Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

142
ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΜΠΑΣΑΚΟΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ νήσος ΑΘΗΝΑ 1999

description

Το βιβλίο αυτό αποτελεί μια μελέτη πάνω στη θεωρία του επιχειρήματος ξεκινώντας από τα "Τοπικά" του Αριστοτέλη και παρακολουθώντας την εξέλιξη της λογικής σκέψης μέσω της "Καρτεσιανής επιστημολογίας". Η ανάλυση του θέματος προχωρά με τη θεωρία των στάσεων, ενώ το τελευταίο κεφάλαιο είναι αφιερωμένο στην κρίση.

Transcript of Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

Page 1: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

ΠΑΝΤΕΛΗΣ ΜΠΑΣΑΚΟΣ

ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

νήσος Α Θ Η Ν Α 1 9 9 9

Page 2: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

© 1999 Εταιρεία Μελέτης των Επιστημών του Ανθρώπου, αστική μη κερδοσκοπική - εκδόσεις νήσος, Ομονοίας 12, 104 31 Αθήνα, τηλ.-fax 32.16.645

Διόρθωση: Αρετή Μπουκάλα Εξώφυλλο: Barbara Kouzelis Σελιδοποίηση: Σοφία Πατσιά Φιλμ: Ντίμης Καρράς Εκτύπωση και βιβλιοδεσία: ΕΥΡΩΤΥΠ ΑΕ, Κολωνού 12-14, τηλ. 52.34.373

ISBN 960-7711-21-1

Page 3: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

εις Α.Τ. Γ.Ν.Τ.Ψ

Page 4: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

Α. ΤΡΕΙΣ ΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΟΣ

1. Το αριστοτελικό παράδειγμα 11

2. Το συλλογιστικό πρότυπο και η μεταγλώσσα 17

Β. Η «ΝΕΑ ΘΕΩΡΙΑ» ΚΑΙ Η «ΚΑΡΤΕΣΙΑΝΗ ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΑ»

1. Το εκμαγείο της θεμελίωσης 23 2. Το πρότυπο Toulmin-Habermas 32

3. Το όριο της κλασικής αναλυτικής του επιχειρήματος 38

Γ. Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΣΤΑΣΕΩΝ

1. Η «συκοφαντημένη ρητορική» 43 2. Το ερμαγόρειο πρότυπο 46 3. Οι όροι της θεωρίας των Στάσεων 51 4. Στάσις και συλλογισμός 59 5. Η ορθότητα του συλλογισμού 62 6. Η σοφιστική του ερμαγόρειου προτύπου 70 Δ. ΥΛΗ ΚΑΙ ΧΡΗΣΙΣ ΤΟΥ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΟΣ

1. Η οροθέτηση 75 2. Το πλεόνασμα κατά την ύλην 78 3. Ο πλεονασμός εκ της χρήσεως 85 4. Μεταβιβάζειν 88 5. Η σοφιστική στη διαλεκτική 92

Page 5: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

Ε. Η ΚΡΙΣΗ

1. Πρόταση και κρίση 99 2. Στοχαστική αμφιβολία: ένα κεφάλαιο

από την ιστορία της κρίσης 108 3. Διαλεκτική της κρίσης: ένα ιχνογράφημα 122

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 129

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 143

Page 6: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

τα οφειλόμενα

Οι θέσεις και οι ιδέες που διατυπώνονται εδώ εκτέθηκαν, σε πρώι-μη μορφή, κατά τη διάρκεια ενός μεταπτυχιακού σεμιναρίου για τα Τοπικά του Αριστοτέλη (τομέας Ανθρωπιστικών Επιστημών, ΕΜΠ, 1991/92) και σε ένα εργαστήριο με θέμα «Πειθαρχία και γνώση» που οργάνωσε το περιοδικό Τοπικά (Ρόδος, 1993). Τμήματα του βιβλίου αυτού έχουν εκτεθεί, ως εργασία εν προόδω, σε διάφορα σεμινάρια και συνέδρια· η οριστική μορφή που έλαβαν εδώ οφείλεται, εν μέρει, και στις εκεί συζητήσεις. Παρόμοια οφειλή είναι δύσκολο να επιμε-ριστεί σε πρόσωπα: δεν μπορώ να την αναγνωρίσω παρά μόνον με αυτό τον άχαρα περιληπτικό τρόπο.

Διαφορετική, και διακριτή, είναι η οφειλή προς δύο φίλους εκ των ομοτέχνων, τον κ. Παύλο Καλλιγά και τον καθηγητή Κοσμά Ψυχοπαίδη. Σε διάφορα στάδιά της η έρευνα αυτή είχε το προνόμιο να μπορεί να υπολογίζει στη συζήτηση και στην κριτική τους. Τους ευχαριστώ και από αυτή τη θέση.

Page 7: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση
user
Typewritten Text
user
Typewritten Text
user
Typewritten Text
page intentionally left blank
Page 8: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

A

ΤΡΕΙΣ ΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΟΣ

1. Το αριστοτελικό παράδειγμα

«Από την εποχή του Αριστοτέλη [η λογική] δεν χρειάστηκε να κάμη ούτε ένα βήμα προς τα πίσω... Το περίεργο ακόμη σ' αυτήν, είναι ότι ακόμη και ώς σήμερα δεν μπόρεσε να προχω-ρήσει ούτε ένα βήμα περισσότερο».1

Από τα μέσα περίπου του 19ου αιώνα η θέση αυτή δεν αληθεύει. Η «απεικόνιση της λογικής σκέψης στην άλγεβρα της λογικής»2 έχει επιτρέψει το σχηματισμό και την επίλυση θεωρημάτων που δεν θα μπορούσαν καν να διατυπωθούν με αριστοτελικούς όρους, έχει δηλαδή μετασχηματίσει ριζικά το κλασικό παράδειγμα της λογικής.

Ωστόσο η καντιανή θέση αληθεύει αν στο παραπάνω χω-ρίο αντικαταστήσουμε τον όρο «λογική» με τον όρο «θεωρία του επιχειρήματος». Απωθημένο στο περιθώριο του θεωρητι-κού ενδιαφέροντος —ίσως, μεταξύ των άλλων, και γι ' αυτό το λόγο—, το παράδειγμα της αριστοτελικής θεωρίας του επι-χειρήματος παρέμεινε ισχύον και αμετάβλητο. Η κλασική, η νεωτερική αλλά και η μετανεωτερική θεωρία προϋποθέτουν ως ουσιώδη τα χαρακτηριστικά τού επιχειρήματος που ειση-γείται το ιδρυτικό αριστοτελικό κείμενο, τα Τοπικά.

Ο τεχνικός όρος για το επιχείρημα στα Τοπικά είναι «δια-

Page 9: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

12 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

λεκτικός συλλογισμός». Οι όροι «επιχειρείν», «επιχείρησις», «επιχείρημα» χρησιμοποιούνται στα Τοπικά ως κοινολεκτικά συνώνυμα του τεχνικού όρου — και, όπως συμβαίνει συχνά σε παρόμοιες συνωνυμίες, η χρήση τους είναι μεταφορική. Στην τρέχουσα προ-αριστοτελική χρήση «επιχείρημα» είναι μια προσπάθεια, μια επιδίωξη, αυτό που έχει βάλει κανείς στο νου του να κάνει. Ο Σωκράτης θα προειδοποιήσει τον Αλκιβιάδη ότι αυτό που θέλει να κάνει, να διδάξει κάτι που ο ίδιος δεν γνωρίζει, είναι καθαρή τρέλα, με τα λόγια: μανικόν γάρ εν νφ έχεις επιχείρημα επιχειρείν3 στην Πολιτεία ο σκο-πός της τραγικής ποιήσεως, εκείνο που αυτή επιδιώκει, θα πε-ριγραφεί ως το επιχείρημά της.4 Η πρώτη τεχνική χρήση του όρου «επιχειρείν» ανήκει στο λεξιλόγιο της πολεμικής τέχνης, όπου σημαίνει τη διεξαγωγή στρατιωτικής επιχείρησης: ο Θουκυδίδης χρησιμοποιεί τον όρο αποκλειστικά με αυτή την έννοια. Από αυτό το λεξιλόγιο το «επιχειρείν» μεταφέρεται στη διαλεκτική. Η μεταφορά αυτή απαντά ήδη, σποραδικά, στους Πλατωνικούς διάλογους,5 χρησιμοποιείται συστηματι-κά στα Τοπικά, ενώ στα μεταγενέστερα κείμενα το επιχείρημα γίνεται αυτό καθ' εαυτό τεχνικός όρος της διαλεκτικής και καθιερώνεται ως κυριολεξία. Η μεταφορά είναι σαν μια στε-ρεοσκοπική εικόνα: το επιχείρημα προβάλλει τη διαλεκτική πάνω στο πεδίο της πολεμικής τέχνης, επιλέγοντας και ανα-δεικνύοντας τα συναφή τους γνωρίσματα· είναι χαρακτηρι-στικό το ότι οι όψεις της έννοιας της διαλεκτικής που ανα-δεικνύονται έτσι, είναι αυτές που συγκροτούν τον πυρήνα του κλασικού παραδείγματος. Οι όψεις αυτές μπορούν συνο-πτικά να εκτεθούν ως εξής:

Μερικότητα/τοπικότητα. Ο διαλεκτικός συλλογισμός είναι ένα «επιχείρημα», μια προσπάθεια, επαναλήψιμη, διότι, σε αντίθεση προς τον αποδεικτικό συλλογισμό, αυτός δεν έχει τίποτε το οριστικό: επιλέγει ένα σύστημα προκειμένων ή προϋ-ποθέσεων και με αυτό ως αφετηρία προσπαθεί να ανατρέψει

Page 10: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

ΤΡΕΙΣ ΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΟΣ 11

(ανασκευή) ή να υποστηρίξει (κατασκευή) μια θέση· αν δεν το κατορθώσει, ή αν προβλέπει ότι δεν θα το κατορθώσει, είναι μέσα στους κανόνες του διαλεκτικού παιχνιδιού το να επιλέ-ξει μια διαφορετική αφετηρία για μια νέα προσπάθεια. Είναι ατελής η περιγραφή μιας τακτικής κίνησης αν δεν αναφέρει την αφετηρία της, κατά κύριο λόγο, και τη διαδρομή της στο χώρο. Αντίστοιχα ο όρος «επιχείρημα» συμπεριφέρεται σαν ένα σύμβολο λογικώς ατελές, το οποίο, για να συμπληρωθεί, χρειάζεται την προσθήκη είτε ενός επιθέτου (πολιτικό, νομι-κό, ηθικό κ.λπ. επιχείρημα) είτε ενός προσδιοριστικού του «πόθεν» (επιχείρημα από των εναντίων, επιχείρημα εκ της αναλογίας), του «διά» (επιχείρημα διά της εις αδύνατον απα-γωγής), του «προς» (επιχείρημα προς την θέσιν) κ.λπ. Παρό-μοια προσθήκη δεν θα είχε νόημα προκειμένου, λ.χ., για τον αποδεικτικό συλλογισμό. Το επιχείρημα προσδιορίζεται με τον τρόπο αυτό ως ανήκον σε ένα σύστημα προτάσεων ή και αρχών, ως απευθυνόμενο σε ορισμένα χαρακτηριστικά του προτεθέντος ζητήματος, ως ισχύον σε μια περίσταση ή στο πλαίσιο μιας επιμέρους νομιμότητας. Τα συμπληρώματα αυτά είναι δείκτες τής εκάστοτε συγκεκριμένης μερικότητας ή τοπι-κότητας του επιχειρήματος.

Μαχητό. Ως ουσιωδώς μερικό, ένα επιχείρημα είναι πάντο-τε μαχητό. Αν ακολουθήσουμε κατά γράμμα την κυρίαρχη χω-ρική αναλογία, σύμφωνα προς την οποία το να επιχειρηματο-λογείς είναι το να βλέπεις τα πράγματα από μια σκοπιά, μέσα σε μια προοπτική, τότε, όπως και για κάθε αντικείμενο στο χώρο, για κάθε πρόβλημα, υπάρχουν εξ ορισμού πολλές δια-φορετικές οπτικές γωνίες, έτσι ώστε γι' αυτό που κερδήθηκε από μια σκοπιά, υπάρχει πάντα ανοιχτό το ενδεχόμενο να χα-θεί από μιαν άλλη. Ο λογικός χώρος της διαλεκτικής και της ρητορικής, σε αντίθεση προς αυτόν της αποδεικτικής, ορίζεται από αυτή τη δυνατότητα του «συλλογίζεσθαι τα εναντία».6

Αποδεκτό — προς έτερον. Ο Γκότλομπ Φρέγκε προσδιόρι-

Page 11: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

14 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

σε ως εξής το αντικείμενο της λογικής: «η λέξη "αληθές" δη-λώνει το σκοπό της λογικής, όπως η λέξη "ωραίο" δηλώνει το σκοπό της αισθητικής και το "αγαθό" της ηθικής».7 Με παρα-πλήσιο τρόπο ο Αλέξανδρος Αφροδισιεύς είχε προσδιορίσει το αντικείμενο της διαλεκτικής, όχι ως το αληθές, αλλά ως το αποδεκτό (ένδοξον): ουκ εν τφ δι' αληθών συλλογίζεσθαι ή διαλεκτική το είναι αν εχοι, αλλ' εν τφ δι' ένδοξων.8

Το αποδεκτό είναι έννοια σχέσης, είναι πάντοτε αποδεκτό για κάποιον — ενώ το αληθές είναι λογικά απόλυτο. Το επι-χείρημα, ακριβώς επειδή έχει το είναι του έν τφ δι ' ένδοξων, είναι στραμμένο προς έτερον —προς αυτό που ενδέχεται να γίνει αποδεκτό απο το συνομιλητή— σε αντίθεση προς τον επιστημονικό συλλογισμό, ο οποίος οφείλει να μη λαμβάνει υπόψη του την ενδεχόμενη αποδοχή ή απόρριψη: ο επιστήμων (σε αυτά τα συγκείμενα ο φιλόσοφος) διεξάγει την έρευνά του από μόνος του, καθ' εαυτόν.9

Μετάληψις. Οι τρεις όψεις του επιχειρήματος έχουν ένα κοινό γνώρισμα: μπορούν να διαταχθούν, με παρόμοιο τρόπο, κατά το σχήμα «εν/πολλά» ή «ίδιο/διαφορετικό»· έτσι, για το ίδιο πρόβλημα υπάρχουν πολλές προσεγγίσεις, μπ;ορούν να εφαρμοστούν διαφορετικοί τόποι και διαφορετικά ένδοξα (δια-λεκτικές προτάσεις) [βλ. πιο κάτω Δ2], για την ίδια πρόταση είναι διαλεκτικά δυνατές διαφορετικές τιμές αλήθειας ή αξίες αποδοχής· η διαδικασία ανασκευής ή κατασκευής του ίδιου προβλήματος μπορεί να αποδοθεί με διαφορετικούς τρόπους, προσαρμοζόμενη στον εκάστοτε συνομιλητή (προς έτερον).

Ετούτη η διάταξη δεν ισχύει για τον αποδεικτικό συλλογι-σμό: σε κάθε συμπέρασμα (που είναι, εδώ, το ομόλογο του προ-βλήματος) αντιστοιχεί μία μόνο διαδικασία απόδειξης, η οποία διατυπώνεται με έναν τρόπο, ενώ η τιμή αληθείας του συμπε-ράσματος αυτού δεν μπορεί να μεταπέσει στο αντίθετο της.

Η κατανομή αυτή της ταυτότητας και της διαφοράς φέρνει το επιχείρημα πολύ κοντά στη σοφιστική. Η γειτνίασις10 της

Page 12: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

ΤΡΕΙΣ ΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΟΣ 15

διαλεκτικής προς τη σοφιστική είναι περισσότερο εμφανής στο προς έτερον. Το προς έτερον κάνει το έργο του διαλεκτι-κού πιο περίπλοκο από αυτό του καθ' εαυτόν συλλογιζόμε-νου φιλοσόφου: ο τελευταίος δεν έχει να σκεφτεί παρά μόνο εάν ένα συμπέρασμα προκύπτει πράγματι από τις προκείμε-νες, ενώ ο διαλεκτικός πρέπει να λάβει υπόψη του και άλλες ιδιότητες των μελών της συλλογιστικής ακολουθίας, όπως, λ.χ., το αν οι προκείμενες είναι «κοντά» στο συμπέρασμα, δη-λαδή αν είναι εμφανές, με την πρώτη ματιά, ότι οδηγούν σε αυτό, γιατί τότε το έργο του διαλεκτικού δυσχεραίνεται: ο συνομιλητής του, ο προσδιαλεγόμενος, θα προσπαθήσει, με κάθε κόστος, να μην αποδεχθεί τις προκείμενες — εφόσον θα μπορεί να προβλέψει ότι μαζί μ' αυτές κινδυνεύει να αποδε-χθεί και την ήττα του. Πρέπει λοιπόν οι προκείμενες να δια-τυπωθούν με τρόπο που να είναι αποδεκτές από τον έτερον του διαλεκτικού παιγνίου, και συνάμα να μη δείχνουν, τουλά-χιστον στην πρώτη ματιά, το πού οδηγούν.

Οι τεχνικές απόκρυψης του συμπεράσματος (της κρύψεως του συμπεράσματος)Π είναι μέρος της διδασκαλίας της διαλε-κτικής και το Θ των Τοπικών τούς αφιερώνει αρκετές σελίδες. Ο Αριστοτέλης αναγνωρίζει ότι οι τεχνικές αυτές είναι αγώ-νος χάριν, αφορούν τη διαλεκτική περισσότερο ως αγωνιστι-κή και λιγότερο ως αναζήτηση της αλήθειας· ωστόσο, θα προ-σθέσει, επειδή πάσα ή τοιαύτη πραγματεία πρός ετερον έστίν, ανάγκη και ταύταις χρήσθαι [βλ. πιο κάτω A3],

Από καθαρά λογική σκοπιά, η κρπψις έχει τους κινδύνους της. Όσο περισσότερο απομακρύνονται οι προκείμενες από το συμπέρασμα, όσο λιγότερο εμφανής γίνεται η σχέση τους, τόσο πληθαίνουν τα ενδεχόμενα να εκμαιευτούν από τον προσδιαλεγόμενο απαντήσεις που να αντιστοιχούν σε πρό-βλημα διαφορετικό από το τεθέν στην αρχή της συζήτησης (ή να το αφορούν από άλλη σκοπιά, σε διαφορετικό χρόνο κ.λπ.) — απαντήσεις που θα χρησιμοποιηθούν, παρ' όλα αυτά, για

Page 13: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

16 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

την ανασκευή του αρχικώς τεθέντος. Η κρύψις του συμπερά-σματος ενέχει τον κίνδυνο της ανεπαίσθητης μετατόπισης του προβλήματος. Αυτός δεν είναι ο μόνος τύπος μετατόπισης που συνδέεται με το προς έτερον: ακόμη και η χρήση της ομωνυμίας, εφόσον αυτή λανθάνει, συνιστάται στα Τοπικά, προκειμένου να εκμαιευτούν οι κατάλληλες απαντήσεις από τον προσδιαλεγόμενο.12

Το να βάζεις κάτι στη θέση ενός άλλου, ενώ ταυτόχρονα υποστηρίζεις ότι μιλάς για το ίδιο, μια υποκατάσταση που δεν μπορεί, από τη σκοπιά της λογικής, παρά να χαρακτηρι-σθεί λαθραία και παραβατική, είναι ο χαρακτηριστικός τρό-πος της σοφιστικής, όπως αυτή θεματοποιείται στα πλατωνι-κά και τα αριστοτελικά κείμενα, δηλαδή ως παραγωγός εξα-πάτησης και πλάνης.13 Το επιχείρημα γειτνιάζει προς τη σο-φιστική, σε ορισμένες στιγμές των Τοπικών μοιάζει να ταυτίζεται με αυτή, διότι δεν μπορεί να αποφύγει το να χρη-σιμοποιήσει παρόμοιες τεχνικές. Μία από τις δυσκολίες που οφείλονται στη γειτνίαση αυτή, είναι το ότι δεν υπάρχει περι-γραφικός όρος ο οποίος να περιλαμβάνει όλους τους δυνα-τούς τύπους των υποκαταστάσεων ή των μετατοπίσεων, τις οποίες μετέρχεται η διαλεκτική. Ο μόνος όρος που θα μπο-ρούσε να διεκδικήσει αυτή τη γενικότητα, είναι το «σόφισμα»· ωστόσο εκεί που η σχέση της διαλεκτικής προς τη σοφιστική είναι το ζητούμενο, η χρήση του όρου αυτού θα συνιστούσε ακριβώς λήψη του ζητουμένου.

Ο Αλέξανδρος Αφροδισιεύς αντιμετώπισε αυτό το πρό-βλημα, όταν χρειάστηκε να μιλήσει για τη «μετάθεση του προ-βλήματος», έναν τόπο που ο Αριστοτέλης περιλαμβάνει στις οδηγίες της διαλεκτικής, και τον οποίο δεν μπορεί, για τους λόγους που μόλις εκθέσαμε, παρά να τον ονομάσει «σοφιστι-κό» [βλ. πιο κάτω Δ5]. Όπως προκύπτει από το σχολιασμό του χωρίου, ο Αλέξανδρος θεωρεί ότι ο τόπος αυτός χαρα-κτηρίζει συνολικότερα τη διαλεκτική, πράγμα που καθιστά

Page 14: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

ΤΡΕΙΣ ΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΟΣ 17

την εμμονή στον όρο «σοφιστικός» προβληματική· χρειάζεται έναν όρο περιγραφικό και ουδέτερο, και ως τέτοιον προτείνει τον όρο «μετάλττψίζ». Στα συγκείμενα αυτά μετάληψη είναι το όνομα κάθε είδους υποκατάστασης, αντικατάστασης ή μετάθε-σης που μπορεί να γίνει στη διαλεκτική. Έτσι, η μετάληψη μπορεί να αναφέρεται: α) στην αντικατάσταση ενός όρου, στη θέση ενός άλλου- β) στην υποκατάσταση μιας έννοιας ενός όρου, στη θέση μιας άλλης (σε περίπτωση που ένας όρος έχει περισσότερες της μιας έννοιες, και ο ένας εκ των διαλεγομέ-νων διαμορφώνει την πορεία της συζήτησης κάνοντας χρήση διαφορετικής έννοιας από αυτή στην οποία αναφέρεται ο άλ-λος)· γ) στη μετάθεση της έμφασης ή της σημασίας που απο-δίδεται σε στοιχεία της διαλεκτικής ακολουθίας, όπως το να ανοίγει κανείς μια νέα σειρά επιχειρημάτων, φαινομενικά άσχετη προς το ζητούμενο, ή το να εκλαμβάνει ως ουσιώδες ένα επουσιώδες χαρακτηριστικό του ζητουμένου.

Υιοθετούμε την ορολογία του Αλεξάνδρου, εφόσον η προ-σέγγισή μας στο αριστοτελικό πρότυπο είναι ακόμη περιγρα-φική. Πρέπει ωστόσο να σημειώσουμε ότι, στα συγκείμενα μιας μεταθεωρίας της αριστοτελικής διαλεκτικής, η περιγρα-φική οπτική, και μαζί της η συναφής χρήση του όρου μετάλη-ψη, δεν είναι αυτονόητα θεμιτές. Για τη σχετική συζήτηση βλ. πιο κάτω Β2 και Δ5.

2. Το συλλογιστικό πρότυπο και η μεταγλώσσα

Αν κρίνουμε από τη λογική συμπεριφορά του αληθούς και του αποδεκτού ή από τη διάταξη ταυτότητας και διαφοράς, που περιγράψαμε πιο πάνω, ο αποδεικτικός συλλογισμός και το επιχείρημα είναι δύο πράγματα εξαιρετικά ανόμοια μεταξύ τους. Είναι μέριμνα της αριστοτελικής θεωρίας το να μη δια-σταλεί η ανομοιότητα αυτή σε εναντιότητα μεταξύ δύο ασύμ-μετρων μεταξύ τους πεδίων —που θα μπορούσαν να είναι,

Page 15: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

18 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

λ.χ., η σοφιστική και η φιλοσοφία, η διαλεκτική και η επιστή-μη—, δηλαδή να μην παραδοθεί το επιχείρημα στη σοφιστική ή, αντιστρόφως, αν δεχτούμε ότι η καταγωγή του είναι σοφι-στική, να αποσπασθεί από αυτήν.

Στον επίλογο των Σοφιστικών Ελέγχων η γειτνίασις προς τη σοφιστική αναφέρεται ως ένα από τα κίνητρα που οδήγη-σαν στη σύνταξη των Τοπικών. Ο Αριστοτέλης διατείνεται πως τα Τοπικά είναι η πρώτη θεωρία της διαλεκτικής (η πρα-κτική προϋπήρχε, όμως η έως τότε διδασκαλία της ήταν απλώς εμπειρική: δεν παρέδιδαν την τέχνη την ίδια, αλλά τα αποτελέσματά της)· τα Τοπικά δεν έχουν κανένα προηγούμε-νο, ούτε καν κάποιο ατελές σκαρίφημα θεωρίας για να το συμπληρώσουν ή να το διορθώσουν, ούτε καν κάποιο θεώρη-μα που θα μπορούσε να τους χρησιμεύσει ως αντικείμενο κρι-τικής. Μια θεωρία δεν είναι, ούτως ή άλλως, απλή καταγρα-φή της πρακτικής στην οποία αντιστοιχεί·14 αυτό ισχύει κατά μείζονα λόγο για την πρώτη θεωρία, είτε αυτή είναι πράγμα-τι η πρώτη είτε απλώς αξιώνει να είναι.15 Μια τέτοια θεωρία έχει ιδρυτικό χαρακτήρα, «νομοθετεί» την τέχνη, με την έν-νοια ότι επεξεργάζεται και εισηγείται τα κριτήρια σύμφωνα με τα οποία κάτι μπορεί να λογίζεται ως ανήκον στην τέχνη, ενώ κάτι άλλο να αποκλείεται ή να θεωρείται ως παράβαση των κανόνων της. Προς αυτή την κατεύθυνση θα πρέπει να ερμηνεύσουμε την αναφορά στη γειτνίαση προς τη σοφιστική, σε έναν επίλογο-απολογισμό που θέλει να τονίσει ακριβώς αυτό τον ιδρυτικό χαρακτήρα του έργου: σκοπός της θεωρίας της διαλεκτικής είναι και το να την αποκαθάρει από τα σοφι-στικά της στοιχεία. Για να αποκαθαρθεί το επιχείρημα από τη συγγένειά του προς τη σοφιστική, θα πρέπει να γίνει συγκρί-σιμο προς την απόδειξη. Ως αξία γνώσης το αποδεκτό θα πρέπει να τεθεί στην ίδια κλίμακα με το αληθές, σε ένα χαμη-λότερο της σκαλοπάτι.

Στα Τοπικά η μέριμνα αυτή εκδηλώνεται ήδη από την

Page 16: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

ΤΡΕΙΣ ΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΟΣ 19

πρώτη σελίδα, με την υπαγωγή του επιχειρήματος (χρησιμο-ποιούμε εδώ τον όρο αναχρονιστικά) στο γένος του συλλογι-σμού και με τον ορισμό του κατά το σχήμα «γένος-διαφορά»:

Για να κατανοήσουμε τον διαλεκτικό συλλογισμό, θα χρειαστεί πρώτα να πούμε τι είναι συλλογισμός, και ποια είναι τα είδη του... Ο συλλογι-σμός είναι μια μορφή λόγου κατά την οποία, αν θέσουμε ορισμένα πράγματα, προκύπτει, χάρη σ' αυτά, και κατά τρόπο αναγκαίο, κάτι διαφορετικό από αυτά. Αποδεικτικός είναι ο συλλογισμός, όταν έχει ως αφετηρία του αληθή και πρώτα, [...] ενώ είναι διαλεκτικός, όταν ξεκινά-ει από ένδοξα.16

Το επιχείρημα είναι συλλογισμός, και διαφέρει από τον αποδεικτικό κατά το ότι οι προκείμενες του είναι ένδοξα, ενώ του αποδεικτικού αληθή και πρώτα. Το επιχείρημα έτσι είναι μια έννοια παράγωγη: μπορούμε να την κατασκευάσουμε εφό-σον γνωρίζουμε το συλλογισμό και το ένδοξον.

Η ένταξη στο γένος του συλλογισμού17 θέτει την ομοιότη-τα μεταξύ της λογικής ή της αποδεικτικής και του επιχειρή-ματος ως πρότερη, και πιο ισχυρή, από την ανομοιότητά τους. Ο συλλογισμός παρέχει την ασφάλεια της μετάβασης από το αληθές των προκειμένων στο αληθές του συμπερά-σματος (μετασχηματισμός salva veritate)· το επιχείρημα εξα-σφαλίζει παρόμοια μετάβαση για το αποδεκτό (μετασχηματι-σμός, που κατ' αναλογίαν θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί salva probabilitate).

Τα Τοπικά είναι ένα εγχειρίδιο για τους συμμετέχοντες στη διαλεκτική συζήτηση. Σκοπός τους είναι να καταστήσουν σε αυτούς διαθέσιμα επιχειρήματα και αντεπιχειρήματα με τα οποία να μπορούν να αντιμετωπίσουν οποιοδήποτε διαλεκτι-κό πρόβλημα ήθελε τεθεί. Για να το επιτύχουν αυτό, τα Τοπι-κά ακολουθούν τη μέθοδο που χαρακτηρίζει όλες τις συνα-φείς τέχνες (εν προκειμένω, τις ρητορικές, μια που η πραγμα-τεία του Αριστοτέλη είναι το πρώτο αυτό καθ' εαυτό εγχειρί-

Page 17: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

20 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

διο διαλεκτικής18): τα προβλήματα διαιρούνται σε ομάδες και σε καθεμία από αυτές αντιστοιχίζεται ένας κατάλογος τόπων, μεθόδων δηλαδή εύρεσης και διατύπωσης επιχειρημάτων. Ωστόσο η αναλογία προς τα εγχειρίδια της ρητορικής τέχνης σταματάει εδώ: η αρχή της διαιρέσεως στα Τοπικά δεν είναι θεματική αλλά λογική. Δεν οδηγείται από το εκάστοτε περιε-χόμενο του προβλήματος (το οποίο στη ρητορική μπορεί να είναι το δίκαιο, το νόμιμο, η ευδαιμονία κ.λπ.) αλλά από την εσωτερική λογική άρθρωση της εκφοράς του προβλήματος — από τον τύπο της κατηγόρησης στον οποίο αυτό ανήκει. Οι τύποι αυτοί είναι τέσσερις, τα τέσσερα praedicabilia ή «φω-νές»:19 ο ορισμός, το ίδιον, το γένος και το συμβεβηκός, και σε καθέναν από αυτούς αντιστοιχεί ένα σύνολο τόπων, που μπορεί να διαβαστεί και ως καταγραφή των λογικών χαρα-κτηριστικών, των λογικών «νόμων» του συγκεκριμένου τύπου κατηγόρησης.20

Είναι εξαιρετικά ισχυρή αυτή η μεταγλωσσική κατασκευή, που εμφανίζεται για πρώτη φορά στα Τοπικά και πρώτη της εφαρμογή είναι ο σχηματισμός της θεωρίας του επιχειρήματος. Για τον Αριστοτέλη κάθε πρότασις και κάθε πρόβλημα δεν μπορεί παρά να σχηματίζεται με έναν από τους τέσσερις αυτούς τρόπους.21 Αυτή η αξίωσή της να ισχύει καθολικά —το «κάθε πρόβλημα» και η «κάθε πρόταση» καλύπτουν όλο το πεδίο του λόγου, χωρίς να αφήνουν τίποτε απέξω— εδράζε-ται στο ότι κατορθώνει να απομονώσει τη λογική μορφή του λόγου από το εκάστοτε περιεχόμενο του και να διατυπώσει τα χαρακτηριστικά της. Η θεωρία του επιχειρήματος εγκαθί-σταται σε αυτό το κεντρικό σημείο, που είναι η λογική μορφή (ο τύπος της κατηγόρησης) και από εκεί ελέγχει τα περιεχόμε-να (τα ένδοξα, τις τρέχουσες πεποιθήσεις, τις επιμέρους πα-ραδοχές τού εκάστοτε συνομιλητή).

Ο συλλογισμός και το σύστημα των praedicabilia είναι τα δύο δομικά στοιχεία που χρησιμοποιούνται στα Τοπικά για

Page 18: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

ΤΡΕΙΣ ΟΨΕΙΣ ΤΟΥ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΟΣ 21

την κατασκευή της έννοιας του επιχειρήματος, ως απαλλαγμέ-νου από τις συνέπειες της γειτνιάσεως του προς τη σοφιστική.

Ο συλλογισμός είναι, και συγκροτείται ως22 όργανο ελέγ-χου του σοφίσματος. Ο κανόνας του συλλογισμού είναι η διατήρηση της ταυτότητας. Μια (διαλεκτική) ακολουθία η οποία είναι απεικονίσιμη σε συλλογισμό είναι, καταρχήν, ελέγξιμη ως προς κάθε δυνατή μετατόπιση της ταυτότητας — είναι μη σοφιστική [βλ. πιο κάτω Γ5], Το σύστημα που σχη-ματίζουν τα praedicabilia εγγράφεται, όπως και το ομόλογο του σύστημα των κατηγοριών, σε προοπτική διάκρισης των σημασιών τού «εστί», η οποία αποβλέπει στο να αποτρέψει τη χρήση της αμφισημίας τού «εστί» για την παραγωγή σοφισμά-των. Σοφιστική είναι το να μην αναγνωρίζεις, λ.χ., τη διαφο-ρά μεταξύ της κατηγόρησης του γένους και της κατηγόρησης του συμβεβηκότος, τους διαφορετικούς κανόνες που τις διέ-πουν, το να χρησιμοποιείς παραδοχές που λαμβάνονται από συμβεβηκότα στην εξαγωγή συμπερασμάτων που αφορούν το γένος — πράγμα που οδηγεί σε παράδοξα.23

Και τα δύο δομικά στοιχεία της έννοιας του επιχειρήμα-τος θέτουν τη σοφιστική ως καθαρή και απλή παράβαση — ως κακουργία.24 Χρησιμοποιώντας την πλατωνική αλληγορία: η σοφιστική εξορίζεται από την πολιτεία της λογικής. Ωστόσο το πλατωνικό υπόδειγμα διδάσκει ότι η πολιτεία που εξορίζει το σοφιστή είναι καταδικασμένη να ζει σε διαρκή άμυνα και είναι έτσι σχηματισμένη ώστε να μπορεί να εξυπηρετεί μια διαρκή επιφυλακή: ο σοφιστής είναι ο δάσκαλος στις μεταμ-φιέσεις, ενδέχεται πάντοτε να επιστρέψει λάθρα στην Πολι-τεία, υποδυόμενος τον νομοταγή της υπήκοο. Για τον ίδιο λό-γο η αριστοτελική θεωρία του επιχειρήματος είναι, και αυτή, κατ' ουσίαν αμυντική: το ίδιο της το αντικείμενο συγκροτεί-ται ταυτόχρονα με τον έλεγχο του — κατά τρόπο σχεδόν πα-ράδοξο, το αντικείμενο της θεωρίας, το επιχείρημα, είναι ο έλεγχος του επιχειρήματος.

Page 19: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

22 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

Με την ένταξη του επιχειρήματος στο συλλογισμό και τη χρήση του συστήματος των praedicabilia ως σώματος της θεω-ρίας των Τοπικών, σχηματίζεται μια προοπτική, μέσα στην οποία οι τρεις όψεις του επιχειρήματος —η μερικότητα, το μαχητό και το προς έτερον— μπορούν να αξιολογηθούν όχι ως επιβιώσεις της σοφιστικής, ή σημεία επαφής της λογικής θεωρίας προς αυτήν, αλλά ως ελεγχόμενες αποκλίσεις από το συλλογιστικό ιδεώδες·25 με τον τρόπο αυτό το επιχείρημα αποκόβεται από τη σοφιστική του καταγωγή, εντάσσεται στο σώμα της λογικής θεωρίας, όχι όμως χωρίς κόστος: όπως θα δούμε στη συνέχεια [βλ. πιο κάτω Δ3], η διαλεκτική θεωρία που σχηματίζει έτσι την έννοια του επιχειρήματος είναι υπο-χρεωμένη να το κατανοήσει ως πλεοναστική μορφή του συλλογισμού, σχεδόν ως απλή υπόθεση ύφους.

Page 20: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

Β

Η «ΝΕΑ ΘΕΩΡΙΑ» ΚΑΙ Η «ΚΑΡΤΕΣΙΑΝΗ ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΑ»

1. Το εκμαγείο της θεμελίωσης

Από τα τέλη της δεκαετίας του '50 μια νέα θεωρία του επιχει-ρήματος γίνεται αντικείμενο συζήτησης στη φιλοσοφία, στη θεωρία της λογικής και την επιστημολογία.26 Η συζήτηση αυτή διεξάγεται στον ευρύτερο χώρο των φιλοσοφιών της γλώσσας (αναλυτική φιλοσοφία, γλωσσική στροφή, ερμηνευτική). Αίτη-μα της νέας θεωρίας είναι η εκ νέου αξιολόγηση του επιχειρή-ματος, ως κατεξοχήν μεθοδολογικής έκφρασης της ορθολογι-κότητας. Το αίτημα αυτό διατυπώνεται σε αντιπαράθεση τόσο προς το λογικισμό των πρώτων δεκαετιών του αιώνα, όσο και, κυρίως, προς αυτό που η νέα θεωρία σχηματοποιεί ως καρτεσιανή εκδοχή της ορθολογικότητας ή ως «καρτεσιανή επιστημολογία».27 Η «καρτεσιανή επιστημολογία» γίνεται εδώ αντικείμενο πολεμικής, επειδή της αποδίδεται η ευθύνη για την έκλειψη του επιχειρήματος στη νεότερη σκέψη: ο Ντεκάρτ ταύτιζε την ορθολογικότητα προς μια διαδικασία θεμελίωσης, στην οποία το επιχείρημα δεν μπορούσε να έχει θέση.

Κατά το αριστοτελικό πρότυπο, η διαφορά στη λογική γραμματική του αληθούς και του ενδόξου δεν καθιστά τα κα-τηγορήματα αυτά ασυμβίβαστα μεταξύ τους· τίποτε δεν μας

Page 21: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

24 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

υποχρεώνει να χαρακτηρίσουμε, εκ προοιμίου, το ένδοξο ως ψευδές ή σχεδόν ψευδές: το ένδοξον, θα επισημάνει ο Αλέ-ξανδρος, δεν διαφέρει από το αληθές επειδή είναι ψευδές (αφού υπάρχουν ένδοξα που είναι και αληθή), αλλά επειδή η διαδικασία απόφασης (η επίκρισις) που ακολουθείται για το ένδοξον διαφέρει από αυτήν που ακολουθείται προκειμένου περί του αληθούς. Η επίκρισις του ενδόξου αναφέρεται στους ακροατές και στις πεποιθήσεις τους για τα πράγματα, ενώ η επίκρισις του αληθούς στα ίδια τα πράγματα, τα οποία πρέ-πει να συμφωνούν (ομολογία) προς το αληθές.28 Στον Ντε-κάρτ η λογικο-γραμματική αυτή διαφορά προάγεται σε ενα-ντιότητα. Ακόμα και αν το αληθές αντιστοιχεί, κατά κάποιο τρόπο, προς το ένδοξον, την opinio, αυτό δεν καθιστά το έν-δοξον αληθές. Μόνο ως απόληξη μιας θεμελιωτικής ακο-λουθίας, μιας αλυσίδας λόγων, μπορεί μια κρίση να αληθεύει. Αν η ίδια κρίση διατυπωθεί ως δόξα (opinio), τότε πρέπει να θεωρείται ως μη αληθής, ή σχεδόν ψευδής.

Δεν θα πω τίποτα για τη φιλοσοφία, εκτός μόνο πως, βλέποντας ότι την καλλιέργησαν τα εξοχότερα πνεύματα που έζησαν από πολλούς αιώνες, και πως δεν υπάρχει ωστόσο ακόμα σ' αυτή τίποτα που να είναι ασυζή-τητο (aucune chose dont on ne dispute) και που να μην είναι επομένως αμφίβολο, δεν είχα αρκετή οίηση ώστε να ελπίζω πως θα συναντούσα εγώ τίποτα καλύτερο από τους άλλους. Κι αναμετρώντας πόσες διαφο-ρετικές γνώμες μπορούν να υπάρξουν πάνω στο ίδιο θέμα, που τις υπο-στηρίζουν άνθρωποι σοφοί, ενώ είναι αδύνατο να υπάρξει ποτέ παρα-πάνω από μία μονάχα που να είναι σωστή, θεωρούσα σχεδόν ψευδές το καθετί που μονάχα έμοιαζε με αλήθεια.29

Το αληθοφανές, vraissemblable,30 ισοδυναμεί εδώ προς την opinio, το ένδοξον ο Ντεκάρτ, προκειμένου να το χαρακτηρί-σει ως «σχεδόν ψευδές», φροντίζει να ιχνογραφήσει το περί-γραμμα της διαλεκτικής, στην οποία αυτό εντάσσεται, συμπα-ρασύροντας έτσι και αυτή στο χαρακτηρισμό «σχεδόν

Page 22: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

Η «ΝΕΑ ΘΕΩΡΙΑ» ΚΑΙ Η «ΚΑΡΤΕΣΙΑΝΗ ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΑ» 25

ψευδής». Το αμφίβολο είναι αυτό που είναι αντικείμενο της dispute, δηλαδή της disputatio, που είναι το σχολαστικό ομό-λογο της ελληνικής διαλεκτικής·31 η disputatio-διαλεκτική εί-ναι εδώ ο χώρος του μαχητού: στη φιλοσοφική διαλεκτική διατυπώνονται, με συγκρίσιμη ή ισοδύναμη αυθεντία, πολλές και διαφορετικές απόψεις, ενώ μόνο μία μπορεί να αληθεύει για κάθε θέμα.

Η υπερβολή της διαφοράς ενδόξου και αληθούς σε ενα-ντιότητα συνιστά τον πυρήνα του θεμελιωτικού προτάγματος —αυτού ακριβώς που η «νέα θεωρία» ονομάζει, περιορίζο-ντάς το, «καρτεσιανή επιστημολογία»— και επιμερίζεται σε εναντιότητες που αφορούν και τις τρεις όψεις του επιχειρή-ματος που ξεχωρίσαμε πιο πάνω, σύμφωνα με τον ακόλουθο πίνακα:

θεμελίωση επιχείρημα αίτημα βεβαιότητας μαχητό ego cogito προς έτερον

(υπερβολή του «καθ' εαυτόν» σε μεθοδολογικό σολιπσιμό)

καθολική ισχύς μερικότης/τοπικότης

Το επιχείρημα είναι, τρόπον τινά, το εκμαγείο, το αρνητι-κό της καρτεσιανής έννοιας της θεμελίωσης.

Ο ακραίος καρτεσιανισμός του Ε. Χούσερλ —ακραίος ακριβώς στην επιδίωξη αποκάθαρσης της ιδέας της θεμελίω-σης από κάθε ίχνος δογματικότητας, δηλαδή από κάθε ίχνος ενδόξου— θα ταυτίσει το ζητούμενο της θεμελίωσης προς την επίτευξη της αποδεικτικότητας. Ο Ε. Χούσερλ επικαλείται ρητά την αριστοτελική καταγωγή της έννοιας,32 παραγνωρίζο-ντας ωστόσο μια σημαντική διαφορά. Στον Αριστοτέλη, όπως είδαμε, η αποδεικτικότητα είναι μεν προτέρα της διαλεκτικής, αλλά δεν παύει να νοείται στο πλαίσιο της διαφοράς της από αυτήν, υπάρχει ένα κοινό έδαφος που περιέχει επιστήμη και

Page 23: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

26 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

δόξα. Στον Ε. Χούσερλ η αποδεικτικότητα έχει αφαιρεθεί από τη συνάφεια αυτής της σχέσης — ένα τέτοιο κοινό έδαφος δεν είναι δυνατόν να τεθεί χωρίς να «μολύνει» την καθαρότητα της φαινομενολογικής θεμελίωσης.33 Όσο πιο ακραίο το αίτη-μα της θεμελίωσης, τόσο πιο βαθύ και αγεφύρωτο είναι το χάσμα μεταξύ ενδόξου και αληθούς.

Η μερικότητα της opinio είναι πρότερη της θεμελίωσης. Η θεμελίωση αναφέρεται στην προκατάληψη, τίθεται σε σχέση προς αυτήν — με τρόπο αρνητικό: ως καταστροφή της προ-κατάληψης, δηλαδή ως έξοδος από την τοπικότητά της. Στον Ντεκάρτ η αρνητική αυτή στιγμή της θεμελίωσης είναι η αμ-φιβολία, που σχετίζεται προς την προκατάληψη, όπως το αντίβαρο σχετίζεται με το βάρος το οποίο εξισορροπεί:

Όμως εγώ, όταν στον πρώτο μου Στοχασμό είπα ότι ήθελα, για λίγο, να προσπαθήσω να πείσω τον εαυτό μου για απόψεις αντίθετες από εκεί-νες που, χωρίς να το πολυσκέφτομαι, πίστευα προηγουμένως, αμέσως πρόσθεσα πως ο λόγος για τον οποίο το έκανα, ήταν, κατά κάποιο τρό-πο, για να αντισταθμίσω το βάρος των προκαταλήψεων, έτσι ώστε να μην κλίνω προς τη μια πλευρά περισότερο από ό,τι προς την άλλη.34

Το βάρος της προκατάληψης συνίσταται στο ότι, μέσα και χάρη στην τυφλότητά της, είναι ήδη παρούσα, πριν από το κριτικό ενέργημα της θεμελίωσης, κατά τρόπο που να μην επιτρέπει την αμφισβήτησή της· η προκατάληψη δεν είναι αληθής, αλλά ισχύουσα, ως αμάχητη. Το αντιστάθμισμα που παράγει η αμφιβολία χρειάζεται προκειμένου η προκατάληψη να φανεί ως απλή opinio, να καταστεί δηλαδή μαχητή. Έργο της αμφιβολίας είναι η ένταξη της προκατάληψης, ως μαχη-τής και μερικής, σε ένα διαλεκτικό χώρο, όπου είναι δυνατοί οι δισσοί λόγοι και ο συλλογισμός των εναντίων. Η αμφιβο-λία διεξάγεται και κατασκευάζεται με όρους και τεχνικές επι-χειρήματος.

Η σχέση της «καρτεσιανής επιστημολογίας» προς το επι-

Page 24: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

Η «ΝΕΑ ΘΕΩΡΙΑ» ΚΑΙ Η «ΚΑΡΤΕΣΙΑΝΗ ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΑ» 27

χείρημα αναδεικνύεται έτσι ως διπλή και αμφιρρεπής. Η θετι-κή όψη της θεμελίωσης —το σταθερό χτίσιμο πάνω σε βέβαιο υπέδαφος— αποκλείει το επιχείρημα· αντίθετα, η αρνητική της όψη —η έξοδος από τη μερικότητα της προκατάληψης— είναι ταυτισμένη με το επιχείρημα, εφόσον η προκατάληψη δεν μπορεί να γίνει μαχητή, δεν μπορεί να γίνει πρόβλημα παρά μόνο σε πλαίσιο διαλεκτικό.

Στη συζήτηση των αντιρρήσεων που διατυπώθηκαν για τους Στοχασμούς εμφανίζεται μια δυσκολία στο να γίνει κατανοητό (από τους συνομιλητές, αλλά και, αντίστοιχα, να εξηγηθεί, από τον Ντεκάρτ) το θεωρητικό καθεστώς και η θέση της αμφιβο-λίας στο καρτεσιανό έργο, δυσκολία που σχετίζεται προς την αμφιρρεπή αυτή σχέση προς το επιχείρημα. Ο Χομπς, λ.χ., εκλαμβάνει την αμφιβολία ως ισοδύναμη μιας θέσης για τη φύ-ση της αντίληψης, ως μια θεωρία για την αβεβαιότητα των αι-σθητών δηλώνει ότι αναγνωρίζει την αλήθεια της θέσης αυτής, απλώς δεν τη θεωρεί πρωτότυπη, ανάλογες θέσεις έχουν ήδη διατυπωθεί από τον Πλάτωνα και άλλους αρχαίους συγγρα-φείς.35 Ο Bourdin ερμηνεύει την αμφιβολία ως μια θετική μεθο-δολογική αρχή της καρτεσιανής φιλοσοφίας.36 Ο Ντεκάρτ θα απαντήσει —με ήπιο τόνο στον Χομπ;ς, οργισμένα στον Bourdin— ότι η αμφιβολία δεν είναι θέση, δεν ανήκει καν στη φιλοσοφία του: το πρώτο βήμα της φιλοσοφίας του είναι η συντελούμενη με το cogito βεβαιότητα για την ύπαρξή του.37 Η αμφιβολία περιέχεται στους Στοχασμούς, ωστόσο δεν είναι μέ-ρος του καθαυτό φιλοσοφικού έργου που αυτές εισηγούνται, η θέση της είναι πριν από το πρώτο βήμα του έργου αυτού.

Ο Ντεκάρτ δεν διαθέτει θεωρητική μεταγλώσσα που να μπορεί να πει τη σχέση μεταξύ της αμφιβολίας και του κα-θαυτό φιλοσοφήματος· προσπαθεί να την περιγράψει, και να τη δικαιολογήσει, χρησιμοποιώντας παρομοιώσεις, αλληγορίες και αναλογίες. Στην απάντηση στον Bourdin η σχέση αυτή αναπτύσσεται σε μια εκτενή αλληγορία: η φιλοσοφία είναι η

Page 25: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

28 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

οικοδόμηση ενός ναού, η οποία προϋποθέτει, τεχνικά, την εκ-σκαφή των θεμελίων (την αμφιβολία).38 Η αναλογία λέει αυτό το οποίο η διαθέσιμη μεταγλώσσα δεν μπορεί να πει. Η σχέση μεταξύ της εκσκαφής των θεμελίων και του οικοδομήματος επαμφοτερίζει μεταξύ συμβεβηκότος και αναγκαιότητας: ανα-γκαία, και δή κατεξοχήν στην καρτεσιανή προοπτική, είναι μό-νο η σχέση του οικοδομήματος προς το θεμέλιο του· η εκσκα-φή δεν παράγει το θεμέλιο, το καθιστά προσβάσιμο, ή το απο-καλύπτει, εφόσον αυτό είναι κρυμμένο ή απροσπέλαστο, είναι δηλαδή μία κατά συμβεβηκός (τεχνική) προϋπόθεση του έργου.

Η απάντηση στον Χομπς είναι πιο ακριβολογική· ο Ντε-κάρτ εδώ περιγράφει τη σχέση αμφιβολίας-καθαυτό φιλοσο-φήματος όπως θα περιέγραφε κανείς τη σχέση μεταξύ ενός κυρίως έργου προς το προοίμιο του. Καταρχήν διευκρινίζει ότι με την αμφιβολία δεν προτείνει κάποια θεωρία, λ.χ. της κατ' αίσθησιν αντιλήψεως,

Τους λόγους που έχει κανείς για να αμφιβάλει, τους οποίους ο φιλόσο-φος αυτός [seil, ο Χομπς] εκλαμβάνει ως αληθείς, εγώ δεν τους πρότει-να παρά μόνο ως αληθοφανείς (vraissemblables).39

Οι λόγοι αυτοί, παρόλο που δεν είναι αληθείς, ίσως ακρι-βώς γι ' αυτό, εκπληρώνουν τρεις προοιμιακές λειτουργίες:

α) συνιστούν μια προτρεπτική (ρητορική λειτουργία):

τους χρησιμοποιώ εν μέρει για να προετοιμάσω το πνεύμα των ανα-γνωστών για να εξετάσουν τα νοητά πράγματα και για να τα ξεχωρί-σουν από τα υλικά40

β) διατυπώνουν το ερώτημα στο οποίο θα απαντήσει το κυρίως έργο:

εν μέρει για να απαντήσω στους λόγους αυτούς με τους Στοχασμούς που ακολουθούν

Page 26: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

Η «ΝΕΑ ΘΕΩΡΙΑ» ΚΑΙ Η «ΚΑΡΤΕΣΙΑΝΗ ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΑ» 29

και γ) σχηματίζουν ένα εξωτερικό σημείο σύγκρισης προς τη βεβαιότητα του κυρίως έργου:

και εν μέρει, επίσης, για να δείξω πόσο σταθερές και εξασφαλισμένες εί-ναι οι αλήθειες που προτείνω στη συνέχεια, αφού δεν είναι δυνατόν να κλονιστούν από αμφιβολίες τόσο γενικές και τόσο υπερβολικές.

Και αυτή, ωστόσο, η απάντηση θα κλείσει με μια παρομοί-ωση:

δεν παρουσίασα (αυτούς του λόγους) για να αποκτήσω τη δόξα της πρωτοτυπίας- πιστεύω ότι ήμουν υποχρεωμένος να τους εκθέσω, όπως ακριβώς είναι υποχρεωμένος ένας γιατρός να περιγράψει μια ασθένεια, προτού να επιχειρήσει τη διδασκαλία της θεραπείας της.

Η σχέση προοιμίου-κυρίως έργου έχει τα λογικά χαρακτηρι-στικά των αλληγοριών: είναι εύλογη, χωρίς να είναι θεωρητικά δικαιολογήσιμη. Η ίδια η έννοια του προοιμίου που χρησιμο-ποιούμε εδώ ανήκει στη ρητορική, πρέπει και αυτή δηλαδή να λογίζεται ως αλληγορία, αφού το καρτεσιανό φιλοσόφημα δεν μας επιτρέπει να θεωρήσουμε τη ρητορική, κυριολεκτικά, ως αρμόδια για να το περιγράψει. Η σχέση της αμφιβολίας προς το καθαυτό φιλοσόφημα παραμένει απορητική.

Είναι γνωστή η κριτική την οποία άσκησε ο Λάιμπνιτς στην καρτεσιανή αμφιβολία.41 Η κριτική αυτή θα μπορούσε να συνοψίζεται στη φράση: «μπορούμε να αποδείξουμε τα αποδείξιμα, χωρίς να χρειάζεται μνεία των αμφιβόλων».42 Η αμφιβολία δεν είναι δυνατόν, κατά τον Λάιμπνιτς, να θεωρη-θεί μέρος της μεθόδου, εφόσον ούτως ή άλλως δεν προκύπτει από την αρχή της αντιφάσεως. Πρόκειται για ψυχολογικό, ρη-τορικό τέχνασμα («ο Ντεκάρτ τη χρησιμοποιεί για να διώξει την υπνηλία του αναγνώστη του») που αρκείται σε λόγους αληθοφανείς.43 Εύκολα μπορεί κανείς να διαπιστώσει ότι εί-ναι ο ίδιος ο Ντεκάρτ που παρέχει τα όπλα στην κριτική

Page 27: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

30 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

αυτή, εφόσον ομολογεί τον ρητορικό (προτρεπτικό) και, εμμέ-σως, τον διαλεκτικό χαρακτήρα της αμφιβολίας, ενώ ταυτό-χρονα είναι υποχρεωμένος να τη θέσει εκτός έργου, αφού η αμφιβολία δεν σχηματίζεται με σαφείς και διακριτές έννοιες.

Η χριστιανική σχολιαστική παράδοση είχε να αντιμετωπί-σει ένα παρόμοιο πρόβλημα σχετικά με το καθεστώς και τη θέση των Τοπικών και των Σοφιστικών Ελέγχων στο έργο του Αριστοτέλη· από τη σκοπιά της ευσέβειας, λογικής και θρησκευτικής, τα Τοπικά και οι Έλεγχοι είναι βιβλία που εκ πρώτης όψεως είναι άχρηστα ή και επιβλαβή. Είναι αξιοση-μείωτο το ότι η δικαιολόγηση της συγγραφής τους, δηλαδή η δικαιολόγηση του γιατί αχολούνται ο Αριστοτέλης και οι σχολιαστές του με το επιχείρημα, είναι αντίστοιχη με αυτήν που παρέχει ο Ντεκάρτ για την αμφιβολία.

Πρέπει να αναρωτηθούμε, γράφει ο σχολιαστής Ηλίας,44 και για τη χρη-σιμότητα των βιβλίων για τα οποία πιστεύεται ότι γράφτηκαν χωρίς λό-γο, όπως τα Τοπικά που τα ίδια πράγματα τα υποστηρίζουν και τα ανα-σκευάζουν, ή ακόμα και για εκείνα για τα οποία πιστεύεται ότι γράφτη-καν με κακό σκοπό, όπως οι Σοφιστικοί Έλεγχοι που διδάσκουν τους τρόπους της εξαπάτησης. Προς υπεράσπισίν τους θα πρέπει να πούμε ότι και τα Τοπικά γράφτηκαν με καλό σκοπό: χάριν ασκήσεως, για να μπορέσει η ψυχή, έτσι όπως πιέζεται από τα αντίθετα επιχειρήματα, να γέννηση το φως της αλήθειας (ίνα θλιβομένη η ψυχή εκ των εφ* έκάτερα επιχειρημάτων άπογεννήση τό της αληθείας φως).

2ε παρεμφερές προς το καρτεσιανό σύστημα στερεοτύπων ανήκει και η δικαιολόγηση της συγγραφής των Σοφιστικών Ελέγχων, που δίνει ο σχολιαστής: όπως οι γιατροί μας διδά-σκουν τα δηλητήρια, όχι για να τα χρησιμοποιήσουμε, αλλά για να τα αποφεύγουμε.

Αυτό που είναι δύσκολο στη χριστιανική σχολιαστική παρά-δοση να δεχθεί, και στον Ντεκάρτ να παραδεχθεί, ενώ το κάνει, είναι το ότι η γενικευμένη άσκηση στα εφ' εκάτερα επιχειρήμα-

Page 28: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

Η «ΝΕΑ ΘΕΩΡΙΑ» ΚΑΙ Η «ΚΑΡΤΕΣΙΑΝΗ ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΑ» 31

τα, είναι διαλεκτική χωρίς οντολογική δέσμευση, εν προκειμένω χωρίς πίστη. Στους Κανόνες για την καθοδήγηση τον πνεύμα-τος, ο Ντεκάρτ θα εξηγήσει γιατί παραλείπει, δηλαδή απορρί-πτει, εκείνα τα παραγγέλματα με τα οποία «οι διαλεκτικοί [= οι σχολαστικοί] θέλουν να καθοδηγήσουν τον ανθρώπινο λόγο:»

θα πρέπει να παρατηρήσουμε ότι οι διαλεκτικοί δεν μπορούν να σχημα-τίσουν κανένα συλλογισμό, ο οποίος να καταλήγει σε συμπέρασμα αλη-θές, εάν δεν διαθέτουν προηγουμένως την ύλη του, δηλαδή εάν δεν έχουν γνωρίσει, εκ των προτέρων, την αλήθεια την οποία συνάγουν με το συλλογισμό τους. Πράγμα που σημαίνει ότι και οι ίδιοι δεν μαθαί-νουν τίποτε το καινούργιο χάρη σε αυτή τη μορφή- και πως ακόμη η τρέχουσα διαλεκτική είναι τελείως άχρηστη για όσους επιθυμούν να αναζητήσουν την αλήθεια, και δεν μπορεί να χρησιμεύσει παρά μόνο σε ορισμένες περιστάσεις, για να δώσει τη δυνατότητα να εκθέσει κανείς ευκολότερα στους άλλους ήδη γνωστά επιχειρήματα· κατά συνέπεια, θα πρέπει να τη μεταφέρουμε από τη φιλοσοφία στη ρητορική.45

Ανάμεσα στις αράδες διαβάζουμε: η διαλεκτική, δηλαδή η σχολαστική λογική, δεν παράγει την αλήθεια της πίστης, τη γνωρίζει ήδη, με άλλο τρόπο και από άλλη πηγή- χρησιμοποι-εί τη λογική ψευδεπίγραφα, όχι ως μέσο αναζήτησης της αλή-θειας, όπως θα όφειλε, αλλά ως μέσο επίτευξης πειθούς.

Η διαλεκτική της αμφιβολίας δεν διαφέρει τεχνικά από την κλασική και τη σχολαστική διαλεκτική — τα λογικά όρ-γανα είναι τα ίδια. Η διαφορά της είναι ότι ασκείται χωρίς την εξω-διαλεκτική δέσμευση της πίστης- χωρίς τη συνενοχή που δημιουργεί το συνανήκειν σε έναν τόπο, χωρίς δηλαδή τη μερικότητα. Η διαλεκτική στην καθαρή της έννοια δεν μπορεί να είναι βοηθός της θεολογίας. Αν θα ήθελε κανείς να επιση-μάνει, όπως ο Χομπς, ένα προηγούμενο της αμφιβολίας στην αρχαία φιλοσοφία, αυτό δεν θα ήταν κάποια περί των αισθη-τών θεωρία, αλλά η «γυμνασία» του πλατωνικού «Παρμενί-δη»· εκεί η θεωρία των ιδεών εκτίθεται στη διαλεκτική δοκι-

Page 29: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

32 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

μασία, πράγμα που ισοδυναμεί με το ότι, αυτή τη φορά, δια-τυπώνεται χωρίς την προκαταρκτική υπέρ αυτής συναίνεση, την «προειλημμένη πίστη», που καθιστούσε τις σχέσεις της κατανοητές, ως αυτονόητες.

Στην ίδια προοπτική, αν ισχύει το ότι ο σχολαστικός πρό-γονος του οντολογικού επιχειρήματος του Ντεκάρτ είναι το Fides quaerens intellectum, του Ανσέλμου, πρόδρομος της αμ-φιβολίας θα πρέπει να θεωρηθεί το Cur deus homo του ίδιου συγγραφέα, όπου διενεργείται, σε μικρότερη κλίμακα, η ίδια διαλεκτική άσκηση στην αφαίρεση της οντολογικής προϋπόθε-σης ή της προειλημμένης πίστεως: στο έργο αυτό ο Άνσελμος υποστηρίζει ότι η ύπαρξη του Χριστού είναι δυνατόν να απο-δειχτεί, ακόμη και αν αφαιρέσουμε την περί αυτής γνώση, πί-στη, ή συναίνεση (remoto Christo).46

Ο Ντεκάρτ αρνείται τη μερικότητα της διαλεκτικής, εκθέ-τοντας διαλεκτικά τις συνέπειες της: αν ανοιχτούμε στον ορί-ζοντα της διαλεκτικής, αν δηλαδή αυτονομήσουμε τη διαλε-κτική ως μέθοδο, τότε πρέπει να δεχτούμε ότι η μία μερικότης αξίζει όσο και η άλλη, η πίστη όσο και η μη πίστη. Η αμφι-βολία δείχνει τις βλαβερές συνέπειες της διαλεκτικής, της κλασικής, διότι άλλη έννοιά της δεν φαίνεται να γνωρίζει ο Ντεκάρτ, με το να την αυτονομήσει, προσωρινά και δοκιμα-στικά, ως μέθοδο. Προϋποτίθεται βέβαια ότι αν η διαλεκτική δεν αξίζει ως μέθοδος κατασφάλισης του αληθούς, δεν αξίζει τίποτε. Έστω και αρνητικά ιδωμένη, η διαλεκτική είναι συνέ-χεια της ορθολογικής μεθόδου — εφόσον είναι θεμιτό να της θέτουμε τις ίδιες απαιτήσεις.

2. Το πρότυπο Toulmin-Habermas

Στη θεωρία του Stephen Toulmin47 η δομή του επιχειρήματος είναι, σε γενικές γραμμές, συγκρίσιμη προς αυτή του συλλογι-σμού· πρόκειται για σχέση μεταβίβασης μιας αξίας (αλήθεια,

Page 30: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

Η «ΝΕΑ ΘΕΩΡΙΑ» ΚΑΙ Η «ΚΑΡΤΕΣΙΑΝΗ ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΑ» 33

βεβαιότητα, αποδοχή) από ένα σύνολο προτάσεων, τις προ-κείμενες (ή, ό,τι αντιστοιχεί σε αυτές) σε μία άλλη πρόταση, το συμπέρασμα. Σε αυτό το επίπεδο αφαίρεσης ισχύει και για το επιχείρημα του Toulmin ο αριστοτελικός ορισμός του συλλογισμού από τα Τοπικά: είναι μια μορφή λόγου κατά την οποία, αν δεχτούμε ορισμένες προκείμενες, προκύπτει από αυτές και χάρη σ' αυτές μια πρόταση διαφορετική από αυτές.

Η κοινή αυτή δομή επιχειρήματος και συλλογισμού στον Αριστοτέλη και στην αριστοτελική παράδοση διαβάστηκε ως υπαγωγή του επιχειρήματος στο συλλογισμό. Και στον Toul-min υπάρχει υπαγωγή, μόνο που αυτή ακολουθεί αντίστροφη φορά· το επιχείρημα είναι η πρώτη έννοια, το «εις ο» της υπαγωγής, είναι δηλαδή το γένος, ενώ ο συλλογισμός είναι εί-δος ή μορφή επιχειρήματος. Αν έχει κάποιο νόημα ο συλλογι-σμός της παραδοσιακής τυπικής λογικής, είναι αυτό που μπο-ρούμε να κατασκευάσουμε με αφετηρία την κατανόηση της έν-νοιας του επιχειρήματος.48

Εφόσον δεν μπορούμε να διαβάσουμε το επιχείρημα ως συλλογισμό, θα χρειαστεί μια νέα ανάλυση του επιχειρήμα-τος. Η νέα αυτή ανάλυση, που αποτελεί την κύρια συμβολή του έργου του Toulmin στη θεωρία του επιχειρήματος —είναι ακριβώς αυτή που ανέδειξε το The Uses of Argument ως αφε-τηρία της νέας θεωρίας— μπορεί να σχηματοποιηθεί στις ακόλουθες δύο κινήσεις:

Η πρώτη, και αποφασιστική, κίνηση της ανάλυσης είναι η αναγνώριση του ότι υπάρχουν πολλοί τύποι ή «πεδία» επιχει-ρημάτων. Η νομική, λ.χ., η πολιτική, η ιατρική ή η γεωμετρία, λογίζονται ως τέτοια πεδία. Το χαρακτηριστικό των πεδίων είναι το ότι καθένα από αυτά έχει τη δική του επιμέρους νο-μιμότητα — κατ' ουσίαν το καθένα από αυτά αποτελεί μια ανεξάρτητη πηγή δικαιοδοσίας, μη αναγώγιμη στα άλλα πεδία και οπωσδήποτε μη υπαγόμενη στη δικαιοδοσία κάποιας κα-θολικής λογικής «νομοθεσίας». Αυτό που προσδίδει εγκυρότη-

Page 31: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

34 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

τα στα επιχειρήματα δεν είναι η καθολικότητα των «νόμων» ή των τυπολογικών κανόνων της γενικής λογικής, αλλά αυτή η ιδιαίτερη νομιμότητα κάθε επιμέρους πεδίου.

Η δεύτερη κίνηση του Toulmin είναι το να απορρίψει την παραδοσιακή συλλογιστική δομή, του τύπου «το α είναι Κ, όλα τα Κ είναι Λ, άρα το α είναι Λ», ως ανεπαρκή μορφή ανάλυσης, και να εισηγηθεί, ως επαρκές για την κατανόηση του επιχειρήματος, αλλά και της λογικής γενικότερα, ένα οιο-νεί δικανικό πρότυπο. Σύμφωνα με αυτό, κάθε ισχυρισμός, κάθε πρόταση, περιέχει, ενδιάθετα, μια αξίωση — αντίστοιχη με την αξίωση σε ένα δικαίωμα ή σε έναν τίτλο. Το επιχείρη-μα προκύπτει από την αμφισβήτηση μιας αξίωσης: όταν αμ-φισβητούμε μια αξίωση, ζητάμε από. αυτόν που την προβάλλει να παράσχει επιχειρήματα για να τη δικαιολογήσει.49

Η αξίωση (Α) είναι ο πρώτος όρος της ανάλυσης του επι-χειρήματος· περαιτέρω, για τη θεμελίωση της αξίωσης θα χρειαστούν στοιχεία (Σ) — αν, λ.χ., η αξίωση αφορά την ιδιο-κτησία ενός αντικειμένου, τα στοιχεία μπορεί να αφορούν τους πρότερους ιδιοκτήτες του και τη συγγενική τους σχέση με τον εγείροντα την αξίωση. Τα στοιχεία θα πρέπει να συνδεθούν λογικά προς την αξίωση, λ.χ. με τη διατύπωση μιας γενικής αρχής του τύπου «εάν κάποιος έχει τη σχέση σ με τους πρότερους ιδιοκτήτες, τότε αυτός δικαιούται... κ.λπ.»· η αρχή αυτή, που ο Toulmin την ονομάζει δικαιοδοτικό (Δ), είναι κατ' ουσίαν γενίκευση της σχέσης των Σ προς την Α, επομένως δεν αρκεί, από μόνη της, για να θεμελιώσει τη σχέ-ση· αυτό είναι έργο της υποστήριξης (Υ) του δικαιοδοτικού.50

Στο παράδειγμά μας, ως υποστήριξη του Δ θα μπορούσε κα-νείς να επικαλεστεί διατάξεις του αστικού κώδικα ή συναφή νομικά κείμενα.

Με την ανάπτυξη του επιχειρήματος κατά το σχήμα Σ-Α-Δ-Υ, ο Toulmin επιδιώκει να δείξει ότι είναι η νομιμότητα του κά-θε επιμέρους πεδίου αυτή που καθορίζει την ισχύ του επιχει-

Page 32: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

Η «ΝΕΑ ΘΕΩΡΙΑ» ΚΑΙ Η «ΚΑΡΤΕΣΙΑΝΗ ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΑ» 35

ρήματος και όχι κάποια καθολικώς ισχύουσα τυπική αρχή της συνεπαγωγής. Το συνδετικό στοιχείο ανάμεσα στις δύο κινή-σεις της ανάλυσης είναι η υποστήριξη. Το δικαιοδοτικό λέει, απλώς, «όλα τα α είναι β». Αν μείνουμε στα στοιχεία Σ-Α-Δ, το επιχείρημα είναι ταυτολογία. Η υποστήριξη είναι αυτή που εισάγει το στοιχείο του περιεχομένου, με αναφορά σε ένα πε-δίο («όλα τα α είναι β, σύμφωνα με ό,τι ισχύει στο δίκαιο, στην ηθική κ.λπ.») και συνάμα επιδιώκει να εξασφαλίσει την εγκυρότητα της σύνδεσης των εννοιών, επικαλούμενη την επι-μέρους νομιμότητα που διέπει το πεδίο αυτό.51

Το πεδίο του επιχειρήματος στη θεωρία του Toulmin μπο-ρεί να περιγραφεί, κατά τρόπο σχεδόν οξύμωρο, ως ένα επι-μέρους όλον. Επιμέρους διότι νοείται σε αντιπαράθεση προς την ιδέα μιας καθολικότητας που θα μπορούσε να διασκελίζει τη διαφορά των πεδίων όλον διότι, με την εισήγηση της έν-νοιας αυτής ο Toulmin επιδιώκει να μεταθέσει την ευθύνη για την αλήθεια ή την εγκυρότητα του επιχειρήματος, αλλά και του λόγου γενικότερα, εφόσον το επιχείρημα είναι η πυρηνική του μορφή, από την επαλήθευση των ατομικών προτάσεων στη νομιμότητα του πεδίου, ένα χαρακτηριστικό που δεν μπο-ρεί παρά να ανήκει στο πεδίο ως όλον.

Ο Toulmin εισηγείται την έννοια του πεδίου ως, τρόπον τινά, πρώτη έννοια, η οποία δεν χρειάζεται ορισμό- επεξηγεί-ται και δικαιολογείται μόνο με παραδείγματα,52 τα οποία υποτίθεται ότι «μιλούν από μόνα τους»: για το εύλογο της χρήσης της μιλάει η ίδια της η χρήση. Το ότι δεν ορίζεται δεν σημαίνει ωστόσο ότι στη σύγχρονη θεωρία η έννοια αυτή εί-ναι η μοναδική στην κατηγορία της. Τα χαρακτηριστικά του πεδίου, το ότι νοείται ως επιμέρους όλον, αυτοτελές και απο-μονωμένο (μη μεταφράσιμο ή μη αναγώγιμο εις έτερον) σύ-στημα, που είναι συνάμα και η καθαυτό πηγή της εγκυρότη-τας των εννοιακών συνδέσεων, που υπάγονται σε αυτό, το εντάσσουν στην ευρύτερη οικογένεια των ολιστικών κατα-

Page 33: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

36 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

σκευών.53 Η έννοια του πεδίου είναι η έννοια της μερικότητας του αριστοτελικού παραδείγματος, αναβαθμισμένη σε ολισμό.

Η θεωρία του επιχειρήματος του Χάμπερμας οδηγεί αυτή τη γραμμή της σκέψης στην έσχατη συνέπειά της. Στο «Wahr-heitstheorien», άρθρο του 1973, όπου ο Χάμπερμας διατυπώ-νει μια ολοκληρωμένη θεωρία του επιχειρήματος (στην ορο-λογία του, Diskurs), προτείνεται ένας ορισμός της αλήθειας με όρους συναινέσεως: η αλήθεια ορίζεται ως το αποδεκτό του επιχειρήματος. Ο ορισμός αυτός δεν προτείνεται ως «δεύτερος πλους», ως ορισμός ενός υποκατάστατου της αλή-θειας, όπως ίσως θα ήθελαν κάποιες εκδοχές του πραγματι-σμού· η έννοια της αλήθειας απαιτεί να είναι αυτή μη σχετι-κιστική, και ως τέτοια επιδιώκει να την ορίσει ο Χάμπερμας.

Με την πρότασή του αυτή ο Χάμπερμας αψηφά ένα θεμε-λιώδη κανόνα της «καρτεσιανής επιστημολογίας», κατά τον οποίο, όπως είδαμε, αλήθεια και επιχείρημα είναι αμοιβαία αποκλειόμενες έννοιες, εφόσον το επιχείρημα είναι ουσιωδώς μαχητό, μερικό και προς έτερον, ενώ το αληθές έχει τα αντί-θετα χαρακτηριστικά.

Κατά ενδιαφέροντα τρόπο ο Χάμπερμας δεν αρνείται τα χαρακτηριστικά αυτά του επιχειρήματος· στην προοπτική της θεωρίας του, η οποία σε μεγάλο βαθμό προϋποθέτει το «κε-κτημένο» της γλωσσικής στροφής,54 το μαχητό είναι συνθήκη τού να έχουν οι προτάσεις περιεχόμενο — εφόσον μόνο οι ταυτολογίες είναι αμάχητες. Η μερικότητα, στην ολιστική της εκδοχή, είναι η κεντρική έννοια της θεωρίας αυτής· το πεδίο προάγεται εδώ σε «γλώσσα θεμελίωσης», η οποία φέρει απο-κλειστικά το βάρος της επίτευξης της συναίνεσης:

Νομίζω ότι η ισχύς ενός επιχειρήματος, με την οποία αυτό επιτυγχάνει τη συναίνεση, εξαρτάται από την καταλληλότητα της γλώσσας που χρη-σιμοποιείται για την επιχειρηματολογία και από το αντίστοιχο εννοιακό σύστημα. Ένα ικανοποιητικό επιχείρημα είναι αυτό στο οποίο όλα τα

Page 34: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

Η «ΝΕΑ ΘΕΩΡΙΑ» ΚΑΙ Η «ΚΑΡΤΕΣΙΑΝΗ ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΑ» 37

μέρη του ανήκουν στην ίδια γλώσσα. Διότι, το γλωσσικό σύστημα εξα-σφαλίζει τις βασικές έννοιες, διά των οποίων το προς εξήγηση ή προς δι-καιολόγηση φαινόμενο (Α)55 περιγράφεται με τέτοιο τρόπο, έτσι ώστε, αφενός η μοναδιαία υπαρκτιπή πρόταση που περιέχεται στην περιγραφή αυτή να μπορεί να παραχθεί από τις προτάσεις που περιέχονται στα (Σ) και (Δ), και αφετέρου το (Υ) να μπορεί να είναι επαρκές κίνητρο, για την αποδοχή του (Δ) από οποιονδήποτε συμμετέχει στην επιχειρηματο-λογία (Diskurs). Ο ρόλος της επιλεγμένης γλώσσας θεμελίωσης έχει δύο όψεις: την περιγραφή του φαινομένου και την επιλογή των δεδομένων.56

Η πιο εντυπωσιακή αντιστροφή της αξιολόγησης αφορά το προς έτερον: η εξάρτηση του επιχειρήματος από την αποδοχή είναι, σε όλες τις κλασικές θεωρίες, από τον Πλάτωνα έως και τον Χούσερλ, η κατεξοχήν υπεύθυνη για τη σχετικότητα του επιχειρήματος. Ο Χάμπερμας μεταλλάσσει την έννοια αυτή σε ορίζουσα της αλήθειας ως μη σχετικής, απειρίζοντάς τη:

Για να ξεχωρίσω τις αληθείς από τις ψευδείς προτάσεις, λαμβάνω υπόψη την κρίση των άλλων — και δη την κρίση όλων εκείνων, με τους οποίους θα μπορούσα να ξεκινήσω ένα διάλογο (όπου συμπεριλαμβάνω, κατά τρόπο ενάντιο του πραγματικού, όλους εκείνους που θα μπορούσα να έχω για συνομιλητές, αν η ζωή μου συνέπιπτε με την ιστορία της ανθρω-πότητας). Συνθήκη της αλήθειας των προτάσεων είναι η δυνάμει συμφω-νία όλων των άλλων. Κάθε άλλος θα έπρεπε να δύναται να σχηματίσει την πεποίθηση ότι δικαιολογημένα αποδίδω στο αντικείμενο χ το κατηγό-ρημα κ, και έτσι θα έπρεπε να μπορεί να συμφωνήσει μαζί μου. Αλήθεια είναι η υπόσχεση της επίτευξης μιας έλλογης συναίνεσης.57

Ωστόσο, η αποφασιστική κίνηση στην κατασκευή του Χά-μπερμας παραμένει η κατάφαση της μερικότητας — στην ολι-στική της εκδοχή. Ό,τι ακολουθεί, η θεωρία της ιδεατής κατά-τασης επικοινωνίας, της οποίας μέρος είναι και ο απειρισμός των ενδεχόμενων συνομιλητών, είναι στην πραγματικότητα η απόπειρα μιας διαλεκτικής με την οποία ο Χάμπερμας επιχει-ρεί να διορθώσει το σχετικισμό της αναλυτικής του.

Page 35: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

38 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

3. Το όριο της κλασικής αναλυτικής του επιχειρήματος

Τόσο η νέα θεωρία όσο και η καρτεσιανή επιστημολογία χρη-σιμοποιούν την αριστοτελική αναλυτική του επιχειρήματος-και για τις δύο, το ουσιώδες του επιχειρήματος, αυτό που δι-καιολογεί τις αποφάσεις της κατάφασης ή της απόρριψής του ως αυτόνομου μεθοδολογικού οργάνου, συνίσταται στο μαχη-τό, το μερικό και το προς έτερον.

Η θεωρία του επιχειρήματος, σύμφωνα, τουλάχιστον, με όσα είδαμε έως τώρα, είναι μια μορφή λογικής θεωρίας. Οι θεωρίες αυτού του τύπου είτε ταυτίζονται προς την κατα-σκευή μιας μεταγλώσσας είτε προϋποθέτουν μια τέτοια κατα-σκευή. Οι έννοιες του μαχητού, του μερικού και του προς έτε-ρον συναποτελούν τον πυρήνα της μεταγλώσσας μιας θεω-ρίας του επιχειρήματος — είναι δηλαδή αυτές που προσδιο-ρίζουν τον τρόπο με τον οποίο η θεωρία αναγνωρίζει ή/και συγκροτεί το αντικείμενο της. Κατά τούτο, η παραδοσιακή και η νέα θεωρία τον επιχειρήματος δεν είναι δύο διαφορετι-κές θεωρίες, περισσότερο πρόκειται για δύο εφαρμογές της ίδιας θεωρίας, στραμμένες προς διαφορετικές ή και αντίθετες κατευθύνσεις.

Από μόνη της, αυτή η κατανομή ταυτότητας και διαφοράς δεν έχει τίποτε το παράδοξο. Η ανάπτυξη ταυτόσημων παρα-δοχών προς διαφορετικές ή και αντίθετες κατευθύνσεις είναι κανονική διαλεκτική διαδικασία, κατά μείζονα λόγο θεμιτή σε συγκείμενα φιλοσοφικής συζήτησης. Στην περίπτωσή μας ωστόσο, η κατανομή αυτή οδηγεί σε παράδοξο αποτέλεσμα.

Η αριστοτελική αναλυτική του επιχειρήματος εμφανίζεται εδώ ως το κοινό και ουδέτερο έδαφος πάνω στο οποίο ανα-πτύσσεται μια σειρά από λίγο-πολύ ισοδύναμες αντιθετικές: επιστημολογία της βεβαιότητας/σκεπτικισμός, αντικειμενικό-τητα της αλήθειας/σχετικισμός, θεμελιωτικό πρότυπο/πραγμα-τισμός. Το έδαφος αυτό, ρητά ή εμμέσως, καταφάσκεται από

Page 36: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

Η «ΝΕΑ ΘΕΩΡΙΑ» ΚΑΙ Η «ΚΑΡΤΕΣΙΑΝΗ ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΑ» 39

τις αντιτιθέμενες θεωρίες ως «φυσικό»· έτσι η καρτεσιανή αμ-φιβολία παράγεται με την αναγωγή της σχολαστικής διαλεκτι-κής στην έννοιά της — η οποία δεν αμφισβητείται, παραλαμ-βάνεται ως η μόνη δυνατή εκδοχή της διαλεκτικής: φυσική, όπως και η ασθένεια. Η ανάλυση της νέας θεωρίας επικαλεί-ται καταφάσεις του κοινού νοός, στηρίζεται στην αναγνώριση του πώς, φυσικά, επιχειρηματολογούμε. Η ίδια η έννοια του επιχειρήματος στον Toulmin είναι συνδεδεμένη προς την έν-νοια της χρήσης, είναι η λογική εν χρήσει, δηλαδή είναι φυσι-κή, σε αντίθεση προς το κατασκευασμένο της φιλοσοφικής λο-γικής.58 Για τη νέα θεωρία η ορολογία —μαζί και η μετα-γλώσσα— της τυπικής λογικής είναι «μέρος του τείχους που μας κρύβει την πραγματικότητα»· «όταν κάνουμε θεωρία του επιχειρήματος θα πρέπει να προσεγγίζουμε, όσο γίνεται, την πραγματικότητα», και ο προσφορότερος προς τούτο τρόπος είναι να κάνουμε έκκληση στη διαίσθηση του αναγνώστη: «ό-ταν σχηματίζουμε ένα παράδειγμα επιχειρήματος, θα πρέπει να φανταζόμαστε κάποιον που επιχειρηματολογεί πραγματι-κά»· αυτό που «ανακαλύπτεται» με τέτοια μέδοδο είναι, φυσι-κά, το αριστοτελικό τρίπτυχο.59

Το κύριο έργο μιας θεωρίας αυτού του τύπου είναι να δι-καιολογήσει, δηλαδή να διερευνήσει κριτικά, την επιλογή των προϋποθέσεών της — ή, πράγμα ισοδύναμο, το σχηματισμό των θεμελιωδών μεταγλωσικών της επιλογών. Προβάλλοντας αυτές τις τελευταίες στη φυσικότητα, από όπου εν συνεχεία τις παραλαμβάνει, η θεωρία του επιχειρήματος παράγει ένα αποτέλεσμα παράδοξο: κάνοντας θεωρία ακυρώνει τον εαυτό της, ως θεωρία.

Η περιγραφή του αριστοτελικού παραδείγματος είναι λοι-πόν το ζητούμενο μιας θεωρίας του επιχειρήματος. Ο όρος «περιγραφή» νοείται εδώ σχεδόν κυριολεκτικά: ως ιχνογρά-φηση των ορίων του περιγραφομένου, επισήμανση των συνό-

Page 37: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

40 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

ρων τα οποία το ουδέτερο έδαφος θα πρέπει να υπερασπιστεί — παύοντας έτσι να είναι ουδέτερο.

Το φυσικό δεν έχει αντίπαλο. Η κριτική της φυσικότητας θα πρέπει να αποκαταστήσει το πλαίσιο της αντιπαλότητας, μέσα στο οποίο αυτή κινείται, δηλαδή να ανακατασκευάσει ένα πλαίσιο συζήτησης, και να τοποθετήσει σ' αυτό τη «φυσι-κή» θεωρία ως έναν από τους συνομιλητές.

Στη θεωρία του επιχειρήματος ο προφανής συνομιλητής του Αριστοτέλη είναι η σοφιστική. Ωστόσο, η προσπάθεια ανακατασκευής μιας συζήτησης με αυτό το συνομιλητή συνα-ντάει ένα ενδιαφέρον εμπόδιο. Πιο πάνω περιγράψαμε σχημα-τικά το πώς εντάσσονται στην αριστοτελική θεωρία των Τοπι-κών τα επαμφοτερίζοντα χαρακτηριστικά του επιχειρήματος: η ίδια η θεωρία σχηματίζεται ως ελεγκτική της μετατόπισης της ταυτότητας, με τρόπο ώστε η αποτροπή της μετατόπισης, η κατασφάλιση της ταυτότητας, να ενσωματώνεται στον ορι-σμό του αντικειμένου της. Δεν νοείται συζήτηση με κάποιον ο οποίος αρνείται τη φύση του αντικειμένου της συζήτησης — και ως τέτοιος αρνητής παριστάται στην αριστοτελική θεωρία ο σοφιστής. Από την αριστοτελική σκοπιά, η συμπλοκή «σοφι-στική θεωρία του επιχειρήματος» είναι κακοσχηματισμένη ή αντιφατική, εφόσον η ίδια η έννοια της θεωρίας περιέχει μια κανονιστική διάσταση, ταυτισμένη εδώ προς την αρχή της ταυτότητας, της οποίας η σοφιστική είναι η παράβαση.

Το εμπόδιο είναι ενδιαφέρον, εφόσον μας επιτρέπει να δούμε ένα στοιχείο της κατασκευής της φυσικότητας. Η συζή-τηση για το αριστοτελικό παράδειγμα δεν μπορεί καν να ξε-κινήσει, εφόσον η θέση που θα ετίθετο προς συζήτηση, η αρχή της ταυτότητας, είναι συνάμα και κανόνας της συζήτησης, επομένως οποιοσδήποτε ενδεχόμενος συνομιλητής θα ήθελε να την αμφισβητήσει ακυρώνεται, ως συνομιλητής, τρόπον τι-νά εκ των προτέρων. Η φυσικότητα κατασκευάζεται εδώ ως

Page 38: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

Η «ΝΕΑ ΘΕΩΡΙΑ» ΚΑΙ Η «ΚΑΡΤΕΣΙΑΝΗ ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΑ» 41

σύμφυση μιας θ,έσης και ενός κανόνα που διέπει κάθε δυνατή συζήτηση, στην οποία η θέση θα μπορούσε να αμφισβητηθεί.

Για να περιγράψουμε το αριστοτελικό παράδειγμα, δηλαδή για να το εντάξουμε σε συζήτηση με το αντίθετο του, θα χρει-αστεί να παραβούμε την απαγόρευση που το προστατεύει και να θεωρήσουμε δυνατή ή/και διατυπώσιμη τη σοφιστική αρχή, ως στοιχείο μιας θεωρίας του επιχειρήματος. Η αντίθεση που σχηματίζεται έτσι είναι η εξής:

Αριστοτέλης Σοφιστική στο επιχείρημα (στη διαλεκτική συζήτηση) στο επιχείρημα διακυβεύεται η αλήθεια ή η αποδοχή (ενδέχεται να) μέσα σε πλαίσιο (τοπικά η καθολικά) διακυβεύεται εν ταυτώ προδιορισμένης ταυτότητας αλήθεια και ταυτότητα

Η αντίθεση αυτή δηλώνει ότι το περιεχόμενο του αριστο-τελικού προτύπου, δηλαδή ό,τι, σε αυτό, θα μπορούσε να κα-ταστεί αντικείμενο κριτικής, είναι η κατάφαση της αρχής της ταυτότητας. Έτσι διατυπωμένη η αντίθεση είναι αφηρημένη, σαν την κατασκευή του αρνητικού μιας μαθηματικής παρά-στασης με την αλλαγή του προσήμου της. Για να λάβει συγκε-κριμένη μορφή η ζητούμενη κριτική, θα πρέπει να δείξουμε σε τι αντιστοιχεί, θεωρητικά ή/και ιστορικά, ένα πρότυπο που σχηματίζεται κατά τη σοφιστική εκδοχή της αντίθεσης αυτής· αυτό ακριβώς θα επιχειρήσουμε στο επόμενο κεφάλαιο.

Page 39: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

— — — — — -

Page 40: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

Γ

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΣΤΑΣΕΩΝ

1. Η «συκοφαντημένη ρητορική»

Η μεταβολή του κλασικού παραδείγματος της λογικής, στην οποία αναφερθήκαμε ήδη, με την επικράτηση του αλγεβρικού προτύπου, συνετέλεσε στην ολοκλήρωση της αποξένωσης της λογικής θεματικής από οτιδήποτε μπορούσε να έχει σχέση με τη χρήση του επιχειρήματος, σε όποιο πεδίο, από τη φιλοσο-φία, την κοινωνική θεωρία και τις φυσικές επιστήμες έως τον τρέχοντα δικανικό και πολιτικό λόγο. Σχετικό προς τη λογι-κή θεωρία μπορούσε να λογίζεται μόνο ό,τι αναφερόταν στη θεωρία των τυπικών μεταχηματισμών. Σε αυτό το κλίμα ανα-πτύχθηκε και μια συγγενής προς αυτήν αντίληψη, κατά την οποία ως έλλογο μπορούσε να λογίζεται μόνο ό,τι μπορούσε να διατυπωθεί στο πλαίσιο μιας γλώσσας σχηματισμένης κα-τά τα μαθηματικά πρότυπα, με αυστηρά προσδιορισμένους σημασιολογικούς και συντακτικούς κανόνες· ό,τι περίσσευε, ό,τι μια τέτοια κατασκευή άφηνε απέξω ή ό,τι δεν χωρούσε σε αυτήν, ανήκε στη ρητορική, η οποία στα συγκείμενα αυτά αντιστοιχεί σε μια τεχνική επηρεασμού της γνώμης, βασισμέ-νη στην εμπειρική ψυχολογία.

Σύμφωνα με την ιστοριογραφική οπτική του St. Toulmin,60

η επικράτηση του αλγεβρικού προτύπου και η ιδεολογία της

Page 41: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

44 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

καθαρότητας που το περιέβαλλε ήταν το πιο πρόσφατο επει-σόδιο μιας μακράς ιστορίας δυσφήμισης της ρητορικής, η οποία ξεκίνησε ήδη από το διάλογο μεταξύ πλατωνικής και αριστοτελικής φιλοσοφίας. Για τον Πλάτωνα ένα και μόνο υπόδειγμα, το μαθηματικό (γεωμετρικό) θα έπρεπε να εφαρ-μόζεται σε όλα τα πεδία ως μέτρο του ελλόγου. Για τον Αρι-στοτέλη, αντίθετα, η έλλογη κριτική όφειλε να είναι πολύμορ-φη, να λαμβάνει υπόψη τόσο τα κοινά στοιχεία, όσο και τις διαφορές των επιμέρους πεδίων. Η αριστοτελική λογική, κα-τά την αντίληψη αυτή, έχει δύο όψεις, την Αναλυτική, η οποία ικανοποιεί το αίτημα της ακριβείας, εκεί όπου αυτό είναι δυνατόν να βρίσκει εφαρμογή, και την Τοπική, η οποία απο-τελεί το όργανο της κριτικής εκεί όπου τα κριτήρια της ακρι-βείας δεν θα είχε νόημα να εφαρμοστούν, λ.χ., όταν πρόκειται για ζητήματα που αφορούν την πολιτική οργάνωση, την εμπειρική ζωολογία ή τα ηθικά προβλήματα του καθημέραν βίου.61 Η πρώτη όψη εκφράζεται με τα Αναλυτικά, η δεύτερη με τα Τοπικά και τη Ρητορική.

Η πλατωνική και η αριστοτελική αντίληψη θα μπορούσαν να αποτελέσουν συμπλήρωμα η μία της άλλης, υποστηρίζει ο Toulmin, όμως η ιστορία —και η ιστοριογραφία— της φιλο-σοφίας δεν το θέλησε έτσι. Η ιστοριογραφία αυτή διάβασε πλατωνικά τον Αριστοτέλη και σχημάτισε μια εικόνα της εξέ-λιξης της φιλοσοφίας, που αντιστοιχεί περισσότερο σε μια καρικατούρα, και κατά την οποία οι προσεγγίσεις στο πλα-τωνικό υπόδειγμα (λ.χ., ο Ντεκάρτ, ο Καντ και ο Φρέγκε)62

παρουσιάζονται ως ακμή της φιλοσοφικής σκέψης, ενώ οι πε-ρίοδοι κατά τις οποίες επικρατούν τα τοπικά και διαλεκτικά πρότυπα ως παρακμή.

Η εικόνα μιας ιστοριογραφίας της φιλοσοφίας που κυριαρχείται από τον «πλατωνισμό» —τον οποίο ο Toulmin συνοψίζει σε «συκοφάντηση της ρητορικής», ανάλογη προς αυτήν που επισημάναμε στην αρχή του κεφαλαίου— είναι

Page 42: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΣΤΑΣΕΩΝ 45

υπερβολικά απλουστευμένη. Παρουσιάζεται ωστόσο ως ερμη-νεία της κατεύθυνσης που ακολούθησε η σύνταξη του κανόνα των φιλοσοφικών κειμένων, δηλαδή ως επισήμανση των «αδι-κιών» που ο κανόνας αυτός διαπράττει εις βάρος κειμένων, συγγραφέων και θεωριών, αποκλείοντάς τα· αυτό που εδώ επισημαίνεται ως χρήζον ερμηνείας είναι πιο ενδιαφέρον από την ερμηνεία την ίδια.

Μια καταφανής αδικία στη σύνταξη του κανόνα είναι αυτή που αφορά τα Τοπικά του Αριστοτέλη, ένα βιβλίο που για τη νεότερη φιλοσοφία είναι σαν να μην υπάρχει. Το βι-βλίο αυτό άρχισε να γίνεται αντικείμενο φιλοσοφικής συζήτη-σης μόλις μετά το 1960, πράγμα στο οποίο συνέβαλε, μεταξύ των άλλων, η «νέα θεωρία» του επιχειρήματος και, φυσικά, η δημοσίευση του The Uses of Argument.63 Χαρακτηριστικό δείγμα αδικίας που αφορά ένα συγγραφέα ή/και μια θεωρία στο σύνολο της είναι η αδικαιολόγητη έως παράδοξη αποσιώ-πηση από την ιστοριογραφία της φιλοσοφίας, αλλά ακόμα και από αυτήν της θεωρίας του επιχειρήματος, του Ερμαγόρα του Τημνίτη και της θεωρίας των Στάσεων.64

Μία από τις βλαβερές συνέπειες μιας ιστοριογραφικής κα-ρικατούρας, σαν αυτή την οποία επικρίνει ο Toulmin, είναι και το ότι ενδέχεται να διαιωνίζει τον απλουστευτικό της χα-ρακτήρα, αναπαράγοντάς τον διαμέσου των κριτικών που νο-μιμοποιεί. Ο Toulmin προτείνει την ανασύνταξη του φιλοσο-φικού κανόνα, έτσι ώστε αυτός να συμπεριλάβει συγγραφείς όπως ο Ερμαγόρας (και να επανεκτιμήσει τη σημασία συγγρα-φέων όπως, λ.χ., ο Κικέρων, ο Βοήθιος ή ο Άνταμ Σμιθ). Η πρόταση αυτή είναι καρπός θεωρητικής οξυδέρκειας· ωστόσο, η βεβιασμένη ένταξη του Ερμαγόρα σε μια ιδεοτυπική αντιπα-λότητα πλατωνισμού-ρητορικής τείνει να ακυρώσει ό,τι η οξυδέρκεια αυτή κερδίζει, αφού καταλήγει να συμφύρει πράγ-ματα που είναι μεταξύ τους πολύ διαφορετικά, όπως είναι,

Page 43: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

46 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

λ.χ., το ερμαγόρειο πρότυπο και η αριστοτελική ρητορική ή διαλεκτική.

2. Το ερμαγόρειο πρότυπο

Η θεωρία των Στάσεων υπήρξε η πρώτη, ίσως και η μόνη, θε-ωρία της ρητορικής ως αυτοτελούς τέχνης (ο εισηγητής της, ο Ερμαγόρας ο Τημνίτης, θα προτιμούσε ίσως τον όρο επιστή-μη)· η αυτοτέλεια νοείται εδώ κυρίως ως ανεξαρτησία από τη φιλοσοφία: η θεωρία των Στάσεων είναι αυτοτελής και εκ πρώτης όψεως απροσδεής φιλοσοφίας. Σε αντίθεση προς την αριστοτελική ρητορική, δηλαδή σε αντίθεση προς την παράδο-ση που αρχίζει με τον πλατωνικό Φαιδρό,65 δεν έχει ανάγκη τη φιλοσοφία για το σχηματισμό της μεταγλώσσας της, ούτε κατανοεί τον εαυτό της ως επιστημονικά υποδεέστερη δρα-στηριότητα η οποία, για το λόγο αυτό, θα πρέπει να βρίσκε-ται υπό τον συνεχή έλεγχο της φιλοσοφίας.

Οι όροι της αριστοτελικής ρητορικής, κυρίως όσον αφορά την εύρεση,66 διαμορφώνονται ως δάνεια και αποκλίσεις από τα Αναλυτικά και τη διαλεκτική θεωρία των Τοπικών. Έτσι, το κύριο μέσο παραγωγής πειθούς, το ενθύμημα, εξηγείται με αφετηρία την έννοια του συλλογισμού· το να γνωρίζει κανείς τη θεωρία του συλλογισμού είναι προϋπόθεση για να σχημα-τίζει καλά ενθυμήματα.67 Ο ρήτορας εφαρμόζει, και προσαρ-μόζει στις ειδικές συνθήκες του ρητορικού λόγου, τις αρχές της συλλογιστικής και της θεωρίας της απόδειξης. Οι ειδικές αυτές συνθήκες εκφράζονται με πραγματολογικούς όρους: κυρίως με αναφορά στον παραλήπτη του λόγου (τον ακροα-τή) του οποίου οι προσδιορισμοί είναι αρνητικοί, είναι στε-ρήσεις. Ο ακροατής του ρητορικού λόγου είναι αυτός που αι-σθάνεται αμηχανία όταν έχει να κάνει με πληθώρα στοιχείων, αυτός που δεν μπορεί να παρακολουθήσει πολύπλοκους συλλογισμούς.

Page 44: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΣΤΑΣΕΩΝ 47

εστίν δέ το έργον αυτής [seil, της Ρητορικής] περί τε τοιούτων περί ών βουλευόμεθα καί τέχνας μή εχομεν. και έν τοις τοιούτοις άκροαταΐς οΐ οΰ δύνανται δια πολλών συνοράν ουδέ λογίζεθαι πόρρωθεν.68

Στα Τοπικά ο διαλεκτικός συλλογισμός μπορούσε να έχει παραπάνω προτάσεις από όσες είναι αναγκαίες στον καθαυτό συλλογισμό· η δικαιολόγηση αυτής της απόκλισης είναι το προς έτερον, το ότι ο διαλεκτικός συλλογισμός απευθύνεται σε κάποιο συνομιλητή. Αντίστοιχα, και αντίστροφα, μια ακο-λουθία ρητορικών συλλογισμών, προκειμένου να είναι αποτε-λεσματική, οφείλει να αποσιωπά ορισμένες προκείμενες, λαμ-βάνοντάς τες ως δεδομένες — πρέπει δηλαδή να έχει λιγότε-ρες προτάσεις από όσες πραγματικά απαιτούνται για να είναι συλλογιστικά πλήρης· και εδώ η δικαιολόγηση της απόκλισης είναι το ότι ο ακροατής (ο κριτής, αυτός που πρόκειται να αποφασίσει) είναι άπλοϋς.69 Το ίδιο χαρακτηριστικό .θα δι-καιολογηθεί με αναφορά στην απαιδευσία και στον όχλο.70

Αλλά και η θεμελιώδης αριστοτελική διάκριση της ρητορι-κής σε είδη παράγεται από την έννοια του ακροατή. Τα είδη της ρητορικής είναι όσα και τα είδη των ακροατών, οι οποίοι μπορεί να είναι είτε θεωροί είτε κριτές, και αν είναι κριτές θα είναι είτε των γεγενημένων είτε των μελλόντων στις τρεις αυτές δυνατότητες αντιστοιχούν «εξ ανάγκης» τα τρία είδη του ρητορικού λόγου, επιδεικτικό για τον θεωρό, δικανικό για τον κριτή των γεγενημένων, συμβουλευτικό για τον κριτή των μελλόντων.71

Στη θεωρία των Στάσεων οι έννοιες, η ορολογία, τα όργα-να και οι διακρίσεις σχεδιάζονται εξαρχής, ή τουλάχιστον δεν κατασκευάζονται ως πραγματολογικά δικαιολογούμενες απο-κλίσεις από το συλλογιστικό πρότυπο. Η ίδια η έννοια της ρητορικής δεν καθορίζεται από την πραγματολογική συνθήκη της εκφοράς αλλά από το αντικείμενο του λόγου, το ζήτημα. Το έργο του ρήτορος, κατά Ερμαγόρα, είναι τό τεθέν πολι-

Page 45: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

48 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

τικόν ζήτημα διατίθεσθαι κατά το ένδεχόμενον πειστικώς.12

Σύμφωνα με την ανάλυση του G. Thiele, η αναφορά αυτή στο ζήτημα, ούτως ή άλλως καίριας σημασίας για την κατανόηση της θεωρίας των Στάσεων, αφού η έννοια αυτή είναι το θεμέ-λιο πάνω στο οποίο βασίζεται το θεωρητικό οικοδόμημα του Ερμαγόρα, απομακρύνει τη ρητορική από την αριστοτελική οπτική, μεταθέτοντάς τη σε μια περιοχή η οποία γειτνιάζει, αν δεν ταυτίζεται, προς αυτήν της αυστηρής επιστήμης: «ο ρήτορας θα έπρεπε να προσεγγίσει το αντικείμενο του με αυστηρή επιστημονική μέθοδο, να το κάνει [...] αντικείμενο επιστημονικής έρευνας».73

Τα ρητορικά ζητήματα χωρίζονται, κατά τον Ερμαγόρα, σε θέσεις και υποθέσεις· ο όρος «υπόθεσις» έχει περίπου το νόη-μα της σημερινής έκφρασης «υπόθεση», όταν αυτή χρησιμο-ποείται σε φράσεις όπως «εκκρεμεί μια υπόθεσή του στα δι-καστήρια»· η υπόθεση είναι ένα ζήτημα στην έκθεση του οποί-ου εμπλέκονται επιμέρους πράξεις, τόποι, χρόνοι και πρόσω-πα — προσδιορισμούς τους οποίους η θεωρία των Στάσεων ονομάζει συλλήβδην «στοιχεία της περιστάσεως». Η θέση, αντίθετα, είναι ένα ζήτημα που από τη φύση του δεν μπορεί να περιέχει αναφορά σε επιμέρους περιστάσεις: επίσκεψις λο-γική(ν) άμφισβήτησιν επιδεχομένη άνευ προσώπων ώρισμέ-νων και πάσης περιστάσεως.74 Ο Κικέρων αναφέρει ως παρα-δείγματα θέσεων, έτσι όπως εννοούσε ο Ερμαγόρας τον όρο, τα ερωτήματα: «είναι αξιόπιστες οι αισθήσεις; ποιο είναι το σχήμα του κόσμου; υπάρχει μεγαλύτερο αγαθό από την τιμή; ποιο είναι το μέγεθος του ηλίου;»75 Η επέκταση της δικαιοδο-σίας της ρητορικής στις θέσεις, δηλαδή στο πεδίο της φιλοσο-φίας και της διαλεκτικής, υπήρξε εισήγηση του Ερμαγόρα και έγινε αντικείμενο πολεμικής.76 «Πιστεύουμε», γράφει ο Κικέ-ρων, «πως δεν είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς ότι τα ζη-τήματα αυτά [seil, οι θέσεις] δεν έχουν σχέση με το έργο του ρήτορα. Μοιάζει καθαρή τρέλα το να αποδίδονται στο ρήτο-

Page 46: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΣΤΑΣΕΩΝ 49

ρα, σαν να ήταν τίποτε μικροπράγματα, ζητήματα για τα οποία έχει τόσο πολύ κοπιάσει η μεγαλοφυία των φιλοσό-φων».77

Το πιο σημαντικό χαρακτηριστικό του ζητήματος, ως αντι-κειμένου της ρητορικής, είναι το επίθετο «πολιτικό». Εδώ η έννοια του όρου αυτού είναι πολύ ευρύτερη από αυτήν που αντιστοιχεί στα ζητήματα της πολιτικής, κατά την τρέχουσα χρήση του όρου. Αρνητικά ως πολιτικό προσδιορίζεται το ζή-τημα που δεν απαιτεί εξειδικευμένες επιστημονικές γνώσεις. Θετικά προσδιορίζεται ως συνώνυμο προς το έλλογο. Η απο-διδόμενη στον Αυγουστίνο πραγματεία de Rhetorica, μία από τις πλέον αξιόπιστες πηγές για τη θεωρία των Στάσεων, ταυτίζει τα πολιτικά ζητήματα προς τις κοινές έννοιες των Στωικών.78 Οι κοινές έννοιες είναι «ορισμένες φυσικές πεποι-θήσεις οι οποίες υπάρχουν σε όλα τα έλλογα όντα (είναι αυτό ακριβώς που συνιστά τον έλλογο χαρακτήρα τους), οι οποίες μπορούν να χρησιμεύσουν ως αφετηρία για τη διαλεκτική συζήτηση».79 Με τη χρήση του όρου «πολιτικό» για το ζήτημα ο ορισμός του Ερμαγόρα επανέρχεται, εμμέσως, στην πραγ-ματολογική διάσταση του ρητορικού λόγου, στη σχέση του προς τον ακροατή, αλλά σε κατεύθυνση αντίθετη προς αυτήν του Αριστοτέλη. Ο ακροατής μετέχει στο σχηματισμό του ορι-σμού της ρητορικής, ως έλλογος και όχι ως ελλειμματικός σε λόγο — επομένως συμβάλλει στον ορισμό της ως ορθολογι-κής και όχι ως απόκλισης από την ορθολογικότητα.

Η σύγχρονη θεωρία του επιχειρήματος χρησιμοποιεί ως σημείο αναφοράς για την οροθέτηση μεταξύ διαλεκτικής (επι-χειρήματος) και ρητορείας την καντιανή διάκριση μεταξύ πε-ποιθήσεως και πειθούς: αν μια παραδοχή είναι έγκυρη για τον καθένα, και δεν απαιτεί, για να είναι έγκυρη, τίποτε πα-ραπάνω από τη λογική ικανότητα του αποδέκτη, τότε είναι πεποίθηση (διαλεκτική). Αν, αντίθετα, το γεγονός ότι κάποιος αποδέχεται μια θέση, δεν είναι έλλογα δικαιολογήσιμο, αλλά

Page 47: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

50 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

απλώς οφείλεται στην ιδιαιτερότητα του αποδέκτη ως συγκε-κριμένου υποκειμένου, τότε πρόκειται για πειθώ (ρητορική).80

Η καντιανή διάκριση εντάσσεται στην κυρίαρχη, δηλαδή την αριστοτελική, παράδοση. Για να αποτιμήσουμε το εύρος του επαναπροσδιορισμού των εννοιών στο ερμαγόρειο πρότυπο, αρκεί να σκεφτούμε ότι με καντιανούς όρους η θεωρία των Στάσεων δεν είναι ρητορική αλλά θεωρία του επιχειρήματος.

Επειδή είναι απροσδεής φιλοσοφίας, η ερμαγόρεια ρητορι-κή καταλήγει να είναι ανταγωνιστική προς τη φιλοσοφία ή τουλάχιστον προς τη διαλεκτική. Είναι χαρακτηριστικό ότι καταλαβαίνουμε περισσότερα για τη ρητορική αυτή θεωρία συγκρίνοντας και αντιπαραθέτοντάς την προς τα Τοπικά του Αριστοτέλη από ό,τι αν τη συγκρίνουμε προς τη Ρητορική. Ωστόσο, το ερμαγόρειο πρότυπο δεν επιβίωσε ως φιλοσοφία ή ως διαλεκτική. Η αποτελεσματικότητά του και η σημασία του για την ιστορία της θεωρίας του επιχειρήματος οφείλεται στο ότι οι Στάσεις, ως λογική των υποθέσεων και όχι των θέ-σεων, ενοφθαλμίστηκαν στη θεωρία του δικανικού επιχειρή-ματος. Η πολεμική εναντίον του Ερμαγόρα στο νεανικό de inventione του Κικέρωνα αφορά κυρίως το αν η ρητορική εί-ναι αρμόδια και για τις θέσεις· κατά τα άλλα το έργο αυτό, όπως και το πρώτο μείζον έργο της ρωμαϊκής ρητορικής θε-ωρίας, η rhetorica ad Herennium, βασίζεται, σε ό,τι αφορά την τεχνική της ευρέσεως, στη θεωρία των Στάσεων. Η επιλογή αυτή δείχνει την κατεύθυνση την οποία ακολούθησε η θεωρία: το ερμαγόρειο πρότυπο έσβησε ως γενική θεωρία της χρήσης του λόγου, όμως σφράγισε τη ρωμαϊκή, την ύστερη ελληνική και τη βυζαντινή θεωρία του δικανικού επιχειρήματος, και από εκεί ολόκληρη την παράδοση της νομικής σκέψης- ακόμη και σήμερα, όταν οι νομικοί μιλούν για ασύστατον, για αντι-νομία, για υπόθεση, για αόριστον χρησιμοποιούν, τις περισ-σότερες φορές χωρίς να το γνωρίζουν, τα αναλυτικά εργαλεία που εισηγήθηκε η θεωρία των Στάσεων.81

Page 48: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΣΤΑΣΕΩΝ 51

Η παράδοση που σχηματίζεται έτσι είναι εξαιρετικά σημα-ντική, ώστε να αποτελεί πράγματι παράδοξο, αυτό που επι-σημαίνει και ο St. Toulmin, η σχεδόν παντελής αγνόηση της από τη φιλοσοφία, ακόμη και όταν αυτή στρέφεται προς τη θεωρία του επιχειρήματος.

3. Οι όροι της θεωρίας των Στάσεων

α) Ζήτημα-κρινόμενον Εκ πρώτης όψεως το ζήτημα ή το κρινόμενον είναι για τη δι-κανική κρίση ό,τι είναι το πρόβλημα για τη διαλεκτική των Τοπικών, ένα ερώτημα που συνιστά το σημείο εκκίνησης της (δικανικής ή διαλεκτικής) διαδικασίας. Θα πρέπει, ωστόσο, να επισημάνουμε μια διαφορά. Στη διαλεκτική το πρόβλημα αρχικά τίθεται από τον ερωτώντα, ως ερώτημα της μορφής «πότερον Α ή όχι Α;» (λ.χ., πότερον ό άνθρωπος ζώον πεζόν δίπουν εστίν ή ου;)·82 ο αποκρινόμενος πρέπει να επιλέξει μία από τις δύο εκδοχές και έτσι το πρόβλημα καταλήγει να εκ-φέρεται ως ισχυρισμός του: προσωρινά έστω, και για τις ανά-γκες της διαλεκτικής άσκησης, το πρόβλημα μετράει ως λόγος του αποκρινομένου. Στη θεωρία των Στάσεων το ζήτημα πα-ράγεται (γεννιέται, κατά τη διατύπωση του Αυγουστίνου)83

μεν από τις αντιφατικές αξιώσεις των αντιδίκων, την κατά-φασιν του κατηγόρου (διέπραξες το Α) και την άρνηση (από-φασιν) του κατηγορουμένου (δεν το διέπραξα), διατυπώνεται ωστόσο ως ερώτημα και εκφέρεται από το δικαστήριο· δεν ανήκει, ως λόγος, σε έναν από τους αντιδίκους αλλά στη δια-δικασία της κρίσης.

Το κλασικό παράδειγμα για το σχηματισμό του ζητήματος, χρήσιμο και για την αποσαφήνιση της διαφοράς ζητήματος-κρινομένου, είναι από το de inventione του Κικέρωνα: ο πατέ-ρας ενός δημάρχου της Ρώμης, ο οποίος διαφωνούσε πολιτικά με το γιο του, έρχεται στο φόρουμ κατά τη στιγμή που ο γιος

Page 49: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

52 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

του αγορεύει ενώπιον του δήμου και τον εξαναγκάζει να εγκα-ταλείψει το βήμα. Προσάγεται σε δίκη ως ένοχος εγκλήματος καθοσιώσεως (crimen laesae maiestatis). Η κατάφασις είναι: «διέπραξες ασέβεια εις βάρος της πολιτείας, εφόσον έδιωξες από το βήμα ένα δήμαρχο»· η απόφασις «δεν ασέβησα εις βά-ρος της πολιτείας»· το ζήτημα, όπως διατυπώνεται από το δι-καστήριο: «ασέβησε εις βάρος της πολιτείας ή όχι;»84

Και το κρινόμενον είναι λόγος της κρίσης που παράγεται από τις αντιφατικές αξιώσεις των αντιδίκων: εφόσον, μετά τον προσδιορισμό του ζητήματος, οι αντίδικοι προχωρήσουν στη δικαιολόγηση των αξιώσεών τους, το κρινόμενον, ως κα-θαυτό αντικείμενο της κρίσης, σχηματίζεται από την αντιπα-ράθεση των δικαιολογήσεων αυτών. Στο παράδειγμά μας: η δικαιολόγηση της αποφάσεως (ratio): «Έκανα χρήση της εξουσίας που είχα ως πατέρας»· η διάψευση της δικαιολόγη-σης αυτής (rationis infirmatio): «όποιος κάνει χρήση της πα-τρικής εξουσίας, που είναι ιδιωτική, για να μειώσει την εξουσία του δημάρχου, που είναι δημόσια, ασεβεί εις βάρος της πολιτείας»· το κρινόμενον που διαμορφώνεται έτσι είναι: «ασεβεί εις βάρος της πολιτείας όποιος κάνει χρήση της πα-τρικής εξουσίας εναντίον της εξουσίας του δημάρχου;»85

Στην ύστερη εξέλιξη της θεωρίας το ζήτημα και το κρινό-μενον συχνά συγχέονται·86 είναι άλλωστε λογικώς συγγενή: στην πρώτη από τις τέσσερις κύριες Στάσεις που αναγνωρίζει η θεωρία, το στοχασμό (βλέπε αμέσως πιο κάτω, στο λήμμα «Στάσεις»), το ζήτημα ούτως ή άλλως συμπίπτει προς το κρι-νόμενον?1

β) Στάσεις Το σύστημα των Στάσεων ακολουθεί ένα πρότυπο κατά το οποίο η κρίση μιας πράξης πρέπει να πληροί τέσσερις συνθή-κες: α) να είναι φανερό το ότι η πράξη συνετελέσθη, β) να εί-ναι προσδιορισμένη η ταυτότητά της, γ) να είναι προσδιορι-

Page 50: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΣΤΑΣΕΩΝ 53

σμένη η ποιότητά της, δηλαδή η πράξη να έχει αξιολογηθεί και δ) τέλος, μια αυτοαναφερόμενη συνθήκη, να είναι η δια-δικασία της κρίσης νόμιμη ή/και διαδικαστικά άμεμπτη (να είναι αρμόδιο το δικαστήριο για να κρίνει την πράξη αυτή, να μη συντρέχει λόγος παραγραφής κ.λπ.). Οι τέσσερις αυτές συνθήκες διατάσσονται κατά τη σχέση «προϋποθέτει» και σχηματίζουν μια φυσική ακολουθία: η αμφισβήτηση της ταυτότητας μιας πράξης προϋποθέτει το να είναι φανερό πως η πράξη συνετελέσθη, αντίστοιχα η αμφισβήτηση της ποιότη-τας προϋποθέτει ότι έχει αναγνωρισθεί η ταυτότητά της, ενώ η συζήτηση για την αρμοδιότητα του κρίνοντος προϋποθέτει τον πλήρη προσδιορισμό της πράξης. Στα μέρη αυτής της ακολουθίας αντιστοιχούν οι τέσσερις βασικές Στάσεις που αναγνωρίζει η θεωρία, δηλαδή οι βασικοί τύποι αμφισβήτησης που μπορούν να εκφράζονται στα ζητήματα (ή τα κρινόμενα): ο στοχασμός (ει εστί), ο όρος (τι εστί), η ποιότης (ποίον εστί) και η μετάληψις (αν πρέπει να εισαχθεί σε δίκη).

Παράδειγμα: κάποιος προσάγεται σε δίκη με την κατηγο-ρία της ιεροσυλίας· οι επιλογές που έχει, ως κατηγορούμενος, είναι: (α) να αρνηθεί το γεγονός, λ.χ. το ότι αφαίρεσε χρήμα-τα από το ιερό- η Στάσις που σχηματίζεται είναι στοχασμός. Αν το πράγμα είναι φανερό (αν, λ.χ., υπάρχουν πολλοί και αξιόπιστοι μάρτυρες της πράξης), τότε μπορεί (β) να αρνηθεί την ταυτότητα της πράξης, έτσι όπως αυτή έχει καθορισθεί στην κατηγορία- μπορεί να ισχυρισθεί, λ.χ., ότι δεν πρόκειται περί ιεροσυλίας αλλά περί απλής κλοπής, εφόσον, ενδεχομέ-νως, τα χρήματα που υπεξαίρεσε δεν ήταν του ιερού αλλά ιδιωτικά (νμ σημειωθεί ότι η ποινή για την ιεροσυλία ήταν, σε πολλές περιπτώσεις, ο θάνατος, ενώ για την κλοπή ένα πρό-στιμο)· Στάσις: όρος. Αν δεν είναι εφικτό να αρνηθεί την ταυτότητα της πράξης, τότε μπορεί (γ) να επιδιώξει να αξιο-λογηθεί αυτή θετικά· λ.χ., το ότι με τα χρήματα αυτά έσωσε κάποιον άνθρωπο που κινδύνευε ή την πατρίδα: ποιότης. Τέ-

Page 51: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

54 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

λος, (δ) πρέπει να εξετάσει το ενδεχόμενο του να έχει παρα-γραφεί το αδίκημα ή το αν μπορεί το δικαστήριο να χαρακτη-ρισθεί αναρμόδιο ή το αν υπάρχει προηγούμενη δικαστική απόφαση για την ίδια κατηγορία- Στάσις: μετάληψις.

Στη διαδικασία της κρίσεως μιας υποθέσεως, ο προσδιορι-σμός της Στάσεως έπεται της διατύπωσης του ζητήματος (ή κρινομένον). Με τον προσδιορισμό της Στάσεως η διαδικασία αναγνωρίζει τον τύπο της αμφισβήτησης ο οποίος εκφράζεται με το ζήτημα/κρινόμενο.

Σύμφωνα με τον Κοϊντιλιανό, ο Ερμαγόρας είχε διατυπώ-σει τον εξής ορισμό της Στάσεως:88

η Στάσις είναι αυτό διά του οποίου κατανοούμε το υποκείμενο [seil, σε κρίση] πράγμα και αυτό στο οποίο αναφέρονται τα επιμέρους επιχειρή-ματα.

Ο ορισμός αποδίδει στις Στάσεις δύο διακριτές λει-τουργίες, αναφορική και συντακτική. Με την πρώτη (αυτό διά του οποίου κατανοούμε το πράγμα) θα πρέπει να συνδέσουμε την έννοια της ζητήσεως: οι διαφορετικές Στάσεις είναι ζητή-σεις διαφορετικών πραγμάτων (αν έγινε, τι είναι, πως αξιολο-γείται, αν και πώς πρέπει να κριθεί). Εδώ η κρίση παριστάται ως διαδικασία γνώσης: το πράγμα τίθεται ως μη άμεσα διαθέ-σιμο, εφόσον είναι άδηλον το αν έγινε κ.λπ., και η Στάσις ως όργανο της γνώσης αυτής. Στις ελληνικές δοξογραφίες που απηχούν τον ορισμό αυτό, στη θέση του intellegere του Κοϊντιλιανού υπάρχει το «αντιλαμβάνεσθαι» (Στάσις [...] καθ' ήν τοϋ πράγματος αντιλαμβανόμεθα),89 ρήμα το οποίο στη γλώσσα της ύστερης αρχαιότητας χρησιμοποιείται σε συγκεί-μενα που αντιστοιχούν σε μια θεωρία της γνώσης.

Εάν η πρώτη λειτουργία αναφέρεται στο τέλος της κρίσης, στη γνώση αυτού που βρίσκεται έξω από την αίθουσα του δι-καστηρίου, η δεύτερη, αντίθετα, μοιάζει στραμμένη προς το εσωτερικό της διαδικασίας: τα επιχειρήματα αναφέρονται

Page 52: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΣΤΑΣΕΩΝ 55

στην Στάσιν ως συντακτική τους αρχή. Πιο κάτω [Γ4, 5 και 6] θα έχουμε την ευκαιρία να μιλήσουμε διεξοδικότερα για τη συντακτική αυτή λειτουργία. Εδώ θα πρέπει να σημειώσουμε ότι οι δύο αυτές λειτουργίες συνεργάζονται — κατ' ουσίαν είναι δύο όψεις του ίδιου. Η Στάσις αναφέρεται στο πράγμα καθορίζοντας το ποια επιχειρήματα (ή αποδεικτικά μέσα) αρ-μόζει να χρησιμοποιηθούν σε κάθε είδος ζήτησης και πώς αυτά αρμόζει να διαταχθούν διαφορετικού τύπου και με δια-φορετικό τρόπο διατεταγμένα επιχειρήματα ισχύουν για το στοχασμό, λ.χ., από ό,τι για την ποιότητα. Ως σύνταξη των επιχειρημάτων είναι αναφορική η λειτουργία της Στάσεως.

Εφόσον η κρίση αναφέρεται στο πράγμα ως ζήτημα, και αυτό το τελευταίο σχηματίζεται, όπως είδαμε, από τις αντιφα-τικές αξιώσεις των δύο μερών, η αναφορά της κρίσης στο πράγμα θα πρέπει να περάσει μέσα από τους λόγους των αντι-δίκων. Έτσι, όταν ο στοχασμός, λ.χ., ορίζεται ως άδήλον πράγματος 'έλεγχος ουσιώδης από τίνος φανεροϋ σημείου,90 το άδηλο του πράγματος δεν θα πρέπει να νοηθεί ως αναφερόμε-νο στην απουσία ιδίας γνώσης του κρίνοντος, αλλά ως προσ-διοριζόμενο από τους ισχυρισμούς, τους λόγους των συμμετε-χόντων στη διαδικασία: φανερή είναι μια πράξη που ο κατη-γορούμενος παραδέχεται ότι διέπραξε. Αν το ότι συνετελέσθη μια πράξη, η ταυτότητά της και το ποιόν της είναι τόσο κατά-δηλα, ώστε να είναι εξαιρετικά ασθενείς ή και ευθέως αδύνα-τοι οι περί του αντιθέτου ισχυρισμοί, αν δηλαδή, για οποιαδή-ποτε αιτία, δεν είναι δυνατόν να διατυπωθεί λόγος υπέρ της μιας ή της άλλης αξιώσεως, τότε δεν υπάρχει ούτε Στάσις ού-τε κρίση: το ζήτημα είναι ασύστατον.91 Η διαδικασία των Στά-σεων προϋποθέτει τη δυνατότητα διατύπωσης εκ πρώτης όψε-ως αποδεκτού λόγου και από τις δύο πλευρές.

Το σύστημα των τεσσάρων Στάσεων δεν είναι τόσο συμμε-τρικό όσο φαίνεται εκ πρώτης όψεως. Η τρίτη Στάσις, η ποι-ότης, είναι στην πραγματικότητα ο τίτλος για μια ομάδα Στά-

Page 53: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

58 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

ναι) Κ. Παράδειγμα: «δεν γίνεται να διανοίγει διώρυγα στη Χερσόνησο» — «διότι η Χερσόνησος βρίσκεται πολύ μακριά» (τόπος) ή — «διότι η έκταση που θα χρειαστεί να σκάψουμε είναι πολύ μεγάλη» (τόπος) ή — «διότι είναι δύσκολο για μας τους Αθηναίους, που δεν έχουμε συνηθίσει» (πρόσωπο).

Το επιχείρημα μπορεί να εκφέρεται είτε αυτοτελώς είτε συνοδευόμενο από την υποστήριξη του- η υποστήριξη του επιχειρήματος (ο όρος είναι εργασία επιχειρήματος) μπορεί να γίνει με τους ακόλουθους τρόπους: παράδειγμα, παραβο-λή, από το εναντίον, από το ίσο και από το μεγαλύτερο-μι-κρότερο, οι οποίοι στο περί ευρέσεως παρατίθενται χωρίς τη λογική τους ανάλυση, και αντιστοιχούν περίπου στους τό-πους των ενθυμημάτων της αριστοτελικής ρητορικής.98 Τέλος, μπορεί να υπάρχει και κατασκευή της εργασίας, η οποία είναι το ενθύμημα. Το τελευταίο αυτό στον «Ερμογένη» εισάγεται με όρους περισσότερο υφολογικούς παρά λογικούς, του τύ-που «το ενθύμημα είναι κάτι που δημιουργεί την εντύπωση της δριμύτητος».99

Παράδειγμα της ακολουθίας «Κεφάλαιο-επιχείρημα-εργα-σία-ενθύμημα» από το περί ευρέσεως του <Ερμογένη>.

Κεφάλαιον: (Δυνατόν) «δεν είναι δύσκολο να διανοίγει διώρυγα στη Χερσόνησο».

Επιχείρημα: «πρόκειται να σκάψουμε επίπεδη έκταση, πράγμα εξαιρετικά εύκολο».

Εργασία (εκ παραδείγματος): «και ο βασιλεύς των Περ-σών, όταν παρουσιάστηκε ανάγκη, διέσκαψε τον Άθω».

Ενθύμημα: «και εκείνος μεν χρειάστηκε να διορύξει ένα βουνό, ενώ εμείς πρόκειται να σκάψουμε επίπεδη έκταση».

Αν ακολουθούσαμε το γνώριμο —δηλαδή τον αριστοτελι-κό— τρόπο για να χαρακτηρίσουμε το επιχείρημα του «Ερμο-γένη» θα χρησιμοποιούσαμε τον όρο ενθύμημα. Ωστόσο, η θε-ωρία των Στάσεων αδιαφορεί επιδεικτικά για την ορολογία και τη λογική μεταγλώσσα των αναλυτικών και της ρητορι-

Page 54: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΣΤΑΣΕΩΝ 59

κής. Το ενθύμημα, το οποίο για τον Αριστοτέλη είναι το «σώ-μα της πίστεως»,100 εδώ παρουσιάζεται απλώς ως υπόθεση ύφους. Στο περί ευρέσεως δεν υπάρχει λογικός χαρακτηρι-σμός του επιχειρήματος, της εργασίας και του ενθυμήματος: πέρα από τον, αυτονόητο σε ευρετική προοπτική, χαρακτηρι-σμό του επιχειρήματος από την περίσταση στην οποία αυτό αναφέρεται (από του τόπου, από του πράγματος κ.λπ.), οι παρατηρήσεις του «Ερμογένη» που μπορούν να χαρακτηρι-σθούν μεταγλωσσικές αφορούν αποκλειστικά τη διάκριση των επιπέδων «Κεφάλαιο», «επιχείρημα» «εργασία» και «ενθύμη-μα». Επισημαίνει, λ.χ., ότι για το ίδιο επιχείρημα μπορούν να διατυπωθούν περισσότερες της μιας εργασίες, όπως και με την ίδια εργασία να υποστηριχθούν περισσότερα επιχειρήμα-τα- είναι έτσι δυνατόν να υπάρξει σύγχυση, να εκλάβει κά-ποιος ως επιχειρήματα τις εργασίες ή τα ενθυμήματα, την οποία η ακριβής περιγραφή των ιεραρχήσεων θέλει να απο-τρέψει- το ίδιο ισχύει και για την περιγραφή της δομής του Κεφαλαίου: η χρήση της σχέσης του «κατασκευάζειν» για την ιεράρχηση των διαφόρων μονάδων του λόγου, αποσκοπεί στο να διατηρήσει διακριτές τις διαφορές των επιπέδων.

4. Στάσις και συλλογισμός

Πιο πάνω αναφέραμε τους λόγους που καθιστούν την ερμα-γόρεια ρητορική περισσότερο συγκρίσιμη προς τη διαλεκτική από ό,τι είναι προς τη ρητορική. Εκ πρώτης όψεως, οι Στά-σεις και τα praedicabilia, ως όργανα εύρεσης, λειτουργούν με παρόμοιο τρόπο, που αντίστοιχος του δεν υπάρχει στη Ρητο-ρική: η ένταξη του προβλήματος σε ένα από τα praedicabilia, θέτει στη διάθεση του ερωτώντος, ο οποίος έχει την πρωτο-βουλία των κινήσεων στο διαλεκτικό παίγνιο, ένα σύνολο τό-πων, οι οποίοι τον καθοδηγούν στο σχηματισμό του επιχειρή-ματος του. Αντίστοιχα, όταν ο δικανικός ρήτωρ εντάξει το

Page 55: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

60 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

ζήτημα σε μια στάση, έχει στη διάθεση του τη διαίρεση των Κεφαλαίων της στάσης αυτής, η οποία, μαζί με τα στοιχεία της περιστάσεως, τον καθοδηγεί στην εύρεση και τη διάταξη των επιχειρημάτων του.

Πρέπει να προσέξουμε ωστόσο μία διαφορά. Ο διαλεκτι-κός έλεγχος είναι ένας συλλογισμός: το τέλος της διαλεκτικής διαδικασίας, η ολοκληρωμένη εκφορά του διαλεκτικού λόγου, είναι ο σχηματισμός ενός συλλογισμού, του οποίου οι προ-κείμενες δίδονται (γίνονται αποδεκτές) από τον αποκρινόμε-νο, ενώ το συμπέρασμα (κανονικά, η αντιφατική του προβλή-ματος) διατυπώνεται από τον ερωτώντα. Οι όροι στους οποί-ους οδηγεί η πρώτη αναγνώριση του προβλήματος, το γένος, το ίδιον, ο ορισμός και το συμβεβηκός, δεν εκφέρονται χάριν εαυτών, αλλά ως μέσα για την επίτευξη του συλλογισμού, ως αφηρημένες δηλαδή στιγμές της διαδικασίας.101 Αντίθετα, η αναγνώριση της Στάσεως του ζητήματος δεν αποβλέπει σε κά-τι άλλο από αυτήν: η Στάσις, ως διαίρεση των Κεφαλαίων, εί-ναι η υποτύπωση της τελικής μορφής του ρητορικού λόγου, δηλαδή της ολοκληρωμένης του εκφοράς. Από την άποψη αυτή, το ομόλογο της Στάσεως στη διαλεκτική δεν είναι τα praedicabilia αλλά ο συλλογισμός.

Μπορούμε να περιγράψουμε το σχηματισμό των ενοτήτων ή μονάδων του λόγου στη θεωρία των Στάσεων ως ένα σύ-στημα ιεραρχημένων επιπέδων, η τάξη της έκθεσης των οποί-ων στα εγχειρίδια της θεωρίας (Στάσις, Κεφάλαιο, επιχείρη-μα, εργασία-ενθύμημα) απεικονίζει τις μεταξύ τους σχέσεις προτερότητας. Το κάθε επίπεδο ορίζεται με αναφορά στο αμέ-σως ανώτερο του, σε αυτό στο οποίο υπάγεται: το Κεφάλαιο ορίζεται ως συντακτικό στοιχείο της Στάσεως, το επιχείρημα ως το περιεχόμενο (και κατασκευή) του Κεφαλαίου, η εργα-σία και το ενθύμημα ως διαδοχικές κατασκευές του επιχειρή-ματος. Οι Στάσεις είναι τα «μέγιστα» επίπεδα, δεν ορίζονται ως στοιχεία κάποιου ανωτέρου επιπέδου: η Στάσις είναι φά-

Page 56: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΣΤΑΣΕΩΝ 61

σις ή ανωτάτη, προς μόνο ai κατά μέρος αποδείξεις αναφε-ρόντα:ι10Ζ σύμφωνα με έναν από τους πολλούς ορισμούς που παραδίδονται στη δοξογραφία. Στο άλλο άκρο βρίσκονται η εργασία και το ενθύμημα, τα οποία είναι μόνο στοιχεία, δεν συγκροτούν επίπεδο.

Η έννοια του επιπέδου χρησιμοποιείται εδώ κατά τρόπο που να είναι συγκρίσιμη προς αυτήν του επιπέδου της γλωσσολογι-κής ανάλυσης, την οποία εισηγήθηκε ο Ε. Μπενβενίστε.103

Η θέση του Ε. Μπενβενίστε είναι πως το κριτήριο της αντι-καταστασιμότητας, που χρησιμοποιεί η γλωσσολογία για τον προσδιορισμό των γλωσσικών μονάδων, προϋποθέτει μια ιε-ραρχία επιπέδων· ένα φώνημα προσδιορίζεται ως μονάδα χά-ρη στη διαφοροποίηση του από εναλλακτικά, δηλαδή χάρη στο ότι η αντικατάσταση αντιστοιχεί σε διαφορετική λέξη: χωρίς το επίπεδο της λέξης, δεν μπορούν να ορισθούν μονά-δες στο επίπεδο του φωνήματος. Η αντικαταστασιμότητα νο-είται έτσι στο πλαίσιο μιας σχέσης απαρτισμού: ένα φώνημα απαρτίζει μια λέξη. Αν παραστήσουμε τη λέξη ως συνάρτηση (ο Ε. Μπενβενίστε χρησιμοποιεί αυτό το μοντέλο της μαθη-ματικής λογικής),104 το φώνημα είναι ένα από τα ενδεχόμενα ορίσματα που συμπληρώνει τη λέξη. Με την ίδια απεργασία (opération) προσδιορίζεται και η λέξη ως μονάδα: το πεδίο της αντικαταστασιμότητας είναι εδώ η φράση — η λέξη απαρ-τίζει τη φράση.

Τα όρια της ακολουθίας των επιπέδων που σχηματίζεται έτσι είναι, προς τα κάτω, το γνώρισμα (trait), το οποίο απαρ-τίζει το φώνημα, ενώ το ίδιο δεν έχει στοιχεία που να το απαρτίζουν, και προς τα επάνω η φράση, η οποία είναι συνά-μα επίπεδο ανάλυσης και μονάδα του λόγου, χωρίς να χρειά-ζεται, προκειμένου να προσδιορισθεί έτσι, να αναφερθεί σε κάποιο ανώτερο από αυτήν επίπεδο ή σε κάποια συνάρτηση της οποίας θα ήταν το όρισμα.

Εφόσον δεν ορίζεται χάρη στα άλλα επίπεδα, αλλά αντίθε-

Page 57: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

62 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

τα τα ορίζει διαμέσου της ιεράρχησης, το επίπεδο της φράσης είναι μεθοδολογικά η αρχή της ανάλυσης. Η μεθοδολογική αυτή επιλογή δεν είναι αυθαίρετη: η φράση είναι στην αρχή της ανάλυσης διότι είναι το μόνο επίπεδο για το οποίο μπο-ρούμε να πούμε, κυριολεκτικά, ότι διαθέτει νόημα και αναφο-ρά, δηλαδή ότι είναι ένας λόγος που μπορεί να εκφερθεί αυτοτελώς — σε αντίθεση με το φώνημα ή τη λέξη.

Εφαρμόζοντας αυτό το μεθοδολογικό πρότυπο στην περι-γραφή της συγκρότησης μιας ρητορικής μεταγλώσσας (ή/και μιας μεταγλώσσας του επιχειρήματος) —και το παράδειγμα της θεωρίας των Στάσεων μας δείχνει ακριβώς ότι παρόμοια εφαρμογή είναι δυνατή—,105 το πρώτο ερώτημα που θα χρει-αστεί να διατυπώσουμε αφορά το επίπεδο ανάλυσης που η ρητορική μεταγλώσσα λαμβάνει ως αυτοτελή εκφορά του ρη-τορικού ή του διαλεκτικού λόγου και συνάμα ως αφετηρία της παραγωγής των διακρίσεών της. Χρησιμοποιώντας τον όρο «φράση» με διαφανώς αναλογικό τρόπο, θα χρειαστεί να διατυπώσουμε το ερώτημα: ποια είναι η «φράση» της συγκε-κριμένης ρητορικής ή διαλεκτικής θεωρίας.

Η φράση της θεωρίας των Στάσεων είναι η Στάσις, ενώ η φράση της αριστοτελικής θεωρίας των Τοπικών, αλλά συνάμα και της ρητορικής και των αναλυτικών είναι ο συλλογισμός.

5. Η ορθότητα του συλλογισμού

Για το ενθύμημα ο Αριστοτέλης λέει στη ρητορική ότι είναι «συλλογισμός τις».'06 Η καθιερωμένη ερμηνεία αυτής της φράσης είναι ότι το ενθύμημα είναι ένα είδος συλλογισμού, με την τεχνική έννοια του όρου, ότι ανήκει, ως είδος, στο γέ-νος του συλλογισμού. Ο M. Burnyeat έδειξε πως η καθιερω-μένη αυτή ερμηνεία είναι προβληματική107 — άλλωστε δεν εί-ναι η μόνη δυνατή: το «συλλογισμός τις» μπορεί πράγματι να εννοηθεί ως «ένα είδος συλλογισμού» («a sort of syllogism»)

Page 58: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΣΤΑΣΕΩΝ 63

αλλά και ως «κατά κάποιο τρόπο συλλογισμός» («a syllogism of a sort»).

Η επιχειρηματολογία του M. Burnyeat αναδεικνύει ως προβληματική τη σχέση του ενθυμήματος με το συλλογισμό, όπως αυτός ορίζεται στα Αναλυτικά, με τους τρεις όρους και τους ανά δύο συνδυασμούς τους σε τρεις προτάσεις. Με πα-ρόμοιο τρόπο θα μπορούσε να μας προβληματίσει η ένταξη του επιχειρήματος στο γένος του συλλογισμού, η οποία δηλώ-νεται στην πρώτη σελίδα των Τοπικών [βλ. πιο πάνω Α2], εφόσον, όπως έχει επισημανθεί, οι τρόποι με τους οποίους αναπτύσσονται οι «διαλεκτικοί συλλογισμοί» στα Τοπικά δεν ανάγονται στο κλασικό σχήμα του συλλογισμού.108

Ποιος είναι ο ορισμός του συλλογισμού στα Τοπικά; Είναι οπωσδήποτε ο ορισμός της πρώτης σελίδας του βιβλίου, που αντιστοιχεί, σε γενικές γραμμές, προς αυτόν των Αναλυτικών, ο οποίος όμως διευκρινίζεται και συμπληρώνεται —πράγμα που η συζήτηση έχει την τάση να το ξεχνάει— κατά πολύ ουσιαστικό τρόπο, στους Σοφιστικούς Ελέγχους, τη μικρή πραγματεία περί σοφίσματος που ακολουθεί, σαν υστερόγρα-φο, τα Τοπικά. Οι Σοφιστικοί Έλεγχοι διατυπώνουν μια θεω-ρία του σοφίσματος, με σκοπό διαγνωστικό: ο μαθητευόμενος διαλεκτικός πρέπει να μπορεί να διακρίνει πότε μια ακο-λουθία επιχειρημάτων είναι σόφισμα και πότε όχι. Σχηματίζε-ται ένας κατάλογος των σοφισμάτων, ο οποίος τα διαιρεί αρ-χικά σε δύο μεγάλες κατηγορίες, αυτά που αίτιο τους είναι οι ιδιομορφίες της γλώσσας (τα παρά την λέξιν) και τα άλλα (τα έξω' της λέξεως). Μία από τις μορφές σοφίσματος που περι-λαμβάνονται στη δεύτερη κατηγορία είναι η «άγνοια του συλλογισμού ή του ελέγχου»: ο σοφιστής μπορεί να εξαπατή-σει, να κάνει τον προσδιαλεγόμενο να πιστέψει ότι τον έλεγ-ξε, αν ο τελευταίος δεν γνωρίζει ακριβώς τι είναι συλλογι-σμός ή έλεγχος (παρά τό μή διωρίσθαι σαφώς τί εστι συλλο-γισμός η τί έλεγχος· άλλως παρά την ελλειψιν γίνονται τοϋ

Page 59: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

64 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

λόγου).109 Το να διαθέτει κανείς τον ορισμό του συλλογισμού-ελέγχου (το διαζευκτικό «η» εκφράζει εδώ ταύτιση) ισοδυνα-μεί με το να γνωρίζει πότε ο συλλογισμός ή ο έλεγχος είναι έγκυρος.110 Στην πραγματικότητα ο ορισμός που δίνεται στο σημείο αυτό συμπληρώνει την αρχική διατύπωση με μια απα-ρίθμηση των συνθηκών εγκυρότητας του συλλογισμού:

ελεγχος [...] εστίν άντίφασις τοϋ αύτοϋ καί ενός, μή ονόματος άλλα πράγματος, καί ονόματος μή συνωνύμου αλλά τοϋ αύτοϋ, έκ των δοθέντων έξ ανάγκης (μή συναριθμουμένου τοϋ έν αρχή), κατά ταύτό και προς ταύτό καί ώσαύτως καί εν τω αύτω χρόνφ. Τόν αυτόν δέ τρόπον καί το ψεύσασθαι περί τίνος.

Ο έλεγχος είναι αντίφαση του αυτού και του ενός, που πρέπει να είναι το ίδιο όχι μόνο στη λέξη αλλά και στο πράγμα, και που δεν πρέπει να χρησιμοποιεί κάποιο συνώνυμο, αλλά την ίδια λέξη· η αντίφαση πρέπει να προκύπτει με τρόπο αναγκαίο από τις παραδοχές του συνομι-λητή (χωρίς να λαμβάνει υπόψη την αρχική, προς απόδειξιν, πρόταση)· η αντίφαση πρέπει να ισχύει από την ίδια άποψη, ως προς τις ίδιες σχέσεις, με τον ίδιο τρόπο και στον ίδιο χρόνο. Με ανάλογο τρόπο μπορούμε να ορίσουμε τον ψευδή έλεγχο κάποιου πράγματος.111

Η απαρίθμηση των συνθηκών εγκυρότητας του συλλογι-σμού περιέχει, προκειμένου να τις αποκλείσει, όλες τις δυνα-τές μεταθέσεις, όλες τις δυνατές μετατοπίσεις της ταυτότητας. Το συμπλήρωμα αυτό στον ορισμό του συλλογισμού είναι το εκμαγείο ενός ορισμού του σοφίσματος: αν αντιστρέψουμε τη φορά της, η απαρίθμηση των συνθηκών εγκυρότητας γίνεται κατάλογος όλων των δυνατών μορφών του σοφίσματος. Ο Αριστοτέλης άλλωστε θα παραδεχθεί, στο ίδιο κείμενο,112 πως

Page 60: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΣΤΑΣΕΩΝ 65

όλα τα σοφίσματα μπορούν να αναχθούν στην άγνοια του ελέγχου, εγκαθιστώντας έτσι μια σχέση παράδοξη: η άγνοια του ελέγχου είναι συνάμα μέρος του καταλόγου των σοφι-σμάτων και ο συνολικός τους κατάλογος — σαν τον κατάλο-γο όλων των βιβλίων μιας βιβλιοθήκης, που είναι συνάμα και ένα από τα βιβλία της.

Διατυπωμένη με γενικό τρόπο, η συνθήκη εγκυρότητας του ελέγχου-συλλογισμού είναι η διατήρηση της ταυτότητας των όρων μεταξύ των λόγων των δύο διαλεγομένων, όπως και με-ταξύ των προκειμένων και του συμπεράσματος ενός συλλογι-σμού.

Η διατήρηση της ταυτότητας όπως και η μη διατήρησή της, η ταυτότητα και η μετάληψη, είναι για τη συλλογιστική «φρά-ση» ό,τι είναι για τη φράση, με την κυριολεκτική έννοια του όρου, το αληθές και το ψευδές: ένα ζεύγος αντιθέτων το οποίο χαρακτηρίζει αυτό το επίπεδο του λόγου, διότι μόνο αυτό το επίπεδο είναι δεκτικό της αντίθεσης αυτής. Η μετά-ληψη είναι κάτι που μπορεί να συμβεί μόνο στο συλλογισμό, και όχι σε ένα κατώτερο επίπεδο λόγου (έτσι δεν είναι δεκτι-κή μεταλήψεως, λ.χ., μια πρόταση ή μια προκείμενη του συλλογισμού ή ένας όρος του), όπως το να ψεύδεται είναι κά-τι που μπορεί να συμβεί μόνο σε μια φράση — δεν μπορεί να ψεύδεται μια λέξη ή ένα φώνημα.

Βέβαια είναι δυνατόν τα κατηγορήματα «αληθής» ή «ψευδής» να χρησιμοποιηθούν και για μια λέξη: προκειμένου, λ.χ., για την πρόταση «ο Αριστοτέλης, Μεγαρεύς την καταγω-γή, υπήρξε μαθητής του Πλάτωνα» είναι δυνατόν να πούμε ότι το «Μεγαρεύς» είναι ψευδές, ότι η λέξη «Μεγαρεύς» είναι ψευδής. Πρόκειται ωστόσο για μετωνυμική χρήση του όρου «ψευδής»· αν χρειαστεί να δικαιολογήσουμε το γιατί το «Με-γαρεύς» είναι ψευδές, θα πρέπει να ανατρέξουμε στο ψευδές της πρότασης, στο πλαίσιο της οποίας η λέξη αυτή εκφέρεται.

Αυτή η μετωνυμία, τρόπος μάλλον σπάνιος όταν πρόκειται

Page 61: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

62 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

για το ζεύγος «αληθές-ψευδές», είναι ο κανόνας όταν πρόκει-ται για τα κατηγορήματα που αντιστοιχούν στο ζεύγος «ταυτότητα-μετάληψη»: χρησιμοποιούμε κατηγορήματα όπως «ταυτόσημος», «αμφίσημος», «ομώνυμος» σαν κατηγορήματα φράσεων ή λέξεων ωστόσο, αν χρειαστεί να δικαιολογήσουμε παρόμοιες εκφορές, θα πρέπει, και εδώ, να κάνουμε αναγωγή της μετωνυμίας στην κυριολεκτική χρήση και να αναφερθούμε στο επίπεδο του συλλογισμού, στο ενδεχόμενο δηλαδή τού να υπάρξει παραπλάνηση, εφόσον φράσεις ή λέξεις που έχουν αυτά τα χαρακτηριστικά χρησιμοποιηθούν σε ένα συλλογισμό.

Παραπλήσια αναγωγή της μετωνυμίας χρησιμοποίησε και ο αριστοτελικός σχολιασμός όταν, προκειμένου να επιλύσει ένα ερμηνευτικό πρόβλημα που τίθεται με αφορμή τις Κατη-γορίες, χρειάστηκε να απαντήσει στο ερώτημα για τον λογικό τύπο των αντικειμένων τα οποία είναι δεκτικά των κατηγο-ρημάτων που αντιστοιχούν στο ζεύγος «ταυτότητα-μετάλη-ψη». Όπως είναι γνωστό, στην αρχή των Κατηγοριών ο Αρι-στοτέλης παραθέτει μία σειρά από ορισμούς «σημασιολογι-κών» όρων: της ομωνυμίας, της συνωνυμίας και της παρω-νυμίας. Το εισαγωγικά στο «σημασιολογικών» οφείλονται στο ότι οι όροι αυτοί, στις Κατηγορίες, δεν αποδίδονται σε γλωσ-σικές οντότητες, αλλά στα πράγματα — ή σε οτιδήποτε τα ονόματα ονομάζουν:

'Ομώνυμα λέγεται ών δνομα μόνο κοινόν, ό δε κατά τοΰνομα λόγος της ουσίας έτερος.113

Στον διατυπωμένο με τη μορφή ερωτημάτων και αποκρίσε-ων σχολιασμό των κατηγοριών του Πορφυρίου, ένα από τα ερωτήματα είναι ακριβώς αυτό: γιατί ο Αριστοτέλης μιλάει για ομώνυμα, δηλαδή για τα πράγματα, ενώ, όπως γνωρί-ζουμε, η ομωνυμία είναι χαρακτηριστικό της γλώσσας; Η απά-ντηση του Πορφυρίου είναι πως για την ομωνυμία δεν ευθύ-

Page 62: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΣΤΑΣΕΩΝ 67

νονται τα χαρακτηριστικά της λέξης, αλλά τα ίδια τα πράγμα-τα που η λέξη σημαίνει: αυτά είναι που αναδεικνύουν τη λέξη ως ομώνυμη, όταν διαπιστωθεί ότι είναι διαφορετικά μεταξύ τους114 — και συνεχίζει διατυπώνοντας μια αξιοσημείωτη θέ-ση: προτού γίνει γνωστό ότι το ίδιο όνομα αντιστοιχεί σε πε-ρισσότερα και άσχετα μεταξύ τους πράγματα, δεν υπάρχει ομωνυμία (πριν δέ γνωσθήναι δη κατά πλειόνων τέτακται τά πράγματα τοϋ αύτοϋ λόγου μή κοινωνοϋντα, οϋδ" αν εϊη ομω-νυμία). Η θέση είναι αξιοσημείωτη, διότι δεν θεωρεί την ομω-νυμία ως κάτι που ανήκει στις λέξεις, μια ιδιότητά τους που υφίσταται, είτε δυνάμει είτε ως άγνωστη, έως ότου φανερωθεί κάποια αντίφαση. Δεν λέει ότι η ομωνυμία δεν γίνεται γνωστή παρά μόνο εφόσον εμφανιστεί η διαφορά των πραγμάτων, αλ-λά ότι δεν έχει νόημα να κάνουμε λόγο για ομωνυμία, έξω από τη διαδικασία της γνωριμίας με τα πράγματα. Η διαδικα-σία αυτή, όπως θα διευκρινίσει ο Σιμπλίκιος, σχολιάζοντας τον Αριστοτέλη μαζί με το σχολιασμό του Πορφυρίου, είναι διαλεκτική: χρειάζεται ένα διαλογικό πλαίσιο για να κάνουν αισθητή την παρουσία τους τα «πράγματα», και την κάνουν αισθητή διά της αντιφάσεως, με τους παρ' όμωνυμίαν συλλο-γισμούς..Π5 Το ομώνυμον και το συνώνυμον δεν είναι κατηγο-ρήματα που ανήκουν στα ονόματα αυτά καθ' εαυτά:

ού γάρ έστιν αύτά εφ' εαυτών τα ομώνυμα και τα συνώνυμα τοιαύτα, αλλ' έν τή των διαλεγομένων και ονομαζόντων παρηλλαγμένη èvvoiçt ή συμφωνούση ή των ομωνύμων και συνωνύμων εστί φύσις.116

Η δοξογραφία αποδίδει στον μεγαρικό φιλόσοφο Διόδωρο Κρόνο τη θέση ότι «καμία λέξη είναι αμφίσημη»:117 κανείς ομιλητής δεν λέει κάτι αμφίσημο ούτε θα έπρεπε να φαίνεται ότι λέει κάτι διαφορετικό από αυτό το οποίο εννοεί. Εφόσον, σε κάθε επιμέρους εκφορά, ο εκφέρων έχει κατά νου ένα πράγμα, ο λόγος σημαίνει, κάθε φορά, ένα πράγμα. Η θέση αυτή μπορεί να γίνει λιγότερο παράδοξη από όσο φαίνεται εκ

Page 63: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

68 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

πρώτης όψεως, αν* διατυπωθεί ως μεταγλωσσική αρχή η οποία αρνείται ότι το κατηγόρημα «αμφίσημος» («ομώ-νυμος») είναι κατηγόρημα που αρμόζει, κυριολεκτικά, στις επιμέρους εκφορές· αμφισημία δεν μπορεί να υπάρχει κάθε φορά, σε κάθε επιμέρους εκφορά, αλλά μόνο όταν διακριτές επιμέρους εκφορές συναντιούνται με την αξίωση να σημαί-νουν το ίδιο, με την αξίωση διατήρησης της ταυτότητάς τους. Ο συλλογισμός, στον Αριστοτέλη, είναι το προϋποτιθέμενο κανονικό πλαίσιο μιας τέτοιας συνάντησης.

Χρησιμοποιήσαμε, ως βοήθημα για την έκθεση της έννοιας του συλλογισμού, ως δεκτικού της ταυτότητας ή της μετάλη-ψης, την αναλογία προς τη φράση ή την πρόταση — πράγμα που μας επέτρεψε να μείνουμε στον αριστοτελικό εννοιολογι-κό ορίζοντα.118 Ωστόσο, μπορεί να διατυπωθεί μια επιχειρη-ματολογία σύμφωνα προς την οποία η αναλογία αυτή ανα-τρέπεται σε ένα καίριο σημείο, ως προς την ίδια την έννοια του «δεκτικού». Η πρόταση δεν ορίζεται ως αληθής: ορίζεται με τρόπο που την καθιστά δεκτική του αληθούς και του ψευδούς, έτσι ώστε, είτε αληθής είτε ψευδής, να παραμένει πρόταση. Αντίθετα, στο χωρίο από τους Σοφιστικούς Ελέγ-χους που παραθέσαμε πιο πάνω, ο συλλογισμός ορίζεται ως ορθός. Δεν είναι δεκτικός της ταυτότητας και της μεταλήψε-ως, διότι ένας συλλογισμός στον οποίο θα διαπιστώσουμε ότι υπάρχει μετάληψη, είναι φαινόμενος συλλογισμός, και ο φαι-νόμενος συλλογισμός δεν είναι καν συλλογισμός.

Σε διαφορετικά συγκείμενα ο Αλέξανδρος Αφροδισιεύς, προκειμένου να διευκρινίσει πως ένα υποκείμενο μπορεί να «έχει» μια ιδιότητα, χωρίς όμως να είναι δεκτικό αυτής, πράγμα που θα μας υποχρέωνε να δεχτούμε ότι είναι δεκτικό και της αντίθετης της, χρησιμοποιεί την έννοια του «συμφύ-του». Έτσι ο θεός ζει, χωρίς όμως αυτό να σημαίνει να είναι δεκτικός του κατηγορήματος «ζων» — διότι τότε θα ήταν δε-κτικός και του κατηγορήματος νεκρός, πράγμα, για τον Αλέ-

Page 64: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΣΤΑΣΕΩΝ 69

ξανδρο, αντιφατικό. Το ζην είναι σύμφυτο προς αυτόν, όπως το λευκό προς το χιόνι.119

Υπάρχουν επιχειρήματα και για τις δύο αυτές εκδοχές του συλλογισμού, ως επιπέδου ανάλυσης δεκτικού της εναντιότη-τος και ως συμφύτου προς την ταυτότητα. Η έννοια του συλλογισμού είναι αμφίσημη, μπορεί να αναπτυχθεί και προς τις δύο κατευθύνσεις. Η επίσημη αριστοτελική εκδοχή είναι η δεύτερη, και αυτό, όπως θα δούμε, είναι καθοριστικό για το αριστοτελικό παράδειγμα της λογικής θεωρίας. Ωστόσο, είναι ενδιαφέρον ότι και η πρώτη εκδοχή δεν είναι απούσα από το αριστοτελικό έργο. Η ταξινόμηση των «ειδών» του συλλογι-σμού στο πρώτο βιβλίο των Τοπικών διαιρεί, ως γνωστόν, τους συλλογισμούς σε αποδεικτικούς, διαλεκτικούς και εριστι-κούς. Το τελευταίο αυτό είδος υποδιαιρείσαι σε δύο: σε αυτούς που συλλογίζονται έχοντας ως προκείμενες απλώς φαινομενικά ένδοξα, και σε αυτούς που έχουν ως προκείμενες ένδοξα, φαινομενικά ή μη, αλλά συλλογίζονται φαινομενικά. Κλείνοντας την ταξινόμηση αυτή, η οποία έχει ήδη εντάξει τον εριστικό στους συλλογισμούς, ο Αριστοτέλης θα προσθέσει μια δεύτερη σκέψη, που τη θεωρεί προφανώς σημαντική, αφού για χάρη της διακινδυνεύει μια παράδοξη διατύπωση με τον προσδιορισμό να αντιφάσκει προς το προσδιοριζόμενο: ο πρώτος από τους δύο εριστικούς συλλογισμούς, παρατηρεί, μπορεί να ειπωθεί και συλλογισμός· τον άλλο μπορούμε να τον λέμε εριστικό συλλογισμό, όχι όμως και συλλογισμό. Για-τί μοιάζει με συλλογισμό, όμως δεν είναι (ό δέ λοιπός ερι-στικός μεν συλλογισμός [λεγέσθω], συλλογισμός δ' οϋ. Επειδή φαίνεται μέν συλλογίζεσθαι, συλλογίζεται δ' οϋ).120

Περισσότερη σημασία και από την παράδοξη αυτή διατύπω-ση έχουν τα συγκείμενά της: όπως και να τον ονομάσουμε, ο «εριστικός συλλογισμός» καταλαμβάνει μια θέση σε μια διαιρε-τική, θέση η οποία χωρίς αυτόν θα έμενε κενή. Το παράδοξο του «εριστικού συλλογισμού» που δεν είναι συλλογισμός, είναι

Page 65: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

70 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

το ίχνος του συλλογισμού ως επιπέδου δεκτικού της εναντιό-τητος «ταυτότητα-μικ'ληψη» στο αριστοτελικό κείμενο.

Μπορούμε να σχηματίσουμε την ιδέα μιας ακραίας φιλο-σοφικής θεωρίας, μιας μορφής ελεατισμού, λχ., η οποία θα αναγνώριζε ως προτάσεις μόνο τις αληθείς, ενώ στις ψευδείς προτάσεις δεν θα αναγνώριζε καν το καθεστώς της προτάσε-ως, αλλά θα τις απέρριπτε για λόγους τυπικούς, ως κακώς σχηματισμένες. Αυτό που, προκειμένου για το επίπεδο των προτάσεων, δεν μπορούμε παρά να το χαρακτηρίσουμε ως ακραίο, στην επίσημη αριστοτελική θεωρία του συλλογισμού θεωρείται (σχεδόν) αυτονόητα δεδομένο. Η αριστοτελική λο-γική μεταγλώσσα αναγνωρίζει ως «φράση», ως αυτοτελή εκ-φορά, την οποία λαμβάνει και ως μεθοδολογική της αφετηρία, το συλλογισμό ως σύμφυτο προς τη διατήρηση της ταυτότη-τας, ως μη δεκτικό ταυτότητας και μεταλήψεως.

Υποστηρίξαμε [βλ. πιο πάνω Α2] ότι η θεωρία των Τοπι-κών ανακτά το επιχείρημα από τη ρητορική σχηματίζοντας μια προοπτική μέσα στην οποία το εντάσσει. Ο ορισμός των Σοφιστικών Ελέγχων αποτελεί, τρόπον τινά, το σημείο φυγής της προοπτικής αυτής κατασκευής. Μια διαλεκτική ή ρητορι-κή ακολουθία, η οποία, στην πράξη, ενδέχεται να μην ικανο-ποιεί τις συνθήκες ταυτότητας του ορισμού, μπορεί να θεω-ρηθεί συλλογισμός, ή «συλλογισμός τις», εφόσον μπορεί να ενταχθεί στην προοπτική αυτή, εφόσον δηλαδή μπορεί να λο-γίζεται ως, καταρχήν, αν όχι στην πράξη, μεταφράσιμη με τέ-τοιο τρόπο, ώστε να ικανοποιεί τη συνθήκη της ταυτότητας.

6. Η σοφιστική του ερμαγόρειου προτύπου

Στο αριστοτελικό πρότυπο, μεταξύ της θέσης του προβλήμα-τος, που είναι εκφορά του αποκρινομένου [βλ. Γ3α] και του συμπεράσματος του ερωτώντος, η σημασιολογική ταυτότητα τίθεται ως εξασφαλισμένη: πρέπει να σημαίνουν το αυτό και

BUBS'

Page 66: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΣΤΑΣΕΩΝ 71

εν, ένα καί το αυτό. Η ταυτότητα αυτή όπως είδαμε, είναι εγ-γεγραμμένη ως αίτημα στον ορισμό του συλλογισμού" αν το αίτημα της ταυτότητας δεν ικανοποιείται, η διαδικασία είναι άκυρη, μη νόμιμη, σοφιστική.

Το αντίστοιχο του προβλήματος στο ερμαγόρειο πρότυπο, το ζήτημα, τίθεται εξαρχής χωρίς να έχει την ταυτότητά του προσδιορισμένη.

Αυτό μπορούμε να το διαπιστώσουμε από το κικερώνειο παράδειγμα που ήδη [βλ. πιο πάνω Γ3α] χρησιμοποιήσαμε: οι εκφορές των δύο συνομιλητών (αντιδίκων) σχηματίζουν μια αντίφαση:

«διέπραξες έγκλημα καθοσιώσεως» — «δεν διέπραξα έγκλημα καθοσιώ-σεως».

Η αντίφαση αυτή, η οποία «γεννά» (Αυγουστίνος) το ζήτη-μα και ενσωματώνεται σε αυτό, δεν ικανοποιεί την αριστοτε-λική συνθήκη της διατήρησης της ταυτότητας. Όταν το ζήτημα αναπτυχθεί σε κρινόμενον θα φανεί ότι οι δύο συνομιλητές δεν εννοούν με τον ίδιο τρόπο τον όρο «έγκλημα καθοσιώσε-ως». Κατά τον απολογούμενο η άσκηση της πατρικής εξουσίας δεν εμπίπτει στον ορισμό του αδικήματος αυτού, ενώ κατά τον κατήγορο εμπίπτει. Η μη ταυτότητα δεν καθιστά εδώ τη διαδικασία άκυρη· αντίθετα, είναι αυτό ακριβώς που την κινεί. Με αυτή την έννοια, η διαδικασία που αντιστοιχεί στο ερμαγόρειο πρότυπο είναι σοφιστική, όπως προσδιορίσα-με τον όρο αυτό [Β3, τέλος]: σε αυτή διακυβεύεται εν ταυτώ η αλήθεια και η ταυτότητα του ζητήματος. Η Στάσις, ως αυτοτε-λής «φράση» και συνάμα μεθοδολογική αρχή ανάλυσης της ερ-μαγόρειας μεταγλώσσας, είναι μια ενότητα, η οποία μπορεί να περιέχει τη μη ταυτότητα, χωρίς να καταστρέφεται.

Μπορούμε να διατυπώσουμε σχηματικά τη διαφορά μεταξύ διαλεκτικού προβλήματος και ζητήματος ως εξής: οι μετέχο-

Page 67: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

72 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

ντες στη διαλεκτική συζήτηση έχουν από κοινού συμφωνήσει στη χρήση ενός λεξικού και η συμφωνία τους αυτή τους δε-σμεύει καθ' όλη τη διάρκεια του διαλεκτικού παιγνίου· η δέ-σμευση αυτή πηγαίνει πέρα από την αυτονόητη συνθήκη ότι μιλούν την ίδια γλώσσα· το λεξικό είναι δεσμευτικό και καθο-ριστικό ειδικά για τους όρους που εμπλέκονται στο σχηματι-σμό του προβλήματος. Και οι μετέχοντες στη δικανική διαδι-κασία, κατά το υπόδειγμα της θεωρίας των Στάσεων, προϋπο-θέτουν, αυτονόητα, ένα κοινό λεξικό, με την έννοια μιας κοι-νής γλώσσας στην οποία διατυπώνεται και γίνεται κατανοητή η αντιπαράθεσή τους· το πράγμα αντιστρέφεται εκεί που αφο-ρά τους όρους που εμπλέκονται στο σχηματισμό του ζητήμα-τος: για τους όρους αυτούς η ισχύς του λεξικού αναστέλλεται, η βεβαιότητα για τη σημασία τους τίθεται εντός παρενθέσεων, σε μια ιδιότυπη άσκηση σημασιολογικής εποχής. Αυτό είναι το χαρακτηριστικό που ορίζει το ζήτημα στη θεωρία των Στάσε-ων. Η ανάλυση της εσωτερικής δομής της πρότασης (του τύ-που της κατηγόρησης), ένα σύστημα παρόμοιο με αυτό των praedicabilia, δηλαδή ένα σύστημα που προϋποθέτει και προε-κτείνει τη συνθήκη του σημασιολογικού προσδιορισμού, δεν μπορεί να αποτελεί, στην περίπτωση αυτή, το όργανο της εύ-ρεσης των επιχειρημάτων, μήτε της λογικής ανάλυσης. Η εύρε-ση θα αρχίσει εδώ με την αναγνώριση της Στάσεως, ακριβώς επειδή η Στάσις μπορεί να χωρέσει τη διαφορά. Κατά τα άλ-λα, η αναλογία με το σύστημα των praedicabilia ισχύει: το όρ-γανο της εύρεσης είναι και όργανο της ανάλυσης. Όταν το λε-ξικό δεν λαμβάνεται ως σταθερά, αλλά αποτελεί μέρος του ζη-τουμένου, το όργανο ανάλυσης είναι η Στάσις.

Η αντίρρηση που θα μπορούσε να συναντήσει μια τέτοια ανάλυση θα ήταν ότι αυτή ισχύει μόνο για την ειδική περί-πτωση της ορικής Στάσεως, όπου το αντικείμενο της αντιδι-κίας είναι ακριβώς η ταυτότητα της πράξεως. Το πιο ισχυρό αντιπαράδειγμα, στο πλαίσιο της αντίρρησης αυτής, θα ήταν

Page 68: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΩΝ ΣΤΑΣΕΩΝ 73

η Στάσις του στοχασμού, όπου η αντίφασις αφορά τη διαπί-στωση του αν συντελέσθηκε ή όχι μια πράξη: όταν το κρινό-μενο προσδιορισθεί κατά την Στάσιν του στοχασμού, τότε στο «διέπραξες έγκλημα καθοσιώσεως» — «δεν διέπραξα έγκλημα καθοσιώσεως», το νόημα του όρου δεν μπορεί παρά να είναι ταυτό και στις δύο εκφορές.

Ας δούμε πιο προσεκτικά την Στάσιν του στοχασμού.

Ο Αίας, μέσα στο δάσος, αναλογίζεται τι έπραξε όταν είχε χάσει τα λο-γικά του και αυτοκτονεί με το ίδιο του το ξίφος. Εμφανίζεται ο Οδυσσέας, βλέπει τον νεκρό, βγάζει από το σωμα του το ματωμένο ξί-φος. Εμφανίζεται ο Τεύκρος· βλέποντας τον αδελφό του νεκρό και τον εχθρό του αδελφού του με το ματωμένο ξίφος στο χέρι, κατηγορεί τον Οδυσσέα για φόνο.

Η αφήγηση αυτή είναι μέρος της διδασκαλίας του στοχα-σμού στην, αμφισβητουμένης πατρότητος, Rhetorica ad Heren-nium, έργο που συνιστά μία από τις κύριες πηγές για τη θεω-ρία των Στάσεων.121 Εδώ η αντίφαση είναι πράγματι μονοσή-μαντη: ο Τεύκρος κατηγορεί τον Οδυσσέα ότι διέπραξε το φό-νο [έπραξας], ο Οδυσσέας αρνείται το ότι διέπραξε το φόνο [ουκ έπραξα], και όχι τη σημασία που αποδίδει στον όρο «φό-νος» ο Τεύκρος. Ωστόσο, σε μια κρίση αυτού του τύπου το ζή-τημα-κρινόμενο είναι σχεδόν το μόνο που είναι μονοσήμαντο, είναι η μόνη κοινή αναφορά των αντιδίκων. Η διαδικασία έχει νόημα μόνο εφόσον τα αντικείμενα που είναι ουσιώδη για την κρίση λογίζονται ως αντικείμενα αμφιβητούμενης ταυτότητας, έτσι ώστε πάλι, σε αναφορά προς αυτά, να μην ισχύει η αντί-φασις τοϋ αντοϋ και ενός. Ουσιώδες για την κρίση, σε παρό-μοια περίσταση, είναι το δεδομένο, περί του οποίου και οι δύο πλευρές συμφωνούν (ομολογούν), το ότι, λ.χ., ο Οδυσσέας βρέ-θηκε με ματωμένο το ξίφος πάνω από τον νεκρό του Αίαντα. Η ταυτότητα ωστόσο του ομολογουμένου, από αυτό τούτο το γεγονός της ομολογίας, είναι ανεπαρκής και επουσιώδης σε

Page 69: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

74 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

αναφορά προς το κρίνόμενον. Ουσιώδες για την κρίση είναι το αν πρόκειται για την τελευταία κίνηση του φόνου, όπως υπο-στηρίζει με την επιχειρηματολογία του ο Τεύκρος, ή το αν πρό-κειται για προσπάθεια συνδρομής σε έναν άνθρωπο που κιν-δυνεύει, όπως υποστηρίζει η επιχειρηματολογία του Οδυσσέα. Οι αντίδικοι αναφέρονται σε δύο διαφορετικές πράξεις. Η ταυτότητα που είναι ουσιώδης για την κρίση δεν είναι δεδομέ-νη ούτε ομολογουμένη: αποκαθίσταται με την ένταξη του δεδο-μένου στο όλον μιας επιχειρηματολογίας, πράγμα που σημαί-νει ότι οι αντιφατικές αναπτύξεις των επιχειρημάτων αποκαθι-στούν διαφορετικές ταυτότητες του δεδομένου. «Το ίδιο» το δεδομένο είναι ελλιπές σε ταυτότητα, και αυτό που το καθιστά ελλιπές είναι η υπαγωγή του στο κρίνόμενον.

Το ανάλογο ισχύει για όλες τις μείζονες αρθρώσεις του επιχειρήματος στην Στάσιν του Στοχασμού. Στην υποθετική δίκη του Οδυσσέα θα χρειαστεί να εκτεθούν τα ενδεχόμενα κί-νητρα του, ο χαρακτήρας του. Κατά μία διαδεδομένη κοινο-λεκτική διατύπωση, οι δύο αντίδικοι, μιλώντας για το χαρα-κτήρα και τα κίνητρα του κατηγορουμένου, θα παρουσιάσουν δύο διαφορετικούς ανθρώπους, δύο διαφορετικούς Οδυσσείς. Η κοινολεκτική διατύπωση είναι εδώ ακριβής: ως υπαγομένη στο κρίνόμενον η ταυτότητα του Οδυσσέα δεν είναι δεδομένη, παράγεται διά του επιχειρήματος.

Το αληθές είναι το τέλος της κρίσης, δηλαδή το σύστοιχο της ετυμηγορίας. Προκειμένου να δυνηθεί να αποφασίσει για το αληθές, η κρίση θα πρέπει να αποφασίσει συνάμα και για την ταυτότητα των αντικειμένων που, κατά τρόπο ουσιώδη, συνυφαίνονται με τη διαδικασία της κρίσης. Με αυτή την έν-νοια, στην κρίση, κατά το ερμαγόρειο πρότυπο, διακυβεύο-νται εν ταυτώ αξιώσεις αλήθειας και ταυτότητας.

Page 70: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

Δ

ΥΛΗ ΚΑΙ ΧΡΗΣΙΣ ΤΟΥ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΟΣ

1. Η οροθέτηση

Η σύγχρονη συζήτηση για τον προσδιορισμό της έννοιας του επιχειρήματος κατά κανόνα αρχίζει με (και αρκετές φορές εξαντλείται σε) μια προσπάθεια οροθέτησης της περιοχής του επιχειρήματος από αυτήν της τυπικής λογικής. Το προϋποτι-θέμενο, ή και εκφερόμενο, εισαγωγικό ερώτημά της είναι «σε τι διαφέρει η θεωρία του επιχειρήματος από τη λογική;»122

Το ερώτημα της οροθέτησης κινητοποιείται από το ότι για να σχηματισθεί μια θεωρία του επιχειρήματος, έννοιες οι οποίες στη σύγχρονη θεωρία έχουν οριστικά διευκρινισθεί ως αδιαμεσολάβητα αντιθετικές, όπως, λ.χ., είναι το λογικό και το εμπειρικό, το τυπικο-λογικό και το πραγματολογικό, η λο-γική και η ρητορική, πρέπει να συνυπάρξουν σε μια συγκα-τοίκηση δύσκολη.

Εφόσον ένα επιχείρημα νοείται ως μαχητό, δηλαδή ως δια-ψεύσιμο, ο λογικός του χαρακτήρας έλκεται προς αυτόν των εμπειρικών προτάσεων: ένα επιχείρημα, σε αντίθεση προς έναν ταυτολογικό μετασχηματισμό, φέρει πληροφορία. Ωστό-σο ο τύπος της κριτικής, η οποία είναι δυνατόν να ασκηθεί σε ένα επιχείρημα, η «διαψευσιμότητά» του, διαφέρει από αυτόν της κριτικής που απευθύνεται σε μια εμπειρική πρόταση. Ένα

Page 71: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

76 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

επιχείρημα μπορεί να σφάλλει κατά τρόπο τυπικό, δηλαδή όχι μόνο κατά τις διαπιστώσεις που περιέχονται στις προκεί-μενές του, αλλά και κατά την ισχύ της συνεπαγωγής. Αυτό σημαίνει ότι η εκφορά ενός επιχειρήματος αξιώνει περισσότε-ρη δεσμευτικότητα από όση θα δικαιολογούσε ο πληροφορια-κός του χαρακτήρας ή το εμπειρικό περιεχόμενο των προκει-μένων του.

Η δεσμευτικότητα και η καθολικότητα που αξιώνει το επι-χείρημα είναι περισσότερη από όση δικαιολογεί ο εμπειρικός του χαρακτήρας: το πρόβλημα της οροθέτησης, το ερώτημα «σε τι διαφέρει το επιχείρημα από τη λογική;» συνεκφέρεται με αυτό της περιγραφής του πλεονάσματος της δεσμευτικότη-τας που χαρακτηρίζει το επιχείρημα, ερώτημα για την περι-γραφή των συνθηκών δυνατότητας μιας οιονεί απαγωγικής δεσμευτικότητας, η οποία να μην είναι ταυτολογική.

Η ολιστική ερμηνεία της δεσμευτικότητας αυτής, διά της αναγωγής της στη νομοθεσία ενός «επιμέρους όλου», το οποίο ως επιμέρους λογίζεται και ως μη ταυτολογικό, ήταν, όπως εί-δαμε [βλ. παραπάνω Β2], η απάντηση της «νέας θεωρίας» στο ερώτημα αυτό. Κατ' αυτήν το επιχείρημα οφείλει τόσο την ισχύ του, όσο και το περιεχόμενο του, στο ολιστικά θεωρού-μενο γλωσσικό σύστημα που καθιστά δυνατή τη διατύπωσή του. Η οιονεί τυπική ισχύς τού επιχειρήματος εξηγείται έτσι με αναφορά σε κανονιστικές αρχές που διέπουν το σύστημα αυτό, η παράβαση των οποίων παράγει προτάσεις χωρίς νόη-μα ή λογικά παράδοξα.

Υποστηρίξαμε ότι η νέα θεωρία ακολουθεί, κατ' ουσίαν, το υπόδειγμα της αριστοτελικής. Αν αυτό ισχύει, στο πλαίσιο της αριστοτελικής θεωρίας θα πρέπει να είναι διατυπώσιμα ερωτήματα ομόλογα προς αυτά της οροθέτησης· επιπλέον θα πρέπει να είναι διερευνήσιμο, παραμερίζοντας κάποια κα-χυποψία περί αναχρονιστικής ανάγνωσης, το κατά πόσον οι

Page 72: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

ΎΛΗ ΚΑΙ ΧΡΗΣΙΣ ΤΟΥ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΟΣ 77

απαντήσεις που δίδονται σε αυτά είναι οι αντίστοιχες προς αυτές της νέας θεωρίας.

Η προβληματική της οροθέτησης εγκαινιάζεται στο αριστο-τελικό Όργανον. Στις εναρκτήριες παραγράφους των Προ-τέρων Αναλυτικών διευκρινίζονται οι τεχνικοί όροι που ανή-κουν στα συγκείμενα της αποδεικτικής επιστήμης, με πρώτη την έννοια της προτάσεως. Μετά τον «λογικό», με τη στενή έννοια του όρου, χαρακτηρισμό της προτάσεως,123 ακολουθεί η διάκριση μεταξύ αποδεικτικής και διαλεκτικής προτάσεως, η οποία διενεργείται χάρη στη χρήση πραγματολογικών όρων: στην μεν απόδειξη ο αποδεικνύων θέτει «από μόνος του» μια πρόταση, (ουκ έρωτα ό άποδεικνύς, άλλά παρ' έαντοϋ λαμ-βάνει, σχολιάζει παραφράζοντας ο Αλέξανδρος),124 ενώ στη διαλεκτική η πρότασις προϋποθέτει μια «ερώτησιν αντιφάσε-ως» που απευθύνεται στο συνομιλητή («είναι ή δεν είναι έτσι») και λαμβάνεται από την απάντησή του, δηλαδή από την επιλογή που αυτός θα κάνει ενός εκ των δύο μορίων της αντιφάσεως. Η πραγματολογική αυτή διάκριση δεν αφορά το συλλογισμό, καθ' εαυτόν ή «απλώς»: ουδέν δέ διοίσει πρός τό γενέσθαι τοϋ έκατέρου συλλογισμόν125 — από τη σκοπιά του συλλογισμού είναι αδιάφορο, το αν μια προκείμενη έχει λη-φθεί με ερώτηση ή με άλλο τρόπο: η πραγματολογική αυτή διάκριση συμπληρώνεται από μία επίσης «εξω-συλλογιστική» διαίρεση, που αναφέρεται στον επιστημικό χαρακτηρισμό των προκειμένων:126 στην απόδειξη οι προκείμενες είναι αληθείς και πρώτες, δηλαδή δεν συνάγονται από άλλες προκείμενες, ενώ στη διαλεκτική οι προτάσεις μπορεί να είναι φαινομενι-κά μόνο αληθείς ή/και «ένδοξα».

Η σχολιαστική παράδοση χρησιμοποιεί την έκφραση «έκ της χρήσεως» για την πρώτη διαίρεση, όπου η χρήσις πρέπει να νοηθεί ως κάτι το εξωτερικό και το πρόσθετο,127 ενώ για να επισημάνει τον «περιεχομενικό» χαρακτήρα της δεύτερης, την ονομάζει «κατά τήν ϋλην»,128 όπου η ύλη πρέπει να νοη-

Page 73: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

78 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

θεί σε αντιπαράθεση προς τη μορφή του συλλογισμού. Με τις διαιρέσεις εκ της χρήσεως και κατά την ύλην σχηματίζεται η αριστοτελική οροθέτηση του επιχειρήματος, στο πλαίσιο της λογικής των Αναλυτικών.

2. Το πλεόνασμα κατά την ύλην

Αντίστοιχη είναι η κατά την ύλην οροθέτηση και στο πρώτο βιβλίο των Τοπικών.

Το έργο του επιχειρήματος, σύμφωνα με την κατά την ύλην οροθέτηση, είναι η σύνδεση του προβλήματος, μέσω ενός συλλογισμού, με κάποιο ένδοξον. Ένδοξον, κατά τον ορισμό που δίδεται εδώ,129 είναι αυτό που είναι αποδεκτό είτε από όλους είτε από τους περισσότερους ή από τους σοφούς, και από αυτούς είτε από τους περισσότερους είτε από τους πιο διάσημους — και ως τέτοιο σχεδόν υποχρεωτικά αποδεκτό από οποιονδήποτε συνομιλητή.

Η συστηματική θέση του κατηγορήματος «ένδοξον» είναι στον ορισμό της διαλεκτικής προτάσεως. Ο διαλεκτικός, προ-κειμένου να ανασκευάσει τον ισχυρισμό που έχει τεθεί ως πρόβλημα, οφείλει να ξεκινήσει από μια παραδοχή του συνο-μιλητή του (την λήψιν), από την οποία πρέπει να συναγάγει την αντιφατική του προβλήματος. Η διαλεκτική πρότασις, αυτό που ο ερωτών προτείνει στον αποκρινόμενο, είναι μια ερώτησις ένδοξος, δηλαδή μια ερώτηση η οποία ενεργοποιεί το ένδοξο με τρόπο που να οδηγεί, (σχεδόν) υποχρεωτικά, τον προσδιαλεγόμενο σε αποδοχή του ισχυρισμού που περιέ-χεται σε αυτήν, όπως είναι οι ερωτήσεις «δεν είναι αγαθό η υγεία; δεν είναι προτιμότερη η αρετή; δεν είναι αδύνατον να γεννάται κάτι εκ του μη όντος;»130

Αναδεικνύεται έτσι η αναλογία του επιχειρήματος προς την απόδειξη: η απόδειξη είναι δεσμευτική, εφόσον είμαστε υποχρεωμένοι να δεχτούμε όχι μόνο την ορθότητα της συνε-

Page 74: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

ΎΛΗ ΚΑΙ ΧΡΗΣΙΣ ΤΟΥ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΟΣ 79

παγωγής που τη σχηματίζει —την ορθότητα του συλλογισμού «απλώς»— αλλά και το συμπέρασμά της, εφόσον αυτό συνά-γεται από «αληθή και πρώτα»· αντίστοιχα το επιχείρημα είναι δεσμευτικό ως προς το συμπέρασμά του, εφόσον είμαστε υπο-χρεωμένοι να δεχθούμε το ένδοξον της προτάσεώς του· η συμπλοκή δεσμευτικότητας και περιεχομένου στο επιχείρημα μοιάζει έτσι να συγκεντρώνεται στον υποχρεωτικό αυτό χα-ρακτήρα της απάντησης στην ένδοξον ερώτησιν.

Ωστόσο, η αναλογία αυτή έχει όρια· η έννοια της απόδει-ξης παρέχει ένα απλό και ασφαλές κριτήριο: εκ του αληθούς το αληθές, επιπροσθέτως και το αποδεκτό. Τα κριτήρια του ενδόξου, όπως αυτά δίδονται στα Τοπικά, είναι ασαφή και ενδέχεται να συγκρούονται μεταξύ τους. Tl συμβαίνει όταν, λ.χ., αυτό που αποδέχονται «όλοι» είναι διαφορετικό από (ή αντιφατικό προς) αυτό που αποδέχονται οι σοφοί· πώς με-τριούνται οι «περισσότεροι», πως μετριούνται οι περισσότε-ροι των σοφών;

Ο Αριστοτέλης δεν απαντά σε όλα αυτά τα ερωτήματα: δί-νει, ωστόσο μια γενική κατεύθυνση: σε περίπτωση συγκρούσε-ως υπερισχύει πάντοτε η πρότασις την οποία αποδέχονται οι πολλοί.131 Αν οι σοφοί υποστηρίζουν κάτι το παράδοξο, λ.χ., ότι η υγεία δεν είναι αγαθό (Χρύσιππος),132 αυτό δεν μπορεί να αποτελέσει διαλεκτική πρότασιν: ποιος θα ζητούσε, σε συνθήκες αγωνιστικής, να αποσπάσει από τον αντίπαλο του ως αρχική ομολογία το ότι η υγεία δεν είναι αγαθό ή ότι πρέ-πει να ασεβούμε στους γονείς μας;133 Μια τέτοια κίνηση, αν μη τι άλλο, θα ήταν λάθος τακτικής. Ο κοινός νους της δια-λεκτικής είναι το να ακολουθείς τον κοινό νου.

Δεν μπορούμε να προσδιορίσουμε πλήρως τη λειτουργία του ενδόξου στη θεωρία αυτή αν δεν προσδιορίσουμε και αυτήν του παραδόξου. Οι διαλεκτικές προτάσεις φαίνεται ότι δεν έχουν χώρο για το παράδοξο. Δεν ισχύει το ίδιο και για τα διαλεκτικά προβλήματα, όπου, ως εκ της εννοίας τους, το

Page 75: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

80 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

παράδοξο πρέπει να έχει θέση. Η διερεύνηση του διαλεκτικού προβλήματος μπορεί να αποβεί διαφωτιστική, τόσο για την έννοια του παραδόξου, όσο και γι' άυτήν του ενδόξου.

Η τυπική μορφή ενός διαλεκτικού προβλήματος στα Τοπι-κά είναι «πότερον Π ή μη Π». Το εύρος της έννοιας δεν προσ-διορίζεται ωστόσο με τυπικά κριτήρια αλλά με το πραγματο-λογικό κριτήριο του αποδεκτού: στη θέση του Π μπορεί να εί-ναι μια πρόταση η οποία δεν είναι ούτε αναμφισβήτητα απο-δεκτή ούτε καθολικώς απορριπτέα: όπως ισχύει και για τη θεωρία των Στάσεων, μόνο τα αμφιδοξούμενα, αυτά για τα οποία υπάρχει ενδεχόμενο αποδοχής και για τα δύο μόρια της διάζευξης «πότερον...», το αρνητικό και το θετικό, μπο-ρούν να είναι προβλήματα.134 Στον αρχικό ετούτο προσδιορι-σμό ο Αριστοτέλης θα επιφέρει δύο διορθώσεις, μία διεύ-ρυνση και έναν περιορισμό:

α) Η διεύρυνση κάνει χώρο για το παράδοξο: προτάσεις φανερά παράδοξες, όπου δηλαδή η άρνηση έχει όλη την απο-δοχή και η κατάφαση καθόλου, μπορούν να είναι προβλήμα-τα, εφόσον αυτός που τις έχει υποστηρίξει, ο προστάτης135

τους, είναι κάποιος διάσημος φιλόσοφος. Στρν περίπτωση αυτή το πρόβλημα ονομάζεται θέσις. Τέτοιες είναι οι θέσεις των φιλοσόφων, όπως το «ουκ έστιν αντιλέγειν» του Αντι-σθένη ή το «τα πάντα κινείται» του Ηρακλείτου. Θέσις είναι ακόμη και μία πρόταση εναντία ταΐς δόξαις, πάλι δηλαδή πα-ράδοξη, εφόσον μπορούμε να παράσχουμε επιχειρήματα υπέρ αυτής. Ο Αλέξανδρος ανάγει τον όρο «θέσις» στην αντίθεση «φύσει-θέσει»: οι παράδοξες εκφορές από τη φύση τους δεν μπορούν να είναι προβλήματα· τις κάνει προβλήματα η πα-ρέμβαση του σοφού ή του επιχειρήματος.136

β) Ο περιορισμός:

Ού δει δέ πάν πρόβλημα ουδέ πδσαν θέσιν έπισκοπεϊν, άλλ" ήν απορή-σειεν αν τις των λόγου δεομένων καί μή κολάσεως ή αισθήσεως· οί μέν

Page 76: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

ΎΛΗ ΚΑΙ ΧΡΗΣΙΣ ΤΟΥ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΟΣ 81

γαρ αποροϋντες «πότερον δεί τούς θεούς τιμάν και τους γονείς αγαπάν ή ού». κολάσεως δέονται, οι δέ «πότερον ή χιών λευκή ή οΰ». αίσθήσεως.

Ποια είναι τα κολάσεως ή αισθήσεως δεόμενα; Τα παρα-δείγματα είναι εύλογα, ωστόσο ο ορισμός της έννοιας δημι-ουργεί δυσκολίες. Η παράγραφος αυτή ακολουθεί το χωρίο στο οποίο εισάγεται η έννοια της θέσης, προς την οποία, εκ πρώτης όψεως, είναι ασυμβίβαστη: πώς είναι δυνατόν να μπορεί κανείς, αν είναι γνωστός φιλόσοφος, ή αν προσφέρει επιχειρήματα περί αυτού, να αρνηθεί την ύπαρξη κίνησης ή τη δυνατότητα του αντιλέγειν, και να μην μπορεί να αρνηθεί, έστω και στο πλαίσιο διαλεκτικής άσκησης, το ότι πρέπει να σεβόμαστε τους θεούς ή ότι το χιόνι είναι λευκό; Ποιο είναι το κριτήριο με το οποίο διακρίνουμε τις θέσεις που η διαδι-κασία αποδέχεται ως άξιες συζήτησης ή επιτρεπτές, από τις κολάσεως δεόμενες; Υπάρχει ένα έλλογο κριτήριο, πρόκειται δηλαδή για αυτοπειθαρχία της διαλεκτικής στην ιδία της νο-μιμότητα, ή αντίθετα πρόκειται για πειθαρχία που σχηματίζε-ται από κάποιον εξωτερικά επιβαλλόμενο αποκλεισμό, μια άσκηση λογοκρισίας όσον αφορά τη διατύπωση ορισμένων ερωτημάτων;

Ο Αλέξανδρος Αφροδισιεύς, στο σχολιασμό του χωρίου αυτού,137 αντιμετωπίζει δύο εκδοχές: είτε ότι οι εκφορές αυ-τές εμπίπτουν στον ορισμό του προβλήματος, και της θέσης, αλλά δεν αξίζει κανείς να ασχοληθεί με αυτές, είτε ότι οι εκ-φορές αυτές δεν πρέπει καν να θεωρούνται προβλήματα (ούδ' ολως τα τοιαντα προβλήματα διαλεκτικά) — και ασχολείται κυρίως με τη δεύτερη. Υποστηρίζει ότι όταν μια εκφορά του τύπου «πότερον Π ή μη Π», έχει το ένα μόριο της αντιφάσε-ώς της τόσο «άδοξον», τόσο μη αποδεκτό, ώστε ο υποστηρι-κτής του να χρειάζεται τιμωρία και όχι επιχείρημα, τότε δεν μπορούν να διατυπωθούν επιχειρήματα ούτε για το έτερο μό-ριο — για τον ακριβώς αντίστροφο λόγο: το εναντίον μιας

Page 77: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

78 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

απόλυτα μη αποδεκτής πρότασης είναι τόσο ένδοξον, τόσο αποδεκτό,138 που δεν μπορεί κανείς να πει τίποτε υπέρ αυτού. Αν το οϋ δει τούς θεούς τιμάν δεν μπορεί να είναι πρόβλημα, ως εξαρχής άδοξον, το ίδιο ισχύει και για το δει τούς θεούς τιμαν· το τελευταίο αυτό δεν μπορεί να υποστηριχθεί, δεν μπορεί να «δειχθεί», διότι είναι πολύ πιο ένδοξον από οτιδή-ποτε θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για την υποστήριξή του: ό,τι επιχείρημα και να παράσχει κανείς υπέρ αυτού, θα υπολείπεται πάντα σε ισχύ της «προειλημμένης πίστεως» που το περιβάλλει.

Το μηχανικό μοντέλο που μπορεί κανείς να ανακατασκευά-σει, ακολουθώντας το σχόλιο του Αλεξάνδρου, είναι, τρόπον τινά, η «μετάγγιση του ενδόξου». Ένας διαλεκτικός συλλογι-σμός μεταγγίζει την ισχύ του ενδόξου από μια εκφορά-αφετη-ρία (= πρότασις) σε μια εκφορά-απόληξη (= πρόβλημα)· δεν έχει νόημα η μετάγγιση, αν η απόληξη έχει περισσότερο ένδο-ξο, από ό,τι δύναται να έχει οποιαδήποτε αφετηρία· οι αντίθε-τες των εκφορών που δεν μπορούν να επιλεγούν ως προβλή-ματα επειδή είναι άδοξα, τα έτερα μόρια των αντιφάσεων του πότερον, δεν μπορούν ούτε αυτές να επιλεγούν ως προβλήμα-τα διότι, όπως θα σημειώσει ο Αλέξανδρος, μπορούν να είναι μόνο προτάσεις: πρότασις [...] εστί διαλεκτική τό αντικείμενον τ φ κολάσεως δεομένφ μορίφ τον προβλήματος.

Προκύπτει έτσι ένας καταμερισμός και μια ιεράρχηση των εκφορών στη διαλεκτική, τα οποία σχηματίζουν το ίχνος ενός συστήματος. Θα πρέπει να παραστήσουμε το σύστημα αυτό ακολουθώντας το ίχνος του, χωρίς δηλαδή αξίωση περισσότε-ρης σαφήνειας από όση πραγματικά επιτρέπουν τα κείμενα του Αριστοτέλη και του Αλεξάνδρου. Η ιεράρχηση των εκφο-ρών μπορεί έτσι να παραβληθεί προς αυτήν ενός αξιωματικού συστήματος — άλλωστε, ο όρος «προειλημμένον», στα κείμε-να εκείνης της περιόδου, είναι χαρακτηριστική της διαφορο-ποίησης των αξιωμάτων από τις παράγωγες προτάσεις.139 Το

Page 78: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

ΎΛΗ ΚΑΙ ΧΡΗΣΙΣ ΤΟΥ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΟΣ 79

ένδοξον είναι το ανάλογον του αξιώματος, εφόσον είναι μια πρόταση μη αναλυτική, η οποία όμως έχει την πρόσθετη αξία που της δίνει το ότι είναι ένα από τα φέροντα στοιχεία ενός συνόλου συστήματος πεποιθήσεων, δηλαδή της οποίας η μη αποδοχή συνεπάγεται το κόστος της μη αποδοχής ολόκληρου του συστήματος αυτού. Ωστόσο πρόκειται εδώ για μια ευρετι-κή αναλογία, η οποία δεν συνιστά πλήρη λογικό χαρακτηρι-σμό. Δεν μπορούμε, λ.χ., να προσδιορίσουμε αν το σύστημα αυτό είναι επαρκές για να καταστήσει επικρίσιμες140 τις προ-τάσεις του.

Το ίχνος που διαθέτουμε μας επιτρέπει να χαρακτηρί-σουμε το σύστημα ως μερικό-τοπικό· αυτό προκύπτει ήδη από το ότι δεν επιτρέπει σε ορισμένες εκφορές να λειτουργούν ως προβλήματα, όχι επειδή τις χαρακτηρίζει ως εσφαλμένες, αλ-λά ως μη διατυπώσιμες στο πλαίσιο του. Εφόσον τα ένδοξα δεν είναι «πρώτα», όπως οι προκείμενες του αποδεικτικού συλλογισμού, παραμένει λογικά ανοιχτό το ενδεχόμενο να υπάρχουν, πλάι στο σύστημα αυτό, άλλα συστήματα, στα οποία οι αποκλειόμενες εκφορές να είναι διατυπώσιμες στη θέση του προβλήματος. Σε ένα σύστημα πεποιθήσεων, λ.χ., στο οποίο οι θεοί λογίζονται ως ανθρώπινα τεχνήματα, το πότερον δει τούς θεούς τιμάν ή οϋ είναι κανονικά διατυπώσι-μο ως πρόβλημα.

Μπορούμε ακόμη να παρατηρήσουμε, σε αυτή τη συνά-φεια, ότι η διαφορά των συστημάτων είναι δυνατόν να εκ-φραστεί ως διαφορά στη νοηματοδότηση των όρων τους ή ορισμένων βασικών τους όρων. Το σύστημα που βλέπει τους θεούς ως ανθρώπινα τεχνήματα, ορίζει διαφορετικά τον όρο «θεός» από το σύστημα που προϋποθέτει το κείμενο των Το-πικών. Ή ακόμη, μπορούμε να υποθέσουμε ένα σύστημα, στο οποίο το καθοριστικό για το χιόνι να είναι το ότι γίνεται από το νερό. Σε ένα τέτοιο σύστημα αναφέρεται ο Σέξτος ο Εμπει-ρικός, και δη σε συγκείμενα διαλεκτικής, όταν λέει ότι ο Ava-

Page 79: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

84 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

ξαγόρας ανασκεύαζε τη θέση ότι το χιόνι είναι λευκό: αφού το χιόνι είναι παγωμένο νερό, το δε νερό είναι μαύρο(!), και το χιόνι είναι μαύρο.141

Η επικοινωνία παρόμοιων επιμέρους συστημάτων συνί-σταται στη δυνατότητα που έχει το καθένα από αυτά να κα-ταστήσει προβλήματα τις προτάσεις του άλλου. Ο περιορι-σμός που εισάγει ο Αριστοτέλης στη διατύπωση των προβλη-μάτων, και η υπεράσπισή του από τον Αλέξανδρο, αυτήν ακριβώς τη δυνατότητα αποκλείει. Το καθένα από αυτά μένει κλεισμένο στην ταυτότητά του. Η ταυτότητα αυτή είναι και σημασιολογική: ο διάλογος μεταξύ των διαφορετικών αυτών συστημάτων δεν θα ικανοποιούσε τη συνθήκη της διατήρησης της ταυτότητας, την οποία, όπως είδαμε, εκφράζει ο ορισμός του συλλογισμού στους Σοφιστικούς Ελέγχους, εφόσον μετα-ξύ προτάσεων και προβλημάτων θα υπήρχαν, από συνομιλη-τή σε συνομιλητή, διαφορετικές νοηματοδοτήσεις. Αυτό που ο ορισμός του συλλογισμού αποτρέπει, σε συγκείμενα διαλεκτι-κής, είναι το ενδεχόμενο να ερμηνεύεται το ένα σύστημα με τους όρους του άλλου. Σε συγκείμενα διαλεκτικής, ο ορισμός αυτός καταλήγει σε αρχή της διαφύλαξης της ταυτότητας, της μη επικοινωνίας μεταξύ των επιμέρους συστημάτων.

Το σύστημα που ιχνογραφείται έτσι είναι ολιστικό· το «πλεόνασμα» δεσμευτικότητας ενός επιχειρήματος εξηγείται με την αναγωγή του στις προτάσεις, που είναι συνάμα και οι «φύλακες» της σημασίας που αποδίδει το σύστημα στους όρους του, δηλαδή της μερικής και τοπικής ταυτότητας του συστήματος. Το επιχείρημα είναι δεσμευτικό ως μέρος ενός τέτοιου συστήματος, και χάρη σε αυτό.

Ο Αλέξανδρος κατορθώνει να απαλλάξει τον αριστοτελικό περιορισμό στη διατύπωση των προβλημάτων από την υπο-ψία ότι εκφράζει μια εξωτερική παρέμβαση στη διαλεκτική, μια λογοκρισία- διατυπώνει, σχηματικά, μια «λογική του εν-δόξου», η οποία τονίζει την όψη της μερικότητας-τοπικότη-

Page 80: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

ΎΛΗ ΚΑΙ ΧΡΗΣΙΣ ΤΟΥ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΟΣ 85

τας του επιχειρήματος, και η οποία δεν έρχεται «από έξω», αλλά είναι ανάπτυγμα της εσωτερικής νομιμότητας της διαλε-κτικής. Συζητώντας την έννοια του παραδόξου, καταλήγει στο να διευκρινίσει την έννοια του ενδόξου, ως ολιστικού. Αυτό που ο σχολιασμός, ωστόσο, αφήνει χωρίς εξήγηση είναι το ποια είναι η νομιμότητα της διατύπωσης των θέσεων στη διαλεκτική. Το σχόλιο κλείνει με μια φράση, η οποία συνοψί-ζει τη συζήτηση — και κατά ενδιαφέροντα τρόπο απηχεί τη θεωρία των Στάσεων (άσύστατα [...] τά την εις ετερον των άντικειμένων επιχείρησιν αφηρημένα — είναι ασύστατο όταν έχουμε ένα ζεύγος εναντίων, για ένα από τα μέλη του οποίου δεν είναι δυνατόν να αναπτυχθεί επιχείρημα)·142 αυτή η γενι-κή αρχή, καθώς και η ανάλυση που προηγείται, κατατάσσει στα ασύστατα όλα τα προβλήματα που εμπλέκουν κάποιο πα-ράδοξο, δηλαδή όλες τις θέσεις. Η ανάπτυξη της νομιμότητας του ενδόξου, ως τοπικής, αφήνει εκτός εννοίας, θεωρητικά αδικαιολόγητο, κάτι που ανήκει στην πρακτική, δηλαδή στο αντικείμενο, της διαλεκτικής. Η διαλεκτική μοιάζει έτσι να εί-ναι υποχρεωμένη να δεχτεί τη διατύπωση θέσεων, μια υπο-χρέωση που δεν προκύπτει από τη θεωρητική δικαιολόγηση που μπορεί να σχηματίσει για τον εαυτό της, αλλά τής επι-βάλλεται από έξω — από ένα «έξω» διαφορετικό, είναι αλή-θεια, από αυτό της λογοκρισίας: από το αντικείμενο της.

3. Ο πλεονασμός εκ της χρήσεως

Το τελευταίο (Θ) βιβλίο της κυρίως πραγματείας των Τοπι-κών είναι το βιβλίο της χρήσεως — των στοιχείων, των διαι-ρέσεων και των μεθόδων που παραδίδονται στα προηγούμενα επτά βιβλία.143 Σε αυτό δίδονται οδηγίες τακτικού και διαδι-καστικού χαρακτήρα: πώς να διατυπώνονται τα ερωτήματα έτσι ώστε να είναι αποτελεσματικά, από τι, και πώς, πρέπει να φυλάγεται ο αποκρινόμενος, με ποια κριτήρια αποτιμώ-

Page 81: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

86 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

νται οι διαλεκτικές συζητήσεις, πώς πρέπει να προγυμνάζεται ο διαλεκτικός. Εκ της χρήσεως γίνεται εδώ και η οροθέτηση του επιχειρήματος από το συλλογισμό: η διαφορά τους προ-κύπτει όταν συγκριθεί το έργο του διαλεκτικού με αυτό του φιλοσόφου, ειδικότερα, όταν συγκριθεί η προετοιμασία του καθενός για το έργο του.

Η προετοιμασία ενός διαλεκτικού ακολουθεί τα εξής στά-δια: α) πρώτα θα πρέπει να βρει τον τόπο (δηλαδή τον λογικό νόμο) με βάση τον οποίο θα επιχειρηματολογήσει· β) μετά πρέ-πει να σχηματίσει τα ερωτήματα που αντιστοιχούν στο συλλο-γισμό του, και να τα βάλει σε τάξη· γ) θα πρέπει να θέσει τα ερωτήματα αυτά στον προσδιαλεγόμενο: καί τρίτον ειπείν [...] ταϋτα πρός έτερον. Το πρώτο στάδιο της προετοιμασίας είναι το ίδιο για τον διαλεκτικό και για τον φιλόσοφο: μέχρι μέν οΰν τοϋ εύρείν τόν τόπον ομοίως τοϋ φιλοσόφου καί τοϋ δια-λεκτικού ή σκέψις· η διαφοροποίηση αρχίζει από το στάδιο (β), εφόσον αυτό ήδη αποβλέπει στο (γ) — εφόσον δηλαδή ο διαλεκτικός σχηματίζει τα ερωτήματά του έχοντας ήδη κατά νου τον προσδιαλεγόμενο, το πώς θα του μιλήσει, αποτελε-σματικά. Η διαφορά μεταξύ φιλοσόφου και διαλεκτικού είναι στο ότι ο πρώτος σκέφτεται «καθ' εαυτόν», από μόνος του, ενώ ο διαλεκτικός, από κάποια στιγμή της προετοιμασίας του, είναι στραμμένος προς έτερον. Καθ' εαυτόν ο φιλόσοφος δια-τυπώνει λιγότερες προτάσεις από το διαλεκτικό: όσες είναι αναγκαίες για να σχηματιστεί ο συλλογισμός·144 ο διαλεκτικός δεν μπορεί να αρκεστεί σε αυτές: το ότι απευθύνεται σε κά-ποιο συνομιλητή, τον υποχρεώνει να διατυπώσει περισσότερες φράσεις από όσες είναι λογικά αναγκαίες: παρά τας αναγκαί-ας, τις χαρακτηρίζει ο Αριστοτέλης. Οι περίσσιες145 φράσεις είναι τεσσάρων ειδών: αυτές που θα χρειαστούν για να σχη-ματιστεί μια επαγωγή, έτσι ώστε να γίνει αποδεκτή μια καθο-λική πρόταση, αυτές που χρειάζονται για να αυξηθεί ο όγκος του λόγου, αυτές που αποβλέπουν στην απόκρυψη του συμπε-

Page 82: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

ΎΛΗ ΚΑΙ ΧΡΗΣΙΣ ΤΟΥ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΟΣ 87

ράοματος [βλ. πιο πάνω ΑΙ] και αυτές που θα χρειαστούν για να καταστεί ο λόγος σαφέστερος.

Η οροθέτηση κατά την ύλην διαφοροποιεί τη διαλεκτική από την αποδεικτική πάνω σε ένα κοινό και για τις δύο έδα-φος: ανήκουν και οι δύο στο γένος του συλλογισμού. Η εκ της χρήσεως διατυπώνεται με όρους σημασιολογικούς, σαν μια συνωνυμία: ο διαλεκτικός και ο επιστήμων, ο φιλόσοφος, λέγουν το ίδιο, ο διαλεκτικός όμως το λέγει με περισσότερα λόγια: η διαλεκτική είναι ένας πλεονασμός.

Ο Αλέξανδρος σχολιάζοντας το χωρίο, θα το παραλληλίσει προς αυτό που πιο πάνω [βλ. Γ2] χαρακτηρίσαμε ως πραγμα-τολογικά προσανατολισμένο σχηματισμό των εννοιών της ρη-τορικής: ο διαλεκτικός θα πρέπει να λάβει υπόψη του το σε ποιον απευθύνεται, όπως ο ρήτορας· η διαλεκτική ερώτησις εί-ναι ανάλογη της ρητορικής φράσεως, συνώνυμο εδώ της λέξε-ως, του τρόπου παρουσίασης και της λεκτικής διακόσμησης.146

Η αριστοτελική οροθέτηση είναι μια κίνηση σύνθετη· κατά την πρώτη της στιγμή επιδιώκει την ανάκτηση του επιχειρή-ματος από τη σοφιστική, πράγμα που, όπως είδαμε, φέρνει το επιχείρημα πολύ κοντά στη λογική- η πλησιότης που σχηματί-ζεται έτσι, είναι αυτή που δημιουργεί την ανάγκη μιας δεύτε-ρης, διορθωτικής κίνησης, της οροθέτησης αυτή τη φορά από τη λογική. Η εκ της χρήσεως οροθέτηση συνθέτει τις δύο αυτές κινήσεις: διαφοροποιεί το επιχείρημα από το λογικώς αναγκαίο, εκεί ακριβώς που η πρώτη κίνηση θα μπορούσε να ακυρώνεται, στο πεδίο της ομιλίας, του απευθύνεσθαι, της γλώσσας — δηλαδή στο πεδίο όπου κυριαρχεί η σοφιστική, έτσι όπως κατανοούν ο Πλάτων και ο Αριστοτέλης την έν-νοια αυτή- ταυτόχρονα, ακριβώς ως γλωσσικό, ονομάζει το επιχείρημα πλεονασμό του λογικού, κάτι δηλαδή που διαφέ-ρει από τη λογική αναγκαιότητα ανήκοντας και υπαγόμενο σε αυτήν, όπως ανήκει ο τρόπος στην κυριολεξία: ως κάτι που πρέπει να είναι δυνατόν να ελέγχεται από αυτήν.

Page 83: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

84 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

Η οροθέτηση αυτή είναι υπερβολικά δραστική· προκειμένου να διαφοροποιήσει το επιχείρημα από τη λογική, χωρίς να το παραδώσει στη σοφιστική, υποχρεώνεται να το υποβιβάσει σε απλή τεχνική της παρουσίασης, που δεν έχει καμία δική της παραγωγικότητα, σε κάτι το απλώς γλωσσικό (φράσις).

Η εμμονή στην επιμέρους ταυτότητα, κατά τον εννοιακό προσδιορισμό του ενδόξου, υποχρεώνει την αριστοτελική θε-ωρία να αφήσει έξω από την έννοια της διαλεκτικής, σαν υπόλοιπο, κάτι που αν δούμε τη δραστηριότητα αυτή από την πλευρά του αντικειμένου, της είναι κατεξοχήν ουσιώδες: το παράδοξο ή τη δυνατότητα διατύπωσης θέσεων. Η έννοια της διαλεκτικής που σχηματίζεται έτσι διαψεύδεται από το αντι-κείμενο της. Τίθεται το ερώτημα αν κάτι το ανάλογο ισχύει και για την οροθέτηση εκ της χρήσεως: είναι συμβατό το αντι-κείμενο της διαλεκτικής, δηλαδή το έργο της, με το χαρακτη-ρισμό της ως πλεονασμού;

4. Μεταβιβάζειν

Σύμφωνα με το πρώτο βιβλίο των Τοπικών,w η πραγματεία εί-ναι χρήσιμη σε τρία πράγματα: για τη διανοητική εξάσκηση (προς γνμνασίαν), για τη διεξαγωγή των συζητήσεων (προς τάς εντεύξεις), για τις φιλοσοφικές επιστήμες (πρός τάς κατά φι-λοσοφίαν έπιστήμας). Σε καμία από τις τρεις αυτές μορφές του έργου της η διαλεκτική δεν είναι εύκολο να περιορισθεί σε επι-μέρους τοπικά συστήματα πεποιθήσεων. Η «γυμνασία» είναι η δυνατότητα της άσκησης στο παράδοξο, το αντίστοιχο της έν-νοιας της ακαδημαϊκής ελευθερίας· η λέξη, και η έννοια, παρα-πέμπουν ευθέως στον πλατωνικό Παρμενίδη, όπου μέσα στο οικείο περιβάλλον της πλατωνικής «σχολής» επιτρέπεται η ανασκευή της θεωρίας των ιδεών, σαν να επρόκειτο για ένα το-πικό σύστημα πεποιθήσεων, από τον περιορισμό του οποίου πρέπει κανείς να βγει, προκειμένου να φιλοσοφήσει.148 Αντί-

Page 84: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

ΎΛΗ ΚΑΙ ΧΡΗΣΙΣ ΤΟΥ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΟΣ 89

στοιχη έξοδο ουνυστά η χρησιμότητα της διαλεκτικής για τις φιλοσοφικές επιστήμες: αν λαμβάνουμε ως αφετηρία τις οικεί-ες σε κάθε φιλοσοφική επιστήμη αρχές, είναι αδύνατον να πού-με οτιδήποτε για την επιστήμη αυτή, εφόσον οι αρχές της εκ-φέρονται ως πρώτες, δηλαδή ως πρωταρχική πηγή της νομιμο-ποίησης του λόγου. Μόνο η διαλεκτική μπορεί να ελέγξει τη νομιμοποίηση αυτή, ακριβώς επειδή δεν δεσμεύεται από αυτές τις οικείες αρχές. Τέλος, η χρησιμότητα για τη διεξαγωγή των συζητήσεων έγκειται στη δυνατότητα που μας δίνει η διαλεκτι-κή να μιλήσουμε προς τους μη ειδικούς, προς τους πολλούς, ξεκινώντας από τις δικές τους πεποιθήσεις (ουκ εκ των αλλό-τριων άλλ' εκ των οικείων δογμάτων), μετασχηματίζοντας εκεί-νες από τις απόψεις τους που δεν μας φαίνονται ορθές: μετα-βιβάζοντες δ η αν μή καλώς φαίνωνται λέγειν ήμΐν. Η αναφο-ρά στο έργο της διαλεκτικής εμφανίζει την τέχνη αυτή ως προ-ϋποθέτουσα την ελευθερία κίνησης μεταξύ του οικείου και του αλλοτρίου, ως δυνατότητα μη συμμόρφωσης προς την επιμέ-ρους ταυτότητα, ως παράβαση της τοπικής νομιμότητας.

Μεταφράσαμε, πρόχειρα, το «μεταβιβάζοντες» ως «μετα-σχηματίζοντας». Υπάρχει μια χαρακτηριστική δυσκολία στη μετάφραση του ρήματος αυτού, αν κρίνουμε τουλάχιστον από τις αποδόσεις που έχουν προταθεί έως τώρα: έτσι, ο Pickard-Cambridge μεταφράζει: «we shall meet them on the ground not of other people's convictions but of their own, while we shift the ground of any argument that they appear to us to state unsoundly».149

Ο J. Brunschwig: «Quand nous voudrons les persuader de renoncer à des affirmations qui nous paraîtront manifestement inacceptables».150

Ο P. Gohlke «... wobei man sie abzuändern zwingt, was sie einem nicht richtig zu behaupten scheint».151

Ο Η.Π. Νικολούδης: «ανασκευάζοντας καθετί που θα μας φαινόταν ότι δεν λέγεται καλώς».152

Page 85: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

90 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

Το ρήμα αυτό, λιγότερο συχνό στην αρχαία, και πιο εξει-δικευμένο στη χρήση του, από ό,τι το αντίστοιχο του στη νέα ελληνική, σημαίνει κυριολεκτικά: μεταβάλλω τη θέση ενός πράγματος, κάνω κάποιον να αλλάξει κατεύθυνση: ένας αφη-γητής μεταβιβάζει τον λόγον, οδηγεί το λόγο, και μαζί και τον αναγνώστη του, σε διαφορετική κατεύθυνση·153 ένας θεωρητι-κός μεταβιβάζει τη διάνοιά μας, όταν, χρησιμοποιώντας μια αναλογία, συνδέει μια έννοια με μια άλλη ή βάζει μια έννοια στη θέση μιας άλλης.154 Ήδη στην κυριολεκτική χρήση του όρου υπάρχει μια έννοια δόλου ή βίας, ένα «παρά τη θέληση του μεταβιβαζομένου»: έτσι, ο Δίας μεταβιβάζει, δηλαδή μετα-φέρει παρά τη θέλησή της, την Αίγινα, θυγατέρα του Ασωπού, από Φλιούντος εις Οινώνην διά της Κορίνθου — πρόκειται για αρπαγή και για τέχνασμα, το οποίο ο Σίσυφος αποκαλύ-πτει στον Ασωπό-155 μεταβίβαση είναι η μετάφραση, αλλά και η ερμηνεία που διαστρέφει το νόημα ενός λόγου.156 Κατά τον Μάξιμο, στο Περί των αλντων αντιθέσεων, ένας τρόπος να αντιμετωπίσεις μια άλυτη αντίθεση, την οποία προβάλλει ο αντίδικος σου, είναι να μεταβιβάσεις το δικαστή σε άλλη αντίθεση, να αλλάξεις λαθραία το αντικείμενο του λόγου.157

Το μεταβιβάζειν είναι μετατόπιση τινός, με απόφαση κάποι-ου άλλου, και με ανοιχτό το ενδεχόμενο να χρησιμοποιηθεί για τη μετατόπιση αυτή η βία, ο δόλος ή κάποιας μορφής απάτη.

Ο locus classicus, που καθόρισε τη χρήση του όρου σε συγκείμενα σχετικά προς τη ρητορική και τη σοφιστική, είναι το χωρίο του πλατωνικού Φαίδρον,158 όπου ο ρήτορας ή/και ο διαλεκτικός (οι δύο τέχνες συμφύρονται στον Φαιδρό) πα-ρουσιάζεται ως αυτός που μπορεί, εκμεταλλευόμενος ανεπαί-σθητες διαφορές και ομοιότητες να μεταβιβάζει, ανεπαισθή-τως, το ον στο μη ον, το αληθές στο ψευδές και το ένα πράγ-μα στο αντίθετο του, εξαπατώντας με τον τρόπο αυτό τους ακροατές του. Πρέπει κανείς να γνωρίζει καλά την ομοιότητα και τη μη ομοιότητα, προκειμένου αφενός να μπορεί να εξα-

Page 86: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

ΎΛΗ ΚΑΙ ΧΡΗΣΙΣ ΤΟΥ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΟΣ 91

πατήσει αποτελεσματικά, παραλλάσσοντάς τες, και αφετέρου να μπορεί να αποφύγει το να πέσει ο ίδιος θύμα εξαπάτησης· η καλή αυτή γνώση της ομοιότητας και της διαφοράς είναι η φιλοσοφία. Προϋπόθεση αυτής της τέχνης, υποστηρίζει ο Πλάτων, είναι η φιλοσοφία, ως γνώση της ομοιότητας και της μη ομοιότητας, της ταυτότητας και της διαφοράς.

Η κίνηση αυτή του Πλάτωνα, κατά την οποία, την ίδια στιγμή που ορίζει τη σοφιστική/ρητορική, την αναγνωρίζει ως ελεγχόμενη από την ταυτότητα, δηλαδή τη φιλοσοφία, είναι παρόμοια με την κίνηση της εκ της χρήσεως οροθέτησης του Αριστοτέλη, και προφανώς το πρότυπο της. Η εκ της χρήσε-' ως οροθέτηση, και το πλατωνικό της πρότυπο, σχηματίζουν το ερμηνευτικό πλαίσιο το οποίο μπορεί να δικαιολογήσει αυτή την περιγραφή της χρησιμότητας της διαλεκτικής, που με την πρώτη ματιά ξενίζει, έτσι όπως διατυπώνεται με όρους που παραπέμπουν στην εξαπάτηση.

Το μεταβιβάζειν δεν τηρεί την αρχή της ταυτότητας: είναι μια παράφραση (ή μια σειρά από παραφράσεις) των λεγομένων του συνομιλητή, η οποία παραλλάσσει ανεπαίσθητα το νόημά τους, έτσι ώστε να μπορέσουν να ενταχθούν σε ένα τοπικό σύ-στημα και να δειχθούν, λ.χ., ως αντιφατικές προς τα ένδοξά του. Αυτό που δικαιολογεί την παράφραση, και την παράβαση της αρχής της ταυτότητας, είναι το ότι γίνεται χάριν του αλη-θούς και του ταυτού: αν ο προσδιαλεγμένος δεν συμφωνεί μα-ζί μας, αν δηλαδή οι απόψεις του εντάσσονται σε διαφορετικό σύστημα ενδόξων από το αληθές, θα πρέπει να θεωρήσουμε ότι η διαφορά αυτή είναι φαινομενική: το σύστημα ενδόξων που φέρει τις απόψεις του, είναι στην πραγματικότητα το αληθές, εκπεφρασμένο με τρόπο ασαφή και συγκεχυμένο — θα πει ο Αριστοτέλης στα Ηθικά Ευδήμεια, προς υποστήριξιν αυτής ακριβώς της «μεθόδου» τού μεταβιβάζειν.159 Έργο του διαλε-κτικού είναι το να μετασχηματίσει τους λόγους του συνομιλη-

Page 87: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

92 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

τή του, έτσι ώστε να αποσαφηνίσει την αλήθεια, που κατά συγκεχυμένο τρόπο περιέχεται σε αυτά.

Πιο πάνω [Δ2] υποστηρίξαμε ότι ο προσδιορισμός της έν-νοιας του ενδόξου αποκλείει την επικοινωνία μεταξύ διαφο-ρετικών συστημάτων ενδόξων, πράγμα που έρχεται σε αντίθε-ση με αυτό που τα Τοπικά δεν μπορούν παρά να αναγνωρί-σουν ως έργο της διαλεκτικής: τη διατύπωση, λ.χ., προβλημά-των ως θέσεων, ή τη δυνατότητα «εξόδου» από τις επιμέρους τοπικότητες. Η αντίθεση αυτή είναι αντινομία: οι κανόνες που συγκροτούν την έννοια της διαλεκτικής είναι αντίθετοι προς τους κανόνες που εκφράζονται με τον προσδιορισμό του αντικειμένου της. Το μεταβιβάζειν και το πλαίσιο συγκει-μένων στο οποίο αυτό εντάσσεται, επιδιώκουν να είναι μια διόρθωση της αντινομίας αυτής. Θα εξετάσουμε, πιο κάτω, το αν πράγματι τα κενά της αριστοτελικής θεωρίας μπορούν να επιδιορθωθούν με τον τρόπο αυτό. Μπορούμε ωστόσο, ήδη από τώρα, να παρατηρήσουμε ότι η επιδίωξη αυτή δημιουργεί δύο ειδών προβλήματα: α) το επιχείρημα δεν μπορεί ποτέ να είναι αναλυτικά άμεμπτο, επομένως, στο πλαίσιο αυτής της οπτικής και με τα κριτήριά της, είναι εξ ορισμού κάτι το ελ-λειμματικό· μια ελεγχόμενη απόκλιση δεν παύει να είναι από-κλιση, β) η επικοινωνία με το έτερον δεν μπορεί να επιτευχθεί παρά μόνο διά της ακυρώσεώς του, ως πραγματικά ετέρου. Το έτερον πρέπει εδώ να θεωρηθεί ως συγκεχυμένη και ασα-φής μορφή του ταυτού. Ο χαρακτηρισμός του επιχειρήματος ως πλεοναστικής μορφής του συλλογισμού τελικά προϋποθέ-τει την αναγωγή της ίδιας της ετερότητας σε πλεοναστική μορφή της ταυτότητας.

5. Η σοφιστική στη διαλεκτική

Η διερεύνηση της οροθέτησης στα Τοπικά μπορεί να συνοψι-σθεί ως εξής: η διαλεκτική θεωρία επιδιώκει να είναι ένα σύ-

Page 88: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

ΎΛΗ ΚΑΙ ΧΡΗΣΙΣ ΤΟΥ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΟΣ 93

στημα σχηματισμένο με τέτοιο τρόπο, ώστε να δικαιολογεί τη διαλεκτική πρακτική ως απόκλιση από αυτό. Το χαρακτηρι-στικότερο, ίσως, δείγμα παρόμοιας αποκλίνουσας πρακτικής είναι ο «σοφιστικός τόπος» τον οποίο ο Αριστοτέλης προτεί-νει στο δεύτερο βιβλίο των Τοπικών.

Υπάρχει και ο σοφιστικός τρόπος, το να οδηγούμε [τη συζήτηση] εκεί όπου είναι εύκολο να βρούμε επιχειρήματα- αυτό κάποτε είναι ανα-γκαίο, κάποτε φαινομενικά αναγκαίο, ενώ υπάρχουν και περιπτώσεις όπου δεν είναι ούτε αναγκαίο ούτε φαινομενικά αναγκαίο.160

Ο σοφιστικός τόπος είναι μια μετάθεση του προβλήματος: ο διαλεκτικός επιχειρηματολογεί για κάτι διαφορετικό από αυτό που έχει τεθεί εξαρχής. Η διαφοροποίηση του σοφιστι-κού τόπου, με κριτήρια τη φαινομενικότητα και την αναγκαι-ότητα, μια διαφοροποίηση που θέλει τα κατηγορήματα «σοφι-στικός» και «αναγκαίος» να συνυπάρχουν, και αφήνει να εν-νοηθεί ότι μπορεί να υπάρχει «σοφιστικό» που να μην είναι φαινομενικό, είναι κάθε άλλο παρά αυτονόητη. Θα επιχειρή-σουμε να εκθέσουμε τις διακρίσεις αυτές ακολουθώντας, και εδώ, τα παραδείγματα του Αλεξάνδρου, ο οποίος σχολιάζει εν εκτάσει το χωρίο.161

α) Αναγκαίον. Έστω, ως πρόβλημα, η υποστήριξη (κατα-σκευή) του ότι η ηδονή είναι αγαθόν, και ο ερωτών θέλει να χρησιμοποιήσει, ως προκείμενη για την υποστήριξη αυτή τη διαλεκτική πρόταση το «καθετί που είναι κατά φύσιν είναι αγαθόν» — πρόταση που ο αποκρινόμενος δεν αποδέχεται. Ο ερωτών μπορεί, στην περίπτωση αυτή, να ανοίξει μια νέα σει-ρά επιχειρημάτων, η οποία να αποβλέπει ειδικά στην υποστή-ριξη αυτής της προτάσεως. Η χρήση του τόπου χαρακτηρίζε-ται εδώ αναγκαία, εφόσον αυτός αποσκοπεί στην υποστήριξη μιας πρότασης η οποία είναι αναγκαία προϋπόθεση της κατα-σκευής του αρχικού προβλήματος.

β) Φαινόμενον αναγκαίον. Φαινομενικά αναγκαία είναι η

Page 89: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

94 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

χρήση του σοφιστικού τόπου, όταν ο ερωτών κάνει λόγο για ένα στοιχείο, το οποίο περιέχεται μεν στη διατύπωση του προβλήματος, δεν συντελεί, ωστόσο, ή δεν φαίνεται εκ πρώ-της όψεως να συντελεί, στην κατασκευή ή την ανασκευή του: όταν το πρόβλημα, λ.χ., είναι το αν ο κόσμος είναι σφαιροει-δής ή όχι, και ο ερωτών επιχειρηματολογεί για το αν ο κό-σμος είναι ένας ή όχι, ή για το αν είναι αιώνιος ή όχι.

γ) Ούτε φαινόμενον ούτε αναγκαίον. Τέλος, ούτε φαινομε-νική ούτε αναγκαία είναι η χρήση, όταν ο ερωτών μεταθέτει το λόγο εκεί όπου έτυχε να έχει επιχειρήματα, χωρίς να υπάρ-χει κανένα, ούτε καν φαινομενικό, σημείο επαφής με το αρχι-κό πρόβλημα: αν, λ.χ., επιχειρηματολογεί για την ύπαρξη ή του κενού, ενώ το αρχικό πρόβλημα είναι αν μόνο το καλόν είναι αγαθόν.

Είναι σαφές ότι η χρήση του όρου «σοφιστικός» είναι εδώ προβληματική· αυτό που ονομάζεται έτσι, είναι, τουλάχιστον στην περίπτωση (α), η διερεύνηση των προϋποθέσεων ενός προβλήματος, μια κίνηση που μοιάζει να είναι η κατεξοχήν υγιής διαλεκτική πρακτική. Εξάλλου οι λογικές σχέσεις που διέπουν τις περιπτώσεις-(α) και (β) είναι τόσο διαφορετικές από αυτές που διέπουν την τρίτη, ώστε να μην είναι άμεσα κα-τανοητή η υπαγωγή και των τριών στην ίδια κατηγορία ή ο χα-ρακτηρισμός τους με τον ίδιο όρο, όποιος και αν είναι αυτός.

Ο σχολιασμός του Αλεξάνδρου αναπαράγει τις παραπάνω απορίες. Το εισαγωγικό τμήμα του σχολίου αρχίζει με την «ι-στορική» δικαιολόγηση της χρήσης του όρου «σοφιστικός»· ως παράδειγμα δίδεται η τακτική του Πρωταγόρα, στον ομώ-νυμο πλατωνικό διάλογο, ο οποίος «ξέφευγε από την κατά ερώτηση και απόκριση συζήτηση του προβλήματος, πότε αφη-γούμενος μύθους, πότε μιλώντας για ποιήματα». Αμέσως με-τά ο Αλέξανδρος παρατηρεί ότι, ωστόσο, «το να μεταβαίνει κανείς από το αρχικό πρόβλημα σε κάτι άλλο (επί άλλο γι), το οποίο όμως είναι χρήσιμο για τη διερεύνηση του αρχικού

Page 90: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

ΎΛΗ ΚΑΙ ΧΡΗΣΙΣ ΤΟΥ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΟΣ 95

προβλήματος, είναι το αντίθετο της σοφιστικής» (αντικρυς σοφισηκόν) και καταλήγει λέγοντας ότι, για το λόγο αυτό, πα-ρόλο που ο τόπος εν γένει είναι σοφιστικός, ο Αριστοτέλης τον συμπεριλαμβάνει στους διαλεκτικούς, εφόσον είναι έργο του διαλεκτικού το να μεταθέτει τη συζήτηση προς εκείνα τα σημεία, τα οποία, αν αποδειχθούν, κατασκευάζουν και το αρ-χικό πρόβλημα: διό καίτοι σοφισηκόν οντα καθόλου τον τό-πον εν τοις διαλεκτικοΐς τίθησι · διαλεκτικού γάρ ή εις τοι-αϋτα μετάληψις, δι' ών δειχθέντων τό εξαρχής κείμενον συγκατασκευάζεται.

Τι μπορεί να συνδέει την πρωταγόρεια απόδραση στη φλυα-ρία με την αυτονόητα στοιχειώδη και απαραίτητη σε κάθε θεω-ρητική επεξεργασία ενός προβλήματος μετάβαση στις προϋπο-θέσεις του; Το κοινό χαρακτηριστικό τού καθαρά σοφιστικού τόπου και του «διαλεκτικο-σοφιστικού» είναι το «μεταβαίνειν επί άλλο τι»· ο όρος που, ως ουσιαστικό, αντιστοιχεί στην πε-ρίφραση αυτή, είναι η μετάληψις. Ο Αλέξανδρος, με χαρακτη-ριστική σπουδή,162 αντικαθιστά με τον όρο αυτό το αμήχανο «σοφιστικός» του αριστοτελικού πρωτοτύπου, προσπαθώντας να σχηματίσει μια κάπως συνεπέστερη ορολογία, η οποία να μην τον υποχρεώνει σε κατασκευές του τύπου «είναι σοφιστικό και συνάμα το αντίθετο του σοφιστικού».

Οι ακραίες περιπτώσεις του φάσματος της μεταλήψεως εί-ναι σαφώς χαρακτηρισμένες: η πρώτη είναι καθαρά διαλεκτι-κή, η τελευταία σοφιστική· πιο ενδιαφέρουσα είναι η ενδιάμε-ση περίπτωση, η οποία χαρακτηρίζεται διαλεκτική, παρόλο που είναι φαινομένη, δηλαδή παρόλο που κανονικά θα έπρε-πε να ανήκει στη σοφιστική. Ο λόγος για τη συνύπαρξη αυτή του φαινομένου και του διαλεκτικού είναι πως, σε μια τέτοια περίπτωση, δεν μπορεί να αποφασισθεί εκ των προτέρων αν υπάρχει σχέση μεταξύ των μεταλαμβανομένων για να μεί-νουμε στο παράδειγμα του Αλεξάνδρου: δεν μπορούμε να γνωρίζουμε, προτού συντελεσθεί η διαλεκτική διαδικασία, αν

Page 91: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

96 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

το ενικό του κόσμου συνδέεται ή όχι με το σφαιροειδές, αν δηλαδή η έννοια από την οποία ξεκινάει η μετάληψη συνδέε-ται ή όχι προς την έννοια του προβλήματος. Η ενδιάμεση με-τάληψη είναι διαλεκτική, παρότι φαινομένη, διότι η διαλεκτι-κή ασκείται όχι μόνο σε χώρο διαφοράς δογμάτων —η οποία, όπως είδαμε, μπορεί να αναχθεί στην ταυτότητα, με τους όρους του συγκεχυμένου και του διακριτού— αλλά και σε χώρο όπου οι ταυτότητες δεν είναι οριστικά προσδιορισμέ-νες, και όπου το έργο της είναι ακριβώς αυτός ο προσδιορι-σμός ή ακόμη και η παραγωγή τους. Η αναγωγή του προς έτε-ρον στο συλλογισμό προϋποθέτει το προσδιορισμένο των ταυτοτήτων: ο αριστοτελικός διαλεκτικός αποκλίνει από την ταυτολογική επανάληψη της ταυτότητας χάριν της ρητορικής αποτελεσματικότητας του λόγου του, όμως η απόκλιση αυτή γίνεται με την ασφάλεια ότι ξεκινάει από την προσδιορισμένη ταυτότητα —είναι ίδια η προετοιμασία του φιλοσόφου και του διαλεκτικού— και μπορεί πάντοτε να επιστρέψει σε αυτήν. Αν οι ταυτότητες είναι προσδιορισμένες, ο διαλεκτι-κός μπορεί να διακρίνει μεταξύ της αναγκαίας και της σοφι-στικής μεταλήψεως, οπότε δεν μπορεί να υπάρχει ενδιάμεση περίπτωση. Αν όμως οι ταυτότητες των εννοιών δεν είναι προσδιορισμένες, τότε δεν μπορεί να αποκλείσει το ενδιάμε-σο, χωρίς να αποκλείσει και μια οδό της έρευνάς του, την ουσιωδέστερη εν προκειμένω. Η ενδιάμεση περίπτωση είναι αυτή κατά την οποία η διαλεκτική παράγει περιεχόμενο, πα-ράγοντας, ενδεχομένως, και ταυτότητα.

Η έννοια της μεταλήψεως, έτσι όπως τη χρησιμοποιεί ο Αλέξανδρος, θα μπορούσε να γίνει η αφετηρία για μια διαφο-ρετική διαιρετική των διαλεκτικών ακολουθιών, η οποία δεν θα χρησιμοποιούσε ως κριτήριο την ταυτότητα και τη διαβάθ-μιση του αληθούς/αποδεκτού, αλλά την ετερότητα του «επί άλλο τι» και τη διαβάθμιση της αναγκαιότητάς του. Στη διαι-ρετική αυτή η αποδεικτική θα ήταν ο «βαθμός μηδέν» της με-

Page 92: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

ΎΛΗ ΚΑΙ ΧΡΗΣΙΣ ΤΟΥ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΟΣ 97

ταλήψεως, η διαλεκτική θα οριζόταν ως μετάληψη και η σο-φιστική ως φαινομενική μετάληψη. Εδώ δεν θα είχε νόημα η διαβάθμιση «φαινομενικά αναγκαία», εφόσον η μετάληψη κι-νείται στο χώρο της έρευνας της διαφοράς και της ταυτότη-τας των εννοιών. Αυτή η διαιρετική είναι «φυσικότερη», με την έννοια ότι αρμόζει περισσότερο στην άρθρωση του αντι-κειμένου της.

Σχηματίσαμε τη διαιρετική της μεταλήψεως πάνω σε μια αλλαγή της ονοματοθεσίας που έκανε ο Αλέξανδρος, προκει-μένου να αποσοβήσει μια αντίφαση, η οποία στην ανάπτυξη του σχολιασμού θα ήταν ιδιαίτερα ενοχλητική. Η διαιρετική αυτή δεν θα μπορούσε να είναι η αριστοτελική — δεν θα μπο-ρούσε να αντικαταστήσει την αντίστοιχή της, και λιγότερο φυσική, που στηρίζεται στη διαίρεση του συλλογισμού, χωρίς να απορρυθμίσει πλήρως τη μεταγλώσσα των Τοπικών.

Η ονοματοθεσία εδώ δεν είναι αδιάφορη. Ο Αριστοτέλης οφείλει να περιλάβει στο κείμενο του και να περιγράψει τον τόπο της μετάθεσης του προβλήματος· μέρος του έργου του είναι η καταγραφή της διαλεκτικής πρακτικής και ο τόπος αυτός ανήκει στη διαλεκτική, μπορεί ακόμη και να υποστηρι-χθεί ότι είναι ό,τι πιο «διαλεκτικό» υπάρχει στη διαλεκτική, ως διαδικασία διερεύνησης των εννοιακών συνδέσεων. Αν τον παρέθετε, ασχολίαστο, θα άφηνε ανοιχτό το ενδεχόμενο μιας θετικής θεωρίας της μετάθεσης στη διαλεκτική. Έτσι, τον αναφέρει, φροντίζοντας όμως ταυτόχρονα να τον «βάλει στη θέση του» — ονομάζοντάς τον σοφιστικό.

Η ονοματοθεσία αυτή είναι η υπερβολή του σχήματος που επισημάναμε πιο πάνω, της θεωρίας ως συστήματος σχηματι-σμένου με τρόπο που να δικαιολογεί την πρακτική ως από-κλιση — και ως τέτοια είναι αυτή που δείχνει τα όρια του σχήματος αυτού. Διότι, όπως φαίνεται και από το σχολιασμό του Αλεξάνδρου, το «σοφιστικός» δεν μπορεί να δικαιολογη-θεί από την ανάλυση — αντίθετα, η ανάλυση για να προχω-

Page 93: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

98 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

ρήσει θα πρέπει να το παραμερίσει: το όνομα αυτό εκφράζει την καθαρή πρόθεση του ελέγχου της διαλεκτικής πρακτικής, και δη στο σημείο εκείνο, όπου ο προσδιορισμός της ως πλε-οναστικής είναι επισφαλής, εφόσον στον «σοφιστικό» της τό-πο η διαλεκτική διαδικασία είναι παραγωγική περιεχομένου.

Το αντικείμενο της διαλεκτικής έχει περιεχόμενο, είτε αυτό συνίσταται στην «ανακάλυψη» είτε στην παραγωγή των εννοι-ακών συνδέσεων, είτε στην ανακάλυψη είτε στην παραγωγή της ταυτότητας· αυτό σημαίνει ότι το αντικείμενο της διαλε-κτικής δεν επιτρέπει την αναγωγή του σε απλό «πλεοναστικό» τέχνασμα του προς έτερον, δηλαδή ότι βρίσκεται σε αντίθεση προς τη θεωρία του, όπως αυτή σχηματίζεται στα Τοπικά. Το ότι η θεωρία αυτή είναι υποχρεωμένη, προκειμένου να διατη-ρήσει τη συνοχή της, να ονομάσει την παραγωγική στιγμή του αντικειμένου της «σοφιστική», δείχνει ότι η αντίθεση αυτή εί-ναι ασυμφιλίωτη.

Page 94: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

Ε

Η ΚΡΙΣΗ

1. Πρόταση και κρίση

Ενώ η «νέα θεωρία» διατηρεί την αναλυτική του αριστοτελι-κού υποδείγματος, σε αυτήν το επιχείρημα προάγεται από δευτερογενές και συνοδευτικό της θεωρίας του συλλογισμού (πλεονασμός) στο κατεξοχήν πεδίο όπου μπορεί να τεθεί και να κριθεί το ζήτημα της ορθολογικότητας- η ανάλυση ή η θε-ωρία του επιχειρήματος θεωρείται εδώ επαρκής, από μόνη της (χωρίς δηλαδή να αναφέρεται στη θεωρία του συλλογι-σμού ή στις ομόλογές της κατασκευές, χωρίς να αναφέρεται σε κάτι που να προηγείται αυτής στην τάξη της θεμελίωσης), για να ορίσει αυτό που εκάστοτε εννοεί ως ορθολογικότητα, είτε προκειμένου να την υπερασπιστεί, όπως στο έργο του Toulmin και του Χάμπερμας, είτε ακόμη προκειμένου να την καταγγείλει ως ολοκληρωτική ιδεολογία. Ακόμα και όταν η θεμελιωτική μέριμνα δεν απουσιάζει από την οπτική της νέας θεωρίας, όπως στην περίπτωση του έργου του Toulmin, η τά-ξη της θεμελίωσης αντιστρέφεται: το επιχείρημα είναι η πε-ριοχή της θεμελίωσης, η οποία νοηματοδοτεί και την αναλυτι-κή λογική.163

Στην παραδοσιακή θεωρία το επιχείρημα είναι δευτερογενές επειδή είναι μαχητό και όχι βέβαιο, τοπικό και όχι καθολικό,

Page 95: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

100 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

και, κυρίως, εφόσον είναι προς έτερον, δηλαδή αξεχώριστο από τη γλώσσα, η οποία στο παραδοσιακό φιλοσόφημα παρί-σταται ως η κατεξοχήν περιοχή του δευτερογενούς. Η απαλλα-γή του επιχειρήματος από το χαρακτήρα του δευτερογενούς, ή ακόμη και η αντιστροφή της ιεράρχησης στην τάξη της θεμε-λίωσης είναι αποτέλεσμα μιας σειράς επιμέρους ανατροπών: η νέα θεωρία αναπτύσσεται σε ένα θεωρητικό περιβάλλον στο οποίο η αξιολόγηση καθεμιάς από τις συνιστώσες της αναλυτι-κής του επιχειρήματος έχει αντιστραφεί: το μαχητό επαναξιο-λογείται ως διαψευσιμότητα, η τοπικότητα ως νοηματοδοτούν επιμέρους όλον (ολισμός), το προς έτερον —ως ουσιώδης «γλωσσικότητα» του επιχειρήματος— επαναξιολογείται στο πλαίσιο της αναλυτικής φιλοσοφίας, ή ευρύτερα της γλωσσικής στροφής, η οποία εγκαθιστά τη γλώσσα ως προνομιακό πεδίο της φιλοσοφικής ανάλυσης, και κληρονόμο του «πεδίου της συνείδησης» των θεωριών του 19ου αιώνα.

Η τελευταία αυτή αντιστροφή της αξιολόγησης φέρει και τις άλλες δύο: η επιστημολογία, είτε της επαληθευσιμότητας είτε της διαψευσιμότητας, και η ολιστική θεωρία δεν είναι νοητές χωρίς αναφορά στη γλωσσική στροφή. Η νέα θεωρία του επιχειρήματος ανήκει στη γλωσσική στροφή.

Οι οντότητες οι οποίες, κατά τρόπο σχεδόν αυτονόητο, κατοικούν το θεωρητικό σύμπαν των φιλοσοφιών της γλωσ-σικής στροφής είναι οι προτάσεις. Εδώ ο φιλοσοφικός λόγος, στην κανονική του μορφή, πρέπει είτε να είναι διατυπωμένος με όρους προτάσεων είτε να είναι αναγώγιμος σε μια τέτοια διατύπωση. Έτσι, λ.χ., μια γνωσιοθεωρητική θέση θα δια-τυπωθεί ως εξής: «όλες οι προτάσεις που έχουν εμπειρική ση-μασία πρέπει να είναι διαψεύσιμες με εμπειρικά μέσα» — «η γλωσσική μορφή ορισμένων προτάσεων δεν εκφράζει επαρ-κώς τη λογική μορφή των γεγονότων που οι προτάσεις αυτές σημαίνουν».164 Ο Strawson, σε ένα κείμενο με το οποίο πα-ρουσιάζει την αναλυτική φιλοσοφία στους περισσότερο παρα-

Page 96: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

Η ΚΡΙΣΗ. 101

δοσιακούς Ευρωπαίους συναδέλφους του, θα υποστηρίξει ότι «τα βασικά φιλοσοφικά προβλήματα θα είχαν λυθεί αν μπο-ρούσαμε να μεταφράσουμε τις προτάσεις της κοινής γλώσσας που περιέχουν προβληματικές έννοιες σε προτάσεις διαφορε-τικές, δηλαδή σε προτάσεις που να αποκαλύπτουν τη συνθε-τότητα που κρύβουν οι έννοιες αυτές».165

Στη γλωσσική στροφή η πρόταση είναι η δεσπόζουσα με-ταγλωσσική αφαίρεση,166 και αυτό, όπως θα δούμε, ισχύει κα-τά έναν τρόπο ακόμη και για θεωρητικούς του ολισμού, όπως ο W.v.O. Quine, οι οποίοι έχουν αμφισβητήσει ακριβώς αυτή την πρωτοκαθεδρία.

Η δεσπόζουσα αυτή θέση έχει υπάρξει αντικείμενο διεκδί-κησης. Από αυτή την άποψη η πρόταση βρίσκεται στο μέσον μιας πορείας που, από τη σκοπιά του ολισμού, μπορεί να πα-ρασταθεί ως πορεία ολοκλήρωσης: στη μεσαιωνική και, εν μέ-ρει, στη νεότερη φιλοσοφία, τη δεσπόζουσα θέση διεκδικούν οι όροι, οι οποίοι απαρτίζουν την πρόταση, ενώ στη σύγχρο-νη θεωρία τη θέση αυτή διεκδικεί το όλον (της επιστήμης, της γλώσσας, ενός συστήματος πεποιθήσεων) στο οποίο οι προ-τάσεις εντάσσονται, και το οποίο είναι η συνθήκη της νοημα-τοδοσίας τους — η πρώτη καθαυτό αυτοτελής μονάδα στην οποία μπορούμε να αποδώσουμε νόημα.

Στο Two Dogmas of empiricism161, ένα δοκίμιο το οποίο συζητήθηκε πολύ και άσκησε μεγάλη επιρροή, ο Quine συνο-ψίζει την ιστορία αυτής της διεκδίκησης ως εξής:

Η ιδέα του να ορίζεται ένα σύμβολο εν χρήσει ήταν, όπως είδαμε, μια πρόοδος σε σύγκριση προς τον ακατανόητο εμπειρισμό των όρων, που υποστήριζαν ο Λοκ και ο Χιουμ. Από τον Μπένθαμ και μετά ως μονά-δα επιδεκτική εμπειριστικής κριτικής δεν αναγνωρίζεται πια ο όρος, αλ-λά η πρόταση (statement). Ωστόσο, αυτό που υποστηρίζω εδώ, είναι ότι ακόμη και όταν λαμβάνουμε ως μονάδα την πρόταση, χρησιμοποιούμε έναν κάνναβο με υπερβολικά στενό οφθαλμό. Η μονάδα της εμπειρικής σημασίας είναι το όλον της επιστήμης.

Page 97: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

102 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

Αξίζει να προσέξουμε τη μικρή αυτή αφήγηση ενός μέρους της ιστορίας της φιλοσοφίας, κυρίως διότι με αυτήν εκφράζε-ται, in nuce, η θεωρητική δικαιολόγηση του ολιστικού εγχει-ρήματος.168 Η συνοπτική παρουσίαση των πρωταγωνιστών της ιστορίας αυτής κρύβει διαφορές που είναι σημαντικές για την ίδια την οπτική από την οποία γράφεται η ιστορία αυτή.

α) η παραδοσιακή φιλοσοφία δεν λαμβάνει ως μονάδα τον όρο, αλλά το νοητικό του αντίστοιχο — είτε ως τέτοιο θεωρεί την παράσταση είτε την αντίληψη ή την ιδέα· όταν αναφέρε-ται στον όρο, αυτός δεν είναι, ως γλωσσική οντότης, η θεμε-λιώδης μονάδα, αλλά ως το σημείο της αντίστοιχης νοητικής οντότητας ή του αντίστοιχου νοητικού ενεργήματος. Οι έννοι-ες της παραδοσιακής φιλοσοφίας, για να καταστούν συγκρί-σιμες προς τη γλωσσική φιλοσοφία, για να ενσωματωθούν στην ίδια με αυτήν ιστορία, θα πρέπει πρώτα να μεταφρα-σθούν σε έννοιες γλωσσικές.

Ο Quine αναγνωρίζει, προκειμένου για τους όρους, ότι πρόκειται για παράφραση στην «επαγγελματική διάλεκτο» (jargon) της σημασιολογίας. Η γλωσσική στροφή είναι ένα γε-νικευμένο εγχείρημα μετάφρασης της παραδοσιακής φιλοσο-φίας του υποκειμένου ή της διανοίας (intellectus) σε σημασιο-λογική, συντακτική ή πραγματολογική φρασεολογία: με τα λόγια του Η. Schnädelbach, όψιμου απολογητή της στροφής «... η γλωσσική στροφή είναι η ταύτιση του διανοήματος (Ge-danke) με την πρόταση. Με αυτή την ταύτιση, τη θέση των διανοητικών οντοτήτων, οι οποίες σχηματίζουν το πεδίο της μενταλιστικής φιλοσοφίας, καταλαμβάνουν οι γλωσσικές εκ-φράσεις και οι τρόποι της χρήσης τους».169

β) η περιοδολόγηση που προτείνεται στη μικρή αυτή ιστο-ρία είναι τουλάχιστον αμφισβητήσιμη. Αναμφισβήτητη είναι η πρωτοκαθεδρία του όρου στη σχολαστική φιλοσοφία. Η θεω-ρία της κρίσης του Όκαμ είναι κατά τα ουσιώδη ταυτόσημη προς τη νεωτερική, λ.χ., αυτή του Φρέγκε (η κρίση ως απαρ-

Page 98: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

Η ΚΡΙΣΗ. 103

τιζομένη από την propositio, που είναι η συμπλοκή των όρων, και από το ενέργημα του ισχυρισμού)· ωστόσο, κατά την έκ-θεση της θεωρίας του, ο Venerabiiis Inceptor θα φροντίσει να επισημάνει ότι η σύλληψη της propositio προϋποθέτει τη γνώ-ση των όρων: «κάθε ενέργημα κρίσης προϋποθέτει [...] την απλή γνώση των όρων, εφόσον προϋποθέτει το ενέργημα της σύλληψης (apprehensio), και το ενέργημα της σύλληψης που αναφέρεται σε ένα σύμπλοκο προϋποθέτει την απλή γνώση των όρων».170 Αντίθετα, παρόμοια πρωτοκαθεδρία δεν ισχύει αυτονόητα για την καρτεσιανή φιλοσοφία. Ο L. Marin έδειξε ότι η καρτεσιανή Λογική του Port-Royal βρίσκεται σε δίλημ-μα, όταν έχει να επιλέξει μεταξύ κρίσης και όρου, και πως το δίλημμα αυτό συνιστά το κεντρικό της πρόβλημα: «οι θεωρη-τικοί της λογικής του Port-Royal οδηγούνται στο να δώσουν το προβάδισμα στους όρους και όχι στη σχέση [= κρίση], ενώ συνάμα παραδέχονται ότι το νόημα, ως αληθεύειν ή ψεύδε-σθαι, δεν μπορεί να συγκροτηθεί παρά μόνο με τη σχέση».171

Η πρωτοκαθεδρία του όρου δεν ισχύει φυσικά για τη φιλοσο-φία του Καντ: ο πίνακας των κατηγοριών στην Κριτική του καθαρού λόγου, σχηματίζεται με βάση τον πίνακα των κρίσε-ων και όχι με κάποια ταξινόμηση των όρων.172 Ο Quine πα-ρουσιάζοντας τη μετάβαση από τη φιλοσοφία του όρου στη φιλοσοφία της κρίσης ως ένα επίτευγμα του Μπένθαμ και του Φρέγκε, την παρουσιάζει πολύ πιο ύστερη από ό,τι πραγ-ματικά είναι- η πρωτοκαθεδρία της κρίσης είναι συνυφασμένη προς την κλασική φιλοσοφία του υποκειμένου.

Προσωρινά, για τις ανάγκες της έκθεσης και για να τοπο-θετηθούμε στην ιστοριογραφική προοπτική του Quine, λάβα-με, ως δεδομένη, την αντιστοιχία κρίσης και πρότασης. Η αντιστοιχία αυτή ισχύει, είναι, ωστόσο, και αυτή μια μετά-φραση, και δη η σημαντικότερη από όλες, εφόσον φέρει όλες τις άλλες: η ανακατασκευή της κρίσης ως πρότασης υπήρξε η ιδρυτική κίνηση της γλωσσικής στροφής.

Page 99: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

104 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

Κατά τον M. Dummett173 το πρώτο βήμα της στροφής προς τη γλώσσα το πραγματοποιεί ο Φρέγκε, μεταφράζοντας το δια-νόημα (Gedanke) σε πρόταση (Satz). Η μετάφραση αυτή προτεί-νεται ως επίλυση μιας, καντιανού τύπου, απορίας: πώς είναι δυνατόν ο αριθμός να είναι αντικείμενο της γνώσης, εφόσον αυτός δεν μπορεί να δίδεται στην κατ' αίσθησιν αντίληψη ή να συλλαμβάνεται με οποιαδήποτε μορφή εποπτείας. Ο Φρέγκε απαντάει στο ερώτημα αυτό εισηγούμενος την αρχή των συγκει-μένων (Kontextprinzip): μια λέξη έχει νόημα μόνο στο πλαίσιο, στα συγκείμενα μιας πρότασης. Η τρέχουσα άποψη για την προϊστορία της αναλυτικής φιλοσοφίας, αυτή που εκφράζει και ο Quine, θέλει εδώ τον Φρέγκε να απαντάει στον 'Οκαμ, ανα-τρέποντας την ιεράρχηση του, ή έστω να επιλύει το «δίλημμα-του Port-Royal» με την αναγνώριση της πρωτοκαθεδρίας της σχέσης. Ωστόσο, η συμβολή του Φρέγκε είναι στο ότι μεταφέρει την πρωτοκαθεδρία της κρίσης, ήδη κερδισμένη στην κλασική φιλοσοφία του υποκειμένου, από τη συνείδηση στη γλώσσα. Έτσι, ο Dummett θα επιμείνει στο ότι η αρχή των συγκειμένων διατυπώθηκε ως αξίωμα μιας θεωρίας της γλώσσας και όχι ως οδηγητικός μίτος για τη διερεύνηση του σκέπτεσθαι ή του πεδί-ου της συνείδησης. Αν επρόκειτο για κάτι τέτοιο, τότε η εφαρ-μογή της στην προκειμένη περίπτωση θα είχε τη μορφή: «οι αριθμοί είναι αντικείμενα της γνώσης, χάρη στο ότι μπορούμε να σχηματίσουμε ολοκληρωμένα διανοήματα, στα οποία αυτοί εγγράφονται, ως στιγμές τους» και ο Φρέγκε θα συνέχιζε τη διε-ρεύνηση του αναλύοντας τις συνθήκες του σχηματισμού παρό-μοιων διανοημάτων. Όμως η αρχή των συγκειμένων αναφέρε-ται σε λέξεις και σε προτάσεις, επομένως η έρευνα του Φρέγκε στρέφεται στο πώς μπορούμε να προσδιορίζουμε τη σημασία των προτάσεων που περιέχουν αριθμητικές εκφράσεις.

Ο Dummett επισημαίνει ότι στον Φρέγκε η μετάφραση αυτή είναι ακόμη αμφίβολη ή και προβληματική. Η επιλογή της γλώσσας ως προνομιακού πεδίου αναφοράς νοείται εδώ ως η

Page 100: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

Η ΚΡΙΣΗ. 105

αποφασιστική κίνηση κριτικής στην ψυχολογιστική θεωρία της λογικής και των μαθηματικών: εάν τα μαθηματικά μπορούν να ανακατασκευασθούν ως γλώσσα, δηλαδή ως κάτι έξω από τη συνείδηση ή το υποκείμενο, τότε η ψυχολογιστική θεωρία δεν μπορεί να ισχύει. Από την άλλη μεριά, όμως, η γλώσσα είναι ο χώρος της αμφισημίας, της παραπλανητικής αναλογίας, των τρόπων, ο κατεξοχήν χώρος της ασταθούς ταυτότητας, δηλαδή ο χώρος της πλάνης.174 Η ταυτότητα πρέπει να μπορεί να ελέγχεται με αναφορά σε κάτι το εξω-γλωσσικό, και αυτό εί-ναι το διανόημα, το οποίο επιστρέφει στη θεωρία, ως το κα-θολικό σημαινόμενο των επιμέρους εκφορών, το ιδεατό σημείο στο οποίο τέμνονται οι συνώνυμες προτάσεις. Η γλώσσα προ-τείνεται ως πεδίο σχέσεων, εντός του οποίου ορίζονται τα μα-θηματικά αντικείμενα, μόνο εφόσον, ταυτόχρονα, μπορεί να λογίζεται ως ο καθρέφτης της διανοίας. «Η πρόταση μπορεί να θεωρηθεί ως απεικόνιση της σκέψης, κατά την εξής έννοια: ότι οι σχέσεις των μερών προς το όλο στις σκέψεις και στα τμήματα των σκέψεων είναι, grosso modo, αντίστοιχες προς τις σχέσεις μερών προς όλο που υφίστανται στις προτάσεις και στα τμήματα των προτάσεων».175

Η αμφίθυμη αυτή σχέση προς τη γλώσσα θα παρακο-λουθήσει τη γλωσσική φιλοσοφία σε όλη την εξέλιξή της, και ενώ θα έχει απαλειφθεί και το τελευταίο αυτό ίχνος της ανα-φοράς στο υποκείμενο, που συνιστά το διανόημα του Φρέγκε. Η αναλυτική είναι φιλοσοφία της ταυτότητας, η οποία στρέ-φεται προς τη γλώσσα με τον τρόπο «ο τρώσας και ιάσεται»: εφόσον η γλώσσα είναι υπεύθυνη για την πλάνη, η ανάλυση μπορεί να θεραπεύσει την πλάνη χωρίς να χρειαστεί να βγει έξω από το πεδίο της γλώσσας, χωρίς, λ.χ., να χρειαστεί να θεμελιώσει την κριτική της πλάνης σε μια έννοια του υποκει-μένου. Η θέση η οποία ορίζει το πρόγραμμα του Tractatus logico-philosophicus του Βιτγκενστάιν είναι το ότι «η λογική [δηλαδή η γλώσσα] πρέπει να φροντίζει για τον εαυτό της»·176

Page 101: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

106 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

το πρέπει εδώ προϋποθέτει το δύναται: η γλώσσα μπορεί να φροντίζει η ίδια για τον εαυτό της, να θεραπεύει τον εαυτό της από την πλάνη, εφόσον είναι αυτή που παράγει την πλά-νη. Είναι δυνατή μια ανάγνωση της ύστερης φιλοσοφίας του Wittgenstein, κατά την οποία αυτή αποτελεί (αυτο-κριτική και συνάμα) μια κριτική του σύνολου προγράμματος της ανα-λυτικής φιλοσοφίας· η δογματική προϋπόθεση που αναδει-κνύει η κριτική αυτή είναι η σύλληψη της γλώσσας ως χώρου της πλάνης και η συμπληρωματική της σύλληψης αυτής επι-δίωξη κατασφάλισης της ταυτότητας με όρους γλωσσικούς.177

Η μετάφραση της κρίσης —ή του διανοήματος— σε πρό-ταση έχει αξίωση καθολικής εμβέλειας, όπως άλλωστε και η ίδια η αναλυτική φιλοσοφία, της οποίας είναι το προοίμιο: επιλέγεται ως ο άξονας μιας στροφής που (επιδιώκει να) με-ταβάλει τον προσανατολισμό όλης της φιλοσοφίας, η οποία εφεξής θα πρέπει να διατυπώνεται με όρους γλωσσικούς ή με-ταγλωσσικούς. Πώς, και μέσα σε ποιο ορίζοντα παράγεται αυτή η έννοια της κρίσης, η οποία αξιώνει να είναι, σε αυτή τη συνάφεια, το αρχιμήδειο σημείο της θεωρίας; Ποια είναι η ιστορία αυτής της έννοιας της κρίσης;

Στον ορίζοντα του λογικισμού, είτε πρόκειται για το λογι-κισμό που διαμορφώθηκε στην αντι-ψυχολογιστική διαμάχη του τέλους του 19ου αι. είτε γι' αυτόν της αναλυτικής φιλο-σοφίας, παρόμοιο ερώτημα δεν μπορεί να τεθεί· αυτές καθ' εαυτές οι έννοιες της λογικής είναι άχρονες, δεν μπορούν να έχουν ιστορία. Αυτό που θα μπορούσε να παρασταθεί ως ιστορία της κρίσης, στα συγκείμενα θεωριών αυτού του τύ-που, είναι η ιστορία της ανακάλυψης της κρίσης, ή της από-δοσης σε αυτήν της θέσης που της αρμόζει — ίσως και η εξή-γηση του γιατί κάποιοι φιλόσοφοι (ο Λοκ και ο Χιουμ, λ.χ.) οδηγήθηκαν σε εσφαλμένες περί κρίσεως θεωρίες. Η γενεαλο-γία της κρίσης, την οποία θα επιχειρήσει ο Ε. Χούσερλ,178 δεν έχει ιστορική έννοια: δέχεται την κρίση στην κανονική της

Page 102: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

Η ΚΡΙΣΗ. 107

μορφή (για τον φαινομενολόγο η κανονική μορφή είναι η κα-τηγορική, του τύπου Υ-Κ) και επιδιώκει να φέρει στο φως τις λανθάνουσες προϋποθέσεις της, τα ενεργήματα του υποκειμέ-νου που την καθιστούν δυνατή.

Η κανονική μορφή της κρίσης έχει βέβαια μια ιστορική διάσταση. Στο Εμπειρία και κρίση ο Χούσερλ θα πει ότι «η κρίση, η απόφανσις με την παραδοσιακή έννοια, δεν είναι πα-ρά μια επικεφαλίδα, η οποία περιέχει πολλών ειδών πράγμα-τα». Στη διάρκεια της ιστορίας το περιεχόμενο αυτής της επι-κεφαλίδας προσδιορίστηκε με διάφορους τρόπους, προτάθη-καν ποικίλες «μορφές» της κρίσης, έγιναν ποικίλες απόπειρες να προσδιοριστεί το «τι είναι» η κρίση η ίδια. Όλες όμως αυτές οι απόπειρες είχαν ως κοινό σημείο αναφοράς τον, ιδρυτικό για τη λογική μας παράδοση, αριστοτελικό προσδιο-ρισμό της κατηγορικής κρίσης ως δυαδικότητας υποκειμένου και κατηγορουμένου. Η αριστοτελική αυτή ίδρυση της λογι-κής δεν είναι ένα ιστορικό συμβεβηκός: η δυαδικότητα που χαρακτηρίζει την έννοια της κρίσης βρίσκεται στο κέντρο της λογικής θεωρίας, έτσι όπως αυτή έχει διαμορφωθεί ιστορικά, επειδή αντιστοιχεί στη φύση του πράγματος.179 Ακόμη και όταν ξεκινάει να κάνει ιστορία, ο λογικισμός καταλήγει στη «φύση του πράγματος», δηλαδή στην αχρονία της λογικής.

Ο λογικισμός προϋποθέτει την κανονική μορφή της κρίσης ως άχρονη· αντίθετα, μια ιστορία της έννοιας της κρίσης, που δεν θέλει να περιορίζεται στην εξιστόρηση των περί την κρί-σιν συμβεβηκότων, θα πρέπει να συλλάβει την κανονική αυτή μορφή ως ιστορική, θα πρέπει δηλαδή να μπορεί να περιγρά-ψει την κίνηση, χάρη στην οποία η μορφή αυτή αποκτά τον κανονικό της χαρακτήρα. Τυπική προϋπόθεση της θεωρητικής αυτής σύλληψης είναι το να μπορεί η κανονική μορφή να νοηθεί ως μία επιλογή, ανάμεσα σε άλλες. Ουσιαστικά αντι-κείμενα διερεύνησης, σε μια οπτική ιστορίας της έννοιας της κρίσης, είναι το ποιες, και ποιου τύπου, είναι οι εναλλακτι-

Page 103: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

108 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

κές μορφές που σχηματίζουν αυτό το πεδίο δυνατότητας· με ποιο τρόπο σχηματίζεται η δικαιολόγηση της επιλογής αυτής· ποια είναι τα θεωρητικά κίνητρα της επιλογής.

2. Στοχαστική αμφιβολία: ένα κεφάλαιο από την ιστορία της κρίσης

Στο τέλος των απαντήσεων στις δεύτερες αντιρρήσεις που διατυπώθηκαν για τους Στοχασμούς, ο Ντεκάρτ δίδει μια συνοπτική εκδοχή της πορείας του έργου αυτού, διατυπωμένη more geometrico.180 Η αμφιβολία συνοψίζεται στο κείμενο αυτό με τρόπο που να καθίσταται εμφανής η αντίθεσή της προς την «αλήθεια των μεταφυσικών πραγμάτων»:

Πρώτον, ζητώ από τους αναγνώστες μου να αναλογισθούν πόσο ασθε-νείς είναι οι λόγοι που τους έκαναν, έως τώρα, να εμπιστεύονται τις αι-σθήσεις τους, και πόσο αβέβαιες είναι όλες οι κρίσεις (Jugements) τις οποίες, έως τώρα, έχουν στηρίξει σε αυτές· τους ζητώ να το αναλογι-στούν, επί μακρόν και συχνά, έτσι ώστε να αποκτήσουν τη συνήθεια να μην εμπιστεύονται τόσο πολύ τις αισθήσεις τους· γιατί πιστεύω ότι αυτό είναι αναγκαίο, προκειμένου να μπορέσουν να γνωρίσουν την αλή-θεια των μεταφυσικών πραγμάτων, τα οποία δεν εξαρτώνται κατά κα-νέναν τρόπο από τις αισθήσεις.

Η βεβαιότητα χαρακτηρίζει το πνεύμα (τη διάνοια) και τα γνωρίσματά του:

Δεύτερον, τους ζητώ να αναλογισθούν το ίδιο τους το πνεύμα, και όλα εκείνα από τα γνωρίσματά του, για τα οποία θα αναγνωρίσουν ότι δεν μπορούν κατά κανέναν τρόπο να αμφιβάλουν, ακόμη και αν υποθέσουν πως οτιδήποτε έχουν δεχθεί διαμέσου των αισθήσεων είναι απολύτως ψευδές· να μη σταματήσουν τον αναλογισμό αυτόν, προτού αποκτήσουν τη συνήθεια να σκέφτονται το ίδιο τους το πνεύμα με τρόπο διακριτό, προτού δημιουργήσουν την πεποίθηση ότι είναι πιο εύκολο να γνωρίσουν το πνεύμα τους από ό,τι το να γνωρίσουν τα υλικά πράγματα.

Page 104: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

Η ΚΡΙΣΗ. 109

Στο πεδίο που ορίζεται και ανοίγεται με τον αναλογισμό αυτόν, οι αναγνώστες θα συναντήσουν αυταπόδεικτες κρίσεις:

Τρίτον, τους ζητώ να εξετάσουν προσεκτικά τις κρίσεις (propositions) που η αλήθειά τους δεν έχει ανάγκη απόδειξης, και των οποίων τις έν-νοιες ο καθένας μπορεί να τις βρει μέσα στον εαυτό του, κρίσεις όπως είναι οι ακόλουθες: ότι ένα και το αυτό πράγμα δεν μπορεί ταυτόχρονα να υπάρχει και να μην υπάρχει- ότι το τίποτε δεν μπορεί να είναι το ποιητικό αίτιο κανενός πράγματος, και άλλες όμοιες με αυτές· έτσι θα πρέπει να ασκηθούν στη διαύγεια της διανοίας, η οποία τους δόθηκε από τη φύση, και την οποία οι αντιλήψεις των αισθήσεων έχουν διατα-ράξει και συσκοτίσει· να ασκηθούν στη διαύγεια αυτή, σε όλη της την καθαρότητα και χωρίς να την επιβαρύνουν με τις προκαταλήψεις τους· με τον τρόπο αυτό η αλήθεια των αξιωμάτων που ακολουθούν πρόκει-ται να είναι γι' αυτούς εξαιρετικά προφανής.

Στο κείμενο αυτό υπάρχουν δύο αναφορές στην έννοια της κρίσης: η πρώτη αφορά τις κρίσεις που στηρίζονται στις αι-σθήσεις, και οι οποίες υπόκεινται στην αμφιβολία· για τις κρίσεις αυτές χρησιμοποιείται ο όρος jugement. Η δεύτερη αφορά τις κρίσεις που διενεργούνται μετά την επιτέλεση του cogito, οι οποίες δεν εξαρτώνται από τις αισθήσεις και είναι αφ' εαυτές βέβαιες· εδώ χρησιμοποιείται ο όρος proposition.

Η κατανόηση των Στοχασμών προϋποθέτει την κατανόηση της πορείας στην οποία αυτές οδηγούν, από τις κρίσεις των αι-σθήσεων στις κρίσεις της διανοίας — προϋποθέτει δηλαδή την κατανόηση της διαφοράς μεταξύ των δύο τύπων κρίσης. Η δια-φορά αυτή διατυπώνεται στο καρτεσιανό κείμενο ως αντίθεση μεταξύ του αμφιβόλου και του βεβαίου. Ωστόσο, η χαρακτηρι-στική δυσκολία στον προσδιορισμό του θεωρητικού καθεστώτος της αμφιβολίας και της θέσης της στο έργο, στην οποία ήδη αναφερθήκαμε [βλ. πιο πάνω Β1] δείχνει ότι η αντίθεση αυτή δεν εξαντλεί τη διαφορά των κρίσεων, επομένως δεν επαρκεί για την κατανόηση της πορείας από τη μία στην άλλη. Η αντί-

Page 105: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

110 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

θεση «αμφίβολο/βέβαιο» είναι απλώς ένας διαισθητικός τρόπος σύγκρισης των κρίσεων· αυτό το οποίο δεν καθίσταται, με ρητό τρόπο, διαθέσιμο στο καρτεσιανό κείμενο, είναι το ποιο είναι το κοινό έδαφος των δύο τύπων κρίσης, το γένος, λ.χ., στο οποίο ανήκουν και οι δύο, με αναφορά στο οποίο θα μπορούσε κανείς να διατυπώσει, πέρα από την αντίθεση, και το λόγο της.

Η λογική αχρονία θα απαιτούσε ως γένος των δύο τύπων κρίσεων να τεθεί η κανονική μορφή της κρίσης, στο πλαίσιο της οποίας ο λόγος της αντίθεσής τους θα μπορούσε να αποδοθεί ως διαφορά, λ.χ., μεταξύ αναλυτικών και συνθετικών κρίσεων. Πράγματι, είναι δυνατόν να αντιστοιχίσουμε τις αυταπόδεικτες κρίσεις της διανοίας (propositions) προς τις αναλυτικές κρίσεις, να τις θεωρήσουμε μια προδρομική έκφραση των αληθειών της λογικής (vérités de raison) του Λάιμπνιτς. Για να συμπληρωθεί το σχήμα αυτό, θα έπρεπε να θέσουμε και τις αμφίβολες κρίσεις (jugements) ως τα αντίστοιχα των συνθετικών κρίσεων. Γνωρί-ζουμε όμως ότι η δεύτερη αυτή αντιστοίχιση δεν ευσταθεί, αφού στις αμφίβολες κρίσεις, παρόλο που αυτές κατηγοριοποιούνται ως κρίσεις των αισθήσεων, μπορούν να περιλαμβάνονται ακόμη και οι κρίσεις των μαθηματικών.181 Απαντώντας στις παρατη-ρήσεις του Mersenne, ο Ντεκάρτ θα πει: «δεν αρνούμαι το ότι ένας άθεος μπορεί να γνωρίζει με διαυγή τρόπο ότι οι τρεις γω-νίες ενός τριγώνου έχουν άθροισμα ίσο με δύο ορθές- υποστη-ρίζω, ωστόσο, ότι η γνώση του αυτή δεν είναι επιστήμη αληθινή και βέβαιη, εφόσον δεν μπορεί να ονομάζεται επιστήμη μια γνώση που ενδέχεται να αποβεί αμφίβολη».182

Οι αναλυτικές κρίσεις οφείλουν την ιδιότητά τους αυτή στις σχέσεις μεταξύ των όρων τους. Στην ίδια, more geometrico, σύ-νοψη των Στοχασμών, διαβάζουμε: «επειδή περιέχεται στη φύση του τριγώνου το ότι οι τρεις γωνίες του έχουν άθροισμα δύο ορ-θές, επειδή περιέχεται στη φύση του σώματος, ή ενός εκτατού πράγματος, η διαιρεσιμότητα [...] αληθεύει το ότι οι τρεις γωνίες του τριγώνου έχουν άθροισμα δύο ορθές και το ότι κάθε σώμα

Page 106: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

Η ΚΡΙΣΗ. 111

είναι διαιρετό». Αν οι αμφίβολες κρίσεις αντιστοιχούσαν στις συνθετικές, το χαρακτηριστικό τους αυτό θα προέκυπτε από μια αντίστοιχη ανάλυση της σχέσης μεταξύ των όρων τους. Όμως αυτό δεν συμβαίνει. Προκειμένου, στον πρώτο και στον δεύτερο Στοχασμό, να χαρακτηρισθεί μια κρίση ως αμφίβολη, δεν υπο-βάλλεται σε κάποια εσωτερική ανάλυση του τύπου της κατηγόρη-σης, κατά τον οποίο αυτή σχηματίζεται, ή της σχέσης μεταξύ των όρων της. Είτε πρόκειται για το άθροισμα των γωνιών του τρι-γώνου, είτε για το ότι, αυτή τη στιγμή, κρατάω ένα κομμάτι χαρ-τί στα χέρια μου, οι κρίσεις αυτές κατανοούνται και λαμβάνο-νται en bloc· αυτό που τις κάνει αμφίβολες είναι οι σχέσεις τους προς ένα ευρύτερο πλέγμα συγκειμένων, είτε πρόκειται γι' αυτό που σχηματίζεται με την υπόθεση του ονείρου (ενδέχεται να ονει-ρεύομαι ότι αυτή τη στιγμή κρατάω ένα κομμάτι χαρτί στα χέρια μου) είτε γι' αυτό που αντιστοιχεί στην υπόθεση του απατηλού θεού — ο οποίος μπορεί να έχει σκηνοθετήσει τον κόσμο με τέ-τοιο τρόπο, ώστε να μου φαίνεται ότι το άθροισμα των γωνιών είναι δύο ορθές. Η κατανόηση της αμφιβολίας, καθώς και η δια-τύπωση του λόγου της διαφοράς μεταξύ αμφίβολων και βέβαιων κρίσεων, περνάει από την κατανόηση του τρόπου και της άρθρω-σης της σχέσης που υπάρχει μεταξύ της αμφίβολης κρίσης και των ευρύτερων αυτών πλαισίων των συγκειμένων.

Εκ πρώτης όψεως, μπορεί να σχηματισθεί μια εκδοχή της σχέσης αυτής που να ικανοποιεί την απαίτηση της λογικιστικής θεωρίας. Όπως φαίνεται και στο απόσπασμα από την απάντηση στον Mersenne, που παραθέτουμε πιο πάνω, η αναλυτική σχέση των εννοιών, ακόμη και όταν πρόκειται για ιδέες σαφείς και δια-κριτές, δεν επαρκεί για να κατασφαλίσει τη βεβαιότητά τους· χρειάζεται, ως εγγύηση, την παραγόμενη στους Στοχασμούς, βε-βαιότητα για το ότι ο θεός δεν μπορεί να θέλει να με εξαπατή-σει.183 Έτσι, ως όρος και λόγος της σύγκρισης των αμφίβολων και βέβαιων κρίσεων, τέτοιος που να διατηρεί το ομοειδές τους, θα μπορούσε να προταθεί η veracitas divina, η φιλαλήθεια του θε-

Page 107: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

112 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

ού. Η παρουσία της κάνει τις «αναλυτικές» κρίσεις βέβαιες-όμως η «παρουσία» αυτή προϋποθέτει την παραγωγή της έννοι-ας του θεού, η οποία, με τη σειρά της, προϋποθέτει την επιτέλε-ση του cogito- επομένως, πριν παραχθεί η βεβαιότητα για τη veracitas divina, πριν από το cogito, ακόμη και οι μαθηματικές κρίσεις είναι αμφίβολες. Στην εκδοχή αυτή, η θεϊκή φιλαλήθεια ταυτίζεται με το πλαίσιο των συγκειμένων, ενώ η σχέση της κρί-σης προς το πλαίσιο αυτό μπορεί να περιγραφεί ως παρου-σία/εγγύηση (βεβαιότητα)-απουσία/μη εγγύηση (αμφιβολία).

Ωστόσο, η εκδοχή αυτή και ο λόγος της διαφοράς που προτείνει θα μπορούσε να ισχύει μόνο εκ των υστέρων: η αμ-φιβολία δεν μπορεί να κατασκευασθεί ή να δικαιολογηθεί από την απουσία της veracitas dei, ακριβώς επειδή η τελευταία προϋποθέτει ήδη την επιτέλεση της αμφιβολίας, δηλαδή το cogito. Όσο βρισκόμαστε στην οπτική της αμφιβολίας, η υπό-θεση του ψευδόμενου ή του απατηλού θεού, είναι ισοδύναμη με αυτήν του ονείρου: είναι απλώς ένα από τα ενδεχόμενα πλαίσια συγκειμένων, η σχέση προς τα οποία καθορίζει, με διαφορετικό τρόπο κάθε φορά, την ταυτότητα και την αξία αλήθειας της επιμέρους κρίσης που εντάσσεται σε αυτά. Άλλωστε, η φιλαλήθεια του θεού δεν εγγυάται την καθεμιά (αναλυτική) κρίση χωριστά. Αυτό που καθιστά την κρίση ανα-λυτική παραμένει η σχέση μεταξύ των όρων της — επομένως, ως προς αυτό, παραμένει και η διαφορά της από την αμφίβο-λη κρίση: η φιλαλήθεια του θεού εγγυάται, γενικά, ότι δεν εξαπατώμαι σχετικά με την ταυτότητα των όρων αυτών.

Η κανονική μορφή της κρίσης δεν είναι δυνατόν να ληφθεί ως αφετηρία για το σχηματισμό του γένους, το οποίο μπορεί να πε-ριέχει τη διαφορά μεταξύ της αμφίβολης και της βεβαίας κρίσης — πράγμα που σημαίνει ότι, εφόσον ξεκινάμε από τη μορφή αυτή, δεν είναι δυνατόν να σχηματίσουμε μια θεωρία της κρίσης της αμφιβολίας, του jugement. Στο πλαίσιο της κανονικής μορ-φής της κρίσης μπορεί να γίνει μόνο η θεωρία των «αναλυτικών»

Page 108: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

Η ΚΡΙΣΗ. 113

κρίσεων, των propositions της διανοίας, οι οποίες τοποθετούνται μετά το «πρώτο βήμα» της καρτεσιανής φιλοσοφίας [βλ. πιο πά-νω Β1], προϋποθέτουν δηλαδή ήδη συντελεσμένη τη θεμελίωση.

Ο σχηματισμός της μεταγλώσσας, η οποία αναγνωρίζει ως μόνη δυνατή και νόμιμη λογική μορφή κρίσης τη συμπλοκή των όρων, και επομένως, ως μόνη δυνατή και νόμιμη μορφή θεω-ρίας της κρίσης αυτήν που αναπτύσσει τη συνδυαστική των σχέσεων μεταξύ των όρων, είναι παράγωγο, αν όχι συνώνυμο, της ίδιας της πορείας της θεμελίωσης. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο ο Ντεκάρτ στις Απαντήσεις, που γράφονται από το σημείο οράσεως που συνιστά η ήδη συντελεσμένη θεμελίωση, όταν χρειαστεί να μιλήσει για την αμφιβολία, καταφεύγει σε αλ-ληγορίες· από εκείνη τη σκοπιά δεν είναι δυνατόν να γίνει λο-γική ανάλυση της αμφιβολίας, διότι η μεταγλώσσα που η θεμε-λίωση έχει κατακτήσει και σχηματίσει ως νόμιμη, δεν έχει θέση γι' αυτόν τον τύπο της κρίσης, δεν μπορεί να τον αναγνωρίσει.

Για να σχηματίσουμε τη θεωρία της αμφίβολης κρίσης — αλλά και για να κατανοήσουμε τη διαφορά της από την ανα-λυτική κρίση— θα πρέπει να ακολουθήσουμε την αντίστροφη φορά: όχι από τη συντελεσμένη θεμελίωση στην αμφιβολία, αλλά από την αμφιβολία στη συντέλεση της θεμελίωσης. Θα χρειαστούμε προς τούτο ένα διαφορετικό υπόδειγμα ανά-λυσης της κρίσης: εδώ το υπόδειγμα της θεωρίας των Στάσε-ων μπορεί να μας φανεί πολλαπλώς χρήσιμο.

Η κρίση της αμφιβολίας μπορεί να συνταχθεί, με τρόπο που ως προς τα ουσιώδη να αντιστοιχεί προς το υπόδειγμα της θεωρίας των Στάσεων, κατά τη διατεταγμένη τετράδα [κρινόμενο, μαρτυρία, επιχείρημα, ετυμηγορία]. Αντίστοιχο του κρινομένου είναι το ερώτημα που εκφράζει την αμφιβο-λία, της μαρτυρίας η «μαρτυρία των αισθήσεων» (μεταφορά που, σε αυτή τη συνάφεια, χρησιμοποιείται συχνά από τον Ντεκάρτ)· στα επιχειρήματα αντιστοιχούν οι «υποθέσεις» (το

Page 109: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

114 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

όνειρο, ο απατηλός θεός). Η θέση της ετυμηγορίας, στην έκθε-ση της αμφιβολίας στον πρώτο Στοχασμό, παραμένει κενή.

Ολόκληρο το σχήμα αυτό διατυπώνεται συνοπτικά στον δεύτερο Στοχασμό, όπου ο Ντεκάρτ επαναλαμβάνει την αμφι-βολία, προκειμένου να φέρει στην επιφάνεια το λανθάνον ενέργημα κρίσης που προϋποτίθεται ακόμη και εκεί που η τρέχουσα γλώσσα λέει απλώς «βλέπω» κάτι:

... θα μπορούσα να συμπεράνω ότι βλέπω το κερί με την όρασή μου, και όχι χάρη στην εποπτεία του πνεύματος μου και μόνο, αν δεν τύχαινε να κοιτάξω από ένα παράθυρο τους ανθρώπους που περνάνε από το δρό-μο- στη θέα τους λέω βέβαια ότι βλέπω ανθρώπους, όπως λέω ότι βλέ-πω το κερί- όμως ό,τι [πραγματικά] βλέπω από αυτό το παράθυρο, είναι καπέλα και πανωφόρια, τα οποία θα μπορούσαν να καλύπτουν σκιά-χτρα ή απομιμήσεις ανθρώπων, που κινούνται χάρη σε ελατήρια- η αλή-θεια είναι πως κρίνω ότι πρόκειται για πραγματικούς ανθρώπους και έτσι κατανοώ, μόνο με τη δύναμη της κρίσης, που εδρεύει στο πνεύμα μου, αυτό που νόμιζα ότι βλέπω με τα μάτια μου.

Το χωρίο αυτό μπορεί να παραλληλισθεί με το κλασικό παράδειγμα για τη διδασκαλία της στάσης του στοχασμού [βλ. πιο πάνω Γ6], ως εξής:

αρχική βεβαιότητα

κρινομενο

μαρτυρία

επιχειρήματα

ετυμηγορία

Ντεκάρτ βλέπω ανθρώπους

βλέπω ανθρώπους ή όχι; βλέπω καπέλα και πανωφόρια

καλύπτουν σκιάχτρα κ.λπ. είναι άνθρωποι/όχι

Στάσεις (Τεύκρος:) ο Οδυσσέας σκότωσε τον Αίαντα Σκότωσε ο Οδυσσέας τον Αίαντα ή όχι; (Τεύκρος:) είδα τον Οδυσσέα με ματωμένο ξίφος κ.λπ. ο Οδυσσέας προσπαθούσε να τον σώσει ο Οδυσσέας σκότωσΕ/"χι

Page 110: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

Η ΚΡΙΣΗ. 115

Υπάρχει μια χαρακτηριστική ασυνέχεια μεταξύ της αρχι-κής βεβαιότητας και της αμφιβολίας ή της Στάσεως, η οποία μπορεί να εκφρασθεί με δύο τρόπους:

α) η αρχική βεβαιότητα δεν οδηγεί αναγκαία στην αμφιβο-λία. Ο Τεύκρος ενδέχεται, αντί να προκαλέσει τη δίκη του Οδυσσέα, να αυτοδικήσει ή να αδιαφορήσει· δεν είναι ανα-γκαίο, όταν οι αισθήσεις μου λένε ότι κρατώ στα χέρια μου ένα κομμάτι χαρτί, να αναρωτηθώ αν ονειρεύομαι. Η αρχική βεβαιότητα δεν είναι μέρος της κρίσης της αμφιβολίας: είναι ανταγωνιστική προς αυτήν, με την κυριολεκτική, σχεδόν, έν-νοια του όρου: η αμφιβολία, όπως και η διαδικασία των Στά-σεων, καταστρέφει την αρχική βεβαιότητα αποσυναρμολογώ-ντας την. Η αποσυναρμολόγηση δείχνει ότι η αποτελεσματι-κότητα της αρχικής βεβαιότητας οφείλεται, κατά κύριο λόγο, στον αυτονόητο τρόπο με τον οποίο αυτή σχηματίζει τις ταυτότητες των αντικειμένων της· η κρίση της αμφιβολίας κα-ταστρέφει την αρχική βεβαιότητα ακριβώς επειδή δεν δέχεται τον μη θεματοποιημένο, αυθόρμητο ή αυθαίρετο, σχηματισμό της ταυτότητας: καθιστά το σχηματισμό της ταυτότητας αντι-κείμενο απόφασης και ζητάει λόγο γι' αυτόν, δηλαδή επιχει-ρήματα. Η αρχική βεβαιότητα είναι δογματική για δύο λό-γους: αφενός διότι αγνοεί την πραγματική δομή της κρίσης της, την οποία δείχνει, σαν σε μεγέθυνση, η αμφιβολία, και αφετέρου διότι, όταν δειχθεί η πραγματική της δομή, θα φα-νεί ότι αυτό που κατά λανθάνοντα τρόπο προϋποθέτει για το σχηματισμό της δεν είναι κάποια καθαρή και αδιάψευστη μαρτυρία, αλλά επιχειρήματα, τα οποία είναι μαχητά.

Έτσι, όταν η βεβαιότητα των αισθήσεων ή ο λόγος του Τεύκρου υπαχθούν στο κρινόμενο, τα λογικά τους χαρακτηρι-στικά μεταβάλλονται: η βεβαιότητα γίνεται ερμηνεύσιμη εκδο-χή. Αυτός ο μετασχηματισμός είναι αναγκαίος: δεν είναι δια-νοητή μια διαδικασία κρίσης, κατά το υπόδειγμα των Στάσε-ων, ή κατά την προβαλλόμενη σε αυτό αμφιβολία, που θα

Page 111: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

116 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

απέκλειε τη δυνατότητα της (επαν-)ερμηνείας. Αυτή η ενυπάρ-χουσα στη διαδικασία αναγκαιότητα μπορεί να διατυπωθεί με τη μορφή ενός «κανόνα του κρινομένου», ως εξής:

Το κρινόμενο καθορίζοντας τι μπορεί να λογίζεται ως μαρτυρία σε μια δεδομένη υπόθεση, παράγει τη μαρτυρία, και την παράγει ως ελλειμματική σε ταυτότητα. Η ταυτότητα της μαρτυρίας υποχωρεί ένα βήμα πριν από αυτό που έχει τεθεί ως κρινόμενο [βλ. πιο πάνω Γ6, τέλος]. Όταν ως κρινόμενο τεθεί το αν είναι άνθρωποι αυτοί που βλέπω από το καρτε-σιανό παράθυρο, η ταυτότητα της μαρτυρίας γίνεται ένα ση-μείο, πολλαπλώς ερμηνεύσιμο, του κρινομένου: καπέλα και πανωφόρια· παραλλάσσοντας το κρινόμενο είναι δυνατόν κα-νείς να λάβει διαφορετικές ταυτότητες της μαρτυρίας: αν ως κρινόμενο τεθεί το αν πρόκειται για αδιάφορους περαστικούς ή για συνωμότες που καμώνονται τους διαβάτες, ενώ οργα-νώνουν τη συνάθροιση μιας εξέγερσης, τότε ως μαρτυρία τί-θεται το ότι είναι άνθρωποι, και ως ερμηνεύσιμη η συμπερι-φορά τους· αν το κρινόμενο, αντίστροφα, είναι η ίδια η αξιο-πιστία των αισθήσεων, τότε η ταυτότητα της μαρτυρίας μπο-ρεί να υποχωρήσει περαιτέρω, έτσι ώστε να μην αναφέρεται σε σχηματισμένα αντικείμενα, αλλά, λ.χ., σε κάποιες κηλίδες του οπτικού πεδίου.

Ο κανόνας του κρινομένου είναι ο λογικός πυρήνας της αμφιβολίας. Η διατύπωσή του μας επιτρέπει να δούμε τα όρια της αντιστοιχίας μεταξύ της αμφίβολης κρίσης και του δικανικού υποδείγματος των Στάσεων. Στην καρτεσιανή αμ-φιβολία η εμβέλεια του κανόνα του κρινομένου είναι καθολι-κή: δεν υπάρχει τίποτε που να μην μπορεί να καταστεί κρινό-μενο. Αντίθετα, ως θεωρία των δικανικών υποθέσεων, το ερ-μαγόρειο πρότυπο χρησιμοποιεί πραγματολογικά κριτήρια για να θέσει μια σειρά από περιορισμούς στο σχηματισμό του ζητήματος ή/και του κρινομένου [βλ. πιο πάνω Γ3β και σημ. 91]. Αυτό ισχύει οπωσδήποτε για τη θεωρία των Στάσεων ως

Page 112: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

Η ΚΡΙΣΗ. 117

θεωρία του δικανικού επιχειρήματος, δηλαδή των υποθέσεων — εφόσον ασκείται μέσα σε πλαίσια που έχουν ως όριο το εύλογο. Δεν γνωρίζουμε τους κανόνες που διείπαν τη θεωρία των Στάσεων, ως ισοδύναμη της διαλεκτικής, δηλαδή ως θεω-ρία των θέσεων. Αν, ωστόσο, ισχύει η μαρτυρία του Κικέρω-να, σύμφωνα προς την οποία μεταξύ των αντικειμένων που θεωρούσε ως θεμιτά η διαλεκτική εκδοχή της θεωρίας ήταν και αυτό της αξιοπιστίας των αισθήσεων [βλ. πιο πάνω Γ2], τότε μπορούμε να υποθέσουμε πως για τη θεωρία των Στάσε-ων-θέσεων οι περιορισμοί αυτοί δεν ίσχυαν. Εφόσον δεν μπο-ρούμε να αποκαταστήσουμε κάποιο αξιόπιστο σώμα της δια-λεκτικής εκδοχής της θεωρίας, αυτό δεν μπορεί παρά να πα-ραμείνει μια υπόθεση.

Διατυπωμένος ως θέση, με αξίωση καθολικής εμβέλειας, ο κανόνας έχει την εξής μορφή: είναι δυνατόν να αμφιβάλλουμε για τα πάντα (de omnibus dubitandum est). H θέση αυτή, ακρι-βώς επειδή είναι η «μεταμφίεση» του κανόνα που διέπει τη διαδικασία, είναι αυταπόδεικτη στο πλαίσιο της διαδικασίας αυτής. Προς το τέλος του πρώτου Στοχασμού ο Ντεκάρτ θα παραστήσει μια τέτοια αντίρρηση στην καθολικότητα της εμβέ-λειας της αμφιβολίας — φέρνοντας, ως αντι-παράδειγμα, τις προτάσεις των μαθηματικών. «Γιατί είτε κοιμάμαι είτε είμαι ξύπνιος, δύο συν τρία σχηματίζουν πάντοτε τον αριθμό πέντε, και ένα τετράγωνο θα έχει πάντοτε μόνο τέσσερις πλευρές· και δεν μου φαίνεται δυνατόν ότι αλήθειες τόσο ολοφάνερες θα μπορούσαν να είναι ύποπτες κάποιου σφάλματος ή κάποιας αβεβαιότητας».184 Η βεβαιότητα των μαθηματικών εμφανίζεται εδώ ως τεκμήριο —το αντίστοιχο της μαρτυρίας— για το ότι η καθολικότητα της αμφιβολίας δεν μπορεί να ισχύει. Όμως, ακριβώς ως τεκμήριο, στη συζήτηση αυτή, είναι αναγκαία (επαν-)ερμηνεύσιμο- η υπόθεση του απατηλού θεού, ο οποίος μπορεί να έχει σκηνοθετήσει κ.λπ., δεν είναι παρά η πραγμά-τωση αυτής της δυνατότητας ερμηνείας, εφαρμογή του κανόνα

Page 113: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

118 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

ο οποίος έχει εκφρασθεί ως θέση. Ο κανόνας του κρινομένου υπερασπίζει αυτοαναφορικά τον εαυτό του.

Στην αρχαία ελληνική ο όρος «αμφιβολία» χρησιμοποιείται κυρίως σε συγκείμενα σημασιολογικά και αντιστοιχεί στη δυνατότητα διττής ερμηνείας μιας λέξης, φράσης ή σύντα-ξης.185 Εδώ το αμφίβολο της λέξης αντιπαρατίθεται προς το πράγμα, που έχει τη θέση του πόλου της ταυτότητας: η αμφι-βολία είναι λέξις ή λόγος που σημαίνει δύο ή περισσότερα πράγματα. Στη θεωρία των Στάσεων ο όρος χρησιμοποιείται αποκλειστικά με αυτή την έννοια: η αμφιβολία είναι μία από τις υποδιαιρέσεις των νομικών Στάσεων [βλ. πιο πάνω Γ3β], κατά την οποία ως κρινόμενο τίθεται η ερμηνεία ενός ρητού, δηλαδή ενός νομικού κειμένου, ενός νόμου, λ.χ., ή μιας διαθή-κης, το οποίο είναι αμφίσημο. Ο γραμματικός και φιλόσοφος Λεύκιος Ανναίος Κορνούτος (1ος μ.Χ. αι.) επεξέτεινε τη χρή-ση αυτή, αντιστρέφοντάς την, ωστόσο, κατά ενδιαφέροντα τρόπο: υποστήριξε ότι στις Στάσεις πρέπει να διακρίνουμε δύο τύπους αμφιβολίας, αφενός τη νομική, που αφορά τα ρη-τά, αφετέρου τη στοχαστική (δηλαδή αυτή που χαρακτηρίζει τη στάση του στοχασμού), η οποία αφορά τα πράγματα· στο στο-χασμό το πράγμα δεν μπορεί να τεθεί ως πόλος της ταυτότη-τας, εφόσον η ταυτότητα του πράγματος είναι το διακυβευό-μενο στη στάση αυτή, όπως ακριβώς η ταυτότητα του νοήμα-τος ενός κειμένου διακυβεύεται στη νομική αμφιβολία.186

Στη νέα ελληνική ο όρος χρησιμοποιείται για το απροσ-διόριστο της τιμής αλήθειας, αμφίβολη είναι μια πρόταση που δεν μπορούμε να πούμε αν είναι αληθής ή ψευδής, χωρίς ιδι-αίτερη έμφαση στη σημασιολογική διάσταση ή στο απροσδιό-ριστο της ταυτότητας. Με ένα αξιοσημείωτα συντονισμένο παιχνίδι της ομωνυμίας μεταξύ των δύο γλωσσών, της αρχαί-ας ελληνικής και της νέας, η οποία μετέφρασε τις meditations σε Στοχασμούς και το doute σε αμφιβολία, η στοχαστική αμ-φιβολία του Κορνούτου γίνεται τελικά ο καταλληλότερος τί-

Page 114: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

Η ΚΡΙΣΗ. 119

τλος για την ανάγνωση που επιχειρούμε εδώ, προβάλλοντας την αμφίβολη κρίση, ως αντίστοιχη του στοχασμού, πάνω στον κάνναβο της θεωρίας των Στάσεων.

Η αμφιβολία δεν είναι λοιπόν το ερωτηματικό στο τέλος μιας φράσης, η ταυτότητα των όρων της οποίας είναι προσ-διορισμένη, αλλά μια διαδικασία, όπου η απόφανση περί του αληθούς μεσολαβείται από την απόφαση περί του ταυτού. Χρησιμοποιώντας μια σημασιολογική αναλογία, πρόκειται για διαδικασία που δεν προϋποθέτει ένα σταθερό και πλήρες λεξικό, αλλά η οποία έχει ως έργο της να κατασκευάσει μέρος του λεξικού σύμφωνα με το οποίο θα διαβαστεί η ετυμηγορία της — το μέρος εκείνο που αφορά το ουσιώδες του κρινομέ-νου. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η διαδικασία αυτή δεν μπορεί να συνοψισθεί ή να αναχθεί στην ετυμηγορία της. Αυτό που καταφάσκεται στην ετυμηγορία, και συνάμα αυτό για το οποίο η ετυμηγορία μπορεί να γίνει αντικείμενο κριτι-κής, δηλαδή το περιεχόμενο της, δεν είναι απλώς η απόδοση ενός κατηγορήματος σε ένα υποκείμενο, αλλά και ο προσδιο-ρισμός της ταυτότητας του υποκειμένου και του κατηγο-ρουμένου αυτού, στον οποίο συνεργάζονται όλα τα μέρη της κρίσης. Η ετυμηγορία δεν μπορεί να γίνει κατανοητή αν αφαιρεθεί από το σύνολο της κρίσης.

Ο όρος κρίση είναι αμφίσημος: αναφέρεται είτε στη σύνο-λη διαδικασία της κρίσης, όπως αυτή εκφράζεται με τη διατε-ταγμένη τετράδα [ζήτημα/κρινόμενο, μαρτυρία, επιχείρημα, ετυμηγορία] είτε, συνεκδοχικά, στην τελική στιγμή της διαδι-κασίας, την ετυμηγορία. Προκειμένου, για τις ανάγκες της έκ-θεσης, να διατηρήσουμε διακριτές τις έννοιες, θα αναφερόμα-στε στην κρίση ως διατεταγμένη τετράδα με την περίφραση ανεπτυγμένη κρίση, σε αντιπαράθεση προς την «κανονική μορφή» της κρίσης, του τύπου Υ-Κ, η οποία, για λόγους που θα αποσαφηνισθούν αμέσως πιο κάτω, μπορεί να περιγραφεί ως συνεπτυγμένη.

Page 115: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

120 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

Στην καρτεσιανή αμφιβολία η κρίση παρίσταται στο πλή-ρες της ανάπτυγμα, διότι επιδιώκει να είναι μια ανακατα-σκευή της αρχικής βεβαιότητας, τέτοια που να μπορεί να χρη-σιμεύσει για τον εντοπισμό του σημείου στο οποίο συγκε-ντρώνεται ο δογματισμός της βεβαιότητας αυτής. Η αρχική βεβαιότητα νομίζει πως βλέπει τα ίδια τα πράγματα με τα μά-τια της, χωρίς τη μεσολάβηση των λόγων- αυτό που αγνοεί, και αυτό που η ανακατασκευή σε αμφιβολία δείχνει, είναι το ότι οι λόγοι εργάζονται ήδη για την παραγωγή της: είτε, ως λανθάνουσες αντιφάσεις, οι οποίες προϋποτίθενται για το σχηματισμό του κρινομένου, είτε ως λανθάνοντα επιχειρήμα-τα, τα οποία νοηματοδοτούν τις (προϋποτιθέμενες) μαρτυρίες της. Αν ακολουθήσουμε την ιατρική αλληγορία της αμφιβο-λίας, αυτό που σχηματίζει ο Ντεκάρτ είναι μια ανατομία της κρίσης, που έχει σκοπό να κάνει φανερό το σημείο της ασθε-νείας της. Η ασθένεια της αρχικής βεβαιότητας, έτσι όπως αυτή προβάλλεται στην ανατομική μεγέθυνση της αμφιβολίας, έγκειται ακριβώς στο ότι δεν μπορεί να προσδιορίσει την ταυτότητα των αντικειμένων της παρά μόνο με τη χρήση επι-χειρημάτων. Το επιχείρημα, όπως είδαμε, ταυτίζεται στον Ντεκάρτ προς τη σχολαστική διαλεκτική, που είναι περισσό-τερο ρητορεία παρά λογική [βλ. πιο πάνω Β1, τέλος]- είναι προς έτερον, μια μορφή της πειθούς- κινείται στον μερικό ορίζοντα που σχηματίζει η εκάστοτε οντολογική δέσμευση (πίστη)· δεν μπορεί να μετατρέψει το μαχητό του σε βεβαιότη-τα παρά μόνο χάρη στην ισχύ της αυθεντίας ή του αυτονόητα παραδεκτού, είναι δηλαδή μια έκφραση ετερονομίας.

Μπορούμε ίσως τώρα να κατανοήσουμε πληρέστερα το γιατί η στάση του Ντεκάρτ απέναντι στο επιχείρημα αμφιτα-λαντεύεται μεταξύ άρνησης και κατάφασης [βλ. πιο πάνω Β1]: το επιχείρημα είναι συνάμα η ασθένεια και η μέθοδος της διάγνωσής της. Το επιχείρημα ως ασθένεια δεν μπορεί να διαγνωσθεί παρά μόνο με την εκκαθολίκευση της άσκησης στο

Page 116: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

Η ΚΡΙΣΗ. 121

επιχείρημα, που είναι η καθολική αμφιβολία. Αυτή η άσκηση δεν θα ήταν δυνατή χωρίς μια, προσωρινή έστω, κατάφαση στο επιχείρημα, ως μέθοδο της.

Η διάγνωση της ασθενείας οδηγεί στη διατύπωση του ζη-τουμένου της θεραπείας, σύμφωνα με μια, εκ πρώτης όψεως απλή, αντίθεση: η μη αμφίβολη, και εν ταυτώ μη ετερόνομη, κρίση θα πρέπει να έχει εξασφαλίσει την ταυτότητα των όρων της, έτσι ώστε να μην εξαρτάται από το επιχείρημα για το σχηματισμό της. Το πρότυπο της βεβαίας κρίσης είναι το cogito. Η λογική ανάγνωση της βεβαιότητας του cogito, από τον Ντεκάρτ, γίνεται με όρους ταυτότητας:

Είμαι βέβαιος ότι είμαι ένα πράγμα που σκέπτεται· [...] στην πρώτη αυτή γνώση δεν υπάρχει τίποτε άλλο παρά μια διαυγής και διακριτή αντίληψη αυτού που γνωρίζω, και αυτή δεν θα ήταν επαρκής για να μου εγγυηθεί το ότι είναι αληθής, αν υπήρχε έστω και η ελάχιστη δυνατότη-τα, ένα πράγμα που το συλλαμβάνω με τέτοια διαύγεια και διακριτότη-τα, να αποδειχθεί ψευδές. Νομίζω, επομένως, ότι μπορώ ήδη να θεσπί-σω ως γενικό κανόνα ότι όλα τα πράγματα που αντιλαμβανόμαστε με πολύ διαυγή και διακριτό τρόπο, είναι αληθή.187

Διαυγής είναι μια έννοια που όλα τα γνωρίσματά της είναι φανερά· διακριτή, εφόσον δεν συγχέεται με κάποια άλλη. Η διαύγεια και η διακριτότητα είναι η κατασφάλιση της ταυτό-τητας μιας ιδέας.

Η αντίθεση που σχηματίζεται έτσι, μεταξύ της αμφίβολης και της βεβαίας κρίσης, είναι μόνο εκ πρώτης όψεως απλή. Πρόκειται για δύο αντικείμενα διαφορετικού τύπου, με δια-φορετική λογική ανατομία: η βεβαία κρίση δεν έχει θέση για κρινόμενο, μαρτυρία ή επιχείρημα: δεν υπάρχει σε αυτήν τί-ποτε το απόν, για να συγκροτηθεί με το λόγο του κρινομένου και των επιχειρημάτων- οι όροι της κρίσης είναι παρόντες στο λογικό βλέμμα, το οποίο αυτοδικαίως διαπιστώνει την ταυτότητα ή τη μη ταυτότητά τους, πράγμα που από μόνο του

Page 117: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

122 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

είναι επαρκής θεμελίωση για την απόφανση περί του αλη-θούς. Από τη σκοπιά της ανεπτυγμένης κρίσης η κρίση της βε-βαιότητας είναι μια σύμπτυξη του κρίνειν, μια ετυμηγορία παράδοξη, εφόσον δεν παραπέμπει σε καμία διαδικασία: το κρινόμενο έχει απωθηθεί, με τρόπο που επιδιώκει να απαλεί-ψει τα ίχνη του από την κρίση: το «είμαι βέβαιος ότι είμαι ένα πράγμα που σκέπτεται», αν διαβαστεί με όρους διαυγών και διακριτών εννοιών, δεν θυμάται το ερώτημα στο οποίο εί-ναι απάντηση — γιατί αυτό δεν μπορεί να διατυπωθεί με τέ-τοιους όρους. Οι διαυγείς και διακριτές έννοιες είναι το αντεστραμμένο είδωλο της μαρτυρίας, είναι παρούσες με τη μοναδική δυνατή ερμηνεία τους, καθιστώντας άχρηστα τα επιχειρήματα.

Η πορεία της θεμελίωσης στους Στοχασμούς οδηγεί από την αμφιβολία στη βεβαιότητα, επειδή οδηγεί από την ανε-πτυγμένη κρίση στη συνεπτυγμένη. Η συντελεσμένη θεμελίωση δεν μπορεί να αφηγηθεί την πορεία αυτή, διότι η συνεπτυγμέ-νη κρίση προϋποθέτει, για το σχηματισμό της, τη λήθη ή την απαλοιφή των χαρακτηριστικών της ανεπτυγμένης κρίσης.

3. Διαλεκτική της κρίσης: ένα ιχνογράφημα

Στην πορεία από την ανεπτυγμένη κρίση στη συνεπτυγμένη, συμπλέκονται δύο αιτήματα, μεθοδολογικό και αξιακό. Η ανεπτυγμένη κρίση, δηλαδή η διαλεκτική, απορρίπτεται ως μέθοδος, εφόσον δεν μπορεί να αποφασίσει για το αληθές πα-ρά μόνο σε συνθήκες ετερονομίας· αντίστροφα, η συνεπτυγμέ-νη κρίση είναι το ουσιώδες στοιχείο της ορθής μεθόδου, διότι η κρίση αυτού του τύπου είναι αυτοτελής: δεν εξαρτάται από κάτι έξω από αυτήν, αλλά περιέχει, η ίδια, ό,τι χρειάζεται για την απόφαση περί του αληθούς (επίκριση). Η αυτοτέλεια της συνεπτυγμένης κρίσης είναι η άλλη όψη της αυτονομίας.

Ως αυτοτελής και αυτόνομη η κρίση είναι ήδη, για τον Ντε-

Page 118: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

Η ΚΡΙΣΗ. 123

κάρτ, το δομικό στοιχείο της σκέψης. Από την άποψη αυτή εί-ναι χαρακτηριστικό το ότι, ενώ η κρίση έχει ορισθεί ως ανε-ξάρτητη από οτιδήποτε εξωτερικό, η αυτονομία της απειλείται από την ίδια τη χρονικότητα της σκέψης, ως συγκεκριμένης επιτέλεσης. Η κρίση είναι ενέργημα του υποκειμένου, επιτέλε-ση που συντελείται εν χρόνω. Η διαύγεια και η διακριτότητα ισχύουν, stricto sensu, μόνο κατά τη στιγμή της διενέργειας της κρίσης, και ενόσω αυτή διαρκεί. Η επίκληση της βεβαιότητας μιας πρότερον συντελεσμένης κρίσης, δεν είναι ενεργός επιτέ-λεση της κρίσης αυτής, αλλά ανάμνηση του ότι αυτή συνετελέ-σθη, ως διαυγής και διακριτή· η διαύγεια και η διακριτότης εί-ναι των παρόντων, η μνήμη είναι ήδη των απόντων, και επο-μένως δεν πληροί τη μεθοδολογική συνθήκη που αναφέραμε πιο πάνω, του να περιέχει, εντός της, ό,τι χρειάζεται για την απόφαση περί του αληθούς. Έτσι σχηματισμένη, η έννοια της κρίσης εκβάλλει είτε σε μια έννοια συνείδησης που είναι απλώς η συλλογή των στιγμών της βεβαιότητάς της, έννοια αυτοαναιρούμενη, είτε σε μια έννοια συνείδησης που εξαρτά-ται από την αξιοπιστία της μνήμης της, πράγμα που αναιρεί όλη την κατασκευή της βεβαιότητας.188

Η απορία αυτή, ως γνωστόν, επιλύεται στον Ντεκάρτ με την επίκληση της φιλαλήθειας του θεού. Όπως είδαμε, ο απα-τηλός θεός είναι, στην πραγματικότητα, το όνομα ενός τελε-στή μερικότητας, η άλλη όψη του κανόνα του κρινομένου· ο φιλαλήθης θεός, κατά τρόπο συμμετρικά αντίστροφο, είναι τελεστής καθολικότητας: εκκαθολικεύει την εμβέλεια της χρο-νικά πεπερασμένης επιτέλεσης της κρίσης.

Ο ψυχολογισμός του 19ου αι. κράτησε την καρτεσιανή έν-νοια της κρίσης δίνοντας έμφαση στο πεπερασμένο της και στη χρονικότητά της. Η θέση του ψυχολογισμού είναι ότι, ως εν χρόνω επιτέλεση, η κρίση είναι ένα εμπειρικό ψυχικό συμβάν, το οποίο σαν όλα τα άλλα, πρέπει να μπορεί να πε-ριγράφεται με αναφορά στην επιστήμη του πεδίου στο οποίο

Page 119: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

124 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

αυτό ανήκει, εν προκειμένω με αναφορά στην επιστήμη της ψυχολογίας. Αυτό που θεμελιώνει τη διατήρηση της ταυτότη-τας των κρίσεων, το ότι δηλαδή η συνείδηση δεν συνίσταται σε απλή συλλογή στιγμιαίων και μη επαναλήψιμων ατομικο-τήτων, δεν είναι εδώ κάποια θεϊκή φιλαλήθεια, αλλά η ισχύς των εμπειρικών νόμων της ψυχολογίας. Οι ίδιοι οι «λογικοί νόμοι» είναι, στην πραγματικότητα, ψυχολογικοί νόμοι. Σύμ-φωνα με τους επικριτές του, ο ψυχολογισμός οδηγείται έτσι σε μια απορία: την ίδια στιγμή που επιδιώκει να υπερασπίσει την ιδέα της καθαρής εμπειρικής επιστήμης, απεργάζεται την αναίρεσή της, αφού, στο σχήμα του, ο μόνος δυνατός γνώμο-νας της καθαρότητας της επιστήμης αυτής, η λογική, υπάγεται στην τυχαιότητα και το μαχητό της εμπειρικής παρατήρησης.

Το ζητούμενο που διαμορφώνεται στη γνωσιοθεωρητικά προσανατολισμένη φιλοσοφία του τέλους του 19ου αι. είναι έτσι ο σχηματισμός μιας θεωρίας της λογικής, η οποία να μην αδικεί τον ιδεατό της χαρακτήρα ή τη λειτουργία της ως γνώ-μονα του εμπειρικού. Σε αυτή τη συζήτηση, ως απάντηση στον ψυχολογισμό, εντάσσεται η ανακατασκευή της (καρτε-σιανής) κρίσης ως πρότασης. Πρέπει να κατανοήσουμε την απάντηση αυτή ως επίλυση μιας απορίας με τη χρήση ενός μοντέλου. Στο ερώτημα του ψυχολογιστή, πώς είναι δυνατόν ένα χρονικά προσδιορισμένο συμβάν να έχει άλλη ταυτότητα από αυτήν που του προσδίδει ο εμπειρικός νόμος στον οποίο υπάγεται, ο Φρέγκε απαντάει παραλληλίζοντας τη συγκεκρι-μένη επιτέλεση του ενεργήματος της κρίσης προς τη συγκεκρι-μένη εκφορά μιας πρότασης· η πρόταση, ως μοναδιαία επιτέ-λεση, οφείλει την ταυτότητα (του νοήματος) της όχι σε κά-ποια εμπειρική γενίκευση, αλλά στους κανόνες της γλώσσας σύμφωνα με τους οποίους σχηματίζεται. Η γλώσσα είναι το μοντέλο που επιτρέπει τη σύνθεση μεταξύ χρονικότητας της επιτέλεσης και αχρονίας της ταυτότητας (του νοήματος).

Ένα μοντέλο είναι μια μεταφορά. Οι δύο έννοιες που

Page 120: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

Η ΚΡΙΣΗ. 125

συναντιούνται σε αυτήν, εδώ η σκέψη και η γλώσσα, επενερ-γούν η μία στην άλλη σαν φίλτρο —για να χρησιμοποιήσουμε το σχήμα του Μ. Black—, επιλέγοντας ορισμένα γνωρίσματα, ακυρώνοντας ή αγνοώντας άλλα. Η μεταφορά της σκέψης στη γλώσσα απορρίπτει, ως εμπειρικά και επουσιώδη, τα γνωρί-σματα που συνιστούν το ιδιαίτερα «γλωσσικό» της γλώσσας, τις τροπικές μετατοπίσεις, τις γραμματικές ή συντακτικές ασυμμετρίες ή ανωμαλίες, την αμφισημία. Είναι ενδιαφέρον το ότι η γλωσσική στροφή θα ορίσει κάποια στιγμή τον εαυτό της σε σχέση προς αυτό το επουσιώδες: είτε ως «διόρθωση» της κοινής γλώσσας είτε αναγνωρίζοντας ότι η μελέτη της εί-ναι το κατεξοχήν αντικείμενο της φιλοσοφίας της γλώσσας (ordinary language philosophy).

Με διαφορετικό τρόπο είναι σημαντική μια άλλη επιλογή του μεταφορικού φίλτρου. Η τρέχουσα αναφορά στην έννοια της γλώσσας είναι διαφοριστική· αναφερόμαστε στον τρόπο με τον οποίο η γερμανική σχηματίζει τις προτάσεις της, δια-φοροποιώντας τον, εμμέσως ή αμέσως, από τον τρόπο με τον οποίο αυτές σχηματίζονται σε μια άλλη γλώσσα. Αυτό το χα-ρακτηριστικό έχει ακυρωθεί στη μεταφορά της σκέψης: εδώ η γλώσσα δεν μπορεί παρά να νοείται ως καθολική. Η ανα-γκαιότητα αυτή οφείλεται στο αρχικό ζητούμενο της μετά-φρασης της (συνεπτυγμένης) κρίσης σε πρόταση, που είναι η αυτοτέλεια της κρίσης/πρότασης ως φορέα της ταυτότητας ή του νοήματος της. Εφόσον, στη γλωσσική εκδοχή, η ταυτότητα της πρότασης «αποφασίζεται» από τους κανόνες της γλώσσας, θα πρέπει η γλώσσα αυτή να μην είναι απλώς «μία» γλώσσα, αλλά η μόνη δυνατή· μόνο με τον όρο αυτό μπορεί η γλώσσα να είναι το καθρέφτισμα της σκέψης. Η πιο εμφατική έκφρα-ση του αιτήματος αυτού είναι το απόφθεγμα από τον Tracta-tus logico-philosophicus του Βιτγκενστάιν, κατά το οποίο «τα όρια της γλώσσας μου σημαίνουν τα όρια του κόσμου μου».189

Page 121: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

126 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

Ο ολισμός, όπως εκφράζεται στο έργο του Quine, και στην τρέχουσα ανάγνωση του έργου του ύστερου Βιτγκενστάιν, εί-ναι ανασκευή αυτής της μείζονος προϋπόθεσης της πρώιμης αναλυτικής φιλοσοφίας.190 Όταν ως μονάδα του νοήματος αναγνωρίζεται το σύνολο της επιστήμης ή/και της γλώσσας, η καθολική γλώσσα του λογικισμού δίνει τη θέση της σε μια πληθώρα αυτόνομων γλωσσών, μη μεταφράσιμων η μία στην άλλη· ο ένας κόσμος, τα όρια του οποίου συνέπιπταν με αυτά της καθολικής γλώσσας, γίνεται πολλοί κόσμοι, πολλές επιμέ-ρους καθολικότητες.

Εφόσον, στο πλαίσιο της καθολικής γλώσσας δεν υπάρχει αδιευκρίνιστη ταυτότητα, δεν υπάρχει χώρος για επιχείρημα. Αντίθετα, ο ολισμός έχει ένα ρόλο για το επιχείρημα: αυτό θα εκφράσει τη σχέση μεταξύ των προτάσεων και του επιμέρους όλου ή του εννοιακού συστήματος, το οποίο εξασφαλίζει τη νοηματοδοσία και το αποδεκτό τους [βλ. πιο πάνω Β3, Χά-μπερμας], Η πληρέστερη διατύπωση της ολιστικής έννοιας του επιχειρήματος έχει δοθεί στο «Περί βεβαιότητας» του Βιτγκενστάιν:

Κάθε έλεγχος, κάθε επιβεβαίωση ή διάψευση μιας υποθέσεως, συμβαίνει ήδη μέσα σε ένα σύστημα. Το σύστημα αυτό δεν είναι μια περισσότερο ή λιγότερο αυθαίρετη και αμφίβολη αφετηρία όλων των επιχειρημάτων μας, αλλά ανήκει στην ουσία αυτού που ονομάζουμε επιχείρημα. Το σύ-στημα δεν είναι τόσο η αφετηρία όσο το ζωτικό στοιχείο [das Lebenselement] του επιχειρήματος.191

Ένα επιχείρημα έξω από το σύστημά του είναι σαν το ψά-ρι έξω από το νερό: δεν μπορεί να ζήσει, δηλαδή δεν μπορεί να έχει νόημα ούτε χρήση. Αν η ολιστική θεωρία είναι υπο-χρεωμένη να συνυφάνει τόσο στενά το επιχείρημα προς το «σύστημά του», τότε η έννοια του επιχειρήματος που διαθέτει δείχνεται ανεπαρκής σε σχέση με το αντικείμενο της, με τρό-

Page 122: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

Η ΚΡΙΣΗ. 127

πο ανάλογο της αντίστοιχης ανεπάρκειας της θεωρίας των Τοπικών [βλ. Δ5].

Δεν νοείται επιχείρημα δίχως κρινόμενο. Στο κρινόμενο, όπως είδαμε [Γ5, Ε2], ασκείται μια ιδιότυπη εποχή όσον αφο-ρά την ταυτότητα των ουσιωδών για την κρίση αντικειμένων. Στην ανεπτυγμένη κρίση η ταυτότητα, η καθολικότητα και το αληθές δεν είναι δεδομένα ή κατασφαλισμένα με τρόπο ανα-λυτικό: εκφέρονται και ισχύουν, ως αιτήματα. Είτε συνυφα-σμένο είτε όχι προς το τοπικό σύστημα που το παράγει και το νοηματοδοτεί, το επιχείρημα ως μέρος της ανεπτυγμένης κρίσης αξιώνει η ισχύς του να ταυτίζεται προς την α-τοπική ταυτότητα και καθολικότητα, στην οποία είναι προσανατολι-σμένο το κρινόμενο και η σύστοιχή του ετυμηγορία. Στη χρή-ση του το επιχείρημα είναι ήδη έξω από το σύστημα του, και πρέπει η θεωρία να είναι συμβατή με τη δυνατότητά του να επιβιώνει εκεί. Εαν δεν μπορεί να το κάνει αυτό, τότε είναι ανεπαρκής, ως εξιδανικευτική: αφαιρεί από το επιχείρημα, και απορρίπτει ως επουσιώδες, ό,τι δεν μπορεί να εξηγήσει σε αυτό: τη χρήση του.192

Η καρτεσιανή συνεπτυγμένη κρίση είναι στην πραγματικό-τητα μια παράδοξη έννοια: πρόκειται για ετυμηγορία αφηρη-μένη, αποσπασμένη από τη διαδικασία της. Η ολιστική εκδο-χή κάνει την αντίστροφη αφαίρεση, που παράγει ένα ακόμα πιο παράδοξο αντικείμενο: το επιχείρημα είναι εδώ ένα τμή-μα της διαδικασίας, το οποίο αντιστοιχεί στην επιχειρηματο-λογία της μιας πλευράς — χωρίς κρινόμενο, χωρίς δυνατότη-τα ανοχής της alterae partis και χωρίς ετυμηγορία. Οι δύο αφαιρέσεις είναι μέρη του αυτού συνεχούς. Η έννοια της συνεπτυγμένης κρίσης σχηματίζεται από τον Ντεκάρτ για να κατασφαλιστεί η ταυτότητα, με τρόπο αναλυτικό, ως παρού-σα και θετικά διδομένη. Αντίστοιχα η σχέση του συστήματος προς το επιχείρημα, στον Χάμπερμας, λ.χ., και στο «περί βε-

Page 123: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

128 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

βαιότητας» του Βιτγκενστάιν, είναι κάτι παραπάνω από ανα-λυτική: εξασφαλίζει αποδοχή μαζί και νοηματική ταυτότητα.

Ο ολισμός αναδεικνύεται έτσι ως η ακραία συνέπεια και συνάμα η αντιστροφή της κίνησης που αρχίζει με την καρτε-σιανή απόρριψη του επιχειρήματος· εδώ το μεθοδολογικό αί-τημα της αναλυτικής κατασφάλισης της ταυτότητας εκπλη-ρούται, αλλά μόνο κατά τρόπο παράδοξο, ως επιμέρους κα-θολικότητα, ενώ το αίτημα αυτονομίας, το οποίο η καρτεσια-νή θεμελίωση συνεκφέρει μαζί με αυτό της ταυτότητας, ακυρώνεται ή και αντιστρέφεται σε θεωρητική δικαίωση της ετερονομίας: στον ενδιάμεσο χώρο, μεταξύ των επιμέρους κα-θολικοτήτων, δεν έχει θέση το επιχείρημα αλλά μόνο η ρητο-ρεία ή η βία.

Page 124: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Kant [KrV] Β VIII, μτφρ. Αναστασίου Γιανναρά, Kant [Κκλ]. 2. Hilbert-Ackermann [Mathematical], σ. 1. 3. Αλκιβιάδης Α, 113c 5. 4. Πολιτεία 502b 3. 5. Το «επιχειρείν» στη σημασία του επιτίθεσθαι συντάσσεται με δοτική,

επιχειρείν τινί έτσι, ως τρόπος διαβάζεται το τό ζήτημα, φ έπιχειροϋμεν... (Πολιτεία 368c 7), αντίστοιχος με αυτόν της αγγλικής, to attack a question. Ως στοιχείο μιας άτυπης μεταγλώσσας της διαλεκτικής χρησιμοποιείται το επιχειρείν στο Σοφιστή (264d 10), όπου ονομάζει μια διαλεκτική ακολουθία, μία από τις επαναλαμβανόμενες προσπάθειες ορισμού του σοφιστή. Αντί-στοιχες είναι οι χρήσεις στον Πολιτικό (262b 5 και 10) και στους Νόμους (781e 1).

6. Αριστοτέλης [Ρητορική] 1355a 34. 7. Frege [Gedanke], σ. 50. 8. Αλέξανδρος Αφροδισιεύς [Τοπικά], 3.22. 9. Αριστοτέλης [Τοπικά], 155b 11. 10. Αριστοτέλης [Σοφ.Ελ.], 183b 2. 11. Αριστοτέλης [Τοπικά], 155b 20. 12. Στο ίδιο, 171a 28-171b 2· πρβλ. και Μπασάκος [Αριστοτέλης], σ. 380. 13. Πρβλ. Αλέξανδρος Αφροδισιεύς [Τοπικά] 119.26: σοφιστικός γάρ ό

προς τοϋνομα και την λέξιν λόγος άλΑ' ού διαλεκτικός, άδήλον γάρ δντος ποσαχως τό προκείμενον λέγεται, ενδέχεται έπ' αλλ ο μέν τόν έρωτωντα έπ' άλλο δέ τόν αποκρινόμενον των σημαινομένων υπό του ονόματος τήν διά-νοιαν φέρειν οϋτως δέ πρός τό δνομα αν οί λόγοι αλλ" ού περί τοϋ πράγ-ματος γίνοιντο.

14. Διαφορετικά ο Aubenque [être], σ. 253 κ.ε!, ο οποίος τονίζει τη συνέ-χεια μεταξύ της διαλεκτικής πρακτικής και της αριστοτελικής θεωρίας.

15. Πρβλ. Ryle [Progress], σσ. 103-104. 16. Αριστοτέλης [Τοπικά], 100a 25: ... πρώτον ονν ρητέον τί εστι συλλο-

γισμός και τίνες αντοϋ διαφοραί, όπως ληφθή ο διαλεκτικός συλλογισμός.

Page 125: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

130 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

... Έστι δή συλλογισμός λόγος εν φ τεθέντων τινών ετερόν τι των κειμένων εξ άνάγκης συμβαίνει διά των κειμένων, άπόδειξις μεν οϋν εστίν, όταν εξ άληθών καί πρώτων ό συλλογισμός fj, ... διαλεκτικός δέ συλλογισμός ό εξ ενδόξων συλλογιζόμενος.

17. Έχει αναπτυχθεί μια συζήτηση για t o κατά πόσον ο όρος «συλλογι-σμός» εδώ αντιστοιχεί στην αυστηρά τεχνική έννοια των Αναλυτικών, ή αν πρέπει να εκληφθεί «μαλακώτερον», πρβλ. Burnyeat [Enthymeme], σ. 14, και Aubenque [être], σ. 256 και σημ. 5, όπου σχολιάζεται το σχετικό χωρίο των Τοπικών. Η έκθεση της έννοιας του επιχειρήματος η οποία διατυπώνεται εδώ δεν επηρεάζεται, στο παρόν της στάδιο, από το αποτέλεσμα της συζήτη-σης αυτής — είναι συμβατή και με τις δυο έννοιες του συλλογισμού. Πρβλ. ωστόσο κατωτέρω Γ5.

18. Αν πιστέψουμε τον Αριστοτέλη, ο οποίος στον επίλογο των Σοφι-στικών Ελέγχων (183b 34) δηλώνει ότι, μολονότι η άσκηση της διαλεκτικής (και της σοφιστικής) είναι αρκετά παλιά υπόθεση, η έως τότε διδασκαλία της υπήρξε απλώς εμπειρική: δεν παρέδιδαν την τέχνη την ίδια, αλλά τα αποτελέσματά της. Τα Τοπικά και οι Σοφιστικοί Έλεγχοι δεν είχαν κανένα προηγούμενο ούτε καν κάποια ατελή πραγματεία της οποίας θα μπορούσαν να είναι η διόρθωση.

19. Ούτε στα Τοπικά ούτε και κάπου αλλού στο αριστοτελικό corpus απαντά το όνομα, το γένος αυτών των τεσσάρων τύπων της κατηγόρησης. Οι Λατίνοι τα ονόμασαν praedicabilia (τα δυνάμενα να κατηγορηθούν) — και έτσι αναφέρονται στη βιβλιογραφία. Στην ύστερη ελληνική σχολιαστική παράδοση στα praedicabilia θα μπορούσε να αντιστοιχεί ο όρος «φωνές» (Πορφύριος). Προτίμησα να κρατήσω τον λατινικό όρο, επειδή αυτός χρησι-μοποιείται στη βιβλιογραφία ειδικά για τους τύπους της κατηγόρησης των Τοπικών.

20. Bnmschwig [Topiques], Introduction, σ. L. 21. Αριστοτέλης [Τοπικά], 101b 17: πάσα δέ πρότασις καί πάν πρόβλη-

μα n γένος ή ϊδιον ή συμβεβηκός δήλοι. (Το ίδιον θα διακριθεί σε ορισμό και καθαυτό ίδιον.)

22. von Fritz [Grundprobleme], σσ. 214-215 και σημ. 443. 23. Με αυτό τον τρόπο αναλύονται από τον Αριστοτέλη σοφίσματα

όπως ο «εγκεκαλυμμένος» (πρβλ. το κεφ. 24 των Σοφιστικών Ελέγχων). Για την παραδειγματική σημασία αυτού του τύπου των σοφισμάτων πρβλ., με-ταξύ άλλων, Aubenque [être], σ. 137 και σημ. 6.

24. Αριστοτέλης [Ρητορική], 1404b 39· η λέξη «κακουργία» δεν έχει εδώ

Page 126: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 131

τη σημερινή σημασία· πλησιάζει περισσότερο στην έννοια της πανουργίας και της εξαπάτησης.

25. Με τον ίδιο τρόπο μπορούν να θεωρηθούν ελεγχόμενες αποκλίσεις και τα ολισθήματα προς τη σοφιστική, από τα οποία βρίθουν τα Τοπικά-πρβλ. και Μπασάκος [Αριστοτέλης].

26. Ως αφετηρία της νέας θεωρίας λαμβάνεται η χρονικά συμπίπτουσα δημοσίευση των Perelman-Tyteka [Argumentation] και Toulmin [Uses] (1958).

27. Πρβλ. Perelman-Tyteka [Rhetorique], σ. 110 κ.ε., Perelman-Tyteka [Argumentation], σ. 2- Toulmin [Uses], σ. 249-250· Rescher [dialectics], 35, 58-Habermas [Wahrheitstheorien], σ. 234.

28. Αλέξανδρος [Τοπικά], 18.23: διαφέρει δέ τό ένδοξον τοϋ άληθοϋς οϋ τ φ ψευδές είναι (έστι γάρ τινα ένδοξα καί αληθή) άλλά τη έπικρίσει. έστι γάρ τφ μέν άληθεΐ άπό τοϋ πράγματος, περί οϋ έστιν, ή έπίκρισις• δταν γάρ τοϋτο αϋτφ όμολογρ, τότε εστίν άληθές. τφ δέ ένδόξφ ουκ άπό των πραγμάτων ή επίκρισις άλλ' άπό των άκουόντων καί των τούτων υπολήψε-ων. ας εχουσι περί των πραγμάτων.

29. Λόγος περί της Μεθόδου [Cteuvres], 130· η ελληνική μετάφραση είναι του Χριστόφορου Χρηστίδη [λόγος], σ. 10 (για να διατηρήσω τη συνέπεια της ορολογίας, μετέβαλα το «ψεύτικο» του Χ. Χρηστίδη σε «ψευδές» και το «αληθινό» σε «αλήθεια»)· πρβλ., μεταξύ άλλων, και τον δεύτερο Στοχασμό, [Cteuvres] [274]: «θα μείνω μακρυά από ο,τιδήποτε θα μπορούσε να προκα-λέσει και την παραμικρή αμφιβολία, ακριβώς όπως θα έκανα αν γνώριζα ότι αυτό είναι απολύτως ψευδές». Το αμφίβολο πρέπει να τεθεί ως ψευδές, προ-κειμένου να προχωρήσει η διαδικασία της θεμελίωσης.

30. To vraissemblable, έννοια που στο καρτεσιανό κείμενο αποδίδεται και με το probable, δεν πρέπει να νοηθεί εδώ με τη (σημερινή) σημασία της πιθανότητας — αλλά ως συγγενές προς το αριστοτελικό πιθανόν, που είναι έννοια της ρητορικής, το πειστικό.

31. Ο Ντεκάρτ χρησιμοποιεί τον όρο dialectica ως συνώνυμο της dispu-tatio — ακολουθώντας σε τούτο τη σχολαστική χρήση.

32. Husserl [erste], τ. I, σ. 317. 33. Πρβλ. T.W. Adorno [Metakritik], σ. 212: «Η φιλοσοφία του Χούσερλ

κωδικοποιεί μια αντικειμενικά ιστορική εμπειρία, χωρίς να την αποκρυπτο-γραφεί: το θάνατο του επιχειρήματος».

. 34. Descartes [AT], σ. 465. 35. Descartes [Cteuvres], σ. 399. 36. Descartes [AT], σσ. 454-459. 37. Descartes [AT], σ. 480· στη συνέχεια του χωρίου που παραθέσαμε

Page 127: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

132 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

παραπάνω (σημ. 34) πάλι από την απάντηση στον Bourdin, ο Ντεκάρτ θα δι-ευκρινίσει: «Δεν είπα ότι θα έπρεπε να θεωρηθεί η μία από τις δυο πλευρές ως αληθής, ή ότι πρόκειται να θέσω την αρχή αυτή στη βάση ενός συστήμα-τος κατεξοχήν βέβαιης γνώσης, όπως υποστηρίζει ο επικριτής μου».

38. Η πλήρης ανάπτυξη της αλληγορίας και το πλέξιμο σε αυτήν της απάντησης στον Bourdin καταλαμβάνει 24 σελίδες της έκδοσης [AT] (536-560).

39. [Oeuvres], σσ. 399-400. 40. Ειρωνεία: ο Χομπς του απέδωσε μια πλατωνική θεωρία, ο Ντεκάρτ

απαντάει —ίσως να πρόκειται για μη συνειδητή παραπομπή— με αναφορά στην προτρεπτική λειτουργία της απορίας στο πλατωνικό έργο. Πρβ^. Πολι-τεία 523a κ.ε., όπου οι αντίστοιχες της αμφιβολίας απορίες λειτουργούν ως προτροπή για να στραφεί η ψυχή από τα αισθητά στα νοητά.

41. Πρβλ. Belaval [Leibniz], σ. 59 κ.ε. Οφείλω τα παραθέματα από τα κείμενα του Λάιμπνιτς στο έργο του Belaval.

42. Leibniz in Beiaval, στο ίδιο, a. 62. 43. Leibniz in Belaval, στο ίδιο, a. 60. 44. Ηλίας [Κατηγορίαι], 127.15. 45. [Oeuvres], σ. 71 κ.ε. 46. Για τη διαλεκτική στο Cur deus homo του Ανσέλμου, πρβλ. την εισα-

γωγή του M. Corbin στο Άνσελμος [Lettre], σ. 35. 47. Όπως εκτίθεται στο Toulmin [Uses]. 48. Στο ίδιο, σ. 7. 49. Στο ίδιο, σ. 11 κ.ε. 50. Οι αντίστοιχοι αγγλικοί όροι στο κείμενο του Toulmin είναι Claim,

(Αξίωση), Data (Στοιχεία), Warrant (Δικαιοδοτικό) και Backing (Υποστήρι-ξη). Για την ανάλυση αυτή του επιχειρήματος πρβλ. στο ίδιο, σ. 94 κ.ε.

51. Η τυπική συνεπαγωγή μπορεί να παραχθεί ως μία ειδική περίπτωση αυτού του μοντέλου. Ο Toulmin ανακατασκευάζει την τυπική συνεπαγωγή, που συνήθως εκφράζεται με τις τρεις προτάσεις του κλασικού συλλογισμού, ως υπο-περίπτωση του σχήματος Σ,Α,Δ,Υ: είναι η (τετριμμένη) περίπτωση κατά την οποία το περιεχόμενο του Δ και της Υ ταυτίζονται. Πρβλ. στο ίδιο, σσ. 107-113.

52. Στο ίδιο, όλο το κεφάλαιο I. 53. Για την έννοια του ολισμού πρβλ. Quine [Dogmas] και παρακάτω,

ΕΙ. Για τη διευρυμένη έννοια του ολισμού, πρβλ. Rorty [Mirror], σσ. 170, 174, 302.

54. Για την ένταξη της θεωρίας του Diskurs στον θεωρητικό ορίζοντα της

Page 128: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 133

γλωσσικής στροφής, και τη θεωρητική της δικαιολόγηση, η πληρέστερη έκθεση περιέχεται στο Schnädelbach [Diskurs] — πρβλ. ειδικότερα κεφ. 1.3.2 και V.

55. Ο Habermas χρησιμοποιεί το σύστημα διακρίσεων του Toulmin, που εκθέσαμε πιο πάνω ως Σ,Α,Δ,Υ.

56. Στο ίδιο, σ. 244. 57. Στο ίδιο, σ. 219. 58. [Uses], σ. 2. 59. Οι εντός εισαγωγικών διατυπώσεις σε αυτή την περίοδο προέρχονται

από το κεφάλαιο για τη θεωρία του επιχειρήματος το οποίο περιέχεται στο, ούτως ή άλλως, ενδιαφέρον βιβλίο του Hamblin [Fallacies], σ. 234. Η παρα-γωγή του αριστοτελικού συμπεράσματος είναι διάσπαρτη στο κεφάλαιο αυτό.

60. Στο ενδιαφέρον άρθρο «Verleumdug der Rhetorik» [Verleumdung] στον τίτλο του οποίου παραπέμπει και η επικεφαλίδα αυτού του κεφαλαίου.

61. [Verleumdung], σ. 57. 62. Για τον Toulmin φιλόσοφοι όπως ο Ντεκάρτ και ο Φρέγκε «ήταν,

φυσικά, ξεκάθαροι πλατωνιστές» [Verleumdung], σ. 59. 63. Έτσι στο de Pater [Topiques], ένα από τα πρώτα κείμενα που επιχει-

ρεί νέα θεωρητική προσέγγιση των Τοπικών, ως όργανο ανάγνωσης του επι-χειρήματος χρησιμοποιείται το μοντέλο του Toulmin. Πρβλ. σχετικά και Bird [rediscovery]. Ο J. Brunschwig κάνει λόγο, το 1967, για επικαιρότητα των Τοπικών, αναφερόμενος κυρίως σε δημοσιεύσεις που κινούνται στον ορίζοντα της Nouvelle Rhétorique ([Topiques], Introduction, σ. XVII και σημ. 2 της ίδιας σελίδας).

64. Ο Ερμαγόρας υπήρξε ο σημαντικότερος θεωρητικός της ρητορικής των ελληνιστικών χρόνων (2ος αι. π.Χ.)· η επιρροή του υπήρξε αρκετά ισχυρή, έτσι ώστε, παρόλο που το έργο του δεν έχει διασωθεί, τα αποσπά-σματα, οι δοξογραφικές αναφορές, αλλά και η απεικόνιση της θεωρίας του στο έργο μεταγενέστερων ρητοροδιδασκάλων, με κυριότερο τον Ερμογένη (περ. 160-225 μ.Χ.) να μας επιτρέπουν μία, μερική τουλάχιστον, ανακατα-σκευή του. Η πρώτη απόπειρα παρόμοιας ανακατασκευής ήταν το βιβλίο του G. Thiele [Hermagoras], Πρβλ. και Matthes [Hermagoras]. Η πληρέστερη, έως τώρα, καταγραφή των αποσπασμάτων του Ερμαγόρα είναι το Matthes [Fragmente]. Είναι ενδιαφέρον το ότι η αποσιώπηση του Ερμαγόρα από τη φιλοσοφία συμβαδίζει με μία, mutatis mutandis, αντίστοιχη υποβάθμισή του από τη νεότερη φιλολογική έρευνα των νεότερων χρόνων. Ο Matthes ([Her-magoras], σ. 69) σημειώνει πως «Το όνομα του Ερμαγόρα του Τημνίτη δια-δραματίζει στην ιστορία της ελληνικής και της ρωμαϊκής πάρα πολύ σημα-ντικό ρόλο, ιδιαίτερα όσον αφορά την εξέλιξη της θεωρίας των Στάσεων- εί-

Page 129: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

134 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

ναι λοιπόν απορίας άξιον το ότι, αν εξαιρέσουμε τις αναφορές σε επιμέρους προβλήματα, οι σχετικές με τη διδασκαλία του εργασίες είναι, κατά τους νε-ότερους χρόνους, ελάχιστες».

65. Βλ. παρακάτω Δ4. 66. Και όχι μόνο: ο J. Derrida [mythologie], σ. 295 κ.ε., υποστήριξε ότι

παρόμοια εξάρτηση από τη λογική θεωρία ισχύει και για την λέξιν. 67. [Ρητορική], 1355a 6-11. 68. Στο ίδιο, 1355a 1-4, 1356b 3, 16. 69. Στο ίδιο, 1357a 8-17. 70. Στο ίδιο, 1395 23-30. Σε αυτό το ενδιαφέρον χωρίο ο Αριστοτέλης

επαναλαμβάνει ότι το ενθύμημα οφείλει να παραλείπει ορισμένους κρίκους της συλλογιστικής αλυσίδας, και προσθέτει ότι αυτό το κάνουν αυθόρμητα οι απαίδευτοι, με αποτέλεσμα να είναι οι πειστικότεροι ρήτορες, όταν απευθύνονται στον όχλο.

71. Στο ίδιο, 1358b 1-8. 72. Matthes [Fragmenta], Fr. 4. 73. Thiele [Hermagoras], σ. 25. Στην ίδια συνάφεια ο Thiele υποστηρίζει

ότι ο προσδιορισμός αυτός είναι αντιφατικός προς τον όρο δνναμις τον λέ-γειν — εφόσον η δύναμις δεν είναι επιστήμη.

74. Θέων [Προγυμνάσματα], II. 120. 75. Κικέρων [Inventio], I, 8. 76. Matthes [Hermagoras], σ. 71. 77. Κικέρων [Inventio], I, 8. I, 8. 78. Αυγουστίνος [Rhetorica], σ. 138, 29, «... sunt autem civiles quaestio-

nes, quarum perspectio in communem animi conceptionem potest cadere, quod Graeci κοινήν εννοιαν vocant».

79. Bréhier [Chrysippe], σ. 65. Διαφορετική ερμηνεία του «πολιτικού» από τον Matthes [Hermagoras], σ. 123 , όπου και η βιβλιογραφία της σχετι-κής συζήτησης.

80. Kant [KrV], A 820, Β 848. 81. Πρβλ. και σχετική παρατήρηση του Toulmin [Verleumdung], σ. 58.

Για τις τύχες της θεωρίας των Στάσεων, πρβλ. Heath [Issues], σ. 24 και σημ. 70· Hunger [Β.Λ. Α'], σσ. 138 κ.ε. Στα νέα ελληνικά η θεωρία των Στάσεων εμφανίζεται, από όσο γνωρίζω, για πρώτη και τελευταία φορά με τη [Ρητο-ρική] του Ν. Βάμβα, η οποία στηρίζεται σχεδόν αποκλειστικά στον Ερμογέ-νη [Στάσεις] και τον «Ερμογένη» [Εύρεσις]. Στο «Προς τους αναγινώσκο-ντας» προοίμιο του ο Βάμβας δηλώνει: «Εις δε τας ρητορικάς στάσεις πα-ρεδέχθην του Ερμογένους την μέθοδον διά πολλούς ισχυρούς λόγους· μ'

Page 130: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 135

εφάνη τωόντι διδακτικωτάτη εις την σύνθεσιν των λόγων έχει σύστημα τε-χνικής Γλώσσης· εφαρμόζεται κάλλιστα εις την ανάλυσιν των ρητορικών λό-γ ω ν και ταύτην παρεκολούθησαν όλοι οι μετά τον Ερμογένην Έλληνες ρή-τορες, εν οις διαπρέπει ο Ουλπιανός». Ο Ουλπιανός είναι σοφιστής και ρή-τορας του 4ου μ.Χ. αι., για τον οποίο δεν διαθέτουμε παρά μόνο μερικές μαρτυρίες. Μοιάζει σαν ο Βάμβας να θέλει να αποσιωπήσει κάποια πιο πρόσφατη παράδοση, ίσως ευρωπαϊκή, της θεωρίας των Στάσεων.

82. Αφροδισιεύς [Τοπικά], 40, 8. 83. Αυγουστίνος [Rhetorica], 139. 26 «Ex his duobus, dicto et responso,

vel intento et negato, media nascitur quaestio». 84. «Intentio est: "Maiestatem minuisti, quod trihbunum plebis de templo

deduxisti". Depulsio est: "Non minui maiestatem". Quaestio est: "Maiestatem-ne minuerit?"» Κικέρων [Inventio], II 52.

85. Στο ίδιο. 86. Πρβλ. Heath [Issues], σ. 73. 87. Κικέρων [Inventio], I 19: «Σε όλες τις άλλες στάσεις τα κρινόμενα

σχηματίζονται με αυτό τον τρόπο· όμως στο στοχασμό, επειδή η υπεράσπι-ση δεν επικαλείται καμία δικαιολογία —εφόσον ο κατηγορούμεος δεν παρα-δέχεται ότι διέπραξε την πράξη—, το κρινόμενο δεν μπορεί να παραχθεί από την εξειδίκευση της δικαιολογίας. Επομένως, στην περίπτωση αυτή, το ζήτημα και το κρινόμενο πρέπει να είναι το ίδιο». Πρβλ. επίσης Calboli-Montefusco [Κρινόμενον], 277, n. 4 και [dottrina] σ. 62.

88. Quintiiianus [Institutio], 3.6.21 (= Matthes [Fragmente], Fr. 9): Herma-goras statum vocat, per quem subjecta res intellegatur et ad quem probationes etiam partium referantur.

89. Matthes [Fragmente], Fr. 10. 90. Ερμογένης [Στάσεις], 36.10. 91. To ασύστατον είναι μία έννοια που σχηματίζεται με διαπλοκή πραγ-

ματολογικών και λογικών κριτηρίων. Έτσι ασύστατον είναι το μονομερές ζήτημα, όπου ο ένας εκ των δύο μετεχόντων έχει όλα τα επιχειρήματα, και ο έτερος κανένα- το ισάζον, όπου οι δύο μετέχοντες κατηγορούν ο ένας τον άλλο, με τα ίδια στοιχεία, για το ίδιο πράγμα- το άπορον, το οποίο ο Ερμο-γένης περιγράφει με όρους επιτελεστικού παραδόξου: το να δεις στο όνειρο σου το ότι δεν πρέπει να εμπιστεύεσαι τα όνειρα- το απερίστατον, μια κα-ταγγελία από την οποία λείπουν τα στοιχείο της περιστάσεως. Πρβλ. Ερμο-γένης [Στάσεις], 31. 19-32, Heath [Issues], σ. 66.

92. Κικέρων [Inventio], I, 12. 93. Πρόκειται για μια κακή στιγμή του κικερώνειου εκλεκτικισμού: ενώ

user
Rectangle
user
Rectangle
user
Typewritten Text
Πρόκειται προφανώς περί παραδρομής. Ο έλληνας Ουλπιανός είναι ένας σοφιστής και ρήτορας για τον οποίο δεν διαθέτουμε παρά μόνο κάποιες μαρτυρίες.
Page 131: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

136 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

σχηματίζει όλο το σύστημα του de inventione πάνω στο ερμαγόρειο πρό-τυπο, θέλει να κρατήσει ως σημείο αναφοράς και τον Αριστοτέλη· όταν προ-κύψει η αντίφαση, αναπόφευκτα, εφόσον τα δύο συστήματα σχηματίζονται με εντελώς διαφορετικό τρόπο, θα την αποδώσει σε κακοτεχνία του Ερμα-γόρα. Πρβλ. και σχετική σημείωση του Η.Μ. Hubbel στη σ. 346 της έκδοσης Loeb του de inventione.

94. Αυτή είναι η μόνη χρήση του όρου «συλλογισμός» στη θεωρία των Στάσεων. Η επιλογή αυτή μοιάζει σαν αθέλητη ειρωνεία: από σημείο αναφο-ράς και κέντρο όλων των τεχνών του λόγου, ο συλλογισμός καταλήγει εδώ να σημαίνει την ειδική περίπτωση της αναλογικής ερμηνείας.

95. Πρβλ. την καίρια παρατήρηση του Σωπάτρου [Υπόμνημα], 5. 163.1, σε χωρίο όπου αυτός ασκεί κριτική στον Ερμογένη: Κεφάλαιον δέ έστι μέ-ρος λόγου διάφορον έργασίαν έπιδεχόμενον πρός τά προκείμενα καί επαγό-μενα.

96. Heath [issues], σ. 23. 97. Η ανάλυση του επιχειρήματος ακολουθεί αυτήν του «Ερμογένη» [Εύ-

ρεσις], 98. Αριστοτέλης [Ρητορική], 1397a 5. 99. <Ερμογένης> [Εύρεσις], 3.8.1. 100. Αριστοτέλης [Ρητορική], 1354a 15. 101. Στο πρώτο βιβλίο των Τοπικών, μετά τη συνοπτική εισαγωγή των

τεσσάρων praedicabilia, ο Αριστοτέλης θεωρεί αναγκαίο να δώσει την ακό-λουθη διευκρίνιση: «Με τα παραπάνω, δεν εννοούμε ότι καθένας από τους τέσσερις αυτούς όρους είναι ο ίδιος μία πρότασις ή ένα πρόβλημα, αλλά ότι τα προβλήματα και οι προτάσεις σχηματίζονται με βάση τους όρους αυτούς». Η διευκρίνιση αυτή, που άλλως θα μπορούσε και να περιττεύει, δι-καιολογείται αν τη δούμε ως υπογράμμιση του ότι τα praedicabilia είναι αφηρημένες στιγμές της διαδικασίας.

102. Matthes [Fragmenta], Fr. 10. 103. Benveniste [Essais], σ. 119 κ.ε. 104. Στο ίδιο, σ. 125. 105. Η αναλογία κρατάει κάτι και αφήνει κάτι: εδώ αφήνουμε την εξει-

δικευμένα γλωσσολογική έννοια της αντικαταστασιμότητας και κρατάμε τη σχέση των επιπέδων, η οποία είναι τέτοια που το κατώτερο να ορίζεται χά-ρη στο ότι απαρτίζει το ανώτερο, και, κυρίως, την κομβικής σημασίας έν-νοια του πρώτου (ανώτατου) επιπέδου.

106. Αριστοτέλης [Ρητορική], 1355a 9. 107. Burnyeat [Enthymeme], σ. 13.

Page 132: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 137

108. Brunschwig [Topiques], Notes complémentaires, σ. 113, σημ. 2. 109. Αριστοτέλης [Σοφ.Ελ.], 167a 21. 110. Πρβλ. το σχόλιο του Ψευδο-Αλεξάνδρου [Σοφ.Ελ.], 5.35: έπεί γάρ

και έλεγχος ώς συλλογισμός τις έστι, και ώσπερ ô συλλογισμός εκ των κει-μένων οφείλει συνάγειν τό συμπέρασμα μή ομωνύμου τινός μή συναριθ-μουμένου τοϋ έξ άρχής, οϋτως και ό έλεγχος εχειν οφείλει.

111. Αριστοτέλης [Σοφ.Ελ.], 167a 23. 112. Στο ίδιο, 168a 17. 113. Αριστοτέλης [Κατηγορίαι], la 1. 114. Πορφύριος [Κατηγορίαι], 59.35. 115. Σιμπλίκιος [Κατηγορίαι], 24.13. 116. Στο ίδιο, 25.6. 117. Gellius [Nights], XI, 12. 118. Αριστοτέλης [Περί Ερμ.], 16a l-17a 37. 119. Αλέξανδρος [Τοπικά], 189. 23. 120. Αριστοτέλης [Τοπικά], 101a 1. 121. Auetor [De ratione], I, 18. 122. Ε. Krabbe στο Barth-Martens [Argumentation], σ. 124. Η «σύγχρονη

συζήτηση» είναι ούτως ή άλλως μια σύνθετη εικόνα· το ερώτημα που επέλε-ξα ως χαρακτηριστικό της λειτουργεί ως εισαγωγικό ερώτημα σε περισσότε-ρες από μία μελέτες. Πρβλ. την εισαγωγή στο Alexy [Argumentation], σ. 17, όπου ως αρχική απορία της θεωρίας του νομικού επιχειρήματος αναφέρεται η σχέση του προς τη λογική συνεπαγωγή και την αντίστοιχη προβληματική στο Habermas [Wahrheitstheorien], σ. 240.

123. Αριστοτέλης [Αν.πρ.], 24α 7, όπου η πρότασις προσδιορίζεται ως λόγος τινός κατά τινός, καταφατικός ή αποφατικός, με προσδιορισμούς του ποσού (καθολική, μερική, απροσδιόριστη πρότασις).

124. Αλέξανδρος [Αν.πρ.], 12. 25. 125. Αριστοτέλης [Αν,πρ.], 24a 16, Αλέξανδρος [Αν.πρ.], 13. 6. 126. Ο χαρακτηρισμός ανήκει στον Smith [Prior], σ. 108. 127. Έτσι, ο Ιωάννης ο Φιλόπονος θα διακρίνει φύση και χρήση: η διαί-

ρεση που αφορά την αλήθεια ή το ένδοξον αντιστοιχεί στην «φύσιν των πραγμάτων», ενώ η διαίρεση που γίνεται με βάση το ερωτάν, στην «ημετέρα χρήσιν». Φιλόπονος [Αν.πρ.], 13.2 21 25.

128. Αλέξανδρος [Αν.πρ.], 13.14, Αλέξανδρος [Τοπικά], 2.15. 129. Αριστοτέλης [Τοπικά], 100b 21. 130. Αλέξανδρος [Τοπικά], 19.1 κ.ε. 131. Αριστοτέλης [Τοπικά], 104a 11.

Page 133: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

138 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

132. Αλέξανδρος [Τοπικά], 79.6. 133. Στο ίδιο, 68.16. 134. Αριστοτέλης [Τοπικά], 104a 3 κ.ε. 135. Αλέξανδρος [Τοπικά], 81.33. 136. Αλέξανδρος [Τοπικά], 82.16. 137. Αλέξανδρος [Τοπικά], 83.3 κ.ε. 138. Γι' αυτό το «λογισμό του αποδεκτού», πρβλ. και Αριστοτέλης [Το-

πικά], 159a 38 κ.ε. 139. Πρβλ. Φιλόπονος [Αν.Υστ.], 9. 6: ... αί έπιστήμαι προειλημμένα

έχουσι κοινώς τά άξιώματα ή τούς δρους δι' &ν αί αποδείξεις γίνονται..., Σιμπλίκιος [Περί Ουρανού], 231. 28 ... η δέ δεΐξις ώς επί αξιώματι προει-λημμένφ γίνεται τοιούτφ...

140. Σχηματίζουμε την έκφραση από την «επίκρισιν» [βλ. και ανωτέρω Β1], η οποία στη διαλεκτική ορολογία της ύστερης αρχαιότητας σημαίνει διαδικασία απόφασης — αντιστοιχεί δηλαδή στο Enstcheidbar, decidable της σύγχρονης λογικής θεωρίας.

141. Σέξτος [Πυρρώνειαι], 33.2: ώς ό 'Αναξαγόρας τφ (κατασκενάζο-ντι) λενκήν είναι τήν χιόνα άντετίθει, δτι ή χιών ΰδωρ έστι πεπηγός, τό δέ ΰδωρ εστί μέλαν, καί ν χιών άρα μέλαινα εστίν.

142. Ο όρος «ασύστατον», με τη διαλεκτική του έννοια, δεν απαντά πριν από τη θεωρία των Στάσεων.

143. Αλέξανδρος [Τοπικά], 519.12. 144. Κατά τον Αλέξανδρο [Τοπικά], 521. 28, οι αναγκαίες αυτές προτά-

σεις είναι μόνο δύο: οι δύο προκείμενες του συλλογισμού των Αναλυτικών. 145. Αλέξανδρος [Τοπικά], 522.3, αύται αί ληφθεΐσαι προτάσεις περιτταί

είσι καί οϋ χρήσιμοι πρός τό συμπέρασμα. 146. Αλέξανδρος [Τοπικά], 519.27: καί έστι κατά τοϋτο όμοιότης τή τε

ρητορική καί τή διαλεκτική· ώς γάρ τφ ρήτορι καί αϋτφ πρός άλλον ποιουμένω τούς λόγους (ή γάρ πρός δήμον ή πρός θεωρόν ή πρός δικαστήν) δει μετά τήν εΰρεσιν τών ρηθησομένων οικονομίας τε τούτων, ήτις εστί τάξις των εύρημένων, καί ποιας ερμηνείας τε καί φράσεως, οϋτως καί τφ διαλε-κτικφ μετά τήν τών τόπων άφ' ών αί δείξεις τών προκειμένων, εΰρεσιν δει τής τών εϋρημένων ποιας τάξεως καί παρασκευής πρός τήν έρώτησιν, καί επί τούτοις αύτής τής ερωτήσεως, ήτις εστίν άνάλογος τή τον ρήτΌρος φράσει.

147. Αριστοτέλης [Τοπικά], 101a 25. 148. Πλάτων [Παρμενίδης], 135c 9. 149. Pickard-Campbridge [Topics], I. 2. 150. Brunschwig [Topiques], σ. 3.

Page 134: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 139

151. Gohlke [Topik], σ. 25. 152. Νικολούδης [Τοπικά], σ. 139. 153. Διόδωρος [Βιβλιοθήκη], 2, 48, 1, 1: Τούτων δ' ήμΐν διευκρινημένων

μεταβιβάσομεν τόν λόγον επί τà έτερα μέρη της :Ασίας τά μή τετενχότα της αναγραφής.

154. Δαμάσκιος [Παρμενίδης], 104.1 Σε συγκείμενα σχολιασμού της δια-λεκτικής (σχολιάζει τον πλατωνικό Παρμενίδη): Λιό και ô Παρμενίδης από της αναλογίας των μεμερισμένων γενών επί τάς άμερίστους αυτών αιτίας μεταβιβάζει τήν ήμετέραν διάνοιαν.

155. Aeschylus, Fragmenta (Σίσυφος Δραπέτης), fr. 374, 2. Αντίστοιχα στον Πολύβιο (Ιστορίαι 1, 41, 5, 1), το να μεταβιβάσει κάποιος το θέατρο της σύγκρουσης σε άλλο τόπο σημαίνει ότι, με ένα τέχνασμα, κερδίζει ένα στρατηγικό πλεονέκτημα.

156. Διονύσιος Αλικαρνασσεύς, Ρωμαϊκή Αρχαιολογία 4.1.3.7: εΐη δ' &ν ό Σερούιος εις τήν έλληνικήν διάλεκτον μεταβιβαζόμενος Αούλιος. Θεμί-στιος Προς τους ουκ ορθώς εξηγουμένους τον Σοφιστήν, 344: δτι ό μέν λό-γος εν τι έργάζεται, ό δέ ουκ ορθώς άκούων του λόγου έλκει αυτόν και ανα-γκάζει οΰ μήτε προϋθετο μήτε ώρμησεν εξ αρχής, και άποχρήται αϋτοϋ τή φύσει εϋκόλφ οϋση και εϋαγώγφ μεθαρμόζεται εις ϋπονοίας μυρίας• αι δταν μέν [οϋν] κατά μικρόν γε ϋπάρχωσι προσεοικυΐαι συγγνώμη τφ μετα-βιβάζοντι τής περιεργίας.

157. Μάξιμος [Άλυτοι], 5, 581, 10. 158. Πλάτων [Φαιδρός], 262b 5. 159. Αριστοτέλης [Ευδήμεια], 1216b 30: κράτιστον μέν γάρ πάντας

άνθρώπους φαίνεσθαι συνομολογούντας τοις ρηθησομένοις, ει δέ μή, τρό-πον γέ τινα πάντας. δπερ μεταβιβαζόμενοι ποιήσουσιν έχει γάρ έκαστος οίκεΐόν τι πρός τήν άλήθειαν, έξ ών άναγκαίον δεικνύναι πως περί αυτών. Διαφορετικά ερμηνεύει το χωρίο ο Düring [Αριστοτέλης], σ. 69, σημ. 117.

160. Αριστοτέλης [Τοπικά], 111b 32: "Ετι ό σοφιστικός τόπος, τό άγειν εις τοιούτον πρός ô εϋπορήσομεν έπιχειρημάτων τούτο δ ' εσται δτέ μεν άναγκαίον. δτέ δε φαινόμενον άναγκαίον, ότέ δε ούτε φαινόμενον οϋτε άνα-γκαίον.

161. Αλέξανδρος [Τοπικά], 167.24 κ.ε. 162. Η «μετάληψις» αντικαθιστά το «σοφιστικός» ήδη από το τέλος του

εισαγωγικού τμήματος του σχολίου. Ο όρος «σοφιστικός» επανέρχεται στο τέλος, ως χαρακτηρισμός της μη αναγκαίας και μη φαινομένης αναγκαίας μεταλήψεως, της «παντελώς σοφιστικής και αλλότριας της διαλεκτικής με-θόδου».

Page 135: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

140 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

163. Για τη σχετική συζήτηση πρβλ. Schnädelbach [Rationalität]. 164. Rorty [Tum], Introduction. 165. Strawson [Analyse], σ. 105. 166. Πρβλ. Hacking [Language]. 167. Quine [Dogmas], σ. 42. 168. Πρόκειται για τον πυρήνα ενός γενικευμένου ολισμού: το όλον της

επιστήμης στον Quine θα ταυτιστεί με το όλον της γλώσσσας — πρβλ. τη συζήτηση του Quine με τον Ν. Chomsky, στο Quine [Replies], σ. 281.

169. Schnädelbach [Diskurs], σ. 48. 170. Ockham [Scriptum], I, σ. 21. 171. Arnauld-Nicole [Loqique], Εισαγωγή του L. Marin, σ. 12. H «καρτε-

σιανή γλωσσολογία» του Ν. Chomsky λαμβάνει την πρωτοκαθεδρία της κρί-σης ως δεδομένη, προκειμένου για τα καρτεσιανά κείμενα και τις δυο πραγ-ματείες του Port-Royal, τη «Λογική» και τη «Γραμματική»· η κομβική, για την ανάγνωση των κειμένων αυτών από τον Τσόμσκυ, αντίθεση «δομής βά-θους» και «δομής επιφανείας» αφορά τις κρίσεις και όχι τους όρους. Πρβλ. Chomsky [Cartesian], σ. 31 κ.ε.

172. Για τη σχετική συζήτηση πρβλ. Reich [Vollständigkeit]. 173. Dummett [Ursprung]. 174. Στο ίδιο, σ. 13. 175. Frege, από τα Nachgelassene Schriften στο Dummett pjrsprung], σ. 14. 176. Wittgenstein [Tractatus], π. 5.473. 177. Για τη σχετική συζήτηση πρβλ. Μπασάκος [Wittgenstein], 178. Husserl [Erfahrung], σ. 1 179. Στο ίδιο, σ. 4, σ. 250 κ.ε. 180. [Cteuvres], σ. 390 κ.ε. Το κείμενο φέρει τον τίτλο «Raisons qui prou-

vent l'existence de dieu et la distinction qui est entre l'esprit et le corps humain, disposées d'une façon géométrique».

181. Δεύτερος Στοχασμός, στο ίδιο, σ. 270. 182. [Oeuvres], σ. 376. 183. Στο ίδιο, σ. 316. 184. Στο ίδιο, σ. 70. 185. Αριστοτέλης [Σοφ.Ελ.], 166α 6. 186. Συριανός, Σχόλια στο περί Στάσεων του Ερμογένους, 60.20. 187. [Cteuvres], σ. 284. 188. Για την έκθεση αυτής της απορίας πρβλ. τον πέμπτο Στοχασμό

[Cteuvres], σ. 315 κ.ε. 189. Wittgenstein [Tractatus], προτ. 5.6. Είναι μια τρέχουσα παρεξήγηση,

Page 136: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 141

που ωστόσο εγγίζει τα όρια του κωμικού, το να ερμηνεύεται το απόφθεγμα αυτό «εθνολογικά» — ως αναφερόμενο σε δυνατότητα διαφορετικών κό-σμων και γλωσσών.

190. Markis [Quine], σ. 138. 191. Wittgenstein [Gewißheit], §105. 192. Στο ίδιο, §§ 612, 613 καταγράφονται οι πρακτικές-πολιτικές συνέ-

πειες αυτής της θεωρητικής αδυναμίας: η μόνη δυνατότητα επικοινωνίας με-ταξύ των μη αμοιβαία μεταφράσιμων γλωσσικών παιγνίων είναι η βία και η συγγενής προς αυτήν, μέσα σε αυτά τα συγκείμενα, πειθώ της ρητορείας (Überredung).

Page 137: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση
user
Typewritten Text
user
Typewritten Text
user
Typewritten Text
user
Typewritten Text
page intentionally left blank
user
Typewritten Text
Page 138: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Adorno, T.W.A. [Metakritik] = Metakritik der formalen Logik, Suhrkamp, Φραγκφούρτη.

Αλέξανδρος Αφροδισιεύς [Τοπικά] = Alexandri Aphrodisienis in Aristo-telis Topicorum libros octo commentaria, ed. Maximiiianus Wallies, Commentaria in Aristotelem Graeca, II, 2, Reimer, Βερολίνο 1891.

— [Αν. πρ.] = Alexandri Aphrodisienis in Aristotelis analyticorum prio-rum librum i, ed. Maximiiianus Wallies (Commentaria in Aristote-lem Graeca, 11,1). Reimer, Βερολίνο 1891.

Alexy, Robert [Argumentation] = Theorie der juristischen Argumentation, Suhrkamp, Φραγκφούρτη 19912.

Anseimus [Lettre] = Lettre sur l'incarnation du verbe/Pourquoi un dieu-Homme, M. Corbin και A. Galonnier (επιμελητές), Cerf, Παρίσι 1988.

Αριστοτέλης, Οι παραπομπές στον Αριστοτέλη χρησιμοποιούν τα κείμε-να της σειράς Scriptorum classicorum bibliotheca oxoniensis.

Arnauld-Nicole = Antoine Arnauld et Pierre Nicole [Loqique] = La logi-que ou l'art de penser, Flammarion, Παρίσι 1970.

Αυγουστίνος [Rhetorica] = στο Rhetores Latini Minores, ed. Carolus Halm, Αιψία, B.G. Teubner, 1863 (= Minerva, Φραγκφούρτη 1964).

Aubenque, Pierre [être], Le problème de l'être chez Aristote, PUF, Παρί-σι 19942.

Auctor (incertus) [De ratione] = De ratione dicendi ad C. Herennium, texte établi et traduit par Guy Achard, Les belles lettres, Παρίσι 1989.

Βάμβας, Νεόφυτος [Ρητορική] = Ρητορική, Εν Αθήναις, εκ της τυπογρα-φίας Αγγέλου Αγγελίδου, αωμά2 .

Barth-Martens, Barth, E.M.-Martens, J.L. (επιμελητές) [Argumentation] = Argumentation, Approaches to theory formation, John Benjamin B.V., Άμστερνταμ 1982.

user
Typewritten Text
user
Typewritten Text
user
Typewritten Text
user
Typewritten Text
user
Typewritten Text
user
Typewritten Text
user
Typewritten Text
user
Typewritten Text
user
Typewritten Text
user
Typewritten Text
user
Typewritten Text
user
Typewritten Text
user
Typewritten Text
user
Rectangle
user
Typewritten Text
user
Typewritten Text
user
Typewritten Text
Zur Metakritik der Erkenntisstheorie
user
Typewritten Text
Page 139: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

144 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

Belaval, Yvon [Leibniz] = Leibniz critique de Descartes, Gallimard, Παρί-σι 1978.

Benveniste, Émile [Essais] = Essais de linguistique générale, τ. I, Galli-mard, Παρίσι 1966.

Bird, Otto [rediscovery] = The rediscovery of the Topics: prof. Toulmin's inference-warrants, στο Proc. of the Amer. Cathol. Philos. Association 34 (1960), σσ. 200-205.

Brunschwig, Jacques [Topiques], Aristote, Topiques, tome I, livres I-IV, Belles Lettres, Παρίσι 1967.

Burnyeat, Myles F. [Enthymeme] = Enthymeme: Aristotle on the logic of persuasion, στο Aristotle's Rhetoric, Philosophical essays, David Furley και Alexander Nehamas (επιμελητές), Princeton U.P., Πρίν-στον 1990.

Calboli-Montefusco, Lucia [Κρινόμενον] = La dottrina del κρινόμενον, Atheneaum, N.S.50, 1972, σσ. 276-293.

— [dottrina] = La dottrina degli «status» nella retorica greca e romana, Hildesheim, Olms-Weidmann, 1986.

de Pater, W.A. [Topiques] = Les Topiques d'Aristote et la dialectique platonicienne. Méthodologie de la définition. Editions Saint-Paul, Φράιμπουργκ (Ελβετία) 1965 (= Etudes Thomistes, τ. X).

Derrida, Jacques [mythologie] = La mythologie blanche, στο Marges de la philosophie, Minuit, Παρίσι 1972.

Descartes, René [Λόγος] = Αόγος περί της μεθόδου, μτφρ. Χ . Χρηστίδη, Παπαζήσης, Αθήνα 1976.

— [Oeuvres] = Oeuvres et Lettres, textes présentés par A. Bridoux, Gallimard, Παρίσι 1953.

— [AT] = Cteuvres de Descartes, Adam et Tannery, Παρίσι 1891-1912. Διόδωρος Σικελιώτης [Βιβλιοθήκη] = Diodorus of Sicily, Bibliotheca εκδ.

υπό F.R. Walton, Harvard University Press, Καίμπριτζ, Μασ. 1967. Dummett, Michael [Ursprung] = Ursprung der analytischen Philosophie, Suhr-

kamp, Φραγκφούρτη 1992. During. Ingemar [Αριστοτέλης] = Ο Αριστοτέλης, Παρουσίαση και ερμη-

νεία της σκέψης του, ΜΙΕΤ, Αθήνα 1991. Ερμογένης [Στάσεις] = Ερμογένης, Περί των στάσεων, στο Hermogenis

opera, εκδ. Η. Rabe, Teubner, Στουτγάρδη 1969, σσ. 28-92. <Ερμογένης> [Εύρεσις] = Ερμογένης, De Inventione, στο Hermogenis

opera, εκδ. Η. Rabe, Teubner, Στουτγάρδη 1969, σσ. 93-212. Frege, Gottlob [Gedanke] Der Gedanke, στο G. Frege, Logische Untersu-

Page 140: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 145

.chugen, επιμέλεια G. Patzig, Vandenhook und Ruprecht, Γκέτιν-γκεν 19762.

Gellius, Auius [Nights] = The Attic Nights of Aulus Gellius, with an english translation by John C. Rolfe, Heineman (Loeb), Λονδίνο MCMLX.

Gohlke, Paul. [Topik] = Aristoteles, Topik, μτφ. Paul Gohlke, F. Schöningh, Πάντερμπορν 1952.

Habermas, Jürgen [Wahrheitstheorien] = Wahrheitstheorien, στο H.F. Fah-renbach, (επιμ.) Wirklichkeit und Reflexion, Pfullingen 1973, σσ. 211-265.

Hacking, Ian [Language] = Why does language matter to philosophy?, 1975.

Hamblin, C.l. [Fallacies] = Fallacies, Methuen, Λονδίνο 1970. Heath, Malcolm [Issues] = Hermogenes on Issues, Clarendon Press, Οξ-

φόρδη 1995. Hilbert-Ackermann = Hilbert, D. and Ackermann, W., [Mathematical] =

Principles of Mathematical Logic, Chelsea, Νέα Υόρκη 1950. Ηλίας (= Δαβίδ), [Κατηγορίαι] = Εξήγησις συν θεώ των δέκα κατηγο-

ριών της φιλοσοφίας από φωνής Δαβίδ του θεοφιλεστάτου φιλο-σόφου (Commentaria in Aristotelem Graeca, XVIII. 1), σσ. 1-104, Reimer, Βερολίνο 1900.

Hunger, Herbert [Β.Λ. Α'] = Βυζαντινή Λογοτεχνία, τ. Α', ΜΙΕΤ, Αθήνα 1987.

Husserl, Edmund [erste] = Erste Philosophie, τ. I, Husserliana, τ. VII, Nijhof, Χάγη 1956.

— [Erfahrung] = Erfahrung und Urteil, F. Meiner, Αμβούργο 19714. Θέων, Αίλ ιος [Προγυμνάσματα] = Προγυμνάσματα, στο Rhetores Grae-

ci, εκδ. L. Spengel, Teubner, Λιψία 1854, τ. 2, σσ. 59-130. Kant [KrV] = Kritik der reinen Vernunft, F. Meiner, Αμβούργο 1956. — [Κκλ] = Κριτική του καθαρού λόγου, μτφρ. Αναστασίου Γιανναρά,

Παπαζήσης, Αθήνα 1979. Κικέρων [Inventio] = De Inventione, With an english translation by H.

M. Hubbel, Heineman (Loeb), Λονδίνο MCMLXVIII. Μάξιμος [Αλυτοι] = Περί των αλύτων αντιθέσεων, στο Rhetores Graeci,

εκδ. C. Walz, Cotta, Στουτγάρδη 1833, τ. 5. Markis, Dimitrios [Quine] = Quine und das Problem der Übersetzung,

Alber, Φράιμπουργκ/Μόναχο 1979. Matthes, Dieter [Hermagoras] = Hermagoras von Temnos 1904-1955, στο

Page 141: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

146 ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

Lustrum, Jahrgang 1958, τ. 3, Vandenhook und Ruprecht, Γκέτιν-γκεν 1959.

— [Fragmenta] = Hermagorae temnitae testimonia et fragmenta, Teubner, Λιψία 1962.

Μπασάκος Παντελής [Wittgenstein] = Η μεταφιλοσοφία του L. Wittgen-stein, Ο Πολίτης 81 (1987), σσ. 37-51.

— [Αριστοτέλης] = Η θέση της σοφιστικής στη διαλεκτική του Αριστο-τέλη, Δευκαλίων 36, 1981, σσ. 373-388.

Νικολούδης, Η.Π. [Τοπικά] = Αριστοτέλης, Απαντα , τ. 24, Τοπικών Α,Β,Γ,Α,Ε, εισαγωγή-μετάφραση Δρ. Η.Π. Νικολούδη, Κάκτος, Αθήνα 1994.

Ockham, Guillelmus de [Scriptumm I] = Scriptum in librum primum sententiarum, ordinatio, 1, Prologus et distinctio prima. G. Gal -St. Brown (επιμελητές), Νέα Υόρκη 1967.

Πλάτων, οι παραπομπές στους διάλογους χρησιμοποιούν την έκδοση του J. Burnet, στη σειρά Scriptorum classicorum bibliotheca oxo-niensis.

Πορφύριος [Κατηγορίαι] = Πορφυρίου εις τας Αριστοτέλους Κατηγο-ρίας κατά πεύσιν και απόκρισιν , στο Commentaria in Aristotelem Graeca, εκδ. Α. Busse, IV, 1 Reimer, Βερολίνο 1887.

Perelman-Tyteka = Perelman, Ch. et Olbrechts-Tyteka, L. [Argumenta-tion] Traité de l'argumentation, La nouvelle rhétorique, éditions de université de Bruxelles, Βρυξέλες 19763.

— [Rhétorique] = Rhétorique et philosophie, PUF, Παρίσι 1952. Pickard-Campbridge [Topics] = The Works of Aristotle, Translated into

English under the editorship of Sir David Ross, Vol. I: (...) Topica and De Sophsiticis Elenchis, by W.A. Pickard-Cambridge, Clarendon Press, Οξφόρδη 1928.

Quine, Willard van Orman [Dogmas] = Two Dogmas of Empiricism, στο From a logical point of view, Harper and Row, Νέα Υόρκη 19612.

— [Replies] = Replies, Synthèse, 1968, v. 19, No 1/2. Quintilianus [Institutio] = Institutio Oratoria, texte établi et traduit par J.

Cousin, Les belles lettres, Παρίσι 1975. Reich, Klaus [Vollständigkeit] = Die Vollständigkeit der kantischen Ur-

teilstafel, F. Meiner, Αμβούργο 1986. Rescher, Nicholas [Dialectics] = Dialectics, a controversy oriented ap-

proach to the theory of knowledge, SUNY Press, Ό λ μ π α ν ι 1977.

Page 142: Παντελής Μπασάκος - Επιχείρημα και Κρίση

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 147

Rorty, Richard [Mirror] = Philosophy and the Mirror of Nature, Princeton U.P., Πρίνστον 1979.

— [Turn] = The Linguistic Turn, The Univ. of Chicago Press, Σικάγο 19922.

Ryle, Gilbert [Progress] = Plato's Progress, Cambridge U.P., Καίμπριτζ 1966.

Σιμπλίκιος [Κατηγορίαι] Υπόμνημα εις τας Κατηγορίας Αριστοτέλους (Simplicii in Aristotelis categorias commentarium), ed. Kalbfleisch, Κ., Commentaria in Aristotelem Graeca, VIII, Reimer, Βερολίνο 1907.

Σώπατρος [Υπόμνημα] Υπόμνημα εις την Ερμογένους τέχνην (Scholia ad Herrnogenis status seu artem rhetoricam), Rhetores Graeci, V, Walz, C. (επιμ.), Gotta, Στουτγάρδη 1833.

Schnädelbach, Herbert [Diskurs] = Reflexion und Diskurs, Suhrkamp, Φραγκφούρτη 1977.

— [Rationalität] = Über Rationalität und Begründung, στο Rationalität und Begründung, Suhrkamp, Φραγκφούρτη 1987.

Σέξτος Εμπειρικός [Πυρρώνειαι] = Πυρρώνειαι Υποτυπώσεις , στο Sexti Empirici opera, εκδ. Η. Mutschmann, Teubner, Λιψία 1912, τ. 1.

Smith, Robin [Prior] Aristotle, Prior Analytics, translated, with introduc-tion, notes and commentary by Robin Smith, Hacket publishing Company, Ιντ ιανάπολις 1989.

Strawson, P.F. [Analyse] = Analyse, science et métaphysique, στο La philosophie analytique, Minuit, Παρίσι 1962.

Thiele, Georg [Hermagoras] = Hermagoras, ein Beitrag zur Geschichte der Rhetorik, Trübner, Στρασβούργο 1893.

Toulmin [Uses] The Uses of Argument, Cambridge U.P., 1958. — [Verleumdung] = Die Verleumdung der Rhetorik, στο Neue Hefte für Phi-

losophie, 26, Vandenhook und Ruprecht, Γκέτινγκεν 1986, σσ. 55-68. Chomsky, Noam [Cartesian] = Cartesian Linguistics, a chapter in the

history of rationalist thought, Νέα Υόρκη 1966. von Fritz, Kurt [Grundprobleme] = Grundprobleme der Geschichte der

antiken Wissenschaft, de Gryuter, Βερολίνο 1971. Wittgenstein, Ludwig [Tractatus] = Tractatus Logico-Philosophicus, Rout-

ledge, Λονδίνο 1961. — [Gewißheit] = Über Gewißheit, Blackwell, Οξφόρδη 1977.