι πραγματικά ή στιγμή τής ει-σόδου στόν αΙώνα τής άπελευθέρωσης τής άνθρωπότητας πού είναι ύποδουλωμένη στό κέρδος καί στήν άνάγκη, ή προσωπολατρεία δέν έχει σχέση μαζί του. 'Αλλά ή οίκο-δόμηση τού «σοσιαλισμού» σέ μιά μόνο χώρα (ή — δπως ψιθύριζε δ Ράντεκ — «σ' ένα μόνο δρόμο κι αύτόν ρη-μαγμένο») δέν μπορεί παρά νά γεννήση ένα θεό : προπάν-των δταν δ δρόμος είναι σ' ένα σύμπαν πού τό διέπει θεω-ρητικά ή άρχή «στόν καθένα άνάλογα μέ τήν έργασία του», ένώ δέν ύπάρχουν άρκετό ψωμί καί άρκετά ρούχα παρά μόνο γιά τούς καίδες τού δρόμου, αύτούς πού κά-νουν νά βασιλεύη ή τάξη καί έλέγχουν τή διανομή τών ρούχων, τών παπουτσιών καί τής βότκας. Γιά νά έξηγή-σουν πώς έδώ είναι ό άληθινός σοσιαλισμός, φροντίζουν νά παρέμβη ή θεότητα - ρόπαλο, φορέας τού μύθου πού πρέπει ν' άποτυπώση στά κεφάλια τών ξυπόλυτων μαζών τήν ίδέα πώς αύτή είναι ή νέα καί δίκαιη τάξη.

'Αλλά ή θεότητα ξεφεύγει σέ λίγο άπό τά χέρια τών

Page 180: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 8 1 —

δημιουργών της καί δέν είναι πιά Ικανοποιημένη νά παί-ζη τό ρόλο πού τής μοίρασαν. Μπορεί v i είναι ό φύλακας ένός Νόμου πού έρχεται σέ άντίφαση μέ τήν πραγματι-κότητα καί μιάς άστατης τάξης πού προκύπτει άπ' αύτές τΙς άντιφάσεις, μόνο μέ τήν άδιάκοπη τρομοκρατία καί λατρεία. "Ενας θεός αίχμάλωτος τών ύπηρετών τής λα-τρείας του αύτοαναιρεΐται. Πρέπει λοιπόν νά χτυπάη ά-διάκοπα, καί νά άξιώνη άπό τό στόμα τών θυμάτων νά βγαίνη μόνο ένας δμνος άγάπης.

Ή έμπιστοσύνη είναι δ καρπός τοϋ γεμάτου άγάπη νοϋ του...

'Αφού ή ζωή καί οί άνθρωποι διάλεξαν τόν Στάλιν Γιά νά δίνη μορφή στή χωρίς δρια έλπίδα τους πάνω

στή γή. (Πώλ Έλυάρ)

Τό 1956, ένα παλιό θύμα, ό συγγραφέας Άλεξάντρ Κρόν, προσδιόριζε αύτό τό φαινόμενο, έτσι: «'Εκεί πού ύπάρχει λατρεία, ή έπιστημονική σκέψη άναγκάζεται νά ύποχωρή μπροστά στήν τυφλή πίστη, τό δημιουργικό πνεΰμα μπροστά στό δόγμα, ή κοινή γνώμη μπροστά στήν αύθαιρεσία. Ή λατρεία γεννά μιά Ιεραρχία ύπηρετών τής λατρείας, κάθε θεότητα έχει άνάγκη άπό έπισκόπους καί κόλακες. Ή λατρεία είναι άσυμβίβαστη μέ τήν κριτική" καί ή πιό ύγιής κριτική μετατρέπεται γρήγορα σέ αίρε-ση καί Ιεροσυλία. Ή λατρεία είναι άντιλαΐκή άπό τήν ίδια τήν ούσία της: ταπεινώνει τό λαό καί τόν άναγκά-ζει νά θεωρή σάν δώρο έξ ούρανοϋ έκεΤνο πού τό πλήρω-σε όλόκληρο μέ τόν Ιδρώτα καί τό αίμα του».

Έ λατρεία διαποτίζει σέ λίγο δλη τήν κοινωνική ζωή.

Page 181: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 8 2 —

Γεννημένη, συνήθως, άπό τόν έκφυλισμό τής Επανάστασης που έγινε σέ μιά καθυστερημένη χώρα, τροποποιεί ριζικά τΙς ίδιες τΙς μορφές τής σκέψης ύπέρ τής δποίας σεμνύ-νονταν άρχικά ή έπανάσταση δτι ήταν. "Ετσι ή Ιστορία κάθε κοινωνίας δέν είναι πιά ίστορία τής πάλης τών τάξεων, άλλά ίστορία τοΰ Στάλιν ή τής σκέψης τοϋ προ-έδρου Μάο: δπως δ Στάλιν «έκανε νά γεννηθή ό άνθρω-πος, γονιμοποιεί τή γή, ξανανιώνει τούς αιώνες καί κλώ-θει τήν άνοιξη», τό ίδιο καί ό θαυμασμός, ή μελέτη τοϋ κόκκινου ήλιου καί τοϋ μικροϋ βιβλίου που προέρχεται ά-πό έκεΐνον φτάνει στόν έργαζόμενο τής Τανζανίας καί στόν άγρότη τοΟ Κογκό - Κινσάσα γιά νά προετοιμάση τό χαρούμενο μέλλον του, δπως φτάνει καί στούς Κινέ-ζους σοφούς γιά νά διεισδύσουν στά μυστικά τού άτόμου, ή στούς έρυθροφρουρούς γιά νά νικήσουν τήν πείνα καί τήν κούραση.

Μέ μιά χειρονομία, δ σεβαστός δδηγητής κάνει νά σεί-ωνται οί δλόϊσες γραμμές τών διαδηλωτών... «Νά ζήση δέκα χιλιάδες χρόνια ό πρόεδρος Μάο!»

Ζάρ - Zàx Μαρί

Π Ρ Ο Ϋ Π Ο Λ Ο Γ Ι Σ Μ Ο Σ

Γιά τή νοικοκυρά, είναι δ κατάλογος τών άγαθών πού μπορεί νά άποκτήση μέ βάση τά χρήματα πού διαθέτει (οίκογενειακός προϋπολογισμός). 'Ορισμένοι όργανισμοί ('Ινστιτούτο οίκονομικής έρευνας, 'Ανωτέρα Επιτροπή τών

Page 182: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 8 3 —

συλογικών συμβάσεων) Εχουν συντάξει «ύποδείγματα προ-ϋπολογισμών» πού άντιστοιχούν στίς καταναλωτικές συνή-θειες καθορισμένων κοινωνικών δμάδων καί χρησιμεύουν γιά τόν Απολογισμό τών διακυμάνσεων τού κόστους τής ζωής.

Γιά τούς συγγραφείς τών κειμένων τής δημοσιονομι-κής νομοθεσίας, προϋπολογισμός είναι «ή πράξη μέ τήν όποία προβλέπονται καί έγκρίνονται τά έτήσια έσοδα καί ot δαπάνες τοΟ Κράτους» (διάταγμα τής 31 Μαΐου 1862 έπΐ τοϋ δημοσίου λογιστικού, άρθρο 5 ) .

Νομικά, ό προϋπολογισμός τοϋ Κράτους είναι ένας ν ά-μ ο ς (νόμος δημοσιονομικός) : είναι μιά έξουσιοδότηση πού παρέχεται κάθε έτος στήν κυβέρνηση γιά νά πραγμα-τοποιήση τΙς δαπάνες καί τΙς εισπράξεις πού καθορίζει ή ίδια.

Σάν νομοθετική πράξη, δ προϋπολογισμός προέρχεται άπό τό κοινοβούλιο, άλλά ή προπαρασκευή καί ή έφαρμο-γή του έξασφαλίζονται άπό τήν έκτελεστική έξουσία.

Τεχνικά, δ προϋπολογισμός είναι ένας πίνακας έκτι-μήσεων καί συγκρίσεων τοΟ συνόλου τών άναγκών τού Κράτους καί τών μέσων γιά τήν άντιμετώπισή τους.

Ot ά ν ά γ κ ε ς περιλαμβάνουν: Τά έξοδα κινήσεως τών πολιτικών ύπουργείων: προ-

σωπικό καί ύλικό. ΤΙς έπενδυτικές δαπάνες πού άφορούν τήν οίκονομική δραστηριότητα (ένέργεια, μεταφορές, γε-ωργία, κατοικία, διαρρυθμίσεις έδάφους...) καί τήν έκ-παιδευτική καί πολιτιστική δραστηριότητα.

Ot δαπάνες μεταβιβάσεως, δηλαδή έκεΐνες γιά τΙς δ-ποϊες δέν ύπάρχει άντιπαροχή τών έπωφελουμένων καί

Page 183: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 8 4 —

πού Ανταποκρίνονται ή σέ μιά νομική ύποχρέωση τού Κρά-τους (Βημόσιο χρέος) ή σέ μιά παρέμβαση σ' ένα καθορι-σμένο τομέα (παλαιοί πολεμιστές, κοινωνική καί Ιατρική άρωγή, οίκονομικές έπιχορηγήσεις, βοήθεια σέ ύπανάπτυ-κτες χώρες...).

Ol στρατιωτικές δαπάνες: κίνηση καί έξοπλισμός. Εκτός άπ' αύτές τΙς όριστικές δαπάνες, δ προϋπολο-

γισμός προβλέπει καί ένέργειες προσωρινού χαρακτήρα, πού συνίστανται σέ δάνεια — άποδοτέα — τού Δημόσιου Ταμείου σέ όργανισμούς, έπιχειρήσεις καί ξένα Κράτη.

Τά έσοδα προέρχονται κυρίως άπό τήν φορολογία : φό-ροι εισοδήματος (φυσικών προσώπων καί έταιριών), φόροι έπΐ τής περιουσίας (δικαιώματα χαρτοσήμου, συμβολαιο-γραφικά) , φόροι έπΐ τής καταναλώσεως (διατιμήσεις έπΐ τού κύκλου έργασιών, Εμμεσοι φόροι, κρατήσεις έπΐ τών ήμερομισθίων, τελωνειακοί δασμοί).

Οί άλλοι πόροι τού προϋπολογισμού, πού δέν προέρχον-ται άπό φορολογία, περιλαμβάνουν κυρίως: τούς τόκους τών δανείων πού έδωσε τό Κράτος, τά είσοδήμα'τα άπό τά δη-μόσια κτήματα, τΙς προαφαιρέσεις άπό τά άμοιβαΐα στοι-χήματα, τό προϊόν τών κρατικών λαχείων...).

Αύτά τά Εσοδα προστίθενται στό γενικό προϋπολογι-σμό.

Οί συμπληρωματικοί προϋπολογισμοί (Ταχυδρομεία καί Τηλεπικοινωνίες, Εθνικό Τυπογραφείο) καί οί ειδι-κοί λογαριασμοί (όδικοί πόροι...) χρηματοδοτούνται άπό τά Εσοδα Εκμεταλλεύσεως, φόρους καί είσφορές, άλλά έ-πίσης άπό δάνεια καί έπιχορηγήσεις πού προέρχονται ά-πό τό γενικό προϋπολογισμό.

Page 184: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 8 5 —

Μέγεθος: Ό προϋπολογισμός τής Γαλλίας στό σύνολό του, Εφτα-

σε στά 1967 τά 132.976 Εκατομμύρια φράγκα. Έ κατα-νομή στίς τέσσερες μεγάλες κατηγορίες δημοσίων δαπα-νών είναι σχεδόν σταθερή: τά τρία τελευταία χρόνια, οί δαπάνες κινήσεως άντιπροσώπευαν τά 30% περίπου, οί με-ταβιβάσεις καί Εξοδα παρεμβάσεων τά 31%, οί Επενδύσεις τά 18% καί οί στρατιωτικές δαπάνες τά 20%.

Στά 1967, 39,1% τών πιστώσεων άφιερώθηκαν στήν οικονομική καί κοινωνική δραστηριότητα τοϋ Κράτους, 19,4% στήν Εθνική άμυνα, 18,2% στήν Εκπαίδευση καί στήν κουλτούρα, 4,6% στήν στέγαση...

Μπορεί νά ύπάρχη περίσσευμα καί Ελλειμμα τού προ-ϋπολογισμού, διαφορά άνάμεσα στίς δαπάνες καί στά Εσο-δα, πού προβλέπεται άπό τόν νόμο τών δημοσίων οίκονο-μικών. Σ ' αύτό τό ύπόλοιπο πρέπει νά προσθέσουμε τΙς δαπάνες γιά τήν άπόσβεση τοϋ Δημοσίου Χρέους γιά νά βρούμε τόν άριθμό «καθαρές ύποχρεώσεις τοϋ Δημοσίου».

Έ κλασική θεωρία, τήν Εποχή πού άκολουθοϋσε αύ-στηρούς κανόνες γιά τήν διαδικασία καί τήν Εμφάνιση τοϋ προϋπολογισμού (Ενότητα, καθολικότητα, Ετήσια διάρ-κεια τοϋ προϋπολογισμού, μή μετατροπή τοϋ προορισμού τών Εσόδων, ειδίκευση τών πιστώσεων κατά κεφάλαιο) Ε-θετε τήν άρχή τής άναγκαιότητας τού ισοζυγισμένου προ-ϋπολογισμού.

Ή άρχή Εφαρμοζόταν προπαντός στόν τακτικό προϋ-πολογισμό. Οί φόροι Επρεπε νά είναι άρκετοί γιά νά άν-τιμετωπιστή τό σύνολο τών τρεχουσών δαπανών. Πάντως, τήν κάλυψη μέ δάνεια τών έκτάκτων δαπανών δέν τήν

Page 185: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 8 6 —

θεωροΟσαν άσυμβίβαστη μέ τήν άρχή τής Ισορροπίας. Ή σύγχρονη θεωρία δέν Απορρίπτει τδ ένδεχόμενο έ-

νός σ υ σ τ η μ α τ ι κ ο ύ έ λ λ ε ί μ μ α τ ο ς τ ο ϋ π ρ ο ϋ π ο λ ο γ ι σ μ ο ύ σέ περίοδο ύφεσης, κι αύτό ύποστηρίζεται γιά νά έξασφαλιστή ή χρηματοδότηση με-γάλων έργων καί νά προκληθή ή άναζωογόνηση τής οίκο-νομίας καί ή πλήρης άπασχόληση (πείραμα Ρούσβελτ Η. Π .Α. 1932. Μπλούμ στή Γαλλία 1936).

'Αντιστρόφως, μιά μείωση τοϋ έλλείμματος, δηλαδή έ-να περίσσευμα τοΰ προϋπολογισμού, θά έπιτρέψη νά κατα-πολεμηθή δ έσωτερικδς πληθωρισμός καί ή διαφυγή έξω-τερικοϋ συναλλάγματος πού προέρχεται άπό αύτόν. Τό περίσσευμα τοϋ προϋπολογισμού άντιστοιχε! πραγματικά σέ ένα στέρεμα τών μέσων πληρωμών καί συντελεί στή μείωση τής «συνολικής ζήτησης» (βλέπε: πληθωρισμός, ύ-περθέρμανση, ύποτίμηση).

Ό γαλλικός προϋπολογισμός τοΰ 1965 έμφανιζόταν ώς ένας ισοζυγισμένος προϋπολογισμός (χωρίς νά ύπολο-γίζεται ή άπόσβεση τοΰ χρέους), ό πρώτος μετά 35 χρό-νια. Ή γαλλική κυβέρνηση, έκτιμώντας δτι ή έπέκταση καί ή πλήρης άπασχόληση ώς άντικειμενικοί σκοποί είχαν έξασφαλιστή, δημιούργησε νέο δόγμα τοΰ Ισοζυγισμένου προϋπολογισμού. 'Αλλά ή ύπόθεση δέν είχε συνέχεια.

"Ετσι, ό προϋπολογισμός έμφανίζεται ώς ένα μέσο οί-κονομικής καί κοινωνικής πολιτικής. «Περισσότερο άπό έ-να δημοσιονομικό δργανο, ό προϋπολογισμός είναι ένα ού-σιαστικό στοιχείο τής οίκονομικής ζωής» (Λωφενμποϋρ-γκερ).

Είναι ή έκφραση ένός γενικού οίκονομικοϋ προγράμ-

Page 186: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 8 7 —

ματος: ΣτΙς μέρες μας, τό κράτος έπεμβαίνει δλο καί πε-ρισσότερο, μέ προγράμματα δημοσίων έργων, γιά νά βοη-θήση τήν άνοδο τής οικονομίας, κατόπιν γιά νά τήν έλέγ-χη, τέλος συμμετέχοντας σ* αύτή άπευθείας (έθνικοποιή-σεις).

Είναι ένα μέσο κοινωνικής πολιτικής στό μέτρο πού, μέ τήν φορολογία, δ προϋπολογισμός είναι τό κύριο δργα-νο άνακατανομής τού έθνικοϋ εισοδήματος.

Οί φορολογικές καί παραφορολογικές είσπράξεις τρέ-φουν τΙς δημόσιες δαπάνες πού, μέ τή σειρά τους, δημιουρ-γούν νέα είσοδήματα καί, κατά δεύτερο βαθμό, νέα κεφά-λαια (ποσοτικά ίσα, άλλά ποιοτικά διαφορετικά).

Ή κοινωνική πρόνοια λίγο - πολύ άπαιτεϊται σήμερα άπό τό Κράτος (οίκογενειακά έπιδόματα, κοινωνική άσφά-λεια) : προκαλεί μιά μεταβίβαση άπό τούς Ιδιωτικούς προ-ϋπολογισμούς στό δημόσιο προϋπολογισμό καί στά σχετικά μέ τόν προϋπολογισμό ίδρύματα ένός σημαντικού μέρους τοϋ είσοδήματος πού προορίζεται γιά τήν άποταμίευση.

Γενικώτερα, δ προϋπολογισμός είναι ένα δργανο πολι-τικής. Είναι ή πιό σημαντική καί ή πιό παλιά πράξη τής κοινοβουλευτικής λειτουργίας.

Στήν πραγματικότητα, δ προϋπολογισμός ξεφεύγει δ-λοένα καί περισσότερο άπό τό κοινοβούλιο γιά νά γίνη έργο καί δργανο τής έκτελεστικής έξουσίας. ΑΙτίες είναι ή άδιάκοπη αύξηση τών δαπανών, δ πολλαπλασιασμός τών καθηκόντων τοϋ Κράτους, δ λίγος χρόνος πού άφιερώνε-ται στις συνεδριάσεις γιά τήν έξέταση καί τήν ψήφιση τοϋ προϋπολογισμού, τέλος οί περιορισμοί πού έπέβαλε τό Σύνταγμα τοϋ 1958 στήν πρωτοβουλία τών βουλευτών.

Page 187: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 8 8 —

Ol δημόσιες δαπάνες είναι τό κατ' έξοχήν μέσο γιά νά έπιβεβαιωθή καί νά πραγματοποιηθώ] τό πρόγραμμα τοΟ άνδρός, τοϋ κόμματος ή τών κομμάτων πού βρίσκονται στήν έξουσία.

Φραναουάζ Καρριέρ

Ρ Α Τ Σ Ι Σ Μ Ο Σ

'Ιδού, σέ πιστή άντιγραφή, ένα κείμενο τηλεγραφήμα-τος τού Γαλλικοϋ Πρακτορείου Ειδήσεων. Ή σκηνή ξετυ-λίγεται στήν 'Αγγλία, χώρα πού ή εύπρέπεια τών ήθών της άναφέρεται συχνά γιά παράδειγμα:

«Δώδεκα κρατούμενοι καί τέσσερις φύλακες τραυμα-τίστηκαν καί χρειάστηκε νά μεταφερθούν σέ νοσοκομεία κατόπιν μιάς βίαιης συμπλοκής άνάμεσα σέ λευκούς καί έγχρωμους κρατουμένους στίς φυλακές ΜέΓντστόουν (Κέντ). Έ συμπλοκή πού φαίνεται δτι δφείλεται σέ φυ-

λετικά μίση ξέσπασε λίγο μετά τό γεύμα, στήν κοινή αί-θουσα, καί έλαβαν μέρος σ* αύτή πάνω άπό 60 κρατού-μενοι. Χρειάστηκε μισή ώρα γιά νά κατορθώσουν οί φύ-λακες, πού κάλεσαν καί ένισχύσεις, νά έπιβάλουν τήν τά-ξη στούς άποχαλινωμένους κρατουμένους».

Τό τηλεγράφημα έχει ήμερομηνία 31 Αύγούστου 1966. Μέσα σ' έναν μικρό καταθλιπτικό κόσμο, δπου θά-πρεπε νάναι δεμένοι μέ συνωμοτική άλληλεγγύη, βλέπου-με λοιπόν τούς κολασμένους πού δέ διαφέρουν μεταξύ τους παρά μόνο στό χρώμα τής έπιδερμίδας, νά ζητούν νά πνί-

Page 188: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 8 9 —

ξη ό ένας τόν άλλο άντί v i είναι ένωμένοι έναντίον τών δεσμοφυλάκων τους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, μά κα-θόλου καινούργιο. Είναι γνωστό πώς στήν Πολωνία, άπό τό 1939 ώς τό 1944, οί Εβραίοι πού έγκατέλειπαν τό γκέτ-το γιά νά γλυτώσουν άπό τήν άπόχη τοΟ ναζισμοϋ πά-θαιναν τΙς μεγαλύτερες συμφορές άπό τους χωρικούς που δέχονταν νά τούς φυλάξουν. Στούς κόλπους τών μακί τής Πολωνικής 'Αντίστασης — καί μάλιστα τών πιό «προω-θημένων» μακί — οί 'Ισραηλίτες δέν γίνονταν εύχαρί-στως δεκτοί καί παρέμεναν συχνά στό περιθώριο τής όμά-δας. Οί ώραϊες καί μελαγχολικές σελίδες τού Μανές Σπέρ-μπερ άποτελούν μαρτυρίες γι αύτή τήν κατάσταση τής καχυποψίας. Κι έκεΐ, δπως καί στό προηγούμενο παρά-δειγμα, ή φυσική άλληλοβοήθεια καί συμμαχία μπροστά στόν κοινό έχθρό ύπερνικώνται άπό ένα πιό δυνατό αίσθη-μα, άπό κάτι πού άνεβαίνει άπό τά σωθικά καί μέ τό ό-ποίο πολύ λίγα πράγματα έχει νά κάνη δ νούς.

Τό χιτλερικό καθεστώς δέν άνακάλυψε τό ρατσισμό. 'Επέτρεψε καί διέταξε τήν πλήρη άνάπτυξή του. Σέ μιά δεύτερη φάση, συνεπές μέ τόν έαυτό του, όργάνωσε ένα είδικό βιομηχανικό σύστημα γιά τή μετατροπή σέ στάκτη τών πληθυσμών πού άνήκαν σέ φυλές θεωρούμενες κατώ-τερες, βρώμικες ή διεφθαρμένες. Αύτή ή δεύτερη πλευρά — πού δμως προκύπτει λογικά άπό τήν πρώτη — κατα-λογίστηκε κυρίως στό ναζισμό. Μ' άλλα λόγια, πολλοί άν-θρωποι πού παρουσιάζονται ένοχλημένοι άπό τις «ύπερβο-λές τού Γ ' Ράϊχ» μέμφονται, χωρίς νά τό καταλαβαίνουν, τόν Χίτλερ καί τό έπιτελείο του γιατί έφτασαν ώς τά έσχα-τα μιάς συμπεριφοράς πού κατέληξε στό σκάνδαλο, ένώ

Page 189: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 9 0 —

θά μποροϋσαν νά άρκεστοϋν α' ίνα λογικό ρατσισμό, σ' ίνα ρατσισμό στά μέτρα τοΟ μέσου άνθρώπου.

Ό Αρθρογράφος μιάς έφη μερίδας τοΟ Τρίτου Κόσμου δέ φοβήθηκε πώς θά προκαλέση δυσφορία γράφοντας αύ-τή τήν άπλή φράση: «Είμαστε δλοι ρατσιστές». Καί βέ-βαια, σέ διαφορετικούς βαθμούς. Είναι δίκαιο νά προσθέ-σουμε πώς ή τύχη τού ρατσισμού στόν 20ό αιώνα φαίνεται νά είναι άξεχώριστη άπό τό μεγάλο πανηγύρι τού έθνικι-σμοΰ πού στήνει τά θέατρα τών γελωτοποιών του σ' δλα τά μέρη καί συναθροίζει τά άστατα πλήθη. Άφοϋ ένας άπό τούς άντικειμενικούς σκοπούς τοϋ έθνικισμοϋ είναι νά πραγματοποιήση τό όμογενές έθνος, πού είναι τό μόνο ίκα-νό νά πετύχη τά φιλόδοξα άνοίγματα, Αντιλαμβάνεται κα-νείς δτι καχύποπτοι έθνικιστές προσπαθοΰν νά άποκλεί-σουν άπό αύτή τήν άλληλέγγυα συμμαχία τΙς μειονό-τητες τοϋ αίματος ή τής πίστης. Αύτά τά ξένα σώματα είναι τά ψαθύρματα στό άτσάλι τοϋ έθνους, θ ά άντιμετω-πιστοϋν μέ διάφορες μεθόδους έκκαθαρίσεων περίπου δπως ένα κόμμα έκκαθαρίζει τΙς γραμμές του άπό τούς «παρεκ-κλησίες». Εκκαθάριση τοϋ έθνους σημαίνει ψιλοκοσκίνι-σμα τής ταυτότητας, τής φυλετικής καταγωγής καί τών θρησκευτικών πεποιθήσεων δρισμένων πολιτών του σάν παραγόντων πιθανής διαφοροποίησης πού άπειλοϋν νά έξ-ασθενίσουν μιά κοινότητα πού πρέπει νά είναι σάν ένα σώμα.

Είναι αύτονόητο πώς ίνας τέτοιου είδους ρατσισμός τακτικής, μπολιάζεται σ* ένα όργανικό ρατσισμό δπως βά-ζει κανείς ίνα καπέλλο σ* ίνα μαννεκέν πού δέν τοδλει-πε παρά μόνο αύτό τό στολίδι. Έπειδή Ακριβώς ή εύαι-

Page 190: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 9 1 —

σθησία είναι σέ συναγερμό, τό μυαλό κατασκευάζει δε-σμά καί νόμους. Μά άπό ποΟ προέρχεται αύτή ή έκλεκτι-κή τάση τής εύαισθησίας που προκαθορίζει τΙς άπαγορεύ-σεις τοϋ ρατσισμοΟ, γιατί προσανατολίζεται πρός τήν άλ-φα ή βήτα κατεύθυνση καί άπό τί; Έδώ άφθονούν οί ά-παντήσεις: τό περιβάλλον, ή παράδοση, οί κληρονομημέ-νες πεποιθήσεις, Ινα άντανακλαστικό οικονομικής αύτοά-μυνας, κ.λ.... Έτσι στήν περίπτωση τοΰ άπερχέιντ τής Νοτίου 'Αφρικής, δέν ύπάρχει άμφιβολία πώς ή άντίλη-ψη μιάς μαλθουσιανικής οικονομίας θεμελιωμένης στήν άρχή τοΰ Numerus Clausus καταλήγει στίς ίδιες συνέπει-ες μέ τίς συνέπειες τοΰ καλβινιστικοΰ δόγματος γιά τόν θείο προορισμό τών έκλεκτών πού εύνόησε τήν έκκόλαψη ένός, θρησκευτικής προέλευσης, ρατσισμού σέ πολλούς προ-τεστάντες άποικους έγκατεστημένους σ' αύτή τή χώρα. Ό πατέρας τοΰ πρώην πρωθυπουργού Χάντρικ Βέργουερντ ήταν ιεραπόστολος τής Εκκλησίας τών μεταρρυθμιστών τής 'Ολλανδίας στό Μπουλαβάγιο (Ροδεσία).

"Οποιο καί νάναι τό καθοριστικό στοιχείο πού ξανα-νάβει τή φωτιά τοΰ ρατσισμού στό βάθος τών συνειδήσεων, δέν πρόκειται γιά φαινόμενο πού μπορεί νά έντοπιστή. Τό σύμπλεγμα τής εύθύνης πού ταράζει πολλούς Λευκούς — κατά τό μεγαλύτερο μέρος Εύρωπαίους — τούς παρα-κινεί νά άποδίδουν στόν έαυτό τους τήν πατρότητα τοΰ είδους. Χωρίς άλλο οί Λευκοί είχαν τά μ έ σ α νά έ-φαρμόσουν ένα ρατσισμό πιό δραστήριο καί κολλητικό ά-πό τούς άλλους. Είναι δμως γνωστό πώς γιά τόν Κινέζο ύπάρχει πρώτα ή μυρουδιά τοΰ Λευκού κι ύστερα όποια-δήποτε γνώμη γιά τόν Λευκό. "Οτι ύπάρχουν στήν Άφρι-

Page 191: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 9 2 —

κή μόνιμες μισαλλοδοξίες άνάμεσα σέ λαότητες πού πάνε πολύ πέρα άπό τό άσυμβίβαστο τών χαρακτήρων, τού πα-ρελθόντος ή τών συμφερόντων. Ό τ ι μιά σοσιαλιστική ά-γωγή δέν άρκεϊ γιά νά έλαττώση αύτούς τους σπασμούς — τό βλέπει κανείς στή Σοβιετική "Ενωση δπου Εβραίοι καί Μουσουλμάνοι θάχανε τόμους κατηγοριών ν' άναπτύ-ξουν άν τούς δινόταν ή δυνατότητα.

Είναι πολύ εύκολο νά θεωρούμε δτι είμαστε καλά προ-φυλαγμένοι μέ άνοσία άπέναντι τού ρατσισμού. Είναι πο-λύ εύκολο νά λέμε «αύτή ή σκηνή δέ θά μπορούσε νά συμβή σ* έμάς» δταν παρακολουθούμε στήν δθόνη τής τη-λεόρασης, Λευκούς τής 'Αλαμπάμα νά κακοποιούν Νέ-γρους όπαδούς τής ένσωμάτωσης. "Αν μιά όποιαδήποτε χώρα τής Δυτικής Εύρώπης άριθμούσε 10 ώς 15% Νέ-γρους στούς κόλπους της, πρέπει νά ύποθέσουμε πώς δ ρα-τσισμός δέν θάμενε στιγμή χωρίς δουλειά. "Ας φανταστού-με 5 Εκατομμύρια Νέγρους στή Γαλλία κι ύστερα βγά-ζουμε συμπεράσματα.

Μπορεί ν' άναρωτηθή κανείς άν ή μεταστροφή πρός τό ρατσισμό τών μαύρων Μουσουλμάνων τών Ενωμένων Πολιτειών ή τών Κινέζων «Έρυθροφρουρών» πού έκαναν έπιθέσεις έναντίον νεκροταφείων τών ξένων, είναι προϊόν μιας νοσηρής διαλεκτικής ή τό ξεπήδημα μιάς καταπιε-σμένης γιά πολύν καιρό έσωτερικής άλήθειας. 'Ερώτημα άρκετά μάταιο άφού πραγματοποιούνται Ανεπανόρθωτες ένέργειες τήν ώρα πού έμεϊς φιλονεικοΰμε γιά κίνητρα καί γιά τάσεις, μάταιο έπίσης άφού έκεΐνοι πού πασκίζουμε ν' Αποδείξουμε άθώους έπιμένουν πάνω άπ' δλα σέ μιά «έ-νοχή» γιά τήν δποία είναι περήφανοι.

Page 192: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 9 3 —

θάπρεπε Ισως νά ξεχωρίσουμε έναν δρο άποκαμωμέ-νο άπό τό περιεχόμενο πού κουβαλά. Υπάρχει Ινας κα-θημερινός ρατσισμός πού συνίσταται στό νά διαλέγη τΙς σχέσεις του xal νά χαθορίζη τίς δόσεις τών άντιδράσεών του" μπορούσε νά τόν δνομάζουμε «φυλετισμό». Κι έπειτα ύπάρχουν τό ύποχρεωτιχό χίτρινο άστέρι στά ρούχα, οί νομιμοποιημένες διακρίσεις, οί μαζικοί άποκλεισμοί: αύτός είναι δ κρατικός ρατσισμός, ή τυπική θεραπεία μέ έκκα-θάριση πού τείνει στήν κατάργηση τού ύποκειμένου χω-ρίς ποτέ νά τήν κατορθώνη. Τδ άτομο σαρκάζει καί τρα-βά τό δρόμο του' ή έξουσία πεισμώνει καί δργανώνει τήν καταδίωξή του. 'Ισχύει μέ τό ρατσισμό δ,τι καί μέ τά κάλπικα νομίσματα: ταπεινοί τεχνίτες καταλήγουν κάθε μέρα στά δικαστήρια καί μόνο τό Κράτος έπιτρέπει στόν έαυτό του νά ένεργή στό έπίπεδο τού μεγαλοπρεπούς.

Ζώβζ Χανείν

Ρ Ε Β Ι Ζ Ι Ο Ν Ι Σ Τ Η Σ

1. Γ ε ν ι κ ο ί δ ρ ι σ μ ο ί . α) Επαναστάτης πού βιάζεται νά γίνη ύφυπουργός. β) Υποψήφιος Βοναπάρτης πού άλλάζει τ ' δνομα τοϋ

Ρουβίκωνα δταν τόν περνά. 2. Γ έ ν ε σ η . α) Ό ρεβιζιονιστής παρουσιάστηκε στούς κόλπους τοϋ

Page 193: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 9 4 —

έργατικοϋ κινήματος στό τέλος τοϋ 19ου αίώνα, δπως κά-θε ιστορικό φαινόμενο, μέ δυό μορφές: μιά θεωρητική καί γερμανική στό πρόσωπο τοϋ "Εντουαρντ Μπερνστάιν, πού άποδεικνύει δτι ό καπιταλισμός ξεπέρασε τήν τάση του πρός τις κυκλικές κρίσεις καί θέλει νά κτίση άργά καί μέ προσοχή τό σοσιαλισμό στούς κόλπους τής άστικής κοι-νωνίας, καί μιά γαλλική καί πολύ πρακτική μορφή στό πρόσωπο τοϋ Άλεξάντρ Μιλλεράν πού μπαίνει στήν κυβέρ-νηση τοϋ Βαλντέκ Ρουσσώ στό πλευρό τοϋ στρατηγοϋ Γκαλλιφέ πού τουφέκισε τούς κομμουνάρους καί παίρνει τήν άνταμοιβή του μέ τή μείωση σέ δεκάμιση ώρες τής έπίσημης διάρκειας τής έργατικής ήμέρας.

3. Μ ο ρ φ έ ς . Τρείς:

α) Διανοούμενος πού άρχισε ν' άσπρίζη καί θέλει νά γεράση κι ή 'Ιστορία μαζί του.

β) Κουρασμένος, ώριμος στήν ήλικία πού άνακαλύπτει δτι δ κόσμος άλλάζει κι έτσι δέν χρειάζεται νά τόν με-ταβάλλη αύτός.

γ) "Ανθρωπος τοϋ παπύρου πού διακηρύσσει δτι οί τί-γρεις είναι χάρτινες.

γγ) Ενσάρκωση τής διαλλεκτικής πού έμπιστεύεται στις έθνικές άστικές τάξεις τή φροντίδα νά θάψουν τόν έαυτό τους. Πολύ τής μόδας στόν λεγόμενο «Τρίτο Κό-σμο», στά λεγόμενα προλεταριακά έθνη, διαρθρώσεις κά-θετες καί νέες. Στήν πράξη άντικαθιστά τό προλεταριάτο μέ συνταγματάρχες καί στρατηγούς.

γγγ) 'Αποστέωση τής διαλλεκτικής πού άναλαμβάνει

Page 194: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 195 —

νά κτίση τό σοσιαλισμό σέ μόνο μία χώρα γιά νά τόν τε-λειώση σ* Ινα μόνο δρόμο ( ' ) .

Zà» Ζάχ ΑίαρΙ

Ρ Ε Λ Α Ν Σ ( Α Ν Α Ζ Ω Ο Γ Ο Ν Η Σ Η )

Ποθέτηση άπό μιά κυβέρνηση μιάς σειράς μέτρων οί-κονομικής πολιτικής μέ τό διακηρυγμένο σκοπό νά άνα-λάβη ή οίκονομία καί νά συνεχίση τήν άνάπτυξή της πού προσωρινά άνακόπηκε.

Ή ρελάνς μπορεί νά άποδειχθή άναγκαία δταν ή φυ-σιολογική πορεία τής οικονομίας συνεχίζεται μ' Ινα λα-χάνιασμα τής ζητήσεως ή έπίσης δταν, Αστέρα άπό μέτρα λιτότητας πού Αναγκάστηκε νά πάρη Εξαιτίας πληθωρι-στικών τάσεων ή Εξωτερικών έλλειμμάτων, ή κυβέρνηση έπιθυμεί — άφοΰ φαίνεται Εξασφαλισμένη ή σταθερότητα τού νομίσματος — νά κάνη τή ζήτηση άγαθών καί ύπη-ρεσιών «νά κινηθή καί πάλι».

Έ ρελάνς μπορεί νά πάρη ποικίλες μορφές: αύξηση τών δημοσίων δαπανών ή Επιτάχυνση τών προγραμμάτων δημοσίου τεχνικού Εξοπλισμού, αύξηση τών οικογενειακών Επιδομάτων, εύλυγισία στή χορήγηση πιστώσεων γιά τήν κατανάλωση, περιορισμός τών φόρων γιά νά Ενθαρρυν-θούν οί Ιδιωτικές Επενδύσεις μπορούν, λόγου χάρη, νά συμ-βάλουν στήν άναζωογόνηση.

(') Παραλλαγές: σέ μ(α μόνο ϊρημο μέ τή βοήθεια τοΟ Βολ-λαρ(οι>, α1 Ινα μόνο νησί μέ τή βοήθεια τών λόγων.

Page 195: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 9 6 —

Υπάρχει μιά καλή καί μιά κακή ρελάνς. Ή καλή, ή «8ιά έπενδύσεων» περιλαμβάνει μέτρα πού άποβλέπουν στήν αύξηση τών κερδών τών έπιχειρήσεων. Ή κακή, ή «διά τής καταναλώσεως» περιλαμβάνει μέτρα πού άποβλέ-πουν στήν αύξηση τών είσοδημάτων τών μισθωτών.

Ή κακή ρελάνς Εχει πάντα άμεσα άποτελέσματα, άλ-λά περικλείει τόν κίνδυνο ν' άρχίση ό κύκλος τής κολά-σεως τού πληθωρισμού (βλέπε τή λέξη). Έπίσης δέν έ-φαρμόζεται πιά παρά μόνο στίς χώρες μέ μικρή πληθωρι-στική παράδοση, ή σέ περίπτωση έκτάκτου άνάγκης.

Ή καλή ρελάνς είναι έξαιρετικά δύσκολο νά συγχρο-νιστή μέ τήν αύθόρμητη κίνηση τής οίκονομίας. "Αν είναι πολύ πρόωρη, περικλείει τόν κίνδυνο νά μήν είναι άπο-τελεσματική, νά μήν παρουσιάζεται προθυμία τών έπιχει-ρηματιών γιά έπενδύσεις. "Αν είναι καθυστερημένη χρο-νικά περικλείει τόν κίνδυνο νά ένισχύση μία κίνηση άνα-ζωογονήσεως τής οίκονομίας πού έχει ήδη άρχίσει. 'Οδη-γεί τότε στήν ύπερθέρμανση (βλέπε τή λέξη).

Σημείωση γιά ν' άποφύγουμε τή σύγχυση. Ή λέξη ρε-λάνς χρησιμοποιείται στό πόκερ μέ διαφορετική σημασία: πλειοδοσία πάνω στή μίζα τού άντιπάλου μέ τήν έλπίδα πώς δέν θά χρειασθή νά κατεβάση τά χαρτιά του.

τζ. Κ.

Ρ Ε Φ Ο Ρ Μ Ι Σ Μ Ο Σ

Βλέπε, άνάμεσα σ' άλλα, τά άρθρα Μ α ρ ξ ι σ μ ό ς , Σ ο σ ι α λ ι σ μ ό ς , Κ ο μ μ ο υ ν ι σ μ ό ς , Έ π α -

Page 196: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 9 7 —

ν ά σ τ α σ η. Ό έπαναστάτης λέει γιά τόν ρεφορμιστή πώς προδίδει γιατί δέχεται τό συμβιβασμό' ό ρεφορμιστής λέει γιά τόν έπαναστάτη δτι προδίδει γιατί στό δνομα μιάς Δεύτερης Παρουσίας πού θά έλθη, παραιτείται μέ τή θέλησή του άπό τΙς βελτιώσεις πού θά μπορούσε νά πετύ-χη κανείς στό παρόν καί στό κοντινό μέλλον. Ό έπανα-στάτης έχει δίκηο: χάθε καρποφόρα συζήτηση μέ τόν έχθρό προϋποθέτει μιά θεωρητική βάση συνεννόησης, δη-λαδή πάντα, κατά κάποιο τρόπο, τήν άποδοχή τής ιδεολο-γίας του, δηλαδή μιά ύποταγή στήν ιδεολογία σάν τρόπο σκέψης. Ό ρεφορμιστής έχει δίκηο' τό νά θυσιάζης δτιδή-ποτε στήν άπαίτηση τού δόγματος καταλήγει σ' ένα μεσ-σιανισμό τής Ιδέας πού είναι τό Ιδιο σκανδαλώδης δπως καί όποιοσδήποτε άλλος μεσσιανισμός, fiat Veritas, pereat mundus. Στήν πραγματικότητα, άν δούμε τά πράγματα άπό ποιό κοντά, τό δίλημμα είναι σήμερα άπατηλό, του-λάχιστο στίς λεγόμενες βιομηχανικές κοινωνίες.

Ή άντίθεση μεταρρύθμιση - έπανάσταση είχε ίσως κά-ποιο νόημα συγκεκριμένο τό 19ο αίώνα όπότε πραγματικά έμπαινε τό πρόβλημα τής κατάληψης τής έξουσίας: είτε μέ μέτριες καί διαδοχικές κατακτήσεις, μέ τή χρησιμο-ποίηση δλων τδν μέσων πού πρόσφερε δ «δημοκρατισμός» στόν δποϊο είχε Αναγκαστεί νά ύποβληθή ή άστική κοινω-νία καί μέ τήν έπιβολή σιγά - σιγά τής νέας τάξης' εϊτε μέ άποφασιστική βία, άπό τόν «ένοπλο λαό», δημιουργών-τας άμέσως καινούργια κατάσταση. Μπορεί νά φωτίση κα-νείς αύτή τήν άντίθεση άναδρομικά έπικαλούμενος τή στά-ση τοΰ Κάουτσκυ καί τή στάση τού Λένιν στούς κόλπους τής Β ' Διεθνούς (σημειώνουμε δτι έδώ πρόκειται, χωρίς

Page 197: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 9 8 —

άλλο, γιά μιά άνασύνθεση κατόπιν έορτής). Τό γεγονός είναι δτι τά πολύ βιομηχανοποιημένα έθνη ήταν ot τόποι τών μεταρρυθμίσεων, ένώ «ό πιό άδύνατος κρίκος τοΟ Ιμπεριαλισμού» ήταν ό τόπος μιάς έπανάστασης («μεταρ-ρυθμίσεις» καί «έπανάσταση» παίρνονται έδώ μέ τή θετι-κή καί περιορισμένη τους έννοια: έπανάσταση ίσον πλή-ρης μεταβολή τών παραγωγικών σχέσεων" μεταρρυθμίσεις ίσον διαρρύθμιση, μέ τήν έννοια μιάς λιγότερο «άδικης» δργάνωσης, τών παραγωγικών σχέσεων πού παραμένουν βασικά οί Γδιες). Είναι φανερό πώς αύτό τό δίλημμα έ-χει άκόμη μεγάλη σημασία στίς κοινωνίες πού βρίσκονται στό δρόμο τής άνάπτυξης (άν καί αύτή ή σημασία διαρ-θρώνεται στενά μέ τήν παγκόσμια οίκονομική καί πολιτι-κή συγκυρία). Σήμερα, δπωσδήποτε, στίς καπιταλιστικές χώρες τΙς πολύ βιομηχανοποιημένες, καταλήγει στήν κα-θαρή προπαγάνδα: έκφυλίζεται ώς τό σημείο νά σημαίνη δυό πνευματικές «στάσεις», ώς τό νά παραπέμπη στήν ψυ-χολογία...

Κατά τά άλλα κι άν άκόμα σκεφτούμε τήν κατάσταση στήν Εύρώπη τό 19ο αίώνα, ή διαμάχη είναι Ιδεολογική. Αύτό πού κρίνεται στήν ύπόθεση αύτή είναι πράγματι ή δυνατότητα τής άλλαγής τών σχέσεων άνάμεσα στίς κοι-νωνίες καί στό έσωτερικό τών κοινωνιών, μέ τέτοιο τρόπο ώστε νά άποκλειστούν οί πόλεμοι, οί κρίσεις, ή άνεργία, μέ λίγα λόγια, τό κοινωνικό κακό. Τό πρόβλημα είναι έπιστημονικό : είναι νά ξέρουμε μέ ποιά μέσα μπορεί νά έπιτευχθή ένα τέτοιο άποτέλεσμα κι ό καθορισμός τών μέ-σων έξαρτάται έπίσης άπό τή γνώση τών κοινωνιών στίς όποιες θέλουμε νά δράσουμε. Ό Μάρξ πίστευε — δίκαια

Page 198: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 1 9 9 —

ή άδικα — δτι πρόσφερε τή μέθοδο χάρη στήν δποία αύτή ή γνώση μπορούσε νά Επεξεργαστή. θεωρούσε αύτή τή γνώση — σάν τέτοια — Επαναστατική. Σ ' αύτή (καί στό πολιτικό κίνημα στό όποιο διαρθρώνεται) άφηνε τή φροντίδα νά καθορίσουν άν ταιριάζη Εδώ ή Εκεί — τεχνι-κά — ή τεχνική είναι πάντα ύπόθεση καθορισμένων, δσο είναι δυνατό, άπό τήν Επιστήμη Επιλογών — νά «κάνη τήν Επανάσταση» ή «νά Επιβάλη τΙς μεταρρυθμίσεις». Τό πρόβλημα — άν πιστεύη κανείς πώς ό Μάρξ Εχει δίκηο — τίθεται σήμερα άκριβώς μέ τόν Ιδιο τρόπο καί δπου είναι κανείς... Μάρξ ίσως νά μήν Εχει δίκηο. Σ ' αύτή τήν περί-πτωση καθένας δρά άνάλογα μέ τήν Ιδιοσυγκρασία του καί μέ τήν κατάσταση. Σύμφωνα μέ τίς περιστάσεις.

Φρανσουά Σατελέ

Σ Ο Β Ι E T

Στά 1920 ό 'Ιταλός σοσιαλιστής Φιλίπο Τουράτι κα-τήγγελλε τά σοβιέτ σάν τό νέο κύμα τής είσβολής τών βαρβάρων πού προέρχονται άπό τΙς άλμυρές πεδιάδες στά πέρατα τής 'Ασίας. Τά σοβιέτ άνθιζαν τότε, είναι Αλή-θεια, στίς βιομηχανικές πόλεις τής πατρίδας τού Ντ' Άν-νούντσιο. Ή τ α ν άκόμα σύνθημα στή χώρα τών κοζάκων, δπου τά έργατικά συμβούλια ξεπήδησαν μιά μέρα τοΰ 1905, σάν κατά τύχη, γιά νά όργανώσουν τις μάζες τών άπεργών έργατών που άγωνίζονταν κατά τής αύταρχίας καί τών έργοδοτών τους. Κόμματα καί συνδικάτα δέν ή-

Page 199: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 0 0 —

ταν νόμιμα στή Ρωσία χι αύτή ή χατάσταση βοήθησε χω-ρίς άλλο τήν άνθιση τών σοβιέτ χατά τήν έπανάσταση τού 1905. Ό πρόεδρος τού σοβιέτ (ρωσιχή λέξη πού θά πή συμβούλιο), τού πιό γνωστού τής έποχής, τού σοβιέτ τής 'Αγίας Πετρούπολης, ήταν άλλωστε ένας «έκτός φρα-ξιών», οδτε μπολσεβίκος, οδτε μενσεβίκος, δ νεαρός Τρότ-σκυ. Τά σοβιέτ, δργανώνοντας τΙς μάζες σάν τέτοιες πέ-ρα άπό τά δρια τού τόπου τής έργασίας παρουσιάζονται γρήγορα σάν έμβρυο πολιτικής έξουσίας. Αύτό τά διακρί-νει άπό τήν έργοστασιακή έπιτροπή ή τήν άπεργιακή έπι-τροπή.

"Εμβρυο μιάς δεύτερης έξουσίας καί ένσάρκωση κε-ραυνοβόλα καί στιγμιαία τής Επαναστατικής συνείδησης τών μαζών, τό σοβιέτ δέν μπορεί παρά νά μεταμορφωθή άπό τή στιγμή πού οί μάζες ύποχωρούν. Τό 1917 τό άπο-δεικνύει: στό δνομα τού «"Ολες οί έξουσίες στά σοβιέτ» οί μπολσεβίκοι άνατρέπουν τήν κυβέρνηση Κερένσκυ. 'Αλ-λά ή περιστασιακή άνάγκη νά ένισχύσουν τήν κεντρική έξουσία γιά ν' άντισταθοΰν στή διαρκή άντεπανάσταση κα-ταδικάζει τά σοβιέτ σέ δφελος τού ένιαίου κόμματος, τή στιγμή άκριβώς πού καλύπτουν τή μισή Εύρώπη μ' ένα έφήμερο δίκτυ. Έ έννοια έκφράζει δμως τόσο καθαρά τήν ξαναποκτημένη ένότητα μιάς τάξης κομματιασμένης καί διασπασμένης άπδ τόν καθημερινό άγώνα δλων έναντίον δλων, πού τήν άνοιξη τού 1919, δ έναντίον τής βίας Κούρτ "Αισνερ, τήν παραμονή τής δολοφονίας του, άνακηρύσσει τή Σοβιετική Δημοκρατία τής Βαυαρίας.

Τό Δεκέμβριο τοϋ 1922 ή παλιά τσαρική αύτοκρατο-ρία γίνεται Σοβιετική Ρωσία, ένώ τά σοβιέτ θά πάψουν σέ

Page 200: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 0 1 —

λίγο καί γιά πολύν καιρό v i είναι πραγματικότητα. Προ-χαλοϋν δμως πάντα τόν πανικό στούς άστούς τής Δύσης, πού ξέρουν πώς άπό τή στιγμή πού άρχίζει νά δημιουρ-γή τά συμβούλια του, τό προλεταριάτο θέτει, έστω καί ά-συνείδητα, τό πρόβλημα τής κατάληψης τής έξουσίας. Ή λιτανεία τών έπιθέτων πού περιβάλλει τότε τΙς λέξεις σο-βιέτ καί μπολσεβίκοι έκφράζει αύτό τόν τρόμο.

Ή λέξη έχει χάσει τό συναισθηματικό περιεχόμενό της. Τά «κομμουνιστικά» κόμματα είναι άλλωστε έχθρικά άπέναντι σ' αύτούς τούς πλατιούς καί αύθόρμητους όργα-νισμούς πού ή έμφάνισή τους προαναγγέλλει τήν έπανά-σταση. Προτιμούν τά «μέτωπα» τών θρησκευτικών, πολιτι-στικών, καλλιτεχνικών, ήθικών προσωπικοτήτων φαντα-σμάτων πού τά χειρίζονται στά παρασκήνια.

Στά 1956, όρθώνοντας τό άνάστημά τους έναντίον τοΰ σταλινισμού καί τής γραφειοκρατίας, ot Πολωνοί καί κυ-ρίως ot Ούγγροι έργάτες ξανασυνδέονται αυθόρμητα μέ τή χαμένη παράδοση καί δημιουργούν τά συμβούλιά τους, πού τούς φαίνεται πώς είναι τό μόνο μέσο γιά νά πάρουν στά χέρια τους τά πεπρωμένα τους. Για μια φορά άκόμα γεννιέται μιά δεύτερη έξουσία. Ό Πολωνός μεταλλωρύ-χος Λεσόσλαου Γκόζντζικ τό λέει: «Δέ μπορεί κανείς νά παντρέψη τή γραφειοκρατία μέ τά έργατικά συμβούλια». Γι' αύτό, στήν Ούγγαρία, τά σοβιετικά τάνκς συντρίβουν τά Μαγιάρικα σοβιέτ. Στήν Πολωνία, τά μετατρέπουν σέ διαχειριστικούς ή λογιστικούς δργανισμούς. Ένας διευθυν-τής έργοστασίου σαρκάζει: «Συμβούλιο θά πή συμβούλιο, καί συμβουλεύω δέ σημαίνει διευθύνω». Ποιά Ιστορική πρα-

Page 201: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 0 2 —

γματικότητα μπορεί νά έπιβιώση δταν γίνη καρικατούρα τού έαυτού της;

Κι δμως τδ σοβιέτ δέν έξαφανίζεται μέσα στίς άτυ-χίες του, χάρη στόν πρωταρχικό καί αύθόρμητο χαρακτή-ρα πού έχει: άπ* δλες τΙς μορφές όργάνωσης μιάς στερη-μένης άπό κουλτούρα τάξης είναι ή πιό άμεση, ή λιγότε-ρο έξαρτημένη άπό άπειλούμενες παραδόσεις. Κοιμάται στό δμαδικό Ασυνείδητο, γιά νά θέση, σέ προνομιούχες στιγμές τής 'Ιστορίας, τό πρόβλημα τής έξουσίας. Ή πρα-γματική του ύπόσταση δέν πιάνεται άπό τΙς σοφές στρα-τηγικές, εύκολες ή «δύσκολες». Μπορεί νά οίκοδομήση κα-νείς ένα κόμμα ή ένα συνδικάτο' τά σοβιέτ ξεπηδούν μέσα στόν παροξυσμό τού άγώνα τών τάξεων καί δρθώνουν τούς έργαζομένους σάν πολιτική ένότητα άπέναντι στό Κράτος καί στό μηχανισμό του.

Zèr Ζάχ ΜαρΙ

Σ Τ Α Λ Ι Ν Ι Σ Μ Ο !

Ό σταλινισμός δέν προέρχεται άπό τό Στάλιν. ΑύτοΙ πού παριστάνουν πώς τό πιστεύουν προσποιούνται δτι τόν έξορκίζουν μετονομάζοντας τό Στάλινγκραντ σέ Βόλγογκ-ραντ. Κι έτσι, σύμφωνα καί μέ τήν περίφημη σοβιετική ίστορία, δ Στάλιν πού πληροφορείται αύτή τήν άλλαγή, άπαντά: «Σύμφωνοι. 'Ιωσήφ Βόλγκιν», άποκαθιστώντας άμέσως τή σχέση άνάμεσα στή μορφή καί στό περιεχόμενο.

Μέ τή χρήση δ δρος αύτός πήρε δυό Εννοιες, πού φαι-

Page 202: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 0 3 —

νομενικά δέν άποκλείει ή μιά τήν άλλη, άλλά στό βάθος είναι πολύ διαφορετικές. Ή μιά βλέπει τό σταλινισμό σά μεθοδολογία: στρατόπεδα συγκεντρώσεως, βασανιστήρια, συστηματικές Εκτελέσεις τών πραγματικών ή τών ύποτι-θεμένων άντιπολιτευομένων, σχεδιασμένες έκκαθαρίσεις, βασιλεία τοϋ «ροπάλου» σ' δλους τούς τομείς, άπό τό έρ-γοστάσιο ώς τήν ποίηση, μέ λίγα λόγια συνολικό σύστη-μα καταναγκασμού καί τρομοκρατίας. Άπό τή στιγμή πού δέν τουφεκίζουν, πού στέλνουν τόν Μαλένκωφ στή Σιβηρία νά διευθύνη ένα έργοστάσιο τσιμέντου ή τόν Μολότωφ νά κόβη τριαντάφυλλα, ό σταλινισμός άνήκει στήν 'Ιστορία. Αύτή ή καθαρά τυπική άντίληψη στηρίζεται στή μεταφυ-σική τής τυραννίας πού βάζει στό Γδιο τσουβάλι τόν Τσέν-γκις Χάν, τόν Ίβάν τόν Τρομερό, τούς Χαλίφες καί Σουλ-τάνους, τόν Στάλιν καί τόν Πάπα Ντόκ. Μποροϋμε νά προ-σθέσουμε σ' αύτά καί μιά δόση ψυχολογίας καί νά σημει-ώσουμε πώς ό Μάρξ είχε κακό χαρακτήρα καί φερόταν στή Διεθνή σάν «δικτάτορας»... "Ετσι δ σταλινισμός άδειά-ζει άπό κάθε πολιτικό καί κοινωνικό περιεχόμενο.

Ό σταλινισμός είναι ή άνθιση καί τό πάγωμα τών άν-τιθέτων: κυριαρχία μιάς μικρής κάστας προνομιούχων πού γεννήθηκαν άπό μιάν έπανάσταση πού άντιλαμβανόταν τόν έαυτό της σάν τό πρώτο βήμα γιά τήν παγκόσμια έπανά-σταση, μιάς κάστας πού, ένώ δ καπιταλισμός ένωσε τόν κό-σμο σέ μιά ένιαία παγκόσμια άγορά, θέλει νά «κτίση τό σοσιαλισμό» σέ μιά μόνο χώρα, δπως δ Ροδινσών Κροϋ-σος στό νησάκι του, μιάς κάστας πού διακηρύσσει δτι πι-στεύει σέ μιά θεωρία ύποχρεωτικά έξισωτική κι δμως στε-ρεώνεται μέ τήν έφοδο έναντίον τοΰ έξισωτισμοΰ, μιάς κά-

Page 203: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 0 4 —

στας πού Εμφανίζεται σάν όδηγητής τοϋ παγκόσμιου προ-λεταριάτου καί δμως θρέφει Ινα δλοένα καί πιό παράφο-ρο έθνικισμό, μιας κάστας πού γεννήθηκε άπό τήν άπομό-νωση τής έπανάστασης σέ μιά καθυστερημένη καί πεινα-σμένη χώρα καί στολίζει αύτή τήν άπομόνωση κι αύτή τήν ένδεια μ' δλες τΙς άρετές, κηρύσσοντας τδ «σοσιαλισμό σέ μιά μόνο χώρα», μιάς κάστας πού τόσο σπαράσσεται καί άπειλεΐται ώστε δέ μπορεί νά θεμελιώση τήν κυριαρχία της παρά μόνο άν έμπιστευτή τή μοίρα της σ' έναν άνώτατο σωτήρα πού είναι ταυτόχρονα δ γιός της καί δ πατέρας της, δ προστάτης καί δ δήμιός της, δ θεός καί δ δαίμονάς της.

"Οταν μιά κοινωνία 150 Εκατομμυρίων κατοίκων, άπο-κομμένη άπό τόν ύπόλοιπο κόσμο, καί αύτοαποκαλούμενη σοσιαλιστική, μπορεί νά κατασκευάζη μόνο 50 Εκατομμύ-ρια ζευγάρια παπούτσια καί 10 έκατομμύρια παλτά, οί κάτοχοι τής έξουσίας όφείλουν νά παίρνουν τά άναγκαΐα άστυνομικά μέτρα γιά νά κάνουν νά βασιλεύη ή τάξη άνά-μεσα σ' έκείνους πού δέ θάχουν οδτε παπούτσια οδτε παλ-τό, καί μέ τήν ύπόσχεση δτι σάν άνταμοιβή γιά τΙς άρετές τους καί γιά τήν άφοσίωσή τους, θά τούς δοθούν σέ λίγο γι* αύτούς καί γιά τΙς οίκογένειές τους πολλά ζευγάρια πα-πούτσια καί πολλά παλτά. Τούς χρειάζεται έπίσης νά πά-ρουν καί ιδεολογικά μέτρα γιά νά έξηγήσουν πώς αύτός είναι δ ά λ η θ ι ν ό ς σοσιαλισμός. Κι ' δπως ή ύπόσχεση τού πέραν τού τάφου παραδείσου κάνει παραδεκτή τήν άθλιότητα, έχουν άνάγκη άπό Ενα θεό — ρόπαλο φορέα τού μύθου πού πρέπει νά πείση τΙς χωρίς παπούτσια καί χωρίς παλτό μάζες πώς αύτή είναι ή δίκαιη καί νέα τά-

Page 204: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 0 5 —

ξη. Μά δ θεδς —ρόπαλο ξεφεύγει γρήγορα άπδ τά χέρια τών δημιουργών του καί δέν Ικανοποιείται νά παίζη τό ρόλο πού τοϋ μοίρασαν. Ένας θεός αιχμάλωτος τών δού-λων τής λατρείας του δέν είναι πιά θεός, άλλά Ανακλη-τός πρόεδρος. Πρέπει λοιπόν νά χτυπήση χωρίς άναβολή.

Είναι φανερό πώς αύτδς δ θεός είναι ένα έπεισόδιο τής 'Ιστορίας κι' δτι ή ΰπαρξή του δέν δρίζει μόνη της, πάρα πέρα, τδ σύστημα πού φέρει τό δνομά του. Ή πρώτη άντί-φαση τοΰ σταλινισμού είναι δτι, εισάγοντας τήν Ε.Σ.Σ.Δ. στή σχεδιασμένη βιομηχανοποίηση, πού έτεινε νά σπάση τά ίδια τά έθνικά σύνορα πού τόσο έξιδανίκευε, βύθισε αύ-τή τή χώρα σέ μιά άνεμοθύελλα δπου άνακατεύονταν δ Μεσαίωνας κι δ 21ος αΙώνας, μιά χώρα δπου μεταφερό-ταν στίς μάζες ή κουλτούρα τήν ίδια στιγμή πού δλες οί έκδηλώσεις τής πνευματικής ζωής ύποβάλλονταν σέ μιά Εεροεξεταστική τρομοκρατία' δπου τδ Μαγκνιτογκόρσκ, τά πεντάχρονα σχέδια καί τό Κυνηγητό τών μαγισσών συ-γκλόνιζαν τή Σοβιετική Ένωση, δπου κάθε σκέψη είχε ύποταγή σέ μιά πεισματική καί θηριώδη λατρεία. Στό μέ-τρο δμως πού δ Μεσαίωνας ύποχωρεΐ, πού ή άλλοτε καθυ-στερημένη χώρα γίνεται μεγάλη βιομηχανική δύναμη, δ ρόλος τοΰ γενικού καί άπόλυτου θεοΰ γίνεται δχι μόνο πε-ριττός, άλλά καί ένοχλητικός.

Γεννημένος άπδ τήν άντίφαση άνάμεσα σ' έναν καθυ-στερημένο άγροτικδ κόσμο, μαζεμένο στόν έαυτό του, καί στήν έπιταχυνόμενη πάνω στή βάση τής συλλογικής ιδιοκτησίας τών μέσων παραγωγής έκβιομηχάνιση, δ Στά-λιν, άρχέγονος θεός πού έκσυγχρονίζει έναν άρχέγονο κόσμο, ένοιωσε άόριστα αύτή τήν άντίφαση: γ ι ' αύτό άπο-

Page 205: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 0 6 —

δεκάτισε συστηματικά τήν πνευματική, πολιτική χαΐ κοι-νωνική έλίτ χωρίς τήν δποία δέν μπορούσε νά ζήση. Ή Ασταθής Ισορροπία Ανάμεσα στίς τάξεις εύνοούσε τήν Εμ-φάνιση μιάς δικτατορικής καί άπδλυτης έξουσίας. Έ σύγ-κρουση άνάμεσα στά άρχέγονα καί στδν έξαιρετικά βίαιο ρυθμό τών οίκονομικών καί κοινωνικών μεταβολών πού γίνονταν «κεκλεισμένων τών θυρών» καί τό χάος πού προ-καλούσε αύτή ή σύγκρουση, εύνοούσαν τήν άνάρρηση τού Βοναπάρτη σέ θεό.

Δέν είναι λοιπόν έκπληκτικό τό δτι ή σταλινική Ρω-σία παρουσίασε στήν άρχή πολλές δμοιότητες στή μορ-φή μέ τήν τσαρική Ρωσία: δ τσαρισμός θεμέλιωσε τή γρα-φειοκρατική του δύναμη χάρη στήν άδυναμία μιάς δουλι-κής άριστοκρατίας, μιάς μικροσκοπικής άστικής τάξης καί μιάς μάζας δουλοπαροίκων χωρικών. Έ τσαρική έξουσία όρθώθηκε Ετσι, λίγο πολύ, πάνω άπό τίς τάξεις καί ή πελώρια γραφειοκρατία πού οίκοδόμησε, καί πού δ δυνα-μισμός της (άν μπορούμε νά τόν πούμε δυναμισμό...) άν-τικαθιστοϋσε τόν λιπόθυμο δυναμισμό τών κόλουρων ή τών μπασταρδεμένων τάξεων, είχε δρισμένα Ιδιαίτερα δικά της συμφέροντα. Αύτό τό Ιδιο σώμα τών δημοσίων ύπαλ-λήλων άποτέλεσε τό σκελετό τοϋ σοβιετικού κρατικού μη-χανισμού πού άντικατέστησε τά κονιορτοποιημένα άπό τόν έμφύλιο πόλεμο σοβιέτ. Ό μπολσεβικισμός ήταν σχετικά άδύνατος καί κάπως έμφυτευμένος στίς μάζες* όρθώθηκε στήν κορυφή τού έπαναστατικοΰ κύματος πού μπόρεσε νά τό προσανατολίση, χάρη στήν εύφυία τών Αρχηγών του καί στή σταθερότητα τών μαχητών του. Έ Αδυναμία του μεγάλωσε σέ λίγο, δταν οί μάζες ύποχώρησαν, άπό τό γε-

Page 206: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 0 7 —

γονός δτι ot δυνάμεις του καταβλήθηκαν, άποδεκατίστη-καν, διασκορπίστηκαν, Αντιμετώπισαν διοικητικά καί στρατιωτικά καθήκοντα πού τίς παραμόρφωσαν, ένώ ή παλιά Ρωσία περίμενε, κρυμμένη κάτω άπό τή χιονοστι-βάδα, τήν στιγμή πού θά μπορούσε ν' άφομοιώση τό στι-γμιαίο νικητή της.

Ή καταγγελία τής «προσωπολατρείας» στά 1956 έκ-φράζει τή θέληση τής σοβιετικής γραφειοκρατίας νά σώ-ση τό σταλινισμό σάν σύστημα καταδικάζοντας τόν Στά-λιν σάν μιά ξεπερασμένη φάση τής κυριαρχίας της. Ό Μπέρια ήταν τό Μάρτη τού 1953 πολύ πιό «δυνατός» άπ' δ,τι ό Στάλιν τό 1925. Κι ' δμως, τόν 'Ιούλιο είχε κι' δλας Εκκαθαριστή. Ή έποχή τού άρχηγοΰ τής φυλής είχε τελειώσει.

Ή καταπληκτική άνάπτυξη τής σοβιετικής βιομηχα-νίας ύποσκάπτει σήμερα τήν έξουσία τής γραφειοκρα-τίας, δηλαδή τού σταλινισμού, δπως σύντριψε τήν προ-σωπική έξουσία: άναγκασμένη νά ένσωματωθή στή διε-θνή κατανομή τής έργασίας καί συνεπώς στήν παγκό-σμια άγορά, ή σοβιετική οίκονομία δέν μπορεί πιά νά κρατήση, γιατί θά πνιγή, τό παλιό άλογο τοΰ «σοσιαλι-σμού σέ μιά μόνο χώρα», δηλαδή τής ύπέροχης άπομό-νωσης. Ή άνάπτυξή της έξαρτάται δλοένα καί περισσό-τερο άπό τήν άνάπτυξη καί τΙς μορφές τής οίκονομίας τών χωρών μέ τίς όποιες πάει λίγο πολύ νά ένσωματωθή.

Ή γραφειοκρατία λοιπόν θά δή νά έμφανίζωνται στούς κόλπους της τάσεις γιά άποκατάσταση τοΰ καπιτα-λισμού πού βλέπει κανείς σήμερα κι' δλας δλη τήν Ισχύ του, στή Γιουγκοσλαβία: άλλά ή άποκατάσταση τής οίκο-

Page 207: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 0 8 —

νομίας τής άγοράς έπιφέρει ή προϋποθέτει τήν κατάργη-ση αύτοϋ τοΟ τεράστιου παρασιτικοϋ στρώματος (μικρό στήν άρχή τοϋ άρθρου μας, τό βρίσκουμε τεράστιο στό τέ-λος: διαφοροποιήθηκε άπέραντα άπό τή γέννησή του).

Ή διατήρηση τής συλλογικής Ιδιοκτησίας στήν Ε.Σ. Σ.Δ. θά έξαρτάται λοιπόν όλοένα καί περισσότερο στενά άπό τή δυνατότητα μιάς σοσιαλιστικής έπανάστασης στις πιό άναπτυγμένες χώρες" άλλά αύτό τό ένδεχόμενο ση-μαίνει τή διάλυση τής γραφειοκρατίας, πού είναι παιδί τής άπομόνωσης καί τής δυσπιστίας" τό σπάσιμο τής συλ-λογικής οίκονομίας άποτελεΐ έπίσης άπειλή γ ι ' αύτή. "Ετσι ό σταλινισμός βρίσκεται σ' ένα σταυροδρόμι: δυό διαφορετικοί δρόμοι όδηγούν στό τέλος του, μέ πολύ δια-φορετικές μορφές καί ρυθμούς...

"Ετσι καταλαβαίνει κανείς γιατί τά Κομμουνιστικά Κόμματα στόν καπιταλιστικό κόσμο είναι οί σίγουροι έγ-γυητές τής κατεστημένης τάξης. Ό σ ο περισσότερο ή σο-βιετική οικονομία συμμετέχει στήν διεθνή κατανομή τής έργασίας, τόσο περισσότερο τό μέλλον τής γραφειοκρα-τίας έξαρτάται άπό τις κοινωνικές καί πολιτικές σχέσεις στίς βιομηχανικές χώρες πού έλέγχουν τήν παγκόσμια άγορά. "Αν τό 1936, ό Στάλιν όφειλε μέ κάθε θυσία νά διατηρήση τήν Ισπανική έπανάσταση καί τΙς άπεργίες τού 'Ιουνίου στά πλαίσια ένός Λαϊκού Μετώπου πού σε-βόταν τήν άτομική ιδιοκτησία τών μέσων παραγωγής, οί κληρονόμοι του σήμερα όφείλουν νά καταβάλλουν πιό ρω-μαλέες άκόμα προσπάθειες γιά νά σώσουν τό άστικό κα-θεστώς. Ή πολιτική τού Γαλλικού Κομμουνιστικού Κόμ-ματος κατά τή διάρκεια τού Μαΐου 1967 δέν είναι συ-

Page 208: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 0 9 —

νέπεια ούτε «μαλθακότητας» ούτε «διαφθοράς» τών ήγε-τών του. Είναι άποτέλεσμα άνάγκης πού είναι τόσο πιό έπιτακτική δσο ή Γαλλία είναι τό κλειδί τί)ς κοινωνικής Ισορροπίας στήν Εύρώπη, πού κι' ή Γδια είναι άποφασι-στικό στοιχείο τής παγκόσμιας κοινωνικής τάξης. Ή άνα-τροπή τοϋ ντεγκωλλισμοϋ τή στιγμή τής αίχμής τής άπερ-γίας ήταν πολύ πιθανό νά ξεσήκωνε ένα έπαναστατικό κύμα πού δέ θάφηνε άπ' έξω τήν Πολωνία, τήν Τσεχο-σλοβακία, τή Σοβιετική "Ενωση δπου λαγοκοιμάται στίς καρδιές έκατομμυρίων σπουδαστών καί έργατών τό μίσος έναντίον τών προνομιούχων πού μέ τά προνόμιά τους περι-γελούν τήν ίδια τήν ούσία τοΰ σοσιαλισμού. 01 ήγέτες λοιπόν τών Κομμουνιστικών Κομμάτων είναι ot έγγυητές τοΰ άστικοΰ καθεστώτος — κυρίως δταν άπειλήται — γιατί ή έπιβίωση τής γραφειοκρατίας είναι άμεσα συν-δεδεμένη μέ τή διατήρησή του.

Ό σταλινισμός έχει έτσι καταστρέψει τΙς ίδιες τΙς βάσεις τής κυριαρχίας του, άλλά μέ τόν ίδιο τρόπο πού δείχνει δ Μάρξ: «Ή άνάπτυξη τής μεγάλης βιομηχανίας ύποσκάπτει κάτω άπό τά πόδια τής άστικής τάξης τό ίδιο τό έδαφος πάνω στό όποιο έχει οίκοδομήσει τό σύ-στημα τής παραγωγής καί ιδιοποίησης». Είδαμε, πώς αύτή ή ύπονόμευση μπορεί νά χρειαστή καιρό γιά νά Ιχη άποτέλεσμα. Μιά τάξη, μιά κάστα, ένα σύστημα μπορεί νά έπιζήσουν πολύ καιρό άφοΰ ή ύπαρξή τους χάση τήν Ιστορική της δικαίωση: τό λογικό δέ γίνεται κατ' άνάγ-κην καί πραγματικό. Κάθε άλλαγή πολιτικού καί κοι-νωνικοΰ συστήματος προϋποθέτει μιά έπανάσταση έναν-τίον τοΰ καθεστώτος πού δέ μπορεί νά ξεσπάση χωρίς έ-

14

Page 209: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 1 0 —

κείνοι πού σηκώνουν στούς ώμους τους τήν κοινωνία νά συνειδητοποιήσουν πώς τούς είναι άδύνατο v i συνεχί-σουν νά ζούν δπως πριν κι δτι όφείλουν v i πάρουν στά χέ-ρια τους τή μοίρα τους. 'Αλλά ή συνειδητοποίηση δέν προ-κύπτει άμεσα άπδ τήν ίστορική Αναγκαιότητα, άλλά άπό τήν δμαδική δραστηριότητα τών άνθρώπων.

Zà» Ζυχ Maçl

Σ Υ Γ Κ Ε Ν Τ Ρ Ω Σ Η

Τάση πρός μεγέθυνση τών έπιχειρήσεων καί συσ-σωμάτωσή τους σέ μεγάλες βιομηχανικές καί χρηματι-στικές μονάδες. Ή συγκέντρωση είναι ό δρος, τό δργανο καί ή κύρωση τής οικονομικής άνάπτυξης στόν καπιτα-λιστικό κόσμο. Είναι τό ίδιο παλιά δσο κι' αύτός. θ ά διαρκέση τόσο δσο κι' αύτός. Ό Κάρλ Μάρξ πίστευε πώς τό τέλος τής συγκέντρωσης σήμαινε τήν άνατίναξη τού ίδιου τού καπιταλιστικού κόσμου. Πρόκειται γιά πρότα-ση πού δέν μπορεί νά έπαληθευτή. Ή συγκέντρωση είναι πότε τό καλύτερο πράγμα καί πότε τό χειρότερο. Στή Γαλλία, πριν άπό τόν τελευταίο πόλεμο, μιά κοινωνία δοσμένη στή λατρεία τοϋ μικρού, είτε έπρόκειτο γιά πολι-τικούς, συνδικαλιστές ή γιά τό πλήθος τών έργοδοτών, θεωρούσε τή συγκέντρωση τό πιό μισητό καί άξιο γιά περιφρόνηση πράγμα. Ά π ό τότε οί καιροί άλλαξαν. Δέν περιφρονούν πιά τά «τράστ» καί τά «καρτέλ», άφοϋ άπο-τελοϋν πραγματικότητες πολύ πιό άπτές παρά έδώ καί

Page 210: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 1 1 —

λίγα χρόνια. Ot ίδιες ot Αρχές περιορίζουν τή διαδικα-σία γιά τήν έγκριση τών συμφωνιών καί τών καταστά-σεων καί υποστηρίζουν τή συγκρότηση ένός δλιγοπωλίου γιά κάθε βιομηχανικό κλάδο σέ μικρό χρονικό διάστημα.

Γιατί, σέ διάστημα μιάς γενιάς ή χ ο λ έ ρ α μ ό ρ -μ π ο υ ς έγινε ή ϊδια ή ύγεία; Έδώ τά γεγονότα τρο-ποποίησαν τίς Ιδέες. Τά γεγονότα είναι δτι άνέλαβε καί άρχισε ν' άναπτύσσεται μιά οίκονομία πού ήταν γιά πολ-λές δεκαετίες παγωμένη. Ή κινητήρια δύναμη γι ' αύτή τήν άνάπτυξη είναι ή γενική διεκδίκηση τής εύημερίας τοΰ πληθυσμού. Αύτή ή έπιταγή είναι τόσο κατηγορημα-τική ώστε σαρώνει τΙς άντιρρήσεις γιά τή συγκέντρωση. Αύτό τό μηχάνημα πού αύτόματα μπήκε σέ κίνηση δέν τό βλέπουν πιά μέ τά ίδια μάτια. Τό συγκρίνουν τώρα μέ τά μηχανήματα πού διαθέτουν οί Εύρωπαΐοι συνεταίροι καί ό 'Αμερικανός άνταγωνιστής καί βλέπουν δτι οί γαλ-λικοί «γίγαντες» δέν είναι παρά σκυλάκια πλάι στούς ύ-περατλαντικούς μολοσσούς. Τό έθνικό συμφέρον έπιβάλλει λοιπόν νά κάνουμε ύπερτροφία στά σκυλάκια γιά νά φτά-σουν στό μπόΓ τών μολοσσών. 'Αλλά ποιό σκοπό έχει ή συγκέντρωση; Σύμφωνα μέ τόν κλασικό όρισμό, τό μονα-δικό της κίνητρο είναι ή άναζήτηση τού κέρδους. Αύξά-νεις τό κέρδος σου, δταν κατορθώσης νά συγκεντρώσης μέσα πού σοΰ έπιτρέπουν νά πραγματοποιήσης, δπως λένε στήν οικονομική γλώσσα, «οίκονομίες κλίμακος» καί νά έπιτύχης τήν «άριστη άπόδοση» τών «συντελεστών τής πα-ραγωγής». Τό σχήμα είναι πολύ ξερό. Ή καθημερινή παρατήρηση Αποκαλύπτει, άπλούστατα, δτι σέ μιά οίκο-νομία σέ κίνηση, ή συγκέντρωση άποδεικνύεται βιολογική

Page 211: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 1 2 —

άνάγκη. Οί χρηματιστές πού παίρνουν μέρος στή συγκέν-τρωση έχουν, χωρίς Αμφιβολία, κίνητρο τό κέρδος, Αλλά οί παράγοντες τής βιομηχανίας, κρατικοί καί Ιδιωτικοί, συνήθως μισθωτοί, άγωνίζονται γιά τή ζωή. Συγκεντρώ-νουν τίς δυνάμεις του πότε γιά νά έπιτεθοϋν, πότε γιά νά άμυνθούν. Βιάζονται νά παχύνουν γιατί δσο πιό χοντροί είναι, τόσο είναι λιγότερο τρωτοί.

Ένας «παχύς» πού είναι σχεδόν πάντα διψασμένος γιά κεφάλαια, φτάνει πιό εύκολα στίς πηγές τής δημό-σιας ή ίδιωτικής πίστης, γιατί μόνο τούς πλούσιους δα-νείζει κανείς. Ή έρευνα, αύτή ή άτμομηχανή τής προό-δου, άδηφάγα σέ χρόνο καί χρήμα, είναι προσιτή περισ-σότερο καί καμιά φορά άποκλειστικά στούς «παχεΐς»' καί έπιπλέον είναι γ ι ' αύτούς «mutatis mutandis», πιό φτηνή παρά γιά τούς φτωχούς. Τό ίδιο ισχύει γιά τήν κατάκτη-ση καί τήν συστηματική έκμετάλλευση τών μεγάλων έξω-τερικών άγορών πού είναι άπαραίτητο νά συμπληρώνουν τήν έσωτερική άγορά, καθώς καί γιά τΙς δυνατότητες νά έπωφελούνται άπό τούς κανόνες άποσβέσεων τών έπενδύ-σεων πού καθορίζει τό Δημόσιο.

Ή τ έ χ ν η κ α ί ή μ έ θ ο δ ο ς τ ή ς σ υ γ κ ε ν τ ρ ώ σ ε ω ς . Ή συγκέντρωση, διαβάζει κανείς στά έγχειρίδια, είναι όριζόντια δταν γίνεται στό στάδιο παραγωγής. Παράδειγμα: ή άπορρόφηση τής Πα-νάρντ άπό τή Σιτροέν. Είναι κάθετη, δταν γίνεται μέ προσεπίθεση, πρός τά πάνω (ό έπιχειρηματίας μεταφο-ρών Φλουαρά ντ' "Εγκλ Άζύρ έβαλε στό χέρι τήν έπι-χείρηση κατασκευών άεροπλάνων Μπεργκέ) ή πρός τά κάτω (ή γενική ένωση πετρελαίων άπέκτησε ένα δίκτυο

Page 212: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 213 —

διϋλίσεως καί διανομής). Ξεφεύγει άπό τούς κλασικούς κανόνες δταν τείνει νά άποκτήση τόν έλεγχο ένός τομέα δραστηριότητας άπολύτως ξένου πρός τόν τομέα τού έν-διαφερομένου έπιχειρηματία (δ ιδιοκτήτης βαμβακουργί-ας Μπουσσάκ έλέγχει τήν έφημερίδα ' 2 ρ ό ρ).

Ε ί ν α ι δ ύ σ κ ο λ η ή μ έ τ ρ η σ η τ ή ς σ υ γ κ ε ν τ ρ ώ σ ε ω ς . Πιστεύουν στή Γαλλία δτι αύτό τό φαινόμενο έπιταχύνθηκε καί πήρε δρμητικό χα-ρακτήρα μετά τό 1960. Αύτό είναι σωστό. 'Ανάμεσα στά 1961 καί 1965 καταγράφτηκαν περίπου 150 συγχωνεύ-σεις τό χρόνο έναντι 50 τής προηγουμένης δεκαετίας. Άλ-λά έκεινο πού μετρά περισσότερο είναι δτι ot πιό πολλές έπιχειρήσεις κάποιας σημασίας έχουν έμπλακεϊ σ' αύτή τήν κίνηση. Δρα έδώ τό συσσωρευτικό άποτέλεσμα. "Αν δμως τά μέσα μεγέθη τών έπιχειρήσεων αύξήθηκαν τά τελευταία εΓκοσι χρόνια, τό συνολικό τους προσωπικό έχει λίγο έλαττωθή. Ή περίπτωση τής ύφαντουργίας πού αύ-ξησε κατά 50% τήν παραγωγή της, στό χρονικό διάστημα πού δ άριθμός τών έπιχειρήσεων καί τό προσωπικό τους μειωνόταν κατά 50%, είναι έξαίρεση.

Τ ό ά π ο τ έ λ ε σ μ α τ ή ς σ υ γ κ ε ν τ ρ ώ -σ ε ω ς . Γιά τούς κλασικούς οίκονομολόγους, ή συγκέν-τρωση έχει πολύ κακά άποτελέσματα γιατί καταλήγει λο-γικά στό μονοπώλιο, δηλαδή στό περιφραγ|ΐένο κυνηγε-τικό πεδίο δπου κάθε συναγωνισμός έξαφανίζεται. Άπο-τέλεσμα: σκλήρωση καί αύξηση τών τιμών. Ή πραγμα-τικότητα έχει πιό πολλές άποχρώσεις. Πλάι στά κρατικά μονοπώλια πού πολλαπλασιάζονται γρήγορα μέ τή μεσο-λάβηση τών θυγατρικών έπιχειρήσεων σχηματίζονται ί-

Page 213: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 1 4 —

διωτικά όλιγοπώλια. Καί τά μέν καί τά Si συνδεόμενα συχνά μεταξύ τους μέ τΙς κοινές θυγατρικές έπιχβιρήσεις τους, συνεννοούνται συνήθως καί καμιά φορά σέ βάρος τοΟ δημοσίου συμφέροντος. Παράδειγμα: οί σχέσεις τών Τ.Τ.Τ. καί τών Ιδιωτικών (τΙς πιδ πολλές φορές ξένων) έπιχειρήσεων κατασκευής τηλεφωνικού ύλικού.

'Αλλά τό γεγονός δτι ένα μέρος όλοένα καί μεγαλύ-τερο τών έργασιών στή Γαλλία πραγματοποιείται άπό ένα, όλοένα καί μεγαλύτερο άριθμό δμάδων, δέν συγκινεί τήν πολιτική έξουσία, τουλάχιστο στό βαθμό πού ή συγκέν-τρωση γίνεται άπό Γάλλους ύπηκόους. Έ μαζική παρουσία τού Κράτους στόν τομέα τής παραγωγής καί προπαντός τής πίστης, ή διάλυση τής πλειοψηφίας τών μεγάλων δυ-ναστειών τού χρήματος καί τής βιομηχανίας, ή άνοδος άνωτάτων κρατικών ύπαλλήλων στή διεύθυνση ιδιωτικών έπιχειρήσεων φαίνονται άρκετά νά έγγυηθοϋν τή διατή-ρηση σέ όρισμένα δρια τής οίκονομικής έξουσίας άπό τήν πολιτική έξουσία.

Τ ό μ έ λ λ ο ν τ ή ς σ υ γ κ ε ν τ ρ ώ σ ε ω ς ; Είναι λαμπρό. Οί προφήτες τοϋ 19ου αίώνα έβλεπαν τό τέρμα τής συγκεντρώσεως... Οί πρακτικοί τοϋ 20οϋ δέν τό βλέπουν. Τά σκυλόψαρα έχουν άκόμα τεράστια κοπά-δια σαρδέλλες νά καταβροχθίσουν καί οί σαρδέλλες είναι γόνιμες σάν τά κουνέλια. Οί κανονισμοί τής άλιείας είναι άρκετά αύστηροί στίς Ηνωμένες Πολιτείες. ΣτΙς άλλες μεγάλες βιομηχανικές χώρες τό θέμα δέν τέθηκε ίσως πο-τέ. Τό Κράτος είναι σέ θέση νά έλέγχη τή συγκέντρωση μέ τή μεσολάβηση τοϋ Σχεδίου, δπου, σέ έθνική κλίμακα

Page 214: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 1 5 —

μέ τήν προσδοκία τής εύρωπαΓκής κλίμακας, οί Αποφά-σεις γιά τΙς έπενδύσεις τείνουν ν ά . . . συγκεντρωποιηθούν.

Άλαιν Μυρσιέ

Σ Υ Μ Β Ι Β Α Σ Μ Ο Ι

Ούσιαστικό πού όρίζεται νομικά ώς «μία σύμβασις διά τής δποίας τά μέρη, εις μίαν διαφοράν, προσφεύγουν είς τήν διαιτησίαν ένδς τρίτου» καί κατ' έπέκταση ώς «μία διευθέτησις είς τήν δποίαν γίνονται άμοιβαΐαι παραχω-ρήσεις». "Ετσι έννοούμενος δ συμβιβασμός, παίζει στή Γαλ-λία λόγου χάρη τής 5ης Δημοκρατίας, σημαντικό ρόλο. Βέβαια ή λέξη σπάνια προφέρεται σ' ένα καθεστώς πού ή βασική του διάλεκτος περιορίζεται τελικά σέ μερικές άνιαρές έπικλήσεις — ένότης καί συνοχή, άνεξαρτησία καί κυριαρχία, μεγαλείο καί πρόοδος — καρυκευμένες, χωρίς διάκριση καί άνάλογα μέ τό κέφι ή τήν εύκαι-ρία, μέ τά έπίθετα «έθνική» ή «γαλλική». 'Αλλά δ συμβι-βασμός είναι τόσο σταθερά παρών ή στό ύπόβαθρο τών πάντων, ώστε νά άποτελή, μαζί μέ τή ρητορεία, τήν Ιδια τήν ούσία τής σημερινής μεθόδου διακυβερνήσεως.

Ή έπιστροφή τού στρατηγού Ντέ Γκώλ, ή έγκαθίδρυ-ση κατόπιν τής προσωπικής έξουσίας του, στά 1958, ήταν άποτέλεσμα ένός άπό τούς πιό έπιβλητικούς καταρ-ράκτες συμβιβασμών πού μπορεί κανείς νά βρή σέ μιά ίστορία γεμάτη, κατά τά άλλα, άπό κάθε είδους διευθε-τήσεις. Μέ τό Στρατό, μέ τά κόμματα καί τούς άργηγούς

Page 215: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 1 6 —

τους, μΐ τό Κοινοβούλιο, μέ τόν Ακτιβισμό, μέ τούς έθνι-κιστές δλων τών πλευρών καί τούς προοδευτικούς δλων τών Αποχρώσεων, οί Αμοιβαίες παραχωρήσεις είναι τόσο έκτεταμένες καί πολυάριθμες, ώστε τό περίφημο «Σας κατενόησα» τής Αγοράς τού 'Αλγερίου, θρίαμβος τού δι-φορούμενου, νά φανή γιά μιά στιγμή δτι συμφιλιώνει δλα τά άκρα.

"Ύστερα τόν συμβιβασμό τόν άνέβασαν στό δψος ένός Συντάγματος: πραγματικά τό Σύνταγμα πού μάς διέπει σήμερα χαρακτηρίστηκε σάν ήμιπροεδρικό καί ήμικοινο-βουλευτικό άπό τόν ίδιο τόν κυριώτερο συντάκτη του. Αύ-τός δ ίδιος, έκτδς άπ' δλα τ' άλλα, δφείλει «νά έξασφα-λίζη μέ τή διαιτησία του τήν όμαλή λειτουργία τών δη-μοσίων έξουσιών» (άρθρο 5) * αύτό θεσμοποιεί τό μόνιμο συμβιβασμό, είτε πρόκειται γιά τήν έπεξεργασία, μέ σειρά «διαιτησιών» καί πάλι — αύτός είναι δ καθιερωμένος δ-ρος — τού οίκονομικού Σχεδίου κάθε πέντε χρόνια, τού προϋπολογισμού κάθε χρόνο, γιά τόν καθορισμό τών τιμών τού γάλακτος, τήν ψήφιση τού έκλογικοϋ νόμου, τήν άνα-γνώριση τού Πεκίνου, ή τήν κατασκευή μιάς πισίνας στή Μαρμάντ.

Γιά νά κυβερνάς άνάμεσα σέ σκοπέλους, θά πρέπει πότε νά όνομάζης συμβιβασμό αύτό πού στήν πραγματικό-τητα δέν είναι, άφού οί παραχωρήσεις είναι δλες άπό τή μία μεριά, πότε, άντίθετα, νά κρύβης τόν Αληθινό χαρα-κτήρα συναλλαγής πού έχει μιά ένέργεια καί νά τήν πα-ρουσιάζης σάν άπόφαση τής μιάς πλευράς, χωρίς κανένα διάβημα άπό τήν άλλη, ένώ στήν πραγματικότητα είναι

Page 216: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 1 7 —

άποτέλεσμα λεπτών ύπολογισμών καί σοφοΟ καθορισμού τών δόσεων.

Ψεύτικοι συμβιβασμοί, δπως λόγου χάρη ή άλγερινή ειρήνη, πού καλύφθηκε πίσω άπό τήν δμίχλη τής αύτο-διαθέσεως: δέν ύπήρξε στ* άλήθεια πραγματική έκλογή άνάμεσα στούς τρεις δρους τής αίρέσεως (άποχωρισμός, γαλλική 'Αλγερία ή συνεταιρισμός), πού διατηρήθηκαν στήν άρχή γιά νά γίνουν άργότερα δύο καί τέλος νά μπερδευτούν καί ταυτόχρονα νά βαπτιστούν μέ άλλο δνο-μα (άνεξαρτησία καί συνεργασία). "Η μάλλον δ συμβι-βασμός, άν ύπήρξε κάποιος, δέν ήταν άνάμεσα στούς 'Αλ-γερινούς καί στούς Γάλλους, άλλά άνάμεσα στίς ψευδαισθή-σεις πού καλλιεργήθηκαν πολύ καιρό μέ τή σκληρή πρα-γματικότητα, άνάμεσα στίς άρχές καί στίς δυνατότητες.

'Αληθινοί συμβιβασμοί, άντίθετα, δπως ή στάση τοϋ καθεστώτος στό θέμα τών βασανιστηρίων, άν καί ποτέ ή κυβέρνηση δέ θέλησε νά τόν παραδεχτή: άπό τή μιά με-ριά συγκροτεί καί πάλι μιά «Επιτροπή περιφρουρήσεως τών άτομικών δικαιωμάτων καί έλευθεριών», καί άπό τήν άλλη άφίνει τούς στρατιωτικούς ήγέτες νά δώσουν τή διαταγή νά κερδίσουμε τόν πόλεμο «μέ δλα τά μέσα». Περίμενε κανείς νά διακηρύξη άπλούστατα δτι «τά βασα-νιστήρια είναι έγκλημα», περιορίστηκε νά διαβεβαιώση δτι «έγιναν ίσως ύπερβολές, άλλά δέν ύπάρχουν βασανι-στήρια». Παράλληλα έξάλλου, ή Εκκλησία άπό τήν όποία περίμενε κανείς νά διακηρύξη: «τό νά βασανίζης είναι γιά ένα χριστιανό θανάσιμο άμάρτημα», προσπαθεί κι αύ-τή νά καλύψη τό σπόρο τών πραγμάτων κάτω άπό τά άχυρα τών λέξεων, έξηγώντας δτι «δέν πρέπει νά θέτουμε

Page 217: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 1 8 —

είς τήν ύπηρεσίαν μιάς ύποθέσεως άκόμη καί δικαίβς, μέ-σα ούσιαστικώς πονηρά».

Ανεβασμένος αύτή τή φορά στό ύψος ένός ήθικού χα-νόνος, δηλαδή μιάς ήθιχής χαΐ ένός δόγματος, δ συμβιβα-σμός, πάλι χαΐ πάντα ταυτόχρονα, χαθολιχεύεται: έτσι δ τάδε συνταγματάρχης πού βρισκόταν μέ τό σύνταγμά του σέ έπιχειρήσεις στή Νότια 'Αλγερία τή στιγμή τού πρα-ξικοπήματος τών στρατηγών τόν 'Απρίλη τού 1961 καί παίρνει, ταυτόχρονα καί άπό τούς νομιμόφρονες καί άπό τούς στασιαστές, τή διαταγή νά βαδίση πρός τό 'Αλγέρι, θά σπεύση βραδέως γιά νά φτάση μετά τήν κατάρρευση τής άνταρσίας. Καί ή ίδια ή άριστερή Αντιπολίτευση όλό-κληρη — γιατί κι οί άντίπαλοι, άπό μιμητισμό ή συνή-θεια, άσκούν έπίσης τήν τέχνη τού συμβιβασμού — θά ύποστηρίξη τήν άλγερινή πολιτική τού καθεστώτος, ένώ ταυτόχρονα, θά έπικρίνη τήν δραστηριότητά του σέ δλους τούς άλλους τομείς.

Σήμερα ό συμβιβασμός θριαμβεύει τόσο στούς κομμου-νιστές, οί όποϊοι έπιδοκιμάζουν τή ντεγκωλική διπλωμα-τία, άλλά καταπολεμούν τόν τρόπο διαχειρίσεως τών έσω-τερικών θεμάτων, δσο καί στό κέντρο καί σ' ένα μέρος τής 'Αριστεράς πού καταγγέλλουν έντονα τήν έξωτερική πολιτική, ένώ είναι έτοιμοι ίσως καί νά προσδεθούν μέ τό καθεστώς. "Οσο γιά τό Ριζοσπαστικό Κόμ|ΐα, τού δποίου δ πρόεδρος είπε, στά 1966, μιά φράση άξια νά μείνη γιά τούς άπογόνους. — «Ή ένότητά μας είναι πραγματική. Εκδηλώνεται μέ τήν ποικιλία τών άπόψεών μας» — ή ίδια ή φύση του καί ή ίδια ή ύπαρξή του άποτελοΰν συμ-βιβασμό' καί άλλωστε όφείλουμε σ* αύτό τό κόμμα μιά

Page 218: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 1 9 —

όλόκληρη άνθολογία άπό τήν δποίαν άντλοΟν δ,τι έπιθυ-|ioOv οί σχολιαστές, άπό τήν μαυρόασπρη πρόταση ώς τό γάμο τοϋ κυπρίνου μέ τό κουνέλι.

ΠλάΙ στό ούσιαστικό, ή παθητική μετοχή πού χρησι-μοποιείται σάν έπίθετο δέν έχει λιγότερη πέραση στήν πολιτική. Στό λεξικό τών έκφράσεων, αύτή τή φορά, δέν μεταχειρίζονται γιά παράδειγμα τό «ένας κακός συμβι-βασμός είναι προτιμότερος άπό μιά καλή δίκη», άλλά μάλ-λον τήν κλασική άποστροφή τοϋ προσβλημένου πατέρα: «Εξέθεσες τήν κόρη μου. Είσαι άποφασισμένος νά έπανορ-θώσης ;» ( ' ) . Ή ίδια λέξη κι έδώ, μπορεί νά χρησιμοποιη-θή μέ πολύ διαφορετικούς, δηλαδή άντίθετους, τρόπους.

Μέ φόβο καί Αποδοκιμασία μιλούν γιά έναν πολιτικό πού «έχει συμβιβαστή». Συγκεκριμένα, αύτό μπορεί νά ίσχύη γιά τήν πιό άσήμαντη χειρονομία — γιατί έσφιξε τό χέρι ένϊς άντιπάλου ή άκόμα γιατί παρέλειψε νά τόν βρίση σέ όρισμένες περιπτώσεις πού ίσως έκεϊνος τόν πρόσβαλε — δπως καί γιά τίς πιό σοβαρές δεσμεύσεις ή παραλείψεις, λόγου χάρη τΙς συνεννοήσεις μέ τόν έχθρό. Προκαλείται τότε μιά άρκετά παράξενη μολυσματική ά-σθένεια πού κάνει τήν συμβιβασμένη προσωπικότητα έπι-κίνδυνο πρόσωπο πού έκθέτει δποιον πλησιάζει.

Μπορεί δμως κανείς έπίσης νά δεχτή, άκόμα καί νά έπιζητήση, τόν συμβιβασμό μέ καλό σκοπό. Ό Ιδιος ό

(1) Σ.τ.Μ. Στό κείμενο: V o u · a v e z Compomle ma fille. Στά γαλλικά τό ρήμα compromettre σημαίνει έκθέτω, διακινδυνεύω, ivffl τό οόσιαστιχό eempromi·, πού προέρχεται άπό τήν παθητική μετο-χή τοΟ ρήματος, σημαίνει διαιτησία, συμβιβασμός.

Page 219: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 2 0 —

Nxè Γκώλ, πού διακρίνεται γιά τήν ίκανότητά του στούς συμβιβασμούς, μπόρεσε μιά μέρα νά πή πώς «δλος ό κό-σμος στή Γαλλία ήταν ή θά γίνη ντεγκωλικός», άκριβώς γιατί οί συνεργάτες τού στρατηγού έφάρμοζαν πάντα τήν τακτική νά προσπαθούν νά έκθέσουν μέ έπαφές τόν μεγα-λύτερο δυνατό άριθμό τών ήγετών, άξιωματούχων καί στε-λεχών, πού στίς πιό πολλές φορές συναινούσαν, δηλαδή γοητεύονταν. Είναι πάρα πολύ άληθινό γιά τούς πολιτι-κούς αύτό πού ό ΆνρΙ Μπέκ έλεγε γιά τΙς γυναίκες: «Υπάρχουν μόνο δύο είδη γυναικών: έκεϊνες πού τΙς έκ-θέτεις κι αύτές πού σέ έκθέτουν».

Tliiq Βιανσόν Πόντε

Σ Υ Ν Α \ Λ Α Γ Μ Α

Συνάλλαγμα σημαίνει ξένο νόμισμα. Συνάλαγμα έννοεΐται, δπως καί τό Ιδιο τό νόμισμα

(βλέπε τή λέξη) : — μέ τή συγκεκριμένη του έννοια: νομίσματα καί χαρτο-νομίσματα πού κυκλοφορούν στις άλλες χώρες. Παράδει-γμα: τό τουριστικό συνάλλαγμα, πού χορηγείται στούς Γάλλους ταξιδιώτες γιά τις δαπάνες τους στό έξωτερικό. — μέ τήν άφηρημένη έννοια: κάθε περιουσία σέ ξένο νό-μισμα. Παράδειγμα: τά άποθέματα τής Τράπεζας τής Γαλλίας σέ συνάλλαγμα άποτελούνται κυρίως άπό άπαι-τήσεις σέ άμερικανικό νόμισμα.

Τό συνάλλαγμα είναι τό σύμβολο τής οίκονομικής

Page 220: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 2 1 —

έπεκτάσεως πέρα άπδ τά σύνορα: πρέπει νά κερδίζης συνάλλαγμα (μέ έξαγωγές, μέ προσέλκυση ξένων τουρι-στών) , νά έξοικονομής συνάλλαγμα (παράγοντας προϊόν-τα ώς τώρα εισαγόμενα).

Τό συνάλλαγμα είναι άδύνατο ή Ισχυρό. Τό άδύνατο συνάλλαγμα — πού μετά βίας μπορεί νά όνομάζεται συν-άλλαγμα, άφοΰ αυτός δ δρος συνδέεται μέ ύπερηφάνεια, εμπιστοσύνη, παράδοση, σταθερότητα — είναι τό συνάλ-λαγμα τών χωρών μέ μικρό βαθμό άναπτύξεως ή μέ κακή διοίκηση. 'Ισχυρό συνάλλαγμα είναι τό συνάλλαγμα πού διατηρεί μιά σταθερή άγοραστική δύναμη καί έπιτρέπει νά άγοράζης στίς χώρες πού τό έκδίδουν προϊόντα ποι-κίλα καί καλής ποιότητας. Τό δολλάριο είναι Ισχυρό συν-άλλαγμα.

ΖΝ. Τ.

Σ Υ Ν Δ Ι Κ Α Λ Ι Σ Μ Ο Ι

"Ας ξεκινήσουμε άπό τό πιό στοιχειώδες. Τό συνδι-κάτο, μάς λέει τό λεξικό, είναι μιά ένωση πού σκοπό έ-χει τήν ύπεράσπιση κοινών συμφερόντων, Ιδιαίτερα έπαγ-γελματικών. Είναι στή φύση του νά άναπτύσσεται μέσα σ' ένα δεδομένο περιβάλλον, καί νά μήν ζητά νά ξεφύγη άπ' αύτό. Συνέπεια: ή ύπεράσπιση τών κλαδικών συμφε-ρόντων είναι τό πιό άναντικατάστατο, τό πιό άμείωτο θε-μέλιο κάθε συνδικαλιστικής δράσης. "Εχει δικαίωμα κανείς νά κάνη τό πάν σ' ένα συνδικάτο: έμπόριο, κοινωνική άν-

Page 221: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 2 2 —

τίληψη, πολιτική, άκόμα καί τήν έπανάσταση, άρκεΐ νά μήν ξεχνά αύτό τό άπαραίτητο στοιχείο. Μ" άλλα λόγια: ό συνδικαλισμός όδηγεί στά πάντα μέ τήν προϋπόθεση νά μή βγή κανείς άπό τά πλαίαιά του.

Σ* ένα συνδικάτο έλαιοχρωματιστών, άνήκουν οί έλαι-οχρωματιστές κι δχι ο( κτίστες. "Η μπορεί νά πρόκειται γιά ένα συνδικάτο βιομηχανικού κλάδου: λόγου χάρη τό συνδικάτο δλων τών οικοδομικών Επαγγελμάτων. 'Αλλά τότε άποκλείονται οί μεταλλουργοί ή οί σιδηροδρομικοί. Δέ μπορεί νάναι συνδικαλιστής δποιος θέλει. Κι έκεΐνος πού είναι συνδικαλιστής δέν μπορεί νά είναι δπου θέλει. Αύ-τές οί δλοφάνερες άλήθειες, πού πολύ συχνά ξεχνιώνται, θάπρεπε νάναι άρκετές γιά νά ξεχωρίζουμε τό συνδικάτο άπό τΙς καθαρά φυσικές όμάδες δπως ή οικογένεια (άφοϋ τό συνδικάτο είναι έθελοντική δμάδα) ή άπό τΙς καθαρά τεχνητές όμάδες δπως τό πολιτικό κόμμα (άφοΰ τό συν-δικάτο στηρίζεται σέ μιά αύστηρή κοινωνικοεπαγγελματι-κή όροθεσία). Κάνουν λόγο γιά ταξικό κόμμα: είναι σχε-δόν παράδοξο' δέν λένε ταξικό συνδικάτο: θάταν ταυτο-λογία. Διαλέγεις τό κόμμα σου, δέ διαλέγεις τό συνδικά-το σου.

Παρ' δλ' αύτά, στή Γαλλία τουλάχιστο, διαλέγουμε τή Συνομοσπονδία πού θέλουμε ν' άνήκουμε. Ό ζαχαροπλά-στης δέ γίνεται δεκτός στό συνδικάτο τών μαγείρων. Μπο-ρεί δμως νά διαλέξη άνάμεσα σέ πολλά συνδικάτα ζαχα-ροπλαστών. Τό ένα είναι θεΐστικό' τό δεύτερο έλεύθερων στοχαστών' τό τρίτο κολλεκτιβιστικό" τό τέταρτο αύτόνο-μο, πράγμα πού είναι μιά πολύ ύποπτη γλωσσική έπιφύ-λαξη. Είναι άλήθεια πώς οί Γάλλοι Εχουν μιά ιδιαίτερη

Page 222: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 2 3 —

εύφυΐα νά μπάζουν τήν Ιδεολογία έκεϊ που δέν τό περι-μένει κανείς. Στό χωριό μου, οί βοσκοί έτοιμάζουν γιά. τού "Αη Γιαννιοϋ μεγάλες φωτιές πού τΙς λένε «φουάιγ»" τό βράδυ τής 24ης 'Ιουνίου είχε δυό φουάιγ, τή μία προ-οδευτική καί τήν άλλη άντιδραστική.

Διαπιστώνουμε Ιστορικά μιά παράξενη σύμπτωση: τή σύμπτωση τού πιό άπόλυτου άτομικισμοΰ καί τού πιό άπο-φασιστικού όλοκληρωτισμοΰ στήν ύπεράσπιση τής άπευ-θείας έπαφής τού μεμονωμένου άτόμου μέ τό Κράτος έναν-τίον κάθε παρεμβολής τρίτου, τής παρεμβολής ένδιαμέσων σωμάτων, δπως λόγου χάρη τά συνδικάτα. 'Απ' αύτή τήν άποψη, δ Ρουσσώ πού στό «Κοινωνικό Συμβόλαιο» άπορ-ρίπτει τά ένδιάμεσα σώματα, είναι δ κοινός πρόγονος τών έπαναστατών τού 1789 καί τού 1917" δ νόμος τού Άλ-λάρντ (1790) πού καταργεί τΙς συντεχνίες" δ νόμος Λέ Σαπελιέ (1791) πού άπαγορεύει τά σωματεία, άποκτοϋν ένα άναπάντεχο άντίγραφο στό 10ο Συνέδριο τού Σοβιετι-κού Κομμουνιστικού Κόμματος (1921) δπου έμφανίζεται δ Τρότσκυ νά άρνεϊται, στ' δνομα τού προλεταριακού κρά-τους, κάθε αύτονομία στά συνδικάτα τών προλεταρίων: ποιανού, λοιπόν, πραγματικά περνά άπό τό μυαλό νά ύ-περασπιστή τόν έαυτό του έναντίον τού έαυτοΰ του;

Στή μιά περίπτωση, ή άπαγόρευση τών συνδικάτων έ-χει σάν άποτέλεσμα νά έπιβεβαιώση τήν άνοδο τού άστι-κού άτομισμοΰ καί τής έλευθερίας τών έπιχειρήσεων" στήν άλλη, τό θρίαμβο τού προλεταριακού κόμματος κατά τών έργατών.

'Αντίθετα μέ τΙς αύταπάτες τής τυπικής δημοκρατίας καί τά παράδοξα τής δλοκληρωτικής δημοκρατίας, δ συν-

Page 223: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 2 4 —

δικαλισμός Αναδεικνύεται όπαδός μιάς πλουραλιστικής δη-μοκρατίας πού Αναγνωρίζει δτι τΑ συμφέροντα τοϋ παρα-γωγού δέ συμπίπτουν Αναγκαστικά μέ τά συμφέροντα τοϋ πολίτη. Ή δημοκρατία, κατά τό συνδικαλιστή, στηρίζε-ται Απαραίτητα στά πολλά κέντρα έξουσίας. Ό συνδικα-λισμός είναι ένα Από τά κέντρα αύτά. 'Αντίθετα μέ τή δη-μοκρατία τοϋ Ρουσσώ πού άξιώνει, ό πολίτης στό βάθος τής συνείδησης του νά δίνη προέχουσα θέση στή γενική θέληση σέ σχέση μέ τήν ιδιαίτερη θέληση, δ συνδικαλι-σμός ένισχύει τή νομιμότητα αύτής τής διπλής θέλησης. Δέν είναι κυνισμός πού άντιτίθεται στήν άρετή, είναι, στό βάθος, άναγνώριση τοϋ ταξικού άγώνα στή θέση μιάς Ιδεαλιστικής άντίληψης γιά τό Κράτος. Ό συνδικαλισμός έχει λοιπόν άνάγκη γιά ν' άναπτυχθή, ένα φιλοσοφικά ού-δέτερο κράτος, έχθρικό σέ κάθε μονοπώληση τής άλήθειας καί τής έκπροσώπησης, μέ λίγα λόγια Ινα κοσμικό κρά-τος. Ταυτόχρονα, μέ τήν άρνηση κάθε μορφής ένσωμά-τωσης του σ' αύτό τό κράτος ή στά πολιτικά κόμματα, μέ τήν αύστηρή διατήρηση τής αύτογομίας του στή λήψη τών άποφάσεων καί στή δράση, άποτελεΐ τό καλύτερο πρό-χωμα έναντίον κάθε δλοκληρωτικού πειρασμού μέσα στό ίδιο τδ Κράτος.

Σήμερα, έπειδή δ κίνδυνος παρουσιάζεται λιγότερο ά-πειλητικός, όρισμένοι θά ήθελαν, μέ τό πρόσχημα τής ά-ποτελεσματικότητας, νά παραιτηθή δ συνδικαλισμός άπό τήν άνεξαρτησία του, πρός δφελος κάποιου πολιτικού σχε-δίου ή ένός συστήματος σχεδιοποίησης. Υπάρχουν πάρα πολλές έλπίδες δτι τίποτε άπ' αύτά δέν θά γίνη. Πρά-γματι, ποτέ άλλοτε, παρόλο πού βαδίζουμε πρός τήν κοι-

Page 224: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 225 —

νωνία τής συγκεντρωμένης οικονομίας, δέν είχαμε τό-σο άνάγκη άπό μιά «έξισορροπητική έξουσία» (Τζ. Κ. Γκαλμπραίηθ) Ικανή δχι μόνο νά έξασφαλίζη τό μεγαλύ-τερο δυνατό δφελος γιά τούς έργαζομένους άπό ένα ύψη-λής παραγωγικότητας σύστημα, άλλά καί νά άμφισβητή άποτελεσματικά τίς σκοπιμότητες τοΰ συστήματος.

Ό συνδικαλισμός είναι πρωτογενής, ούσιαστικά, χάρη στά μέσα, πού χρησιμοποιεί στή δράση του. Άλλά τό κυ-ριώτερο μέσο τοΰ συνδικαλισμού είναι ή δράση τών μα-ζών. Σήμερα πού ή δημοκρατία τείνει δλο καί λιγότερο νά έχη κύριο χαρακτηριστικό της τήν άντιπροσώπευση, καί δλο καί περισσότερο τή συμμετοχή, δ συνδικαλισμός έχει νά διαδραματίση ένα βασικό ρόλο: νά βοηθήση νά καλυφθή ή τάφρος, πού, παρ' δλ' αύτά ύπάρχει, άνάμε-σα στούς άρχηγούς καί στίς μάζες, άνάμεσα σέ κυβερνών-τες καί κυβερνωμένους. Λένε καμιά φορά δτι ή δημοκρα-τία είναι ή συνεχής διείσδυση τοΰ παρεχόμενου στό οίκο-δομούμενο. 'Αναμφισβήτητα, δ συνδικαλισμός είναι άπό τήν μεριά τοΰ παρεχόμενου, κι έκεΐ πρέπει νά μείνη. Ε -πικρίνοντας τό λαϊκό αύθορμητισμό, οί μαρξιστές κατέλη-ξαν νά έχουν δλοένα καί μεγαλύτερη δυσπιστία πρός τό λαό. 'Ασφαλώς δέν είναι πάντα δυνατό νά ικανοποιούν-ται δλες οί άπαιτήσεις καί δλες οί έπιθυμίες. 'Αλλά είναι άπολύτως άναγκαϊο νά μποροΰν νά έκφράζωνται, γιά νά δίνουν νόημα στήν οικονομία, καί ν' άνατρέπουν τή σχέ-ση πού ύπάρχει σήμερα άνάμεσα στόν έργαζόμενο καί στή μηχανή, στόν άνθρωπο καί στά μέσα παραγωγής. Προτρέ-χοντας άπό τά τεχνικά δεδομένα, μ' ένα τρόπο πού καμιά φορά έπικρίνεται σά μή ρεαλιστικός, ό συνδικαλισμός πρα-

14

Page 225: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 227 —

γματοποιεί έργο αύθεντικά έπαναστατικό: είναι άπό τούς πρωτεργάτες, δπως τόνισε ό Μερχάιμ, ένός ν έ ο υ κ ο ι-ν ώ ν ι κ ο 0 δ ι κ α ί ο υ . Γι' αύτό τά συνδικάτα συχνά κατηγορούνται καί γιά δππορτουνισμό καί γιά έλλειψη ρεα-λισμού. Γιά δππορτουνισμό, γιατί είναι στόν προορισμό τοϋ συνδικάτου νά έπιδιώκη συστηματικά τΙς διαπραγματεύσεις μέ τούς άντιπάλους, πράγμα πού σοκάρει τούς άνθρώπους άρχών' γιά έλλειψη ρεαλισμού γιατί είναι έπίσης στή φύση τους νά μήν Ικανοποιούνται ποτέ άπ' δ,τι πέτυχαν, πράγμα πού ένοχλεϊ τούς συνετούς άνθρώπους. «Κάθε σύνθεση εί-ναι κυβερνητική», έλεγε δ Προυντόν" τό συνδικάτο λοι-πόν, δπως καί ot μάζες τΙς δποΐες έκφράζει, δέν μπορεί νά Ικανοποιηθή άπό καμιά σύνθεση, άπό κανένα σύστημα. Γι' αύτό κατηγορείται γιά συστηματική έχθρότητα κατά τής έξουσίας, δηλαδή γιά άναρχισμό. Λάθος. Τό συνδικά-το δμως είναι ή έπιβεβαίωση τής ύψηλής άξίας τής άμε-σης δράσης. Κάθε άπόπειρα νά γίνουν ot συνδικαλιστές ήγέτες αίχμάλωτοι τής διοικητικής έλίτ γιά νά ένσωμα-τωθοϋν στήν τάξη τών πολιτικών, συνεπιφέρει τήν κατα-στροφή τής άμεσης δράσης πρός δφελος τής έμμεσης δρά-σης, δηλαδή τήν άποκοπή τοϋ δμφάλιου λώρου τής δη-μοκρατίας.

Είναι αύτονόητο πώς ό συνδικαλισμός δέν μπορεί νά άρκεΐται σέ κανένα άποτέλεσμα, δέν μπορεί νά σταματά σέ κανένα άντικειμενικό σκοπό, ούτε καί στό σοσιαλισμό. "Ολες ot μέθοδοι διοικήσεως τοϋ κράτους καί διευθύνσεως τής οικονομίας πρέπει νά κρίνωνται άπό τδ συνδικαλισμό μέ βάση τήν αύτοχειραφέτηση, τή μοναδική χειραφέτηση άξια τοϋ δνόματός της. Επαναλαμβάνοντας τή διατύπωση

Page 226: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 226 —

τοϋ Μπερνστάιν, θά μπορούσαμε νά πούμε πώς χαΐ γιά τό συνδικαλισμό, δέν έχει καμιά σημασία ό σκοπός, τό πάν, ή σχεδόν τό πάν, είναι τά μέσα γιά νά φτάσουμε στό σκοπό. 'Αλλά άπό τό 1917, ό σοσιαλισμός έχει παραδοθώ) στόν πειρασμό νά εύεργετή (Χ. Ντυμερύ), δηλαδή νά πραγματοποιώ) τή χειραφέτηση τών έργαζομένων κατ' ά-τομο, ή μέ τή μεσολάβηση τοϋ κόμματος.

— Μόνο πού ό συνδικαλισμός πού βλέπω στή Γαλλία καί στό έξωτερικό, λέει δ συνομιλητής μου, είναι πολύ διαφορετικός άπ' αύτόν πού περιγράφετε" βλέπω συνδικά-τα ύποταγμένα σ' ένα κόμμα, βλέπω άλλα στά δποΐα ή γραφειοκρατικοποίηση είναι μόνο μιά άπό τΙς έκδηλώ-σεις τής ένσωμάτωσής τους στό σύστημα, τό όποιο ύποτί-θεται δτι άντιμάχονται" βλέπω μάζες άδιάφορες πού έγκα-ταλείπουν σέ άμετάθετους άρχηγούς μιά άπόλυτη έξουσία. Βλέπω ήγέτες πού κρίνουν τά πράγματα, πότε σάν δ κό-σμος νά μήν άλλαζε καθόλου έδώ κι έναν αΙώνα, πότε σάν πρόεδροι ή γενικοί διευθυντές έταιριών.

— Είπα τό Αντίθετο ; 'Αρνήθηκα πώς ό συνδικαλισμός περισσότερο άπό κάθε άλλον όργανισμό δέν έκανε τίποτε γ ια νά προσαρμοστή σέ μιά βιομηχανική κοινωνία πού βρίσκεται σέ πλήρη έξέλιςη χωρίς ν ' άπαρνηθή τόν έαυτό του; Τελ ικά , είναι τό πιό κουραστικό άπό τά έπαγγελμα-τα, άν είναι έπάγγελμα ' τό πιό συντηρητικό, άν αύτό πού πρόκειται νά συντηρηθή δέν ήταν τόσο μικρό καί τόσο λίγο άξιοζήλευτο. Σιτιστές τής έπανάστασης ή κηπουροί τής έργατικής τάξης; Τ ά συνδικάτα παλεύουν μέσα σ' Ι-να ψεύτικο δίλημμα" οί πιό ριζοσπάστες στήν κριτική τους γ ιά τόν καπιταλισμό δσο τούς περιφρονεί" οί πιό θερμοί

Page 227: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 2 8 —

θιασώτες τής συνεργασίας καί τοϋ γενικοϋ συμφέροντος άπό τή στιγμή πού γίνονται δεχτοί στούς χόλπους τής ήγετιχής έλίτ' άλλά τελιχά τά συνδικάτα παραμένουν ίχα-νά νά ξεφύγουν άπ' δλες αύτές τΙς παγίδες έφ' δσον πι-στεύουν στόν έαυτό τους.

Ζάχ Ζυλλιάρ

Σ Υ Ν Υ Π Α Ρ Ξ Η

'Από τή στιγμή πού οί ιδεολογίες έγιναν πολεμικά δ-πλα (χομομυνισμός, ναζισμός) ή στρατιωτική στρα:ηγική βρέθηκε βραχυκυκλωμένη. Δημιουργήθηκε Ινα νέο μέτω-πο γιά τό όποιο βρέθηκε άοπλη. Γιά νά έξαφανίση αύ-τόν τόν άθέμιτο Ανταγωνισμό τής χρειάζονταν νέα δπλα xal άρκετά παράλογα ώστε νά ίπιβάλη σιωπή στήν ιδεο-λογική άλαζονία. Αύτά τά δπλα Ιφευρέθηκαν: τά λένε ά-πόλυτα γιατί σέ περίπτωση πού χρησιμοποιηθούν, θά κα-ταλύσουν καί τό ίδιο τό ϊπαθλο τού πολέμου έξαφανίζον-τας τούς έμπολέμους. Γέννησαν τή συνύπαρξη, μιά μορ-φή συμβολαίου άσφαλείας πού τά ισχυρά Κράτη κατάλη-ξαν νά ύπογράψουν μεταξύ τους γιά νά μήν κινδυνεύουν νά έξαφανιστούν. Οί μικρές χώρες — καί προπαντός οί φτωχές χώρες — δέν Ιχουν τούς Γδιους λόγους γιά νά φροντίζουν τήν ύγεία τους καί καμιά φορά πιστεύουν δτι Ιχουν έξαιρετικούς λόγους νά άντιμετωπίζη ή μία τήν άλλη μέ τά δπλα πού δέν μπορεί νά είναι παρά άπαρ-χαιωμένα.

Page 228: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 2 9 —

Στήν πραγματικότητα, ή συνύπαρξη προέρχεται άπό τήν συν-ουσία, τήν κοινή ούσία τών κρατών πού τήν I-φαρμόζουν καί πού είναι ό ύψηλός τους βαθμός τεχνικής καί βιομηχανικής δύναμης. Είναι τό προνόμιο τών πλού-σιων.

Ζώρζ Xaretv

ΤΑΜΕΙΟΝ

ΚΑΤΑΘΕΣΕΩΝ ΚΑΙ ΠΑΡΑΚΑΤΑΘΗΚΩΝ

'Ιδρύθηκε τό 1799 καί τό πρώτο του δνομα ήταν Τα-μείο 'Αποσβέσεων. Ό Ναπολέων τό δημιούργησε καί τό άνέπτυξε γιά νά έκπληρώνη στήν ύπηρεσία τοΰ Κράτους μιά σειρά καθηκόντων: στήριξη τής τιμής τών δμολογιών τών κρατικών δανείων, έπενδύσεις δημοσίου Ενδιαφέρον-τος, διαχείριση είδικών πόρων, φύλαξη παρακαταθηκών καί πόρων γιά κρατικές συντάξεις. Αύτός είναι ό άρχικός προορισμός τοΰ Ταμείου, δηλαδή ό ρόλος μιάς Τράπεζας τοΰ Δημοσίου Ταμείου. Αύτή είναι ή πιό παλιά λειτουργία του καί παραμένει βασική. Τό Ταμείο είναι δορυφόρος τοΰ Δημοσίου Ταμείου. Διευκολύνσεις γιά τήν έκπλήρω-ση τής άποστολής του: σ' δλόκληρη τή Γαλλία, λογιστές τοΰ Δημοσίου Ταμείου καί ύπάλληλοι τής Διευθύνσεως Ταχυδρομείων είναι καί δικοί του πράκτορες. Χρήσιμο γ:ά τό Κράτος νά έχη στήν ύπηρεσία του μιά δική του Τρά-πεζα, γιά νά τής άναθέτη νά πραγματοποιή έπιχειρήσεις

Page 229: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 3 0 —

δημοσίου συμφέροντος, γιά νά τή δανείζη, γιά νά τής ύποδεικνύη δανειστές τής έκλογής του.

Αύτό τδ ίδρυμα, δπως χι δλα τά άλλα, είναι προϊόν διαδοχικών έπιδράσεων. Πρώτ' άπ' δλα, ή φιλελεύθερη παράδοση τών κοινοβουλευτικών μοναρχιών τού 19ου αί-ώνα. Έ Παλινόρθωση, στά 1816, δίνει στό ίδρυμα τό σημερινό του δνομα καί τόν κανονισμό πού διατηρεί άκό-μα. Σκοπός είναι νά ένισχυθή ή αύτονομία άπέναντι στό Κράτος μιάς πιστωτικής άρχής, ρόλος τής όποιας είναι νά ύπερασπίζεται τά συμφέροντα τής άτομικής Ιδιοκτη-σίας. Γι αύτό τής παραχωρήθηκε τέτοια έξαιρετική άνε-ξαρτησία. Στό γενικό διευθυντή τού Ταμείου έχουν δοθή έγγυήσεις τού άμετάθετου. Δρα ύπό τόν έλεγχο μιάς Επο-πτικής έπιτροπής πού τά μέλη της είναι οί άμεσοι Εκπρό-σωποι τών κοινοβουλευτικών συνελεύσεων καί τών συντα-γματικών σωμάτων: Συμβουλίου τού Κράτους καί Ελεγ-κτικού Συνεδρίου. Αύτή ή έπιτροπή συνέρχεται κάθε δε-καπέντε μέρες καί γνωμοδοτεί γιά δλες τίς πράξεις τής διοικήσεως.

Μιά νομοθεσία έπίσης έξαιρετική άνταποκρίνεται στήν άνάγκη νά πλαισιωθούν μέ τό μέγιστο τών προφυλάξεων δύο λεπτές λειτουργίες: ή κρατική παρέμβαση στή χρη-ματαγορά καί ή διαχείριση τών άποταμιεύσεων.

Οί άνθρωποι τής Παλινορθώσεως θέλουν νά δημιουρ-γήσουν αίσθημα έμπιστοσύνης στούς κατόχους δμολογιών τών κρατικών δανείων. Προικίζουν τό Ταμείο μέ σημαντι-κούς πόρους γιά νά μπορή ν' άγοράζη κάθε μέρα κουπόνια στό Χρηματιστήριο. 'Από τότε χρονολογείται ή θέση κλει-δί τού Ταμείου τών καταθέσεων στήν άγορά άξιών μέ

Page 230: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 3 1 —

σταθερή πρόσοδο. Ύπήρξε πάντα δ μεγαλύτερος άγορα-στής κουπονιών καί σήμερα δμολογιών τοΰ δημοσίου καί ιδιωτών. Ένας τόσο δυνατός έπιχειρηματίας παίζει στόν καθορισμό τοΰ μακροπρόθεσμου δανεισμοΰ χρήματος, ρόλο άνάλογο μέ έκεΐνον πού παίζει τό Εκδοτικό Ίδρυμα στόν καθορισμό τοΰ έπιτοκίου τών βραχυπρόθεσμων δανείων. Ή μοναρχία τοΰ 'Ιουλίου ένισχύει τά μέσα του, παρέχοντάς του στά 1837, τούς πόρους τών ταμιευτηρίων. Τούς άφαί-ρεσε άπό τό Δημόσιο Ταμείο πού ήταν έπιφορτισμένο μ' αύτούς. Ή φιλελεύθερη παράδοση έκανε λοιπόν τό Ταμείο τών καταθέσεων, δχι μόνο τό ρυθμιστή τής χρηματαγοράς, άλλά καί Ταμιευτήριο.

Ή δεύτερη αύτοκρατορία έγκανιάζει γιά τό Ταμείο ένα δεύτερο ρόλο. Ό Ναπολέων δ Γ ' προωθεί τό Ταμείο στή λαϊκή άσφάλιση. Σκοπός είναι νά προληφθή ή μαζι-κή έξαθλίωση μέ τή χρησιμοποίηση τών μέσων τής Ιδιω-τικής πρόνοιας. Έτσι γεννιώνται τά έθνικά ταμεία άσφα-λίσεων — γήρατος, θανάτου, άναπηρίας — πού τά διευ-θύνει τό Ταμείο τών καταθέσεων. 'Αντιπροσωπεύουν, Ισα-με πού καθιερώθηκαν ot ύποχρεωτικές κοινωνικές άσφαλί-σεις, τήν ούσιαστικότερη προσπάθεια συλλογικής πρόνοιας. Σήμερα, οί δραστηριότητες τού Ταμείου τών καταθέσεων δσον άφορά τίς άσφάλειες ζωής, συγχωνευμένες στό Εθνι-κό Ταμείο Προνοίας, παραμένουν πολύ σημαντικές.

Στροφή πιό πρόσφατη, ή προσέγγιση μέ τούς τοπι-κούς δργανισμούς. 'Από τήν άρχή τδ Ταμεϊο δάνειζε τίς κοινότητες, μά σάν ένας συνηθισμένος τραπεζίτης, δηλα-δή μέ τό έπιτόκιο τής άγοράς καί βραχυπρόθεσμα ή μεσο-πρόθεσμα. ΤΗταν ένας άπό τούς δανειστές τους, πολύ πί-

Page 231: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 3 2 —

σω άπό τό "Ιδρυμα Εγγείου Πίστεως. Ή έλλειψη κεφα-λαίων, ή έπιθυμία νά διευκολυνθούν οί τοπικές έπενδύσεις, άλλαξαν τήν κατάσταση. Άπό τό 1935, τό έπιτόκιο καί ή διάρκεια τών δανείων τοΟ Ταμείου ξεκολλοΟν άπό τούς δρους τής άγοράς. Πολύ μακροπρόθεσμα δάνεια, προνομιοϋ-χα έπιτόκια. Ή χρηματοδότηση τών τοπικών έπενδύσεων μετατρέπεται σέ μιά δημόσια όπηρεσία πού δργανό της γί-νεται τό Ταμείο. Είναι γιά τό Ταμείο ένα μισο - μονοπώ-λιο. Άλλά ένα μονοπώλιο ένδειας δπου τό μεγάλο πρό-βλημα είναι νά μοιραστή σωστά μιά εύνοια μέ τό δελτίο. Τό δελτίο δμως έπιβάλλει προτεραιότητες στή χορήγηση τών μερίδων. Ό Νόμος Μενζόζ, στά 1950, άφήνει στά ταμιευτήρια, άπό τά όποια προέρχεται τό χρήμα, τή φρον-τίδα νά διαλέξουν έκείνους πού θά λάβουν τό μεγαλύτερο μέρος τών τοπικών δανείων (50% τών πόρων πού θά χρη-σιμοποιηθούν) . "Ετσι τό Ταμείο μπορεί νά δρά σέ δεύτερο βαθμό μέσα σέ ένα όργανισμό πιό άποκεντρωμένο άπό πρίν.

Ή άπαρίθμηση τών άλλων δραστηριοτήτων του θά ή-ταν άνιαρή. Γιατί έχει τόσες δραστηριότητες; Οί εύκολίες πού προσφέρει μιά διοίκηση είδικευμένη σέ διαχειριστικά καθήκοντα χρησιμοποιούνται πολύ σέ μιά χώρα δπου τά μέσα είναι πάντα λιγότερα άπό τΙς άνάγκες. Βλέπει κα-νείς τό Ταμείο, νά έκτελή καλούμενο άπό τό Κράτος, άλ-λά καί άπό κοινωνικά Ιδρύματα, έπιχειρήσεις, κοινότητες καί γιά λογαριασμό τους — έπίσης δμως καί μέ δική του πρωτοβουλία — τά πιό διαφορετικά έργα: νά πληρώνη κάθε είδους συντάξεις καί έπιχορηγήσεις, νά διαχειρίζε-ται έταιρίες έπενδύσεων καί τοποθετήσεων, νά κτίζη κα-

Page 232: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 3 3 —

τοικίες, νά δίνη τεχνική βοήθεια σέ όργανισμούς πολεο-δομικούς...

Τρεις τεχνικές θυγατρικές έπιχειρήσεις τοΟ Ταμείου τών καταθέσεων έχουν προσελκύσει Ιδιαίτερα τήν προσο-χή. Ή Κεντρική Εταιρία άκινήτων (S.C.I.C.) έκτισε, μέ ρυθμδ 15.000 περίπου κατοικίες τδ χρόνο, μερικά άπό τά μεγάλα συγκροτήματα καί τίς πόλεις πού είναι πολύ γνωστές στή Γαλλία. Ή Κεντρική Εταιρία γιά τόν έξο-πλισμό περιοχών (S.C.E.T.) καί ή Εταιρία μελετών γιά τήν οικονομική καί κοινωνική άνάπτυξη (S.E.D.E.S.) προσφέρουν τΙς τεχνικές ύπηρεσίες τους, στή Γαλλία καί στό έξωτερικό, σέ έργοδηγούς Επιφορτισμένους μέ τήν έκ-τέλεση κάθε είδους έξοπλισμοΰ.

Αΰτός ό πολλαπλασιασμός τών δραστηριοτήτων τοΰ Ταμείου προκαλεί έκπληξη. Κατά καιρούς άνησυχεί δσους βλέπουν σ' αύτόν τόν πολλαπλασιασμό τή μεθόδευση ένός κρυφού κολλεκτιβισμοΰ. 'Αλλά ή έπέκταση τών άρμοδιοτή-των τοΰ Ταμείου φαίνεται πώς ήταν πάντα έργο συντη-ρητικών κυβερνήσεων. Αύτή ή έπέκταση θέτει ένα πιό σο-βαρό πρόβλημα: Πώς μπορεί κανείς νά έχη τόσους ρό-λους χωρίς νά συγχέη τΙς διάφορες άξιώσεις πού όφείλει νά σέβεται καί μερικές άπό τΙς όποιες είναι άντίθετες με-ταξύ τους;

Δέν ύπάρχει άσυμβίβαστο στό νά είσαι, ταυτόχρονα, τράπεζα έργασιών (έταιρίες αύτασφαλίσεως, άσφαλιστικά ταμεία, Ταμεία συντάξεων, κοινωνικών άσφαλίσεων, άνερ-γίας κ.λ.) καί τράπεζα άποταμιεύσεων. Αύτοί οί δύο όρ-γανισμοί έχουν τό ίδιο άντικείμενο: νά ύπερασπίσουν τά συμφέροντα τών λαϊκών τάξεων. Μά πώς νά είσαι ταυ-

Page 233: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 3 4 —

τόχρονα καί μέ συνέπεια, τραπεζίτης άποταμιεύσεωγ καί έργασιών άπό τήν μιά μεριά καί τραπεζίτης τοϋ Δημοσίου Ταμείου καί τών δημόσιων όργανισμών άπό τήν άλλη. Τό Ταμείο έρριξε πάντα τό βάρος του στήν προσπάθεια νά πέση ή τιμή τοϋ χρήματος. "Αλλοτε αύτή ή προσπάθεια έπαιρνε κυρίως τή μορφή τών άγορών στό Χρηματιστήριο πού είχαν σάν άποτέλεσμα τήν πτώση τών τιμών τών άξ ι-ών. Σήμερα τό Ταμείο έχει γίνει, έκτός άγοράς, ένας προ-μηθευτής πιστώσεων μέ προνομιακούς δρους. Τό σύστημα είναι άποτελεσματικό γιά τίς έπενδύσεις. 'Από τήν άποψη τοϋ κόστους καί τής άπόδοσης είναι άσύγκριτο σέ άποτελέ-σματα. Γιά νά πάρουμε μόνο ένα παράδειγμα, οί πόροι πού συγκεντρώθηκαν άπό τό 'Εθνικό Ταμείο 'Αποταμιεύσεων καί τούς διαχειρίστηκε τό Ταμείο τών καταθέσεων πλη-ρώθηκαν μέ έπιτόκιο 3% στούς καταθέτες (πού είναι ό-πωσδήποτε μεγαλύτερο άπό έκεϊνο πού δίνουν οί τράπε-ζες) καί δανείστηκαν μέ 5% ή μέ 5,25%. Καλύφθηκαν δλα τά έξοδα διαχειρίσεως καί άποφέρουν άκόμα στό Κρά-τος κέρδος πού, τό 1965, ξεπέρασε τά 400 έκατομμύρια.

Αύτό τό κέρδος είναι, χωρίς άλλο, ή άμοιβή γιά τήν έγγύηση πού έδωσε τό Δημόσιο Ταμείο. Αύτό δέν σημαί-νει πώς δέν ύπάρχει κάτι τό δυσάρεστο στήν ύπόθεση δ-ταν σκεφτή κανείς τό ρόλο τών ταμείων άποταμιεύσεων καί τοϋ Ταμείου καταθέσεων άπέναντι στήν άποταμίευση καί στήν έργασία. Σκοπός ήταν νά προστατευθούν άπό κάθε κίνδυνο, νά διατηρηθούν καί νά αύξηθοϋν τά κατατεθει-μένα κεφάλαια. Τό Ταμείο δέν τό κατορθώνει, έδώ καί πενήντα χρόνια παρά μόνο όνομαστικά, μ' ένα τόκο κεφα-λαιοποιήσεως συχνά κατώτερο άπό τό ποσοστό ύποτιμή-

Page 234: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 3 5 —

σεως xoö νομίσματος. Μέ άλλα λόγια, άπό τήν άποψη πού στή θεωρία είναι καί άποψη τοϋ Ταμείου, τήν άπο-ψη δηλαδή μιάς τράπεζας πού έγγυάται τΙς άποταμιεύ-σεις τών έργαζομένων, τό Ίδρυμα θάπρεπε νά ξαναγίνη άπό τήν άρχή, άν θέλουμε νά τό κάνουμε πλήρως άπο-τελεσματικό.

Άπό τήν άλλη μεριά, τά πράγματα δέν είναι άπλά στό πεδίο τών δανειστών στούς δποίους είναι άφοσιωμένο τό Ταμείο. Υπάρχουν πολύ περισσότερες άνάγκες γιά δά-νεια παρά πηγές. Άνάμεσα σ' αύτούς πού πιστεύουν δτι έχουν δικαιώματα, ό άνταγωνισμός είναι άναπόφευκτος. Δέν είναι πάντα βολικό νάσαι ταυτόχρονα ή τράπεζα τού ύπουργοϋ Οικονομικών καί ή Τράπεζα τών κοινοτήτων τής Γαλλίας. Ό ύπουργός τών Οικονομικών ένδιαφέρε-ται νά φορτώση στό Ταμείο καταθέσεων τό μεγαλύτερο δυνατό βάρος έθνικών έπενδύσεων, γιά νά μή βαραίνουν τόν προϋπολογισμό του. Είναι ή λογική τής «άποδημοσιο-νομοποιήσεως». Άλλά ή προώθηση τών «κοινωνικών έρ-γων», πού ή χρηματοδότησή τους έχει άνατεθή στό Τα-μείο είναι έπίσης λογική καί δρθή καί αύτή ή «άποδη-μοσιονομοποίηση» τήν δυσκολεύει. Πώς νά βρεθή ή σωστή λύση; Οί διευθύνοντες τό Ταμείο τών καταθέσεων πιστεύ-ουν πάντα δτι ή έκλογή έναπόκειται στό Δημόσιο. Οί πληρωμές γίνονται άπό τό Υπουργείο Οικονομικών καί άπό τά άλλα οικονομικά ύπουργεϊα πού άπονέμουν καί κα-τανέμουν τΙς έπιχορηγήσεις τΙς δποίες έρχονται αυτόμα-τα νά συμπληρώσουν τά δάνεια τού Ταμείου. Αύτό ση-μαίνει πώς ή πιστωτική πολιτική τού Ταμείου συγχέεται κατ' άνάγκην μέ τήν πραγματοποίηση προγραμμάτων γιά

Page 235: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 3 6 —

τόν καθορισμό τών όποιων άλλοι είναι ύπεύθυνοι. Μιά εικόνα μπορεί νά χρησιμεύση σά σύμβολο. 'Ανά-

μεσα στήν όδό ΛΙλ καί στό Σηκουάνα, τά κτίρια τού Τα-μείου καταθέσεων είναι κτισμένα γύρω άπό ένα παλιό ξε-νοδοχείο τού όποίου σώζεται ένα άέτωμα. Τό άέτωμα πα-ριστάνει τήν 'Αθηνά νά έξετάζη Ινα σχέδιο. Ή σοβαρή 'Α-θηνά τής όδού ΛΙλ άναθέτει στό Σχέδιο τή φροντίδα νά κατανείμη τΙς έπενδύσεις της. Ποιός μπορεί νά είναι σο-φότερος άπό τό Σχέδιο; Τό Σχέδιο συγκεντρώνει τΙς άπο-φάσεις, δπως τό Ταμείο συγκεντρώνει τήν άποταμίευση. Έδώ βρίσκεται τελικά τό πραγματικό πρόβλημα: αύτή ή συγκέντρωση, πού δέν έχει τό άντίστοιχό της στίς γειτονι-κές χώρες, είναι μιά δύναμη ή μιά άδυναμία γιά τή γαλ-λική οίκονομία;

Κ. Ντυτρεμπλώ

Τ Ε Χ Ν Ο Κ Ρ Α Τ Ι Α

Μπορεί κανείς, πολύ σχηματικά, νά κατατάξη ώς έ-ξής τούς διάφορους τύπους έξουσίας πού οί κοινωνίες θέ-λησαν ή άποδέχτηκαν: — ή έξουσία στήν δποία οί «κυβερνώντες» έπιλέγονται ά-νάλογα μέ τΙς είδικές σχέσεις πού διατηρούν μέ τόν θεό ή μέ τούς θεούς. — ή έξουσία στήν δποία άναδεικνύονται ύστερα άπό στρα-τιωτική νίκη" σ' αύτό τό τύπο πρέπει νά περιληφθούν κι

Page 236: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 3 7 —

έκεϊνοι στούς όποιους παίζει ρόλο ή οίκογενειακή κατα-γωγή. — ή έξουσία στήν δποία οί κυβερνώντες έπιβάλλονται χά-ρη στίς περιουσίες τους πού τούς δίνουν άξία, ίσως καί γιατί μποροϋν νά διαθέσουν πόρους γιά τό σύνολο, σέ περί-πτωση κινδύνου. — ή έξουσία στήν δποία ή έπιλογή τών άρχόντων γίνεται μέ κλήρο (αύτδς είναι, κατά τά φαινόμενα, δ πιό Αληθι-νά δημοκρατικός τύπος). — ή έξουσία στήν δποία έκλέγονται μέ πλειοψηφία, άπό ένα άπό τά πρίν καθορισμένο σώμα πολιτών καί σύμφωνα μέ τρόπο έκλογής έπίσης άπό τά πρίν καθορισμένο. — ή έξουσία στήν δποία οί κυβερνώντες έπιβάλλονται μέ τίς ούσιαστικές άρμοδιότητές τους στή διακυβέρνηση.

Αύτοί είναι καθαροί τύποι, πού, στήν Ίστορία, έδω-σαν τήν δυνατότητα γιά πολλούς μεικτούς τύπους (ή άνα-κατώματα). Ή τεχνοκρατία τείνει νά έπιβάλη, στήν κα-θαρή του μορφή, άκριβώς αύτό τόν τελευταίο τύπο έξου-σίας. Ό Πλάτων είναι ένας συστηματικός θεωρητικός τής τεχνοκρατίας. Δέ δυσκολεύτηκε καθόλου νά άποκαλύψη τόν τυχαίο καί παράλογο χαρακτήρα δλων τών άλλων τρόπων έπιλογής. Καί προβλέπει έναν τρόπο γιά τή δια-μόρφωση τών «φυλάκων - άρχόντων» πού τούς έξασφαλί-ζει τήν ύπέρτατη έξουσία. Αύτό είναι, είκοσιτρεΐς αΙώνες άργότερα, τό δραμα καί τού Χέγκελ. Σήμερα πού ή λογι-κή (δ Πλάτων τή θεωρούσε Ιδανικό κι ό Χέγκελ σάν κυοφορούμενη πολιτική πραγματικότητα) έχει γίνει δ πραγματικός ρυθμιστικός παράγοντας τής ζωής, καταλα-βαίνει κανείς πόση έλξη μπορεί νά άσκήση ή Ιδέα δτι

Page 237: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 3 8 —

ύπάρχει μιά έ π ι σ τ ή μ η γ ι ά τ ή δ ι α κ υ -β έ ρ ν η σ η τ ώ ν κ ο ι ν ω ν ι ώ ν , πού Ιπιτρέπει σ' δλα τά έπίπεδα, άκριβεΐς ύπολογισμούς καί προβλέ-ψεις. Ό τεχνοκράτης είναι, γιά τΙς κοινωνίας, σύμφω-να μέ τήν άντίληψη αύτή, δτι δ τεχνικός είναι γιά τις ύλικές πραγματικότητες.

θεωρείται ύψηλό έργο, σήμερα, νά διεξάγεται έπίθε-ση κατά τών τεχνοκρατών στό δνομα τού άνθρώπου. Υ-πολογίζοντας, προβλέποντας, δργανώνοντας, βιάζουν δή-θεν τΙς ψυχές, καταπατούν τίς έλευθερίες, μεταχειρίζον-ται τούς άνθρώπους σάν πράγματα, τούς καταπιέζουν φο-βερά, τούς έξευτελίζουν. Παράξενος μεταφυσικός τρόπος γιά τήν άντιμετώπιση τού προβλήματος πού, πραγματι-κά, είναι δξύτατο! Ή συλλογιστική αύτή προϋποθέτει δτι ύπήρξε, ύπάρχει (στή φαντασία), θά ύπάρξη μιά έποχή, πού δ άνθρωπος ήταν, είναι, θά είναι έλεύθερη ψυχή, δη-μιουργικός αύθορμητισμός, ύποκείμενο άπόλυτα «λυτρω-μένο άπό τά άπωθημένα». Ό ΧάξλεΟ ήταν πιό διασκεδα-στικός άπ' αύτή τή σαλάτα τοϋ σπαραξικάρδιου άνθρω-πισμοΰ.

Τό πρόβλημα είναι πιό βαθύ. "Οταν παρουσιάστηκε, τό 18ο αΐώνα, μετά τά έργα τοϋ Κοπέρνικου, τοϋ Γαλι-λαίου, τοϋ Κέπλερ, τοϋ Ντεκάρ καί τοϋ Νεύτωνα, μιά έπι-στήμη τής φύσης, θεμελιωμένη θεωρητικά καί Εφαρμοζό-μενη στήν πράξη, τό ζήτημα τής έννοιας τής τεχνικής πού προερχόταν άπό αύτή τήν έπιστήμη έπαψε νά είναι πρόβλημα. Τουλάχιστο ήξερε κανείς καθαρά περί τίνος έπρόκειτο. Ή τεχνοκρατία λοιπόν, στό δεύτερο τρίτο τοϋ 20ου αίώνα, θέλει νά μάς κάνη νά πιστέψουμε πώς βρίσκε-

Page 238: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 3 9 —

ται σέ μιά άνάλογη κατάσταση: έξοπλισμένη μέ τΙς μη-χανές της, μέ τούς διερευνητές της, μέ τΙς διάτρητες κάρ-τες της, διακηρύσσει δτι, άν οί ιδεολόγοι συζητούν τΙς κοινωνικές έπιστήμες, αύτή τΙς έφαρμόζει...

Άλλά, ή θεωρία πού χρησιμοποιούν ot τεχνοκράτες, δσο καλή κι άν είναι στούς ύπολογισμούς μέ ήλεκτρονικούς διερευνητές, δέν έχει ποτέ ξεπεράσει τό στάδιο τού πιό άνούσιου έμπειρισμοΰ. "Αν δ τεχνοκράτης είναι «κακός» δέν είναι γιατί περιφρονεί τόν άνθρωπο, άλλά γιατί τού λείπει ή γενικώτερη θεώρηση. Εννοείται δτι ή τεχνοκρα-τία είναι ιδεολογία (μέ τήν τρίτη ή τέταρτη έννοια, βλ. τδ άρθρο Ιδεολογία). Κι δπως κάθε ιδεολογία, πρέπει νά τήν κρίνουμε άνάλογα μέ τό ρόλο της. Καί φαίνεται κα-θαρά δτι στίς βιομηχανικές κοινωνίες, ό σημερινός ρόλος τής τεχνοκρατίας είναι νά σιγουρέψη, νά ένισχύση καί νά έξυψώση τήν ύπέρμετρη έξουσία πού άσκούν οί κατέχον-τες — δέν κατέχει κανείς μόνο έδάφη, έργοστάσια ή τί-τλους, άλλά έπίσης, σάν έπακόλουθο, έκπαίδευση, άγωγή, «άρμοδιότητες» — συνεπώς νά διατηρήση τόν παραλο-γισμό αύτών τών κοινωνιών.

Ό τεχνοκράτης θεωρεί τόν έαυτό του τεχνικό μιάς έπιστήμης πού είναι μπορούμε νά πούμε άνύπαρκτη (βρή-κε τά θεμέλια της, δέν κατορθώνει άκόμα παρά νά ψελλίση τΙς έκθέσεις της). θ ά τόν άποκαλούσαμε τσαρλατάνο, άν μπορούσαμε νά τού καταλογίσουμε μερικές έπιτυχίες.

"Οσο γιά τόν τεχνικό, πού δ «τεχνοκράτης» θέλει νά τόν κατατάξη σέ μιά έκτελεστική λειτουργία, δηλαδή σέ κατώτερο ρόλο, ή δράση του δικαιώνεται άπό μόνο τό γε-γονός δτι ή σύγχρονη έπιστήμη — τεχνική προσδιορίζει,

Page 239: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 4 0 —

μέ τό πολυσύνθετό της, Ιεραρχημένους τομείς, τέτοιους πού 6 καθένας τους &παιτεΐ ένα σύστημα Αρμοδιοτήτων. Ό τεχνικός, έφ' δσον περιορίζεται στόν τομέα του, είναι ή «Αλήθεια» τής έπιστήμης, πού συνεχώς χρειάζεται έπαλή-θευση xal Αναθεώρηση" δ τεχνοκράτης, στό βαθμό πού διατείνεται δτι έχει μιά γνώση πού δέν τή διαθέτει, εί-ναι τό ψέμμα τής έπιστήμης.

Φρανσουά ΣατεΜ

Τ Ι Μ Η

Στά γαλλικά prix άπό τό λατινικό pretium. Παράδει-γμα: pretium doloris: ή τιμή τής όδύνης.

Στά άρχαΐα έλληνικά, ή λέξη σήμαινε άξίωμα, άρχή, έξουσία.

Στήν τρέχουσα έννοιά της, ή λέξη σημαίνει άντιπα-ροχή, πού έκφράζεται σέ νόμισμα, τής άξίας ένός άγαθοϋ' είναι δμως έπίσης ή άμοιβή μιάς ύπηρεσίας, ή άνταμοιβή μιάς άρετής («Ή έπιτυχία είναι ή τιμή τής ύπομονής», Κιγιέ, κοινό λεξικό).

Στήν οίκονομική σκέψη, οί δυό έννοιες είναι στενά συνδεδεμένες: ή τιμή ένός άγαθοΟ είναι ταυτόχρονα ή ποσότητα τού νομίσματος πού καταβλήθηκε γιά τήν άπό-κτησή του καί ή πληρωμή, ή «άνταμοιβή» έκείνων πού συντέλεσαν στήν κατασκευή αύτοϋ τού άγαθοΰ.

Γιά τούς παλιούς συγγραφείς, ή θεωρία τών τιμών ή-ταν κυρίως άντικείμενο τής φιλοσοφίας. Ά π ό τή σπάνη,

Page 240: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 4 1 —

πού παράδειγμα της χαρακτηριστικό είναι δ «άνεκτίμη-τος» πίνακας ένός μεγάλου καλλιτέχνη, ώς τή διαμάχη ά-νάμεσα στήν «άξία - έργασία» τοΟ μαρξισμοΟ καί στή «χρη-σιμότητα » τής θεωρίας τής δριακής χρησιμότητας, δ κύ-ριος στόχος τους είναι νά βρεθούν τά θεμέλια τής άξιας. Έχουν τά άγαθά μιάν άξία άντικειμενική, έσωτερική; Πώς νά τήν καθορίσουμε; "Οργανο μετρήσεως τών άξιών τό ίδιο τό νόμισμα δέν ξεφεύγει άπ' αύτή τήν άνάλυση: είναι «κάλυμμα» ή οίκονομικό άγαθό «δπως τά άλλα»;

Γιά τούς σύγχρονους οικονομολόγους, σημασία έχει τό πρόβλημα τού σχηματισμού τών π ρ α γ μ α τ ι κ ώ ν τιμών, έκείνων πού πραγματοποιούνται στήν ά γ ο ρ ά, είτε πρόκειται γιά άγορά άνταγωνιστική (πολυάριθμοι πα-ραγωγοί καί καταναλωτές), είτε γιά μονοπωλιακή (άγο-ρά κυριαρχούμενη άπό ένα μεγάλο τράστ), είτε γιά σχε-διοποιημένη (σοσιαλιστική οίκονομία). Παρά τΙς λεπτές άποχρώσεις πού έχουν καθιερωθή στήν άνάλυση σέ σχέ-ση μέ τούς διάφορους αύτούς τύπους άγορών, μπορεί κα-νείς σχηματικά νά έρμηνεύση τή διαμόρφωση τών τιμών μέ τή «συνάντηση»προσφοράς καί ζητήσεως.

Ή π ρ ο σ φ ο ρ ά κυριαρχείται άπό τό φαινόμε-νο τοΰ κ ό σ τ ο υ ς . Ή τιμή είναι γιά τόν παραγω-γό ή συνισταμένη τοΰ κόστους μιας σειράς δαπανών πού άντιστοιχοΰν στούς διάφορους συντελεστές τής παραγω-γής: πρώτες δλες, άμοιβή τοΰ κεφαλαίου, τής έργασίας, έξοδα έμπορευματοποιήσεως, κ.λ... Ό παραγωγός θά προσ-φέρη τό προϊόν στήν άγορά μόνο άν ή τιμή, σέ σύγκριση μέ τό συνολικό του κόστος, είναι έπικερδής.

Ή ζ ή τ η σ η , άντίστοιχα, άποτελεΤται άπό τό

Page 241: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 4 2 —

σύνολο τών είσοδημάτων πού Ιχουν οί καταναλωτές καί προέρχονται άπό τό κόστος τών ίδιων αύτών παραγόντων (ήμερομίσθια, κέρδη τών έπιχειρηματιών, τών Εταιριών, κ.λ.).

Άπό τήν συνάντηση αύτής τής προσφοράς καί αύτής τής ζήτησης γεννιέται γιά κάθε προϊόν ή τιμή άγοράς. "Ετσι, προσδιορίζεται, στά πλαίσια μιάς δοσμένης οικονο-μίας, άπό ένα σύνολο προσφορών καί ζητήσεων προϊόντων καί ύπηρεσιών, τ ό γ ε ν ι κ ό έ π ί π ε δ ο τ ώ ν τ ι μ ώ ν .

Αύτή ή πλευρά τών τιμών είναι πιό αισθητή στόν καταναλωτή. Γι' αύτό ν, οί τιμές είναι οί ρυθμιστές τής πραγματικής του καταναλώσεως' αύτές καθορίζουν τά δ-ρια τής άγοραστικής του δυνάμεως.

Γι' αύτό οί «καταναλωτικές κοινωνίες», πού γνωρί-ζουμε τώρα στήν πλειοψηφία τών βιομηχανικών χωρών, δίνουν τόση προσοχή στό πρόβλημα τής ά ν ό δ ο υ τ ώ ν τ ι μ ώ ν . Οί κυβερνήσεις προσπαθούν νά συγ-κρατήσουν τΙς διακυμάνσεις τών τιμών σέ λογικά δρια, γιά ν' άποφύγουν τήν ύποτίμηση τού έθνικού νομίσματος καί τόν «Εφιαλτικό δρόμο ταχύτητος» ήμερομισθίων καί τιμών (βλ. πληθωρισμός). Γιά νά τό Επιτύχουν καταφεύ-γουν σέ διάφορες μεθόδους, μέ παρέμβαση τού Κράτους εί-τε άμεσα στό ύψος τών τιμών (δέσμευση, διατίμηση) είτε έμμεσα στίς προϋποθέσεις προσφοράς καί ζητήσεως τοϋ τάδε προϊόντος (δελτίο, έπιχορηγήσεις, διατήρηση άπο-θεμάτων), ή έπιδρώντας στή συνολική ζήτηση, μέ τήν έφαρμογή, λόγου χάρη, μιάς πολιτικής περιορισμού τών πιστώσεων.

Page 242: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 4 3 —

Έ τιμή μπορεί νά είναι δίκαιη, μοναδική, διαφορική, σταθερή, κόστους, χοντρική, λιανική, πολιτική, ρυθμιστι-κή, έλεγχόμενη, όροφής, κ.λ.

Φρανσουόζ KoqqUq

Τ Ρ Α Π Ε Ζ Α

Ίδρυμα δπου γίνεται τό έμπόριο τοϋ χρήματος. Στήν άρχή, «τράπεζα» (banque) λεγόταν δ πάγκος πίσω άπό τόν όποιο καθόταν δ σαράφης. "Οταν δ άργυραμοιβός χρε-ωκοποϋσεκ Ισπαζαν τόν πάγκο: αύτό ήταν ή Banqueroute (χρεωκοπία) ή Bancarota (σπασμένο τραπέζι).

Ό τραπεζίτης ήταν στήν άρχή σαράφης, ύστερα με-ταφορέας άξιων άπό άγορά σέ άγορά («άγορά» ή «πιά-τσα» είναι ή πόλη δπου δ τραπεζίτης άναπτύσσει τή δρα-στηριότητά του). Σύντομα έγινε άποθηκευτής άξιών καί δανειστής χρημάτων. Ή σύγχρονη τράπεζα πού συνεχί-ζει αύτές τΙς ίδιες δραστηριότητες ξεπετάχτηκε ύστερα άπό τήν άνακάλυψη τοΰ τραπεζογραμματίου, τοϋ τ σ έ κ καί τοΰ συμψηφισμού (ρύθμιση άνάμεσα σέ τράπεζες χω-ρίς τήν ύλική μεταφορά άξιών).

Καμιά φορά άκόμα, ή φιλολογία (μυθιστόρημα ή ει-δική) κάνει λόγο γιά τήν Υψηλή Τράπεζα, πού τήν εί-χαν συγκροτήσει «οίκοι», δπως οί Ρότσιλντ, Μαλλέ, Λα-ζάρ, Σλυμπέργκε, Νέφλιζ κ.λ., καί διακρίνει τούς προτε-σταντικούς, τούς καθολικούς καί τούς έβραΐκούς «οίκους». Είναι άλήθεια δτι, στήν Παλινόρθωση, είχαν συγκροτηθή

Page 243: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 4 4 —

τέτοιοι «οίκοι» γιά vi διαχειρίζωνται Ιδιωτικές περιου-σίες, v i κάνουν μερικές μεγάλες έπιχειρήσεις καί, δταν δινόταν ή εύκαιρία μερικά χρηματιστηριακά κόλπα. Άλ-λ i σήμερα, δταν δέν έχουν έξαφανιστή, αύτοί οί «οίκοι», έχουν γίνει τράπεζες ύποθέσεων δπως οί άλλες, συνήθως μέτριου μεγέθους καί έπιρροής.

Αύτή ή σχετική ύποχώρηση προκλήθηκε άπό τήν ίδρυ-ση, τήν περίοδο τής δεύτερη αύτοκρατορίας, μεγάλων πι-στωτικών ιδρυμάτων, δπως ή ΚρεντΙ Λυοναί καί ή Σο-σιετέ Ζενεράλ, πού έχουν άπλώσει σ' δλη τή Γαλλία (ά-κόμα καί στό έξωτερικό) τά δίκτυα τών ύποκαταστημά-των τους, μαζεύοντας έτσι τίς τοπικές άποταμιεύσεις καί προσφέροντας παντού τΙς ύπηρεσίες τους. Αύτή ή ύποχώ-ρηση προκλήθηκε έπίσης άπδ τήν έμφάνιση τραπεζών σύγχρονου τύπου, πού γεννήθηκαν άπδ τή συγχώνευση διαφόρων «οίκων» καί τραπεζών («Μπάνκ ντέ Παρ'ι έ ντέ Πεύ Μπά») ή δημιουργήθηκαν άπδ μεγάλες βιομηχανίες (δπως «ή ΕύρωπαΤκή "Ενωση» τής δμάδας Σνάιντερ ή «ή "Ενωση τών δρυχείων»).

Τέσσερες μεγάλες τράπεζες καταθέσεων έθνικοποιήθη-καν τδ 1945. Μιά συγχώνευση πού έγινε τδ 1966 περιό-ρισε τόν άριθμό τους σέ τρεις: ΚρεντΙ Λυοναί, Μπάνκ Να-σιονάλ ντέ ΠαρΙ (Β.Ν.Ρ.) καί Σοσιετέ Ζενεράλ. Ή δια-φορά άνάμεσα στίς έθνικοποιημένες καί στίς Ιδιωτικές τράπεζες δέν είναι όρατή |ΐέ γυμνδ δφθαλμό. "Αν ση-μειώση κανείς δτι οί πρώτες έχουν διευθυντές διορισμέ-νους άπδ τό Υπουργείο τών ΟΙκονομικών και δχι άπδ τή Γενική Συνέλευση τών μετόχων κι δτι δέν δίνουν πιά μερίσματα, παρά μόνο ένα νομοθετικά καθορισμένο τόκο,

Page 244: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 4 5 —

έξαντλεϊ τή διαφορά. Πραγματικά, ή πιστωτική τους πο-λιτική καί τά τιμολόγιά τους δέν διαφέρουν καθόλου άπό τά άντίστοιχα τών Ιδιωτικών τραπεζών.

°Ως τό 1936, ή Τράπεζα τής Γαλλίας ήταν ιδιωτι-κή. Ή διοίκησή της διοριζόταν άπό τούς διακόσιους κυ-ριώτερους μετόχους (τίς «200 οίκογένειες»). Τό Λαϊκό Μέτωπο έκανε πιό σφικτό τόν έλεγχο τού Κράτους στήν Τράπεζα πού έθνικοποιήθηκε τελικά στά 1945.

Ή Μπάνκ ντέ Φράνς (Τράπεζα τής Γαλλία) παίζει έναν είδικό ρόλο. Μόνο αύτή μπορεί νά βγάλη νόμισμα μέ τή μορφή τραπεζογραμματίων. Δέν δίνει δάνεια παρά μόνο σέ τράπεζες (άναπροεξόφληση) καί στό Κράτος. Διαχειρίζεται (μαζί μέ τό "Ιδρυμα σταθεροποιήσεως τών άνταλλαγών) τό δημόσιο άπόθεμα σέ ξένο συνάλλαγμα. 'Επιβλέπει τέλος τήν έκτέλεση άπό τΙς τράπεζες τών άποφάσεων τοϋ Εθνικού Συμβουλίου τών Πιστώσεων. Εί-ναι ό μέγας ρυθμιστής τοϋ νομίσματος καί τής πίστης.

Οί κυριώτερες γαλλικές τράπεζες είναι, μέ τή σειρά τής άξιας τών ισολογισμών τους: ή Β.Ν.Ρ., ή Κρεντί Λυ-οναί, ή Σοσιετέ Ζενεράλ, ή Μπάνκ ντέ Παρί ε ντέ Πεύ Μπά (Τράπεζα τών Παρισίων καί τών Κάτω Χωρών), ή Κρεντί ντί Νόρ, ή Κρεντί Κομμερσιάλ ντέ Φράνς, ή Κρεντί ίντυστριέλ έ κομμερσιάλ κ.λ.

Ή πρώτη γαλλική τράπεζα κατατάσσεται 14η στόν κατάλογο τών κυριωτέρων τραπεζών τοϋ κόσμου. Προη-γούνται 3 άγγλικές τράπεζες, 7 άμερικανικές, 2 καναδι-κές, καί 1 ιταλική. Έ δεύτερη γαλλική τράπεζα καταλαμ-βάνει τήν 25η σειρά. Ή πρώτη τράπεζα στόν κόσμο εί-ναι ή Μ π ά ν κ ό φ Ά μ έ ρ ι κ α τοΰ Σάν Φραν-

Page 245: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 4 6 —

τσίσκο πού οί καταθέσεις της είναι τέσσερες φορές μεγα-λύτερες άπό τίς καταθέσεις τής Β.Ν.Ρ.

Πλάϊ στούς Αναγνωρισμένους τραπεζίτες, ύπ&ρχουν καί Αλλες κατηγορίες πιστωτικών ένδιαμέσων πού κΑνουν κατά ένα μέρος τουλάχιστο τή δουλειά τοϋ τραπεζίτη. Είναι πρωτ' άπ' δλα τά πιστωτικά ιδρύματα τά Ελεγχό-μενα άπό τδ Κράτος: Τδ "Ιδρυμα άγροτικής πίστεως, τό Εθνικό, τό Ξενοδοχειακό, τό Ταμείο τών καταθέσεων κ.λ., πού στήν ούσία συμβάλλουν στή χρηματοδότηση τών έπενδύσεων έκείνων οί δποΐες έχουν χαρακτηριστή ώς πιό έπείγουσες, άπό τό ύπουργείο Οίκονομικών καί άπό τό Σχέδιο. Κατόπιν έρχονται τά πιστωτικά Ιδρύματα πού εί-ναι μισοτράπεζες, έχοντας τό καθένα πολύ είδικό προο-ρισμό: πιστώσεις γιά τήν κατανάλωση, πιστώσεις γιά τήν άπόκτηση Ιδιοκτησίας, άλλά έπίσης διεθνείς συναλλαγμα-τικές πράξεις κ.λ.

"Αν τήν περιορίσουμε στό ούσιαστικό, ή δουλειά τοϋ τραπεζίτη είναι πολύ άπλή: άγοράζει καί πουλά χρή-μα, πιστωτικούς τίτλους. Ή άγορά πραγματοποιείται μέ τή συγκέντρωση τών καταθέσεων: άκόμα κι άν δέν πα-ρέχεται κανένας τόκος (καταθέσεις δψεως), ή διαχείρη-ση τών λογαριασμών κοστίζει στήν τράπεζα πού έκτός άπ' αύτό προσπαθεί, μέ περισότερο ή λιγότερο ζήλο, νά πολλαπλασιάση τΙς ύπηρεσίες πού παρέχει στούς «προμη-θευτές» της (θυρίδες, τίτλοι, συνάλλαγμα κ.λ.). Ή πώ-ληση τοϋ χρήματος πού συγκεντρώνει μ' αύτδν τόν τρό-πο είναι πιό πολύ γνωστή σάν πίστη (δές αύτή τή λέξη). "Οταν ύπάρχει ή δυνατότητα, ό τραπεζίτης δανείζη σέ άλλους τραπεζίτες τό προσωρινό πλεόνασμα τών καταθέ-

Page 246: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 4 7 —

σεων σχετικά μέ τΙς πιστώσεις (ή καί άντίθετα). Αύτές ot πράξεις γίνονται στή νομισματική άγορά (νά μή γίνε-ται σύγχυση μέ τήν χρηματική άγορά, δηλαδή τδ Χρη-ματιστήριο) καί έχουν άντικείμενο τά καθημερινά δάνεια. Τέλος δ τ ρ α π ε ζ ί τ η ς δ η μ ι ο υ ρ γ ε ί χ ρ ή-μ α δίνοντας πιστώσεις: δέν είναι ύποχρεωμένος νά πε-ριορίζη τά δάνειά του στδ σύνολο τών καταθέσεων πού έχει πραγματικά πάρει, δφείλει μόνο νά σέβεται δρισμέ-νους κανόνες γιά ν' άντιμετωπίση τδ ένδεχόμενο νά άπο-συρθούν καταθέσεις. Αύτή ή δημιουργία χρήματος δέν γί-νεται μέ τήν έκδοση τραπεζογραμματίων (αύτό τδ δικαί-ωμα τό έχει μόνο ή Μπάνκ ντέ Φράνς), άλλά μέ τή δημι-ουργία πρόσθετων τραπεζικών καταθέσεων πού είναι μιά άλλη μορφή χρήματος (βλέπε τή λέξη). 'Ανάλογα μέ τή συγκυρία, τδ Εθνικό Συμβούλιο τής Πίστεως έπιβλέπει καί ρυθμίζει λίγο ή πολύ αύστηρά τή δημιουργία χρήμα-τος: αύτή είναι ή πιστωτική πολιτική.

Δέν ύπάρχει άμφιβολία γιά τή δύναμη τών τραπεζιτών — άλλά δχι δλων: ύπάρχουν καί ot μικροί καί ot μεγά-λοι. Ή δύναμή τους προέρχεται άπό τή συσσώρευση τής άποταμίευσης τών άλλων πού τήν πραγματοποιούν συγκεν-τρώνοντας τίς καταθέσεις έπιχειρήσεων κι Ιδιωτών. Ot τραπεζίτες άλλάζουν τήν κλίμακα τής δύναμης πού δίνει τδ χρήμα.

Ή δύναμή τους έκφράζεται Ιδιαίτερα μέ τήν έπιλογή τών έπιχειρήσεων στίς δποΐες παρέχουν πιστώσεις. Έξαι-τίας τού έπαγγέλματός τους βλέπουν τίς έπιχειρήσεις άφ* ύψηλού, τΙς κρίνουν καί σχηματίζουν έτσι γιά τήν πορεία τών έργασιών, μιά πιό πλατειά καί καθολική γνώμη. Πε-

Page 247: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 4 8 —

ρισσότερο άπό δλλους ήγούμενους έπιχειρήσεων τοΟ ΓΒιου μεγέθους, νοιώθουν καλύτερα τήν πολιτική διάσταση τών έργασιών. Μέ λίγα λόγια, άνήκουν σ' έκεϊνες τίς «ύψηλές σφαίρες» δπου διαμορφώνεται ή άστική γνώμη. Ή πολι-τική δύναμη τού τραπεζίτη έκφράζεται, σέ περίοδο κρί-σης, μέ τή χορήγηση ή δχι χρηματικής ένίσχυσης στό Κράτος (δ «τοίχος τού χρήματος»). Εξάλλου άπό τόν Νέ-κερ ώς τόν Λαφίτ, άπό τόν Ρενέ Μεγιέρ ώς τόν Ζώρζ Πομ-πιντοϋ, δ κατάλογος τών τραπεζιτών πού έγιναν ύπουργοί είναι μεγάλος, δπως καί ό κατάλογος τών βιομηχάνων πού έγιναν βουλευτές. "Οχι δμως πιό μεγάλος άπό τόν κατά-λογο τών δικηγόρων καί τών δημοσιογράφων πού μπήκαν σέ κυβερνήσεις. Ωστόσο οί πολλοί μεγάλοι τραπεζίτες δέν καταλαμβάνουν ποτέ αύτοπροσώπως αύτή τήν έφήμερη ζώνη έξουσίας, δηλαδή ένα ύπουργεΐο.

Τό Κράτος φαίνεται δτι έχει άναγνωρίσει έπίσημα αύ-τή τή σιωπηρή Ιεραρχία. Ό έλεγχός του στό τραπεζικό σύστημα άσκεΐται μέσω τού διοικητή τού θησαυροφυλα-κίου. Ή κανονική σταδιοδρομία αύτού τού άνωτάτου δη-μοσίου λειτουργού μπορεί νά τόν δδηγήση κ α τ ό π ι ν ώς τήν προεδρία μιάς έθνικοποιημένης Τραπέζης, δηλαδή άκόμα καί μέχρι τά καθήκοντα τού ύποδιοικητή τής Μπάνκ ντέ Φράνς.

Σέ άντιστάθμισμα, άν χρειάζεται νά έμπνεύσουν έμπι-στοσύνη στήν κοινή γνώμη, μπορεί νά κάμουν τόν Γδιο τόν διοικητή, ύπουργό τών Οικονομικών: αύτή ήταν ή περίπτωση τού Βίλφριντ Μπωμγκάρτνερ, διαδόχου τού Άντουάν Πιναί, στά 1960. "Ενας διοικητής τής Μπάνκ ντέ Φράνς μπορεί έπίσης νά βρεθή, άφού πάρη τή σύνταξή

Page 248: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 4 9 —

του, Επικεφαλής μιάς πολύ μεγάλης τράπεζας ύποθέσεων. "Ολ' αύτά δμως δέν σημαίνουν καμιά έγγενή πολιτική

ύπεροχή τών τραπεζιτών άπέναντι στίς άλλες κατηγορίες μεγάλων έργοδοτών. Οί τραπεζίτες είναι πολυάριθμοι, δι-αιρεμένοι, συχνά δχι καί τόσο τολμηροί. Ά π ό έπαγγελμα-τική διαστροφή βλέπουν πιό πολύ τούς κινδύνους παρά τΙς δυνατότητες έπιτυχίας.

Βλέπε: Χρηματιστήριο, Πίστη, Νόμισμα.

Ζάχ Λαμπριλλέρ

Τ Ρ Ι Τ Ο Σ Κ Ο Σ Μ Ο Σ

Ή Ικφραση «Τρίτος Κόσμος» βασίζεται σέ δυό χωρι-στές καί συμπαρομαρτούσες παραστάσεις: πραγματικά, βρί-σκει κανείς σ' αύτή τήν έκφραση τήν Ιδέα μιάς γεωγρα-φικοΐστορικής μάζας καί τήν Ιδέα ένός Εντονου οίκονομι-κοΟ καί κοινωνικού αίτήματος (άντίστοιχης, άσφαλώς, μέ τήν τρίτη τάξη πού ήταν ή κινητήρια δύναμη στήν έπα-νάσταση τοΰ 1789).

"Ας δούμε πρώτα τή μάζα. Τή στιγμή πού άρχισε νά γίνεται λόγος γιά Τρίτο Κόσμο, στήν Αφρική μόλις άρ-χιζε ή κίνηση γιά άνεξαρτησία πού θάδινε τήν έθνική κυριαρχία σ' δλες τΙς χώρες τής ήπείρου. Δέν είναι λοι-πόν οί Αφρικανοί πού έπιβάλλουν τό αίσθημα δτι ύπάρ-χει έδώ ένα καινούργιο γεγονός, δτι δημιουργείται ένας παράγοντας άνυπολόγιστης δύναμης. Αντίθετα — άνάμε-σα στά 1945 καί 1950 — δυό ύποήπειροι άναδύονται άπό

Page 249: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 5 0 —

τή σκλαβιά καί τήν έξάρτηση πού ήταν ώς τότε δ κλή-ρος τους: ή 'Ινδία καί ή Κίνα. Τήν έποχή έκείνη, αύτοί οί δυό κολοσσοί είχαν κι δλας μαζί πάνω άπό ένα δισε-κατομμύριο κατοίκους. Ή έκτασή τους, ή ισχύς τους (έ-στω κι άν άκόμα ήταν δυνητική), τό κύρος ένός Νεχρού κι ένός Μάο Τσέ Τούνγκ, προανάγγελλαν τή γέννεση έ-νός πολιτικού άστερισμού, πού τά ίδια τά δεδομένα του τροποποιούσαν βαθειά τήν ύπάρχουσα, ώς τήν έμφάνισή τους, διάταξη τού κόσμου.

Ένώ ή 'Ινδία καί ή Κίνα σπάζουν τά δεσμά τους καί έπανακτούν τήν ίκανότητά τους γιά παρουσία, άλλες χώρες άποσπώνται άπό τήν άδράνεια τής άποικιακής μοί-ρας τους: ή 'Ινδονησία καί ή Βιρμανία άποκτούν τήν Α-νεξαρτησία τους, ή Χρυσή 'Ακτή έτοιμάζεται νά γίνη Γκάνα, άπό τό 1952 ή Αίγυπτος — δδηγούμενη άπό τόν Νάσερ — υίοθετεΐ μαχητική στάση, όλύκληρο τό Μάγ-κρεμπ μπαίνει σέ κίνηση, ή έπιδημία άπλώνεται, ό πα-λιός κόσμος συγκλονίζεται σά νά πρόκειται γιά σεισμό πού φοβούνται πώς κάθε νέα του δόνηση θά φέρη πιό μεγάλες κατακρημνίσεις.

"Οσο γιά τό αίτημα, είναι άναμφισβήτητο, καθολικό καί τραγικά θεμελιωμένο: ό Τρίτος Κόσμος, στή γέννεαή του, άπέκτησε τά χαρακτηριστικά τής άνεξαρτησίας, άλ-λά παραμένει στερημένος άπό δλα έκεϊνα πού θά τοΟ Επέ-τρεπαν νά θρέψη μέ κάποιο βαθμό ύλικής εύημερίας τήν ξαναποκτημένη έπιτέλους ύπερηφάνειά του. Είναι ή πικρή έμπειρία τής άνεξαρτησίας τών άδειανών στομαχιών. Ή όνομαστική Ισότητα δικαιωμάτων κάνει νά φαίνεται πιό ώμή καί πιό άνυπόφορη ή οικονομική άνισότητα άνάμε-

Page 250: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 5 1 —

σα στά Εθνη. Άπό τή Βομβάη, τήν Τζακάρτα, τό ΚάΓρο, δ πλούσιος ξένος Εφυγε. Εξακολουθούν νά έκτελοΰν τΙς τε-λετουργικές χειρονομίες πού δείχνουν κυριαρχία πάνω σέ πλούτη' μάταια τΙς έκτελούν. Χρειάζεται κάμποσος και-ρός γιά νά καταλάβη κανείς δτι πρέπει νάναι ήδη πλού-σιος γιά νά μπορή νά πλουτίση. Πλούσιος άπό κάτι: άπό διοικητικές Ικανότητες, άπό τεχνικές γνώσεις, άπό κεφά-λαια, άπό φυσική ύγεία.

Ά π ' δλα αύτά τά άγαθά πού είναι ή βάση μιάς πιθα-νής εύημερίας, ot χώρες τού Τρίτου Κόσμου είναι στερη-μένες σέ διαφορετικούς βαθμούς. Λίγα ή καθόλου στελέ-χη, έμβρυακή τεχνολογία, πληθυσμοί πού ή κατάσταση τής ύγείας τους άποτελεΐ καμιά φορά τροχοπέδη στήν πα-ραγωγικότητα, άνεπαρκή κεφάλαια, πού άλλωστε προτι-μούν νά καταφεύγουν στίς εύρωπαϊκές τράπεζες παρά στις έθνικές έπενδύσεις.

"Αν άντιληφθής τό μέγεθος τοΰ προβλήματος, θά δε-χθής δτι δέν μπορεί νά λυθή Εστω καί μερικά, ούτε άπό ένα άπομονωμένο Κράτος, ούτε άπό μιά όμάδα κρατών Αλληλέγγυων καί ένωμένων μέ τό αίσθημα τής κοινής καταγωγής" τό πρόβλημα τοΰ Τρίτου Κόσμου είναι ένα τρομερά δύσκολο «θέμα» έξετάσεων πού τίθεται σ' όλό-κληρο τό κόσμο.

Ή διάγνωση τής ύπανάπτυξης δέν καλύπτει παρά μιά άπό τΙς πλευρές τής κατάστασης, τήν πλευρά πού μπορεί νά μετρηθή μέ άριθμούς ή στατιστικές. "Ηδη δμως, στά 1920, δ έκπληκτικός Σουλτάνος Γκάλιεφ — στό Συνέ-δριο τών Ανατολικών Λαών πού Εγινε στό Μπακοΰ — διακήρυσσε πώς άνεξάρτητος ή δχι, άκόμα κι ένας άστός

Page 251: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 5 2 —

τΐ)ς Αφρικής ή τής 'Ασίας ήταν δ μακρυνός προλετάριος τής βιομηχανικής Δύσης. Αύτή ή σορελιανή ιδέα γιά προλεταριακά έθνη, άφού προσωρινά τή δέσμευσε δ Χίτ-λερ, πήρε τδ δρόμο της στή συνείδηση τών άποικιακών λαών" τριάντα πέντε χρόνια μετά τόν Σουλτάνο Γκάλιεφ, άποκτά νέα λάμψη στήν δρολογία καί στίς άναλύσεις ένδς Πιέρ Μπουσσά.

'Αναφερθήκαμε στό Συνέδριο τού Μπακού' Ιχει Ιστο-ρική σημασία άκόμα πιό μεγάλη γιατί έκεϊ μπορείς νά διακρίνης τά σπέρματα τού σχίσματος πού άργότερα έφε-ρε σέ άντίθεση τή Λαϊκή Κίνα μέ τήν Ε.Σ.Σ.Δ., τήν «πλού-σια δύναμη». ΣτΙς Βρυξέλλες, τό Φεβρουάριο τού 1927, γί-νεται ένα «Συνέδριο τών καταπιεζομένων λαών» στό δ-ποϊο δίνει Ιδιαίτερη λαμπρότητα ή συμμετοχή τού Νε-χροϋ. Τήν έπαύριο τοϋ Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, δ Ιδιος ό Νεχροϋ, στίς 20 'Ιανουαρίου 1949, συγκαλεί μιά Αύστραλοασιατική διάσκεψη (στήν δποία στέλνουν άντι-προσώπους καί ή Αίγυπτος καί ή Αίθιοπία) : τό άντικεί-μενο αύτής τής Διάσκεψης είναι ή πρόληψη μιάς έπιθε-τικής έπιστροφής τής 'Ολλανδίας στήν 'Ινδονησία. 'Αλλά ή πρωτοβουλία τοϋ Νεχροϋ Εχει μιά άλλη πιό μόνιμη συ-νέπεια: προσδιορίζει τή δημιουργία, στόν Ο.Η.Ε. καί Ε-ξω άπό τόν Ο.Η.Ε., μιάς άποκαλούμενης άφρικοασιατικής δύναμης.

ΣτΙς 25 Μαΐου 1950, δ πρόεδρος τής Δημοκρατίας τών Φιλιππίνων συγκεντρώνει στό Μπάζιο τούς άντιπροσώ-πους τών Ανεξαρτήτων χωρών τής 'Ασίας γιά τήν προώ-θηση τών Ιδιαίτερων μεταξύ τους σχέσεων συνεργασίας καί γιά τόν καθορισμό κοινών στόχων. Στά 1953, "Αρα-

Page 252: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 5 3 —

βες καί Ασιάτες συναντώνται, πρώτα στό Δελχί κι ύστερα στό Κάιρο.

Έκεϊ πού δέν ύπήρχε, άπό τό 1920 ώς τό 1939, παρά ένα δίχτυ άπό έρεθισμένες ευαισθησίες, βλέπει χάνεις νά συγκεκριμενοποιούνται καί νά έπιβεβαιώνονται, άπό τό 1949 ώς τό 1953, οί πολιτικές διαρθρώσεις χάρη στίς όποιες τδ προλεταριακό συνδικάτο τού Μπαντούνγκ θά προ-βάλη τό αίτημα τού Τρίτου Κόσμου.

Αύτό τό αίτημα έκφράζεται, άς μή τό ξεχνάμε, στήν ένταση τού ψυχρού πολέμου. Γιά νά μπορή νά άπευθύνε-ται άποτελεσματικά στούς δυό άνταγωνιστικούς συνασπι-σμούς, άναζητεί νά τοποθετηθή έξω άπό τά θέματα στά ό-ποια συγκρούονται: αύτή ή στάση θά έξελιχθή σ' έκεΐνο πού συμφώνησαν νά τό άποκαλούν «πολιτική τής μή εύ-θυγράμμισης» πού συνίσταται στό νά χτυπάνε σέ δύο πόρ-τες μέ τήν έλπίδα νά έπιτύχουν διπλή συμπαράσταση άντί γιά μονή. Στίς 18 'Απριλίου 1955, στό Μπαντούνγκ — πράσινη δαση περιβαλλόμενη άπό ήφαίστεια — ό Τρί-τος Κόσμος συγκλονίζεται άπό συγκίνηση γιατί κατόρθω-σε νά συνένωση τά σκόρπια μέλη του. Τουλάχιστο έτσι πιστεύει κι αύτή ή πεποίθηση θά γίνη, γιά μερικά χρό-νια, συναισθηματικός μοχλός σπάνιας δύναμης.

Είκοσιεννέα έθνη παρευρίσκονται στή συνάντηση τού Μπαντούνγκ ( ' ) . θάταν άρκετά γιά νά σφυρηλατήσουν έ-

(1) 'Αφγανιστάν, Σαουίική 'Αραβία, Βιρμανία, Καμπότζη, Κε-ϋλάνη, Λαϊκή Κίνα, Χρυσή 'Ακτή (μέλουσσα Γκάνα), Αίγυπτος, ΑΙβιοπία, 'Ινδία, Ίνίονηοία, "Ιράκ, 'Ιράν, 'Ιαπωνία, Ίορβανία, Λάος, Λίβανος, Λιβερία, Λιβύη, Νβπάλ, Ν. Βιετνάμ, Πακιστάν,

Page 253: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 5 4 —

να συνασπισμό, άλλά ό συνασπισμός δέν ύπάρχει' σ* αύ-τό τό οίκογενειακό σύνολο, οί έξωτερικοί δεσμοί δημιουρ-γούν άνεπανόρθωτα ρήγματα στή ρητορεία περί ένότητας. "Οσες προσπάθειες κι άν καταβάλλουν οί πρωταγωνιστές τοΰ Μπαντούνγκ γιά νά δώσουν τήν είκόνα μιάς συνέλευ-σης μέ έσωτερική συνοχή, οί γραμμές διαχωρισμού δια-γράφονται άμέσως: στήν άκρα δεξιά, ή Τουρκία τοΰ Ζορλοΰ καί τό 'Ιράκ τοΰ Φάντελ Τζαμαλύ ύποστηρίζουν (έκτός άπό τό θέμα τής Παλαιστίνης ό τελευταίος) τΙς δυτικές θέσεις' στά δεξιά, ή Κεϋλάνη (μέ τή φωνή τοΰ σέρ Τζών Κοτελαβάλα) μέ τΙς Φιλιππίνες, τό Λίβανο καί τή Λιβερία θάθελαν ν' άφομοιώσουν τόν κομμουνισμό σ' έναν νεοϊμπεριαλισμό" στό κέντρο, ή Αίγυπτος, ή 'Ινδία, ή Βιρμανία ή 'Ινδονησία, ή Αιθιοπία άσχολοΰνται μέ τή συμφιλίωση τών άντιθέτων τάσεων' στά άριστερά ό Τσού -Έν - Λάϊ ξεδιπλώνει τήν εύλυγισία καί τήν ύπομονή ένός Βούδδα, πού έχει ύπογράψει συμβόλαιο μέ τήν αιωνιό-τητα.

Κι δμως τό θαύμα πραγματοποιείται. Τό θαύ;ια τοϋ Μπαντούνγκ βρίσκεται στό έξής: ποτέ στό παρελθόν πολι-τική πράξη δέν μεταμορφώθηκε σέ μύθο τήν ϊδια ώρα πού έγγράφονταν στίς ταινίες τών τηλετύπων. Ό μύθος χρειάζεται ένα χρονικό διάστημα διεργασίας. Αύτή τή φορά ύπήρξε στιγμιαίος γιατί έπωάζονταν σάν άνέκφρα-στη έπίκληση στίς καρδιές Εκατομμυρίων άνθρώπων. Οί ρήτορες πού άνέβαιναν στό βήμα τού Μπαντούνγκ ήταν

Φιλιππίνες, ΣουΜν, Β. Βιετνάμ, Συρία, ΤαΠλάνδη, Τουρκία, Te-μίνη.

Page 254: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 255 —

Αντανακλάσεις μονάχα. Τό κατά γράμμα νόημα τόν παρ-εμβάσεών τους έπεφτε σάν τό πρώτο δέρμα μιάς άκόμα άνεξερεύνητης γλώσσας, μιάς γλώσσας έκατομμυρίων λη-σμονημένων, έκατομμυρίων έξορισμένων στό έσωτερικό τής άπέραντης κατοικίας πού τούς άνήκει. Στό Μπαν-τούνγκ, δ Τρίτος Κόσμος μετρήθηκε: τά 55% τοΰ παγκό-σμιου πληθυσμοΰ. Τό κύμα τής άνεξαρτησίας αυξάνει σέ λίγο αύτό τό ποσοστό. Είναι ή στιγμή τής έμπιστοσύνης καί τής έλπίδας. Τά λάθη τής Δύσης — σχετικά πάντα μέ τό πνεύμα τών παλιών Ιεραρχικών σχέσεων άνάμεσα στή μητρόπολη καί στούς ύποτελεΐς της — συμβάλλουν στή ριζοσπαστικόποίηση τών καταστάσεων καί τών καθε-στώτων. Ό πόλεμος τής 'Αλγερίας, ή έπιχείρηση τού Σουέζ έναντίον τής ΑΙγύπτου τό Νοέμβριο τοΰ 1956, δ έμ-φύλιος πόλεμος στό Λίβανο δλο τό καλοκαίρι τοΰ 1958, ή πτώση τής χασεμιτικής δυναστείας στό 'Ιράκ καί ή άνακήρυξη τής Δημοκρατίας τόν Ιούλιο τοΰ 1958, είναι τά δρόσημα αύτής τής δραματικής πορείας πού είναι ταυ-τόχρονα άμφισβήτηση τών άλλων καί έπανάσταση στόν έαυτό της.

'Από τόν 'Απρίλη τοΰ 1955 ώς τό Γενάρη τοΰ 1961, δ Τρίτος Κόσμος είναι στό άνέβασμά του" ή άνοδική του πορεία έξαντλεΐται. Νομίζει πώς έχει βρή συμμάχους στό πρόσωπο τοΰ Κέννεντυ καί τοΰ Χρουστσώφ. 'Αλλά τό Γε-νάρη τού 1961, ό Πατρίς Λουμούμπα, μυθικός ήρωας κι αδτός ένός Κογκδ διαμελισμένου άπό τή γέννεσή του, πέ-φτει δολοφονημένος. Παρά τή νίκη τοΰ 'Αλγερινού λαοΰ στά 1962, ή άμπωτις συγκεκριμενοποιείται καί χειροτε-ρεύει. Τόν Ιούνιο τού 1965, δ Ιδιος δ Τρίτος Κόηιος

Page 255: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 6 6 —

άνακαλεΐ xi «δεύτερο Μπανχούνγκ» πού είχε συγκληθώ) σχό 'Αλγέρι.

Ποιές είναι οί αΐχίες αύτής τής ξαφνικής καί συντα-ρακτικής ύποχώρησης; Είναι πολλές, άλλα πολύ φαινο-μενικές. Τόν Όκχώβρη χοϋ 1962, ή κρίση τής Κούβας δίνει στις 'Ηνωμένες Πολιχεΐες καί σχή Σοβιετική "Ενωση τήν ευκαιρία νά διευθετήσουν χίς διαφορές χους' άπό δώ καί πέρα αύτές οί δυό δυνάμεις θά άποφεύγουν νά συγ-κρούονχαι, είχε σχήν 'Αφρική είχε σχήν 'Ασία, καί δέ θά-χουν χή δυναχόχηχα πιά οί μικρές χώρες νά προσφέρονχαι γιά πεδία μάχης καί νά έκμεχαλλεύωνχαι χόν άνχαγωνισμό Μόσχας - Ούάσιγκχον πού δέν Αντιπροσωπεύει πιά μεγά-λα πράγμαχα. 'Αντίθετα, πρόβαλε ένας νέος άνχαγωνι-σμός κι αύχός διασπά, παραλύει καί φέρνει σύγχυση σχόν Τρίτο Κόσμο: χό κινεζοσοβιετικό σχίσμα. Γιά μερικές χώ-ρες πού φέρονχαν σάν οί «ήγέχες» χής Άφρικανοασιατικής όμάδας καί αύχοαποκαλοϋνχαν σοσιαλισχικών χάσεων, ή Ε.Σ.Σ.Δ. παρουσιαζόχαν σάν ήγέχιδα χοϋ σοσιαλισμού καί ή Κίνα ήχαν ή γοηχευχική χου ένσάρκωση σχούς κόλπους χού Τρίχου Κόσμου.

Ή διαλεχική χής συνύπαρξης άνάμεσα σχούς Ρώσους καί σχούς 'Αμερικανούς είχε έπιχρέψει σχόν Τρίχο Κόσμο νά διπλασιάση χά περιθώρια χού κέρδους του καί νά πι-σχέψη πώς είναι αύχόνομη δύναμη. Τό ίδιο παιγνίδι έφαρ-μοζόμενο σχή σύγκρουση Πεκίνου - Μόσχας έξαφάνιζε καί χά άποκχημένα πλεονεκτήματα καί έπανέφερε τόν Τρίτο Κόσμο στήν όργανική του άδυναμία. Στήν πραγματικό-τητα, ή άνάγκη γιά τούς σοβιετικούς ήγέτες νά άνακό-ψουν κάθε άπόπειρα τών Κινέζων νά Επεκταθούν στήν Ά -

Page 256: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 5 7 —

φρική τους όδήγησε στήν υιοθέτηση μιάς μετριοπαθούς γραμμής πού τέμνει τήν Αμερικανική δταν δέν έφάπτεται μαζί της. Παραδείγματα: ή καθαρή καί Απροσχημάτιστη έγκατάλειψη τών κογκολέζων έπαναστατών άπό τή Μό-σχα, ot πολύ δειλές σοβιετικές άντιδράσεις στήν έξωση τοΟ Νκρούμαχ καί στή σφαγή τών κομμουνιστών στήν 'Ιν-δονησία. Στήν πραγματικότητα, τό παιγνίδι δέν είναι πιά δυνατό. Ή διάσπαση τοΟ σοσιαλιστικού στρατοπέδου προ-κάλεσε τόν άκρωτηριασμό τοϋ Τρίτου Κόσμου.

Άλλά ή έξήγηση αύτή δέν εϊναι ή μόνη. Στό διάστη-μα δέκα χρόνων, ή Αθλιότητα τοϋ Τρίτου Κόσμου αύξή-θηκε, ή Ικανότητά του νά θεραπεύση αύτή τήν άθλιότη-τα μειώθηκε. Παραγωγοί άγροτικών προϊόντων, ot χώρες τής Αφρικής καί τής Ασίας ύπέστησαν παθητικά τόν έξευτελισμό τών τιμών τών πρώτων ύλών. ΆναπαραγωγοΙ άνθρώπων, είδαν τούς πληθυσμούς τους νά αύξάνουν πέρα άπό κάθε οικονομική λογική. 'Εμπνεόμενοι άπό έθνικιστι-κά πάθη, σπατάλησαν πολύτιμη ένέργεια σέ στείρες καί άτυχες διαμάχες: Αλγερινοί καί Μαροκινοί ήρθαν άντι-μετώποι γιά μερικά στρέμματα άμμου, 'Ινδοί και Πακι-στανοί συγκρούονται στό Κασμίρ, "Αραβες καί 'Ισραηλι-νοί όπλίζονται ως τά δόντια γιά έναν πόλεμο κατά δια-λείμματα καί χωρίς τέλος. Σέ τί άλλο μπορεί νά κατα-λήξουν αύτές ot παρεκτροπές παρά στό νά εύνοήσουν τήν έπιστροφή τών Κρατών τής Ανατολής καί τής Δύσης πού διατείνονταν δτι τά άπομάκρυναν.

Τέλος δ Τρίτος Κόσμος, πού άναζητεϊ άπελπισμένα τά μέσα γιά τήν άνάπτυξη, δέν κατορθώνει νά άποκτήση — ούτε νά συγκρατήση — τά στελέχη πού είναι δ πρώ-

1 7

Page 257: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 5 8 —

τος δρος της. Σήμερα ό Τρίτος Κόσμος Αντιπροσωπεύει δυό δισεκατομμύρια Ανθρώπινες ύπάρξεις' τού χρειάζον-ται δυό έκατομμύρια στελέχη. Βρισκόμαστε πάρα πολύ μακριά Απ' αύτό τόν Αριθμό, θ ά μπορούσαμε νά πούμε δτι βρισκόμαστε όλοένα καί πιό μακριΑ. Σχεδόν παντού στίς χώρες τού Τρίτου Κόσμου, έπικράτησε τό σύστημα τού μοναδικού κόμματος.. . ΤΗταν Αποτέλεσμα λιγότερο κύ-ρους καί πιό πολύ ταπεινού καταναγκασμού, λιγότερο πει-θαρχίας καί περισσότερο Αστυνομικών ίεροεξεταστικών με-θόδων.. Επιτηρούμενα, λογοκρινόμενα, κακοπληρωνόμενα, τά Αφρικανικά καί άσιατικά στελέχη έκλέγουν κι αύτά τήν πιό άπλή λύση: Εκπατρίζονται.

Μπορεί κανείς στίς σημερινές συνθήκες νά διεγείρη καί νά ένισχύση τόν Τρίτο Κόσμο μέ τήν έπέκταση τής περιοχής του ; Αύτός δ τρόπος δέν φαίνεται νά φέρνη σπου-δαία άποτελέσματα. Ή «τριηπειρωτική διάσκεψη», πού συνήλθε στήν Κούβα στίς άρχές τού 'Ιανουαρίου 1966, γενίκευσε τό σύμπλεγμα τού άπόκληρου καί πρόσθεσε τή Λατινική 'Αμερική στίς δυό άλλες φτωχές ήπείρους. Στό οικονομικό πεδίο, ή συνένωση αύτή είναι συζητήσιμη. Άλ-λά οί έπιδράσεις καί οί συγγένειες φαίνονται πάρα πολύ διαφορετικές. Πολιτιστικά, δπως ύπογράμμιζε ό Ούρου-γουανός συγγραφέας Ρικάρντο Παζέίρο, οί λατινοαμερικα-νοί συνδέονται μέ τήν Εύρώπη. Αποτελούν ίσως μιά φτω-χή καί νοσταλγική Εύρώπη, άλλά δέν φαίνεται νά είναι εύαίσθητοι καί δεκτικοί στήν ψυχολογία τού Τρίτου Κό-σμου.

Πρέπει νά μιλάμε άκόμα γιά Τρίτο Κόσμο ; Μέχρι τώ-

Page 258: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 5 9 —

ρα ή Ίστορία προχωρεί μάλλον μέ διαιρέσεις καί τδ χθε-σινό τρίτο ύποδιαιρεΐται εύκολα σέ έννατα.

Ζώρζ JTavetp

Τ Ρ Ο Μ Ο Κ Ρ Α Τ Ι Α

Ό τρομοκράτης θέλει v i σταματήση ή v i βιάση τήν Ίστορία μέ τόν δυναμίτη ή τό πιστόλι. Δεξιός ή άριστε-ρός είναι στήν ούσία ούτοπιστής: θέλει v i άποσπάση άπό τό πεισματικό παρόν μελλοντικές μέρες πού είναι άκόμα άπραγματοποίητες ή νά παγώση τήν Ίστορία σέ μιά ξε-περασμένη πιά δρα της. Ό ούτοπιστής πιστεύει δτι ή άν-τίσταση τής "Ιστορίας δέν είναι τίποτε άλλο άπό τδ πεί-σμα μερικών κακών θελήσεων πού άντιστέκονται στό θρί-αμβό του. 'Οπλίζει τό δνειρό του καί άνοίγει πϋρ κατά τοϋ παρόντος, γρατσουνίζοντας, κατά σύμπτωση, μερικούς κομπάρσους.

Οί Ρώσοι ναρόντνικοι σκότωσαν έτσι τόν Τσάρο 'Α-λέξανδρο Β ' , πού τόν θεωρούσαν τό τελευταίο έμπόδιο γιά τό σοσιαλισμό. Τό F.L.N. τής 'Αλγερίας καθάρισε μερι-κούς άστυνομικούς έπιθεωρητές, τούς άντίζηλούς του τοϋ Μ.Ν.Α. καί έβαλε φωτιά σέ μερικές άποθήκες πετρελαίου, τό Μέτωπο Εθνικής 'Απελευθέρωσης τοϋ Βιετνάμ άσχο-λήθηκε ένα διάστημα μέ άτομικές καί συλλογικές τρομο-κρατικές ένέργειες. 'Αλλά άρχηγοί κρατών καί ύπουργοί, άκόμα καί τών Εσωτερικών, άλλάζουν μεταξύ τους συ-νήθως θέσεις. Πρέπει μιά ιθύνουσα τάξη νά βρίσκεται στό

Page 259: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 6 0 —

τέλος τής ζωής της ή νά συγκλονίζεται άπό φοβερούς σπασμούς γιά νά μή βρίσκεται Ινας άξιος Αντικαταστά-της τοΟ προώρως έκλιπόντος. "Ενας στενοκέφαλος 'Αλέ-ξανδρος Γ ' άντικαθιστά εύκολα τόν άβουλο 'Αλέξανδρο Β ' , ή Ινας παρασημοφορημένος Κύ τόν τυπολάτρη Ντιέμ. Τό Χρηματιστήριο μόλις καί ριγά λίγο, οί τρομοκράτες καταδιώκονται καί άπαγχονίζονται μέσα στή γενική ά-διαφορία.

Ό τρομοκράτης είναι ό νόθος γιός τών γεννημένων μέ άνώμαλο τοκετό, πολύ άργά ή πολύ νωρίς, ήττημένων ή καταπνιγμένων στή γέννεσή τους έπαναστάσεων, ό γιός τής άνυπομονησίας ή τής άπελπισίας πού προέρχεται άπό τήν άδημονία, ή τό διεστραμμένο παιδί τού πανικού τών έτοιμοθάνατων τάξεων. Οί μάζες δέν γίνονται 'Ιστορία πάρα μόνο σέ σπάνιες στιγμές πού σπάνε τό ζυγό τής καθημερινής άποκτηνωτικής ζωής τους. Τί νά γίνη στό μεταξύ; Ό μαρξιστής έπαναστάτης Αφοσιώνεται στήν οί-κοδόμηση τού κόμματος πού θά έπιτρέψη τή μετατροπή τής βίαιης πλημμυρίδας τών μαζών σέ έπανάσταση. 'Αλ-λά αύτή ή καθημερινή προσπάθεια καί οί χίλιες συγκρού-σεις πού συνεπάγεται, προκαλούν μάλλον έξάντληση παρά έξαρση" τό άτομο πρέπει νά ύποταχθή στήν όργάνωση πού τό Ιδιο χτίζει γιά τήν άπελευθέρωσή του καί τήν άπελευ-θέρωση τής Ανθρωπότητας, νά έπιδοθή σέ Αγώνες Ιδεών πού φαίνονται χωρίς άποτέλεσμα πρός τό παρόν. Γιατί νά μή δράση άμεσα, ν' άρνηθή μιά πειθαρχία πού βασανίζει τό άτομο καί νά παρουσιαστή μπροστά στήν 'Ιστορία σά μιά δύναμη ίκανή νά τήν άναποδογυρίση ; Γιατί νά κλεί-νονται οί ήρωες άνάμεσα στά καταστατικά καί στά συνέ-

Page 260: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 6 1 —

δρια, άνάμεσα στίς προτάσεις καί στίς πολεμικές ; Ή πέννα δέν μπορεί ν* άλλάξη τδν κόσμο : μερικές ριπές αύτομάτων πιστολιών θά τδν κάνουν νά πάρη τόν Ισιο δρόμο.

Ό τρομοκράτης άρνεΐται κάθε τροχοπέδη, κάθε ύπο-ταγή σέ άπαιτήσεις τοΟ παρόντος, κάθε άναμονή. Τακτι-κή καί στρατηγική είναι γι ' αύτόν μόνον στοιχεία συνω-μοσίας. Παίρνει τή δική του βιασύνη γιά έπιτάχυνση τής 'Ιστορίας καί τήν έξαρσή του γιά σημάδι τής δύναμής του. "Αν ή άμερικανική δύναμη δέν μπορεί νά βάλη φρα-γμό στόν «κομμουνισμό» είναι γιατί τήν έμποδίζει μιά συνωμοσία, φτάνει μιά άντισυνωμοσία κι ένα τουφέκι μέ κιάλια γιά νά ρίξης έναν πρόεδρο καί νά άπωθήσης τόν έχθρό. 'Αφού οί καταπιεζόμενες μάζες δέν καταλαβαίνουν τήν καταπίεσή τους καί τήν άνάγκη νά θέσουν τέρμα σ* αύτή, δ τρομοκράτης παίρνει τή θέση τών μαζών καί κτυ-πά στό δνομά τους. "Αν δ δυναμίτης είναι τής δεξιάς, παίρνει τή θέση μιας άστικής τάξης πού τή θεωρεί άτονη καί διεφθαρμένη άπό τό μασονισμό, τό έβραΐκό κεφά-λαιο ή τόν προοδευτισμό' άν είναι τής άριστεράς παίρνει τή θέση τών άμορφων, βουτηγμένων στό χαρτί καί στίς άπεργίες γιά τά έπαγγελματικά συμφέροντα, μαζών. Ό τρομοκράτης είναι δ ήρωας άπελευθερωτής: στήν άδεια σκηνή τής 'Ιστορίας μάχεται μόνος στήθος μέ στήθος μέ τό δράκοντα.

Ή τρομοκρατία άποκλείει λοιπόν άπό τήν 'Ιστορία τάξεις καί κοινωνικές σχέσεις γιά νά μπορέση ό ήρωας νά πηδήση σ' ένα μίνι πεδίο μάχης. "Ο κυριώτερος ήγέ-της τοΟ FX.N. στά 1956-57 , δ Άμπάν Ραντμάν, δια-κηρύσσει : «Τό δικό μας Ντιέν - Μπιέν - Φού θά είναι ή ό-

Page 261: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 6 2 —

66ς Μισελέ». Ot «άδελφοί» του τόν καθάρισαν δστερα άπό λίγο.

"Ετσι δ τρομοκράτης, άνατινάζοντας τραίνα, ντεπό-ζιτα βενζίνης ή άποθήκες μέ άλεΟρι, γραφεία τής 'Αστυ-νομίας ή μνημεία νεκρών, προτρέπει τΙς μάζες νά παρα-μένουν παθητικές. 'Αρνούμενος τήν προτεραιότητα πού έ-χει ή δργάνωσή τους, πού δμως θά περιόριζε τό δικό του ρόλο στό μηδέν, βοηθά στήν ύποδούλωσή τους' δταν άντι-λαμβάνεται δτι είναι Δόν Κιχώτης, ένώ πίστευε πώς εί-ναι Ζήγκφριντ, κατηγορεί μέ πικρία τΙς μάζες γιά τήν παθητικότητά τους στήν δποία κι αύτδς έχει συντελέσει καί τΙς μυκτιρίζει, χαρακτηρίζοντας τήν ύποταγή τους δουλικότητα. ΕΓναι έτοιμος τότε νά προσχωρήση στό κατε-στημένο.

Γι* αύτό, χωρίς άλλο, στήν άστυνομία άρέσει ή τρομο-κρατία. Άπό τόν Γδιο τό ρόλο της παρασύρεται, άλλωστε, νά βλέπη τΙς Ιδέες σάν ένα πρόσχημα μόνο καί τήν 'Ιστο-ρία σάν ένα μηχανισμό: ό Κέννεντυ είναι μιά καλή άπό-δειξη. Καμιά μορφή δράσης δέν προσφέρεται καλύτερα γιά προκλήσεις' καί ό προβοκάτορας παρασύρεται εύκολα μέσα σ' έναν κόσμο πού είναι πάρα πολύ στά μέτρα του: ot τσαρικοί άστυνομικοί πού τούς έβαλαν νά μπούν σάν κατάσκοποι στό Σοσιαλιστικό Επαναστατικό Κόμμα τής Ρωσίας, άπέδειξαν μεγάλες Ικανότητες σά δολοφόνοι: δ προβοκάτορας Γιέβνο "Αζεφ, πού διηύθυνε έφτά χρόνια τόν τομέα τρομοκρατίας τών σοσιαλεπαναστατών, έπέβλε-ψε στή δολοφονία τού ύπουργού 'Εσωτερικών Σιπιάγκιν, τού διοικητή τής Ούφα Μπογκντάνοβιτς, τού μεγάλου δού-κα Σέργιου, θείου τοϋ Τσάρου, τοϋ άστυνομικοϋ - παππά

Page 262: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 6 3 —

Γκαπόν καί ξεπέρασε τόν έαυτό του, όργανώνοντας ό Ι-διος τό φόνο τοϋ ύπουργοϋ τών Εσωτερικών Πλέχβε. "Ο-ταν Αποκαλύφθηκε, βρήκε έναν άξιο διάδοχο στό πρόσω-πο τοϋ Μόρντα Μπαγκρώφ πού στά 1911 σκότωσε τόν ύπουργό τών Εσωτερικών Στολύπιν. Ό συνάδελφός τους Καπλίνσκι, μέλος τής Μπούντ, έκανε τήν καριέρα του τό-σο μέ δολοφονίες δσο καί μέ καταγγελίες έξίσου Αποτε-λεσματικές. "Ετσι άπό τόν "Αζεφ ώς τούς «μπαρμπούζ», συνεχίζεται μιά παράδοση στά παρασκήνια τής 'Ιστορίας: άπό τόν φλογερό Κάσσιους ώς τόν άλήτη Ούφκίρ, οί έ-λαφρόμυαλοι δέν παύουν νά πιστεύουν πώς σκοτώνοντας έναν άνθρωπο άφανίζουν τίς δυνάμεις καί τίς Ιδέες πού έκεΐνος ένσαρκώνει. Γιατί στά μάτια τους ή ίδέα είναι μόνο μιά χοντροκομμένη μάσκα τής συνωμοσίας.

Ό τρομοκράτης δέν μπορεί παρά νά βρίσκεται στό περιθώριο: έκεϊ τοποθετείται ό ίδιος δταν μέ διάταγμα όρίζει τόν έαυτό του στό κέντρο τής 'Ιστορίας, χωρίς νά τόν ένοχλή κανένας" μπαίνει θριαμβευτικά άπό τήν σκάλα τής ύπηρεσίας πού τή γεμίζει μέ θόρυβο καί καπνούς. 'Αν-τικαθιστά τήν πολιτική δράση μέ τό κατόρθωμα, άν δχι μέ τή χειρονομία, δπως ό άναρχικός Ρώσος πρίγκηπας Κροπότκιν πού διακηρύσσει «τή διαρκή έξέγερση μέ τό λόγο, μέ τό γραφτό, μέ τό στιλέττο, μέ τό τουφέκι, μέ τό δυναμίτη». Κι δταν δ Γκινιόλ άγριεύει, ό δυναμιτιστής νο-μίζει πώς κάνει νά τρέμη τό καθεστώς.

Εποποιία τοϋ κατορθώματος, ή τρομοκρατία είναι συγ-γενής μέ τόν άναρχισμό: τό κατόρθωμα είναι ή μάταιη διαμαρτυρία τής ούτοπίας μπροστά στήν Ιστορία' ό άναρ-χισμός είναι στήν ούσία ούτοπικός, καί γιατί είναι παρά-

Page 263: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 6 4 —

φορο, σάν πρόωρο δραμα ένός πιθανοϋ, άν δχι άναγχαίου μέλλοντος, καί γιατί χαρακτηρίζει τΙς κοινωνίας πρα-γματικότητες (τό κράτος, τό χρήμα) προλήψεις, δηλαδή λαθεμένες Ιδέες πού πρέπει συνεπώς νά τΙς ξερριζώσουμε άπό τά κεφάλια τών άνθρώπων μέ τό παράδειγμα ή μέ τό λόγο, άνάλογα μέ τό άν είναι κανείς Σεμπαστιάν Φώρ ή Μποννότ.

Έ 'Ιστορία δέν είναι άπό δώ καί πέρα παρά ένα εύ-πλαστο άντικείμενο στά χέρια τοϋ τρομοκράτη πού τήν κάνει δπως καί δταν θέλη. Φυσικά ή τρομοκρατία δέν είναι πάντα μή άποτελεσματική : μπορεί νά χρησιμεύση σάν μέσο (νά γεμίση τά ταμεία) ή σάν βοηθητική δύνα-μη· καί κυρίως, σέ δρισμένες στιγμές πού ή πάλη τών τάξεων έχει φτάσει σ' ένα τέτοιο σημείο Ισορροπίας ώστε Ινα άπό τά άντιμαχόμενα στρατόπεδα μπορεί νά ήττηθή άν χάση τούς πιό φωτεινούς άρχηγούς του: έτσι οί σο-σιαλδημοκράτες πού έβαλαν νά δολοφονήσουν τή Ρόζα Λούξεμπουργκ καί τόν Κάρλ Αήμπνεχτ τό Γενάρη τοϋ 1919, στέρησαν τούς Γερμανούς κομμουνιστές άπό άρχη-γούς Ικανούς λίγο άργότερα νά τούς δδηγήσουν στή νίκη, κι έτσι άνοιξαν τό δρόμο στό Χίτλερ. 'Αλλά αύτή ή άπο-τελεσματικότητα είναι μονάχα άρνητική καί δέν είναι πα-ρά μόνο μιά στιγμή σέ μιά μάχη πού χρησιμοποιεί πολλά άλλα μέσα διαφορετικά άπό τό ρεβόλβερ καί τΙς τακου-νιές.

Έπίσης ή σταλινική μαζική «τρομοκρατία» Αποβλέ-πει στή διατήρηση τής εύθραυστης έξουσίας άπό μιά κά-στα έναντίον τών μαζών καί άπό έναν άνθρωπο έναντίον τής κάστας. Έδώ ή τρομοκρατία άλλάζει διάσταση καί

Page 264: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 265 —

χαρακτήρα: δέν είναι πιά ή πράξη άπελπισίας ένός ά-τόμου πού προκαλεί τήν κοινωνία μέσο ένός άλλου άτό-μου (έστω κι άν είναι δργανωμένη άπό ένα κόμμα), είναι μιά έπιχείρηση πολιτικής, πνευματικής καί κοινωνικής έξόντωσης πού τή διεξάγει μιά μειοψηφία έναντίον ένός δλοκλήρου λαοΟ γιά νά τοϋ έκμηδενίση κάθε μορφή συν-είδησης.

Δέ μπορεί ν' άρνηθή κανείς τήν άρνητική άποτελεσμα-τικότητα αύτής τής «τρομοκρατίας», άλλά ή ριζική μεταλ-λαγή πού παθαίνει ή έννοια τή θέτει σέ Αμφισβήτηση" έτσι τείνει νά σημαίνη κάθε μορφή «τρόμου» (terreur) ά-πό τήν άνώνυμη έπιστολή ώς τήν δργανωμένη άπό τούς 'Αμερικανούς στό Βιετνάμ γενοκτονία.

Δίνοντας προέχουσα θέση στό άτομο ή στήν παράνο-μη όμάδα σέ βάρος τής τάξης ή τοϋ κόμματος, ή τρομο-κρατία, πού τήν άποδοκιμάζουν οί μαρξιστές, είναι ή πα-νάκεια τών έθνικιστικών μικροαστικών δργανώσεων, για-τί έκφράζει, μέ τή μορφή καρικατούρας, τΙς σχέσεις τους μέ τΙς μάζες, σχέσεις έξωτερικές — πλαισίωσης καί διοί-κησης, σχέσεις ένός σώματος άξιωματικών μέ τό στρατό, δηλαδή τό άντίθετο τών σχέσεων πού συνδέουν ένα κόμμα πού θεωρείται πρωτοπορεία.

Οί δικαστές πού καταδίκασαν σέ θάνατο τόν Μπα-στιέν - θιρύ γιά τήν άποτυχημένη άπόπειρα δολοφονίας τοϋ προέδρου τής Γαλλικής Δημοκρατίας, γνώριζαν πώς ή άπόπειρα ήταν καθεαυτή γελοία. Λογαριάζονται μόνο τό έγχείρημα καί ή πρόθεση πού άπό μόνα τους είναι βλασφημία: πραγματικό Εγκλημα καθοσιώσεως πού προσ-βάλλει, στό πρόσωπο τοϋ άρχηγοϋ τοϋ Κράτους, δλους έ-

Page 265: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 6 6 —

κείνους πού πιστεύουν δτι δοξάζονται στό πρόσωπο αύτό, φύλακα τών θεσμών πού είναι μάλλον Ιεροί παρά στα-θεροί. Γιά τδ έγκλημα καθοσιώσεως δέν ύπάρχει συγνώ-μην. Μικρή σημασία έχει άν δ άρχηγδς τού Κράτους γλυ-τώνει άπό τίς σφαίρες ή ύποκύπτει: κατά γενικό κανόνα αύτό τό γεγονός έπιδρά πολύ λίγο στήν κρίση τής Δικαι-οσύνης, δπως καί στήν πορεία τής 'Ιστορίας.

Ζώ> Ζάκ ΑίαρΙ

Υ Λ Ι Σ Μ Ο Σ

Διδασκαλία φιλοσοφική, δηλαδή ίδεαλιστική, πού βε-βαιώνει δτι ή ύλη έχει τό π ρ ο β ά δ ι σ μ α άπέ-ναντι στό πνεύμα, πού ύποστηρίζει πώς δ,τι δέν είναι πνεύμα έχει όντολογική, λογική καί χρονολογική προτε-ραιότητα άπέναντι σ' δ,τι δέν είναι ύλη. Αύτός δ δρισμός, δ μόνος πού μπορεί νά δώση κανείς μ' δλη τή δυνατή ά-κρίβεια, δείχνει τΙς δυσκολίες πού συναντά δποιος προσ-παθήσει νά άνεβάση τΙς συναισθηματικές τοποθετήσεις, τΙς ύποκειμενικές προτιμήσεις ή τά Ιδεολογικά έγχειρήματα στό δψος τής έννοιας. "Ας δοκιμάσουμε νά έπιστρέψου-με σέ μερικές πολύ άπλές ιδέες καί νά στηριχτούμε σέ πιό άκριβεΐς έπισημάνσεις παρμένες άπό τήν Ιστορία τού πολιτισμού.

Ό κοινός νούς — πού δέν Εχει πάντα δίκιο, μά πού δέν μπορεί νά έχη πάντα καί έντελώς άδικο — χαρακτη-ρίζει ύλιστές δσους άφήνουν νά τούς κατευθύνουν οί δρέ-

Page 266: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 6 7 —

ξεις τους χι έχουν Αμετρη κλίση πρός τΙς Απολαύσεις τών αισθήσεων. Μέ τόν Ιδιο τρόπο Αντιλαμβάνεται χαΐ ό Πλά-των τή συμπεριφορά έκείνων πού δνομάζει «ot γιοί τής Γής»: έχοντας έμπιστοσύνη στά μηνύματα τών αίσθήσεων, άποδέχονται έκεΐνο πού δίνεται άμεσα, θεωρώντας σχο-λαστικότητες τίς άνοιχτές προειδοποιήσεις τών φιλοσόφων, άφήνουν τόν έαυτό τους έλεύθερο νά τραβήξη τόν κατή-φορο πού τούς ύποδείχνει ή φύση (ή ή φύση τους) καί έχουν τήν ήδονή σάν τήν μόνη άληθινά άναμφισβήτητη άξία.

Σ' αύτούς τούς άνθρώπους, άντιτάσσονται «οί Φίλοι τών Ούσιών»: έκεΐνοι πού διαπιστώνουν τίς άταξίες στίς όποΐες δδηγεί ή άποκλειστική ύποταγή στό αίσθητό, ύ-πογραμμίζουν τΙς άντιφάσεις τής κρίσης καί τής συμπε-ριφοράς στίς όποιες καταλήγουν οί «έμπαθεΐς τών αίσθή-σεων», καί τούς κάνει κατάπληξη πώς μπορεί κανείς νά έχη έμπιστοσύνη σ' έκεΐνο πού παρέρχεται, σ' έκεϊνο πού γεννιέται καί καταστρέφεται' γυρίζουν τίς πλάτες σ' αύ-τό τό γίγνεσθαι, γιά τό όποίο δέν μπορεί κανείς νά πή τίποτε τό σοβαρό, καί πιστεύουν δτι ή πραγματικότητα βρίσκεται άλλού, σ' αύτά τά σταθερά καί διαυγή άντικεί-μενα πού ή σκέψη τά δοκιμάζει — κατά τή μαθηματική άσκηση ειδικότερα —, μέσα στίς Ούσίες καί στίς σχέσεις άνάμεσα στίς Ούσίες...

Ό θεμελιωτής τής σύγχρονης φυλοσοφίας, ό Ρενέ Ντε-κάρ, πού έχει ένα είδικό σχέδιο άνταποκρινόμενο στήν προβληματική τού καιρού του, άρχίζει νά τό έφαρμόζη έμμεσα καί σέ λίγο τό θέτει μέ άποφασιστικό τρόπο. Ε -κείνο πού ήταν βίαιη άντίφαση, άλλά άσχημα διατυπω-

Page 267: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 6 8 —

μένη, βρίσκει ξαφνικά μια καθαρή καί ένοχλητική Εκφρα-ση, μιά διατύπωση πού Επιβάλλει ή τίς πονηριές καί τούς συμβιβασμούς (γνωστούς σάν τέτοιους), ή τις έπιλο-γές (πάντοτε αυθαίρετες καί λίγο άκοσμες). Ή έπιθυμία τοΟ Ντεκάρ νά έξασφαλίση τήν πραγματοποίηση μιάς «κα-θολικής έπιστήμης» τόν κάνει νά όρίση έννοιολογικά, μέ αύστηρότητα καί άκρίβεια, έναν άδιάλλακτο δυϊσμό: άπό τή μιά είναι ή πνευματική δπαρξη, πού ούσία της είναι ή σκέψη, άπό τή άλλη είναι ή ύλική δπαρξη πού ούσία της είναι δ χώρος" κανένα κατηγορούμενο τής μιας δέν ταιριάζει στήν άλλη" ή ζωή διαιρείται σέ δύο άμείωτες έκτάσεις.

Ή πείρα δμως δείχνει δτι οί δύο ούσίες — δρθά δια-κρινόμενες — συνυπάρχουν, έπικοινωνούν μεταξύ τους στήν πραγματικότητα: δ άνθρωπος είναι διπλός, συμμε-τέχει καί στήν ύλικότητα σάν σώμα, καί στήν πνευματι-κότητα σάν ψυχή. Είναι ένα μίγμα κι αύτή τήν ένωση πού πραγματοποιείται στόν άνθρωπο, αύτή τήν έπίδρα-ση τού όργανισμοϋ στή συνείδηση καί τής συνείδησης στόν όργανισμό, ό Ντεκάρ τή θεωρεί μυστήριο. "Ολα συμ-βαίνουν σάμπως ή άπαίτηση νά δώση γερά θεμέλια στίς φυσικές έπιστήμες, πού κατεύθυνε τή σκέψη στό 17ο αΐ-ώνα, τήν παρέσυρε νά ύποθηκεύση, γιά άνταμοιβή, τήν άνάπτυξη τών άνθρωπιστικών έπιστημών, καταθέτοντας σάν έγγύηση μιά Εγγενή άσάφεια.

Ό "Ενγκελς, σ' Ενα περίφημο κείμενο ( Ό Λ. Φόυερ-μπαχ καί τό τέλος τής κλασικής γερμανικής φιλοσοφίας), παρουσιάζει δλόκληρη τήν ίστορία τής σκέψης σάν μιά σύγκρουση τών δυό στρατοπέδων, τού στρατοπέδου τού

Page 268: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 6 9 —

ιδεαλισμοί) (μ' αύτό τόν δρο έννοεϊ τό σπιριτουαλισμό), καί τοϋ στρατοπέδου τοϋ ύλισμοΰ καί Αξιώνει Από κάθε φιλόσοφο và πάρη Αμέσως θέση, νά διαλέξη σέ ποιά παρά-ταξη Ανήκει. Αύτή ή Ιδέα, πού τήν πήρε καί τήν Ανέ-πτυξε ό Λένιν, έγινε τό βασικό θέμα τής σύγχρονης μαρ-ξιστικής φιλοσοφίας: ύπΑρχουν δυό Αξιώματα, τό ένα πού δέχεται τήν προτεραιότητα τοΰ πνεύματος Απέναντι στήν ύλη (ή ύπαρξη πρίν Από κΑθε τι άλλο ένός θεοΰ δημι-ουργού, ένός Αρχιτεκτονικού Ανθρωπίνου Πνεύματος, μιάς ύπερέχουσας πνευματικής ούσίας, τό άλλο πού θεμελιώνει τήν άντίστροφη σχέση καί πού άπό τήν έποχή τοϋ Επι -κούρου καί τοϋ Λουκρήτιου, άρνείται τήν Ιδεαλιστική μυ-θοποίηση. Ή έπιλογή τοϋ πρώτου άξιώματος είναι άντι-δραστική καί σκοταδιστική" άντίθετα, δ ύλιστής κάνει σω-στή έπιλογή: δλες οί νεράιδες σκύβουν άπδ κει καί πέρα στό λίκνο τής σκέψης του. Δέν έχει τή συνηγορία τοΰ κοι-νού νοϋ πού ξέρει καλά δτι τά πράγματα δέν προσαρμό-ζονται στίς φαντασιοπληξίες τοΰ άνθρώπου κι δτι βρί-σκονται στή θέση τους πρίν κανένας τά άντιληφθή ή τά γνωρίση; Δέν τό έπιβεβαιώνουν τά γεγονότα πού θεμε-λιώνουν άτράνταχτα οί πειραματικές έπιστήμες ; Ποιός λοι-πόν θά άρνηθή δτι πρέπει νά ύπάρχη ένα πραγματικό καί άνεξάρτητο άντικείμενο, ένας δργανισμός πού νά λειτουρ-γή ύϊτκά γιά νά προκύψη αίσθημα; Ή γεωλογία, ή πα-λαιοντολογία δέν άποδεικνύουν δτι ύπήρχε ύλη προτού νά ύπάρξη πνεύμα γιά νά τή σκεφτή; Ή έπιστήμη τής έξέ-λιξης δέν άποδεικνύει δτι ή άνάπτυξη τής συνείδησης εί-ναι συνδεδεμένη μέ τή βαθμιαία ύλική μεταβολή τών όρ-γανισμών σέ πιό πολύπλοκους ;

Page 269: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 7 0 —

'Ασφαλώς, σ' αύτή τήν κατεύθυνση, δ ύλισμδς γίνε-ται έπιστημονικδς μόνο άν είναι διαλεκτικός (βλ. τδ άρ-θρο Διαλεκτική). "Αν δ ύλισμδς τών 'Αρχαίων καί τών φιλοσόφων τοϋ 18ου αίώνα δέν κατόρθωσε v i έπιβληθή, ήταν γιατί τοϋ έλειπε ή μέθοδος; πίστεψε δτι μπορούσε v i βγάλη τό πνεύμα άπό τήν ύλη, νά μετατρέψη τό πνεύμα σέ ύλη. 'Αλλά, δπως είναι δλοφάνερο, ή σκέψη, ή συνεί-δηση διαφέρουν άπό τήν ύλη, άπό τό σώμα" είναι έπίσης δλοφάνερο δτι ή συνείδηση καί ή σκέψη προέρχονται άπό τήν ύλη, άπό τό σώμα. Ώ διαλεκτική μέθοδος έπιτρέπε; νά κατανοήσουμε, νά ξεπεράσουμε αύτή τή φαινομενική άντίφαση: μέ τή δράση τής ίδιας τής αιτιοκρατίας της, ή ύλη γίνεται συνθετώτερη γιά νά δώση, μ' ένα πρώτο ποιοτικό άλμα, τή ζωή, κατόπιν, χάρη σέ νέα μεταβολή πρός τό πολυσύνθετο, μ' ένα δεύτερο άλμα, τό πνεύμα. Ό έγκέφαλος έκκρίνει τή συνείδηση, δχι ταυτόσημα σάν παραγωγή, άλλά διαλεκτικά, σάν ξεπέρασμα... Αύτή ή

ρητορεία είναι τόσο σίγουρη γιά τό δίκιο της πού ούτε πού άκούει τά έρωτήματα πού τής θέτουν.

"Ετσι, δ διαλεκτικός ύλισμός θεωρεί ξεκάθαρους τούς δρισμούς τής ύλης καί τοϋ πνεύματος* δέν φαντάζεται δτι μιά λίγο πιό σοβαρή έρευνα — αύτή πού μπορούσε νά κάνη ένας προσεκτικός άναγνώστης συγγραφέων δπως ό Μπέρκλεϋ, δπως δ Χιούμ καί δπως ό Κάντ, λόγου χάρη άποκαλύπτει δτι αύτές οί έννοιες μποροϋν νά έχουν πολ-λαπλές έκδοχές καί σέ τελευταία άνάλυση ή ύλη δρίζε-ται δτι είναι έκείνη ή πραγματικότητα πού δέν είναι τό πνεΰμα καί τό πνεϋμα αύτή ή άλλη πραγματικότητα πού δέν είναι ή ύλη. "Αν ύπάρχη διαλεκτική μέθοδς, όφείλει

Page 270: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 7 1 —

νά άρχίση άπό τήν άναγνώριση αύτής τής καθοριστικής διαλεκτικής σχέσης πού άπαγορεύει δλες τής θετιστικές Απλοποιήσεις.

Στήν Εκφραση: «ή δλη ύπάρχει πρίν άπό τό πνεύμα», άναρωτιέται κανείς τί Εννοια μπορεί νά Εχη γιά μιά συγ-κροτημένη συλλογιστική, ή λέξη «πρίν»; Τπάρχει πρίν καί μετά στό Επίπεδο τής καθαρής φύσης, πού είναι άπλή παρουσία τοΰ καθ' έαυτό στό καθ' Εαυτό; Γιά νά ύπάρ-χη ή Ιδέα μιάς διαχρονικής διαδοχής, πρέπει νά Εχη είσα-χθή μιά μνήμη πού νά φέρη τήν ένθύμηση τοΰ άλφα στήν παρουσία τοΰ βήτα πού τό διαδέχεται, δηλαδή σκέ-ψη. Βέβαια ή γεωολογία άποκαλύπτει πώς ύπήρχε μιά τριτογενής περίοδος — κατά τήν δποία δ άνθρωπος άπου-σίαζε — προηγούμενη άπό τήν τεταρτογενή περίοδο — στή διάρκεια τής όποίας έμφανίζονται δ άνθρωπος καί ή σκέψη — Μά τί είναι λοιπόν αύτή ή γεωλογία πού τήν άνακηρύσσουν άπόλυτη διδασκαλία, κριτήριο καί πρότυ-πο; Δέν είναι κι ή ίδια έργο τής Ιστορίας πού προϋπο-θέτει τήν άνθρώπινη δημιουργικότητα, πού προηγείται άπ* δλα τά περιστασιακά έπιτεύγματά της;

Αύτή ή θεωρία δέν παύει νά έπικαλήται τά έπιτεύγμα-τα τών έπιστημών χωρίς ποτέ νά φροντίζη νά θεμελιώση τή γνωστική άξία πού τούς άποδίδει' δταν τήν ρωτάς γι* αύτό τό θέμα, περιορίζεται νά άπαντήση δτι τό νά μήν πιστεύης στήν έπιστήμη είναι «σκοταδισμός», άρνηση τής προόδου. Δυστυχώς τό θέμα δέν είναι άν πιστεύης, άλλά άν γνωρίζης καί άν δικαιολογής. Άπό τήν άποψη αύτή, ή ίδέα τοΰ άξιώματος είναι φιλοσοφικά παράλογη: τί εί-ναι λοιπόν αύτό τό άξίωμα πού τό θέτουμε άπό τά πρίν

Page 271: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 7 2 —

σάν άληθινδ καί τό έπιβεβαιώνουμε κατόπιν μέ μιά πολύ-μορφη έπιχειρηματολογία ;

Ό διαλεκτικός ύλισμός δταν θέτη κανείς αύτοϋ τού είδους τά προβλήματα, παρατά τή θεωρητική διδασκα-λία καί τό γυρίζει γρήγορα στήν ήθική. Δείχνει πώς εί-ναι ή μόνη θεωρία πού ύπερασπίζεται Ακούραστα τήν ύ-πόθεση τών έκμεταλλευομένων, πού μάχεται γιά τή δι-καιοσύνη, γιά μιά πιό όρθολογική δργάνωση τού κόσμου, γιά μιά πλήρη άνθιση τής άνθρώπινης προσωπικότητας, έναντίον τού κέρδους, έναντίον τής κοινωνικής άνισότη-τας... Νιώθοντας άβέβαιη τή θέση της σάν θεωρίας, μετα-θέτει τή συζήτηση στό έπίπεδο τών άξιών: ή θεωρία τών δύο στρατοπέδων, τών έκμεταλλευτών καί τών προοδευ-τικών δυνάμεων, συγκεκριμενοποιείται (δέν ύπήρξαν στήν Ιστορία «προοδευτικές» πρακτικές δραστηριότητες θεμε-λιωμένες σέ «λαθεμένες» θεωρίες, άπό τόν Ιπποκράτη ώς τόν "Αγιο Αύγουστίνο καί ώς τόν Ντεκάρ) ;

Άσύστατο μίγμα άνομοιόμορφων στοιχείων, πού ή δό-ση τους ποικίλλει άνάλογα μέ τΙς περιστάσεις καί μέ τΙς άπαιτήσεις τοϋ «πολιτικού» άγώνα, συμπεριλαμβάνοντας δντολογικό δογματισμό, έπιστημονικό θετικισμό, Ιστορικό πραγματισμό καί μυστικιστική ήθικολογία, αύτός δ δια-λεκτικός ύλισμός δμολογεΐ σέ λίγο δτι δέν είναι παρά μιά άμυντική ιδεολογία πού έξαίρει τΙς προτιμήσεις πού ένα κόμμα ή ένα Κράτος κρίνει χρήσιμο νά καλλιεργήση στίς καθορισμένες συγκυρίες' γιατί λοιπόν νά συζητάμε τΙς θέσεις του, άφοϋ δ διαλεκτικός ύλισμός δέν προσπαθεί νά ύπερασπιστή τόν έαυτό του καλύτερα άπ* δ,τι οί είδικοί

Page 272: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 7 8 —

τής διαφήμισης ή, στήν καλύτερη περίπτωση, τής προ-παγάνδας ;

Πρέπει λοιπόν, άπό πείσμα, νά είσαι Ιδεαλιστής, δπως ό Πλάτων ή δ Χέγκελ; 'Οφείλεις νά συμπτυχθής σ' αύτό τόν πάντα άναπροσαρμοζόμενο καί πάντα τής μόδας σπι-ριτουαλισμό, πού είναι κι αύτός Ιδεολογία μά πιό μελε-τημένη, λιγότερο άπλοϊκή, πιό πλούσια στίς πανουργίες πού συνεισφέρουν αΙώνες έπιχειρηματολογημένων συζητή-σεων, ίερών έξετάσεων καί συνόδων; Ό Μάρξ ύπέδειχνε συχνά ένα δρόμο πού βρίσκεται πέρα άπ' αύτές τΙς Αφηρη-μένες καί θλιβερές έπιλογές, πού είναι ύλιστικός μά δέν είναι φιλοσοφικός. Καθόριζε μιάν άλλη σύλληψη τής πρα-γματικότητας πού, γιά εύκολία, τής έδινε τό δνομα Ιστο-ρικός ύλισμός. Άντιπαράθετε τήν προοπτική του στήν προ-οπτική τοϋ Ιστορικού ιδεαλισμού πού δ Χέγκελ, κατά τό Μάρξ, μέ μεγαλοφυία, είχε δώσει τήν πιό δλοκληρωμένη διατύπωσή του. Αύτό πού κατηγορούσε στόν Χέγκελ ήταν δτι είχε πιστέψει πώς άρκοϋσε τό πνεύμα νά συμφιλιωθή μέ τόν έαυτό του γιά νά είρηνεύση άμέσως ό έμπειρικός άνθρωπος, αύτός πού είναι καταδικασμένος «νά παράγη καί νά άναπαράγη τά μέσα τής ζωής του», μέ τόν άλ-λο, μέ τόν ίδιο τόν έαυτό του, μέ τά άντικείμενα, μέ τούς θεούς (μέ τό φανταστικό).

Ξεκινώντας άπ' αύτή τήν κριτική καί Ιδιαίτερα άπό τήν κριτική τής χεγκελιανής θεωρίας γιά τό Κράτος, δ Μάρξ έδειξε πώς ήταν άναγκαϊο νά ξεκόψουμε έπιτέλους μέ τόν όρισμό τοϋ άνθρώπου πού είχε έπιβάλει δλόκληρη ή δυτική σκέψη άπό τόν Πλάτωνα ώς τόν χριστιανισμό: τόν άνθρωπο σάν σκέψη (ή σάν ψυχή). Πρίν νά είναι

1 β

Page 273: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 7 4 —

σκέψη ό άνθρωπος είναι σώμα πού ύποφέρει, Ανάγκη, ύλι-κότητα. Αύτή είναι ή έμπειριχή άνθρωπότητα, πού πρέ-πει νά τήν παρακολουθήσουμε στό βασικό της πάθος: ot άνθρώπινες κοινωνίες, γιά νά έπιζήσουν, γιά νά ζήσουν καλύτερα, όφείλουν νά παράγουν άγαθά' όργανώνονται σέ σχέση μ* αύτή τήν παραγωγή, καί σύμφωνα μέ τό τεχνι-κό τους έπίπεδο, μέσα σέ άδιάκοπο άνταγωνισμό καί σύγ-κρουση.

Ό Ιστορικός ύλισμός, δπως καθορίζει ό Μάρξ τις άρ-χές καί τήν πρακτική του, δέν προτείνει μιά νέα φιλοσο-φία ή μιά νέα όντολογία: όρθώνεται έναντίον αύτών τών χορτάτων φιλοσόφων, έναντίον τών άφηρημένων προβλη-μάτων τους καί τής μετατοπισμένης άγωνίας τους (βλ. τό άρθρο Ιδεολογία) · θέλει νά είναι μιά κριτική έπιστή-μη τού πραγματικού, τού έγγενοΰς πάθους τής άνθρωπό-τητας. Ό άνθρωπος δέν πεθαίνει γιατί είναι θνητός (δπως δέ λέει ψέμματα γιατί είναι «ψεύτης», δπως δέν άγαπά γιατί είναι «άγάπη») : πεθαίνει γιατί δέν τρώει άρκετά, γιατί τόν καταντούν κτήνος, γιατί τόν σκοτώνουν ( Γ' αύ-τά τά σημεία πού μπορεί μ' αύτή τή διατύπωση, νά πα-ρερμηνευθούν, βλέπε τό άρθρο μ α ρ ξ ι σ μ ό ς ) . Ό Ιστορικός ύλισμός μάς θυμίζει αύτά τά γεγονότα καί δ Μάρξ στό «Κεφάλαιο», ρίχνει τά θεμέλια αύτού πού μπο-ρεί νά είναι ή «μέθοδος» πού μάς έπιτρέπει νά άναλύσου-με τούς μηχανισμούς πού διέπουν, σέ μιά δοσμένη έποχή — έποχή ιδιαίτερα άποκαλυπτική, άλλωστε — τό πρα-γματικό πάθος...

Κατά τήν μαρξιστική όρθοδοξία, ό Ιστορικός ύλισμός έχει γίνει ένα μέρος τού διαλεκτικού ύλισμοϋ, ένα άπό τά

Page 274: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 7 5 —

κβφάλαιά του' χάρη σ' αύτόν μπορεί κανείς νά έρμηνεύ-ση τό τάδε γεγονός άπό τήν ίστορία τοϋ Βυζαντίου ή τό έργο τοΟ Ζάν Ρασίν. Αύτό άσφαλώς είναι πολύ ένδιαφέ-ρον χαί είναι χαλό, δπωσδήποτε, ή τεχνική πού ήδη χρη-σιμοποιήθηκε στίς άνθρωπιστικές έπιστήμες νά έμπλουτι-στή μέ νέες Ερμηνευτικές μεθόδους...

Παραμένει τό γεγονός δτι δ Μάρξ δέν φρόντιζε νά κατασχευάση μιά νέα φιλοσοφία. Προσπαθούσε νά άποδεί-ξη δτι ή άνθρωπότητα, στήν πραγματική της ζωή, είναι κατ* άνάγκην ύλιστική κι δτι ή πνευματική έντιμότητα έπιβάλλει νά είμαστε δπως κι αύτή.

Φρανσουά Σατελέ

Υ Π Α Ν Α Π Τ Υ Ξ Η

Μιλάμε γιά χώρες ύπανάπτυκτες, άνεπαρκώς Αναπτυ-γμένες καί γιά χώρες ύπό άνάπτυξη. Ή άνάπτυξη πα-ρουσιάζεται σάν τόν ούρανό πού καλύπτει τούς φτωχούς, τά οίκονομικά καθυστερημένα έθνη καί περιοχές, τόν ού-ρανό πού δέν μπορούν νά τόν φτάσουν.

Αύτή ή καθυστέρηση δέν έπιμετράται μέ βάση τό τί είναι δυνατό νά έπιτευχθή (δέν μπορεϊ νά ύπάρξη σύγ-κριση παρά μόνο σέ ένα στάδιο άναπτύξεως τής τεχνι-κής) : δέν πρέπει νά συγχέωμε τίς ύπανάπτυκτες χώρες καί τις νέες χώρες μέ πλουτοπαραγωγικές πηγές πού δέν έχουν πλήρως άξιοποιηθή. Έ καθυστέρηση δέν έπιμετρά-ται έπίσης μέ βάση τΙς άνάγκες πού είναι άπαραίτητο

Page 275: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 7 6 —

νά ικανοποιηθούν: στήν πραγματικότητα, έκτός άπό τόν στενά Επισιτιστικό τομέα, οί έπιταγές καί ot πόθοι τών λαών είναι δύσκολο νά έπιμετρηθοΟν. Τελικά, δέν μπορεί κανείς νά καθορίση ποιά χώρα είναι ύπανάπτυκτη παρά μόνο σέ σύγκριση μέ ένα πιό εύπορο έθνος. Ό μικρός βα-θμός άναπτύξεως δέν έπιτρέπει παρά ένα χαμηλότατο έ-πίπεδο ζωής καί άνέσεων. Ή σχετικότητα τής έννοιας εί-ναι τέτοια πού μπορεί νά είναι κανείς πάντα ύπανάπτυ-κτος σέ σύγκριση μέ κάποιον άλλον: αύτό συμβαίνει, ώς ένα βαθμό, μέ τήν Εύρώπη σέ σχέση μέ τΙς Ενωμένες Πο-λιτείες. Τό ίδιο, σέ μιά όρισμένη χώρα, μερικές περιο-χές μπορεί νά παρουσιάζωνται ύπανάπτυκτες σχετικά μέ άλλες (λόγου χάρη ή Βρετάνη στή Γαλλία, ή ή Νότιος Ι ταλ ία) . Αύτές οί άνισότητες στήν άνάπτυξη κάνουν νά γίνεται λόγος γιά περιφερειακή οίκονομική άνάπτυξη στήν ύπηρεσία τής δποίας δημιουργήθηκαν στή Γαλλία είδι-κές έταιρίες (περιφερειακής άναπτύξεως).

"Οποιες καί νά είναι οί λεπτομέρειες καί οί Αποχρώ-σεις αύτών τών διάφορων άναβαθμών καθυστερήσεως, ή άνάπτυξη στήν καθημερινή γλώσσα, έκφράζει μιά πρα-γματικότητα μέ άναμφισβήτητα δρια. Προσδιορίζει περισ-σότερο άπό τά δύο τρίτα τής άνθρωπότητας καί άφορά τή Λατινική 'Αμερική στό σύνολό της, δλόκληρη τήν 'Αφρι-κή, έκτός άπό τή Νότια, τή Μέση 'Ανατολή, έκτός άπό τό 'Ισραήλ, τήν 'Ασία, άφαιρουμένης τής 'Ιαπωνίας, καί τήν 'Ωκεανία, πλήν τής Αύστραλίας καί τής Νέας Ζηλαν-δίας. Αύτές οί ήπειροι άποτελούν τόν Τρίτο Κόσμο σέ άντιπαραβολή τόσο μέ τό δυτικό βιομηχανοποιημένο κό-

Page 276: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 7 7 —

σμο, δσο καί μέ τΙς χώρες τής 'Ανατολικής Εύρώπης. Ή Κίνα Αντιπροσωπεύει μιά ξεχωριστή περίπτωση.

Ή ένάτητα τοΟ Τρίτου Κόσμου συνδέεται πρώτ' άπ' δλα μέ τή συνείδηση πού Απέκτησαν τελευταία ot χώρες πού τόν άποτελοΟν γιά τήν ύπανάπτυξή τους" αύτή ή συνει-δητοποίηση προκλήθηκε άπό τά γεγονότα τοΟ Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου καί άπό τήν πρόοδο τών μέσων έ-πικοινωνίας. Προέρχεται έπίσης καί άπό μία άντικειμενι-κή κατάσταση ένδειας πού σέ χρηματικούς δρους, έκφρά-ζεται μέ άτομικό εΙσόδημα κατώτερο άπό 400 δολλάρια τό χρόνο. Υπάρχουν άσφαλώς άποχρώσεις άνάμεσα στά 60 δολλάρια τοϋ Ίνδοϋ καί τά 300 τοϋ Βραζιλιανού, άλ-λά καί ό ένας καί δ άλλος είναι σέ μιά έντελώς διαφορετι-κή κατηγορία άπό τόν Γάλλο πού διαθέτει 2.000 δολλά-ρια ή τόν 'Αμερικανό πού διαθέτει σχεδόν τά διπλάσια.

Αύτό τό χρηματικό κριτήριο δέν είναι παρά μιά συνι-σταμένη πού έκφράζει τΙς άνεπάρκειες στούς διαφόρους τομείς τής οικονομικής ζωής πού τΙς βρίσκει κανείς γε-νικά σ* δλες αύτές τΙς χώρες: έλλειψη τροφίμων σέ ποσό-τητα καί ποιότητα, μικρή άπόδοση τής γεωργίας, περιο-ρισμένη έκβιομηχάνιση, οικονομική έξάρτηση (ή κύρια πλουτοπαραγωγική πηγή τοϋ Τρίτου Κόσμου, τό πετρέ-λαιο, έλέγχεται πάντα, σέ μεγάλο βαθμό, άπό ξένες έ-ταιρίες), άκατάλληλοι κοινωνικοί θεσμοί (πληθωρική γεν-νητικότητα, χαμηλό έπίπεδο παιδείας, έλαττωματική κα-τάσταση ύγείας, άνεπάρκεια στίς μεσαίες τάξεις καί στήν έθνική ένσωμάτωση).

Ή συνειδητοποίηση τής ύπαναπτύξεως άπό τούς ήγέ-τες τοϋ Τρίτου Κόσμου έκφράζεται μέ τήν υιοθέτηση πολι-

Page 277: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 7 8 —

τικής άναπτύξεως, χαΐ γενικά σχεδίων άναπτύξεως, πού άποβλέπουν νά προωθήσουν τήν άνοδο τού βιοτικού Επι-πέδου. "Οποια τεχνική διαδικασία καί άν άκολουθήθηκε, αύτές οί πολιτικές άναπτύξεως είχαν ώς τώρα πολύ πε-ριορισμένα άποτελέσματα καί ή καθυστέρηση τών ύπανά-πτυκτων χωρών τείνει γενικά νά μεγαλώση. Σπάνιες πρα-γματικά είναι οί χώρες, πού, δπως τδ Μεξικδ καί ώς ίνα δρισμένο βαθμό ή 'Ακτή τού 'Ελεφαντοστού, πέτυχαν τήν «άπογείωση» πού τούς Επιτρέπει νά Ελπίζουν δτι θά βγοΰν άπό τΙς γραμμές τών προλεταριακών Εθνών.

Ή ίδια ή Εκταση τής ύποαναπτύξεως δέν μπορούσε ν' άφήση άδιάφορα τά πιό εύνοημένα Εθνη. 'Ανέλαβαν νά χορηγήσουν στίς χώρες τού Τρίτου Κόσμου μιά βοήθεια σχετικά άξιόλογη, άλλά δχι πολύ άποτελεσματική γιατί συνήθως συνοδεύεται άπό πολιτικούς ή Εμπορικούς δρους καί δέν είναι άρκετά προσαρμοσμένη στίς άνάγκες τών χωρών πού τήν παίρνουν. Έ βοήθεια πού χορήγησαν οί 'Ηνωμένες Πολιτείες ήταν ή πιό σημαντική σέ άπόλυτους άριθμούς, άλλά ή βοήθεια πού πρόσφερε ή Γαλλία ήταν ή πιό ύψηλή κατά κάτοικο. Ή γαλλική βοήθεια δόθηκε σχεδόν άποκλειστικά στίς γαλλόφωνες χώρες τής 'Αφρι-κής, τώρα δμως προβλέπεται ένα μέρος της νά χορηγη-θή σέ άλλες χώρες τού Τρίτου Κόσμου.

Υπάρχει σήμερα έντυπωσιακή άντίθεση άνάμεσα στήν ένδεια τών ύπό άνάπτυξη χωρών καί στήν αύξανόμενη σημασία τους στό πολιτικό έπίπεδο. Μέ τήν εύκαιρία τής Διασκέψεως τών Ενωμένων Εθνών γιά τό Εμπόριο καί τήν Άνάπτυξη πού Εγινε τό 1964, οί χώρες τού Τρίτου Κόσμου, προσπάθησαν, μέ τή δύναμη τοΟ άριθμού τους, νά

Page 278: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 7 9 —

προωθήσουν ίνα τρόπο όργανώσεως τοϋ διεθνοϋς έμπορίου πού νά άνταποκρίνεται στίς άνάγκες τους. Αύτή ή ορ-γάνωση, πού δέν θά είχε καμιά σχέση μέ τά παραδοσια-κά πρότυπα τής φιλελεύθερης οικονομίας, θά διευκόλυνε τήν εισαγωγή είδών τής χειροτεχνίας τοϋ Τρίτου Κόσμου στίς άγορές τών βιομηχανικών χωρών καί θά έξασφάλιζε σταθερές καί Ικανοποιητικές τιμές στίς πρώτες δλες τους.

Γιά νά άνταποκριθοϋν σ' αύτές τΙς άνάγκες, οί Ιδιες οί πλούσιες χώρες δέχτηκαν τήν άρχή μιάς γενικής χρη-ματικής βοήθειας στά δρια τοϋ 1% τοϋ έθνικοϋ τους εί-σοδήματος, καθώς καί τήν άρχή μιάς διευθετήσεως τού διεθνοϋς έμπορίου πού νά εύνοή τΙς ύπανάπτυκτες χώρες καί νά άντισταθμίζη τΙς άδυναμίες τους τΙς δποΖες οί χώ-ρες αύτές πληρώνουν άκριβά.

Σ. Σ.

Υ Π Ε Ρ Θ Ε Ρ Μ Α Ν Σ Η

Τήν ύπερθέρμανση μπορούμε νά τήν δρίσουμε σάν μιά κατάσταση έντάσεως σέ μιά οίκονομική μονάδα (έργοστά-σιο, έπιχείρηση, βιομηχανικό κλάδο) δπου ή αύξηση τής ζητήσεως — καί, κατά συνέπεια τής παραγωγής πού προορίζεται γιά τήν Ικανοποίηση αύτής τής ζητήσεως — προσκρούει σέ έμπόδια, ή φυσικά ή χρηματικά «έμφια-λώματα»: 'Ανεπάρκεια έργατικών χεριών. *Ανεπάρκ«ια τεχνικού έξοπλισμοϋ.

Page 279: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 8 0 —

Δυσκολίες προμήθειας πρώτων ύλών. 'Ανεπάρκεια πιστώσεων κ.λ.

Ό δρος, πού ήταν άγνωστος στήν οίκονομική δρολο-γία πρίν άπδ μερικά χρόνια, σημειώνει έδώ καί λίγο καιρό μεγάλη έπιτυχία: δέν ύπάρχει σχεδόν καμιά έκθε-ση γιά τήν συγκυρία στούς διεθνείς όργανισμούς (0 .0 . ΣΑ. , Ε.ΚΑ.) ή άπολογισμός τής οικονομικής ή τής πι-στωτικής καταστάσεως μιάς χώρας πού νά μήν μνημο-νεύη τήν «ύπερθέρμανση». Στή Γαλλία, δπως φαίνεται, δ δρος αύτός άρχισε νά χρησιμοποιήται συστηματικά γιά πρώτη φορά άπό τό 1963, άπό τά έπιτελεΐα τού ύπουρ-γείου Οίκονομικών καί τής I.N.S.E.E., τά έπιφορτισμένα μέ τήν τεχνική προετοιμασία τού 5ου Οίκονομικού Σχε-δίου. Βρίσκουμε μιά «θεσμοποίηση» τής λέξεως αύτής σ' ένα διάταγμα τού Ελβετικού 'Ομοσπονδιακού Συμβουλίου, τής 17ης Μαρτίου 1964, πού περιλαμβάνει «πρόγραμμα άγώνα κατά τής ύπερθερμάνσεως».

'Αντίθετα μέ τΙς οικονομικές κρίσεις πού έπλητταν σοβαρά — καί κατά κανονικά διαστήματα — τΙς καπιτα-λιστικές οικονομίες άπό τή συγκρότησή τους ώς τό Δεύ-τερο Παγκόσμιο Πόλεμο, ή ύπερθέρμανση παρουσιάζεται σάν ή χρόνια άσθένεια τών σύγχρονων βιομηχανικών οικο-νομιών. Είναι κατά κάποιο τρόπο δ φόρος που πληρώ-νουμε γιά μιά ύπερβολικά ταχεία — ή δχι άρκετά έναρ-μονισμένη — άνάπτυξη, πού έπιφέρει γενικευμένες κατα-στάσεις έντάσεως καί, κατά συνέπεια, έπιβάλλει τήν κα-τά περιόδους «έπαναφορά στήν τάξη» τής οίκονομικής μη-χανής.

Έ ύπερθέρμανση μπορεί νά είναι έντοπισμένη καί νά

Page 280: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 8 1 —

έκδηλωθή μέ έξαιρετικά μερικό τρόπο (έλλειψη χάλκι-νων κλειδιών, ήμιαγωγών γιά τρανζίστορ, κ.λ.). Μ' αύτή τήν έννοια, ύπάρχει πάντα ύπερθέρμανση σέ εΙδικά ση-μεία τής οικονομίας. Φαίνεται δμως προτιμότερο νά φυλά-ξουμε αύτό τόν δρο γιά καταστάσεις έντάσεως άρκετά γε-νικευμένες, ώστε νά μετριούνται στατιστικά ol έκδηλώσεις τους μέ τή βοήθεια τών συνηθισμένων δεικτών (προθε-σμία παράδοσης, καταστάσεις παραγγελιών, διάρκεια έρ-γασίας, τιμή τών συντελεστών τής παραγωγής κ.λ.) καί ot συνέπειές τους νά είναι αίσθητές σ' όλόκληρη τήν έθνική οίκονομία. Τό πέρασμα άπό τήν κατάσταση τής πολύ έντοπισμένης ύπερθερμάνσεως στήν κατάσταση τής γενικευμένης ύπερθερμάνσεως γίνεται βαθμιαία δταν πλη-σιάζουμε στίς όροφές (φυσικές ή χρηματικές) τής παρα-γωγής. Μπορούμε νά πούμε πώς ύπάρχουν τομείς κλει-διά τής οίκονομίας (οίκοδομές, έργαλειομηχανές, όρισμέ-νοι κλάδοι τής γεωργίας, κ.λ.) δπου ή ύπαρξη έμφραγμά-των πού γεννούν ύπερθέρμανση έπηρεάζει όλόκληρη τήν οίκονομία, καί μέσο τών όποίων ή ύπερθέρμανση άπλώνε-ται Ιδιαίτερα γρήγορα.

"Αν τό φαινόμενο δέ μπορούμε νά τό προσεγγίσουμε παρά μόνο δταν γίνεται άρκετά καθολικό, δέν πρέπει δμως νά τό συγχέουμε γι ' αύτό μέ τΙς συνέπειές του, καί πιό συγκεκριμένα, μέ τόν πληθωρισμό: ή ύπερθέρμανση άπο-τελεΐ μιά κατάσταση π ρ ί ν ά π ό τ ή ν ά ν ά -φ λ ε ξ η, πού είναι χρήσιμο νά τήν έντοπίζουμε προ-τού έξαπολυθή πραγματικά ή διαδικασία αύξήσεως τών τιμών καί μέ τό σκοπό νά άποφευχθή ή άνάφλεξη (καί νά άποφευχθή έτσι καί ή έφαρμογή μιάς άντιπληθωρικής

Page 281: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 8 2 —

πολιτικής άπό τΙς συνηθισμένες, πού καταλήγουν γενικά στήν «άνακοπή» τής έπεκτάσεως).

Ούσιαστική θεραπεία είναι ή καλύτερη προσαρμογή τής προσφοράς στή ζήτηση. Αύτή ή προσαρμογή μπορεί νά πάρη διάφορες μορφές: — Καθολικός περιορισμός τής ζητήσεως (μέ περιορισμό τών πιστώσεων, δέσμευση τών μισθών τών δημοσίων ύ-παλλήλων κ.λ.). Αύτή ή θεραπευτική μέθοδος, πού είναι ή πιό «παραδοσιακή», έχει τό μέγιστο έλάττωμα νά προ-καλή κίνδυνο άνακοπής τής έπεκτάσεως (π.χ. ή πολιτι-κή ΠιναΙ στό τέλος τού 1958), άλλά δημιουργεί πολλές πιθανότητες νά σταματήση γρήγορα τΙς τάσεις γιά πλη-θωρισμό. — Περιορισμός τής ζητήσεως μόνο στούς τομείς πού έγι-νε δυνατό νά έντοπιστή μιά τάση γιά ύπερθέρμανση (πο-λιτική πού έφαρμόστηκε στό Βέλγιο στά 1964, λόγου χά-ρη, γιά νά άνακοπή ή ζήτηση διαμερισμάτων: περιορι-σμός τών άδειών οίκοδομήσεως, περιορισμός τών πιστώ-σεων, κ.λ.). — Καθολικά κίνητρα γιά τήν αύξηση τής προσφοράς μέ μιά πολιτική άναπτύξεως πού έπιδρά στήν κινητικότητα τής άπασχολήσεως, στήν παραγωγική έπένδυση κ.λ. (πο-λιτική πού έφαρμόστηκε στά πλαίσια τών μεσοπρόθεσμων γαλλικών Σχεδίων). Αύτή ή πολιτική, άπαραίτητη γιά τή μόνιμη έξαφάνιση τών βαθύτερων αΙτίων τής ύπερ-θερμάνσεως, έχει τό μέγιστο μειονέκτημα νά μήν είναι άμεσα άποδοτική. — 'Ανάπτυξη τής προσφοράς στούς πιό άμεσα άπειλούμε-νους άπό τήν ύπερθέρμανση τομείς — λόγου χάρη, μέ

Page 282: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 8 3 —

τή χρησιμοποίηση τών είσαγωγών γιά νά «συγκρατηθούν» οί τιμές στό έσωτερικό (μαζικές είσαγωγές κρέατος καί βουτύρου άπό τήν 'Ιταλία στά 1963 καί στίς άρχές τοϋ 1964).

Είναι δύσκολο νά προτιμήση κανείς τήν άλφα πολιτι-κή κατά τής ύπερθερμάνσεως άπό τή βήτα. Βέβαιο πάν-τως είναι δτι δσο πιό έγκαιρα έφαρμοστή αύτή ή πολιτική τόσο μεγαλύτερες πιθανότητες ύπάρχουν νά σταματήση τόν πληθωρισμό χωρίς νά άνακόψη τήν έπέκταση (πα-ραδείγματα έγκαιρης έφαρμογής μιάς τέτοιας πολιτικής: τό σχέδιο σταθεροποιήσεως τοϋ Σεπτεμβρίου τοϋ 1963, τά μέτρα τροχοπέδη γιά τήν οίκονομία πού πήραν στίς Η -νωμένες Πολιτείες τόν 'Ιούνιο τοϋ 1966* παράδειγμα ύ-περβολικά καθυστερημένης έφαρμογής μιάς τέτοιας πολι-τικής: τό σχέδιο σταθεροποιήσεως τοϋ Ούίλσων τόν Ιού-λιο τοϋ 1966). Ά π ό δώ προκύπτει ή σημασία τών «σημάν-τρων συναγερμού», τών «ήλεκτρονικών όφθαλμών», κ.λ., πού δίνουν τή δυνατότητα νά άποκαλυφθή ή ύπερθέρμαν-ση άπό τίς πρώτες της Εκδηλώσεις.

Ελιά» Μοσσέ

Υ Π Ο Ν Ο Μ Ε Υ Σ Η

Τά «ύπονομευτικά» στοιχεία είναι ot τερμίτες τής κοι-νωνίας: δέν τήν καταστρέφουν, τουλάχιστο μόνα τους, τή ροκανίζουν. Mi τά λόγια ή μέ τά Εργα, ή ύπονό-μευση τείνει νά διαψεύση μιά ήθική, νά ίιαταράξη μιά έ-

Page 283: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 8 4 —

πίσημη λειτουργία, νά έκτρέψη τήν κοινωνική όργάνωση. Είναι μιά άπόπειρα έναντίον τής συνηθισμένης κοινωνι-κής όμάδας.

Ή υπονόμευση άποβλέπει στήν καταστροφή τής ύπάρ-χουσας τάξης: ή άντικατάστασή της θέτει άλλα προβλή-ματα κι δχι κατ' άνάγκην στά ίδια πνεύματα. "Ο,τι είναι ύπονομευτικό δέν είναι λοιπόν έπαναστατικό, καί χρειάζε-ται πολύ λεπτή άνάλυση γιά νά έξηγηθή ή δραστηριότη-τα τών άντιπολιτευομένων μέσα σ' ένα καθεστώς πού προήλθε άπό έπανάσταση. Στήν Ε.Σ.Σ.Δ., λόγου χάρη, ή έκθεση τοϋ φυσικού Ζαχάρωφ, πού κυκλοφόρησε πλατιά πολυγραφημένη στή διάρκεια τού 1968 προκαλεί Αμφιβο-λίες καί δυσπιστία άπέναντι στούς σοβιετικούς θεσμούς. Γι' αύτό έμφανίζεται σάν ύπονομευτική, άντεπαναστατι-κή στά μάτια τών κομμουνιστών. Πολύ περισσότερο άπό τά παλιά φιλελεύθερα συστήματα οί έπαναστάσεις πού έ-χουν θριαμβεύσει διψούν γιά σεβασμό" γι ' αύτό τά φιλε-λεύθερα συστήματα άνέχονται περισσότερο τήν ύπονόμευ-ση άπό τά Επαναστατικά.

Μέ ή χωρίς σημαία, ή ύπονόμευση ένοχλεϊ δλους έ-κείνους πού πιστεύουν δτι παίζουν κάποιο ρόλο, έστω καί τό ρόλο τοϋ δραστήριου δούλου.

Ό ΛουΙ - Φερντινάντ ΣελΙν είναι ύπονομευτής γιατί παραβιάζει τούς τάφους τών ζωντανών, καί γιατί κατόρ-θωσε νά δείξη στά βιβλία του δτι οί άνθρωποι ζοϋν ένα είδος θανάτου.

Ό 'Αλφρέντ Ζαρρύ είναι ύπονομευτής γιατί φιλοτέ-χνησε τό πορτραίτο τοϋ μόνιμου ήγεμόνα στό πρόσωπο

Page 284: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 8 5 —

τού βασιλιά Ύμπύ, άλαζονικοϋ άχυρου πού είναι κωμικό νά τό ύπακούη κανείς.

Τό γέλιο είναι ύπονομευτικό, γιατί άλλάζοντας τήν δψη τοϋ άνθρώπου, τόν κάνει πιό δυσκολοχείριστο. "Οταν ό πολίτης άνακαλύπτη πώς οί ύψηλές άξίες Εχουν στρα-βά πόδια, ή Εξουσία Εχει κι δλας μισοχάσει τό παιγνίδι.

Συμβολική άνυπακοή που άναζητεΐ τήν καθαρότητά της στή βία, βόρειο σέλας πού δέν θά γίνη ποτέ λυκόφως.

Ζώρζ Xavetv

Υ Π Ο Τ Ι Μ Η Σ Η

Εγχείρημα μέ τό όποιο μιά χώρα ύποβιβάζει τήν ά-ξία τοϋ νομίσματός της σέ σχέση μέ τά ξένα νομίσματα.

Αύτό τό έγχείρημα γίνεται δταν ή χώρα δέν μπορεί «νά διατηρήση τήν καθορισμένη Ισοτιμία», δηλαδή νά πετύχη τήν Ισορροπία τού Ισοζυγίου πληρωμών της (βλέ-πε τή λέξη) μέ τήν τιμή συναλλάγματος πού ίσχυε πρίν άπό τήν ύποτίμηση.

Τεχνικά, ή ύποτίμηση είναι συνέπεια τής μεταβολής τής τρέχουσας τιμής γύρω άπό τήν δποία τό Εκδοτικό "Ιδρυμα άσκεΐ τΙς παρεμβάσεις του στήν άγορά συναλ-λάγματος (βλέπε: διεθνές νομισματικό δίκαιο).

Οί συνέπειες τών ύποτιμήσεων έπηρεάζουν άποφασι-στικά τό διεθνές έμπόριο. Οί είσαγωγές πού πραγματο-ποιούνται άπό τή χώρα πού ύποτίμησε τό νόμισμά της εί-ναι πιό άκριβές, άφοϋ, γιά νά πληρώσουν τό Ιδιο ξένο

Page 285: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 8 6 —

προϊόν, ot είσαγωγεΐς είναι Υποχρεωμένοι νά καταβάλ-λουν μεγαλύτερο ποσό άπό τό δικό τους νόμισμα: ot είσα-γωγές τείνουν λοιπόν νά μειωθούν. Τό άντίθετο συμβαί-νει γιά τΙς έξαγωγές: γιά νά πληρώσουν τά προϊόντα τής χώρας πού Ικανέ τήν ύποτίμηση, ol ξένοι χρειάζον-ται μικρότερο ποσό άπό τό δικό τους νόμισμα: ot έξαγω-γές λοιπόν τής χώρας πού ύποτίμησε τό νόμισμά της τεί-νουν νά αύθηθούν.

Συνολικά, ή ύποτίμηση πρέπει νά προκαλή κανονικά μιά βελτίωση τοΰ έμπορικού Ισοζυγίου άνάλογη μέ τό δ-ψος τοΰ ποσοστού τής ύποτίμησης.

Άλλά γιά νά έπιτευχθοΰν αύτά τά άποτελέσματα, χρειάζεται άκόμα νά μπορή πραγματικά νά μειωθή ή ζή-τηση είσαγομένων προϊόντων στή χώρα πού ύποτίμησε τό νόμισμά της, μ' άλλα λόγια ή ζήτηση αύτή νά είναι έλαστική: άν αύτή ή χώρα είσάγη κυρίως πρώτες ύλες Απαραίτητες στή βιομηχανία της, ή ύποτίμηση δέν θά προκαλέση μείωση τών έξαγωγών της: τό μόνο πού θά πετύχη είναι νά τΙς κάνη άκριβότερες.

Άλλά καί ot έξαγωγές τής χώρας πού ύποτίμησε τό νόμισμά της πρέπει νά είναι έλαστικές: δηλαδή ή οίκονο-μία αύτής τής χώρας πρέπει νά είναι σέ θέση ν' άνταπο-κριθή στήν έπιπλέον ζήτηση άπό τό έξωτερικό πού θά προκαλέση ή ύποτίμηση. "Αν δέν ύπάρχη αύτή ή έλαστι-κότητα, ή ύποτίμηση δέν θά έχη σωτήρια έπίδραση στό έπίπεδο τών έξαγωγών της: θά κάνη μόνο νά μειωθούν, γιά τήν Ιδια ποσότητα έξαγομένων άγαθών, ot συναλλα-γματικές είσπράξεις τής χώρας πού ύποτίμησε τό νόμι-σμά της.

Page 286: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 8 7 —

Ό υποτίμηση προκαλεί μιά ούσιαστική άπώλεια στή χώρα πού τήν Εφαρμόζει: πρέπει τά εύεργετικά της άπο-τελέσματα — ή άποκατάσταση τών πληρωμών — νά εί-ναι άνώτερα άπό τά μειονεκτήματά της. Πρέπει λοιπόν νά Ιπιτύχη ή ύποτίμηση καί, γιά νά γίνη αύτό, πρέπει νά μειωθή μέ μιά πολιτική λιτότητος ή έσωτερική κατα-νάλωση, γιά νά έξασφαλιστούν τά έξαγώγιμα πλεονάσμα-τα πού θά καλύψουν τή ζήτηση τού έξωτερικού. "Αν δέν γίνη αύτό, ή έξωτερική ζήτηση, προστιθέμενη στήν ύπερ-βολική έσωτερική ζήτηση, προκαλεί μιά γρήγορη άνοδο τών τιμών πού κάνει νά «τρώγεται» γρήγορα τό κέρδος άπό τήν ύποτίμηση.

Σάν μιά άπό τΙς έπιτυχημένες ύποτιμήσεις μπορεί νά άναφερθή ή ύποτίμηση τοϋ γαλλικού φράγκου τόν Δεκέμ-βριο τοϋ 1958, πού είναι ή κύρια αίτία τής άνορθώσεως τών έξωτερικών λογαριασμών τής Γαλλίας.

Είναι άκόμα πολύ νωρίς γιά νά ξέρουμε άν ή ύπο-τίμηση τής στερλίνας, πού πραγματοποιήθηκε τόν Νοέμ-βριο τοϋ 1967 θά άποφέρη τούς καρπούς πού περίμενε ή βρεταννική κυβέρνηση.

Ζάν Ντωντέν

Φ Α Σ Ι Σ Μ Ο Σ

Στά 1914, ή Εύρώπη, άνόητη καί φλογερή, έπευφη-μοϋσε τήν τρομοκρατία. Δέ θά τήν έχανε πιά άπό τά μάτια της. 'Από τήν άγροίκα πιστολιά τοϋ Σεράγιεβο καί

Page 287: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 8 8 —

πέρα, ή έποχή μας μοιάζει μ* Ινα κοιμητήριο τών στα-θερών άξιών. Δέν πρόκειται |ΐόνο γιά τΙς παλιές κοινω-νικές ιεραρχίες πού σείστηκαν σάν δέντρο στή θύελλα, άλλά καί γιά τήν άποταμίευση, γιά τις τοποθετήσεις τού οικογενειάρχη, γιά τό μεταλλικό νόμισμα, γιά τή «ζο)ή τού μόχθου καί τής άξιοπρέπειας», πού έδινε τό θάρρος πού έλειπε στήν εύρωπαϊκή μικροαστική τάξη καί πού ξαφνικά έχασε κάθε παιδαγωγική σημασία.

Μέ τόν πόλεμο καί μετά άπ' αύτόν τό πάν κατέρρευ-σε. Οί μικροαστοί πού τέσσερα χρόνια κρατούσαν τουφέκι μέ τήν ϊδιά έπιμέλεια πού σφράγιζαν άνούσιες έγκυκλί-ους στά γραφεία τους, έβλεπαν νά διαλύεται ένας καλά τακτοποιημένος κόσμος έξω άπό τόν όποιο δέν μπορούσαν νά διακρίνουν καμιά σωτηρία. Στήν 'Ιταλία, τό 1919, έ-νας πού προερχόταν άπό τίς σοσιαλιστικές γραμμές, δ Μπενίτο Μουσσολίνι, παρατηρώντας έκείνη τή γκρίζα μά-ζα τών άποστρατευμένων, κατάλαβε δτι οί πιό παραζα-λισμένοι, καμιά φορά οί πιό άπελπισμένοι, δέν ήταν οί έργάτες πού άνακάλυπταν τή δύναμη πού τούς έδινε ή κοινωνική τους θέση, άλλά οί μεσοαστοί καί οί μικροαστοί πού τρελλαίνονταν μπροστά στό χάος τής άνυπαρξίας τής δικής τους κοινωνικής θέσης.

Ένορατικός λωποδύτης θεωριών, δ Μουσσολίνι είχε διαβάσει Νίτσε καί είχε μελετήσει μέ προσοχή τόν Ζώρζ Σορέλ. 'Ανέλυσε γρήγορα καί σωστά τήν κατάσταση στή χώρα του. Ή Ιταλική έργατική τάξη ήταν Αρκετά δυνα-τή γιά νά άπειλή τό Κράτος" δχι δμως τόσο δυνατή ώστε νά τό κατακτήση. 'Αλλά δ Μουσσολίνι ζητούσε νά έγκα-τασταθή στήν έξουσία, δχι νά χάνη τόν καιρό του σέ μιά

Page 288: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 8 9 —

Αντιπολίτευση καταδικασμένη νά κάνη χρήση μόνο τοΟ λόγου. "Ηξερε πώς έκεΐνο πού τό κράτος — στρατός, ά-στυνομία, στέμμα — θά τό άρνιόταν στήν προλεταριακή έξέγερση, μποροΟσε νά τό παραχωρήση μέ μερικές έγω-Γστικές έπιφυλάξεις σέ μιά μισολαΐκή, μισοαστική δια-μαρτυρία. Άπό αύτή τή σκέψη προήλθε ή άπόφασή του νά δργανώση μιά μ ο ρ φ ή ύ π ο λ ο γ ι σ μ έ ν η ς β ί α ς πού οί νόμιμες άρχές δέν θά τολμούσαν νά τήν καταγγείλουν στ' άλήθεια ή νά τήν συντρίψουν. Μέ τούς παλιούς πολεμιστές πού στριφογύριζαν στά κεφάλια τους τήν πικρή έμπειρία τής ξεπερασμένης δόξας, σχηματίζει τά «φάτσιο». Είναι παραστρατιωτικές δμάδες πού τΙς έξα-πολύει δχι έναντίον τής κυβέρνησης, άλλά έναντίον τών συνδικάτων, έναντίον τών άπεργών, ένατίον τών δήμων πού κρατάνε οί «κόκκινοι». Εμφανίζεται Ετσι σάν δ αύ-τόκλητος ύπερασπιστής τής τάξης, σάν δ έγγυητής μιάς πιό άρρενωπής κοινωνίας. Αύτό τό στοιχείο τοϋ άνδρισμοϋ θά πάρη, σέ μιά κατοπινή φάση, μιά άλλη μορφή, μέ τήν Εξαρση τών φυσικών άρετών, πού θά άντιπαρατάσσονται στό βυζαντινισμό τής Ιδεολογικής Ερευνας. "Οταν δ Μουσ-σολίνι πραγματοποίησε τήν παρωδία Επαναστάσεως, δη-λαδή τήν «Πορεία στή Ρώμη», είχε κερδίσει πιά τό παι-γνίδι, προτού καλά - καλά τό άρχίσει.

Ό φασισμός μπορεί νά διαθέτη, άνάλογα μέ τΙς περι-στάσεις, τή λιγότερο ή περισσότερο πλατιά, τή λιγότερο ή περισσότερο τυφλή συμπαράσταση τών κυρίαρχων τά-ξεων. Δέν είναι δμως άμεσο προϊόν τους. Τρέφεται άπό τό φόβο έκείνων πού κατέχουν λίγα καί φοβούνται μήπως χάσουν αύτά τά λίγα. Ανδρώνεται μέ τήν έξαπάτηση

17

Page 289: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 9 0 —

τοϋ μέσου πολίτη πού δέν κατορθώνει νά έξηγήση τήν κοινωνική κρίση ή τά έθνικά άτυχήματα. Είναι μία άπδ τίς μορφές στίς δποΐες μπορεί νά κατασταλάξη καί v i άποκρυσταλλωθή τό φαινόμενο τής άποξένωσης. Ή άδιά-κοπη άνακατανομή τής Ανθρώπινης μάζας μέσα στίς κυ-ψέλες τού κοινωνικού μηχανισμού λημιούργησε έσωτερι-κούς μετανάστες, άτομα άρρωστα πού ή άποκατάστασή τους χρειάζεται καιρό. "Εχουν άνάγκη νά παρηγορηθούν γιά μιά άπόσταση, γιά ένα ξερρίζωμα. Αύτά πού έχουν άφήσει — μιά χώρα, μιά έπαρχία, ένα οίκογενειακό πε-ριβάλλον, μιά ζωή πιά δημιουργημένη — τούς κάνουν νά βρίσκωνται σέ κατάσταση έπιθετικής νοσταλγίας. Άνά-μεσα στή στιγμή πού αύτή ή νοσταλγία συνειδητοποιείται ώς τή στιγμή πού άπορροφάται άπό μιά καινούργια κατά-σταση, ή έκδικητική περιπέτεια τού φασισμού μπορεί νά άποτελέση έναν πειρασμό. Βλέπει κανείς στίς Ηνωμένες Πολιτείες πρόσφατους μετανάστες, προερχόμενους άπό τΙς χώρες τής Ανατολικής Εύρώπης, νά έντάσσωνται σέ μαχη-τικούς σχηματισμούς έναντίον τοϋ «μαύρου κινδύνου». Στήν 'Ομοσπονδιακή Γερμανική Δημοκρατία, δέν ήταν άνάγκη νά περιμένουμε τήν έμφάνιση τού NJPJD. («Εθνικού - δη-μοκρατικού» κόμματος) γιά νά ύπολογίσουμε δτι οί πρόσ-φυγες, οί διωγμένοι άπό τή Σιλεσία καί άπό τήν περιο-χή τών Σουδητών τό 1945, άποτελοϋσαν φασιστικών προ-διαθέσεων δύναμη. Στή Μέση Ανατολή, ή παρουσία ένός Εκατομμυρίου παλαιστινίων προσφύγων μέ τήν έπίμονη διεκδίκησή τους έχει παρεμποδίσει κάθε δυνατή δημοκρα-τική έξέλιξη τών άραβικών καθεστώτων.

Page 290: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 9 1 —

Ό φασισμός γεννιέται &πό έναν τραυματισμό τοΟ έθνι-κοϋ αίσθήματος — στρατιωτική ήττα (ή ύπογραφή τής Συνθήκης τών Βερσαλλιών συμπίπτει μέ τήν ίδρυση άπό τόν Χίτλερ τοϋ Έθνικοσοσιαλιστικοϋ κόμματος), παρου-σία ένός ξένου σώματος (ή μειοψηφία τών μαύρων στίς Ηνωμένες Πολιτείες) κ.λ. — καί γι ' αύτό ή θεωρία του γιά τήν πολιτική διακυβέρνηση τείνει νά ύπερβή τίς τά-ξεις, νά άλλοιώση τήν πραγματική εΙκόνα τών διακρίσε-ων. Τό κατορθώνει μόνο συντηρώντας τό μύθο τοΰ έθνι-κοϋ κινδύνου, κι αύτό μέ μιά άδιάκοπη θεατρική προσ-ποίηση πού, άργά ή γρήγορα, θά κάμη πραγματικό τόν κίνδυνο. Στήν καλύτερη περίπτωση, ή συνείδηση πού έ-χει δεχτεί πρόκληση έξεγείρεται έναντίον τών τεχνασμά-των τής ύποκρισίας. Τό πιό συνηθισμένο δμως, καί τό πιό εύκολο, είναι νά γίνεται συνένοχος.

Άρνητής τοΰ άνταγωνιστικοΰ χαρακτήρα τών κοινω-νιών, δ φασισμός έπιβάλλει τεχνητές συμμαχίες πού δέν είναι Ικανές νά έπιζήσουν πέρα άπό τόν Ιδιο. Αύτό συνέ-βη μέ τή συμμαχία κεφαλαίου καί έργασίας, πού έπηξαν καί ό ένας καί ή άλλη, μέσα στό καλούπι τοϋ συντεχνι-σμοϋ. 'Αντίθετα, έκεΐνο πού έπιζή άπό τό φασιστικό πείραμα είναι οί πιό άποτρόπαιες πλευρές του: ή Αστυ-νόμευση όλόκληρης τής δημόσια ζωής, ή έμμεση άλλά συ-νεχής μετατροπή τοΰ άτόμου σέ κατηγορούμενο, ή μεθο-δολογία τής πολιτικής πλαστογραφίας. Σ ' αύτό τό πεδίο, δ φασισμός έχει διδάξει πολλά σέ άβέβαια καί μιμητικά καθεστώτα τού Τρίτου Κόσμου. 'Ακριβώς δπως έχει μο-λύνει καί όρισμένες δημοκρατίες πού έχουν άπηυδήσει άπό τή συνεχή άμφισβήτησή τους καί δέν άπαχθάνονται νά

Page 291: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 9 2 —

προμηθεύωνται μεθόδους διακυβερνήσεως άπό τή μαύρη άγορά τής Ιστορίας.

Ζώρζ Xavstr

Φ Ο Ρ Ο Ι

"Ονομα χοινό, άρσενικό, πληθυντικού άριθμού, πού δείχνει τό πιό κοινό φαινόμενο (δ φόρος στόν ένικό δέν είναι παρά άφαίρεση: οί φόροι συνυπάρχουν πάντα σέ λί-γο ή πολύ μεγάλο άριθμό).

Στά έλληνικά, προέρχεται άπό τό άρχαΐο ρήμα φέρω, πού στήν άρχαία έλληνική γλώσσα σημαίνει βαστάζω, βαστώ, ύποστηρίζω, σηκώνω κάτι, φέρω βάρος. (Σ.τ.Μ.)

Στά γαλλικά λέγεται impôt καί προέρχεται άπό τό λατινικό impostus, τοϋ ρήματος imponere, πού σημαίνει «τοποθετώ έπΐ» καί μέ τή μεταφορική έννοια «θέτω κάτι στούς ώμους κάποιου, τοϋ δίνω τό βάρος κάποιου πράγμα-τος». Πάντως, άξίζει νά ύπενθυμίσουμε πώς στή Ρώμη, δ φόρος όνομαζόταν «tributum», πού έξέφραζε τόν βασιλι-κό χαρακτήρα αύτοϋ ήγεμονικοϋ προνομίου.

Οί φόροι είναι δριστικές, κυριαρχικές καί ύποχρεω-τικές προαφαιρέσεις, πού πραγματοποιεί μιά δημόσια άρ-χ ή μέ τΙς νόμιμες διαδικασίες καί χωρίς άντιπαροχή μέ βάση τΙς έξουσίες πού τής άναγνωρίζονται άπό τό Σύντα-γμα καί τούς Ισχύοντες νόμους, μέ σκοπό νά καλύψη ένα λίγο ή πολύ σημαντικό μέρος τών χρηματικών ύποχρεώ-σεων πού θά άναλάβη.

Page 292: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 9 3 —

'Ιστορία: Ή Ιστορία τών φόρων άντιστοιχεϊ μέ τήν Ιστορία τών πολιτισμών. Ά π ' δταν ot άνθρωποι έμφανί-στηκαν σέ όργανωμένες δμάδες, ot φόροι είναι ή τιμή πού άπαιτεΐται, πρώτα σέ είδος, άργότερα σέ μετρητά, γιά τήν κοινωνική τους συμμετοχή.

01 μεγάλες αύτοκρατορίες καί τά κράτη πού είναι ά-κόμα τό άντικείμενο τοΟ θαυμασμοϋ μας, έκαναν δ,τι μπο-ροΟσαν γιά νά έπεξεργαστοΰν καί νά καθιερώσουν φόρους τακτικούς καί, άν ήταν δυνατό, στηριζόμενους σέ κριτή-ρια άντικειμενικά, άν δχι πάντα δίκαια. Επιπλέον, ή άνάγκη νά καθοριστή ή φορολογητέα δλη καί νά προσδι-οριστοΟν ot φορολογούμενοι, καί συνεπώς νά περιγραφούν καί νά καταγραφούν, είναι χωρίς άμφιβολία, ένας άπό τούς λόγους πού γέννησαν τή γραφή καί τήν άριθμητική. Είναι έπίσης πιθανό δτι ή άνάγκη νά βρεθούν κανόνες γε-νικοί, συνεπώς άφηρημένοι, καί άρκετά λεπτοί γιά νά συλλαμβάνουν τίς πολύπλοκες σχέσεις τής ζωής πού δη-μιουργούν τΙς κατάλληλες προϋποθέσεις γιά τήν έπιβολή φορολογίας, συντέλεσε στό νά γίνη καθαρότερη ή άνθρώ-πινη σκέψη: άπό τήν άποψη αύτή δέν μπορεί νά θεωρη-θή τυχαίο τό γεγονός δτι τό πρώτο Κράτος πού άπέκτη-χαία Αίγυπτος, ούτε τό δτι συγγραφέας τοΰ πρώτου «βι-χαία Αίγυπτος, ούτε τς δτι συγγραφέας τοΰ πρύτου «βι-βλίου σοφίας» πού γράφτηκε τόν 20ό αίώνα πρό Χριστού, ήταν κάποιος Άμενεμόπ, βασιλικός γραμματέας τών σι-τηρών, δηλαδή γιά τήν έποχή έκείνη, ένα είδος διοικητή στή Γενική Διεύθυνση τών φόρων τοϋ Κράτους.

Μέ μιά γενική έννοια, ή σύλληψη τών φόρων προϋ-ποθέτει καί καθιερώνει κάποιο δίκαιο.

Page 293: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 9 4 —

Τδ πρότυπο φορολογικής όργανώσεως παραμένει πάν-τα ή Ρωμαϊκή αότοκρατορία καί άσφαλώς όφείλουμε στήν δπερβολική λατινική μας άγωγή τήν προτίμησή μας γιά τούς άμεσους φόρους πού έχει άποδειχτή παρίτρανα, πού είναι δμως πάντα άντίθετη μέ τΙς πιδ στοιχειώδεις έκτι-μήσεις τών δεδομένων.

Ή ύποχώρηση τών φόρων δείχνει τήν ύποχώρηση τής κρατικής δργανώσεως ύπέρ τΙς πώ πολλές φορές, μή άρκετά έλεγχομένων δυνάμεων πού ένεργοΰν καταχρηστι-κές προαφαιρέσεις μάλλον μέ τή μορφή παράνομης φορο-λογίας παρά μέ τήν άσκηση κάποιας άποδεκτής δικαιο-δοσίας. Ό εύρωπαϊκδς Μεσαίωνας δπως καί οί άλλες άρ-χαϊκές μορφές κοινωνικής δργανώσεως, φωτίζουν αύτό τό φαινόμενο.

Οί φόροι συντέλεσαν στήν έξέλιξη τού δημοσίου δι-καίου: τό κοινοβουλευτικό καθεστώς στήν 'Αγγλία καί ή Δημοκρατία στή Γαλλία καθιδρύθηκαν γιά νά ύπάρξη τό δικαίωμα νά καθιερώνωνται καί νά είσπράτωνται φόροι καί νά έλέγχεται ή χρησιμοποίησή τους. Ή αύξανόμενη τεχνική πολυπλοκότητα τής σύγχρονης φορολογίας καί τδ γεγονός δτι πολύ λίγο μπορεί νά τήν καταλάβη ένας τί-μιος άνθρωπος μόνος είναι άπό τΙς αίτιες τοϋ σχετικού μαρασμού τοϋ ρόλου τών Κοινοβουλίων καί τής αύξανό-μενης τεχνοκρατικής διευθύνσεως τοϋ Κράτους: χάνοντας ένα άπό τούς λόγους ύπάρξεώς τους, τόν πιό βασικό, οί βουλευτές βλέπουν πώς είναι καταδικασμένοι, στήν όλό-τητα σχεδόν τών χωρών, νά χάσουν τόν πρωταρχικό τους ρόλο.

Φιλοσοφία: Γιά τούς σπιριτουαλιστές, οί φόροι είναι

Page 294: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 9 5 —

ταυτόχρονα ή τιμή xal ή έκφραση τής κοινωνικής συμμε-τοχής τών άτόμων. "Εχουν τήν εύγένειά τους, τούς τί-τλους τους (τό φορολογικό μουσείο τοΟ Ρόττερνταμ, μο-ναδικό στόν κόσμο, άξίζει τό ταξίδι γιά νά τό δής) άκό-μα καί τή βιβλική τους καθιέρωση («Άπόδος τά τοϋ Καί-σαρος τφ Καίσαρ ι! ! ) .

— Γιά τούς μαρξιστές, οί φόροι προκύπτουν σέ μιά δρισμένη στιγμή, άπό τό συσχετισμό τών κοινωνικών δυ-νάμεων: οί κυρίαρχες τάξεις φορτώνουν στούς ώμους τών καταπιεζομένων τάξεων τό ούσιαστικό μέρος τών κρατι-κών βαρών. Μ' αύτήν τήν έννοια, ή ίστορία τών φόρων, θά φώτιζε τήν Ιστορία τής πάλης τών τάξεων (οί περισ-σότερες Επαναστάσεις είχαν φορολογική αίτία) πού θά Ε-δειχνε σέ κάθε έποχή τόν άκριβή συσχετισμό τών δυνά-μεων άνάμεσα στίς διάφορες τάξεις τής Κοινωνίας.

— Γιά τούς ύπαρξιστές φιλοσόφους, δ άνθρωπος είναι πρίν άπ' δλα Ενα φορολογικό δν: ή άπλή φαινομενολο-γική άνάλυση άποκαλύπτει δτι κάθε άτομο δέν μπορεί νά ύπάρξη παρά μόνο στό μέτρο πού Εχει Εξοφλήσει ένα φόρο. Εξοφλώ τό φόρο σημαίνει λοιπόν Εκφράζω τήν έλευθερία μου, άπελευθερώνομαι πληρώνοντάς τον μέ μιά συνειδητή πράξη. Ή συνείδηση τού έξοφλημένου φόρου έπιτρέπει στόν άνθρωπο, άντικείμενο τής φορολογίας, νά γίνη φορολογικό ύποκείμενο ή σέ Ενα άλλο Επίπεδο, στό ύποκείμενο νά γίνη πολίτης.

Κοινωνιολογία: Ή Εννοια τού φόρου είναι συνδεδεμέ-νη μέ τήν έννοια τού όργανωμένου Κράτους. 'Εξάλλου, μπορούμε νά διακρίνουμε τά φορολογικά συστήματα σέ διά-φορες περόδους.

Page 295: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 9 6 —

1. Έ περίοδος τής προφορολογίας ή ή φεουδαρχική περίοδος: δ άρχηγός τής κοινωνικής μονάδας θεωρεί τους ύπηκόους του σάν δικά του άγαθά, σάν προσωπική του Ι-διοκτησία* έξασφαλίζει τά είσοδήματά του καί άπό τους άνθρώπους καί άπό τά άγαθά' τά άγαθά είναι γενικά πιό άποδοτικά καί οί ύπήκοοι όφείλουν μόνο νά συμπλη-ρώνουν, σέ είδος συνήθως.

2. Ή πρώτη περίοδος τής φορολογίας είναι αύτή πού τό Κράτος όργανώνεται σάν τέτοιο: ή μέριμνα νά έξασφα-λίση τή λειτουργία του μέ γενικούς κανόνες καί οί αύξα-νόμενες άνάγκες τής κοινωνίας σέ χρήμα τό κάνουν νά καθιερώση φόρους έπΐ προϊόντων μεγάλης καταναλώσεως (τό σιτάρι καί τό άλάτι, λόγου χάρη) καί στό σύνολο

τών προσώπων πού είναι χωρισμένα σέ κάστες όρισμένες άπό τίς δποϊες άπολαμβάνουν, χάρη στό δτι είναι προνο-μιούχες, λίγο ή πολύ σημαντικές άπαλλαγές.

3. Έ περίοδος τού έξισωτικού φορολογικού συστήμα-τος άντιστοιχεϊ μέ τήν έπιθυμία νά ύπαχθούν δλοι οί πο-λίτες ένός Κράτους, χωρίς κανένα προνόμιο, στή φορο-λογία καί μέ τή γέννηση τής άρχής τής Ισότητας δλων άπέναντι στή φορολογία. Ή φορολογία πρέπει νά περι-λαμβάνη δλους τούς πολίτες ή τούς έπωφελούμενους άπό τό Κράτος καί άνάλογα μέ τά είσοδήματά τους, πού έκτι-μώνται μέ μέσα άπλά, δπως τά τεκμήρια.

4. Ή περίοδος τού δίκαιου φορολογικού συστήματος είναι έκείνη κατά τήν δποία αύτή ή έννοια τής έξισωτι-κής δικαιοσύνης δέν άρκεΐ πιά καί ζητούν νά έπιβάλουν μέ τούς φόρους καί τήν κοινωνική δικαιοσύνη' άπό δώ

Page 296: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 9 7 —

προέρχεται τδ σύστημα τής πολύ προοδευτικής φορολογίας έπΐ τοϋ είσοδήματος.

5. Ή περίοδος τοϋ καλπάζοντος φορολογικού συστή-ματος. Τά σύγχρονα Κράτη, γιά ν' άντιμετωπίσουν τΙς σημαντικά αύξημένες δαπάνες άπδ τήν σταθερή διεύρυν-ση τής έννοιας τών δημοσίων άναγκών καί άπδ τήν άκρί-βεια τού άναγκαίου γιά τδ Κράτος έξοπλισμοϋ (έθνική άμυνα, έπικοινωνίες κ.λ.) είναι ύποχρεωμένα νά προσφεύ-γουν στούς πιδ άποδοτικούς φόρους (φόροι κύκλου έργα-σίας, φόροι στά πετρελαιοειδή κ.λ.) καί νά τούς έπιβά-λουν μέ τήν άρχή τής μικρότερης άντιστάσεως τών κοι-νωνικών δυνάμεων πού κυρίως τούς πληρώνουν (μισθωτά στελέχη, λόγου χάρη).

6. Ό περίοδος τοϋ έπιστημονικοϋ ή οίκονομικού φο-ρολογικού συστήματος: έφ' δσον ή ταμειακή πίεση έχει σχετικά έξισορροπηθή, τουλάχιστο γιά μιά μέση περίοδο, οί φόροι άναδιαρθρώνονται μέ βάση τίς οικονομικές τους έπιπτώσεις ή τά οικονομικά Αποτελέσματα πού έπιδιώκει νά έπιτύχη τδ δημόσιο. Τδ Κράτος προσπαθεί νά άπα-λείψη τΙς δυσμενείς συνέπειες τής φορολογίας στόν παρα-γωγικό μηχανισμό καί Ιδιαίτερα νά έξαφανίση κάθε φο-ρολογική έπιβάρυνση τής παραγωγικής διαδικασίας καί τοϋ έμπορίου (άναζήτηση τής «δημοσιονομικής διαύγει-ας») ' άκόμα, σέ όρισμένες περιπτώσεις, προσπαθεί νά εύ-νοήση δρισμένες έξελίξεις (συγχώνευση, περιφερειακή ά-ποκέντρωση, άνάπτυξη τής έπιστημονικής έρευνας) πού θεωρούνται πρωταρχικής σημασίας γιά τήν έθνική οικο-νομία. Ή Γαλλία μπήκε σ' αύτή τήν φορολογική περίοδο καθαρά στά 1954, μέ τήν καθιέρωση τοϋ φόρου προστι-

Page 297: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 9 8 —

θεμένης άξιας, καί τά δυό σημαντικότερα στάδια ένός έξελιγμένου φορολογικού συστήματος είναι 6 νόμος τής 12ης 'Ιουλίου 1965, πού δημιουργεί Ιδιαίτερα ένα καθε-στώς φορολογήσεως δμάδων σύγχρονο, καί ή νέα μεταρ-ρύθμιση τής φορολογίας κύκλου έργασιών πού τέθηκε σέ Ισχύ τήν 1η 'Ιανουαρίου 1968. Είναι άξιοσημείωτο δτι τό γαλλικό σύστημα φορολογίας κύκλου έργασιών, πού κα-τέχει μιά έξέχουσα θέση στό σύνολο τών φορολογικών πηγών, θεωρείται γενικά πρότυπο καί πρόκειται νά υΐοθε-τηθή άπό δλα τά Κράτη μέλη τής Εύρωπαΐκής Κοινό-τητας.

Οικονομική θεωρία: Ot ειδικοί στά φορολογικά άνα-κάλυψαν τήν οίκονομία προτού ot οίκονομολόγοι Ανακαλύ-ψουν τά φορολογικά συστήματα. "Αν έξαιρέση κανείς τόν Στιούαρτ Μίλ, πού καθόρισε τά κριτήρια μιάς καλής φο-ρολογίας, πολύ άξιόλογα στόν καιρό του, πού γέννησαν δμως πολλές λανθασμένες Ιδέες σήμερα (Ιδιαίτερα τήν Ιδέα δτι δήθεν ot άμεσοι φόροι είναι πιό δίκαιοι), πρέπει νά περιμένουμε τόν Κοσιάνι καί τήν Ιταλική σχολή γιά νά δούμε μιά προσπάθεια άναλύσεως τών έπιπτώσεων τών διαφόρων φόρων καί τόν Κάλντορ, στή Μεγάλη Βρεταν-νία, γιά νά κάμη νέες καί έπιτυχημένες παρατηρήσεις γιά τΙς καθολικές Ισορροπίες, στό έπίπεδο τής άποταμι-εύσεως καί τής καταναλώσεως. 'Επίσης, στή Γαλλία Ιδι-αίτερα, ή φορολογική έπιστήμη είναι έργο κυρίως τών φοροτεχνικών. "Ας προσθέσουμε δτι τά φορολογικά συστή-ματα είναι πάρα πολύ σοβαρό πράγμα γιά νά τό έμπιστευ-τούμε σέ θεωρητικούς ή μόνο σέ τεχνοκράτες. Τά σύγχρο-να φορολογικά συστήματα έχουν μπεί στό στάδιο τών συ-

Page 298: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 2 9 9 —

νεχών μεταρρυθμίσεων καί κάθε μεταρρύθμιση είναι δ καρ-πός συλλογικής καί Αντιπροσωπευτικής σκέψεως: άν ή φορολογία συνεχίζει νά ψηφίζεται άπδ τή Βουλή, αύτή ή ψήφος έχει μόνο τυπικό χαρακτήρα" τό φορολογικό σύστημα τό Επεξεργάζονται συνήθως πιά οί είδικές Επι-τροπές τοϋ Οίκονομικοϋ Πλάνου, πού κάνουν πρός τή δι-οίκηση τΙς πιό ντοκουμενταρισμένες βίσηγήσεις.

Τεχνική: Οί φόροι βεβαιώνονται, Εκκαθαρίζονται καί είσπράττονται.

Βεβαίωση τοΟ φόρου είναι ή άναζήτηση τής φορολο-γητέας δλης, ό προσδιορισμός τής φορολογικής κλίμακος καί ή Εκτίμηση τών δεδομένων πού προκαλούν τή φορολο-γική ύποχρέωση: ή φορολογητέα δλη άποκαλύπτεται μέ ύπογραφή ή, κυρίως τώρα, μέ δήλωση. Ή φορολογική κλίμακα μπορεί νά καθοριστή είτε μέ τή μέθοδο τών τεκ-μηρίων, είτε μέ έλεγχομένη δήλωση, είτε μέ βάση τά είσοδήματα, είτε κατά τήν έκτίμηση τής ύπηρεσίας (συ-νήθως ώς κύρωση).

Εκκαθάριση τού φόρου είναι δ καθορισμός τού φορο-λογικού χρέους τού φορολογουμένου μέ τήν έφαρμογή τοΟ τιμολογίου τής φορολογικής κλίμακος.

Είσπραξη τοϋ φόρου είναι ή πληρωμή άπό τόν φορο-λογούμενο (πού άπό «ύποκείμενος» προάγεται σέ «όφειλέ-τη» τοΰ φόρου, πράγμα πού δείχνει τή λεπτότητα τής δι-οικήσεως) .

Παθολογία: 'Αλλεργία άπό τό φόρο, συνηθισμένη άρ-ρώστεια πού προσβάλλει λίγο ή πολύ πλατιά στρώματα τοΰ πληθυσμού. Σέ περιπτώσεις χρονίας κρίσεως, μπορεί

Page 299: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 3 0 0 —

νά έξελιχθή σέ λίγο ή πολύ σοβαρές πολιτικές Αναταρα-χές (π.χ. Παζαντισμός).

Μυθολογία: Οί φόροι πρέπει νά είναι δίκαιοι, άπλοί, έλαφροί κ.λ.

Ούτοπία: ό ένιαϊος, άπλός, δίκαιος φόρος - θαΟμα, πού θά γέμιζε τό Δημόσιο Ταμείο, χωρίς νά θίγη τήν πε-ριουσία τών φορολογουμένων (π.χ. ό φόρος έπΐ τής ένερ-γείας, ό φόρος έπΐ τών μεταφορών κ .λ.). Τά πιό ώραΐα δνειρα είναι τά φορολογικά.

Ζάχ. Χ. Τρεσχάζ

Φ Υ Λ Α Κ Η

Παιδική άρρώστεια τής τάξεως, τρόπος διακυβερνή-σεως, πηγή Νεότητος καί ποταμός Λήθης, πάει πολύς και-ρός πού ή Φυλακή ούτε προκαλεί τιμή ούτε άτιμάζει, δέν μάς κάνει πιό ένοχους άπ* δτι είμαστε έκ γενετής καί, μέ λίγα λόγια, δέν έχει πιά κανένα περιεχόμενο.

Γι ' αύτό είναι κι άναντικατάστατη. Καί, μέ τά λόγια πρέπει νά τήν προσεγγίσουμε προσεκτικά, σά νά μπαί-ναμε μέσα στ' άλήθεια. Γιατί, άπό τΙς γαλέρες ώς τΙς σημερινές φυλακές - μοτέλ, άπό τήν ψειρού ώς τ' αύρια-νά έρωτικά κελιά, ή φυλακή διακρίθηκε πάντα άπό έπι-κίνδυνες άναθερμάνσεις, πού σημειώθηκαν κάθε φορά πού θέλησε κανείς νά τήν πλησιάση άπό πάρα πολύ κοντά, είτε γιά νά καταγγείλη τΙς ύπερβολές της, είτε γιά νά

Page 300: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 8 0 1 —

έξάρη ή v i διελευκάνη τό μυστήριο τής άσημαντότητάς της.

Είναι πραγματικά αύτή ή έννοια έλαττωματική, κλει-στή στόν έαυτό της, δύσκολη στή γνωριμία, τέτοια πού μπορεί νά μιλήσης γι* αύτή μόνο φευγαλέα, δπως μόνο σέ παραλήρημα μπορείς νά μιλήσης γιά τήν τρέλα; Δέν είναι άντίθετα πληθωρικότητα πού χάνει τό πάν νά κοχλά-ζη στό πέρασμά της, τόπος έγχλεισμού άσφαλώς, μά δ-που στήν κυριολεξία π ε ρ ν ά ς τ ό ν χ α ι ρ ό σου πάνω στά χαραγμένα άπό παλιά αύλάχια: άπό τή μιά με-ριά τό τείχος τής σιωπής, άπό τήν άλλη τό τείχος τών όδυρμών; Έ πρώτη μέρα πίσω άπό τά σίδερα δέν περ-νά χωρίς στενοχώρια: δλοι οί κρατούμενοι, προσωρινοί ή Ισοβίτες, γνωρίζουν αύτό τό άόριστο αίσθημα τοϋ ξαναί-δωμένου πού τούς πιάνει μόλις μπαίνουν στό κελί.

Τή δεύτερη μέρα, δταν πιά έχει χωθή γιά καλά μέσα, μέ τούς πρώτους αιφνιδιασμούς, φωτίζονται τά πράγματα: ή μοναξιά, τό ένοχλητικό άνακάτωμα, τά 75 τ. έκ. δπου τά πάντα πέφτουν τό ένα πάνω στό άλλο, έσύ, οί κραυ-γές, ή νύχτα καί ή μέρα προεκτείνουν, πολλαπλασιάζουν τό Νόμο, είναι ή κινητή σκιά άπό τό κάθετι πού άπο-μονώνει, μετρά τό χώρο ή τό χρόνο, καί πρέπει πάντα νά καταπιέση γιά νά πείση.

Άπό τή στιγμή πού θά περιοριστούν, θά πάρσ.>ν νού-μερο, θά διχοτομηθούν, θά στερηθούν τήν προσωπικότητά τους, οί άνθρωποι, δπως καί τά φαινόμενα, άντιδροϋν άμέ-σως, κατασκευάζουν in vitro άντίδοτα, μαθαίνουν γρή-γορα νά παριστάνουν δτι τηρούν τό νόμο, στήν πραγματι-κότητα νά τόν σαμποτάρουν τηρώντας τούς τύπους. Για-

Page 301: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 3 0 2 —

-cl άν ή Φύση είναι πάντα πρός τά δεξιά, ή Φυλακή άπδ τήν ούσία της είναι πάντα πρδς τά άριστερά.

Χάρη σ' αύτδ τδν άσυναίσθητο έκφυλισμδ τής πειθαρ-χίας τοϋ καθεστώτος περιορισμού, χάρη στά μεταδοτικά μικρόβια πού συσσωρεύτηκαν στή διάρκεια αΙώνων τάξε-ως καί δικαιοσύνης, ή φυλακή είναι σήμερα γιά τδ νό-μο καί τΙς αύστηρότητές του, δτι είναι οί όργανωμένες κρουαζιέρες καί τά κάμπινγκ γιά τή μεγάλη περιπέτεια καί τήν περιπλάνηση. Δεδομένου δτι πάρα πολύ γλυκύ-τητα μπορεί νά κάνη ύποπτη τήν έρμίνα καί γελοία τήν ένοχή, δ κρατούμενος είναι στή φυλακή δ φρουρός μιάς τάξεως πού κονιορτοποιήθηκε σιωπηρά άπό τό έσωτερικό.

Στή φυλακή τών Φραγμάτων στήν Αίγυπτο, στό Τμή-μα Α, κελλί 2, πάνω σέ μιά φρέζα τής βικτωριανής Επο-χής, δέκα χρόνια πρίν άπό τόν Σάρτρ, στά 1935, ένας κατάδικος τοϋ κοινού δικαίου χάραζε στά άραβικά: « Ό άνθρωπος είναι καταδικασμένος νά είναι έλεύθερος». Κι ένας άλλος πρόσθεσε: « Ή άδικία είναι τό θεμέλιο τής έλευθερίας». 'Αλλά καί ή άταξία καί ή διαφθορά (οί μυ-ημένοι ξέρουν δτι οί πιό βρώμικες φυλακές είναι οί πιό έλεύθερες).

"Ολα θά πάνε καλά γιά τήν έννοια τοϋ έγκλεισμοϋ σέ χώρο συγκεντρώσεως στό βαθμό πού ot κοινωνίες τής καταναλώσεως καί οί ήπειροι τής πείνας θά τρέφονται καί θά ύπονομεύονται ταυτόχρονα άπό τά Ιδια τά κατάλοιπά τους καί θά μπορούμε νά γνωρίζουμε τούς πολιτισμούς μας άπό τή λίγδα τών φυλακών τους, δπως τά μεγάλα σπίτια άπό τήν κνίσσα τών μαγειρείων τους.

Μπέτο Φάρι

Page 302: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 3 0 3 —

Χ Ρ Η Μ Α Τ Ι Σ Τ Η Ρ Ι Ο

Σέ τί χρησιεμεύει τό Χρηματιστήριο; Δέν είν' εύκολο ν* άπαντήσουμε σ' αύτή τήν έρώτηση γιατί λαθεμένες άν-τιλήψεις xal προκαταλήψεις περιβάλλουν αύτή τή λέξη. Γιά τήν πλειοψηφία τών Γάλλων δέν είναι παρά ένα έπικίνδυνο παιγνίδι στό όποΐο δέν είναι δυνατές ot προ-βλέψεις, κατάλληλο γιά μιά μικρή μειοψηφία εύπορων, τήν άφρόκρεμα τού πλούτου. Κι δμως ένας άριθμός πολι-τών, πού μπορεί χωρίς ύπερβολή νά τόν ύπολογίσης α ένάμιση έκατομμύριο περίπου, βλέπουν στό Χρηματιστή-ριο ή τό μέσο γιά νά τοποθετήσουν τΙς οίκονομίες τους, τήν έλπίδα τακτικών εϊσοδημάτων, ή τόν τρόπο, σέ όρισμέ-νες έποχές, γιά μεγάλα κέρδη. Άλλά καί γι ' αύτούς τούς «μυημένους», τό μυστήριο παραμένει άκέραιο. Υπεύθυνοι γι9 αύτή τήν άγνοια είναι, σέ μεγάλο βαθμό, ot ύπεύθυ-νοι τοϋ Χρηματιστηρίου, αύτοί πού κανονικά έχουν τήν εύθύνη γιά τή μύηση τών βεβήλων.

"Άν τούς πιστέψης, τό Χρηματιστήριο είναι δ ούσια-στικός τροχός τής οίκονομίας, τό βαρόμετρο τό εύαίσθη-το καί στίς παραμικρές διακυμάνσεις της. Κι δμως ποτέ δέν έκαμαν τήν παραμικρή προσπάθεια νά έξηγήσουν τί είναι τό Χρηματιστήριο, πώς λειτουργεί, κι άκόμα λι-γότερο σέ τί χρησιμεύει.

"Ετσι παιγνίδι μόνο τών πλούσιων γιά τούς μέν, ου-σιαστικός τροχός τής οικονομίας γιά τούς άλλους, τό Χρη-ματιστήριο έχει έκτοπιστή σ' ένα είδος διανοητικού γκέτ-το, άπ' δπου δέν βγαίνει παρά σέ σπάνιες στιγμές γιά

Page 303: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 3 0 4 —

νά στηρίξη τόν δείχτη τιμών του δταν, ύστερα άπό ίνα σημαντικό πολιτικό γεγονός, παραφέρεται ή καταρρέει.

Μιά έπίσκεψη στό Χρηματιστήριο μπορεί νά σ' άφήση έντυπώσεις άναρχίας καί άσυναρτησίας, μπορεί δμως καί ν' άνακαλύψης έκεΤ μιά άπλή καί λογική τάξη, τήν τά-ξη μιάς άγοράς δπου άνταλλάσσονται προϊόντα. Αύτά τά προϊόντα είναι τίτλοι, οί όποιοι Αγοράστηκαν άπό Ιδιώ-τες πού έπιθυμοΰν νά τοποθετήσουν κάποιες οίκονομίες τους. 'Ορισμένοι άγοράζουν, άλλοι θέλουν νά πουλήσουν γιά νά ξαναπάρουν τά χρήματά τους, ή γιά νά πραγματο-ποιήσουν ίνα κέρδος μεταπωλήσεως. Άπ* αύτή τή συνάν-τηση άγοραστών καί πωλητών, πού γίνεται μέ τή μεσολά-βηση τών πρακτόρων συναλλαγών, γεννιέται μιά τιμή, ή τρέχουσα τιμή.

Ή σημασία καί ή έξέλιξη αύτής τής τιμής είναι δια-φορετικές γιά τΙς μετοχές καί διαφορετικές γιά τίς δμο-λογίες (στις όποιες μπορούμε νά ένσωματώσουμε καί τις προσόδους) πού είναι οί δυό μεγάλες κατηγορίες άνταλ-λασσομένων στήν άγορά άξιών. Οί δμολογίες είναι τίτλοι πού άντιπροσωπεύουν ίνα χρέος τοϋ έκδότη άπέναντι στούς κατόχους τους. Έκτός άπό τήν πληρωμή τοϋ κεφαλαίου πού δόθηκε σάν δάνειο, δίνουν έπίσης δικαίωμα γιά ένα σταθερό τόκο, άνεξάρτητο άπό τά άποτελέσματα πού πέ-τυχε ή έπιχείρηση. Είναι λοιπόν φυσικό δτι ή τρέχουσα τιμή τους κυμαίνεται μόνο σέ περιορισμένα δρια.

Δέν συμβαίνει τό ίδιο μέ τις μετοχές. Κάθε μιά άπ* αύτές Αντιπροσωπεύει ένα μέρος άπ* δλα τά άγαθά πού έχει στήν Ιδιοκτησία της μιά έταιρία. "Εχει λοιπόν μιάν άξία πού είναι δύσκολο νά τήν γνωρίζης, Ιδιαίτερα έξαι-

Page 304: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 305 —

τίας τοΰ πυκνού μυστηρίου πού καλύπτει, Ακόμα, τΙς γαλ-λικές έπιχειρήσεις. Παρ' δλ' αύτά, παρά τΙς καθημερινές διακυμάνσεις, πού είναι πολλές καί χωρίς καθορισμένη οίκονομική σημασία, έπειδή προέρχονται μόνο άπό τό παι-γνίδι προσφοράς καί ζήτησης καί έπηρεάζονται περισσό-τερο άπό τΙς άβεβαιότητες τοϋ μέλλοντος παρά άπό τΙς πραγματικές καταστάσεις τού παρόντος, ή έξ-λιξη τού δείκτη τοϋ συνόλου τών μετοχών σέ μιά μακρά χρονική περίοδο, συνδέει στενά τήν έπέκταση τής συνολικής βιο-μηχανικής παραγωγής καί τήν έπέκταση τοϋ έθνικοϋ προϊόντος.

Μπορεί λοιπόν νά άποκαλυφθή μιά δρισμένη μακρο-πρόθεσμη λογική πού έπιτρέπει στό Χρηματιστήριο νά είναι, μέ δρισμένους δρους, ένας έξαιρετικός τρόπος γιά τήν τοποθέτηση οίκονομιών. Άπό τό 1949 ώς τά 1968, ό δείκτης τής τρέχουσας τιμής τών μετοχών, σέ πραγμα-τικές τιμές, αύξήθηκε κατά 2,4 φορές. Ot δροι; "Ενα χαρτοφυλάκιο καλά μοιρασμένο κατά γεωγραφικούς καί οικονομικούς τομείς, πράγμα πού προϋποθέτει νά Ιχης ση-μαντικά κεφάλαια καί νά μπορής νά κάνης τοποθετήσεις διαρκείας.

Αύτή ή πρώτη πλευρά τού Χρηματιστηρίου είναι ση-μαντική. «Άγορά εύκαιρίας», έπιτρέπει στόν καθένα νά ξαναπάρη τό χρήμα του σέ περίπτωση άνάγκης . . . ή κέρ-δους, στό πιό μικρό διάστημα. Πρόκειται γιά μιά πραγμα-τική εύκαιρία, άφοϋ ot τίτλοι πού άνταλλάσσονται ύπάρ-χουν πρίν άπ* αύτή τήν συναλλαγή. Πρέπει λοιπόν νά ύπάρχη κ«1 μιά άγορά δπου οί τίτλοι νά πωλούνται γιά πρώτη φορά.

17

Page 305: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 8 0 6 —

Στήν άγορά τών καινούργιων τίτλων, οί Εκδότες είναι Εμπορικές ή βιομηχανικές έπιχειρήσεις, δημόσιοι όργανι-σμοί καί τδ Κράτος, πού θέλουν νά πραγματοποιήσουν έπενδύσεις καί δέν κατόρθωσαν νά βροΟν τούς Αναγκαί-ους πόρους.

Μιά τέτοια προσφυγή στό Χρηματιστήριο τρομάζει ά-κόμα πολύ τίς Επιχειρήσεις. Πραγματικά μιά έταιρία πού έκδιδε ι μετοχές γιά τό κοινό, είτε μέ τήν εύκαιρία τής είσόδου της στό Χρηματιστήριο, είτε άργότερα μέ τήν εύκαιρία πού αύθήθηκε τό κεφάλαιό της, φοβάται πάντα μήπως μιά άντίπαλη δμάδα έκμεταλλευτή τό γεγο-νός γιά νά πάρη τόν έλεγχό της, νά θέση ύπό άμφισβή-τηση τή διοίκησή της, δηλαδή νά . . . άπολύση τούς διευ-θυντές της. Αύτός δ κίνδυνος τής άπώλειας τού έλέγχου πού μπορεί νά διατρέξη κάθε έπιχείρηση πού μπαίνει στό Χρηματιστήριο, άφού ό καθένας μπορεί νά άγοράση με-τοχές στήν «άγορά εύκαιρίας», παραλύει πολλές γαλλικές έπιχειρήσεις.

Πολύ μικρές γιά νά κατορθώσουν νά αύτοχρηματοδο-τηθοϋν γιά τήν έπέκτασή τους, διστάζουν καί νά ριφθούν στή χρηματιστική άρένα.

Παρά τά φαινόμενα, άγορά εύκαιρίας καί άγορά νέ-ων τίτλων είναι στήν πραγματικότητα συμπλήρωμα ή μιά τής άλλης. Χωρίς τήν πρώτη πού έπιτρέπει σέ δρι-σμένους νά Αποκτούν καί πάλι τά χρήματά τους, ή δεύ-τερη δέν θά μπορούσε νά λειτουργήση καλά. Τό Χρήμα· τιστήριο παίζει έδώ Εναν άπαραίτητο ρόλο διαμετακομι-στικού σταθμού. Σταθμός γιά τούς άποταμιευτές πού μπο-ρούν νά πουλήσουν μετοχές τής Πεσινέ γιά ν' άγοράσουν

Page 306: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 3 0 7 —

τής ΣαΙν - Γκομπέν. Σταθμός γιά τΙς βιομηχανικές όμά-δες καί τΙς τράπεζες έπενδύσεων που μποροΟν, είσάγον-τας μιά άπό τΙς θυγατρικές τους έπιχειρήσεις στό Χρημα-τιστήριο, νά πάρουν πίσω ένα μέρος άπό τά κεφάλαιά τους πού μποροΟν έτσι νά τά ξανατοποθετήσουν σέ και-νούργιες έπιχειρήσεις.

Τό Χρηματιστήριο παρουσιάζεται Ετσι τό μέρος δπου όρισμένοι (έπιχειρήσεις, τό Κράτος) άγοράζουν τΙς οικο-νομίες τών Ιδιωτών καί σέ άντάλλαγμα τούς δίνουν διά-φορους τίτλους. Αύτή ή άπόκτηση Αποταμιεύσεων τούς έπιτρέπει νά χρηματοδοτούν τίς έπενδύσεις τους. Μιά άπό τΙς λειτουργίες τοϋ Χρηματιστηρίου είναι λοιπόν νά κάνη δυνατή τή χρηματοδότηση δρισμένων έπενδύσεων. 'Αλλά άν πιστέψουμε τούς έπαγγελματίες τοϋ Χρηματιστηρίου, ό ρόλος του σ' αύτόν τόν τομέα είναι ούσιαστικδτατος. Μιά σύντομη έρευνα τών άριθμών μάς έπιτρέπει νά άπο-καταστήσουμε τήν άλήθεια: στή διάρκεια τών έξη τελευ-ταίων χρόνων, 11% τών παραγωγικών έπενδύσεων πρα-γματοποιήθηκαν μέ κεφάλαια τοϋ Χρηματιστηρίου. Αύ-τός ό άριθμός δέν πρέπει νά μάς κάνη νά πιστέψουμε πώς δλες οί έπιχειρήσεις μπορούν νά βροϋν στήν κεφα-λαγορά 11% τών κεφαλαίων πού έχουν άνάγκη. Στήν πραγματικότητα τό Χρηματιστήριο παραμένει έπιφυλα-κτικό, μάλλον έξαιτίας μιάς συγκεκριμένης πολιτικής τών άρχών παρά τυχαία, άπέναντι στίς Επιχειρήσεις, τόσο τΙς Ιδιωτικές δσο καί τίς δημόσιες.

Αύτά σημαίνουν πώς τό Χρηματιστήριο είναι ένα ά-μελητέο Ιδρυμα καταδικασμένο σύντομα νά έξαρανιστή; Οί βαφές τοϋ Ναού πού τό στεγάζει μήπως δέν είναι παρά

Page 307: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 3 0 8 —

καλλωπισμός τοΟ νεκροΟ ; Ό χ ι . Τό χρηματιστήριο παρα-μένει κάπως χρήσιμο, πλάι σέ άλλα Ιδρύματα καί άλλους μηχανισμούς. Ούτε άπαραίτητο, ούτε άχρηστο, πρέπει πάν-τως νά Εξελίσσεται, άν θέλη νά έπιζήση.

Άλλά άν κανείς νομίζη δτι τό Χρηματιστήριο, δπως καί στό παρελθόν, πρέπει νά παραμείνη ό τόπος τής συ-ναντήσεως έκατομμυρίων μικρών Αποταμιευτών, πού έρ-χονται, μοναχοί καί μέ έμπιστοσύνη, νά φέρουν τΙς οικο-νομίες, παίζοντας ένα παιγνίδι χωρίς νά γνωρίζουν τούς πραγματικούς κανόνες του, τά λεπτά του τεχνάσματα, μέ πολλούς κινδύνους καί μικρές πιθανότητες έπιτυχίας, τό-τε τό Χρηματιστήριο είναι καταδικασμένο καί καταδικα-στέο. Ά ν δμως, άντίθετα, έννούν νά άναπτύξουν τή σύγ-χρονη τάση τής συσσωματώσεως τών άποταμιευτών σέ είτε Ανοιχτές, είτε κλειστές, έταιρίες έπενδύσεων πού μό-νο αύτές είναι Ικανές νά σχηματίσουν ένα Ισορροπημένο χαρτοφυλάκιο, μέ άρμονικά μοιρασμένους τούς κινδύνους καί τίς εύκαιρίες, τότε τό Χρηματιστήριο έχει ένα καλό μέλλον μπροστά του.

Ζάν Βαλέρ

Χ Ρ Υ Σ Ο Σ

Χ η μ ε ί α . Μέταλλο κίτρινο, λαμπερό, μαλλάξιμο, έλατό καί σχεδόν άναλλοίωτο, No 79 στήν περιοδική τα-ξινόμηση τών στοιχείων, πυκνότητας 19,34.

Κ ο σ μ η μ α τ ο π ο ι ΐ α . Μέταλλο πού χρη-

Page 308: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 3 0 9 —

σιμεύει σάν πρώτη Ολη στή βιομηχανία κοσμημάτων άπό τήν πιά βαθιά άρχαιότητα, χάρη στή σπάνι του καί στίς φυσικές του Ιδιότητες, γιατί, άν κάθε τι πού λάμπει δέν είναι χρυσός, κάθετι πού είναι χρυσός λάμπει.

Ν ο μ ί σ μ α τ α . Γιά τους παραπάνω λόγους δ χρυσός έγινε πολύ νωρίς στήν 'Ιστορία τό κύριο νόμισμα. Καί παρέμεινε τό κύριο νόμισμα ώς τό 18 αίώνα, όπότε έμφανίστηκαν πλάΙ στά μεταλλικά κέρματα τά χαρτονο-μίσματα (τραπεζογραμμάτια) κι ύστερα τό τραπεζικό χρήμα (καταθέσεις).

Σήμερα ό χρυσός δέν παίζει άμεσο ρόλο νομίσματος στά έθνικά νομισματικά συστήματα: δέν κυκλοφορούν πιά χρυ-σά νομίσματα, τά χαρτονομίσματα δέν άνταλλάσσονται μέ μεταλλικά νομίσματα. Κι άν ή μάζα τοΟ χρήματος καλύ-πτεται ώς ένα σημείο, στό λογιστικό πεδίο, μέ τά άπο-θέματα σέ χρυσό τής Κεντρικής Τράπεζας, αύτά τά άπο-θέματα προορίζονται άποκλειστικά γιά τΙς διεθνείς πλη-ρωμές.

Δ ι ε θ ν ή ς ο ί κ ο ν ο μ ί α . Στήν πραγματικό-τητα, ό χρυσός διατηρεί άκόμα πολύ σημαντικό ρόλο στό διεθνές νομισματικό σύστημα. 'Αποτελεί τή βάση τοΰ συ-στήματος πού καθιερώθηκε μέ τΙς Συμφωνίες τοΰ Μπρέτ-τον Γούντς' ή σχετική άξία τών νομισμάτων καθορίζεται μέ τήν Ισοδυναμία τους, δηλαδή μέ τό βάρος χρυσού πού τά προσδιορίζει" τέλος τά έλλείμματα καί τά περισσεύ-ματα τοΰ Ισοζυγίου πληρωμών ύπολογίζονται σέ χρυσό, ή σέ ένα νόμισμα πού ol νομισματικές άρχές — καί μόνον αύτές — μποροΰν κατ' άρχήν νά μετατρέψουν σέ χρυσό, δηλαδή σέ δολλάρια (βλ. Διεθνές Νομισματικό Σύστημα).

Page 309: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 8 1 0 —

"Ως τό 1958, οί Ενωμένες Πολιτείες διατηρούσαν τό μεγαλύτερο μέρος τοϋ παγκόσμιου Αποθέματος νομισμα-τικού χρυσού, πράγμα πού Εκανε τό δολλάριο «τό ίδιο καλό μέ τόν χρυσό» καί Επέτρεψε στίς Ενωμένες Πολιτε7ες νά κρατήσουν ώς τώρα έξω άπό κάθε άμφισβήτηση τήν Επί-σημη τιμή τοΰ χρυσοϋ, 35 δολλάρια τήν ούγγιά. Γιά τΙς ΗΠΑ είναι θέμα γοήτρου νά διατηρηθή αύτή ή τιμή — τής όποίας είναι κύριοι άφού είναι ot μόνοι πού δέχονται νά άγοράσουν ή νά πουλήσουν, Εναντι δολλαρίων άπό τΙς νομισματικές άρχές δλου τοϋ κόσμου, δλόκληρο τό δια-θέσιμο σ* αύτή τήν τρέχουσα τιμή χρυσό.

'Αλλά ή έξασθένηση τοϋ δολλαρίου στή διάρκεια τής λήγουσας δεκαετίας, πού όφείλεται στά έπανειλημμένα καί μεγάλα έλλείμματα τοϋ Ισοζυγίου πληρωμών τών Ηνω-μένων Πολιτειών, έθεσε ύπό άμφισβήτηση τό δόγμα τής σταθερότητας τής τιμής τοϋ χρυσοϋ καί προκάλεσε μιά νέα ζήτηση χρυσοϋ, έπειδή ot χώρες πού είχαν συσσω-ρεύσει δολλάρια στά άποθέματά τους ζητούσαν νά άπαλ-λαγοϋν άπ' αύτά άνταλλάσσοντάς τα μέ τό μέταλλο στό 'Ομοσπονδιακό θησαυροφυλάκιο τών Ενωμένων Πολι-τειών.

Κ ο ι ν ω ν ι ο λ ο γ ί α . 0 ( διαταραχές τοϋ διε-θνοϋς νομισματικοϋ συστήματος, στή διάρκεια τών τελευ-ταίων Ετών, καί πιό πρόσφατα, ot δυσκολίες τής στερλί-νας προκάλεσαν μιά πολύ μεγάλη προτίμηση τών άποτα-μιευτών γιά τόν χρυσό. Ό ιδιωτική άποθησαύριση αύξή-θηκε σ' δλόκληρο τόν κόσμο σέ τέτοιο ποσοστό πού ή Ιδιωτική ζήτηση χρυσοϋ, δηλαδή ή άποθησαύριση ή άνε-ξάρτητη άπό τή βιομηχανική καί τήν καλλιτεχνική χρή-

Page 310: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

— 3 1 1 —

ση τοϋ μετάλλου, Εφτασε, στά 1965, νά είναι Ιση μέ τήν έτήσια παραγωγή χρυσοϋ καί νά τήν ξεπεράση στά 1966, κι άκόμα περισσότερο στά 1967. Αύτό τό φαινόμενο πού στερεί τό διεθνές νομισματικό σύστημα άπό τόν καινούρ-γιο χρυσό πού περίμενε άπό τήν παραγωγή, είναι τέτοιου χαρακτήρα πού ώθεΤ ταχύτερα πρός μία νέα Εξόρμηση πρός τόν χρυσό.

Ή Γαλλία παίζει πρώτο ρόλο σ* αύτή τή συσσώρευση τοϋ μετάλλου σέ Ιδιωτικά χέρια. Υπολογίζεται δτι περί-που τό τοϋ άποθησαυρισμένου χρυσοϋ βρίσκεται τώρα σέ γαλλικά χέρια. Οί Γάλλοι άλλωστε δέ διστάζουν νά πληρώσουν τό ναπολεόνι, παραδοσιακό δργανο άποθησαυ-ρισμοΰ, σέ τιμή τό 1968 πάνω άπό 60 φράγκα, ένώ τό σύνολο τοϋ χρυσοϋ πού περιέχεται στό ναπολεόνι άξίζει μέ τή σημερινή διεθνή τιμή τοϋ χρυσοϋ μόνο 32,22 φράγ-κα. Αύτή ή κερδοσκοπία μέ τόσο δυσμενείς φαινομενικά δρους, στηρίζεται στήν έλπίδα γιά μιά μεγάλη αύξηση τής τιμής τοϋ χρυσοϋ, πού συνιστούν δρισμένοι είδικοί. ΑύτοΙ οί είδικοί βλέπουν στό διπλασιασμό τής τιμής τοϋ χρυσού τή λύση στό πρόβλημα πού δημιουργεί ή Ελλειψη τοϋ πολύτιμου μετάλλου πού θίγει τήν καλή λειτουργία τοϋ διεθνούς νομισματικού συστήματος. 'Αλλά, προπαντός στούς μικρούς άποταμιευτές, ή προσφυγή στόν χρυσό παίρ-ρνει χαρακτήρα Εντελώς μυστικιστικό.

Zàr Ντωτέ*

Page 311: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)

το β ιβλίο Torro ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΗΘΗΚΕ ΚΑΙ ΤΓΠ2ΘΗΚΕ

ΣΤΟ ΤΓΠΟΓΡΑΦΕΙΟ Κ. ΠΑΠΑΔΟΠΟΓΛΟΓ & ΣΙΑ ΤΟ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟ 1970

ΓΙΑ ΛΟΓΑΡΙΑΣΜΟ ΤΟΝ «ΕΚΔ0ΣΕ2Ν 70».

Page 312: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)
Page 313: Μικρή Πολιτική Εγκυκλοπαίδεια (Δεύτερος Τόμος)