ΕΛΠ22 - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ - ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Β9

50
ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ ΕΩΣ ΤΟΝ 20o ΑΙ. - ΤΟΜΟΣ Β’ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9 ο – ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΛΟΓΙΟΙ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ Η περίοδος από την Άλωση μέχρι τις αρχές της Ελληνικής Επανάστασης. Την ίδια περίοδο στη Δύση πραγματοποιείται η Επιστημονική Επανάσταση και ο Διαφωτισμός. 9.3. ΚΟΡΥΔΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΝΕΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ ΙΔΕΕΣ 9.3.1. Ο ΧΡΥΣΑΝΘΟΣ ΝΟΤΑΡΑΣ ΚΑΙ Η ΝΕΑ ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑ 1. Η κυριαρχία της κορυδαλλικής φιλοσοφικής παιδείας φτάνει χωρίς σοβαρές αμφισβητήσεις εκ μέρους των λογίων έως τη δεύτερη δεκαετία του 18 ου αι. 2. Η ευρεία διάδοση των χειρογράφων του Κορυδαλλέα πιστοποιεί την εμπέδωση της νεοαριστοτελικής φυσικής φιλοσοφίας και το ενδιαφέρον των δασκάλων της επόχής για τη καλλιέργεια και διάδοσή της. 3. Ο συστηματικός λόγος του Κορυδαλλέα όμως επισκιάζει τη φυσική σκέψη των επιγόνων του, η οποία εξαντλείται στην αναπαραγωγή σχολίων στα αριστοτελικά κείμενα. 4. Πρέπει να φτάσουμε στο 1716 για να εμφανιστεί ένα έργο με εξίσου συμπαγή επιχειρηματολογία γύρω από τα φυσικά 1 Αθηνά Σαλούστρου – ΕΛΠ22 – 2012-2013

description

ΕΛΠ22 - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ - ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Β9... Tip: όταν κατεβάζετε τις σημειώσεις απο το scribd να επιλέγετε να κατεβαίνουν ως doc κι οχι ως pdf, επειδή αλλάζει η μορφοποίηση τους και χαλάει η σειρά...

Transcript of ΕΛΠ22 - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ - ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Β9

Page 1: ΕΛΠ22 - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ - ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Β9

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

ΕΩΣ ΤΟΝ 20o ΑΙ. - ΤΟΜΟΣ Β’

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 9ο – ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΛΟΓΙΟΙ

ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ

Η περίοδος από την Άλωση μέχρι τις αρχές της Ελληνικής Επανάστασης.

Την ίδια περίοδο στη Δύση πραγματοποιείται η Επιστημονική Επανάσταση και ο

Διαφωτισμός.

9.3. ΚΟΡΥΔΑΛΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΝΕΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ ΙΔΕΕΣ

9.3.1. Ο ΧΡΥΣΑΝΘΟΣ ΝΟΤΑΡΑΣ ΚΑΙ Η ΝΕΑ ΑΣΤΡΟΝΟΜΙΑ

1. Η κυριαρχία της κορυδαλλικής φιλοσοφικής παιδείας φτάνει χωρίς σοβαρές

αμφισβητήσεις εκ μέρους των λογίων έως τη δεύτερη δεκαετία του 18ου αι.

2. Η ευρεία διάδοση των χειρογράφων του Κορυδαλλέα πιστοποιεί την εμπέδωση

της νεοαριστοτελικής φυσικής φιλοσοφίας και το ενδιαφέρον των δασκάλων της

επόχής για τη καλλιέργεια και διάδοσή της.

3. Ο συστηματικός λόγος του Κορυδαλλέα όμως επισκιάζει τη φυσική σκέψη των

επιγόνων του, η οποία εξαντλείται στην αναπαραγωγή σχολίων στα αριστοτελικά

κείμενα.

4. Πρέπει να φτάσουμε στο 1716 για να εμφανιστεί ένα έργο με εξίσου συμπαγή

επιχειρηματολογία γύρω από τα φυσικά φαινόμενα, με συγγραφέα τον

Πατριάρχη Ιεροσολύμων Χρύσανθο Νοταρά.

5. Ο Νοταράς έλαβε τη βασική του φιλοσοφική παιδεία στην Πατριαρχική

Ακαδημία και 15 χρόνια μετά συνέχισε τις σπουδές του στη Δύση, στη Βιέννη

(1696), στη Βενετία και στην Πάδοβα, ενώ επισκέπτεται και το Παρίσι, όπου για

αρκετούς μήνες παρακολουθεί τις εργασίες στο αστεροσκοπείο.

6. Μολονότι ποτέ σεν άσκησε το επάγγελμα του διδασκάλου το 1707

επεξεργάσθηκε το πρόγραμμα μαθημάτων της Ακαδημίας του Βουκουρεστίου,

το οποίο αργότερα χρησιμοποιήθηκε και για την αναβάθμιση της Ακαδημίας του

Ιασίου.

1Αθηνά Σαλούστρου – ΕΛΠ22 – 2012-2013

Page 2: ΕΛΠ22 - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ - ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Β9

7. Κύρια μαθήματα του προγράμματος: η αρχαία ελληνική γραμματεία, η

φιλοσοφία, και οι φυσικές επιστήμες.

8. Παρόλο που είχε ευρωπαϊκή παιδεία, πρότεινε η φιλοσοφία να ακολουθήσει το

κορυδαλλικό πρότυπο.

9. Όταν έγινε Πατριάρχης ανέπτυξε έντονη πολιτική δράση, που στόχο είχε την

αποτροπή της εξάπλωσης των καθολικών και την εμπέδωση της παρουσίας της

ορθόδοξης εκκλησίας στους Αγίους Τόπους.

10. Το 1719 δημοσιεύει το έργο του Εισαγωγή εις τα Γεωγραφικά και Σφαιρικά,

όπου σε μεγάλο βαθμό αναπαράγει το κορυδαλλικό πρότυπο.

1. Ωστόσο δεν τον ενδιαφέρει η προβολή της αριστοτελικής κοσμολογίας που

έχει γίνει στο μεταξύ κοινός τόπος.

2. Αυτό που τον απασχολεί είναι η υπεράσπιση του γεωκεντρικού συστήματος

έναντι των θεωριών του ηλιοκεντρισμού, οι οποίες εμφανίστηκαν την περίοδο

της Επιστημονικής Επανάστασης.

3. Σπεύδει από την αρχή να παραατηρήσει ότι οι αντιλήψεις αυτές δεν είναι

τίποτα παραπάνω από επανέκδοση των κοσμολογικών απόψεων του

Αρίσταρχου του Σάμιου.

4. Στο έργο του επιχειρεί να τεκμηριώσει ότι η Γη βρίσκεται στο κέντρο του

κόσμου

5. Για το σκοπό αυτό χρησιμοποιεί την κλασική αριστοτελική θεώρηση για το

ιεραρχημένο σύμπαν όπου οι διαφορετικοί τόποι αντιπροσωπεύουν και

διαφορετικές καταστάσεις της ύλης.

6. Ισχυρίζεται επίσης ότι η Γη είναι ακίνητη και δεν περιφέρεται γύρω από τον

Ήλιο, όπως διδάσκουν οι «Κοπερνικάνοι».

7. Ως απόδειξη επικαλείται σειρά βιβλικών εδαφίων, που χρησιμοποιούνται ως

θεϊκές μαρτυρίες για την ακινησία της Γης.

8. Η νεοαριστοτελική εμπειριοκρατία έρχεται να ενισχύσει την

επιχειρηματολογία του, αφού το άτοπο του ηλιοκεντρισμού βεβαιώνει και η

μαρτυρία των αισθήσεων, που συνιστά κύρια γνωσιολογική αρχή του

νεοαριστοτελισμού για τα φυσικά ζητήματα..

9. Η κατακλείδα των επιχειρημάτων του Νοταρά είναι φιλοσοφική:

1. Καμία κίνηση δεν γίνεται χωρίς κάποιο εσωτερικό ή εξωτερικό αίτιο, αφού

η κίνηση είναι μια διαδικασία που προκύπτει από την ενότητα «ποιούντος»

και «πάσχοντος».

2Αθηνά Σαλούστρου – ΕΛΠ22 – 2012-2013

Page 3: ΕΛΠ22 - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ - ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Β9

2. Επομένως με δεδομένη την προφανή έλλειψη κινητικού αιτίου, η κίνηση

της Γης είναι αδιανόητη.

11. Ωστόσο το γεγονός ότι οι κρατούσες νεοαριστοτελικές απόψεις για τον κόσμο δεν

είχαν συναφθεί στο δογματικό επίπεδο με την ορθοδοξία (όπως στη Δύση με τον

αριστοτελισμό του Ακινάτη), επέτρεψε στον Νοταρά να εκθέσει λεπτομερώς τις

απόψεις του του Κοπέρνικου.

12. Έτσι το έργο του είναι το πρώτο βιβλίο στον ελλαδικό χώρο όπου αναπτύσσεται

εκτενώς το ηλιοκεντρικό σύστημα του Κοπέρνικου.

13. Τα περισσότερα μάλιστα σχήματα που συνοδεύουν την έκδοση αναπαριστούν το

ηλιοκεντρικό σύστημα.

14. Ενώ όμως η αντιπαράθεση του στις νέες αστρονομικές θεωρίες είναι ήπιες, η

θέση στην οποία καταλήγει επιχειρεί να συνδυάσει τη φιλοσοφική

επιχειρηματολογία με τη θεολογική ορθοδοξία.

15. Γράφει :

1. «είτε δεχτούμε πτολεμαϊκό σύστημα ως σωστό είτε το κοπερνίκειο η εικόνα

που έχουμε για τον αισθητό κόσμο δεν επηρεάζεται, αφού τόσο στη

γεωγραφία όσο και στην αστρονομία οι περιγραφές των φαινομένων

παραμένουν αναλλοίωτες».

2. Μια όμως και το πτολεμαϊκό σύστημα περιγράφει τα ουράνια φαινόμενα

τουλάχιστον τόσο ικανοποιητικά όσο και το κοπερνίκειο, ενώ επιπλέον

βρίσκεται σε συμφωνία με τις αισθήσεις και τις Γραφές, είναι εύλογο να

προτιμηθεί το πτολεμαϊκό έναντι των νεότερων αστρονομικών θεωριών

3Αθηνά Σαλούστρου – ΕΛΠ22 – 2012-2013

Page 4: ΕΛΠ22 - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ - ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Β9

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΛΟΓΙΟΥ ΣΤΙΣ ΝΕΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ (331-333)

Νοταράς, Δαμοδός και Ανθρακίτης ζουν σε μια περίοδο (τέλη 17ου-αρχές 18ου αι.)

κοινωνικών ζυμώσεων, οι οποίες προκαλούν σοβαρές ανακατατάξεις στην

πνευματική ζωή των ελληνικών πληθυσμών των Βαλκανίων. Δύο φαινόμενα

εμφανίζονται σχεδόν ταυτόχρονα: το νέο κοινωνικό στρώμα των Φαναριωτών και η

μετάβαση Ελλήνων λογίων για σπουδές στην Ευρώπη και κυρίως η επιστροφή τους

απ’ αυτήν:

1. ΦΑΝΑΡΙΩΤΕΣ : ήδη από τα τέλη του 17ου αι. το νέο αυτό κοινωνικό στρώμα

αρχίζει να συγκροτείται γύρω από το Οικουμενικό Πατριαρχείο και τον

διοικητικό μηχανισμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

1. Είναι άνθρωποι με ευρωπαίκή παιδεία και έντονες πολιτικές φιλοδοξίες, οι

οποίοι αρχίζουν σταδιακά να καταλαμβάνουν τα κοσμικά αξιώματα της

εκκλησία (οφφίκια) αλλά και υψηλές θέσεις μέσα στην οθωμανική διοίκηση.

2. Οπαδοί της φωτισμένης δεσποτείας, την οποία επιχειρούν να υλοποιήσουν

όσοι απ’ αυτούς διορίζονται ηγεμόνες της Μολδαβίας και της Βλαχίας.

3. Η δράση τους τόσο στην Κωνσταντινούπολη όσο και στις παραδουνάβιες

ηγεμονίες επηρεάζει σε σημαντικό βαθμό την ελληνική πνευματική ζωή:

1. Κωνσταντινούπολη : συγκροτούν ένα δίκτυο πολιτικής επιρροής γύρω από

τα κέντρα εξουσίας.

2. Παραδουνάβιες ηγεμονίες: οργανώνουν τις ηγεμονικές αυλές επιχειρώντας

να παγιώσουν την τοπική τους εξουσία.

4. Ο σημαντικότερος λόγος για την επιρροή αυτή είναι ότι οι αισθανόμενοι οι

ίδιοι μέρος της ευρωπαϊκής και κυρίως της γαλλικής κουλτούρας, φροντίζουν

να ανοίξουν διαύλους επικοινωνίας με τη δυτική παιδεία.

5. Είναι η πρώτη φορά μετά την Άλωση που η επικοινωνία με τη Δύση γίνεται με

διάθεση αφομοίωσης, έστω και επιλεκτικής, των νέων επιτεύξεων του

ευρωπαϊκού πνεύματος.

6. Επίσης για πρώτη φορά στον ελληνικό χώρο εμφανίζεται ένα κέντρο εξουσίας,

το οποίο διατηρεί μια σχετική αυτονομία από την εκκλησία, το οποίο μπορεί

να προσφέρει τις ευκαιρίες για την αναμόρφωση της πνευματικής ζωής του

τόπου.

4Αθηνά Σαλούστρου – ΕΛΠ22 – 2012-2013

Page 5: ΕΛΠ22 - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ - ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Β9

7. Μολονότι στην πλειοψηφία τους οι λόγιοι εξακολουθούν να είναι κληρικοί,

γίνεται σταδιακά κοινή συνείδηση ότι η πνευματικά δραστηριότητα γενικά και

ο φιλοσοφικός στοχασμός ειδικά δεν περιχαρακώνονται πλέον στο δίπολο

θρησκευτική ορθοδοξία-νεοαριστοτελισμός.

8. Αλλά και η ίδια η εκπαιδευτική δραστηριότητα παύει να υπόκειται στον

αποκλειστικό έλεγχο της εκκλησίας.

9. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η συμμετοχή του Νοταρά στην ανασυγκρότηση

των Ακαδημιών Βουκουρεστίου και Ιασίου, που αποδεικνύει ότι οι λόγιοι

εμπλέκονται πλέον σε πνευματικές δραστηριότητες που βρίσκονται πέρα από

την στενή επιρροή της εκκλησίας

2. ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ ΣΠΟΥΔΑΓΜΕΝΩΝ ΣΤΗΝ

ΕΥΡΩΠΗ ΛΟΓΙΩΝ:

1. Την ίδια περίοδο όλο και περισσότεροι λόγιοι πάνε για σπουδές στην Ευρώπη,

αλλά το σημαντικότερο είναι ότι όλο και περισσότεροι επιστρέφουν στον

ελλαδικό χώρο για να ασκήσουν κυρίως το επάγγελμα του δασκάλου και

δευτερευόντος του γιατρού.

2. Μέχρι τον 17ο αι. οι Έλληνες λόγιοι είχαν μείνει μακριά από τις διεργασίες

της Αναγέννησης κυρίως λόγω της επιφυλακτικότητας απέναντι στον

καθολικισμό αλλά και επειδή τα πνευματικά ενδιαφέρονται της περιόδου ήταν

περιορισμένα.

3. Η κατάσταση αυτή όμως ήδη από τα τέλη του 17ου αντιστρέφεται, για δύο

κυρίως λόγους:

1. Ο πρώτος λόγος σχετίζεται με τις κοινωνικές διεργασίες στον

ευρύτερο βαλκανικό χώρο, με αποτέλεσμα ο μορφωμένος στη Δύση

λόγιος να βρίσκει σταδιακά τη θέση του στην υπό διαμόρφωση

ελληνική κοινωνία:

1. Αρχίζουν να φαίνονται τα πρώτα σημάδια συγκρότησης της

νεοελληνικής κοινωνίας, ακόμα κι αν αυτή περιορίζεται ακόμα στη

συγκρότηση της φαναριώτικης αριστοκρατίας.

5Αθηνά Σαλούστρου – ΕΛΠ22 – 2012-2013

Page 6: ΕΛΠ22 - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ - ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Β9

2. Οι μορφωμένοι λοιπόν Έλληνες που επιστρέφουν στον ελλαδικό χώρο

βλέπουν να διανοίγονται μπροστά τους επαγγελματικές προοπτικές

που δεν υπήρχαν πριν.

3. Είναι η εποχή που δημιουργούνται όλο και περισσότερα σχολεία

ανώτερης παιδείας, ενώ διατίθενται μεγάλα ποσά από χορηγούς για τη

δημιουργία βιβλιοθηκών και για την έκδοση νέων βιβλίων.

4. Οι λόγιοι λοιπόν που επιστρέφουν έχουν σοβαρή πιθανότητα να

εργαστούν στα νέα αυτά σχολεία, εξασφαλίζοντας το εισόδημα τους.

5. Οι επαγγελματικές τους επιλογές διευρύνονται καθώς υπάρχει επίσης

ζήτηση για ιδιωτικούς δασκάλους, γραμματικούς και γιατρούς.

2. Ο δεύτερος λόγος είναι ότι ο ίδιος αυτός λόγιος σταδιακά

περιθωριοποιείται από την πνευματική ζωή της Δύσης:

1. Οι Έλληνες που πάνε για σπουδές στη Δύση προέρχονται από μια

συμπαγή νεοαριστοτελική παιδεία, η οποία είναι συνυφασμένη με τη

μελέτη της ορθόδοξης θεολογίας και της αρχαίας γραμματείας.

2. Αυτό το είδος μόρφωσης είχε το αντίστοιχο του στη Δύση μέχρι και τα

μέσα του 17ου αι..

3. Παράλληλα υπήρχε μια κοινότητα φιλοσόφων, θεολόγων και

φιλολόγων, η οποία ενδιαφερόταν για αυτά τα ζητήματα, και η οποία

αποτελούσε έναν εν δυνάμει χώρο πνευματικής και επαγγελματικής

δραστηριοποίησης για τους Έλληνες λογίους.

4. Προς τα τέλη όμως τους 17ου αι. η κατάσταση στο χώρο της

φιλοσοφίας και των επιστημών αλλάζει δραματικά:

1. Στα περισσότερα ευρωπαϊκά κέντρα έχουν επικρατήσει οι ιδέες

του Διαφωτισμού, με αποτέλεσμα ο προηγούμενος τύπος ανώτατης

παιδείας να περιθωριοποιηθεί.

5. Παράλληλα διαμορφώνονται νέες επιστημονικές κοινότητες που

ενδιαφέρονται για την παραγωγή ενός φιλοσοφικού λόγου για τη

φύση, ο οποίος απέχει πολύ από τις φιλοσοφικές καταβολές των

Ελλήνων λογίων που την εποχή εκείνη σπουδάζουν στη Δύση.

6. Για το λόγο αυτό οι Έλληνες λόγιοι βρίσκονται μπροστά σε ένα

σοβαρό δίλημμα:

6Αθηνά Σαλούστρου – ΕΛΠ22 – 2012-2013

Page 7: ΕΛΠ22 - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ - ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Β9

1. Είτε θα επιλέξουν να αφομοιωθούν από τη νέα κατάσταση

αποποιούμενοι παράλληλα την παραδοσιακή φιλοσοφική τους

παιδεία

2. Είτε θα αφομοιώσουν τις νέες αυτές ιδέες, μέσα στο δικό τους

όμως πολιτισμικό πλαίσιο, προβαίνοντας παράλληλα στις

απαραίτητες προσαρμογές και τροποποιήσεις.

7. Η περίπτωση Νοταρά είναι χαρακτηριστική:

1. Κοσμοπολίτης, σπούδασε στη Δύση, περιηγήθηκε στην Ευρώπη,

παρακολούθησε και τις εργασίες στο αστεροσκοπείο του

Παρισιού.

2. Ωστόσο επιστρέφει στην Ελλάδα και συγγράφει και εκδίδει ένα

έργο που υπερασπίζεται το πτολεμαϊκό σύστημα.

4. Οι ίδιες λοιπόν αιτίες που κάνουν τους μορφωμένους στην Ευρώπη λογίους να

επιστρέψουν στον ελλαδικό χώρο καθορίζουν και το ύφος της πνευματικής

τους δραστηριότητας.

5. Η αφομοίωση των νέων φιλοσοφικών και επιστημονικών ιδεών στο ιδιαίτερο

πνευματικό τους περιβάλλον αναδεικνύεται σε στόχο μείζονος σημασίας.

6. Οι Έλληνες λόγιοι λοιπόν προσπαθούν πλέον να συνθέσουν έναν δικό τους

φιλοσοφικό λόγο περί της φύσεως, ο οποίος θα περιλαμβάνει τόσο την

αρχαία κληρονομιά όσο και τα δόγματα της πίστης. Στην προσπάθεια τους

αυτή αντλούν πλέον υλικά και εργαλεία από 3 διακριτές παραδόσεις:

1. Νεοαριστοτελισμός.

2. Ορθοδοξία

3. Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός

7Αθηνά Σαλούστρου – ΕΛΠ22 – 2012-2013

Page 8: ΕΛΠ22 - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ - ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Β9

9.3.2. ΜΕΘΟΔΙΟΣ ΑΝΘΡΑΚΙΤΗΣ ΚΑΙ ΒΙΚΕΝΤΙΟΣ ΔΑΜΟΔΟΣ, ΟΙ

ΠΡΩΤΕΣ ΑΜΦΙΣΒΗΤΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ

Την ίδια εποχή που δημοσιεύονται τα Γεωγραφικά του Νοταρά παρουσιάζονται

και οι πρώτες απόπειρες ανανέωσης του φιλοσοφικού στοχασμού.

Φορείς είναι οι: Μεθόδιος Ανθρακίτης και Βικέντιος Δαμοδός.

ΜΕΘΟΔΙΟΣ ΑΝΘΡΑΚΙΤΗΣ (1660-1736): είναι η κλασική φυσιογνωμία του

Έλληνα ουμανιστή της εποχής.

1. Γεννήθηκε στο Ζαγόρι το 1660 και πέθανε το 1736.

2. Σπούδασε στην Γκιούμειο Σχολή των Ιωαννίνων.

3. Από το 1697-1708, και ενώ υπηρετούσε ως ιερωμένος, σπούδασε στη Βενετία

γλώσσες, μαθηματικά και φιλοσοφία.

4. Επιστρέφοντας στην Ελλάδα διδάσκει στη Σχολή της Καστοριάς.

5. Λέγεται ότι μετάφρασε Καρτέσιο και Malebranche και δίδαξε τις απόψεις τους.

6. Αν και δεν υπάρχουν πολλές πληροφορίες για την εκπαιδευτική του

δραστηριότητα, φαίνεται ότι ενεπλάκη ως ένα βαθμό στη διαμάχη

νεοπλατωνισμού-αριστοτελισμού.

7. Το 1723 η Ιερά Σύνοδος τον καλεί σε απολογία, ο Ανθρακίτης αρνείται να πάει

και η Σύνοδος τον αφορίζει, ενώ καταδικάζει και τα βιβλία τους. Δύο είναι οι

αιτίες:

1. Η αντίθεση του στην επίσημη εκπαιδευτική πολιτική της εκκλησίας

2. Και οι συκοφαντίες άλλων ιερωμένων.

8. Μέσα στην ίδια χρονιά τον ξανακαλούν και αυτή τη φορά εμφανίζεται και

απολογείται με αποτέλεσμα να αρθεί ο αφορισμός.

9. Τα «τετράδια» του όμως καίγονται και αυτός καταφεύγει σε κρησφύγετο στην

Κωνσταντινούπολη.

10. Ενδεικτικό στοιχείο των ζυμώσεων της περιόδου είναι το γεγονός ότι ο

Ανθρακίτης κατά τη διάρκεια της απολογίας του ενώπιον της Συνόδου, επιμένει

στην αποσύνδεση της φιλοσοφίας από τα δόγματα της πίστης.

11. Σύμφωνα εξάλλου με επιστολή που έστειλε από το κρησφύγετο του η επιμονή του

αυτή εξόργισε περισσότερο τους κατηγόρους του και οδήγησε στην καταδίκη του.

8Αθηνά Σαλούστρου – ΕΛΠ22 – 2012-2013

Page 9: ΕΛΠ22 - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ - ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Β9

12. Το 1725 η Ιερά Σύνοδος τον αποκαθιστά ως διδάσκαλο με τον απαράβατο όμως

όρο ότι θα διδάσκει τη φιλοσοφία αποκλειστικά με τον κορυδαλλικό πρότυπο.

13. Υπό τον όρο αυτό διορίζεται διευθυντής στην Γκιούμειο Σχολή.

14. Ο Ανθρακίτης διαμαρτυρόταν συνεχώς ότι καταδικάζεται ως φιλόσοφος και όχι

ως χριστιανός, ενώ η άρνηση του να υπογράψει την ομολογία που του είχαν

συνθέσει επειδή ήταν αντίθετη προς τη συνείδηση του συμφωνεί και με την

παρατήρηση της καταδικαστικής απόφασης «έχει παρατήσει και αποδοκιμάζει

την περιπατητική φιλοσοφία», καθώς και με την επιστολή που τον αποκαθιστά

υπό όρους το 1725 «διατάσσεται να διδάσκει στο μέλλον την περιπατητική

φιλοσοφία σύμφωνα με το κορυδαλλικό σύστημα».

15. Ο Ανθρακίτης υπήρξε εξέχων μαθηματικός και η διδασκαλία του προβάλλει

κυρίως το έργο των αρχαίων Ελλήνων μαθηματικών και σε κάποιο βαθμό των

Βυζαντινών. Αγνοεί ωστόσο τα νεότερα δυτικά μαθηματικά.

16. Σε έργο του, που συμπλήρωσε και εξέδωσε το 1749 ο μαθητής του Βασιλόπουλος

Μπαλάνος, περιλαμβάνεται ευκλείδεια γεωμετρία, τα Σφαιρικά του Θεοδοσίου,

τριγωνομετρία κ.ά.

17. Στα αστρονομικά θέματα ακολουθεί τη διδασκαλία του φίλου του και

υπερασπιστή του κατά την απολογία του 1723, Πατριάρχη Χρύσανθου Νοταρά.

1. Αυτό αποτελεί σοβαρή ένδειξη ότι παραμένει πιστός σε κάποια έστω εκδοχή

της αριστοτελικής φιλοσοφίας και ότι η αντίθεση στην περιπατητική

φιλοσοφία δεν συνιστά καθολική αντίθεση προς τον αριστοτελισμό.

2. Πολλές φορές επαναλαμβάνει σχεδόν κατά γράμμα τα επιχειρήματα των

Γεωγραφικών του Νοταρά.

3. Υπερασπίζεται το γεωκεντρικό σύστημα αφενός με το γνωστό

αριστοτελικό επιχείρημα της πτώσης των βαρέων σωμάτων και αφετέρου με

αναφορές σε σχετικά βιβλικά χωρία.

4. Για τον ίδιο σκοπό χρησιμοποιεί το αίτημα της συμμετρίας του

σύμπαντος: αφού οι διαφορές του τόπου είναι έξι θα πρέπει η Γη να είναι

στο κέντρο όλων αυτών, αλλιώς θα συνέβαιναν παράξενα πράγματα, όπως

π.χ. ο Ήλιος και οι αστέρες θα ανέτειλαν και θα έδυαν ακανόνιστα χωρίς να

μεσουρανούν, τα δύο ημισφαίρια του ουρανού θα ήταν άνισα, η σκιά των

σωμάτων θα ήταν πάντα από τη μια μεριά.

18. Είναι λοιπόν σαφές ότι ο Ανθρακίτης χρησιμοποιεί τον αριστοτελικό

εμπειρισμό, για να επικυρώσει και να υπερασπιστεί το γεωκεντρικό σύστημα.

9Αθηνά Σαλούστρου – ΕΛΠ22 – 2012-2013

Page 10: ΕΛΠ22 - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ - ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Β9

ΒΙΚΕΝΤΙΟΣ ΔΑΜΟΔΟΣ (1700-1754): γεννήθηκε στη Κεφαλονιά όπου φαίνεται

ότι έλαβε την εγκύκλιο μόρφωση.

1. 1713-1720: στο Φλαγγινιανό Φροντιστήριο στη Βενετία διδάσκεται γραμματική,

φιλολογία, ρητορική, λογική και φιλοσοφία.

2. Ο δάσκαλος του Αντώνιος Κατήφορος λέγεται ότι τον μύησε στη νεότερη, κυρίως

γαλλική, φιλοσοφία.

3. Το 1721, προσέρχεται στις εξετάσεις του Collegio Veneto και κατορθώνει χωρίς

προηγούμενη τετραετή φοίτηση να πάρει το πτυχίο του νομικού σε κανονικό και

αστικό δίκαιο.

4. Επιστρέφει στη γενέτειρά του, τα Χαβριάτα Κεφαλονιάς, όπου ιδρύει Σχολή και

μένει εκεί ασκώντας το επάγγελμα του δασκάλου έως το τέλος της ζωής του.

5. Ο Δαμοδός από δική του επιλογή, και μάλλον λόγω χαρακτήρα, επιλέγει να

παραμείνει μακριά από τα μεγάλα πνευματικά κέντρα της εποχής.

6. Ωστόσο η σχολή του θεωρούνταν από τις πλέον αξιόλογες και φημισμένες της

εποχής του και σε αυτή πιστεύεται ότι φοίτησαν πολλοί σημαντικοί Έλληνες

λόγιοι από τα Ιόνια και τις νοτιοδυτικές περιοχές της Βαλκανικής.

7. Από τα χειρόγραφα των έργων του είναι φανερό ότι το πρόγραμμα της σχολής

περιλάμβανε ολόκληρο τον κύκλο των φιλοσοφικών μαθημάτων και τη ρητορική.

8. Σημαντικά έργα του:

1. Επίτομος Λογική κατ’ Αριστοτέλην και Τέχνη Ρητορική, Βενετία, 1759

2. Μεταφυσική, ήτοι πρώτη φιλοσοφία και φυσική θεολογία

3. Φυσιολογία αιτιολογική κατά την κοινήν διάλεκτον, εν η περί των φυσικών

σωμάτων εστίν ο λόγος.

9. Και για τα τρία έργα υπάρχουν πλήθος από χειρόγραφα, αλλά τα δύο τελευταία

παραμένουν μέχρι σήμερα ανέκδοτα.

10. Η Φυσιολογία αποτελεί το σημαντικότερο ίσως έργο του Δαμοδού και ο μεγάλος

αριθμός των χειρογράφων δηλώνει τη σημαντική διάδοση της στον ελλαδικό

χώρο.

1. Η συγγραφή της ολοκληρώθηκε το 1739 και αποτελεί το πρωιμότερο έργο

φυσικής φιλοσοφίας του 18ου αι.

2. Αποτελείται από τρία μέρη, από τα οποία το πρώτο πραγματεύεται τη

γενική φυσιολογία "περί του φυσικού σώματος απλώς θεωρουμένου",

10Αθηνά Σαλούστρου – ΕΛΠ22 – 2012-2013

Page 11: ΕΛΠ22 - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ - ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Β9

το δεύτερο τη μερική φυσιολογία "περί του αψύχου σώματος" και το

τρίτο τη μερική φυσιολογία "περί του εμψύχου σώματος".

3. Στόχος του Δαμοδού : να καταστήσει γνωστές σε όσους δεν είναι σε θέση

να μελετήσουν τα λατινικά κείμενα τις απόψεις των νεότερων φιλοσόφων,

οι οποίοι "ηύξησαν και ελάμπρυναν τόσον τα εφευρήματα των παλαιών

φυσιολόγων".

4. Η μέθοδος που ακολουθεί για την ανάπτυξη του έργου τους είναι η εξής:

1. Πρώτα παραθέτει την άποψη του Αριστοτέλη

2. Στη συνέχεια την άποψη των Σχολαστικών

3. Τέλος, την άποψη των νεοτέρων φιλοσόφων.

11. Συνοψίζοντας το έργο του Δαμοδού στη φυσική φιλοσοφία θα λέγαμε ότι

επιχειρεί να αφομοιώσει τις αρχές της καρτεσιανής φιλοσοφίας στο πλαίσιο

της αριστοτελικής φυσικής.

12. Η ώσμωση αυτή της φυσικής φιλοσοφίας του Καρτέσιου με την αριστοτελική

οντολογία εγκαινιάζει μια πρακτική που πολλοί λόγιοι πρόκειται να

ακολουθήσουν τα επόμενα χρόνια.

13. Η κοσμολογική θεώρηση του Δαμοδού είναι ενδιαφέρουσα γιατί συνιστά την

πιο ριζική προσπάθεια εκσυγχρονισμού του νεοαριστοτελικού σύμπαντος.

14. Με την χαρακτηριστική ανοχή που είδαμε και στον Νοταρά, παραθέτει και τα

τρία (3) κοσμολογικά συστήματα: το πτολεμαϊκό, το κοπερνίκειο και το

τυχώνειο, σημειώνοντας ότι αυτά τα συστήματα αποτελούν υποθέσεις οι οποίες

στόχο έχουν την επαρκέστερη εξήγηση των αστρονομικών φαινομένων.

15. Ο ίδιος δέχεται την ορθότητα του τυχώνειου συστήματος -με επιχειρήματα που

αργότερα θα τα δούμε να επαναλαμβάνονται στο έργο του Βούλγαρη- επειδή:

1. Σύμφωνα με την νεοαριστοτελική εμπειριοκρατία είναι προφανές ότι η Γη

είναι ακίνητη.

2. Το τυχώνειο σύστημα «σώζει τα φαινόμενα» εξίσου ικανοποιητικά με κάθε

άλλο αστρονομικό σύστημα.

3. Συμφωνεί με τις Γραφές οι οποίες θέλουν τον Ήλιο να περιστρέφεται γύρω

από τη Γη και όχι το αντίθετο.

16. Τα βασικά του επιχειρήματα εναντίον του κοπερνίκειου συστήματος έχουν

θεολογικό χαρακτήρα, ενώ συγχρόνως διαφωνεί και με το πτολεμαϊκό σύστημα.

11Αθηνά Σαλούστρου – ΕΛΠ22 – 2012-2013

Page 12: ΕΛΠ22 - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ - ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Β9

9.4. ΟΙ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΕΣ ΤΗΣ ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑΣ: Η ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΤΟΥ ΝΕΟΥ

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΥ ΛΟΓΟΥ

9.4.1. ΟΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΑΝΑΔΙΑΡΘΡΩΣΕΙΣ ΚΑΙ Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ

ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΣΤΟ Β’ ΜΙΣΟ ΤΟΥ 18 ου ΑΙ.

1. Η περίοδος που ακολουθεί (από τα μέσα του 18ου αι. και μετά – δηλ. 1750)

συνδέεται με μια σειρά κοινωνικών ανακατατάξεων στον ελλαδικό χώρο, όπου

νέα κοινωνικά στρώματα έρχονται στο προσκήνιο.

2. Οι έμποροι των μεγάλων αστικών κέντρων αποτελούν πια αξιόλογη κοινωνική

δύναμη και καθορίζουν με τη δράση τους τη φυσιογνωμία των ελληνικών

κοινοτήτων τόσο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας όσο και των άλλων

ευρωπαϊκών πόλεων, (Βενετίας, Βιέννη, Λειψίας κ.λπ.).

3. Ο ρόλος τους στην πνευματική ζωή είναι αντίστοιχος με εκείνον των

Φαναριωτών, που είδαμε στις αρχές του 18ου αι., καθώς συγκροτούν πλέον και

αυτοί πόλους κοσμικής εξουσίας, ανοικτούς στα νέα ρεύματα της ευρωπαϊκής

σκέψης και διατεθειμένους να ενισχύσουν την ανανέωση της πνευματικής

δραστηριότητας.

4. Οι σχέσεις τους με τους Φαναριώτες στηρίζονται σε έναν άρρητο καταμερισμό

των σφαιρών πολιτικής και οικονομικής επιρροής, χωρίς ωστόσο να είναι πάντοτε

αρμονικές.

5. Επομένως το πλαίσιο της πνευματικής ζωής που διαμορφώνεται στον ελλαδικό

χώρο, προς τα τέλη του 18ου αι., συγκροτείται από τρεις διακριτούς πόλους

εξουσίας, οι οποίοι αντιπροσωπεύουν τις μεταβαλλόμενες ανάγκες και

αναζητήσεις των ποικίλων κοινωνικών στρωμάτων στις νέες συνθήκες.

12Αθηνά Σαλούστρου – ΕΛΠ22 – 2012-2013

Page 13: ΕΛΠ22 - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ - ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Β9

1ος ΠΟΛΟΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ: ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΟ ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟ

Ο μόνος θεσμικά κατοχυρωμένος φορέας απέναντι στις οθωμανικές αρχές.

1. Έχει μια αξιόλογη γραφειοκρατική οργάνωση, από τα κοσμικά αξιώματα της

οποίας επιθυμούν να επωφεληθούν όλοι οι εκπρόσωποι των νεοδιαμορφούμενων

κοινωνικών στρωμάτων.

2. Ωστόσο, όσον αφορά την πνευματική ζωή η εκκλησία αντιπροσωπεύει μια

μάλλον ασταθή δύναμη, αφού λόγω της κορυδαλλικής παράδοσης αποφεύγει να

εμπλακεί σε αντιπαραθέσεις με τη φιλοσοφία και την επιστήμη.

3. Πάντα βεβαίως υπήρχε η πιθανότητα να κάνουν την εμφάνιση τους προσπάθειες

καταστολής της διδασκαλίας της νεότερης φιλοσοφίας, ποτέ όμως οι προσπάθειες

αυτές δεν είχαν βάθος χρόνου και συγκροτημένη πολιτική.

4. Εξάλλου δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η ορθοδοξία αποτελούσε τη σημαντικότερη

ίσως παράμετρο της υπό διαμόρφωση εθνικής ταυτότητας των διάσπαρτων

ελληνικών πληθυσμών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

5. Όσο λοιπόν η προοπτική της εθνικής συγκρότησης αυτών των πληθυσμών γίνεται

ορατή, το βάρος του ιδεολογικού στοιχείου το οποίο αντιπροσωπεύει η εκκλησία

γίνεται μεγαλύτερο και η επιθυμία ενσωμάτωσης του στον φιλοσοφικό λόγο

εντονότερα.

2ος ΠΟΛΟΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ: ΦΑΝΑΡΙΩΤΕΣ ΚΑΙ ΕΜΠΟΡΟΙ,

1. Τα δύο αυτά στρώματα επιζητούν μια ανανέωση της πνευματικής ζωής, αν και

δεν την εννοούν με τον ίδιο τρόπο, ενώ κοινή τους επιδίωξη αποτελεί η

αφομοίωση των νέων φιλοσοφικών και επιστημονικών ιδεών, οι οποίες είχαν ήδη

καθιερωθεί στις δυτικές κοινωνίες.

2. Το γεγονός ότι δεν μιλούν όλοι για τις ίδιες ιδέες θα γίνει ξεκάθαρο μετά τη

Γαλλική Επανάσταση, αλλά μέχρι τότε θα έχει ήδη δημιουργηθεί στην

πνευματική ζωή το έδαφος για σοβαρές ανακατατάξεις, κυρίως στην εκπαίδευση,

όπου ήδη από τα μέσα του 18ου αι. πραγματοποιούνται σημαντικές αλλαγές στην

εκπαίδευση που παρέχεται στους ελληνόφωνους πληθυσμούς των Βαλκανίων.

3. Δεν μιλάμε για εκπαιδευτική μεταρρύθμιση αφού δεν υπάρχει οργανωμένο και

ομοιογενές εκπαιδευτικό σύστημα, αλλά για αλλαγές που συσχετίζονται και με τις

μεταβολές που πραγματοποιούνται την ίδια ώρα στην κοινωνική και οικονομική

διάρθρωση των ελληνικών κοινοτήτων εντός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

13Αθηνά Σαλούστρου – ΕΛΠ22 – 2012-2013

Page 14: ΕΛΠ22 - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ - ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Β9

3ος ΠΟΛΟΣ ΕΞΟΥΣΙΑΣ: Ο ΔΑΣΚΑΛΟΣ

1. Στο πλαίσιο αυτό μεταβάλλεται και ο ρόλος του δασκάλου, ο οποίος

αποδεσμεύεται από την αποκλειστική εικόνα του δασκάλου-ιερωμένου, του

οποίου το έργο θεωρούνταν αποστολή με τη θρησκευτική σημασία του όρου.

2. Μέχρι τότε:

1. Ο δάσκαλος ήταν το κέντρο της εκπαιδευτικής διαδικασίας, είχε ένα

προσωπικό πρόγραμμα σπουδών, βάσει του οποίου συγκέντρωνε τους μαθητές

του σε ένα είδος ιδιαίτερου μαθήματος.

2. Πρόγραμμα σπουδών: διδασκαλία πατερικών κειμένων και αρχαία ελληνική

γραμματεία, ενώ η περιγραφή της φύσης γινόταν αποκλειστικά στο πλαίσιο της

κορυδαλλικής φιλοσοφίας.

3. Σταδιακά από κει και μετά:

1. Η εκπαιδευτική διαδικασία αποδεσμεύεται από την έννοια της θρησκευτικής

αποστολής.

2. Ταυτόχρονα μεταβάλλεται η φυσιογνωμία του μορφωμένου λογίου: Ο αριθμός

των ιερωμένων-δασκάλων παραμένει μεγάλος, αλλά ο εκπαιδευτικός και

κοινωνικός τους προσανατολισμός γίνεται περισσότερο κοσμικός.

4. Η έννοια της αποστολής δεν χάνεται αλλά μετασχηματίζεται και ο ρόλος του

δασκάλου αποκτά μια περισσότερο επαγγελματική οπτική γωνία.

5. Ο δάσκαλος παύει να καθορίζει μόνος του τη διδακτέα ύλη και να επιλέγει τους

μαθητές του.

6. Πλέον στο πρόγραμμα σπουδών ενσωματώνονται οι νεωτερικές ιδέες που

καλλιεργήθηκαν τα προηγούμενα χρόνια στη Δύση και η διδασκαλία συντονίζεται

με τα κοινωνικά αιτούμενα της κοινότητας εντός της οποίας πραγματοποιείται.

7. Το έργο των λογίων της περιόδου περιέχει κοινωνικές στοχεύσεις που υπηρετούν

συμφέροντα της νέας κοινωνικής δομής και, κυρίως, το αίτημα της συγκρότησης

μιας νέας συλλογικής ταυτότητας που θα συνέχει τους ελληνικούς πληθυσμούς

της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

8. Έτσι ο επιστημονικός λόγος εντάσσεται σε ένα γενικότερο πλαίσιο πολιτικών και

κοινωνικών ιδεών, χωρίς να διεκδικεί την καταστατική του αυτονομία per se.

9. Αυτός είναι ένας από τους λόγους που δεν βρίσκει γόνιμο έδαφος, όπως στη

Δύση, η τάση για μετεξέλιξη της επιστημονικής πράξης σε οργανωμένη

κοινωνική δραστηριότητα, με βασικό χαρακτηριστικό την ερευνητική παραγωγή.

14Αθηνά Σαλούστρου – ΕΛΠ22 – 2012-2013

Page 15: ΕΛΠ22 - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ - ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Β9

9.4.2. ΕΥΓΕΝΙΟΣ ΒΟΥΛΓΑΡΗΣ, Η ΙΔΙΟΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΝΕΟΥ

ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΥ ΛΟΓΟΥ

1. Ευγένιος Βούλγαρης (1516-1806): ο χαρακτηριστικότερος εκπρόσωπος του νέου

πνεύματος στη φιλοσοφία και στην επιστήμη.

2. Πολλοί ιστορικοί θεωρούν ότι ο Βούλγαρης έθεσε τέλος στην κυριαρχία της

κορυδαλλικής παράδοσης, εισάγοντας στον ελλαδικό χρόνο τη σύγχρονη φυσική

φιλοσοφία.

3. Μολονότι η πνευματική του δραστηριότητα χαρακτηρίζεται από εκλεκτικισμό και

αμφιταλαντεύσεις ως προς το ιδεολογικό περιεχόμενο και τις πολιτικές

στοχεύσεις θεωρούν ότι:

1. Τόσο τα σχετικά λίγα χρόνια της εκπαιδευτικής του σταδιοδρομίας όσο

και οι πολυάριθμες εκδόσεις επιστημονικών και φιλοσοφικών βιβλίων:

1. δημιούργησαν τις προϋποθέσεις ώστε ο φιλοσοφικός λόγος να

υπερβεί τις παραδοσιακές αγκυλώσεις του

2. προετοίμασαν τις συνθήκες για την εισαγωγή των ιδεών του

Διαφωτισμού.

4. Πολλοί στο έργο του Βούλγαρη διακρίνουν την πρώτη συνεκτική διατύπωση στην

ελληνική γλώσσα των νέων επιστημονικών ιδεών, και ιδιαίτερα της νευτώνειας

φυσικής.

ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ: σπουδές, εκπαιδευτική δραστηριότητα, ορθογραφία

1. Κερκυραίος, μαθήτευσε κοντά στον Κατήφορο, τον Καββαδία και ενδεχομένως

τον Δαμοδό.

2. Ο Κατήφορος του άσκησε τη σημαντικότερη επίδραση και τον έφερε σε επαφή με

συγγράμματα των Locke, Newton, Clarke.

3. Ενδεχομένως παρακολούθησε μαθήματα στη Σχολή της Άρτας με τον Ψαλίδα και

στην Γκιούμειο Σχολή των Ιωαννίνων με τον Ανθρακίτη.

4. Μετά τη χειροτονία του (1737 ή 1738) πηγαίνει για σπουδές στην Ιταλία, ίσως

στην Πάδοβα, όπου ήρθε σε επαφή με τη φιλοσοφία των Leibniz και Wolff.

5. Το 1742 διευθύνει την Μαρουτσαία Σχολή Ιωαννίνων και έρχεται σε σύγκρουση

με τον Βασιλόπουλο Μπαλάνο, διευθυντή της Γκιουμείου Σχολής.

6. Καταφεύγει στην Κοζάνη, όπου αναλαμβάνει τη διεύθυνση της τοπικής σχολής.

15Αθηνά Σαλούστρου – ΕΛΠ22 – 2012-2013

Page 16: ΕΛΠ22 - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ - ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Β9

7. 1753-1758: αναδιοργανώνει με επιτυχία την Αθωνιάδα Σχολή στο Άγιο Όρος,

ωστόσο η εισαγωγή πολλών νεοτερισμών προκαλεί την αντίδραση κάποιων

παραγόντων της σχολής και μιας μερίδας μαθητών.

5. Έτσι το 1759 αναγκάζεται να απομακρυνθεί λόγω «φατριασμού και

μηχανορραφιών».

6. Η πιο ταραχώδης περίοδος της εκπαιδευτικής του σταδιοδρομίας είναι η

σχολαρχία του στην Πατριαρχική Ακαδημία όπου διορίζεται σχολάρχης από τον

Πατριάρχη Σεραφείμ Β’.

7. Όσο βρίσκεται εκεί, 1759-1761, προκαλεί και πάλι σημαντικές εντάσεις,

σημαντικότερη των οποίων ήταν η σύγκρουση του με τον νέο πατριάρχη Σαμουήλ

Χαντζερή. Μετά την απομάκρυνση του εγκαταλείπει οριστικά και τη διδασκαλία.

8. 1764-1771: Μένει στη Λειψία όπου και επιμελείται την έκδοση της Λογικής του

(1766) και μερικών άλλων έργων του.

9. 1771: τον καλεί στην Αυλή της η Μεγάλη Αικατερίνη η οποία επιδιώκει να

σχηματίσει έναν κύκλο διανοουμένων κατά τα πρότυπα των φωτισμένων

ηγεμόνων της Ευρώπης.

10. 1776: διορίζεται Αρχιεπίσκοπος Σλαβινίου και Χερσώνος, αξίωμα από το οποίο

παραιτήθηκε λίγα χρόνια αργότερα για χάρη του επιστήθιου φίλου του

Νικηφόρου Θεοτόκη.

11. Επιστρέφει στην Πετρούπολη, όπου εκλέγεται μέλος της Ακαδημίας Επιστημών.

12. Το 1781 αποσύρεται σε μοναστήρι όπου παρέμεινε, πνευματικά ενεργός, ως το

θάνατο του.

13. Τα βιβλία του είτε έμειναν ανέκδοτα είτε εκδόθηκαν πολλά χρόνια μετά το τέλος

της εκπαιδευτικής του δραστηριότητας, και ενώ είχε αναχωρήσει οριστικά από

τον ελλαδικό χώρο

14. Σύμφωνα με τον Αγγέλου ο Βούλγαρης μεταφράζει τα έργα που χρησιμοποιεί ή

σκοπεύει να χρησιμοποιήσει στη διδασκαλία του. Τα περισσότερα έργα τα

μεταφράζει τη δεκαετία 1740-1750, όπως μαρτυρά και η βιβλιογραφία που

χρησιμοποιεί.

15. Τα σημαντικότερα έργα του είναι τα εξής:

1. Λογική, Λειψία, 1766

2. Στοιχεία Μεταφυσικής (τρίτομο), Βενετία, 1805

3. Τα αρέσκοντα τοις φιλοσόφοις και το Περί συστήματος του παντός, Βιέννη,

1805.

16Αθηνά Σαλούστρου – ΕΛΠ22 – 2012-2013

Page 17: ΕΛΠ22 - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ - ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Β9

ΟΙ ΑΠΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΒΟΥΛΓΑΡΗ

1. Ο Βούλγαρης αν και υπήρξε από τους συστηματικότερους εισηγητές των δυτικών

επιστημών στον ελλαδικό χώρο, παρέμεινε σε όλη του τη ζωή πιστός στην

αντίληψη ότι η αυθεντία των Γραφών βρίσκεται πάνω από κάθε άλλη γνωσιακή

θεώρηση του κόσμου.

2. Μεταφράζει Βολταίρο και παράλληλα συγγράφει ένα δοκίμιο περί ανεξιθρησκίας,

όπου εξετάζει δύο μορφές ελευθερίας: την ελευθερία της σκέψης και την

ελευθερία της μελέτης:

1. Όσον αφορά την ελευθερία της σκέψης κάνει μία πολύ σημαντική

παραχώρηση: ότι όσον αφορά τις ανθρωπιστικές τέχνες και επιστήμες μπορεί

να υπάρχει πλήρης ελευθερία, κάτι που όμως δεν ισχύει όσον αφορά τις

Γραφές, γιατί «όταν η ψυχή προσπαθεί να δει με άλλο φως όσα λένε οι

Γραφές, τότε τυφλώνεται και περιπλανιέται» (δόγμα επί της φιλοσοφικής

πρακτικής).

2. Αντίστοιχα όσον αφορά την ελευθερία της μελέτης αυτή πρέπει να είναι

απεριόριστη όταν πρόκειται για τη μελέτη των Γραφών και των πατερικών

κειμένων, όχι όμως και όταν πρόκειται για τα έργα των ετερόδοξων και

κακόβουλων συγγραφέων, επειδή το ελάχιστο καλό σε αυτά τα έργα είναι

ανάμεικτο με το περισσότερο κακό.

17Αθηνά Σαλούστρου – ΕΛΠ22 – 2012-2013

Page 18: ΕΛΠ22 - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ - ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Β9

ΒΟΥΛΓΑΡΗΣ: ΠΕΡΙ ΦΥΣΙΚΗΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ

Τα αρέσκοντα τοις φιλοσόφοις

1. Το σημαντικότερο έργο φυσικής φιλοσοφίας του Βούλγαρη είναι Τα αρέσκοντα

τοις φιλοσόφοις.

2. Μολονότι εκδόθηκε στη Βιέννη το 1805, διάφορα στοιχεία μας οδηγούν στη

διαπίστωση ότι πρόκειται για ένα από τα πρώιμα έργα του.

3. Ίσως μάλιστα Τα αρέσκοντα να προηγούνται του έργου Στοιχεία Φυσικής (1766)

του Θεοτόκη, που είχε παρόμοιο περιεχόμενο.

4. Η ουσιαστική διαφορά των δύο έργων είναι ότι στα Στοιχεία κάνει για πρώτη

φορά στον ελλαδικό χώρο την εμφάνιση της μια δειλή υπεράσπιση του

ηλιοκεντρικού συστήματος.

5. Τα αρέσκοντα είναι ένα συμπίλημα απόψεων διαφόρων φιλοσόφων, τις οποίες ο

Βούλγαρης συνθέτει με πρωτότυπο τρόπο, δίνοντας τους τη μορφή συνεκτικού

φυσικού λόγου.

6. Βασικό τους εργαλείο είναι η κριτική προκειμένου:

1. πρώτον να απορρίψει τις περισσότερες από τις θέσεις των αρχαίων φυσικών

φιλοσόφων

2. δεύτερον να οριοθετηθεί από τις καρτεσιανές απόψεις περί φύσεως.

7. Ο Βούλγαρης χρησιμοποιεί ως βάση του όσες από τις αρχές της νευτώνειας

φυσικής, που είχαν ήδη συστηματοποιηθεί στα σημαντικότερα ευρωπαϊκά

εγχειρίδια φυσικής φιλοσοφίας.

8. Παράλληλα, γνωρίζοντας τόσο το ποια θέματα παραμένουν ανοιχτά όσο και ποιες

διαμάχες βρίσκονται σε εξέλιξη, εκφράζει, όπου κρίνει απαραίτητο την

προσωπική του άποψη.

9. ΑΡΑ στα Αρέσκοντα αναπτύσσεται ένας λόγος:

1. Συναφής προς τη νεότερη φυσική φιλοσοφία

2. Κι όχι μια εκσυγχρονισμένη εκδοχή της κορυδαλλικής παράδοσης.

18Αθηνά Σαλούστρου – ΕΛΠ22 – 2012-2013

Page 19: ΕΛΠ22 - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ - ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Β9

3ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΑΡΕΣΚΟΝΤΩΝ: εξετάζει τις αρχές του φυσικού σώματος

1. Η έννοια της αρχής κατά τον Βούλγαρη είναι τριπλή:

1. Αρχές είναι οι θεμελιωδέστερες οντότητες από τις οποίες προκύπτουν τα

σύνθετα σώματα, όπως οι αριστοτελικές έννοιες του είδους και της ύλης.

2. Αρχές είναι τα αίτια της γένεσης των σωμάτων, όπως η στέρηση και το

ποιητικό αίτιο, πάλι κατά τον Αριστοτέλη.

3. Αρχές είναι το σύνολο των θεμελιωδών εννοιών και αξιωμάτων, βάσει των

οποίων είμαστε σε θέση να γνωρίσουμε τα αίτια.

2. Εκθέτει και υποβάλλει σε συστηματική κριτική τις απόψεις πολλών παλαιών

φιλοσόφων σχετικά με το «ποιες και πόσες είναι οι αρχές του σώματος».

3. Με τον τρόπο αυτό απορρίπτει όλα τα φιλοσοφικά συστήματα που διατυπώθηκαν

στην Αρχαιότητα.

4. Στη συνέχεια εξετάζει και απορρίπτει το σύστημα του Καρτέσιου: Η κριτική που

ασκεί στον Καρτέσιο δεν έχει ως βάση της τον καθαρά φιλοσοφικό στοχασμό

αλλά επικαλείται φυσικά επιχειρήματα σχετικά με τη σταθερότητα του

μηχανοκρατικού καρτεσιανού συστήματος.

5. Στη συνέχεια εκθέτει και απορρίπτει το σύστημα των Λάιμπνιτζ (Leibniz) και

Βολφ (Wolff).

6. Αφού ολοκληρώσει την αποτίμηση παλαιών και νεότερων συστημάτων ο

Βούλγαρης θα εκθέσει τις απόψεις του Νεύτωνα, τις μόνες ορθές κατά τη γνώμη

του.

1. Πρέπει να παραδεχτούμε την ύπαρξη ενός πάνσοφου και παντοδύναμου Θεού,

από τον οποίο απορρέει κάθε ύπαρξη και ενέργεια. Αυτό το σημείο έχει μεγάλη

σημασία για τον Βούλγαρη.

2. Ο Θεός κατά τη βούληση του κατασκεύασε μικρότατα σωματίδια, άτμητα, που

διαφέρουν κατά το μέγεθος, το σχήμα και τη φύση τους.

3. Έχουν όλες τις πρωτογενείς ιδιότητες της ύλης, όχι όμως τις δευτερογενείς.

4. Οι μεταβολές των σωμάτων προκύπτουν από διάζευξη, αναδιάταξη και

μετακίνηση των στοιχειωδών σωματιδίων.

5. Από τη σύνθεση ομοειδών σωματιδίων προκύπτουν τα απλά σώματα και από τη

σύνθεση ετερογενών τα σύνθετα.

19Αθηνά Σαλούστρου – ΕΛΠ22 – 2012-2013

Page 20: ΕΛΠ22 - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ - ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Β9

6. Οι αναδιατάξεις πραγματοποιούνται μέσω της κίνησης, την οποία ο Βούλγαρης

αποδίδει στο Θεό, ενώ ο Νεύτωνας σε κάποιον αιθέρα.

7. Ο Βούλγαρης απορρίπτει μεν τα αρχαία φιλοσοφικά ρεύματα αλλά δείχνει μια

εμμονή σε δύο θέματα:

1. Στη σημασία που έχει η πράξης τη Δημιουργίας: για να τη διασφαλίσει

απορρίπτει κάθε άποψη που υποστηρίζει την αιωνιότητα και την απειρία της

ύλης.

2. Και σε ένα κοσμολογικό πρότυπο στο οποίο κάθε ενέργεια θα απορρέει από

τη βούληση του Θεού: γι αυτό απορρίπτει κάθε ιδέα αυτενέργειας της ύλης.

8. Σε όλα τα υπόλοιπα:

1. Υποστηρίζει μια μηχανοκρατική θεώρηση του κόσμου.

2. Χλευάζει τις κοσμολογικές απόψεις που ρέπουν προς τη μεταφυσική,

αφού θεωρεί ότι είναι ανίκανες να ερμηνεύσουν τόσο τον κόσμο όσο και

τα παρατηρούμενα φαινόμενα.

9. Ωστόσο διατηρεί μια αμφίσημη στάση όσον αφορά την κίνηση: από τη μια

δηλώνει ότι τα στοιχειώδη σωματίδια διαθέτουν όλες τις ιδιότητες της ύλης, άρα

και την αδράνεια, από την άλλη ανάγει την υπέρτατη αιτία της κίνησης στο Θεό.

10. Ο Βούλγαρης λοιπόν όσον αφορά το ζήτημα της κίνησης δημιουργεί ένα

ιδιότυπο οντολογικό πλαίσιο στο οποίο επιχειρεί να στεγάσει τις αρχές που

διατυπώνει ο Νεύτωνας περί κίνησης.

1. Ο Νεύτωνας διατυπώνοντας την αρχή της αδράνειας έθεσε εκτός

συζήτησης όλα τα φιλοσοφικά ερωτήματα περί της αρχής της κίνησης.

2. Αντίθετα ο Βούλγαρης περιγράφει τη δική του θέση για την οποία μάλιστα

αφήνει υπόνοιες ότι τάχα πρόκειται για συνεπή με την νευτωνική ερμηνεία

της κίνησης άποψη: ο Βούλγαρης επαναφέρει στο προσκήνιο την

παθητική και ενεργητική δύναμη, οι οποίες σύμφωνα με την αριστοτελική

φιλοσοφία , ενυπάρχουν στην ύλη, καθώς και το «ποιητικόν αίτιον», που

συνιστά και το εξωτερικό αίτιο της κίνησης.

3. Ο Βούλγαρης επίσης απαριθμεί τα είδη των δυνάμεων που θέτουν σε

κίνηση τα σώματα, τις διάφορες δηλ. μορφές του ποιητικού αιτίου.

4. Και φυσικά επαναλαμβάνει ότι το πρώτο αίτιο κάθε κίνησης ανάγεται στο

Θεό, ο οποίος προίκισε την ύλη με διάφορα είδη κίνησης και έθεσε σε

αέναη κίνηση τις ουράνιες σφαίρες.

20Αθηνά Σαλούστρου – ΕΛΠ22 – 2012-2013

Page 21: ΕΛΠ22 - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ - ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Β9

ΒΟΥΛΓΑΡΗΣ: ΤΟ ΚΟΜΟΛΟΓΙΚΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ

1. Ο Βούλγαρης πραγματεύεται το κοσμολογικό πρόβλημα στο έργο του Περί

Συστήματος του Παντός, 1805 (συντάσσεται ωστόσο 50 χρόνια πριν).

2. Εκεί εκθέτει τις διάφορες κοσμολογικές απόψεις που έχουν διατυπωθεί και

σταθμίζει την ορθότητα τους με λογικά, γεωμετρικά και θεολογικά επιχειρήματα.

Γεωκεντρικό, ηλιοκεντρικό ή τυχώνειο σύστημα;

1. Ο Βούλγαρης απορρίπτει το πτολεμαϊκό γεωκεντρικό σύστημα.

2. Αλλά ταυτόχρονα απορρίπτει και το ηλιοκεντρικό του Κοπέρνικου.

1. Προκειμένου να αποδείξει ότι το κοπερνίκειο σύστημα αντιβαίνει τη

«φυσιολογία» παραθέτει μια σειρά από εμπειρικά επιχειρήματα: π.χ. οι

σταγόνες της βροχής αλλά και όλα τα σώματα που πέφτουν ελεύθερα θα

απέκλιναν προς τα δεξιά, θα φυσούσε μόνο ανατολικός άνεμος κ.λπ.

2. Το κεντρικό του επιχείρημα είναι φυσικά γνωσιολογικού χαρακτήρα: «αν και

η σωτηρία της ψυχής δεν επηρεάζεται από το αν κινείται η Γη ή ο Ήλιος, δεν

μπορούμε παρά να θεωρήσουμε τη θεϊκή διαβεβαίωση περί της ακινησίας της

Γης, ως την πλέον έγκυρη». Για να τεκμηριώσει την ακινησία της Γης,

επικαλείται βέβαια πλήθος αποσπασμάτων από τις Γραφές.

3. Έτσι αναγκαστικά, αλλά όχι χωρίς τον απαραίτητο σκεπτικισμό, θεωρεί ως

ορθότερη την τρίτη εκδοχή: το τυχώνειο σύστημα.

1. Μαζί με το Δαμοδό θα πρέπει να είναι από τους ελάχιστους ανθρώπους, όχι

στον ελλαδικό αλλά στον ευρωπαϊκό χώρο, που μεσούντος του 18ου αι.,

προκρίνουν το τυχώνειο σύστημα.

2. Ωστόσο η επιχειρηματολογία του δεν είναι καθόλου απλοϊκή και φανερώνει

εξαιρετική κατάρτιση επί του θέματος.

3. Πρώτο και κύριο μέλημα του βέβαια είναι να δείξει ότι το τυχώνειο σύστημα

είναι σύμφωνο με τις αστρονομικές παρατηρήσεις.

4. Αφού λοιπόν περιγράψει την τυχώνεια διάταξη των ουράνιων τροχιών,

αποδεικνύει μέσω γεωμετρικών υπολογισμών ότι το τυχώνειο σύστημα

ερμηνεύει το ίδιο καλά με το κοπερνίκειο, όλα τα φαινόμενα που αδυνατεί το

πτολεμαϊκό.

5. Και φυσικά ένα επιπρόσθετο πλεονέκτημα του είναι το ότι διατηρεί στο

κέντρο του σύμπαντος τη Γη, συμφωνώντας απολύτως με τις Γραφές.

21Αθηνά Σαλούστρου – ΕΛΠ22 – 2012-2013

Page 22: ΕΛΠ22 - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ - ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Β9

Τα αίτια της κίνησης των αστέρων

1. Τον ίδιο σκεπτικισμό επιδεικνύει ο Βούλγαρης και όσον αφορά τη μελέτη των

αιτιών κίνησης των αστέρων.

2. Αρχικά παραθέτει όλες τις διαφορετικές απόψεις που κατά καιρούς διατύπωσαν οι

φιλόσοφοι για την κίνηση των ουρανίων σωμάτων.

3. Επειδή ο ίδιος δεν μπορεί να αποφασίσει για το ποια είναι η ορθότερη τις

υποβάλλει όλες σε κριτική και επιχειρεί να εντοπίσει τις ανακολουθίες τους.

1. Αρχικά εκθέτει και στη συνέχεια απορρίπτει τις απόψεις των Αριστοτέλη,

Στωικών, Πλάτωνα, Πατέρων της εκκλησίας.

2. Με τον ίδιο τρόπο, αλλά με φυσικά και αστρονομικά επιχειρήματα,

απορρίπτει τις θεωρίες των Κέπλερ, Καρτέσιου, Λάιμπνιτζ και Νεύτωνα.

4. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η κριτική που ασκεί στον Νεύτωνα.

5. Δεν θα πρέπει να ξεχνάμε ότι βρισκόμαστε σε μια εποχή που η νευτώνεια

σύνθεση έχει επικυρώσει οριστικά το ηλιοκεντρικό σύστημα, το οποίο είναι πλέον

αποδεκτό από τους πάντες (ή σχεδόν). Σύμφωνα όμως με τον Βούλγαρη πριν

δεχτούμε την ορθότητα της νευτώνεια ερμηνείας θα πρέπει να απαντήσουμε σε

μια σειρά ενστάσεων:

1. Ως πρώτο πρόβλημα κατονομάζει το γεγονός ότι η νευτώνεια ερμηνεία

συνδέεται με το ηλιοκεντρικό σύστημα, το οποίο ο ίδιος απορρίπτει.

2. Θεωρεί ακατανόητο το νόμο της παγκόσμιας έλξης: πώς γίνεται μέσα στο

παγκόσμιο κενό και οι δορυφόροι να έλκονται από τους πλανήτες, και οι

πλανήτες από τον Ήλιο;;;;

3. Ακατανόητο παραμένει για το Βούλγαρη και το γεγονός ότι η παγκόσμια αυτή

έλξη φθίνει αντιστρόφως ανάλογα προς το τετράγωνο της απόστασης.

4. Η νευτώνεια ερμηνεία τέλος αδυνατεί να εξηγήσει τον τρόπο με τον οποίο η

Γη, ο Ήλιος και οι υπόλοιποι πλανήτες απέκτησαν την περιστροφή γύρω από

τον άξονα τους

6. Και κλείνει τη συζήτηση περί του κινητικού των αστέρων με μια συνοπτική και

συνολική διατύπωση που φανερώνει τον σκεπτικισμό του:

Αφού έτσι έχουν τα πράγματα τότε έχουμε κάθε δικαίωμα να ισχυριστούμε

ότι δεν γνωρίζουμε ακόμα ποια είναι η αιτία της κίνησης των ουράνιων

σωμάτων.

22Αθηνά Σαλούστρου – ΕΛΠ22 – 2012-2013

Page 23: ΕΛΠ22 - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ - ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Β9

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ

1. Η πραγμάτευση του κοσμολογικού προβλήματος απέδειξε ότι ο Βούλγαρης είναι

βαθύς γνώστης όλων των νεότερων εξελίξεων στη φυσική φιλοσοφία.

2. Επομένως το γεγονός ότι προκρίνει το τυχώνειο σύστημα δεν είναι αποτέλεσμα

ούτε της άγνοιας του ούτε τυχόν παρανόησης των αρχών της νευτώνειας

μηχανικής.

3. Τότε γιατί προβάλλει αυτό τον σκεπτικισμό απέναντι σε ζητήματα τα οποία

θεωρούνται, από την κοινότητα των φυσικών φιλοσόφων, λυμένα και μάλιστα με

τρόπο αδιαμφισβήτητο;;;;;

Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα αφορά δύο θεμελιώδεις προκείμενες της

φιλοσοφικής πρακτικής του Βούλγαρη:

1. Η πρώτη αφορά τη γνωσιολογική εγκυρότητα των Γραφών:

1. Ο Βούλγαρης αδυνατεί να δεχτεί ένα αστρονομικό σύστημα το οποίο έρχεται

σε αντίφαση με τις «ιερές σελίδες».

2. Έτσι μολονότι το τυχώνειο σύστημα δεν τον ικανοποιεί απολύτως, εμμένει σε

αυτό επειδή συνδυάζει την επαρκή ερμηνεία των αστρονομικών δεδομένων με

τη συμμόρφωση προς τις Γραφές.

2. Η δεύτερη αφορά τον τρόπο με τον οποίο προσλαμβάνει τις θεμελιώδεις

θεωρίες της νευτώνειας μηχανικής:

1. Στα Αρέσκοντα ο Βούλγαρης περιγράφει ένα μηχανοκρατικό σύμπαν το οποίο

υπόκειται σε αρχές που έλκουν την καταγωγή τους από τη νευτώνεια

μηχανική.

2. Το οντολογικό, όμως, περιεχόμενο αυτών των αρχών παραπέμπει

περισσότερο στη νεοαριστοτελική θεώρηση του κόσμου παρά σε εκείνη της

μαθηματικής φυσικής, που είχε στο μεταξύ εδραιωθεί μεταξύ των φυσικών

φιλοσόφων της δυτικής Ευρώπης.

3. Από την άποψη λοιπόν αυτή η προτίμηση του Βούλγαρη για το τυχώνειο

σύστημα καθώς και η έκφραση ενός γενικότερου σκεπτικισμού για τις λύσεις

που προτείνει η νεότερη φυσική στα ζητήματα της ουράνιας μηχανικής είναι

απόρροια της άρνησης του να υιοθετήσει τη νέα οντολογία, που είναι

συνυφασμένη με την εδραίωση των θεμελιωδών αρχών της νευτώνειας

σύνθεσης.

23Αθηνά Σαλούστρου – ΕΛΠ22 – 2012-2013

Page 24: ΕΛΠ22 - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ - ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Β9

9.5. Ο ΝΕΟΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΣ ΛΟΓΟΣ

1. Η δεκαετία του 1770 θα αποτελέσει κρίσιμη καμπή στην ανάπτυξη του νέου

επιστημονικού λόγου.

2. Σ’ αυτό συμβάλλουν και διεθνή γεγονότα που δημιουργούν νέες συνθήκες στον

ελλαδικό χώρο, συνθήκες που δίνουν νέα ώθηση στους μηχανισμούς κοινωνικής

και πολιτισμικής αλλαγής.

3. Τα επόμενα 50 χρόνια, μέχρι και την Επανάσταση του ’21, την περίοδο δηλ. του

Νεοελληνικού Διαφωτισμού, δύο ακόμη γενιές Ελλήνων λογίων θα παίξουν

καθοριστικό ρόλο στην εξάπλωση των νέων επιστημονικών και φιλοσοφικών

ιδεών και στη διαμόρφωση ενός νέου επιστημονικού λόγου.

4. Η πρώτη γενιά αποτελείται κυρίως από μαθητές του Βούλγαρη μεταξύ των

οποίων ήταν ο Θεοτόκης, ο Μοισιόδακας και ο Δημήτριος Καταρτζής.

5. Η δεύτερη γενιά είναι πολυπληθέστερη από τις προηγούμενες και εξαπλωμένη πια

σε όλο το εύρος του ελληνικού κόσμου, εντός Οθωμανικής Αυτοκρατορίας αλλά

και στις ελληνικές κοινότητες της Ευρώπης και αποτελείται από τους Κωνσταντά,

Ρήγα, Φιλιππίδη, Βενιαμίν Λέσβιο και Κωνσταντίνο Κούμα.

6. Η τελευταία αυτή γενιά, η δεύτερη, επηρεάστηκε από τρεις κύκλους:

1. Τις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες και τη Βιέννη.

2. Τον παρισινό κύκλο του Αδαμάντιου Κοραή.

3. Τα Ιωάννινα και τον κύκλο του Αθανάσιου Ψαλίδα.

7. Παρά τις επιμέρους φιλοσοφικές διαφορές, είχαν κοινή φιλοδοξία δημιουργία

πνευματικών εστιών και σχολών που θα μπορούσαν να μεταδώσουν τις νέες

επιστημονικές και φιλοσοφικές ιδέες στη νεολαία της πατρίδας τους.

8. Στον εκσυγχρονισμό της εκπαίδευσης έπαιξε σημαντικό ρόλο ο παρισινός κύκλος

του Κοραή, χάρη στη δράση του οποίου η περιοχή μεταξύ Σμύρνης, Χίου και

Κυδωνιών αναδείχθηκε στο σημαντικότερο, την περίοδο αυτή, κέντρο εισαγωγής

νέων εκπαιδευτικών και επιστημονικών ιδεών στον ελληνικό χώρο.

9. Στις περιοχές αυτές έδρασαν δύο από τους σπουδαιότερους λογίους, ο Βενιαμίν

Λέσβιος και ο Κωνσταντίνος Κούμας.

24Αθηνά Σαλούστρου – ΕΛΠ22 – 2012-2013

Page 25: ΕΛΠ22 - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ - ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Β9

10. Τα κοινά χαρακτηριστικά τους συνοψίζονται ως εξής:

1. Έζησαν την ίδια περίοδο.

2. Προσπάθησαν με πάθος να εκσυγχρονίσουν τις σχολές τους κατά τα πρότυπα

του Διαφωτισμού.

3. Επηρεάστηκαν έντονα από τις ιδέες του Κοραή.

4. Ήρθαν σε αντίθεση με το Πατριαρχείο.

5. Παρόλα αυτά αποτελούν τυπικά δείγματα δύο διαφορετικών τύπων λογίων.

Ο Βενιαμίν Λέσβιος δρα ακόμα στο παλαιό πλαίσιο του Έλληνας λογίου:

1. Η προσέγγισή του των φυσικών ιδεών είναι κατά κύριο λόγο φιλοσοφική.

2. Στο πλαίσιο αυτό αμφισβητεί ορισμένες θέσεις της νευτώνειας θεωρίας και

επιχειρεί τη διατύπωση νέων φυσικών θεωριών προκειμένου να άρει τις

φιλοσοφικές ασυνέπειες που πιστεύει ότι υπάρχουν.

3. Η προβληματική του παραπέμπει στην προ νευτώνεια ευρωπαϊκή φυσική.

Ο Κούμας, αντιθέτως, αποτελεί το ίσως το πρώτο τυπικό δείγμα Έλληνα λογίου,

πριν την επανάσταση, ο οποίος δεν αναζητεί έναν νέο τρόπο του φιλοσοφείν.

1. Κατανοεί τις νέες καταστατικές αρχές και τις διαδικασίες νομιμοποίησης στις

οποίες βασίζεται ο λόγος της φυσικής φιλοσοφίας που έχει διαμορφωθεί στη

δυτική Ευρώπη, γνωρίζει τη συνεκτικότητα τους και έχει συνείδηση της

αδυναμίας να παρέμβει μόνο με φιλοσοφικά επιχειρήματα προκείμενου να τις

αμφισβητήσει.

2. Σκοπός του δεν είναι να αμφισβητήσει ή να μεταλλάξει τις φυσικές θεωρίες

προκειμένου να τις εντάξει στην «ελληνική επιστήμη», αλλά να τις διδάξει

σωστά και συστηματικά ώστε να μεταφέρει «τις σύγχρονες επιστήμες στον

ελληνικό χώρο».

25Αθηνά Σαλούστρου – ΕΛΠ22 – 2012-2013

Page 26: ΕΛΠ22 - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ - ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Β9

9.5.1. Ο ΒΕΝΙΑΜΙΝ ΛΕΣΒΙΟΣ ΚΑΙ Η ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΗΛΙΟΚΕΝΤΡΙΣΜΟΥ

ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΣΠΟΥΔΕΣ – ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ

1. Με το έργο του Βενιαμίν Λέσβιου (1762-1824) κλείνει ουσιαστικά η πρώτη αυτή

προεπαναστατική φάση της αφομοίωσης των νέων επιστημονικών ιδεών από τους

λογίους του ελλαδικού χώρου.

2. Σπούδασε μαθηματικά και φυσική στην Πίζα και στο Παρίσι, όπου σχετίστηκε με

τον Κοραή ο οποίος τον επηρέασε βαθύτατα και του ενέπνευσε το όραμα για μια

εκσυγχρονισμένη παιδεία στα πρότυπα του Διαφωτισμού.

3. Μετά την επιστροφή του στον ελλαδικό χώρο, αναλαμβάνει τη διεύθυνση της

Σχολής των Κυδωνιών.

4. Κατά το διάστημα της σχολαρχίας του (1802-1812) η σχολή απέκτησε τη φήμη

ότι παρείχε στους μαθητές της την πληρέστερη επιστημονική παιδεία.

5. Ο ίδιος δίδαξε, κατά κύριο λόγο, φυσική και αστρονομία.

6. Τα χειρόγραφά των αντίστοιχων έργων του αποκαλύπτουν εκτός από μια

εξαιρετικά βαθιά γνώση των νεότερων επιστημονικών θεωριών και την απόπειρα

διατύπωσης μιας νέας θεωρίας για το ηλιοκεντρικό σύστημα, του οποίου ο

Βενιαμίν ήταν φανατικός οπαδός.

7. Η διδασκαλία του σε συνδυασμό με προσωπικές διαβολές τον έφεραν σε

σύγκρουση με το Πατριαρχείο. Μετά από μια διαταραγμένη περίοδο παραιτείται

οριστικά.

Ο ΝΕΩΤΕΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΒΕΝΙΑΜΙΝ ΣΤΟ ΗΛΙΟΚΕΝΤΡΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ

1. Ο νεοτερισμός του Βενιαμίν κατά τη συζήτηση του ηλιοκεντρικού συστήματος

συνίσταται στην εισαγωγή μιας οντότητας με το όνομα «πανταχηκίνητον».

2. Την οντότητα αυτή την χρησιμοποιεί προκειμένου να αναπτύξει μια ιδιότυπη

επιχειρηματολογία: από τη μια υπεράσπισης του ηλιοκεντρισμού και από την

άλλη απόρριψης των θεμελιωδών αρχών της νευτώνειας φυσικής.

3. Ο Βενιαμίν είχε σοβαρές αντιρρήσεις ως προς την εγκυρότητα του πρώτου νόμου

του Νεύτωνα, ότι δηλ. τα σώματα, αν αφεθούν ελεύθερα, διατηρούν αμετάβλητη

την κινητική τους κατάσταση.

4. Θεωρούσε ότι η κίνηση των σωμάτων, εάν δεν ενισχύεται από κάποια εξωτερική

δύναμη, θα έπρεπε να φθίνει.

26Αθηνά Σαλούστρου – ΕΛΠ22 – 2012-2013

Page 27: ΕΛΠ22 - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ - ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Β9

5. Με λίγα λόγια διαφωνούσε με αυτό που ήταν αποδεκτό ως μία από τις

βασικότερες καταστατικές αρχές της νέας φυσικής: δηλ. την αρχή ότι η δύναμη

είναι απαραίτητη μόνο για τη μεταβολή της κινητικής κατάστασης ενός σώματος.

6. Για τον Βενιαμίν αντίθετα εκείνο που απαιτούσε δύναμη ήταν η έναρξη και η

διατήρηση της κίνησης.

7. Προχώρησε λοιπόν στην εξήγηση της περιστροφής των πλανητών αποδεχόμενος

την ύπαρξη ενός ρευστού, το οποίο εκλύεται και απορροφάται από τα σώματα

κατ’ αναλογία προς τη μάζα τους.

8. Απ’ αυτό το σχήμα προκύπτει ότι το σώμα με τη μεγαλύτερη μάζα (Ήλιος) θα

πρέπει να βρίσκεται στο κέντρο του σύμπαντος.

9. Η ισορροπία των δυνάμεων, ως αποτέλεσμα των απορροφούμενων και

εκλυόμενων ρευστών, διατηρεί σταθερές τις αποστάσεις των πλανητών από τον

Ήλιο.

10. Η περιστροφή του Ήλιου συμπαρασύρει το εκλυόμενο από αυτόν ρευστό,

προκαλώντας έτσι και την περιφορά των πλανητών.

11. Η διαφορά της έντασης μεταξύ του εκλυόμενου ρευστού του Ήλιου και του

αντίστοιχου ρευστού ενός πλανήτη, όταν τα δύο «συναντώνται» και δημιουργούν

ένα είδος δίνης κοντά στον πλανήτη, τον κάνει να περιστρέφεται γύρω από τον

άξονα του.

12. Η άρνηση του επίσης να δεχτεί τη δράση από απόσταση ήταν ένας ακόμα

αποφασιστικός παράγοντας για τη διατύπωση της θεωρίας του

«πενταχηκινήτου».

13. Ως προς αυτό, θα πρέπει να επηρεάστηκε από το γενικότερο ευνοϊκό κλίμα που

επικρατούσε στην Ευρώπη, όσον αφορά τη χρήση της έννοιας των αβαρών

ρευστών για την ερμηνεία μιας σειράς φαινομένων.

14. Ο τρόπος ανάπτυξης του θεωρητικού του σχήματος είχε αποκλειστικό στόχο την

ποιοτική ερμηνεία φαινομένων που ήταν ήδη γνωστά και παρατηρήσιμα,

15. Πουθενά δεν διαφαίνεται η πιθανότητα είτε της ανακάλυψης ενός νέου

φαινομένου είτε κάποιας μετρήσιμης ποσοτικής πρόβλεψης, πράγμα που ωστόσο

αποτελούσε βασικό μέλημα όσων χρησιμοποιούσαν το σχήμα των αβαρών

ρευστών για τη μελέτη της φύσης.

27Αθηνά Σαλούστρου – ΕΛΠ22 – 2012-2013

Page 28: ΕΛΠ22 - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ - ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Β9

9.5.2. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΟΥΜΑΣ

ΒΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΣΠΟΥΔΕΣ – ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ

1. Γεννήθηκε στη Λάρισα το 1777 και μαθήτευσε κοντά στον Ιωάννη Δημητριάδη

Πέζαρο.

2. Σε ηλικία 20 ετών (1797), μετά από μια σύντομη παραμονή στην Πόλη,

επιστρέφει στη Λάρισα και αναλαμβάνει καθήκοντα δασκάλου, πρώτα στη

Λάρισα και στη συνέχεια στην Τσαρίτσανη.

3. Το 1803 κλήθηκε στη Σχολή των Αμπελακίων ενώ το 1804, μετά από πρόταση

του Άνθιμου Γαζή, μεταβαίνει στη Βιέννη για να βοηθήσει στην έκδοση ενός

λεξικού. Έτσι βρίσκεται σε ένα από τα μεγάλα την εποχή εκείνη πνευματικά

κέντρα της Ευρώπης με μεγάλη και ευημερούσα ελληνική κοινότητα.

4. Μαθαίνει γερμανικά και μελετά φιλοσοφία, κυρίως Κάντ, και επιστήμες.

5. Το 1807 και το 1808 εκδίδει δύο έργα, το Σειράς στοιχειώδους των

μαθηματικών και φυσικών πραγματειών…, και το Χημείας επιτομή…

6. Την ίδια εποχή ξεκινά και η συστηματική επικοινωνία του με τον Κοραή.

7. Το 1809 ιδρύεται η Δημόσια Σχολή στη Σμύρνη και μετά από προτροπές του

Κοραή τον καλούν να αναλάβει τη διεύθυνση της.

8. Σε μικρό χρονικό διάστημα το εκπαιδευτικό πρόγραμμα που καταρτίζει προκαλεί

αντιδράσεις, τόσο στη Μητρόπολη, όσο και στους κύκλους που στήριζαν την

παλιά σχολή της πόλης.

9. Μετά από πολλές διαμάχες, χάρη στη συστηματική προσπάθεια του Κούμα αλλά

και του Κοραή, η Σχολή αρχίζει να λειτουργεί κανονικά, το 1810, με την

επωνυμία «Φιλολογικόν Γυμνάσιο». Παρέμεινε ανοιχτή έως το 1819 όταν η

διαμάχη κορυφώθηκε και έκλεισε οριστικά.

10. Τόσο στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα που διαρθρώνει όσο και στο περιεχόμενο των

μαθημάτων, ο Κούμας παραμένει απολύτως πιστός στην προτροπή του Κοραή ότι

«τα μαθήματα της φωτισμένης Ευρώπης πρέπει να παραδίδονται σε όλα τα

μέρη της Ελλάδας το ίδιο, όπως στα ευνομούμενα έθνη της Ευρώπης».

11. Τόσο η οργάνωση της Σχολής όσο και το περιεχόμενο των μαθημάτων

δημιουργούν νέες αντιδράσεις.

12. Το 1813 ο Πατριάρχης τον καλεί να αναλάβει τη διεύθυνση του Κουρουτσεσμίου

Σχολείου στην Κωνσταντινούπολη.

28Αθηνά Σαλούστρου – ΕΛΠ22 – 2012-2013

Page 29: ΕΛΠ22 - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ - ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Β9

13. Αρχικά αρνείται αλλά στη συνέχεια, και παρά τις αντιδράσεις του Κοραή,

αναγκάζεται να δεχτεί. Πίσω από την πρόσκληση αυτή κρύβεται η πρόθεση του

Πατριάρχη να τον απομακρύνει από τη Σμύρνη για να κοπάσουν οι αντιδράσεις.

14. Το 1814 αναλαμβάνει τελικά τη διεύθυνση της Σχολής. Παραδίδει κι εδώ

μαθηματικά, φιλοσοφία και αρχαίους Έλληνες συγγραφείς, εστιάζοντας στην

ερμηνεία των κειμένων και στην ανάδειξη του πλούτου των ιδεών.

15. Όλες οι προσπάθειες του για την αλλαγή του πνεύματος που επικρατεί στη Σχολή

αποβαίνουν άκαρπες με αποτέλεσμα το 1815 να την εγκαταλείψει και να

επιστρέψει στο Φιλολογικό Γυμνάσιο.

16. Το 1817, μετά από δύο χρόνια σκληρής διδασκαλικής και συγγραφικής

προσπάθειας, εγκαταλείπει τη Σμύρνη και πηγαίνει πάλι στη Βιέννη.

17. Αυτή η περίοδος της ζωής του είναι η πιο καρποφόρα για τη μεταφραστική και

εκδοτική του προσπάθεια.

18. Έργα του:

1. Σύνοψις της Ιστορίας της Φιλοσοφίας, Βιέννη 1818.

2. Σύνοψις Επιστημών δια τους πρωτοπείρους περιέχουσα Αριθμητικήν,

Γεωμετρίαν, νέαν Γεωγραφίαν, Αστρονομίαν, Λογικήν και Ηθικήν, Βιέννη

1819.

3. Σύνοψις της παλαιάς Γεωγραφίας, Βιέννη 1819

19. Το 1819 μεταβαίνει σε Λειψία, Βερολίνο και Μόναχο επιθυμώντας να γνωρίσει

τα πανεπιστήμια και τους στοχαστές της Γερμανίας.

20. Παρά το γεγονός ότι τηρεί αποστάσεις από τη Φιλική Εταιρεία, συλλαμβάνεται

από την αυστριακή αστυνομία και κρατείται για περίπου ένα μήνα (9-10/21).

21. Μετά την απελευθέρωση του παραμένει στη Βιέννη και συνεχίζει το συγγραφικό

έργο του προς μια φιλολογική-ιστορική κυρίως κατεύθυνση.

22. 1830-1832: Εκδίδει το 12άτομο Ιστορίαι των ανθρωπίνων πράξεων…

23. Την ίδια χρονιά αρνείται πρόσκληση των Σμυρναίων για επιστροφή και

ανασύσταση του Φιλολογικού Γυμνασίου επικαλούμενος λόγους υγείας.

24. Το 1834 θα αρνηθεί παρόμοια πρόταση από το νεοσύστατο ελληνικό κράτος.

25. Τα τελευταία χρόνια της ζωής του τα πέρασε στην Τεργέστη ως διευθυντής της

εκεί Ελληνικής Σχολής.

26. Πεθαίνει στην Τεργέστη την 1η Μαΐου του 1836.

29Αθηνά Σαλούστρου – ΕΛΠ22 – 2012-2013

Page 30: ΕΛΠ22 - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ - ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Β9

9.6. ΤΑ ΓΕΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ (1453-1821)

1. Το κύριο χαρακτηριστικό της περιόδου είναι ότι η Ελλάδα δεν υφίσταται ως

γεωπολιτική ενότητα, όπως τη γνωρίζουμε σήμερα.

2. Είναι ορθότερο λοιπόν να μιλάμε για ελληνόφωνους πληθυσμούς που υπάγονται

στην Οθωμανική Αυτοκρατορία ενώ παράλληλα υπόκεινται στη θρησκευτική

εξουσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου.

3. Τμήματα ωστόσο του ευρύτερου ελληνικού πνευματικού χώρου καλύπτουν και

περιοχές που βρίσκονται εκτός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όπως είναι οι

ελληνικές κοινότητες της Βενετίας, της Βιέννης, της Λειψίας, της Ρωσίας κ.λπ.

4. Στο πλαίσιο αυτό η ορθόδοξη εκκλησία αποτελούσε τον μόνο παράγοντα

κοινωνικής και πολιτικής ενοποίησης των διάσπαρτων ελληνικών πληθυσμών σε

αντίθεση με την καθολική εκκλησία η οποία άσκησε επιρροή σε αριθμό εθνικών

κρατών, η συγκρότηση των οποίων βασίστηκε σε κοινωνικοπολιτικούς και

γεωγραφικούς όρους.

5. Αυτό ήταν ιδιαίτερα σημαντικό για τις εκπαιδευτικές δραστηριότητες οι οποίες

βρίσκονταν κάτω από τον απόλυτο έλεγχο της και οι οποίες υπήρξαν ο

προνομιακός χώρος διαμόρφωσης του επιστημονικού λόγου.

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑΣ

1. Κατά την εισαγωγή της νεότερης επιστημονικής σκέψης, οι Έλληνες λόγιοι

αναζητούν περισσότερο έναν νέο τρόπο του φιλοσοφείν, παρά να εισαγάγουν την

ίδια τη φυσική φιλοσοφία.

2. Ο λόγος που διαμορφώνεται στη διάρκεια αυτής της αναζήτησης δεν διαθέτει τις

ίδιες καταστατικές αρχές με τον λόγο της φυσικής φιλοσοφίας που έχει

διαμορφωθεί και νομιμοποιηθεί το ίδιο διάστημα στη δυτική Ευρώπη, αφού

πρόκειται κατά βάση για ένα φιλοσοφικό λόγο.

3. Μολονότι οι λόγιοι του Ελληνικού Διαφωτισμού επιχειρούν να αναδείξουν τη

σημασία των πρόσφατων επιστημονικών επιτεύξεων, οι ίδιοι θεωρούν τους

εαυτούς τους πάνω από όλα φιλοσόφους.

4. Αναγνωρίζουν βεβαίως τη σπουδαιότητα των νεότερων επιστημών αλλά

αρνούνται να αποδεχθούν ότι η ανάπτυξη των επιστημών αυτών συνιστά ρήξη με

τις επιταγές της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας ως προς τον τρόπο μελέτης της

φύσης.

30Αθηνά Σαλούστρου – ΕΛΠ22 – 2012-2013

Page 31: ΕΛΠ22 - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ - ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Β9

5. Οι περισσότεροι Έλληνες λόγιοι ερμηνεύουν τα νεότερα επιστημονικά

επιτεύγματα ως η αναμενόμενη συνέπεια των προγραμματικών διακηρύξεων των

αρχαίων φιλοσόφων.

6. Τα έργα τους αντανακλούν τρεις πνευματικές παραδόσεις, οι οποίες άλλοτε

αλληλοσυμπληρώνονται και άλλοτε συγκρούονται:

1. Την ορθοδοξία.

2. Τον νεοαριστοτελισμό.

3. Τον Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό.

7. Η εισαγωγή και η διδασκαλία των επιστημών αντανακλά περισσότερο μια

φιλοσοφική σύνθεση αυτών των παραδόσεων, παρά την αφομοίωση της

επιστημονικής προβληματικής των δυτικών φυσικών φιλοσόφων.

8. Η πλειοψηφία των επιστημονικών συγγραμμάτων κατά τη διάρκεια του 17ου και

18ου αι. ήταν για εκπαιδευτική χρήση και αυτό σχετίζεται με τον κοινωνικό ρόλο

του λογίου στις χώρες της περιφέρειας σε σχέση με εκείνες του κέντρου.

9. Ενώ δηλ. στις χώρες του κέντρου ο βασικός ρόλος του επιστήμονα είναι να

παράγει πρωτογενή επιστημονική γνώση, στον ελλαδικό χώρο ο ρόλος του λογίου

είναι να διαδώσει τη γνώση μέσω των εκπαιδευτικών θεσμών.

10. Ο κοινωικός ρόλος του λογίου και οι ιδεολογικές προκείμενες του έργου του

συνέτεινα ώστε ο τρόπος μελέτης της φύσης για τους λογίους της περιόδου να

είναι πρωτίστως φιλοσοφικός και να μην καταφέρει μέχρι και το τέλος της

περιόδου να αποκτήσει την καταστατική αυτοτέλεια της δυτικής επιστήμης.

11. Τρεις είναι οι σημαντικότερες αιτίες:

1. Δεν υπήρξαν οι παράγοντες εκείνοι που θα μπορούσαν να προκαλέσουν κρίση

στην αριστοτελική φιλοσοφία και επομένως δεν εμφανίστηκε η ανάγκη

αναμόρφωσης, πόσο μάλλον ρήξης με τον αριστοτελισμό.

2. Ο λόγος που επιθυμούσαν να καθιερώσουν οι λόγιοι ήταν ένα είδος λογικής

που επικεντρωνόταν στους κανόνες της ορθής επιχειρηματολογίας και

συνοδευόταν από ισχυρές θεολογικές συνδηλώσεις που αφορούσαν την

επικύρωση του ορθόδοξου δόγματος.

3. Παρ’ όλο που οι λόγιοι είχαν έναν εμπειριστικό προσανατολισμό στη μελέτη

τη φύσης, συναφή τόσο με τις αριστοτελικές καταβολές τους όσο και με την

ορθόδοξη θεώρηση του κόσμου, δεν οικειώθηκαν ποτέ την πειραματική

παράδοση της δυτικής φυσικής φιλοσοφίας. Αυτό που εκείνοι θεωρούσαν

πείραμα ελάχιστα διέφερε από την απλή επίδειξη γνωστών φαινομένων, που

31Αθηνά Σαλούστρου – ΕΛΠ22 – 2012-2013

Page 32: ΕΛΠ22 - ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ - ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Β9

παράγονταν με φυσικά ή τεχνητά μέσα. Δεν τους απασχόλησε ποτέ η

ουσιώδης σχέση μεταξύ θεωρίας και πειράματος άρα και η ευρετική σημασία

του πειράματος..

12. Η είσοδος των επιστημονικών ιδεών στον ελληνόφωνο κόσμο συνδέθηκε σχεδόν

αποκλειστικά με την ιδιοποίηση τους για εκπαιδευτικούς λόγους.

13. Ο προφανής στόχος ήταν ο εκσυγχρονισμός των προγραμμάτων σπουδών στα

σχολεία.

14. Το μείζον χαρακτηριστικό της περιόδου είναι η διαμόρφωση επιστημονικού

λόγου σε μια εθνική κοινότητα που τελούσε υπό κατοχή και η οποία δεν διέθετε

δικούς της κρατικούς θεσμούς.

15. Οι ελληνόφωνοι πληθυσμοί της Βαλκανικής αρχίζουν να αποκτούν

χαρακτηριστικά ενιαίας κοινωνικής οργάνωσης μόλις το 18ο αι.

16. Πρόκειται για μια ιδιαίτερα ασυνήθιστη κατάσταση αφού η έλλειψη κρατικών

θεσμών και συνεκτικής κοινωνικής δομής δεν επιτρέπει τη σύμφυση της

επιστήμης με την πρακτική και τις επιδιώξεις οργανωμένων κοινωνικών ομάδων

που θα μπορούσαν να αναδείξουν τον πρακτικό της χαρακτήρα.

17. Για τους ίδιους λόγους καθίσταται περιττή η επιδίωξη επαγγελματικής

συγκρότησης της επιστημονικής κοινότητας, που θα μπορούσε να κατοχυρώσει

την καταστατική αυτονομία της επιστήμης από τους υπόλοιπους τομείς της

πνευματικής ζωής.

18. Στο πλαίσιο αυτό, ο φιλοσοφικός στοχασμός γίνεται η κυρίαρχη απασχόληση

των λογίων, ενώ η επεξεργασία νέων επιστημονικών ιδεών καλείται να

συμβάλει στην ανανέωση αυτού του στοχασμού.

32Αθηνά Σαλούστρου – ΕΛΠ22 – 2012-2013