Ορθοπαιδικός ή Ορθοπεδικός; Μήνυμα ή μύνημα; Εταιρεία ή εταιρία; Ταξείδι ή ταξίδι; Τρένο ή τραίνο;

Αυτά είναι μόνο μερικά από τα διλήμματα που απασχολούν τους περισσότερους χρήστες της Ελληνικής, κατεξοχήν κατά τη διάρκεια της σχολικής τους εκπαίδευσης, όπου ενδεχόμενο λάθος κοστίζει κυριολεκτικά σε βαθμούς, αλλά και αργότερα, όπου ενδεχόμενο λάθος θεωρείται ένδειξη χαμηλού μορφωτικού επιπέδου.

Η ορθογραφία αποτελεί ένα αγαπημένο θέμα των δασκάλων (και, αντίστοιχα, ένα αγκάθι για την πλειονότητα των μαθητών), ενώ παράλληλα αποτελεί και αγαπημένο θέμα συζητήσεων και αναζητήσεων για πολλούς που ασχολούνται με γλωσσικά ζητήματα από διάφορες σκοπιές, είτε ως μέρος της εργασίας τους είτε απλά ως χόμπι. Τελευταία μάλιστα φαίνεται να μεγαλώνει το ενδιαφέρον για την ορθογραφία, με την έκδοση ‘ορθογραφικού’ λεξικού (!).

Ξεκινώντας από την βασική σχέση γλώσσας και γραφής, θα διερευνήσουμε τη σημασία της ορθογραφίας από γλωσσική και κοινωνική άποψη, για να δικαιολογήσουμε και το όνομά μας («ανορθογραφίες»).

Α. Γλώσσα και γραφή

Σε αντίθεση με την (προφορική) γλωσσική ικανότητα, που φυσιολογικά αναπτύσσεται σε κάθε άνθρωπο, η γραφή αποτελεί επίκτητη ικανότητα, η οποία χρειάζεται μάθηση και άσκηση για να επιτευχθεί.

Για τον λόγο αυτό, η γλώσσα είναι καταρχήν η προφορική γλώσσα, κοινή σε όλους τους ανθρώπους που ανήκουν σε μια γλωσσική κοινότητα. Η γραφή, από την άλλη, αποτελεί ένα αυθαίρετο σύστημα καταγραφής των ήχων από τους οποίους αποτελείται η γλώσσα (αυτό αποτελεί και ένα από τα βασικά γλωσσολογικά επιχειρήματα για την προτεραιότητα του προφορικού έναντι του γραπτού λόγου από την άποψη της γλωσσολογικής έρευνας, αν και δεν μπορούμε να επεκταθούμε εδώ σ’αυτό το θέμα).Η γραφή, επομένως, αποτελεί ένα τρόπο καταγραφής της κατεξοχήν γλώσσας, της προφορικής. Αυτή η καταγραφή μπορεί να πάρει πολλές διαφορετικές μορφές, φυσικά και για την ίδια γλώσσα: η Γραμμική Β, ένα σύστημα όπου κάθε σύμβολο είχε την αξία μίας συλλαβής (αφήνοντας κατά μέρος διάφορες εξαιρέσεις που δεν έχουν ακόμα αποκρυπτογραφηθεί), θεωρείται ότι καταγράφει μία μορφή ελληνικής γλώσσας ή διαλέκτου. Το ίδιο συμβαίνει και με την αλφαβητική γραφή της Ελληνικής που είναι σε όλους μας οικεία, όπου κάθε σύμβολο έχει την αξία ενός φθόγγου της γλώσσας (πιο σωστά, ενός φωνήματος, ενός φθόγγου με διαφοροποιητική αξία, κατά την δομιστική παράδοση της γλωσσολογίας). Είναι χαρακτηριστικό ότι, στην προσαρμογή του φοινικικού αλφαβήτου που επιχείρησαν οι αρχαίοι Έλληνες, πρώτον, πρόσθεσαν τα φωνήεντα, ενώ το σημιτικό σύστημα δεν δήλωνε τα φωνήεντα της γλώσσας (όπως ακόμα και σήμερα δεν τα δηλώνει η Αραβική και η Εβραϊκή), ενώ υπήρχε και ποικιλία στο ελληνικό αλφάβητο ανάλογα με την περιοχή (π.χ. ως προς την ίδια την ύπαρξη και το σχήμα κάποιων γραμμάτων κλπ.). Είναι, λοιπόν, προφανές, ότι δεν υπάρχει κάποιος συγκεκριμένος λόγος για τον οποίο ο τρόπος που γράφουμε είναι αυτός που είναι σήμερα, θα μπορούσε κάλλιστα να είναι διαφορετικός, όπως το αποδεικνύουν και οι περιπτώσεις των γλωσσών που χρησιμοποιούν άλλα συστήματα, μη αλφαβητικά (π.χ. Κινεζική). Με αυτή την έννοια, η γραφή είναι αυθαίρετη.

Β. Πώς δημιουργείται η έννοια της ορθογραφίας

Σε ένα αλφαβητικό σύστημα, όπως αυτό της ελληνικής, η καλύτερη δυνατή αντιπροσώπευση θα απαιτούσε, προφανώς, η γραφή να ανταποκρίνεται στην ομιλία με σχέση 1:1, δηλαδή κάθε γράμμα να συμβολίζει και έναν διαφορετικό φθόγγο και το αντίστροφο, κάθε φθόγγος να συμβολίζεται με διαφορετικό γράμμα. Αυτή η λεγόμενη «φωνητική» γραφή θα βρισκόταν πάρα πολύ κοντά στην γλώσσα, αποτελώντας πιστή καταγραφή της ομιλίας.

Δύο είναι οι κύριοι παράγοντες που δεν ευνοούν αυτού του τύπου την γραφή.

Ο πρώτος είναι η γλωσσική αλλαγή: ως γνωστόν, όλες οι γλώσσες αλλάζουν με την πάροδο του χρόνου (ή καλύτερα, οι ομιλητές διαμορφώνουν συνέχεια τη γλώσσα τους, με αποτέλεσμα αυτή να διαφοροποιείται). Κατά συνέπεια, η προφορά ορισμένων φθόγγων / λέξεων / φράσεων διαφοροποιείται, άλλοτε με ταχείς και άλλοτε με πιο αργούς ρυθμούς.

Από την άλλη πλευρά, η γραφή, και καλύτερα αυτοί που κατέχουν αυτή την ικανότητα, έχουν την τάση να αντιστέκονται σε αλλαγές, μια και χρειάζεται άσκηση και μάθηση για την απόκτησή της, και έτσι δεν προσφέρεται για συνεχείς τροποποιήσεις.

Πέρα από τους δύο αυτούς παράγοντες, η έννοια της ορθογραφίας δημιουργείται παράλληλα με την προτυποποίηση ενός τρόπου γραφής μίας γλώσσας, δηλαδή με την καθιέρωση μιας γραπτής μορφής ως προτύπου. Αυτό συμβαίνει με την υιοθέτηση της έννοιας της γραπτής «παράδοσης», η οποία θεωρείται ισχυρότερη και σπουδαιότερη από την εκάστοτε ομιλία. Έτσι, η γραφή ουσιαστικά παύει να έχει ως στόχο την καταγραφή της τρέχουσας μορφής γλώσσας, αλλά στοχεύει στην διατήρηση μίας μορφής που θεωρείται σπουδαία, ισχυρή, καλύτερη για διάφορους κοινωνικούς λόγους. Δεν υπάρχει πια ο στόχος της 1:1 σχέσης, μια και αυτό θεωρείται δευτερεύον σε σχέση με την «σωστή» γραφή, η οποία αντλεί την ορθότητά της από το κοινωνικό γόητρο της γλώσσας την οποία διασώζει. Αυτό φυσικά προϋποθέτει συνειδητές αντιλήψεις για τη γλώσσα και τη γλωσσική και γραπτή παράδοση, που μόνο σε ένα πλαίσιο κάποιας συστηματοποίησης (όχι βέβαια διεύρυνσης) της εκπαίδευσης μπορεί να προκύψει.

Καθώς λοιπόν η γλώσσα αλλάζει, χωρίς όμως να την ακολουθεί και ο τρόπος καταγραφής, οδηγούμαστε στην λεγόμενη «ιστορική» ορθογραφία, δηλαδή σε ένα τρόπο γραφής που δεν ανταποκρίνεται στην παρούσα κατάσταση, αλλά διασώζει τον τρόπο γραφής προγενέστερων μορφών της γλώσσας. Και φυσικά, η ιστορική ορθογραφία συνδέεται άμεσα με υποτιμητικές αντιλήψεις για την τρέχουσα μορφή της γλώσσας, καθώς, σε διαφορετική περίπτωση, δεν θα υπήρχε κάποιος ουσιώδης λόγος διατήρησης της παλιάς γραφής, πέρα από πολιτικές σκοπιμότητες (ενιαίο έθνος και γλώσσα, επομένως και απαράλλακτος τρόπος γραφής, που έρχεται με τη σειρά του σε ένα κυκλικό σχήμα να αποδείξει αυτή την ενότητα, ενώ για χάρη αυτής διατηρείται). Όλα αυτά γίνονται εύκολα κατανοητά μέσα από το

παράδειγμα της Ελληνικής, που είναι οικείο σε όλους μας.

Γ. Η περίπτωση της Ελληνικής

Τα πρώτα ελληνικά αλφάβητα δημιουργήθηκαν με στόχο να αποτυπώσουν ακριβώς τους φθόγγους της αρχαίας ελληνικής (όσο πιο πιστά είναι δυνατόν), επομένως θα έλεγε κανείς ότι εντάσσονταν σε μία προσπάθεια φωνητικής γραφής της γλώσσας. Όπως είναι πολύ γνωστό, τα πρώτα συστήματα αλφαβητικής γραφής της ελληνικής περιείχαν μόνο κεφαλαία γράμματα και καθόλου τονικά σημάδια. Στην πορεία, τα αλφάβητα αυτά διαφοροποιήθηκαν σε κάποιο βαθμό, χωρίς βέβαια να γνωρίζουμε πόσο ανταποκρίνονταν στην ομιλία της εποχής τους από ένα σημείο και μετά. Αυτό που γνωρίζουμε είναι ότι ζήτημα «ορθογραφίας» ουσιαστικά δημιουργείται στην ελληνιστική εποχή, με την παράλληλη ανάδειξη των πρώτων φιλολογικών κέντρων και την επικράτηση του λεγόμενου «Αττικισμού» στα μορφωμένα στρώματα. Ενώ δηλαδή διάφορες γλωσσικές (φωνολογικές δηλαδή) μεταβολές είχαν οδηγήσει σε προφορά διαφορετική πολλές λέξεις της ελληνικής, η ανάδειξη της Αττικής σε πρότυπο (παιδευτικό, όχι μόνο γλωσσικό) από τους διάφορους «φιλολόγους» και λογίους της εποχής οδήγησε στη διατήρηση της ίδιας γραφής των λέξεων, δημιουργώντας έτσι ένα χάσμα ανάμεσα στη προφορά και την γραφή των λέξεων. Αυτό μας είναι γνωστό χάρη στην ανακάλυψη των παπύρων (και των διαφόρων επιγραφών, βέβαια), που μαρτυρούν πάρα πολύ διαφορετικές γραφές πολλών λέξεων, φανερώνοντας έτσι τη διαφορετική τους προφορά σε σχέση με την Αττική του 5ου αιώνα π.Χ. Επιπλέον, οι ίδιοι φιλολογικοί κύκλοι επινόησαν και τα τονικά σημάδια, τα οποία δηλώνουν ουσιαστικά την προφορά των λέξεων στην Αττική, μια και στην ελληνιστική εποχή αυτή είχε διαφοροποιηθεί.Η έννοια του ορθογραφικού λάθους είναι, επομένως, δημιούργημα της ελληνιστικής εποχής. Οι πάπυροι περιέχουν αμέτρητα παραδείγματα ορθογραφικών λαθών, αφού μεγάλο μέρος του πληθυσμού δεν ήταν πολύ εξοικειωμένο με την Αττική διάλεκτο του 5ου αι., και έτσι έγραφε με βάση την τρέχουσα προφορά των λέξεων. Κατ’αυτή την έννοια, και όλα τα λεγόμενα «ορθογραφικά» λάθη απλά αποτυπώνουν την εξέλιξη της προφοράς των λέξεων.Στην ελληνιστική εποχή έχει τις ρίζες της και ο παραλογισμός των κατοπινών αιώνων: οι λέξεις γράφονταν σύμφωνα με τα πρότυπα της Αρχαίας του 5ου αιώνα, με την προσθήκη όμως των τονικών σημαδιών που αρχικά προστέθηκαν για να δείξουν την προφορά εκείνων των λέξεων! Φυσικά, όπως αναφέρθηκε, αυτή η εξέλιξη και η επικράτηση της λεγόμενης «διγλωσσίας», μιας λόγιας και μίας δημώδους παράδοσης

στην Ελληνική, σχετίζεται άμεσα με την ανάδειξη ήδη από την ελληνιστική εποχή της αρχαίας Ελλάδας ως αξεπέραστο πρότυπο προς μίμηση σε όλα τα επίπεδα, επομένως και στη γλώσσα. Με άλλα λόγια, η εμφάνιση της «ορθογραφίας» και της εμμονής σε γραπτές μορφές του παρελθόντος δεν είναι αυτονόητη εξέλιξη σε κάθε γλώσσα, αλλά είναι απόρροια ιδεολογικών επιλογών. Αυτό φαίνεται ακόμα πιο ξεκάθαρα στην επόμενη, Μεσαιωνική περίοδο της ελληνικής. Τότε εμφανίζονται και τα πρώτα εκτεταμένα κείμενα στη λεγόμενη δημώδη, τα οποία μας σώζονται σε διάφορα χειρόγραφα. Η «ορθογραφία» αυτών των χειρογράφων έχει προκαλέσει πολλές συζητήσεις και αναζητήσεις, για τον απλούστατο λόγο ότι δεν είναι συστηματική, όπως την εννοούμε σήμερα, αλλά ενέχει τεράστια ποικιλία: ένα ρήμα όπως το «ήθελα» μπορούσε να γράφεται «ύθελα, ίθελα, ίθαιλα, είθελα, ήθελα κ.ά». Ο μόνος κανόνας που φαίνεται να ισχύει είναι: μπορείς να γράψεις τις λέξεις με όποια γράμματα θέλεις, αρκεί να συμβολίζουν τον κατάλληλο φθόγγο. Δηλαδή, όλα τα «ι» είναι ίδια, και μπορούν να εναλλάσσονται σε όλα τα γλωσσικά περιβάλλοντα. Αυτό προφανώς απέχει πάρα πολύ από την σημερινή έννοια της ορθογραφίας, που δεν ανέχεται ουσιαστικά καθόλου ποικιλία. Αυτό που είναι ακόμα πιο ενδιαφέρον είναι ότι, σε ορισμένες περιπτώσεις, οι ίδιοι γραφείς που στην αντιγραφή των δημωδών κειμένων ήταν τόσο «ελεύθεροι» με την ορθογραφία των λέξεων, ήταν ταυτόχρονα και πολύ τυπικοί στην αντιγραφή των λογίων κειμένων. Αυτό καταμαρτυρά ακόμα πιο εμφατικά ότι η ορθογραφία σχετίζεται άμεσα με την αντίληψη για την γλώσσα: εφόσον τα δημώδη κείμενα ήταν προϊόντα της προφορικής, σύγχρονης παράδοσης, δεν υπήρχε λόγος η γραπτή τους μορφή να είναι συγκεκριμένη, μια και δεν υπήρχε και καθόλου τυποποιημένη μορφή της δημώδους αυτής γλώσσας. Από την άλλη, τα αρχαία κείμενα έπρεπε να αναπαράγονται ακριβώς όπως είναι, καθώς και η μορφή ήταν αναπόσπαστο μέρος του μεγαλείου τους.Είναι ενδιαφέρον ότι ακριβώς το ίδιο φαινόμενο της ορθογραφικής ποικιλίας παρατηρείται και στις άλλες ευρωπαϊκές μεσαιωνικές γραμματείες, κάτι που φανερώνει την κοινή στάση ομιλητών διαφορετικών γλωσσών απέναντι στην μη τυποποίηση μιας γλωσσικής ποικιλίας, της δημώδους, και την άνεσή τους να χρησιμοποιούν τεράστια ποικιλία στη γραφή, χωρίς αυτό να έχει καμία συνέπεια στην επικοινωνία, τουλάχιστον απ’όσο μπορούμε να κρίνουμε σήμερα.Φυσικά, ακόμα και οι «λόγιοι» είχαν συχνά δυσκολίες να τηρήσουν τους κανόνες της «ορθογραφίας», όπως αυτοί είχαν διαμορφωθεί από την ελληνιστική εποχή, μια και νέες λέξεις είχαν εισαχθεί στο λεξιλόγιο της ελληνικής, κυρίως δάνεια από τις δυτικές (ιταλική, γαλλική) και σλαβικές γλώσσες. Η «σωστή γραφή» αυτών των λέξεων ήταν

αναγκαστικά τελείως αυθαίρετη, μια και δεν υπήρχε σημείο σύγκρισης με την αρχαία Ελληνική.Στην πιο σύγχρονη περίοδο, η ορθογραφική απλοποίηση αποτέλεσε πάγιο αίτημα του δημοτικισμού, με διάφορες προτεινόμενες μορφές. Φυσικά το όλο θέμα αποτέλεσε μέρος μόνο του ευρύτερου γλωσσικού ζητήματος και της διγλωσσίας ανάμεσα σε καθαρεύουσα και δημοτική, με τις γνωστές κοινωνικές προεκτάσεις. Δεν θα μπούμε τώρα σε αυτό το θέμα, το οποίο είναι πολύ ευρύ και χρειάζεται ειδική διαπραγμάτευση. Ωστόσο, αξίζουν κάποιες επισημάνσεις σχετικά με την ορθογραφία της Νέας Ελληνικής όπως την εφαρμόζουμε σήμερα. Το σημερινό σύστημα είναι, βέβαια, αποτέλεσμα όλων όσων προηγήθηκαν και αναφέρθηκαν πάρα πολύ σύντομα παραπάνω. Η επιμονή στην λεγόμενη ιστορική ορθογραφία δείχνει, φυσικά, την εμμονή στην διατήρηση της ιδέας της ενιαίας ελληνικής ως γλώσσας και γραφής με τρισχιλιετή ιστορία (φυσικά μόνο τρισχιλιετή, γιατί αν πάμε πιο πίσω, η ελληνική γραφή είναι η γραμμική Β, και αυτή δεν μπορεί να προσφερθεί για επιχειρήματα υπέρ της ιστορικής ορθογραφίας, μια και δεν είναι αλφαβητική, ευτυχώς!), κάτι που άλλωστε φαίνεται και στο ευρύτερο γλωσσαμυντορικό κλίμα που δυστυχώς επικρατεί σε μεγάλο βαθμό στη νεοελληνική κοινωνία.

Επιχειρήματα υπέρ της ιστορικής ορθογραφίας συνήθως αναφέρονται

α) η ίδια η ιστορία της και η σύνδεσή της με την ενότητα του ελληνισμού από την αρχαιότητα ως σήμερα (το τελευταίο συνήθως υπονοείται, αλλά είναι σίγουρα το κλειδί για το συγκεκριμένο επιχείρημα),

β) το ότι φανερώνει τις ρίζες των λέξεων, γ) είναι αισθητικά πολύ πιο ωραία από υποτιθέμενες απλοποιημένες

μορφές, δ) κανείς άλλος στην Ευρώπη δεν το έχει κάνει, γιατί εμείς; Και ε) ενδεχόμενη απλοποίηση θα αποκόψει τους νέους από την

παλιότερη γλωσσική παράδοση και γραμματεία.

Ωστόσο, όλα τα παραπάνω είναι ανεπαρκή:Η λεγόμενη ιστορική διασώζει γραφές κυρίως από την αττική του 5ου αι. π.Χ. Θα έλεγε κανείς ότι εξίσου ιστορικές είναι και ελληνιστικές και μεσαιωνικές γραφές, που αποσιωπώνται, σκόπιμα βέβαια. Επιπλέον, σε πολλές περιπτώσεις είναι πολύ δύσκολο να βρει κανείς ετυμολογία,

ιστορική ορθογραφία των λέξεων, επομένως η ιστορικότητα δεν μπορεί να αποτελεί το τεκμήριο για την ορθογραφία. Αυτό είναι προφανές από την φοβερή σύγχυση που προκαλούν οι διαφορετικές γραφές των λέξεων στα λεξικά της Νέας Ελληνικής, όπως έχει κατ’επανάληψη επισημανθεί (βλ. λ.χ. τα άρθρα του Γιάννη Χάρη για την ορθογραφία). Μα η ιστορική ορθογραφία μόνο αντιφάσεις μπορεί να έχει, καθώς, όπως και η γλώσσα, διασώζει γραφές από διαφορετικές φάσεις, που δεν μπορούν να νοηθούν ως ένα ενιαίο σύστημα (όπως άλλωστε και η γλώσσα συνολικότερα).

Επιπλέον, το ότι η ιστορική ορθογραφία φανερώνει την ετυμολογία των λέξεων, ακόμα και αν το δεχτούμε, ισχύει μόνο για τους φιλολόγους που μπορούν να διακρίνουν τις ρίζες και ετυμολογίες, και επιπλέον, δεν έχει κάποιο ενδιαφέρον πέρα από τους φιλολογικούς κύκλους.

Για την αισθητική, δεν θα επιχειρήσουμε κάποιο σχόλιο, αλλά μόνο ένα ερώτημα: αν η ποικιλία των «ι» είναι ωραία αισθητικά, γιατί να μην εφαρμόσουμε το μεσαιωνικό σύστημα και να την επεκτείνουμε σε όλες τις λέξεις, ανεξάρτητα ρίζας; Σίγουρα η ανάγνωση θα είχε μεγαλύτερο ενδιαφέρον.

Για τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες, έχουν επιχειρηθεί κατά καιρούς διάφορες απλοποιήσεις, και κυρίως έχουν σιωπηλά γίνει από τους ίδιους τους χρήστες: π.χ. neighbor αντί για neighbour. Ενδεικτικά αναφέρουμε πρόσφατη απόφαση της Σουηδικής ακαδημίας, κατά την οποία η λέξη ‘skall’ καλό είναι να γράφεται πια μόνο ‘ska’, όπως συνήθως γράφεται και προφέρεται. Γενικευμένη απλοποίηση βέβαια δεν έχει γίνει στο πρόσφατο παρελθόν, μια και το ζήτημα της ορθογραφίας συνδέεται, όπως τονίσαμε, με την αντίληψη περί εθνικής γλώσσας που αντλεί την ιστορία της από το παρελθόν του έθνους. Από την άλλη, ο Κεμάλ επέβαλε το λατινικό αλφάβητο σε μία χώρα που έγραφε με Αραβικούς χαρακτήρες, κάτι που έγινε τελείως αποδεκτό, μια και ήταν άλλα τα κοινωνικά ζητούμενα για την Τουρκία εκείνη την εποχή.

Τέλος, η αρχαιολατρεία και η εμμονή στην σωστή ορθογραφία είναι πιο πιθανό να απομακρύνει τους νέους από την παλαιότερη γραμματεία, παρά μια ορθογραφική απλοποίηση.

Ας μην ξεχνάμε επίσης, ότι η ορθογραφία αποτελεί ένα από τα καλύτερα εργαλεία, σε συνδυασμό φυσικά με τη γλώσσα ευρύτερα, για τον διαχωρισμό (από το σχολείο και εξής) σε μορφωμένους και μη, σε επιμελείς και μη. Και, κάτι εξίσου σημαντικό, μία ενδεχόμενη

απλοποίηση της ορθογραφίας, στην κατεύθυνση της προσέγγισης στη φωνητική γραφή (και όχι φυσικά στην κατεύθυνση της εύρεσης της σωστής ιστορικής γραφής, που μόνο σε αδιέξοδα μπορεί να καταλήξει), θα διευκόλυνε σημαντικά την εκμάθηση της ελληνικής, όχι μόνο για τους έλληνες αλλά και για όλους τους υπόλοιπους που θα ήθελαν να μάθουν ελληνικά. Το τελευταίο ζήτημα φαίνεται να αποσιωπάται από τους περισσότερους γλωσσαμύντορες, μια και το κέρδος από την ορθογραφική απλοποίηση σε αυτή την περίπτωση είναι πολύ προφανές και δεν μπορεί να αντικρουστεί, επομένως αποσιωπάται ή, εναλλακτικά, υποβαθμίζεται η σημασία της εκμάθησης της ελληνικής!Ακόμα και πολλοί που αντιτίθενται στο γλωσσαμυντορικό εθνικισμό διστάζουν να προτείνουν απλοποίηση της ορθογραφίας, κυρίως λόγω του (συναισθηματικού) δεσίματος όλων των χρηστών της ελληνικής με τον συγκεκριμένο τρόπο γραφής. Ωστόσο, το συναισθηματικό δέσιμο δεν μπορεί να προτάσσεται εις βάρος των υπόλοιπων κοινωνικοπολιτικών προτερημάτων της απλοποίησης. Καλύτερη η νοσταλγία, παρά ο εγκλωβισμός σε αυτό το μείγμα αυθαιρεσίας που είναι η σημερινή ορθογραφία.

Δ. Συμπεράσματα

Η ορθογραφία είναι το αποτέλεσμα τυποποίησης της γραφής σε συνδυασμό με αντιλήψεις που θεωρούν παλαιότερες μορφές (και γραφές) μιας γλώσσας ως ανώτερες, ως πρότυπα, και ως μέρη ενός ενιαίου συνόλου, μίας ενιαίας γλώσσας. Είναι ένα αυθαίρετο σύστημα κατ’ανάγκη, όπως άλλωστε και η γραπτή απόδοση μίας γλώσσας συνολικά. Οι πρώτες απόπειρες αλφαβητικών γραφών της ελληνικής υπηρετούσαν μια φωνητική γραφή, σήμερα όμως, αν και επικρατεί τόσος θαυμασμός για τους αρχαίους ημών προγόνους, δεν υιοθετείται αυτή η αντίληψή τους. Αντίθετα, η ορθογραφία θεωρείται ένα από τα σπουδαιότερα κεφάλαια στη μόρφωση των πολιτών, και ένα κριτήριο κατηγοριοποίησής τους (ορθογράφοι και ανορθόγραφοι). Εμείς είμαστε το δεύτερο, και οι ανορθογραφίες μας δεν αφορούν την γραφή, αλλά τις αντειλείψης που κρίβωντε πίσο απώ την αιμμονή σε γλοσσικές ιδαιωλογίαις – μίθους.

Θ. Μαρκόπουλος«Ανορθογραφίες»

:: Σχόλια:

Το σύνολο των εν ζωή εγγράμματων Ελληνοφώνων και των κειμένων που έχουν γραφτεί στην Ελληνική γλώσσα έχουν ως σημείο αναφοράς την ίδια (με ελάχιστες διαφοροποιήσεις) ιστορική ορθογραφία. Έχω την αίσθηση λοιπόν πως μια ριζική ή μαζική απλοποίηση της ελληνικής γραφής θα δημιουργούσε μεγάλες δυσκολίες σε όσους έχουν ήδη μάθει και χρησιμοποιούν την ιστορική ορθογραφία και σε μια δεύτερη χρονικά φάση θα οδηγούσε είτε στην αποκοπή από τα παλιά κείμενα όσων μάθαιναν τη νέα ορθογραφία [αυτό αναφέρεται στο κείμενο] ή στην ανάγκη μεταγραφής στη νέα ορθογραφία ενός τεράστιου όγκου κειμένων που έχουν γραφτεί με την παλιά ορθογραφία. Κοντολογίς, ο βασικός λόγος κατ' εμέ που δεν είναι επιβεβλημένη ή έστω απαραίτητη μια απλοποιημένη ορθογραφία είναι καθαρά πρακτικός, παρότι συμφωνώ σε θεωρητικό επίπεδο με όσα γράφτηκαν εδώ.

Μια άλλη ένστασή μου έχει να κάνει με τη σύνδεση που το κείμενο ισχυρίζεται ότι οικοδομείται στο σχολείο και γενικότερα ανάμεσα στην ορθογραφία και στη μόρφωση /επιμέλεια. Εργάζομαι ως φιλόλογος σε δημόσιο σχολεία (Γυμνάσια/ Λύκεια) εδώ και τέσσερα χρόνια και αυτό που έχω διαπιστώσει είναι ότι το σχήμα που αναφέρεται εδώ λειτουργεί αντίστροφα. Ο αμελής ή "αδύναμος" μαθητής έχει ΚΑΙ προβλήματα ορθογραφίας (συχνά τελείως ανορθολογικά υπό την έννοια ότι είναι ανορθόγραφος στα κουτουρού και μπορεί μέσα σε μια σειρά να γράψει ανορθόγραφα μια λέξη με δύο διαφορετικούς τρόπους). Αντίθετα, οι "καλοί" ή "επιμελείς" ή "εύστροφοι μαθητές" έχουν στο γραπτό τους λόγο ελάχιστες ή και καθόλου ανορθόγραφες λέξεις. Έχω την ισχυρότατη υποψία δηλαδή ότι για την πρώτη ομάδα μαθητών καμία αλλαγή στην επίδοση δε θα έφερνε μια απλοποιημένη ορθογραφία.

Τα ελληνικά, ό,τι και να κάνεις στην ορθογραφία τους, θα παραμείνουν μια αρκετά δύσκολη, απομονωμένη (abstand), μικρή γλώσσα. Η αλφαβητική και ορθογραφική τους ιδιαιτερότητα μπορεί να εκλαμβάνεται ως μια δυσκολία παραπάνω αλλά, μεταξύ άλλων, υπογραμμίζει και αξιοποιεί το ελκυστικότερό τους γνώρισμα, που είναι η ιστορία τους. Έχω γνωρίσει αρκετούς ξένους αρχαιομαθείς που τους εξέπληξε ευχάριστα η ορθογραφική και λεξιλογική συνάφεια μεταξύ Νέας και Αρχαίας Ελληνικής και τους κίνησε το ενδιαφέρον για τη σημερινή γλώσσα.

Νομίζω ότι υπερτιμάς τη δυσκολία της εκμάθησης της ορθογραφίας από τους ξένους και ειδικά τους μετανάστες. Στο κάτω-κάτω, και τα αγγλικά έχουν "αυθαίρετη" ορθογραφία αλλά αυτό δεν εμπόδισε την Αμερική να απορροφά μετανάστες, ούτε τη Γερμανία, ούτε τη Γαλλία.

Στο άρθρο παραθέτεις κάποιες ελάχιστες απλοποιήσεις που έγιναν από τους σουηδούς κι από τους αμερικάνους, αλλά βέβαια πολύ περισσότερες απλοποιήσεις έχουμε κάνει κι εμείς (κόκαλο, βόλεϊ, τρόλεϊ και άλλα αναρίθμητα). Η σχολική ορθογραφία άλλωστε δεν είναι ιστορική, αλλά απλοποιημένη ιστορική.

Και τρίτο, και σταματάω εδώ για να διευκολύνω το διάλογο, κι αν χρειαστεί επανέρχομαι, δεν συμφωνώ ότι μόνο οι φιλόλογοι μπορούν να διακρίνουν τις ετυμολογίες και ότι μόνο αυτούς ενδιαφέρει. Δεν μιλάμε για το 10-20% που είναι δύσκολες περιπτώσεις, μιλάμε για τις άλλες, που είναι απλές. Το παιδί το εφτάχρονο που θα δει "υποπλοίαρχος" καταλαβαίνει ότι είναι κάποιος που βρίσκεται κάτω από τον πλοίαρχο, ενώ ότι ο "ιπποκόμος" είναι κάποιος που έχει να κάνει με την ιππασία.

Να προσθέσω ένα ακόμα επιχείρημα υπέρ της απλοποίησης της ορθογραφίας: Όπως είναι τώρα, αποτελεί τεράστιο πρόβλημα και εμπόδιο μάθησης για τους δυσλεκτικούς - και όσους έχουν άλλες μαθησιακές δυσκολίες. Και μιλώ γι' αυτούς που έχουν μαθησιακές δυσκολίες, με φυσιολογικό ή και μεγαλύτερο IQ, και αναγκάζονται να μένουν πίσω στη μόρφωση και τη ζωή (το ίδιο ισχύει και για τους νοητικά καθυστερημένους, αλλά με τους δυσλεκτικούς το επιχείρημα είναι σαφέστερο για τους "πολλούς"). Δεδομένου ότι ειδικές μαθησιακές δυσκολίες έχει περίπου το 10% του πληθυσμού, φαίνεται πόσο σημαντικό είναι να προχωρήσουμε στην αποδέσμευση από τις τυπολατρίες του παρελθόντος.

Για τους μετανάστες, δέχομαι ότι η ορθογραφία είναι μια επιπλέον δυσκολία για να μάθουν ελληνικά, αν και θα την έκρινα παρωνυχίδα σε σύγκριση με τις άλλες που συναντούν. Ωστόσο, η αγγλική ορθογραφία είναι παροιμιοδώς αυθαίρετη, κι όμως οι ΗΠΑ φτιάχτηκαν εξολοκλήρου από μετανάστες, κατά πλειοψηφία μη αγγλόφωνους.

* Θα επιμείνω ότι οι ομοηχίες με πλήρως φωνητική ορθογραφία είναι χιλιάδες, και την απόδειξη τη βρίσκω στην παραπάνω πρότασή του που περιλαμβάνει και ένα παράδειγμα ομοηχίας: διακρίνεται / διακρίνετε. Η ομοηχία αυτή υπάρχει σε κάθε ρήμα που έχει μέση και ενεργητική φωνή (αυτό λύνεται - εσείς λύνετε, αυτό παίζεται - εσείς παίζετε κτλ.) και επειδή αυτά τα ρήματα είναι χιλιάδες, χιλιάδες είναι και οι περιπτώσεις ομοηχίας, μόνο σ' αυτή την κατηγορία. Επιτρέψτε μου να διαφωνήσω παραθέτοντας ένα απόσπασμα από το μνημειώδες έργο «Το Αλφάβητο» του διακεκριμένου φιλολόγου Κ.

Σιαμάκη.

Εκείνο που δεν αντιμετωπίζεται ποτέ και με καμία γραφή είναι η αλλοίωση της προφοράς κάθε γλώσσης με το πέρασμα των αιώνων. εννοώ το φωνητικό μόνο μέρος της εξελίξεως κάθε γλώσσης και όχι το λεξιλογικό και το κλιτικό και το συντακτικό. τρία είναι τα στοιχεία ενός γραπτού κειμένου. η γραφική παράσταση, η φωνητική αξία και η νοηματική αξία. το δεύτερο μετά από μερικές γενιές, άγνωστο πόσες, αλλοιώνεται και χάνεται, διότι δεν πιάνεται με τίποτε, παρά μόνο με μαγνητόφωνο. πιάνεται δε πολύ λίγο και με την γραφική παράσταση φωνών ζώων και άλλων φυσικών ήχων που δεν εξελίσσονται. πιάνεται ακόμη λιγότερο με την μεταγραφή αμετάφραστων λέξεων και ιδίως κυρίων ονομάτων από μια γλώσσα σε άλλη, εφ’όσον η εξέλιξη των δύο γλωσσών θα εξακολουθήσει να μην είναι παράλληλη. αλλά ευτυχώς η προφορά δεν είναι ουσιαστικό στοιχείο για το πνεύμα του κειμένου. είναι κάτι καιρικό και άχρηστο. η γραφική παράσταση μπορεί να αλλάξει και με χωρίς ζημιά και με ζημιά. χωρίς ζημιά αν αλλάξει μόνο η μορφή των γραμμάτων, με ζημιά αν αλλάξει και η ταυτότης και η ποσότης των γραμμάτων. η μετάβαση, για παράδειγμα, από το μωσαϊκό αλφάβητο στο αραμαϊκό ή από τη μεγαλογράμματη γραφή μας στη μικρογράμματη δεν προκάλεσαν καμιά πνευματική ζημιά. ήταν σαν να αποτυπώνεται ένα έντυπο με τυπογραφικά στοιχεία άλλης οικογένειας. υπάρχει όμως η περίπτωση η αλλαγή της γραφικής παράστασης να βλάψει τη νοηματική αξία του κειμένου. αυτό γίνεται, αν με τη νέα γραφική παράσταση προσπαθήσει να παραστήσει κανείς την τρέχουσα ζωντανή προφορά, νομίζοντας ότι κάνει κάτι σπουδαίο, όπως αποπειρώνται κατά καιρούς να κάνουν μερικοί υπερμοντέρνοι. για να παραστήσουν ένα μάταιο πράγμα, τη φωνητική αξία, που αλλάζει κάθε 300 χρόνια οπωσδήποτε, απειλούν να καταστρέψουν ανεπίστρεπτα το κύριο και ουσιαστικό και πνευματικό, τη νοητική αξία. αν το έκαναν αυτό οι έξυπνοι της γης κάθε 300 χρόνια, όπως θα χρειαζόταν, θα είχαμε χάσει πριν από αιώνες όλα τα καταγραμμένα αρχαία νοήματα. τη λέξη ποιότης αν τη μεταγράψω poiotes, παρ’ όλο που δεν ακριβολογώ στην προφορά, συμφέρει πνευματικά, διότι μπορώ κάποτε να την ξαναπάρω σαν ποιότης, χωρίς να έχει φθαρεί η έννοια της καθόλου. θυσιάζω τη φωνητική ακρίβεια, για να κερδήσω τη νοηματική. αν όμως τη μεταγράψω piotis, φωνητικώς ακριβέστερα, όταν θα την ξαναπάρω σαν πιότης, δηλαδή λιπαρότης, θα έχει χάσει τη νοηματική της αξία. και αυτό για να κερδίσω την προφορά, κάτι που και άχρηστο είναι και εν τέλει δεν μένει από 300 χρόνια. συνεπώς το φωνητικά ακριβές αλφάβητο είναι άχρηστο. διότι το αλφάβητο των 20 -30 γραμμάτων παριστάνει μόνο τους βασικούς φθόγγους της ανθρώπινης φωνής. αν πούμε να παραστήσουμε όλους τους λεπτούς και ιδιαίτερους

φθόγγους της θα μας χρειαστούν χιλιάδες γράμματα οπότε επιστρέφουμε στις πρωτόγονες εικονογραφικές γραφές, και σε κάτι χειρότερο βέβαια, διότι δεν θα κερδίζουμε από κάθε γράμμα μια ολόκληρη έννοια και λέξη, όπως γίνεται τουλάχιστον στις πρωτόγονες εικονογραφικές γραφές ούτε είναι εφικτό να έχουμε μια φθογγική γραφή σαν το αλφάβητο με 5.000 γράμματα και τα γράμματα σα σκαριφήματα να είναι τόσο απλά και εύγραπτα. για να είναι 5.000 πρέπει να είναι ζωγραφιές, δεν γίνεται αλλιώς. ένα όμως αλφάβητο, που να παριστάνει 5.000 φθόγγους, θα μας χρειαζόταν μόνο αν ήμασταν κοτσύφια ή χελιδόνια ή κορυδαλλοί, με φωνή γεμάτη φθόγγους αλλά χωρίς ούτε μία έννοια. ο άνθρωπος μιλάει έννοιες και γράφει για να εκφράσει αυτές τις έννοιες. δεν συνεννοείται με σκέτους φθόγγους. γι’αυτό δεν του χρειάζεται η ακριβής παράσταση των φθόγγων της φωνής του.Δημιουργείται βέβαια με το πέρασμα πολλών αιώνων κάποια συσσώρευση απαρχαιωμένων και νεκρών γραμμάτων ή γραμμάτων αλλοιωμένων και διχασμένων στην προφορά. αυτό που λέμε ιστορική ορθογραφία. τέτοια συσσώρευση έχουμε μέτρια οι Έλληνες, οι Γάλλοι, οι Γερμανοί, πάρα πολλή οι Άγγλοι, οι Αμερικανοί και οι Ρώσοι, και ανυπόφορη μερικά άλλα έθνη, ιδίως όσα δεν χρησιμοποιούν το αλφάβητο, όπως οι Ινδοί, Ιάπωνες και Κινέζοι. εκ των πραγμάτων αποδεικνύεται ότι μια συσσώρευση στο βαθμό της αγγλικής, για την οποία μάλιστα λέγεται χαρακτηριστικώς, ότι στη αγγλική κανείς άλλα βλέπει κι άλλα διαβάζει, ή ότι μια λέξη που δεν τη ξέρει κανείς δεν τη διαβάζει κιόλας, δεν εμποδίζει καθόλου την πρόοδο των σχετικών εθνών και στα γράμματα και στις επιστήμες και στην τεχνολογία. δεν τα εμποδίζει ούτε από το να είναι στον κόσμο πρώτα. συνεπώς δεν αξίζει για κανένα λόγο να αλλάζει ένα έθνος την ορθογραφία του κάθε 300 χρόνια για να καταστρέφει κάθε τόσο ό,τι δημιουργεί.

Παρατηρώντας τις γλώσσες του κόσμου βλέπουμε ότι όλες έχουν ομόηχες λέξεις οπότε αν τις γράφουμε τις λέξεις με τόσα γράμματα όσοι και οι φθόγγοι θα γίνονται παρανοήσεις, παρά στην αγγλική to & two & too..... Για να λύσουν οι αρχαίοι Έλληνες αυτό το πρόβλημα επινόησαν τα ομόηχα γράμματα ο & ω, ι & η & υ & ει ... που τα χρησιμοποιούμε με κανόνες για διάκριση των ομοήχων, πρβλ π.χ. λύρα & λίρα, αυτή και αφτί και αυτοί.....(Περισσότερα βλέπε στην ιστοσελίδα www.krassanakis.gr)

Ουσιώδες ποστ με άποψη και τεκμηρίωση και ουσιώδης συζήτηση με σαφή αντεπιχειρήματα. Τελικά νομίζω ότι, εκτός σχολείου, θα πρέπει να ενθαρρύνουμε κάθε προσπάθεια γραπτής έκφρασης. Ας μη γίνει το αίτημα ορθής γραφής άλλοθι λογοκρισίας.

καλό το σημείωμα, αλλά έχει κάποιες ανακρίβειες. Ο ισχυρισμός, λ.χ., ότι η ιστορική ορθογραφία στηρίζεται στην Αττική διάλεκτο του 5ου αιώνα δεν στέκει ως έχει. Καταρχήν κάπως ορθότερο θα ήταν να μιλήσεις για την Αττική διάλεκτο του 4ου αιώνα π.Χ. Κατά δεύτερον, ακόμα ορθότερη είναι η ερμηνεία που ανάγει την ιστορική ορθογραφία στην Ελληνιστική κοινή, η οποία βέβαια στηρίζεται στην Αττική διάλεκτο (του 4ου π.Χ. αιώνα). Αυτή η θεωρία είναι ιστορικά επαρκέστερη, αλλά δεν μπαίνω σε λεπτομέρειες λόγω έλλειψης χρόνου. Η άλλη μου ένσταση αφορά στον ισχυρισμό σου περί του πότε δημιουργήθηκε η έννοια του ορθογραφικού λάθους. Η απάντηση θα μπορούσε να είναι: ταυτόχρονα σχεδόν με την δημιουργία ενός συστήματος γραφής και την υιοθέτηση είτε από την πλειοψηφία είτε από την κυρίαρχη τάξη ενός ορθογραφικού μοντέλου. Και αυτό φαίνεται να συνέβη πολύ πριν την ελληνιστική περίοδο. Το πλέον σημαντικό σύνολο Αθηναϊκών γραπτών μνημείων του 5ου αιώνα π.Χ. δείχνει ακριβώς αυτό. Αναφέρομαι στα χιλιάδες όστρακα που χαράκτηκαν καθόλη την διάρκεια του αιώνα αυτού (και μέχρι το 416/5 π.Χ. περίπου) στα πλαίσια της λεγόμενης οστρακοφορίας. Εκεί από ορθογραφικής άποψης γίνεται το μάλε-βράσε. Το τι Θεμισθοκλης παίζει δεν περιγράφεται. Διπλά σύμφωνα εκεί που δεν υπάρχουν, παράλειψη διπλών συμφώνων εκεί που θα έπρεπε να σημειωθούν, δέλτα αντι ζήτα και τούμπαλιν κτλ κτλ. Πρόκειται κυρίως για μειοψηφικό φαινόμενο, αλλά υπαρκτό. Και ειναι σημαντικό αυτό για δύο λόγους:

1) επειδή στην οστρακοφορία συμμετείχε ο κάθε πικραμένος, από τον σοφιστή ως τον χασάπη της διπλανής πόρτας (επομένως το δείγμα δεν είναι ταξικά χρωματισμένο)·

2) επειδή στα επίσημα κείμενα της ίδιας περιόδου (κυρίως ψηφίσματα) δεν εμφιλοχωρούν παρόμοιοι "ανορθόγραφοι" τύποι, τουλάχιστον όχι στον ίδιο βαθμό. Λόγω όγκου υλικού το στατιστικό σφάλμα αποκλείεται, επομένως ήδη τον 5ο αιώνα π.Χ. βλέπουμε γραφείς/χαράκτες δύο ταχυτήτων και επόμενως έχουμε σιωπηρή απόδειξη της έννοιας του ορθογραφικού λάθους.

Τέλος πάντων, οι ενστάσεις μου είναι σε μεγάλο βαθμό φιλολογικού χαρακτήρα. Η θέση μου είναι ότι για πρακτικούς λόγους το σύστημα ιστορικής ορθογραφίας δεν πρέπει να καταργηθεί. Α, και κάτι άλλο: νομίζω οτι υποτιμάς το βαθμό ευμολογικών συσχετισμών που μπορούν να γίνουν ακόμη και από τους μη-επαΐοντες βάσει της ιστορικής ορθογραφίας. Πιθανώς κάποιες θα είναι φρικαλέες παρετυμολογίες, αλλά αρκετές στέκουν. Και αυτό το επιβεβαιώνω προσωπικά όχι από την γνώση μου της ελληνικής ως μητρικής, αλλά από την δυνατότητα που έχω να ετυμολογήσω τύπους της Αγγλικής, που την

διδάχθηκα ως δεύτερη γλώσσα και η οποία είναι επίσης δύσκολη περίπτωση ιστορικής ορθογραφίας.

Πηγή http://anorthografies.blogspot.com/2008/03/blog-post.html