Γιάννης Σταυρακάκης Η παγκόσμια κρίση και το πνεύμα της

Σε λίγους μήνες θα συμπληρωθούν σχεδόν δύο ημερολογιακά έτη από την οδυνηρή συνειδητοποίηση της βαθιάς κρίσης που πλήττει τις οικονομίες και τις κοινωνίες του πλανήτη μας στον αστερισμό του παγκοσμιοποιημένου καπιταλισμού. Μιας κρίσης που πυροδότησε και εξακολουθεί να προκαλεί μυριάδες συζητήσεις. Έτσι, οι χρηματιστηριακές ροές, ο υπερ-δανεισμός, τα επιτόκια, τα ελλείμματα, τα spreads, η σημασία της κρατικής ρύθμισης, κλπ. κυριαρχούν καθημερινά στα μέσα ενημέρωσης και στην δημόσια σφαίρα. Προκαλούν πολιτικές ζυμώσεις, γίνονται αφορμή ακόμα και για προκήρυξη εκλογών, τρομάζουν τους πολίτες και εντείνουν το άγχος και την αβεβαιότητα. Ωστόσο, οι σχετικές αναλύσεις και συζητήσεις, τουλάχιστον οι περισσότερες, εξακολουθούν να παραμένουν σε ένα τεχνικό επίπεδο, που υποβαθμίζει το ευρύτερο περιεχόμενο της παγκόσμιας κρίσης, μιας κρίσης που δεν είναι απλώς οικονομική, αλλά κρίση κοινωνικού ήθους, κρίση πολιτισμού, κρίση –πάνω απ’ όλα– πνευματική.

Και δεν αρκεί στο σημείο αυτό, ούτε ενδείκνυται, η διολίσθηση σε έναν επιφανειακό ηθικισμό. Πράγματι, πολύ συχνά ακούμε για κρίση αξιών, για την υποχώρηση του καθήκοντος με την επικράτηση του καταναλωτικού ηδονισμού, για την ηθική κατάπτωση των σύγχρονων κοινωνιών. Η πρόσφατη οικονομική κρίση έδωσε λαβή για τέτοιου είδους σχόλια στο πλαίσιο της σχεδόν ομόθυμης καταδίκης των λεγόμενων «γκόλντεν μπόυς» και της απύθμενης απληστίας τους, στην οποία αρκετοί βιάστηκαν να εντοπίσουν την αιτία της κατάρρευσης. Ωστόσο, ο εύκολος στιγματισμός κάποιων ολίγων δεν θα πρέπει να μας αποπροσανατολίσει, ιδίως όταν η επίμαχη πρακτική τους δεν φαίνεται να παραβίασε κατ’ ουσίαν την ηγεμονική ηθική προστακτική των υστερο-καπιταλιστικών κοινωνιών. Εκείνο που έχει μεγαλύτερη σημασία είναι, ασφαλώς, να διακρίνουμε το πολιτισμικό, πνευματικό πλαίσιο που επέτρεψε και ενθάρρυνε την εμφάνιση και διόγκωση τέτοιων φαινομένων και να αποτιμήσουμε την δυναμική τους στο μακρο-επίπεδο, και μάλιστα στο επίπεδο της ηθικής πρότασης, του πνεύματος, που δομεί και ρυθμίζει σε κάθε συγκυρία τον κοινωνικό δεσμό, προσανατολίζοντας και την συμπεριφορά των υποκειμένων, δηλαδή όλων μας.

Σήμερα, βέβαια, η ανάδειξη της ηθικής και πολιτισμικής πλαισίωσης της οικονομίας μάς ξαφνιάζει, καθώς έχουμε αφελώς υιοθετήσει το ιδεολόγημα της ανεξαρτησίας ή και ουδετερότητας της οικονομικής σφαίρας, μιας σφαίρας που αντιμετωπίζεται ως ένα πεδίο φυσικής αναγκαιότητας εκτός κοινωνικού ελέγχου, και όπου η «αόρατη χειρ» της παγκοσμιοποίησης καθορίζει τις εξελίξεις χωρίς να αφήνει περιθώρια επεμβάσεων από μέρους της κοινωνίας και της πολιτικής. Δεν σας κάνει εντύπωση ότι, στα δελτία ειδήσεων, τα νέα του χρηματιστηρίου γειτνιάζουν πάντοτε με το δελτίο καιρού; Φαίνεται πως τόσο τα χαμηλά βαρομετρικά όσο και τα σκαμπανεβάσματα της αγοράς λογίζονται πλέον ως φυσικά φαινόμενα.

Εντούτοις, μια κριτική επιστροφή στις απαρχές της «πολιτικής οικονομίας» – στον Άνταμ Σμιθ, στον Μάντεβιλ, στον Μαρξ– θα μας έπειθε για τη μεγάλη σημασία αυτής της συσχέτισης, της συστατικής και δυναμικής διαλεκτικής οικονομίας, κοινωνίας, ιδεολογίας και πολιτισμικών προτύπων. Δεν είναι, εξάλλου, καθόλου τυχαίο ότι, λιγότερο από εκατό χρόνια πριν, ιδρυτικές φιγούρες της κοινωνιολογικής σκέψης, όπως ο Μαξ Βέμπερ, αλλά και οι Βέρνερ Ζόμπαρτ και Θόρσταϊν Βέμπλεν, θεωρούσαν αυτονόητη τη σημασία της ανάλυσης των πνευματικών προϋποθέσεων του καπιταλισμού και της αναπαραγωγής του. Σημειωτέον ότι η αναφορά στο «πνεύμα», στο πλαίσιο τούτης της συζήτησης, δεν έχει καμία ιδεαλιστική, μυστικιστική ή αποκρυφιστική έννοια. Σύμφωνα με τον Βέμπερ, το «πνεύμα» σηματοδοτεί μια ιδιαίτερη μορφή υποχρέωσης και οριοθετεί ένα διακριτό ηθικό πρότυπο, έναν τύπο κατηγορικής προστακτικής που πλαισιώνει και προσανατολίζει, μεταξύ άλλων, και την οικονομική μας συμπεριφορά.

Σε κάθε περίπτωση, αν δεν λάβουμε σοβαρά υπόψη τους όρους που πλαισιώνουν την οικονομική συμπεριφορά, αν την θεωρήσουμε δεδομένη, μια φυσική εκδήλωση της έμφυτης ορθολογικότητας του ανθρώπου, τότε δεν θα καταλάβουμε και πολλά για αυτήν, ούτε και για τα αδιέξοδα στα οποία προσκρούει, όπως είναι η συγκαιρινή οικονομική κρίση. Αν πάλι, θέλουμε να ξεφύγουμε από την ασφυκτική επανάληψη τεχνοκρατικών κοινοτοπιών, ας ξαναδιαβάσουμε τον Σμιθ και τον Μαρξ, τον Βέμπερ και τον Ζόμπαρτ, και μαζί με αυτούς τον Μποντριγιάρ και τον Ζίζεκ, αλλά και τις πρόσφατες έρευνες για την ιστορία του καταναλωτισμού και τη γενεαλογία των ηθικών προτύπων, που πληθαίνουν γύρω μας. Πίσω λοιπόν στα θεμελιακά διακυβεύματα της πολιτικής οικονομίας και της κοινωνιολογικής θεωρίας! Αλλά και στις νεότερες παραδόσεις του κοινωνικο-επιστημονικού στοχασμού που εξακολουθούν να ανατρέχουν σε αυτές και να εκσυγχρονίζουν την οπτική και τα συμπεράσματα τους, μεταξύ των οποίων, ο ψυχαναλυτικός στοχασμός, οι πολιτισμικές σπουδές, η σύγχρονη κοινωνική και πολιτική θεωρία, οι κριτικές προσεγγίσεις στις οργανώσεις και τους οικονομικούς θεσμούς, κ.α.

INFO Baudrillard, Jean, Η καταναλωτική κοινωνία, Θεσσαλονίκη: Νησίδες, 2000.

Δρόσος, Διονύσης (επιμ.) Αρετές και συμφέροντα, συλλογή κειμένων, Αθήνα: Ίδρυμα Καράγιωργα-Σαββάλας, 2008.

Ζόμπαρτ, Βέρνερ, Ο αστός, Αθήνα: Νεφέλη, 1998.

Weber, Max, Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού, Αθήνα: Gutenberg, 2006.

Δημοσιεύτηκε στο site του ελληνικού Intelligence Squared τον Νοέμβρη του 2010 (link: http://www.intelligencesquared.com/greece/magazine/lightbox4)