Α. Συμπεριφορικές αλλαγές στην ρουτίνα και καθημερινότητα του παιδιού κατά

την έναρξη της συναισθηματικής αντίδρασης που περιέχει καταθλιπτικά

στοιχεία.

Σε αυτό τον πίνακα που βλέπουμε, περιγράφονται ορισμένες ενδείξεις που θα πρέπει

να κινητοποιήσουν τους γονείς ώστε να απευθυνθούν σε ένα Κέντρο Συμβουλευτικής

του Παιδιού, οι οικογένειες, εάν το παιδί τους βιώσει την εμπειρία των γονέων τους

ως την ηλικία των 16 ετών.

Γεγονός είναι ότι έχει διαπιστωθεί ότι το διαζύγιο προκαλεί, σε γενικές γραμμές,

περισσότερες συναισθηματικές βλάβες σε σύγκριση με το πένθος που βιώνουν τα

παιδιά στην περίπτωση του θανάτου κάποιου μέλους της οικογένειας. Τα

συμπτώματα λοιπόν, τα οποία εκδηλώνουν τα παιδιά πριν και κατά τη διάρκεια του

διαζυγίου των γονέων τους είναι ορισμένα από τα κάτωθι:

1. είναι διαρκώς θλιμμένα, άκεφα, απαθή και εκδηλώνουν παρατεταμένη

στεναχώρια

2. προσποιούνται συχνά ότι δεν έχει συμβεί τίποτα, στην συμπεριφορά τους ή

στις δηλώσεις τους, όταν ερωτούνται

3. νιώθουν συναισθήματα αναξιότητας και πικρίας

4. εισέρχονται σε μια περίοδο ανηδονίας, όσον αφορά τις σχολικές

δραστηριότητες τους και τα καθημερινά ενδιαφέροντά τους

5. αδιαφορούν σταδιακά, σε ορισμένες περιπτώσεις, για την εμφάνιση και το

ντύσιμό τους, καθώς επίσης και για το αν είναι καθαρό το σώμα τους

6. αρχίζουν , σε κάποιες περιπτώσεις, να δείχνουν έντονη και αυξομειούμενη

επιθετικότητα

7. αποσύρονται και απομονώνονται κοινωνικά σε μεγάλο βαθμό με μια

αυξανόμενη τάση να θέλουν να μένουν συνεχώς μόνα τους

8. κατά την εφηβική περίοδο, σε ορισμένες περιπτώσεις, μπορεί να εμπλακούν

σε κλοπές ή σε διακίνηση ουσιών

9. εκφράζουν μια περιοδική αδυναμία χαλάρωσης και ένα σταδιακό χάσιμο

ανεμελιάς όταν βρίσκονται με μέλη της οικογένειας ή και με φίλους

10. επιβαρύνονται επίσης σημαντικά από το γεγονός ότι ο γονέας {……….}

Β.

Πολλοί επιστήμονες, όπως ο Rie, o Spitz , η Ψυχιατρική Αμερικάνικη Εταιρεία

καθώς και πάρα πολλοί άλλοι, έχουν μιλήσει για πρωτογενή και δευτερογενή

κατάθλιψη των εφήβων και επίσης αναφέρουν ότι αιτιολογία της κατάθλιψης στην

εφηβεία , αλλά και γενικότερα ανεξάρτητα από την ηλικία, και στην παιδική ηλικία ,

δεν έχει απόλυτα ξεκαθαριστεί. Τα τελευταία χρόνια σαν αποτέλεσμα ερευνών, στον

ιατρικό τομέα, υπήρξαν πολλές υποθέσεις σχετικά με κάποια συγκεκριμένα κύτταρα

που υπάρχουν στον οργανισμό και ονομάζονται νευρομεταβιβαστές. Επίσης υπάρχει

μια θεωρία η οποία μερικώς ιατρικά έχει αποδειχθεί, ότι πιθανότατα ένα

κληρονομούμενο ελάττωμα στον μεταβολισμό του κεντρικού νευρικού συστήματος

είναι αυτό που μεταδίδει κυτταρολογικά την κατάθλιψη. Παρ’όλα αυτά, δεν

παραγνωρίζεται η σημασία των ψυχοδυναμικών , κοινωνικών και οικογενειακών

συνθηκών, οι οποίες με μια κατακλυσμιαία τους αλλαγή που να σχετίζεται με

απώλεια και με δραματική αλλαγή στην ποιότητα ζωής του παιδιού, είτε σε

περίπτωση πένθους , είτε σε περιπτώσεις που έχουν σχέση με απώλεια της υγείας του

ίδιου του παιδιού ή μέλους της οικογένειας, μπορεί να δημιουργήσει καταθλιπτική

αντίδραση, δυσφορία και συναισθήματα απαισιοδοξίας και απόσυρσης.

Να τονιστεί ότι υπάρχουν ορισμένα παιδιά τα οποία είναι χαρακτηρολογικά

εσωστρεφή και αυτά τα παιδιά έχουν πιθανότατα μια μειωμένη ικανότητα να

διατυπώνουν λεκτικά την δυσφορία και την στεναχώρια που νιώθουν και πιθανότατα

να έχουν μια μειωμένη ικανότητα να εκφράζουν την κατάσταση της απελπισίας και

της απόγνωσης που τα διακατέχει σε μια σε μια περίπτωση πένθους ή σε μια

περίπτωση προβλήματος υγείας. Αυτά, λοιπόν, τα παιδιά έχει διαπιστωθεί από

έγκυρες έρευνες ότι «κινδυνεύουν», θα έλεγε κανείς, να εμπλακούν περισσότερο σε

αρνητικά συναισθήματα , εφ’όσον δεν εκφράζονται και δεν έχουν συνηθίσει να

εκφράζονται λεκτικά και να εκμυστηρεύονται στο περιβάλλον τους τα συναισθήματά

τους και τις σκέψεις τους τις αρνητικές και είναι ήδη, και πριν, το γεγονός που

προκάλεσε την κατάθλιψη είναι εσωστρεφή και κλεισμένα στον εαυτό τους, αυτά τα

παιδιά έχουν λοιπόν, την αυξημένη τάση και την πολύ μεγαλύτερη επικινδυνότητα να

εμφανίσουν πολύ πιο σοβαρές μορφές κατάθλιψης και πολύ πιο μακροπρόθεσμες,

απ’ότι τα παιδιά που είναι εξωστρεφή και έχουν συνηθίσει να εκμυστηρεύονται

εύκολα τα συναισθήματά τους και έχουν συνηθίσει να χρησιμοποιούν πολύ πιο

εύκολα και άμεσα τον λόγο και την ομιλία.

Υπάρχει μια μορφή κατάθλιψης η οποία ονομάζεται συγκαλυμμένη, ή αλλιώς

καλυμμένη κατάθλιψη και οι επιστήμονες συμφωνούν, κυρίως οι Παιδο-ψυχίατροι

που εμπλέκονται με την κλινική εικόνα της κατάθλιψης καθώς και με την

φαρμακοθεραπεία όποτε αυτό χρειαστεί, αλλά και με την διάγνωση φυσικά, ότι

υπάρχουν κάποια συμπτώματα συγκεκριμένα τα οποία αποτελούν και την μοναδική

βάση για την διάγνωση. Κάποια από αυτά τα συμπτώματα είναι η μειωμένη όρεξη

που αρχίζει να έχει το παιδί, το ότι χάνει βάρος, το ότι κοιμάται λίγο, το ότι

παραπονιέται για κούραση έντονη ή επίσης το παιδί που αρχίζει να μεταβάλλει την

συμπεριφορά του από χαλαρή σε επιθετική, αλλά όμως όλα τα παραπάνω που

αναφέρθηκαν δεν μπορούν να θεωρηθούν σαν καταθλιπτικά συμπτώματα εάν το

παιδί δεν αναφέρει ή δεν γίνεται εμφανές από την οικογένειά του ότι έχει άμεση και

συστηματική καταθλιπτική διάθεση. Επίσης και το παιδί που παραπονιέται για

έλλειψη ενδιαφέροντος και ευχαρίστησης στις συνηθισμένες ασχολίες του, το παιδί

που αποσύρεται από τις παρέες του και ακόμα παραπονιέται ότι ξαφνικά, για κάποιο

χρονικό διάστημα, νιώθει δυστυχισμένο αλλά δεν παρουσιάζει φανερή διαταραχή

στην όρεξη, στον ύπνο και στην δραστηριότητα, ακριβώς το αντίστροφο από αυτό

που είπαμε πριν, επίσης δεν μπορεί να θεωρηθεί καταθλιπτικό πλέον. Και να τονιστεί

ότι τα συμπτώματα της κατάθλιψης πρέπει να αντιμετωπιστούν με σοβαρότητα μόνον

στην περίπτωση που ξεπερνούν το εξάμηνο σε συστηματική βάση και στους έξι

αυτούς μήνες επιμένουν τόσο τα λειτουργικά όπως είπαμε πριν πρόβλημα σε όρεξη,

ύπνο και δραστηριότητες αλλά επιμένει κυρίως παράλληλα και η συναισθηματική

δυσφορική διάθεση την οποία το παιδί όταν την περιγράφει, την περιγράφει (ή οι

ενήλικοι την εντοπίζουν) σαν απόγνωση, σαν μειωμένη αυτοεκτίμηση, σαν αίσθηση

αναξιότητας, σαν συναισθήματα απελπισίας και σαν αίσθηση μείωσης της ίδιας τους

της ικανότητας για να πάρει ευχαρίστηση από τα απλά πράγματα αλλά και μείωση,

πολλή σημαντική μείωση, της δημιουργικότητας την οποία μόλις προ μηνών είχε το

ίδιο το παιδί.

Αυτό που είναι πολύ σημαντικό και που μια επιστήμονας ειδική στην κατάθλιψη, η

περίφημη Μποσνάνσκι, θεωρεί ότι κυρίαρχο στοιχείο στην κατάθλιψη είναι αυτό που

αναφέρθηκε και πριν, η ανηδονία, δηλαδή η ανικανότητα του παιδιού να αντλήσει

ευχαρίστηση από τις καθημερινές ασχολίες και επίσης το να αποφεύγει και ενώ ήταν

ομιλητικό να δηλώνει λεκτικά την διάθεση της δυσφορίας και το μελαγχολικό

συναίσθημα που τον διακατέχει. Βέβαια, το παιδί πολλές φορές επειδή συχνά

παρουσιάζει σημαντικές άμυνες ενάντια στην πραγματικότητα της καθημερινής ζωής,

μπορεί σε μια συζήτηση με τον ειδικό να θέλει να πιστέψει και να σκεφτεί ή να

παραδεχθεί και να τονωθεί περιστασιακά το αυτό-συναίσθημά του ότι τα πράγματα

θα πάνε πολύ καλύτερα και οπωσδήποτε θα ανταπεξέλθει και το ίδιο σε αυτό το

συναίσθημα χαμηλής διάθεσης και στη πτώση του συναισθήματος που το διακατέχει.

Στην πραγματικότητα, όμως, αν συνεκτιμηθούν και άλλοι παράγοντες και δούμε ότι

οι προηγούμενες παράμετροι είναι συστηματικές και έντονες, ο ειδικός πρέπει να

γνωρίζει ότι είναι πολύ δύσκολο το παιδί, χωρίς βοήθεια, να βγει από αυτό το

καταθλιπτικό συναίσθημα που το διακατέχει.

Είναι γεγονός , πάντως, ότι σύμφωνα με τους ειδικούς, τα παιδιά όσον αφορά τις

διαταραχές του συναισθήματος, συμπεριλαμβανομένης και της κατάθλιψης, έχουν

χωρίσει τα παιδιά ηλικιακά σε τρείς κατηγορίες ανάλογα με τον τρόπο που βιώνει

κάθε ηλικιακό στάδιο τα καταθλιπτικά – αρνητικά συναισθήματα. Οι τρείς ηλικιακές

κατηγορίες είναι η νηπιακή, η προσχολική και η σχολική ηλικία.

Α) Η νηπιακή ηλικία : Στην νηπιακή ηλικία μιλάμε για την ανακλητική κατάθλιψη

που σύμφωνα με τον Spitz, παρουσιάζει κάποιες ομοιότητες με την κατάθλιψη των

ενηλίκων και σαν συμπτώματα έχει :

1. αδιαφορία

2. απώλεια βάρους

3. συνεχές κλάμα

4. συστηματική απάθεια

5. απόσυρση και

6. διαταραχές στον ύπνο

και επίσης έχουμε μια γενικότερη εικόνα μειωμένης ανταπόκρισης στα εξωτερικά

ερεθίσματα, μια θλιμμένη συμπεριφορά και μια απώλεια γενικά ενδιαφέροντος για

απλά θέματα που τα ενδιέφεραν μέχρι πρότινος και που τα ευχαριστούσαν. Οπότε

μαζί με την ανακλητική κατάθλιψη, εμπλέκεται και μια παρόμοια συμπεριφορά που

δημιουργεί συμπεριφορές απόσυρσης και οφείλεται σε ψυχικό τραύμα ή σε στέρηση.

Β) Στην προσχολική ηλικία (παιδιά μέχρι 6 ή 7 ετών) : Η κατάθλιψη είναι επίσης

ασυνήθιστη, έχουμε ανορεξία και αδιαθεσίες σωματικές, ψυχοσωματικό άγχος,

κλάματα, θλίψη, αλλά και εκρήξεις οργής πολλές, επιθετικότητα, έλλειψη

ενδιαφέροντος και η κλινική εικόνα είναι ασταθής γιατί τα συμπτώματα αλλάζουν και

μεταβάλλονται και διαδέχονται το ένα το άλλο , και κάνουν έναν μικρό κύκλο από

μήνα σε μήνα, χωρίς να παραμένουν σταθερά και γι’αυτό ακριβώς η διάγνωση δεν

είναι απόλυτα αξιόπιστη και το παιδί χρειάζεται πολλές παρατηρήσεις και πολλές

συνεδρίες μέχρι να τεθεί, αν τεθεί, η διάγνωση της πιθανής καταθλιπτικής

αντίδρασης. Και αυτό συμβαίνει επειδή το παιδί δεν μπορεί αν συλλάβει το ίδιο , να

συνειδητοποιήσει την εμπειρία του, είναι μια εμπειρία που βιώνει για πρώτη φορά και

δεν μπορεί εύκολα να την περιγράψει και να την στοιχειοθετήσει ακόμα και μέσα

του. Και γι’αυτό η συμπεριφορά του , ακόμα και στη συμπτωματολογία που

προαναφέρθηκε , είναι ασταθής και θα μπορούσαμε να πούμε ότι πολλές φορές το

παιδί στην προσχολική ηλικία μπαινο-βγαίνει στις καταθλιπτικές αντιδράσεις και έχει

αρκετές συναισθηματικές αυξομειώσεις.

Γ) Σχολική ηλικία (από 7 εώς 12 ετών) : Τα δάκρυα, η δυσφορία , κ.λ.π είναι

περισσότερο σταθερά, ο λόγος και η εκμυστήρευση είναι πιο συστηματικός και

εύκολος, υπάρχει εδώ το στοιχείο ότι αρχίζουν να εκφράζουν την επιθυμία τους να

πεθάνουν, αυτό όμως έχει διαπιστωθεί ότι το εκφράζουν συμβολικά περισσότερο για

να τιμωρήσουν τους γονείς τους για αυτό που έχουν πάθει και για να ανακουφιστούν ,

παρά για το ότι νιώθουν έντονα συναισθήματα αναξιότητας. Επίσης, περιγράφουν τα

αισθήματα μοναξιάς πολύ έντονα που νιώθουν και δυσφορίας , και αρχίζουν άτυπα

ορισμένες φορές να καλλιεργούν σκέψεις αυτοκτονικού ιδεασμού.

Γενικότερα, σε όλο το προφίλ της κατάθλιψης παρατηρούμε ότι η κλινική εικόνα και

οι λέξεις που χρησιμοποιούν τα παιδιά, αλλά και η σταθερότητα των αρνητικών

συναισθημάτων και της αναξιότητας και της δυσφορίας γίνεται όλο και μεγαλύτερη

όσο προχωρά η ηλικία προς τα 12 , όσο τελειώνει η σχολική ηλικία, και γίνεται πιο

συγγενής όλη αυτή η συμπτωματολογία προς την συμπτωματολογία των ενηλίκων.

Δ) Προ- Εφηβεία και πρώτα στάδια της Εφηβείας : Έχουμε επαναλαμβανόμενους

στοχασμούς, ορισμένες ιδεοληπτικές συμπεριφορές, σκέψεις επαναλαμβανόμενες,

παρόρμηση ή αναφορά σε ιδέες σχετικά με τον θάνατο ή την αυτοκτονία, συχνή

διατύπωση αισθημάτων κατωτερότητας και αισθημάτων αναξιότητας και

κατάπτωσης (ψυχικά συμπτώματα). Στα ψυχοσωματικά συμπτώματα έχουμε αίσθηση

ζάλης συχνή, αίσθηση πονοκεφάλων ή άλλων άτυπων συμπτωμάτων όπως αδιαθεσίες

γενικότερες και προβλήματα όρεξης αλλά και έντονη δυσφορία και ενοχλήσεις στο

στομάχι ή μικρά υποκειμενικά προβλήματα όρασης σε συνδυασμό με άτυπη

κεφαλαλγία.