Κεφάλαιο 3: Αναζητώντας τη γνώση. ENOTHTA ΤΡΙΤΗ: ΘΕΩΡΙΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΗΓΗ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ. 3. Η ανάγκη μιας συνθετικής προσέγγισης (Καντ)

© Κωνσταντίνος Βακουφτσής

20 ΓΕΛ ΝΕΑΠΟΛΗΣ 2014

Διδακτικοί στόχοι

α. Να εξοικειωθούμε με τη φιλοσοφική ορολογία τηςκαντιανής κριτικής θεωρίας: εποπτεία, μορφές εποπτείας,φαινόμενα, καθεαυτά, κατηγορίες, υπερβατολογικόςιδεαλισμός, a priori= ιδιότητα αυτού που είναι χρονικάπρότερο ή και λογικά ανεξάρτητο από την εμπειρία. «Μετον όρο γνώσεις a priori εννοούμε [...] αυτές που είναιαπολύτως ανεξάρτητες από κάθε εμπειρία». (Καντ)

β. Να προβληματιστούμε σχετικά με τη δυσκολία επαρκούςπεριγραφής της συνεργασίας των αισθήσεων με τον ορθόλόγο, ώστε να δοθεί «απάντηση» στο πρόβλημα τηςσύνδεσης του νου με τον κόσμο και να συνειδητοποιήσουμετο «τίμημα» για την εξασφάλιση αυτής της συνεργασίας.

γ. Να αποτιμήσουμε τη σημασία του καντιανούγνωσιολογικού εγχειρήματος.

1. Ποια είναι η συνεισφορά του Καντ στον προβληματισμό για την πηγή τηςγνώσης; Πως οδηγήθηκε στη διατύπωση της συνθετικής θεωρίας;

Ο Καντ επιχείρησε τη σύνθεση (σύζευξη, συγκερασμό, γεφύρωμα) των δύο μονομερών προσεγγίσεων,θεωριών σχετικά με την πηγή της γνώσης, του ορθολογισμού και του εμπειρισμού.

Θυμόμαστε ότι: ο ορθολογισμός θεωρεί πηγή γνώσης το νου, αποδεχόμενος την a priori, την προ-εμπειρική γνώση, ενώ ο εμπειρισμός θεωρεί ότι οι αισθήσεις αποτελούν την ασφαλή οδό για τηδημιουργία της γνώσης, των βέβαιων και αντικειμενικών παραστάσεων.

Ο Καντ προχώρησε στο προφανές και αυτονόητο ωστόσο δύσκολο: σε μία θεωρία με μεγαλύτερηπληρότητα διατυπώνοντας την άποψη πως η γνώση πηγάζει από τη συνεργασία του νου και τωναισθήσεων. Επομένως και η αντιληπτική ικανότητα του νου εξαρτάται και στηρίζεται εξίσου στιςλειτουργίες των αισθήσεων και της λογικής.

Ο Καντ θεωρεί την εμπειρία τυφλή χωρίς τη νόηση και τη νόηση κενή χωρίς την εμπειρία.

Η κριτική του εμπειρισμού: Η γνώση δεν είναι παθητική διαδικασία πρόσληψης και συσσώρευσηςδεδομένων των αισθήσεων. Ο νους είναι αυτός που θέτει σε τάξη την εμπειρία μέσω των κατηγοριώντης νόησης και των μορφών της καθαρής εποπτείας.

Η κριτική του ορθολογισμού: Ο ορθός λόγος δεν συλλαμβάνει προϋπάρχουσες αναγκαίες αλήθειεςμέσω της εποπτείας ή με το να τις θεωρεί προφανείς. Δεν μπορεί μόνος του να συνδέσει τα στοιχείατου με τις αλήθειες του εμπειρικού κόσμου. Είναι αναγκαία λοιπόν η συνεργασία.

2. Πως γίνεται όμως αυτή η συνεργασία; Συνδέονται απευθείας ο ορθός λόγος μετον εμπειρικό κόσμο; Πρόκειται για μια απλή προσθετική λειτουργία, κατά τηνοποία συσσωρεύονται δεδομένα των αισθήσεων στα δεδομένα του νου;

Σ’αυτά τα ερωτήματα απαντά ο Καντ με τησυνθετική του θεωρία. 'Η γνώση είναιδυνατή επειδή υπάρχει στην εμπειρία μας,κι αφού υφίσταται, πρέπει να υφίστανται κιοι συνθήκες που την καθιστούν δυνατή.Μάλιστα, η πραγματικότητα που μας είναιγνώσιμη, συνίσταται ακριβώς στιςσυνθήκες αυτές'. Aυτές είναι σε γενικέςγραμμές οι προκείμενες τουγνωσιοθεωρητικού προγράμματος τουΚαντ.

Στάδια δημιουργίας της γνώσης

Αρχικά έχουμε τη συγκρότηση τηςεμπειρίας.

Η γνώση αρχίζει από την εμπειρία. Δενέχουμε καμιά γνώση μέσα μας που ναπροηγείται της εμπειρίας.

Στη συνέχεια ο νους επεξεργάζεται μετους μηχανισμούς του τα δεδομένα τωναισθήσεων.

Τα αντικείμενα που ερεθίζουν τιςαισθήσεις μας είναι αυτά που αφυπνίζουντη γνωστική μας δύναμη.

Άρα ο ορθός λόγος δεν μας παρέχει apriori γνώση για τα πράγματα αλλά apriori μηχανισμούς για την επεξεργασίατων δεδομένων.

Εξώφυλλο της "Κριτικής του Καθαρού Λόγου" τουΚαντ.

3. Πως ακριβώς λειτουργούν αυτοί οι νοητικοί μηχανισμοί;

Ο νους αντιλαμβάνεται τα εμπειρικά δεδομένα και μετατρέπει ταφαινόμενα σε ενιαίες παραστάσεις, κάτι που επιτυγχάνεται με τηντοποθέτησή τους στο χώρο και στο χρόνο. Ο χώρος και ο χρόνοςείναι εγγενείς, σύμφυτες μορφές εποπτείας. Αποτελούν τιςαπαραίτητες προϋποθέσεις της αντιληπτικής λειτουργίας.Υπάρχουν ανεξάρτητα από την εμπειρία και είναι αδύνατη ηαντίληψη αν το εμπειρικό υλικό δεν τοποθετηθεί στον χωροχρόνο.

Κατόπιν, περνάμε στη διατύπωση πεποιθήσεων, λογικών κρίσεωνγύρω από τα πράγματα της εμπειρίας, ιδωμένα όμως ωςοργανωμένα φαινόμενα και όχι καθεαυτά.

Τελικά ο Καντ καταλήγει ότι και από το συγκερασμό αυτόπαραμένουν αναπάντητα ουσιώδη φιλοσοφικά ερωτήματα (υφήκόσμου, ύπαρξη Θεού, αθανασία ψυχής) γιατί η φιλοσοφική σκέψηείναι υπερβατολογική και όχι υπερβατική.

4. Ποια είναι η σημασιολογική διαφορά των όρων υπερβατολογική καιυπερβατική γνώση;

Πορτρέτο του Ιμμάνουελ Καντ από τον DresdnerKunsthandel περίπου στα 1790.

Υπερβατολογική είναι κάθε γνώση που γενικά δενασχολείται τόσο με τα αντικείμενα όσο με το δικό μαςτρόπο γνώσεως των αντικειμένων.

Υπερβατική είναι αυτή που προχωράει με τη βοήθειατου λόγου πέρα από τα όρια της δυνατής ανθρώπινηςεμπειρίας.

Η μεταφυσική του Καντ έχει συχνά εξηγηθεί μεαναφορά στο παράδειγμα ή μεταφορά τουμπισκοτοκόπτη, 'cookie-cutter'. Η ζύμη (ταπράγματα καθ' εαυτά) είναι ανεξάρτητη από τονζαχαροπλάστη (εμάς). Ο ζαχαροπλάστης επιθέτει τιςλεπίδες ή φόρμες του μπισκοτοκόπτη για νακατασκευάσει, ή φορμάρει τα μπισκότα (φαινόμενα).

Πρόκειται, βέβαια, για μια ιδιοφυή, όσο καιμυστηριώδη μεταφυσική που έχει σαγηνεύσει τηνφιλοσοφία στο τελευταίο τέταρτο της χιλιετίας. Ηπραγματικότητα είναι μυστηριώδης καθ' εαυτή γιατίείναι απρόσιτη. Η πραγματικότητα όπως τηνγνωρίζουμε είναι μυστηριώδης καθώς δεν είναι, κατάκάποιο τρόπο, παρά έργο των χειρών μας. Πώςμπορούν οι μπισκοτοκόπτες του μυαλού μας να βγούνέξω και να φτάσουν τα αστέρια;

5. Πως επιτυγχάνεται η συνεργασία ορθού λόγου-εμπειρίας;

Η συνεργασία ορθού λόγου-εμπειρίας είναι εφικτή χάρη στις εποπτείες.

Ο Καντ ενδιαφέρεται να γεφυρώσει το χάσμα που άφησε ο εμπειριστής Λοκανάμεσα στον γνώστη και το αντικείμενο της γνώσης, το χάσμα που οδηγεί στονσκεπτικισμό. Η ιδεαλιστική λύση του επισκόπου Μπέρκλεϋ ήταν να φέρει τοαντικείμενο μέσα στον νου. Ο Καντ θεωρεί ότι η δική του λύση απορρίπτει τηνάποψη αυτή: το αντικείμενο είναι εξωτερικό ως προς τον νου - 'εκεί έξω' - αλλάεν μέρει συνίσταται, 'κατασκευάζεται' από μας. Σαν έννοια που 'αναγνωρίζει' τοαντικείμενο και σαν αίσθηση η τάξη κι η οργάνωση της οποίας οφείλει στηναιτιότητα και τις 'εποπτείες' του χώρου και του χρόνου. Το κρίσιμο βήμα του Καντείναι από το:

Α. Κάποιες συνθήκες πρέπει να ισχύουν αν πρόκειται να γνωρίζουμε αντικείμενα.

στο

Β. Τα αντικείμενα που γνωρίζουμε πρέπει να συνίστανται από αυτές τις συνθήκες.

6. Να ορίσετε τις έννοιες εποπτείες και κατηγορίες

Εποπτείες, κατά τον Καντ, είναι οι άμεσες, ενιαίεςπαραστάσεις που παρουσιάζονται στις αισθήσεις μας.Αυτές περιέχουν το πολλαπλό εμπειρικό υλικό, το οποίοέχει ήδη μεταβληθεί σε μία πρώτη επεξεργασία, πρινέλθει σε επαφή με τις κατηγορίες, τις νοητικέςλειτουργίες που διαμορφώνουν παραστάσεις ενόςβαθύτερου επιπέδου, τις έννοιες.

Οι εποπτείες εντάσσονται στις κατηγορίες νόησης: τηςποσότητας, της ποιότητας, της σχέσης, του τρόπου.Στοιχείο αυτών των κατηγοριών είναι ησυμπληρωματικότητα.

Κατηγορίες, σύμφωνα με τον Καντ, είναι οιπροεμπειρικές μορφές λειτουργίας της νόησης, χάρη στιςοποίες οργανώνεται και αξιοποιείται το υλικό τηςεμπειρίας.

7. Πως επέδρασε η καντιανή προσέγγιση στη νεότερη φιλοσοφική σκέψη;

Η καντιανή σύνθεση αποτελεί την αφετηρίακαι της μεταγενέστερης αντιμετώπισης τωνγνωσιολογικών προβλημάτων, κυρίως στοχώρο της φιλοσοφίας των μαθηματικών καιτων φυσικών επιστημών.

Παρόλο που έζησε την περίοδο τουΔιαφωτισμού, ο Καντ θεωρείται απόπολλούς νεότερους φιλοσόφους ως οδιανοητής που ενσαρκώνει τη μετάβαση στηνεωτερικότητα. Η σκέψη του Καντ (1724-1804) αποτελεί σημαντικό σταθμό στηνιστορία της νεότερης φιλοσοφίας όχι μόνογιατί ολοκληρώνει την κριτική στροφή πουεγκαινιάζει ο Ντεκάρτ αλλά και γιατίσφραγίζει την πορεία ολόκληρης τηςμεταγενέστερης φιλοσοφίας, με την έννοιαότι αυτή βρίσκεται έκτοτε σε έναν μόνιμοκριτικό διάλογο μαζί της.

«Δεν θα δράσω με άλλο τρόπο παρά έτσι που ναμπορούσα να επηρεάσω ώστε το αξίωμά μου να γίνεικαθολικός νόμος». IΜΜΑΝΟΥΕΛ ΚΑΝΤ

Θέματα για συζήτηση: 1. Να διαβάσετε το απόσπασμα από την «Κριτική του καθαρούλόγου» του Καντ και να καταδείξετε τη σημασία που αποδίδει στο ρόλο της εμπειρίας, παρόλοπου βρίσκεται πιο κοντά στον ορθολογισμό. Με ποιο είδος συλλογισμού γίνεται κατανοητή;

«Το ανάλαφρο περιστέρι, σχίζοντας με τοελεύθερό του πέταγμα τον αέρα, που νιώθει τηναντίστασή του, θα μπορούσε να πλάσει τηνπαράσταση ότι αυτό θα το πετύχαινε πολύ πιοκαλά μέσα στον κενό από αέρα χώρο. Έτσιακριβώς εγκατέλειψε ο Πλάτων τον αισθητόκόσμο, γιατί αυτός θέτει στη νόηση τόσο στενάόρια, και ρίχτηκε με τόλμη πέρα απ’ αυτόν με ταφτερά των ιδεών στον κενό χώρο της καθαρήςνοήσεως. Δεν πρόσεξε ότι παρ’ όλες τιςπροσπάθειές του δεν κέρδιζε δρόμο, γιατί δενείχε έρεισμα, κατιτί σαν υποστήριγμα, όπου θαμπορούσε να στερεωθεί και να βάλει δύναμη, γιανα μετακινήσει τη νόηση από τη θέση της. Είναιη συνηθισμένη μοίρα του ανθρώπινου λόγου στηνάκρα θεωρητική του μορφή να αποπερατώνει τοοικοδόμημά του όσο μπορεί πιο νωρίς και ύστεραπια να εξετάζει για πρώτη φορά αν έχουν μπειγερά θεμέλια. Αλλά τότε επιστρατεύονται κάθελογής προσχήματα, για να παρηγορηθούμε ωςπρος τη στερεότητά του ή ακόμα καλύτερα για νααπορρίψουμε έναν τόσο καθυστερημένο καιεπικίνδυνο έλεγχο…».

Ρενέ Μαγκρίτ, «Η μεγάλη οικογένεια», 1963. Λάδισε καμβά.

2. Αφού διαβάσετε προσεκτικά το απόσπασμα από την «Κριτική του καθαρού λόγου»» τουΚαντ, στη σ. 87 του σχολικού σας βιβλίου, να απαντήσετε στις ερωτήσεις:

«Ότι κάθε γνώση μας αρχίζει με την εμπειρία, αυτό δεν επιδέχεται καμιά αμφιβολία, γιατί με τι άλλο θαμπορούσε να αφυπνιστεί η γνωστική μας δύναμη για να ασκήσει το έργο της, αν όχι με αντικείμενα πουερεθίζουν τις αισθήσεις μας και που πότε προκαλούν από μόνα τους τη γέννηση παραστάσεων και πότεβάζουν τη νοητική μας ενέργεια σε κίνηση να τις συγκρίνει, να τις συνδέσει ή να τις χωρίσει και έτσι νακατεργαστεί το άμορφο υλικό των κατ’ αίσθηση εντυπώσεων για τον σχηματισμό μιας γνώσης τωναντικειμένων που ονομάζεται εμπειρία. Έτσι, από την άποψη του χρόνου, δεν έχουμε καμιά γνώση μέσαμας που να προηγείται από την εμπειρία, όλες αρχίζουν με αυτήν. […] Αλλά και αν ακόμα κάθε γνώση μαςπρωταρχίζει με την εμπειρία, αυτό δε σημαίνει ότι καθεμιά πηγάζει από την εμπειρία. Γιατί θα ήτανδυνατόν ακόμα και η εμπειρική γνώση μας η ίδια να αποτελεί ένα σύνθετο κατασκεύασμα από αυτό πουπροσλαμβάνουμε μέσω εντυπώσεων και από εκείνο που η ίδια η γνωστική μας δύναμη (ερεθιζόμενημονάχα από τις κατ’ αίσθηση εντυπώσεις) αντλεί από τον εαυτό της. […]

Oνομάζω υπερβατολογική κάθε γνώση που γενικά δεν ασχολείται τόσο με τα αντικείμενα όσο με τον δικόμας μονάχα τρόπο γνώσεως αντικειμένων, εφόσον αυτός πρόκειται να είναι a priori δυνατός. […] Από ταπράγματα νοούμε a priori μονάχα εκείνο που εμείς οι ίδιοι θέτουμε σ’ αυτά”».

(Ιμ. Καντ, Κριτική του καθαρού λόγου, μτφρ. Αναστάσιος Γιανναράς, εκδ. Παπαζήσης, Αθήνα 1977, Β1-2,Α11/Β25, ΒΧVIII)

Ποια είναι, σύμφωνα μ ’αυτό, η αρχή, η αφετηρία της γνώσης;

Πως ακριβώς, μέσα από ποιες διαδικασίες συγκροτείται η εμπειρία και πως συντίθεται τελικά ηγνώση;

Ποια είναι η διαφορά της αρχής από την πηγή της γνώσης, όπως φαίνεται στη δεύτερη παράγραφοτου αποσπάσματος;

Ποια γνώση χαρακτηρίζει υπερβατολογική ο Καντ;

3. Ποια είναι τα βήματα του σχηματισμού της γνώσης, έτσι όπως ερμηνεύει τηνκαντιανή θεωρία ο Ε. Παπανούτσος;

Πρώτα χρησιμοποιούνται οι a priori μορφέςτης εποπτείας, ο τόπος και ο χρόνος, για νασχηματισθούν οι παραστάσεις, και έπειτα μετην επέμβαση των καθαρών μορφών τηςνόησης, των κατηγοριών, ο νους συγκροτείτελειότερα λογικά πλάσματα: τις έννοιες, όπουαποθησαυρίζεται η αντικειμενική, έγκυρηγνώση. Κατά βάθος όλη αυτή η επεξεργασίαείναι μια διαδικασία συνθετική. Σύνθεση, λέγειο Καντ, ονομάζω αυτή τη δραστηριότητα, για ναδείξω ότι οι δεσμοί με τους οποίους ο νουςσυνθέτει τα δεδομένα των αισθήσεων καικατασκευάζει τα αντικείμενα (τις έννοιές τους)δεν δίνονται μαζί με αυτά, αλλά υφαίνονται απότο ίδιο το υποκείμενο με την αυτενέργειά του.Είναι πλάνη λοιπόν να νομίζομε τα αντικείμεναείδωλα μιας αυθύπαρκτης πραγματικότηταςαπάνω στο αδρανές κρύσταλλο της συνείδησης.Τα αντικείμενα είναι προϊόντα της συνθετικήςλειτουργίας της.

Γνωσιολογία Ε. Παπανούτσου, εκδ. Ίκαρος,Αθήνα, σ. 23.

Ρενέ Μαγκρίτ, Άνδρας με ψηλό καπέλο, 1964. Λάδι σεκαμβά.

4.Ποιος είναι ο ρόλος των κατηγοριών στο σχηματισμό της γνώσης;

«Χάρη στις κατηγορίες αυτές, κατά τον Καντ, είμαστε σε θέση να βάλουμε σε τάξη τοπολύμορφο και ακατάστατο περιεχόμενο της εμπειρίας μας. Να το οργανώσουμε σεσυγκεκριμένες ενότητες και να συντάξουμε σε έννοιες τις ετερόκλητες παραστάσεις πουσχηματίζουμε με τις αισθήσεις μέσα μας. Με βάση την κατηγορία, ας πούμε, τηςενότητας ή της ολότητας, από τις άσχετες, όπως είδαμε παραπάνω, παραστάσεις τουκόκκινου χρώματος, του παραλληλόγραμμου σχήματος, της σκληρότητας κ.α. μπορούμενα σχηματίσουμε την έννοια ενός κόκκινου τραπεζιού που αντιπροσωπεύει μέσα μας τοκαθεαυτό τραπέζι, ένα συγκεκριμένο υλικό τραπέζι που υπάρχει έξω από μας...

Οι κατηγορίες μοιάζουν με τα δίχτυα του ψαρά. Αν τα δίχτυα έχουν μεγάλες τρύπες, πουαφήνουν τα ψάρια να φεύγουν, ή μικρές τρύπες, που να μην τους επιτρέπουν να μπουνμέσα σ’ αυτά, ο ψαράς οφείλει να τα αντικαταστήσει με άλλα, καταλληλότερα δίχτυα. Τοείδος των ψαριών, που προτίθεται να ψαρέψει ο ψαράς, υπαγορεύει και το είδος τωνδιχτυών, που πρέπει να χρησιμοποιήσει. Κατά τρόπο ανάλογο, για τον Καντ, η μορφή τηςεμπειρίας μας υπαγορεύει το είδος των κατηγοριών, προκειμένου βάσει αυτών, ναοργανώσουμε το πολύμορφο περιεχόμενό της και να αποκτήσουμε έτσι τη γνώση τηςπραγματικότητας».

Αρχές Φιλοσοφίας Θ.Πελεγρίνη, ΟΕΔΒ, σ. 57-58.