Το όραμα της Βαλκανικής Ομοσπονδίας (19ος - 20ος αιώνας)

[Το πλήρες κείµενο της οµιλίας. Στην εκδήλωση του ΤΕΙ Ιονίων Νήσων (Θέατρο Αργοστολίου, 28-7-2013)

παραλείφθηκαν κατά την εκφώνηση κάποια τµήµατα λόγω του χρονικού περιορισµού]

Το κίνηµα της διαβαλκανικής συνεννόησης, ενοποίησης, ή οµοσπονδιοποίησης αποτέλεσε µια σηµαντική διεργασία σε όλη τη διάρκεια των δύο τελευταίων αιώνων. Δύο ήταν οι κύριες εκδοχές αυτής της αξιοπρόσεκτης σύλληψης: είτε γόνιµη διακρατική συνεργασία µεταξύ των βαλκανικών κρατών, είτε ίδρυση οµοσπονδιακής κρατικής οντότητας, που θα περιλάµβανε όλες τις εθνότητες της Βαλκανικής. Αυτές, βέβαια, οι εκδοχές/προτάσεις πρέπει να εξετάζονται µέσα στο ιστορικό τους πολιτικοοικονοµικό πλαίσιο. Ενδιαφέρθηκαν γι’ αυτή τη µορφή πολιτικής λειτουργίας της Βαλκανικής και αστικές και αστικές-ριζοσπαστικές, αλλά κυρίως σοσιαλιστικές δυνάµεις. Εµείς στη συνέχεια θα παρακολουθήσουµε το γοητευτικό, θα έλεγα, αλλά και αρκετά διδακτικό ταξίδι της Βαλκανικής Οµοσπονδίας. Πρόκειται για µια «Οδύσσεια», που ακόµη δεν έχει µελετηθεί στο σύνολό της. Θα ξεκινήσουµε µε µια παραδοχή και µια διευκρίνιση: -- Η παραδοχή: Δεν είναι επιστηµονικά σωστό να βλέπουµε τα Βαλκάνια ως κάτι το στατικό, άρα δεν πρέπει να τα εξετάζουµε «σαλαµοποιηµένα» - για να χρησιµοποιήσω έναν «συνδικαλιστικό» όρο – κοµµατιαστά, εθνοκεντρικά δηλαδή. Πρέπει να συνηθίσουµε να βλέπουµε τον ευρύτερο βαλκανικό χώρο µαζί µε ένα µεγάλο τµήµα της Μ. Ασίας ιδιαίτερα µετά από την όψιµη βυζαντινή εποχή και κυρίως από την περίοδο της οθωµανικής κυριαρχίας του ως έναν ενοποιηµένο ιστορικά χώρο µε διαρκή κινητικότητα, µε συγκρούσεις τάξεων αλλά και συµβιώσεις οµάδων και εθνοτήτων, µε υπόγειες διαδροµές,

συγκλίσεις και αποκλίσεις, µε διακίνηση ποικίλων ιδεολογικών και φιλοσοφικών ρευµάτων, καθώς ουσιαστικά υπήρξε ένα σταυροδρόµι και συγχρόνως ένα χωνευτήρι. Ο Έλληνας πολιτικός Ιωάννης Σοφιανόπουλος σε δηµοσιογραφική του έρευνα για τη Βαλκανική το Δεκέµβρη του 1926 είχε γράψει: «Μα αν υπάρχει γωνιά της γης που το αίµα καθενός είναι ανάµεικτο, αυτή είναι η Βαλκανική, αυτό το απέραντο ψηφιδωτό των λαών. Όλοι, ποιος πολύ, ποιος λίγο, είναι εµποτισµένος µε το αίµα του άλλου. Είχε πολύ δίκιο – γράφει - ο σοφός Ρουµάνος καθηγητής Γιόργκα όταν µου έλεγε ότι η Βαλκανική δεν είναι µόνο ένα απέραντο ιστορικό φροντιστήριο, αλλά και ένα τεράστιο εργαστήριο χηµικής συνθέσεως λαών». Πάντως αναµφισβήτητο είναι ότι η κοινή βυζαντινή κληρονοµιά αλλά και η µακροχρόνια οθωµανική κυριαρχία µαζί µε τους συνεχείς αγώνες των υπόδουλων Βαλκανίων για απελευθέρωσή τους δηµιούργησαν κοινωνικές, οικονοµικές και πολιτισµικές οµοιότητες µεταξύ των βαλκανικών εθνοτήτων, µε αποτέλεσµα κάποιοι ιστορικοί να µιλούν για «κοινή βαλκανική συνείδηση». Συνεχίζω µε τη διαπίστωση: Με κάθε απόπειρα προσέγγισης της ιδέας της βαλκανικής συνεργασίας ή οµοσπονδιοποίησης, καθώς και των αιτίων και των κρίσιµων συγκυριών που δεν οδήγησαν στην πραγµάτωσή της, ο ιστορικός ή ο πολιτικός αναλυτής οφείλει να παίρνει υπόψη του το κυρίαρχο πολιτικοϊδεολογικό ρεύµα του τέλους του 18ου και των αρχών του 19ου αιώνα Τότε επικρατούσε ο εθνισµός, η δηµιουργία δηλαδή ανεξάρτητων εθνικών κρατών, τότε δηµιουργούνταν οι ιδεολογίες ή και ιδεολογήµατα για τη «Μεγάλη Ελλάδα», τη «Μεγάλη Βουλγαρία», τη «Μεγάλη Σερβία», που εµπόδιζαν τους λαούς να δουν το διαχρονικό συµφέρον τους. Έχουµε µάθει – ή µάλλον µας έχουν µάθει – να βλέπουµε τον αλυτρωτισµό, το µίσος, τους χωρισµούς και τις αντιπαραθέσεις των κυρίαρχων κοινωνικών τάξεων των βαλκανικών χωρών µε την άµεση ή έµµεση καθοδήγηση των Μ. Δυνάµεων και όχι τις αγωνίες, τη ζωή και τους αγώνες των λαών της Βαλκανικής. Έτσι, όταν ακούµε Βαλκάνια, σκεφτόµαστε µόνο το «Βαλκάνια, η πυριτιδαποθήκη

της Ευρώπης». Διευκρίνισε όµως ένας Αλβανός διπλωµάτης το 1930: «Τα Βαλκάνια εθεωρήθησαν πάντοτε, υπό ορισµένων ιθυνόντων [...] ως πυριτιδαποθήκη της Ευρώπης. Δεν είχαν άδικον αυτοί, διότι οι ίδιοι µας εχορήγουν την πυρίτιδα» Εποµένως το γενικότερο πολιτικό κλίµα, ήταν εντελώς εχθρικό προς την οµοσπονδιοποίηση, και κάπως ανεκτό προς τη διακρατική συνεργασία και συνεννόηση. Στη συνέχεια θα ανιχνεύσουµε µέσα στις σελίδες της Ιστορίας πρόσωπα και γεγονότα που σχετίζονται µε το θέµα µας. Το αίτηµα της βαλκανικής συνεννόησης ακούγεται για πρώτη φορά από έναν Τούρκο, γεννηµένο από εξισλαµισµένη Ελληνίδα στην Αδριανούπολη, το σεΐχη Μπεντρεντίν (1358-1420), συµµαθητή του δικού µας Γεωργίου Γεµιστού ή Πλήθωνα στο Ιεροδιδασκαλείο της Αδριανούπολης. Ο Μπεντρεντίν κήρυττε από τις αρχές του 15ου αιώνα, πενήντα δηλαδή περίπου χρόνια πριν από την άλωση της Κων/πολης, την ανάγκη συνύπαρξης χριστιανών και µουσουλµάνων στα Βαλκάνια και τη Μ. Ασία µέσα σε ένα ενιαίο κράτος ισοτιµίας και ισονοµίας, µε φυλετική και θρησκευτική ανοχή και κοινωνική δικαιοσύνη. Το κίνηµά του όµως, που συσπείρωνε χριστιανούς, µουσουλµάνους, και Εβραίους στη Βλαχία, τη Μ. Ασία αλλά και σε αιγαιοπελαγίτικα νησιά, χτυπήθηκε ανελέητα από τη σουλτανική εξουσία. Η επόµενη φωνή που καλεί τους Βαλκάνιους σε κοινό αγώνα και κοινή πολιτειακή συγκρότηση είναι εκείνη του Θεσσαλού διαφωτιστή και επαναστάτη Ρήγα Βελεστινλή (1757-1798) στα τέλη του 18ου αιώνα, όταν δηλαδή τα Βαλκάνια βρίσκονταν κάτω από την οθωµανική κυριαρχία και καταπίεση. Ο Ρήγας καλούσε σε παµβαλκανική εξέγερση κατά της οθωµανικής κυριαρχίας και επιζητούσε τη συγκρότηση πολυεθνικού κράτους, που θα εξασφάλιζε την ισότιµη συµβίωση των βαλκανικών λαών, συµπεριλαµβανοµένων και των Τούρκων. Στην «Ελληνική Δηµοκρατία», όπως ονοµαζόταν η σχεδιαζόµενή του κρατική οργάνωση - προς τιµήν, προφανώς, της αρχαίας αθηναϊκής δηµοκρατίας, - όλες οι εξουσίες πηγάζουν από τον «αυτοκράτορα

λαό», που αποφασίζει µε καθολική ψηφοφορία, συνδυάζοντας θεσµούς αντιπροσωπευτικής και άµεσης δηµοκρατίας. Το πολίτευµα του κράτους αυτού έχει φιλελεύθερο χαρακτήρα, καθώς εξασφαλίζει για τους πολίτες του µια σειρά ατοµικών και κοινωνικών δικαιωµάτων, ενώ παράλληλα θεσµοθετεί το δικαίωµα της αντίστασης και της επανάστασης, όταν «η Διοίκηση βιάζει, αθετεί και καταφρονεί τα δίκαια του λαού». Στο 70ό άρθρο του Συντάγµατος διαβάζουµε: «Ο αυτοκράτωρ [ο κυρίαρχος, όπως λέµε εµείς σήµερα] λαός είναι όλοι οι κάτοικοι του βασιλείου [=κράτους] τούτου, χωρίς εξαίρεσιν θρησκείας και διαλέκτου, Έλληνες, Βούργαροι, Αλβανοί, Βλάχοι, Αρµένηδες, Τούρκοι και κάθε άλλου είδους γενεάς». Ο Ρήγας πίστευε ότι ο κοινός εθνικοαπελευθερωτικός αγώνας αλλά και η δηµιουργία του δηµοκρατικού αντιπροσωπευτικού του κράτους θα διαµόρφωνε µια νέα κατάσταση στο βαλκανικό χώρο µε ισονοµία, ελευθερία και κοινωνική δικαιοσύνη και θα αποφεύγονταν οι µετέπειτα αναπτυχθέντες εθνικιστικοί ανταγωνισµοί. Πίστευε στις ενοποιητικές δυνατότητες της µορφωτικής παράδοσης των οικουµενικών αρχών του Διαφωτισµού, τις οποίες κατοχύρωνε το Σύνταγµά του, και οι οποίες έλπιζε ότι θα άµβλυναν τους εθνικούς ανταγωνισµούς και τις θρησκευτικές διαφορές και θα καλλιεργούσαν την αφοσίωση στους ενιαίους θεσµούς του δηµοκρατικού, φιλελεύθερου πολιτεύµατος. Ο Ρήγας, όµως, δεν πρόλαβε να εφαρµόσει τα σχέδιά του, γιατί προδόθηκε από συµπατριώτη του και εκτελέστηκε µαζί µε τους συντρόφους του από το Σουλτάνο. Το κήρυγµά του βέβαια βρήκε απήχηση σε όλους τους βαλκανικούς λαούς, οι οποίοι µέχρι σήµερα τιµούν τον Έλληνα διαφωτιστή και επαναστάτη και ως δικό τους διαφωτιστή και ήρωα. Θα σταθώ επιγραµµατικά σε τρία ονόµατα, όπου θα φανεί η επίδραση του Ρήγα στη σκέψη και τον ιδεολογικό και πολιτικό προσανατολισµό των προσώπων αυτών. Ο Βούλγαρος ιδεολόγος και επαναστάτης Γκεώργκι Ρακόφσκι (1821-1867), πενήντα χρόνια µετά το Ρήγα, το έργο και τη δράση του οποίου είχε µελετήσει,, συνέχιζε µε το γραπτό του

έργο και τις πολιτικές του πρωτοβουλίες να κρατά ζωντανό το όραµα του Θεσσαλού αγωνιστή για µια βαλκανική συνεργασία και ενότητα µε στόχο τη βαλκανική οµοσπονδία. Και εδώ ακριβώς εντοπίζεται η διαφορά στο πολιτικό τους πρόγραµµα: ο Ρήγας έκανε λόγο για ενιαίο βαλκανικό κράτος, ενώ ο Ρακόφσκι για βαλκανικό οµοσπονδιακό κράτος. Και τούτο γιατί είχαν στο µεταξύ αλλάξει τα εθνικά και πολιτικά δεδοµένα στη Βαλκανική. Πάντως και οι δύο βασίζονταν στις ντόπιες βαλκανικές δυνάµεις, µακριά από ξένες υποστηρίξεις. Ο Ρακόφσκι, µάλιστα, συγκρότησε και συµµετείχε σε αντάρτικα σώµατα, αλλά και έκανε συσκέψεις και ταξίδια στην Αθήνα, το Βουκουρέστι, το Βελιγράδι, το Μαυροβούνιο κ.λπ., χωρίς τελικά να µπορέσει να δει υλοποιηµένο το όραµά του. Ο Σέρβος ποιητής από το Μαυροβούνιο, όπου ήταν µητροπολίτης και ηγεµόνας, ο Πέταρ Πέτροβιτς Νιέγκος (1813-1851) κατέβαλε σοβαρές προσπάθειες για τη βελτίωση και διεύρυνση της διαφώτισης του λαού, όπως άλλωστε είχε πράξει και ο Ρήγας. Ενθουσιαζόταν από τις φιλελεύθερες και επαναστατικές ιδέες της εποχής του και οραµατιζόταν τον ξεσηκωµό όλων των λαών της Βαλκανικής εναντίον των Οθωµανών. Κατά τη διάρκεια, µάλιστα, του ευρωπαϊκού επαναστατικού έτους του 1848 έλπιζε ότι θα σήµαινε η απελευθέρωση των Βαλκανίων. Οι ελπίδες του, όµως, διαψεύστηκαν, έτσι όπως έγινε και µε το δικό µας ριζοσπάστη, τον Ιωσήφ Μοµφερράτο, ο οποίος πίστεψε τότε σε µια γενικότερη ευρωπαϊκή επανάσταση και ανατροπή των απολυταρχικών καθεστώτων. Εννενήντα περίπου χρόνια µετά το θάνατο του Ρήγα, το 1886, ένας Αλβανός διαφωτιστής, ο Ναΐµ Φράσερι, από τους πρωτεργάτες της αλβανικής πνευµατικής αναγέννησης, απόφοιτος της Ζωσιµαίας Σχολής Ιωαννίνων και γνώστης της ελληνικής, της λατινικής, της γαλλικής, της τουρκικής, της αραβικής και της περσικής γλώσσας, βασιζόµενος στην εξασθένιση της Οθωµανικής αυτοκρατορίας και στην πεποίθησή του ότι οι βαλκανικοί λαοί µπορούσαν να συνεννοηθούν για την από κοινού αποτίναξη του

οθωµανικού ζυγού, χωρίς την ανάµειξη των Μ. Δυνάµεων, κήρυττε µέσα από τα κείµενά του τον κοινό βαλκανικό αγώνα. Το ότι ένας Αλβανός λόγιος διατύπωνε την κύρια ποιητική του σύνθεση µε το παραπάνω µήνυµα και περιεχόµενο στην ελληνική γλώσσα µαρτυρεί τη διαχρονικότητα του οράµατος του Ρήγα αλλά και την ορθότητα της επιλογής του τελευταίου να προτείνει την ελληνική ως την επίσηµη γλώσσα του βαλκανικού κράτους του. Και τώρα θα αναφερθούµε σε συγκεκριµένες πολιτικές συσσωµατώσεις του 19ου αιώνα, που µε το λόγο και την πράξη τους διεκδίκησαν την ίδρυση Βαλκανικής Οµοσπονδίας. Κατά την ταραγµένη δεκαετία του 1860 λόγω του πρωσο-αυστριακού πολέµου (1866) και της Κρητικής Επανάστασης (1866-69) καταγράφονται σοβαρές εξελίξεις. Τότε στο Βελιγράδι η σοσιαλιστικών τάσεων εφηµερίδα Radnik (=Εργάτης) προβάλλει την ιδέα µιας Βαλκανικής Οµοσπονδίας και σύντοµα κινούνται προς αυτήν την κατεύθυνση Σέρβοι ριζοσπάστες και σοσιαλιστές µε πρωτοπόρο τον Σβέτοσβαρ Μάρκοβιτς, Βούλγαροι επαναστάτες, όπως οι Χρίστο Μπότεφ, Γκεώργκι Ρακόφσκι, Λιούµπεν Καραβέλοφ και Βασίλι Λέφσκι, και ο Κεφαλονίτης ριζοσπάστης Παναγιώτης Πανάς, ο οποίος κατά τη δεκάχρονη παραµονή του στη Ρουµανία προπαγανδίζει τη Βαλκανική Οµοσπονδία, ενώ συνεργάζεται µε τους εκεί εξόριστους Βούλγαρους Καραβέλοφ και Μπότεφ. Μέσα σε αυτό το κλίµα ιδρύεται το 1865, ή κατ’ άλλους το 1868, η σηµαντικότατη µυστική πολιτική οργάνωση «Δηµοκρατική Ανατολική Οµοσπονδία». Λόγω ακριβώς της µυστικότητάς της υπάρχει έλλειψη αναφορών στις διαθέσιµες πηγές και η ιστορική έρευνα δεν έχει καταλήξει στον ακριβή χρόνο και ακριβή τόπο ίδρυσής της. Σύµφωνα µε ένα στέλεχός της, τον Κεφαλονίτη αγωνιστή Γεράσιµο Λυκιαρδόπουλο, το σχέδιο ίδρυσης καταρτίστηκε το 1865 στο Βελιγράδι, ενώ άλλες πηγές µεταφέρουν τον τόπο ίδρυσης στο Βουκουρέστι προς τα τέλη της δεκαετίας του 1860 και µε την ενεργή πρωτοπόρα συµµετοχή του Παναγιώτη Πανά.

Σκοπός της «Δηµοκρατικής Ανατολικής Οµοσπονδίας» ήταν η συγκρότηση βαλκανικής οµοσπονδίας, µε πολίτευµα δηµοκρατικό, τελείως δηλαδή αντίθετο προς τα υφιστάµενα µοναρχικά καθεστώτα των βαλκανικών χωρών εκείνης της εποχής, και µε την ισότιµη συµµετοχή Ελλήνων Σέρβων, Μαυροβουνίων, Αλβανών, Βουλγάρων, Ρουµάνων, Αρµενίων και Τούρκων. Οι εθνότητες θα είχαν κατοχυρωµένη την αυτονοµία τους και τα οµόσπονδα κράτη θα συνδέονταν µεταξύ τους στη βάση των κοινών επιδιώξεων και συµφερόντων τους. Τις απόψεις της οργάνωσης ανέλαβε να διαδώσει αρχικά η φιλελεύθερων αρχών σερβική εφηµερίδα Vidov Dan, ενώ από το 1869 επίσηµο έντυπό της έγινε η γαλλόφωνη εφηµερίδα La Confederation Orientale, µε έδρα τη Γενεύη και διευθυντή τον Έλληνα Ανδρέα Κουµανούδη. Επίσης η οργάνωση προέβαλλε τις απόψεις της µέσα από συγκεντρώσεις και διαδηλώσεις στις βαλκανικές πρωτεύουσες και τη διακίνηση προκηρύξεων ιδιαίτερα κατά την περίοδο της κρίσης του Ανατολικού Ζητήµατος το 1875-78. Κατήγγειλε τις εχθρικές διαθέσεις των βαλκανικών κυβερνήσεων απέναντι στην ιδέα της οµοσπονδιακής συγκρότησης των Βαλκανίων και τις ζηµιογόνες επεµβάσεις των Μ. Δυνάµεων και ζητούσε την άµεση κατάργηση των αντιδραστικών µοναρχιών. Η «Δηµοκρατική Ανατολική Οµοσπονδία» είχε αποδεχτεί το όραµα του Ρήγα αλλά είχε επηρεαστεί και από σύγχρονες φεντεραλιστικές απόψεις, όπως του Ιταλού πολιτικού και διανοούµενου Mazzini, και των σοσιαλιστών Saint-Simon, Proudhon, Bakunin και Μάρξ. Ο πρώτος είχε ήδη διακηρύξει τη θέση του για µια «Ανατολική Οµοσπονδία» µε ακρότατα όρια την Κιλικία της Μ. Ασίας και την Κύπρο, ενώ ο τελευταίος είχε ασχοληθεί µε τη ΝΑ Ευρώπη και είχε διατυπώσει τη θέση του για ίδρυση οµοσπονδίας µε πρωτεύουσα την Κωνσταντινούπολη, η οποία θα περιλάµβανε τους Έλληνες, τους Ρουµάνους, τους Σλάβους και τους Ούγγρους. Επιρροή είχε, επίσης, δεχτεί και από τον Μαρξ, όπως φαίνεται µε την έκδοση προκήρυξής της υπέρ της Παρισινής κοµµούνας (1871).

Η «Δηµοκρατική Ανατολική Οµοσπονδία» δηµιούργησε µυστικά κέντρα σε πολλές βαλκανικές πόλεις. Τέτοια έχουν εντοπιστεί στην Ελλάδα, τη Ρουµανία, τη Βουλγαρία, τη Σερβία, ακόµη και στην Κωνσταντινούπολη. Στην Ελλάδα σηµαντικότατο ρόλο έπαιξε ο Κεφαλονίτης Π. Πανάς. Με καταβολές στον κεφαλονίτικο ριζοσπαστισµό, ο Πανάς εξελίχθηκε σε έναν από τους κυριότερους εκπροσώπους του ελληνικού δηµοκρατικού κινήµατος και το βασικότερο εκπρόσωπο του ελληνικού φεντεραλισµού. Το 1868 ίδρυσε στην Ελλάδα το µυστικό κέντρο-παράρτηµα της Οµοσπονδίας, το οποίο το 1875 αποτέλεσε το βασικό πυρήνα του πολιτικού συλλόγου «Ρήγας», που θα καταστεί ο επίσηµος φορέας της «Δηµοκρατικής Ανατολικής Οµοσπονδίας» στον ελληνικό χώρο. Ο «Ρήγας» µε την εφηµερίδα, τα φυλλάδια, τις διαλέξεις, τις ανοικτές συνεδριάσεις και τις δηµόσιες συγκεντρώσεις διέδιδε τις ιδέες του και προσείλκυε µέλη. Προπαγάνδιζε τη συνεργασία και αδελφοποίηση των λαών της Βαλκανικής και ευρύτερα της Ανατολής σε µια δηµοκρατική οµοσπονδία, προέβαλλε τις δηµοκρατικές αρχές, υποδείκνυε τη διοικητική αποκέντρωση, καταδίκαζε τα αντιδραστικά µοναρχικά καθεστώτα, αντιπάλευε τη «Μεγάλη Ιδέα» των ελληνικών κυρίαρχων κύκλων καθώς και την πανσλαβιστική πολιτική της Ρωσίας στα Βαλκάνια. Γρήγορα, βέβαια, µπήκε στο στόχαστρο των αστυνοµικών αρχών, οι οποίες παρακολουθούσαν και εµπόδιζαν τις δραστηριότητές του. Εντονότατη υπήρξε η παρέµβαση της «Δηµοκρατικής Ανατολικής Οµοσπονδίας» και του «Ρήγα» την περίοδο της εξέγερσης στη Βοσνία και Ερζεγοβίνη το 1875 και του ρωσοτουρκικού, στη συνέχεια, πολέµου (1877-78) µε την εµπλοκή όλων σχεδόν των βαλκανικών κρατών αλλά και των Μ. Δυνάµεων. Δεν ήταν όµως εύκολη η αλλαγή της κατάστασης. Οι βαλκανικοί λαοί στη µεγάλη τους πλειοψηφία κατευθύνονταν και επηρεάζονταν από τα ιδεολογήµατα των αστικών τους τάξεων και αντιδραστικών τους καθεστώτων και έτσι το φεντεραλιστικό κίνηµα έδειχνε σηµάδια κάµψης. Το 1880 ο «Ρήγας» δε

λειτουργούσε πια και η «Δηµοκρατική Ανατολική Οµοσπονδία» είχε σταµατήσει τη δράση της. Ωστόσο, τέσσερα χρόνια αργότερα, στην Αθήνα γεννήθηκε ένας νέος φεντεραλιστικός φορέας, η «Ανατολική Οµοσπονδία» µε πρωτοβουλία του βουλευτή Λεωνίδα Βούλγαρη, ένθερµου θιασώτη της βαλκανικής συνεργασίας µε σηµαντικές πρωτοβουλίες την προηγούµενη περίοδο στη συµµετοχή ή και την αποστολή εθελοντικών στρατιωτικών σωµάτων στην Κρήτη και τη Θεσσαλία (1876-78). Βασικός σκοπός της «Ανατολικής Οµοσπονδίας» καθοριζόταν η ίδρυση οµοσπονδίας των βαλκανικών χωρών µέσα από τη συγκρότηση εθνικών επιτροπών. Όµως – και αυτή ήταν η κύρια διαφορά της µε τη «Δηµοκρατική Ανατολική Οµοσπονδία» – τα µέλη αυτών των επιτροπών ήταν κυρίως πολιτικά πρόσωπα, που διατείνονταν ότι µέσα από διακρατικές συµφωνίες θα µπορούσαν να πετύχουν το σκοπό τους. Αλλά πριν ακόµη συµπληρώσει δεκαετή δράση, η «Ανατολική Οµοσπονδία» διαλύθηκε, καθώς έγινε φανερό ότι κανένας κρατικός αξιωµατούχος-µέλος της δεν µπορούσε να θυσιάσει τη σταδιοδροµία του στο βωµό της βαλκανικής οµοσπονδίας – αντίθετης στα συµφέροντα των κυρίαρχων εθνικών κύκλων. Η τελευταία φεντεραλιστική προσπάθεια του 19ου αιώνα θα έρθει απ’ έξω, από Βαλκάνιους πολιτικούς φυγάδες, που ζούσαν και δραστηριοποιούνταν στις δυτικοευρωπαϊκές πρωτεύουσες, µε πρωτεργάτη τον Μακεδόνα Παύλο Αργυριάδη, που από το 1870 βρισκόταν στο Παρίσι, όπου και συµµετείχε τον επόµενο χρόνο (1871) στην Κοµµούνα του Παρισιού. Ο ίδιος προωθούσε την ιδέα της σοσιαλιστικής βαλκανικής οµοσπονδίας, µακριά από τις παρεµβάσεις των Μ. Δυνάµεων, για την υλοποίηση της οποίας πρότεινε την ίδρυση µιας πολυεθνικής οργάνωσης. Έτσι, το 1894 διοργανώθηκε το πρώτο συνέδριο του «Συνδέσµου για τη Βαλκανική Οµοσπονδία», µε τη συµµετοχή Ελλήνων, Σέρβων, Βουλγάρων και Αρµενίων αντιπροσώπων. Η κίνηση, όµως, αυτή δεν είχε συνέχεια µετά το θάνατο του Αργυριάδη το 1901.

Ήδη έχουµε πατήσει το κατώφλι του 20ού αιώνα. Τη σκυτάλη τώρα παίρνουν στην Ελλάδα και στις άλλες βαλκανικές χώρες οι σοσιαλιστές και µετά τη δεύτερη δεκαετία του αιώνα οι κοµµουνιστές συνεπικουρούµενοι και από άλλους ριζοσπάστες. Ο 20ός αιώνας θα αρχίσει µε την αναθέρµανση της ιδέας της Βαλκανικής Οµοσπονδίας ως µιας σοβαρής εναλλακτικής λύσης του Ανατολικού Ζητήµατος, µέσα τώρα από το σοσιαλδηµοκρατικό/σοσιαλιστικό κίνηµα των βαλκανικών χωρών. Οι κυριότεροι σοσιαλδηµοκρατικοί/σοσιαλιστικοί κοµµατικοί σχηµατισµοί εκείνης της περιόδου (πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα) στις βαλκανικές χώρες ήταν: στη Βουλγαρία µετά τη διάσπαση το 1903 του Σοσιαλδηµοκρατικού Κόµµατος το Βουλγαρικό Εργατικό Σοσιαλδηµοκρατικό Κόµµα ή «Στενό» (ή των «Στενών», µε επικεφαλής τον Δήµητερ Μπλαγκόεφ), το Ενιαίο Σοσιαλδηµοκρατικό Κόµµα Βουλγαρίας ή «Πλατύ» (ή των «Πλατιών», µε επικεφαλής τον Γιάγκο Ζακόζεφ), το Ρουµάνικο Σοσιαλδηµοκρατικό Κόµµα, το Σερβικό Σοσιαλδηµοκρατικό Κόµµα, το Ελληνικό Σοσιαλιστικό Κόµµα του Ιθακήσιου Πλάτωνα Δρακούλη (1858-1942) και η Σοσιαλιστική Εργατική Οµοσπονδία Θεσσαλονίκης, η γνωστή Φεντερασιόν. Τον Ιανουάριο του 1910 πραγµατοποιήθηκε στο Βελιγράδι η Α΄ Βαλκανική Σοσιαλδηµοκρατική Συνδιάσκεψη, η οποία κάλεσε τους βαλκανικούς λαούς, στο πλαίσιο µιας ουσιαστικής µεταξύ τους αλληλεγγύης, να αντιταχθούν στις ιµπεριαλιστικές βλέψεις των Ευρωπαϊκών Μεγάλων Δυνάµεων και στις πολιτικές των αστικών και µοναρχικών καθεστώτων των χωρών τους και να αγωνιστούν για την πραγµατική τους ανεξαρτησία και ελευθερία. Έθεσε ως στόχο της την οµοσπονδιακή κρατική συγκρότηση των βαλκανικών εθνοτήτων, κάνοντας λόγο για Βαλκανική Οµοσπονδιακή Δηµοκρατία, η οποία θα κατοχύρωνε την πολιτική ανεξαρτησία και την οικονοµική ανάπτυξη των βαλκανικών λαών. Παρόµοια ήταν και η απόφαση της ΙΙης Σοσιαλιστικής Διεθνούς στο Συνέδριο της Κοπεγχάγης τον Αύγουστο του ίδιου χρόνου. Αλλά και ο Λ.

Τρότσκι, εξετάζοντας τα προβλήµατα των Βαλκανίων, είχε καταλήξει ότι «η ένωση όλων των λαών της χερσονήσου σε µία οικονοµική και πολιτική ενότητα, στη βάση της εθνικής αυτονοµίας των συστατικών της µερών» αποτελεί τη µόνη ρεαλιστική λύση του βαλκανικού ζητήµατος, ενώ ο Λένιν λίγο αργότερα, ενόψει της έναρξης του Α΄ Βαλκανικού Πολέµου το 1912, υποστηρίζοντας ανεπιφύλακτα την ίδρυση Βαλκανικής Οµοσπονδιακής Δηµοκρατίας, υπογράµµιζε τις δυνατότητες που ανοίγονταν µε τη λύση αυτή για «την αυτοδιάθεση και την πλήρη ελευθερία των [βαλκανικών] λαών». Στο µεταξύ, ο Α΄ Παγκόσµιος πόλεµος υπήρξε η «λυδία λίθος», πάνω στην οποία δοκιµάστηκε η αποφασιστικότητα, η συνέπεια και η αξιοπιστία των βαλκανικών σοσιαλδηµοκρατικών οργανώσεων. Οι διαµορφωµένοι ήδη αντίπαλοι συνασπισµοί των ευρωπαϊκών Δυνάµεων, η Τριπλή Συµµαχία ή Κεντρικές Δυνάµεις και η Τριπλή Συνεννόηση ή Αντάντ πυροδότησαν σοβαρές ανακατατάξεις και αντιπαραθέσεις στο εσωτερικό των βαλκανικών χωρών, καινούριες συµµαχίες των τελευταίων µε τις Ευρωπαϊκές Δυνάµεις αλλά και πολεµικές συγκρούσεις στα βαλκανικά εδάφη. Η Σερβία µε τη στήριξη της Ρωσίας κατόρθωσε να αποκρούσει τις στρατιωτικές επιθέσεις της Αυστρίας· η Βουλγαρία, αδιαφορώντας για την προοπτική της βαλκανικής συνεργασίας, έβλεπε τον Πόλεµο σαν µια ευκαιρία αναθεώρησης της πρόσφατης συνθήκης του Βουκουρεστίου (1913) υπέρ της εδαφικής της επέκτασης, γι’ αυτό και προσανατολιζόταν προς τις Κεντρικές Δυνάµεις, όπως και η αδύναµη πια Οθωµανική Αυτοκρατορία. Στην Ελλάδα, τέλος, οι άµεσες και έµµεσες πιέσεις και παρεµβάσεις των αντίπαλων ευρωπαϊκών συνασπισµών, προκειµένου ο καθένας για λογαριασµό του να προσεταιριστεί τη χώρα, σύντοµα θα οδηγήσει στην αντιπαράθεση του πρωθυπουργού Ελ. Βενιζέλου µε το βασιλιά Κωνσταντίνο και στο λεγόµενο «εθνικό διχασµό». Μέσα σε αυτά τα δεδοµένα των ευρωπαϊκών των εθνικών πολιτικών τα σοσιαλδηµοκρατικά/σοσιαλιστικά κόµµατα δεν παρουσίασαν ενιαία γραµµή. Κι αυτό σχετίζεται µε τη γενικότερη

στάση της ΙΙης Σοσιαλιστικής Διεθνούς – στάση υποστήριξης ουσιαστικά του Πολέµου στο όνοµα της «εθνικής ενότητας» και της «προστασίας της πατρίδας», ενώ αντίθετα όφειλε να καταγγείλει την ιµπεριαλιστική, φιλοπόλεµη πολιτική των τότε δύο συνασπισµών, της Αντάντ και των Κεντρικών Δυνάµεων, και να κινητοποιήσει τους λαούς κατά του Πολέµου και υπέρ της ενδυνάµωσης του επαναστατικού αγώνα. Ο Λένιν έγκαιρα αντιτάχθηκε στον Πόλεµο αποκαλύπτοντας τις ιµπεριαλιστικές βλέψεις των Ευρωπαϊκών Δυνάµεων. Στα Βαλκάνια κατά του Πολέµου τάχθηκαν το Βουλγαρικό Εργατικό Σοσιαλδηµοκρατικό Κόµµα των «Στενών», το Σερβικό Σοσιαλδηµοκρατικό Κόµµα και η αριστερή πτέρυγα του Ρουµανικού Σοσιαλδηµοκρατικού Κόµµατος, τα οποία επέµεναν στην αναγκαιότητα της Βαλκανικής Οµοσπονδίας. Και στην Ελλάδα τα πράγµατα στο σοσιαλδηµοκρατικό/σοσιαλιστικό χώρο ήταν συγκεχυµένα, ή καλύτερα η πλειοψηφία των δυνάµεων αυτών δεν αντιτάχθηκε στον Πόλεµο. Οι µόνες αντιπολεµικές φωνές, που το 1914 ακούστηκαν, ήταν αρχικά το κοινό πρωτοµαγιάτικο ψήφισµα, που υπέγραψαν το Ελληνικό Σοσιαλιστικό Κόµµα, τα Σοσιαλιστικά Κέντρα της Αθήνας και του Πειραιά και η Ένωση Εργατικών Συνδικάτων, και λίγο αργότερα, τον Ιούλιο του 1914, η διακήρυξη του Ελληνικού Σοσιαλιστικού Κόµµατος, που έκανε λόγο για την ειρηνική διευθέτηση των διαφορών, µακριά από αστικούς µεγαλοϊδεατισµούς – διακήρυξη που τη συγκεκριµένη στιγµή εξέφραζε τις θέσεις του Κεφαλονίτη σοσιαλιστή Παναγή Δηµητράτου και της οµάδας του, της Σοσιαλιστικής Ένωσης Αθηνών, και όχι τη «γραµµή» Δρακούλη. Ο τελευταίος είχε ήδη µετακινηθεί προς την πλευρά της Αγγλίας και στήριζε τον Βενιζέλο στις φιλοανταντικές του επιλογές. Από τις παραµονές του πολέµου (Μάιος – Ιούνιος 1914), περιόδευσε τις βαλκανικές πρωτεύουσες και συναντήθηκε µε παράγοντες της πολιτικής και κοινωνικής ζωής των χωρών αυτών, επιδιώκοντας, όπως ο ίδιος αναφέρει, «τον σχηµατισµόν αλληλοβαλκανικού κοµιτάτου σκοπούντος την καλλιέργειαν

αλληλοβαλκανικής συνεννοήσεως προς άµυναν της χερσονήσου από ενδεχοµένης επιθέσεως», διατυπώνοντας µάλιστα τη διαπίστωση ότι «εξ όλων των κοµµάτων της Βαλκανικής Χερσονήσου οι σοσιαλισταί υπήρξαν οι µόνοι αληθείς συνήγοροι της Βαλκανικής Οµοσπονδίας». Και το 1915 κυκλοφόρησε µια µπροσούρα µε το χαρακτηριστικό τίτλο «Η Ελλάς, τα βαλκανικά κράτη και η οµοσπονδιακή λύσις», µε την οποία στην πραγµατικότητα επιδίωκε να ωθήσει τους Βαλκάνιους στον Πόλεµο στο πλευρό της Αντάντ, όπως άλλωστε έπραττε µε λόγια και µε έργα η πλειοψηφία των σοσιαλδηµοκρατικών/σοσιαλιστικών κοµµάτων των κρατών της Αντάντ, όπως παραπάνω αναφέραµε, αφού προηγουµένως προσπαθούσε να τους πείσει ότι η Αντάντ και ειδικότερα η Αγγλία θα συνέβαλλε στη δηµιουργία της Βαλκανικής Οµοσπονδίας. Στο µεταξύ, στο ιδρυτικό συνέδριό του (Νοέµβρης του 1918) το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόµµα Ελλάδας (ΣΕΚΕ, µετέπειτα ΚΚΕ) σχετικά µε την υπάρχουσα κατάσταση στα Βαλκάνια αποδέχτηκε ότι «ότι ο µόνος τρόπος ενώσεως µεταξύ των βαλκανικών λαών δυνάµενος να εξασφαλίση την συνεννόησιν και διαρκή ειρήνη είναι η Βαλκανική Δηµοκρατική Οµοσπονδία». Αυτή, βέβαια, πρέπει να στηρίζεται σε δηµοκρατικούς θεσµούς και να εγγυάται «την πλήρη και πραγµατικήν πολιτικήν, εθνικήν και γλωσσικήν ελευθερίαν όλων των εθνοτήτων άνευ διακρίσεως φυλής και θρησκεύµατος». Στην πράξη επικαιροποιούσε το όραµα του Ρήγα. Πρότεινε, µάλιστα, ως πρώτο βήµα την ταχυδροµική, τηλεγραφική και τελωνειακή ένωση των βαλκανικών κρατών και τη συµµαχία τους σε πολιτικό και οικονοµικό επίπεδο εναντίον κάθε ξένης επιρροής και επέµβασης, ενώ έκρινε αναγκαία την άµεση σύγκληση «παµβαλκανικού σοσιαλιστικού εργατικού συνεδρίου προς συνεννόησιν των εργατικών τάξεων της Βαλκανικής δι’ ανάληψιν κοινής υποχρεωτικής δράσεως [...]». Και όταν τον Ιανουάριο του 1920 συνήλθε στη Σόφια η Α΄ Συνδιάσκεψη των Βαλκανικών Κοµµουνιστικών Κοµµάτων, όπου συµµετείχε και το ΣΕΚΕ, έθεσαν τα κόµµατα αυτά ως σκοπό τους

τη δηµιουργία Βαλκανικής Σοβιετικής Κοµµουνιστικής Οµοσπονδίας (ή Οµοσπονδίας των Βαλκανικών Εργατοαγροτικών Δηµοκρατιών) µέσα από µια «προλεταριακή επανάσταση» όλων των βαλκανικών λαών. Τα πράγµατα, βέβαια, δεν ήταν ώριµα να οδηγηθούν σε επανάσταση, καθώς τα βαλκανικά κοµµουνιστικά κόµµατα, παρά τις σοβαρές προσπάθειές τους, παρέµεναν αδύναµα µπροστά στις εθνικές αστικές τάξεις και αστικοφεουδαρχικές συµµαχίες των βαλκανικών εθνικών κρατών. Έτσι, δεν προέκυψε κάποια σοβαρή εξέλιξη, παρ’ όλο που τα κόµµατα αυτά συνέχιζαν να διατηρούν στα προγράµµατά τους το στόχο της Βαλκανικής Σοβιετικής Οµοσπονδίας. Ωστόσο, στην Ελλάδα τα επόµενα χρόνια κάποιες πρωτοβουλίες από δηµοκράτες ή σοσιαλίζοντες πολιτικούς κράτησαν στην επικαιρότητα το θέµα της διαβαλκανικής προσέγγισης και συνεργασίας. Σηµαντική θεωρείται η κίνηση του Αλέξανδρου Παπαναστασίου, το κόµµα του οποίου (η Δηµοκρατική Ένωση από το 1923) είχε θέσει ως προγραµµατικό της στόχο τη δηµιουργία Βαλκανικής Ένωσης (ή Βαλκανικής Οµοσπονδίας ή Βαλκανικής Κοινωνίας των Εθνών). Έτσι, από το 1930 ο Αλ. Παπαναστασίου πρωτοστατεί στη διοργάνωση Βαλκανικών Διασκέψεων µε στόχο τη βαλκανική συνεννόηση και συνεργασία και τον αποκλεισµό του διαφαινόµενου πολέµου ως µέσου επίλυσης των διαφορών µεταξύ των βαλκανικών κρατών. Πιστεύει ότι µέσα από τις Διασκέψεις θα επέλθει η ουσιαστική αλληλογνωριµία των Βαλκάνιων πολιτικών παραγόντων και θα αµβλυνθούν οι όποιες αντιπαλότητες, ενώ µε την υπογραφή και εφαρµογή διάφορων κοινών ψηφισµάτων και αποφάσεων θα προετοιµάζεται το έδαφος για την ίδρυση της Βαλκανικής Οµοσπονδίας. Πραγµατοποιήθηκαν τέσσερις Βαλκανικές Διασκέψεις από τον Οκτώβρη του 1930 µέχρι το Νοέµβρη του 1933 (η Α΄ στην Αθήνα, η Β΄ στην Κωνσταντινούπολη, η Γ΄ στο Βουκουρέστι και η Δ΄ στη Θεσσαλονίκη) µε την αρχική υποστήριξη του Βενιζέλου και τη στήριξη της Κοινωνίας των Εθνών και του Διεθνούς

Γραφείου Ειρήνης. Κατά τη διάρκειά τους µελετήθηκαν και συζητήθηκαν αρκετά σοβαρά διακρατικά-διαβαλκανικά θέµατα, όπως η καθιέρωση κοινής εργατικής πολιτικής, η τελωνειακή και νοµισµατική ένωση, η ίδρυση Διαβαλκανικού Επιµελητηρίου, η συνεργασία στα πνευµατικά ζητήµατα, δηµιουργία Διαβαλκανικού Κοινοβουλίου κ.ά., για µερικά από τα οποία υπήρξαν και σχετικές αποφάσεις, χωρίς όµως όλες αυτές να εφαρµόζονται από τις βαλκανικές κυβερνήσεις. Οι γενικότερες, πάντως, διεθνείς εξελίξεις, µε εµφανείς τις συνέπειες της οικονοµικής κρίσης και την εµφάνιση και εδραίωση του φασισµού και ναζισµού, σε συνδυασµό µε ενδογενείς αδυναµίες των Διασκέψεων να εξοµαλύνουν εκκρεµή προβλήµατα αλλά και µε τις ανώµαλες εσωτερικές εξελίξεις (δικτατορία Μεταξά) µαταίωσαν την ολοκλήρωση των σχεδίων του Αλ. Παπαναστασίου. Το 1959, και ενώ βρισκόταν στην ακµή του ο Ψυχρός Πόλεµος, δηµιουργήθηκε στην Αθήνα από πολιτικούς, πανεπιστηµιακούς, επιστήµονες, δηµοσιογράφους κ.ά. η «Κίνηση για τη Βαλκανική Συνεννόηση» µε πρόεδρο το βουλευτή Σταµάτη Μερκούρη, (πρώην στρατιωτικό, γιο του δηµάρχου Αθήνας κατά το Μεσοπόλεµο Σπ. Μερκούρη και πατέρα της Μελίνας Μερκούρη, ο οποίος πολιτεύτηκε µε όλες σχεδόν τις κεντροδεξιές παρατάξεις). Η Κίνηση στη διακήρυξή της εξέφραζε την πίστη της στην ιδέα και τις πρακτικές του Αλ. Παπαναστασίου, του οποίου το έργο φιλοδοξούσε να συνεχίσει, αλλά επιπλέον προέβαλλε την άµεση ανάγκη διαβαλκανικής συνεννόησης για την αποτροπή «της εγκαταστάσεως ατοµικών πυραυλικών βάσεων εις τον Βαλκανικόν χώρον, αι οποίαι θα τον µεταβάλουν εις ερείπια». Μέσα στη δεκαετία του 1960 πραγµατοποιήθηκαν αρκετές συναντήσεις των εθνικών επιτροπών των βαλκανικών κρατών και άλλες διασκέψεις ή συνέδρια διαβαλκανικού χαρακτήρα, που ασχολήθηκαν µε θέµατα κυρίως οικονοµίας, επιστήµης και πολιτισµού, ενώ υπογράφτηκαν σηµαντικές διακρατικές συµφωνίες, µε τις οποίες επαναβεβαιωνόταν ανάµεσα σε άλλα η πίστη όλων των µερών στο απαραβίαστο των συνόρων, το σεβασµό της εδαφικής

ακεραιότητας των κρατών και την ειρηνική διευθέτηση των διαφορών. Παράλληλα, από τα µέσα της δεκαετίας του 1950 αναπτύχθηκε στη χώρα µας φιλειρηνικό κίνηµα, το οποίο παρουσίασε µια αξιοπρόσεκτη µαζικότητα και µια ξεχωριστή δυναµική στα µέσα της δεκαετίας του 1960, µε την εµβληµατική προσωπικότητα του βουλευτή της Αριστεράς Γρηγόρη Λαµπράκη και µέσα από τη δράση της Ελληνικής Επιτροπής για τη Διεθνή Ύφεση και Ειρήνη, αλλά και στις δυο πρώτες δεκαετίες της µεταπολίτευσης. Όταν κατά την πρώτη περίοδο (δεκαετία του 1950) αγωνιζόταν κατά του ΝΑΤΟ και των αµερικανικών στρατιωτικών βάσεων, στην πράξη στήριζε τις αρχές της ασφάλειας και της ειρήνης στα Βαλκάνια, καθώς τα παραπάνω (στρατιωτικός σχηµατισµός και πολεµικά στηρίγµατα) είχαν στο στόχαστρό τους τις τότε Λαϊκές Δηµοκρατίες των βαλκανικών κρατών. Αλλά και αργότερα, στη δεκαετία του 1960, όταν το ελληνικό φιλειρηνικό κίνηµα επικέντρωνε τη δράση του στον πυρηνικό αφοπλισµό και την ειρηνική συνύπαρξη κρατών µε διαφορετικά πολιτικο-οικονοµικά συστήµατα, πάλι έδειχνε το ενδιαφέρον του για τη συνεργασία και την ειρηνική συµβίωση των βαλκανικών κρατών και λαών. Στα µεταπολιτευτικά χρόνια, ενώ συνέχιζε τον αγώνα του κατά του ΝΑΤΟ και των αµερικανικών βάσεων, εστίαζε τη δράση του στο αίτηµα για απύραυλη Βαλκανική, για Βαλκανική-ζώνη ειρήνης απαλλαγµένη από πυρηνικά όπλα. Σε ανάλογα πλαίσια κινήθηκαν τότε και τα αντίστοιχα κινήµατα ειρήνης των υπόλοιπων βαλκανικών χωρών. Πραγµατοποιήθηκαν, µάλιστα, διαβαλκανικές συναντήσεις και συνδιασκέψεις µε σοβαρά αποτελέσµατα. Το όραµα της βαλκανικής συνεννόησης και συνεργασίας, το όραµα µιας βαλκανικής οµοσπονδιακής κρατικής οντότητας δεν είχε σταµατήσει να κατευθύνει τους στοχασµούς και τα βήµατα του φιλειρηνικού βαλκανικού κινήµατος. Η κατάσταση, όµως, άλλαξε εντελώς µέσα στη δεκαετία του

1990 µε το διαµελισµό της πρώην Γιουγκοσλαβίας και τη γενικότερη αποσταθεροποίηση των Βαλκανίων – επιδίωξη και έργο του ΝΑΤΟ µε τη στήριξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης και την ουσιαστική ανοχή του ΟΗΕ, καθώς πια είχε αλλάξει ο διεθνής συσχετισµός δυνάµεων... Αλλά εδώ τελειώνει το ταξίδι µας, για να συνεχιστεί µέσα στα νέα, πρωτόγνωρα δεδοµένα της σύγχρονης βαλκανικής πραγµατικότητας. Γιατί σήµερα µετά τις τελευταίες σκληρές εθνοτικές συγκρούσεις, κυρίως στην πρώην Γιουγκοσλαβία, και τις συνεχιζόµενες στο βαλκανικό χώρο παρεµβάσεις και επεµβάσεις διεθνών πολιτικών, οικονοµικών και στρατιωτικών κύκλων (ΗΠΑ, Ε.Ε., ΝΑΤΟ, Ρωσία) είναι άµεση ανάγκη να κινητοποιηθεί ο λαϊκός παράγοντας, να δραστηριοποιηθούν φορείς από όλες τις βαλκανικές χώρες, προκειµένου να εξασφαλιστεί τουλάχιστον σε ένα πρώτο επίπεδο η σταθερότητα και η ασφάλεια λαών και κρατών µέσα από τη διαβαλκανική συνεργασία και ενότητα. Το όραµα της Βαλκανικής Οµοσπονδίας µπορεί ακόµη να θερµαίνει τις ελπίδες µας και να κατευθύνει τους αγώνες µας για ειρήνη και λαϊκή ευηµερία. Η συνύπαρξη εθνών και θρησκειών είναι µια παράδοση στα Βαλκάνια, πολύ ισχυρότερη από τις «αξίες» της δήθεν προστασίας των ανθρωπίνων δικαιωµάτων, που µας επιβάλλουν διάφοροι στρατοκράτες και «δηµοκράτες» πολιτικοί, όπως παράδοση είναι στα Βαλκάνια η διαρκής επικοινωνία µεταξύ των λαών και ο αµοιβαίος πολιτιστικός εµπλουτισµός. Εδώ είναι Βαλκάνια – ας µην το ξεχνάµε. Πιστεύω ότι θα βρούµε τον κοινό µας- βαλκάνιο – βηµατισµό.

Πέτρος Πετράτος

http://petrospetratos.blogspot.gr/2013_09_01_archive.html