ΜΕΣΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΡΩΜΑΝΙΑΣ (610 – 1204)

Β’ ΜΕΡΟΣ (867 – 1081)

ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Η πρώτη περίοδος της Μακεδονικής δυναστείας (867-1025) χαρακτηρίζεται γενικά ως μία περίοδος ακμής του Βυζαντίου. Μετά από μια σειρά μακρών πολέμων, το βυζαντινό κράτος επεκτείνει την εδαφική του κυριαρχία σε όλη τη Μικρά Ασία, τη βόρεια Συρία μέχρι

τη Μεσοποταμία, τη δυτική Αρμενία και Γεωργία, ενώ στο βόρειο σύνορό του φτάνει ως το Δούναβη. Παράλληλα με το ιεραποστολικό έργο και τον εκχριστιανισμό των Ούγγρων και

των Ρως, αλλά και τις νέες διπλωματικές επαφές που δημιουργούνται με τη δυτική

Ευρώπη, η βυζαντινή αυτοκρατορία γίνεται ένα οικουμενικό κράτος με ακτινοβολία σε όλο τον

τότε γνωστό κόσμο.

ΠΡΩΤΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗΣ ΔΥΝΑΣΤΕΙΑΣ (867-1025)

Τοιχογραφία του 9ου αι. από την Αγία Σοφία Κωνσταντινούπολης. Η παράσταση αποκαλύφθηκε μετά από πρόσφατο καθαρισμό των τοίχων της εκκλησίας.

Παρά τις δυσκολίες και τα προβλήματα στο πλαίσιο της εξωτερικής πολιτικής,

παρουσιάζονται σημαντικά επιτεύγματα στην οικονομική και κοινωνική ζωή και μια έντονη

πνευματική και καλλιτεχνική κίνηση γνωστή ως Μακεδονική Αναγέννηση.

Η κωδικοποίηση του δικαίου παίζει σημαντικό ρόλο στην οργάνωση του κράτους αλλά και στην

οικονομική του σταθερότητα, καθώς σχεδόν όλοι οι αυτοκράτορες της περιόδου λαμβάνουν μέτρα εναντίον της μεγάλης γαιοκτησίας και

υπέρ της ενίσχυσης της βάσης του βυζαντινού κράτους, δηλαδή των μικρών καλλιεργητών και

στρατιωτών.

Παράλληλη φαίνεται και η τάση για τη συστηματική καταγραφή της κληροδοτημένης πνευματικής

παράδοσης, στην οποία πρωτοστατούν οι διανοούμενοι αυτοκράτορες της εποχής. Η τάση σταθεροποίησης και οργάνωσης της αυτοκρατορίας που χαρακτηρίζει την εποχή των Μακεδόνων, μετά τη χαώδη μεταβατική περίοδο από το 610 έως το

867, έδωσε στην περίοδο το χαρακτηρισμό "αυτοκρατορικοί αιώνες"

(A. Kazhdan), ενώ ο χαρακτήρας της πνευματικής ζωής ονομάστηκε

"εγκυκλοπαιδικός" (P. Lemerle).

Τοιχογραφία από τη Μονή Σκριπούς στη Βοιωτία που χρονολογείται στα 873.

Γύρω από το πρόσωπο του Βασιλείου Α' δημιουργήθηκαν διάφοροι μύθοι στη βυζαντινή ιστοριογραφική παράδοση, με στόχο να εξευγενιστεί η ταπεινή καταγωγή του και να

δικαιολογηθεί η άνοδός του στο θρόνο. Ο ιδρυτής της Μακεδονικής δυναστείας γεννήθηκε πιθανώς στην Αδριανούπολη από οικογένεια χωρικών και ανέβηκε στο θρόνο μετά από μία

ανοδική πορεία στη διοικητική ιεραρχία της Πρωτεύουσας και τη δολοφονία του συναυτοκράτορα και υποστηρικτή του Μιχαήλ Γ'.

Αριστερά: Ο ιδρυτής της Μακεδονικής δυναστείας, αυτοκράτορας Βασίλειος Α' (867-886). Μικρογραφία από το Χρονικό του Ιωάννη Σκυλίτζη, τέλη 12ου-αρχές

13ου αιώνα.

Πάνω: Χρυσός σόλιδος του Βασιλείου (εμπρός όψη) και την συζύγου του

Ευδοκίας και του γιού του Κωνσταντίνου (πίσω όψη).

Ο Βασίλειος υπήρξε ιδιαίτερα ικανός αυτοκράτορας. Με τα μέτρα που πήρε για τη δικαιοσύνη και τα δικαστήρια έθεσε τις βάσεις για την ισχυροποίηση του κράτους, ενώ φρόντισε για την

προστασία των μικρών καλλιεργητών, των φτωχότερων δηλαδή πολιτών, από την απληστία των δυνατών και τη διαφθορά των διοικητικών υπαλλήλων. Ανάμεσα στα σημαντικά έργα της

διακυβέρνησής του συμπεριλαμβάνεται και η κωδικοποίηση του δικαίου. Στα 870 εξέδωσε τον "Πρόχειρο νόμο" και ανάμεσα στα έτη 879-886 την "Επαναγωγή".

Δεξιά: Ο ιδρυτής της Μακεδονικής δυναστείας, Βασίλειος Α' (867-886) επιλύει διαφορές μεταξύ στρατιωτικών. Μικρογραφία από το

Χρονικό του Ιωάννη Σκυλίτζη, τέλη 12ου-αρχές 13ου αιώνα.

Αριστερά: O Βασίλειος δέχεται πρεσβείες σλαβικών λαών.

Η άνοδος του Βασιλείου στο θρόνο έφερε επίσης αλλαγές στην εκκλησιαστική πολιτική της αυτοκρατορίας. Αρχικά, ο νέος αυτοκράτορας προσπάθησε να προσεταιριστεί τη Ρώμη, μετά τη

ρήξη που είχε δημιουργηθεί ανάμεσα στις δύο Εκκλησίες λόγω του ονομαζόμενου "Φώτειου σχίσματος". Μετά την καθαίρεση του πατριάρχη Φωτίου αποκαταστάθηκαν οι σχέσεις των δύο

μερών, στη σύνοδο που συγκλήθηκε στα 870 στην Πρωτεύουσα. Ωστόσο, οι βλέψεις του Βασιλείου ήταν αντίθετες προς την πολιτική της Παπικής Εκκλησίας,

κυρίως στο θέμα της ανάμιξής της στην οργάνωση της νέας Βουλγαρικής Εκκλησίας. Έτσι, λίγες μέρες μετά τη Σύνοδο του 870 αποφασίστηκε, παρά τις αντιρρήσεις των αντιπροσώπων του Πάπα,

ότι η Βουλγαρική Εκκλησία θα υπαγόταν στη δικαιοδοσία του Πατριαρχείου της Κωνσταντινούπολης. Το γεγονός είχε τεράστια σημασία, καθώς αποτέλεσε την αρχή της

μακροχρόνιας πολιτικής και πολιτιστικής επιρροής του Βυζαντίου και γενικότερα του ελληνικού πολιτισμού στο γειτονικό κράτος.

Χρυσός σόλιδος του αυτοκράτορα Βασιλείου Α' (867-886).

Ο αυτοκράτορας Λέων Στ' ήταν λόγιος με εξαιρετική παιδεία και ευρύτατο συγγραφικό έργο. Για το λόγο αυτό ονομάστηκε Σοφός ή Φιλόσοφος. Μαθητής του Φωτίου, ο γιος του Βασιλείου Α', ανέβηκε στο θρόνο μετά το θάνατο του πατέρα του και, όπως κι εκείνος, έδωσε μεγάλη σημασία

στην κωδικοποίηση του δικαίου. Την περίοδο της διακυβέρνησής του δημιουργήθηκαν τα "Βασιλικά", μία σειρά νόμων σε 60

βιβλία που αποτελούν κυρίως μετάφραση στα ελληνικά του παλαιότερου "Ιουστινιάνειου κώδικα", και εκδόθηκαν πολλές "Νεαρές", στα προοίμια των οποίων μπορεί κανείς να διακρίνει

ένα πνεύμα ανθρωπισμού και συμπάθειας προς τους υπηκόους. Στα χρόνια του επίσης τοποθετείται και το "Επαρχικό Βιβλίο", μια συλλογή διατάξεων που καθόριζε τη λειτουργία των

επαγγελματικών συντεχνιών της Κωνσταντινούπολης.

Πάνω: Χάλκινος φόλλις Λέοντα Στ΄ (886-912).

Αριστερά: Δέηση του Λέοντα στον Κύριο. Ψηφιδωτό στην Αγία

Σοφία.

Παράλληλα, ο Λέων Στ' ανέπτυξε και βελτίωσε

το βυζαντινό στρατό και, παρά το γεγονός ότι γνώρισε ήττες και

μεγάλες καταστροφές στα δύο μέτωπα, στο

Βορρά από το νέο ικανό βούλγαρο τσάρο Συμεών

και στ' ανατολικά από τους 'Aραβες,

κατόρθωσε να δώσει στην αυτοκρατορία τις μεγαλύτερες εδαφικές

κατακτήσεις στην Ανατολή από τον 7ο

αιώνα.

Ένα από τα βασικά ζητήματα που απασχόλησαν τη δημόσια και

εκκλησιαστική ζωή την περίοδο της βασιλείας του ήταν το λεγόμενο

τετραγαμικό ζήτημα. Συγκεκριμένα ο αυτοκράτορας χήρεψε άτεκνος τρεις

φορές και κατά παράβαση των κανόνων της εκκλησίας παντρεύτηκε για τέταρτη φορά την παλλακίδα του Zωή, όταν αυτή

του χάρισε τον πολυπόθητο διάδοχο. Ο τέταρτος αυτός γάμος προκάλεσε την

έντονη αντίδραση του πατριάρχη Νικολάου Α΄ Μυστικού, που απαγόρευσε στο Λέοντα την είσοδο στο ναό της Αγίας

Σοφίας, με συνέπεια την οργή του αυτοκράτορα ο οποίος τον καθαίρεσε. Το

ζήτημα λύθηκε τελικά με τρόπο που εξυπηρετούσε την πολιτική σκοπιμότητα,

εξασφαλίζοντας δηλαδή τη νόμιμη διαδοχή του θρόνου, προκάλεσε όμως

αρκετές αντιδράσεις στους εκκλησιαστικούς κύκλους της

Πρωτεύουσας και προβλήματα που ταλαιπώρησαν την Εκκλησία στα

επόμενα χρόνια. Αριστούργημα της μικρογραφικής τέχνης του 10ου αιώνα αποτελεί η εικόνα από του Ψαλτήριο του

Παρισιού.

Στα 920, ο δρουγγάριος του στόλου Ρωμανός Λεκαπηνός, αφού ανέλαβε επίτροπος του

νεαρού Κωνσταντίνου Ζ' Πορφυρογέννητου, ανακηρύχθηκε συναυτοκράτορας και για τα

επόμενα 24 χρόνια κυριάρχησε στην πολιτική σκηνή της αυτοκρατορίας. Εξομάλυνε τις

σχέσεις ανάμεσα στην πολιτική και εκκλησιαστική εξουσία, που είχαν ενταθεί λόγω

του τετραγαμικού ζητήματος, φρόντισε με ιδιαίτερα αυστηρά μέτρα για την προστασία των ασθενέστερων οικονομικά τάξεων και σημείωσε σημαντικές επιτυχίες στον τομέα της εξωτερικής

πολιτικής.

Ο αυτοκράτορας Αλέξανδρος (913).

Για να αποφευχθεί η συγκέντρωση γης στα χέρια λίγων, εξέδωσε στα 922 τη "Νεαρά" περί προτιμήσεως, με την οποία καθοριζόταν η σειρά των αγοραστών αγροτικών κτημάτων που

ανήκαν σε φτωχότερους αγρότες. Ο συγκεκριμένος νόμος όριζε ότι προηγούνται οι συγγενείς και οι συγχωριανοί των πωλητών και, αν δεν ενδιαφέρονταν αυτοί, μπορούσαν να τα αγοράσουν οι

δυνατοί. Επίσης, ακύρωνε αγοραπωλησίες μεταξύ δυνατών και πενήτων που είχαν γίνει τα προηγούμενα χρόνια, μέτρο που επικύρωσε και με τη "Νεαρά" του 928/34, με την οποία απαγόρευε στο μέλλον οποιαδήποτε μεταβίβαση γης σε πλούσιους μεγαλογαιοκτήμονες.

Η Παναγία Κουμπελίδικη στην Καστοριά κτίστηκε στα χρόνια της Μακεδονικής Δυναστείας. Η πόλη αποτελούσε προπύργιο της Ρωμανίας

στους αγώνες κατά του βουλγαρικού επεκτατισμού.

Στον εξωτερικό τομέα, πήρε μέτρα για να καταπολεμήσει τους 'Aραβες τόσο στην Ανατολή όσο και στο χώρο του

Αιγαίου, όπου εξαιτίας αραβικών πειρατικών επιδρομών είχαν ερημώσει

τα νησιά και οι παράλιες περιοχές. Σημαντικοί σταθμοί σε αυτούς τους

αγώνες ήταν η κατάληψη της Μελιτηνής στα 934 από τον ικανότατο στρατηγό του, τον Ιωάννη Κουρκούα,

και της Έδεσσας στα 943, από την οποία πήρε και μετέφερε στην

Κωνσταντινούπολη το 'Aγιο Μανδήλιο με την αχειροποίητη εικόνα του

Χριστού

Ο αυτοκράτορας Ρωμανός Α' Λεκαπηνός κατόρθωσε στο διάστημα της βασιλείας του (920-944) να περιορίσει την εξάπλωση των

Αράβων. Στις εικόνες οι πολιορκίες της Μελιτηνής και της Έδεσσας από τους

Βυζαντινούς στα 934 και 944. Μικρογραφία από το Χρονικό του Ιωάννη Σκυλίτζη, τέλη

12ου-αρχές 13ου αιώνα.

Τραγικές ήταν οι συνθήκες της ανατροπής του από τους γιους του, οι οποίοι στα 944 τον συνέλαβαν και τον εξόρισαν. Ένα χρόνο αργότερα όμως είχε την πικρή ικανοποίηση να τους δει

να ανατρέπονται από τον Κωνσταντίνο Πορφυρογέννητο, ο οποίος έγινε πια μονοκράτορας.

Η δολοφονία του Ρωμανού Λακαπηνού ή Λεκαπηνού.

Τα σχόλια για τον Κωνσταντίνο Ζ' Πορφυρογέννητο, τόσο από τους σύγχρονούς του ιστορικούς, όσο και τους σημερινούς μελετητές της βυζαντινής ιστορίας, διίστανται. Κάποια από τα

ελαττώματα που του προσάπτουν οι σύγχρονοί του ιστορικοί είναι ότι υπήρξε μετριότατος αυτοκράτορας, ήταν υπερβολικά αυστηρός όταν τιμωρούσε, αδιάφορος για τις ικανότητες των

ανθρώπων στους οποίους έδινε ανώτατα αξιώματα, έπινε πολύ και του άρεσαν οι εύκολες λύσεις. Στη σημερινή ιστοριογραφία παρουσιάζεται ως ο αποτραβηγμένος στα βάθη του παλατιού του

βασιλιάς, που μαζί με το επιτελείο του από διανοούμενους συγγραφείς καταπιανόταν με τη συγγραφή πραγματειών.

.

Χρυσό νόμισμα (σόλιδος) της εποχής του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Ζ' Πορφυρογέννητου (913-959).

Η εικόνα αυτή δεν πρέπει να απέχει πολύ από την πραγματικότητα, καθώς ο Κωνσταντίνος Ζ' με τη βοήθεια λογίων της εποχής του

συνέταξε τρία βασικά βιβλία για τα θέματα της αυτοκρατορίας, τους

στόχους της βυζαντινής διπλωματίας και τις τελετές της αυτοκρατορικής αυλής. Ο ίδιος ενδιαφέρθηκε επίσης για την καταγραφή των συλλογών

της αρχαίας πνευματικής κληρονομιάς, όπως τα "Γεωπονικά",

μια ανώνυμη συλλογή ελλήνων συγγραφέων για τη γεωργία. Υποστήριξε τις τέχνες και τα

γράμματα και όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Συνεχιστής του Θεοφάνη "την αρετήν και τα γράμματα ούτως

ετίμησε ως άλλος ουδείς των βεβασιλευκότων".

Ελαφαντοστέινη πλάκα με τη στέψη του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Z' Πορφυρογέννητου (913-959) από το

Χριστό. Μέσα 10ου αιώνα.

Στην εσωτερική του πολιτική υπήρξε καινοτόμος και αρκετά επιδέξιος ώστε να αποφύγει τη δημιουργία μεγάλων προβλημάτων. Δεν είναι ίσως τυχαίο πως ο Συνεχιστής του Θεοφάνη γράφει

γι' αυτόν: "ο αυτοκράτορας αγαπούσε τους πολίτες σαν παιδιά του και ακόμη περισσότερο και φρόντιζε ιδιαίτερα γι' αυτούς". Έτσι διέταξε την επιστροφή των γαιών που οι δυνατοί είχαν

αφαιρέσει από τους πένητες και την προστασία των στρατιωτικών κτημάτων

Αραβοβυζαντινοί πόλεμοι.

Στην εξωτερική πολιτική της περιόδου του σημαντικό γεγονός

αποτέλεσε η επίσκεψη της ρωσίδας πριγκίπισσας Όλγας, μητέρας του

ανήλικου ηγεμόνα της Ρωσίας, στην Κωνσταντινούπολη (959), που

σηματοδότησε την ανάπτυξη των σχέσεων ανάμεσα στις δύο δυνάμεις και την απαρχή της εξάπλωσης του

Χριστιανισμού στους Ρώσους.

Η Αγία Σοφία του Κίεβου. Το αρχικό κτίσμα

του 11ου αι. μιμείται την Αγ.

Σοφία Κωνσταντινούπ

ολης και τους ναούς της Πόλης

του 10ου αι.

Οι πηγές τον περιγράφουν ως έναν ιδιαίτερα όμορφο άντρα με πολλά χαρίσματα. Ψηλός,

έξυπνος, ήρεμος και πράος, ο γιος του Κωνσταντίνου Ζ' Πορφυρογέννητου (913-959) Ρωμανός Β’ πιστεύεται πως ήταν, όπως

και ο πατέρας του, αδιάφορος για τα κοινά και είχε παραχωρήσει όλη την εξουσία στον

παρακοιμώμενό του Ιωσήφ Βρίγγα. Παράλληλα, ο νέος αυτοκράτορας

εμπιστεύτηκε σημαντικές θέσεις στη διοίκηση της αυτοκρατορίας σε ικανούς άντρες, ενώ ο

ίδιος, σύμφωνα με τις πηγές, ανάλωνε τον καιρό του σε κάθε είδους διασκεδάσεις. Για το λόγο αυτό οι επιτυχίες της σύντομης χρονικά

περιόδου διακυβέρνησής του αποδίδονται στις ικανότητες των δραστήριων συνεργατών του.

Πάνω: Δισκοπότηρο που πιθανόν ανήκε στον αυτοκράτορα Ρωμανό Β' (959-963).

Αριστερά: Ο Κωνσταντίνος και ο υιός του Ρωμανός, στον οποίο αφιέρωσε και περίφημο

σύγγραμμά του, σε χρυσό νόμισμα.

Παιδί ακόμη τον νύμφευσαν με την πριγκίπισσα της Προβηγκίας και Ιταλίας, Βέρθα. Η Ευδοκία, όπως ονομάστηκε μετά το γάμο τους, πέθανε σε

μικρή ηλικία και ο Ρωμανός παντρεύτηκε τη Θεοφανώ, μια όμορφη και φιλόδοξη γυναίκα,

χαμηλής κοινωνικής τάξης, η οποία με τις δολοπλοκίες της κίνησε τα νήματα στα

παρασκήνια της πολιτικής ζωής για πολλά χρόνια.

Ελεφαντοστέινο πλακίδιο που απεικονίζει το αυτοκρατορικό ζεύγος Ρωμανό και

Ευδοκία.

Στον εσωτερικό τομέα, όπως και οι προκάτοχοί του, ενδιαφέρθηκε για την προστασία των μικρών ελεύθερων καλλιεργητών και των κατόχων στρατιωτικών κτημάτων. Με νέα νομοθετικά μέτρα

διέταξε, μεταξύ άλλων, την επιστροφή κτημάτων με ειδικούς όρους στους μικροκαλλιεργητές, τα οποία είχαν αγοραστεί από μεγαλογαιοκτήμονες, τους γνωστούς από τις πηγές ως δυνατούς.

Πέθανε μόλις 23 ετών, έχοντας ασκήσει την αυτοκρατορική εξουσία για τρία μόνο χρόνια, στη διάρκεια των οποίων η αυτοκρατορία γνώρισε την ανακατάληψη της Κρήτης από τους 'Aραβες

και σημαντικές πολεμικές επιτυχίες στη Μικρά Ασία, οι οποίες είχαν σαν αποτέλεσμα να περιορίσουν τα αραβικά ορμητήρια και να μεταθέσουν νοτιοανατολικότερα το σκηνικό

αντιπαράθεσης των δύο δυνάμεων.

Στα 962 οι Βυζαντινοί καταλαμβάνουν το Χαλέπι, έδρα ισχυρού αραβικού εμιράτου στη Συρία. Επί Ρωμανού Β’ οι στρατιές των ανατολικών θεμάτων

και τα αυτοκρατορικά τάγματα της Κωνσταντινούπολης κατήγαγαν μεγαλειώδεις νίκες επί των Αράβων. Μικρογραφία από το Χρονικό του Ιωάννη

Σκυλίτζη, τέλη 12ου-αρχές 13ου αιώνα.

Ο Νικηφόρος καταγόταν από την αριστοκρατική οικογένεια των

Φωκάδων της Καππαδοκίας, όπου κατείχε σημαντικές εκτάσεις γης.

Δομέστικος των σχολών της Ανατολής στα χρόνια του

προκατόχου του Ρωμανού Β', είχε αποκτήσει ιδιαίτερη φήμη και

πολιτική ισχύ, μετά τις σημαντικές πολεμικές του επιτυχίες εναντίον των

Αράβων και κυρίως μετά την ανακατάληψη της Κρήτης (961). Η δύναμή του ήταν τέτοια που η χήρα του αυτοκράτορα, η Θεοφανώ, ήρθε σε συνεννόηση μαζί του και, αφού

στέφθηκε αυτοκράτορας από το στρατό το 963 στην Καισάρεια, τον νυμφεύτηκε στη μεγάλη εκκλησία

της Πρωτεύουσας, την Αγία Σοφία.

Στα 961 οι Βυζαντινοί ανακατέλαβαν την Κρήτη που για 130 χρόνια βρισκόταν υπό αραβική κατοχή και εδραίωσαν την κυριαρχία τους στην ανατολική Μεσόγειο. Στην εικόνα, το κάστρο του Χάνδακα (Ηράκλειο).

Μικρογραφία από το Χρονικό του Ιωάννη Σκυλίτζη, τέλη 12ου-αρχές 13ου αιώνα.

Ιστάμενον νόμισμα που απεικονίζει τον Νικηφόρο Φωκά και τον νεαρό βασίλειο Β’

του οποίου ήταν επίτροπος κατά την εξάχρονη βασιλεία του.

Ο Νικηφόρος ήταν βαθιά θρησκευόμενος και ασκητικός τύπος. Φίλος με τον άγιο Αθανάσιο τον Αθωνίτη, συνέβαλε στην δημιουργία της μονής της Μεγίστης Λαύρας και στην εξάπλωση της

μοναστικής ζωής στο 'Aγιο Όρος. Παράλληλα, όμως, αντιτέθηκε στην αύξηση της εκκλησιαστικής περιουσίας και απαγόρευσε την παραχώρηση γης σε μονές και σε εκκλησιαστικά ιδρύματα, καθώς πίστευε πως ο πλούτος δεν ταίριαζε με την πνευματική φύση της Εκκλησίας και

τον ασκητικό τρόπο ζωής των μοναχών. Περιόρισε επίσης την αρχή της προτιμήσεως για γαίες δυνατών ή πενήτων στα μέλη των αντίστοιχων τάξεων και φρόντισε να ενισχύσει την τάξη των

στρατιωτών, ορίζοντας ως αναπαλλοτρίωτο όριο στρατιωτικών κτημάτων εκτάσεις αξίας 12 νομισμάτων. Με τον τρόπο αυτόν οι στρατιώτες μπορούσαν να καλύπτουν τα έξοδα του

εξοπλισμού τους.

Βυζαντινός κατάφρακτος ιππέας σε ψηφιακή αναπαράσταση.

Στην εξωτερική πολιτική, συνέχισε τους αγώνες εναντίον των Αράβων

και κατόρθωσε να ανακαταλάβει την Κύπρο και την Αντιόχεια. Στη Δύση ήρθε σε αντίθεση με το νέο γερμανό

αυτοκράτορα Όθωνα, καθώς του αρνήθηκε να φέρει τον τίτλο του

αυτοκράτορα των Ρωμαίων. Λόγω της αυστηρότητας και του

ασκητικού του χαρακτήρα, καθώς και των συνεχών στρατιωτικών του

επιχειρήσεων που κόστιζαν πολλά στο κράτος με συνέπεια την αύξηση των

φόρων και των στρατιωτικών υποχρεώσεων των πολιτών, ο

Νικηφόρος δημιούργησε αντιπάθειες στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας. Η

αντιδημοτικότητα του βοήθησε τα εγκληματικά σχέδια της συζύγου του, η οποία με συνεργό τον ανιψιό του, τον Ιωάννη Τζιμισκή, οργάνωσε τη

δολοφονία του.

Ο Νικηφόρος Φωκάς χαρακτηρίζεται ως «Βασιλεύς των

Ελλήνων» σε γερμανικό χειρόγραφο της εποχής.

Αρμενικής καταγωγής ο Ιωάννης Τζιμισκής ανήκε στην τάξη της μικρασιατικής στρατιωτικής αριστοκρατίας των μεγάλων γαιοκτημόνων. Όμορφος αλλά μικρόσωμος, δυνατός και γνωστός για

την ανδρεία και τις ικανότητές του στο τόξο, το ακόντιο και την ιππασία και, αντίθετα από τον προκάτοχό του, εραστής της καλής ζωής, ο Ιωάννης ανέλαβε την εξουσία του βυζαντινού κράτους

μετά τη δολοφονία του ασκητικού Νικηφόρου Φωκά, την οποία οργάνωσε με συνεργό την αυτοκράτειρα Θεοφανώ.

Χρυσός σόλιδος του αυτοκράτορα Ιωάννη Α΄ Τζιμισκή (969-976).

Στον εξωτερικό τομέα, κατόρθωσε να εκδιώξει με μια λαμπρή

εκστρατεία τους Ρως από την περιοχή της Βουλγαρίας, την οποία επανέφερε στο βυζαντινό κράτος, και να αποκαταστήσει τις σχέσεις του Βυζαντίου με τη Δύση μέσω του γάμου της ανιψιάς του με το διάδοχο του γερμανικού θρόνου. Τέλος, στην Ανατολή κατήγαγε

μνημειώδεις νίκες κατά των Αράβων του Χαλεπίου, ανέκτησε τους 'Aγιους Τόπους και έφτασε μπροστά στην Ιερουσαλήμ, την

οποία θα ανακαταλάμβανε, αν δεν τον προλάβαινε ο θάνατος τον

Ιανουάριο του 976.

Στο πρόσωπο του αυστηρού πατριάρχη Πολύευκτου, ο Τζιμισκής βρήκε τον πρώτο δριμύ επικριτή για τον τρόπο με τον οποίο ανέβηκε στο θρόνο. Μόνο αφού τιμώρησε τους συνεργάτες του,

εξόρισε τη Θεοφανώ, με την οποία είχε ερωτικό δεσμό, και κατάργησε τους νόμους του προκατόχου του που έθιγαν την εκκλησιαστική περιουσία, ο πατριάρχης τού επέτρεψε την είσοδο

στην μεγάλη εκκλησία της Πρωτεύουσας, την Αγία Σοφία και τον έστεψε αυτοκράτορα. Με το γάμο με την κόρη του Κωνσταντίνου Ζ' Πορφυρογέννητου (913-959), τη Θεοδώρα, έλυσε στη συνέχεια το πρόβλημα της δυναστικής νομιμότητας, δεν απέφυγε όμως την αντίδραση της οικογένειας των Φωκάδων, που εκδηλώθηκε με την εξέγερση του Βάρδα Φωκά, εξέγερση που

προανήγγελλε τα κινήματα της μικρασιατικής αριστοκρατίας, που ακολούθησαν στα χρόνια του διαδόχου του και συντάραξαν την αυτοκρατορία.

Ο Αδάμ και η Εύα σε ελεφαντοστέινα πλακίδια του 10ου αι.

Ικανός στρατιωτικός και δίκαιος

αυτοκράτορας, που μερίμνησε ιδιαίτερα για τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα, ο Βασίλειος

αποτελεί μια από τις σημαντικότερες

προσωπικότητες της εποχής του και ολόκληρης της

μεσαιωνικής εποχής της ευρωπαϊκής ηπείρου.

Γιος του αυτοκράτορα Ρωμανού Β' (959-963), ανέβηκε στο θρόνο

μετά το θάνατο του Ιωάννη Α΄ Τζιμισκή (969-976), σε ηλικία μόλις 18 χρόνων. Στα πρώτα

χρόνια της βασιλείας του κυβερνούσε ουσιαστικά το κράτος

ο νόθος γιος του Ρωμανού Α΄ Λεκαπηνού (920-944),πρόεδρος

Βασίλειος. Κατεξοχήν εκπρόσωπος της αριστοκρατικής

τάξης της Πρωτεύουσας, ο πρόεδρος Βασίλειος υπήρξε ο

βασικός ρυθμιστής των πολιτικών πραγμάτων, γεγονός που οδήγησε

στην αντίδραση των μεγάλων αριστοκρατικών οικογενειών της

Μικράς Ασίας, η οποία εκδηλώθηκε με τις εξεγέρσεις των

στρατηγών Βάρδα Σκληρού και Βάρδα Φωκά.

Τα κινήματα αυτά δημιούργησαν μια σχεδόν εμπόλεμη κατάσταση στο εσωτερικό του κράτους και, σε συνδυασμό με τις εξωτερικές απειλές, αποτέλεσαν μεγάλη δοκιμασία για την

αυτοκρατορία. Με το θάνατο του Βάρδα Φωκά, την υποταγή του Βάρδα Σκληρού και τον εξορισμό του Βασιλείου, ο Βασίλειος Β' παρέμεινε μοναδικός και αδιαφιλονίκητος ηγέτης της

αυτοκρατορίας.

Φωκάδες και οι Σκληροί αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα

μεγαλογαιοκτημόνων. Στην εικόνα ο Βάρδας Σκληρός και ο Βάρδας Φωκάς.

Μικρογραφία από το Χρονικό του Ιωάννη Σκυλίτζη, τέλη 12ου-αρχές 13ου αιώνα.

Ο κήπος της Εδέμ σε ψηφιδωτή παράσταση στο Παλέρμο της

Σικελίας, πρωτεύουσα του νορμανδικού βασιλείου της

Σικελίας, όπου υπό τον Ρογήρο άνθιζε η βυζαντινή τέχνη εκτός

αυτοκρατορίας.

Στα χρόνια του σημειώθηκαν σημαντικές επιτυχίες σε όλα τα μέτωπα: νίκες εναντίον του

βουλγάρου ηγέτη Σαμουήλ, επέκταση των συνόρων στις περιοχές της Ιβηρίας και της

Γεωργίας, σύναψη ανακωχής με το χαλίφη της Αιγύπτου και σημαντικές επιτυχίες των

βυζαντινών διοικητών της νότιας Ιταλίας απέναντι σε επιθέσεις Νορμανδών, Αράβων και Γερμανών. Παράλληλα, στον εσωτερικό τομέα ακολούθησε μια πολιτική έντονα αντίθετη προς

τα συμφέροντα της αριστοκρατικής τάξης.

Nίκη των Bυζαντινών επί των Bουλγάρων, οι οποίοι αποτελούν μια νέα απειλή για την αυτοκρατορία. Mικρογραφία από το Xρονικό του

Iωάννη Σκυλίτζη, τέλη 12ου-αρχές 13ου αιώνα.

Ο Αγ. Αχίλλειος στις Πρέσπες χρονολογείται στα 990 μ.Χ. και η

ίδρυσή του συνδυάζεται με τις επιτυχίες των βυζαντινών όπλων

έναντι των Βουλγάρων στην περιοχή της Μακεδονίας.

Κατάργησε την προνομιακή μεταχείριση των ανώτατων αξιωματούχων σε θέματα δικαστικά και ακύρωσε κάθε αγορά γης που ανήκε σε "κοινότητα χωρίου" και είχε πραγματοποιηθεί από μέρος των δυνατών από το 928 και εξής. Το δημοσιονομικό μέτρο του αλληλέγγυου (996), το σύστημα δηλαδή της συλλογικής φορολογικής ευθύνης μιας κοινότητας, σύμφωνα με το οποίο οι δυνατοί

όφειλαν να καταβάλλουν τους φόρους των οικονομικά αδυνάτων, φανερώνει καθαρά τους στόχους του να υποστηρίξει τους αδύνατους και να περιορίσει την υπερβολική ισχύ των δυνατών.

Τέλος, για να μειώσει τη δύναμη των στρατηγών των θεμάτων, δηλαδή των διοικητών μεγάλων γεωγραφικά περιοχών, τοποθέτησε μια σειρά στρατηγών-φρουράρχων σε επίκαιρες θέσεις και

σημαντικές πόλεις, οι οποίοι υπάγονταν απευθείας στον αυτοκράτορα.

Το κάστρο στο Νεστόριο Καστοριάς, ένα από τα πολλά που ίδρυσε στη Μακεδονία ο Βασίλειος κατά τους πολέμους εναντίον

των Βουλγάρων.

Με σκληρούς και συνεχόμενους αγώνες σε όλα τα μέτωπα, το βυζαντινό κράτος κατόρθωσε

να περιορίσει τους εχθρούς του και να ανακτήσει σημαντικό

μέρος της εδαφικής του κυριαρχίας. Στο τέλος της

χρονικής αυτής περιόδου, στα 1025, που σημαδεύτηκε από το

θάνατο μιας από τις σημαντικότερες και

επιβλητικότερες φυσιογνωμίες της εποχής, του Βασιλείου Β' (976-1025), η αυτοκρατορία

κατόρθωσε να ανακτήσει από τους 'Aραβες την υπόλοιπη

Μικρά Ασία, τη βόρεια Συρία και βόρειο Μεσοποταμία, τη

δυτική Αρμενία και τη Γεωργία.

Στο βόρειο σύνορο επίσης, το Βυζάντιο υποτάσσοντας τους βουλγάρους γείτονές του, επέκτεινε την κυριαρχία του μέχρι το Δούναβη. Παράλληλα με το ιεραποστολικό έργο και την εξάπλωση

του Χριστιανισμού σε Σλάβους, Βούλγαρους, Ούγγρους και Ρώσους, αυξήθηκε η πολιτική επιρροή της αυτοκρατορίας στους βόρειους γείτονές της, ενώ συγχρόνως διαδόθηκε ο βυζαντινός

πολιτισμός στις περιοχές αυτές.

Τέλος, στο πλαίσιο της εξωτερικής πολιτικής με τη Δύση, το Βυζάντιο προσπάθησε να διατηρήσει και να

επεκτείνει τις κτήσεις του στη νότια Ιταλία και Σικελία και εναντιώθηκε στην ίδρυση της νέας γερμανικής

"ρωμαϊκής" αυτοκρατορίας.

Φράγκος ιππέας της περιόδου των Καπετιδών βασιλέων της Γαλλίας.

ΟΙ ΕΞΩΤΕΡΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΕ ΤΟΥΣ ΒΟΥΛΓΑΡΟΥΣ

Οι σχέσεις του βουλγαρικού κράτους με το Βυζάντιο, στα χρόνια του βασιλιά Βογόριδος (852-889), υπήρξαν ιδιαίτερα φιλικές, αφότου μάλιστα ο ίδιος ο βούλγαρος ηγέτης βαπτίστηκε

χριστιανός και ξεκίνησε ο εκχριστιανισμός του γειτονικού λαού. Η κατάσταση άλλαξε, όταν στα 893 ανέβηκε στο θρόνο ο γιος του Συμεών. Η βασιλεία του

υπήρξε περίοδος ακμής του βουλγαρικού κράτους και σκληρής αντιπαράθεσης με το Βυζάντιο. Ο Συμεών έζησε και μορφώθηκε στην Κωνσταντινούπολη. Εκεί γνώρισε τη ζωή και το τυπικό της αυτοκρατορικής αυλής, την οργάνωση και δύναμη του βυζαντινού κράτους και έβαλε στόχο της

πολιτικής του δράσης την ίδρυση μιας νέας αυτοκρατορίας που θα αντικαθιστούσε την βυζαντινή.

Λόγοι οικονομικοί έδωσαν την αφορμή για την έναρξη των εχθροπραξιών, η πρώτη φάση των οποίων έληξε στα 904 με συνθήκη ανάμεσα στα δύο μέρη. Για λίγα χρόνια επικράτησε ειρήνη στη Βαλκανική χερσόνησο, η ασταθής όμως πολιτική κατάσταση στα πρώτα χρόνια της βασιλείας του Κωνσταντίνου Ζ' Πορφυρογέννητου (913-959) έδωσε στο Συμεών το έναυσμα για νέες επιθέσεις.

Εικόνες από το κάστρο του Τυρνόβου, πρωτεύουσας του πρώιμου βουλγαρικού κράτους.

Στα 913 έφτασε μαζί με τα στρατεύματά Στα 913 έφτασε μαζί με τα στρατεύματά του μπροστά από την Κωνσταντινούπολη, του μπροστά από την Κωνσταντινούπολη, όπου κατανοώντας πως η κατάληψη της όπου κατανοώντας πως η κατάληψη της

πιο ισχυρής πόλης του μεσαιωνικού πιο ισχυρής πόλης του μεσαιωνικού κόσμου ήταν αδύνατη, προσπάθησε να κόσμου ήταν αδύνατη, προσπάθησε να έρθει σε συνεννόηση με τον εκπρόσωπο έρθει σε συνεννόηση με τον εκπρόσωπο

του νεαρού αυτοκράτορα, πατριάρχη του νεαρού αυτοκράτορα, πατριάρχη Νικόλαο Μυστικό, χωρίς όμως κάποιο Νικόλαο Μυστικό, χωρίς όμως κάποιο

αποτέλεσμα. αποτέλεσμα. Την επόμενη χρονιά ξεκίνησε επιδρομές Την επόμενη χρονιά ξεκίνησε επιδρομές

στις περιοχές της Θράκης, της στις περιοχές της Θράκης, της Θεσσαλονίκης και του Δυρραχίου, και το Θεσσαλονίκης και του Δυρραχίου, και το

917, με τη νίκη του εναντίον των 917, με τη νίκη του εναντίον των βυζαντινών στην Αγχίαλο, του ανοίχθηκε ο βυζαντινών στην Αγχίαλο, του ανοίχθηκε ο δρόμος προς τη νότια Ελλάδα και έφθασε δρόμος προς τη νότια Ελλάδα και έφθασε

μέχρι τον Κορινθιακό κόλπο. μέχρι τον Κορινθιακό κόλπο. Τον πρώτο ισχυρό αντίπαλο βρήκε ο Τον πρώτο ισχυρό αντίπαλο βρήκε ο

Συμεών στο πρόσωπο του Ρωμανού Α΄ Συμεών στο πρόσωπο του Ρωμανού Α΄ Λεκαπηνού (920-944). Οι δύο ηγέτες Λεκαπηνού (920-944). Οι δύο ηγέτες

συναντήθηκαν στα 924 στην συναντήθηκαν στα 924 στην Κωνσταντινούπολη και η αντιμαχία Κωνσταντινούπολη και η αντιμαχία

λύθηκε προσωρινά ενώ το οριστικό τέλος λύθηκε προσωρινά ενώ το οριστικό τέλος αυτής της φάσης βυζαντινοβουλγαρικής αυτής της φάσης βυζαντινοβουλγαρικής

διαμάχης έγραψε ο ξαφνικός θάνατος του διαμάχης έγραψε ο ξαφνικός θάνατος του Συμεών δύο χρόνια αργότερα.Συμεών δύο χρόνια αργότερα.

Ο διάδοχός του Πέτρος (927-969) έκλεισε συνθήκη ειρήνης με το

Βυζάντιο και το βουλγαρικό κράτος πέρασε έτσι στη σφαίρα της πολιτικής και πολιτιστικής

επιρροής της βυζαντινής αυτοκρατορίας.

Βούλγαροι ιππείς του 10ου αι. Ο οπλισμός τους είναι κοινός με των άλλων συγγενικών λαών

όπως οι Κουμάνοι και οι Ούγγροι της Αν. Ευρώπης.

Νέα περίοδος βυζαντινοβουλγαρικών διαμαχών ξεκίνησε με αφορμή την άρνηση της ετήσιας καταβολής δώρων προς το γειτονικό κράτος από το Νικηφόρο Β΄ Φωκά (963-969). Ο βυζαντινός

αυτοκράτορας κάλεσε τότε εναντίον τους το ρώσο ηγεμόνα Σβιατοσλάβο. Η ρωσική παρουσία στα Βαλκάνια δημιούργησε όμως νέα προβλήματα στην αυτοκρατορία, τα

οποία επρόκειτο να λύσει ο Ιωάννης Α΄ Τζιμισκής (969-976). Το 971, με εκστρατεία που οδήγησε ο ίδιος, κατόρθωσε να απομακρύνει το ρώσο αντίπαλό του από την περιοχή. Τα εδάφη του

βουλγαρικού κράτους προσαρτήθηκαν στη συνέχεια στην αυτοκρατορία και ενσωματώθηκαν στο διοικητικό σύστημα των θεμάτων.

.

Η άλωση της Πρεσθλάβας, προσωρινής πρωτεύουσας της ρωσικής «ηγεμονίας» στη Βουλγαρία.

Λίγο αργότερα, νέα εξέγερση ξέσπασε από τους τέσσερις γιους

του βουλγάρου κόμητος Νικολάου, που έμεινε γνωστή ως

το κίνημα των Κομητόπουλων και είχε σαν αποτέλεσμα την ανασύνταξη του βουλγαρικού κράτους με κέντρο την Αχρίδα από τον νεότερο από αυτούς, το

Σαμουήλ. Συνεχίζοντας τον πόλεμο εναντίον του βυζαντινού κράτους, ο Σαμουήλ κινήθηκε το 995εναντίον της Θεσσαλονίκης,

ενώ δύο χρόνια αργότερα εκστράτευσε εναντίον της νότιας Ελλάδας και έφθασε μέχρι την Πελοπόννησο λεηλατώντας και

καταστρέφοντας.

Στις αρχές του 11ου αιώνα το βυζαντινό κράτος, μετά από σκληρούς αγώνες, έχει

ανακτήσει εδάφη στο ανατολικό αλλά και στο βόρειο σύνορο της αυτοκρατορίας. Στην

εικόνα, καταδίωξη Βούλγαρων από το βυζαντινό στρατό.

Μικρογραφία από το Χρονικό του Ιωάννη Σκυλίτζη, τέλη 12ου-αρχές 13ου αιώνα.

Την ίδια χρονιά, ο βυζαντινός στρατός, με επικεφαλής το Νικηφόρο Ουρανό, πέτυχε την πρώτη αποφασιστική νίκη κοντά στο Σπερχειό ποταμό και ο ίδιος ο Σαμουήλ,

βαριά τραυματισμένος, μόλις που κατόρθωσε να σωθεί, μάχη που

απεικονίζεται στο χειρόγραφο του Σκυλίτζη. Στα επόμενα χρόνια, ο

αυτοκράτορας Βασίλειος Β΄ (976-1025) με συστηματικούς και ασταμάτητους

αγώνες κατάφερε να περιορίσει το Σαμουήλ στις δυτικές περιοχές του

βουλγαρικού κράτους, και στα 1014 στο Κλειδί ο στρατός του βουλγάρου ηγέτη

ηττήθηκε ολοκληρωτικά. Σύμφωνα με τις πηγές, συνελήφθησαν 15.000 βούλγαροι στρατιώτες, των οποίων ο Βασίλειος Β'

διέταξε την τύφλωση, ενώ ο Σαμουήλ, μην αντέχοντας το θλιβερό θέαμα των

τυφλωμένων στρατιωτών του, πέθανε μερικούς μήνες αργότερα. Τέσσερα

χρόνια αργότερα, το βουλγαρικό κράτος χωρίστηκε σε δυο θέματα, καταργήθηκε το βουλγαρικό πατριαρχείο και τη θέση του πήρε η αυτοκέφαλη αρχιεπισκοπή

Αχρίδας.

Μετά από 44 χρόνια σκληρών και ανελέητων πολεμικών συγκρούσεων, η βουλγαρική υποταγή είχε συντελεστεί και ο Βασίλειος ξεκίνησε θριαμβευτική περιοδεία στις κεντρικές και νότιες

περιοχές του κράτους του, η οποία κορυφώθηκε με την επίσκεψή του στην Αθήνα, στο ναό της Θεοτόκου στον Παρθενώνα (1018)

Η υποταγή των Βουλγάρων στον αυτοκράτορα Βασίλειο Β’.

ΟΙ ΕΞΩΤΕΡΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΕ ΤΟΥΣ ΑΡΑΒΕΣ

O ιδρυτής της Μακεδονικής δυναστείας, Βασίλειος Α' (867-886), κατόρθωσε με πολλές νικηφόρες εκστρατείες στην περιοχή του Ευφράτη ποταμού και στον Ταύρο να απωθήσει τους

'Aραβες από τα ανατολικά σύνορα του κράτους και να ανακτήσει τον έλεγχο των εμπορικών δρόμων της Ανατολής. Ληστρικές επιδρομές αράβων πειρατών, των γνωστών από τις βυζαντινές

πηγές Σαρακηνών, που εξορμούσαν από την Κρήτη, την Αίγυπτο και την υπόλοιπη Αφρική, καταδυνάστευαν και τις παράλιες και νησιωτικές περιοχές του Βυζαντίου.

Η μεγαλύτερη αυτών των επιχειρήσεων υπήρξε η πολιορκία της Θεσσαλονίκης, στα 904, με αρχηγό το Λέοντα Τριπολίτη, κατά την οποία η πόλη λεηλατήθηκε άγρια και πολλοί κάτοικοί

της φονεύθηκαν ή πουλήθηκαν σκλάβοι. Είναι μάλλον περιττό να αναφερθεί κανείς στις δυσμενείς επιπτώσεις που είχαν οι επιδρομές αυτές στον αστικό βίο και στην οικονομία των

περιοχών που πλήττονταν.

Αραβοβυζαντινή σύγκρουση σε θάλασσα και στεριά.

Σημαντικότεροι ήταν οι αγώνες που διεξήγαγε ο Ρωμανός Α' Λεκαπηνός (920-944) εναντίον των Αράβων τόσο στην Ανατολή όσο και στο χώρο του Αιγαίου. Σταθμοί των εκστρατειών του

υπήρξαν η κατάληψη της Μελιτηνής στα 934, από τον ικανότατο στρατηγό του Ιωάννη Κουρκούα, και της Έδεσσας στα 944, από την οποία πήρε και μετέφερε στην Κωνσταντινούπολη

το 'Aγιο Μανδήλιο. Η σημασία αυτών των κατακτήσεων έγκειται όχι μόνο στην εδαφική επέκταση της αυτοκρατορίας αλλά και στην αποκατάσταση της ασφάλειας για τους αγροτικούς

πληθυσμούς της Μικράς Ασίας, που υπέφεραν από τις συνεχείς επιδρομές. Παράλληλα, ενισχύθηκε η άμυνα των συνοριακών αυτών περιοχών από τους ονομαζόμενους "ακρίτες", που

αναφέρονται στις βυζαντινές στρατιωτικές πραγματείες του 10ου και 11ου αιώνα.

Κατά της διάρκεια της βασιλείας του Ρωμανού Α' Λεκαπηνού (920-944) οι Βυζαντινοί πέτυχαν σημαντικές νίκες κατά των Αράβων, μεταξύ

αυτών την κατάληψη της 'Εδεσσας (943), από όπου μεταφέρθηκε το 'Aγιο Μανδήλιο στην

Κωνσταντινούπολη. Στην εικόνα δεξιά, ο βασιλιάς 'Aβγαρος κρατά το 'Aγιο Μανδήλιο (Λεπτομέρεια

τριπτύχου του 10ου αιώνα), ενώ στην εικόνα αριστερά ο θεματικός στρατός καταλαμβάνει την

Μελιτήνη (Χειρόγραφο Σκυλίτζη).

Οι αραβοβυζαντινοί αγώνες συνεχίστηκαν και στα χρόνια του επόμενου αυτοκράτορα,

Κωνσταντίνου Ζ' Πορφυρογέννητου (913-959). Μετά από κάποιες επιτυχίες των

Βυζαντινών στη Συρία και την Αρμενία το 947-8, ακολούθησε η αποτυχημένη

προσπάθεια ανακατάληψης της Κρήτης. Οι πολεμικές επιχειρήσεις συνεχίστηκαν τα

επόμενα χρόνια με αμφίρροπα αποτελέσματα.

Οι αυτοκράτορες συχνά παραλληλίζονταν με τους ηγέτες της Παλαιάς Διαθήκης στους πολεμικούς

τους αγώνες.

Αριστερά: Η εκστρατεία του Ιησού του Ναυή εναντίον της "χώρας των υιών Γαι". Λεπτομέρεια μικρογραφίας από το Ειλητό του Ιησού του Ναυή.

10ος αιώνας.

Πάνω: Ο Ιησούς του Ναυί σε τοιχογραφία της ίδιας εποχής στο μοναστήρι του οσίου Λουκά

Βοιωτίας.

Στον τομέα της εξωτερικής πολιτικής, η περίοδος της

διακυβέρνησης του Ρωμανού Β' (959-963) έχει να επιδείξει μεγάλες

επιτυχίες εναντίον των Αράβων. Σημαντικός σταθμός υπήρξε η

ανακατάληψη της Κρήτης στα 961. Μετά από σκληρή και πολύμηνη

πολιορκία του λιμανιού του Χάνδακα, του σημερινού

Ηρακλείου, αυτοκρατορικά στρατεύματα που περιελάμβαναν Κατάφρακτους ιππείς, Έλληνες, Βούλγαρους, Αρμένιους και την

φρουρά των Βαράγγων, με επικεφαλής τον ανίκητο στρατηγό Νικηφόρο Φωκά, κατόρθωσαν να

καταλάβουν το στρατηγικής σημασίας νησί της Μεσογείου, που βρισκόταν σχεδόν 130 χρόνια υπό

αραβική κυριαρχία. Το γεγονός αποτελεί τη

σημαντικότερη επιτυχία της αυτοκρατορίας κατά των Αράβων

τον 10ο αι.

Το γεγονός στάθηκε αφετηρία για μια επιτυχημένη εξόρμηση των Βυζαντινών στην Ανατολή, Το γεγονός στάθηκε αφετηρία για μια επιτυχημένη εξόρμηση των Βυζαντινών στην Ανατολή, κατά την οποία σημείωσαν μεγάλες νίκες και ανάκτησαν σημαντικές πόλεις. Εμπνευστής τους ο κατά την οποία σημείωσαν μεγάλες νίκες και ανάκτησαν σημαντικές πόλεις. Εμπνευστής τους ο νικητής της Κρήτης και αυτοκράτορας από το 963, Νικηφόρος Β΄ Φωκάς (963-969), που με μια νικητής της Κρήτης και αυτοκράτορας από το 963, Νικηφόρος Β΄ Φωκάς (963-969), που με μια σειρά σημαντικές εκστρατείες ανακατέλαβε την Ταρσό της Κιλικίας, την Κύπρο (965) και την σειρά σημαντικές εκστρατείες ανακατέλαβε την Ταρσό της Κιλικίας, την Κύπρο (965) και την

Αντιόχεια (969) και υποχρέωσε τους 'Aραβες να αναδιπλωθούν προς τα ανατολικά. Αντιόχεια (969) και υποχρέωσε τους 'Aραβες να αναδιπλωθούν προς τα ανατολικά. Ο διάδοχος και ανιψιός του Ιωάννης Α΄ Τζιμισκής (969-976), ισάξιος στρατιωτικός ηγέτης με το Ο διάδοχος και ανιψιός του Ιωάννης Α΄ Τζιμισκής (969-976), ισάξιος στρατιωτικός ηγέτης με το

θείο του, ανέκτησε σημαντικό μέρος της Συρίας και της Παλαιστίνης και θα έμπαινε νικητής θείο του, ανέκτησε σημαντικό μέρος της Συρίας και της Παλαιστίνης και θα έμπαινε νικητής στην Άγια Πόλη, τα Ιεροσόλυμα, αν δεν τον σταματούσε ο θάνατος στις 10 Ιανουαρίου του 976.στην Άγια Πόλη, τα Ιεροσόλυμα, αν δεν τον σταματούσε ο θάνατος στις 10 Ιανουαρίου του 976.

Ο θρίαμβος του Νικηφόρου Φωκά με την επιστροφή του από την Κρήτη.

Στα χρόνια του Βασιλείου Β' (976-1025), η συνέχιση της εδαφικής προέκτασης προς τα νότια αποδείχτηκε αδύνατη, εξαιτίας και των πολέμων εναντίον των Βουλγάρων στο βόρειο σύνορο της

αυτοκρατορίας. Από την άλλη μεριά όμως, ο Βασίλειος κατόρθωσε να επεκτείνει το βόρειο μικρασιατικό σύνορο της αυτοκρατορίας στις περιοχές της Ιβηρίας και της Μεγάλης Αρμενίας,

φτάνοντας μέχρι τα νότια της Κασπίας θάλασσας.

ΟΙ ΕΞΩΤΕΡΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΕ ΤΟΥΣ ΔΥΤΙΚΟΥΣ

Στα 951, ο γερμανός αυτοκράτορας Όθωνας Α' ανακηρύχθηκε βασιλιάς της Ιταλίας. Η εμφάνιση μιας νέας, μεγάλης δύναμης στην Ιταλική χερσόνησο ήταν φυσικό να προξενήσει ανησυχία στην

Κωνσταντινούπολη. Το πρόβλημα απέκτησε μεγαλύτερες διαστάσεις, όταν ο ίδιος γερμανός ηγέτης στέφθηκε στα 962 από τον Πάπα αυτοκράτορας των Ρωμαίων, καθώς η πράξη αυτή έθετε

σε αμφισβήτηση τη βάση της πολιτικής θεωρίας των βυζαντινών, σύμφωνα με την οποία το βυζαντινό κράτος αποτελούσε το μόνο νόμιμο διάδοχο της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.

Ο Μέγας Αλέξανδρος σε χειρόγραφο της εποχής της

λεγόμενης Μακεδονικής Αναγέννησης των τεχνών. Οι

Έλληνες της μεσαιωνικής περιόδου, ιδιαίτερα από τους

χρόνους των ενδόξων μακεδόνων αυτοκρατόρων (9ος αι. και εξής)

τόνιζαν με υπερηφάνεια την καταγωγή τους από τους

αρχαίους Έλληνες, κάτι που αναγνώριζαν και οι δυτικοευρωπαίοι.

Λίγα χρόνια αργότερα, το 964/5, ο Νικηφόρος Β΄ Φωκάς πραγματοποίησε υπερπόντια εκστρατεία εναντίον των

Αράβων της Σικελίας, που κατέληξε σε ήττα των βυζαντινών στρατευμάτων.

Στόχος δεν ήταν μόνο η σταθεροποίηση των βυζαντινών κτήσεων της νότιας

Ιταλίας αλλά και η αύξηση του κύρους του Βυζαντίου απέναντι στη γερμανική

αυτοκρατορία. Η βυζαντινή αποτυχία είχε σαν αποτέλεσμα το πολιτικό παιχνίδι να

συνεχιστεί με διπλωματικά μέσα. Πρεσβείες και από τις δύο πλευρές -

ανάμεσα στις οποίες ήταν και αυτή του επισκόπου Κρεμώνης Λιουτπράνδου, ο

οποίος μας άφησε μια λεπτομερή περιγραφή της τρίμηνης παραμονής του στην Κωνσταντινούπολη-δεν έφεραν τα

αναμενόμενα αποτελέσματα και η γερμανική πλευρά προχώρησε σε

επιδρομές στη βυζαντινή νότια Ιταλία

Η διευθέτηση των σχέσεων ανάμεσα στα δύο κράτη πραγματοποιήθηκε στα χρόνια του Ιωάννη Α΄

Τζιμισκή (969-976) και επισφραγίστηκε με το

γάμο του γερμανού αυτοκράτορα Όθωνα Β' με την ανιψιά του βυζαντινού αυτοκράτορα Θεοφανώ. Η άφιξη της βυζαντινής

πριγκίπισσας στη γερμανική αυλή επέδρασε στην πολιτιστική ζωή και

στο αυλικό τυπικό του δυτικού κράτους,

επίδραση που εντάθηκε μετά το θάνατο του Όθωνα Β', όταν η

Θεοφανώ, ως κηδεμόνας του ανήλικου γιου της, παρέμεινε μόνη στην

κορυφή του γερμανικού βασιλείου.

Χάρτης της Ευρώπης στα τέλη του 10ου αι. Στα

Βαλκάνια οι Βούλγαροι δεν έχουν

ακόμη υποταχτεί,

ενώ στη Δύση

αναδύεται η ισχυρή Αγία

Ρωμαϊκή Αυτοκρατο

ρία του Γερμανικού

Έθνους.

ΟΙ ΕΞΩΤΕΡΙΚΕΣ ΣΧΕΣΕΙΣ ΜΕ ΤΟΥΣ ΟΥΓΓΡΟΥΣ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΡΩΣ

Οι δύο παραπάνω λαοί της κεντρικής και

ανατολικής Ευρώπης εξετάζονται εδώ, καθώς στη διάρκεια αυτής της περιόδου εκχριστιανίστηκαν και οι σχέσεις τους με το Βυζάντιο, πέρα από το

πολιτικό και οικονομικό επίπεδο, έγιναν στενότερες και σε θέματα που αφορούσαν τον πολιτισμό και

την πνευματική τους ανάπτυξη. Οι Ούγγροι εμφανίστηκαν στο προσκήνιο της

ιστορίας μόλις τον 9ο αιώνα, όταν πιεζόμενοι από άλλους λαούς προχώρησαν από την περιοχή του Καυκάσου δυτικότερα και εγκαταστάθηκαν στην περιοχή ανάμεσα στους ποταμούς Δούναβη και

Τίσσο, όπου κατοικούν μέχρι σήμερα. Οι σχέσεις τους με το βυζαντινό κράτος υπήρξαν φιλικές,

ωστόσο δεν έλειψαν από μέρους τους επιδρομές εναντίον της αυτοκρατορίας. Γύρω στα 948, δύο

ούγγροι αρχηγοί, ο Bulscu και ο Gyula, ήρθαν στην Κωνσταντινούπολη και ασπάστηκαν το

Χριστιανισμό. Το γεγονός αυτό θεωρήθηκε σημαντική διπλωματική νίκη για το Βυζάντιο,

καθώς αποτέλεσε την αρχή για τη διείσδυση του βυζαντινού πολιτισμού στο γειτονικό λαό και τη

σύσφιξη των σχέσεων με την αυτοκρατορία.

Παράσταση του Χριστού σε ψηφιδωτό από τον ναό της Αγ. Σοφίας του

Κιέβου, 11ος αι. Ο εκχριστιανισμός των σλάβων της ανατολικής Ευρώπης ωφέλησε τους λαούς αυτούς και τους έθεσε υπό την πνευματική και ενίοτε

πολιτική επίδραση της Κωνσταντινούπολης.

Με τον ίδιο διπλωματικό τρόπο προσέγγισε το βυζαντινό κράτος και τους Ρως, το βόρειο λαό που κατοικούσε στην περιοχή της Βαλτικής ως τον ποταμό Δνείπερο και αποτελούσε το ρωσικό κράτος του

Κιέβου. Τα πρώτα βήματα του εκχριστιανισμού τους έγιναν την περίοδο του πατριάρχη Φωτίου. Στη συνέχεια,

το 957, η ήδη χριστιανή μητέρα του ρώσου ηγεμόνα Σβιατοσλάβου, Όλγα, επισκέφθηκε την Κωνσταντινούπολη, γεγονός που αποτέλεσε την αρχή για την εξάπλωση του Χριστιανισμού στο γειτονικό λαό. Οι σχέσεις ανάμεσα στα δύο κράτη έγιναν στενότερες, όταν οι Ρως προσέφεραν

στρατιωτική βοήθεια στο Βασίλειο Β' (976-1025) για την καταστολή της επανάστασης του Βάρδα Φωκά (987-989) και, σε αντάλλαγμα, ο Βασίλειος έδωσε την αδερφή του 'Aννα ως σύζυγο στο ρώσο πρίγκιπα Βλαδίμηρο (980-1015). Η πράξη αυτή είχε μεγάλη σημασία, καθώς ήταν η πρώτη φορά που

μία πορφυρογέννητη νυμφευόταν έναν ξένο ηγέτη και, για το λόγο αυτό, ο Βλαδίμηρος δεσμεύτηκε να ασπαστεί το Χριστιανισμό και να εκχριστιανίσει τους υπηκόους του.

Φιλικές σχέσεις συνέδεαν το βυζαντινό κράτος με αυτό των Ρως κάποιες ναυτικές επιθέσεις των τελευταίων στην Βασιλεύουσα κατά τον 10ο αι (εικόνα δεξιά). Η

επίσκεψη στην Κωνσταντινούπολη της Όλγας, μητέρας του Ρώσου ηγεμόνα Σβιατοσλάβου, υπήρξε καθοριστική για τη συμμαχία με τους μακεδόνες και τον

εκχριστιανισμό τους. Μικρογραφίες από το Χρονικό Ιωάννη Σκυλίτζη, τέλη 12ου-αρχές 13ου αι.

ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Η περίοδος από το 1025-1081 χαρακτηρίζεται ως κρίσιμη για τη βυζαντινή αυτοκρατορία. Οι αυτοκράτορες που ανέβηκαν στο διάστημα αυτό στο θρόνο δε φάνηκαν αντάξιοι συνεχιστές του Βασιλείου Β' (976-1025). 'Aλλοτε δε διέθεταν τα απαραίτητα προσόντα και άλλοτε δεν είχαν τα

στοιχεία εκείνα της ηθικής, που μπορούσαν να τους αναδείξουν σε χαρισματικούς ηγέτες, απαραίτητους για την παντοδύναμη στις αρχές του 11ου αιώνα βυζαντινή αυτοκρατορία. Η

οικονομική και κοινωνική κρίση που κλιμακώθηκε συντέλεσε στη σταδιακή αλλαγή της στρατιωτικής και κοινωνικής οργάνωσης του κράτους και αποτέλεσε την αρχή της παρακμής.

ΔΕΥΤΕΡΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΗΣ ΔΥΝΑΣΤΕΙΑΣ (1025 - 1081)

Κιβώτιο διακοσμημένο με ελεφαντόδοντο στο μοναστήρι Κλυνύ της Γαλλίας (9ος – 10 ος αι.).

Το 1025, το κράτος ξεκίνησε με σύνορα εξασφαλισμένα και αρκετά εκτεταμένα, μετά τους μακροχρόνιους αγώνες των προηγούμενων ετών. Στο πέρασμα ωστόσο του 11ου αιώνα η αυτοκρατορία εξασθένησε και οι επιδρομές αυξήθηκαν. Oι εξωτερικοί εχθροί του κράτους

εμφανίστηκαν σε όλα τα μέτωπα, τόσο στο βόρειο και το ανατολικό σύνορο όσο και στην Ιταλία. Δύο από τα κορυφαία γεγονότα για την ευρωπαϊκή και βυζαντινή ιστορία που συνέβησαν τον 11ο αιώνα

ήταν το Σχίσμα ανάμεσα στην Ρωμαϊκή και Ανατολική Εκκλησία το 1054, και η ήττα των Βυζαντινών στη μάχη του Μαντζικέρτ το 1071. Και τα δύο γεγονότα ήταν καθοριστικής σημασίας

για την πορεία του βυζαντινού κράτους.

H ευημερία και η παντοδυναμία του βυζαντινού κράτους κατά τη βασιλεία της μακεδονικής

δυναστείας μετατράπηκε σταδιακά σε περίοδο κρίσης. Κύρια αιτία στάθηκε η έλλειψη ισχυρής

προσωπικότητας στον αυτοκρατορικό θρόνο. 'Aνδρες ανίσχυροι, ανίκανοι, συχνά

εξαρτημένοι από τις γυναίκες τους ή κάποιον ευνούχο του παλατιού, του οποίου μοναδικός σκοπός ήταν το προσωπικό όφελος, διοίκησαν το μεγαλύτερο χρονικό διάστημα το κράτος. Παράλληλα, βαθιά ηθική κρίση άρχισε να

μαστίζει τον πνευματικό κόσμο, γεγονός που αποκτά εξέχουσα σημασία στο μέτρο που

πνευματικοί άνθρωποι χειρίζονταν τις κρατικές υποθέσεις. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της

εποχής αποτελεί ο Mιχαήλ Ψελλός.

Στην περίοδο αυτή η Ρωμανία αντιμετώπισε ένα τεράστιο πρόβλημα, καθώς μια έντονη διαμάχη για την πολιτική εξουσία ξέσπασε

ανάμεσα στους γραφειοκράτες και τους στρατηγούς (στην ουσία

ανάμεσα στην Κωνσταντινούπολη και την

επαρχία), που στάθηκε καθοριστική για τη διαδοχή

στο θρόνο αλλά και όλες τις εσωτερικές και

εξωτερικές εξελίξεις, φθείροντας ανεπανόρθωτα

το κράτος.

Επίλεκτος κατάφρακτος ιππέας του στρατού του Νικηφόρου Φωκά (10ος

αι.).

Οι κατακτήσεις του Bασιλείου B' (976-1025) είχαν δημιουργήσει αναμφισβήτητα ένα

γενικό συναίσθημα υπεροχής απέναντι στους εχθρούς του κράτους. Έτσι οι Βυζαντινοί,

που είχαν κουραστεί από τις αλλεπάλληλες στρατιωτικές επιχειρήσεις, θεωρώντας ότι τα σύνορα ήταν πλέον ασφαλή, αλλά και λόγω της διαμάχης πολιτικών και στρατιωτικών, πίστεψαν ότι δεν ήταν πλέον απαραίτητη

μεγάλη στρατιωτική δύναμη και άρχισαν να καταργούν σιγά σιγά το θεσμό των αγροτών-

στρατιωτών και να μειώνουν τα στρατεύματα, αντικαθιστώντας τα με μισθοφόρους. Το αποτέλεσμα ήταν να

παραμεληθεί ο στρατός και το κράτος να βρεθεί εξαρτημένο από μισθοφορικά

σώματα. Οι μισθοφόροι είχαν επαγγελματική πείρα, μετακινούνταν εύκολα, ήταν

ανεξάρτητοι από την εσωτερική πολιτική του κράτους, αλλά ταυτόχρονα στοίχιζαν ακριβά

και δεν ήταν πάντα αξιόπιστοι. Συχνά γίνονταν αδίστακτοι, λεηλατούσαν και

ερήμωναν τις περιοχές τις οποίες πληρώνονταν για να υπερασπιστούν.

Αρκετές φορές μάλιστα πήραν το μέρος των Τούρκων, ιδιαίτερα μετά τα μέσα του 11ου

αιώνα.

Την περίοδο από το 1025-1081, η αυτοκρατορία αντιμετώπισε τα

μεγαλύτερα προβλήματα στα ανατολικά σύνορά της. Τον 11ο αιώνα εμφανίστηκαν οι Ογούζοι, τουρκική

φυλή, που έμειναν γνωστοί ως Σελτζούκοι από το όνομα του γενάρχη

τους Σελτζούκ. Ήταν νομάδες κτηνοτρόφοι που βρίσκονταν στα ανατολικά της Κασπίας όπου και

εξισλαμίστηκαν. Το 1055 ο ηγέτης των Σελτζούκων κυρίευσε τη Βαγδάτη και

πήρε από το χαλίφη τον τίτλο του Σουλτάνου. Aπό το 1045/6 οι

Βυζαντινοί άρχισαν να αντιμετωπίζουν τις επιδρομές τους. Οι Τούρκοι ήταν

καλοί πολεμιστές και εκμεταλλευόμενοι το γεγονός της

εξασθένισης της άμυνας του Βυζαντίου σημείωσαν πολλές

επιτυχίες. Οι επιδρομές εντάθηκαν με το σουλτάνο Αλπ Αρσλάν (1063-1072)

και κατέληξαν στη μάχη του Μαντζικέρτ το 1071, που σήμανε την

αρχή της ίδρυσης του ισχυρού κράτους των Σελτζούκων.

Το βυζαντινό κράτος αντιμετώπισε όμως πολλούς εχθρούς και επαναστάσεις και στα βόρεια σύνορά του. Η οριστική κατάκτηση της Βουλγαρίας έφερε το Βυζάντιο αντιμέτωπο με τους

Ούζους, τους Κουμάνους και τους Πετσενέγκους. Οι Πετσενέγκοι, συχνά με την υποστήριξη και την ενίσχυση των Ούζων, άρχισαν να περνούν το Δούναβη και να αποτελούν κίνδυνο για τα

βυζαντινά σύνορα. Συχνά μάλιστα λεηλάτησαν περιοχές ακόμη και στο ελληνικό έδαφος. Ωστόσο, το βυζαντινό κράτος την περίοδο αυτή κατόρθωσε να διατηρήσει τα σύνορα του στον ποταμό Δούναβη, αντιμετωπίζοντας τα προβλήματα πότε με στρατιωτικά μέσα και πότε με τη

διπλωματία, ακόμη και με αυτοκρατορικά δώρα.

Αλλά και στην Κάτω Ιταλία και τη Σικελία η κατάσταση χειροτέρευσε. Oι Nορμανδοί, έχοντας ιδρύσει νέο βασίλειο στην Ιταλία, γίνονταν όλο και πιο επικίνδυνοι και η συμμαχία Ιταλών-

Βυζαντινών δεν κατόρθωσε να αναχαιτίσει τη δύναμή τους εξαιτίας του Σχίσματος το 1054. Το 1060 οι Νορμανδοί κατέλαβαν το μεγαλύτερο μέρος της νότιας Ιταλίας και περνώντας στη

Σικελία κατάφεραν μέσα σε μια δεκαετία, μέχρι το 1072, όχι μόνο να την κατακτήσουν ολόκληρη αλλά να έχουν βλέψεις και για την Κωνσταντινούπολη.

Την περίοδο 1025-1081 η κατάσταση για το βυζαντινό κράτος είναι ιδιαίτερα δύσκολη,

καθώς έχει να αντιμετωπίσει απειλές τόσο στα ανατολικά και τα βόρεια όσο και στα δυτικά

σύνορά του.

Κάτω: Στην εικόνα, σύγκρουση Βυζαντινών-Αράβων στη Σικελία. Μικρογραφία από το

Χρονικό του Ιωάννη Σκυλίτζη, τέλη 12ου-αρχές 13ου αιώνα.

Δεξιά: Νορμανδός ιππότης του 11ου αι. σε σύγχρονη ιστορική αναπαράσταση μάχης.

Η μάχη του Μαντζικέρτ θεωρείται γεγονός εξαιρετικής σημασίας για την τύχη του Βυζαντίου. Σηματοδοτεί την

αρχή κατάρρευσης του βυζαντινού κράτους και για πολλούς ερευνητές αποτελεί το συμβατικό όριο ανάμεσα

στη Μεσοβυζαντινή και Υστεροβυζαντινή εποχή. Πρόκειται για την τελευταία στρατιωτική επιχείρηση του

Ρωμανού Δ' Διογένη (1067-1071). Η πορεία μέχρι το Mαντζικέρτ σημαδεύτηκε από σειρά συμβάντων που ερμηνεύτηκαν ως κακοί οιωνοί για την έκβαση της

εκστρατείας. Στις 26 Αυγούστου 1071 ο αυτοκράτορας, απορρίπτοντας συνθήκη ειρήνης από το σουλτάνο Αλπ

Αρσλάν (1063-1072), πήρε την απόφαση να αντιμετωπίσει τους Τούρκους. Πραγματοποιώντας μια

σύντομη νίκη, ο Ρωμανός αποφάσισε να επιστρέψει στο στρατόπεδο. Ωστόσο, ο Ανδρόνικος Δούκας διέδωσε την

ψεύτικη είδηση ότι ο αυτοκράτορας ηττήθηκε και απέσυρε τους άνδρες του. Διάφορες φήμες διαδόθηκαν

γρήγορα. Την αναστάτωση που προκλήθηκε αντιλήφθηκαν οι Τούρκοι και την εκμεταλλεύτηκαν.

Επιτέθηκαν, με αποτέλεσμα ο Ρωμανός να βρεθεί αιχμάλωτός τους και ο βυζαντινός στρατός να ηττηθεί.

Η φρουρά των Βαράγγων ήταν το μόνο αξιόμαχο σώμα που διέθετε ο Ρωμανός Διογένης στο Μαντζικέρτ. Μισό αιώνα μετά την εποποιία των Μακεδόνων

αυτοκρατόρων ο αυτοκρατορικός στρατός είχε ουσιαστικά αποσυντεθεί εξαιτίας της εγκληματικής πολιτικής των γραφειοκρατών του ιερού Παλατίου. Στην εικόνα ψηφιδωτό που απεικονίζει Σκανδιναβό πολεμιστή στην υπηρεσία του αυτοκράτορα.

Η ήττα στο Mαντζικέρτ σήμανε την κατάρρευση του διοικητικού συστήματος στις ανατολικές επαρχίες. Σειρά εσωτερικών διαμαχών των Βυζαντινών, οι οποίοι ζητούσαν ακόμη και τη βοήθεια των Τούρκων, σημάδεψαν την επόμενη δεκαετία (1071-1081). Είναι χαρακτηριστικό, και ενδεικτικό του βαθμού στον οποίο η περιοχή της Μικράς Ασίας είχε αρχίσει να κατακλύζεται από τους Τούρκους, το γεγονός ότι ο

μελλοντικός αυτοκράτορας Αλέξιος, επιστρέφοντας από την Αμάσεια στην Κωνσταντινούπολη το 1074, ταξίδεψε με πλοίο γιατί όλοι οι χερσαίοι δρόμοι ελέγχονταν από Τούρκους.

Η ήττα του Mαντζικέρτ δεν ήταν ένα γεγονός που ξάφνιασε. Ήταν το αποτέλεσμα των εσωτερικών και εξωτερικών εξελίξεων που είχαν διαρκέσει πάνω από μισό αιώνα μετά το θάνατο του Βασιλείου

Β' (976-1025). H Mικρά Aσία δεν κατέρρευσε αμέσως μετά το 1071. Ωστόσο η μάχη του Mαντζικέρτ σήμανε την αρχή του τέλους, την απαρχή της κατάληψης ενός από τα σημαντικότερα και πλουσιότερα τμήματα της αυτοκρατορίας, της Μικράς Ασίας, που σχεδόν ολοκληρώθηκε την

επόμενη δεκαετία και την ίδρυση ισχυρού κράτους από τους Σελτζούκους Τούρκους.

Η αυτοκρατορία συρρικνωμένη μετά την ήττα στο Μάντζικερτ και την επέλαση των τούρκων στη Μικρά Ασία

τα επόμενα χρόνια.

Σε λιγότερο από εξήντα χρόνια 14 αυτοκράτορες ανέβηκαν στο βυζαντινό θρόνο. Κανείς όμως δεν κατόρθωσε να διατηρήσει την παντοδυναμία του βυζαντινού κράτους στο επίπεδο που είχε πετύχει ο Βασίλειος Β' (976-1025). Η συχνή εναλλαγή τους στην εξουσία είναι ενδεικτική της

κατάστασης που επικράτησε στο εσωτερικό του κράτους. Ο συνδυασμός των έντονων διαμαχών για τη διαδοχή στο θρόνο και της έλλειψης ισχυρής προσωπικότητας όχι μόνο αποτέλεσε

ανασταλτικό παράγοντα κάθε θετικής εξέλιξης, αλλά οδήγησε την αυτοκρατορία σε τροχιά πτώσης και παρακμής. Το αρνητικό έργο και η πολυδάπανη ζωή των αυτοκρατόρων της περιόδου

σημάδεψαν τον 11ο αιώνα ως μια εξαιρετικά κρίσιμη εποχή στη βυζαντινή ιστορία.

Χαρακτηριστικό της περιόδου 1025-1081, αποτελεί η συχνή εναλλαγή αυτοκρατόρων στο βυζαντινό θρόνο. Στην εικόνα, το στέμμα του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Θ' Μονομάχου

(1042-1055).

O Kωνσταντίνος Η' είχε ανακηρυχθεί αυτοκράτορας από το 963. Ωστόσο, την εξουσία

ανέλαβε μετά το θάνατο του αδελφού του Bασιλείου Β' (976-1025). Του άρεσε το καλό

φαγητό, οι γυναίκες, τα ζάρια, το κυνήγι άγριων θηρίων, οι ιπποδρομίες ακόμα και η πάλη. Έτσι, συνέχισε την άσωτη ζωή του και μετά την άνοδό

του στο θρόνο. Ήταν άνθρωπος ικανός αλλά μοχθηρός και ασυγκίνητος μπροστά στις ανάγκες

του λαού.

Αριστερά: Κομμάτι ύφασμα από ρούχο του 11ου αι.

Κάτω: Ο Κωνσταντίνος Η' (1025-1028) ακολούθησε σκληρή εσωτερική πολιτική

και αδιαφόρησε για τις στρατιωτικές επιχειρήσεις του κράτους. Στην εικόνα

χρυσό νόμισμα (ιστάμενον) με την προτομή του Κωνσταντίνου Η'.

Σε ό,τι αφορά στην εσωτερική πολιτική του, σημαντικό και επαχθές μέτρο που εφάρμοσε ήταν η είσπραξη όλων των καθυστερημένων φόρων των πέντε τελευταίων χρόνων. Το μέτρο

έπληξε όχι μόνο τους φτωχούς αλλά και τους δυνατούς, που σύμφωνα με το θεσμό του αλληλέγγυου, υποχρεώθηκαν να πληρώσουν τους φόρους για τους άπορους γείτονές τους. Oι

αντιδράσεις ήταν αναπόφευκτες και ο νέος αυτοκράτορας αναζήτησε και τιμώρησε όλους εκείνους που θεωρούσε πιθανούς εχθρούς του και πιθανούς επαναστάτες. Είναι

χαρακτηριστικό ότι χωρίς να διαβαθμίζει τα αδικήματα, τους τιμωρούσε όλους με τύφλωση. Στα θύματά του συγκαταλέγονταν πολλές από τις σημαίνουσες προσωπικότητες της εποχής. Αντικατέστησε επίσης τους περισσότερους από τους ικανούς στρατιωτικούς και πολιτικούς

αξιωματούχους του Βασιλείου Β' με ανθρώπους από το περιβάλλον του.

Εφυαλωμένα πιάτα του 11ου αι.

Σε ό,τι αφορά στην εξωτερική πολιτική, ο Κωνσταντίνος δεν ενδιαφερόταν για τις

στρατιωτικές επιχειρήσεις. Προσπαθούσε να λύσει τα προβλήματα που

παρουσιάζονταν με τη διπλωματία. Μόνο σε όσα σημεία της αυτοκρατορίας συνέχισαν να υπηρετούν οι ικανοί αξιωματούχοι και στρατηγοί της

προηγούμενης περιόδου κατορθώθηκε να αντιμετωπιστούν οι εχθρικές επιθέσεις.

Σε ηλικία 73 ετών ο Κωνσταντίνος, όντας άρρωστος, όρισε για διάδοχό του έναν

πολιτικό αξιωματούχο, που, όπως φάνηκε, δεν ήταν ιδιαίτερα ικανός για τον

αυτοκρατορικό θρόνο. Πρόκειται για τον έπαρχο της πόλης, Ρωμανό Αργυρό, που, ενώ ήταν ήδη παντρεμένος, υποχρεώθηκε να χωρίσει και να παντρευτεί μία από τις

τρεις κόρες του αυτοκράτορα, την 52άχρονη Zωή.

Ο Ρωμανός Γ' Αργυρός ή Αργυροπώλης (1028-1034) ήταν μορφωμένος, γοητευτικός και με ευγενικούς τρόπους αλλά χαρακτηριζόταν από χαμηλές ηθικές αρχές και ματαιοδοξία. Ο τρόπος

ζωής του ήταν εξαιρετικά πολυδάπανος και τα σχέδιά του για την ανέγερση νέων κτισμάτων μεγαλεπήβολα.

Ελεφαντοστέινο τρίπτυχο με παράσταση Αποστόλων. 10ος αι.

Κατά την άσκηση της εσωτερικής πολιτικής του, ο Ρωμανός διέταξε την είσπραξη παλιών φόρων από τους απογόνους των οφειλετών και κατήργησε το αλληλέγγυο, μέτρο που είχε πάρει ο

Bασίλειος B' (976-1025) υπέρ των φτωχών κοινωνικών στρωμάτων. Η κατάργηση του μέτρου θεωρείται επιτυχία των πλουσίων, στην οποία βοήθησε η διακυβέρνηση ενός ανίσχυρου

αυτοκράτορα που προερχόταν από τη δική τους κοινωνική τάξη. Το αποτέλεσμα ήταν η αρχή κατάρρευσης της μέσης βυζαντινής τάξης των μικροκαλλιεργητών και στρατιωτών, που έμειναν

στο έλεος και τις επεκτατικές διαθέσεις των δυνατών. Η μείωση των στρατιωτών, που ακολούθησε, έκανε αναγκαία τη στρατολόγηση μισθοφόρων. Αυτό σήμανε αύξηση των εξόδων του κρατικού ταμείου για στρατιωτικές δαπάνες και μείωση της αποδοτικότητας του βυζαντινού στρατού, καθώς οι μισθοφόροι χαρακτηρίζονταν συχνά από έλλειψη νομιμοφροσύνης απέναντι στους Βυζαντινούς. Μετά την υποχώρηση του Ρωμανού μπροστά στους 'Aραβες της Συρίας το 1030 σταμάτησε κάθε στρατιωτική επιχείρηση και την κατάσταση στη Συρία αντιμετώπισε ο

ικανός στρατηγός Γεώργιος Μανιάκης.

Στα χρόνια του αυτοκράτορα Ρωμανού Γ' Αργυρού (1028-1034), οι Βυζαντινοί

οργάνωσαν εκστρατεία κατά των Αράβων στη Συρία, όπου και ηττήθηκαν. Η ήττα αυτή θα είχε σοβαρές συνέπειες

για το ανατολικό σύνορο της αυτοκρατορίας, αν δεν αναλάμβανε τον έλεγχο των στρατιωτικών επιχειρήσεων

ο στρατηγός Γεώργιος Μανιάκης. Στην εικόνα, κατάληψη της Έδεσσας της

Συρίας από το βυζαντινό στρατό και η αραβική αντεπίθεση. Μικρογραφία από το Χρονικό του Ιωάννη Σκυλίτζη, τέλη

12ου-αρχές 13ου αιώνα.

Χαρακτηριστικό της εποχής ήταν οι συχνές δολοπλοκίες μέσα στο παλάτι. Αποτέλεσμα αυτών ήταν και ο σφοδρός έρωτας που αναπτύχθηκε ανάμεσα στην ώριμη σε ηλικία και παραμελημένη

από το Ρωμανό αυτοκράτειρα Zωή και το νεαρό Μιχαήλ, αδελφό του ευνούχου Iωάννη Oρφανοτρόφου. Ο τελευταίος θέλησε με τη σχέση αυτή να ικανοποιήσει τα προσωπικά του

συμφέροντα. Οι αντιδράσεις στο παλάτι για το ειδύλλιο της αυτοκράτειρας σταμάτησαν ξαφνικά. Όπως πιστεύεται, αιτία στάθηκε η δολοφονική ενέργεια κατά των ισχυρών αντιπάλων της Ζωής,

αλλά και του ίδιου ίσως του αυτοκράτορα, που βαριά άρρωστος, πέθανε. Το 1034 και ενώ ο Ρωμανός βρισκόταν ακόμη μέσα στο παλάτι νεκρός, η Ζωή χωρίς να τηρήσει τα προσχήματα

έπεισε τον πατριάρχη, με μια δωρεά από πενήντα λίτρες χρυσού, να στέψει το Μιχαήλ Δ' αυτοκράτορα.

Ο αυτοκράτορας Ρωμανός Γ' Αργυρός (1028-1034), σύμφωνα με την επικρατέστερη άποψη, δολοφονήθηκε. Η σκηνή της δολοφονίας του

εικονογραφείται και εδώ, στο Χρονικό του Ιωάννη Σκυλίτζη. Τέλη 12ου-αρχές 13ου αιώνα.

Το 1034 ανέβηκε στο βυζαντινό θρόνο ο εραστής της αυτοκράτειρας Ζωής, Μιχαήλ

Δ' ο Παφλαγών, αδελφός του ευνούχου Ιωάννη Ορφανοτρόφου. Ο αυτοκράτορας

έχασε αμέσως κάθε ενδιαφέρον για τη Ζωή, ενώ το γεγονός ότι έπασχε από επιληψία και αργότερα και από υδρωπικία, τον εμπόδισε

να πραγματοποιήσει αξιόλογο έργο. Η αρρώστια και η πίστη του ότι μόνον ο Θεός μπορούσε να τον βοηθήσει τον οδήγησαν σε

κοινωφελή έργα, όπως η ίδρυση πτωχοκομείου στην Κωνσταντινούπολη, αλλά και στη λήψη ευνοϊκών μέτρων για

την Εκκλησία.

Από την αρχή παραμέρισε τους εχθρούς του και ανέθεσε τα περισσότερα αξιώματα σε φίλους, συγγενείς και συμπατριώτες του.

Στην πραγματικότητα την εξουσία ασκούσε ο αδελφός του αυτοκράτορα Ιωάννης,

άνθρωπος ικανός αλλά και εξαιρετικά ιδιοτελής. Ο Ιωάννης πήρε σκληρά

φορολογικά μέτρα με σκοπό να καλύψει τις ανάγκες του κρατικού ταμείου για την άμυνα,

αλλά και για την κάλυψη δαπανών από τις θεομηνίες που έπληξαν την αυτοκρατορία,

όπως ένας σεισμός που κατέστρεψε τη Σμύρνη. H φορολογική πολιτική του Iωάννη διατάραξε όμως και τις εξωτερικές σχέσεις του Βυζαντίου κυρίως με τους Βουλγάρους, στους οποίους ζητήθηκε να πληρώνουν τους

φόρους τους σε χρήμα, και όχι πλέον σε είδος, κάτι που τους δημιουργούσε οικονομικά

προβλήματα.

Το χειρόγραφο της ιστορίας του Μεγαλέξαντρου.

Ταυτόχρονα ο Ιωάννης επέβαλε έλληνα αρχιεπίσκοπο στην Αχρίδα, σε αντίθεση με το Βασίλειο Β' (976-1025) που είχε επιτρέψει την εκλογή βουλγάρου, σεβόμενος το βουλγαρικό λαό. Το αποτέλεσμα ήταν να προκληθεί το επαναστατικό κίνημα του Πέτρου Δελεάνου ή Οδελεάνου

ενάντια στους Βυζαντινούς. Ο αυτοκράτορας κατάφερε τελικά να καταπνίξει την επανάσταση το καλοκαίρι του 1041, όντας ήδη βαριά άρρωστος. Έτσι, αφού συνεννοήθηκε με τη Ζωή και τον

αδελφό του Ιωάννη, άφησε διάδοχό του τον ανιψιό του Μιχαήλ Ε'. Ο Μιχαήλ Δ' πέθανε την ίδια χρονιά στη μονή Αγίων Αναργύρων, όπου διέταξε να τον μεταφέρουν καθώς ήταν γεμάτος ενοχές

για το θάνατο του προκατόχου του, Ρωμανού Γ'.

Η εκκλησία των 12 Αποστόλων στη Θεσσαλονίκη, μνημείο της εποχής.

Ο Μιχαήλ Ε' Καλαφάτης ανέβηκε στο θρόνο το 1041, μόνο για τέσσερις μήνες, χωρίς να προσφέρει κάποιο ιδιαίτερο έργο. Έφερε το επίθετο Καλαφάτης λόγω της απασχόλησής του στο

παρελθόν σε ναυπηγεία, όπου καλαφάτιζε μαζί με τον πατέρα του πλοία. Ο αυτοκράτορας προσπάθησε να πάρει με το μέρος του την τάξη των εμπόρων και των βιοτεχνών, από την οποία

και προερχόταν, πότε μοιράζοντας αξιώματα και πότε κάνοντας δωρεές.

Η εκκλησία της «Παναγίας των Χαλκέων» στη Θεσσαλονίκη, μνημείο της του 11ου αι.

Από τις πρώτες του ενέργειες ήταν η σύλληψη και εξορία του θείου του

Ιωάννη Ορφανοτρόφου και της συναυτοκράτειρας Ζωής. Έτσι ο Μιχαήλ

Ε' παρέμεινε μονοκράτορας. Η καθαίρεση όμως της Ζωής, η οποία

προερχόταν από τη νόμιμη στην εξουσία δυναστεία, προκάλεσε τις έντονες και

βίαιες αντιδράσεις του λαού, που κάλεσε την αδελφή της Ζωής, τη μοναχή ως τότε Θεοδώρα, και την έστεψε αυτοκράτειρα στην Αγία Σοφία. Οι επιθέσεις του λαού ήταν τόσο σφοδρές ακόμη και εναντίον

του παλατιού, που ο Μιχαήλ προσπάθησε να τις κατευνάσει ανακαλώντας τη Ζωή από την εξορία. Ωστόσο, το τέλος του

αυτοκράτορα υπήρξε τραγικό. Mε διαταγή της Θεοδώρας και της Zωής

καθαιρέθηκε, τυφλώθηκε και εξορίστηκε.

Λιοντάρι από το παλάτι του Βουκολέοντος στην Κωνσταντινούπολη.

Το γεγονός αυτό έχει μεγάλη σημασία σε ό,τι αφορά στη διαδοχή στο θρόνο. Η Θεοδώρα και η Ζωή, που ήταν γόνοι της μακεδονικής δυναστείας, παρέμεναν στη συνείδηση του λαού ως οι νόμιμοι δικαιούχοι του αυτοκρατορικού θρόνου, παρά το γεγονός ότι και ο Μιχαήλ Ε' ήταν

νόμιμος αυτοκράτορας.

Τοιχογραφία με μορφές των Αποστόλων.

Οι δύο αδελφές κυβέρνησαν για πολύ λίγο καιρό το βυζαντινό κράτος, από τις 21 Απριλίου μέχρι τις 12 Ιουνίου του 1042. Η έλλειψη διοικητικών ικανοτήτων οδήγησε τη Ζωή στην αναζήτηση νέου συζύγου. H εξηντάχρονη αυτοκράτειρα παντρεύτηκε τελικά τον Κωνσταντίνο Μονομάχο,

γόνο μιας από τις καλύτερες οικογένειες της Κωνσταντινούπολης.

Λεπτομέρεια από κοσμηματοθήκη του 11ου αι.

Τη βυζαντινή αυτοκρατορία κυβέρνησε από το 1042 μέχρι το 1055 ο Κωνσταντίνος Θ΄ Μονομάχος. Ήταν άνθρωπος με

αριστοκρατική καταγωγή, γοητευτικός και με εκλεπτυσμένη συμπεριφορά. Αποστρεφόταν τη σοβαρότητα και τις κακές

ειδήσεις και επιθυμούσε να περάσει τα χρόνια της βασιλείας του ειρηνικά. Ο Μιχαήλ Ψελλός λέει μάλιστα ότι έρρεπε από τη φύση του στις ηδονές και στις απολαύσεις. Ο αυτοκράτορας

εγκατέστησε την ερωμένη του Mαρία Σκλήραινα στο παλάτι και της έδωσε τον τίτλο της σεβαστής, παρά τις αντιδράσεις του

λαού υπέρ της νόμιμης διαδόχου Ζωής.

Ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Θ' Μονομάχος (1042-1055). Λεπτομέρεια ψηφιδωτής αναθηματικής παράστασης από το υπερώο της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη. H παράσταση χρονολογείται γύρω στα 1044.

Η αυτοκράτειρα Ζωή και η αδερφή της Θεοδώρα,

που παρέμειναν μικρό χρονικό διάστημα στο

βυζαντινό θρόνο, πλαισιώνουν τον

αυτοκράτορα και σύζυγο της πρώτης Κωνσταντίνο

Θ΄ Μονομάχο (1042-1055). Μικρογραφία

χειρογράφου, γύρω στα 1042-1050.

Σινά, Μονή Αγίας Αικατερίνης, κώδ. 364, φ.

3r.

Για να κερδίσει την εύνοια των Κωνσταντινουπολιτών έδωσε

εξαιρετικά μεγάλο αριθμό αξιωμάτων και χρημάτων. Για τον ίδιο λόγο πρόσφερε θεάματα στην Πρωτεύουσα, φέρνοντας από την

Αίγυπτο ζώα εξωτικά που προκάλεσαν μεγάλο θαυμασμό. Η σπάταλη ζωή του αυτοκράτορα,

που σχολίασαν πολλοί συγγραφείς, όπως ο Ιωάννης Σκυλίτζης και ο Κεκαυμένος, προκάλεσε σοβαρά προβλήματα στο κρατικό ταμείο

και οδήγησε στην επιβολή βαριάς φορολογίας.

Εικόνα της Παναγίας Οδηγήτριας από το Βυζαντινό

Μουσείο Αθηνών.

Χαρακτηριστικά στοιχεία της εποχής του Μονομάχου ήταν αφενός η αδιαφορία του αυτοκράτορα για τις υποθέσεις του κράτους, αφετέρου οι ραδιουργίες, η ηθική διαφθορά και η κακοπιστία

ανάμεσα στους συμβούλους του. Tο κλίμα αυτό προκάλεσε σειρά εξεγέρσεων. Eίναι ενδεικτικό ότι στα 32 χρόνια διακυβέρνησης του Μονομάχου σημειώθηκαν 30 στάσεις, ενώ πολλοί ήταν οι

στρατηγοί που εξορίστηκαν, εκτελέστηκαν ή τυφλώθηκαν. Τόσο ο Γεώργιος Μανιάκης όσο και ο Θεόφιλος Ερωτικός, κυβερνήτης της Κύπρου, αλλά και ο Λέοντας Τορνίκιος, που έφτασε μέχρι τα

τείχη της Κωνσταντινούπολης, στασίασαν, χωρίς όμως επιτυχία.

Στα χρόνια διακυβέρνησης του Κωνσταντίνου Θ' Μονομάχου (1042-1055) εκδηλώθηκε σειρά εξεγέρσεων. Μεταξύ αυτών η

στάση του πατρίκιου Λέοντα Τορνίκιου. Στην εικόνα, επίθεση του Τορνίκιου κατά της Κωνσταντινούπολης. Μικρογραφία από το Χρονικό του Ιωάννη Σκυλίτζη, τέλη 12ου-αρχές 13ου αιώνα.

Τα εσωτερικά και εξωτερικά προβλήματα του κράτους σταδιακά αυξήθηκαν και ο Κωνσταντίνος αποδείχτηκε ότι δεν ήταν ο κατάλληλος άνθρωπος για να τα αντιμετωπίσει. Ωστόσο, το κράτος συνέχιζε να απολαμβάνει τους καρπούς της ισχυρής βασιλείας του Βασιλείου Β' (976-1025), με

αποτέλεσμα η κακή διοίκηση να μη γίνεται εμφανής σε όλη της την έκταση.

Θαυμάσιες εικόνες της μέσης βυζαντινής περιόδου.

Από τα σημαντικότερα στοιχεία της εσωτερικής πολιτικής του Μονομάχου ήταν η εισαγωγή του θεσμού της πρόνοιας, σύμφωνα με τον οποίο παραχωρούνταν μεγάλες εκτάσεις μαζί με τους

φόρους τους σε πολίτες, ως ανταμοιβή για τις υπηρεσίες τους. Ο θεσμός υπήρξε καθοριστικός για την οικονομική και κοινωνική εξέλιξη του βυζαντινού κράτους. Την εποχή αυτή εισήχθη

πιθανότατα και η εκμίσθωση των κρατικών φόρων σε ιδιώτες, με εξαιρετικά αρνητικά αποτελέσματα για τους φορολογούμενους λόγω της εκμετάλλευσής τους από τους εκμισθωτές.

.

H αντιπαράθεση των γραφειοκρατών της Κωνσταντινούπολης με τους

στρατιωτικούς αξιωματούχους εντάθηκε. Η πολιτική του Μονομάχου ευνόησε τους

πρώτους, στους οποίους έδωσε φορολογικές απαλλαγές και άλλα προνόμια. Ταυτόχρονα, μείωσε τη

στρατιωτική δύναμη του κράτους. Πολλοί άξιοι στρατηγοί απολύθηκαν και η

οικονομική υποστήριξη στα στρατεύματα των θεμάτων ελαττώθηκε. Ο

αυτοκράτορας υποχρέωσε επίσης ολόκληρα στρατιωτικά τμήματα να

εξαγοράσουν τη στρατιωτική υπηρεσία τους με σκοπό να συγκεντρώσει χρήματα. Έφτασε να απογυμνώσει την περιοχή της

Ιβηρίας και της βυζαντινής Μεσοποταμίας από το στρατό και να καταστήσει το

κράτος σε μεγάλο ποσοστό εξαρτημένο από τους μισθοφόρους

Στην εποχή αυτή σημειώθηκε υποτίμηση του χρυσού νομίσματος, που ωστόσο δεν οφειλόταν στη οικονομική κρίση αλλά στην αύξηση των χρηματικών συναλλαγών, καθώς η οικονομία του

βυζαντινού κράτους αποκτούσε ολοένα και περισσότερο νομισματικό χαρακτήρα. Ο αυτοκράτορας πραγματοποίησε πολλά κοινωνικά και κοινωφελή έργα, όπως ίδρυση

νοσοκομείων, γηροκομείων, πτωχοκομείων. Έδωσε οικονομική ενίσχυση στην Εκκλησία και σε μοναστικά ιδρύματα και το όνομά του συνδέεται τόσο με την Αγία Σοφία στην

Κωνσταντινούπολη όσο και με τη Νέα Μονή στη Χίο. Σημαντικό υπήρξε εξάλλου το ενδιαφέρον του αυτοκράτορα και για την παιδεία, όπως φανερώνει η ίδρυση ανώτατης κρατικής σχολής στη

μονή Αγίου Γεωργίου των Μαγγάνων.

Ψηφιδωτό από τη Νέα Μονή Χίου, όπου εργάστηκαν κωνσταντινουπολίτες καλλιτέχνες τον 11ο αι.

Ο βυζαντινός στρατός κατάφερε με πολύ μικρές απώλειες να αντιμετωπίσει τους εχθρούς του τόσο στα ανατολικά όσο και στα δυτικά σύνορα κατά τη βασιλεία του Μονομάχου. Εδαφικά το βυζαντινό κράτος αυξήθηκε λίγο, με την παράδοση, το 1044, του Ανίου και της Μεγάλης Αρμενίας, μετά το θάνατο του Ιωβασενίκη, που κυβερνούσε τις χώρες αυτές. Η παράδοση αυτή αποτελούσε ωστόσο συμφωνία που

είχε κάνει ο Bασίλειος Β' (976-1025) και όχι επιτυχία του Μονομάχου.

Η παράδοση του Ανίου και της Μεγάλης Αρμενίας στα χρόνια διακυβέρνησης του Κωνσταντίνου Θ' Μονομάχου (1042-1055), ήταν αποτέλεσμα προηγούμενης

συμφωνίας. Στην εικόνα, ο Βασίλειος Β΄ (976-1025) παίρνει το κλειδί της πόλης από τον ηγεμόνα του Ανίου. Μικρογραφία από

το Χρονικό του Ιωάννη Σκυλίτζη, τέλη 12ου-αρχές 13ου αιώνα.

Η επίθεση των Aράβων στην Ιταλία και η κατάκτηση των εκεί

βυζαντινών κτήσεων αντιμετωπίστηκε από το στρατηγό

Γεώργιο Mανιάκη. Ο άξιος στρατηγός θα είχε ολοκληρώσει

την αποστολή του, αν δεν τον ανακαλούσαν στην

Κωνσταντινούπολη λόγω των γνωστών συκοφαντιών εις βάρος

του και των ραδιουργιών που επικρατούσαν. Η δυνατότητα

ανατροπής των Νορμανδών στην Ιταλία και της επεκτατικής

διάθεσής τους, που θα βασιζόταν στη συνεργασία βυζαντινών και

παπικών δυνάμεων, στάθηκε αδύνατη λόγω των γεγονότων που

οδήγησαν στο Σχίσμα των Εκκλησιών. Το Σχίσμα, το 1054, αποτελεί ένα από τα μελανότερα γεγονότα που σημειώθηκαν κατά

τη βασιλεία του Μονομάχου.

Προβλήματα και συγκρούσεις υπήρξαν και στις σχέσεις με τους Ρώσους και τους Πετσενέγκους στα Bαλκάνια. Οι τελευταίοι

μάλιστα κατάφεραν να αποσπάσουν, ύστερα από αλλεπάλληλες νίκες, τόσο χρήματα και εδάφη όσο και τίτλους για τους άρχοντές τους. Η οριστική απόσπαση του σερβικού κράτους της Ζέτας το

1042, ήταν ένα από τα αρνητικά αποτελέσματα της πολιτικής του Μονομάχου.

Πάνω: Οι θεολογικές πραγματείες του πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Φωτίου (9ος

αιώνας) αποτέλεσαν τη βάση για την επιχειρηματολογία των Βυζαντινών στη

θεολογική διαμάχη με τους Δυτικούς, που οδήγησε στο Σχίσμα του 1054. Στην εικόνα ο

πατριάρχης Φώτιος καθισμένος σε θρόνο. Μικρογραφία από το Χρονικό του Ιωάννη Σκυλίτζη, τέλη 12ου-αρχές 13ου αιώνα.

Δεξιά: Πετσενέγκος νομάδας πολεμιστής του 11ου αι.

Η ανεπιτυχής στρατιωτική πολιτική του αυτοκράτορα συνέβαλε όμως και στην αύξηση των τουρκικών επιδρομών στην Ανατολή. Οι Σελτζούκοι Τούρκοι, συγκεντρώνοντας διάφορες

πολεμικές ομάδες, δημιούργησαν μεγάλη δύναμη και αποτελούσαν αυξανόμενο κίνδυνο για τις περιοχές προς τις οποίες κινούνταν, ανάμεσα στις οποίες το Βυζάντιο και η Αρμενία. O βυζαντινός στρατός, αν και αρκετά μειωμένος λόγω της αντιστρατιωτικής πολιτικής του

Μονομάχου, κατόρθωσε να διατηρήσει τα αρμενικά σύνορα αμετάβλητα.

Τα τάγματα της αυτοκρατορικής φρουράς

συμπλήρωναν τις θεματικές βυζαντινές ένοπλες δυνάμεις.

Πάνω: Στην εικόνα, στρατιώτης-μέλος της

αυτοκρατορικής φρουράς. Λεπτομέρεια μικρογραφίας χειρογράφου, 11ος αιώνας.

'Aγιο Όρος, Μονή Εσφιγμένου, κώδ. 14 (Mηνολόγιο), φ. 389β.

Αριστερά: Ψηφιδωτό Βάραγγου πολεμιστή από τη

Νέα Μονή Χίου, όπου εργάστηκαν

κωνσταντινουπολίτες καλλιτέχνες τον 11ο αι.

Mετά τον Kωνσταντίνο Θ΄ Mονομάχο στο θρόνο ανέβηκε το 1055 και πάλι η Θεοδώρα. Βασίλεψε μόνο μερικούς μήνες, μέχρι το θάνατό της το 1056. Πριν πεθάνει έστεψε αυτοκράτορα το Μιχαήλ Στ' Στρατιωτικό, ο οποίος έγινε με τον τρόπο αυτό νόμιμος διάδοχός της Μακεδονικής

δυναστείας. Ο Μιχαήλ έφερε το επίθετο Στρατιωτικός γιατί είχε το αξίωμα του λογοθέτη του στρατιωτικού, του επικεφαλής δηλαδή των υπηρεσιών για τη στρατολογία και τη χρηματοδότηση

των στρατευμάτων. Ωστόσο, εφάρμοσε αρνητική πολιτική απέναντι στους στρατιωτικούς αξιωματούχους, οι οποίοι δυσαρεστημένοι από τη στάση του αυτοκράτορα τον ανέτρεψαν το

1057 δίνοντας τη θέση του στον Ισαάκιο Α΄ Κομνηνό, γόνο μεγάλης αριστοκρατικής οικογένειας της επαρχίας και στρατιωτικό.

Χρυσό νόμισμα του αυτοκράτορα Ισαάκιου Α' Κομνηνού (1057-1059), η άνοδος του οποίου στο βυζαντινό θρόνο σήμανε τη νίκη των στρατιωτικών ενάντια στους γραφειοκράτες, που ως τότε

κατείχαν τις διοικητικές θέσεις.

Ο Ισαάκιος, με την υποστήριξη και του πατριάρχη Μιχαήλ Κηρουλάριου, κατάφερε να επικρατήσει στην Κωνσταντινούπολη και στέφθηκε αυτοκράτορας το 1057. Κυβέρνησε μέχρι το 1059. Η άνοδος τους Ισαάκιου στο θρόνο αποτέλεσε μια από τις πρώτες νίκες των στρατιωτικών

ενάντια στους γραφειοκράτες, που μέχρι τότε κυριαρχούσαν και διοικούσαν το κράτος. Ο στρατηγός Ισαάκιος παρέλαβε την αυτοκρατορία με πολλά προβλήματα και η διάθεσή του για

την αναδιοργάνωση του κράτους και του στρατού δημιούργησε αυξημένα έξοδα. Για να τα αντιμετωπίσει έλαβε σκληρά μέτρα, όχι μόνο φορολογικά, και προχώρησε ακόμη και σε δημεύσεις περιουσιών προκαλώντας τόσο την ισχυρή τάξη όσο και τους στρατιωτικούς. Δημιούργησε μια γενική δυσαρέσκεια σε όλες τις τάξεις του λαού και ήρθε σε έντονη

αντιπαράθεση ακόμη και με τον πατριάρχη Μιχαήλ Κηρουλάριο. Διάφορες αποτυχίες του, αλλά και ο τραυματισμός του στο κυνήγι, τον οδήγησαν στο να παραιτηθεί και να γίνει μοναχός στη

Mονή Στουδίου, τοποθετώντας ως διάδοχό του τον Κωνσταντίνο Ι' Δούκα.

Ο 11ος αιώνας εξελίχθηκε σε περίοδο κρίσης για το βυζαντινό κράτος.

Καταλυτικής σημασίας για την πορεία της αυτοκρατορίας υπήρξε το Σχίσμα ανάμεσα στη Ρωμαϊκή και την Ανατολική Εκκλησία

στα 1054, κατά τη διάρκεια της πατριαρχείας του Μιχαήλ Κηρουλάριου.

Στην εικόνα, ο πατριάρχης Μιχαήλ Κηρουλάριος καθισμένος σε θρόνο.

Μικρογραφία από το Χρονικό του Ιωάννη Σκυλίτζη, τέλη 12ου-αρχές 13ου αιώνα.

Με την άνοδο του Κωνσταντίνου Ι' Δούκα (1059-1067) στο θρόνο η κατάσταση του

βυζαντινού κράτους χειροτέρεψε. Τη διακυβέρνηση ασκούσαν στην ουσία ο

Μιχαήλ Ψελλός και ο Ιωάννης Ξιφιλίνος. Ο αυτοκράτορας ευνόησε την κρατική

υπαλληλία όχι μόνο μοιράζοντας πολλούς τίτλους και αξιώματα, αλλά πουλώντας τα κιόλας για να μαζέψει χρήματα. Σταθερός παράγοντας για την αύξηση των εσόδων του κρατικού ταμείου έγινε η εκμίσθωση

των φόρων.Μεγάλη μείωση παρατηρήθηκε στον αριθμό των βυζαντινών στρατιωτών, κυρίως εξαιτίας της περικοπής των

στρατιωτικών δαπανών. Έτσι η άμυνα του Βυζαντίου εξασθένησε πολύ και έγινε

ολοκληρωτικά πια εξαρτημένη από τους μισθοφόρους. Ο αυτοκράτορας

προσπάθησε συχνά να ρυθμίσει τις εξωτερικές υποθέσεις με διπλωματικό

τρόπο, στέλνοντας ακόμη και δώρα προς τους ξένους ηγεμόνες.

Λανθασμένη πολιτική ακολούθησε ο Κωνσταντίνος Ι' και στα θρησκευτικά ζητήματα. Προσπάθησε να επιβάλει με τη βία την Ένωση των Εκκλησιών και

το δόγμα της Χαλκηδόνας στους Σύρους και στους Aρμένιους. Το αποτέλεσμα ήταν να προκληθούν εξεγέρσεις και αναταραχές που οδήγησαν στην κατάρρευση της

βυζαντινής εξουσίας στις επαρχίες αυτές. Την αναταραχή

εκμεταλλεύτηκαν οι Τούρκοι για να εντείνουν τις επιθέσεις τους. Αφού κατέλυσαν την αραβική κυριαρχία στην Περσία, πραγματοποίησαν

πολλές επιδρομές στο μικρασιατικό έδαφος. Το 1064 κατέστρεψαν την

Ιβηρία και κατέλαβαν το 'Aνιο. Αλλά και στα βόρεια και δυτικά σύνορα η κατάσταση δεν ήταν καλύτερη. Οι

Νορμανδοί και οι Ούγγροι κατέλαβαν αντίστοιχα το 1061 το Βρινδήσιο και

το 1064 το Βελιγράδι, ενώ οι Πετσενέγκοι και οι Ούζοι

πραγματοποίησαν καταστρεπτικές επιδρομές στα βυζαντινά εδάφη.

Το 1067 ο αυτοκράτορας πέθανε βαριά άρρωστος, αφήνοντας στο θρόνο τη γυναίκα του Ευδοκία Mακρεμβολίτισσα. Η κατάσταση του κράτους χειροτέρεψε. Οι Τούρκοι έφτασαν να λεηλατήσουν την

Καισάρεια και την Αντιόχεια. Η ανάγκη να ανέβει στο θρόνο ένας δραστήριος αυτοκράτορας και στρατιωτικός οδήγησε στην επιλογή του στρατηγού Ρωμανού Δ' Διογένη από την Καππαδοκία, τον οποίο η αυτοκράτειρα

παντρεύτηκε, παρά τον όρκο που είχε δώσει στον Κωνσταντίνο ότι δε θα ξαναπαντρευόταν.

Ο Ρωμανός Δ' Διογένης βασίλεψε από το 1068 μέχρι το 1071. Στα χρόνια του, η άσχημη οικονομική κατάσταση του κράτους οδήγησε στην υποτίμηση του χρυσού και του αργυρού νομίσματος. Ωστόσο, ο Ρωμανός, σε σύντομο διάστημα και με τα λίγα μέσα που διέθετε,

κατόρθωσε να αναδιοργανώσει το στρατό και να ενισχύσει την άμυνα του κράτους. Κατάφερε μάλιστα να σημειώσει και αρκετές επιτυχίες που αποκατέστησαν το γόητρο του βυζαντινού

στρατού και των δυνατοτήτων του απέναντι στους Τούρκους. Ωστόσο, η απειρία της πλειοψηφίας των στρατιωτών, η συχνή έλλειψη νομιμοφροσύνης των μισθοφόρων και τα προβλήματα με τους

Αρμένιους στη Μικρά Ασία αποτελούσαν σημαντικές δυσκολίες.

Ο αυτοκράτορας Ρωμανός Δ' Διογένης (1068-1071) κατόρθωσε να αναδιοργανώσει την άμυνα του βυζαντινού κράτους. Στην εικόνα,

χρυσό νόμισμα, ιστάμενον, της εποχής του.

Το 1071 ο αυτοκράτορας αποφάσισε να χτυπήσει οριστικά τους Τούρκους και, για το λόγο αυτό, διασχίζοντας

την Ανατολή έφτασε και κατέλαβε το Μαντζικέρτ, κοντά στη λίμνη Βαν.

Ακολούθησε η ομώνυμη μάχη στις 26 Αυγούστου και η ήττα του βυζαντινού

στρατού, που σήμανε την αρχή του τέλους για τη Μικρά Ασία. Ο ίδιος ο

αυτοκράτορας αιχμαλωτίστηκε. Έκλεισε όμως μια πολύ ευμενή συμφωνία με το σουλτάνο Αλπ

Αρσλάν, που όχι μόνο αναγνώριζε τα βυζαντινά εδάφη πριν από τη μάχη,

αλλά κατέληγε και σε υπόσχεση φιλίας και ειρήνης.

Τουρκομάνοι στρατιώτες του 11ου και 12ου αι. Διάφορες φυλές Τούρκων ακολουθούσαν τον σελτζούκο σουλτάνο στις επιδρομές του και επάνδρωναν με επιτυχία τις δυνάμεις του στο μικρασιατικό μέτωπο κατά των Βυζαντινών. Η αμοιβή τους προερχόταν από τις ατελείωτες λεηλασίες των μικρασιατικών

πόλεων και χωριών.

Ωστόσο, οι εσωτερικές εξελίξεις στην Κωνσταντινούπολη ανέτρεψαν τη

συμφωνία. Στην πρωτεύουσα υπήρχε την εποχή του Ρωμανού έντονη

αντιπαλότητα του αυτοκράτορα με τον καίσαρα Ιωάννη Δούκα και το

Μιχαήλ Ψελλό σε σχέση με τη δυναστική διαδοχή στο θρόνο. Ο

καίσαρας Ιωάννης Δούκας πληροφορήθηκε την ήττα στο

Μαντζικέρτ αλλά και το γεγονός ότι ο Ρωμανός, αφού κατάφερε να συνάψει

συμφωνία με τον Τούρκο, ήταν ελεύθερος και ετοιμαζόταν να γυρίσει

στην Πόλη. Έτσι, αρχικά συνέλαβε την Ευδοκία και την υποχρέωσε να γίνει μοναχή. Έπειτα, ανέβασε στο

θρόνο το πρωτότοκο γιο της Μιχαήλ, αφού συνέλαβε και τύφλωσε το

Ρωμανό Δ' Διογένη.

Ο αυτοκράτορας Μιχαήλ Ζ' Δούκας άσκησε την εξουσία από το 1071 ως το 1078. Ήταν μαθητής του Μιχαήλ Ψελλού και γρήγορα φάνηκε ότι δεν είχε την ικανότητα να κυβερνήσει το κράτος. Έγινε υποχείριο του ευνούχου Νικηφόρου ή Νικηφορίτζη, ο οποίος κατάφερε να ανέλθει στην

ιεραρχία και να γίνει παντοδύναμος. Ενεργούσε με γνώμονα το δικό του συμφέρον και αδιαφόρησε για τις εσωτερικές και εξωτερικές υποθέσεις του κράτους. Αξίζει να αναφερθεί η

πολιτική του αυτοκράτορα σε ό,τι αφορούσε στην παραγωγή σιταριού στη Ραιδεστό. Εκεί προσπάθησε να κρατικοποιήσει το εμπόριο και επέβαλε το μέτρο της κατακράτησης μέρους από

την πωλητέα ποσότητα. Το μέρος που παρακρατούνταν ήταν ένα πινάκιο, δηλαδή 1/4 του μοδίου. Για το λόγο αυτό ο αυτοκράτορας έλαβε και το επίθετο Παραπινάκιος.

.

Ο Μιχαήλ Ζ' Δούκας (1071-1078) και ο δάσκαλός του Μιχαήλ Ψελλός.

Μικρογραφία χειρογράφου, 12ος-13ος αιώνας.

'Aγιο Όρος, Μονή Παντοκράτορος, κώδ. 234, φ. 254α.

Την περίοδο βασιλείας του Μιχαήλ Ζ' Δούκα η διοικητική, στρατιωτική και οικονομική κατάσταση στο Βυζάντιο πέρασε σημαντική κρίση, γεγονός που

εκμεταλλεύτηκαν οι εξωτερικοί εχθροί σε όλα τα μέτωπα. Οι Τούρκοι προχώρησαν περισσότερο καταλαμβάνοντας σχεδόν

ολόκληρη την κεντρική και νότιο Μικρά Ασία. Ενδεικτικό στοιχείο της χαοτικής

κατάστασης που επικράτησε μετά την ήττα στο Μαντζικέρτ και της διάλυσης του στρατεύματος είναι η απόπειρα του νορμανδού μισθοφόρου αρχηγού

Ουρσέλιου να ιδρύσει κράτος στην Ανατολή καθώς και άλλες ανάλογες απόπειρες στρατιωτικών. Το σοβαρό πραξικόπημα του Ουρσέλιου, με την

πονηριά του μελλοντικού αυτοκράτορα Αλέξιου Κομνηνού, αλλά και τη βοήθεια

των Τούρκων, κατεστάλη οριστικά το 1074.

Στην Κάτω Ιταλία και τη Σικελία οι Νορμανδοί εδραίωσαν την

κυριαρχία τους. Στη Βουλγαρία με δυσκολία οι Βυζαντινοί

κατόρθωσαν να καταστείλουν την επανάσταση του Κωνσταντίνου

Βοδινού, ενώ οι Πετσενέγκοι και οι Ούζοι έκαναν αλλεπάλληλες επιδρομές και λεηλασίες στα βυζαντινά εδάφη, νότια του

Δούναβη. Η οικονομική κατάσταση του κράτους χειροτέρευε και οι αντιδράσεις οδήγησαν σε σειρά

πραξικοπημάτων. Πρώτος επαναστάτησε το 1077 ο Νικηφόρος Βρυέννιος. Ωστόσο, ο αρχηγός του

πραξικοπήματος του 1078 Νικηφόρος Βοτανειάτης ανέτρεψε το Μιχαήλ, τον ανάγκασε να γίνει μοναχός στη Μονή Στουδίου και

πήρε τη θέση του στο θρόνο

O Nικηφόρος Γ΄ Bοτανειάτης, προερχόμενος από μεγάλη αριστοκρατική οικογένεια της Μικράς Ασίας, ανέβηκε στο θρόνο το 1078 και παντρεύτηκε τη σύζυγο του Μιχαήλ Ζ' Δούκα

(1071-1078), την πριγκίπισσα Μαρία Αλανή. Το Βοτανειάτη υποστήριξε ο στρατηγός του Αλέξιος Κομνηνός, ο οποίος κατόρθωσε να καταπνίξει τις επαναστάσεις τόσο του Βρυέννιου στη Θράκη όσο και του Νικηφόρου Βασιλάκιου στη Θεσσαλονίκη, οι οποίοι διεκδικούσαν το

θρόνο. Η πολιτική ωστόσο του αυτοκράτορα δεν ανταποκρινόταν στην κρισιμότητα της κατάστασης. Το κράτος εξαθλιώθηκε ακόμη περισσότερο. Το κρατικό ταμείο άδειασε από τα έξοδα για την αντιμετώπιση των επιδρομών σε όλα τα μέτωπα αλλά και την πολυδάπανη ζωή του Βοτανειάτη. Η έντονη οικονομική κρίση οδήγησε σε νέα υποτίμηση τόσο του χρυσού όσο

και του αργυρού νομίσματος. .

Ο αυτοκράτορας Νικηφόρος Γ΄ Βοτανειάτης (1078-1081) και η Μαρία Αλανή στέφονται από το Χριστό. Μικρογραφία χειρογράφου,

1074-1078.

Σημαντικός και καταστροφικός αντίπαλος αναδείχτηκε στο μικρασιατικό έδαφος ο στρατηγός Νικηφόρος Μελισσηνός. Ο τελευταίος, συμμαχώντας με τους Τούρκους και αναθέτοντας τη φρούρηση πολλών μικρασιατικών πόλεων σε αυτούς, επαναστάτησε εναντίον του αυτοκράτορα. Ο Μελισσηνός

ανακηρύχτηκε αυτοκράτορας στη Νίκαια το 1080, αλλά τον ίδιο χρόνο ο Τούρκος Σουλεϊμάν κατέλαβε τη Νίκαια και ίδρυσε το ρωμαϊκό σουλτανάτο (σουλτανάτο του Pουμ). Η στάση του Μελισσηνού απέτυχε αλλά οι Τούρκοι έμειναν οριστικά κύριοι ενός μεγάλου μέρους της κεντρικής και δυτικής

Μικράς Ασίας, από την Κιλικία και τη Φρυγία μέχρι τον Ελλήσποντο

Ο Μελισσηνός ανακηρύχτηκε

αυτοκράτορας στη Νίκαια το 1080, αλλά τον ίδιο

χρόνο ο Τούρκος Σουλεϊμάν κατέλαβε τη Νίκαια και ίδρυσε το ρωμαϊκό σουλτανάτο

(σουλτανάτο του Pουμ). Η στάση του Μελισσηνού

απέτυχε αλλά οι Τούρκοι έμειναν οριστικά κύριοι ενός μεγάλου μέρους της

κεντρικής και δυτικής Μικράς Ασίας, από την Κιλικία και τη Φρυγία μέχρι τον Ελλήσποντο

Επαναστάσεις ξέσπασαν όμως και στο ευρωπαϊκό έδαφος και προέρχονταν κυρίως από μέλη των

οικογενειών των Κομνηνών και των Δουκάδων, οι οποίοι υποστήριζαν τον Αλέξιο Κομνηνό, που είχε

παντρευτεί την Ειρήνη Δούκαινα, εγγονή του καίσαρα Ιωάννη Δούκα, για να ανέβει στο θρόνο.

Τελικά, και ο ίδιος ο Αλέξιος Κομνηνός επαναστάτησε. Ύστερα από τριήμερη πολιορκία και προδοσία των μισθοφόρων της Κωνσταντινούπολης μπήκε στην πρωτεύουσα, υποχρέωσε το Βοτανειάτη

να παραιτηθεί και να γίνει μοναχός, ενώ ο ίδιος ανακηρύχτηκε αυτοκράτορας τον Απρίλιο του 1081.

Παράσταση του αυτοκράτορα Αλέξιου Α' Κομνηνού (1081-1118),

ιδρυτή της δυναστείας των Kομνηνών.

ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΗ περίοδος 867-1081 ήταν για το βυζαντινό κράτος εποχή μεγάλης οικονομικής ανάπτυξης. Η

αναπροσάρτηση μερικών από τις χαμένες περιοχές των Βαλκανίων, της Μικράς Ασίας, της Συρίας και της Κρήτης, και η δημογραφική αύξηση, που πραγματοποιήθηκαν από τον 9ο αιώνα ως τα

χρόνια του Βασίλειου Β' (976-1025), ήταν παράγοντες που επέδρασαν πολύ ευνοϊκά στην οικονομία.

Οι πανηγύρεις επ' ευκαιρία του εορτασμού τοπικών αγίων αποσπούσαν τους Βυζαντινούς από τις καθημερινές φροντίδες. Στην εικόνα, γυναίκες που χορεύουν σε πανηγύρι. Μικρογραφία χειρογράφου

(Κυνηγετικά Οππιανού), α' μισό 11ου αιώνα.

Η αναπροσάρτηση των εδαφών σήμανε για το κράτος αύξηση των πλουτοπαραγωγικών του πηγών: είχε πάλι στη διάθεσή του περιφέρειες σημαντικές οικονομικά, που παραδοσιακά

εκμεταλλευόταν (κυρίως αγροτικά). Η ειρήνευση και η δημογραφική ανάπτυξη σήμαναν αύξηση και του παραγωγικού πληθυσμού. Τέλος, η κρατική παρέμβαση, η οργάνωση και ο έλεγχος έδωσαν ώθηση και έθεσαν στέρεες βάσεις για τη μεγάλη ανάπτυξη της αστικής οικονομίας.

Η απόκρουση εχθρικών επιδρομών την περίοδο 867-1081 συντέλεσε στην ανάπτυξη μιας σταθερότερης κοινωνικής

κατάστασης. Στην εικόνα, Βυζαντινοί τρέπουν σε φυγή Βουλγάρους. Μικρογραφία χειρογράφου από το Χρονικό του

Ιωάννη Σκυλίτζη, τέλη 12ου-αρχές 13ου αιώνα.

Κατά την περίοδο των διαδόχων του Βασιλείου Β', η κατάσταση άρχισε να

μεταστρέφεται εις βάρος της αυτοκρατορίας, η οποία είχε υπερβεί τις δυνάμεις της. Ως το 1081, το Βυζάντιο

έχασε αρκετό έδαφος (μεγάλο μέρος της Μικράς Ασίας και όλες τις αρχαίες κτήσεις

του στη νότια Ιταλία), με τις ανάλογες οικονομικές απώλειες, κυρίως στον τομέα του εμπορίου. Στον τομέα των δημόσιων οικονομικών επίσης άρχισαν σιγά σιγά να

διαφαίνονται προβλήματα που θα εμφανιστούν καθαρά στους επόμενους

αιώνες και θα επηρεάσουν καθοριστικά το μέλλον της αυτοκρατορίας.

Αριστούργημα μικροτεχνίας με απεικόνιση της Παναγίας με το

βρέφος Χριστό και τον Ιωσήφ. 11ος αι.

Ο σημαντικότερος παράγοντας που επηρέασε την αγροτική παραγωγή και οικονομία του βυζαντινού κράτους ήταν η δημογραφική ανάπτυξη: η αύξηση του πληθυσμού οδήγησε και στην

αύξηση των εκμεταλλεύσιμων αγροτικά γαιών. Έτσι, το χρονικό διάστημα μεταξύ 9ου και πρώτου μισού του 11ου αιώνα ήταν μια περίοδος μεγάλης ανάπτυξης της αγροτικής οικονομίας.

Η γεωργία αποτελεί τη βάση της βυζαντινής οικονομίας για την

περίοδο 867-1081. Ελεφαντοστό στο οποίο απεικονίζεται σκηνή θερισμού.

10ος-11ος αιώνας.

Επιπλέον, από τα μέσα του 9ου αιώνα, η βυζαντινή αυτοκρατορία ήταν και πάλι σε θέση να εξασφαλίσει τα σύνορά της και να προστατεύσει τους κατοίκους της, με αποτέλεσμα η αγορά και εκμετάλλευση γης να γίνει μια σίγουρη και κερδοφόρα οικονομική επένδυση για τους υπηκόους

του κράτους. Οι διαθέσεις των πιο πλούσιων απ' αυτούς, οι οποίοι έτειναν να συγκεντρώνουν πολύ μεγάλες εκτάσεις γης στα χέρια τους, γίνονταν όλο και πιο απειλητικές. Έτσι, άρχισε την

περίοδο αυτή (867-1081) μια φάση ανταγωνισμού ανάμεσα στους μεγάλους γαιοκτήμονες, τους δυνατούς, όπως ονομάζονταν, και τους ελεύθερους μικρούς καλλιεργητές της γης, τους πένητες,

που κυριαρχούσαν στο διάστημα 610-867.

Ο ισχυρός γαιοκτήμονας Βάρδας Σκληρός αυτοανακηρύσσεται αυτοκράτορας στη Μικρά Ασία στα χρόνια που ο Βασίλειος Β’ ήταν ανήλικος. Οι Σκληροί όπως και οι Φωκάδες, σφετερίστηκαν την εξουσία, ώσπου Βασίλειος τους ταπείνωσε στα τέλη

της δεκαετίας του 980 βάζοντας τέλος στην ανταρσία τους.

Από τα μέσα του 11ου αιώνα, ωστόσο, άρχισε μια περίοδος τελμάτωσης. Οι μικροϊδιοκτήτες, από τη μια, δεν μπορούσαν και οι μεγαλογαιοκτήμονες, από την άλλη, δεν ήταν πρόθυμοι να

αυξήσουν σημαντικά την αγροτική παραγωγή, με αποτέλεσμα αυτή να παρουσιάσει ύφεση. Αυτή, βέβαια, η αλλαγή δεν παύει να εντάσσεται σ' ένα γενικά θετικό πλαίσιο καθώς έχει αυξηθεί η

ποσότητα της γης υπό αγροτική εκμετάλλευση. Η αξιοποίηση της βυζαντινής γης (ιδιόκτητης ή μη) συνίστατο σε δραστηριότητα κυρίως γεωργική και κτηνοτροφική, αλλά επίσης δασοπονική,

υλοτομική και αλιευτική.

Η ομάδα των ιδιοκτητών-μικροκαλλιεργητών, της οποίας η παρουσία ήταν έντονη από το 610 έως το 867, αν και μειώθηκε αριθμητικά, συνέχισε να υφίσταται και την περίοδο αυτή. Οι πένητες,

όπως ονομάζουν οι πηγές της εποχής τους ελεύθερους και ανεξάρτητους καλλιεργητές της μικρής και μεσαίας έκτασης ιδιόκτητης γης, ευνοήθηκαν από τη νομοθεσία των Μακεδόνων

αυτοκρατόρων (τη λεγόμενη αρχή της προτιμήσεως), έτσι ώστε να μην αφανιστούν από την απειλή των μεγαλογαιοκτημόνων δυνατών. Η ιδιοκτησία τους, που λεγόταν στάσις ή υπόστασις,

περιλάμβανε το σπίτι τους, περιβόλια, χωράφια ή αμπέλια. Τα κτήματα που βρίσκονταν μέσα στα όρια του χωρίου ή της κώμης στην οποία κατοικούσαν, ονομάζονταν ενθύρια ή εσώθυρα, ενώ όσα

βρίσκονταν μακριά από το χωριό λέγονταν εξώθυρα. Τα κτήματα αυτά τα καλλιεργούσαν μόνοι τους, ανταποκρινόμενοι στη φορολογική υποχρέωση που τους αναλογούσε.

Οικιακό σκεύος του 10ου αι.

Μεσαίας έκτασης ιδιοκτησία αποτελούσαν και τα στρατιωτικά

κτήματα (στρατείαι), που είχαν ήδη καθιερωθεί από την περίοδο 610-867. Το10ο αιώνα, οι στρατείαι

μαρτυριούνται επίσημα στις νομοθετικές πηγές και αρχίζει η καταγραφή τους σε καταλόγους.

Παράλληλα, επειδή οι στρατιώτες ήταν υποχρεωμένοι να καλύπτουν τα έξοδα του εξοπλισμού τους από

την κτηματική περιουσία τους, ορίστηκε ένα κατώτατο όριο γης

ως μη απαλλοτριώσιμο, έτσι ώστε όλοι οι στρατιωτικοί να είναι

πάντοτε σε θέση να καλύπτουν τα έξοδα αυτά. Τα στρατιωτικά κτήματα μεταβιβάζονταν από

πατέρα σε γιο. Μαζί τους μεταβιβαζόταν και η υποχρέωση

του γιου να προσφέρει τις στρατιωτικές του υπηρεσίες στο

κράτος.

Από τον 9ο αιώνα, η βυζαντινή αυτοκρατορία ήταν και πάλι σε θέση να

διασφαλίσει τα σύνορά της και να προστατεύσει τους κατοίκους της. Η αγορά και εκμετάλλευση γης έγινε μια σίγουρη και

κερδοφόρα οικονομική επένδυση και επιλέχθηκε από πολλούς υπηκόους του

κράτους. Οι πιο πλούσιοι απ' αυτούς αγόραζαν και εκμεταλλεύονταν πολύ μεγάλες εκτάσεις, με αποτέλεσμα να

καρπώνονται ολοένα και μεγαλύτερα κέρδη. Τις εκτάσεις αυτές τις εκμεταλλεύονταν με

τον "έμμεσο τρόπο καλλιέργειας": τις έδιναν για αξιοποίηση στους "εξαρτημένους

καλλιεργητές" (δηλαδή σε καλλιεργητές κτημάτων που δεν ήταν ιδιοκτησία τους).

Αυτοί οι μεγαλογαιοκτήμονες αποτέλεσαν την νέα κοινωνική τάξη των δυνατών, όνομα με το οποίο αναφέρονται στις βυζαντινές γραπτές πηγές της εποχής. Μια δυνατή χήρα των μέσων του

9ου αιώνα, με το όνομα Δανιηλίδα, αναφέρεται στις πηγές ως ιδιοκτήτρια ενός αρχοντικού οίκου στην περιοχή των Πατρών. Η περιουσία του οίκου παρουσιάζεται τόσο μεγάλη ώστε η Δανιηλίς μπορούσε να προσφέρει ως δώρα στο μετέπειτα αυτοκράτορα Βασίλειο Α' (που τότε ήταν απλός

ακόλουθος του αυτοκρατορικού απεσταλμένου στην Πελοπόννησο) τέτοια ποσά, τα οποία επένδυσε σε κτήματα στη Μακεδονία και αποτέλεσαν τη βάση της μετέπειτα μεγάλης περιουσίας

του. Στην περιουσία την οποία η Δανιηλίς κληροδότησε στον αυτοκράτορα Λέοντα Στ' αναφέρονται περίπου 80 προάστεια, που περιλάμβαναν μεγάλες εκτάσεις γης, ολόκληρα χωριά και κωμοπόλεις, εργαστήρια μεταξωτών και λινών υφασμάτων, ταπητουργίας, καθώς και 3000

δούλοι, τους οποίους ο αυτοκράτορας απελευθέρωσε και έστειλε στην Ιταλία. Λίγο αργότερα, το 10ο αιώνα, υπήρχαν στη Μικρά Ασία γαιοκτήμονες τόσο πλούσιοι, ώστε μπορούσαν να

συντηρούν ακόμη και ιδιωτικό στρατό

Ιστάμενον νόμισμα του 11ου αι.

Τα κτήματα που ανήκαν στην αυτοκρατορική ιδιοκτησία και την

Εκκλησία αποτελούσαν αυτή την εποχή τμήμα της μεγάλης γαιοκτησίας. Τα

κτήματα αυτά καλλιεργούνταν έμμεσα, καθώς δίνονταν για αξιοποίηση στους "εξαρτημένους καλλιεργητές", τους

ακτήμονες δηλαδή που αναλάμβαναν να καλλιεργήσουν ξένη γη και να

παραχωρήσουν μέρος της παραγωγής στον ιδιοκτήτη της. Τα εισοδήματα των

αυτοκρατορικών κτημάτων, βέβαια, χρησιμοποιούνταν και για την κάλυψη

κρατικών δαπανών. Έτσι, η αυτοκρατορική περιουσία θεωρήθηκε

κρατική και τα έσοδά της πήγαιναν συχνά απευθείας στο δημόσιο ταμείο.

Τα εισοδήματα της εκκλησιαστικής και μοναστηριακής περιουσίας, ωστόσο, τα καρπώνονταν οι ιδιοκτήτες. Η Εκκλησία και τα μοναστήρια εξελίχθηκαν σ' αυτήν και στις επόμενες περιόδους (11ο και 12ο αιώνα) σε σημαντικούς μεγαλογαιοκτήμονες. Τη γη τους καλλιεργούσε ιδιαίτερη

κατηγορία "εξαρτημένων καλλιεργητών", που αναφέρονται στις πηγές ως εκκλησιαστικοί πάροικοι.

Υπόμνημα του Κριτού Θεσσαλονίκης Σαμωνά, που αφορά στην επίλυση οικονομικής διαφοράς μεταξύ της Μονής Κολοβού και των κατοίκων

του Κάστρου της Ιερισσού, οι οποίοι καθυστέρησαν την καταβολή ενοικίου για την καλλιέργεια της γης που ήταν ιδιοκτησία της

μοναστικής κοινότητας. 927.'Aγιο Όρος, Αρχείο Μονής Ιβήρων.

Νόμισμα του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Ι' Δούκα (1059-1067), στα χρόνια βασιλείας του οποίου εντάθηκε η κρίση στη βυζαντινή αυτοκρατορία.

Από το 10ο και 11ο αιώνα παρατηρήθηκε αύξηση της

εγγείου κρατικής ιδιοκτησίας. Αιτία ήταν η μεταστροφή της

βυζαντινής δημόσιας οικονομικής πολιτικής σε μια νέα κατεύθυνση:

την αναζήτηση τρόπων εξασφάλισης κρατικών εσόδων όχι μόνο μέσω της φορολογίας

(όπως γινόταν ως τώρα) αλλά και από άλλες οδούς, με σκοπό να

βοηθηθούν έργα κοινής ωφέλειας. Σ' αυτό το πλαίσιο, το κράτος αύξησε την ιδιόκτητη γη

που κατείχε και την εκμεταλλεύθηκε προς δικό του

οικονομικό όφελος

Χρυσό νόμισμα με την εικόνα του Βασιλείου Β’ (976-1025)και του αδερφού του Κωνσταντίνου

Η’ (976-1028).

Έτσι, οι γαίες που είχαν εγκαταλειφθεί εξαιτίας των πολέμων, αφού έμεναν έρημες για 30 τουλάχιστον χρόνια, γίνονταν, σύμφωνα με το νόμο, κτήμα του κράτους. Ήταν οι ονομαζόμενες

κλασματικαί γαίαι (ή κλάσματα). Επιτεύχθηκε έτσι, από την εποχή του Βασιλείου Β' (976-1025) και μετά, μια γρήγορη αύξηση της κρατικής εγγείου ιδιοκτησίας. Τις κρατικές γαίες το κράτος τις εκμεταλλευόταν για λογαριασμό του με έμμεσο τρόπο: επιδίωκε να τις νοικιάζει δηλαδή σε

χωρικούς για να τις καλλιεργήσουν και να του αποδώσουν τα κέρδη. Οι χωρικοί που νοίκιαζαν τα κρατικά κτήματα ονομάζονταν δημοσιακοί πάροικοι.

Φλάσκη του 11ου αι.

Η αρχή της προτιμήσεως ήταν ένα νομοθετικό μέτρο των Μακεδόνων αυτοκρατόρων. Σύμφωνα μ' αυτό, σε περίπτωση που κάποιο κτήμα, το οποίο ανήκε στη φορολογική

περιφέρεια ενός χωριού, πουλιόταν, προτιμούνταν ως αγοραστές κατά σειρά οι συγγενείς, οι γείτονες και οι συγχωριανοί του ιδιοκτήτη. Αν κανένας από αυτούς δεν

ήθελε ή δεν μπορούσε να το αγοράσει, τότε μόνον ήταν δυνατόν να αγοράσει το κτήμα κάποιος ξένος, που δεν ανήκε στη φορολογική μονάδα αυτού του χωριού. Το μέτρο αυτό ίσχυσε κατά το 10ο αιώνα. Παρόμοιες ρυθμίσεις, ωστόσο, υπήρχαν ήδη στην "Νεαρά"

114 του Λέοντα Στ' από τα τέλη του 9ου αιώνα.

Ο μικρός ναός των Αγ. Ασωμάτων στη Μάνη χρονολογείται στον 10ο αι., εποχή κατά την οποία οι επαρχίες της αυτοκρατορίας

αναπτύσσονται χάρη στην επιτυχημένη εσωτερική και εξωτερική πολιτική των Μακεδόνων αυτοκρατόρων και της

κεντρικής διοίκησης.

Η αρχή της προτιμήσεως, καθώς και οι παλιότερες ρυθμίσεις, απέβλεπαν στο να προστατεύσουν την περιουσία των ελεύθερων μικροκαλλιεργητών (πενήτων) από την απληστία των

μεγαλογαιοκτημόνων (δυνατών) που αγόραζαν όσο περισσότερη γη έβρισκαν. Σκοπό είχαν επίσης να προστατεύσουν το καθεστώς της καλλιέργειας της γης από το μεγάλο πλήθος των

μικροϊδιοκτητών καλλιεργητών, η επιβίωση των οποίων ήταν σημαντική για το κράτος: οι πένητες συνέβαλλαν σημαντικά στην εξασφάλιση των απαραίτητων για την αυτοκρατορία αγαθών,

πλήρωναν τους φόρους τους και επάνδρωναν το βυζαντινό στρατό. Αποτελούσαν έτσι τη βάση της βυζαντινής οικονομίας και, βέβαια, δε συγκέντρωναν ατομικά αρκετή οικονομική δύναμη

ώστε να απειλήσουν τα συμφέροντα του κράτους, να γίνουν δηλαδή ανταγωνιστικοί προς αυτό, όπως μπορούσαν να γίνουν οι μεγαλοϊδιοκτήτες- δυνατοί.

Ελεφαντοστέινο τρίπτυχο της μακεδονικής περιόδου.

Η ανάπτυξη της βιοτεχνίας αυτή την περίοδο συμπεραίνεται με βεβαιότητα από τα πολλά επαγγέλματα και τις σχετικές μ' αυτά ρυθμίσεις που αναφέρονται στα νομικά κείμενα (όπως το "Επαρχικό Βιβλίο") από τον 9ο αιώνα και μετά. Στις πηγές αυτές σημειώνεται η ύπαρξη πάρα

πολλών επαγγελμάτων οργανωμένων σε συντεχνίες, από αυτά που εξυπηρετούσαν τις καθημερινές ανάγκες του πληθυσμού ως τα πλέον σημαντικά, που τροφοδοτούσαν το μεγάλο εξωτερικό εμπόριο. Πλούσια σε ειδίκευση και όγκο, η βιοτεχνία παρήγε πλήθος και ποικιλία

προϊόντων μεταλλοτεχνίας, χαρακτικής, κεραμικής, ξυλουργικής και επιπλοποιίας, υαλουργίας, παπύρου και βυρσοδεψίας. Η "βαριά" βιοτεχνία περιλάμβανε εργαστήρια παραγωγής όπλων,

χυτήρια ορείχαλκου και άλλων μετάλλων, και ναυπηγεία.

Η βιοτεχνική παραγωγή (κεραμική, υαλουργία, μικροτεχνία) είναι από τους

τομείς της οικονομίας που ακμάζουν στο τέλος του 11ου αιώνα. Στην εικόνα, πήλινο πιάτο με κίτρινη εφυάλωση. 12ος αιώνας.

Από τον 9ο αιώνα άρχισε και η ανάπτυξη βιοτεχνιών ειδών πολυτελείας, η οποία είναι εμφανέστερη το 10ο. Πρόκειται για εργαστήρια σμάλτου, κεντημάτων, κοσμηματοποιίας,

επεξεργασίας πολύτιμων μετάλλων και λίθων. Οι πιο σημαντικές ήταν οι βιοτεχνίες υφασμάτων και ενδυμάτων: λινών με ζωγραφιστή, υφαντή ή κεντητή διακόσμηση και χαλιών (ταπήτων). Την

εποχή αυτή άρχισε να εξελίσσεται σημαντικά και η βιοτεχνία (κατασκευή και βαφή) του μεταξιού, που τους επόμενους αιώνες πήρε τεράστια έκταση και διέθετε μεγάλη πελατεία, ντόπια και ξένη,

μεταξύ της οποίας την αυτοκρατορική αυλή, τους αξιωματούχους και την Εκκλησία.

Τα εργαστήρια ειδών πολυτελείας ήταν

συγκεντρωμένα στην πρωτεύουσα.

Αριστερά: τμήμα μεταξωτού υφάσματος

που χρονολογείται γύρω στα 1000.

Δεξιά: χρυσό κύπελλο.

Aπό τον 9ο αιώνα, οι εσωτερικές και εξωτερικές εμπορικές συναλλαγές άνθησαν και πάλι στο βυζαντινό κράτος, το οποίο μάλιστα σε μεγάλο βαθμό παρενέβαινε σ' αυτές ως ρυθμιστής. Στο

εσωτερικό του κράτους διακινούνταν κυρίως κάποια είδη πολυτελείας, όπως υφάσματα, αντικείμενα εκκλησιαστικής τέχνης και προϊόντα μικροτεχνίας, που κατασκευάζονταν στα

βιοτεχνικά εργαστήρια της αυτοκρατορίας και αγοράζονταν από ευκατάστατους υπηκόους. Τα είδη πρώτης ανάγκης σπάνια διακινούνταν σε μεγάλες αποστάσεις, εφόσον σε κάθε περιοχή του

κράτους υπήρχε σχετική αυτάρκεια. Σε τοπικό επίπεδο, η ανταλλαγή αγροτικών προϊόντων γινόταν και στις εμποροπανηγύρεις που οργανώνονταν συνήθως με την ευκαιρία κάποιας

θρησκευτικής γιορτής, μερικές εκ των οποίων ήταν πολύ γνωστές, όπως αυτή των Ευχαϊτων στη Mικρά Aσία. Eξαίρεση στον περιορισμό της διακίνησης ειδών πρώτης ανάγκης στις τοπικές αγορές αποτελούσε ο εφοδιασμός της Kωνσταντινούπολης με σιτηρά από τις πεδιάδες της

Θράκης και της Μικράς Ασίας. Ο εφοδιασμός αυτός αποτελούσε κρατική μέριμνα.

Εφυαλωμένο πιάτο.

Το εμπόριο που διεξαγόταν στο βυζαντινό κράτος ήταν, όπως και τους προηγούμενους αιώνες, εισαγωγικό, εξαγωγικό και διαμετακομιστικό στα είδη πολυτελείας: μπαχαρικά από την Iνδία,

πάπυρο και γυάλινα σκεύη από την Αίγυπτο, καθώς και εγχώρια μεταξωτά υφάσματα, εκκλησιαστικά αντικείμενα και είδη μικροτεχνίας. Συνεχιζόταν επίσης το εμπόριο με το Βορρά,

που είχε αρχίσει από τον 8ο αιώνα μέσα από τον Εύξεινο Πόντο: οι Χάζαροι μετέφεραν στη Χερσώνα δούλους, μέλι, γουναρικά και παστά ψάρια και από εκεί βυζαντινά και αργότερα ρωσικά

πλοία έφερναν αυτά τα προϊόντα στην Κωνσταντινούπολη. Όσα από αυτά τα προϊόντα περίσσευαν διοχετεύονταν στη δυτική Ευρώπη. Kαινοτομίες της περιόδου αυτής ήταν η

διεξαγωγή εμπορικής δραστηριότητας στο Βυζάντιο από αλλοδαπούς, καθώς και η ανάπτυξη νέων εμπορικών κέντρων όπως η Τραπεζούντα και η Θεσσαλονίκη: η τελευταία ήταν ο τόπος

συγκέντρωσης μεταλλευμάτων και αλατιού που έρχονταν από το εσωτερικό της Βαλκανικής και διαμετακομίζονταν στην Κωνσταντινούπολη και τη Δύση.

Τα είδη πολυτελείας αποτέλεσαν και γι' αυτή την περίοδο είδη εξαγωγής. Στην εικόνα, δίσκος από αλάβαστρο, σμάλτο, ασήμι και πολύτιμους λίθους, που στη μέση κοσμείται από μετάλλιο με τη μορφή του Χριστού να ευλογεί. 11ος

αιώνας.

Το βυζαντινό κράτος παρενέβαινε και ρύθμιζε πολλούς τομείς της οικονομικής

ζωής των πόλεων, μεταξύ των οποίων συγκατελεγόταν η βιοτεχνία και το

εμπόριο. Ευνοούσε τις εισαγωγές ειδών πρώτης ανάγκης από τις βυζαντινές

επαρχίες ή το εξωτερικό στις πόλεις και ιδιαίτερα στην Κωνσταντινούπολη. Τις εισαγωγές αυτές τις ρύθμιζε ανάλογα με τις ανάγκες της στιγμής και έθετε τα όρια

των τιμών. Η εξαγωγή ορισμένων προϊόντων, αναγκαίων για την εσωτερική κατανάλωση (λάδι, κρασί, σιτάρι), ήταν καταρχήν απαγορευμένη, όπως επίσης και η εξαγωγή όπλων ή εργαλείων και

πρώτων υλών απαραίτητων για την κατασκευή τους (σιδήρου, για

παράδειγμα), και συνεπαγόταν αυστηρές κυρώσεις.

Για άλλα εμπορεύματα, όπως το αλάτι, τα όπλα και τα είδη πολυτελείας (ιδιαίτερα την πορφύρα και τα μεταξωτά), το κράτος είχε στις περισσότερες περιπτώσεις το μονοπώλιο. Λέγοντας μονοπώλιο δεν εννοούμε ότι το βυζαντινό κράτος απαγόρευε σε οποιονδήποτε πολίτη να

ασχοληθεί με την παραγωγή ή το εμπόριο αυτών των προϊόντων. Απλά, έπαιρνε υπό τον έλεγχό του αυτές τις διαδικασίες, κρατώντας για τον εαυτό του τα αντίστοιχα οικονομικά οφέλη, με κύριο

σκοπό να εξασφαλίσει απόλυτο έλεγχο στους τομείς που, λόγω της οικονομικής τους σπουδαιότητας, κινδύνευαν περισσότερο από καπηλεία και αισχροκέρδεια.

Βέβαια, όλοι οι παραπάνω περιορισμοί και οι ρυθμίσεις παραβιάζονταν από λαθρεμπόρους ή μετριάζονταν κατά καιρούς από το ίδιο το κράτος, ανάλογα με τις πολιτικές και οικονομικές

συγκυρίες (δηλαδή ανάλογα με την οικονομική και δημοσιονομική του κατάσταση και με τους διεθνείς συσχετισμούς δυνάμεων).

Χρυσό περιδέραιο.

Σε μια προσπάθεια του κράτους να διατηρεί πάντα θετικό ισοζύγιο

πληρωμών (η οποία απέδωσε πράγματι

καρπούς για μερικούς αιώνες) οι βυζαντινοί έμποροι

είχαν ορισμένες υποχρεώσεις. Έπρεπε να εξασφαλίζουν το κεφάλαιο που ήταν απαραίτητο για τις εισαγωγές ξένων

προϊόντων κατά την πώληση των εξαγώγιμων

προϊόντων και να αποσπούν όσο το

δυνατόν περισσότερο πολύτιμο μέταλλο

από τις ξένες χώρες.

Κύριο χαρακτηριστικό μιας μεσαιωνικής κοινωνίας όπως η βυζαντινή, ήταν η οργάνωση των ανθρώπων που ασκούσαν το ίδιο επάγγελμα σε σωματεία, τις λεγόμενες "συντεχνίες" ή

συστήματα. Η εκλογή κάποιου επαγγέλματος ήταν ελεύθερη για τους πολίτες, ενώ η είσοδος στην αντίστοιχη συντεχνία γινόταν ύστερα από έλεγχο των ικανοτήτων του υποψηφίου. Αυτό το

σύστημα υποχρέωνε τους επαγγελματίες να περιφρουρήσουν τα δικαιώματα και τα κέρδη τους και επέτρεπε στο κράτος να ελέγχει τις εμπορικές, βιοτεχνικές και άλλες επαγγελματικές

δραστηριότητες των πολιτών και να παρεμβαίνει σ' αυτές.

Oι σιδηρουργοί όπως και οι άλλοι επαγγελματίες στη μεσοβυζαντινή κοινωνία ήταν οργανωμένοι

στις συντεχνίες ή συστήματα. Στην εικόνα, ελεφαντοστό, στο οποίο απεικονίζεται

σφυρηλάτηση σιδήρου. 10ος-11ος αιώνας.

Οι συντεχνίες βρίσκονταν υπό το συνεχή και αυστηρό έλεγχο του κράτους ως προς τη λειτουργία, τη δραστηριότητα και τα προϊόντα που παρήγαν ή διακινούσαν, μέσω κρατικών αξιωματούχων: των

εξάρχων και των προστατών στην επαρχία και του επάρχου της πόλεως στην Κωνσταντινούπολη. Οι παραβάσεις των κρατικών διατάξεων επέφεραν μια μεγάλη ποικιλία ποινών, τις οποίες επέβαλλε ο έπαρχος και το προσωπικό της υπηρεσίας του. Από το όνομα του επάρχου της Κωνσταντινούπολης πήρε το όνομά του το "Επαρχικό Βιβλίο" του αυτοκράτορα Λέοντα Στ' Σοφού. Πρόκειται για μια συλλογή νομοθετικών κειμένων που κυκλοφόρησε πιθανόν την άνοιξη του 912 και αναφέρεται σε

21 συντεχνίες, από αυτές που λειτουργούσαν εκείνη την εποχή στην πρωτεύουσα.

«Η ταφή του Κυρίου»,

τοιχογραφία στην κρύπτη του

Καθολικού του Οσίου Λουκά

Βοιωτίας, 11ος αιώνας.

Οι συντεχνίες αυτές περιλάμβαναν επαγγελματίες που ασχολούνταν με την κατασκευή ή/και το εμπόριο υφασμάτων (λινών και μεταξωτών), τροφίμων και άλλων προϊόντων (αρωμάτων,

χρωμάτων, κεριών, σαπουνιών), με οικοδομικά έργα, με συμβολαιογραφικές πράξεις και με τραπεζικές συναλλαγές. Από τις διατάξεις του προκύπτει ότι η συντεχνιακή οργάνωση στόχο είχε

να εξασφαλίσει δύο βασικές αναγκαιότητες: τον έλεγχο των οικονομικών σχέσεων μεταξύ των πολιτών και γενικότερα της αστικής οικονομίας, και την ευταξία στους διάφορους

επαγγελματικούς κλάδους και στις μεταξύ τους σχέσεις.

Οι Αγ. Θεόδωροι Κωνσταντινούπο

λης –σήμερα Κιλισέ Τζαμί – κτίστηκαν τον

11ο αι.

Η οικονομική οργάνωση του βυζαντινού κράτους έμεινε βασικά αμετάβλητη σε σχέση με την περίοδο 610-867. Αλλαγές στην οργάνωση

που συντελέστηκαν στο διάστημα 867-1081 ήταν η εξαφάνιση προφανώς κάποιων κρατικών υπηρεσιών -αφού αυτές δεν εμφανίζονται

στις πηγές μετά τον 10ο αιώνα- και η εμφάνιση άλλων. Οι υπηρεσίες που δεν εμφανίζονται πια είναι το λογοθέσιο των αγελών (υπεύθυνο για

τη συντήρηση των μητάτων και των επισκέψεων), που εξαφανίστηκε στα τέλη του 10ου αιώνα και το μέγα κουρατωρίκιον, του οποίου οι υφιστάμενοι συγχωνεύτηκαν από το Βασίλειο A' (867-886) σε ένα κουρατωρίκιον, που λεγόταν των Eλευθερίου και των Mαγγάνων.

Οι νέες υπηρεσίες και οι νέοι κρατικοί αξιωματούχοι που εμφανίζονται στις

πηγές από τις αρχές του 11ου αιώνα ήταν υπεύθυνοι για τη διαχείριση των νέων

πηγών εισοδήματος του κράτους, δηλαδή των ευαγών ιδρυμάτων και των κρατικών

(δημόσιων) γαιών. Έτσι, ο οικονόμος των ευαγών οίκων ήλεγχε από την εποχή του Βασιλείου Β' (976-1025) και εξής τα ευαγή ιδρύματα, που ο αριθμός τους είχε

πλέον αυξηθεί, ενώ η διαχείριση και προσαύξηση των γαιών που ανήκαν στο δημόσιο ήταν έργο ενός νέου σεκρέτου που εμφανίστηκε το 1030, του επί των

οικειακών.

Το φιλί του Ιούδα από ψηφιδωτό της Νέας Μονής Χίου (11ος αι.). Πρόκειται για ένα αριστούργημα της βυζαντινής ζωγραφικής. Οι μορφές των θεατών της σκηνής

εικονίζονται με ενδύματα και οπλισμό της μέσης βυζαντινής

περιόδου. Ι πελεκυφόροι στρατιώτες απηχούν την

αυτοκρατορική φρουρά των Βαράγγων.

Από τον 9ο αιώνα η οικονομία του βυζαντινού κράτους ακολούθησε πορεία

ανάπτυξης. Οι συνθετότερες οικονομικές σχέσεις δημιούργησαν την

ανάγκη για χρηματικό και πάλι χαρακτήρα στις μεταξύ των υπηκόων συναλλαγές (εμπορικές συναλλαγές,

μισθοδοσία υπαλλήλων ή πληρωμή των φόρων). Τα νομίσματα που

κυκλοφορούσαν καθορίζονταν ως προς την ποσότητα, τη μορφή, την αξία και

τις διαβαθμίσεις τους από τους αυτοκράτορες και κόβονταν στα μεγάλα

νομισματοκοπεία του βυζαντινού κράτους.

Ελεφαντοστέινο τρίπτυχο της μακεδονικής περιόδου με τις μορφές

των Αγίων Θεοδώρων.

Κατά την περίοδο αυτή, η απώλεια της Σικελίας από τους 'Aραβες στέρησε από την αυτοκρατορία το τελευταίο βυζαντινό νομισματοκοπείο που είχε απομείνει στη Δύση:

αυτό των Συρακουσών, το οποίο αναγκάστηκε να κλείσει το 878. Το μόνο μεγάλο νομισματοκοπείο που παρέμεινε και λειτουργούσε σταθερά για να καλύπτει τις ανάγκες

όλης της αυτοκρατορίας ήταν αυτό της Κωνσταντινούπολης.

Νόμισμα του Αλεξίου Κομνηνού το 1081. Κατά την εποχή του η απώλεια της Σικελίας και Κάτω Ιταλίας θεωρήθηκε τετελεσμένο γεγονός καθώς η

αυτοκρατορία αδυνατούσε να επιχειρήσει ανακατάληψη των περιοχών αυτών. Μάλιστα αντέτασσε ήδη σθεναρή άμυνα κατά των Νορμανδών εισβολέων της

Απουλίας δίνοντας αγώνα επιβίωσης σε τρία μέτωπα, στην Ήπειρο (Νορμανδοί), στη Βουλγαρία (Κουμάνοι –Πετσενέγκοι), και στη Μικρά Ασία

(Τούρκοι).

Μικρή -και μοναδική- εξαίρεση υπήρξε η περίπτωση της κοπής των (μικρής αξίας) χάλκινων νομισμάτων από κάποια μικρά,

επαρχιακά νομισματοκοπεία: είναι άγνωστο ακόμη πού ακριβώς βρίσκονταν, αλλά

πάντως σίγουρα κάπου στην περιοχή της Ελλάδας ή της Μικράς Ασίας. Εντοπισμένο

νομισματοκοπείο έχουμε μόνο στην πόλη της Χερσώνας: λειτούργησε εκεί για ένα

διάστημα ενάμισυ αιώνα περίπου (842-1025) και έκοψε χάλκινα μόνο νομίσματα πολύ χαρακτηριστικά στη μορφή (επειδή είναι

κατασκευασμένα με την τεχνική της μήτρας και όχι με αυτήν της σφυρηλάτησης).

Ελεφαντοστέινο τρίπτυχο της μακεδονικής περιόδου.

Τα νομίσματα που κυκλοφορούσαν στην περίοδο 867-1081 ήταν σε γενικές γραμμές τα ίδια με αυτά των προηγούμενων αιώνων. Χρυσά νομίσματα, δηλαδή, χρησίμευαν για τις μεγάλες

συναλλαγές, χάλκινα για τις καθημερινές μικρές συναλλαγές και ασημένια για τις ενδιάμεσες. Τα ασημένια νομίσματα (το μιλιαρέσιο και οι υποδιαιρέσεις του) εκδίδονταν κανονικά και

κυκλοφορούσαν ευρέως σε όλη την περίοδο. Από τα χάλκινα νομίσματα των προηγούμενων αιώνων (τις φόλλεις και τις υποδιαιρέσεις τους), οι υποδιαιρέσεις της φόλλεως σιγά-σιγά

αχρηστεύθηκαν και εξαφανίστηκαν λόγω του πληθωρισμού: πρώτα οι μικρότερες (τα δινούμμια και τα πεντανούμμια) και στη συνέχεια οι μισές φόλλεις και τα δεκανούμμια. Διατηρήθηκε η

χρήση μόνο των φόλλεων, οι οποίες όμως εξαφανίστηκαν κι αυτές στο τέλος του 11ου αιώνα.

Εκκλησία στην ακρόπολη της Λίνδου στη Ρόδο.

Τα χρυσά νομίσματα (νόμισμα ή solidus και οι υποδιαιρέσεις του)

υπέστησαν αυτή την περίοδο υποτιμήσεις της αξίας τους αλλά και

αλλαγές στη μορφή. Το νόμισμα, περιεκτικότητας χρυσού 24 καρατίων,

από την εποχή της βασιλείας του Βασίλειου Β' (976-1025) άλλαξε

εμφάνιση: από το παραδοσιακό μικρό, χοντρό και συμπαγές νόμισμα που

ήταν, έγινε λεπτό σε πάχος και απλωμένο σε μέγεθος, όπως το

σύγχρονό του μιλιαρέσιο.

Αργότερα, μέσα στον 11ο αιώνα, άλλαξε κι άλλο: δεν ήταν πια επίπεδο νόμισμα αλλά έγινε κοίλο, "σκυφωτό" όπως ονομάζεται. Το όνομά του άλλαξε επίσης: ονομαζόταν ιστάμηνον, σε

αντιδιαστολή προς το νέο χρυσό νόμισμα που τέθηκε σε κυκλοφορία για πρώτη φορά από το Νικηφόρο B' Φωκά (963-969), το τεταρτηρόν. Αυτό ήταν ελαφρότερο σε βάρος από το παλιό

νόμισμα, μικρότερης περιεκτικότητας σε χρυσό (22 καράτια) και είχε την εμφάνιση του παλιού χρυσού νομίσματος: ήταν παχύ, μικρό και συμπαγές. Οι λόγοι εμφάνισης αυτού του νομίσματος

ήταν μάλλον σύνθετοι. Το τεταρτηρό, δηλαδή, ήταν ένα χρυσό νόμισμα με την εμφάνιση του παλιού χρυσού νομίσματος ώστε να αναγνωρίζεται ως γνήσιο από τους υπηκόους. Είχε όμως υποτιμημένη αξία (χρυσό 22 καρατίων) για οικονομικούς λόγους, και βάρος ίσο με αυτό του

αραβικού χρυσού δηναρίου, ώστε να χρησιμοποιείται χωρίς σύγχυση στις περιοχές που οι βυζαντινοί είχαν ανακαταλάβει από τους 'Aραβες. Οι υποδιαιρέσεις, τέλος, του χρυσού νομίσματος,

semisses και tremisses, έπαψαν να κυκλοφορούν από τα τέλη του 9ου αιώνα και μετά.

Χρυσό ιστάμενον της εποχής του αυτοκράτορα Βασιλείου Β' (976-

1025).

Χρυσός σόλιδος της εποχής του αυτοκράτορα Νικηφόρου Β΄ Φωκά (963-969).

Στο βυζαντινό κράτος φορολογική μονάδα δεν αποτελούσε η οικογένεια αλλά το χωριό. Το χωριό ήταν ο τόπος κατοικίας των γεωργών και ήταν οργανωμένος ως φορολογική περιφέρεια. Η

ιδιοκτησία κάθε γεωργού λεγόταν στάσις ή υπόστασις και περιλάμβανε το σπίτι του, περιβόλια, χωράφια και αμπέλια, κτήματα που βρίσκονταν μέσα στην περιοχή του χωριού και λέγονταν

ενθύρια ή εσώθυρα και κτήματα που βρίσκονταν μακριά από το χωριό και λέγονταν εξώθυρα. Kάποιοι χωρικοί έμεναν όχι σε χωριά αλλά στα κτήματά τους σχηματίζοντας μικροσυνοικισμούς

που ονομάζονταν αγρίδια και υπάγονταν φορολογικά στο κοντινότερο χωριό. Οι πιο πλούσιοι χωρικοί κατείχαν τα λεγόμενα προάστεια, μεγαλύτερα κτήματα που τα καλλιεργούσαν δούλοι

μόνιμα εγκατεστημένοι σ' αυτά.

Εκτός από την ιδιωτική περιουσία των χωρικών, κάθε χωριό είχε επίσης κοινοτική

ακίνητη περιουσία (βοσκοτόπια και μύλους). Το σύνολο όλων αυτών των φορολογήσιμων

γαιών κάθε χωριού, ιδιωτικών και κοινοχρήστων, λεγόταν υποταγή, ενώ το

συνολικό ποσό των φόρων που όφειλαν όλοι μαζί οι κάτοικοι λεγόταν ρίζα του χωριού.

Ανάλογα με την ιδιοκτησία του ο κάθε χωρικός αναλάμβανε να αποδώσει το μερίδιο της ρίζας που του αναλογούσε. Ο θεσμός της

αλληλέγγυου φορολογικής ευθύνης και το σύστημα της επιβολής εξασφάλιζαν την

καταβολή της ρίζας στο βυζαντινό κράτος στο ακέραιο. Ο υπολογισμός της φορολογικής αξίας της περιουσίας των υπηκόων και των οφειλόμενων φόρων γινόταν όπως και στην

περίοδο 610-867.

Καλλιτεχνική απεικόνιση βυζαντινού ευγενούς της επαρχίας κατά τη μέση βυζαντινή περίοδο. Οι

άνδρες αυτοί επάνδρωναν τις επίλεκτες μάχιμες δυνάμεις τους

αυτοκρατορικού στρατού των θεμάτων, κυρίως του θωρακισμένου

ιππικού.

Για τα μέλη της κοινότητας του χωριού ίσχυε η αλληλέγγυος φορολογική ευθύνη ή αλληλέγγυον. Όλοι δηλαδή ήταν συλλογικά υπεύθυνοι για την καταβολή του φόρου που αναλογούσε στο χωριό

τους. 'Aν κάποιος χωρικός αρρώσταινε ή εγκατέλειπε τη γη του και έφευγε, τα υπόλοιπα μέλη έπρεπε να καταβάλουν και το δικό του φόρο. Έτσι, συμφέρον των χωρικών ήταν να

καλλιεργήσουν και να εκμεταλλευθούν όλα τα χωράφια, ακόμα κι αυτά που για οποιοδήποτε λόγο έμεναν εγκαταλειμμένα.

Η ανακατάληψη της Κρήτης από τον στρατό του Νικηφόρου Φωκά σε μικρογραφία του χειρογράφου του

Σκυλίτζη. Αριστερά απεικονίζεται ο βυζαντινός στρατός (Ρωμαίοι) και δεξιά οι Άραβες (Κρήτες).

Σε τέτοιες περιπτώσεις παρενέβαινε το κράτος με δύο τρόπους. Ο πρώτος ήταν δίνοντας τα κτήματα σε απλή χρησικτησία των γειτόνων, οι οποίοι ήταν υποχρεωμένοι να τα καλλιεργήσουν

και να αποδώσουν τους οφειλόμενους φόρους. Ο δεύτερος ήταν μεταβιβάζοντας επίσημα τα κτήματα (και τις φορολογικές υποχρεώσεις που αυτά συνεπάγονταν) στην απόλυτη κυριότητα

νέων ιδιοκτητών-καλλιεργητών που θα τα εκμεταλλεύονταν στο εξής. Το τελευταίο αυτό μέτρο λεγόταν αρχικά επιβολή. Στην περίοδο αυτή τα κτήματα δεν μπορούσαν να μεταφερθούν σε

οποιοδήποτε νέο ιδιοκτήτη αλλά ίσχυε η αρχή της προτιμήσεως. Αν, μετά το πέρασμα 30 χρόνων, τα εγκαταλειμμένα κτήματα έμεναν ακόμη χωρίς ιδιοκτήτη και χέρσα, τότε αποχωρίζονταν από

την υποταγή του χωριού, χαρακτηρίζονταν ως κλάσματα και περιέρχονταν στο δημόσιο.

Η χήρα Δανιηλίς, που εικονίζεται εδώ αναφέρεται στις πηγές του 9ου αιώνα ως μια από τις πλουσιότερες

ιδιοκτήτριες γης. Το κράτος προστάτευε με επιτυχία τους μικροκαλλιεργητές από την

αρπακτική διάθεση των μεγαλογαιοκτημόνων κατά τον 10ο

και 11ο αι.. Μικρογραφία από το Χρονικό του Ιωάννη Σκυλίτζη, τέλη

12ου-αρχές 13ου αιώνα.

Προς το τέλος ωστόσο της περιόδου η επιβολή απαντά στις πηγές με

διαφορετική σημασία. Ήταν πια μια φορολογική διαδικασία μέσω της οποίας

υπολογιζόταν η σχέση μεταξύ της υποταγής μιας περιφέρειας και της ρίζας

της (δηλαδή η σχέση μεταξύ της φορολογούμενης έκτασης γης -σε

μοδίους- και του φόρου -σε νομίσματα- που της αναλογούσε). Η αναλογία

υποταγής και ρίζας της περιφέρειας εξέφραζε το μέτρο της φορολογίας για τη συγκεκριμένη φορολογική κοινότητα σε

μια χρονική στιγμή, το οποίο ονομαζόταν δείκτης της επιβολής. Έτσι, οι

φορολογικοί υπάλληλοι μπορούσαν με απλές μαθηματικές πράξεις να

επιβεβαιώνουν σε κάθε περίπτωση αν έχουν εισπράξει το σωστό φόρο, κυρίως

από τους μεγαλογαιοκτήμονες, αφού αυτοί συγκέντρωναν στα χέρια τους πια τεράστιες περιοχές της περιφέρειας και

μπορούσαν ευκολότερα να εξαπατήσουν το κράτος.

Η απελευθέρωση της Αντιόχειας από τον στρατηγό Μιχαήλ Βούρτζη (969).

ΚΟΙΝΩΝΙΑΗ απόκρουση τον 8ο, 9ο και 10ο αιώνα

των εχθρικών επιδρομών, που είχαν κλονίσει τη βυζαντινή αυτοκρατορία και αναστατώσει την οικονομική και κοινωνική ζωή της, επέφερε αλλαγές στην εσωτερική ζωή του κράτους και,

κατά συνέπεια, στην κοινωνία. Οι αλλαγές αυτές άρχισαν να φαίνονται

στα χρόνια των Μακεδόνων αυτοκρατόρων, που κυρίως με τα μέτρα

τους υπέρ των ελεύθερων μικροκαλλιεργητών, συντέλεσαν στη

διαμόρφωση μιας περισσότερο σταθερής κοινωνίας. Αυτή παρέμεινε

στη βάση της αγροτική, όπως άλλωστε οι περισσότερες μεσαιωνικές κοινωνίες.

Καλλιτεχνική απεικόνιση μουσουλμάνων εισβολέων στο

μικρασιατικό μέτωπο. Αυτούς τους μαχητές του Ισλάμ είχαν να

αντιμετωπίσουν οι Βυζαντινοί επί 400 χρόνια, άλλοτε αμυνόμενοι και

άλλοτε επιτιθέμενοι.

Οικονομικές δραστηριότητες αστικού χαρακτήρα αναπτύχθηκαν μόνο σε

κάποιες πόλεις που στην περίοδο αυτή της Μέσης Βυζαντινής εποχής (867-

1081) άρχισαν γενικά να αναδιοργανώνονται. Η διάκριση σε τάξεις εξακολούθησε να υπάρχει,

παγιώθηκε μάλιστα κατά κάποιον τρόπο με τη νομοθεσία των Μακεδόνων, ενώ

ταυτόχρονα συστηματοποιήθηκε επίσημα η ιεραρχία των βυζαντινών

αξιωματούχων με τα λεγόμενα "Τακτικά". Χαρακτηριστική της

περιόδου υπήρξε η ενίσχυση της θέσης της Εκκλησίας και του μοναχισμού μετά τη λήξη της Εικονομαχίας. Επίσης, στη βυζαντινή ύπαιθρο κυριάρχησε η πάλη

μεταξύ δυνατών και αδυνάτων, που οδήγησε στη νίκη των πρώτων, οι οποίοι

κυριάρχησαν στη βυζαντινή κοινωνία από τα τέλη της περιόδου αυτής.

Στα χρόνια της βασιλείας των Μακεδόνων (867-1056) παρατηρήθηκε ανανέωση στην τέχνη γνωστή ως Μακεδονική Αναγέννηση. Από τα κορυφαία σε

ποιότητα παραδείγματα της τέχνης αυτής της περιόδου είναι το Παρισινό Ψαλτήρι αρ. 139.(β΄ μισό 10ου αιώνα).

Η μετατροπή των πόλεων σε κάστρα κατά την πρώτη περίοδο της Μέσης Βυζαντινής εποχής (610-867) επέδρασε στην εξέλιξη της αστικής ζωής. Ο πληθυσμός των πόλεων μειώθηκε, η

τοπική αυτοδιοίκηση αποδυναμώθηκε και η κοινωνική δομή διαμορφώθηκε σύμφωνα με τις νέες συνθήκες. Η επιτυχής απόκρουση όμως των εχθρικών επιδρομών, κυρίως από τους Μακεδόνες

αυτοκράτορες, και η εξυγίανση της οικονομικής και κοινωνικής ζωής που ακολούθησε οδήγησαν στην αναδιοργάνωση και ανάπτυξη των πόλεων, το 10ο κυρίως αιώνα. Αστικού χαρακτήρα

οικονομικές δραστηριότητες αναπτύχθηκαν κυρίως στις βαλκανικές πόλεις της αυτοκρατορίας, ενώ στη Μικρά Ασία, με ελάχιστες εξαιρέσεις, οι πόλεις διατήρησαν αγροτικό χαρακτήρα και

υστέρησαν εμφανώς ως προς την αστική ανάπτυξη.

Το βυζαντινό κάστρο της Λέρου.

Οι εμπορικές και επιχειρηματικές δραστηριότητες στις πόλεις ανακόπτονταν από τα κρατικά μονοπώλια και τον κρατικό παρεμβατισμό. Ο κρατικός έλεγχος επιτυγχανόταν με τη συντεχνιακή

οργάνωση της βιοτεχνίας και του εμπορίου. Οι πληροφορίες μας για την οργάνωση αυτή προέρχονται από το "Επαρχικό Βιβλίο" του Λέοντα ΣΤ΄ Σοφού, που περιλάμβανε διατάξεις σχετικές με την

οργάνωση και τον έλεγχο των συντεχνιών της Κωνσταντινούπολης, οι οποίες ανήκαν στη δικαιοδοσία του επάρχου της πόλεως. Όλοι οι επαγγελματίες έπρεπε να είναι γραμμένοι μόνο σε ένα σωματείο, το οποίο και εξέλεγε τον πρόεδρό του. Oι ώρες εργασίας και οι μισθοί των εργατών ήταν

καθορισμένα, ενώ η είσοδος νέων μελών στο σωματείο γινόταν με καταβολή ορισμένου ποσού. Επιπλέον, κάθε σωματείο είχε συγκεκριμένη θέση στο χώρο της αγοράς.

Ερείπια από το παλάτι του Βουκολέοντος.

Σκοπός της συντεχνιακής οργάνωσης ήταν η προστασία τόσο του κράτους όσο και των καταναλωτών, με τον έλεγχο των τιμών των τροφίμων και αγαθών της αγοράς της Πρωτεύουσας.

Δε γνωρίζουμε ωστόσο αν η οργάνωση αυτή εφαρμοζόταν και σε άλλες πόλεις της αυτοκρατορίας. Προς το τέλος της περιόδου, η συντεχνιακή οργάνωση άρχισε να παρακμάζει, ενώ

από τον 11ο ήδη αιώνα έκαναν την εμφάνισή τους για πρώτη φορά "αδελφότητες" που συνδέονταν όμως με ενοριακές εκκλησίες ή με μοναστήρια πόλεων, μια οργάνωση που

συναντιέται εκτός από την Κωνσταντινούπολη και σε επαρχιακές πόλεις.

Η πολεοδομική οργάνωση των βυζαντινών πόλεων στην περίοδο που μελετάμε (9ος-11ος αιώνας) δεν πρέπει να έδινε πολλές δυνατότητες για συγκεντρώσεις αστικού χαρακτήρα. Σε αυτό

συνηγορεί και η αρχιτεκτονική των σπιτιών, που ήταν κλειστά με εσωτερική αυλή, γεγονός που υποδηλώνει ότι ένα μεγάλο μέρος της κοινωνικής τους ζωής οι Βυζαντινοί το περνούσαν μέσα

στα σπίτια τους. Αυτό βέβαια δε σημαίνει ότι πρέπει να αποκλείσουμε τη συναναστροφή τους στις αγορές και τη συμμετοχή τους σε διάφορες δημόσιες ψυχαγωγικές εκδηλώσεις, που τους

ξεκούραζαν από τον καθημερινό κάματο. Αυτές ποίκιλλαν ανάλογα με την κοινωνική θέση των Βυζαντινών και εκτείνονταν από τις μεγαλοπρεπείς τελετές της αυτοκρατορικής και πατριαρχικής αυλής ως την παρακολούθηση των θεαμάτων του ιπποδρόμου και τη συναναστροφή στα λουτρά

και τις ταβέρνες ή τη συμμετοχή στις εποχιακές πανηγύρεις.

Τοιχογραφία της μακεδονικής περιόδου από τη σημερινή

Σερβία.

Οι "Νεαρές" των Μακεδόνων αυτοκρατόρων αποτελούν τη βασική πηγή από την οποία αντλούμε πληροφορίες για την κοινωνική διαστρωμάτωση στις πόλεις και την ύπαιθρο στην

περίοδο αυτή της Μέσης Βυζαντινής εποχής (867-1081). Συγκεκριμένα ο αυτοκράτορας Ρωμανός Α' Λεκαπηνός (920-944), στη "Νεαρά" που εξέδωσε το 934, έδωσε έναν κατάλογο

των ανθρώπων που θεωρούσε δυνατούς. Επικύρωσε έτσι την κοινωνική ανισότητα που χαρακτήριζε τη βυζαντινή κοινωνία.

Χάλκινο νόμισμα της εποχής του αυτοκράτορα Ρωμανού Β' (959-963),

ο οποίος με τις "Νεαρές" του προσπάθησε να εμποδίσει την

επέκταση των δυνατών.

Οι δυνατοί λοιπόν ήταν οι εν ενεργεία και μη αξιωματούχοι και ανώτατοι λειτουργοί της κεντρικής και επαρχιακής διοίκησης (περιφανείς μάγιστροι, πατρίκιοι οι εν αρχαίς ή στρατηγίαις ή

πολιτικοίς ή στρατιωτικοίς αξιώμασι, θεματικοί άρχοντες και απάρχοντες) και τα μέλη της συγκλήτου. Επίσης, οι μητροπολίτες, αρχιεπίσκοποι, επίσκοποι, ηγούμενοι και οι επικεφαλής των εκκλησιαστικών και αυτοκρατορικών ιδρυμάτων. Οι δυνατοί ήταν πλούσιοι, συνήθως ανώτεροι αξιωματούχοι του κράτους ή της Εκκλησίας, που χρησιμοποιούσαν την εξουσία ή την επιρροή τους για να ασκήσουν πίεση στους ανθρώπους της κατώτερης τάξης, τους πένητες, όπως τους

χαρακτηρίζει το κείμενο της "Νεαράς".

Μονή Χριστού Ακατάληπτου (Καλαντέρχανε τζαμί),

Κωνσταντινούπολη, 11ος αι.

Η "Νεαρά" του Κωνσταντίνου Ζ' Πορφυρογέννητου (913-959) από το έτος 947 μας δίνει επίσης πολύτιμες πληροφορίες για τις κοινωνικές τάξεις. Δε διακρίνει απλώς δυνατούς και αδύνατους,

αλλά δίνει επιπλέον την κατηγορία που παρεμβαλλόταν μεταξύ των δύο παραπάνω ομάδων. Στην κατηγορία αυτή ανήκαν οι σχολάριοι (μέλη των αυτοκρατορικών ταγμάτων), οι σπαθάριοι και οι σεκρετικοί (αξιωματούχοι της Κωνσταντινούπολης ή κρατικοί υπάλληλοι). Αυτοί αποτελούσαν

λοιπόν τη διαχωριστική γραμμή τόσο στην κοσμική όσο και στη στρατιωτική ιεραρχία. Όσον αφορά στην εκκλησιαστική ιεραρχία, η "Νεαρά" του Κωνσταντίνου Ζ' ονόμαζε απλά

"μικρές μονές" αυτές που κατατάσσονταν μεταξύ των αδυνάτων και "επισκοπές" εκείνες που τοποθετούνταν μεταξύ των δυνατών.

Στα χρόνια της Μακεδονικής δυναστείας (867-1056) σημειώνεται μεγάλη λογοτεχνική

παραγωγή. Σ' αυτήν ανήκουν οι πολυτελείς κώδικες που γίνονταν κατά παραγγελία

αυτοκρατόρων. Στην εικόνα, πολυτελής κώδικας σκευοφυλακίου γνωστός ως Ευαγγελιστάριο του αυτοκράτορα Νικηφόρου Β΄ Φωκά (963-969). Στο χειρόγραφο απεικονίζεται η σκηνή της Γέννησης. 'Aγιο Όρος, Μονή Μεγίστης Λαύρας, κώδ. σκευοφ.

1, φ. 114β.

Κύριο χαρακτηριστικό της κοινωνίας της βυζαντινής υπαίθρου κατά τη

βασιλεία των Μακεδόνων αυτοκρατόρων αποτέλεσε η διαμάχη των

δυνατών, εκπροσώπων της ανώτερης τάξης και των αδυνάτων, των μικρών δηλαδή καλλιεργητών. Οι διαρκείς

πόλεμοι τον 7ο και 8ο αιώνα εμπόδιζαν τους πλούσιους να επενδύσουν τα

χρήματά τους στη ύπαιθρο, καθώς η γη δεν αποτελούσε σίγουρη τοποθέτηση. Η

εξασφάλιση όμως των συνόρων του κράτους από τον 9ο αιώνα επέτρεψε τη

διοχέτευση κεφαλαίων στη γη. Στην επενδυτική αυτή διέξοδο οδήγησε τους δυνατούς και ο αυστηρός έλεγχος του

εμπορίου και της βιοτεχνίας που άφηνε μικρό περιθώριο για ιδιωτική πρωτοβουλία στο χώρο αυτό.

Ελεφαντοστέινο πλακίδιο της μακεδονικής περιόδου.

Οι δυνατοί εκδήλωσαν σταδιακά επεκτατικές τάσεις εις βάρος των ελεύθερων

μικροϊδιοκτητών και των στρατιωτών, που ανήκαν στην ίδια κατηγορία καλλιεργητών,

αγοράζοντας ή εισδύοντας βαθμιαία στα κτήματά τους και καθιστώντας τους εξαρτώμενα

πρόσωπα. Η τάση τους αυτή έγινε σιγά-σιγά εξαιρετικά απειλητική για την ίδια την ύπαρξη των ελεύθερων γεωργών. Η διαμάχη ανάμεσα

στους τελευταίους και τους μεγάλους γαιοκτήμονες ήταν αναπόφευκτη. Οι Μακεδόνες

αυτοκράτορες αναγκάστηκαν να πάρουν αυστηρά νομοθετικά μέτρα κατά των δυνατών

και υπέρ των αδυνάτων, που ήταν οι φορολογούμενοι και οι στρατιώτες, οι

στυλοβάτες δηλαδή της αυτοκρατορίας. Μετέτρεψαν έτσι ουσιαστικά τη διαμάχη σε

αγώνα κεντρικής εξουσίας-δυνατών.

Παρά τις προσπάθειες των Μακεδόνων αυτοκρατόρων και την αυστηρότητα των νόμων τους, αναβλήθηκε μόνο, χωρίς να αποφευχθεί, η επικράτηση των δυνατών εις βάρος των αδυνάτων. Οι

αυτοκράτορες που τους διαδέχτηκαν, εκπρόσωποι της μεγάλης ιδιοκτησίας, εξυπηρέτησαν φυσικά τα ατομικά και ταξικά τους συμφέροντα, παρά τις ανάγκες του κράτους. Η ελεύθερη μικρή καλλιέργεια που είχε αποτελέσει τη βάση της οικονομικής και στρατιωτικής δύναμης της

μεσοβυζαντινής αυτοκρατορίας ήταν έτσι καταδικασμένη σε παρακμή, στην οποία αναπόφευκτα θα παρέσυρε και την ίδια την αυτοκρατορία λίγους αιώνες αργότερα.

Ο αρχάγγελος Μιχαήλ σε ψηφιδωτό της Νέας Μονής Χίου.

Οι ανεξάρτητοι μικροί και μεσαίοι ιδιοκτήτες γης αποτελούσαν τη βάση της αυτοκρατορίας και σ' αυτήν την

περίοδο της Μέσης Βυζαντινής εποχής (867-1081). Μαζί με τους στρατιώτες, που με τη γενίκευση του θεσμού των

στρατιωτικών κτημάτων ανήκαν γενικά στην ίδια κατηγορία αγροτών, ήταν η

βάση της αγροτικής φορολογικής κοινότητας και οι στυλοβάτες της αυτοκρατορίας. Από το 10ο αιώνα

όμως και οι δύο κατηγορίες υπέστησαν τις πιέσεις της μεγάλης ιδιοκτησίας που συντέλεσαν σταδιακά στην εξασθένισή

τους.

Οι μικρομεσαίοι καλλιεργητές της γης ήταν οι στυλοβάτες της αυτοκρατορίας κατά τη μέση

περίοδο αφού εκείνοι αποτελούσαν τη μεγάλη μάζα του θεματικού στρατού που απελευθέρωνε τα Βαλκάνια, τη Μικρά Ασία και τη Μεσόγειο από τους εισβολείς.

Συγχρόνως αποτελούσαν τη στέρεη οικονομική βάση του κράτους.

Για να εμποδίσουν αυτή την εξέλιξη οι αυτοκράτορες της Μακεδονικής

δυναστείας πήραν μέτρα κατά των δυνατών. Κυρίως ενίσχυσαν την αρχή της

προτιμήσεως, σύμφωνα με την οποία, όταν επρόκειτο να πουληθεί ένα κτήμα, προτιμώνταν ως αγοραστές οι συγγενείς

του πωλητή, oι γείτονες ή τέλος οι υπόλοιποι κάτοικοι του χωριού και, μόνο

όταν και οι τελευταίοι δεν προθυμοποιούνταν να το αγοράσουν,

προσφερόταν και σε ανθρώπους που δεν ανήκαν στην κοινότητα του χωριού.

Ιδιαίτερα για τα κτήματα των στρατιωτών καθορίστηκε το 10ο αιώνα ένα κατώτατο

όριο γης μη απαλλοτριώσιμο για κάθε κατηγορία τους (πεζοί, ιππείς, ναύτες), έτσι ώστε να μπορούν να εξασφαλίζουν

τα έξοδα εξοπλισμού τους.

Με τα μέτρα αυτά και κυρίως με την αρχή της προτιμήσεως οι αυτοκράτορες ήθελαν να προστατέψουν τους μικροϊδιοκτήτες από την πλεονεξία των μεγαλογαιοκτημόνων, που δεν

μπορούσαν έτσι να διεισδύσουν στις αγροτικές κοινότητες. Τα μέτρα αυτά όμως δεν εμπόδισαν, αλλά ανέστειλαν μόνο την επέκταση της μεγάλης ιδιοκτησίας, καθώς, μετά την άνοδο

εκπροσώπων της, από τις αρχές του 11ου αιώνα, στην εξουσία, τα μέτρα για την υποστήριξη της μικρής ιδιοκτησίας άρχισαν να πέφτουν σε αχρησία και οι μικροί ελεύθεροι γεωργοί να

εξαφανίζονται. Ιδιαίτερα η σταδιακή αντικατάσταση των στρατιωτών των θεμάτων της Μικράς Ασίας από ξένους μισθοφόρους αποδυνάμωσε την άμυνα της περιοχής και συνέβαλε στη βαθμιαία

απώλειά της.

Γυάλινο κύπελλο περίτεχνα διακοσμημένο. Βρίσκεται στο Θησαυροφυλάκιο του Αγίου

Μάρκου στη Βενετία και χρονολογείται στο 10ο αιώνα.

Για την καλλιέργεια των γαιών οι κάτοχοί τους χρησιμοποιούσαν, όταν δεν έφταναν τα δικά τους χέρια και της οικογένειάς τους, ελεύθερους εργάτες

που εργάζονταν με αντιμισθία. Η μεγάλη όμως κατηγορία εργατών της γης ήταν εκείνη των εξαρτημένων με τα διάφορα μισθωτικά συμβόλαια. Επρόκειτο για

όλους εκείνους που καλλιεργούσαν τις γαίες των μεγαλογαιοκτημόνων, της

Εκκλησίας και τα αυτοκρατορικά κτήματα και αποτελούσαν μια ιδιαίτερη

κατηγορία μεταξύ ελευθέρων και δούλων.

Πεζός του θεματικού στρατού που προέρχεται από τις τάξεις των ελεύθερων γεωργών της

βαλκανικής χερσονήσου.

Στη Μέση Βυζαντινή περίοδο αναφέρονται κυρίως οι μορτίτες και οι ημισειαστές ως καλλιεργητές κτημάτων που δεν ήταν ιδιοκτησία τους. Οι πρώτοι καλλιεργούσαν τη γη με δικά τους μέσα και έδιναν στο γαιοκτήμονα το 1/10 της παραγωγής, ενώ οι τελευταίοι χρησιμοποιούσαν μέσα του

γαιοκτήμονα και του παραχωρούσαν τα 5/10 της παραγωγής. Οι μισθωτές μετά το πέρασμα τριάντα χρόνων μετατρέπονταν σε παροίκους και καταγράφονταν στους δημόσιους φορολογικούς

κώδικες, με δήλωση της γης που είχαν μισθώσει και καλλιεργούσαν. Ο θεσμός της παροικίας αφομοίωσε έτσι σταδιακά κάθε άλλο τρόπο εκμίσθωσης της γης. Ο πάροικος ήταν ελεύθερος,

υπόκεινταν ωστόσο στη "δουλεία" της γης, με την οποία ήταν δεμένος. Είχε κληρονομικά δικαιώματα στη γη που καλλιεργούσε και την υποχρέωση να καταβάλλει στον κύριο της γης ένα

ποσοστό από την παραγωγή.

Χειρόγραφο του Διοσκουρίδη που απεικονίζει την επεξεργασία του

λαδιού. Μέσα 10ου αιώνα.

Μεταξύ των παροίκων ξεχώριζαν οι εκκλησιαστικοί πάροικοι, που δούλευαν σε κτήματα της Εκκλησίας και οι υποστατικοί, που είχαν και δική τους ιδιοκτησία. Ήταν δηλαδή με το ένα μέρος της περιουσίας τους πάροικοι και με το άλλο ελεύθεροι καλλιεργητές. Οι περισσότεροι μισθωτές-πάροικοι ήταν αναγκασμένοι, εκτός από την καλλιέργεια της γης, να προσφέρουν και πρόσθετες υπηρεσίες στον ιδιοκτήτη της γης και στο κράτος, τις γνωστές αγγαρείες. Βαρύ φορτίο έπεφτε

έτσι στους ώμους τους, ενώ οι συνθήκες ζωής τους ήταν γενικά πολύ δύσκολες.

Το κάστρο των Μογλενών ανηγέρθη τον 10 αι. με σκοπό την προστασία των πληθυσμών της Δ. Μακεδονίας από τον

βουλγαρικό κίνδυνο.

Γενικό υπόστρωμα, τόσο του αστικού όσο και του αγροτικού πληθυσμού, αποτελούσαν οι δούλοι. Συνεχίζοντας τη ρωμαϊκή παράδοση οι Βυζαντινοί χρησιμοποιούσαν δούλους ως εργατικό δυναμικό. Η χριστιανική θρησκεία

δεν κατάργησε τη δουλεία, προσπάθησε όμως να βελτιώσει τις συνθήκες διαβίωσης των ανθρώπων που ανήκαν σε αυτή την κατηγορία. Οι σταδιακές αλλαγές στην οικονομική και κοινωνική ζωή του κράτους οδήγησαν στην

εκμηδένιση του ρόλου των δούλων στην αγροτική παραγωγή. Βαθμιαία αντικαταστάθηκαν από τους μισθωτές-μικροκαλλιεργητές, οι οποίοι καλλιεργούσαν μισθωμένη γη άλλων, ήταν όμως ελεύθερα νομικά πρόσωπα.

Επίσης, ο Κωνσταντίνος Ζ΄ Πορφυρογέννητος, το 10ο αιώνα, όρισε ότι οι δούλοι κάποιου που πέθαινε χωρίς διαθήκη καθίσταντο ελεύθεροι. Οι συνθήκες απελευθέρωσής τους απλοποιήθηκαν κατ' αυτό τον τρόπο, ενώ με

την παραχώρηση του δικαιώματος απόκτησης ιδιοκτησίας η τάξη τους

άρχισε να εισέρχεται στις τάξεις των μισθωτών μικρογαιοκτημόνων. Ισχυρό χτύπημα κατά της δουλείας επρόκειτο

να δώσει στις αρχές της επόμενης περιόδου (1081-1204) ο Αλέξιος Α΄

Κομνηνός (1081-1118) με την αναγνώριση του γάμου των δούλων και την εκκλησιαστική του τέλεση, γεγονός που τους εξομοίωσε με τους ελεύθερους και συντέλεσε στην οριστική κατάργηση

του θεσμού.

Το εντυπωσιακό υψίπεδο της Καππαδοκίας αποτελεί την καρδιά της βυζαντινής Μικράς Ασίας ως τα τέλη

του 11ου αι.

Το κήρυγμα της Εκκλησίας από τον 9ο ήδη αιώνα δε δικαιολογεί την

εκμετάλλευση ανθρώπων, και μάλιστα χριστιανών, ως δούλων και ανάλογης αντίληψης μέτρα των αυτοκρατόρων

από τον 9ο-10ο αιώνα οδήγησαν σταδιακά στην κατάργηση της

δουλείας. Για παράδειγμα ο Λέων Στ' Σοφός με τη "Νεαρά" 38 όρισε ότι οι δούλοι των αυτοκρατορικών γαιών

μπορούσαν να έχουν δική τους γη και να τη διαθέτουν ελεύθερα.

Η νίκη της Ορθοδοξίας, μετά την αναστήλωση των εικόνων το 843, οδήγησε στην ενίσχυση του γοήτρου της Εκκλησίας και του μοναχισμού. Η θρησκευτικότητα που

χαρακτήριζε τη βυζαντινή κοινωνία εκδηλώθηκε πιο έντονα μετά τους διωγμούς, με δωρεές προς την

Εκκλησία. Παρατηρήθηκε έτσι αύξηση της εκκλησιαστικής ακίνητης περιουσίας, ενώ ιδιαίτερη ακμή

γνώρισαν τα μοναστήρια, που με τόση θέρμη είχαν υπερασπιστεί την Ορθοδοξία. Ο 10ος αιώνας ήταν η

εποχή ίδρυσης των μεγάλων μοναστηριών στη βυζαντινή επαρχία. Ιδρύονταν όλο και περισσότερες μονές, ενώ

έκαναν για πρώτη φορά την εμφάνισή τους ή σταθεροποίησαν την οργάνωσή τους και οι λεγόμενες "μοναχικές δημοκρατίες" του Αγίου Όρους στον 'Aθω, του Λάτρου στη δυτική Μικρασία, της Καππαδοκίας δυτικά της Καισάρειας, του Σινά και των Μετεώρων.

Κατά το 10ο – 11ο αιώνα ιδρύθηκαν και οργανώθηκαν πολλές μοναστικές κοινότητες.

Στην εικόνα, ο άγιος Αθανάσιος Αθωνίτης, ιδρυτής της Μονής της Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου στην Πάτμο τον 11ο αι. Ο όσιος

γεννήθηκε στη Νίκαια της Βιθυνίας, μόνασε στα περίφημα κοινόβια του όρους Λάτρος κοντά στη

Μίλητο, όμως έφυγε από εκεί λόγω των σελτζουκικών επιδρομών του 1071-1080. Ο

αυτοκράτορας Αλέξιος του χορήγησε χρυσόβουλο για την ίδρυση μονής στην Πάτμο το έτος 1088.

Τα οργανωμένα μοναστήρια είτε βρίσκονταν στην πόλη είτε στην ερημιά, είχαν και κάποια κοινωνική ή φιλανθρωπική αποστολή. Πολλά από τα βυζαντινά έργα ευποιίας εξαρτώνταν και συντηρούνταν από μοναστήρια. Ειδικά επιφορτισμένοι μοναχοί, ο ξενοδόχος και ο νοσοκόμος,

πρόσφεραν υπηρεσίες σε συναδέλφους τους ή επισκέπτες.

Η μονή του Οσίου Λουκά στη Βοιωτία ιδρύθηκε στα μέσα του 10ου αι., ενώ το Καθολικό της μονής (φωτό) ολοκληρώθηκε μετά από

έναν αιώνα, αποτελεί δε μια από τις ομορφότερες και πλέον χαρακτηριστικές εκκλησίες του ελλαδικού χώρου.

Η μεγάλη αγάπη και ο σεβασμός προς το μοναχικό βίο εκδηλώνονταν και με αμέτρητες δωρεές και εύνοια προς τις μονές, γεγονός που τις κατέστησε σημαντικό οικονομικό παράγοντα. Η συσσώρευση τεράστιων

μοναστηριακών περιουσιών ήταν ένας από τους σημαντικότερους παράγοντες παρακμής της τάξης των ελεύθερων μικροκαλλιεργητών, που αποτελούσαν τη βάση της αυτοκρατορίας. Η γρήγορη αύξηση της

μοναστικής περιουσίας προκάλεσε έτσι την αντίδραση του κράτους. Ο αυτοκράτορας Ρωμανός Α΄ Λεκαπηνός (920-944) περιέλαβε τους διοικητές των μοναστηριών μεταξύ των δυνατών, στους οποίους και απαγορεύτηκε να αποκτήσουν ιδιοκτησία στις αγροτικές κοινότητες. Παρόμοια ήταν η νομοθεσία των Νικηφόρου Β' Φωκά (963-969) και Βασίλειου Β' (976-1025). Αυτά τα μέτρα είχαν κοινωνικό χαρακτήρα και στόχο να βελτιώσουν

τη θέση των μικροϊδιοκτητών γης, καθώς και, έμμεσα, να υπηρετήσουν τα συμφέροντα του κράτους. Είχαν όμως πρόσκαιρα αποτελέσματα και οι αυτοκράτορες στη διαμάχη αυτή αναγκάστηκαν τελικά να υποχωρήσουν.

Ψηφιδωτό του Οσίου

Λουκά στην ομώνυμη στη

Βοιωτία.

Βασικό χαρακτηριστικό της βυζαντινής κοινωνίας σε όλη την περίοδο της ιστορίας της, εκτός από την ανισότητα, υπήρξε η κινητικότητα, καθώς κύριο κριτήριο για τη διάκριση σε τάξεις ήταν

πάντα ο πλούτος με συνέπεια το πέρασμα από τη μια τάξη στην άλλη να είναι εφικτό. Η "Νεαρά" του Βασιλείου Β' (976-1025), το 996, δίνει ένα παράδειγμα αδύνατου που έγινε δυνατός.

Ο Φιλοκάλης λοιπόν ήταν ένας φτωχός και ειρηνικός χωρικός που εκπλήρωνε τις υποχρεώσεις του προς το κράτος, όπως και τα υπόλοιπα μέλη της κοινότητας στην οποία ανήκε. Με τον καιρό όμως απέκτησε αξιώματα και, όταν έγινε πρωτοσπαθάριος, πήρε σταδιακά την κυριότητα όλης

της κοινότητας. Ο αυτοκράτορας, επιθυμώντας να απομακρύνει από την αγροτική κοινότητα τον κίνδυνο που προερχόταν από τους αδύνατους που έγιναν δυνατοί, κατέστρεψε από τα θεμέλια όλα

τα πολυτελή κτήρια του Φιλοκάλη και τον επανέφερε στην κατάσταση του απλού χωρικού, αφήνοντάς του μόνον όση γη κατείχε αρχικά και επιστρέφοντας στους αδύνατους ό,τι τους ανήκε.

Παρά το γεγονός ότι ένας αδύνατος μπορούσε να γίνει δυνατός ή το αντίθετο, ο κανόνας ήθελε τους Bυζαντινούς να γεννιούνται δυνατοί ή αδύνατοι οικονομικά και να πεθαίνουν στην ίδια

κατάσταση, οι τελευταίοι μάλιστα μετά από μια ζωή σκληρών μόχθων.

Εξέχουσα σημασία στην πολιτική ιδεολογία του Βυζαντίου είχε η "τάξις". Βασική αποστολή του "εστεμμένου από το Θεό" αυτοκράτορα ήταν, μεταξύ άλλων, η διατήρηση της τάξης και της

ευημερίας των υπηκόων του. Η τάξη μιμούνταν την αρμονία του σύμπαντος, για την οποία είχε φροντίσει ο δημιουργός, και οι κάτοικοι της αυτοκρατορίας που την σέβονταν γίνονταν σεβαστοί

από τους ομοίους τους και αντικείμενο θαυμασμού για όλους τους άλλους λαούς, όπως μας πληροφορεί ο Κωνσταντίνος Ζ' Πορφυρογέννητος (913-959) στο "Περί βασιλείου τάξεως".

Χρυσό δακτυλίδι ευγενούς του 9ου αι.

Η "τάξις" αυτή έβρισκε πρώτα απ' όλα εφαρμογή στο αυτοκρατορικό παλάτι. Ειδικοί κατάλογοι, τα "Τακτικά", καθόριζαν με ακρίβεια τη σειρά με την οποία θα παρουσιάζονταν στον

αυτοκράτορα στις αυλικές τελετές οι διάφοροι αξιωματούχοι, ενώ για τους εκκλησιαστικούς άρχοντες ανάλογες ρυθμίσεις βρίσκουμε στις λεγόμενες "Notitiae Episcopatuum". Η εμφάνιση

των "Τακτικών" είναι ενδεικτική της ενίσχυσης της μοναρχικής ιδεολογίας στα χρόνια που μελετάμε, καθώς τη θέση στην ιεραρχία καθορίζει πλέον σε μεγάλο βαθμό η οικειότητα στις σχέσεις ενός ατόμου με τον αυτοκράτορα. Επιπλέον, από την εμφάνιση νέων αξιωμάτων και τίτλων και τις αλλαγές στη σειρά πρωτοκαθεδρίας ενημερωνόμαστε για την κινητικότητα στα

ανώτερα κυρίως στρώματα της βυζαντινής κοινωνίας, ενώ παίρνουμε πολύτιμες πληροφορίες για την εξέλιξη της βυζαντινής κοσμικής και εκκλησιαστικής διοίκησης.

Ο αυτοκράτορας καταδιώκει σφετεριστή του θρόνου.

Οι αυτοκράτορες της Ρωμανίας (324-1453)Δυναστεία Κωνσταντίνου

Κωνσταντίνος Α΄ (CAESAR FLAVIVS CONSTANTINVS VALERIVS AVGVSTVS): 25 Ιουλίου 306 μ.Χ. – 22 Μαΐου 337 μ.Χ. Γεννήθηκε στις 27

Φεβρουαρίου 272 στη Ναϊσσό της Μοισίας. Γιος του Κωνστάντιου Χλωρού, ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας από τον στρατό του πατέρα του, εγκρίθηκε ως

Καίσαρας (Δύση) από τον Γαλέριο το 306 μ.Χ. προωθήθηκε σε Αύγουστο (Δύση) το 307 μ.Χ. από τον Μαξιμίνο μετά τον θάνατο του Σεβήρου B΄.

Αρνήθηκε τον υποβιβασμό του σε Καίσαρα το 309 μ.Χ. και μετά από μια σειρά πολεμικών αναμετρήσεων με τους άλλους διεκδικητές της μονοκρατορίας παρέμεινε ο μόνος κυρίαρχος το 324. Ίδρυσε την Κωνσταντινούπολη και, ουσιαστικά, προκάλεσε τη δημιουργία ενός νέου κόσμου, αυτού που θα

εξελισσόταν στη μεσαιωνική αυτοκρατορία της Ρωμανίας. Πέθανε στις 22 Μαΐου 337 μ.Χ. από φυσικά αίτια.

Κωνστάντιος Β΄ (CAESAR FLAVIVS IVLIVS CONSTANTIVS AVGVSTVS): 22 Μαΐου 337 μ.Χ. – 3 Νοεμβρίου 361 μ.Χ. Γεννήθηκε στις 7 Αυγούστου 317 μ.Χ.

στο Σίρμιο της Παννονίας. Γιος του Κωνσταντίνου Α΄ .Τον διαδέχθηκε ως συναυτοκράτορας (έχοντας τη διοίκηση της Ασίας) μαζί με τα αδέλφια του

Κωνσταντίνο Β΄ και Κώνστα. Μόνος αυτοκράτορας από το 350 μ.Χ. υποστήριξε τον αρειανισμό. Πέθανε το 361 μ.Χ. από φυσικά αίτια.

Κώνστας (CAESAR FLAVIVS IVLIVS CONSTANS AVGVSTVS): 22 Μαΐου 337 μ.Χ. – 350 μ.Χ. Γεννήθηκε περί το 320 μ.Χ. στην Άρλ της Γαλλίας. Γιος του

Κωνσταντίνου Α΄. Τον διαδέχθηκε ως συναυτοκράτορας (έχοντας τη διοίκηση της Ιταλίας και Ιλλυρίας) μαζί με τα αδέλφια του Κωνστάντιο Β΄ και

Κωνσταντίνο Β΄. Το 350 μ.Χ. δολοφονήθηκε από εντολές του σφετεριστή Μαγνέντιου.

Κωνσταντίνος Β’ (CAESAR FLAVIVS CLAVDIUS CONSTANTINUS AVGVSTVS): 22 Μαΐου 337 μ.Χ. – 350 μ.Χ. Γεννήθηκε περί το 317 μ.Χ. στην

Άρλ της Γαλλίας. Γιος του Κωνσταντίνου Α΄. Τον διαδέχθηκε ως συναυτοκράτορας (έχοντας τη διοίκηση της Δύσης) μαζί με τα αδέλφια του Κωνστάντιο Β΄ και Κωνσταντίνο Β΄. Το 340 μ.Χ. σκοτώθηκε σε μάχη στην

Ιταλία εναντίον του στρατού του Κώνστα.

Ιουλιανός Β΄ Παραβάτης (CAESAR FLAVIVS CLAVDIVS IVLIANVS AVGVSTVS): Φεβρουάριος 360 μ.Χ. – 26 Ιουνίου 363 μ.Χ. Γεννήθηκε το 331

μ.Χ. στην Κωνσταντινούπολη. Ξάδελφος του Κωνστάντιου Β΄. Έγινε Καίσαρας της Δύσης το 355 μ.Χ. Ανακηρύχτηκε Αύγουστος από τον στρατό του το 360 μ.Χ. Μόνος αυτοκράτορας μετά τον θάνατο του Κωνστάντιου Β΄ το 361 μ.Χ.. Έχασε τη ζωή του στις 26 Ιουνίου 363 μ.Χ. μετά από θανάσιμο τραυματισμό

σε μάχη κατά των Περσών.

Εκτός Δυναστείας

Ιοβιανός (CAESAR FLAVIVS IOVIANVS AVGVSTVS): 26 Ιουνίου 363 μ.Χ. – 17 Φεβρουαρίου 364 μ.Χ. Γεννήθηκε το 331 μ.Χ., στη Σιγγιδώνα της Μοισίας. Στρατηγός του Ιουλιανού Β΄, ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας από τον στρατό

του μετά τον θάνατο του Ιουλιανού Β΄. Πέθανε στις 17 Φεβρουαρίου 364 μ.Χ. από ατύχημα.

Δυναστεία του Βαλεντινιανού

Βαλεντινιανός Α΄ (FLAVIVS VALENTINIANVS AVGVSTVS): 26 Φεβρουαρίου 364 μ.Χ. – 17 Νοεμβρίου 375 μ.Χ. Γεννήθηκε το 321 μ.Χ. στην Παννονία.

Εκλέχτηκε από τον στρατό να αντικαταστήσει τον Ιοβιανό. Είχε την έδρα του στη Ρώμη και διοικούσε κυρίως το δυτικό μέρος της αυτοκρατορίας. Πέθανε

στις 17 Νοεμβρίου 375 μ.Χ. από φυσικά αίτια.

Ουάλης / Βαλεντιανός (FLAVIVS IVLIVS VALENS AVGVSTVS): 28 Μαρτίου 364 μ.Χ.– 9 Αυγούστου 378 μ.Χ. Γεννήθηκε το 328 μ.Χ. στην Παννονία.

Αδελφός του Βαλεντινιανού Α΄, ορίστηκε συν-αύγουστος (της Ανατολής) από αυτόν. Είχε την έδρα του στην Κωνσταντινούπολη. Σκοτώθηκε στις 9

Αυγούστου 378 μ.Χ. στη Μάχη της Αδριανούπολης εναντίον των Γότθων.

Γρατιανός (FLAVIVS GRATIANVS AVGVSTVS): 4 Αυγούστου 367 μ.Χ. – 25 Αυγούστου 383 μ.Χ. Γεννήθηκε στις 18 Απριλίου 359 μ.Χ. στο Σίρμιο της

Παννονίας. Γιος του Βαλεντινιανού Α΄, ορίστηκε κατώτερος Αύγουστος από αυτόν το 367 μ.Χ. και έγινε ανώτερος Αύγουστος (της Δύσης) μετά τον

θάνατο του Βαλεντινιανού Α΄. Κυβερνούσε το δυτικό μέρος της αυτοκρατορίας. Δολοφονήθηκε στις 25 Αυγούστου 383 μ.Χ. από έναν στρατό

επαναστατών.

Δυναστεία του Θεοδόσιου

Θεοδόσιος Α΄ (FLAVIVS THEODOSIVS AVGVSTVS): 1 Ιανουαρίου 379 μ.Χ. – 17 Ιανουαρίου 395 μ.Χ. Γεννήθηκε στις 11 Ιανουαρίου 347 μ.Χ. στην Cauca της

Ισπανίας Αναγορεύτηκε Αύγουστος της Ανατολής από τον Γρατιανό μετά τον θάνατο του Ουάλη, έγινε μόνος Αύγουστος μετά τον θάνατο του Βαλεντινιανού Β΄. Ανακήρυξε το χριστιανισμό επίσημη θρησκεία της αυτοκρατορίας. Πέθανε

στις 17 Ιανουαρίου 395 μ.Χ. από φυσικά αίτια.

Αρκάδιος (FLAVIVS ARCADIVS AVGVSTVS): 1 Ιανουαρίου 383 μ.Χ. – 1 Μαΐου 408 μ.Χ. Γεννήθηκε το 377 μ.Χ. στην Ισπανία. Γιος του Θεοδόσιου Α΄.

Ανακηρύχθηκε Αύγουστος της Ανατολής από τον Θεοδόσιο Α΄ το 383 μ.Χ. (μετά τον θάνατο του Γρατιανού). Έγινε μόνος Αύγουστος της Ανατολής μετά τον

θάνατο του πατέρα του, ενώ ο αδερφός του Ονώριος βασίλευσε στη Δύση. Με τα δυο αδέρφια η αυτοκρατορία επισήμως, πλέον, διασπάται σε δυο μέρη.

Πέθανε την 1η Μαΐου 408 μ.Χ. από φυσικά αίτια.

Θεοδόσιος Β΄ (FLAVIVS THEODOSIVS AVGVSTVS): 1 Μαΐου 408 μ.Χ. – 28 Ιουλίου 450 μ.Χ. Γεννήθηκε στις 10 Απριλίου 401 μ.Χ. στην Κωνσταντινούπολη. Γιος του Αρκάδιου, διαδέχθηκε τον πατέρα του μετά τον θάνατο του. Πέθανε

στις 28 Ιουλίου 450 μ.Χ. από φυσικά αίτια.

Μαρκιανός (FLAVIVS MARCIANIVS AVGVSTVS): Καλοκαίρι του 450 μ.Χ. – Ιανουάριος του 457 μ.Χ. Γεννήθηκε το 396 μ.Χ. στη Θράκη. Ορίστηκε ως

διάδοχος του θρόνου από την Πουλχερία, σύζυγό του και αδελφή του Θεοδόσιου Β΄. Πέθανε τον Ιανουάριο του 457 μ.Χ. από φυσικά αίτια.

Δυναστεία του Λέοντα

Λέων Α΄ ο Θράξ (FLAVIVS VALERIVS LEO): 7 Φεβρουαρίου 457 μ.Χ. – 18 Ιανουαρίου 474 μ.Χ. Γεννήθηκε το 401 μ.Χ. στη Δακία. Ήταν απλός

στρατιώτης. Επιλέχθηκε αυτοκράτορας από τον Αλανό στρατηγό του μισθοφορικού στρατού Άσπαρ. Πέθανε στις 18 Ιανουαρίου 474 μ.Χ. από

δυσεντερία.

Λέων Β΄ (FLAVIVS LEO IVNIOR AVGVSTVS): 18 Ιανουαρίου 474 μ.Χ.– 17 Νοεμβρίου 474 μ.Χ. Γεννήθηκε το 467 μ.Χ. στη Δακία. Εγγονός του Λέοντα

Α΄, τον διαδέχθηκε μετά τον θάνατό του. Πέθανε στις 17 Νοεμβρίου 474 μ.Χ. από άγνωστη ασθένεια.

Ζήνων (FLAVIVS ZENO AVGVSTVS): 17 Νοεμβρίου 474 μ.Χ. – 9 Ιανουαρίου 475 μ.Χ. (πρώτη φορά) και Αύγουστος 476 μ.Χ. – 9 Απριλίου 491 μ.Χ. (δεύτερη φορά). Γεννήθηκε το 425 μ.Χ. στη Ζηνονόπολη της Ισαυρίας.

Υιοθετημένος γιος του Λέοντα Α΄, παρακάμφθηκε στην διαδοχή εξαιτίας της βαρβαρικής του καταγωγής. Ανακηρύχθηκε συναυτοκράτορας από τον γιο του Λέοντα Β’ στις 9 Φεβρουαρίου το 474 μ.Χ., τον οποίο διαδέχτηκε μετά τον θάνατό του. Καθαιρέθηκε από τον Βασιλίσκο, θετό αδελφό του Λέοντα,

κατέφυγε στην πατρίδα του έως ότου επανέκτησε τον θρόνο του τον επόμενο χρόνο. Πέθανε από φυσικά αίτια.

Βασιλίσκος (FLAVIVS BASILISCVS AVGVSTVS): 9 Ιανουαρίου 475 μ.Χ. – Αύγουστος του 476 μ.Χ. Είναι άγνωστο που και πότε γεννήθηκε. Στρατηγός

και θετός αδελφός του Λέοντα Α΄ καθώς και αδερφός της συζύγου του τελευταίου Βηρίνας, απέκτησε την εξουσία από τον Ζήνωνα αλλά καθαιρέθηκε από αυτόν. Πέθανε τον Αύγουστο του 476/477 μ.Χ.

Αναστάσιος Α΄ (FLAVIVS ANASTASIVS AVGVSTVS): 11 Απριλίου 491 μ.Χ. – 9 Ιουλίου 518 μ.Χ. Γεννήθηκε το 430 μ.Χ. στο Δυρράχιο. Ήταν Σιλεντιάριος στο

αξίωμα. Μετά το θάνατο του Ζήνωνα, η χήρα αυτοκράτειρα Αριάδνη προώθησε και ανέβασε στο θρόνο, στις 11 Απριλίου 491, τον Αναστάσιο.

Σαράντα μέρες μετά τον παντρεύτηκε. Πέθανε στις 9 Ιουλίου 518 μ.Χ. από φυσικά αίτια.

Δυναστεία του Ιουστίνου

Ιουστίνος Α΄ (FLAVIVS IVSTINVS AVGVSTVS): Ιούλιος του 518 μ.Χ. – 1 Αυγούστου 527 μ.Χ. Γεννήθηκε το 450 μ.Χ. στη Ναϊσσό της σημερινής

Σερβίας. Ήταν στρατηγός της αυτοκρατορικής φρουράς των εξκουβιτόρων. Εκλέχθηκε αυτοκράτορας από τον στρατό και τον λαό. Πέθανε την 1η

Αυγούστου 527 μ.Χ. από φυσικά αίτια.

Ιουστινιανός Α΄ ο Μέγας (FLAVIVS PETRVS SABBATIVS IVSTINIANVS AVGVSTVS): 1 Αυγούστου 527 μ.Χ. – 13 Νοεμβρίου 565 μ.Χ. Γεννήθηκε το 482

μ.Χ. στο Ταυρήσιον (Tauresium) της Βαλκανικής. Ανιψιός του Ιουστίνου, πιθανόν ανακηρύχθηκε συναυτοκράτορας στις 1 Απριλίου το 527 μ.Χ. Τον διαδέχθηκε μετά τον θάνατο του. Πέθανε στις 13 Νοεμβρίου 565 μ.Χ. από

φυσικά αίτια.

Ιουστίνος Β΄ (FLAVIVS IVSTINVS IVNIOR AVGVSTVS): 14 Νοεμβρίου 565 μ.Χ. – 5 Οκτωβρίου 578 μ.Χ. Γεννήθηκε το 520 μ.Χ. Ανηψιός του Ιουστινιανού.

Ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας με την βοήθεια του στρατού και της Συγκλήτου μετά τον θάνατο του Ιουστινιανού. Έπασχε από τρέλα και η εξουσία από το

573 μ.Χ. μέχρι το 574 μ.Χ. ασκήθηκε από την σύζυγό του Σοφία Αυγούστα και από το 574 μ.Χ. έως το 578 μ.Χ. από τον Τιβέριο Β΄. Πέθανε στις 5 Οκτωβρίου

578 μ.Χ. από ασθένεια.

Τιβέριος Β΄ (FLAVIVS TIBERIVS CONSTANTINVS AVGVSTVS0: 5 Οκτωβρίου 578 μ.Χ. – 14 Αυγούστου 582 μ.Χ. Γεννήθηκε το 520 μ.Χ. Ήταν στρατηγός της

αυτοκρατορικής φρουράς των εξκουβιτόρων καθώς και φίλος και υιοθετημένος γιος του Ιουστίνου. Από το 574 μ.Χ. ήταν Καίσαρας. Διαδέχθηκε

τον Ιουστίνο μετά τον θάνατό του. Πέθανε στις 14 Αυγούστου 582 μ.Χ. από φυσικά αίτια.

Μαυρίκιος (FLAVIVS MAVRICIVS TIBERIVS AVGVSTVS): 14 Αυγούστου 582 μ.Χ. – 22 Νοεμβρίου 602 μ.Χ. Γεννήθηκε το 539 μ.Χ., στην Αραβησσό της

Καππαδοκίας. Ήταν κορυφαίος στρατηγός. Παντρεύτηκε την κόρη του Τιβέριου και τον διαδέχθηκε μετά τον θάνατό του. Θανατώθηκε στις 27

Νοεμβρίου 602 μ.Χ. Εκτελέστηκε από τον σφετεριστή Φωκά στην Χαλκηδόνα.

Σφετερισμός του Φωκά

Φωκάς (FLAVIVS PHOCAS): 23 Νοεμβρίου 602 μ.Χ. – 4 Οκτωβρίου 610 μ.Χ. Γεννήθηκε το 570 μ.Χ. στη Θράκη. Χρημάτισε εκατόνταρχος του βυζαντινού στρατού. Ηγήθηκε μίας ανταρσίας του στρατού εναντίον του Μαυρίκιου τον οποίο και ανέτρεψε και δολοφόνησε. Ήταν αντιπαθής στον λαό και υπήρξε ο

μόνος αυτοκράτορας που χαρακτηρίστηκε τύραννος. Καθαιρέθηκε και εκτελέστηκε από το πλήθος, καθώς έφτανε ο Ηράκλειος στην πρωτεύουσα

στις 4 Οκτωβρίου 610 μ.Χ.

Δυναστεία του Ηρακλείου

Ηράκλειος (FLAVIVS HERACLIVS AVGVSTVS): 5 Οκτωβρίου 610 μ.Χ. – 11 Φεβρουαρίου 641 μ.Χ. Γεννήθηκε το 575 μ.Χ. στην Καππαδοκία. Γιος του

έξαρχου της Αφρικής Ηράκλειου. Ξεκίνησε εξέγερση ενάντια στον Φωκά το 609 μ.Χ. και τελικά τον καθαίρεσε τον Οκτώβριο του 610 μ.Χ. Πέθανε το 11

Φεβρουαρίου 641 μ.Χ. από φυσικά αίτια.

Κωνσταντίνος Γ΄ Ηράκλειος νέος Κωνσταντίνος (HERACLIVS NOVVS CONSTANTINVS): 11 Φεβρουαρίου 641 μ.Χ. – Μάιος 641 μ.Χ. Γεννήθηκε στις 3 Μαϊου 612 μ.Χ. Γιος του Ηράκλειου από τον πρώτο του γάμο με την Ευδοκία. Συναυτοκράτορας από τις 22 Ιανουαρίου 613 μ.Χ. Διαδέχθηκε τον πατέρα του

μετά τον θάνατο του μαζί με τον αδελφό του Ηρακλεώνα. Πέθανε το Μάιο 641 μ.Χ. από ασθένεια.

Ηρακλεωνάς Κωνσταντίνος Ηράκλειος (CONSTANTINVS HERACLONAS): 11 Φεβρουαρίου 641 μ.Χ. – Σεπτέμβριος 641 μ.Χ Γεννήθηκε το 626 μ.Χ. Γιος του Ηράκλειου από τον δεύτερο του γάμο με την Μαρτίνα. Συναυτοκράτορας από

το 638 μ.Χ. Διαδέχθηκε τον πατέρα του μετά τον θάνατο του μαζί με τον αδελφό του Κωνσταντίνο Γ΄. Μονοκράτορας μετά τον θάνατο του

Κωνσταντίνου Γ΄, υπό την αντιβασιλεία της Μαρτίνας, αλλά αναγκάστηκε από τον στρατό να αναγνωρίσει τον Κώνστα Β΄ συναυτοκράτορα. Καθαιρέθηκε από τη Γερουσία τον Σεπτέμβριο του 641 μ.Χ. και πέθανε την ίδια χρονιά.

Κώνστας Β΄ ο Πωγωνάτος: Σεπτέμβριος του 641 μ.Χ. – 15 Σεπτεμβρίου 668 μ.Χ. Γεννήθηκε στις 7 Νοεμβρίου 630 μ.Χ. Γιος του Κωνσταντίνου Γ΄.

Συναυτοκράτορας από το 641 μ.Χ. Διαδέχθηκε τον Ηρακλεωνά μετά την καθαίρεση του από την γερουσία.

Δολοφονήθηκε στο λουτρό του στις 15 Σεπτεμβρίου 668 μ.Χ. στις Συρακούσες όπου είχε μεταφέρει την αυλή του.

Κωνσταντίνος Δ΄ : 15 Σεπτεμβρίου 668 μ.Χ. – Σεπτέμβριος του 685 μ.Χ. Γεννήθηκε το 652 μ.Χ. στην Κωνσταντινούπολη. Γιος του Κώνστα Β΄.

Διαδέχθηκε τον πατέρα του μετά την δολοφονία του. Πέθανε το Σεπτέμβριο του 685 μ.Χ. από ασθένεια.

Ιουστινιανός Β΄ ο Ρινότμητος: Σεπτέμβριος του 685 μ.Χ. – 695 μ.Χ. (Πρώτη φορά) και 705 μ.Χ. – 11 Δεκεμβρίου 711 μ.Χ. (δεύτερη φορά). Γεννήθηκε το

669 μ.Χ. Γιος του Κωνσταντίνου Δ΄. Συναυτοκράτορας από το 681 μ.Χ. Έγινε μονοκράτορας μετά τον θάνατο του πατέρα του. Καθαιρέθηκε από

στρατιωτικό πραξικόπημα το 695 μ.Χ., ακρωτηριάστηκε και εξορίστηκε στη Χερσώνα, απ' όπου ανακτά πάλι τον θρόνο το 705 μ.Χ. Δολοφονήθηκε από τον

στρατό στις 11 Δεκεμβρίου 711 μ.Χ.

Περίοδος της «Εικοσαετούς Αναρχίας»

Λεόντιος: Σεπτέμβριος 695 μ.Χ. – 698 μ.Χ. Γεννήθηκε το 670 μ.Χ. στην Ισαυρία. Στρατηγός από την Ισαυρία. Καθαίρεσε τον Ιουστινιανό Β΄ και ανατράπηκε από τον Τιβέριο Γ΄. Έχασε τη ζωή του αργότερα, στις 15

Φεβρουαρίου 706 μ.Χ.

Τιβέριος Γ΄ ο Αψίμαρος: 698 μ.Χ. – 705 μ.Χ. Γερμανικής καταγωγής. Το αληθινό του όνομα ήταν Αψίμαρος και ήταν Δρουγγάριος στο θέμα των Κιβυραιωτών. Στασίασε εναντίον του Λεόντιου και κατέλαβε το θρόνο. Καθαιρέθηκε από τον Ιουστινιανό Β΄ το 705 μ.Χ. Δολοφονήθηκε από τον

στρατό το Φεβρουαρίο του 706 μ.Χ.

Φιλιππικός Βαρδάνης: Δεκέμβριος του 711 μ.Χ – 3 Ιουνίου 713 μ.Χ. Γεννήθηκε το 673 μ.Χ. Στρατηγός Αρμένικης καταγωγής. Με την βοήθεια των

στρατευμάτων του θέματος του Οψικίου σκότωσε τον Ιουστινιανό Β΄ και ανέβηκε στον θρόνο. Δολοφονήθηκε από τον στρατό τα 713 μ.Χ

Αναστάσιος Β΄: Ιούνιος του 713 μ.Χ – Νοέμβριος του 715 μ.Χ Ήταν αρχιγραμματέας επικρατείας του Φιλιππικού με το όνομα Αρτέμιος. Τον ανέβασαν στον θρόνο τα στρατεύματα που καθαίρεσαν τον Φιλιππικό.

Καθαιρέθηκε μετά από στασίαση του στρατού. Δολοφονήθηκε το 719 μ.Χ

Θεοδόσιος Γ΄: Μάιος του 715 μ.Χ – 25 Μαρτίου 717 μ.Χ Ήταν φοροεισπράκτορας. Ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας από τον στρατό που

στασίασε εναντίον του Αναστάσιου Β΄. Εισήλθε στην Κωνσταντινούπολη τον Νοέμβριο του 715 μ.Χ. Παραιτήθηκε μετά την επικράτηση του στρατηγού

Λέοντα και έγινε μοναχός.

Δυναστεία των Ισαύρων

Λέων Γ΄ ο Ίσαυρος: 25 Μαρτίου 717 μ.Χ. – 18 Ιουνίου 741 μ.Χ. Γεννήθηκε το 685 μ.Χ. στη Γερμανίκεια της Β. Συρίας. Ήταν στρατηγός του Θέματος

Ανατολικών. Στασίασε εναντίον του Θεοδόσιου Γ΄ και ανέβηκε στον θρόνο. Πέθανε στις 18 Ιουνίου 741 μ.Χ. από φυσικά αίτια.

Κωνσταντίνος Ε΄ ο Κοπρώνυμος: 18 Ιουνίου 741 μ.Χ. – 14 Σεπτεμβρίου 775 μ.Χ. Γεννήθηκε το 718 μ.Χ. στην Κωνσταντινούπολη. Γιος του Λέοντα Γ΄. Ανακηρύχθηκε συναυτοκράτορας το 720 μ.Χ. και αυτοκράτορας μετά τον

θάνατο του πατέρα του το 741 μ.Χ. Πέθανε στις 14 Σεπτεμβρίου 775 μ.Χ. από φυσικά αίτια.

Λέων Δ΄ ο Χάζαρος: 14 Σεπτεμβρίου 775 μ.Χ. – 8 Σεπτεμβρίου 780 μ.Χ. Γεννήθηκε στις 25 Ιανουαρίου 750 μ.Χ. Γιος του Κωνσταντίνου Ε΄.

Ανακηρύχθηκε συναυτοκράτορας το 751 μ.Χ. και αυτοκράτορας μετά τον θάνατο του πατέρα του. Πέθανε στις 8 Σεπτεμβρίου 780 μ.Χ. από φυσικά αίτια.

Κωνσταντίνος ΣΤ΄ : 8 Σεπτεμβρίου 780 μ.Χ. – Αύγουστος του 797 μ.Χ. Γεννήθηκε το 771 μ.Χ. Γιος του Λέοντα Δ΄. Ανακηρύχθηκε συναυτοκράτορας το

776 μ.Χ. και αυτοκράτορας μετά τον θάνατο του πατέρα του υπό την κηδεμονία της μητέρας του Ειρήνης. Καθαιρέθηκε από τη μητέρα του,

τυφλώθηκε και φυλακίστηκε. Πέθανε το 802 μ.Χ

Ειρήνη η Αθηναία: Αύγουστος του 797 μ.Χ. – 31 Οκτωβρίου 802 μ.Χ. Γεννήθηκε το 752 μ.Χ. Σύζυγος του Λέοντα Δ΄. Ανέλαβε την κηδεμονία του

δεκαετή διαδόχου Κωνσταντίνου ΣΤ΄ μέχρι το 797 μ.Χ. που του πήρε τον θρόνο. Καθαιρέθηκε το 802 μ.Χ. και εξορίστηκε. Πέθανε στις 9 Αυγούστου 803 μ.Χ.

Δυναστεία του Νικηφόρου

Νικηφόρος Α΄ ο Λογοθέτης: 31 Οκτωβρίου 802 μ.Χ. – 26 Ιουλίου 811 μ.Χ. Ήταν Λογοθέτης του Γενικού της Αυτοκρατορίας την περίοδο 797-802. Με

την βοήθεια των συγκλητικών ανέτρεψε την Ειρήνη και ανέβηκε στον θρόνο. Σκοτώθηκε στις 26 Ιουλίου 811 μ.Χ. κατά την διάρκεια της Μάχης της

Πλίσκας εναντίον των Βουλγάρων .

Σταυράκιος: 2 Οκτωβρίου 811 μ.Χ. – 11 Ιανουαρίου 812 μ.Χ. Γιος του Νικηφόρου Α΄ στέφθηκε συναυτοκράτορας τον Δεκέμβριο του 803 μ.Χ.

Τραυματίστηκε βαριά στην Μάχη της Πλίσκας και έμεινε παράλυτος έχοντας αναλάβει μόνος αυτοκράτορας μετά το θάνατο του πατέρα του. Αναγκάστηκε

να παραιτηθεί και αποσύρθηκε σε μοναστήρι, όπου πέθανε λίγο μετά.

Μιχαήλ Α΄ Ραγκαβέ: 11 Ιανουαρίου 812 μ.Χ. – 11 Ιουλίου 813 μ.Χ. Γεννήθηκε το 770 μ.Χ. Θετός γιος του Νικηφόρου Α΄. Διαδέχθηκε τον Σταυράκιο μετά

την παραίτηση του. Παραιτήθηκε μετά την εξέγερση του Λέοντα Ε΄ αποσύρθηκε σε μοναστήρι. Πέθανε στις 11 Ιανουαρίου 844 μ.Χ. από φυσικά

αίτια.

Εκτός Δυναστείας

Λέων Ε΄ ο Αρμένιος: 11 Ιουλίου 813 μ.Χ. – 25 Δεκεμβρίου 820 μ.Χ. Γεννήθηκε το 775 μ.Χ. Στρατηγός μάλλον αρμενικής καταγωγής. Στασίασε κατά του

Μιχαήλ Α΄ και έγινε αυτοκράτορας. Ανακήρυξε τον γιο του Συμβάτιο συναυτοκράτορα με το όνομα Κωνσταντίνος το 813 μ.Χ. Δολοφονήθηκε

ύστερα από συνωμοσία του Μιχαήλ Β΄ στις 25 Δεκεμβρίου 820 μ.Χ.

Φρυγιανή Δυναστεία ή Δυναστεία του Αμόριου

Μιχαήλ Β΄ ο Τραυλός, ο εξ Αμορίου: 25 Δεκεμβρίου 820 μ.Χ. – 2 Οκτωβρίου 829 μ.Χ. Γεννήθηκε το 770 μ.Χ. στο Αμόριο της Άνω Φρυγίας. Ήταν

στρατιωτικός αξιωματούχος. Έγινε αυτοκράτορας μετά από συνομωσία που οργάνωσε εναντίον του Λέοντα Ε΄. Πέθανε στις 2 Οκτωβρίου 829 μ.Χ. από

φυσικά αίτια

Θεόφιλος: 2 Οκτωβρίου 829 μ.Χ. – 20 Ιανουαρίου 842 μ.Χ. Γεννήθηκε το 813 μ.Χ. Ήταν γιος του Μιχαήλ Β΄. Συναυτοκράτορας από το 813 μ.Χ.. Διαδέχθηκε

τον πατέρα του μετά τον θάνατο του. Πέθανε στις 20 Ιανουαρίου 842 μ.Χ. από φυσικά αίτια

Μιχαήλ Γ΄ ο Μέθυσος: 20 Ιανουαρίου 842 μ.Χ. - 23 Σεπτεμβρίου 867 μ.Χ. Γεννήθηκε στις 19 Ιανουαρίου 840 μ.Χ. Ήταν γιος του Θεόφιλου. Διαδέχθηκε τον πατέρα του μετά τον θάνατό του σε ηλικία 2 ετών υπό την εποπτεία της

μητέρας του Θεοδώρας και τη συμπαράσταση του αδελφού της καίσαρα Βάρδα. Δολοφονήθηκε από τον Βασίλειο Α΄ στις 24 Σεπτεμβρίου 867 μ.Χ.

.

Μακεδονική Δυναστεία

Βασίλειος Α΄ ο Μακεδών: Γεννήθηκε το 811 στη Χαριούπολη της Θράκης. 24 Σεπτεμβρίου 867 – 2 Αυγούστου 886. Ταπεινής καταγωγής, κέρδισε την

εύνοια του αυτοκράτορα Μιχαήλ Γ΄, ο οποίος τον έστεψε συμβασιλέα το 866 προτού ο Βασίλειος τον ανατρέψει με πραξικόπημα το 867. Σκοτώθηκε σε

ατύχημα με το άλογό του ενώ κυνηγούσε στις 886.

Λέων ΣΤ΄ ο Σοφός: 2 Αυγούστου 886 – 11 Μαΐου 912. Γεννήθηκε στις 19 Σεπτεμβρίου 866 στην Κωνσταντινούπολη. Γιος του Βασίλειου Α΄. Διαδέχθηκε τον πατέρα του μετά το θάνατό του. Πέθανε στις 11 Μαΐου 912 από φυσικά

αίτια.

Αλέξανδρος: 11 Μαΐου 912 – 6 Ιουνίου 913. Γεννήθηκε στις 23 Νοεμβρίου 872. Γιος του Βασίλειου Α΄. Συναυτοκράτορας από το 879. Διαδέχθηκε τον

αδελφό του Λέοντα Σοφό μετά το θάνατο του. Πέθανε στις από φυσικά αίτια.

Κωνσταντίνος Ζ΄ ο Πορφυρογέννητος: Γεννήθηκε στις 2 Σεπτεμβρίου 905 στην Κωνσταντινούπολη. 6 Ιουνίου 913 – 9 Νοεμβρίου 959. Γιος του Λέοντα

ΣΤ΄. Διαδέχθηκε τον θείο του Αλέξανδρο μετά το θάνατό του, όντας ανήλικος, σε συμβασιλεία με τον Ρωμανό Α΄. Από το 945 έμεινε μονοκράτορας. Πέθανε στις 9 Νοεμβρίου 959 από φυσικά αίτια.

Ρωμανός Α΄ Λακαπηνός: 17 Δεκεμβρίου 920 – 16 Δεκεμβρίου 944. Γεννήθηκε το 870 στη Λακάπη της Καππαδοκίας. Ήταν Δρουγγάριος του Πλωίμου. Από

το 913 σύμβουλος και προστάτης του Κωνσταντίνου Ζ΄. Στις 14 Σεπτεμβρίου 920 αναγορεύτηκε Καίσαρ και στις 17 Δεκεμβρίου του ίδιου έτους

συναυτοκράτορας. Στις 19 Δεκεμβρίου του 944 καθαιρέθηκε από τον συμβασιλέα και γιο του Στέφανο και εξορίστηκε στο νησί Πρώτη των

Πριγκιποννήσων, όπου δια της βίας εκάρη μοναχός. Πέθανε στις 15 Ιουνίου 948

από φυσικά αίτια.

Ρωμανός Β΄: 9 Νοεμβρίου του 959 – 15 Μαρτίου 963. Γεννήθηκε το 938 στην Κωνσταντινούπολη. Γιος του Κωνσταντίνου Ζ΄. Διαδέχθηκε τον πατέρα

του μετά τον θάνατό του. Πέθανε στις 5 Μαρτίου 963 μάλλον από φυσικά αίτια αν και είναι πιθανή η δηλητηρίασή του.

Νικηφόρος Β΄ Φωκάς: 16 Αυγούστου 963 – 10 Δεκεμβρίου 969. Γεννήθηκε το 912 στην Κωνσταντινούπολη, αλλά οι ρίζες της οικογένειάς του ήταν στην

Καππαδοκία. Ήταν Δομέστικος των Σχολών της Ανατολής. Μετά το θάνατο του Ρωμανού Β΄ παντρεύτηκε τη σύζυγό του Θεοφανώ και στέφθηκε

αυτοκράτορας. Δολοφονήθηκε μετά από συνομωσία του Ιωάννη Τσιμισκή και της Θεωφανώς στις 10 Δεκεμβρίου 969.

Ιωάννης Α΄ Τσιμισκής: 11 Δεκεμβρίου 969 – 10 Ιανουαρίου 976. Γεννήθηκε το 925 στην Κωνσταντινούπολη, έχοντας αρμένικη καταγωγή. Ανέβηκε στον

θρόνο μετά τη δολοφονία του Νικηφόρου Β΄. Δηλητηριάστηκε από τον Βασίλειο τον παρακοιμώμενο στις 10 Ιανουαρίου 976.

Βασίλειος Β΄ ο Βουλγαροκτόνος: 10 Ιανουαρίου 976 – 15 Δεκεμβρίου 1025. Γεννήθηκε το 958 στην Κωνσταντινούπολη. Γιος του Ρωμανού Β΄.

Συναυτοκράτορας με τον πατέρα του από το 960, με τον Νικηφόρο Β΄ από το 963, με τον Ιωάννη Α΄ από το 969 και μονοκράτορας μετά το θάνατο του

Ιωάννη Α΄ το 976. Πέθανε στις 15 Δεκεμβρίου 1025 από φυσικά αίτια.

Κωνσταντίνος Η΄: 15 Δεκεμβρίου 1025 – 15 Νοεμβρίου 1028. Γεννήθηκε το 960 στην Κωνσταντινούπολη. Γιος του Ρωμανού Β΄ και αδελφός του Βασίλειου

Β΄. Διαδέχθηκε τον αδελφό του μετά το θάνατό του. Πέθανε στις 15 Νοεμβρίου 1028 από φυσικά αίτια.

Ρωμανός Γ΄ Αργυρός: 15 Νοεμβρίου 1028 – 11 Απριλίου 1034. Γεννήθηκε το 968 στην Κωνσταντινούπολη. Ανέβηκε στο θρόνο ως σύζυγος της Ζωής,

κόρης του Κωνσταντίνου Η' και φυσικής διαδόχου του θρόνου ως γόνος της μακεδονικής δυναστείας.

Μιχαήλ Δ΄ ο Παφλαγών: 11 Απριλίου 1034 – 10 Δεκεμβρίου 1041. Γεννήθηκε το 1010 στην Παφλαγονία. Ανέβηκε στο θρόνο ως δεύτερος σύζυγος της

Ζωής. Πέθανε στις 10 Δεκεμβρίου 1041 μετά από κρίση επιληψίας, αρρώστια από την οποία έπασχε χρόνια.

Μιχαήλ Ε΄ ο Καλαφάτης: 10 Δεκεμβρίου 1041 – 20 Απριλίου 1042. Γεννήθηκε το 1015.

Ζωή: 20 Απριλίου 1042 – 11 Ιουνίου 1042 (μαζί με την αδερφή της Ζωή). Γεννήθηκε το 978 στην Κωνσταντινούπολη. Κόρη του Κωνσταντίνου Η‘,

διαδέχθηκε τον πατέρα της μετά τον θάνατό του και έμεινε στο θρόνο ως αυτοκράτειρα στο πλευρό διαδοχικών συζύγων της και μόνη της. Πέθανε τον

Ιούνιο του 1050 από φυσικά αίτια.

Θεοδώρα: 20 Απριλίου 1042 – 11 Ιουνίου 1042 (πρώτη φορά, μαζί με την αδερφή της Ζωή) και 11 Ιανουαρίου 1055 - 31 Αυγούστου 1056 (δεύτερη φορά μόνη της). Γεννήθηκε το 980 στην Κωνσταντινούπολη. Αδερφή της Ζωής και

τελευταία γόνος της Μακεδονικής δυναστείας η οποία κυβέρνησε. Πέθανε στις 31 Αυγούστου 1056 από φυσικά αίτια.

Κωνσταντίνος Θ' Μονομάχος: 11 Ιουνίου 1042 – 11 Ιανουαρίου 1055. Γεννήθηκε το 1000 στην Κωνσταντινούπολη. Ανέβηκε στο θρόνο ως τρίτος

σύζυγος της Ζωής.

Εκτός δυναστείας

Μιχαήλ ΣΤ΄ ο Στρατιωτικός: Σεπτέμβριος του 1056 – 31 Αυγούστου 1057 Υπηρέτησε ως λογοθέτης του στρατιωτικού. Επιλέχθηκε ως διάδοχος του

βυζαντινού θρόνου από την αυτοκράτειρα Θεοδώρα. Ανήλθε στο θρόνο μετά το θάνατό της τον Αύγουστο του 1056. Καθαιρέθηκε από τον Ισαάκιο Α΄ ύστερα

από ένα χρόνο μετά από πραξικόπημα. Πέθανε το 1059 από φυσικά αίτια.

Ισαάκιος Α΄ Κομνηνός: 5 Ιουνίου 1057 – 22 Νοεμβρίου 1059. Γεννήθηκε το 1007. Ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας από το στρατό έχοντας νικήσει το στρατό

του Μιχαήλ ΣΤ' στη Μάχη του Άδη και εξαναγκάζοντας τον Μιχαήλ σε παραίτηση. Το 1059 αρρώστησε βαριά, παραιτήθηκε από το αξίωμά του

οικειοθελώς και εκάρη μοναχός. Πέθανε το 1061.

Δυναστεία Δουκών

Κωνσταντίνος Ι' Δούκας: 24 Νοεμβρίου 1059 – 22 Μαΐου 1067. Γεννήθηκε το 1006 στην Κωνσταντινούπολη. Επελέγη ως διάδοχος από τον ασθενούντα Ισαάκιο τον Νοέμβριο του 1059, με την παρότρυνση του Μιχαήλ Ψελλού. Είχε αποκτήσει

επιρροή, όταν παντρεύτηκε την Ευδοκία Μακρεμβολίτισσα, την ανιψιά του Πατριάρχη Μιχαήλ Κηρουλάριου. Πέθανε από φυσικά αίτια το 1067.

Ρωμανός Δ΄ Διογένης Δούκας: 1 Ιανουαρίου 1068 – 24 Οκτωβρίου 1071 Γεννήθηκε το 1030 στην Κωνσταντινούπολη. Συνελήφθη αιχμάλωτος στη μάχη

του Ματζικέρτ και έχασε το θρόνο από επανάσταση που ακολούθησε.

Μιχαήλ Ζ΄ Δούκας ο Παραπινάκης: 24 Οκτωβρίου 1071 – 24 Μαρτίου 1078. Γεννήθηκε το 1050 στην Κωνσταντινούπολη. Παραιτήθηκε όταν στασιαστές μπήκαν στην Πόλη. Εκάρη μοναχός και πέθανε πολύ αργότερα, το 1090, σαν

μητροπολίτης Εφέσου.

Νικηφόρος Γ΄ Βοτανειάτης: 31 Μαρτίου 1078 – 1 Απριλίου 1081. Γεννήθηκε το 1002. Στρατηγός που επαναστάτησε εναντίον του Μιχαήλ Ζ' και πήρε το στέμμα, με τη βοήθεια του λαού και των πατρικίων. Παντρεύτηκε την Μαρία, σύζυγο του Μιχαήλ Ζ'. Αναγκάστηκε να παραιτηθεί το 1081 για να αναλάβουν οι Κομνηνοί.

Αποσύρθηκε σε μοναστήρι όπου πέθανε τον ίδιο χρόνο.

Δυναστεία Κομνηνών

Αλέξιος Α΄ Κομνηνός: 1 Απριλίου 1081 – 15 Αυγούστου 1118. Γεννήθηκε το 1056 και ήταν ανιψιός του Ισαάκιου Α’ Κομνηνού. Ανέλαβε τη διακυβέρνηση μετά από επανάσταση και ίδρυσε νέα δυναστεία. Πέθανε στις 15 Αυγούστου

1118 από φυσικά αίτια.

Ιωάννης Β΄ Κομνηνός ο Καλοϊωάννης: 15 Αυγούστου 1118 – 8 Απριλίου 1143. Γεννήθηκε στις 13 Σεπτεμβρίου 1087 στην Κωνσταντινούπολη. Ήταν γιος του

Αλέξιου Α’. Πέθανε στις 8 Απριλίου 1143 από ατύχημα.

Μανουήλ Α΄ Κομνηνός: 8 Απριλίου 1143 – 24 Σεπτεμβρίου 1180. Γεννήθηκε στις 28 Νοεμβρίου 1118 στην Κωνσταντινούπολη. Ήταν γιος του Ιωάννη Β’.

Πέθανε στις 24 Σεπτεμβρίου 1180 από φυσικά αίτια.

Αλέξιος Β΄ Κομνηνός: 24 Σεπτεμβρίου 1180 – Οκτώβριος 1183. Γεννήθηκε στις 10 Σεπτεμβρίου 1169 στην Κωνσταντινούπολη. Ήταν γιος του Μανουήλ

Κομνηνού. Πέθανε τον Οκτώβριο του 1183 από φυσικά αίτια.

Ανδρόνικος Α΄ Κομνηνός: Οκτώβριος 1183 – 11 Σεπτεμβρίου 1185. Γεννήθηκε το 1118 στην Κωνσταντινούπολη. Φονεύθηκε από τον λαό της

Κωνσταντινούπολης που εξεγέρθηκε εναντίον του το 1185.

Δυναστεία Αγγέλων

Ισαάκιος Β΄ Άγγελος: 1185 – 1195 (πρώτη φορά) και 18 Ιουλίου 1203 – 28 Ιανουαρίου 1204 (δεύτερη φορά). Γεννήθηκε το Σεπτέμβριο του 1156 στην

Κωνσταντινούπολη.

Αλέξιος Γ΄ Άγγελος: 1195 – 17/18 Ιουλίου 1203. Γεννήθηκε το 1153 στην Κωνσταντινούπολη.

Αλέξιος Δ΄ Άγγελος: 1 Αυγούστου 1203 – 28 Ιανουαρίου 1204. Γεννήθηκε το 1182 στην Κωνσταντινούπολη. Εγκαταστάθηκε στο θρόνο από τους Λατίνους της Δ’ Σταυροφορίας κατόπιν συμφωνίας τους. Ανατράπηκε από επανάσταση

του λαού της Κωνσταντινούπολης.

Αλέξιος Ε΄ Δούκας, ο Μούρτζουφλος: 5 Φεβρουαρίου 1204 – 13 Απριλίου 1204. Αναγορεύτηκε αυτοκράτορας με επανάσταση στις αρχές του 1204 και ενώ οι Σταυροφόροι βρισκόντουσαν εγκατεστημένοι στη Βασιλεύουσα. Κατά την εισβολή και κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Σταυροφόρους διέφυγε εγκαταλείποντας το θρόνο. Αργότερα συνελήφθη και φονεύθηκε από

τους Λατίνους.

Δυναστεία των Λασκαριδών (Αυτοκρατορία της Νίκαιας, 1204-1261)

Θεόδωρος Α΄ Λάσκαρις: 1204 – Δεκέμβριος του 1222 Γεννήθηκε το 1174. Αναγορεύθηκε με συνοπτικές διαδικασίες αυτοκράτορας κατά την εισβολή των Λατίνων στη Βασιλεύουσα και στέφθηκε επισήμως αυτοκράτορας σε

εξορία το 1205 στη Νίκαια, ιδρύοντας νέα δυναστεία με έδρα την μικρασιατική πόλη. Πέθανε το1222 από φυσικά αίτια.

Ιωάννης Γ΄ Δούκας Βατάτζης: 15 Δεκεμβρίου 1222 – 3 Νοεμβρίου 1254. Γεννήθηκε το1192. Διαδέχθηκε τον Θεόδωρο Α’ ως κουνιάδος του. Πέθανε

στις 3 Νοεμβρίου 1254από φυσικά αίτια.

Θεόδωρος Β΄ Λάσκαρης: 3 Νοεμβρίου 1254 – 18 Αυγούστου 1258. Γεννήθηκε το 1221. Γιος του Θεόδωρου Α’. Πέθανε στις 18 Αυγούστου 1258

από φυσικά αίτια.

Ιωάννης Δ΄ Λάσκαρης: 18 Αυγούστου 1258 – 25 Δεκεμβρίου 1261. Γεννήθηκε στις 25 Δεκεμβρίου 1250. ήταν γιος του Θεόδωρου Β’ και έλαβε το αυτοκρατορικό στέμμα ανήλικος υπό την επιτροπεία συμβούλων, κυρίως το

Μιχαήλ Παλαιολόγου. Εκδιώχθηκε από το θρόνο από τον Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγο. Πέθανε το 1305 από φυσικά αίτια.

Δυναστεία των Παλαιολόγων

Μιχαήλ Η' Παλαιολόγος: 1 Ιανουαρίου 1259 – 11 Δεκεμβρίου 1282. Γεννήθηκε το 1223. Αναρριχήθηκε ως στρατηγός και σύμβουλος του ανήλικου

Ιωάννη Δ’ Λάσκαρη και σύντομα αναγορεύθηκε συμβασιλέας του. Μετά την ανακατάληψη της Κωνσταντινούπολης έμεινε μονοκράτορας. Πέθανε στις 11

Δεκεμβρίου 1282 από φυσικά αίτια.

Ανδρόνικος Β΄: 11 Δεκεμβρίου 1282 – 24 Μαΐου 1328. Γεννήθηκε στις 25 Μαρτίου 1259 στη Νίκαια της Βιθυνίας. Πέθανε στις 24 Μαΐου 1328 από

φυσικά αίτια.

Μιχαήλ Θ´ : 1294 – 12 Οκτωβρίου 1320. Γεννήθηκε στις17 Απριλίου 1277 στην Κωνσταντινούπολη. Συμβασίλευσε με τον Ανδρόνικο Β’ χωρίς ουσιαστική

εξουσία. Πέθανε στις 12 Οκτωβρίου 1320 από φυσικά αίτια.

Ανδρόνικος Γ΄ : 24 Μαΐου 1328 – 15 Ιουνίου 1341. Γεννήθηκε στις 5 Μαρτίου 1297 στην Κωνσταντινούπολη. Διαδέχθηκε στο θρόνο τον παππού

του Ανδρόνικο Β’ μετά από εμφύλιο πόλεμο. Πέθανε στις 15 Ιουνίου 1341 από φυσικά αίτια.

Ιωάννης Ε΄ : 15 Ιουνίου 1341 – 16 Φεβρουαρίου 1391.Γεννήθηκε στις 18 Ιουνίου 1332 στο Διδυμότειχο. Κυβέρνησε μεγάλο χρονικό διάστημα χωρίς όμως να έχει πάντα τον απόλυτο έλεγχο του κράτους λόγω των εμφυλίων πολέμων με τον Καντακουζηνό και άλλα μέλη της οικογένειάς

του. Πέθανε στις 16 Φεβρουαρίου 1391 από φυσικά αίτια.

Ιωάννης ΣΤ΄ Καντακουζηνός: 8 Φεβρουαρίου 1347 – τέλη 1354. Γεννήθηκε το 1292 στην Κωνσταντινούπολη. Κατέλαβε την Κωνσταντινούπολη και την

εξουσία μετά από εμφύλιο πόλεμο με τον Ιωάννη Ε’ με τον οποίον επί της ουσίας συγκυβερνούσαν σε ένα διαιρεμένο κράτος. Στα τέλη του 1354

αποσύρθηκε κατόπιν συμφωνίας από το θρόνο και εκάρη μοναχός. Πέθανε στις 15 Ιουνίου 1383 από φυσικά αίτια.

Ανδρόνικος Δ´ : 1376 – 1379. Γεννήθηκε στις 2 Απριλίου 1348 στην Κωνσταντινούπολη. Πρωτότοκος γιος του Ιωάννη Ε’. Πέθανε στις 28 Ιουνίου

1385 από φυσικά αίτια.

Ιωάννης Ζ΄: 14 Απριλίου 1390 – 17 Σεπτεμβρίου 1390 και 1399 – 1403. Γιος του Ανδρονίκου Δ’. Κατέλαβε πραξικοπηματικά τη διακυβέρνηση της

πρωτεύουσας, εκδιώκοντας προσωρινά τον παππού του Ιωάννη Ε’. Συγκυβέρνησε αργότερα με το θείο του Μανουήλ’ ώσπου παραχώρησε

οριστικά τη θέση του στον τελευταίο για να γίνει έξαρχος Θεσσαλίας. Πέθανε στις 22 Σεπτεμβρίου 1408 από φυσικά αίτια.

Μανουήλ Β΄: 16 Φεβρουαρίου 1391 – 21 Ιουλίου 1425. Γεννήθηκε στις 27 Ιουνίου 1350 στην Κωνσταντινούπολη. Δευτερότοκος γιος του Ιωάννη Ε΄.

Πέθανε στις 21 Ιουλίου 1425 από φυσικά αίτια.

Ανδρόνικος Ε΄: 1403 – 1407. Ήταν γιος του Ιωάννη Ζ’ Παλαιολόγου και της Ειρήνης Γκατιλούσιο. Στέφθηκε συναυτοκράτορας του Μανουήλ Β΄ όντας σε

παιδική ηλικία μέχρι το θάνατό του.

Ιωάννης Η’: 21 Ιουλίου 1425 – 31 Οκτωβρίου 1448. Γεννήθηκε στις 18 Δεκεμβρίου 1392 στην Κωνσταντινούπολη. Ήταν γιος του Μανουήλ Β’. Πέθανε

στις 31 Οκτωβρίου 1448 από φυσικά αίτια.

Κωνσταντίνος ΙΑ΄: 6 Ιανουαρίου 1449 – 29 Μαΐου 1453. Γεννήθηκε στις 8 Φεβρουαρίου 1404 στην Κωνσταντινούπολη. Ήταν αδερφός του Ιωάννη Η’. Αναγορεύθηκε αυτοκράτορας στο Μυστρά όπου ήταν Δεσπότης, μετά το

θάνατο του αδελφού του, και ήρθε στην Κωνσταντινούπολη όπου κι εστέφθη στην Αγία Σοφία. Έπεσε μαχόμενος κατά την Άλωση της Πόλης στις 29 Μαΐου

1453.

Τα κείμενα της παρουσίασης βασίστηκαν κυρίως σε επιλεγμένα άρθρα της ιστοσελίδας του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού για τη Βυζαντινή Ιστορία (www.ime.gr/chronos)

Οι φωτογραφίες και τα σχέδια προέρχονται από διάφορες έγκυρες βιβλιογραφικές και διαδικτυακές πηγές.

ΒΑΣΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ (ΠΡΩΤΟΤΥΠΗ Ή ΜΕΤΑΦΡΑΣΜΕΝΗ)

Berstein Serge – Milza Pierre, Ιστορία της Ευρώπης, τ.1 (5ος -18ος αι.), μτφρ. Αναστάσιος Δημητρακόπουλος, εκδ. Αλεξάνδρεια, 1997

Ελλάς, Ιστορία και Πολιτισμός του Ελληνικού Έθνους, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα, 1998

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Z – ΙA, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1981

Καραγιαννόπουλος Ιωάννης, Το Βυζαντινό Κράτος, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1996

Καρδαράς Γεώργιος, Βυζάντιο – Η πραγματική ιστορία της χιλιόχρονης Αυτοκρατορίας, τ.1-10, εκδ. Γνώμων, Αθήνα, 2013-14

Nicholas David, Η Εξέλιξη του Μεσαιωνικού Κόσμου (Κοινωνία, Διακυβέρνηση και Σκέψη στην Ευρώπη 312-1500), μτφρ. Μαριάννα Τζιαντζή, εκδ. Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ), Αθήνα, 1999

Nicol Donald, Οι Τελευταίοι Αιώνες του Βυζαντίου (1261-1453), μτφρ. Στάθης Κομνηνός, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα, 2001

Runciman Steven, Η Ιστορία των Σταυροφοριών, τ. Α-Γ, μτφρ. Άγγυ Βλαβιανού, εκδ. Γκοβόστη, Αθήνα, 2006

Τσιρπανλής Ζαχαρίας, Η Μεσαιωνική Δύση, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 2004

Χριστοφιλοπούλου Αικατερίνη, Βυζαντινή Ιστορία, τα. Α-Γ1, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη και Αθήνα, 1993-2001

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ (ΠΡΩΤΟΤΥΠΗ Ή ΜΕΤΑΦΡΑΣΜΕΝΗ)

Berstein Serge – Milza Pierre, Ιστορία της Ευρώπης, τ.1 (5ος -18ος αι.), μτφρ. Αναστάσιος Δημητρακόπουλος, εκδ. Αλεξάνδρεια, 1997

Γιαννακόπουλος Κώστας, Βυζάντιο και Δύση, μετ. Ε. Βαρουξάκη, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα, 1985

Γιαννακόπουλος Κώστας, Μεσαιωνικός δυτικός πολιτισμός και οι κόσμοι του Βυζαντίου και του Ισλάμ, μετ. Π. Χρήστου, Θεσσαλονίκη, 1993

Γιαννόπουλος Νικόλας, Βυζαντινοβουλγαρικοί πόλεμοι, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2007

Γιαννόπουλος Χρήστος, Πολεμιστές της Αρχαιότητας και του Μεσαίωνα, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2010

Γκιολές Νικόλαος, Βυζαντινή Ναοδομία (600-1204), εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1992

Γκιολές Νικόλαος, Παλαιοχριστιανική Τέχνη, Αθήνα, 1998

Γλύκατζη – Αρβελέρ Eλένη , Η πολιτική ιδεολογία της βυζαντινής αυτοκρατορίας, μετ. Τ. Δρακοπούλου, 4η έκδοση, εκδ. Ψυχογιός, Αθήνα, 1992

Γλύκατζη – Αρβελέρ Eλένη, Γιατί το Βυζάντιο, εκδ. Μεταίχμιο, Αθήνα, 2009

Dagron Gilbert, Η Γέννηση μιας Πρωτεύουσας (Η Κωνσταντινούπολη και οι θεσμοί της 330-451), μτρφ. Μαρίνα Λουκάκη, εκδ. Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ), Αθήνα, 2000

Δεληγιάννης Περικλής , Βυζάντιο εναντίον Ισλάμ, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2009

Delvoye Charles, Βυζαντνή Τέχνη, εκδ. Παπαδήμας, Αθήνα, 1998

Dielh Charles, Πορτρέτα Βυζαντινών, μτφρ. Αλέξης Εμμανουήλ, εκδ. Ωκεανίδα, Αθήνα, 2003

Ελλάς, Ιστορία και Πολιτισμός του Ελληνικού Έθνους, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα, 1998

Ζακυθηνός Δημήτριος, Βυζαντινή Ιστορία (324-1071), Αθήνα, 1977

Gerald Walter , Η Καθημερινή Ζωή στο Βυζάντιο, μτφρ. Κ. Παναγιώτου, εκδ. Παπαδήμα, 2007

Hans G. Beck, Η βυζαντινή χιλιετία, μετ. Δ. Κούρτοβικ, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 1990

Hourani Albert, Ιστορία των Αραβικών Λαών, μτφρ. Βύρων Ματαράγκας, εκδ. Λιβάνη, Αθήνα, 1994

Hunger Ηerbert, Βυζαντινή Λογοτεχνία. Η λόγια κοσμική λογοτεχνία των Βυζαντινών, τ. 1-3, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 1987-1994

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. Z – ΙA, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1981

Kazhdan A.P. – Wharton Epstein A., Αλλαγές στον Βυζαντινό Πολιτισμό κατά τον 11ο και 12ο αι., μτφρ. Ανδρέας Παππάς, εκδ. Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ), Αθήνα, 1997

Καραγεώργος Βασίλειος, Η Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Μεσαιωνική Περίοδος, τ. Α', Ιστορικές Εκδόσεις Στ. Βασιλόπουλος, Αθήνα 1987

Καραγιαννόπουλος Ιωάννης , Το Βυζαντινό Κράτος, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1996

Καραγιαννόπουλος Ιωάννης, Η πολιτική θεωρία των Βυζαντινών, Θεσσαλονίκη, 1988

Καραγιαννόπουλος Ιωάννης, Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους τ.1-3, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 1978-1991

Καραπιδάκης Νικόλαος, Ιστορία της Μεσαιωνικής Δύσης (5ος – 11ος αι.), εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1996

Καρδαράς Γεώργιος, Βασίλειος Β’ ο Βουλγαροκτόνος, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2002

Καρδαράς Γεώργιος, Βυζαντινοπερσικοί Πόλεμοι, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2006

Καρδαράς Γεώργιος, Βυζάντιο – Η πραγματική ιστορία της χιλιόχρονης Αυτοκρατορίας, τ.1-10, εκδ. Γνώμων, Αθήνα, 2013-14

Kean Roger Michael , Ιστορικός Άτλας της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, μτφρ. Αθανάσιος Κατσικερός, εκδ. Σαββάλας, Αθήνα, 2005

Κόλλιας, Ηλίας, Οι Ιππότες της Ρόδου. Το παλάτι και η πόλη, Αθήνα, 1991

Konstam Angus, Ιστορικός Άτλας της Μεσαιωνικής Ευρώπης, μτφρ. Παρασκευή Αυγουστίνου, εκδ. Σαββάλας, Αθήνα, 2005

Konstam Angus, Ιστορικός Άτλας των Σταυροφοριών, μτφρ. Παρασκευή Αυγουστίνου, εκδ. Σαββάλας, Αθήνα 2005

Le Goff Jacques, Ο πολιτισμός της μεσαιωνικής Δύσης, με. Ρ. Μπενβενίστε, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1993

Κουκουλές Φαίδων, Βυζαντινών Βίος και Πολιτισμός τ. Α-ΣΤ, Αθήνα, 1947-1957

Lemerle Paul, Ο πρώτος βυζαντινός ουμανισμός. Σημειώσεις και παρατηρήσεις για την εκπαίδευση και την παιδεία στο Βυζάντιο από τις αρχές ως το 10ο αι., μετ. Μ. Νυσταζοπούλου- Πελεκίδου, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 1981

Lock Peter, Οι Φράγκοι στο Αιγαίο (1204-1500), μτφρ. Γ. Κουσουνέλος, εκδ. Ενάλιος, Αθήνα, 1998

Λουγγής Τηλέμαχος, Επισκόπηση Βυζαντινής Ιστορίας, τ. Α' (324-1204), Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1998

Λουγγής Τηλέμαχος, Η βυζαντινή κυριαρχία στην Ιταλία (395-1071 μ.Χ.), εκδ. Εστία, Αθήνα, 1989

Miller William, Η Φραγκοκρατία στην Ελλάδα (1204-1566), μτφρ. Άγγελος Φουριώτης, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 1997

Μπελέζος Δημήτρης, Βυζαντινός Στρατός, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2006

Μπελέζος Δημήτρης, Η Λατινοκρατία στην Ελλάδα, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2004

Μπελέζος Δημήτρης, Οι Σταυροφορίες, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2004

Μπελέζος Δημήτρης, Οι Ιππότες, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2010

Nicholas David, Η Εξέλιξη του Μεσαιωνικού Κόσμου (Κοινωνία, Διακυβέρνηση και Σκέψη στην Ευρώπη 312-1500), μτφρ. Μαριάννα Τζιαντζή, εκδ. Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης (ΜΙΕΤ), Αθήνα 1999

Nicol Donald, Βυζάντιο και Βενετία, μτφρ. Χριστίνα- Αντωνία Μουτσοπούλου, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 2004

Nicol Donald, Οι Τελευταίοι Αιώνες του Βυζαντίου (1261-1453), μτφρ. Στάθης Κομνηνός, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα, 2001

Norwich John Julius , Ιστορία της Βενετίας, μτφρ. Δημήτρης Παπαγεωργίου, εκδ. Φόρμιγξ, Αθήνα 1993

Νυσταζοπούλου-Πελεκίδου Μαρία, Οι Βαλκανικοί λαοί κατά τους Μέσους Χρόνους, Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1992

Ostrogorsky Georg, Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, μετ, I, Παναγόπουλος, 3 τόμοι, Ιστορικές Εκδόσεις Στ. Βασιλόπουλος, Αθήνα, 1978-1981

Pears Edwin, Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204, μτφρ. Ιωσ. Κασσεσιάν–Χρ. Κασσεσιάν, εκδ. Στοχαστής, Αθήνα, 2005

Pears Edwin, Η Καταστροφή της Ελληνικής Αυτοκρατορίας 1453, μτφρ. Ιωσ. Κασσεσιάν–Χρ. Κασσεσιάν, εκδ. Στοχαστής, Αθήνα, 2005

Pirenne Henry, Οι πόλεις του Μεσαίωνα, μτφρ. Παντελής Μούτουλας, εκδ. Βιβλιόραμα, Αθήνα, 2003

Πλακογιαννάκης Κίμων-Εμμανουήλ, Τιμητικοί τίτλοι και ενεργά αξιώματα στο Βυζάντιο, εκδ. Ιανός, Θεσσαλονίκη, 2001

Rostovtzeff Michael, Ρωμαϊκή Ιστορία, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα, 1984

Runciman Steven, Η Ιστορία των Σταυροφοριών, τ. Α-Γ, μτφρ. Άγγυ Βλαβιανού, εκδ. Γκοβόστη, Αθήνα, 2006

Runciman Steven, Η τελευταία βυζαντινή αναγέννηση, μετ. Λ. Καμπερίδης, εκδ. Δόμος, Αθήνα, 1986

Runciman Steven, Μυστράς, μετ. Λ. Καμπερίδης, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1986

Τσιρπανλής Ζαχαρίας, Η Ρόδος και οι Νότιες Σποράδες στα χρόνια των Ιωαννιτών Ιπποτών, εκδ. ΥΠΠΟ-ΤΑΠ, Ρόδος, 1991

Τσιρπανλής Ζαχαρίας, Η Μεσαιωνική Δύση, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 2004

Τσοπάνης Κωνσταντίνος, Μέγας Κωνσταντίνος, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2007

Τσοπάνης Κωνσταντίνος, Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2006

Vasiliev Α.Α., Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, μετ. Δ. Σαβράμης, Μπεργαδής, Αθήνα, 1954

Φούγιας Μεθόδιος, Έλληνες και Λατίνοι - Η εκκλησιαστική αντιπαράθεση, Αθήνα, 1991

Χρονόπουλος Ιωάννης , Ηράκλειος, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2010

Χατζάκης Ιωάννης, Ιουστινιανός, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2005

Χρονόπουλος Ιωάννης, Νικηφόρος Φωκάς, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2009

Χρονόπουλος Ιωάννης, Ιωάννης Τζιμισκής, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα, 2010

Χριστοφιλοπούλου Αικατερίνη, Βυζαντινή Ιστορία, τα. Α-Γ1, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη και Αθήνα, 1993-2001

Περιοδικά

Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, σειρά Μεγάλες Μάχες, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, σειρά Παγκόσμια Ιστορία/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Ιστοσελίδες

www.ime.gr/chronos (Ελληνική Ιστορία)

http://www.ehw.gr/ehw/forms( Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού)

www.wikipedia.org (Λήμματα για το Βυζάντιο, τις Σταυροφορίες και τη Μεσαιωνική Ευρώπη και Μέση Ανατολή)

http://www2.egeonet.gr (Πολιτιστική πύλη του Αρχιπελάγους του Αιγαίου)

http://www.e-istoria.com/byzantio (Βυζαντινά Θέματα)