De jure magazine 1

Εισαγωγή

Σε μία άκρατα παγκοσμιοποιημένη κοινωνία όπως η ση-μερινή, όπου το κύριο χαρακτηριστικό της είναι η αλληλε-ξάρτηση των κρατών, το συγκριτικό δίκαιο και η μέθοδος που αυτό προτείνει είναι επίκαιρα όσο ποτέ. Με τη βοήθεια της συγκριτικής μεθόδου, ο ερευνητής όχι μόνο εντοπίζει τις ομοιότητες και τις διαφορές μεταξύ δύο συστημάτων. Ακό-μη περισσότερο καλείται να τα αναλύσει, να τα κατανοήσει βαθειά και ίσως να έρθει πιο κοντά με πολιτισμούς και ιδέες που μέχρι πριν φάνταζαν ολότελα ξένες. Πέρα όμως από την επιστημονική του αξία, το συγκριτικό δίκαιο έχει μία έντονα πρακτική πτυχή. Το παγκόσμιο χωριό αναζητά επαγγελματίες

που να μπορούν να προσαρμοστούν σε διαφορετικές συνθήκες και να επιλύουν ζήτημα που αφορούν παραπάνω από μία χώρα ή και πολιτισμούς. Έχοντας, τα παραπάνω ως γνώμονα η πα-ρούσα εργασία εδράζεται στο έντονο ενδιαφέρον μου για το αμερικανικό δίκαιο. Κάποιος δεν μπορεί να προσεγγίσει, πόσο μάλλον να κατανοήσει ένα δικανικό σύστημα, παρά μόνο αν έχει πρώτα ανατρέξει στη διαμόρφωση της νομικής παιδείας αλλά και στη θέση και λειτουργία του νομικού επαγγέλματος στο συγκεκριμένο χωρόχρονο. Έτσι, αυτή η απόπειρα τριβής με το αμερικανικό δίκαιο εστιάζει στη νομική εκπαίδευση και στο νομικό επάγγελμα στις ΗΠΑ.

Ελλάδα - ΗΠΑ

Η νομική εκπαίδευση και το νομικό επάγγελμα στις Ηνωμένες Πολιτείες ΑμερικήςΣτα πλαίσια του συγκριτικού δικαίου εξετάζεται ο τρόπος διδασκαλίας της νομικής επιστήμης όπως και οι ποικίλοι τρόποι άσκησης του νομικού επαγγέλματος στις ΗΠΑ. Ποιες οι διαφορές και ποιες οι ομοιότητες με την ελληνική πραγματικότητα;

Συγκριτικό δίκαιο

Ζήνα ΠροδρόμουELSA Thessaloniki

2De jure magazine

ΚΥΡΙΟ ΜΕΡΟΣ

Η ιστορία του Αμερικανικού Δικαίου ξεκινά για τους πε-ρισσότερους κατά τον 17ο αι. Κατά την εποχή αυτή, κάθε μία από τις πολιτείες, που συνήθως ταυτόχρονα αποτελεί και ξεχωριστή αποικία, υιοθετεί τους δικούς της δικανικούς κα-νόνες που με τη σειρά τους αντανακλούν την κοινωνική και πολιτικοοικονομική ταυτότητα της κάθε περιοχής. Έτσι το δίκαιο που εφαρμόζεται στην πολιτεία της Νέας Υόρκης εξυ-πηρετεί την αυξημένη εμπορική σημασία της, ενώ αντίστοιχα το δίκαιο της Μασαχουσέτης είναι επηρεασμένο από το έντο-νο θρησκευτικό συναίσθημα των κατοίκων της1. Καθ’ όλη τη διάρκεια του 17ου και 18ου αιώνα το νομικό επάγγελμα ασκεί-ται από τους ευγενείς και αριστοκράτες, οι οποίοι μαθητεύουν δίπλα σε καταξιωμένους νομικούς. Η άσκηση της νομικής αποτελεί την εποχή αυτή δείγμα πνευματικής καλλιέργειας αλλά και ταυτόχρονα κοινωνικής καταξίωσης και αναγνώ-ρισης. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο το γεγονός πως η πλειονό-τητα των πρωτεργατών της Διακήρυξης της Ανεξαρτησίας υπήρξαν νομικοί. Το ιστορικό γεγονός της Ανεξαρτησίας των ΗΠΑ δεν μπορεί παρά να επηρεάσει και το ίδιο το δίκαιο2. Η άρνηση των Αμερικανών να δεχτούν οτιδήποτε αγγλικό βρί-σκει έδαφος και στη νομική ζωή της χώρας. Συνεπώς, κατά τον 18ο αι. τοποθετούνται οι πρώτες προσπάθειες αυτούσιας κωδικοποίησης του αμερικανικού δικαίου, με κορωνίδα την πρώτη αμερικανική έκδοση του Blackstone*, η οποία χρονο-λογείται το 1771, πριν καλά καλά εδραιωθεί η ίδια η επανά-σταση3. Το πρώτο μισό του 19ου αι. χαρακτηρίζεται ως η χρυ-σή εποχή των νομικών, καθώς αυτοί πλέον αποτελούν την νέα αριστοκρατία. Τα πράγματα όμως αλλάζουν κατά τα χρόνια της Τζακσονικής Δημοκρατίας (δεύτερο τρίτο του 19ου αι). Το φιλοσοφικό κίνημα του φιλελευθερισμού επηρεάζει και την

1 Griswold E., “Law and Lawyers in the U.S.”, Harvard University Press, Cambridge, 1965. σελ 7.2 Οπ, σελ 11.3 Οπ, σελ 14.* O Blackstone (1723-1780) υπήρξε διακεκριμένος βρετανός νομομαθής, που για πρώτη φορά συγκέντρωσε και ανέλυσε τους κανόνες του common law σε έκδοση που φέρει το όνομά του (1765-1769). Το εγχειρίδιό του απετέλεσε τη μοναδική πηγή του αμερικανικού δικαίου πριν από την Επανάσταση. Μέχρι και σήμερα οι χώρες του common law χρη-σιμοποιούν τις μεθόδους του Blackstone.** To Harvard Legal Aid Bureau είναι φοιτητικός οργανισμός που ιδρύθηκε το 1913 και προσφέρει δωρεάν νομικές υπηρεσίες. Στόχος του είναι η σταδιακή αλλαγή και επίτευξη κοινωνικής δικαιοσύνης. Σήμε-ρα απασχολεί 40 φοιτητές και 7 διορισμένους δικηγόρους, ενώ δραστηρι-οποιείται σε 4 τομείς του δικαίου. Για περισσότερες πληροφορίες http://www.law.harvard.edu/students/orgs/hlab/*** 1861-1865

περί δικαίου αντίληψη. Έτσι, κυριαρχεί το αίτημα για επικρά-τηση του φυσικού δικαίου, που σε συνδυασμό με την ευρύτερη τάση εκδημοκράτισης, οδηγεί στη σύλληψη πως οποιοσδή-ποτε, νομικός ή μη, μπορεί να παρουσιαστεί στο δικαστήριο υπερασπιζόμενος άλλο πολίτη. Μάλιστα πάνω σ’ αυτή την ιδέα στηρίχτηκε αργότερα η δημιουργία και λειτουργία του Harvard Legal Aid Bureau**. Δεν ήταν παρά στα τέλη του Αμερικανικού Εμφυλίου Πολέμου***, που το νομικό επάγγελ-μα εμφανίστηκε με τη μορφή που σήμερα το γνωρίζουμε. Η έντονη βιομηχανοποίηση ήταν αναμενόμενο να οδηγήσει στη θέσπιση πολλών, νέων και ενδεχομένως περίπλοκων νομικών κανόνων. Ως εκ τούτου υπήρχε όσο ποτέ άλλοτε η ανάγκη για νομικούς άρτια καταρτισμένους. Μαρτυρία αυτού αποτελεί και το γεγονός πως ο American Bar Association δημιουργεί εξειδικευμένη επιτροπή με θέμα τη νομική εκπαίδευση4.

Η Νομική Εκπαίδευση στις ΗΠΑ

1. Η δημιουργία των πρώτων Νομικών Σχολών‘Όπως ήδη ειπώθηκε η έννοια της νομικής Σχολής δεν

υπήρχε ανέκαθεν στην αμερικανική νοοτροπία. Για πολλά χρόνια η μαθητεία δίπλα σε κάποιο διακεκριμένο νομομα-θή αρκούσε για να γαλουχήσει ένα νέο δικηγόρο. Ακόμη και σήμερα 7 πολιτείες θεωρούν μία τέτοιου είδους μαθητεία ως επαρκές εφόδιο νομικής εκπαίδευσης, πρακτική βέβαια που πλέον σπάνια πια συναντάται5.

Η πρώτη νομική σχολή που δημιουργήθηκε ήταν αυτή του William and Mary College το 1779, με δεύτερη αυτή του Columbia το 1793. Σταθμός όμως στην ιστορία των νομι-κών σχολών υπήρξε η αναμόρφωση του προγράμματος σπου-δών σ’ αυτή του Harvard από τον καθηγητή Justice Joseph (1829)6. Η διαμόρφωση ενός ενιαίου προγράμματος σπουδών σε όλες τις σχολές έχει υπάρξει ένα ακανθώδες ζήτημα. Παρά τις πολλές προσπάθειες τόσο της κρατικής εξουσίας όσο και του American Bar Association κάτι τέτοιο έχει μέχρι στιγ-μής υπάρξει αδύνατο. Συνεπώς, στο πλήθος των σχολών δεν υπάρχει κανένας ομοσπονδιακός έλεγχος, πράγμα το οποίο και εξηγεί άλλωστε τη μεγάλη ποικιλομορφία που τα προ-γράμματά τους παρουσιάζουν. Η μοναδική εξαίρεση πολιτείας που εγκρίνει τα προγράμματα σπουδών των νομικών σχολών

4 Farnsworth E.A., “An introduction to the legal system of the US.” Second Edition, Oceana Publications, NY, 1983, σελ 15.5 Κόκκινο βιβλίο, σελ 127.6 Farnsworth E.A., “An introduction to the legal system of the US.” Second Edition, Oceana Publications, NY, 1983, σελ 14.

Διεθνές Δίκαιο

De jure magazine 3

είναι αυτή της Καλιφόρνια7. Έτσι, βασικό κριτήριο είναι όχι το πρόγραμμα αυτό καθ’ αυτό αλλά η ποιότητά του. Βάσει αυτής ο American Bar Association επιλέγει ποιες νομικές σχολές θα αναγνωρίσει και οι απόφοιτοί των θα έχουν δικαίωμα εισό-δου στο σύλλογο μετά από εξετάσεις, βέβαια. Σήμερα ο ABA αναγνωρίζει επίσημα 184 σχολές σε όλες τις ΗΠΑ8.

2. Ο χαρακτήρας και το περιεχόμενο των σπουδώνΟι νομικές σπουδές έχουν μεταπτυχιακό χαρακτήρα και

αμιγώς επαγγελματική στόχευση. Αυτό σημαίνει πως προ-απαιτούμενο εγγραφής σε νομική σχολή αποτελεί το πτυχίο από κολλέγιο τετραετούς φοίτησης. Οι περισσότεροι φοιτητές νομικής έχουν προπτυχιακά παρακολουθήσει ιστορία, διεθνείς σχέσεις ή πολιτική επιστήμη, μολονότι δεν χρειάζεται πτυχίο μίας συγκεκριμένης εξειδίκευσης. Η νομική σχολή καθ’ αυτή διαρκεί 3 χρόνια και με το τέλος των σπουδών αποκτά κανείς το πτυχίο J.D. ( Juris Doctor9). Ο επαγγελματικός προσα-νατολισμός των νομικών σχολών εξηγείται βάσει του προη-γούμενου συστήματος νομικής εκπαίδευσης. Το γεγονός πως η μαθητεία των νέων δικηγόρων δίπλα σε καταξιωμένους επαγγελματίες αποτελούσε στο παρελθόν την πιο διαδεδομέ-νη μορφή εκπαίδευσης, οδήγησε τους καθηγητές στο συμπέ-ρασμα πως ο επαγγελματικός αυτός χαρακτήρας όφειλε να διατηρηθεί. Έτσι, οι νομικές σπουδές δεν αποτελούν σήμερα μέρος της ελεύθερης εκπαίδευσης και βασίζονται πάνω στην υπόθεση πως ο φοιτητής ήδη έχει ένα καλά θεμελιωμένο γνω-στικό υπόβαθρο10. Γ’ αυτό άλλωστε το λόγο τα μαθήματα στις σχολές των ΗΠΑ είναι αμιγώς νομικά σε αντίθεση με την Ελλάδα όπου εύκολα συναντά κανείς μαθήματα γενικότερης φύσεως (πχ. Στοιχεία Οικονομικής Θεωρίας, Κοινωνιολογία, Ιστορία Πολιτικών Θεσμών).

Επίσης, ο μεταπτυχιακός χαρακτήρας των νομικών σπου-δών προσδιορίζει σε μεγάλο βαθμό και τους φοιτητές των σχο-λών. Η μεγάλη διάρκεια των σπουδών (συνολικά 7 χρόνια) και το υψηλό τους κόστος*, οδηγούν στις νομικές σχολές όχι μόνο τους καλύτερους αλλά και αυτούς που είναι αποφασισμέ-νοι να ασχοληθούν αποκλειστικά με τη δικηγορία ή κάποιο νομικό επάγγελμα. Σπάνια συναντά κανείς απόφοιτο νομικής που να απασχολείται σε κάποιο άλλο τομέα, πράγμα αρκετά

7 Burnham W., “Introduction to the Law and the Legal System of the U.S.”, West Group, NY, 2002 ,σελ 128.8 www.abanet.org9 Burnham W., “Introduction to the Law and the Legal System of the U.S.”, West Group, NY, 2002, σελ 128.10 Farnsworth E.A., “An introduction to the legal system of the US.” Second Edition, Oceana Publications, NY, 1983, σελ 14.* Οι σπουδές σε πολιτειακή Νομική Σχολή στοιχίζουν γύρω στις 8.000, ενώ αυτές σε ιδιωτική ξεκινούν από 28.000 δολάρια.

σύνηθες στη χώρα μας. Ένα τέτοιο, μεταπτυχιακό σύστημα βέβαια, είναι αυτονόητο πως μειώνει τους ενδιαφερόμενους και σε συνδυασμό με τις υψηλές απαιτήσεις εισαγωγής βελ-τιώνει δραστικά το επίπεδο και την ποιότητα σπουδών. Όχι μόνο φοιτούν λίγοι, αλλά φοιτούν οι πραγματικά συνειδητο-ποιημένοι που επιπλέον έχουν γερές εγκυκλοπαιδικές γνώσεις και βρίσκονται σε στάδιο πνευματικής ωριμότητας. Ο καθη-γητής Κοζύρης μάλιστα προτείνει πως η υιοθέτηση ενός πα-ρεμφερούς συστήματος ίσως να πρόσφερε αποσυμφόρηση και στις ελληνικές νομικές σχολές11.

Κάθε νομική σχολή επιλέγει το δικό της, ξεχωριστό πρό-γραμμα σπουδών. Το πρόγραμμα του πρώτου έτους είναι υποχρεωτικό για όλους τους φοιτητές, ενώ τα μαθήματα των 2 επόμενων ετών είναι αμιγώς επιλεγόμενα από τους φοιτη-τές, που μ’ αυτό τον τρόπο δημιουργούν την εξειδίκευσή τους. Κατά τη διάρκεια των τελευταίων χρόνων τα μοναδικά υπο-χρεωτικά μαθήματα είναι αυτά που αφορούν σε μεθοδολογία (legal method, legal writing, legislation) και επαγγελματική δεοντολογία (legal profession and legal ethics)12.

Η διδασκαλία στις νομικές σχολές των ΗΠΑ παρουσιά-ζει δύο βασικά χαρακτηριστικά. Το πρώτο είναι η χρήση των casebooks. Τα casebooks εμπεριέχουν εκτός από τις διατά-ξεις με ερμηνεία και ανάλυση, πηγές δικαίου όπως δικαστικές αποφάσεις όπου η εκάστοτε διάταξη έχει χρησιμοποιηθεί όπως και τη μεθοδολογία, τη σκοπιμότητα και τη ratio πίσω από κάθε διάταξη. Η χρήση των casebooks βοηθά το φοιτητή να διεισδύσει στις κοινωνικές και οικονομικές πολιτικές που κρύ-βονται πίσω από κάθε διάταξη όπως και να εξετάσει πλήθος περιπτώσεων όπου αυτή έχει εφαρμοστεί. Το πρώτο casebook δημιουργήθηκε από τον καθηγητή του Harvard Christopher Columbus Langdell και αφορούσε στο ενοχικό δίκαιο Το δεύ-τερο χαρακτηριστικό είναι η εφαρμογή της «Σωκρατικής» μεθόδου. Σύμφωνα με τη μέθοδο αυτή, ένα τυπικό μάθημα σε μία αμερικανική σχολή θα ξεκινούσε με το φοιτητή να διαβά-ζει τα πραγματικά περιστατικά, στη συνέχεια να εντοπίζει την εφαρμοστέα διάταξη και να ερμηνεύει το πώς θα εφαρμοστεί. Έπειτα, ο καθηγητής μέσα από μία διαδικασία ερωταποκρίσε-ων αυξανόμενης δυσκολίας, προσπαθεί να προσεγγίσει το ζή-τημα από όλες τις δυνατές πτυχές του, αλλάζει τα πραγματικά περιστατικά και ρωτά πότε αντίστοιχα θα αλλάζουν και οι εφαρμοστέες διατάξεις ώσπου τέλος να καταλήξει στα κοινω-νικοοικονομικά και πολιτικά ενδεχομένως αίτια που οδήγησαν στη συγκεκριμένη διάταξη13. Βέβαια, για να πραγματοποιηθεί

11 Κοζύρης Φ.Ι., Εισαγωγή στο Αμερικανικό Δίκαιο, Εκδόσεις Σάκκουλα, Θεσσαλονίκη, 2002, σελ 100.12 Οπ, σελ 107.13 Burnham W., “Introduction to the Law and the Legal System of the U.S.”, West Group, NY, 2002 , σελ 130.

Διεθνές Δίκαιο

4De jure magazine

μία τέτοια μέθοδος διδασκαλίας προαπαιτούνται αφενός προε-τοιμασία των φοιτητών (είναι χαρακτηριστικό πως για 1 ώρα μαθήματος, οι φοιτητές μελετούν κατά μέσο όρο 2-3 ώρες14) αλλά και ένα περιορισμένο ακροατήριο. Γ’ αυτό το λόγο η εφαρμογή της «Σωκρατικής» μεθόδου στο ελληνικό αμφιθέ-ατρο μόνο σε εξαιρετικά περιορισμένες περιπτώσεις μπορεί να συναντηθεί. Άλλωστε, το ίδιο το common law όντας σε μεγά-λο βαθμό βασισμένο στη νομολογία ευνοεί τη χρήση και των δύο προαναφερθέντων μεθόδων. Πάντως, όσο ενδιαφέρουσες και αν ακούγονται άλλο τόσο επίπονες ψυχικά μπορεί να απο-δειχθούν. Κι αυτό γιατί η εφαρμογή τους προαπαιτεί καλή προετοιμασία, νοητική ετοιμότητα, πειθαρχία αλλά και ψυχι-κή δύναμη μια και ο συνομιλητής μπορεί να εμφανιστεί αρκε-τά σκληρός. Αυτή την πτυχή της «Σωκρατικής» μεθόδου τονίζει η ταινία «Χάρτινες Χειροπέδες» (Paper Chains15).

3. Πρότυπα εκπαιδευτικά προγράμματαΕκτός όμως από την προαναφερθείσα μέθοδο διδασκαλί-

ας μια σειρά από εκπαιδευτικά, επιμορφωτικά προγράμματα έρχεται να διανθίσει τις νομικές σπουδές. Η πιο σημαντική ίσως απ’ αυτές είναι το Law Review. Αποτελούν φοιτητικές νομικές εκδόσεις μεγάλου κύρους και αναγνώρισης. Μόνο οι καλύτεροι δευτεροετείς και σπάνια κάποιοι πρωτοετείς φοιτη-τές βρίσκονται στις συντακτικές ομάδες, με κριτήριο πάντα την ακαδημαϊκή τους επίδοση. Με τη βοήθεια έμπειρων καθη-γητών, οι φοιτητές σχολιάζουν νομολογία και δικαστικές απο-φάσεις, ερμηνεύουν το νόμο, μα πάνω απ’ όλα μαθαίνουν να εκφράζονται νομικά και να παίρνουν κριτική στάση. Για την έκδοση του κάθε τεύχους περνούν μήνες διορθώσεων τόσο από καθηγητές όσο και από συμφοιτητές. Μολονότι σήμερα κάθε νομική σχολή στην Αμερική έχει το δικό της Law Review και συνεπώς ασκείται κριτική πως πλέον καθένας μπορεί να κά-νει δημοσίευση, το ζητούμενο της όλης διαδικασίας είναι το να μπουν οι φοιτητές σ’ αυτή τη διαδικασία. Το να βρίσκεται κά-ποιος στο διοικητικό συμβούλιο μιας τέτοιας έκδοσης αποτελεί ιδιαίτερη τιμή και τις περισσότερες φορές αποτελεί το εισιτήριο για μία επιτυχημένη καριέρα. Το πρόγραμμα της εικονικής δί-κης Moot Court στοχεύει στο να βοηθήσει τους φοιτητές να εντρυφήσουν σε μία υπόθεση αλλά ταυτόχρονα και να μάθουν να μιλούν και να συμπεριφέρονται ως συνήγοροι. Συγκεκρι-μένα, οι φοιτητές αναλαμβάνουν την πλευρά της κατηγορίας ή αυτή της υπεράσπισης πάνω σε μία συγκεκριμένη υπόθεση. Αφού κάνουν την έρευνα, καταθέτουν τους γραπτούς ισχυρι-

14 Farnsworth E.A., “An introduction to the legal system of the US.” Second Edition, Oceana Publications, NY, 1983, σελ 18.15 Κοζύρης Φ.Ι., Εισαγωγή στο Αμερικανικό Δίκαιο, Εκδόσεις Σάκκουλα, Θεσσαλονίκη, 2002, σελ 106.

σμούς και στο τέλος καλούνται να υπερασπιστούν και προφο-ρικά τις θέσεις τους. Υπάρχουν πλέον διαγωνισμοί σχεδόν για κάθε τομέα του δικαίου, ορισμένοι από τους οποίους μάλιστα χαίρουν μεγάλου κύρους. Πολλές φορές οι φοιτητές καλούνται να προσφέρουν τις νομικές τους γνώσεις σε άτομα τις κοινό-τητας στα πλαίσια του Legal Clinic. Μέσα από αυτό το πρό-γραμμα παρέχονται δωρεάν νομικές υπηρεσίες από φοιτητές αλλά και διορισμένους δικηγόρους σε πολίτες που τις έχουν ανάγκη. Τα Legal Clinicς θεωρούνται – και όχι άδικα- μηχα-νές κοινωνικής αλλαγής και δικαιοσύνης κ’ αυτό γιατί συχνά στοχεύουν στην ανατροπή της νομολογίας. Τέλος, οι περισ-σότεροι φοιτητές στο τέλος του πρώτου έτους επιλέγουν να κάνουν κάποια καλοκαιρινή άσκηση (internship) με στόχο να αποκτήσουν επαγγελματική εμπειρία και να προσδιορίσουν το νομικό επάγγελμα που τους ταιριάζει, εμπλουτίσουν το βιο-γραφικό τους και να πάρουν συστάσεις.

Για την απόκτηση του πτυχίου, ο φοιτητής οφείλει να περάσει τις εξετάσεις του κάθε μαθήματος που και πάλι πα-ρουσιάζουν αρκετές διαφορές σε σύγκριση με τις αντίστοιχες ελληνικές. Οι εξετάσεις είναι πάντα και μόνο γραπτές. Δίνεται ένα πραγματικό περιστατικό στο οποίο ο φοιτητής καλείται να δώσει μία λύση, αφού πρώτα το αναλύσει από κάθε δυνατή πλευρά. Ο φοιτητής έχει στη διάθεσή του 3 ώρες για να ετοι-μάσει το συγκεκριμένο δοκίμιο. Πολλές φορές όμως, οι εξετά-σεις δίνονται είτε με ανοιχτά βιβλία είτε ολοκληρώνονται στο σπίτι. Ο λόγος που κάτι τέτοιο επιτρέπεται σχετίζεται με τον τελικό στόχο των εξετάσεων. Ο καθηγητής δεν ενδιαφέρεται για το ποια στοιχεία έχει απομνημονεύσει ο φοιτητής, αλλά για την κριτική του ικανότητα να εφαρμόζει, συνδυάζει και ανα-λύει στοιχεία. Γ’ αυτό άλλωστε, οι ερωτήσεις είναι τέτοιες που σπάνια μπορεί κάποιος να «αντιγράψει» από το συνάδελφό του16.

Το βασικό νομικό πτυχίο ονομάζεται Juris Doctor και ο κάτοχός του μπορεί να ακολουθήσει οποιαδήποτε νομική κα-ριέρα από δικηγόρος μέχρι δικαστής είτε καθηγητής χωρίς κάποια επιπλέον εξειδίκευση. Το διδακτορικό δεν είναι ούτε διαδεδομένο ούτε προαπαιτούμενο για την πλήρωση οποιασ-δήποτε θέσης στον αμερικανικό νομικό πολιτισμό. Τα τελευ-ταία χρόνια έχει δημιουργεί ένα νέο πτυχίο, το LLM, που απευθύνεται σε αποφοίτους ξένων πανεπιστημίων και έχει ρόλο μεταπτυχιακού. Είναι μονοετές, εξασφαλίζει αυτόματη εισαγωγή σε δικηγορικό σύλλογο χωρίς εξετάσεις, παρέχει εξειδίκευση πάνω σε ένα τομέα του δικαίου και εισαγωγή στο αμερικανικό δίκαιο. Το τελευταίο πτυχίο, που θα μπορούσε να θεωρηθεί κάτι αντίστοιχο του διδακτορικού, είναι το Doctor

16 Οπ, σελ 110-113.

Διεθνές Δίκαιο

De jure magazine 5

of Juridical Science (S.J.P), το οποίο ελάχιστοι αμερικανοί νομικοί κατέχουν, κυρίως έγκριτοι δικαστές και καθηγητές πανεπιστημίου17.

2. To νομικό επάγγελμα

2.1 Η Εισαγωγή στο Δικηγορικό ΣύλλογοΤο πρώτο βήμα για την άσκηση οποιουδήποτε νομικού

επαγγέλματος είναι η εισαγωγή στον οικείο Δικηγορικό Σύλλο-γο. Κάθε πολιτεία διεξάγει ξεχωριστές εξετάσεις, τα τελευταία χρόνια όμως οι περισσότερες προσανατολίζονται στην καθιέ-ρωση ενός τυποποιημένου διαγωνίσματος πολλαπλής επιλο-γής, όπου η κάθε πολιτεία καθορίζει τα ποσοστά επιτυχίας. Σ’ αυτό το ολοήμερο διαγώνισμα, ορισμένες πολιτείες προσθέ-τουν τη συγγραφή ενός δοκιμίου και ένα τεστ επαγγελματικής ηθικής, ως περαιτέρω κριτήρια. Κάθε νομικός, ανεξάρτητα από το αν είναι δικαστής ή καθηγητής, πρέπει παράλληλα να είναι εγγεγραμμένος σε κάποιο δικηγορικό σύλλογο. Αξίζει επίσης να σημειωθεί πως δεν υπάρχει ασυμβίβαστο, και συνεπώς μέ-λος δικηγορικού συλλόγου μπορεί ταυτόχρονα να εκτελεί χρέη διευθυντή πολυεθνικής εταιρίας, για παράδειγμα18. Οι εξετά-σεις για την εισαγωγή στο σύλλογο είναι αρκετά απαιτητικές, και πολλοί υποψήφιοι παρακολουθούν εξειδικευμένα φροντι-στήρια, που διαρκούν κατά μέσο όρο 6 εβδομάδες και χρησι-μοποιούν ως υλικό τους το Bar Review19. Για την άσκησης της δικηγορίας δεν υπάρχει προαπαιτούμενος χρόνος πρακτικής άσκησης, και μοναδική προϋπόθεση αποτελεί η επιτυχία στις εξετάσεις του συλλόγου. Αυτή διασφαλίζει πως ο επιτυχών μπορεί να ασκήσει τη δικηγορία στη συγκεκριμένη μόνο πολι-τεία στις οποίας το σύλλογο έχει γίνει δεκτός. Ένας δικηγόρος μπορεί να εμφανιστεί μπροστά σε δικαστήριο άλλης πολιτείας μόνο σε δύο εξαιρετικές περιπτώσεις. Είτε αν ο δικαστής δώσει άδεια για συγκεκριμένη υπόθεση (pro hac vice) και ο δικηγό-ρος τελέσει υπό την επίβλεψη άλλου δικηγόρου- μέλους του οικείου συλλόγου, είτε μετά το πέρας επταετούς δικηγορίας. Όλα τα παραπάνω ισχύουν για την άσκηση της δικηγορίας σε πολιτειακό επίπεδο. Για την άσκηση δικηγορίας σε ομο-σπονδιακό επίπεδο, χρειάζεται πολυετής δικηγορική εμπειρία και αίτηση στο Supreme Court. Eφόσον αυτή γίνει δεκτή, ο δικηγόρος ορκίζεται από τον Γενικό Εισαγγελέα20.

Τέσσερα βασικά ζητήματα έχουν απασχολήσει την αμε-

17 Burnham W., “Introduction to the Law and the Legal System of the U.S.”, West Group, NY, 2002, σελ 133.18 Farnsworth E.A., “An introduction to the legal system of the US.” Second Edition, Oceana Publications, NY, 1983, σελ 21-22.19 Burnham W., “Introduction to the Law and the Legal System of the U.S.”, West Group, NY, 2002, σελ 136.20 Οπ σελ 136-7.

ρικανική νομολογία σχετικά με την άσκηση του επαγγέλμα-τος. Το πρώτο αφορά στην κτήση ορισμένης ιθαγένειας. Για πολλά χρόνια το δικαίωμα του δικηγορείν περιοριζόταν μόνο στους αμερικανούς πολίτες. Μετά όμως από σειρά προσφυ-γών στο Supreme Court (N. Hampshire vs. Pipf, Virginia vs. Friedman), η παραπάνω πρακτική κρίθηκε ασύμβατη με το 14 Amendment του αμερικανικού συντάγματος, και συ-νεπώς σήμερα οποιοσδήποτε μπορεί να ασκήσει ελεύθερα τη δικηγορία ανεξάρτητα από την ιθαγένειά του ή τον τόπο κα-τοικίας του. Το δεύτερο ζήτημα σχετίζεται με τη θέσπιση ελά-χιστης αμοιβής των νομικών υπηρεσιών. Και μολονότι κάτι τέτοιο υπήρξε εξαιρετικά διαδεδομένο, μετά από την απόφαση Virginia State Bar vs. Goldfarb, η παραπάνω πρακτική θεω-ρήθηκε πως αντιβαίνει στους νόμους του Antitrust, και ως εκ τούτου εγκαταλείφθηκε. Μέχρι το 1977 απαγορευόταν επί-σης η διαφήμιση των δικηγόρων, καθώς οι υπηρεσίες του δεν κρίνονταν ως εμπορικές. Η απόφαση Bates vs. State Bar of Arizona όμως, θεμελιωμένη στο πρώτο Amendment, έκρινε τη μέχρι τότε επικρατούσα άποψη ως αντισυνταγματική. Η διαφήμιση των δικηγόρων πλέον επιτρέπεται, καθώς καθένας πολίτης έχει δικαίωμα να ενημερώνεται για τις προσφερόμενες νομικές υπηρεσίες. Τέλος, μεγάλη διχογνωμία έχει προκαλέ-σει το ζήτημα της εξειδίκευσης των δικηγόρων. Η δυνατότητα επίκλησης συγκεκριμένης εξειδίκευσης υπήρξε πάγιο αίτημα των νομικών. Μέχρι το 1991, απαγορεύονταν η αναγραφή εξειδίκευσης με εξαίρεση τους τομείς της βιομηχανικής και πνευματικής ιδιοκτησίας. Εισακούγοντας την ολοένα και αυ-ξανόμενη θέληση των δικηγόρων όμως, οι περισσότερες πολι-τείες σήμερα χορηγούν πιστοποιητικά εξειδίκευσης21. Τέλος, αξίζει να σημειωθεί πως δεν υπάρχει διάκριση μεταξύ barrister, solicitor και συμβολαιογράφου.

2.2. Επαγγελματικές ΠροοπτικέςΜετά την επιτυχία στις εξετάσεις και την εγγραφή στον

οικείο δικηγορικό σύλλογο, ο νέος νομικός έχει τέσσερις επαγ-γελματικές επιλογές: να ασκήσει τη δικηγορία, να διδάξει σε κάποια νομική σχολή, να εργαστεί σε κάποια από τις ομο-σπονδιακές ή πολιτειακές νομικές υπηρεσίες ή να δουλέψει ως δικαστής.

Η άσκηση της δικηγορίας στις ΗΠΑ παρουσιάζει τη με-γαλύτερη ποικιλομορφία απ’ ότι σε οποιαδήποτε άλλη χώρα. Ουσιαστικά υπάρχουν τέσσερεις ξεχωριστές δυνατότητες. Κάποιος μπορεί να ασκήσει τη δικηγορία μόνος του, είτε να εργαστεί σε κάποια δικηγορική εταιρία, να δουλέψει ως νομι-κός σύμβουλος σε ιδιωτικές εταιρίες αλλά και να υπάρξει δικη-

21 Οπ σελ 140-1, 2.

Διεθνές Δίκαιο

6De jure magazine

γόρος ενώσεων πολιτών ή γραφείων που παράσχουν χαμηλού κόστους νομικές υπηρεσίες. Σήμερα, ολοένα και λιγότεροι νέοι δικηγόροι επιλέγουν να δημιουργήσουν ένα δικό τους γραφείο. Οι solo practitioners, όπως αποκαλούνται, συνήθως προέρ-χονται από μειονότητες22. Ασχολούνται με γενικές νομικές υποθέσεις και συνεπώς πρέπει να έχουν την ικανότητα να προσαρμόζονται σε διαφορετικές περιστάσεις23. Στα θετικά μίας τέτοιας επιλογής συγκαταλέγεται το ότι έχουν δικό τους πελατολόγιο και η εργασία τους είναι ανεξάρτητη. Βασίζονται στον εαυτό τους και είναι ουσιαστικά «αφεντικά του εαυτού τους». Στον αντίποδα, η προσπάθειά τους είναι ατομική, δεν μπορούν να συμβουλευτούν συναδέλφους, μα πάνω απ’ όλα το ξεκίνημά τους είναι εξαιρετικά δύσκολο24. Όσον αφορά στη συνεργασία με δικηγορικές εταιρίες, αυτή η επιλογή παρου-σιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον καθώς η Ελλάδα δεν έχει τέτοιου μεγέθους δικηγορικά γραφεία. Πελάτες αυτών των γραφείων είναι κυρίως εταιρίες. Οι δικηγόροι έχουν κυρίως το ρόλο του νομικού συμβούλου, οργανώνουν τις νομικές κινήσεις των εταιριών, δρουν ως διαπραγματευτές και διαμεσολαβητές και συντάσσουν τα απαραίτητα έγγραφα. Η δουλεία τους συνε-πώς είναι κυρίως προληπτική. Σε περίπτωση που κάποιος πε-λάτης χρειαστεί επί τούτου υπεράσπιση στο δικαστήριο, τότε αναλαμβάνει συγκεκριμένο τμήμα της εταιρίας που είναι επι-φορτισμένο με το litigation. Οι εργαζόμενοι της εταιρίας είναι είτε συνεργάτες (partners), αυτό σημαίνει πως είναι μέτοχοι και η αμοιβή τους είναι ποσοστό επί των κερδών, είτε συ-νεργαζόμενοι (associates), που έχουν κανονικό μισθό. Μετά από 5-7 χρόνια εργασίας ως associate κρίνεται αν κάποιος θα αναβαθμιστεί σε partner, η θα εγκαταλείψει την εταιρία. Δεν υπάρχει περίπτωση κάποιος να παραμείνει για όλα τα χρόνια ως associate. Πρόσφατα βέβαια, και για να καλυφθεί η υπερ-προσφορά δικηγόρων, έχει δημιουργηθεί η ενδιάμεση βαθμίδα του senior associate, που και πάλι αμείβεται με μηνιαίο μι-σθό. Οι συνθήκες εργασίας σε τέτοιες εταιρίες είναι εξαιρε-τικά απαιτητικές. Ο μέσος όρος ωρών εργασίας είναι 60 την εβδομάδα, συμπεριλαμβανομένων και των σαββατοκύριακων. Κάθε δικηγόρος οφείλει να χρεώσει στους πελάτες του ένα συγκεκριμένο ελάχιστο ωρών (2000 ώρες/ χρονιά), και δι-καιούται 2 εβδομάδες διακοπών. Βέβαια, οι περισσότεροι από τους δικηγόρους αυτών των γραφείων συχνά μετακινούνται σε υψηλόβαθμες κυβερνητικές ή πολιτικές θέσεις. Τα συγκε-κριμένα γραφεία προσελκύουν τους ικανότερους αποφοίτους

22 Griswold E., “Law and Lawyers in the U.S.”, Harvard University Press, Cambridge, 1965, σελ 31.23 Vanderbilt A.T., “Studying Law”, New York University Press, New York, 1956, σελ 685.24 Οπ, σελ 694.

των καλύτερων νομικών σχολών των ΗΠΑ25. Η συνεργασία σε μία τέτοια νομική εταιρία συνεπάγεται εξειδίκευση και ελά-χιστη επαφή με τον πελάτη. Στα θετικά της συγκαταλέγεται η έτοιμη πελατεία και η έλλειψη ευθυνών απέναντι στα λει-τουργικά έξοδα του γραφείου. Στα αρνητικά οι πολλές ώρες δουλειάς και η επαγγελματική αφοσίωση που αυτά τα γραφεία προαπαιτούν26. Βέβαια, αυτές τις κλασσικές μορφές άσκησης της δικηγορίας συμπληρώνουν και διάφορες άλλες ευέλικτες μορφές παροχής νομικών υπηρεσιών όπως οι προπληρωμένες νομικές υπηρεσίες (απεριόριστες υπηρεσίες πάνω σε ασφαλι-στικά ζητήματα κυρίως με τη μορφή προπληρωμένων πιστω-τικών μονάδων), τα legal clinics, που προσφέρουν τιμές χα-μηλότερες απ’ αυτές της αγοράς σε τυποποιημένες υποθέσεις κυρίως οικογενειακού δικαίου αλλά και τα γραφεία boutique, που αποτελούν νομικά γραφεία μεσαίου μεγέθους που ασχο-λούνται με το εμπορικό δίκαιο, και συνήθως εξυπηρετούν απο-κλειστικά μία εταιρία27.

H επόμενη εναλλακτική αφορά στη συνεργασία με κάποια επιχείρηση ή εταιρία. Οι εργαζόμενοι στο νομικό τμήμα των επιχειρήσεων (in house counsels) ασχολούνται με τη νομική οργάνωση και την εκπροσώπηση του οργανισμού. Απώτε-ρος στόχος τους είναι να διευθύνουν και να διαχειριστούν τις νομικές λειτουργίες της εταιρίας. Συνήθως ο διευθυντής του νομικού τμήματος (general counsel) αποτελεί ταυτόχρονα και αντιπρόεδρο του διοικητικού συμβουλίου της εταιρίας. Οι περισσότεροι εργαζόμενοι της νομικής υπηρεσίας είναι συνερ-γάτες μεγάλων νομικών εταιριών που αποζητούσαν λιγότερο πιεστικό και πιο ευέλικτο πρόγραμμα28. Το μεγαλύτερο πλεο-νέκτημα στην ύπαρξη της νομικής υπηρεσίας είναι η απόλυτη εξοικείωση των υπαλλήλων της με τη λειτουργία, τα προβλή-ματα και τις απαιτήσεις της εταιρίας την οποία και εκπροσω-πούν. Η νομική υπηρεσία αναλαμβάνει την πλειονότητα των υποθέσεων, με την εξαίρεση εξειδικευμένων θεμάτων, όπως για παράδειγμα μια υπόθεση περιβαλλοντικού δικαίου29.

Τέλος, μία ακόμη περίπτωση άσκησης δικηγορίας είναι η συνεργασία με διάφορες ενώσεις πολιτών και μη κυβερνητικές οργανώσεις. Αντίστοιχη προς αυτή τη μορφή δικηγορίας στην Ελλάδα είναι η εκπροσώπηση των ενώσεων καταναλωτών ή

25 Burnham W., “Introduction to the Law and the Legal System of the U.S.”, West Group, NY, 2002 , σελ 147-8-9.26 Vanderbilt A.T. ,“Studying Law”, New York University Press, New York, 1956, σελ 695.27 Burnham W., “Introduction to the Law and the Legal System of the U.S.”, West Group, NY, 2002 , σελ 149.28 Οπ σελ 15.29 Farnsworth E.A., “An introduction to the legal system of the US.” Second Edition, Oceana Publications, NY, 1983, σελ 24.

Διεθνές Δίκαιο

De jure magazine 7

η απασχόληση στο Συνήγορο του Πολίτη. Οι δικηγόροι που επιλέγουν μία τέτοια σταδιοδρομία σίγουρα δεν απολαμβά-νουν υψηλών αμοιβών, μάλλον το αντίθετο. Οι περισσότερες υποθέσεις τους είναι συνταγματικού δικαίου, καθώς προσπα-θούν να διεκδικήσουν δικαιώματα για τους πελάτες τους. Όσοι απασχολούνται με τέτοιες περιπτώσεις πιστώνονται την αλλαγή της νομολογίας και ως εκ τούτου την ευρύτερη κατάκτηση κοινωνικής δικαιοσύνης30.

Μία διαφορετική πορεία που μπορεί να ακολουθήσει κά-ποιος είναι αυτή του δικαστή. Στις ΗΠΑ δεν υπάρχει οργα-νωμένο δικαστικό σώμα, ούτε προαπαιτούνται εξετάσεις για την άσκηση του λειτουργήματος αυτού. Οι δικαστές είναι μά-χιμοι, ανεξάρτητοι και έμπειροι δικηγόροι, εγγεγραμμένοι σε δικηγορικό σύλλογο. Σε πολιτειακό επίπεδο είτε εκλέγονται κατ’ ευθείαν από το λαό είτε διορίζονται από την πολιτειακή κυβέρνηση. Σε ομοσπονδιακό επίπεδο προτείνονται από τον Πρόεδρο των ΗΠΑ και το Γενικό Εισαγγελέα – που ταυ-τόχρονα αποτελεί και Υπουργό Δικαιοσύνης- και η πρόταση επικυρώνεται με την εκλογή τους από τη Γερουσία. Όλοι οι ομοσπονδιακοί δικαστές υποχρεούνται να υποβάλλουν την παραίτησή τους με την ανάδειξη του νέου Προέδρου, ο οποίος έχει τη διακριτική ευχέρεια να τις απορρίψει ή να τις κάνει δε-κτές αντίστοιχα31.

Η διδασκαλία της Νομικής επιστήμης αποτελεί μία ακό-μη εναλλακτική λύση. Για την ανάδειξη σε διδάσκοντα δεν απαιτείται διδακτορικός τίτλος, παρά αποδεδειγμένο ερευνη-τικό έργο. Υπάρχουν τρεις καθηγητικές βαθμίδες assistant, associate και professor. Οι μισθοί για το 2000-1 υπήρξαν 60-80.000, 70-100.000 και 90-130.000 δολάρια αντίστοι-χα. Η αλλαγή βαθμίδας δεν είναι συνάρτηση των χρόνων της ακαδημαϊκής παρουσίας αλλά της ποιότητας του παραγόμε-νου έργου32. Μόνιμοι είναι μόνο οι τακτικοί καθηγητές και ορι-σμένες περιπτώσεις έκτακτων (tenure)33. Δεν υπάρχει ακα-δημαϊκή εποπτεία και η εξέλιξη των καθηγητών βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στις αξιολογήσεις των ίδιων των φοιτητών. Δεν υπάρχει αλληλεξάρτηση μεταξύ των καθηγητών- ο καθένας έχει τα δικά του μαθήματα, οργανώνει τις δικές του εξετάσεις και βαθμολογεί τους φοιτητές μόνος του34. Ορισμένοι καθη-

30 Burnham W., “Introduction to the Law and the Legal System of the U.S.”, West Group, NY, 2002, σελ 158.31 Farnsworth E.A., “An introduction to the legal system of the US.” Second Edition, Oceana Publications, NY, 1983, σελ 26.32 Burnham W., “Introduction to the Law and the Legal System of the U.S.”, West Group, NY, 2002, σελ 133.33 Κοζύρης Φ.Ι., Εισαγωγή στο Αμερικανικό Δίκαιο, Εκδόσεις Σάκκουλα, Θεσσαλονίκη, 2002, σελ 114.34 Farnsworth E.A., “An introduction to the legal system of the US.” Second Edition, Oceana Publications, NY, 1983, σελ 28.

γητές επιλέγουν βοηθούς διδασκαλίας (teaching assistants) είτε συνεργάζονται με μεταπτυχιακούς φοιτητές. Τέλος, δικη-γόροι μπορούν να απασχοληθούν και στην κρατική μηχανή, στις νομικές υπηρεσίες διάφορων ομοσπονδιακών και πολιτει-ακών οργάνων, όπως και στο Υπουργείο Δικαιοσύνης (U.S. Department of Justice)35.

5. Επίλογος Όπως προκύπτει τόσο η νομική εκπαίδευση όσο και η

άσκηση του νομικού επαγγέλματος στις ΗΠΑ, παρουσιάζει διαφορές σε σχέση με τα ισχύοντα στην Ηπειρωτική Ευρώπη και την Ελλάδα συγκεκριμένα. Οι διαφορές αυτές δεν αντα-νακλούν απλώς και μόνο μία διαφορετική σύλληψη του δικαί-ου. Ακόμη περισσότερο, εδράζονται σε διαφορετικές ιστορικές συγκυρίες, οικονομικές και εμπορικές ανάγκες και τελικά σε άλλους (νομικούς) πολιτισμούς. Η παρούσα προσπάθεια αρ-κέστηκε στο να παρουσιάσει τα βασικά στοιχεία των αξόνων, και να αντιπαραβάλει ορισμένα στοιχεία με τα ισχύοντα στην ελληνική έννομη τάξη και πραγματικότητα. Το μόνο σίγουρο είναι πως αν η άσκηση του νομικού επαγγέλματος είναι μία φορά ενδιαφέρουσα, η ανακάλυψη του τρόπου άσκησής της σε άλλες έννομες τάξεις, και δη στην αμερικανική, τη μετατρέ-πει σε γοητευτική.

ΒιβλιογραφίαΕλληνικήΚοζύρης Φ.Ι, Εισαγωγή στο Αμερικανικό Δίκαιο, Εκδόσεις Σάκ-

κουλα, Θεσσαλονίκη, 2002

ΞενόγλωσσηGriswold E., “Law and Lawyers in the U.S.”, Harvard University

Press, Cambridge, 1965Farnsworth E.A., “An introduction to the legal system of the

US.” Second Edition, Oceana Publications, NY, 1983Vanderbilt A.T. “Studying Law”, New York University Press,

New York, 1956, Burnham W., “Introduction to the Law and the Legal System of

the U.S.”, West Group, NY, 2002

Ηλεκτρονικές Πηγέςwww.abanet.org

35 Οπ, σελ 25

Διεθνές Δίκαιο