ΜΕΣΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΡΩΜΑΝΙΑΣ (610 – 1204)

Γ’ ΜΕΡΟΣ (1081 – 1204)

ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Οι κίνδυνοι στην εξωτερική πολιτική και η παρακμή του οικονομικού και κοινωνικού

συστήματος των προηγούμενων περιόδων καθιστούν την εποχή των

Κομνηνών και των Αγγέλων μια από τις κρισιμότερες της

βυζαντινής ιστορίας. Επιπλέον, οι αλλαγές στο

εσωτερικό του κράτους την ορίζουν ως το μεταίχμιο

ανάμεσα στη μεσοβυζαντινή και υστεροβυζαντινή

αυτοκρατορία.

ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΚΟΜΝΗΝΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΑΓΓΕΛΛΩΝ (1081-1204)

Οι Νορμανδοί, οι Σελτζούκοι, οι Ούγγροι, οι Σέρβοι και οι Βούλγαροι ήταν οι σημαντικότεροι εξωτερικοί αντίπαλοι του Βυζαντίου. Επίσης οι ναυτικές ιταλικές δυνάμεις άρχισαν, λαμβάνοντας

αυτοκρατορικά προνόμια, να επιβάλλονται στα εμπορικά κέντρα της Ανατολής, γεγονός που μακροπρόθεσμα είχε καταλυτικές επιπτώσεις στην οικονομία και άμυνα της αυτοκρατορίας. Η

διείσδυση των δυνάμεων της Δύσης στο βυζαντινό χώρο συντελέστηκε επιπλέον μέσω μιας άλλης οδού, άγνωστης μέχρι τότε στους Βυζαντινούς, των Σταυροφοριών. Αυτές έφεραν σε επαφή τους Βυζαντινούς με τους δυτικούς φεουδαρχικούς θεσμούς, ενώ η δημιουργία λατινικών κρατιδίων

στην Ανατολή από τους Σταυροφόρους ήταν καθοριστική για την εξέλιξη των σχέσεων των Βυζαντινών με τη Δύση και επηρέασε τη βυζαντινή πολιτική στη Μικρά Ασία. Αποκορύφωμα της κυριαρχίας των δυτικών δυνάμεων στο βυζαντινό χώρο ήταν, παρά τις πρόσκαιρες επιτυχίες των Κομνηνών, η άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Λατίνους της Δ' Σταυροφορίας το 1204.

Οι Σταυροφόροι έξω από την

Ιερουσαλήμ το 1099. Πίνακαςτου Φρανσέσκο Χαγιέζ

(1850).

Οι Νορμανδοί, οι Σελτζούκοι Τούρκοι και οι Πετσενέγκοι υπήρξαν οι κύριοι αντίπαλοι του Αλέξιου Α' Κομνηνού στην εξωτερική πολιτική. Οι στρατιωτικές δυνάμεις του Βυζαντίου ήταν ιδιαίτερα περιορισμένες και για να αντιμετωπίσει τους εχθρούς του κράτους ο Αλέξιος Α' κατέφυγε στη

διπλωματία. Εναντίον των Νορμανδών, που με τον ηγεμόνα τους Ροβέρτο Γυϊσκάρδο κατέλαβαν το Δυρράχιο το 1081, χρησιμοποίησε τους Βενετούς. Ο αυτοκράτορας τους παραχώρησε οικονομικά

προνόμια στα βυζαντινά εδάφη και οι Βενετοί ανακατέλαβαν την πόλη το 1082. Επίσης, εναντίον των Πετσενέγκων, που με τη συνδρομή των Τούρκων της Σμύρνης επιτέθηκαν στην Κωνσταντινούπολη το

1090, έστρεψε τους Κουμάνους, που νίκησαν τους πρώτους στο Λεβούνιο το 1091.

Η Α' Σταυροφορία (1096-99) και οι αλλαγές που επέφερε στο χώρο της Εγγύς Ανατολής με τη δημιουργία

εκεί λατινικών κρατιδίων δεν επέτρεψαν στον Αλέξιο Α' να

ασχοληθεί με τους Σελτζούκους της Μικράς Ασίας. Το έργο της

απομάκρυνσης των Σελτζούκων Τούρκων από τα μικρασιατικά εδάφη κληροδότησε στο γιο του Ιωάννη Β' (1118-1143). Κατάφερε ωστόσο να

ανασυντάξει τις βυζαντινές στρατιωτικές δυνάμεις, που πέτυχαν

σημαντική νίκη κατά των Νορμανδών στο Δυρράχιο το 1107 και την

υπογραφή ειρήνης μαζί τους το1108 (συνθήκη Δεαβόλεως). Επιπλέον, στα τελευταία χρόνια της βασιλείας του Αλέξιου άρχισε να ανατέλλει στο

Βορρά η δύναμη της Ουγγαρίας, που έγινε στα επόμενα χρόνια σημαντικός

αντίπαλος της αυτοκρατορίας στη Βαλκανική.

Η χαλάρωση της κρατικής οργάνωσης, η αποσύνθεση του στρατού και η οικονομική κρίση ήταν τα κύρια προβλήματα που προέκυψαν στην

εσωτερική πολιτική στη διάρκεια της βασιλείας του Αλέξιου Α' Κομνηνού. Για τους λόγους αυτούς ο αυτοκράτορας προχώρησε σε

ουσιαστικές μεταρρυθμίσεις στην κρατική μηχανή. Kύριος στόχος του ήταν η δημιουργία συγκεντρωτικής εξουσίας. Για να το πετύχει

ωστόσο στηρίχτηκε στις αριστοκρατικές δυνάμεις της αυτοκρατορίας. Στον τομέα της κεντρικής διοίκησης νέοι αξιωματούχοι έκαναν την

εμφάνισή τους, όπως ο λογοθέτης των σεκρέτων, που ήταν υπεύθυνος για το συντονισμό των διαφόρων υπηρεσιών (σεκρέτων) του κράτους, και ο μέγας λογαριαστής, που ήλεγχε τις οικονομικές υπηρεσίες. Στην

επαρχιακή διοίκηση ο θεματικός θεσμός παρήκμασε και δήλωνε πλέον μικρές, οικονομικού κυρίως χαρακτήρα, περιφέρειες.

Μαρία Αλανή, γυναίκα που άσκησε μεγάλη επιρροή στον Αλέξιο Α'

Κομνηνό (1081-1118). Μικρογραφία χειρογράφου, 1074-1078.

Aλλαγές σημειώθηκαν και στη διοίκηση των ενόπλων δυνάμεων. Δημιούργημα του Αλέξιου Α' ήταν το αξίωμα του μεγάλου δομέστικου, που διηύθυνε το βυζαντινό στρατό, ο οποίος

αποτελούνταν αποκλειστικά από μισθοφόρους, ντόπιους ή ξένους. Ο μέγας δούκας επίσης αντικατέστησε το δρουγγάριο του πλωίμου, που ήταν μέχρι τότε ο επικεφαλής του

αυτοκρατορικού στόλου.

Ναυμαχία Βυζαντινών και αντιπάλων τους.

Ιδιαίτερα χαρακτηριστική της βασιλείας του πρώτου Κομνηνού ήταν η

δημιουργία νέων αυλικών τίτλων. Η ανάγκη προέκυψε από το γεγονός ότι πολλοί παλιοί τίτλοι με την αφειδή

παραχώρησή τους από τους προηγούμενους αυτοκράτορες είχαν

χάσει την αξία τους. Έπρεπε λοιπόν να δημιουργηθούν νέοι για άτομα που κατείχαν υψηλές θέσεις, συνήθως

συγγενείς του αυτοκράτορα. Ο νέος τίτλος του σεβαστοκράτορα, για

παράδειγμα, έγινε ο σημαντικότερος μετά τον αυτοκράτορα αντικαθιστώντας

εκείνον του καίσαρα.Με το μεταρρυθμιστικό του πρόγραμμα

ο Αλέξιος Α' κατάφερε, παρά τις επιπλέον φορολογικές επιβαρύνσεις, που οι αμυντικές κυρίως ανάγκες τον ανάγκασαν να επιβάλει στο λαό, να σταθεροποιήσει το κράτος και να

ενισχύσει την αυτοκρατορική αρχή.

Ο Ιωάννης Β' Κομνηνός υπήρξε διάδοχος του πατέρα του Αλέξιου Α' στον αυτοκρατορικό

θρόνο. Με τη συνετή και μετριοπαθή πολιτική του ο νέος αυτοκράτορας συνέχισε

αποτελεσματικά το ανορθωτικό έργο του Αλέξιου Α'.

Αριστερά: Ο αυτοκράτορας Ιωάννης Β' Κομνηνός (1118-1143). Λεπτομέρεια

ψηφιδωτής παράστασης από το υπερώο της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη. Η

παράσταση χρονολογείται γύρω στα 1118.

Πάνω: Χρυσό νόμισμα του δεύτερου Κομνηνού αυτοκράτορα.

Στην εξωτερική πολιτική ο Ιωάννης Β' είχε να αντιμετωπίσει τους Πετσενέγκους, τους Σέρβους και τους Ούγγρους στα Βαλκάνια, τους Νορμανδούς στη Σικελία και την Αντιόχεια, και τους Τούρκους

στην Μικρά Ασία. Κατάφερε να συντρίψει τους Πετσενέγκους το 1122 και να τους καταστήσει ανίκανους να ξαναενοχλήσουν το βυζαντινό κράτος. Στη συνέχεια, αφού επέβαλε την κυριαρχία του στους Σέρβους και τους Ούγγρους (1128) σταθεροποιώντας το βόρειο σύνορο της αυτοκρατορίας, στράφηκε κατά των Τούρκων της Μικράς Ασίας. Η κατάλυση του εμιράτου των Δανισμανιδών της Μελιτηνής, το 1135, και η υποταγή της ηγεμονίας της Μικρής Αρμενίας στην Κιλικία (1137), του άνοιξαν δρόμο για την κατάληψη του λατινικού βασιλείου της Αντιόχειας, που παραδόθηκε στους

Βυζαντινούς το 1137. Εναντίον των Νορμανδών της Ιταλίας χρησιμοποίησε διπλωματικά μέσα, καθώς έστρεψε εναντίον τους τον ηγεμόνα της Γερμανίας και τις ναυτικές ιταλικές δυνάμεις.

Ο βυζαντινός στρατός κατανικά τους Πετσενέγκους, έναν από τους πλέον επικίνδυνους εχθρούς που εμφανίστηκαν ποτέ στα Βαλκάνια.

Για την εσωτερική πολιτική του Ιωάννη Β' οι πληροφορίες των πηγών είναι ελάχιστες. Από το

Νικήτα Χωνιάτη μαθαίνουμε ότι, χάρις στη χρηστή διακυβέρνησή του, συγκεντρώθηκαν πολλά χρήματα στο δημόσιο ταμείο και ότι φρόντιζε για τις ανάγκες

του στρατού. Σε γενικές γραμμές, με την πολιτική του ο Ιωάννης Β' κατάφερε να ενισχύσει το κράτος, να

επεκτείνει την κυριαρχία του τόσο στην Ανατολή όσο και στα Βαλκάνια και να αναδειχθεί έτσι σε έναν από τους σημαντικότερους αυτοκράτορες της δυναστείας

των Κομνηνών.

Αριστερά: Ο αυτοκράτορας

Ιωάννης Β' Κομνηνός (1118-1143) και ο γιος

του Αλέξιος στέφονται από το

Χριστό. Μικρογραφία από

χειρόγραφο, 1122-1125.

Δεξιά: Ο Ιωάννης Β’ Κομνηνός σε

παράσταση της Αγίας Σοφίας

(περ. 1130).

Νεότερος γιος του Ιωάννη Β', ο Μανουήλ Α' Κομνηνός ανέβηκε στον αυτοκρατορικό θρόνο το 1143. Οι σύγχρονοί του τον

θεωρούσαν γενναίο στρατηγό και εύστροφο πολιτικό και διπλωμάτη. Ήταν επίσης αφοσιωμένος στην ιδέα της

οικουμενικότητας και της παγκόσμιας κυριαρχίας του Βυζαντίου. Η πίστη του αυτή δεν τον εμπόδισε ωστόσο να εκδηλώσει τη

συμπάθειά του για τους δυτικούς και τα έθιμά τους, τα οποία και εισήγαγε στη βυζαντινή αυλή.

Ο αυτοκράτορας Μανουήλ Α' Κομνηνός (1143-1180) σε χρυσό νόμισμα (πάνω) και παράσταση

χειρογράφου (δεξιά).

Η στροφή προς τη Δύση εξυπηρετούσε την εξωτερική πολιτική του Βυζαντίου,

δείχνει ωστόσο σαφώς πόσο καταλυτική ήταν η επαφή με τους δυτικούς σταυροφόρους και στον

πολιτιστικό τομέα. Στους ιπποτικούς αγώνες που διοργανώνονταν, οι

Βυζαντινοί έβλεπαν κατά παράδοξο τρόπο να συμμετέχει και ο ίδιος ο

αυτοκράτορας, ενώ προς μεγάλη τους δυσαρέσκεια δυτικοί άρχισαν να

εισχωρούν στις ανώτερες αυτοκρατορικές υπηρεσίες. Παρά την

έντονη δραστηριότητα και τις φιλόδοξες ιδέες του, η πολιτική του

Μανουήλ Α' δεν απέδωσε ανάλογους καρπούς. Το κράτος που άφησε, όταν

πέθανε το 1180, ήταν πιο αδύναμο από εκείνο που παρέλαβε από τον επίσης

δραστήριο, αλλά και πιο συνετό πατέρα του.

Σύγχρονη αναπαράσταση ιπποτικής μονομαχίας (γκιόστρα) μεταξύ κατάφρακτων ιπποτών. Στον Μανουήλ άρεσαν πολύ αυτά τα δυτικά έθιμα και μάλιστα ο ίδιος

επιδιδόταν σε ιπποτομαχίες με Φράγκους ιππείς, όπως συνέβη κατά την επίσκεψή του στο Πριγκιπάτο της Αντιόχειας στα πλαίσια την παρουσίας του στην μεγάλη

συριακή πόλη ως επικυρίαρχος των εκεί Νορμανδών ηγεμόνων.

Οι σχέσεις του Βυζαντίου με τους Νορμανδούς, τόσο στην Αντιόχεια, όσο και στην Ιταλία καθόρισαν τις επιλογές του Μανουήλ Α' Κομνηνού στην εξωτερική πολιτική, στην οποία ενεπλάκησαν με τον έναν ή τον

άλλο τρόπο οι βαλκανικές, δυτικές και ανατολικές ισχυρές δυνάμεις της εποχής. Έντονη διπλωματική

δραστηριότητα κυρίως με τη Δύση οδήγησε στη δημιουργία ενός πλέγματος συμμαχιών που άλλαζε κάθε φορά προκειμένου να επιτευχθεί ισορροπία

δυνάμεων.

Νόμισμα του αυτοκράτορα Μανουήλ Α' Κομνηνού (1143-

1180).

Ο αυτοκράτορας προσπάθησε να συνάψει συμμαχία με τη Γερμανία εναντίον των Νορμανδών. Η προσπάθειά του όμως δεν τελεσφόρησε λόγω της Β' Σταυροφορίας (1147-48),

στην οποία πήρε μέρος και ο γερμανός αυτοκράτορας. Μόνο μετά την αποτυχία της σταυροφορίας κατέστη δυνατή η προσέγγιση του Βυζαντίου με τη Γερμανία, αλλά και τη Βενετία εναντίον των Νορμανδών (1148) που στο μεταξύ είχαν εισβάλει στα βυζαντινά

εδάφη και είχαν καταλάβει την Κέρκυρα, την Κόρινθο και τη Θήβα (1147). Η συνεργασία με τους Γερμανούς έληξε, όταν ανέβηκε στο γερμανικό θρόνο ο εχθρικός προς το Βυζάντιο

Φρειδερίκος Α' (1152-90), ενώ με τους Βενετούς όταν οι Βυζαντινοί ανακατέλαβαν κάποια εδάφη στην Iταλία (1155), απειλώντας έτσι τα βενετικά συμφέροντα.

Ο νορμανδικός στόλος κατά την εισβολή του στην

Αγγλία (1066). Λίγα χρόνια αργότερα θα εισβάλλει και στα νερά του Ιονίου για να

αποβιβάσει τους πολεμοχαρείς ιππότες του

Βοημούνδου στην Ήπειρο (1081), ενέργεια που θα

επαναληφθεί άλλες δυο φορές κατά τον 12ο αι.

Επιτυχία της πολιτικής του Μανουήλ θεωρείται η οριστική υποταγή της λατινικής ηγεμονίας της Αντιόχειας (1159), η επιτυχής επέμβασή του στην Ουγγαρία και η υποταγή του Στέφανου Νεμάνια της Σερβίας (1172). Οι επιτυχίες όμως ήταν προσωρινές, καθώς το κράτος δεν ήταν πλέον σε θέση να διατηρήσει τις θέσεις του. Μια

ένδειξη γι' αυτό ήταν και η ήττα από τους Τούρκους του Ικονίου, στο Μυριοκέφαλο το 1176, που σημάδεψε τη μεγαλόπνοη, αλλά ανεδαφική υπό τις συγκεκριμένες συνθήκες πολιτική του Μανουήλ.

Ο Μανουήλ Α' Κομνηνός, προκειμένου να αντεπεξέλθει στις απαιτήσεις της

μεγαλεπήβολης εξωτερικής πολιτικής του, χρειαζόταν εμπειροπόλεμο στρατό και τα απαραίτητα οικονομικά μέσα. Με την παραχώρηση, σε ντόπιους και

ξένους στρατιωτικούς, των εσόδων κρατικών γαιών που εκμίσθωναν

δημοσιακοί πάροικοι, ο Μανουήλ Α' προσπάθησε να προσελκύσει

στρατιώτες. Επίσης κατέφυγε συχνά στην πρόσληψη ξένων μισθοφόρων. Οι πόλεμοι όμως και τα έξοδα της αυλής απαιτούσαν χρήματα που αντλήθηκαν από τον πληθυσμό της αυτοκρατορίας

μέσω της φορολογίας.

Οι βαρείς φόροι και οι καταχρήσεις των φοροσυλλεκτών εξάντλησαν το λαό. Πολλοί, για να γλυτώσουν από τις υπερβολικές οικονομικές υποχρεώσεις, πουλούσαν την ελευθερία τους και γίνονταν αν όχι δούλοι, πάροικοι των μεγαλογαιοκτημόνων που αναλάμβαναν την προστασία

τους. Το φαινόμενο φαίνεται ότι έλαβε μεγάλες διαστάσεις, καθώς ο αυτοκράτορας αναγκάστηκε να εκδώσει νόμο που απάλλασσε τους ελεύθερους πολίτες από τη δουλεία.

Επιπλέον, η ανεξέλεγκτη αύξηση της μοναστηριακής ιδιοκτησίας ώθησε το Μανουήλ Α' στην απαγόρευση της επέκτασης της κτηματικής περιουσίας των μοναστηριών της Κωνσταντινούπολης

και της γύρω περιοχής. Οι αντιδράσεις των εκκλησιαστικών κύκλων επέβαλαν αναπροσαρμογή και χαλάρωση της απαγόρευσης από τον αυτοκράτορα, που ωστόσο έδειξε ιδιαίτερη εύνοια προς τους κοσμικούς και όχι στους εκκλησιαστικούς μεγαλογαιοκτήμονες. Η ενδυνάμωση όμως των

μεγαλογαιοκτημόνων επρόκειτο να συντελέσει σταδιακά στην αποδυνάμωση των κοινωνικών και πολιτικών θεμελίων της αυτοκρατορίας.

Δεξιά: Η Μονή της Χώρας, φημισμένο μοναστήρι της Κωνσταντινούπολης την εποχή των Κομνηνών.

Αριστερά: Το Kalenderhane τζαμί, μοναστήρι αγνώστου ονόματος του 12ου αι.

Διάδοχος του Μανουήλ Α' (1143-1180) στο θρόνο ήταν ο δωδεκάχρονος γιος του Αλέξιος Β' Κομνηνός. Λόγω της ανηλικότητας του νέου αυτοκράτορα, την αντιβασιλεία ανέλαβε η μητέρα

του Μαρία. Στην πραγματικότητα όμως την εξουσία ασκούσε ο πρωτοσεβαστός Αλέξιος Κομνηνός που ήταν ιδιαίτερα αντιπαθής στο λαό. Η χαλάρωση του κράτους κατά τη διάρκεια της

διακυβέρνησής τους έδωσε στους Ούγγρους την ευκαιρία να κινηθούν εναντίον του και να καταλάβουν το 1181 τις περιοχές της Δαλματίας, της Κροατίας και του Σιρμίου.

Το βυζαντινό κράτος χρειαζόταν έναν ισχυρό ηγέτη για να αντιμετωπίσει τους εσωτερικούς και εξωτερικούς κινδύνους. Ο εξάδελφος του αυτοκράτορα Μανουήλ, Ανδρόνικος, θεωρήθηκε από

πολλούς ο καταλληλότερος να αναλάβει την εξουσία. Το 1182 προκάλεσε σφαγή των Δυτικών της Κωνσταντινούπολης που είχε ευνοήσει με την πολιτική του ο Μανουήλ Α' και η αντιβασιλεία. Απομάκρυνε έπειτα τους αντιπάλους του της αντιβασιλείας, στέφθηκε συναυτοκράτορας και,

αφού προκάλεσε το στραγγαλισμό του νεαρού Αλέξιου, έμεινε μόνος στο θρόνο (1183).

Η Μονή Παντοκράτορος,

ένα από τα σπουδαιότερα

μοναστήρια της Κωνσταντινούπο

λης, ιδρύθηκε την εποχή των

Κομνηνών.

Άνθρωπος με πολυτάραχη ζωή και σταδιοδρομία, ο Ανδρόνικος Α' αποτελεί μια από τις πιο ενδιαφέρουσες μορφές της βυζαντινής ιστορίας. Οι ερωτικές του περιπέτειες αποτελούσαν θέμα

συζήτησης στη βυζαντινή αυλή, ενώ η γενναιότητά του στα πεδία των μαχών έδειχναν άντρα ισχυρό και ικανό να αναλάβει την ανώτατη αρχή. Η πολιτική του κατευθύνθηκε από την

αντιπάθειά του προς τους μεγαλογαιοκτήμονες και τη δυτικόφιλη στάση της αντιβασιλείας. Έλαβε μέτρα ανακουφιστικά για τον πληθυσμό της αυτοκρατορίας, ο βίαιος όμως τρόπος με τον οποίο

προσπάθησε να τα επιβάλει οδήγησε στην αποτυχία και στο φρικτό θάνατο του εμπνευστή τους.

Τοιχογραφία από τη Μονή της

Χώρας.

Η αδυναμία του βυζαντινού κράτους, οι αρχές της οποίας πρέπει να αναζητηθούν στα χρόνια βασιλείας του Μανουήλ Α' Κομνηνού (1143-

1180), εκδηλώθηκε επί Ανδρόνικου Α' Κομνηνού, τόσο στον τομέα της εξωτερικής

πολιτικής, όσο και στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας. Οι εξωτερικές επιτυχίες του

Μανουήλ Α' δε στηρίζονταν σε ισχυρό εσωτερικό υπόβαθρο. Έτσι ο Ανδρόνικος Α' δεν μπόρεσε να αντιδράσει επιτυχώς, όταν το

1183 οι Ούγγροι σε συμμαχία με τους Σέρβους εισέβαλαν στα βυζαντινά εδάφη και κατέλαβαν το Βελιγράδι, το Βranicevo, τη Ναϊσσό και τη

Σόφια. Οι Σέρβοι εξασφάλισαν την ανεξαρτησία της χώρας τους και άπλωσαν την

κυριαρχία τους εις βάρος της βυζαντινής επικράτειας.

Το "άγιο στέμμα της Ουγγαρίας“( 1074-77), βυζαντινής προέλευσης στέμμα των Ούγγρων

βασιλέων. Βουδαπέστη, Magyar Nemzeti

Museum.

Επαναστάσεις εναντίον του βίαιου καθεστώτος που επέβαλε ο Ανδρόνικος Α' ξέσπασαν και

στη Μικρά Ασία. Επιπλέον, το 1184, ο Ισαάκιος Κομνηνός, ένας συγγενής του

αυτοκράτορα, ανέλαβε την εξουσία στην Κύπρο, την οποία απέσπασε από την

αυτοκρατορία. Το χειρότερο όμως χτύπημα για την αυτοκρατορία ήρθε από τους Νορμανδούς της Ιταλίας. Αφού επιτέθηκαν στο Δυρράχιο, κινήθηκαν προς τη Θεσσαλονίκη, την οποία

κατέλαβαν και λεηλάτησαν το 1185. Οι φρικαλεότητες των κατακτητών περιγράφονται

με ιδιαίτερα παραστατικό τρόπο από το μητροπολίτη της πόλης Ευστάθιο. Η συνέχιση

της πορείας των Νορμανδών εναντίον της Πρωτεύουσας ξεσήκωσε αντιδράσεις κατά του

Ανδρόνικου Α'. Το εξαγριωμένο πλήθος συνέλαβε και κομμάτιασε στους δρόμους της Κωνσταντινούπολης τον τελευταίο Κομνηνό,

που γνώρισε έτσι φρικτό τέλος.

Κύριος στόχος της εσωτερικής πολιτικής του Ανδρόνικου Α' Κομνηνού ήταν να θεραπεύσει την αυτοκρατορία από τις

αρπακτικές διαθέσεις της αριστοκρατίας και τη διαφθορά των δημοσίων υπαλλήλων.

Προς αυτή την κατεύθυνση πήρε μέτρα που έφεραν κάποια αποτελέσματα. Για

παράδειγμα, κατάργησε την εξαγορά των αξιωμάτων, επέλεξε άξιους υπαλλήλους για τη διοίκηση και με ικανοποιητικούς μισθούς

για να αποφύγει τις δωροδοκίες, καταπολέμησε τις καταχρήσεις των

φοροεισπρακτόρων. Επίσης, χαρακτηριστικό ήταν το διάταγμά του με το

οποίο απαγόρευσε τη λεηλασία των ναυαγίων των πλοίων, συνήθεια που οι

προκάτοχοί του μάταια είχαν προσπαθήσει να εξαλείψουν.

Η Παναγία Γοργοεπήκοος κτίστηκε τον 12ο αι και αποτελεί τον πλέον ιδιόμορφο βυζαντινό ναό της Αθήνας. Εκτός από τον τρούλο που ακολουθεί το συνηθισμένο πλινθοπερίκλειστο σύστημα, ο υπόλοιπος ναός είναι επενδεδυμένος με αρχαίες ή παλαιοχριστιανικές μαρμάρινες πλάκες.

Παρά την ευγένεια των στόχων της πολιτικής του, τα μέσα που χρησιμοποίησε για να την επιβάλει ήταν κάθε άλλο παρά ευγενή. Ειδικά ο αγώνας του εναντίον της αριστοκρατίας μετέβαλε τη διακυβέρνηση του κράτους σχεδόν σε τρομοκρατία. Οι

εσωτερικές ταραχές που προκάλεσε η βίαιη πολιτική του αποδυνάμωσαν περισσότερο

το ήδη εξασθενημένο κράτος που ο Ανδρόνικος Α' ελάχιστα κατάφερε να

ανανεώσει με την πολιτική του.

Αριστερά: Τουρκομάνοι ιππείς επιτίθενται στις απώτατες ανατολικές επαρχίες του Πόντου.

Δεξιά: Έλληνες ακρίτες στη Μικρασία τον 12ο αι.

Μετά την πτώση του Ανδρόνικου Α' Κομνηνού την

εξουσία ανέλαβε ένας συγγενής του βασιλικού οίκου των Κομνηνών, ο Ισαάκιος Β΄ 'Aγγελος. Η βασιλεία του

άρχισε με καλούς οιωνούς. Στις 7 Νοεμβρίου 1185 τα βυζαντινά στρατεύματα, υπό τη διοίκηση

του Αλέξιου Βρανά, κατατρόπωσαν τις δυνάμεις των Νορμανδών κοντά στις Σέρρες

και απομάκρυναν το νορμανδικό κίνδυνο, ενώ ταυτόχρονα

συνομολογήθηκε συνθήκη ειρήνης με το βασιλιά της

Ουγγαρίας Βέλα Γ'.

Πεζικάριος του στρατού της Ρωμανίας κατά τον

12ο αι.

Στην επανάσταση όμως που ξέσπασε στη Βουλγαρία το 1186, υπό την αρχηγία των αδελφών Πέτρου και Ασάν, ο Ισαάκιος Β' δεν μπόρεσε να αντιδράσει αποτελεσματικά. Ήρθε για το λόγο αυτό σε συνδιαλλαγή μαζί τους και αναγνώρισε την ίδρυση του δεύτερου τσαρικού κράτους που καταλάμβανε τα εδάφη μεταξύ Aίμου και Δούναβη και είχε πρωτεύουσα το

Τύρνοβο. Παρά τη συμφωνία τους όμως με τους Βυζαντινούς, οι Βούλγαροι, εκμεταλλευόμενοι την απασχόληση του Βυζαντίου με τους γερμανούς σταυροφόρους της Γ' Σταυροφορίας (1189-90), επέδραμαν επιτυχώς εναντίον της αυτοκρατορίας και αποτέλεσαν

από τότε έναν από τους κυριότερους αντιπάλους της.

Οι κατάφρακτοι ιππότες του χριστιανικού

στρατού νικούν τους Σαρακηνούς

και ανακαταλαμβάνουν την Άκρα κατά

τη Γ’ Σταυροφορία (1189-1192).

Η εσωτερική πολιτική του Ισαάκιου Β' ήταν κυρίως δημαγωγική. Για να πετύχει τη συμπάθεια του λαού, επιδόθηκε από την αρχή της βασιλείας του σε σπατάλη των χρημάτων του δημόσιου

ταμείου σε χρηματικές δωρεές προς τους ευνοουμένους του και το πλήθος. Έδινε χρήματα σε χήρες και προίκιζε άπορα κορίτσια, χάριζε φόρους σε πόλεις ολόκληρες, ανοικοδομούσε ναούς, έφτιαχνε πανδοχεία και νοσοκομεία, ενώ ιδιαίτερα σπάταλος ήταν και στην προσωπική του ζωή.

Τα μέτρα αυτά εξάντλησαν, όπως ήταν φυσικό, το δημόσιο ταμείο και ανάγκασαν τον αυτοκράτορα να επιβάλει καινούργια φορολογικά μέτρα, να ξαναεπιτρέψει την εξαγορά των

δημόσιων θέσεων και να νοθεύσει το νόμισμα. Αποτέλεσμα ήταν να επιδεινωθεί η κατάσταση του κράτους. Η όλη πολιτική ευνόησε την εξύφανση συνωμοσίας από τον αδελφό του αυτοκράτορα Αλέξιο το 1195. Ο τελευταίος συνέλαβε τον Ισαάκιο Β', τον τύφλωσε και ανέλαβε την εξουσία.

Άσπρον τραχύ νόμισμα του Αλεξίου Γ’ Αγγέλου.

Η ικανοποίηση προσωπικών φιλοδοξιών και όχι η

επιθυμία διάσωσης του κράτους από την εξωτερική

και εσωτερική του κατάπτωση ήταν το κίνητρο

που ώθησε τον Αλέξιο Γ' Άγγελο στην κατάληψη της

εξουσίας. Τυπικός εκπρόσωπος της εποχής και

ανίκανος ηγεμόνας, επέσπευσε με την πολιτική

του την κατάρρευση της αυτοκρατορίας. Στην Μικρά Ασία οι Τούρκοι όχι μόνο

συνέχισαν να επεκτείνονται εις βάρος των Βυζαντινών, αλλά άρχισαν επιπλέον να διώκουν τους τελευταίους

και να εγκαθίστανται μόνιμα πλέον στις περιοχές που

καταλάμβαναν.

Τούρκοι στρατιώτες διαφόρων φυλών στα τέλη του 12ου αιώνα στα μικρασιατικά υψίπεδα. Ο οπλισμός τους ήραν ποικίλος ανάλογα με τις

προσωπικές επιλογές καθενός, όμως σε γενικές γραμμές το βασικό όπλο κρούσης ήταν οι ιππείς με τόξα που προσαρμόστηκαν άριστα στο ορεινό έδαφος

της Μικράς Ασίας

Επίσης, ο αυτοκράτορας της Γερμανίας και βασιλιάς της

Σικελίας από το 1194, Ερρίκος Στ‘ (γιος του Φρειδερίκου

Μπαρμπαρόσα), προσπάθησε να υλοποιήσει τα επεκτατικά σχέδια

των Νορμανδών προκατόχων του κατά του Βυζαντίου.

Μπροστά στη γερμανική απειλή ο Αλέξιος Γ' υποχρεώθηκε να ικανοποιήσει τις χρηματικές

απαιτήσεις του αντιπάλου του, επιβάλλοντας στους υπηκόους

του βαρύ και ταπεινωτικό φόρο, το λεγόμενο «αλαμανικό», με αντάλλαγμα την προσωρινή

ειρήνη. Ο θάνατος του Ερρίκου Στ' το 1197 απάλλαξε

προσωρινά το Βυζάντιο από το γερμανικό κίνδυνο και τον

επαχθή φόρο.

Γερμανός ιππότης του 12ου αι.

Την ίδια χρονιά όμως ανέβηκε στον τσαρικό θρόνο της Βουλγαρίας ο Ιωάννης Β' Ασάν (1197-1207) που επρόκειτο να μετατρέψει τη χώρα του σε επικίνδυνο αντίπαλο του Βυζαντίου. Επιπλέον, όπως και η γειτονική Σερβία, δέχτηκε στη χώρα του τη ρωμαιοκαθολική επιρροή, γεγονός που σήμαινε το τέλος της βυζαντινής επίδρασης στις βαλκανικές χώρες, που φαίνεται πως έχασαν την εμπιστοσύνη τους στην

αδύναμη βυζαντινή κυβέρνηση. Η πτώση του Αλέξιου Γ' ήταν ζήτημα χρόνου και συντελέστηκε το 1203 με την επέμβαση του ανιψιού του Αλέξιου και των δυτικών της Δ' Σταυροφορίας.

Οι Σταυροφόροι (κυρίως Γάλλοι, Γερμανοί και Βορειοϊταλοί ευγενείς και απλοί στρατιώτες μαζί με Βενετούς) πολιορκούν την Κωνσταντινούπολη από στεριά

και θάλασσα στα 1204. Διακρίνεται στο κέντρο η οχυρωμένη πόλη με το αυτοκρατορικό λάβαρο.

Η εξωτερική και εσωτερική εξασθένιση του Βυζαντίου κατά τη βασιλεία του Αλέξιου Γ' Άγγελου (1195-1203) έδωσε την ευκαιρία στον ανιψιό του και γιο του Ισαάκιου Β' (1185-1195),

Αλέξιο, να επιχειρήσει την ανάκτηση του θρόνου του πατέρα του. Καθώς δε διέθετε τις απαραίτητες δυνάμεις στράφηκε για βοήθεια στη Δύση

Αριστερά: Χρυσό νόμισμα του αυτοκράτορα Αλέξιου Γ' Αγγέλου (1195-1203), η πολιτική του οποίου επέσπευσε την κατάρρευση της αυτοκρατορίας.

Δεξιά: Σταυροφόροι του 13ου αι. σε μια καλλιτεχνική αναπαράσταση. Διακρίνονται έφιπποι ιππότες (chevalliers), πεζοί ιππότες, τοξότες και πεζοί

(sergients).

Ήταν η εποχή που οι δυτικοί με επικεφαλής τον πάπα Ιννοκέντιο Γ' (1198-1216) και τον ισχυρό δόγη της Βενετίας, Ερρίκο Δάνδολο (1192-1205), ετοίμαζαν την Δ' Σταυροφορία για την

απελευθέρωση των Αγίων Τόπων. Τόσο ο βενετός δόγης όσο και οι υπόλοιποι αρχηγοί των σταυροφόρων δέχτηκαν να επέμβουν υπέρ του νεαρού Αλέξιου, που τους υποσχέθηκε άλλωστε

μεγάλη οικονομική και στρατιωτική βοήθεια και επανεξέταση του θέματος της Ένωσης των Εκκλησιών. Αποφασίστηκε έτσι παρέκκλιση της Δ' Σταυροφορίας και υπογράφτηκε σχετική συμφωνία (Κέρκυρα, Μάιος 1203). Στις 17 Ιουλίου οι σταυροφόροι κατέλαβαν την πόλη και

εγκατέστησαν στο θρόνο τον Αλέξιο Δ' και τον τυφλωμένο πατέρα του Ισαάκιο Β'.

Δεξιά: Σολομών, παράσταση από την Pala d'

Oro, την κοσμημένη με πολύτιμα πετράδια και

σμάλτα μεγάλη εικόνα που προοριζόταν για την

τράπεζα του Αγίου Μάρκου στη Βενετία. Λάφυρο από

την Πόλη.Venezia, San Marco.

Αριστερά: ΟΑλέξιος Δ', ο τελευταίος της δυναστείας

των Αγγέλων και ο πιο επιπόλαιος και επιβλαβής

για την Ρωμανία. Μικρογραφία από τη

Χρονογραφία του Νικήτα Χωνιάτη.

Ο βυζαντινός λαός ωστόσο αντέδρασε στην εμφανή υποταγή στους δυτικούς και ευνοήθηκε επανάσταση που στέρησε από τον Αλέξιο Δ' το στέμμα και την ίδια τη ζωή του. Στο θρόνο ανέβηκε ο

γαμπρός του Αλέξιου Γ', Αλέξιος Ε' Δούκας Μούρτζουφλος (Ιανουάριος 1204). Μπροστά στις εξελίξεις αυτές οι σταυροφόροι αποφάσισαν να επέμβουν, αυτή τη φορά όμως για να τοποθετήσουν όχι

μια βυζαντινή κυβέρνηση, αλλά μια δική τους. Με εισήγηση του δόγη της Βενετίας υπέγραψαν μπροστά στα τείχη της Κωνσταντινούπολης συμφωνία διανομής των εδαφών της βυζαντινής

αυτοκρατορίας (Partitio Romaniae) και άρχισαν την πολιορκία της πόλης που έπεσε στα χέρια τους στις 13 Απριλίου 1204. Η "βασιλίδα των πόλεων", απόρθητη από την εποχή της ίδρυσής της υπέκυψε

για πρώτη φορά στον εχθρό. Φοβερές λεηλασίες και σφαγές ακολούθησαν την άλωση της Πόλης.

Η οριστική συνθήκη διαμελισμού της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας (Partitio

terrarum imperii Romaniae ) υπογράφηκε την 1η Οκτωβρίου 1204 ανάμεσα στους

Βενετούς και στους Λατίνους Σταυροφόρους, μετά από μια πρώτη

προφορική συμφωνία τον Μάρτιο. Με αυτήν ρυθμιζόταν η διανομή των

αυτοκρατορικών εδαφών μεταξύ τους και η διανομή των φεουδαρχικών αξιωμάτων.

Στις 16 Μαΐου στέφθηκε στην Κωνσταντινούπολη Λατίνος αυτοκράτορας ο Βαλδουίνος της Φλάνδρας και του Αινώ.

Ο Αλέξιος Ε' δραπέτευσε και στη θέση του τοποθετήθηκε νέα λατινική κυβέρνηση. Οι κληρονόμοι του

βυζαντινού θρόνου, από τις επαρχίες της αυτοκρατορίας, επρόκειτο να

συνεχίσουν τους αγώνες, μέχρι την ανάκτησή της το 1261 από το Μιχαήλ

Η' Παλαιολόγο.

Ο Αλέξιος Ε’ Μούρτζουφλος, κυβέρνησε για λίγους μήνες την Κωνσταντινούπολη κατά την πολιορκία των Σταυροφόρων.

Χαρακτηριστική κίνηση της περιόδου των Κομνηνών και των Αγγέλων, που εμφανίζεται για πρώτη φορά στο ιστορικό προσκήνιο, αποτελούν οι Σταυροφορίες. 'Aγνωστη στους Βυζαντινούς η ιδέα της

«χριστιανικής εκστρατείας κατά των απίστων», τους έφερε σε επαφή με τους δυτικούς θεσμούς και ήθη, ενώ η δημιουργία λατινικών κρατιδίων στην Ανατολή επηρέασε αναμφίβολα τις σχέσεις του Βυζαντίου

με τα δυτικά κράτη. Για τα πραγματικά κίνητρα των Σταυροφόρων έχουν ειπωθεί πολλά, κυρίως από ιστορικούς της Δύσης. Εκτός από το θρησκευτικό χαρακτήρα τους πρέπει να ειδωθούν και ως μέρος των

επεκτατικών τάσεων της δυτικής Ευρώπης τον 11ο-13ο αιώνα.

Σταυροφόρος ιππότης (εδώ εικονίζεται

συγκεκριμένα ένας Ναΐτης μοναχός –

πολεμιστής) βοηθά προσκυνητή στους

Αγίους Τόπους ο οποίος έχει υποφέρει από τις

επιδρομές των Σαρακηνών. Οι σταυροφορίες

ξεκίνησαν με αφορμή την κακομεταχείριση

(υπαρκτή ή υποτιθέμενη) των

χριστιανών προσκυνητών στους

Αγίους Τόπους από τους ντόπιους

μουσουλμάνους.

Πιο πετυχημένη από όλες θεωρείται η Α' Σταυροφορία

(1096-1099). Aρχηγοί της ήταν

δυτικοί ιππότες και φεουδάρχες. Οι

σταυροφόροι, που κατέλαβαν

διαδοχικά τη Νίκαια (1097), την Αντιόχεια (1098)

και την Ιερουσαλήμ (1099), μπορούσαν να καυχηθούν ότι απέδωσαν στους χριστιανούς τους

Αγίους Τόπους και ότι βοήθησαν τους

Βυζαντινούς να ανακαταλάβουν

μέρος της Μικράς Ασίας.

Η πτώση της Έδεσσας στους Τούρκους το 1144 και η κατάληψη της Ιερουσαλήμ από το

σουλτάνο της Αιγύπτου Σαλαδίν το 1187 ήταν τα γεγονότα που προκάλεσαν τη Β' και Γ' Σταυροφορία αντίστοιχα (στον πίνακα ο

Ριχάρδος της Αγγλίας στην Γ’ Σταυροφορία). Παρόλο που ήταν καλύτερα οργανωμένες από την πρώτη και οι ηγέτες

τους ήταν δυτικοί βασιλείς, οι σταυροφορίες αυτές δεν κατέληξαν σε επιτυχία, ενώ

επέτειναν την υποβόσκουσα αντιπάθεια και καχυποψία μεταξύ Βυζαντινών και Δυτικών. Οι τελευταίοι δε δυσκολεύτηκαν έτσι, με την

παρέκκλιση της Δ' Σταυροφορίας από τον κύριο στόχο της, την ανάκτηση δηλαδή των

Αγίων Τόπων, να στραφούν εναντίον της ίδιας της βυζαντινής πρωτεύουσας, την οποία

και κατέλαβαν το 1204. Το γεγονός ότι η Πόλη καταλήφθηκε με τη βοήθεια των

Βενετών δείχνει οπωσδήποτε την κυριαρχική θέση των Ιταλών στην ανατολική Μεσόγειο,

την οποία διατήρησαν και μετά την ανάκτησή της από τους Βυζαντινούς το 1261.

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ

Γενική Eισαγωγή Στις 4 Απριλίου 1081, Πάσχα, ο Αλέξιος Α' Κομνηνός στέφθηκε

αυτοκράτορας από τον πατριάρχη Κοσμά στην Αγία Σοφία της

Κωνσταντινούπολης. Η οικονομική κατάσταση στην οποία

βρήκε το κράτος δεν ήταν καθόλου ζηλευτή: άδειο κρατικό

θησαυροφυλάκιο και ιδιαίτερα υποτιμημένο νόμισμα. Ωστόσο, η

περίοδος που βασίλευσαν οι Κομνηνοί και οι Άγγελοι, από το 1081 ως το 1204, θεωρείται ως μια προσωρινή

ανάπαυλα και ανάκαμψη για το Βυζάντιο. Παρά την επιφανειακή

λάμψη που αναμφισβήτητα υπήρξε με την αναδιοργάνωση του κράτους από τους Κομνηνούς και το γεγονός ότι

τομείς της οικονομίας όπως η βιοτεχνία και η αγροτική παραγωγή

μεμονωμένα ευημερούσαν, το κράτος δεν μπόρεσε να επωφεληθεί και η

περίοδος σημαδεύτηκε από τις ενδείξεις μιας πρώτης ουσιαστικής και

συνεχώς αυξανόμενης οικονομικής παρακμής.

Τέτοιες ενδείξεις ήταν η οικονομική άνοδος των αριστοκρατών γαιοκτημόνων σε βάρος του κράτους, η εξασθένιση του στρατού και της εμπορικής ναυτιλίας λόγω της κρατικής αδιαφορίας, η

απώλεια εσόδων εξαιτίας της ευρείας παροχής φορολογικών απαλλαγών και εκχωρήσεων και, τέλος, η ανεξέλεγκτη μετατόπιση των μεγάλων εμπορικών οδών της εποχής σε περιοχές εκτός του βυζαντινού εδάφους. Την επισφαλή οικονομική θέση των Κομνηνών σημάδεψε και η, σε μεγάλη

κλίμακα, νομισματική υποτίμηση την οποία δεν προκάλεσαν βέβαια, αλλά σίγουρα υποβοήθησαν. Ο βυζαντινολόγος S. Runciman περιέγραψε την κατάσταση του Βυζαντίου το 12ο αιώνα με τη

φράση: "Υπό την ικανή διακυβέρνηση του γιου του Αλέξιου Α', αυτοκράτορα Ιωάννη Β' Κομνηνού, η παρακμή δεν φαινόταν σχεδόν καθόλου".

Οι πολίτες με ευγενική καταγωγή ανήκαν στο ανώτερο στρώμα της

βυζαντινής κοινωνίας και καταλάμβαναν σημαντικά

αξιώματα.

Αριστερά: αξιωματούχοι της αυλής. Λεπτομέρεια από το

Χρονικό του Ιωάννη Σκυλίτζη, τέλη 12ου-αρχές

13ου αιώνα.

Δεξιά: Το πιθανόν οικόσημο της οικογένειας των

Αγγέλων.

Aγροτική οικονομία Η περίοδος από το 1081 ως το 1204, που συμπίπτει με την άσκηση πολιτικής από τις δυναστείες

των Κομνηνών και των Αγγέλων, χαρακτηρίστηκε από την ακόμη μεγαλύτερη ανάπτυξη της μεγάλης γαιοκτησίας (της κατοχής, δηλαδή, και αγροτικής εκμετάλλευσης τεράστιων εκτάσεων γης από λίγους γαιοκτήμονες). Η ανάπτυξη αυτή σημειώθηκε γιατί το κράτος χρησιμοποιούσε

ολοένα και περισσότερο ξένα μισθοφορικά στρατεύματα και δεν ενδιαφερόταν για την τύχη των μικρών ελεύθερων γεωργών που θα μπορούσαν να επανδρώσουν το στρατό. Έτσι λοιπόν οι

τελευταίοι εγκαταλείφθηκαν στην τύχη τους και σιγά σιγά άρχισαν να καταστρέφονται οικονομικά και να λιγοστεύουν.

Χρυσό Νόμισμα του Ιωάννη Β’ Κομνηνού (1118-1143).

Οι Κομνηνοί αυτοκράτορες, σε αντίθεση με ό, τι έκαναν οι Μακεδόνες, έπαψαν να παίζουν

ρόλο διαιτητή ανάμεσα στους μεγάλους γαιοκτήμονες και τους μικρούς ελεύθερους καλλιεργητές. Αποτέλεσμα της πολιτικής

αυτής ήταν η μεγάλη γαιοκτησία να αποτελέσει την κύρια μορφή της κατοχής της γης. Πέρα από τις μαρτυρίες των διαθέσιμων γραπτών πηγών, ένδειξη γι' αυτό αποτελεί και η εμφάνιση μιας άλλης μορφής κτηματολογίου

παράλληλα με αυτό που υπήρχε πριν, του πρακτικού. Το πρακτικόν περιλάμβανε ακριβή περιγραφή των γαιών μεγάλης ιδιοκτησίας, με κατάλογο των παροίκων, των οικογενειών τους

και των ζώων που είχαν.

Βέβαια η μικρή και μεσαία ιδιοκτησία δεν εξαφανίστηκε

τελείως: ελεύθεροι καλλιεργητές επιβίωσαν μέχρι το 13ο αιώνα, σε κάποιες περιφέρειες μάλιστα το

ποσοστό τους ήταν μεγάλο. Αυτό συνέβη για παράδειγμα στις

παράκτιες περιοχές της δυτικής Μικράς Ασίας, λόγω ίσως της

φυσικής μεγάλης ευφορίας των εδαφών: στην περιοχή της Σμύρνης

συναντάμε, λίγο πριν το 1204, κάποιες οικογένειες αγροτών

ιδιαίτερα ευκατάστατες. Στα χρόνια του Μανουήλ Α' Κομνηνού (1143-

1180) έγινε προσπάθεια και για αναζωπύρωση του θεσμού των

στρατιωτικών κτημάτων, η οποία όμως ήταν μεμονωμένη και χωρίς

συνέχεια.

Οι Σταυροφόροι προελαύνουν στη Μικρά Ασία. Κατά τη διάρκεια της Α΄ Σταυροφορίας ιδρύθηκε το σταυροφορικό κράτος της Αντιόχειας υπό την

ηγεσία Νορμανδών ιπποτών. Το συγκεκριμένο βασίλειο υπήρξε ανταγωνιστικό της Ρωμανίας επί Κομνηνών για την επικράτηση στην

ανατολική Μικρά Ασία, ώσπου έγινε πρόσκαιρα υποτελές στον Μανουήλ Κομνηνό.

Kατηγορίες γαιών Στην περίοδο των

Kομνηνών και ιδιαίτερα στην εποχή του Μανουήλ

Α΄ Κομνηνού (1143-1180) οι εκχωρήσεις

κρατικών γαιών από τους αυτοκράτορες στους υπηκόους πύκνωσαν.

Αυτό συνέβη στο πλαίσιο των γενικότερων

εκχωρήσεων προνομίων και παραχωρήσεων σε

ιδιώτες, που χαρακτηρίζει την πολιτική των

Κομνηνών και στον τομέα της οικονομίας. Η εκχώρηση γαιών έγινε με

θεσμούς που είτε εφαρμόζονταν αυτή την εποχή συχνότερα είτε

εμφανίστηκαν για πρώτη φορά: τη χαριστική

δωρεά και την πρόνοια.

Η Γέννησις του Κυρίου, ψηφιδωτό της Μονής Δαφνίου, 11ος αι.

Η χαριστική δωρεά συνίστατο στην "υπό αίρεσιν" παραχώρηση διαφόρων

εκκλησιαστικών ιδρυμάτων και των περιουσιών τους, σε πρόσωπα

εκκλησιαστικά ή λαϊκά. Τα ιδρύματα ήταν μοναστήρια, ευαγή ιδρύματα ή άλλα και

ανήκαν στο Πατριαρχείο, τον αυτοκράτορα ή το κράτος αποτελώντας ξεχωριστά σέκρετα. Αρχικός σκοπός της παραχώρησης ήταν η

βελτίωση της λειτουργίας του μοναστηριού και της οικονομικής του κατάστασης.

Γρήγορα όμως οι εκχωρήσεις αυτές άρχισαν να γίνονται σε ευνοούμενους των

αυτοκρατόρων και των πατριαρχών και έπαψαν να είναι επωφελείς για τα ίδια τα

ιδρύματα. Οι νέοι ιδιοκτήτες (οι χαριστικάριοι) καταχρόνταν το θεσμό και καρπώνονταν τα έσοδα από τη διαχείριση

της μοναστηριακής περιουσίας, εγκαταλείποντας στην τύχη του το ίδρυμα.

Ζωγραφισμένο αγγείο καθημερινής χρήσης από τη

Μεθώνη (12ος αι.).

Η πρόνοια συνίστατο στην εκχώρηση των φόρων κρατικών γαιών, καθώς

και την παραχώρηση των εξαρτημένων καλλιεργητών και των

υποχρεώσεών τους σε διάφορα πρόσωπα, ως ανταμοιβή για παροχή υπηρεσιών στο κράτος. Ο δικαιούχος

(ο προνοιάριος) είχε στο παραχωρούμενο κτήμα αλλά και στους καλλιεργητές του όλα τα

οικονομικά και φορολογικά δικαιώματα που πριν ανήκαν στο

κράτος. Η πρώτη πρόνοια που γνωρίζουμε χρονολογείται το 1118-9,

άρα η εισαγωγή του θεσμού έγινε μάλλον από τον Αλέξιο Α' Κομνηνό (1081-1118). Ο θεσμός γενικεύθηκε

από το Μανουήλ Κομνηνό, αντικαθιστώντας το στρατιωτικό

μισθό. Ο βασικός λόγος της εφαρμογής του ήταν η έλλειψη

χρημάτων στο κρατικό ταμείο για την αντιμετώπιση των στρατιωτικών δαπανών -έτσι όμως η νομή της κρατικής περιουσίας πέρασε σε

ιδιώτες και το κράτος έχασε ακόμη περισσότερα έσοδα προς οικονομικό

όφελος μεμονωμένων υπηκόων, συνήθως ευνοούμενων αριστοκρατών.

Προνοιάριος ιππέας του 12ου αι.

Αστική Οικονομία Στην περίοδο από το 1081-1204 γνώρισαν ανάπτυξη τομείς της αστικής οικονομίας, όπως το εμπόριο και η βιοτεχνία, λόγω της σημαντικής αναζωογόνησης των περιφερειακών αστικών κέντρων και της δημιουργίας νέων πόλεων. Η αστική ζωή αναβίωσε σε μεγάλη κλίμακα, περισσότερο στη Βαλκανική

και λιγότερο στις πόλεις της Μικράς Ασίας, που έμειναν κατά βάση αγροτικές. Στις πόλεις παρατηρήθηκε έντονη βιοτεχνική δραστηριότητα και μεγάλη εμπορική κίνηση.

Αριστερά: Η Μονή Χριστού Παντεπόπτου στην Πόλη (12ος αι.).

Πάνω: Ψηφιδωτό με τη Βάπτιση του Κυρίου από τη μονή Παναγίας Παμμακαρίστου στην Πόλη (11ος ή 12ος αι.)

Το διαμετακομιστικό εξωτερικό εμπόριο ξαναβρήκε το διευρυμένο πεδίο δράσεως που είχε παλιότερα: οι οικονομικές συναλλαγές με τους γύρω λαούς (Ρώσους, Χαζάρους, Κουμάνους, Ούγγρους, Τούρκους και τους υπόλοιπους της ανατολικής Μεσογείου) πύκνωσαν, παρά τις δυσκολίες που προκάλεσαν οι τοπικοί πόλεμοι και η δράση των πειρατών. Τα προϊόντα που

μεταφέρονταν ήταν τα ίδια όπως στους προηγούμενους αιώνες: εισάγονταν μπαχαρικά, γούνες, όπλα, σκλάβοι και υφάσματα και εξάγονταν γεωργικά προϊόντα και βυζαντινά είδη πολυτελείας

Θυμιατήρι από επιχρυσωμένο ασήμι σε σχήμα τρουλαίου κτίσματος. 12ος αιώνας. Venezia, Procuratoria di San Marco (Hahnloser 109).

Χρυσός δίσκος, με παράσταση σταύρωσης. Μέσα 12ου αιώνα.

Όσον αφορά στη σταδιακή μετατόπιση του κέντρου βάρους από τη Μικρά Ασία

στην Ευρώπη, δύο ήταν οι αιτίες που συνέβαλαν. Πρώτον, την εποχή αυτή

άρχισαν να αναπτύσσονται περισσότερο οι ευρωπαϊκές επαρχίες της

αυτοκρατορίας και γενικά η δυτική Ευρώπη. Σ' αυτό βέβαια βοήθησε και η

συρρίκνωση του μικρασιατικού βυζαντινού χώρου από τις τουρκικές

κατακτήσεις. Δεύτερον, οι ιταλικές πόλεις εισέδυαν ολοένα και βαθύτερα όχι μόνο στο εξωτερικό αλλά και στο εσωτερικό εμπόριο της βυζαντινής αυτοκρατορίας, ιδιαίτερα μετά τα μέσα του 12ου αιώνα. Τα προνόμια που παραχωρούνταν στους ιταλούς εμπόρους, ιδίως στους βενετούς,

επέτειναν την κατάσταση αυτή, που τελικά οδήγησε στη μετατόπιση των

μεγάλων εμπορικών δρόμων έξω από τα σύνορα του Βυζαντίου και την παρακμή

της βυζαντινής εμπορικής ναυτιλίας.

ΝΟΜΙΣΜΑΤΑ

Eισαγωγή Στην περίοδο 1081-1204, ο τομέας της

δημοσιονομίας αντικατοπτρίζει την προβληματική οικονομική κατάσταση της

βυζαντινής αυτοκρατορίας και το αναπόφευκτο της παρακμής της. Οι Κομνηνοί έκαναν

προσπάθειες για αναδιοργάνωση και ανόρθωση των οικονομικών του κράτους τα οποία

βρίσκονταν σε άσχημη κατάσταση. Προχώρησαν σε μεταρρύθμιση του

νομισματικού και του φορολογικού συστήματος και αναδιοργάνωσαν την οικονομική διοίκηση του κράτους. Η οικονομία όμως είχε πάρει μια

πτωτική πορεία, την οποία υποβοήθησαν κάποια σημαντικά πολιτικά λάθη των

Κομνηνών και των Αγγέλων.

Το τρομερό υγρόν πυρ του βυζαντινού στόλου σε δράση.

Οι αυτοκράτορες στόχευαν στο να δημιουργήσουν μια ισχυρή συγκεντρωτική

εξουσία στηριζόμενοι αποκλειστικά στη γαιοκτητική αριστοκρατία και

εγκαταλείποντας κάθε απόπειρα διεύρυνσης της κοινωνικής βάσης της εξουσίας τους. Οι

πολιτικές αποφάσεις που έλαβαν για οικονομικά ζητήματα (ή η έλλειψή τους)

είχαν ως αποτέλεσμα τη μείωση των οικονομικών πόρων του κράτους που

αποδείχθηκε μοιραία για την αυτοκρατορία. Τέτοιες αποφάσεις ήταν οι συχνές

εκχωρήσεις κρατικών γαιών, οι φορολογικές ελαφρύνσεις και προνόμια των ξένων

εμπόρων, των μεγάλων εκκλησιαστικών ιδρυμάτων και των λαϊκών

μεγαλοϊδιοκτητών, καθώς και οι παραχωρήσεις κρατικών εσόδων,

γαιοπροσόδων και φόρων σε ιδιώτες.

Η Μονή Χριστού Παντεπόπτη κτίστηκε το 1087 από τη μητέρα

του Αλεξίου Κομνηνού Άννα Δαλασσηνή η οποία αποσύρθηκε

εκεί το 1100. Στη φωτογραφία το καθολικό της μονής όπως σώζεται

σήμερα.

Kρατικά έσοδα χάθηκαν, το νόμισμα διολίσθησε ραγδαία, ο στρατός

αποδυναμώθηκε, το εξωτερικό εμπόριο δεν ήταν πια, μέσω των φόρων που του

επιβάλλονταν, πηγή πλουτισμού για το κράτος. Η έκρυθμη κατάσταση στη

δημοσιονομία συμφωνεί με τις υπόλοιπες ενδείξεις την περίοδο αυτή (στους τομείς της

αγροτικής εκμετάλλευσης της γης και του εμπορίου) για την επερχόμενη πτώση της

οικονομικής ζωής της αυτοκρατορίας.

Εικόνα από το Παλάτι των Νορμανδών βασιλέων στο Παλέρμο, 12ος αι.

Νομίσματα Το τέλος του 11ου αιώνα γνώρισε την πλήρη κατάρρευση του βυζαντινού νομισματικού

συστήματος που είχε παραμείνει σταθερό από τον 3ο αιώνα μ.Χ. Τα δύο χρυσά νομίσματα, το τεταρτηρόν και το ιστάμηνον, είχαν υποστεί μια σειρά υποτιμήσεων ώστε ως το 1081 μετά βίας

μπορούσαν να θεωρηθούν χρυσά, αφού η περιεκτικότητά τους σε χρυσό ήταν πια εξαιρετικά χαμηλή. Η κοπή ασημένιων νομισμάτων είχε σχεδόν σταματήσει, ενώ οι χάλκινες φόλλεις

κόβονταν με φειδώ.

Νομίσματα της περιόδου των Κομνηνών.

Ο αυτοκράτορας Αλέξιος Α' Κομνηνός (1081-1118) έλαβε το 1092 δραστικά μέτρα, προχωρώντας σε μεταρρύθμιση -για πρώτη φορά- του βυζαντινού νομισματικού συστήματος. Απομάκρυνε τα

κατάλοιπα του παλιού συστήματος και εξέδωσε μια εντελώς καινούργια σειρά σκυφωτών νομισμάτων: το χρυσό υπέρπυρον, το άσπρον τραχύ από ήλεκτρο (1/3 του υπέρπυρου σε αξία) και το άσπρον τραχύ από billon (1/48 του υπέρπυρου). Το ιστάμηνον, το τεταρτηρόν και το μιλιαρέσιον

της προηγούμενης περιόδου (867-1081) συνέχισαν να κυκλοφορούν. Το ιστάμηνον και το μιλιαρέσιον παρέμειναν αμετάβλητα, όπως επίσης και το υπέρπυρον (εκτός του ότι υποτιμώνταν

συνεχώς η αξία του). Το τεταρτηρόν, όμως, μετατράπηκε σε ένα μικρό και χοντρό χάλκινο νόμισμα για να καλύψει την ανάγκη σε μικρής αξίας υποδιαιρέσεις. Όπως και οι φόλλεις στις

παλιές εποχές, εξαφανίστηκε κι αυτό με τη σειρά του: τα τελευταία τεταρτηρά, εξαιρετικά μικρά σε μέγεθος, κυκλοφόρησαν την εποχή του Μανουήλ Α΄ Κομνηνού (1143-1180).

Ήλεκτρο άσπρο τραχύ του αυτοκράτορα Μανουήλ Α' Κομνηνού (1143-1180).

Το νέο σύστημα λειτούργησε όλο το 12ο αιώνα, με μόνη προσθήκη αυτή του μισού τεταρτηρού την εποχή του Ιωάννη Β΄ Κομνηνού (1118-43). Ωστόσο, τα δύο άσπρα τραχέα υποτιμήθηκαν σημαντικά. Το τραχύ από billon έμεινε, μέχρι το τέλος του αιώνα, με αξία μόνον 1/184 (!) του

υπέρπυρου (με προοδευτική μείωση της αναλογίας του κράματός του σε ασήμι, που αρχικά ήταν τουλάχιστον 60%), ενώ αυτό από ήλεκτρο υποτιμήθηκε την εποχή του Ισαάκιου Β' Κομνηνού

(1185-95) τόσο πολύ ώστε δεν επιβίωσε στην Υστεροβυζαντινή περίοδο.

Νόμισμα του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Α' Κομνηνού (1182-1185).

Η σπάταλη οικονομική πολιτική του αυτοκράτορα Ισαάκιου Β'

Αγγέλου (1185-1195) οδήγησε στην επιβολή νέων

φορολογικών μέτρων και στη νόθευση του νομίσματος. Στην

εικόνα, χρυσό υπέρπυρο του αυτοκράτορα Ισαάκιου Β'

Αγγέλου.

Μια φορολογική πραγματεία, που έχει σωθεί σε ένα μοναδικό χειρόγραφο του ύστερου 12ου αιώνα, μας

πληροφορεί για τη μεταρρύθμιση που εισήγαγε ο Αλέξιος Α' Κομνηνός (1081-1118) στον υπολογισμό και την είσπραξη των φόρων. Έχει τίτλο "Παλαιά και

Νέα Λογαρική" (δηλαδή Παλιά και Νέα Mέθοδος Φορολογικής Λογιστικής) και περιλαμβάνει δύο

τμήματα. Στο πρώτο περιγράφεται η μέθοδος για τον υπολογισμό των πρόσθετων φόρων (των

παρακολουθημάτων) σε αναλογία με το βασικό τακτικό έγγειο φόρο (το δημόσιον κανόνα). Το

δεύτερο τμήμα περιέχει αρκετές αναφορές (υπομνηστικά) των φορολογικών αξιωματούχων των αρχών του 12ου αιώνα για προβλήματα, καθώς και τις λύσεις του Αλέξιου ή απαντήσεις (rescripta).

Το περιεχόμενο της πραγματείας είναι πολύπλοκο και μερικές φορές δυσνόητο. Ωστόσο, στο κείμενο

αντικατοπτρίζεται ένας βασικός στόχος με τον οποίο ήταν επιφορτισμένες οι φορολογικές υπηρεσίες του κράτους: να εναρμονιστεί η πραγματική οικονομική

και φορολογική κατάσταση των επαρχιών του κράτους με τις νέες αρχές που τέθηκαν από τη νομισματική μεταρρύθμιση του Αλέξιου Α'.

Ο Θυρεός των Κομνηνών ήταν ο δικέφαλος αετός ή

ο απλός αετός.

Μπορούμε να διακρίνουμε δύο βασικές αλλαγές που θέσπισε η φορολογική

μεταρρύθμιση μ' αυτό το σκοπό. Πρώτον, όρισε να εισπράττεται στους φόρους αντί για

το μιλιαρέσιον, το τραχύ παλαιόν, ένα νόμισμα που χρησίμευε ως βάση για τον

υπολογισμό των παρακολουθημάτων. Δεύτερον, όριζε ότι ο βασικός φόρος

μπορούσε να εισπράττεται και σε χρυσά νομίσματα με μειωμένο τίτλο καθαρότητας

(δηλαδή με μικρή περιεκτικότητα σε χρυσό), ενώ τα παρακολουθήματα μπορούσαν να

εισπράττονται και σε χάλκινα νομίσματα. Οι τελευταίες αυτές διατάξεις είναι σοβαρή ένδειξη για τη σπανιότητα και έλλειψη

πολύτιμων μετάλλων (χρυσού και αργύρου) σε σχέση με τη νομισματική μάζα που

απαιτούσε η βυζαντινή οικονομική ζωή. Η αποτελεσματικότητα, ωστόσο, της φορολογικής μεταρρύθμισης στην

πραγματική νομισματική κυκλοφορία φαίνεται περιορισμένη, τόσο στην εποχή του Αλέξιου Α', όσο και σε όλη την περίοδο ως

το 1204.

ΚΟΙΝΩΝΙΑ Εισαγωγή

Η βασιλεία των Κομνηνών χαρακτηρίζεται από την προσπάθεια

ανόρθωσης της βυζαντινής αυτοκρατορίας μετά από την περίοδο κρίσης που ακολούθησε το θάνατο

του Βασιλείου Β' το 1025. Ο Αλέξιος Α' Κομνηνός (1081-1118) κατάφερε

να επικρατήσει η στρατιωτική αριστοκρατία, δημιούργησε έναν

κλειστό πυρήνα γύρω από την οικογένειά του και ορισμένες άλλες

αριστοκρατικές οικογένειες και προσπάθησε να ανορθώσει το

βυζαντινό κράτος.Τόσο η πρωτεύουσα όσο και πολλά μεγάλα αστικά κέντρα παρουσίασαν ανάπτυξη που ήταν αλληλένδετη με

εκείνη στους τομείς της γεωργίας, του εμπορίου και της βιοτεχνίας.

Σημαντική αλλαγή στάθηκε η εισαγωγή του θεσμού της πρόνοιας, στο

πλαίσιο του οποίου πολλοί αγρότες βρέθηκαν

εξαρτημένοι όχι πλέον από το κράτος αλλά από κάποιον ιδιώτη. Oι πηγές της εποχής περιγράφουν, συχνά με γλαφυρό τρόπο και αρκετές λεπτομέρειες, πτυχές του καθημερινού

βίου, όπως η ενδυμασία ή η διατροφή των

Βυζαντινών.

Πλάτανος Λέρου, βυζαντινό κάστρο του

12ου αι.).

Πόλεις Ωστόσο, οι δυσκολίες που είχαν ήδη παρουσιαστεί τα τελευταία χρόνια της βασιλείας του

Μανουήλ Α΄ Κομνηνού (1143-1180) οδήγησαν αμέσως μετά το θάνατό του σε μια προβληματική περίοδο σε κάθε τομέα του βυζαντινού κράτους. Τον εμπορικό τομέα άρχισαν να τον

εκμεταλλεύονται με αυξανόμενο ρυθμό οι Δυτικοί σε βάρος των Βυζαντινών. Οι μεγαλογαιοκτήμονες εκμεταλλεύονταν ολοένα και περισσότερο τον αγροτικό πληθυσμό.

Παράλληλα, η υψηλή φορολογία που επιβλήθηκε κάτω από τις ανάγκες που παρουσίαζε η οικονομική κρίση της εποχής των Αγγέλων οδήγησε το πολυπληθέστερο κοινωνικό στρώμα, τους

αγρότες, σε μεγάλο βαθμό εξαθλίωσης και δυσαρέσκειας.Το οικοδόμημα που φάνηκε ότι θα έκτιζαν οι πρώτοι Κομνηνοί ήταν προσωρινό και χωρίς γερά θεμέλια, όπως αποδείχτηκε από την

κατάρρευση του κράτους στο τέλος του 12ου αιώνα κάτω από τη βασιλεία των Aγγέλων.

Ο βασιλιάς της Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας του γερμανικού Έθνους Ερρίκος Στ’ , γιος του Φρειδερίκου Μπαρμπαρόσσα,

κατέλυσε το νορμανδικό βασίλειο της Σικελίας στα τέλη του 12ου αι. όμως κληρονόμησε τις επεκτατικές διαθέσεις του τελευταίου σε βάρος

της Ρωμανίας. Έτσι, αποτέλεσε θανάσιμο κίνδυνο για την

Κωνσταντινούπολη ως το θάνατό του το 1197. Η δυναστεία των

Αγγέλων είχε επιβάλει μάλιστα έναν ειδικό φόρο, το «Αλαμανικόν» για

να κατευνάσει τον επικίνδυνο αυτό ηγεμόνα.

Η Κωνσταντινούπολη την εποχή των Κομνηνών ήταν κοσμοπολίτικη. Πλήθη ανθρώπων από διάφορες περιοχές έφταναν εκεί. Οι περιηγητές, οι ξένοι επισκέπτες, αλλά και λόγιοι της εποχής, όπως ο Ιωάννης

Τζέτζης, περιγράφουν την Πρωτεύουσα. Οι ξένοι έβλεπαν μια λαμπρή και πλούσια πόλη και εντυπωσιάζονταν. Θαύμαζαν την πολυτέλεια στο παλάτι των Βλαχερνών, το οποίο μέσα και έξω ήταν

πλούσια διακοσμημένο. Ένας θρόνος φτιαγμένος από πολύτιμους λίθους, ποικίλα διακοσμητικά, φτιαγμένα όλα από χρυσάφι, μαρμάρινα πατώματα, στόλιζαν το παλάτι, όπου συχνά, κυρίως την εποχή

του Μανουήλ Α΄ Κομνηνού (1143-1180) οργανώνονταν πολλές διασκεδάσεις και γιορτές.

Ο Ιωάννης Κομνηνός και η αυτοκράτειρα Ειρήνη εκατέρωθεν της Παναγίας και του Χριστού σε ψηφιδωτό της Αγ. Σοφίας.

Ωστόσο, αρκετοί ήταν και εκείνοι που έβλεπαν βαθύτερα και παρατηρούσαν την αντίθεση του πλούτου και της φτώχειας μέσα σε μια πολυάνθρωπη πόλη που ευημερούσε. Οι περιγραφές τους ήταν πιο αντικειμενικές αφού στην πραγματικότητα υπήρχαν πολλά προβλήματα σε ό,τι αφορά

στην κατάσταση των δρόμων, στην παροχή νερού και σε πολλά άλλα, κυρίως στις φτωχές συνοικίες της πρωτεύουσας.

Εξωτερικά τα σπίτια είχαν ξύλινες κολόνες, μπαλκόνια και σκεπαστές βεράντες. Όσα βρίσκονταν σε πιο προνομιούχες συνοικίες περιβάλλονταν με ευρύχωρες αυλές, κήπους και γη για

καλλιέργειες. Την πόλη χαρακτήριζαν ωστόσο οι πολλές εκκλησίες πίσω από τα ψηλά τείχη. Μας έχουν σωθεί επίσης περιγραφές από την περιοχή της πρωτεύουσας, όπου ένα πλήθος από αυλές

και δρομάκια αποτελούσαν τους εμπορικούς σταθμούς των Λατίνων. Μαρτυρείται ακόμη ύπαρξη πολλών κοπάρικων, εργαστηρίων δηλαδή που κατασκεύαζαν κουπιά και άλλα ναυτικά όργανα

χρήσιμα για τη ναυτιλία των δυτικών.

Η Κωνσταντινούπολη μέχρι την άλωσή της το

1204 παρέμενε η μεγαλύτερη και

λαμπρότερη πόλη της Ευρώπης και είχε

αποκτήσει μυθικές διαστάσεις στα μάτια των δυτικοευρωπαίων. Στην εικόνα η Βασιλίς των πόλεων σε δυτικό

χειρόγραφο. Ο καλλιτέχνης προσπαθεί

να αναδείξει μερικές από τις σημαντικότερες εκκλησίες και αρκετά δημόσια κτίσματα της

πυκνοκατοικημένης πόλης.

Ο μεγαλύτερος ιδιοκτήτης ακινήτων εκείνη την εποχή στην πρωτεύουσα ήταν η εκκλησία της Αγίας Σοφίας. Τα μοναστήρια είχαν επίσης μεγάλες περιουσίες που τις νοίκιαζαν, ενώ παράλληλα ασχολούνταν ενεργά με τις επιχειρήσεις. Έβγαζαν κέρδος ανοίγοντας ακόμη και τα λουτρά τους στο κοινό. Στα μοναστήρια ανήκαν μάλιστα οι περισσότερες αποβάθρες στο Χρυσό Κέρας, όπως

και τα περισσότερα αρτοποιεία.

Μονή Παντοκράτορος (Ζεϊρέκ τζαμι), 12ος αι.

Δεξιά: Η Παναγία σε ψηφιδωτό του 1130 στη Μονή της Χώρας, Κωνσταντινούπολη.

ΠάνωΠάνω: Το καθολικό της μονής Παντοκράτορος στην Κωνσταντινούπολη, μια

από τις σημαντικότερες μονές της Πόλης (12ος αι.)

Από τα μέσα του 11ου αιώνα μέχρι και το τέλος του 12ου, η εξέλιξη της Αθήνας και της Κορίνθου ήταν ραγδαία. Ο ρυθμός μάλιστα με τον οποίο ανοικοδομήθηκαν πολλές εκκλησίες τόσο στην Αθήνα όσο και σε άλλες

πόλεις του ελλαδικού χώρου αποτελεί σημαντική μαρτυρία για την ανάπτυξή τους. Οι αγορές άρχισαν να σφύζουν από ζωή. Ένας λαβύρινθος από

δρομάκια οδηγούσαν σε αυλές που περιστοιχίζονταν από δωμάτια, τα οποία λειτουργούσαν ως καταλύματα ή εργαστήρια. Πολλές πόλεις δεν ήταν μόνο αγορές γεωργικών προϊόντων αλλά και κέντρα άλλων βιοτεχνικών αγαθών,

όπως υφάσματα, κεραμικά, σαπούνια, βαφές, γυαλί.

Πάνω: Οι Άγιοι Θεόδωροι Κλαυθμώνος, ναός του 1165 στην Αθήνα.

Δεξιά: Οι Άγιοι Ασώματοι Θησείου στην Αθήνα, κτίσμα του τέλους του 11ου αι.

Η Αθήνα ήταν σημαντικό κέντρο παραγωγής βαφών και σαπουνιού. Η Θήβα εξελίχθηκε στο κυριότερο κέντρο παραγωγής μεταξιού άριστης ποιότητας. Τόσο ξακουστά ήταν τα μεταξωτά της που κατά τη διάρκεια της Β'

Σταυροφορίας και συγκεκριμένα το 1147 ο Ρογήρος B', Νορμανδός βασιλιάς της Σικελίας και μεγάλος εχθρός της Ρωμανίας, μετέφερε βίαια μεταξουργούς από τη Θήβα και την Κόρινθο στη Σικελία κατά τη διάρκεια

αιφνίδιας επιδρομής στην Ελλάδα. Ωστόσο, και η Σπάρτη, τα Ιωάννινα, η Καστοριά, η Λάρισα, ο Αλμυρός, η Χρυσόπολις, οι Φίλιπποι, η Αχρίδα, τα Σκόπια είναι μερικές από τις πόλεις του βυζαντινού κράτους που

γνώρισαν ανάπτυξη την περίοδο αυτή.

Ιδιαίτερη μνεία χρειάζεται να γίνει στη Θεσσαλονίκη, όπου πραγματοποιούνταν η εμποροπανήγυρις του Αγίου Δημητρίου, ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα στη ζωή της πόλης,

αλλά και πολύ γνωστό σε όλο τον κόσμο. Γινόταν κάθε Οκτώβριο, διαρκούσε έξι ημέρες και μαζεύονταν έμποροι από διάφορα μέρη μέσα και έξω από την αυτοκρατορία. Για τη Θεσσαλονίκη

γνωρίζουμε ακόμη ότι διαιρούνταν σε συνοικίες και κάθε μια είχε έναν επικεφαλής, το γειτονιάρχη. Στην πόλη κυριαρχούσαν οι αρχοντικές οικογένειες, που εισέπρατταν χρήματα από

την εκμετάλλευση της περιουσίας τους, δηλαδή από τα κτήματα ή την εκμίσθωση ακινήτων μέσα στην πόλη.

Αριστερά: Νόμισμα του αυτοκράτορα Ιωάννη Β' Κομνηνού (1118-1143).

Δεξιά: Ο Άγιος Δημήτριος ανάμεσα σε δυο επισκόπους της Θεσσαλονίκης, ψηφιδωτό

του 7ου αι. από την μητρόπολη της Θεσσαλονίκης.

Καθημερινή ΖωήΓια την καθημερινή ζωή των Βυζαντινών την εποχή των Kομνηνών και των Αγγέλων παρέχουν πολλές

πληροφορίες οι περιγραφές της Άννας Κομνηνής στην "Αλεξιάδα", του Ιωάννη Τζέτζη, του Νικήτα Χωνιάτη, του Θεόδωρου Πρόδρομου ή Πτωχοπρόδρομου, του Ευστάθιου, μητροπολίτη Θεσσαλονίκης, αλλά και ξένων επισκεπτών και περιηγητών του Βυζαντίου. Η περίοδος των Κομνηνών εγκαινίασε μια

εποχή μεγάλου ενδιαφέροντος για τον καλλωπισμό και την πολυτέλεια.

Το περίφημο ψηφιδωτό της Δέησης στην Αγία Σοφία Κωνσταντινούπολης, έργο του 13ου αι.

Ιδιαίτερα για το Μανουήλ Α΄ Κομνηνό (1143-1180), γνωρίζουμε ότι επηρεάστηκε σε μεγάλο βαθμό

από τους σταυροφόρους και τις δυτικές συνήθειες. Οι δύο γάμοι

του με δυτικές πριγκίπισσες είχαν σαν αποτέλεσμα να μεταφέρουν

στην Κωνσταντινούπολη το κλίμα της Δύσης. 'Aρχισαν να

οργανώνονται ακόμα και ιππικοί αγώνες, στους οποίους συμμετείχε

ο ίδιος ο αυτοκράτορας. Ο ίδιος επέτρεψε επίσης την είσοδο ξένων,

δυτικών, στο παλάτι, οι οποίοι αναλάμβαναν υψηλά αξιώματα

προκαλώντας έτσι τους Βυζαντινούς. Οι ξένοι

αναπόφευκτα μετέφεραν και τις συνήθειες και τα έθιμά τους στη

βυζαντινή πρωτεύουσα.

Για το Μανουήλ γνωρίζουμε ότι διοργάνωνε μεγάλες εκδηλώσεις ανάλογα με τη διάθεση της

στιγμής. Παραδίδεται μάλιστα ότι κάποτε θέλησε να οργανώσει μια γιορτή την περίοδο της

Σαρακοστής, ενώ ήταν ήδη μεσάνυχτα, και οι υπηρέτες του αναγκάστηκαν να καταφύγουν σε

γειτονικό μοναστήρι, να ξυπνήσουν τον ηγούμενο και να πάρουν από εκεί όλα όσα θα

ικανοποιούσαν τον αυτοκράτορα, ακόμη και κόκκινο και μαύρο χαβιάρι.

Οι γραπτές πηγές της περιόδου περιέχουν αρκετά συχνά ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες πληροφορίες

σχετικά με την ενδυμασία και τη διατροφή των Βυζαντινών εκείνη την εποχή.

Τοιχογραφία κομνήνειας περιόδου από το Νέρεζι στο Κοσσυφοπέδιο.

Κοινωνική Διαστρωμάτωση Όπως σε όλες τις περιόδους της βυζαντινής

ιστορίας, έτσι και κατά την περίοδο των Κομνηνών και των Αγγέλων (1081-1204) στην υψηλότερη βαθμίδα της κοινωνικής

διαστρωμάτωσης βρισκόταν ο αυτοκράτορας και ο στενός οικογενειακός του κύκλος. Οι αριστοκρατικές οικογένειες και οι ανώτεροι

αξιωματούχοι αποτελούσαν την ανώτερη κοινωνική τάξη. Για την περίοδο αυτή βασικό χαρακτηριστικό αποτέλεσε η

επικράτηση της στρατιωτικής αριστοκρατίας. Αριστοκρατικές οικογένειες, κυρίως

μεγαλογαιοκτήμονες, διοικούσαν όλες τις μεγάλες πόλεις, ενώ οι έμποροι και οι βιοτέχνες αποτελούσαν ένα σημαντικό

ποσοστό του αστικού πληθυσμού.

Τοιχογραφία κομνήνειας περιόδου από την Γκρατσάνιτσα στο

Κοσσυφοπέδιο.

Το μεγαλύτερο μέρος του κοινωνικού συνόλου απαρτιζόταν ωστόσο από τους αγρότες, που καλλιεργούσαν τη γη και

αποτελούσαν έτσι τη βάση της οικονομίας. Η εμφάνιση του θεσμού της

πρόνοιας ως μέσου στρατολόγησης έδωσε νέες διαστάσεις στη σχέση

καλλιεργητών-παροίκων και ιδιοκτητών της γης και συνέβαλε στις εξελίξεις της

Υστεροβυζαντινής περιόδου. Κάτω ωστόσο από το βάρος των στρατιωτικών

δαπανών, αλλά και τις υπερβολικές φορολογικές απαιτήσεις, μεγάλο μέρος του αγροτικού πληθυσμού οδηγήθηκε

στην εξαθλίωση. Οι μεγαλογαιοκτήμονες αυξήθηκαν, ενώ πολλοί ελεύθεροι

καλλιεργητές προτίμησαν να γίνουν πάροικοι, αισθανόμενοι έτσι μεγαλύτερη

ασφάλεια και προστασία, καθώς κλιμακωνόταν η δυστυχία και η

εξαθλίωση στο τέλος του 12ου αιώνα. Ο ρόλος της Εκκλησίας και του μοναχισμού

παρέμεινε κυρίαρχος και στην περίοδο αυτή, όπως άλλωστε πάντα στο Βυζάντιο,

χωρίς σημαντικές αλλαγές.

Ο Διγενής Ακρίτας πολεμά τον δράκο σε εφυαλωμένο

πιάτο του 12ου αι.

Την εποχή των Κομνηνών, την ανώτερη κοινωνική τάξη αποτελούσαν αριστοκρατικές οικογένειες και ανώτεροι αξιωματούχοι. Πολλοί από αυτούς ήταν μεγαλοϊδιοκτήτες, οι οποίοι είδαν τη δύναμή τους

να αυξάνεται ακόμη περισσότερο το 12ο αιώνα. Τα εισοδήματά τους προέρχονταν από την εκμετάλλευση της γης καθώς και από τα κρατικά αξιώματα που κατείχαν. Οι περισσότεροι από αυτούς

ζούσαν στις πόλεις και επισκέπτονταν τα κτήματά τους κυρίως σε περιόδους συγκομιδής.

Ψηφιδωτό από τη

Μονή της Χώρας.

Στις μορφές

μπορεί να διακρίνει

κανείς την ενδυμασία

των φτωχότερ

ων και πλουσιότερ

ων της εποχής.

Σε ό,τι αφορά την κοινωνική διαστρωμάτωση των αξιωματούχων, διακρίνει κανείς στο ανώτερο επίπεδο την αυλική αριστοκρατία με πυρήνα της την οικογένεια του αυτοκράτορα. Ο βαθμός συγγένειας με την αυτοκρατορική οικογένεια καθόριζε και το βαθμό αξιώματος. Οι άμεσοι

απόγονοι του αυτοκράτορα και μέλη οικογενειών όπως οι Κοντοστέφανοι και οι Παλαιολόγοι, οι οποίοι συνδέονταν με τον αυτοκρατορικό οίκο, αποτελούσαν τους κύριους κατόχους των

ανώτερων αξιωμάτων. Στην αμέσως επόμενη βαθμίδα βρίσκονταν οι οικογένειες εκείνες που καταλάμβαναν θέσεις δημοσίων υπαλλήλων, όπως οι Καματηροί, οι Ξηροί, οι Ξιφιλίνοι, οι

Ζωναράδες. Παράλληλα, πρέπει να αναφέρει κανείς και εκείνους οι οποίοι εξαρτώνταν από την εύνοια του αυτοκράτορα, ευνούχους ακόμα και ξένους, οι οποίοι έπαιρναν αξιώματα ή ανήκαν

στην προσωπική υπηρεσία του αυτοκράτορα.

Ο δικέφαλος αετός ως οικόσημο της δυναστείας των Παλαιολόγων (1259-1453). Από τις αρχές του 13ου αι. οι μεγάλες βυζαντινές οικογένειες άρχισαν να

υιοθετούν οικόσημα κατά τα δυτικά πρότυπα.

Η προσωπική υπηρεσία στον αυτοκράτορα άνοιγε συχνά το δρόμο για τα ανώτερα αυλικά

αξιώματα. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα ήταν η οικογένεια Πετραλίφα. Οι ρίζες της

φτάνουν σε κάποιον νορμανδό τυχοδιώκτη που μπήκε στην υπηρεσία του Αλέξιου Α΄ Κομνηνού (1081-1118). Οι απόγονοί του εγκαταστάθηκαν

στο Διδυμότειχο της Θράκης και η σταδιοδρομία του Αλέξιου Πετραλίφα στην

υπηρεσία του αυτοκράτορα άνοιξε το δρόμο για την κοινωνική άνοδο της οικογένειας. Έτσι, στο τέλος του 12ου αιώνα οι Πετραλίφες ήταν μια

από τις πολύ σημαντικές οικογένειες της αυτοκρατορίας.

Ένα άλλο παράδειγμα είναι αυτό του Δημήτριου Τορνίκη. Αυτός καταγόταν από παλιά

οικογένεια που εγκατέλειψε την Πρωτεύουσα και εγκαταστάθηκε στη Θήβα όταν η περιουσία της χάθηκε. Ο Δημήτριος Τορνίκης μεγάλωσε κάνοντας παρέα στους εγγονούς της 'Aννας

Κομνηνής. Αργότερα έμεινε στην υπηρεσία της, θέση που του χάρισε μια λαμπρή σταδιοδρομία

φτάνοντας ως το αξίωμα του λογοθέτη του δρόμου, υπουργού εξωτερικών της

αυτοκρατορίας.Προνοιάριος ιππέας της κομνήνειας εποχής. Οι πολεμιστές αυτοί ήταν οι επίλεκτες δυνάμεις του στρατού εξαιρουμένων των μισθοφορικών

στρατευμάτων.

Αστοί Ένα από τα κυρίαρχα χαρακτηριστικά της περιόδου των Kομνηνών ήταν το γεγονός ότι μεγάλοι γαιοκτήμονες έμεναν στην πόλη, είχαν πολύ μεγάλη αστική περιουσία ή κτήματα συγκεντρωμένα

γύρω από αυτήν και αποτελούσαν την αριστοκρατία του πληθυσμού. Σε κάθε πόλη υπήρχαν μεγάλες αριστοκρατικές οικογένειες, οι άρχοντες, που έπαιζαν κυρίαρχο ρόλο, καθώς ήταν

επικεφαλής της τοπικής διοίκησης. Για παράδειγμα, στην Τραπεζούντα σημαντικό ρόλο έπαιζε η οικογένεια των Γαβράδων. Οι οικογένειες αυτές συχνά ήρθαν σε σύγκρουση με την κεντρική

εξουσία και εναντιώθηκαν ξεσηκώνοντας και τον υπόλοιπο πληθυσμό της πόλης. Σημαντικό ρόλο στη διοίκηση των πόλεων έπαιζαν και οι ανώτεροι κληρικοί.

.

Η Μονή Παναγίας Σουμελά

αποτελούσε το μεγαλύτερο

μοναστηριακό ίδρυμα των

Ελλήνων του Πόντου ήδη από

τη βυζαντινή εποχή.

Στην κοινωνική διαστρωμάτωση του αστικού πληθυσμού ακολουθούσαν οι βιοτέχνες και οι

έμποροι. Οι πλουσιότεροι από αυτούς χειρίζονταν τα θέματα μιας μεγαλύτερης

ομάδας, στην οποία εντάσσονταν οι μικροεπαγγελματίες και οι εργάτες. Οι

γραπτές πηγές μαρτυρούν ότι οι επαγγελματίες αυτοί παρέμειναν και το 12ο αιώνα οργανωμένοι σε συντεχνίες. Ωστόσο, οι συντεχνίες είχαν χάσει τον κληρονομικό χαρακτήρα τους ήδη από τον 11ο αιώνα. Η

εκλογή του επαγγέλματος ήταν ελεύθερη ενώ το κράτος συνέχιζε να ελέγχει τις συντεχνίες.

H επαγγελματική αλληλεγγύη παρέμεινε χαρακτηριστικό της ομάδας αυτής, όπως

φανερώνει το παράδειγμα του Kαλομόδιου. Όταν ο τελευταίος, που ήταν αργυραμοιβός,

συνελήφθη και κατασχέθηκε η περιουσία του, οι έμποροι και οι βιοτέχνες μαζεύτηκαν

μπροστά στην Αγία Σοφία και κατάφεραν να μεσολαβήσει ο πατριάρχης Ιωάννης Καματηρός για να απελευθερωθεί ο

KαλομόδιοςΦωτογραφία της Αγίας Σοφίας στη

σύγχρονη Κωνσταντινούπολη.

Πολλές φορές ο πληθυσμός της πόλης διεκδικούσε δυναμικά φορολογικές απαλλαγές και προνόμια από την κεντρική διοίκηση. Είναι γνωστή η περίπτωση των Θεσσαλονικέων, αλλά και

κατοίκων πολλών άλλων πόλεων, που προσπάθησαν να πάρουν προνόμια από την κεντρική εξουσία. Ο πληθυσμός των πόλεων έπαιξε σημαντικό ρόλο και σε περιόδους αναταραχής και

στάσεων εναντίον της κεντρικής εξουσίας, εκφράζοντας δυναμικά τη θέση του.

Η Κοσμοσώτειρα Φερών κοντά στην Αλεξανδρούπολη, σπουδαίο εκκλησιαστικό ίδρυμα των Κομνηνών (1152).

Αγρότες Όπως σε ολόκληρη τη Βυζαντινή εποχή, έτσι και την περίοδο 1081-1204, το πολυπληθέστερο στοιχείο της κοινωνίας αποτελούσαν οι αγρότες, που ήταν και το στήριγμα της οικονομίας. Ο Αλέξιος Α΄ Κομνηνός (1081-1118) προσπάθησε και κατάφερε να επιφέρει σταθερότητα στην ύπαιθρο της βυζαντινής αυτοκρατορίας, τοποθετώντας αγρότες, κυρίως ανθρώπους ξεριζωμένους χωρίς δική τους γη, όπου υπήρχε ανάγκη για την καλλιέργειά της. Στην πλειοψηφία τους οι αγρότες ήταν εξαρτημένοι από κάποιον μεγαλοϊδιοκτήτη ή από το κράτος. Οι ελεύθεροι καλλιεργητές δεν εξαφανίστηκαν τελείως, αλλά μειώνονταν ολοένα και περισσότερο, καθώς οι πάροικοι αυξάνονταν.

Η Αγία Σοφία Θεσσαλονίκης, ναός του 9ου

αιώνα, από τους σημαντικότερους

της αυτοκρατορίας.

Οι πάροικοι, που αποτελούσαν τους καλλιεργητές της γης και δίνονταν στους δικαιούχους της πρόνοιας, διαιρούνταν

ανάλογα με την περιουσία τους σε ζευγαράτους, βοϊδάτους και ακτήμονες.

Έδιναν στον γαιοκτήμονα τους φόρους που παλιότερα πλήρωναν στο κράτος και,

παράλληλα, του όφειλαν τη δεκάτη, καθώς και αγγαρείες. Για τον αριθμό των αγγαρειών

που αναλογούσαν σε κάθε πάροικο έχουμε στοιχεία μόνο από μεταγενέστερους αιώνες. Το 12ο αιώνα φαίνεται πως ο αριθμός αυτός

καθοριζόταν με βάση τη συνήθεια ή τη συμφωνία γαιοκτήμονα-πάροικου, συχνά

όμως δεν ήταν σταθερά καθορισμένο.

Τοιχογραφία από τη Μιλίσεβα της Σερβίας.

Με το ξεκίνημα του 12ου αιώνα φαίνεται ότι πολλές κοινότητες χωριών βρήκαν

σταθερότητα και ότι ο αγροτικός πληθυσμός κατάφερε να έχει αρκετά καλό βιοτικό επίπεδο. Δυστυχώς δεν υπάρχουν

γραπτές πηγές που να παρέχουν πληροφορίες για την περίοδο αυτή, όπως

συμβαίνει αργότερα με τα "Πρακτικά" του 14ου αιώνα. Ωστόσο, στα τέλη του ίδιου

αιώνα η οικονομική κρίση που είχε ξεσπάσει επέφερε σε μεγάλο βαθμό

δυστυχία στην πλειοψηφία των αγροτών. Στις ανατολικές επαρχίες ένα ποσοστό του αγροτικού πληθυσμού που δε διέθετε γη, εγκαταστάθηκε στα οχυρά που κτίστηκαν

στις παραμεθόριες περιοχές για να ελέγχουν τα περάσματα. Σε αυτούς δόθηκε γη μέσα στα οχυρά. Ένα τμήμα της ερημωμένης

υπαίθρου κατορθώθηκε να αναζωογονηθεί μερικά, κυρίως στα παράλια. Η ανάπτυξη

της Μικράς Ασίας ακολούθησε βραδύτερους ρυθμούς και αυτό οφειλόταν

αναμφισβήτητα στην ασταθή πολιτική κατάσταση κάτω από την πίεση των

Τούρκων. Ψηφιδωτό από τη Νέα Μονή Χίου.

Ο θεσμός της Πρόνοιας Ο νέος θεσμός που έκανε την εμφάνισή του την εποχή των Κομνηνών ήταν ο θεσμός της

πρόνοιας. Το παλιότερο έγγραφο στο οποίο αναφέρεται ο θεσμός είναι του 1162 και προέρχεται από τη Μονή της Λαύρας. Σε αυτό γίνεται αναφορά σε τρεις στρατιώτες οι οποίοι "είχον εις πρόνοιαν" μια έκταση γης. Οι όροι που συναντούμε στις πηγές είναι πρόνοια και οικονομία. Πρόκειται για την εκχώρηση γης και των απαραίτητων καλλιεργητών, σε στρατιώτες αρχικά,

έναντι παροχής υπηρεσιών προς το κράτος.

Τοιχογραφία κομνήνειας περιόδου από την Γκρατσάνιτσα στο Κοσσυφοπέδιο.

Εισηγητής πρέπει να ήταν ο Αλέξιος Α' Κομνηνός (1081-1118). Τόσο ο

Αλέξιος όσο και ο Ιωάννης Β΄ Κομνηνός (1118-1143) έδωσαν πολύ περιορισμένο αριθμό στρατιωτικών προνοιών. Εκείνος που γενίκευσε το

θεσμό ως μέσο στρατολόγησης ήταν ο Μανουήλ Α΄ Κομνηνός (1143-1180), σύμφωνα και με το Νικήτα Χωνιάτη, που περιγράφει τα μέτρα που έλαβε ο

αυτοκράτορας για την αναδιοργάνωση του στρατού.

Δικαιούχοι ήταν λοιπόν σε μεγάλο ποσοστό στρατιώτες, οι οποίοι

έπαιρναν για τη στρατολόγησή τους, αντί για στρατιωτικό μισθό, πλούσια

καλλιεργήσιμη γη και φορολογούμενους στην υπηρεσία

τους, ως παροίκους.

Ψηφιδωτό από την Αγία Σοφία Θεσσαλονίκης.

Οι πάροικοι ήταν αναπόσπαστο στοιχείο μιας πρόνοιας, η οποία αρχικά είχε στρατιωτικό

χαρακτήρα και αιτία για την εισαγωγή της ήταν η ανάγκη να καλυφθούν τα στρατιωτικά έξοδα σε μια

περίοδο που το κρατικό ταμείο είχε σοβαρά ελλείμματα αλλά και αυξημένες στρατιωτικές

ανάγκες. Για τις σχέσεις προνοιαρίων (κάτοχων πρόνοιας) και παροίκων (καλλιεργητών της γης) αλλά και για τη φύση του θεσμού στα πρώτα του

στάδια, έχουμε ελάχιστες πληροφορίες. Οι πληροφορίες προέρχονται από μεταγενέστερα

έγγραφα. Από αυτές ωστόσο τις πηγές συμπεραίνουμε ότι η πρόνοια δινόταν σε ένα

συγκεκριμένο πρόσωπο για τη διάρκεια της ζωής του.

Στους μετέπειτα αιώνες η λειτουργία του θεσμού υπέστη μεταβολές και επεκτάθηκε και σε άλλα

πρόσωπα της πολιτικής και εκκλησιαστικής ζωής.

Αριστούργημα μικροτεχνίας του 12ου αι.

Δημογραφία Τα στοιχεία που διαθέτουμε για τις δημογραφικές εξελίξεις της βυζαντινής κοινωνίας την περίοδο των

Κομνηνών είναι πενιχρά. Είναι γνωστό ότι μέχρι τα τέλη του 11ου αιώνα ο πληθυσμός των χωριών παρουσίαζε μείωση. Από τότε ωστόσο και ως τα μέσα του 13ου αιώνα δε φαίνεται να συνέβησαν

σημαντικές αλλαγές. Κυριάρχησε σταθερότητα, που πρέπει να σχετίζεται με το γενικότερο κλίμα που αναπτύχθηκε στη βυζαντινή κοινωνία το 12ο αιώνα.

Η περίοδος των Κομνηνών χαρακτηρίζεται στο μεγαλύτερο διάστημα από προσπάθεια καλής διοίκησης και ανασυγκρότησης του κράτους.

Το γεγονός αυτό έδωσε τη δυνατότητα ανάπτυξης ενώ, παράλληλα, λιμοί, ληστρικές

επιδρομές, σεισμοί και άσχημα καιρικά φαινόμενα δε μαρτυρούνται με τη συχνότητα

και τις συνέπειες που αναφέρονται στους προηγούμενους και τους επόμενους αιώνες. Η γενική αίσθηση που δίνουν οι περιγραφές που υπάρχουν στις σύγχρονες πηγές είναι ότι στα

χρόνια των πρώτων Κομνηνών υπήρχε όχι μόνο αφθονία αλλά και καλή ποιότητα των

προϊόντων. Όλα τα παραπάνω συνηγορούν στο σχετικά ικανοποιητικό βιοτικό επίπεδο και τη

σταθερότητα στη δημογραφική κατάσταση του πληθυσμού. Η εξαθλίωση του πληθυσμού κάτω

από το βάρος της φορολογίας και της οικονομικής κρίσης ήταν φαινόμενο του τέλους

του 12ου αιώνα.

Σημαντικό για το 12ο αιώνα είναι το φαινόμενο της εγκατάστασης

Λατίνων στη βυζαντινή αυτοκρατορία, των οποίων ο αριθμός

αυξανόταν. Οι πηγές παραδίδουν στοιχεία όπως 10.000 Ενετούς στη βυζαντινή αυτοκρατορία το 1171 ή

60.000 Λατίνους στην Κωνσταντινούπολη το 1182, αριθμοί που ωστόσο θεωρούνται υπερβολικοί.

Κυρίως Ενετοί, Πιζανοί και Γενουάτες ήταν εγκατεστημένοι στην Κωνσταντινούπολη αλλά και σε άλλες

πόλεις λόγω των εμπορικών συμφερόντων και δραστηριοτήτων

τους. Πολλοί μάλιστα Λατίνοι, ιδιαίτερα την εποχή του Μανουήλ Α΄ Κομνηνού (1143-1180), όταν έφταναν

στην αυτοκρατορική αυλή, απολάμβαναν ιδιαίτερα προνόμια και εύνοια, κάτι που συχνά στηλιτεύτηκε

από τους λογίους της εποχής, οι οποίοι αποκαλούσαν τους Δυτικούς

"βαρβάρους".

Η θρησκευτική ζωή Η οικογένεια των Κομνηνών σεβάστηκε και αποδέχτηκε τη δύναμη του εκκλησιαστικού ηγέτη, το

κύρος και η επιρροή του οποίου είχαν αυξηθεί κατά τον 11ο αιώνα. Ο Αλέξιος Α' Κομνηνός (1081-1118) πίστευε στις αρχές του 12ου αιώνα ότι ο χριστιανικός πληθυσμός κινδύνευε λόγω της

αυξημένης διαφθοράς στους κόλπους της εκκλησιαστικής ιεραρχίας. Έτσι, προσπάθησε να ενισχύσει το κύρος και την πνευματική επιρροή του κλήρου. Ενίσχυσε την τάξη των ιεροκηρύκων, οι οποίοι εντάχθηκαν στον κλήρο της Αγίας Σοφίας είτε ως ιερείς είτε ως διάκονοι. Τα καθήκοντα

αυτής της κατηγορίας των κληρικών ήταν όχι μόνο να γυρνούν στις γειτονιές της Κωνσταντινούπολης και να κηρύσσουν το λόγο του Θεού, αλλά να επιβλέπουν και τους

περιπλανώμενους μοναχούς. Πολλοί από τους τελευταίους επιδίδονταν σε αμαρτίες και ασωτίες, συχνά καλυπτόμενοι από το μοναχικό τους ένδυμα.

Η άλωση του 1204 όπως

ιστορήθηκε σε μεσαιωνικό

γαλλικό χειρόγραφο.

Σε ό,τι αφορά το μοναχισμό, πρέπει να παρατηρήσει κανείς ότι το αυτοκρατορικό ιδεώδες, ως εγγύηση της

Ορθοδοξίας, διαδόθηκε το 12ο αιώνα μέσω των μοναχών αλλά και της Εκκλησίας. Συχνά μάλιστα τα

μοναστήρια ευνοήθηκαν και προστατεύθηκαν από τον αυτοκράτορα.

Ο βυζαντινός μοναχισμός παρουσίασε όμως πολλά σημάδια διαφθοράς την περίοδο των Κομνηνών και

των Αγγέλων. Ο Ευστάθιος, μητροπολίτης Θεσσαλονίκης, αναφέρει το παράδειγμα μοναχών που

πούλησαν ένα χειρόγραφο με έργα του Γρηγορίου Ναζιανζηνού με τη δικαιολογία ότι δε χρησίμευε σε

τίποτα στο μοναστήρι. Η ενέργεια αυτή ήταν μια πράξη αντίθεσης προς την εκκλησιαστική εξουσία, αλλά και μια ενέργεια για την απόκτηση χρημάτων.

Γρηγόριος Ναζιανζηνός. Μικρογραφία

χειρογράφου με τις "Λειτουργικές Ομιλίες"

του Γρηγορίου Ναζιανζηνού, 1136-

1155. Σινά, Μονή Αγίας

Αικατερίνης, κώδ. 339, φ. 4v.

Σε ένα από τα πιο πετυχημένα μοναστηριακά συγκροτήματα του 12ου αιώνα αναδείχτηκε η μονή Αγίου Ιωάννη Θεολόγου στην Πάτμο. Αποτελούσε μια μεγάλη κοινότητα σε αντίθεση με την

πλειοψηφία των μοναστηριών την εποχή εκείνη. Ωστόσο, και εκεί ο ηγούμενος φρόντιζε για την περιουσία της μονής και πολύ λιγότερο για την πνευματική ενδυνάμωση των μοναχών του.

Πρότυπο για το μοναχισμό θεωρούνταν οι μονές της Κωνσταντινούπολης, πολλές από τις οποίες ιδρύθηκαν ή επανιδρύθηκαν το 12ο αιώνα. Στα τυπικά τους μάλιστα περιγράφεται με μεγάλη

ακρίβεια η τάξη και η λειτουργία τους.

Οι αυτοκράτορες της Ρωμανίας (324-1453)Δυναστεία Κωνσταντίνου

Κωνσταντίνος Α΄ (CAESAR FLAVIVS CONSTANTINVS VALERIVS AVGVSTVS): 25 Ιουλίου 306 μ.Χ. – 22 Μαΐου 337 μ.Χ. Γεννήθηκε στις 27

Φεβρουαρίου 272 στη Ναϊσσό της Μοισίας. Γιος του Κωνστάντιου Χλωρού, ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας από τον στρατό του πατέρα του, εγκρίθηκε ως

Καίσαρας (Δύση) από τον Γαλέριο το 306 μ.Χ. προωθήθηκε σε Αύγουστο (Δύση) το 307 μ.Χ. από τον Μαξιμίνο μετά τον θάνατο του Σεβήρου B΄.

Αρνήθηκε τον υποβιβασμό του σε Καίσαρα το 309 μ.Χ. και μετά από μια σειρά πολεμικών αναμετρήσεων με τους άλλους διεκδικητές της μονοκρατορίας παρέμεινε ο μόνος κυρίαρχος το 324. Ίδρυσε την Κωνσταντινούπολη και, ουσιαστικά, προκάλεσε τη δημιουργία ενός νέου κόσμου, αυτού που θα

εξελισσόταν στη μεσαιωνική αυτοκρατορία της Ρωμανίας. Πέθανε στις 22 Μαΐου 337 μ.Χ. από φυσικά αίτια.

Κωνστάντιος Β΄ (CAESAR FLAVIVS IVLIVS CONSTANTIVS AVGVSTVS): 22 Μαΐου 337 μ.Χ. – 3 Νοεμβρίου 361 μ.Χ. Γεννήθηκε στις 7 Αυγούστου 317 μ.Χ.

στο Σίρμιο της Παννονίας. Γιος του Κωνσταντίνου Α΄ .Τον διαδέχθηκε ως συναυτοκράτορας (έχοντας τη διοίκηση της Ασίας) μαζί με τα αδέλφια του

Κωνσταντίνο Β΄ και Κώνστα. Μόνος αυτοκράτορας από το 350 μ.Χ. υποστήριξε τον αρειανισμό. Πέθανε το 361 μ.Χ. από φυσικά αίτια.

Κώνστας (CAESAR FLAVIVS IVLIVS CONSTANS AVGVSTVS): 22 Μαΐου 337 μ.Χ. – 350 μ.Χ. Γεννήθηκε περί το 320 μ.Χ. στην Άρλ της Γαλλίας. Γιος του

Κωνσταντίνου Α΄. Τον διαδέχθηκε ως συναυτοκράτορας (έχοντας τη διοίκηση της Ιταλίας και Ιλλυρίας) μαζί με τα αδέλφια του Κωνστάντιο Β΄ και

Κωνσταντίνο Β΄. Το 350 μ.Χ. δολοφονήθηκε από εντολές του σφετεριστή Μαγνέντιου.

Κωνσταντίνος Β’ (CAESAR FLAVIVS CLAVDIUS CONSTANTINUS AVGVSTVS): 22 Μαΐου 337 μ.Χ. – 350 μ.Χ. Γεννήθηκε περί το 317 μ.Χ. στην

Άρλ της Γαλλίας. Γιος του Κωνσταντίνου Α΄. Τον διαδέχθηκε ως συναυτοκράτορας (έχοντας τη διοίκηση της Δύσης) μαζί με τα αδέλφια του Κωνστάντιο Β΄ και Κωνσταντίνο Β΄. Το 340 μ.Χ. σκοτώθηκε σε μάχη στην

Ιταλία εναντίον του στρατού του Κώνστα.

Ιουλιανός Β΄ Παραβάτης (CAESAR FLAVIVS CLAVDIVS IVLIANVS AVGVSTVS): Φεβρουάριος 360 μ.Χ. – 26 Ιουνίου 363 μ.Χ. Γεννήθηκε το 331

μ.Χ. στην Κωνσταντινούπολη. Ξάδελφος του Κωνστάντιου Β΄. Έγινε Καίσαρας της Δύσης το 355 μ.Χ. Ανακηρύχτηκε Αύγουστος από τον στρατό του το 360 μ.Χ. Μόνος αυτοκράτορας μετά τον θάνατο του Κωνστάντιου Β΄ το 361 μ.Χ.. Έχασε τη ζωή του στις 26 Ιουνίου 363 μ.Χ. μετά από θανάσιμο τραυματισμό

σε μάχη κατά των Περσών.

Εκτός Δυναστείας

Ιοβιανός (CAESAR FLAVIVS IOVIANVS AVGVSTVS): 26 Ιουνίου 363 μ.Χ. – 17 Φεβρουαρίου 364 μ.Χ. Γεννήθηκε το 331 μ.Χ., στη Σιγγιδώνα της Μοισίας. Στρατηγός του Ιουλιανού Β΄, ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας από τον στρατό

του μετά τον θάνατο του Ιουλιανού Β΄. Πέθανε στις 17 Φεβρουαρίου 364 μ.Χ. από ατύχημα.

Δυναστεία του Βαλεντινιανού

Βαλεντινιανός Α΄ (FLAVIVS VALENTINIANVS AVGVSTVS): 26 Φεβρουαρίου 364 μ.Χ. – 17 Νοεμβρίου 375 μ.Χ. Γεννήθηκε το 321 μ.Χ. στην Παννονία.

Εκλέχτηκε από τον στρατό να αντικαταστήσει τον Ιοβιανό. Είχε την έδρα του στη Ρώμη και διοικούσε κυρίως το δυτικό μέρος της αυτοκρατορίας. Πέθανε

στις 17 Νοεμβρίου 375 μ.Χ. από φυσικά αίτια.

Ουάλης / Βαλεντιανός (FLAVIVS IVLIVS VALENS AVGVSTVS): 28 Μαρτίου 364 μ.Χ.– 9 Αυγούστου 378 μ.Χ. Γεννήθηκε το 328 μ.Χ. στην Παννονία.

Αδελφός του Βαλεντινιανού Α΄, ορίστηκε συν-αύγουστος (της Ανατολής) από αυτόν. Είχε την έδρα του στην Κωνσταντινούπολη. Σκοτώθηκε στις 9

Αυγούστου 378 μ.Χ. στη Μάχη της Αδριανούπολης εναντίον των Γότθων.

Γρατιανός (FLAVIVS GRATIANVS AVGVSTVS): 4 Αυγούστου 367 μ.Χ. – 25 Αυγούστου 383 μ.Χ. Γεννήθηκε στις 18 Απριλίου 359 μ.Χ. στο Σίρμιο της

Παννονίας. Γιος του Βαλεντινιανού Α΄, ορίστηκε κατώτερος Αύγουστος από αυτόν το 367 μ.Χ. και έγινε ανώτερος Αύγουστος (της Δύσης) μετά τον

θάνατο του Βαλεντινιανού Α΄. Κυβερνούσε το δυτικό μέρος της αυτοκρατορίας. Δολοφονήθηκε στις 25 Αυγούστου 383 μ.Χ. από έναν στρατό

επαναστατών.

Δυναστεία του Θεοδόσιου

Θεοδόσιος Α΄ (FLAVIVS THEODOSIVS AVGVSTVS): 1 Ιανουαρίου 379 μ.Χ. – 17 Ιανουαρίου 395 μ.Χ. Γεννήθηκε στις 11 Ιανουαρίου 347 μ.Χ. στην Cauca της

Ισπανίας Αναγορεύτηκε Αύγουστος της Ανατολής από τον Γρατιανό μετά τον θάνατο του Ουάλη, έγινε μόνος Αύγουστος μετά τον θάνατο του Βαλεντινιανού Β΄. Ανακήρυξε το χριστιανισμό επίσημη θρησκεία της αυτοκρατορίας. Πέθανε

στις 17 Ιανουαρίου 395 μ.Χ. από φυσικά αίτια.

Αρκάδιος (FLAVIVS ARCADIVS AVGVSTVS): 1 Ιανουαρίου 383 μ.Χ. – 1 Μαΐου 408 μ.Χ. Γεννήθηκε το 377 μ.Χ. στην Ισπανία. Γιος του Θεοδόσιου Α΄.

Ανακηρύχθηκε Αύγουστος της Ανατολής από τον Θεοδόσιο Α΄ το 383 μ.Χ. (μετά τον θάνατο του Γρατιανού). Έγινε μόνος Αύγουστος της Ανατολής μετά τον

θάνατο του πατέρα του, ενώ ο αδερφός του Ονώριος βασίλευσε στη Δύση. Με τα δυο αδέρφια η αυτοκρατορία επισήμως, πλέον, διασπάται σε δυο μέρη.

Πέθανε την 1η Μαΐου 408 μ.Χ. από φυσικά αίτια.

Θεοδόσιος Β΄ (FLAVIVS THEODOSIVS AVGVSTVS): 1 Μαΐου 408 μ.Χ. – 28 Ιουλίου 450 μ.Χ. Γεννήθηκε στις 10 Απριλίου 401 μ.Χ. στην Κωνσταντινούπολη. Γιος του Αρκάδιου, διαδέχθηκε τον πατέρα του μετά τον θάνατο του. Πέθανε

στις 28 Ιουλίου 450 μ.Χ. από φυσικά αίτια.

Μαρκιανός (FLAVIVS MARCIANIVS AVGVSTVS): Καλοκαίρι του 450 μ.Χ. – Ιανουάριος του 457 μ.Χ. Γεννήθηκε το 396 μ.Χ. στη Θράκη. Ορίστηκε ως

διάδοχος του θρόνου από την Πουλχερία, σύζυγό του και αδελφή του Θεοδόσιου Β΄. Πέθανε τον Ιανουάριο του 457 μ.Χ. από φυσικά αίτια.

Δυναστεία του Λέοντα

Λέων Α΄ ο Θράξ (FLAVIVS VALERIVS LEO): 7 Φεβρουαρίου 457 μ.Χ. – 18 Ιανουαρίου 474 μ.Χ. Γεννήθηκε το 401 μ.Χ. στη Δακία. Ήταν απλός

στρατιώτης. Επιλέχθηκε αυτοκράτορας από τον Αλανό στρατηγό του μισθοφορικού στρατού Άσπαρ. Πέθανε στις 18 Ιανουαρίου 474 μ.Χ. από

δυσεντερία.

Λέων Β΄ (FLAVIVS LEO IVNIOR AVGVSTVS): 18 Ιανουαρίου 474 μ.Χ.– 17 Νοεμβρίου 474 μ.Χ. Γεννήθηκε το 467 μ.Χ. στη Δακία. Εγγονός του Λέοντα

Α΄, τον διαδέχθηκε μετά τον θάνατό του. Πέθανε στις 17 Νοεμβρίου 474 μ.Χ. από άγνωστη ασθένεια.

Ζήνων (FLAVIVS ZENO AVGVSTVS): 17 Νοεμβρίου 474 μ.Χ. – 9 Ιανουαρίου 475 μ.Χ. (πρώτη φορά) και Αύγουστος 476 μ.Χ. – 9 Απριλίου 491 μ.Χ. (δεύτερη φορά). Γεννήθηκε το 425 μ.Χ. στη Ζηνονόπολη της Ισαυρίας.

Υιοθετημένος γιος του Λέοντα Α΄, παρακάμφθηκε στην διαδοχή εξαιτίας της βαρβαρικής του καταγωγής. Ανακηρύχθηκε συναυτοκράτορας από τον γιο του Λέοντα Β’ στις 9 Φεβρουαρίου το 474 μ.Χ., τον οποίο διαδέχτηκε μετά τον θάνατό του. Καθαιρέθηκε από τον Βασιλίσκο, θετό αδελφό του Λέοντα,

κατέφυγε στην πατρίδα του έως ότου επανέκτησε τον θρόνο του τον επόμενο χρόνο. Πέθανε από φυσικά αίτια.

Βασιλίσκος (FLAVIVS BASILISCVS AVGVSTVS): 9 Ιανουαρίου 475 μ.Χ. – Αύγουστος του 476 μ.Χ. Είναι άγνωστο που και πότε γεννήθηκε. Στρατηγός

και θετός αδελφός του Λέοντα Α΄ καθώς και αδερφός της συζύγου του τελευταίου Βηρίνας, απέκτησε την εξουσία από τον Ζήνωνα αλλά καθαιρέθηκε από αυτόν. Πέθανε τον Αύγουστο του 476/477 μ.Χ.

Αναστάσιος Α΄ (FLAVIVS ANASTASIVS AVGVSTVS): 11 Απριλίου 491 μ.Χ. – 9 Ιουλίου 518 μ.Χ. Γεννήθηκε το 430 μ.Χ. στο Δυρράχιο. Ήταν Σιλεντιάριος στο

αξίωμα. Μετά το θάνατο του Ζήνωνα, η χήρα αυτοκράτειρα Αριάδνη προώθησε και ανέβασε στο θρόνο, στις 11 Απριλίου 491, τον Αναστάσιο.

Σαράντα μέρες μετά τον παντρεύτηκε. Πέθανε στις 9 Ιουλίου 518 μ.Χ. από φυσικά αίτια.

Δυναστεία του Ιουστίνου

Ιουστίνος Α΄ (FLAVIVS IVSTINVS AVGVSTVS): Ιούλιος του 518 μ.Χ. – 1 Αυγούστου 527 μ.Χ. Γεννήθηκε το 450 μ.Χ. στη Ναϊσσό της σημερινής

Σερβίας. Ήταν στρατηγός της αυτοκρατορικής φρουράς των εξκουβιτόρων. Εκλέχθηκε αυτοκράτορας από τον στρατό και τον λαό. Πέθανε την 1η

Αυγούστου 527 μ.Χ. από φυσικά αίτια.

Ιουστινιανός Α΄ ο Μέγας (FLAVIVS PETRVS SABBATIVS IVSTINIANVS AVGVSTVS): 1 Αυγούστου 527 μ.Χ. – 13 Νοεμβρίου 565 μ.Χ. Γεννήθηκε το 482

μ.Χ. στο Ταυρήσιον (Tauresium) της Βαλκανικής. Ανιψιός του Ιουστίνου, πιθανόν ανακηρύχθηκε συναυτοκράτορας στις 1 Απριλίου το 527 μ.Χ. Τον διαδέχθηκε μετά τον θάνατο του. Πέθανε στις 13 Νοεμβρίου 565 μ.Χ. από

φυσικά αίτια.

Ιουστίνος Β΄ (FLAVIVS IVSTINVS IVNIOR AVGVSTVS): 14 Νοεμβρίου 565 μ.Χ. – 5 Οκτωβρίου 578 μ.Χ. Γεννήθηκε το 520 μ.Χ. Ανηψιός του Ιουστινιανού.

Ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας με την βοήθεια του στρατού και της Συγκλήτου μετά τον θάνατο του Ιουστινιανού. Έπασχε από τρέλα και η εξουσία από το

573 μ.Χ. μέχρι το 574 μ.Χ. ασκήθηκε από την σύζυγό του Σοφία Αυγούστα και από το 574 μ.Χ. έως το 578 μ.Χ. από τον Τιβέριο Β΄. Πέθανε στις 5 Οκτωβρίου

578 μ.Χ. από ασθένεια.

Τιβέριος Β΄ (FLAVIVS TIBERIVS CONSTANTINVS AVGVSTVS0: 5 Οκτωβρίου 578 μ.Χ. – 14 Αυγούστου 582 μ.Χ. Γεννήθηκε το 520 μ.Χ. Ήταν στρατηγός της

αυτοκρατορικής φρουράς των εξκουβιτόρων καθώς και φίλος και υιοθετημένος γιος του Ιουστίνου. Από το 574 μ.Χ. ήταν Καίσαρας. Διαδέχθηκε

τον Ιουστίνο μετά τον θάνατό του. Πέθανε στις 14 Αυγούστου 582 μ.Χ. από φυσικά αίτια.

Μαυρίκιος (FLAVIVS MAVRICIVS TIBERIVS AVGVSTVS): 14 Αυγούστου 582 μ.Χ. – 22 Νοεμβρίου 602 μ.Χ. Γεννήθηκε το 539 μ.Χ., στην Αραβησσό της

Καππαδοκίας. Ήταν κορυφαίος στρατηγός. Παντρεύτηκε την κόρη του Τιβέριου και τον διαδέχθηκε μετά τον θάνατό του. Θανατώθηκε στις 27

Νοεμβρίου 602 μ.Χ. Εκτελέστηκε από τον σφετεριστή Φωκά στην Χαλκηδόνα.

Σφετερισμός του Φωκά

Φωκάς (FLAVIVS PHOCAS): 23 Νοεμβρίου 602 μ.Χ. – 4 Οκτωβρίου 610 μ.Χ. Γεννήθηκε το 570 μ.Χ. στη Θράκη. Χρημάτισε εκατόνταρχος του βυζαντινού στρατού. Ηγήθηκε μίας ανταρσίας του στρατού εναντίον του Μαυρίκιου τον οποίο και ανέτρεψε και δολοφόνησε. Ήταν αντιπαθής στον λαό και υπήρξε ο

μόνος αυτοκράτορας που χαρακτηρίστηκε τύραννος. Καθαιρέθηκε και εκτελέστηκε από το πλήθος, καθώς έφτανε ο Ηράκλειος στην πρωτεύουσα

στις 4 Οκτωβρίου 610 μ.Χ.

Δυναστεία του Ηρακλείου

Ηράκλειος (FLAVIVS HERACLIVS AVGVSTVS): 5 Οκτωβρίου 610 μ.Χ. – 11 Φεβρουαρίου 641 μ.Χ. Γεννήθηκε το 575 μ.Χ. στην Καππαδοκία. Γιος του

έξαρχου της Αφρικής Ηράκλειου. Ξεκίνησε εξέγερση ενάντια στον Φωκά το 609 μ.Χ. και τελικά τον καθαίρεσε τον Οκτώβριο του 610 μ.Χ. Πέθανε το 11

Φεβρουαρίου 641 μ.Χ. από φυσικά αίτια.

Κωνσταντίνος Γ΄ Ηράκλειος νέος Κωνσταντίνος (HERACLIVS NOVVS CONSTANTINVS): 11 Φεβρουαρίου 641 μ.Χ. – Μάιος 641 μ.Χ. Γεννήθηκε στις 3 Μαϊου 612 μ.Χ. Γιος του Ηράκλειου από τον πρώτο του γάμο με την Ευδοκία. Συναυτοκράτορας από τις 22 Ιανουαρίου 613 μ.Χ. Διαδέχθηκε τον πατέρα του

μετά τον θάνατο του μαζί με τον αδελφό του Ηρακλεώνα. Πέθανε το Μάιο 641 μ.Χ. από ασθένεια.

Ηρακλεωνάς Κωνσταντίνος Ηράκλειος (CONSTANTINVS HERACLONAS): 11 Φεβρουαρίου 641 μ.Χ. – Σεπτέμβριος 641 μ.Χ Γεννήθηκε το 626 μ.Χ. Γιος του Ηράκλειου από τον δεύτερο του γάμο με την Μαρτίνα. Συναυτοκράτορας από

το 638 μ.Χ. Διαδέχθηκε τον πατέρα του μετά τον θάνατο του μαζί με τον αδελφό του Κωνσταντίνο Γ΄. Μονοκράτορας μετά τον θάνατο του

Κωνσταντίνου Γ΄, υπό την αντιβασιλεία της Μαρτίνας, αλλά αναγκάστηκε από τον στρατό να αναγνωρίσει τον Κώνστα Β΄ συναυτοκράτορα. Καθαιρέθηκε από τη Γερουσία τον Σεπτέμβριο του 641 μ.Χ. και πέθανε την ίδια χρονιά.

Κώνστας Β΄ ο Πωγωνάτος: Σεπτέμβριος του 641 μ.Χ. – 15 Σεπτεμβρίου 668 μ.Χ. Γεννήθηκε στις 7 Νοεμβρίου 630 μ.Χ. Γιος του Κωνσταντίνου Γ΄.

Συναυτοκράτορας από το 641 μ.Χ. Διαδέχθηκε τον Ηρακλεωνά μετά την καθαίρεση του από την γερουσία.

Δολοφονήθηκε στο λουτρό του στις 15 Σεπτεμβρίου 668 μ.Χ. στις Συρακούσες όπου είχε μεταφέρει την αυλή του.

Κωνσταντίνος Δ΄ : 15 Σεπτεμβρίου 668 μ.Χ. – Σεπτέμβριος του 685 μ.Χ. Γεννήθηκε το 652 μ.Χ. στην Κωνσταντινούπολη. Γιος του Κώνστα Β΄.

Διαδέχθηκε τον πατέρα του μετά την δολοφονία του. Πέθανε το Σεπτέμβριο του 685 μ.Χ. από ασθένεια.

Ιουστινιανός Β΄ ο Ρινότμητος: Σεπτέμβριος του 685 μ.Χ. – 695 μ.Χ. (Πρώτη φορά) και 705 μ.Χ. – 11 Δεκεμβρίου 711 μ.Χ. (δεύτερη φορά). Γεννήθηκε το

669 μ.Χ. Γιος του Κωνσταντίνου Δ΄. Συναυτοκράτορας από το 681 μ.Χ. Έγινε μονοκράτορας μετά τον θάνατο του πατέρα του. Καθαιρέθηκε από

στρατιωτικό πραξικόπημα το 695 μ.Χ., ακρωτηριάστηκε και εξορίστηκε στη Χερσώνα, απ' όπου ανακτά πάλι τον θρόνο το 705 μ.Χ. Δολοφονήθηκε από τον

στρατό στις 11 Δεκεμβρίου 711 μ.Χ.

Περίοδος της «Εικοσαετούς Αναρχίας»

Λεόντιος: Σεπτέμβριος 695 μ.Χ. – 698 μ.Χ. Γεννήθηκε το 670 μ.Χ. στην Ισαυρία. Στρατηγός από την Ισαυρία. Καθαίρεσε τον Ιουστινιανό Β΄ και ανατράπηκε από τον Τιβέριο Γ΄. Έχασε τη ζωή του αργότερα, στις 15

Φεβρουαρίου 706 μ.Χ.

Τιβέριος Γ΄ ο Αψίμαρος: 698 μ.Χ. – 705 μ.Χ. Γερμανικής καταγωγής. Το αληθινό του όνομα ήταν Αψίμαρος και ήταν Δρουγγάριος στο θέμα των Κιβυραιωτών. Στασίασε εναντίον του Λεόντιου και κατέλαβε το θρόνο. Καθαιρέθηκε από τον Ιουστινιανό Β΄ το 705 μ.Χ. Δολοφονήθηκε από τον

στρατό το Φεβρουαρίο του 706 μ.Χ.

Φιλιππικός Βαρδάνης: Δεκέμβριος του 711 μ.Χ – 3 Ιουνίου 713 μ.Χ. Γεννήθηκε το 673 μ.Χ. Στρατηγός Αρμένικης καταγωγής. Με την βοήθεια των

στρατευμάτων του θέματος του Οψικίου σκότωσε τον Ιουστινιανό Β΄ και ανέβηκε στον θρόνο. Δολοφονήθηκε από τον στρατό τα 713 μ.Χ

Αναστάσιος Β΄: Ιούνιος του 713 μ.Χ – Νοέμβριος του 715 μ.Χ Ήταν αρχιγραμματέας επικρατείας του Φιλιππικού με το όνομα Αρτέμιος. Τον ανέβασαν στον θρόνο τα στρατεύματα που καθαίρεσαν τον Φιλιππικό.

Καθαιρέθηκε μετά από στασίαση του στρατού. Δολοφονήθηκε το 719 μ.Χ

Θεοδόσιος Γ΄: Μάιος του 715 μ.Χ – 25 Μαρτίου 717 μ.Χ Ήταν φοροεισπράκτορας. Ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας από τον στρατό που

στασίασε εναντίον του Αναστάσιου Β΄. Εισήλθε στην Κωνσταντινούπολη τον Νοέμβριο του 715 μ.Χ. Παραιτήθηκε μετά την επικράτηση του στρατηγού

Λέοντα και έγινε μοναχός.

Δυναστεία των Ισαύρων

Λέων Γ΄ ο Ίσαυρος: 25 Μαρτίου 717 μ.Χ. – 18 Ιουνίου 741 μ.Χ. Γεννήθηκε το 685 μ.Χ. στη Γερμανίκεια της Β. Συρίας. Ήταν στρατηγός του Θέματος

Ανατολικών. Στασίασε εναντίον του Θεοδόσιου Γ΄ και ανέβηκε στον θρόνο. Πέθανε στις 18 Ιουνίου 741 μ.Χ. από φυσικά αίτια.

Κωνσταντίνος Ε΄ ο Κοπρώνυμος: 18 Ιουνίου 741 μ.Χ. – 14 Σεπτεμβρίου 775 μ.Χ. Γεννήθηκε το 718 μ.Χ. στην Κωνσταντινούπολη. Γιος του Λέοντα Γ΄. Ανακηρύχθηκε συναυτοκράτορας το 720 μ.Χ. και αυτοκράτορας μετά τον

θάνατο του πατέρα του το 741 μ.Χ. Πέθανε στις 14 Σεπτεμβρίου 775 μ.Χ. από φυσικά αίτια.

Λέων Δ΄ ο Χάζαρος: 14 Σεπτεμβρίου 775 μ.Χ. – 8 Σεπτεμβρίου 780 μ.Χ. Γεννήθηκε στις 25 Ιανουαρίου 750 μ.Χ. Γιος του Κωνσταντίνου Ε΄.

Ανακηρύχθηκε συναυτοκράτορας το 751 μ.Χ. και αυτοκράτορας μετά τον θάνατο του πατέρα του. Πέθανε στις 8 Σεπτεμβρίου 780 μ.Χ. από φυσικά αίτια.

Κωνσταντίνος ΣΤ΄ : 8 Σεπτεμβρίου 780 μ.Χ. – Αύγουστος του 797 μ.Χ. Γεννήθηκε το 771 μ.Χ. Γιος του Λέοντα Δ΄. Ανακηρύχθηκε συναυτοκράτορας το

776 μ.Χ. και αυτοκράτορας μετά τον θάνατο του πατέρα του υπό την κηδεμονία της μητέρας του Ειρήνης. Καθαιρέθηκε από τη μητέρα του,

τυφλώθηκε και φυλακίστηκε. Πέθανε το 802 μ.Χ

Ειρήνη η Αθηναία: Αύγουστος του 797 μ.Χ. – 31 Οκτωβρίου 802 μ.Χ. Γεννήθηκε το 752 μ.Χ. Σύζυγος του Λέοντα Δ΄. Ανέλαβε την κηδεμονία του

δεκαετή διαδόχου Κωνσταντίνου ΣΤ΄ μέχρι το 797 μ.Χ. που του πήρε τον θρόνο. Καθαιρέθηκε το 802 μ.Χ. και εξορίστηκε. Πέθανε στις 9 Αυγούστου 803 μ.Χ.

Δυναστεία του Νικηφόρου

Νικηφόρος Α΄ ο Λογοθέτης: 31 Οκτωβρίου 802 μ.Χ. – 26 Ιουλίου 811 μ.Χ. Ήταν Λογοθέτης του Γενικού της Αυτοκρατορίας την περίοδο 797-802. Με

την βοήθεια των συγκλητικών ανέτρεψε την Ειρήνη και ανέβηκε στον θρόνο. Σκοτώθηκε στις 26 Ιουλίου 811 μ.Χ. κατά την διάρκεια της Μάχης της

Πλίσκας εναντίον των Βουλγάρων .

Σταυράκιος: 2 Οκτωβρίου 811 μ.Χ. – 11 Ιανουαρίου 812 μ.Χ. Γιος του Νικηφόρου Α΄ στέφθηκε συναυτοκράτορας τον Δεκέμβριο του 803 μ.Χ.

Τραυματίστηκε βαριά στην Μάχη της Πλίσκας και έμεινε παράλυτος έχοντας αναλάβει μόνος αυτοκράτορας μετά το θάνατο του πατέρα του. Αναγκάστηκε

να παραιτηθεί και αποσύρθηκε σε μοναστήρι, όπου πέθανε λίγο μετά.

Μιχαήλ Α΄ Ραγκαβέ: 11 Ιανουαρίου 812 μ.Χ. – 11 Ιουλίου 813 μ.Χ. Γεννήθηκε το 770 μ.Χ. Θετός γιος του Νικηφόρου Α΄. Διαδέχθηκε τον Σταυράκιο μετά

την παραίτηση του. Παραιτήθηκε μετά την εξέγερση του Λέοντα Ε΄ αποσύρθηκε σε μοναστήρι. Πέθανε στις 11 Ιανουαρίου 844 μ.Χ. από φυσικά

αίτια.

Εκτός Δυναστείας

Λέων Ε΄ ο Αρμένιος: 11 Ιουλίου 813 μ.Χ. – 25 Δεκεμβρίου 820 μ.Χ. Γεννήθηκε το 775 μ.Χ. Στρατηγός μάλλον αρμενικής καταγωγής. Στασίασε κατά του

Μιχαήλ Α΄ και έγινε αυτοκράτορας. Ανακήρυξε τον γιο του Συμβάτιο συναυτοκράτορα με το όνομα Κωνσταντίνος το 813 μ.Χ. Δολοφονήθηκε

ύστερα από συνωμοσία του Μιχαήλ Β΄ στις 25 Δεκεμβρίου 820 μ.Χ.

Φρυγιανή Δυναστεία ή Δυναστεία του Αμόριου

Μιχαήλ Β΄ ο Τραυλός, ο εξ Αμορίου: 25 Δεκεμβρίου 820 μ.Χ. – 2 Οκτωβρίου 829 μ.Χ. Γεννήθηκε το 770 μ.Χ. στο Αμόριο της Άνω Φρυγίας. Ήταν

στρατιωτικός αξιωματούχος. Έγινε αυτοκράτορας μετά από συνομωσία που οργάνωσε εναντίον του Λέοντα Ε΄. Πέθανε στις 2 Οκτωβρίου 829 μ.Χ. από

φυσικά αίτια

Θεόφιλος: 2 Οκτωβρίου 829 μ.Χ. – 20 Ιανουαρίου 842 μ.Χ. Γεννήθηκε το 813 μ.Χ. Ήταν γιος του Μιχαήλ Β΄. Συναυτοκράτορας από το 813 μ.Χ.. Διαδέχθηκε

τον πατέρα του μετά τον θάνατο του. Πέθανε στις 20 Ιανουαρίου 842 μ.Χ. από φυσικά αίτια

Μιχαήλ Γ΄ ο Μέθυσος: 20 Ιανουαρίου 842 μ.Χ. - 23 Σεπτεμβρίου 867 μ.Χ. Γεννήθηκε στις 19 Ιανουαρίου 840 μ.Χ. Ήταν γιος του Θεόφιλου. Διαδέχθηκε τον πατέρα του μετά τον θάνατό του σε ηλικία 2 ετών υπό την εποπτεία της

μητέρας του Θεοδώρας και τη συμπαράσταση του αδελφού της καίσαρα Βάρδα. Δολοφονήθηκε από τον Βασίλειο Α΄ στις 24 Σεπτεμβρίου 867 μ.Χ.

.

Μακεδονική Δυναστεία

Βασίλειος Α΄ ο Μακεδών: Γεννήθηκε το 811 στη Χαριούπολη της Θράκης. 24 Σεπτεμβρίου 867 – 2 Αυγούστου 886. Ταπεινής καταγωγής, κέρδισε την

εύνοια του αυτοκράτορα Μιχαήλ Γ΄, ο οποίος τον έστεψε συμβασιλέα το 866 προτού ο Βασίλειος τον ανατρέψει με πραξικόπημα το 867. Σκοτώθηκε σε

ατύχημα με το άλογό του ενώ κυνηγούσε στις 886.

Λέων ΣΤ΄ ο Σοφός: 2 Αυγούστου 886 – 11 Μαΐου 912. Γεννήθηκε στις 19 Σεπτεμβρίου 866 στην Κωνσταντινούπολη. Γιος του Βασίλειου Α΄. Διαδέχθηκε τον πατέρα του μετά το θάνατό του. Πέθανε στις 11 Μαΐου 912 από φυσικά

αίτια.

Αλέξανδρος: 11 Μαΐου 912 – 6 Ιουνίου 913. Γεννήθηκε στις 23 Νοεμβρίου 872. Γιος του Βασίλειου Α΄. Συναυτοκράτορας από το 879. Διαδέχθηκε τον

αδελφό του Λέοντα Σοφό μετά το θάνατο του. Πέθανε στις από φυσικά αίτια.

Κωνσταντίνος Ζ΄ ο Πορφυρογέννητος: Γεννήθηκε στις 2 Σεπτεμβρίου 905 στην Κωνσταντινούπολη. 6 Ιουνίου 913 – 9 Νοεμβρίου 959. Γιος του Λέοντα

ΣΤ΄. Διαδέχθηκε τον θείο του Αλέξανδρο μετά το θάνατό του, όντας ανήλικος, σε συμβασιλεία με τον Ρωμανό Α΄. Από το 945 έμεινε μονοκράτορας. Πέθανε στις 9 Νοεμβρίου 959 από φυσικά αίτια.

Ρωμανός Α΄ Λακαπηνός: 17 Δεκεμβρίου 920 – 16 Δεκεμβρίου 944. Γεννήθηκε το 870 στη Λακάπη της Καππαδοκίας. Ήταν Δρουγγάριος του Πλωίμου. Από

το 913 σύμβουλος και προστάτης του Κωνσταντίνου Ζ΄. Στις 14 Σεπτεμβρίου 920 αναγορεύτηκε Καίσαρ και στις 17 Δεκεμβρίου του ίδιου έτους

συναυτοκράτορας. Στις 19 Δεκεμβρίου του 944 καθαιρέθηκε από τον συμβασιλέα και γιο του Στέφανο και εξορίστηκε στο νησί Πρώτη των

Πριγκιποννήσων, όπου δια της βίας εκάρη μοναχός. Πέθανε στις 15 Ιουνίου 948

από φυσικά αίτια.

Ρωμανός Β΄: 9 Νοεμβρίου του 959 – 15 Μαρτίου 963. Γεννήθηκε το 938 στην Κωνσταντινούπολη. Γιος του Κωνσταντίνου Ζ΄. Διαδέχθηκε τον πατέρα

του μετά τον θάνατό του. Πέθανε στις 5 Μαρτίου 963 μάλλον από φυσικά αίτια αν και είναι πιθανή η δηλητηρίασή του.

Νικηφόρος Β΄ Φωκάς: 16 Αυγούστου 963 – 10 Δεκεμβρίου 969. Γεννήθηκε το 912 στην Κωνσταντινούπολη, αλλά οι ρίζες της οικογένειάς του ήταν στην

Καππαδοκία. Ήταν Δομέστικος των Σχολών της Ανατολής. Μετά το θάνατο του Ρωμανού Β΄ παντρεύτηκε τη σύζυγό του Θεοφανώ και στέφθηκε

αυτοκράτορας. Δολοφονήθηκε μετά από συνομωσία του Ιωάννη Τσιμισκή και της Θεωφανώς στις 10 Δεκεμβρίου 969.

Ιωάννης Α΄ Τσιμισκής: 11 Δεκεμβρίου 969 – 10 Ιανουαρίου 976. Γεννήθηκε το 925 στην Κωνσταντινούπολη, έχοντας αρμένικη καταγωγή. Ανέβηκε στον

θρόνο μετά τη δολοφονία του Νικηφόρου Β΄. Δηλητηριάστηκε από τον Βασίλειο τον παρακοιμώμενο στις 10 Ιανουαρίου 976.

Βασίλειος Β΄ ο Βουλγαροκτόνος: 10 Ιανουαρίου 976 – 15 Δεκεμβρίου 1025. Γεννήθηκε το 958 στην Κωνσταντινούπολη. Γιος του Ρωμανού Β΄.

Συναυτοκράτορας με τον πατέρα του από το 960, με τον Νικηφόρο Β΄ από το 963, με τον Ιωάννη Α΄ από το 969 και μονοκράτορας μετά το θάνατο του

Ιωάννη Α΄ το 976. Πέθανε στις 15 Δεκεμβρίου 1025 από φυσικά αίτια.

Κωνσταντίνος Η΄: 15 Δεκεμβρίου 1025 – 15 Νοεμβρίου 1028. Γεννήθηκε το 960 στην Κωνσταντινούπολη. Γιος του Ρωμανού Β΄ και αδελφός του Βασίλειου

Β΄. Διαδέχθηκε τον αδελφό του μετά το θάνατό του. Πέθανε στις 15 Νοεμβρίου 1028 από φυσικά αίτια.

Ρωμανός Γ΄ Αργυρός: 15 Νοεμβρίου 1028 – 11 Απριλίου 1034. Γεννήθηκε το 968 στην Κωνσταντινούπολη. Ανέβηκε στο θρόνο ως σύζυγος της Ζωής,

κόρης του Κωνσταντίνου Η' και φυσικής διαδόχου του θρόνου ως γόνος της μακεδονικής δυναστείας.

Μιχαήλ Δ΄ ο Παφλαγών: 11 Απριλίου 1034 – 10 Δεκεμβρίου 1041. Γεννήθηκε το 1010 στην Παφλαγονία. Ανέβηκε στο θρόνο ως δεύτερος σύζυγος της

Ζωής. Πέθανε στις 10 Δεκεμβρίου 1041 μετά από κρίση επιληψίας, αρρώστια από την οποία έπασχε χρόνια.

Μιχαήλ Ε΄ ο Καλαφάτης: 10 Δεκεμβρίου 1041 – 20 Απριλίου 1042. Γεννήθηκε το 1015.

Ζωή: 20 Απριλίου 1042 – 11 Ιουνίου 1042 (μαζί με την αδερφή της Ζωή). Γεννήθηκε το 978 στην Κωνσταντινούπολη. Κόρη του Κωνσταντίνου Η‘,

διαδέχθηκε τον πατέρα της μετά τον θάνατό του και έμεινε στο θρόνο ως αυτοκράτειρα στο πλευρό διαδοχικών συζύγων της και μόνη της. Πέθανε τον

Ιούνιο του 1050 από φυσικά αίτια.

Θεοδώρα: 20 Απριλίου 1042 – 11 Ιουνίου 1042 (πρώτη φορά, μαζί με την αδερφή της Ζωή) και 11 Ιανουαρίου 1055 - 31 Αυγούστου 1056 (δεύτερη φορά μόνη της). Γεννήθηκε το 980 στην Κωνσταντινούπολη. Αδερφή της Ζωής και

τελευταία γόνος της Μακεδονικής δυναστείας η οποία κυβέρνησε. Πέθανε στις 31 Αυγούστου 1056 από φυσικά αίτια.

Κωνσταντίνος Θ' Μονομάχος: 11 Ιουνίου 1042 – 11 Ιανουαρίου 1055. Γεννήθηκε το 1000 στην Κωνσταντινούπολη. Ανέβηκε στο θρόνο ως τρίτος

σύζυγος της Ζωής.

Εκτός δυναστείας

Μιχαήλ ΣΤ΄ ο Στρατιωτικός: Σεπτέμβριος του 1056 – 31 Αυγούστου 1057 Υπηρέτησε ως λογοθέτης του στρατιωτικού. Επιλέχθηκε ως διάδοχος του

βυζαντινού θρόνου από την αυτοκράτειρα Θεοδώρα. Ανήλθε στο θρόνο μετά το θάνατό της τον Αύγουστο του 1056. Καθαιρέθηκε από τον Ισαάκιο Α΄ ύστερα

από ένα χρόνο μετά από πραξικόπημα. Πέθανε το 1059 από φυσικά αίτια.

Ισαάκιος Α΄ Κομνηνός: 5 Ιουνίου 1057 – 22 Νοεμβρίου 1059. Γεννήθηκε το 1007. Ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας από το στρατό έχοντας νικήσει το στρατό

του Μιχαήλ ΣΤ' στη Μάχη του Άδη και εξαναγκάζοντας τον Μιχαήλ σε παραίτηση. Το 1059 αρρώστησε βαριά, παραιτήθηκε από το αξίωμά του

οικειοθελώς και εκάρη μοναχός. Πέθανε το 1061.

Δυναστεία Δουκών

Κωνσταντίνος Ι' Δούκας: 24 Νοεμβρίου 1059 – 22 Μαΐου 1067. Γεννήθηκε το 1006 στην Κωνσταντινούπολη. Επελέγη ως διάδοχος από τον ασθενούντα Ισαάκιο τον Νοέμβριο του 1059, με την παρότρυνση του Μιχαήλ Ψελλού. Είχε αποκτήσει

επιρροή, όταν παντρεύτηκε την Ευδοκία Μακρεμβολίτισσα, την ανιψιά του Πατριάρχη Μιχαήλ Κηρουλάριου. Πέθανε από φυσικά αίτια το 1067.

Ρωμανός Δ΄ Διογένης Δούκας: 1 Ιανουαρίου 1068 – 24 Οκτωβρίου 1071 Γεννήθηκε το 1030 στην Κωνσταντινούπολη. Συνελήφθη αιχμάλωτος στη μάχη

του Ματζικέρτ και έχασε το θρόνο από επανάσταση που ακολούθησε.

Μιχαήλ Ζ΄ Δούκας ο Παραπινάκης: 24 Οκτωβρίου 1071 – 24 Μαρτίου 1078. Γεννήθηκε το 1050 στην Κωνσταντινούπολη. Παραιτήθηκε όταν στασιαστές μπήκαν στην Πόλη. Εκάρη μοναχός και πέθανε πολύ αργότερα, το 1090, σαν

μητροπολίτης Εφέσου.

Νικηφόρος Γ΄ Βοτανειάτης: 31 Μαρτίου 1078 – 1 Απριλίου 1081. Γεννήθηκε το 1002. Στρατηγός που επαναστάτησε εναντίον του Μιχαήλ Ζ' και πήρε το στέμμα, με τη βοήθεια του λαού και των πατρικίων. Παντρεύτηκε την Μαρία, σύζυγο του Μιχαήλ Ζ'. Αναγκάστηκε να παραιτηθεί το 1081 για να αναλάβουν οι Κομνηνοί.

Αποσύρθηκε σε μοναστήρι όπου πέθανε τον ίδιο χρόνο.

Δυναστεία Κομνηνών

Αλέξιος Α΄ Κομνηνός: 1 Απριλίου 1081 – 15 Αυγούστου 1118. Γεννήθηκε το 1056 και ήταν ανιψιός του Ισαάκιου Α’ Κομνηνού. Ανέλαβε τη διακυβέρνηση μετά από επανάσταση και ίδρυσε νέα δυναστεία. Πέθανε στις 15 Αυγούστου

1118 από φυσικά αίτια.

Ιωάννης Β΄ Κομνηνός ο Καλοϊωάννης: 15 Αυγούστου 1118 – 8 Απριλίου 1143. Γεννήθηκε στις 13 Σεπτεμβρίου 1087 στην Κωνσταντινούπολη. Ήταν γιος του

Αλέξιου Α’. Πέθανε στις 8 Απριλίου 1143 από ατύχημα.

Μανουήλ Α΄ Κομνηνός: 8 Απριλίου 1143 – 24 Σεπτεμβρίου 1180. Γεννήθηκε στις 28 Νοεμβρίου 1118 στην Κωνσταντινούπολη. Ήταν γιος του Ιωάννη Β’.

Πέθανε στις 24 Σεπτεμβρίου 1180 από φυσικά αίτια.

Αλέξιος Β΄ Κομνηνός: 24 Σεπτεμβρίου 1180 – Οκτώβριος 1183. Γεννήθηκε στις 10 Σεπτεμβρίου 1169 στην Κωνσταντινούπολη. Ήταν γιος του Μανουήλ

Κομνηνού. Πέθανε τον Οκτώβριο του 1183 από φυσικά αίτια.

Ανδρόνικος Α΄ Κομνηνός: Οκτώβριος 1183 – 11 Σεπτεμβρίου 1185. Γεννήθηκε το 1118 στην Κωνσταντινούπολη. Φονεύθηκε από τον λαό της

Κωνσταντινούπολης που εξεγέρθηκε εναντίον του το 1185.

Δυναστεία Αγγέλων

Ισαάκιος Β΄ Άγγελος: 1185 – 1195 (πρώτη φορά) και 18 Ιουλίου 1203 – 28 Ιανουαρίου 1204 (δεύτερη φορά). Γεννήθηκε το Σεπτέμβριο του 1156 στην

Κωνσταντινούπολη.

Αλέξιος Γ΄ Άγγελος: 1195 – 17/18 Ιουλίου 1203. Γεννήθηκε το 1153 στην Κωνσταντινούπολη.

Αλέξιος Δ΄ Άγγελος: 1 Αυγούστου 1203 – 28 Ιανουαρίου 1204. Γεννήθηκε το 1182 στην Κωνσταντινούπολη. Εγκαταστάθηκε στο θρόνο από τους Λατίνους της Δ’ Σταυροφορίας κατόπιν συμφωνίας τους. Ανατράπηκε από επανάσταση

του λαού της Κωνσταντινούπολης.

Αλέξιος Ε΄ Δούκας, ο Μούρτζουφλος: 5 Φεβρουαρίου 1204 – 13 Απριλίου 1204. Αναγορεύτηκε αυτοκράτορας με επανάσταση στις αρχές του 1204 και ενώ οι Σταυροφόροι βρισκόντουσαν εγκατεστημένοι στη Βασιλεύουσα. Κατά την εισβολή και κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους διέφυγε εγκαταλείποντας το θρόνο. Αργότερα συνελήφθη και φονεύθηκε από

τους Λατίνους.

Δυναστεία των Λασκαριδών (Αυτοκρατορία της Νίκαιας, 1204-1261)

Θεόδωρος Α΄ Λάσκαρις: 1204 – Δεκέμβριος του 1222 Γεννήθηκε το 1174. Αναγορεύθηκε με συνοπτικές διαδικασίες αυτοκράτορας κατά την εισβολή των Λατίνων στη Βασιλεύουσα και στέφθηκε επισήμως αυτοκράτορας σε

εξορία το 1205 στη Νίκαια, ιδρύοντας νέα δυναστεία με έδρα την μικρασιατική πόλη. Πέθανε το1222 από φυσικά αίτια.

Ιωάννης Γ΄ Δούκας Βατάτζης: 15 Δεκεμβρίου 1222 – 3 Νοεμβρίου 1254. Γεννήθηκε το1192. Διαδέχθηκε τον Θεόδωρο Α’ ως κουνιάδος του. Πέθανε

στις 3 Νοεμβρίου 1254από φυσικά αίτια.

Θεόδωρος Β΄ Λάσκαρης: 3 Νοεμβρίου 1254 – 18 Αυγούστου 1258. Γεννήθηκε το 1221. Γιος του Θεόδωρου Α’. Πέθανε στις 18 Αυγούστου 1258

από φυσικά αίτια.

Ιωάννης Δ΄ Λάσκαρης: 18 Αυγούστου 1258 – 25 Δεκεμβρίου 1261. Γεννήθηκε στις 25 Δεκεμβρίου 1250. ήταν γιος του Θεόδωρου Β’ και έλαβε το αυτοκρατορικό στέμμα ανήλικος υπό την επιτροπεία συμβούλων, κυρίως το

Μιχαήλ Παλαιολόγου. Εκδιώχθηκε από το θρόνο από τον Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγο. Πέθανε το 1305 από φυσικά αίτια.

Δυναστεία των Παλαιολόγων

Μιχαήλ Η' Παλαιολόγος: 1 Ιανουαρίου 1259 – 11 Δεκεμβρίου 1282. Γεννήθηκε το 1223. Αναρριχήθηκε ως στρατηγός και σύμβουλος του ανήλικου

Ιωάννη Δ’ Λάσκαρη και σύντομα αναγορεύθηκε συμβασιλέας του. Μετά την ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης έμεινε μονοκράτορας. Πέθανε στις 11

Δεκεμβρίου 1282 από φυσικά αίτια.

Ανδρόνικος Β΄: 11 Δεκεμβρίου 1282 – 24 Μαΐου 1328. Γεννήθηκε στις 25 Μαρτίου 1259 στη Νίκαια της Βιθυνίας. Πέθανε στις 24 Μαΐου 1328 από

φυσικά αίτια.

Μιχαήλ Θ´ : 1294 – 12 Οκτωβρίου 1320. Γεννήθηκε στις17 Απριλίου 1277 στην Κωνσταντινούπολη. Συμβασίλευσε με τον Ανδρόνικο Β’ χωρίς ουσιαστική

εξουσία. Πέθανε στις 12 Οκτωβρίου 1320 από φυσικά αίτια.

Ανδρόνικος Γ΄ : 24 Μαΐου 1328 – 15 Ιουνίου 1341. Γεννήθηκε στις 5 Μαρτίου 1297 στην Κωνσταντινούπολη. Διαδέχθηκε στο θρόνο τον παππού

του Ανδρόνικο Β’ μετά από εμφύλιο πόλεμο. Πέθανε στις 15 Ιουνίου 1341 από φυσικά αίτια.

Ιωάννης Ε΄ : 15 Ιουνίου 1341 – 16 Φεβρουαρίου 1391.Γεννήθηκε στις 18 Ιουνίου 1332 στο Διδυμότειχο. Κυβέρνησε μεγάλο χρονικό διάστημα χωρίς όμως να έχει πάντα τον απόλυτο έλεγχο του κράτους λόγω των εμφυλίων πολέμων με τον Καντακουζηνό και άλλα μέλη της οικογένειάς

του. Πέθανε στις 16 Φεβρουαρίου 1391 από φυσικά αίτια.

Ιωάννης ΣΤ΄ Καντακουζηνός: 8 Φεβρουαρίου 1347 – τέλη 1354. Γεννήθηκε το 1292 στην Κωνσταντινούπολη. Κατέλαβε την Κωνσταντινούπολη και την

εξουσία μετά από εμφύλιο πόλεμο με τον Ιωάννη Ε’ με τον οποίον επί της ουσίας συγκυβερνούσαν σε ένα διαιρεμένο κράτος. Στα τέλη του 1354

αποσύρθηκε κατόπιν συμφωνίας από το θρόνο και εκάρη μοναχός. Πέθανε στις 15 Ιουνίου 1383 από φυσικά αίτια.

Ανδρόνικος Δ´ : 1376 – 1379. Γεννήθηκε στις 2 Απριλίου 1348 στην Κωνσταντινούπολη. Πρωτότοκος γιος του Ιωάννη Ε’. Πέθανε στις 28 Ιουνίου

1385 από φυσικά αίτια.

Ιωάννης Ζ΄: 14 Απριλίου 1390 – 17 Σεπτεμβρίου 1390 και 1399 – 1403. Γιος του Ανδρονίκου Δ’. Κατέλαβε πραξικοπηματικά τη διακυβέρνηση της

πρωτεύουσας, εκδιώκοντας προσωρινά τον παππού του Ιωάννη Ε’. Συγκυβέρνησε αργότερα με το θείο του Μανουήλ’ ώσπου παραχώρησε

οριστικά τη θέση του στον τελευταίο για να γίνει έξαρχος Θεσσαλίας. Πέθανε στις 22 Σεπτεμβρίου 1408 από φυσικά αίτια.

Μανουήλ Β΄: 16 Φεβρουαρίου 1391 – 21 Ιουλίου 1425. Γεννήθηκε στις 27 Ιουνίου 1350 στην Κωνσταντινούπολη. Δευτερότοκος γιος του Ιωάννη Ε΄.

Πέθανε στις 21 Ιουλίου 1425 από φυσικά αίτια.

Ανδρόνικος Ε΄: 1403 – 1407. Ήταν γιος του Ιωάννη Ζ’ Παλαιολόγου και της Ειρήνης Γκατιλούσιο. Στέφθηκε συναυτοκράτορας του Μανουήλ Β΄ όντας σε

παιδική ηλικία μέχρι το θάνατό του.

Ιωάννης Η’: 21 Ιουλίου 1425 – 31 Οκτωβρίου 1448. Γεννήθηκε στις 18 Δεκεμβρίου 1392 στην Κωνσταντινούπολη. Ήταν γιος του Μανουήλ Β’. Πέθανε

στις 31 Οκτωβρίου 1448 από φυσικά αίτια.

Κωνσταντίνος ΙΑ΄: 6 Ιανουαρίου 1449 – 29 Μαΐου 1453. Γεννήθηκε στις 8 Φεβρουαρίου 1404 στην Κωνσταντινούπολη. Ήταν αδερφός του Ιωάννη Η’. Αναγορεύθηκε αυτοκράτορας στο Μυστρά όπου ήταν Δεσπότης, μετά το

θάνατο του αδελφού του, και ήρθε στην Κωνσταντινούπολη όπου κι εστέφθη στην Αγία Σοφία. Έπεσε μαχόμενος κατά την Άλωση της Πόλης στις 29 Μαΐου

1453.

Τα κείμενα της παρουσίασης βασίστηκαν κυρίως σε επιλεγμένα άρθρα της ιστοσελίδας του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού για τη Βυζαντινή Ιστορία (www.ime.gr/chronos)

Οι φωτογραφίες και τα σχέδια προέρχονται από διάφορες έγκυρες βιβλιογραφικές και διαδικτυακές πηγές.

ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ (ΠΡΩΤΟΤΥΠΗ Ή ΜΕΤΑΦΡΑΣΜΕΝΗ)

Berstein Serge – Milza Pierre, Ιστορία της Ευρώπης, τ.1 (5ος -18ος αι.), μτφρ. Αναστάσιος Δημητρακόπουλος, εκδ. Αλεξάνδρεια, 1997

Ελλάς, Ιστορία και Πολιτισμός του Ελληνικού Έθνους, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα, 1998

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Z – ΙA, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1981

Καραγιαννόπουλος Ιωάννης, Το Βυζαντινό Κράτος, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1996

Καρδαράς Γεώργιος, Βυζάντιο – Η πραγματική ιστορία της χιλιόχρονης Αυτοκρατορίας, τ.1-10, εκδ. Γνώμων, Αθήνα, 2013-14

Nicholas David, Η Εξέλιξη του Μεσαιωνικού Κόσμου (Κοινωνία, Διακυβέρνηση και Σκέψη στην Ευρώπη 312-1500), μτφρ. Μαριάννα Τζιαντζή, εκδ. Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ), Αθήνα, 1999

Nicol Donald, Οι Τελευταίοι Αιώνες του Βυζαντίου (1261-1453), μτφρ. Στάθης Κομνηνός, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα, 2001

Runciman Steven, Η Ιστορία των Σταυροφοριών, τ. Α-Γ, μτφρ. Άγγυ Βλαβιανού, εκδ. Γκοβόστη, Αθήνα, 2006

Τσιρπανλής Ζαχαρίας, Η Μεσαιωνική Δύση, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 2004

Χριστοφιλοπούλου Αικατερίνη, Βυζαντινή Ιστορία, τα. Α-Γ1, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη και Αθήνα, 1993-2001

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ (ΠΡΩΤΟΤΥΠΗ Ή ΜΕΤΑΦΡΑΣΜΕΝΗ)

Berstein Serge – Milza Pierre, Ιστορία της Ευρώπης, τ.1 (5ος -18ος αι.), μτφρ. Αναστάσιος Δημητρακόπουλος, εκδ. Αλεξάνδρεια, 1997

Γιαννακόπουλος Κώστας, Βυζάντιο και Δύση, μετ. Ε. Βαρουξάκη, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα, 1985

Γιαννακόπουλος Κώστας, Μεσαιωνικός δυτικός πολιτισμός και οι κόσμοι του Βυζαντίου και του Ισλάμ, μετ. Π. Χρήστου, Θεσσαλονίκη, 1993

Γιαννόπουλος Νικόλας, Βυζαντινοβουλγαρικοί πόλεμοι, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2007

Γιαννόπουλος Χρήστος, Πολεμιστές της Αρχαιότητας και του Μεσαίωνα, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2010

Γκιολές Νικόλαος, Βυζαντινή Ναοδομία (600-1204), εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1992

Γκιολές Νικόλαος, Παλαιοχριστιανική Τέχνη, Αθήνα, 1998

Γλύκατζη – Αρβελέρ Eλένη , Η πολιτική ιδεολογία της βυζαντινής αυτοκρατορίας, μετ. Τ. Δρακοπούλου, 4η έκδοση, εκδ. Ψυχογιός, Αθήνα, 1992

Γλύκατζη – Αρβελέρ Eλένη, Γιατί το Βυζάντιο, εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα, 2009

Dagron Gilbert, Η Γέννηση μιας Πρωτεύουσας (Η Κωνσταντινούπολη και οι θεσμοί της 330-451), μτρφ. Μαρίνα Λουκάκη, εκδ. Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ), Αθήνα, 2000

Δεληγιάννης Περικλής , Βυζάντιο εναντίον Ισλάμ, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2009

Delvoye Charles, Βυζαντνή Τέχνη, εκδ. Παπαδήμας, Αθήνα, 1998

Dielh Charles, Πορτρέτα Βυζαντινών, μτφρ. Αλέξης Εμμανουήλ, εκδ. Ωκεανίδα, Αθήνα, 2003

Ελλάς, Ιστορία και Πολιτισμός του Ελληνικού Έθνους, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα, 1998

Ζακυθηνός Δημήτριος, Βυζαντινή Ιστορία (324-1071), Αθήνα, 1977

Gerald Walter , Η Καθημερινή Ζωή στο Βυζάντιο, μτφρ. Κ. Παναγιώτου, εκδ. Παπαδήμα, 2007

Hans G. Beck, Η βυζαντινή χιλιετία, μετ. Δ. Κούρτοβικ, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 1990

Hourani Albert, Ιστορία των Αραβικών Λαών, μτφρ. Βύρων Ματαράγκας, εκδ. Λιβάνη, Αθήνα, 1994

Hunger Ηerbert, Βυζαντινή Λογοτεχνία. Η λόγια κοσμική λογοτεχνία των Βυζαντινών, τ. 1-3, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 1987-1994

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Z – ΙA, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1981

Kazhdan A.P. – Wharton Epstein A., Αλλαγές στον Βυζαντινό Πολιτισμό κατά τον 11ο και 12ο αι., μτφρ. Ανδρέας Παππάς, εκδ. Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ), Αθήνα, 1997

Καραγεώργος Βασίλειος, Η Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Μεσαιωνική Περίοδος, τ. Α', Ιστορικές Εκδόσεις Στ. Βασιλόπουλος, Αθήνα 1987

Καραγιαννόπουλος Ιωάννης , Το Βυζαντινό Κράτος, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1996

Καραγιαννόπουλος Ιωάννης, Η πολιτική θεωρία των Βυζαντινών, Θεσσαλονίκη, 1988

Καραγιαννόπουλος Ιωάννης, Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους τ.1-3, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1978-1991

Καραπιδάκης Νικόλαος, Ιστορία της Μεσαιωνικής Δύσης (5ος – 11ος αι.), εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1996

Καρδαράς Γεώργιος, Βασίλειος Β’ ο Βουλγαροκτόνος, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2002

Καρδαράς Γεώργιος, Βυζαντινοπερσικοί Πόλεμοι, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2006

Καρδαράς Γεώργιος, Βυζάντιο – Η πραγματική ιστορία της χιλιόχρονης Αυτοκρατορίας, τ.1-10, εκδ. Γνώμων, Αθήνα, 2013-14

Kean Roger Michael , Ιστορικός Άτλας της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, μτφρ. Αθανάσιος Κατσικερός, εκδ. Σαββάλας, Αθήνα, 2005

Κόλλιας, Ηλίας, Οι Ιππότες της Ρόδου. Το παλάτι και η πόλη, Αθήνα, 1991

Konstam Angus, Ιστορικός Άτλας της Μεσαιωνικής Ευρώπης, μτφρ. Παρασκευή Αυγουστίνου, εκδ. Σαββάλας, Αθήνα, 2005

Konstam Angus, Ιστορικός Άτλας των Σταυροφοριών, μτφρ. Παρασκευή Αυγουστίνου, εκδ. Σαββάλας, Αθήνα 2005

Le Goff Jacques, Ο πολιτισμός της μεσαιωνικής Δύσης, με. Ρ. Μπενβενίστε, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1993

Κουκουλές Φαίδων, Βυζαντινών Βίος και Πολιτισμός τ. Α-ΣΤ, Αθήνα, 1947-1957

Lemerle Paul, Ο πρώτος βυζαντινός ουμανισμός. Σημειώσεις και παρατηρήσεις για την εκπαίδευση και την παιδεία στο Βυζάντιο από τις αρχές ως το 10ο αι., μετ. Μ. Νυσταζοπούλου- Πελεκίδου, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 1981

Lock Peter, Οι Φράγκοι στο Αιγαίο (1204-1500), μτφρ. Γ. Κουσουνέλος, εκδ. Ενάλιος, Αθήνα, 1998

Λουγγής Τηλέμαχος, Επισκόπηση Βυζαντινής Ιστορίας, τ. Α' (324-1204), Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1998

Λουγγής Τηλέμαχος, Η βυζαντινή κυριαρχία στην Ιταλία (395-1071 μ.Χ.), εκδ. Εστία, Αθήνα, 1989

Miller William, Η Φραγκοκρατία στην Ελλάδα (1204-1566), μτφρ. Άγγελος Φουριώτης, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 1997

Μπελέζος Δημήτρης, Βυζαντινός Στρατός, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2006

Μπελέζος Δημήτρης, Η Λατινοκρατία στην Ελλάδα, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2004

Μπελέζος Δημήτρης, Οι Σταυροφορίες, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2004

Μπελέζος Δημήτρης, Οι Ιππότες, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2010

Nicholas David, Η Εξέλιξη του Μεσαιωνικού Κόσμου (Κοινωνία, Διακυβέρνηση και Σκέψη στην Ευρώπη 312-1500), μτφρ. Μαριάννα Τζιαντζή, εκδ. Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ), Αθήνα 1999

Nicol Donald, Βυζάντιο και Βενετία, μτφρ. Χριστίνα- Αντωνία Μουτσοπούλου, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 2004

Nicol Donald, Οι Τελευταίοι Αιώνες του Βυζαντίου (1261-1453), μτφρ. Στάθης Κομνηνός, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα, 2001

Norwich John Julius , Ιστορία της Βενετίας, μτφρ. Δημήτρης Παπαγεωργίου, εκδ. Φόρμιγξ, Αθήνα 1993

Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου Μαρία, Οι Βαλκανικοί λαοί κατά τους Μέσους Χρόνους, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1992

Ostrogorsky Georg, Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, μετ, I, Παναγόπουλος, 3 τόμοι, Ιστορικές Εκδόσεις Στ. Βασιλόπουλος, Αθήνα, 1978-1981

Pears Edwin, Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204, μτφρ. Ιωσ. Κασσεσιάν–Χρ. Κασσεσιάν, εκδ. Στοχαστής, Αθήνα, 2005

Pears Edwin, Η Καταστροφή της Ελληνικής Αυτοκρατορίας 1453, μτφρ. Ιωσ. Κασσεσιάν–Χρ. Κασσεσιάν, εκδ. Στοχαστής, Αθήνα, 2005

Pirenne Henry, Οι πόλεις του Μεσαίωνα, μτφρ. Παντελής Μούτουλας, εκδ. Βιβλιόραμα, Αθήνα, 2003

Πλακογιαννάκης Κίμων-Εμμανουήλ, Τιμητικοί τίτλοι και ενεργά αξιώματα στο Βυζάντιο, εκδ. Ιανός, Θεσσαλονίκη, 2001

Rostovtzeff Michael, Ρωμαϊκή Ιστορία, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα, 1984

Runciman Steven, Η Ιστορία των Σταυροφοριών, τ. Α-Γ, μτφρ. Άγγυ Βλαβιανού, εκδ. Γκοβόστη, Αθήνα, 2006

Runciman Steven, Η τελευταία βυζαντινή αναγέννηση, μετ. Λ. Καμπερίδης, εκδ. Δόμος, Αθήνα, 1986

Runciman Steven, Μυστράς, μετ. Λ. Καμπερίδης, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1986

Τσιρπανλής Ζαχαρίας, Η Ρόδος και οι Νότιες Σποράδες στα χρόνια των Ιωαννιτών Ιπποτών, εκδ. ΥΠΠΟ-ΤΑΠ, Ρόδος, 1991

Τσιρπανλής Ζαχαρίας, Η Μεσαιωνική Δύση, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 2004

Τσοπάνης Κωνσταντίνος, Μέγας Κωνσταντίνος, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2007

Τσοπάνης Κωνσταντίνος, Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2006

Vasiliev Α.Α., Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, μετ. Δ. Σαβράμης, Μπεργαδής, Αθήνα, 1954

Φούγιας Μεθόδιος, Έλληνες και Λατίνοι - Η εκκλησιαστική αντιπαράθεση, Αθήνα, 1991

Χρονόπουλος Ιωάννης , Ηράκλειος, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2010

Χατζάκης Ιωάννης, Ιουστινιανός, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2005

Χρονόπουλος Ιωάννης, Νικηφόρος Φωκάς, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2009

Χρονόπουλος Ιωάννης, Ιωάννης Τζιμισκής, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2010

Χριστοφιλοπούλου Αικατερίνη, Βυζαντινή Ιστορία, τα. Α-Γ1, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη και Αθήνα, 1993-2001

Περιοδικά

Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, σειρά Μεγάλες Μάχες, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, σειρά Παγκόσμια Ιστορία/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Ιστοσελίδες

www.ime.gr/chronos (Ελληνική Ιστορία)

http://www.ehw.gr/ehw/forms( Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού)

www.wikipedia.org (Λήμματα για το Βυζάντιο, τις Σταυροφορίες και τη Μεσαιωνική Ευρώπη και Μέση Ανατολή)

http://www2.egeonet.gr (Πολιτιστική πύλη του Αρχιπελάγους του Αιγαίου)

http://www.e-istoria.com/byzantio (Βυζαντινά Θέματα)