ΣΤΕΛΙΟΥ ΠΑΠΑΝΤΩΝΙΟΥ

ΛΕΥΚΩΣΙΑ

Ο ΚΑΝΤ ΚΑΙ Η ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗΣ΄ένα κόσμο με τόσες προκλήσεις και πνευματικά κινήματα η φιλοσοφία είναι απαραίτητη έστω ως γνώση ή γενικότερος προβληματισμός. Φιλοσοφία, όπως λέει η λέξη, είναι η αγάπη της σοφίας, της οποίας κάτοχος είναι μόνο ο Θεός. Ο άνθρωπος βρίσκεται μεταξύ, μεταξύ γνώσης και άγνοιας και προσπαθεί να βρει την αλήθεια, γι΄αυτό και όλο αγωνίζεται, αλλά δεν μπορεί με βεβαιότητα ποτέ να πει πως βρήκε την απόλυτη αλήθεια. Φτάνει σε ορισμένα συμπεράσματα, τα οποία όμως είναι ή πρέπει να είναι σε θέση να τα απορρίψει, όταν βρεθεί μια καλύτερη, περιεκτικότερη αλήθεια, πιο σύμφωνη με τα πράγματα, όταν βέβαια έχει τη δύναμη να απορρίψει τις παλιές και να δεχθεί τις νέες αλήθειες ή τα νέα νοητικά σχήματα μέσα στα οποία μπορεί να περιλάβει καλύτερα τις παρατηρήσεις του. Ο φιλόσοφος κανονικά είναι ένας διαρκής οδοιπόρος. Γνωρίζει ότι δεν μπορεί να κατανοήσει τα πάντα, ότι ο νους του έχει όρια που δεν μπορεί να ξεπεράσει, όπως και οι αισθήσεις του είναι αδύναμες να συλλάβουν όλα τα υπάρχοντα. Ο φιλόσοφος προσπαθεί με τη λογική του να συλλάβει την αλήθεια για τον κόσμο, όχι την ειδική αλήθεια με την οποία ασχολείται ο επιστήμων αλλά τη γενική αλήθεια,. Ο πιστός , για να κάμουμε τη διάκριση, με την πίστη υπερβαίνει τα εμπόδια και αναπαύει την ψυχή του στις αλήθειες της Θρησκείας του. Πίστη σημαίνει εμπιστοσύνη. Εμπιστοσύνη στους πατέρες μας , (ο Θεός των πατέρων ημών), που μας παρέδωσαν τα όσα βίωσαν με τη βοήθεια του Θεού, την ύπαρξή Του, τα θαυμάσια έργα Του, την επί γης παρουσία του. Άλλη λοιπόν η πίστη και άλλη η λογική. Και η μία όμως και η άλλη είναι δυνάμεις με τις οποίες είναι προικισμένος ο άνθρωπος, όπως προικισμένος είναι και με την αίσθηση της ομορφιάς και με την ηθικότητα, τη θέληση για την καλή πράξη, την ευθύνη για το καλό και για το κακό.Ο πιστός παλεύει με τον τρόπο του, με την απιστία του, με τις αμφιβολίες του, πέφτει και ανορθώνεται, ζει την πάλη με την καρδιά του. Ο φιλόσοφος αγωνίζεται με τη λογική να βρει το δρόμο, την αλήθεια, για τον κόσμο, να δώσει μια σωστή και ενιαία ερμηνεία για τον κόσμο, αν είναι έτσι όπως τον βλέπουμε, μήπως εμείς τον νομίζουμε έτσι ενώ είναι αλλιώς, για τη γνώση αν είναι σωστή ή μήπως κι αυτή είναι δικό μας κατασκεύασμα, επειδή αυτές τις δυνάμεις έχουμε, αυτά ξέρουμε, αυτά μαθαίνουμε γιατί προς το παρόν αυτά είναι τα νοητικά σχήμα μέσα στα οποία είμαστε κλεισμένοι, ενώ με την εξέλιξη άλλες αλήθειες και άλλες γνώσεις μαθαίνουμε πως είναι οι σωστές..Για τον πιστό πολλά από τα προβλήματα της φιλοσοφίας τίθενται σε δεύτερη μοίρα μια και σε πρώτη τίθεται η σωτηρία της ψυχής .΄Ενας από τους μεγάλους φιλοσόφους των νεοτέρων χρόνων είναι ο Καντ, για τη Μεταφυσική του οποίου θα μιλήσω.Τι είναι όμως μεταφυσική .

Ο όρος προήλθε τυχαία. Μεταφυσική ονομάστηκε αρχικά το έργο του Αριστοτέλη Πρώτη Φιλοσοφία που τοποθετήθηκε μετά από το βιβλίο του Φυσικά. Μεταφυσική για πολύν καιρό ονομαζόταν η φιλοσοφία που ασχολούνταν με τα επέκεινα της εμπειρίας φαινόμενα, με τον υπεραισθητόν κόσμον. Αυτή τη μεταφυσική καταπολέμησε ο Καντ που υποστήριξε πως δεν μπορούμε να ασχολούμαστε με πράγματα πέραν της εμπειρίας αν δεν εξετάσουμε πρώτα αν έχουμε ως άνθρωποι να δυνάμεις να ασχολούμαστε με αυτά τα θέματα.

Ο Καντ γεννήθηκε το 1724 στο Konigsberg, πρωτεύουσα τότε της Ανατολικής Πρωσίας από γονείς πιετιστές- ευσεβιστές, για τους οποίους " η πραγματική ευλάβεια εκδηλώνεται στην πράξη, στα έργα της αρετής ".Το 1740 εγγράφεται στο εκεί πανεπιστήμιο, σπουδάζει φιλοσοφία, μαθηματικά και φυσικές επιστήμες. Εργάζεται ως οικοδιδάσκαλος, ενώ το 1755 ανακηρύσσεται διδάκτωρ. Θέμα της διατριβής του : "Περί του Πυρός".Γίνεται υφηγητής και το 1770 καθηγητής. Διδάσκει Λογική, Μεταφυσική, Φυσική, Θεολογία, Ηθική Φιλοσοφία και Φυσικό Δίκαιο, Φιλοσοφική Εγκυκλοπαιδεία, Παιδαγωγική, Μαθηματικά, Φυσική Ανθρωπολογία και Φυσική Γεωγραφία.Η ζωή του είναι ήσυχη και μετρημένη, με μια αυστηρή τάξη. Δέχεται φίλους με τους οποίους συντρώγει , για να έχει την ευκαιρία να μελετά τη λογική των ανθρώπων και να επιβεβαιώνει αν τα όσα συλλαμβάνει είναι ορθά και έχουν γενική ισχύ.Τα κυριότερα έργα του

De mundi sensibilis atque intelligibiliw forma et principiisΜορφές και αρχές του Αισθητού και του Νοητού Κόσμου1781 Κριτική του Καθαρού Λόγου1783 Προλεγόμενα σε κάθε Μελλοντική Μεταφυσική1785 Τα Θεμέλια της Μεταφυσικής των ηθών1786 Μεταφυσικές Αρχές της Φυσικής Επιστήμης1788 Κριτική του Πρακτικού Λόγου1790 Κριτική της Δύναμης της Κρίσης1793 Θρησκεία μέσα στα όρια του απλού ΛόγουΔοκίμια==================

'Οταν αναλάμβανα να παρουσιάσω τη Μεταφυσική κατά Καντ δεν είχα συνειδητοποιήσει τις μεγάλες δυσκολίες που αντιμετωπίζει όποιος προσπαθεί να κατανοήσει, να κυκλώσει, να φτάσει στο ύψος της φιλοσοφίας του έναν από τους μεγαλύτερους φιλοσόφους των αιώνων, που όλη τη ζωή του την αφιέρωσε στη φιλοσοφία και δεν είχε στο νου παρά ένα βασικότατο ερώτημα, με ό,τι κι αν καταπιάστηκε: Πώς είναι δυνατή η Μεταφυσική;Η μεταφυσική δίψα του ανθρώπου είναι πραγματική αλλά αυτός έχει τα πνευματικά όπλα να ασχολείται με αυτήν;Μήπως όσα υποστηρίζουν οι φιλόσοφοι είναι ή δογματικά ή σκεπτικιστικά, άρα εκφράζουν ή δογματικές απόψεις που δεν μπορεί κανείς να τις αποδείξει λογικά ήεκφράζουν τις αμφιβολίες τους γι' αυτά τα θέματα ;

Ποια είναι τα κύρια θέματα της Μεταφυσικής του καιρού του Καντ;

η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ, η ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ , ο ΘΕΟΣ

Αυτά είναι τα βασικότερα. Πώς συζητούν οι φιλόσοφοι γι΄αυτά, αφού εμπειρικές έννοιες δεν είναι, δεν είναι φαινόμενα που περιπίπτουν στις αισθήσεις μας; Είναι έμφυτες έννοιες; Τι είναι ελευθερία, πώς υπάρχει ελευθερία, αφού τα πάντα διέπονται από την αναγκαιότητα των φυσικών νόμων; Πώς ο άνθρωπος είναι ελεύθερος αφού κι αυτός διέπεται από τους φυσικούς νόμους; Η ελευθερία του δεν είναι επέμβαση στη φυσική νομοτέλεια, στην αλυσίδα αιτίου αποτελέσματος;Ποια η απόδειξη πως η ψυχή είναι αθάνατη, αφού εμείς έχουμε μόνο αυτής της ζωής την εμπειρία και μόνο σ΄αυτό τον κόσμο έχουμε συνείδηση της ύπαρξής μας;

Υπάρχει Θεός; ΄Εχουμε λογικές δυνάμεις να αποδείξουμε την ύπαρξή του; Είναι έμφυτη ιδέα, είναι κάτι υπαρκτό και αναγκαίο ή είναι ενοποιητική ιδέα που μας βοηθά να συνενώσουμε σε ένα, τον κόσμο και τον εαυτό μας;

Για να απαντήσει σ΄αυτά ο Καντ έπρεπε πρώτα να ερευνήσει αν έχουμε τις νοητικές δυνάμεις να ασχολούμαστε με αυτά τα προβλήματα .Την αφορμή δίνει ο Χιουμ (1711-1776) όταν διείδε πόσο αμφίβολη είναι μια από τις πιο σημαντικές μεταφυσικές έννοιες, η αιτιότητα (η σύνδεση αιτίας αποτελέσματος).Ο Χιουμ αμφισβήτησε την καθιερωμένη πεποίθηση ότι η αιτιότητα ενυπάρχει a priori μέσα στην ανθρώπινη λογική. Κατέληξε έτσι στο συμπέρασμα ότι η αιτιότητα είναι ένα εμπειρικό κατασκεύασμα που προκύπτει από τη συνήθειά μας να βλέπουμε μια αιτία πίσω από κάθε αποτέλεσμα. Αίτιο και αποτέλεσμα δεν είναι παρά δυο παραστάσεις φαινομένων που συνδέουμε ψυχολογικά. Συνηθίσαμε να βλέπουμε πρώτα το ένα φαινόμενο που ονομάσαμε αίτιο και έπειτα το άλλο που ονομάσαμε αποτέλεσμα. Αλλά αίτιο και αποτέλεσμα, δεν είναι παρά μόνο ένας συνειρμός, υποστηρίζει ο Χιουμ. Όταν βλέπουμε το ένα φαινόμενο μας έρχεται στη μνήμη και το άλλο και έτσι μιλάμε για το νόμο της αιτιότητας.Αυτή ήταν και η αφορμή για να ερευνήσει ο Καντ τον ανθρώπινο λόγο, την ανθρώπινη λογική , και να μας δώσει πρώτα την Κριτική του Καθαρού Λόγου, (ή της Καθαρής Λογικής, της άσχετης δηλαδή με την εμπειρία), και ύστερα την Κριτική του Πρακτικού Λόγου και τέλος την Κριτική της Δύναμης του Κρίνειν, έργα που αναφέρονται στη Γνωσιολογία, στην Ηθική και στην Αισθητική.

Ο Καντ σφράγισε τον αιώνα του και τη φιλοσοφία των νεότερων χρόνων με το να αρνηθεί όσα υποστήριζαν οι πριν από αυτόν φιλοσοφήσαντες . Κρίνει, συμβιβάζει τάσεις στη φιλοσοφία αντιθετικές,τον ορθολογισμό και την εμπειριοκρατία,χαράζει τη μέση οδό, τον κριτικισμό, την κριτική θεώρηση των δυνάμεων του ανθρώπου ήαπριορισμό, την εύρεση των a priori (εκ των προτέρων) υπαρχουσών στο πνεύμα του ανθρώπου δυνάμεων που δίνουν μορφή στην άμορφη εμπειρία, στα προσπίπτοντα στις αισθήσεις. Η γνώση των πραγμάτων, υποστηρίζει ο Καντ είναι γνώση κατ΄άνθρωπον, γιατί δεν ξέρουμε ακριβώς πώς έχουν ταπράγματα καθεαυτά, αλλά μόνο ταφαινόμενά τους που σχηματίζονται μέσα μας.Κι αν σχηματίζονται έτσι ή αλλιώς τούτο οφείλεται στο ότι εμείς τους δίνουμε τη μορφή με την οποία τα γνωρίζουμε.Οι αισθήσεις μας δίνουν a posteriori (εκ των υστέρων) το υλικό των φαινομένων, ενώ ο νους δίνει τη μορφή (a priori, εποπτείες του χώρου και του χρόνου, έννοιες, κατηγορίες: ποσότητας, ποιότητας, αναφοράς, τρόπου).

Η μέθοδός του είναι η υπερβατολογική, που αντιτίθεται στην εμπειρική.Θα αναζητήσει δηλαδή τις απριόρι προϋποθέσεις που καθιστούν δυνατό ένα αντικείμενο γνώσης και του εξασφαλίζουν ένα χαρακτήρα αναγκαιότητας.Κάθε απριόρι στοιχείο είναι υπερβατολογικό, (άλλο το υπερβατικό: κάτι που βρίσκεται έξω από τη διαδικασία της γνώσης)

Η παραγωγή (deduktion) των απριόρι εννοιών είναι κατά τον Καντ το δυσκολότερο πρόβλημα που μπόρεσε να λυθεί μέσα στην "Κριτική του Καθαρού Λόγου", και μέσω

αυτού καθορίστηκε η έκταση, τα όρια και το περιεχόμενο της καθαρής λογικής ικανότητας.Ως άνθρωποι όμως δεν μένουμε στις αισθήσεις ή στη νόηση και στις δυνάμεις της αλλά το πνεύμα μάς αναγκάζει να ανεβαίνουμε ως τις ιδέες και εκεί να αφήνουμε πίσω τη γνώση που στηρίζεται στην εμπειρία, γιατί δεν είμαστε μόνο νοητικά όντα αλλά και πνευματικά. Με τον καθαρό λόγο ανεβαίνουμε σ΄ότι είναι αναγκαίο για την ενότητα του πνευματικού μας κόσμου είτε είναι ιδέες, είτε αιτήματα του πρακτικού μας λόγου, ο οποίος απαιτώντας το τέλειο, το απόλυτο, μας οδηγεί στη σύλληψη της ελευθερίας και στα αιτήματα της αθανασίας της ψυχής και της ύπαρξης του Θεού.

Πού στηριζόταν;

Αν εξετάσουμε τα μαθηματικά και τη φυσική θα βρούμε πως υπάρχουν απριόρι γνώσεις, που δεν έχουν ανάγκη την εμπειρία, παρά μόνο για να επιβεβαιωθούν.Τα μαθηματικά είναι απόδειξη πως υπάρχουν απριόρι γνώσεις. Τα σχήματα μπορούμε να τα σχηματίσουμε στο νου πρώτα με βάση αρχές κι ύστερα να δούμε αν ισχύουν και στην πραγματικότητα . ΄Υστερα οι γνώσεις δεν πρέπει να μας λένε μόνο πώς είναι τα πράγματα αλλά και πώς πρέπει να είναι. Πρέπει δηλαδή να είναι αναγκαία και όχι μόνο εμπειρικά, αλλά για να είναι αναγκαία έτσι και όχι άλλως πως, πρέπει να στηρίζονται σε λογικές αρχές που δεν εξαρτώνται από την εμπειρία. Τούτο θα ισχύσει αργότερα και για τις πράξεις του ανθρώπου, όταν θα προσπαθεί να θεμελιώσει την ηθική όχι στην εμπειρία, αλλά στο λογικό και αναγκαίο.Στην Κριτική του Καθαρού Λόγου, ένα έργο αυστηρά λογικά συνταγμένο, λογικότατη έκθεση των αισθητικών, νοητικών και λογικών δυνάμεων του ανθρώπου, εξετάζει ποιες είναι οι δυνάμεις του ανθρώπου, που του επιτρέπουν να γνωρίζει τα φαινόμενα της γνώσης, αφού μόνο φαινόμενα μπορεί να γνωρίσει ο άνθρωπος και όχι τα πράγματα καθεαυτά, τα οποία πρέπει να υπάρχουν, για να θέτουν σε λειτουργία τις απριόρι μορφές της νόησης.

Πρώτα πρέπει να κατανοήσουμε τις δυνάμεις του ανθρώπου.

΄Εχει μια αισθητική δύναμη, βλέπει, ακούει, και οι παραστάσεις των αντικειμένων γίνονται μια ενότητα μόνο κάτω από την προϋπόθεση ότι ο ανθρώπινος νους έχει την ικανότητα να τοποθετεί τις παραστάσεις των έξω αλλά και έσω όντων και συμβαινόντων σε μια τάξη, με βάση το το χώρο και το χρόνο.Με βάση το χώρο και το χρόνο, τις καθαρές εποπτείες , τις απαραίτητες προϋποθέσεις για να έχουμε στη συνείδησή μας τα φαινόμενα (εξ ου και φαινομεναλισμός) των πραγμάτων και γιγνομένων εντός και εκτός ημών έχουμε μια πρώτη γνώση των πραγμάτων και γιγνομένων.Οι εποπτείες του χώρου και του χρόνου είναι απόδειξη και της δυνατότητας των μαθηματικών και των φυσικών, αφού τα σχήματα και οι αριθμοί σχετίζονται άμεσα με το χώρο και με την ακολουθία στο χρόνο, όπως και τα φυσικά φαινόμενα με την ακολουθία στο χρόνο.Αλλά δεν είναι μόνο οι εποπτείες που είναι απαραίτητες, ιδιαίτερα για τη φυσική και την ύπαρξη των φυσικών νόμων, αλλά και οι έννοιες, οι κατηγορίες.Όταν σχηματίζονται οι παραστάσεις μέσα μας από τα πράγματα και τα συμβαίνοντα, με βάση ορισμένους κανόνες της κρίσης ομοιογενοποιούνται . Γίνονται ένα ή πολλά ή ενότητα, άρνηση ή κατάφαση , κτλ. Τα είδη των κρίσεων είναι και οι μήτρες των κατηγοριών ή εννοιών. ΄Ετσι ο νους, η νοητική μας δύναμη έχει απριόρι και τις μορφές μέσα στις οποίες θα θέσει τις παραστάσεις, για να σκεφτεί και να συλλογιστεί

πάνω στα πράγματα και στα γιγνόμενα. ΄Ετσι έχουμε τις Κατηγορίες, τρόπους ανώτερης σκέψης, ενοποιητικές των παραστάσεων. Οι κατηγορίες εξηγούν και πώς γνωρίζουμε τη φύση.Τα φυσικά φαινόμενα γίνονται φαινόμενα στη συνείδησή μας, μπαίνουν σε μια τάξη χωρική και χρονική και ακολούθως εμείς, με τις κατηγορίες, αποφαινόμαστε αν κάτι είναι αίτιο ή αποτέλεσμα αν είναι δυνατό ή αδύνατο κτλ. Με άλλα λόγια, τους νόμους της φύσης εμείς τους θέτουμε στα φυσικά φαινόμενα. Αυτή είναι η γνωστή ως κοπερνίκεια αντιστροφή, δηλαδή εμείς οι άνθρωποι θέτουμε στα φαινόμενα της φύσης τους νόμους τους, και δεν είναι η φύση που τους επιβάλλει σ΄εμάς. Πώς είναι η φύση αυτή καθεαυτήν δεν ξέρουμε ούτε μπορούμε να ξέρουμε, γιατί για να μάθουμε πρέπει να την κάνουμε φαινόμενο, αντικείμενο γνώσεως, να την φέρουμε πάλι στα μέτρα μας. Εδώ ίσως να μπορεί να γίνει μια μεγάλη και χρήσιμη παρένθεση στο πρόβλημα περί Θεού. Εμείς δεν μπορούμε να ξέρουμε πώς είναι τα πράγματα καθεαυτά.

ΘΑ ΠΡΕΠΕΙ ΟΜΩΣ ΝΑ ΥΠΑΡΧΕΙ ΕΝΑ ΟΝ ΠΟΥ ΝΑ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΤΑ ΣΥΛΛΑΒΕΙ ΚΑΘΕΑΥΤΑ ΚΑΙ ΑΥΤΟΣ ΕΙΝΑΙ Ο ΘΕΟΣ, ΕΝΑ ΟΝ ΠΟΥ ΔΕΝ ΕΧΕΙ ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΜΑΣ, ΤΙΣ ΑΙΣΘΗΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΓΝΩΣΤΙΚΕΣ ΜΑΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ ΑΛΛΑ ΔΥΝΑΜΕΙΣ ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΑΝΘΡΩΠΙΝΕΣ.

1. ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑ

ΠΑΡΑΣΤΑΣΕΙΣ ΤΟΠΟΘΕΤΟΥΝΤΑΙ ΚΑΙ ΑΠΟΚΤΟΥΝ ΕΝΟΤΗΤΑ ΜΕ ΤΙΣ

Α ΠΡΙΟΡΙ ΜΟΡΦΕΣ ΤΗΣ ΕΠΟΠΤΕΙΑΣΧΩΡΟΣ ΓΕΩΜΕΤΡΙΑΧΡΟΝΟΣ ΑΡΙΘΜΗΤΙΚΗ ΦΥΣΙΚΗΕποπτεία. Ο τρόπος και ο τύπος και τα μέσα με τα οποία μια γνώση μπορεί να αναφέρεται στα αντικείμενα.Αισθητικότητα Η ικανότητα να δεχόμαστε παραστάσεις . Αυτή μας προσφέρει εποπτείες . Τα αντικείμενα μας δίνονται με τις εποπτείες .Φαινόμενο. Το απροσδιόριστο αντικείμενο μιας εμπειρικής εποπτείας.Ύλη (μέσα στο φαινόμενο) Αυτό που αντιστοιχεί στην αίσθησηΜορφή Η συνδιάταξη στην εποπτεία σύμφωνα με ορισμένες σχέσεις .Αν η ύλη δίνεται a posteriori , η μορφή βρίσκεται a priori στο πνεύμα.

ΥΠΕΡΒΑΤΙΚΗ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗΕίναι η επιστήμη όλων των αρχών της a priori αισθητικότητας

ΓΙΑ ΤΟ ΧΩΡΟ1. Ο χώρος δεν είναι εμπειρική έννοια που έχει συναχθεί από εξωτερικές εμπειρίες.2. Ο χώρος είναι αναγκαία a priori παράσταση θεμέλιο της εξωτερικής εποπτείας3. Εδώ η βάση της αποδεικτικής βεβαιότητας των γεωμετρικών αρχών4. Ο χώρος είναι καθαρή εποπτεία

ΓΙΑ ΤΟ ΧΡΟΝΟΟ χρόνος δεν είναι μια έννοια εμπειρική.1. Ο χρόνος είναι μια αναγκαία παράσταση που χρησιμεύει για θεμέλιο σ΄όλες τις

εποπτείες. Είναι δοσμένος a priori2. Ο χρόνος έχει μια διάσταση3. Ο χρόνος δεν είναι μια έννοια συλλογιστική αλλά μια καθαρή μορφή της

αισθησιακής εποπτείας.Η έννοια της κίνησης (αλλαγή θέσης) είναι δυνατή μόνο με την παράσταση του χρόνου, που είναι μια εσωτερική a priori εποπτεία.

ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΕΞΑΓΟΜΕΝΕΣ ΑΠΟ ΑΥΤΕΣ ΤΙΣ ΈΝΝΟΙΕΣ1. Ο χρόνος δεν είναι κάτι που υπάρχει καθεαυτό . Είναι ο υποκειμενικός όρος κάτω

από τον οποίο μπορούν να βρουν θέση σε μας όλες οι εποπτείες.2. Ο χρόνος είναι η μορφή της εσωτερικής αίσθησης, της εποπτείας του εαυτού μας

και της εσωτερικής μας κατάστασης.3. Ο χρόνος είναι ένας υποκειμενικός όρος της δικής μας εποπτείας που παράγεται

όταν ερεθιζόμαστε από τα αντικείμενα και δεν είναι καθεαυτόν έξω από τα αντικείμενα. Όλα τα πράγματα σαν φαινόμενα είναι μέσα στο χρόνο.

2.ΝΟΗΤΙΚΗ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑ

ΚΡΙΣΕΙΣ---- ΕΝΝΟΙΕΣ - ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣΤις εποπτείες ακολούθως επεξεργάζονται λογικά οι έννοιες ή κατηγορίεςπου είναι αντίστοιχες των κρίσεωνκατά ποσόν ,κατά ποιόν,κατά αναφορά, κατά τρόπον

Η νόηση είναι μια δύναμη του γινώσκειν όχι σύμφωνα με την αίσθηση.Η γνώση κάθε νόησης είναι γνώση με έννοιες , όχι εποπτική αλλά συλλογιστική.Έννοια είναι η λειτουργία που εντάσσει διάφορες παραστάσεις κάτω από μια κοινή παράσταση.Οι έννοιες στηρίζονται στον αυτοματισμό της σκέψης.Οι κρίσεις είναι λειτουργίες ενότητας μεταξύ των παραστάσεων μας.Νόηση = δύναμη του κρίνεινσκέπτεσθαι = γνωρίζει δι΄εννοιών

Η λειτουργία της σκέψης στην κρίση ανάγεται σε τέσσερις τίτλους που ο καθένας συντίθεται από τρεις στιγμές1. ποσότητα των κρίσεων Γενικές μερικές ατομικές2. ποιότητα καταφατικές αρνητικές αόριστες3. σχέση κατηγορικές υποθετικές διαζευκτικές4. τρόπος προβληματικές βεβαιωτικές αποδεικτικές

ΓΙΑ ΤΙΣ ΚΑΘΑΡΕΣ ΕΝΝΟΙΕΣ ΤΗΣ ΝΟΗΣΗΣ Η ΤΙΣ ΚΑΤΗΓΟΡΙΕΣΠίνακας κατηγοριών

1. για την ποσότητα ενότητα , πολλότητα, συνολικότητα2. για την ποιότητα πραγματικότητα, άρνηση, περιορισμός3. για τη σχέση ουσία και ενδεχόμενο, αιτιότητα και εξάρτηση(αιτία- αποτέλεσμα) κοινότητα (αμοιβαία δράσηανάμεσα στο ενεργούν και πάσχον)4. για τον τρόπο δυνατότητα- αδυνατότηταύπαρξη - μη ύπαρξηαναγκαιότητα- ενδεχόμενο

ΕΜΕΙΣ ΟΙ ΊΔΙΟΙ ΕΙΣΑΓΟΥΜΕ ΤΗΝ ΤΑΞΗ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΑΝΟΝΙΚΟΤΗΤΑ ΣΤΑ ΦΑΙΝΟΜΕΝΑ ΠΟΥ ΟΝΟΜΑΖΟΥΜΕ ΦΥΣΗ και δεν θα μπορούσαμε να τα βρούμε σ΄αυτήν αν δεν είχαν τεθεί a priori από εμάς ή απο τη φύση του πνεύματός μας.ΑΠΟΔΙΔΟΥΜΕ ΣΤΗ ΦΥΣΗ ΤΟΥΣ ΝΟΜΟΥΣ ΤΟΥ ΛΟΓΙΚΟΥ ΜΑΣ

3. ΛΟΓΟΣ

ΙΔΕΕΣΕΓΩ ΚΟΣΜΟΣΘΕΟΣΟ Λόγος, επειδή ασχολείται μόνο με ιδέες, που δεν ελέγχονται εμπειρικά, συλλαμβάνεται να αντιφάσκει.

ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΑΝΤΙΦΑΣΕΙΣ ΤΟΥ ΛΟΓΟΥ ΟΤΑΝ ΘΕΩΡΕΙ ΤΙΣ ΙΔΕΕΣ ΚΑΙ ΩΣ ΥΠΑΡΚΤΑ ΟΝΤΑ ΕΝΩ ΕΙΝΑΙ ΕΝΟΠΟΙΗΤΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ- ΙΔΕΕΣ( τετράς όρων στο συλλογισμό)

΄Οταν ο Καντ έγραψε και δημοσίευσε την Κριτική του Καθαρού Λόγου λίγοι κατάλαβαν περί τίνος επρόκειτο. Ο ίδιος σημειώνει ότι δεν καταλαβαίνουν το έργο του, γι΄αυτό και αναγκάζεται και ύστερα από επιθέσεις εναντίον του να απλοποιήσει τα πράγματα και να δώσει τα "Προλεγόμενα σε κάθε Μελλοντική Μεταφυσική ".Τα σημαντικότερα κεφάλαια τα σχετικά με τη Μεταφυσική βρίσκονται στο

ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ ΤΟΥ ΚΥΡΙΟΥ ΥΠΕΡΒΑΣΙΑΚΟΥ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΣΠώς είναι δυνατή η Μεταφυσική εν γένει;

Το τρίτο μέρος των «Προλεγομένων» αντιστοιχεί προς την Υπερβασιακή Διαλεκτική της «Κριτικής του Καθαρού Λόγου.»Το ερώτημα που τίθεται εδώ, πως είναι δυνατή η Μεταφυσική εν γένει, αφορά τη Μεταφυσική ως φυσική προδιάθεση, ενώ στην επακόλουθη«Λύση» τίθεται το ερώτημα: Πώς είναι δυνατή η Μεταφυσική ως επιστήμη.

Ο πυρήνας και ο σκοπός της Μεταφυσικής είναι οι καθαρά λογικές έννοιες ˙Οι καθαρά νοητικές έννοιες (κατηγορίες) χρησιμεύουν στο να διαμορφώνουν εμπειρική γνώση, οι λογικές έννοιες αναφέρονται στην απόλυτη ολότητα της εμπειρίας και γίνονται υπερεμπειρικές. Οι λογικές έννοιες και τα λογικά αξιώματα δεν μπορούν να επικυρωθούν ή να αναιρεθούν από την εμπειρία γι΄αυτό η καθαρή λογική αποκτά διαλεκτική, δηλαδή αυτοαντιτιθέμενη υφή.

Η πηγή των κατηγοριών ήταν οι νοητικές λειτουργίες των κρίσεων,η πηγή των ιδεών βρέθηκε μέσα στις τρεις λειτουργίες του λογικού συλλογισμού. Στους κατηγορικούς, υποθετικούς και διαζευκτικούς συλλογισμούςαντιστοιχεί η ψυχολογική, η κοσμολογική και η θεολογική ιδέα ˙αυτές πάλι δίνουν αφορμή σε τρεις αντίστοιχες Διαλεκτικές:στον παραλογισμό, στην αντινομία και στο ιδεώδες της καθαρής λογικής. Οι ιδέες δεν χρησιμεύουν όπως οι κατηγορίες στο σχηματισμό εμπειρίας και δεν εξηγούν κανένα ψυχικό ή κοσμολογικό φαινόμενο, κι ούτε διδάσκουν τίποτε για τη φυσική τάξη βάσει της θέλησης ενός ανωτάτου όντος ' δεν χρησιμεύουν ούτε στη Φυσική ούτε στα Μαθηματικά , μολονότι σ΄αυτές τις επιστήμες η λογική παίζει ένα αναμφισβήτητο ρόλο. Η φύση της λογικής συμφωνεί ωστόσο με τη φύση του νου κατά το ότι δεν ασχολείται με υπερεμπειρικά αντικείμενα , αλλ΄απαιτεί πληρότητα των αρχών μέσα στην περιοχή της εμπειρίας.

ΣΤΗΝ ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΚΑΘΑΡΟΥ ΛΟΓΟΥ ΓΡΑΦΕΙ

«Όσα είδη σχέσεων υπάρχουν, τα οποία παριστάνει ο νους μέσω των κατηγοριών, άλλες τόσες καθαρά λογικές έννοιες θα υπάρχουν ˙ θα πρέπει συνεπώς ν’ αναζητηθούν:

1) ένα απόλυτο της κατηγορικής σύνθεσης μέσα σε ένα υποκείμενο,2) ένα απόλυτο της υποθετικής σύνθεσης των μελών μιας σειράς,3) ένα απόλυτο της διαζευκτικής σύνθεσης των μερών μέσα σε ένα

σύστημα». «Συνεπώς όλες οι υπερβασιακές ιδέες μπορούν να υπαχθούν σε τρεις τάξεις, από τις οποίες

η πρώτη περιέχει την απόλυτη ενότητα του σκεπτόμενου υποκειμένου,η δεύτερη την απόλυτη ενότητα της σειράς των συνθηκών του φαινομένου,η τρίτη την απόλυτη ενότητα της συνθήκης για τη δυνατότητα όλων των αντικειμένων του σκέπτεσθαι ενγένει.

Το σκεπτόμενο υποκείμενο είναι το αντικείμενο της Ψυχολογίας,το σύνολο όλων των φαινομένων(ο κόσμος) της Κοσμολογίας,και το (το ον όλων των όντων) που περιέχει την ανώτατη συνθήκη για τη δυνατότητα όλων όσα μπορούν να νοηθούν, της Θεολογίας»

ΣΤΑ ΠΡΟΛΕΓΟΜΕΝΑ ΣΕ ΚΑΘΕ ΜΕΛΛΟΝΤΙΚΗ ΜΕΤΑΦΥΣΙΚΗ,Μετά από μια προεισαγωγική παρατήρηση πάνω στη διαφορά που υπάρχει ανάμεσα στα νοούμενα ως καθαρά όντα της σκέψης και στις καθαρά λογικές έννοιες μέσα στην αναπόφευκτή τους επίφαση, γίνεται λόγος για την ψυχολογική ιδέα.

ψυχολογική ιδέαΔεν πρέπει να παραπονιόμαστε για τι ότι αγνοούμε αυτό που υπόκειται των πραγμάτων, την υποστασιακότητά τους, γιατί όπως και το εγώ μας, η συνείδηση που έχουμε για τον εαυτό μας, είναι μια ρυθμιστική ιδέα και όχι μια εμπειρική έννοια.Ο Καντ παρουσιάζει και κριτικάρει τέσσερις επονομαζόμενους «παραλογισμούς» που σχετίζονται με την ιδέα της ψυχής ˙ είναι οι εξής:Ο σκεπτόμενος εαυτός μας (ψυχή) παραμένει κενή έννοια, όσο δεν αποδείχνεται ότι πρόκειται για κάτι μόνιμο ˙ αλλά μια τέτοια απόδειξη μπορεί να ισχύσει μόνο για την εμπειρία. Το ότι η ψυχή είναι μόνιμη μπορεί να αποδειχτεί μόνο για την περίοδο της ζωής, όχι όμως και για μετά το θάνατό μας, γιατί αυτός σημαδεύει το τέλος της εμπειρίας. Το ότι τα πράγματα μέσα στο χώρο έξω από εμάς υπάρχουν πράγματι, μας είναι γνωστό εμπειρικά ' την πραγματικότητα της ψυχής την συνειδητοποιούμε με την εσωτερική αίσθηση, χάρη στα φαινόμενα που συγκροτούν μια εσωτερική μας κατάσταση. ( ΄Ετσι ο καρτεσιανός κατά το περιεχόμενο ιδεαλισμός που αμφιβάλλει για την πραγματικότητα των έξω μας και μέσα μας φαινομένων, αναιρείται από τον καντιανό μορφικό ή υπερβασιακό ιδεαλισμό που δέχεται την εμπειρική πραγματικότητα.)

ΣΤΗΝ ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΚΑΘΑΡΟΥ ΛΟΓΟΥ(για το πιο πάνω θέμα ψυχολογική ιδέα)Ο Καντ κρίνει τέσσερις επονομαζόμενους παραλογισμούς που σχετίζονται με την ιδέα της ψυχής

- α) Παραλογισμός της υποστασιακότητας- Άρα εγώ ως σκεπτόμενο ον (ως ψυχή) είμαι υπόσταση.- β) Παραλογισμός της απλότητας- Άρα η ψυχή είναι απλή- γ) Παραλογισμός της προσωπικότητας- Άρα η ψυχή είναι πρόσωπο- δ) Παραλογισμός του ιδεατού των εξωτερικών φαινομένων- Άρα η ύπαρξη όλων των αντικειμένων των εξωτερικών αισθήσεων είναι

αμφίβολη.

Κοσμολογικές ιδέεςΗ ιδέα περί κόσμου είναι χρησιμότατη ως όπλο κατά του φιλοσοφικού δογματισμού. Αυτή η ιδέα έχει καταρχήν ως αντικείμενο κάτι αισθητό (τον αισθητό κόσμο)˙ αλλά το επεκτείνει συμπεριλαμβάνοντας τις συνθήκες απ’ όπου αυτό εξαρτάται, υπερβαίνοντας έτσι την εμπειρία.Σε αντιστοιχία προς τις τέσσερις τάξεις των κατηγοριών παρατίθενται οι τέσσερις κοσμολογικές ιδέες συνοδευόμενες από τέσσερα αντιφατικά αξιώματα ˙ αυτές οι θέσεις μαζί με τις αντιθέσεις τους συγκροτούν μια αναπόφευκτη αντινομία της ανθρώπινης λογικής.Οι αντινομίες είναι1 θέση ο κόσμος ως προς το χρόνο και το χώρο έχει ένα ξεκίνημα, ένα όριοαντίθεση ο κόσμος ως προς το χώρο και το χρόνο είναι απέραντος2 θέση κάθε τι μέσα στον κόσμο συνίσταται από το απλόαντίθεση δεν υπάρχει τίποτε απλό, όλα είναι σύνθετα3 θέση υπάρχουν μέσα στον κόσμο αιτίες που ενεργούν ελεύθερααντίθεση δεν υπάρχει ελευθερία, όλα είναι φύση, δηλαδή φυσική αναγκαιότητα4 θέση ανάμεσα στα αίτια του κόσμου υπάρχει κάποιο αναγκαίο οναντίθεση ανάμεσα στα αίτια του κόσμου δεν υπάρχει τίποτε αναγκαίο, όλα είναιτυχαία.

Κριτήριο για τη λύση της αντιφατικότητας δεν παρέχει η εμπειρία ˙ μόνο βάσει έγκυρων αξιωμάτων μπορεί ν’ αποκαλυφτεί η διαλεκτική απάτη ˙ πρώτα όμως πρέπει να ερευνηθεί αν είναι αντιφατικές οι ίδιες οι έννοιες των παραπάνω προτάσεων.Και πράγματι στις δυο πρώτες («μαθηματικές») αντινομίες πρόκειται για λαθεμένες έννοιες ˙ γιατί το απέραντο και το πεπερασμένο, το απλό και το σύνθετο μπορούν να αποδοθούν μόνο σε φαινόμενα και όχι σε πράγματα άσχετα από την εμπειρία.Αντίθετα στις δυο δεύτερες («δυναμικές») αντινομίες οι προτάσεις μπορούν να συμβιβαστούν, γιατί δεν αλληλοαποκλείονται ˙ ελευθερία και φυσική αναγκαιότητα μπορούν να αποδίδονται στο ίδιο πράγμα, ιδωμένο τη μια φορά ως πράγμα καθ’ εαυτό (ως ηθικός νόμος που τίθεται στον άνθρωπο ελεύθερα) την άλλη ως φαινόμενο (που υπόκεινται σε φυσικούς νόμους)˙ και όσον αφορά την τέταρτη αντινομία το τυχαίο του αισθητού κόσμου δεν αντιφάσκει με μια αναγκαία (θεϊκή) αιτία ιδωμένη ως πράγμα καθ’ εαυτό.Πρόκειται λοιπόν για την εφαρμογή των καθαρά λογικών αρχών στον αισθητό κόσμο, κατά την οποία πρέπει να διασαφηνίζεται πότε αναφερόμαστε στα πράγματα του αισθητού και πότε στα πράγματα καθ’ εαυτά.

(Σημ του Καντ:) Η ιδέα της ελευθερίας παρουσιάζεται μόνο μέσα στη σχέση του νοητού ως αιτίας προς το φαινόμενο ως αποτέλεσμα. Γι’ αυτό δεν μπορούμε να αποδώσουμε ελευθερία στην ύλη μέσα στην ακατάπαυστη ενέργειά της, μέσω της οποίας η ύλη γεμίζει το χώρο της, έστω και αν αυτή η ενέργεια προκύπτει από μια εσωτερική αρχή. Ούτε μπορούμε να παραδεχτούμε ότι μια έννοια ελευθερίας ταιριάζει σε καθαρά νοητά όντα, π.χ. στο Θεό, όσο η ενέργειά του είναι εμμενής (=εγκόσμια). Γιατί μολονότι η ενέργειά του είναι ανεξάρτητη από εξωτερικές καθοριστικές αιτίες, εντούτοις καθορίζεται μέσα στην αιώνια του λογική, δηλαδή μέσα στη θεϊκή του φύση. Μόνο όταν με κάποια ενέργεια πρόκειται κάτι ν’ αρχίσει, πρόκειται συνεπώς το αποτέλεσμα να βρεθεί μέσα στη χρονική διαδοχή

κι επομένως μέσα στον αισθητό κόσμο (π.χ. να αρχίσει ο κόσμος), προκύπτει το ερώτημα αν πρέπει να αρχίσει και η ίδια η αιτιότητα της αιτίας,ή αν η αιτία μπορεί να προκαλέσει ένα αποτέλεσμα χωρίς η αιτιότητά της να αρχίσει. Στην πρώτη περίπτωση η έννοια αυτής της αιτιότητας είναι έννοια φυσικής αναγκαιότητας, στη δεύτερη είναι έννοια ελευθερίας. Από εδώ βλέπει ο αναγνώστης ότι προσδιορίζοντας την ελευθερία ως ικανότητα ενός συμβάντος να αρχίζει αφ’ εαυτού του, πέτυχα ακριβώς την έννοια που αποτελεί το πρόβλημα της Μεταφυσικής.

(Για να κάνει σαφές το συμβιβάσιμο της ελευθερίας με τη φυσική αναγκαιότητα ο Καντ εκθέτει εδώ μερικές σκέψεις που έχουν τη θέση τους μέσα στην Ηθική και που αναπτύσσονται με ευρύτητα στο αμέσως μετά τα «Προλεγόμενα» εκδομένο έργο του Καντ: Θεμελίωση της Μεταφυσικής των ηθών (1785), καθώς και στην επακόλουθη Κριτική της πρακτικής λογικής (1788).Μέσα στον κόσμο των φαινομένων υπάρχει μόνο η φυσική αναγκαιότητα. Κι όμως μέσα στον άνθρωπο υπάρχει μια ικανότητα, η λογική του, που του υπαγορεύει τον ηθικό νόμο αυτενεργώντας, συνεπώς εντελώς ελεύθερα. Αν θεωρήσουμε τον άνθρωπο καθοριζόμενο από μια τέτοια νομοτέλεια, δεν μπορούμε να τον εκλάβουμε ως αισθητό ον ˙ το ηθικό πρέπει δεν είναι ένα συμβάν που αντλείται από την εμπειρία, αλλά κάτι που διαπιστώνεται μόνο με το νου ως πράγμα καθ’ εαυτό. Ο ηθικός νόμος είναι η αιτία για να πραγματοποιηθούν από τον άνθρωπο ηθικές πράξεις˙ αυτές πραγματοποιούνται όμως μέσα στον αισθητό κόσμο και υπόκεινται στους φυσικούς νόμους ˙ από ελεύθερα καθοριζόμενη αιτία προκύπτει λοιπόν ένα αποτέλεσμα που υπάγεται στη φυσική αναγκαιότητα.Ποιες είναι οι υποκειμενικές και οι αντικειμενικές αρχές, για τις οποίες κάνει λόγο ο Καντ; Η σωματική ύπαρξη του ανθρώπου υπόκειται στη δύναμη των επιθυμιών, των φυσικών ορμών και αναγκών ˙ αυτές οι δυνάμεις στρέφουν το υποκείμενο προς την επίτευξη της ευτυχίας του και είναι ένα πρώτο θεμέλιο για το στέριωμα του ηθικού νόμου. Σε αντίθεση όμως προς αυτές τις υποκειμενικές αρχές, που αποβλέπουν στην ευτυχία του ανθρώπινου υποκειμένου, ο ηθικός νόμος λαβαίνει επιπλέον υπόψη του τον άνθρωπο γενικά, καθορίζει τη θέληση υπερατομικά κι έχει καθολικό κύρος, είναι λοιπόν μια αντικειμενική αρχή).

(Για να λυθεί η τρίτη αντινομία έγινε διάκριση ανάμεσα στο συμβάν (που είναι πάντα φυσικό φαινόμενο κι όμως μπορεί να είναι αιτία συμβάντων) και στην αιτιότητα (=αιτιώδη ενέργεια) της αιτίας, και δείχτηκε ότι ο ηθικός νόμος είναι μια αιτιότητα που ενυπάρχει στον άνθρωπο ιδωμένο όχι ως αισθητό ον (=συμβάν) αλλά ως πράγμα καθ’ εαυτό. Η ίδια διάκριση γίνεται τώρα για να λυθεί η τέταρτη αντινομία: ανάμεσα στην «αιτία μέσα στο φαινόμενο» και στην «αιτία των φαινομένων». Η αιτία μέσα στο φαινόμενο είναι μια απέραντη αλυσίδα αιτιών και αποτελεσμάτων, που δεν μπορεί ποτέ να θεωρηθεί ως αναγκαία ˙ κι όμως αυτό δεν είναι ασυμβίβαστο με την παραδοχή μιας αναγκαίας (θεϊκής) αιτίας των φαινομένων, που αποτελεί μια αιτιώδη ενέργεια αλλιώτική από την αλυσίδα των φαινομένων, δηλαδή αποτελεί ένα πράγμα καθ’ εαυτό)

Θεολογική ιδέα

Η τρίτη υπερβασιακή ιδέα, η οποία δίνει υλικό στην πάρα πολύ σπουδαία χρησιμοποίηση της λογικής – αλλ’ αν αυτή η χρησιμοποίηση είναι μόνο θεωρητική, είναι υπέρμετρη (υπερβατική) και γι’ αυτό διαλεκτική – είναι το ιδεώδες της καθαρής λογικής. Αφού εδώ η λογική δεν ξεκινά από την εμπειρία, όπως γίνεται με την ψυχολογική και την κοσμολογική ιδέα, και δεν παραπλανιέται μέσω βαθμιαίας ανύψωσης των στοιχείων στο να επιδιώξει αν είναι δυνατό την απόλυτη πληρότητα της σειράς τους, παρά κάνει τέλεια ρήξη και ξεκινώντας από σκέτες έννοιες εκείνου που θ’ αποτελούσε την απόλυτη πληρότητα ενός πράγματος ενγένει, συνεπώς με την ιδέα ενός τέλειου πρώτου όντος έρχεται να καθορίσει τη δυνατότητα, άρα και τη πραγματικότητα όλων των άλλων πραγμάτων ˙ η προϋπόθεση ενός όντος, το οποίο μολονότι δε νοείται μέσα στην εμπειρική αλυσίδα, νοείται όμως χάρη της εμπειρίας για να κάνει κατανοητή τη σύνδεση, την τάξη και την ενότητά της, δηλαδή η ιδέα, είναι εδώ ευκολότερο να διακριθεί από την έννοια του νου από όσο είναι στις προηγούμενες περιπτώσεις.Γι’ αυτό η διαλεκτική επίφαση, που πηγάζει από το ότι θεωρούμε δογματικά τις υποκειμενικές συνθήκες της νόησής μας ως αντικειμενικές συνθήκες των ίδιων των πραγμάτων και ως αναγκαία προϋπόθεση ( Hypothese ) για την ικανοποίηση της λογικής μας, μπόρεσε εδώ εύκολα ν’ αποκαλυφτεί ˙ έτσι δεν έχω τίποτε άλλο να προσθέσω πάνω στην αυθάδεια της υπερβασιακής Θεολογίας, αφού εκείνο που λέει πάνω σ’ αυτό το ζήτημα η «Κριτική» είναι καταληπτό, σαφές και οριστικό.

Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ στην ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΚΑΘΑΡΟΥ ΛΟΓΟΥ

Ο Καντ ενδιαφέρεται να δείξει ότι η λογοκρατούμενη θεολογία ή μεταφυσική είναι το ίδιο σοφιστική όπως η μεταφυσική του εγώ και του κόσμου. Στέκεται αυστηρά στις κλασικές αποδείξεις για την ύπαρξη του Θεού. Αποδείχνει το συλλογισμό που υπολανθάνει σε όλες αυτές τις αποδείξεις στα δυο ακόλουθα σχήματα:πρώτα πρώτα τείνει να αποδείξει ότι η ύπαρξη ενός αναγκαστικού όντος είναι ύπαρξη άνευ όρων και στη συνέχεια ότι αυτό το άνευ όρων πρέπει να είναι ένα ον τέλειο που υποδηλώνει εδώ και τώρα την ύπαρξη.Αλλά ο Καντ βεβαιώνει ότι τα δύο αυτά συμπεράσματα είναι σοφιστικά.Πρώτα πρώτα το συμπέρασμα που, ξεκινώντας από το αναγκαστικό ον φτάνει στην αναγκαστική ύπαρξη. Το αναγκαίο ον είναι μια ιδέα, δηλαδή ένας κανόνας της σκέψης που αναζητά τη συνολική ενότητα της γνώσης μας ' και δεν υπάρχει αποχρών λόγος να ερμηνεύσουμε έναν κανόνα της σκέψης ως πραγματικότητα που υπάρχει "καθ΄εαυτήν".Έπειτα το συμπέρασμα που, ξεκινώντας από το αναγκαίο ον φτάνει στο τέλειο ον. Ούτε άμεσα αυταπόδεικτο είναι ούτε έμμεσα μπορεί να αποδειχτεί ότι η λειτουργία του κανόνα της σκέψης πρέπει να ασκείται από ένα τέλειο ον.Οι κλασικές αποδείξεις για το θεό, που ο Καντ εξετάζει σχολαστικά κάτω από το φως αυτών των δυο θεωρήσεων θέλουν όλες να αποδείξουν ότι ο Θεός είναι αιτία υπάρξεως των πάντων.Αλλά ένα τέτοιο ον δεν είναι παρόν στην εμπειρία , και , κατόπιν αυτού, στο χώρο της επιστήμης η ύπαρξη του Θεού έχει καθαρά θεωρητική αξία , εφόσον εδώ εφαρμόζεται στις κατηγορίες και τις αρχές έξω από τους όρους της αντικειμενικής τους χρήσης. Άρα μια αντικειμενική απόδειξη για το θεό μοιάζει να αποκλείεται.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

Μόνο εμπειρικά είναι όσα ξέρουμε για τα αντικείμενα, αλλά η εμπειρία δεν είναι ο μόνος τρόπος προσέγγισης των πραγμάτων. Η λογική δε μένει ικανοποιημένη με την εμπειρία και θέτει ερωτήματα που τείνουν πέρα απ’ αυτή, εισδύοντας στην περιοχή των ιδεών. Πού θα πρέπει όμως να τεθούν τα όρια της καθαρής λογικής; η Μεταφυσική θέτει στον εαυτό της όρια μέσω αυτών τούτων των ιδεών, οι οποίες οδηγούν την εμπειρία σε πλήρωση και τελείωση. Οι ιδέες καθορίζουν όμως κυρίως τη σύνδεση του γνωστού με το άγνωστο. Ως παράδειγμα χρησιμεύει η ιδέα του ανώτατου όντος, που έχει καθοριστεί ως ντεϊστική (deus= θεός). Οι αντιρρήσεις του Χιουμ δεν προσβάλλουν τόσο τη ντεϊστική όσο τη θεϊστική αντίληψη, που είναι ανθρωπομορφισμός.Η εμπειρία μπορεί να επεκτείνεται απεριόριστα, καταλήγει όμως πάντα σε κάτι που είναι κάτω από συνθήκες ˙ γι’ αυτό της χρειάζεται η λογική, που θέτει ως όριο το απόλυτο. Έτσι το όριο της εμπειρίας έγκειται στη σχέση της προς ένα αίτιο που δεν μπορεί να γίνει περαιτέρω γνωστό.Ποιοι μπορεί να είναι οι φυσικοί σκοποί προς τους οποίους τείνει η Μεταφυσική ως εγκαταστημένη μέσα μας φυσική προδιάθεση; Μόνο εικασίες μπορούν να δοθούν ως απάντηση: Η ψυχολογική ιδέα μας απομακρύνει από τον υλισμό, η κοσμολογική ιδέα από το νατουραλισμό, η θεολογική από τον φαταλισμό. Αυτή η πρακτική ωφέλεια δεν βρίσκεται μέσα στα όρια της επιστήμης, σίγουρα όμως μέσα στα όρια της Φιλοσοφίας, ειδικά της Μεταφυσικής και της Ηθικής.Αφού ο Καντ διαπίστωσε ότι οι ιδέες α) οδηγούν την εμπειρία σε πληρότητα, β) μας κάνουν γνωστή τη σύνδεση του γνωστού με το άγνωστο, προσπαθεί να διασαφηνίσει το πρόβλημα: πως είναι δυνατό να γνωρίσουμε τη σχέση του γνωστού με το άγνωστο, αφού ούτε κατηγορίες ούτε κατ’ αίσθηση παραστάσεις μπορούν να μας βοηθήσουν (γιατί χωρίς εφαρμογή στον αισθητό κόσμο οι κατηγορίες είναι άχρηστες, και με κατ΄ αίσθηση παραστάσεις δε φτάνουμε ποτέ σε κάποιο πράγμα καθ’ εαυτό). Η καντιανή λύση: μόνο συμβολικά και κατ’ αναλογία είναι δυνατό να αποκτήσουμε αυτή τη γνώση.Για παράδειγμα αντλείται η έννοια του Θεού:Η ντεϊστική θεώρηση (deus =Θεός) ορίζει το ανώτατο όν ως κάτι που περιλαμβάνει μέσα του κάθε πραγματικότητα, δε δίνει όμως κανένα πιο συγκεκριμένο προσδιορισμό ˙ πρόκειται για μια πολύ γενική και αόριστη έννοια. Ο ντεϊσμός αρνείται να αποδώσει στο Θεό συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, γιατί αυτά αφορούν τα αντικείμενα, ενώ ο Θεός υπερβαίνει κάθε αντικείμενο ˙ ούτε καν νόηση ή θέληση δεν μπορεί να είναι ο Θεός.Αντίθετα ο Θεϊσμός (theismus) επιχειρεί να δώσει ακριβέστερο προσδιορισμό, έτσι όμως καταντά να βλέπει το Θεό ανθρωπομορφικά ˙ ενάντια σε έναν τέτοιο ανθρωπομορφισμό στρέφονται οι αντιρρήσεις του Χιουμ. Ο Καντ πιστεύει ότι ξεπερνά τα ελαττώματα και των δυο αυτών παραδοσιακών προσεγγίσεων αρνούμενος τον δογματικό όχι όμως και τον συμβολικό ανθρωπομορφισμό: κατ’ αναλογία προς τα ανθρώπινα βγάζει συμπέρασμα για τα θεϊκά χαρακτηριστικά, κατ’ αναλογία προς το γνωστό βγάζει μια συμβολική εικόνα του άγνωστου).Ως δημιουργός του αισθητού κόσμου ο Θεός είναι γνωστός κατ’ αναλογία προς τα δημιουργήματά του, δηλαδή μέσω μιας τέλειας ομοιότητας ανάμεσα σε ανόμοια πράγματα (αισθητά πράγματα – νοητός Θεός). Στην θεϊκή αιτία του κόσμου αποδίδεται ανώτατη λογική – όχι ως ιδιότητα του Θεού, αλλά ως χαρακτηριστικό της

σχέσης του Θεού προς τα αισθητά ˙ και μόνο έτσι γνωρίζουμε με πληρότητα την υφή του κόσμου.(Σημ του Καντ) Έτσι υπάρχει αναλογία ανάμεσα στη νομική σχέση των ανθρώπινων πράξεων και στη μηχανική σχέση των κινητήριων δυνάμεων : δεν μπορώ να κάνω τίποτα ενάντια σε ένα άλλον, χωρίς να του δώσω το δικαίωμα να κάνει κάτω από τις ίδιες συνθήκες το ίδιο ενάντιά μου ˙ όμοια κανένα σώμα δεν μπορεί να επιδράσει με την κινητήρια δύναμή του πάνω σε ένα άλλο, χωρίς έτσι να γίνει αιτία ώστε αυτό το άλλο να επιδράσει κατά το ίδιο μέτρο επάνω του. Σ’ αυτό το παράδειγμα το δικαίωμα και η κινητήρια δύναμη είναι απλώς ανόμοια πράγματα, αλλά στη σχέση τους υπάρχει τέλεια ομοιότητα. Μέσω μιας τέτοιας αναλογίας μπορώ να δώσω μια έννοια της σχέσης μεταξύ πραγμάτων, τα οποία μου είναι εντελώς άγνωστα. Όπως π.χ. σχετίζεται η ενίσχυση της ευτυχίας των παιδιών = α προς τη στοργή των γονιών = β, έτσι σχετίζεται και η ευημερία του ανθρώπινου γένους = γ προς το άγνωστο που υπάρχει μέσα στο Θεό = χ, το οποίο ονομάζουμε αγάπη ˙ κι αυτό όχι επειδή η θεϊκή αγάπη έχει έστω και την ελάχιστη ομοιότητα προς οποιαδήποτε ανθρώπινη ροπή, αλλά επειδή μπορούμε να θεωρήσουμε τη σχέση της θεϊκής αγάπης προς τον κόσμο σαν όμοια προς εκείνο που έχουν μεταξύ τους τα πράγματα του κόσμου. Η έννοια της σχέσης εδώ είναι απλώς μια κατηγορία, είναι δηλαδή η έννοια της αιτίας, η οποία δεν έχει τίποτα κοινό με την αισθητήρια ικανότητα.

(Σημ του Καντ:) Θα πω το εξής: η αιτιότητα της ανώτατης αιτίας είναι ως προς τον κόσμο ό,τι είναι η ανθρώπινη λογική ως προς τα καλλιτεχνικά της έργα. Ωστόσο η φύση της ανώτατης αιτίας παραμένει σ’ εμένα άγνωστη ˙ συγκρίνω μόνο το γνωστό μου αποτέλεσμα (την τάξη του κόσμου) και τη λογικότητά του προς τα γνωστά μου αποτελέσματα της ανθρώπινης λογικής, και γι’ αυτό ονομάζω την ανώτατη αιτία λογική, χωρίς έτσι ν’ αποδίδω, σ’ αυτήν ως ιδιότητά της εκείνο ακριβώς που καταλαβαίνω μιλώντας για ανθρώπινη λογική, ή κάτι άλλο που μου είναι γνωστό.

Τελικά, Το ερώτημα που προβληματίζει τον Καντ είναι: για ποιο σκοπό υπάρχει μέσα μας η φυσική προδιάθεση για Μεταφυσική; Αφού η μεταφυσική ορμή δεν είναι παρά η τάση της λογικής για σχηματισμό ιδεών, ο σκοπός που μπορούν να πετύχουν οι ιδέες είναι : να ελευθερώσουν τη νόηση από τα δεσμά της εμπειρίας, αν όχι μέσα στη θεωρητική φιλοσόφηση, όπου πέρα από την εμπειρία δεν προσφέρεται καμιά θετική γνώση, τουλάχιστο στην περιοχή της ηθικότητας : στις αρχές που διέπουν την ηθική πράξη. Συγκεκριμέναη ιδέα της ψυχής πετυχαίνει να μας απομακρύνει από τον υλισμό (δηλαδή από τη γνώμη ότι «αν κάποιος αφαιρούσε την ύλη, μαζί με αυτήν θα αίρονταν και κάθε στοχασμός και αυτή τούτη η ύπαρξη σκεπτόμενων όντων ˙ αντίθετα δείχνεται με σαφήνεια ότι αν αφαιρέσω το σκεπτόμενο υποκείμενο, μαζί του θα πρέπει να εκπέσει ολόκληρος ο σωματικός κόσμος, ο οποίος δεν είναι άλλο από ένα φαινόμενο μέσα στην αισθητήρια ικανότητα του υποκειμένου μας»η ιδέα του κόσμου μας απομακρύνει από το νατουραλισμό (δηλαδή από τη γνώμη ότι ακόμα και κάθε ηθική πράξη είναι άμεσα εξαρτημένη από τη φυσική αναγκαιότητα), τέλοςη ιδέα του Θεού μας απομακρύνει από τον φαταλισμό (δηλαδή από τη γνώμη ότι κάθε γίγνεσθαι διέπεται από τυφλή αναγκαιότητα και όχι από μια ανώτατη νόηση).

ΛΥΣΗ του Γενικού προβλήματος των «Προλεγομένων»: Πως είναι δυνατή η μεταφυσική ως επιστήμη;Αφού δείχτηκε με τις προηγούμενες παραγράφους ότι η τάση για Μεταφυσική είναι μια πραγματική φυσική προδιάθεση, ο Καντ προχωρεί στη διερεύνηση της Μεταφυσικής ως επιστήμης. Η μεταφυσική ορμή δεν είναι απλώς πραγματική, παρά είναι και απατηλή ˙ για να μπορέσει λοιπόν κάποιος να προβάλει επιστημονικές αξιώσεις, πρέπει να ασκήσει κριτική στη λογική ικανότητα, και μόνο έτσι θα υπερβεί την παραδοσιακή σχολική Μεταφυσική μεταβάλλοντάς την σε πραγματική επιστήμη που μπορεί να φτάσει σε τέλεια και αμετάβλητη κατάσταση . Μολονότι σήμερα περνά μια περίοδο παρακμής, αυτή που παρήκμασε είναι η δογματική Μεταφυσική, γιατί μεταβαίνει τώρα στο κριτικό της στάδιο. Η βεβαιότητα ότι πρόκειται οπωσδήποτε να υπάρξει μια αναγέννηση αυτής της επιστήμης βασίζεται στον αδήριτο νόμο της αναγκαιότητας, γιατί η Μεταφυσική μας είναι αναγκαία όσο και το ν’ αναπνέουμε. Κάτω από κριτικό πρίσμα ιδωμένα ένα σωρό σύγχρονα μεταφυσικά βιβλία αποδείχνονται άχρηστα, γιατί δεν προωθούν διόλου τη Μεταφυσική ˙ βασικές αρχές και αξιώματα παραμένουν αναπόδεικτα, και αυτή η επιστήμη έχει παραμείνει εκεί που την άφησε ο Αριστοτέλης. Το συμπέρασμα που προκύπτει: δεν υπήρξε μέχρι τώρα μεταφυσική επιστήμη. Αλλά ούτε και πρόκειται να φτιαχτεί μια τέτοια, αν εξακολουθήσουμε να χρησιμοποιούμε πιθανολογίες ή να επικαλούμαστε τον υγιή ανθρώπινο νου, που δεν είναι παρά ο κοινός νους σε διάκριση προς τον θεωρητικό. Γιατί η Μεταφυσική έχει ανάγκη από καθαρή θεωρία και βασίζεται σε γενικές γνώσεις.++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++++

ΠΡΑΚΤΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣΗ ΠΡΟΤΕΡΑΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΠΡΑΚΤΙΚΟΥ ΛΟΓΟΥΠεριόρισα τον ορθό λόγο για ν΄αφήσω χώρο και στην πίστη, λέει ο Καντ. Ανάμεσα στον ορθό θεωρητικό λόγο και στον πρακτικό τα πρωτεία έχει ο πρακτικός λόγος γιατί μέσα σ΄αυτόν, στην ηθικότητα και στην ελευθερία βλέπει τις ανταύγειες του θείου, ενώ η γνώση είναι για λίγους, τους επιστήμονες. "Κάθε ενδιαφέρον είναι πρακτικό και ακόμα και το ενδιαφέρον του θεωρητικού λόγου προϋποθέτει την πρακτική του χρησιμοποίηση και συμπληρώνεται μ΄αυτήν", γράφει στην Κριτική του Πρακτικού Λόγου.Ο Λόγος είναι θεωρητικός και πρακτικός. Ο πρακτικός λόγος ασχολείται με την ηθική πράξη. Τα Θεμέλια της Μεταφυσικής των Ηθών και η Κριτική του Πρακτικού Λόγου είναι τα έργα του Καντ που ασχολούνται με το ηθικό πρόβλημα.

Θεμέλια της Μεταφυσικής των Ηθών.

Στο πρώτο κεφάλαιο ο Καντ ξεκινά από την προϋπόθεση ότι οι κοινές πεποιθήσεις μας περί ηθικότητας είναι ορθές, και ζητά να ανακαλύψει τον ηθικό νόμο που υποφώσκει συχνά ασυνειδητοποίητα μέσα σε κάθε ηθική κρίση.Η βασική έννοια που αναλύεται είναι η απόλυτα καλή θέληση , δηλαδή η εντελώς ανεπηρέαστη από κάθε ωφελιμισμό, πηγή της οποίας διαπιστώνεται ότι είναι η έννοια του καθήκοντος.Ηθική πράξη είναι εκείνη που δεν προξενείται από κάποια φυσική ροπή, αλλά από καθήκον ' εκείνη που δεν τείνει να πετύχει κάποιους εγωιστικούς σκοπούς, αλλά που προκύπτει μόνο από υπακοή στον ηθικό νόμο.Αυτό που μας εξαναγκάζει σε μια τέτοια υπακοή είναι ένα αίσθημα, ο σεβασμός ' ο ηθικός νόμος είναι επίτευγμα της λογικής ικανότητας όχι μόνο του ανθρώπου αλλά και κάθε έλλογου όντος, και διατυπώνεται ως εξής:" Οφείλω να ενεργώ πάντα με τέτοιο τρόπο , ώστε να μπορώ να θέλω να γίνει ο υποκειμενικός μου γνώμονας ένας καθολικός νόμος."Στο δεύτερο κεφάλαιο ο Καντ οξύνει περισσότερο τις έννοιές του απορρίπτοντας κάθε εμπειρική τους καταγωγή .Η ηθικότητα μιας πράξης δεν μπορεί να διαπιστωθεί εμπειρικά και ούτε η έννοια του καθήκοντος είναι εμπειρική έννοια.Αναγόμενοι στην καθαρά λογική ηθική ικανότητά μας μεταβαίνουμε στη Μεταφυσική των ηθών, που είναι η μόνη αρμόδια να θεμελιώσει την ηθικότητα.Εδώ διαπιστώνεται ότι συχνά οι υποκειμενικοί μας γνώμονες διαφωνούν προς τον ηθικό νόμο, γι΄αυτό ετούτος παίρνει μορφή προστακτική, και μάλιστα προστάζει όχι υποθετικά, δηλαδή προϋποθέτοντας την τάση να ικανοποιηθούν κάποια εγωιστικά συμφέροντα, αλλά κατηγορικά, δηλαδή άνευ όρων, απόλυτα. Έτσι ο Καντ αρνείται να εμπλουτίσει τον ηθικό νόμο με οποιοδήποτε συμφεροντολογικό περιεχόμενο, και τον περιορίζει σε απλή μορφή: στο ότι ο εκάστοτε υποκειμενικός μας γνώμονας οφείλει να μπορεί ταυτόχρονα να ισχύει διυποκειμενικά ως καθολικός νόμος.Κάθε ατομικός γνώμονας προσδιορίζει αυτό που πρέπει να πράττουμε ' σε αντίθεση προς οποιουσδήποτε εγωιστικούς σκοπούς, το "πρέπει" είναι ένας διυποκειμενικός αυτοσκοπός. Ακόμα περισσότερο η ίδια η διυποκειμενικότητα αποτελεί αυτοσκοπό' ως έλλογο ον κάθε άνθρωπος και σύσσωμη η ανθρωπότητα είναι αυτοσκοπός και δεν επιτρέπεται να χρησιμοποιούνται μόνο ως μέσα.

Το δεύτερο κεφάλαιο ολοκληρώνει το συλλογισμό του με μια πολύ σημαντική παρατήρηση: ότι τα έλλογα όντα σαν τέτοια είναι σε θέση να νομοθετούν καθολικά και να αυτοϋποτάσσονται στον ίδιο τους το νόμο, να αυτονομούνται. Ο Καντ αναγορεύει την αυτονομία σε ανώτατο αξίωμα της ηθικότητας, ενώ η ετερονομία χαρακτηρίζεται ως πηγή κίβδηλων ηθικών αξιωμάτων.Στο τρίτο κεφάλαιο επιδιώκεται να δειχτεί ότι η πρακτική (=ηθική) χρησιμοποίηση της λογικής μας ικανότητας δεν είναι χίμαιρα , παρά αντίθετα ότι πρόκειται για μια πραγματικότητα.Αυτό πετυχαίνεται με την έννοια της ελευθερίας, που αποδείχνεται ως ταυτόσημη με την αυτονομία .Κάθε έλλογο ον σαν τέτοιο αυτονομείται χάρη στην ιδέα ότι είναι ελεύθερο και αυτή η ιδέα πρέπει να προϋποτεθεί ειδάλλως η ηθικότητα χάνει το υποστήριγμά της.Η ιδέα της ελευθερίας δεν ταυτίζεται με την απαλλαγή από τη φυσική αναγκαιότητα, που είναι μια εμπειρική έννοια, αλλά είναι επίτευγμα της καθαρμένης από κάθε εμπειρικό στοιχείο λογικής ' ή ιδέα της ελευθερίας στοχεύει προς τη συγκρότηση ενός νοητού κόσμου ο οποίος υπερβαίνει τον αισθητό και μολονότι η ύπαρξη αυτού του κόσμου δεν μπορεί να κατανοηθεί και να εξηγηθεί, αποτελεί ένα ηθικό αίτημα.

Οι διατυπώσεις της κατηγορικής προστακτικήςΟ Καντ ισχυρίζεται ότι μια και ο ηθικός νόμος εξαναγκάζει τη θέληση να διευρύνει τους υποκειμενικούς της γνώμονες ώστε να αποκτήσουν καθολικό κύρος , ο χαρακτήρας του είναι προστακτικός. Κάθε προσταγή εκφράζεται με το ρήμα πρέπει, αλλά τι ακριβώς προστάζει η κατηγορική προσταγή δεν είναι σαφές. Ο Καντ τοποθετεί το ερώτημα ως εξής: Μήπως αυτή η προσταγή είναι τόσο ιδεατή, ώστε δεν υπάρχει κανένα αισθητό της δείγμα; Ο Καντ διατυπώνει το νόμο με πολλούς τρόπους.α . με αναφορά στον καθολικό νόμο Πράττε μόνο σύμφωνα με ένα τέτοιο γνώμονα, μέσω του οποίου μπορείς συνάμα να θέλεις αυτός ο γνώμονας να γίνει καθολικός νόμοςβ. με αναφορά στο νόμο της φύσης Πράττε σαν να έπρεπε ο γνώμονας της πράξης σου να γίνει με τη θέλησή σου καθολικός νόμος της φύσηςγ. με αναφορά στον αυτοσκοπό Πράττε έτσι ώστε να χρησιμοποιείς την ανθρωπότητα, τόσο στο πρόσωπό σου όσο και στο πρόσωπο κάθε άλλου ανθρώπου, πάντα ταυτόχρονα ως σκοπό και ποτέ μόνο ως μέσο.δ. με αναφορά στην αυτονομία Πράττε μόνο έτσι ώστε η θέλησή σου μέσω του γνώμονά της να μπορεί να θεωρεί τον εαυτό της ταυτόχρονα ως καθολικό νομοθέτηε. με αναφορά στο κράτος των σκοπών Πράττε σαν να ήσουν πάντα, χάρη στους γνώμονές σου , ένα νομοθετικό μέλος του κράτους των σκοπών.

ΚΡΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΠΡΑΚΤΙΚΟΥ ΛΟΓΟΥΗ ΑΘΑΝΑΣΙΑ ΤΗΣ ΨΥΧΗΣ ΣΑΝ ΑΙΤΗΜΑ ΤΟΥ ΚΑΘΑΡΟΥ ΠΡΑΚΤΙΚΟΥ ΛΟΓΟΥΗ πραγματοποίηση του ανώτατου αγαθού στον κόσμο είναι το αναγκαίο αντικείμενο μιας βούλησης, που καθορίζεται μέσω του ηθικού νόμου. Αλλά σ΄αυτή τη βούληση η ολοκληρωτική συμφωνία των προθέσεων προς τον ηθικό νόμο αποτελεί την υπέρτατη προϋπόθεση του ανώτατου αγαθού. Πρέπει λοιπόν αυτή η προϋπόθεση να είναι άλλο τόσο δυνατή όσο και το αντικείμενό της, γιατί περιλαμβάνεται στο ίδιο δίδαγμα της επιδίωξης τούτου. Αλλά η ολοκληρωτική συμφωνία της βούλησης προς τον ηθικό νόμο είναι η αγιότητα, μια τελειότητα που γι΄αυτήν δεν είναι ικανό

κανένα λογικό ον του αισθητού κόσμου, σε καμιά στιγμή της ύπαρξής του. Γιατί μολονότι αυτή απαιτείται σαν πρακτικώς αναγκαία, μπορούμε να τη βρούμε μόνο σε μια ατέλειωτη πρόοδο προς αυτή την ολοκληρωτική συμφωνία και σύμφωνα με τις αρχές του καθαρού πρακτικού λόγου, Αλλά αυτή η απεριόριστη πρόοδος είναι δυνατή μόνο αν υποθέσουμε μια ύπαρξη που να εξακολουθεί επ΄άπειρον και μια προσωπικότητα του ίδιου του λογικού όντος (που ονομάζεται αθανασία της ψυχής). Το ανώτατο αγαθό είναι πρακτικά δυνατό μόνο αν υποθέσουμε την αθανασία της ψυχής ' η αθανασία άρα αυτή που είναι αχώριστα ενωμένη με τον ηθικό νόμο αποτελεί ένα αίτημα του καθαρού πρακτικού λόγου (που μ΄αυτό εννοώ μια θεωρητική πρόταση, αλλά που σαν τέτοια δεν είναι δυνατόν να αποδειχτεί, εφ΄όσον συνδέεται αχώριστα με ένα πρακτικό νόμο, ο οποίος έχει απριόρι αξία απροϋπόθετη.)...

Η ΥΠΑΡΞΗ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΣΑΝ ΑΙΤΗΜΑ ΤΟΥ ΚΑΘΑΡΟΥ ΠΡΑΚΤΙΚΟΥ ΛΟΓΟΥΟ ηθικός νόμος μας οδήγησε στην προηγούμενη ανάλυση του ηθικού προβλήματος, που, χωρίς καμιά ανάμειξη ηθικών κινήτρων, προδιαγράφεται απλώς από τον καθαρό λόγο. Μας οδήγησε δηλαδή στην αναγκαία πληρότητα του πρώτου και κύριου μέρους του ανώτατου αγαθού, την ΗΘΙΚΟΤΗΤΑ ' και αφού το πρόβλημα αυτό δεν μπορεί να λυθεί ολοκληρωτικά παρά μόνο στην αιωνιότητα, μας έφερε στο αίτημα της ΑΘΑΝΑΣΙΑΣ. Ο ίδιος αυτός νόμος οφείλει να μας οδηγήσει και στο δεύτερο στοιχείο του ανώτατου αγαθού, δηλαδή στην ΕΥΤΥΧΙΑ κανονισμένη ανάλογα με την ηθικότητα, με τόση αμεροληψία όπως πρώτα, χρησιμοποιώντας μόνο το αμερόληπτο λογικό. Με την προϋπόθεση δηλαδή της ύπαρξης μιας αιτίας εξισωμένης μ΄αυτό το αποτέλεσμα πρέπει να απαιτήσει την ύπαρξη του Θεού σαν κάτι που ανήκει αναγκαία στη δυνατότητα του ανώτατου αγαθού (που το αντικείμενο αυτό της βούλησής μας είναι αναγκαστικά ενωμένο με την ηθική νομοθεσία του καθαρού λόγου.) Θέλουμε να εκθέσουμε με τρόπο πειστικό αυτό το δεσμό.Η ευδαιμονία είναι η προϋπόθεση ενός λογικού όντος στον κόσμο. Σ΄όλη τη διάρκεια της ζωής του όλα γίνονται σύμφωνα με την επιθυμία του και τη βούλησή του. Βασίζεται λοιπόν η ευδαιμονία στη συμφωνία της φύσης με το συνολικό του σκοπό και με την ουσιαστική καθοριστική αιτία της βούλησής του. Τώρα ο ηθικός νόμος, σαν νόμος ελευθερίας, προστάζει με καθοριστικές αιτίες , που οφείλουν να είναι εντελώς ανεξάρτητες από τη φύση και από τη συμφωνία τους με τη δύναμή μας της επιθυμίας (σαν κίνητρα). Αλλά το λογικό ον που ενεργεί στον κόσμο δεν είναι μ΄όλα ταύτα συγχρόνως αιτία του κόσμου και της ίδιάς του της φύσης. Δεν υπάρχει λοιπόν στον ηθικό νόμο η παραμικρή αρχή ενός αναγκαίου συνδέσμου ανάμεσα στην ηθικότητα και στην ευδαιμονία που αναλογεί σ΄αυτήν ενός όντος που ανήκει στον κόσμο σαν μέρος και για τούτο εξαρτάται απ΄αυτόν. Το ον τούτο ακριβώς γι΄αυτό δεν μπορεί με τη βούλησή του να γίνει αιτία αυτής της φύσης, και , σ΄ό,τι αφορά την ευδαιμονία του, δεν μπορεί με τις δικές του δυνάμεις να παραγάγει διαρκώς τη συμφωνία αυτής της φύσης με τις πρακτικές του αρχές.Στο πρακτικό πρόβλημα του καθαρού λόγου, δηλαδή στο αναγκαίο έργο του ανωτάτου αγαθού, ένας τέτοιος σύνδεσμος απαιτείται αναγκαστικά. Οφείλουμε να ζητήσουμε να πετύχουμε το ανώτατο αγαθό (που πρέπει οπωσδήποτε να είναι δυνατό). Απαιτείται λοιπόν επίσης η ύπαρξη μιας αιτίας όλης της φύσης, διαφορετικής από τη φύση, που να περιέχει την αρχή αυτού του συνδέσμου, της σύμπτωσης δηλαδή της ευτυχίας με την ηθικότητα. Αλλά η υπέρτατη αυτή αιτία οφείλει να περιέχει την αρχή της συμφωνίας της φύσης απλώς με ένα νόμο της βούλησης των λογικών όντων, με την παράσταση αυτού του νόμου , εφ΄όσον αυτά τα

όντα την τοποθετούν σαν υπέρτατη καθοριστική αιτία της βούλησης, και άρα όχι απλώς με τις συνήθειες ως προς τη μορφή, αλλά επίσης ως προς την ηθικότητά τους, σαν καθοριστική τους αιτία, με την ηθική του δηλαδή πρόθεση. Είναι λοιπόν δυνατό το ανώτατο αγαθό στον κόσμο μόνον εφόσον παραδεχτούμε μια υπέρτατη φύση, που να έχει μια αιτιότητα σύμφωνη προς την ηθική πρόθεση. Τώρα ένα ον, που να είναι ικανό για πράξεις σύμφωνα με την παράσταση των νόμων, είναι μια διάνοια (λογικό ον), και η αιτιότητα ενός τέτοιου όντος κατ΄ αυτή την παράσταση των νόμων είναι η βούλησή του. Η υπέρτατη λοιπόν αιτία της φύσης, εφ΄όσον πρέπει να προϋποτεθεί για το υπέρτατο αγαθό, είναι ένα ον, που με τη διάνοια και τη βούληση είναι η αιτία (ο κατασκευαστής) της φύσης, δηλαδή ο Θεός. Κατά συνέπεια το αίτημα της δυνατότητας του παράγωγου ανώτατου αγαθού ( του αρίστου κόσμου) είναι ταυτόχρονα και αίτημα της πραγματικότητας ενός γενετικού ανώτατου αγαθού, της ύπαρξης δηλαδή του Θεού. Αλλά για μας ήταν καθήκον το να πετύχουμε αυτό το ανώτατο αγαθό ' και άρα το να υποθέσουμε τη δυνατότητα αυτού του ανώτατου αγαθού δεν είναι μόνο δικαίωμα, αλλά και αναγκαιότητα που την απαιτεί το καθήκον. Το ανώτατο αυτό αγαθό, που υπάρχει μόνο υπό την προϋπόθεση της ύπαρξης του Θεού, συνδέει αχώριστα την παραδοχή αυτής της ύπαρξης με το καθήκον. Είναι δηλαδή ηθικά αναγκαίο να παραδεχτούμε την ύπαρξη Θεού.Πρέπει να τονισθεί πως η πάρα πάνω ηθική αναγκαιότητα είναι υποκειμενική, όχι αντικειμενική. Είναι δηλαδή ανάγκη και όχι καθήκον ' γιατί δεν μπορεί να υπάρξει καθήκον που να μας υποχρεώνει να παραδεχτούμε την ύπαρξη ενός πράγματος (γιατί τούτο αφορά τη θεωρητική απλώς χρήση του λόγου). Με την αναγκαιότητα όμως αυτή εννοούμε πως είμαστε αναγκασμένοι να παραδεχτούμε την ύπαρξη Θεού σαν αρχή κάθε υποχρέωσης γενικά (γιατί καθώς αποδείχτηκε αρκετά, η αρχή αυτή βασίζεται μόνο στην αυτονομία του ίδιου του λόγου). Έργο του καθήκοντος είναι μόνο το να εργαστεί για την παραγωγή και για την πρόοδο του ανώτατου αγαθού στον κόσμο. Η δυνατότητα αυτού του αγαθού αποτελεί άρα ένα αίτημα που δεν μπορεί να ικανοποιηθεί διαφορετικά παρά μόνο αν υποθέσουμε μια υπέρτατη διάνοια. Η παραδοχή άρα της ύπαρξης αυτής της διάνοιας συνδέεται με τη συνείδηση του καθήκοντός μας μολονότι αυτό το γεγονός της παραδοχής της ανήκει στο θεωρητικό λόγο και μόνο σχετικά μ΄ αυτόν, αν θεωρηθεί σαν ερμηνευτική αρχή , μπορεί να ονομαστεί υπόθεση. Στη σχέση της όμως προς το κατανοητό ενός αντικειμένου (του ανώτατου αγαθού) δοσμένου σε μας μέσω του ηθικού νόμου, δηλαδή προς το κατανοητό μιας ανάγκης πρακτικής, μπορεί να ονομαστεί πίστη. Και μπορεί να ονομαστεί καθαρή λογική πίστη, αφού πηγάζει απλώς από τον καθαρό λόγο (τόσο κατά τη θεωρητική όσο και κατά την πρακτική του χρήση)...Η θεωρία του χριστιανισμού, σ΄αυτό το σημείο δίνει μια έννοια του ανώτατου αγαθού (του Βασιλείου του Θεού) που ικανοποιεί και την πιο αυστηρή αξίωση του πρακτικού λόγου. Ο ηθικός νόμος είναι άγιος (απαραβίαστος) και αξιώνει την αγιότητα των ηθών, μολονότι κάθε ηθική τελειότητα στην οποία μπορεί να φτάσει ο άνθρωπος είναι πάντοτε μόνο αρετή, δηλαδή πρόθεση σύμφωνη με το νόμο από σεβασμό σ΄αυτόν ΄ και για τούτο σχετικά με την αγιότητα που αξιώνει ο χριστιανικός νόμος δεν αφήνει στο πλάσμα παρά μόνο την πρόοδο προς το άπειρο, αλλά και ακριβώς γι΄αυτό του δίνει την ελπίδα πως θα διαρκέσει επ΄άπειρον. Η αξία μιας πρόθεσης ολοκληρωτικά σύμφωνης προς τον ηθικό νόμο είναι άπειρη ' γιατί κάθε δυνατή ευτυχία , στην κρίση ενός σοφού και παντοδύναμου χορηγού της, δεν έχει άλλους περιορισμούς από την έλλειψη της προσαρμογής των λογικών όντων στο καθήκον τους. Αλλά αυτός καθ' εαυτόν ο ηθικός νόμος δεν υπόσχεται καμιά

ευδαιμονία, γιατί αυτή κατά τις έννοιες μιας φυσικής τάξης γενικά, δεν συνδέεται αναγκαστικά με την υπακοή στον ηθικό νόμοΗ ηθική χριστιανική θεωρία συμπληρώνει αυτή την έλλειψη του δευτέρου στοιχείου (που είναι απαραίτητο για το ανώτατο αγαθό) παρουσιάζοντας τον κόσμο, στον οποίο τα λογικά όντα αφιερώνονται μ΄όλη τους την ψυχή στον ηθικό νόμο, σαν Βασίλειο του Θεού, όπου η φύση και τα ήθη, από τον άγιο δημιουργό τους, που κάνει δυνατό το παράγωγο ανώτατο αγαθό, έρχονται σε εξωτερική αρμονία σε καθένα από αυτά τα στοιχεία χωριστά. Η αγιότητα των ηθών παρουσιάζεται σ΄αυτά τα λογικά όντα σαν πρότυπο γι΄αυτή τη ζωή ' αλλά η ανάλογη με την αγιότητα αυτήν ευδαιμονία , η μακαριότητα, παρουσιάζεται σαν κάτι που μπορεί να πραγματοποιηθεί μόνο σε μια αιωνιότητα, γιατί η αγιότητα πρέπει πάντοτε να χρησιμεύει για πρότυπο του τρόπου της συμπεριφοράς τους σε κάθε κατάσταση και η πρόοδος προς αυτήν είναι δυνατή και αναγκαία σε τούτη εδώ τη ζωή ' αλλά η μακαριότητα σε τούτο τον κόσμο, με τ΄όνομα της ευτυχίας, δεν μπορεί ποτέ να πραγματοποιηθεί (όσο εξαρτάται από τη δύναμή μας) και για τούτο μόνο αντικείμενο ελπίδας μπορεί να γίνει. Μ΄όλα ταύτα η χριστιανική αρχή της ηθικής αυτής δεν είναι καθόλου θεολογική (άρα ετερονομία) αλλά αυτονομία του καθ΄ εαυτό πρακτικού λόγου καθαρού λόγου, γιατί από τη γνώση του Θεού και της βούλησής του δεν σχηματίζει την αρχή αυτών των νόμων , αλλά μόνο την αρχή για την επίτευξη του ανώτατου αγαθού, με την προϋπόθεση της υπακοής σ΄αυτούς τους νόμους ' και το κύριο κίνητρο της υπακοής στο νόμο δεν το τοποθετεί στις επιθυμητές συνέπειες της αλλά μόνο στην παράσταση του καθήκοντος καθώς μόνο στην πιστή εκπλήρωση αυτού του καθήκοντος καθώς μόνο στην πιστή εκπλήρωση τούτου βρίσκεται η αξία για την απόκτηση της ευδαιμονίας.Κατ΄αυτό τον τρόπο, ο ηθικός νόμος μέσω της εννοίας του ανώτατου αγαθού, σαν αντικείμενου και τελικού σκοπού του καθαρού πρακτικού λόγου, οδηγεί προς τη θρησκεία, δηλ, τη γνώση των καθηκόντων , που είναι θείες προσταγές κι όχι κυρώσεις, δηλ. αυθαίρετα διατάγματα και καθέαυτά συμπτωματικά μιας εξωτερικής βούλησης, αλλά ουσιώδεις νόμοι κάθε βούλησης καθ΄εαυτό ελεύθερης και που πρέπει να θεωρηθούν σαν προσταγές του υπερτάτου όντος. Γιατί μόνο από μια ηθικά τέλεια βούληση (άγια και καλή) και ταυτόχρονα παντοδύναμη, μπορούμε να ελπίσουμε το ανώτατο αγαθό, που έχουμε καθήκον, κατά τον ηθικό νόμο, να το τοποθετήσουμε σαν αντικείμενο των προσπαθειών μας , και άρα μπορούμε να ελπίσουμε πως θα το πετύχουμε με τη συμφωνία μας προς αυτή τη βούληση. Και εδώ το παν παραμένει ανεπηρέαστο και βασίζεται απλώς στο καθήκον, χωρίς να μπορούν να τεθούν για κίνητρα ο φόβος ή η ελπίδα που αν γίνονταν αρχές θα κατέστρεφαν όλη την ηθική αξία των πράξεων. Ο ηθικός νόμος με προστάζει να κάνω έσχατο αντικείμενο όλων των προσπαθειών μου το ανώτατο αγαθό το δυνατό σ΄αυτό τον κόσμο. Αλλά δεν μπορώ να ελπίσω πως θα το πραγματοποιήσω παρά μόνο με τη συμφωνία της βούλησής μου προς τη βούληση ενός αγαθού και άγιου δημιουργού του κόσμου ' και μολονότι η ευδαιμονία μου περιλαμβάνεται στην έννοια του ανώτατου αγαθού, σαν σ΄ένα σύνολο όπου η μεγαλύτερη ευτυχία παρουσιάζεται ενωμένη, κατά την πιο ταιριαστή αναλογία, με την μεγαλύτερη ποσότητα ηθικής τελειότητας (της δυνατής στα δημιουργήματα ) όμως δεν είναι η ευδαιμονία αλλά ο ηθικός νόμος (που άλλωστε περιορίζει με αυστηρούς όρους την απεριόριστη επιθυμία μου) η καθοριστική αιτία της βούλησης, που είναι κατάλληλη για την επίτευξη του ανώτατου αγαθού.Για τούτο η ηθική είναι η θεωρία που μας διδάσκει όχι πώς οφείλουμε να γίνουμε ευτυχείς, αλλά πώς οφείλουμε να γίνουμε άξιοι της ευδαιμονίας. Μόνο όταν προστίθεται και η θρησκεία έρχεται η ελπίδα της συμμετοχής μας, κάποια

μέρα, στην ευτυχία κατά το βαθμό που την αξίζουμε σύμφωνα με τη διαγωγή μας.

Στέλιος Παπαντωνίου 21.3.2001