Σελίδα 80

Υστερο ελληνιστικό ψηφιδωτό από την Ηλιδα με τα σύμβολα των Μουσών, του

Απόλλωνα και της Μνημοσύνης: ο Απόλλων με λύρα, η Καλλιόπη με πινακίδα, η Ουρανία με ουράνια σφαίρα, η σκεπτόμενη Πολύμνια χωρίς σύμβολο, η Ερατώ και η Τερψιχόρη με λύρες, η Μελπομένη και η Θάλεια με θεατρικές μάσκες, η Ευτέρπη με

αυλό, η Κλειώ με πάπυρο και η Μνημοσύνη με το όρος Πιερία.

Σελίδα 81

3. Ο Μακεδονικός Όλυμπος στην ιστορία

'ApikÒmenoi d ™pˆ toÚtouj tîn Qessalîn oƒ ¥ggeloi œlegon· «”Andrej “Ellhnej, de‹ ful£ssesqai t¾n ™sbol¾n t¾n 'Olumpik»n, †na Qessal…h te kaˆ ¹ sÚmpasa `Ell¦j ™n skšpV toà polšmou.

Ηρόδοτος 7 172 Xšrxhj d Ðršwn ™k tÁj Qšrmhj Ôrea t¦ Qessalik£, tÒn te ”Olumpon kaˆ t¾n ”Ossan, meg£qeŽ [te] Øperm»kea ™Ònta, di¦ mšsou te aÙtîn aÙlîna steinÕn punqanÒmenoj e�nai, di' oá ·šei Ð PhneiÒj, ¢koÚwn te taÚtV e�nai ÐdÕn ™j Qessal…hn fšrousan, ™peqÚmhse plèsaj qe»sasqai t¾n ™kbol¾n toà Phneioà, Óti t¾n ¥nw ÐdÕn œmelle ™l©n di¦ MakedÒnwn tîn katÚperqe o„khmšnwn ™j PerraiboÝj par¦ GÒnnon pÒlin: taÚtV g¦r ¢sfalšstaton ™punq£neto e�nai. <Wj d ™peqÚmhse, kaˆ ™po…ee taàta.

Ηρόδοτος 7 128 1 `O m n d¾ perˆ Pier…hn dištribe ¹mšraj sucn£j· tÕ g¦r d¾ Ôroj tÕ MakedonikÕn œkeire tÁj stratiÁj trithmor…j, †na taÚtV diex…V ¤pasa ¹ strati¾ ™j PerraiboÚj.

Ηρόδοτος 131 3

Φυσικό οχυρό των συνόρων Θεσσαλίας-Μακεδονίας, ο Όλυμπος υπήρξε μερικές φορές σιωπηλός μάρτυρας γεγονότων που επηρέασαν την ιστορία, όπως πχ. της εισβολής του Ξέρξη στην Ελλάδα το 480 πΧ.: Στα τέλη 6ου και αρχές 5ου τα ελληνόφωνα κράτη Μικράς Ασίας και Βόρειας Ελλάδας υποτάχτηκαν στα περσικά στρατεύματα. Οι εκπρόσωποι του Δαρείου πήραν από τον βασιλιά Αμύντα "γη και ύδωρ", σύμβολα υποταγής στην Ανατολή, που έκανε τότε την πρώτη σοβαρή προσπάθεια επέκτασης στην Ευρώπη. Η νότια Ελλάδα έστειλε φρουρά στα Τέμπη και ο Ξέρξης εμφανίσθηκε με καράβι στα νότια όρια της Πιερίας. Ηθελε να δει την εκβολή του Πηνειού, ίσως και να θαυμάσει την περιοχή που μελετούσε από την παραλία της Θέρμης. Τα πεζά του στρατεύματα δεν θα έφταναν ποτέ μέχρι τη νότια Πιερία, αφού θα περνούσαν στη Θεσσαλία από τα βόρεια στενά του Ολύμπου. Η περσική εισβολή θέτει πρώιμους τοπογραφικούς προσδιορισμούς για την περιοχή του Ολύμπου: Ο Ξέρξης έμεινε στην Πιερία αρκετές μέρες προκειμένου να προωθήσει τα πεζά του στρατεύματα. Δεν επέλεξε την “Ολυμπικη εισβολή” των Τεμπών που οδηγούσε από την κατω Μακεδονια στην Θεσσαλική πεδιάδα, επειδή φυλάσσονταν, και μάλιστα εύκολα. Αποφάσισε να ακολουθήσει δύσβατο ορεινό δρόμο, την “άνω οδόν” προς την Περραιβία και την περιοχή Γόννων, παρόλη την εκχέρσωση που ήταν υποχρεωμένος να πραγματοποιήσει με το 1/3 της στρατιάς του. Στην άνω αυτή οδό προς Γόννους βρίσκονταν “κατύπερθεν

οικήμενοι Μακεδόνες”. Η “άνω οδός”, και οι “κατύπερθεν οικήμενοι Μακεδόνες” αυτής της περιοχής της “άνω” Μακεδονίας βρίσκονταν στο ορος που ονομάζει “μακεδονικόν”. Είναι μάλλον σαφές ότι η “άνω οδός” ήταν διάβαση του μεγάλου ορεινού όγκου που οι στρατοπεδευμένοι στην Πιερία Πέρσες έβλεπαν μπροστά τους να τους χωρίζει από την Περραιβία: τον ορεινό, δηλαδή, όγκο του Ολύμπου.1

1 Αν δεν ονομάζεται έτσι ο ίδιος ο Όλυμπος, τότε η ολυμπική ορεινή ενότητα ανάμεσα στην Πιερία και την περιοχή Σερβίων-Αλιάκμονα, που την αποτελούν τα ανεξάρτητα σχεδόν όρη του Ανω Ολύμπου Καρδαράς-Βουλγάρα και ο συμφυής όγκος του Τιτάριου, με τις δύο μεγαλύτερες ορεινές διαβάσεις του κυρίως Ολύμπου προς την Περραβία [τα

Σελίδα 82

Η διάβαση του Αγίου Δημητρίου-Στενών της Πέτρας (παλιά Εθνική Οδός) είναι το σημαντικότερο ορεινό πέρασμα προς την Περραιβία, ίσως όμως εξίσου σημαντική να ήταν και η αμέσως ανατολική διάβαση προς Κοκκινοπλό, ανάμεσα στον κεντρικό πυρήνα του Ανω Ολύμπου και τα όρη Καρδαράς-Βουλγάρα. Μία από τις δύο διαβάσεις θα μπορούσε να είναι η “άνω οδός” του Ηρόδοτου που διέσχιζε το “μακεδονικόν όρος” “δια των Μακεδόνων των

κατύπερθεν οικημένων”. Δεν μπορεί ωστόσο να αποκλεισθεί και η άποψη ότι η άνω οδός ήταν η μεγάλη διάβαση των Λειβήθρων προς Καρυά, ή ότι διέσχιζε τον Κάτω Όλυμπο από τα Λείβηθρα προς Νεζερό.1

Από τις πόλεις της περιοχής, απόλυτα ταυτισμένες είναι το Δίον και η Πέτρα, αλλά ασφαλής μπορεί να θεωρείται και η ταύτιση Λειβήθρων (Κοτζιάς) και Ηρακλείου(Clark). Η Ατηρα, η Πιερία, η Πίμπλεια, το Μούσειον, η Φίλα και το Sabatum, για τα οποία έχουμε ελλιπέστερη πληροφόρηση, είναι δυνατόν να ταυτίζονται με αρχαιολογικούς χώρους που σημειώνονται στον παραπάνω χάρτη. Ο Πλαταμών, νεότερα αναφερόμενος οικισμός, ταυτίζεται πιθανότατα με τη θέση του Ηρακλείου, μάλλον σε μικρότερη έκταση από εκείνη της αρχαίας πόλης

Περίπου τρεις αιώνες μετά τον Ξέρξη, οι άνω οδοί του Ολύμπου θα καθόριζαν την τύχη της Μακεδονίας αλλά και της Ελλαδας ολόκληρης. Μετά τη συμμαχία Ρώμης-Αιτωλίας, που ενέπλεξε τη νέα ανερχόμενη δύναμη στα εσωτερικά της Ελλάδος, ο βασιλιάς αναγκάσθηκε ύστερα από πολλά χρόνια να περιοριστεί βόρεια των Τεμπών. Πεθαίνοντας άφησε στον γιο του Περσέα την πιο βαριά κληρονομιά της ιστορίας της: τις ρωμαϊκές λεγεώνες μπροστά στα περάσματα του Ολύμπου. Το 171 πΧ. οι ρωμαίοι εξασφάλισαν τα νώτα τους με την ουδετερότητα της νότιας Ελλάδας και εξεστράτευσαν προς τα Τέμπη κατά της Μακεδονίας. Η Φίλα έγινε το ορμητήριο του Περσέα. Η μάχη των Τεμπών ήταν προφανώς ευνοϊκή αφού

δύο περάσματα της Πέτρας] είναι σοβαρή υποψήφιότητα για το “μακεδονικόν όρος” του Ηροδότου. . 1 W. K. Pritchett, Xerxes; Route over Mt. Olympus, AJA 65, 1961, 369 κεξ.

Σελίδα 83

δεν επέτρεψε στους Ρωμαίους να μπουν στη Μακεδονία. Ο Περσέας πέρασε τον χειμώνα στην Φίλα και οι Ρωμαίοι συνέχισαν να τροφοδοτούνται από τη Θεσσαλία. Ο νεαρός βασιλιάς απέκλεισε τα περάσματα του Ολύμπου, τοποθέτησε στρατεύματα στη Φίλα και επέστρεψε βόρεια. Επί δύο χρόνια τα στενά του Ολύμπου ήταν απαγορευτικά για τους Ρωμαίους. Το 169 πΧ. ο Κόϊντος Μάρκιος Φίλιππος πέρασε δυτικά του Ολύμπου και στρατοπέδευσε στην Περραιβία μεταξύ Αζώρου και Δολίχης. Στη συνέχεια, όπως παλιότερα ο Ξέρξης, πήρε την απόφαση να χρησιμοποιήσει τα ορεινά περάσματα. Ανηφόρησε λοιπόν από την Περραιβία στον Όλυμπο προς την Ασκουρίδα λίμνη. Σε επιφυλακή από την άλλη πλευρά του όρους, ο Περσέας στρατοπέδευε στο Δίον ελέγχοντας την ολυμπική παραλία μέχρι τη Φίλα. Ωστόσο, από δύσβατο μονοπάτι της Καλλιπεύκης, το οποίο προφανώς δεν μπόρεσε να προστατεύσει ο μακεδόνας βασιλιάς, οι ρωμαίοι κατέβηκαν στην Πιερία και στρατοπέδευσαν στα υψώματα μεταξύ Λειβήθρων και Ηρακλείου. Ο Περσέας, φοβούμενος προφανώς και τα νώτα του από την πλευρά της Πέτρας, εγκατέλειψε το Δίον, εγκαταστάθηκε στην Πύδνα και οι Ρωμαίοι με τον Κόιντο Μάρκιο Φίλιππο μπήκαν στην πόλη του Δίου. Βλέποντας τον δρόμο ελεύθερο και ύστερα από μία μέρα δρόμο τα ρωμαϊκά στρατεύματα έφτασαν στον κατηφορικό ποταμό Μίτυν [Κατερίνη?] και την επόμενη μέρα κατέλαβαν τις Αγασσές [Κορινός?]. Υστερα από μία άλλη μια μέρα δρόμο έφτασαν στον ποταμό Ασκορδο. Οπισθοχώρησε στο Δίον και από εκεί στη Φίλα η οποία και παραδόθηκε. Αντίθετα, παρέμεναν πιστές στον Περσέα οι Αγασσαί και το Ηράκλειο, που περικυκλωμένο από τις ρωμαϊκές λεγεώνες ήλπιζε στη βοήθεια του. Ο ρωμαίος ύπατος αποσύρθηκε στην Φίλα όπου υπήρχαν εφόδια. Ο Περσέας επέστρεψε στο Δίον και στρατοπέδευσε στον Eλπειό [Ενιππέα?] νότια του Δίου. Στη συνέχεια, ο Μάρκος Φίλιππος έστειλε τον Ποπίλιο από την Φίλα στο Ηράκλειο με δύο χιλιάδες οπλοφόρους που μαζί με τον ρωμαϊκό στόλο πολιόρκησαν την πόλη. Η βοήθεια που περίμενε το Ηράκλειο από τον Περσέα ποτέ δεν έφτασε στην πόλη και έτσι το κάστρο έπεσε με τη μέθοδο της πολιορκητικής χελώνας. Η πόλις μάλλον δεν καταστράφηκε ολοκληρωτικά αφού εγκαταστάθηκε εκεί ο ρωμαϊκός στρατός και ο στόλος. Το 168 πΧ. και ύστερα από 4 χρόνια προσπαθειών για την κατάκτηση της Μακεδονίας, ανέλαβε τον μακεδονικό πόλεμο ο παλαίμαχος στρατηγός [και ύπατος] Αιμίλιος Παύλος. Ο Αιμίλιος μετακίνησε καταρχήν τα στρατεύματα από τη Φίλα και το Ηράκλειο στη νότια όχθη του Ελπειού, άνοιξε μάλιστα φρέατα στις υπώρειες του Ολύμπου προκειμένου να υδροδοτούνται οι στρατιώτες του. Στη συνέχεια, παραπλάνησε τον Περσέα πηγαίνοντας στο Ηράκλειο, και εισέβαλε με άλλο τμήμα του στρατού του στην κεντρική Πιερία από τα φυλασσόμενα Στενά της Πέτρας. Η φρουρά εγκατέλειψε τα Στενά και ο Περσέας, περικυκλωμένος στο Δίον, υποχώρησε προς την Πύδνα όπου μοιραία συνετρίβη από τις ρωμαϊκές λεγεώνες. Οι μακεδονικές πόλεις του Ολύμπου φαίνεται να παρήκμασαν, εκτός του Δίου που έγινε ρωμαϊκή αποικία και έδρα επισκοπής από τα πρώτα παλαιοχριστιανικά χρόνια. Στη συνέχεια, και ύστερα από σεισμούς, πλημμύρες και επιδρομές εγκαταλείφθηκε. Κυριότερες βυζαντινές πόλεις έγιναν ο Πλαταμών στην θέση του Ηρακλείου και η Πέτρα, οι δύο δηλαδή πόλεις που

Σελίδα 84

πλαισιώνουν τον Όλυμπο και εισάγουν από τη Θεσσαλία, διά των κυριοτέρων στενών του Ολύμπου, στη κεντρική Πιερική πεδιάδα. Από τον 6ο ως τον 10ο αιώνα οι πληροφορίες για την περιοχή είναι λίγες. Πληθαίνουν αργότερα, οι παλιότερες μάλιστα έχουν σχέση με την εκκλησιαστική ιστορία. Το 1204 η Κωνσταντινούπολη κατελήφθη από τους Φράγγους και ο βασιλιάς της Θεσσαλονίκης Β. Μομφερρατικός παραχώρησε την περιοχή από το Λιτόχωρο ως τον Πηνειό στον R. Piscia. Το 1373-1374 άρχισαν οι επιδρομές των Τούρκων. Ως το 1396 που εισέβαλαν στη Θεσσαλία, η περιοχή θα είχε πέσει στα χέρια τους. Παλιότερος μάλιστα επίδοξος επισκέπτης των υψηλών του τμημάτων τα νεώτερα χρόνια αναφέρεται ο σουλτάνος Μεχμέτ Α [1611-1693] Από τη φύση του καταφύγιο ανυπότακτων ο Όλυμπος αγκάλιασε τις επαναστατημένες ψυχές του ρωμαίϊκου και έγινε το άγιο βουνό των Κλεφτών:

Εγώ μ ο γέρο Όλυμπος στον κόσμο ξακουσμένος, Εχω σαράντα δυό κορφές κ’

εξήντα δυό βρυσούλες, Κάθε κορφή και φλάμπουρο, κάθε κλαδί και κλέφτης

Κρανιά, Καρυά, Νεζερός, Λιβάδι, Ραψάνη, Λιτόχωρο, και όλα τα χωριά του Ολύμπου συναγωνίστηκαν στην δημιουργία ηρώων της αντίστασης. Επιφανέστερος είναι το μέλος της Φιλικής Εταιρείας Γεωργάκης Ολύμπιος από το Βλαχολίβαδο Περραιβίας, ένας από τους μάρτυρες του κοινού απελευθερωτικού αγώνα των βαλακανικών λαών. Το 1855 περιηγήθηκε την περιοχή ο L. Heuzey. Αναγνώρισε το Ηράκλειο στη θέση του Πλαταμώνος, υπέθεσε την περιοχή των Λειβήθρων, περιέγραψε τα ερείπια του Δίου, ταύτισε την Πέτρα, ανέβηκε ως τη μονή του Αγίου Διονυσίου και επεχείρισε να ανέβει ακόμη ψηλότερα πάνω από τον Μαυρόλογγο. Τον Οκτώβριο του 1862 ο ερευνητής H. Barth ανέβηκε στην κορυφή Π. Ηλίας [που τα νεώτερα τουλάχιστον χρόνια εθεωρείτο «ρίον» του Ολύμπου] αναγκάστηκε όμως να ομολογήσει ότι υπήρχαν κορυφές ακόμη υψηλότερες, Το 1878 έγινε η Επανάσταση του Ολύμπου: στις 3 Μαρτίου υψώθηκε στο Λιτόχωρο η σημαία της ελευθερίας και έγινε προσωρινή κυβέρνηση της Μακεδονίας με πρόεδρο τον γιατρό Ε. Κοροβάγκο. Ο φρούραρχος Πλαταμώνα με τους 15 άνδρες της φρουράς, τα πυροβόλα και τις λίγες τουρκικές οικογένειες παραδόθηκαν στους επαναστάτες. Το κίνημα ωστόσο απέτυχε. Στο Συνέδριο του Βερολίνου ορίσθηκε επιτροπή για τον καθορισμό των συνόρων και έγιναν οι πρώτες ακριβείς χαρτογραφικές μετρήσεις στον Όλυμπο. Η απελευθέρωση ήλθε το 1912 με τον βαλκανικό πόλεμο. Αμέσως μετά [1913] ο Λιτοχωρίτης Χρ. Κάκκαλος ανέβασε πρώτη φορά τους αλπινιστές από τη Γενεύη F. Boissonnas και D. Baud-Bovy στον ανώνυμο τότε Μύτικα [Πάνθεον, 2918]. Τον ονόμασε «Βενιζέλο», όνομα που γρήγορα έσβησε μες στις εμφύλιες διαμάχες. Το 1919, με εντολή του υπουργείου Γεωργίας σημειώθηκαν 13 τριγωνομετρικά σημεία και ανατέθηκε η χαρτογράφηση του κορυφαίου ορεινού όγκου στον ελβετό μηχανικό Marcel Kurz. Η πρώτη αυτή χαρτογράφηση έγινε το 1921 και δημοσιεύτηκε το 19231 Εκεί αναφέρεται πρώτη φορά ως «ρίον» του Ολύμπου ο Μύτικας.

1 Le Mont Olympe, Paris-Neuchatel 1923, Cart du mont Olympe, Berne 1923.

Σελίδα 85

Το 1928 άρχισαν οι ανασκαφές στο Δίον από τον καθ. Γ. Σωτηριάδη. Το 1948-49, ο έφορος αρχαιοτήτων Κοτζιάς ανακοίνωσε τον εντοπισμό των Λειβήθρων και αρκετά χρόνια αργότερα, το 1970, άρχισε η νέα περίοδος ανασκαφών του Δίου από το Α.Π.Θ. Το 1985 ανακοινώθηκε από την ΙΣΤ Εφορεία ο εντοπισμός των πρώτων «μυκηνότροπων» νεκροταφείων στις περιοχές Λειβήθρων, Πέτρας, Λιτοχώρου και τα εκτεταμένα πρωτογεωμετρικά νεκροταφεία σε όλους σχεδόν τους πρόποδες του Μακεδονικού Ανω Ολύμπου. Το 1997 αποκαλύφθηκαν οι πρώτες οικοδομικές φάσεις του αρχαίου Ηρακλείου στον Πλαταμώνα με αφορμή [και χρηματοδότηση] την κατασκευή της νέας σιδηροδρομικής γραμμής από την ΕΡΓΟΣΕ. Στη συνέχεια εντοπίστηκαν τόσο από τα έργα της ΕΡΓΟΣΕ [νέα σιδηροδρομική γραμμή] όσο και της ΠΑΘΕ [νέα Εθνική Οδός] πολλοί νέοι αρχαιολογικοί χώροι,

Παραολύμπια χώρα Δίου. Η περιοχή του νεκροταφείου τύμβων

Σελίδα 86

Παραολύμπια χώρα Δίου. Η περιοχή του νεκροταφείου τύμβων

Σελίδα 87

4. Ο Μακεδονικός Όλυμπος στην προϊστορία

Η περιοχή του Μακεδονικού Ολύμπου, που ανήκει στον πρώτο πυρήνα του βασιλείου της Κάτω Μακεδονίας, ήταν παλιότερα ανεξερεύνητη στο μεγαλύτερο τμήμα της. Αιτία οι έντονες κλίσεις, η έλλειψη δρόμων για τροχοφόρα και η συχνά πυκνή βλάστηση, σιωπηλό βασίλειο μεγάλης ποικιλίας φιδιών και σκορπιών, και άλλων στοιχείων αφιλόξενων για την έρευνα. Πάντως, η ανάβαση και η διάβαση στην απέναντι πλευρά δεν πρέπει να αποτελούσε ιδιαίτερα μεγάλο προβλημα στην αρχαιότητα1, όπως και για τους κατοίκους της περιοχής μέχρι πρόσφατα. Αρχαιότητες που σχετίζονται με τα φρούρια Κατω Ολύμπου επισημάνθηκαν στο πέρασμα μεταξύ Ανω και Κάτω Ολύμπου,2 ενώ ευρήματα υπάρχουν και στην περιοχή Καλλιπεύκης θεσσαλικού Ολύμπου.3 Ανάμεσα στα τελευταία, σημαντική ένδειξη και αισιόδοξο μήνυμα για τις αναζητήσεις τον Όλυμπο είναι το ασημένιο ειδώλιο Υστερης Εποχής Χαλκού στο Asmolean Museum4. Είχε εισαχθεί από την Ανατολή, και ανακαλύφθηκε στα τέλη του περασμένου αιώνα στον Νεζερό [σημερινή Καλλιπεύκη].5

Κατά τη διάρκεια εργασιών για τη θεμελίωση μετεωρολογικού σταθμού από το ΑΠΘ εντοπίστηκε σε μεγάλο υψόμετρο (2817 μ., Αγ. Αντώνιος) ιερό Διός, όπως είχε αναφερθεί και παλιότερα6. Θρησκευτικές λειτουργίες που από το Δίον κατέληγαν σε κορυφή του Ολύμπου αναφέρονται και από την αρχαιότητα. Μέρος εκτίθεται σήμερα στην πτέρυγα Ολύμπου του Μουσείου Δίου.7 Πληροφορίες ορειβατών αναφέρουν διάσπαρτες αρχαιότητες και

1 Βλ. Στράβων 4 6 12 17 2 Âë. A. Rizakis, Une Forteress Macedonienne dans l’ Olympe, BCH 1986, I, Etudes, 331 κεξ. 3 Βλ. B. Helly, Gonni I, 51 κεξ., όπου και βιβλιογραφία. 4 Βρέθηκε από τον Evans, και δημοσιεύθηκε από τον ίδιο στο Mycenaean Tree and Pillar Cult, JHS 1901, 125-126. Είχε εισαχθεί από την Ανατολή, και ανακαλύφθηκε στα τέλη του περασμένου αιώνα στον Νεζερό [σημερινή Καλλιπεύκη]. 5 Ο τύπος είνα γνωστός από μία μακρά σειρά ειδωλίων της Ανατολής, [βλ. P.R.S. Mooray, Problems in the Study of the Anthropomorphic Metal Statuary from Syro-Palestine before 330 b.C. Levant XVI, 1984, 67 κεξ. ] Αρκετά έχουν βρεθεί και στην Ελλάδα [Μυκήνες, Τίρυνς, την Φυλακωπή, Πατσός, Δήλος, Θέρμον, Λίνδος, Αττική [?], Σάμος, Σούιο, Δελφοί, Ολυμπία. Βλ και C. Renfrew, The Archaeology of Cult, The Sanctuary of Phylakopi, 1985, 302 κεξ.] Στην ελληνική σειρά το ειδώλιο του Ολύμπου έχει ξεχωριστή θέση λόγω του πολύτιμου υλικού του και της χρονολόγησής του στην ύστερη εποχή του χαλκού, αλλά και λόγω της εξαιρετικής του οιότητας [βλ. S.V.Canby, Some Hittite Figurines in the Aegean, Hesperia 38, 1969, 143-144, 146] O Ρ.Η. Smith, [Near Eastern Forerunners of the Striding Zeus, Archaeology, 15, 1962, 176 κεξ.] , έκανε την σύδεση του τύπου με τον Δια των χάλκιων ειδωλίων της Ολυμπίας. Το ειδώλιο της Καλλιπεύκης που θυμίζει πρώιμη απεικόνιση του θεού των καιρικών φαινομένων του ελλαδικού χώρου, που εισήχθη στην Ελλάδα από την Ανατολή, ίσως μάλιστα από θαλάσσιο δρόμο [A.S.B. Wace , Mycenae, 1949, 108, κεξ.], αποκτά ιδιαίτερη σημασία χάρη στην προέλευσή του από τον Όλυμπο. 6 Scheffel Athen. Mitt. XLVII (1922) 129 e.a 7 Βλ. Β. Κυριαζόπουλος-Γ. Λειβαδάς ο.π. ΑΔ 22, 1967, 6 κεξ.

Σελίδα 88

σε άλλες κορυφές του Ολύμπου. Από τον ορειβάτη Ν. Νέζη1

αναφέρονται π.χ. τα εξής. “Πάνω στον κύριο όγκο του Ολύµπου έχουν βρεθεί [και αναφερθεί] από παλιούς εξερευνητές και ορειβάτες, εκατοντάδες µεγάλες συµµετρικές κεραµικές πλάκες διαστάσεων περίπου 30Χ40Χ 3 εκ., οι οποίες ήταν στρωµένες σε µερικές κορυφές µε την µορφή κυκλικών δαπέδων [σχεδόν ίδιες πλάκες υπάρχουν στον αρχαιολογικό χώρο του ∆ίου]. Υπολείµµατα των κεραµιδιών αυτών, λίγα µεγάλα κοµµάτια και πολλά θραύσµατα βρίσκονται ακόµα και σήµερα στις κορυφές Πάγος, Καλόγερος, Φράγγου Αλώνι, Μεταµόρφωση, Κακόβρακος, Πύργος και ∆ιακόπτης. Τα κυκλικά δάπεδα µάλλον θα υπήρχαν σε 2 ή 3 κορυφές [Φράγγου Αλώνι, Κακάβρακος ίσως και Μεταµόρφωση] ένώ στις υπόλοιπες φαίνεται ότι οι κεραµικές πλάκες µεταφέρθηκαν αργότερα για διάφορους λόγους [βωµοί, µετερίζια, οροθετήσεις κλπ.] Η ύπαρξη των κεραµικών αυτών δαπέδων στις κορυφές του Ν-Ν∆ τµήµατος του Ολύµπου και οι µαρτυρίες για την αναγραφή δύο λατινικών κεφαλαίων γραµµάτων σε πολλές πλάκες, σε συνδιασµό µε την ιστορία της περιοχής και τη δράση των ρωµαϊκών λεγεώνων το 2ο πΧ. αιώνα, οδηγεί στο συµπέρασµα ότι πιθανόν στις κορυφές αυτές να είχαν εγκαταστήσει οι Ρωµαίοι τα παρατήρητήριά τους και τις φρουρές τους....Θραύσµατα κεραµιδιών, αλλά διαφορετικού είδους έχουν βρεθεί και στις κορυφές Σκολιό και Αγιος Αντώνιος, µαζί µε λίγα υπολείµµατα αρχαίων κτισµάτων [κυρίως στο Σκολιό]...Πιθανώς να πρόκειται για αρχαίους βωµούς, ή για φρυκτώρια ή για τόπους θυσιών που αργότερα χρησίµευαν µε διάφορες προσθήκες για χριστιανική λατρεία..."

Ασημένιο ειδώλιο της Υστερης Εποχής του Χαλκού στο Asmolean Museum, από την Καλλιπεύκη του Κάτω Ολύμπου.2 Θυμίζει πρώιμη απεικόνιση του Διός με κεραυνό, του έλληνα δηλαδή θεού των καιρικών φαινομένων. Εισήχθη πιθανόν από την Ανατολή [ίσως μάλιστα από θαλάσσιο δρόμο3] και αποκτά ιδιαίτερη σημασία χάρη στην προέλευσή του από τον Όλυμπο . O τύπος είναι γνωστός από μακρά σειρά ειδωλίων της Ανατολής. Αρκετά έχουν βρεθεί και στην Ελλάδα. Ο Δίας των ιστορικών χρόνων λατρεύονταν συχνά σε βουνοκορφές, κοντά στα βροχοφόρα σύννεφα που γονιμοποιούν τη γη (Ζεύς Ολύμπιος, Ακραίος, Επάκριος, Κορυφαίος κ.α.) Είναι ο κατεξοχήν θεός του Ολύμπου και σε αυτόν οφείλουν οι υπόλοιποι ουράνιοι θεοί την κατοικία τους στο όρος-ουρανό.

Πριν από είκοσι χρόνια περίπου, έχοντας υπόψη τα παραπάνω και τις αρχαίες πηγές, αλλά και προκειμένου να σωθούν από την επερχόμενη «ανάπτυξη» τυχόν αρχαιότητες που δεν είχαν ακόμη εντοπιστεί, ξεκίνησε το 1985 μία μοναχική επιφανειακή έρευνα στο όρος, στα μεγάλα περάσματα του ορεινού όγκου, αλλά και σε μικρά, παραδοσιακά περάσματα των κατοίκων της περιοχής.4 Η έρευνα επικεντρώθηκε ιδιαίτερα στα σύνθετα αλλουβιακά ριπίδια

1, Βλ. Ν. Νέζη, Όλυμπος, Αθήνα 1986, 43-44. . 2Αρχαιότητες που σχετίζονται με τα φρούρια του Κατω Ολύμπου έχουν επισημανθεί στο μεγάλο πέρασμα μεταξύ του Ανω και Κάτω Ολύμπου [βλ. A. Rizakis, Une Forteress Macedonienne dans l’ Olympe, BCH 1986, I, Etudes, 331 κεξ.] ενώ ευρήματα υπάρχουν και την περιοχή της Καλλιπεύκης του θεσσαλικού Ολύμπου [βλ. B. Helly, Gonni I, 51 κεξ., όπου και βιβλιογραφία.] 3 A.S.B. Wace , Mycenae, 1949, 108, κεξ. 4 Aπειρα είναι τα ορεινά μονοπάτια που συνδέουν τις δύο περιοχές, γγνωστά μόνο στους παλιότερους κατοίκους του όρους, ιδιαίτερα στους κτηνοτρόφους, τους ξυλοκόπους, τους «κυρατζήδες» και τους κυνηγούς. Τα μεγαλύτερα όμως περάσματα είναι των Τεμπών

Σελίδα 89

του Μακεδονικού Ολύμπου που τον περιβάλλουν από το υψόμετρο περίπου των 300-400 περίπου μέτρων μέχρι τη θάλασσα. Τα ριπίδια είναι αποθέσεις μηχανικών ιζημάτων που σχηματίζονται στις παρυφές των βουνών και εντοπίζονται στις εξόδους των ποταμών προς τις πεδιάδες, έχοντας συνήθως την μορφή ανοιχτής βεντάγιας. Πολλά αλλουβιακά ριπίδια βρίσκονται συχνά πολύ κοντά μεταξύ τους και ενώνονται στον σχηματισμό που είναι γνωστός ως σύνθετα αλλουβιακά ριπίδια του Ολύμπου.1 Το γήινο αυτό περιλαίμιο ανηφορίζει ομαλά, κατάσκαπτο από βαθείς χειμάρρους, ως τη ρίζα του κύριου ορεινού όγκου, που υψώνεται απότομα και σχεδόν κατακόρυφα ελάχιστα χιλιόμετρα από τη θάλασσα. Διασχίζεται υπόγεια από τα νερά του Ολύμπου, που καταλήγουν με πηγές στους πρόποδες του όρους και, κυρίως, στη θάλασσα. Το φαινόμενο είχε παρατηρηθεί και στην αρχαιότητα.2. Ιδιαίτερα χαρακτηριστικοί στα ριπίδια ήταν οι ολισθόλιθοι, οι τεράστιοι δηλαδή βράχοι που είχαν κυλύσει από τον Όλυμπο με το τέλος της εποχής των πάγων. Μεγάλος αριθμός τους σώζονταν μέχρι την δεκαετία του ’80 .3 Σήμερα, ύστερα από χρόνια αναζητήσεων, μπορούμε να πούμε ότι γνωρίζουμε κάποια κοινά χαρακτηριστικά των πρώιμων χώρων στο όρος, χαρακτηριστικά που αποτελούν βασικά κριτήρια για την επιλογή περιοχών προς αναζήτηση: Εχουν κοντά τρεχούμενο νερό, βρίσκονται σε φυσικά περάσματα και παραδοσιακούς δρόμους, μπορούν να είναι σε μεγάλο υψόμετρο, πάντα σε θέσεις με πανοραμική θέα και στρατηγική σημασία. Παρέχουν γεωργικές, υλοτομικές, κτηνοτροφικές και κυνηγετικές δυνατότητες. Παρέχουν επίσης ποικίλη αφθονία οικοδομικών υλικών. Αν προσθέσουμε τη θάλασσα και τη θέση κλειδί στον άξονα βορρά-νότου, τότε καταλαβαίνει κανείς πόσο άριστα εξυπηρετούσε η περιοχή τους προϊστορικούς της κατοίκους. Λίγοι χώροι ανασκάφηκαν, αποκλειστικά για σωστικούς λόγους και αποσπασματικά, μεταξύ τους και τα νεκροταφεία τύμβων της Πρώιμης Εποχής του Σιδήρου. (ανάμεσα στον Κάτω Όλυμπο και την Οσσα), των Λειβήθρων (ανάμεσα στον Ανω και τον Κάτω Όλυμπο) και της Πέτρας (ανάμεσα στον Ανω Όλυμπο και τον Τίταρο) 1βλ. Α. Ψιλοβίκος, Γεωμορφολογικές, μορφογενετικές, τεκτονικές, ιζηματολογικές και κλιματικές διεργασίες που οδήγησαν στον σχηματισμό και στην εξέλιξη σύνθετων αλλουβιακών ριπιδίων στον’ Όλυμπο, 1981. 2 Πλούταρχος, Αιμίλιος Παύλος, 14 3 Οι ντόπιοι τις θεωρούσαν βράχους που πέταξε ο Δίας κατά των Τιτάνων. Βλ.παρόμοιες ερμηνείες της αρχαιότητας: Schοlia Vetera στην Ιλιάδα15 21 γ Schοlia Vetera στην Ιλιάδα15 21 γ: ex. (Ariston.) kat¦ makrÕn ”Olumpon : makrÒn, Óti Ôroj. tÕn d ex. (Did.?) oÙranÕn eÙrÝn” (G 364. E 867 al.) fhs…n. b(BCE3E4)T | tin j d <pros>gr£fousi pr…n g' Óte d»

s' ¢pšlusa pedîn, mÚdrouj d' ™nˆ Tro…V / k£bbalon, Ôfra pšloi<n>to kaˆ ™s<s>omšnoisi

puqšsqai” (= O 21 a. b.). de…knuntai g¦r ØpÕ tîn perihghtîn oƒ mÚdroide…knuntai g¦r ØpÕ tîn perihghtîn oƒ mÚdroide…knuntai g¦r ØpÕ tîn perihghtîn oƒ mÚdroide…knuntai g¦r ØpÕ tîn perihghtîn oƒ mÚdroi. T

Σελίδα 90

Νεολιθική εποχή

Νεολιθικός οικισμός στην Πηγή Αθηνάς, μεταξύ Ηρακλείου και Φίλας Από τη νεολιθική επανάσταση δύο είναι οι γνωστοί οικισμοί στην περιοχή του Μακεδονικού Ολύμπου: ένας στην Κουντουριώτισα, ανεξερεύνητος, και ένας στην Πηγή Αθηνάς τρία χιλιόμετρα βόρεια του νομού Λάρισας, κοντά σε μία πηγή αέναης ροής. Η ανασκαφή πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο εργασιών της ΠΑΘΕ σε διαπλάτυνση της Εθνικής Οδού και εποπτεύει τη νοτιότερη παραθαλάσσια πεδιάδα της Μακεδονίας, πάνω από τις εκβολές του Πηνειού. Επειδή θεωρείται ότι η κλιματική αλλαγή του τέλους των παγετώνων είχε ήδη δημιουργήσει μία μεγάλη απόθεση, και ότι κατά τη Μέση προς Νεώτερη Νεολιθική, ξανασημειώθηκαν νέες αποθέσεις,1 μπορούμε να υποθέσουμε ότι υπήρχε αρκετή γη για γεωργική εκμετάλλευση κύριο λόγο της εγκατάστασης, σε συνδυασμό με το φυσικό πέρασμα βορρά-νότου και τις πηγές που ακόμη και σήμερα δροσίζουν τους ταξιδιώτες. Ο παλιότερος ανασκαμμένος ορίζοντας οριζόταν από ένα εκτεταμένο ίσως ανθρωπογενές αλλά ακεραμικό μαύρο στρώμα πάνω από κατεστραμμένο περίβολο που φαίνεται ότι περιέτρεχε το φρύδι του λόφου, επί του μητρικού μαλακού βράχου. Καλυπτόταν από αλλεπάλληλες στρώσεις χαλικιού, προϊόν πανάρχαιων πλημμυρών, αξιοσημείωτα εκτεταμένων για τόσο μικρή λεκάνη απορροής. Η μικρή λεκάνη μπαζώθηκε από το χαλίκι και πάνω του εγκαταστάθηκε ο οικσιμός. Aγνώστου μεγέθους και αποσπασματικά ανασκαμμένος, έχει αλλεπάλληλες επιχώσεις, στρώματα καταστροφής και οικοδομικές φάσεις. Τα παλιότερα ανασκαμμένα στρώματα, υπό των διμηνιακών φάσεων, περιέχουν στιλπνή κεραμική Λάρισα – Αράπη. Τυχόν χαμηλότερα στρώματα δεν ερευνήθηκαν. Πρώιμη Εποχή Χαλκού Η τρίτη χιλιετία π.Χ. βρήκε τον ελληνικό χώρο πολύ πιο πολύπλοκο και εξειδικευμένο, αφού στην διάρκεια των χιλιετιών που είχαν περάσει οι κοινωνίες είχαν τη δυνατότητα να εξελιχθούν τοπικά. Την εξέλιξη σφράγισε η γεωγραφική ιδιομορφία του ελληνικού τοπίου αφού η κατακερματισμένη φύση του ελλαδικού κορμού και ο απέραντος μικρόκοσμος των νησιών του ευνόησαν την ανάπτυξη των τοπικών χαρακτηριστικών και τον μέχρι σήμερα τοπικισμό των ανθρώπων. Κύριο χαρακτηριστικό της νέας εποχής ήταν η επαναστατική κατάκτηση της μεταλλουργίας και η αυξημένη δραστηριότητα του εμπορίου που προκλήθηκε από την ανάγκη προμήθειας των μετάλλων. Το περίσσευμα πλούτου που έφερε το εμπόριο και η μαζική παραγωγή των

1 Βλ. Κ. Ι. Γαλλή, Ατλας Προϊστορικών Οικισμών της Ανατολικής Θεσσαλικής Πεδιάδας, Λάρισα 1002, 31

Σελίδα 91

αποτελεσματικότερων μέχρι τότε όπλων της ιστορίας οδήγησαν σε νέα διαστρωμάτωση της κοινωνίας και σε οχυρωμένους οικισμούς που ήταν απαραίτητοι για την προστασία των κέντρων εξουσίας και των συσσωρευμένων θησαυρών των νέων καιρών. Οι θαλασσινοί δρόμοι του Αιγαίου που συνέδεαν τα πρώτα κέντρα ανάπτυξης Ευρώπης και Ανατολής γνώρισαν τότε, στην πρώιμη εποχή του χαλκού, την πρώτη ώριμη φάση της δικής τους πρωτοκοσμικής δράσης και ανάπτυξης. Η αρχή της τρίτης χιλιετίας εντοπίστηκε τόσο στην Πηγή Αθηνάς, όσο και στην κομβική θέση του Πλαταμώνα, θέση του Ηρακλείου, νοτιότερη πόλη της Πιερίας ως την ίδρυση της Φίλας. Οι οικοδομικές του φάσεις από την Πρώιμη Εποχή Χαλκού μέχρι σήμερα μόλις πρόσφατα εντοπίστηκαν, στη Κρανιά, περιοχή λιμανιού του Ηρακλείου, στους βόρειους παραλιακούς λόφους, μια παραλία προστατευμένη χάρη στη «πλαταμώδη άκρα» του κάστρου, μοναδικό πλαταμώνα του Ολύμπου στη θάλασσα. Την αρχαιότατη αυτή εγκατάσταση σηματοδοτούν περίβολοι και εργαστηριακές εγκαταστάσεις. Τυχόν παλιότερη εγκατάσταση είναι πιθανή.

Κρανιά, Πρώιμη Εποχή Χαλκού

Μέση/Μέση προς Υστερη Εποχή Χαλκού Στις αρχές της δεύτερης προχριστιανικής χιλιετίας, αρχές της λεγόμενης Μέσης Εποχής του Χαλκού, κυριάρχησε στον αιγιακό χώρο η πρώτη μεγάλη ναυτική και εμπορική δύναμη της Ευρώπης, η Κρήτη. Από αυτή την εποχή είναι δεδομένη η συλλογική μνήμη της ελληνικής αρχαιότητας, έστω κι αν καταγράφηκε πολλούς αιώνες αργότερα. Η Μέση Εποχή Χαλκού και η μετάβαση προς την Υστερη έκανε έντονη την παρουσία της στην περιοχή του Μακεδονικού Ολύμπου, με μνημειακές κατασκευές σε οικισμούς και νεκροταφεία, χάρη στις ανασκαφές της ΕΡΓΟΣΕ (Κρανιά αρχαίου Ηρακλείου, Βάλτος Λεπτοκαριάς) αλλά και της ΠΑΘΕ (Πηγή Αθηνάς, Πλαταμώνα). Στην Κρανιά υψώθηκε ένα μεγάλο τεχνικό έργο με λιθοστρώσεις προκειμένου να κατασκευαστεί ένας μνημειακός περίβολος και να στερεωθούν τα πρανή για τις σπάνιες αλλά επικίνδυνες φορές που πλημμύριζε ο οικείος χείμαρρος. Ίσως όμως και για την προστασία των πηγών που κυλούσαν προς τη θάλασσα.

Σελίδα 92

Κρανιά, πρώτο μισό δεύτερης χιλιετίας πΧ.

Στη Πηγή Αθηνάς, λειτούργησε ένα νεκροταφείο τύμβων, πιθανόν δίπλα σε αρχαίο δρόμο στη θέση της Εθνικής Οδού), κατασκευασμένων από τρόχαλα χειμάρων και με περίβολο από μεγαλύτερα τρόχαλα, επί λιθοστρώσεων που ισοπέδωσαν την πλαγιά με τη βοήθεια περιβόλων. Οι τάφοι συχνά περιβάλλονταν από λιθοσειρά και επισημαίνονταν κάτω από τον τύμβο με μικρής έκτασης τοπική λιθορριπή. Περιείχαν ατομικές ταφές, ακτέριστες ή με ένα συνήθως αγγείο, σε πολύ βαθείς λάκκους, κάποτε με σκαλοπάτι καθόδου. Στον τύμβο υπήρχε πάντα κεντρικός τάφος, κατά κανόνα ο μνημειακότερος.

Πηγή Αθηνάς, πρώτο μισό δεύτερης χιλιετίας Η εποχή εντοπίστηκε και στο ριπίδιο της Τοπόλιανης κοντά στη Λεπτοκαρυά, θέση Βάλτος, μπροστά στο ξενοδοχείο Olympian Bay, ανάμεσα σε δύο μεγάλα ρέματα. Η ανασκαφή ξεκίνησε με μια μεγάλη καταστροφή από την ΕΡΓΟΣΕ, για τη διάνοιξη υπόγειας διάβασης προς-και από- το τουριστικό χωριό Λεπτοκαριά και ολοκληρώθηκε πρόσφατα. Ο οικισμός έχει τρεις κύριες φάσεις της δεύτερης χιλιετίας, χρονολόγηση που επιβεβαιώθηκε από τον Δημόκριτο. Ο Βάλτος 1, 1300-1100 πΧ., είναι πρόχειρη εγκατάσταση με πασσαλότρυπες, λιθοσειρές, και λιθοστρώσεις.1 Ο Βάλτος 2, 1670-1510 πΧ., αμέσως μετά την καταστροφή της προηγούμενης, ορίζεται από μνημειακούς περιβόλους, που ακολουθούν το φυσικό ανάγλυφο με ακανόνιστη πορεία και κατά τόπους

1 Αμέσως μετά την καταστροφή της προηγούμενης που καλύφθηκε με διαβρώσεις από τον Όλυμπο, όπως και οι υπόλοιπες φάσεις.

Σελίδα 93

εγκάρσια τοιχία – αντηρίδες, με ισχυρό θεμέλιο από μεγάλους λίθους στα μέτωπα, γέμισμα από μικρές πέτρες και συνδετικό πηλόχωμα.1 Δίπλα στους περιβόλους, ανασκάφηκε τύμβος από λιθορριπή με μνημειακό δακτύλιο ανάλογης δόμησης με τους περιβόλους. Περιείχε τρεις λακκοειδείς ταφές που και εδώ σημαίνονταν με τοπικό λιθοσωρό-σήμα. Δεύτερος, μικρότερος τύμβος είχε δακτύλιο από σειρά λίθων και μία έκκεντρη ταφή. Βρέθηκαν και δύο λακκοειδείς ακτέριστοι, ίσως χωρίς τύμβο.2 Όπως και στην Πηγή Αθηνάς, οι νεκροί ήταν ιδιαίτερα ψηλοί. Ο Βάλτος 3, 1930-1745 πΧ., είναι εγκατάσταση που καταστράφηκε από φωτιά και χειμάρρους. Εκπροσωπείται από ένα πλούσιο στρώμα καταστροφής, με πασσαλότρυπες, μάζες πηλού και πλιθιών και ένα λίθινο θεμέλιο οικίας. Υπήρξε και μία περίπτωση ταφής μικρού παιδιού κάτω από δάπεδο. Δύο παράλληλες τάφροι πιθανόν οριοθετούν τον οικισμό. Ο όγκος της κεραμικής είναι μεγάλος. Είναι χειροποίητη, με ελάχιστη πιθανή τροχήλατη. Τα μικροευρήματα είναι λίθινα, πήλινα, οστέινα και σπάνια μεταλλικά.

Βάλτος Τοπόλιανης, πρώτο μισό δεύτερης χιλιετίας Οι φάσεις 2 και 3 του Βάλτου, και οι αντίστοιχες της Κρανιάς και της Πηγής Αθηνάς έχουν ελάχιστα ερευνηθεί στη Μακεδονία, είναι ωστόσο γνωστές στη Θεσσαλία, με την οποία υπάρχει διαχρονική επαφή μέχρι σήμερα. Η τυχόν πολιτιστική σχέση του αρχικού πυρήνα του βασιλείου της Κάτω Μακεδονίας με τη Θεσσαλία στις σκοτεινές πρώιμες φάσεις του, είναι εξαιρετικά σημαντική για το πολυσυζητημένο θέμα της καταγωγής των κατοίκων της.

1 Τοπικά, φέρουν επιδιορθώσεις και προσθήκες μετά την καταστροφή του οικισμού από χείμαρρο. 2 Η ύπαρξη τύμβου δεν μπορεί να αποκλειστεί επειδή είχαν προηγηθεί σκαπτικά μηχανήματα των έργων.