Άπαντα Κάλβου (τόμος 1) - Ιστορικές Εκδόσεις...

Η . ΓΛΩΣΣΑ

(=γιά νά πραγματοποιήση τό σκοπό του).

·Αδυναμία γλωσσική Προδίνουν καί οί όνομαστικές άπόλυτες,

πού παρατήρησε ό Βουτιερίδης' , dάν αύτή: έκεί ό ρυθμός έπέραστος Ι ιωrι:βαίνων, τό βλέμμα τών γηγεvεων δρακόντων I έχάθη.

· Ακόμα μεγαλύτερη άδυναμία, γλωσσική μαζί καί ποιητική,

μαρτυρεί ό τρόπος πού συνδυάζει τά ουσιαστικά του μέ κοσμητικά

έ πίθετα . 'Από τά χαρακτηριστικώτερα δείγματα τής φαντασίας καί

τfjς δημιουργικής ίκανότητας ένός ποιητή εΙναι οί πρωτότυποι συνδυασμοί ούσιαστικών μέ έπίθετα καί ή δημιουργία νέων έπιθέτων,

κυρίως μέ σύνθεση . Τήν ίκανότητα αuτή τή βρίσκουμε σέ μεγάλο

βαθμό στόν Παλαμfi2. ,:' Ο Κάλβο{ δέν άνήκει στούς ποιητές πού aποφεύγουν τό κοσ'μ'ήτικό έπίθετο, δπως λ.χ. ό Καβάφης, άπό λ ιτότητα η Ciλλο λόγο. 'Αντίθετα αισθάνεται τήν άνάγκη του τόσο

πολύ στήν εκφρασή του, ωστε τίς περισσότερες φορές δέν τοϋ άρκεί

ενα έπίθετο καί βάζει δύο, σημάδι καί τοuτο άδυναμίας, γιατί ενα

. i': τιίθετο γιά κάθε εννοια, δταν είναι άπό τεχνίτη τοϋ λόγου βαλμένο,

r.ίvαι aρκετό: λαοί άφρονες, άσωτοι· τρομερή, φρικτή άρμονία· άγρια,

μι; )•άλα ... νερά· άνδρός γενναίου· φιλελευθέρου· στολήν ένδοξον, έντιμον ·

χλωρά, μοσχοβολοϋντα νησία · λευκόν, σιγαλόν μάρμαρον· άείμνηστα κ ·

ι;ύτυχή δώρα· τήν dωρον, τρισάθλιαν μοϊραν· καί σείς χρυσii, σείς

άμβροσίοδμα ρόδα· είς τόν τραχύ ν, τόv δύσκολον τής Άρετής τόν δρόμο ν ·

cίς τόν ήγριωμένον, βαθύν ώκεανόν· άείμνηστος, θαυμάσιος ζijλος τά

αίώνια, άπειρα έργα · φοβερόν, μυσαρό ν θρέμμα· χρυσii φλογώδη ... πέταλα ·

ύβριστικά, ύπερήφανα τύμπανα· καλός, γλυκύς άέρας καί κάποτε

πλαισιώνοντας τό ούσιαστικό μέ προηγούμενο καί έπόμενο έπίθετο:

τών άμώμων Ψαρών δικαιοτάτων, λαμπράν θυσίαν πολύτιμον, μικράν

ψυχήν κατάπτυστον, έρεβώδη λουτρά βaθέα.

Μολονότι λοιπόν έπιζητεί τό κοσμητικό έπίθετο, ούτε τό βρίσκει

εuκολα οuτε νά τό πλάση μπορεί. Καί καταφεύγει στά πάγκοινα ιωινοτοπικά έπίθετα, χωρίς νά εχη τή δύναμη νά τούς δώση μιά νέα

οψη, δπως πετυχαίνει συχνά μέ παρόμοια μέσα ό Καβάφης. 'Επίση

μος, βιβλικός καί λάτρης τοϋ καθιερωμένου ό Κάλβος, δέν διστάζει

καί τά όμηρικά άκόμα ζεύγη νά παpαθέση, έπιζητώντας, δπως παντοu, τήν εμμεση φιλολογική συγκίνηση : άγλαά δώρα (συχνά), μέγας 'Όλυμπος, τώv μακάρων 'Ολυμπίων, τρίμορφος Έκάτη. Οί δικοί του

συνδυασμοί, δσοι δέν θυμίζουν άρχαιότροπη εμπνευση, καθώς τά

ζεφυρόποδες χάριτες, θείαι παρθένοι (=Μοϋσές), ίερόν ρεϋμα, άένναα νερά.

άλίκτυπος ξηρά, ροδόπεπλος κόρη, μαρτυροϋν 1-ήν ελλειψη πρωτοτυ

πίας καί γλωσσοπλαστικής ίκανότητας: θαυ'μάσιε 'Όμηρε, άριστα

Ι. 'Όπου παραπ . σ. 44. 2. Ν.Π. ·Ανδριώτη , δπου παραπ. σ. 245 κ. έξ . .

169

ΑΠΑΝΤ Α ΚΑΛΒΟΥ

τέκνα, πικράν ζενιtείαν, λαμπράν θυσίαν, λαμπρών παρθένων, ι:ϊγγελος λαμπρός, δροσεράς πηγάς, δρο,σόεντα ρόδα, άνθη dμάραντα, φιλτάτη

πατρίς, πολύτιμος θεά, χάος άμέτρητον, βαθέα λαγκdδια, πλεόμενα καράβια. δασέας έλαιώνας, τής φοβερfiς θαλάσσης, μέγας λέων, πολύδενδρα(!) δάση. Οuτε τά συνταχτικά ίδιόρρυθμα, σάν τής γης πολυβοτά

vου. τήv κεφαλήν σεβάσμιον, τής γής πλατείας, τά βουνά σκιώδη δέν ε{ναι

aπό τήν άποψη αύτή κάλύτερα. Σπάνια τό ποιητικό του α'ίσθημα κατορθώνει νά ύψωθή πάνω ιiπό τό κοινοτοπικό καί τό μέτριο, καθώς στά, dpγvpf.α όμίχλη, αύγή χρυσόζωνος, μελανόπrερα σύννεφα, ούράνια

ρόδα, άμβροσίοδμα ρόδα, άμβροσίοδμον στόμα, τής ύπεργλυκυτάτης

tλευθερίας, έπί τήν aπειρον θάλασσαν τών όνείρων, πού ξαφνιάζουν κάπως τόν άναγνώσtη μέ τήν πρωτοτυπία καί ζωηρότητά τους.

Χαρακτηριστικό τfjς ποιητικης τεχνικής τοϋ Κάλβου εlναι δτι

δέν aποφεύγει καθόλου τήν έπανάληψη ώρισμένων λέξεων καί

εiκόνων πού του φαίνονται έπιτυχείς. Τό έπίθετο ίερός τοu έπιβάλλε

ται στή σκέψη τόσο πολύ, ώστε τό σκορπι'i <ψ' άφθονα χέρια), δπως

θάλεγε ό 'ίδιος: ίερά νύκτα· τήν ίεράν άνάπαυσιν· τό μέτωπον I ίερόν τών γονέων σας ώ λαμπρόν τοϋ Αίγαίου I ίερόν ρεϋμα· τοϋ θεσπεσίου γέροντος I ίερά κεφαλή· θέλει I τήν ίεράν φιλήσειν I κόνιν· τό έλεύθερον I ίερόν σου χwμα κτλ . ·Επίσης πολύ φαίνεται νά τοϋ άρέση η παρομοίωσ-η τής

έπιφάνειας της γfjς μέ πρόσωπο η μέτωπο όπως δείχνει ή έπιμονή μέ

τήν όποία ξαναγυρίζει σ' αuτή τήν έκφραση: άμαυρόνεται I τής νήσου ή ράχις ώς πρόσωπον· .έπί τό μέγα πρόσωπον I τής γής πολυβοτάνου ·

χάνονται άπό τό πρόσωπον I τijς γijς πλατείας δέν έμεινε... είς τό

πρόσωπόν σου I ή χιών· φιλοϋσι τό dναπαυμένον μέτωπον I τijς

οίκουμένης.

·Ο κ. Γ. 'Αποστολάκης ι έδειξε πόσο καταχρηστική εΙ ναι στίς

'Ωδές .του Κάλβου ή συχνότητα των παρορμητικών μορίων ίδού, νά,

έμπρός, μέ τά όποία προσπαθεί ό ποιητής νά ζωηρέψη τόν άψυχο,

dλύγιστο λόγο του. Πρέπει νά παρατηρηθη δτι ή συχνότητα

παρορμητικών λέξεων εlναι γενικώτερη, προπάντων σέ ρήματα,

καθώς κτύπα, κέντησαν, φύγε· αύτοϋ τινάξατε, αύτοϋ ρίψατε, αύτοϋ

πετάξατε· τί μένεις; τί νοείς, τί δέν φεύγεις; μειδίασον, χαίρου, φίλε μου·

τώρα dστράψατε ... τώρα άρπάξατε .. . κατά σκοπόν βαρέσατε, καί άνάγεται σέ χαρακτηριστική συνήθεια του ποιητfj νά περιγράφη μέ

περισσότερα άσύνδετα ρήματα μιά εντονη κίνηση: (οί έχθροί) έβούλ1ασαv, έχάθησαν· (ό λέων) πληγώνει, σκοτώνει, διασκορπiζει, η

όποιοδήποτε γεγονός πού τόν συγκινεί: οί άκτίνες μ' έθρεψαν, μ'

έθεράπευσαν. . Πάθος προσπαθεί νά δό)σή σ1ό λόγο του ό ·ποιητής καί μέ τήν

ι . δπου παραπ . σ. 344.

170

Η ΓΛΩΣΣΑ

έπανάληψη τής 'ίδιας λέξης κατά συνέχεια η κατά διαστήματα σέ γε ιτονικούς στίχους. Ή έπανάληψη αuτή , μολονότι δέν είναι άπό τά

πιό περίφημα μέσα γιά τήν παραστατική εκφραση (οί πολύ μεγάλοι

πο ιητές δέν τή χρειάζονται), καί δέν είναι καθόλου νέα, άφου γίνεται

στόχος εΙρωνείας άπό τόν . ' Αριστοφάνη 1 είς βάρος του Εuριπίδη πού τή συνήθιζε πολύ, ώστόσο ποτέ δέν ελειψε άπό τήν ποίηση. Κι ό

Παλαμάς τής έπλήρωσε φόροi βαρύ 2 • Μέσα στό σεμνό , μεγαλόπρεπο ιωί ίερατικό τόνο τών d:ιδών τοϋ Κάλβου ή έπανάληψη ήχεί ταιριαστά , σάν aντίλαλος έκκλησιαστικοϋ ψαλμοϋ: άκούω, άκούω τιjν

Πόρυβον· καλ(ιτcρα, καλ(ιτερα I διασκορπισμένοι σί lλληνες έλύθη, έλύθη υJς οvι;ιρον· φεύγει, φεύγει ό προδότης φύγε, φύ.γε τόν κίνδυνον· aς γένη, a.; ;·:: ι •η μίσημα· καί χαίρουσα πετάει, I πετa ή ψυχή μου· χάνονται fι

π cίί. ι:ι..;. χά νονται βασίλεια κ. ίfθνη· κράζει οχι τάς ζένας, κράζει τάς

Uυγα τ{ρα .; πλήν χιλ ιάδας, χιλιάδας βλέπω· έλύθησαν οί ι'iνεμοι I σφοδροί, σφοδροί tδώ μέσα· πυκνά. πυκνά ώς καλάμια· άλλ 'ι'ί.φευκτος ό θάνατος, I aφευκτος είναι · καί 'γώ καί 'γώ τόν σίδηρσν I γυρεύω· καί σείς χρυσό.,

σεϊς dμβροσίοδμα ρόδα · ποτέ δέν σέ έλησμόνησα, ποτέ· τοv λόγου ποία I ποία εΙς σέ τοϋ πνεύματος I λείπει 'Αφροδίτη; τώρα, ναί τώρα dστράψατε.

' Ιδιαίτερη προcrοχή aξίζει ή συνήθεια τοϋ Κάλβου νά έκφράζη σέ aνάλυση γραφική ενα νόημα μέ δυό ουσιαστικά πού δηλοϋν i:ννοιες γειτονικές η συναφείς , (δπως κάνει συχνά ό Παλαμάς): τούς πολεμοϋντας I σταυρόν καί άλήθειαν· τά λείψανα Ι καπνοϋ καί στάκτης τής Ζακύνθου τά δάση I καί τά βουνά · στεγνώνει τά δάκρυα, Ι τόν ϊδρωτά σας χαϊδεύουν τό σώμα καί τό στήθος τήν μάστιγα Ι έχθρων τυράννων· γέμουσι Ι μέθης καί φόνου · φεύγουσιν I δνειρα, σκότος γέμοντα ίiρωτος Ι καί φωνών· θηρία I μάχην πνέοντα, δόξαν· πότε εύσπλαχνίαν έγνώρισαν, δικαιοσύνην; ·Ανάλογη τάση δείχνει, καθώς ε'ίδαμε, καί γιά τά έπίθετα.

Τήν παρομοίωση τήν τόσο aγαπητή στούς έπικούς ποιητές, ό

Κάλβος σχεδόν τήν aποφεύγει , καί τοϋτο είναι σύμφωνο μέ τό είδος

τής ποίησής του . Οί παρομοιώσεις του είναι σπάνιες καί τό

ένδιαφέρον είναι δτι εχει καί δικό του τρόπο στήν τεχνική τής

διuτί>πωσής τους. 'Αντί του συνηθισμένου σχήματος «δπως ... οu

τως ... ''· ό Κάλβος συχνά περιγράφει πρώτα έκείνο γιά τό όποίο

πρόκε ιται καί κατόπιν εΙσάγει τήν εiκόνα μέ ενα «Οuτως»: Σχισμένη

dπό μυρίας Ι πρώρας dφρίζει ή θάλασσα... 'Επί τήν λίμνην οϋτως I αύγίριvά πετάσυσι I τά πλήθη το)ν μελίσσων· - Νύκτα δουλείας σ' έσκtπασε, Ι νύκτα αίώνων. I Οvτω είς τό χάος άμέτρητον I τών ούρανίων tρήμων, Ι vuκτr:ρινός έζάπλωσε ν κτλ. - Θλίβει ό καπνός τό διάστημα I

I. Βάφαχο ι στ. 1309 κ .έξ.

2. Ν . π . '.Ανδ ριώτ η , όπου παραπ. σ. 270 κ. έξ .

171

ΑΠΑΝΤΑ ΚΑΛΒΟΥ

γαλάζιοv τώv dέρων· I ΟίJτως είς τήν όμίχλην I τοίί θανάτου μειδίασμα Ι

πνίγεται νέιtν·- Έβούλιασαν, έχάθησαν, I έΚ'λείσθη ό τάφος. Ι Οvτως dπό τόν fίλιον... πέφτουσιν είς τήν θάλασσαν I τών αίώνων... f1 ώραι. Ό τρόπος αύτός τής παρομοίωσης άν εϋρισκε μιμητές, θά πλούτιζε τή

γλώσσα μας μέ ενα στοιχείο άσάφειας καί συσκοτισμοu μάλλον παρά

έκφραστικής δύναμης. Εύτυχώς εμεινε άποκλειστικό κτήμα τοu δημιουργοu του.

"Ο ποιος μελετίi τά μέσα του ϋφους τοu Κάλβου πρέπει νά εχη ύπ'

όψη τή σχετικά μικρή εκταση καί τό μονότροπο του ποιητικοί) του

εργου. Μαζί μέ τίς δμοιες στροφές, τήν 'ίδια παντοu γλώσσα,

ξανάρχονται ή 'ίδια διάθεση καί τά 'ίδια έκφραστικά στοιχεία. "Αν

ήταν ποιητής πολύτροπος , δπως ό Παλαμfiς, θά εΙχε τήν εύκαιρία νά

μεταμορφώνεται, νά ξανανιώνη τά γλωσσικά του δπλα καί τήν

τεχνική τής εκφρασής του. Νά μήν ξεχνοuμε καί πώς ή «Λύρα, του

Κάλβου γράφτηκε μέσα σέ λίγα χρόνια καί δτι ό ποιητής ήταν τότε

μόλις 32 χρονών. "Αν σέ ώριμότερη ήλικία έξακολουθοuσε νά

γράφη 1, δέ θά ε μεν ε ιiπαράλλαχτος καί στάσιμος ι. Αύτό δμως

δυστυχrος δέν !:γινε, γι' αύτό έξετάζοντας ενα ιϊλλο στοιχείο του ϋφους του, τίς ιiντονομασίες καί είκονικές περιφράσεις του, πέφτουμε

πάλι στή μόνη πηγή τής εμπνευσής του, τόν άρχαϊσμό. 'Εν& τό

στοιχείο αύτό μόνο μέ τήν πρωτοτυπία γίνεται aξιο ένός ποιητfj,3 ό

Κάλβος τό κρατfi άντιποιητικά κολλημένο στή μίμηση παλιών

κοινοτοπικών πιά περιφράσεων, καθώς ή ροδόπεπλος κόρη (ή αύγή) τό

δρνεον τοίί Διός (=ό άϊτός) , Μνημοσύνης θρέμματα πτερωτά (=οί Μουσες), ό βασιλεύς τών dθα~άτων (=ό Θεός), ό θερμός Κύων (=τά κυνικά καύματα), ό γέρων φθονερός (=ό χρόνος), τοv Θεοv τών έρώτων

(=του Διονύσου!), τοϋ λαμπροίί βασιλέως τών dέρων (=τοu fiλιου), aν τό

δίκρανον τοv Παρνασσοv I λιγύφθογγον σπήλαιον έσίγα (=άν δέν ύπfjρχε ή μουσική)· ol φο{νικες ξηραίνονται τijς Εlλειθυίας (= δέ γεννοϋν πιά οί γυναικες). 'Όσα λίγα φαίνονται τής δικής του εμπνευσης μαρτυροuν

φαντασία φτωχή καί φραστικό πλοuτο μέτριο: θαλάσσια ξύλα (=βάρ-

Ι. Στ ή μετρική έπισημείωση πού ε βαλε ό 'ίδιος ό ποιητής στό τέλος τής Α.

c ι-:δοσης τοu 1824 εγραφε: .. είς τό έρχόμενον, έάν μοϋ φθάση ή ζωή καί ή τύχη μοϋ δώση άρκετήν ήσυχίαν , θέλω, ώς παράδειγμα , προβάλει ν στίχους ήροϊκούς ύμvοuντας το\Jς κατά των άνιλεων τυράννων τής πατρίδος θριάμβου του σταυροϋ ιcαί τής των

προμάχων μας άρετής κατά τό παρόv iίλλους παρά τούς Ιίνωθεν δέν δύναμαι νά προσφέρω ...

2. 'Ίσως μάλιστα νά εϋρισκε μόνος του καί τό σωστό δρόμο πρός τή δημοτική

γλιiJσσα, δπως ό Βαλαωρίτης καί ό Παλαμάς , πού κι' αύτοί νέοι άρχισαν μέ τήν

ιωθαρεύουσα.

3. Σt'Jγκριvε πόσο ψηλά τό κρατf:ί ή πρωτοτυπία τοU Παλαμά καί ή πολύμορφη εμπνευσή τοu . (Ν. Π. 'Ανδριώτη, δποu παραπ. σ. 273).

172

Η ΓΛΩΣΣΑ

κες), ή λαμπάς ή αίώνιος (=ό ijλιος), τόν χρυσοϋν κύκλοv (=τό βασιλικό

στέμμα), τό πέμπτον τοϋ αίώνος (=20 χρόνια), σταφυλοφόρους ρίζας (=κλήματα), ψυχρόν. aργύριον (=φώς), καθαρόν άργύριον (=νερό), τ,

άvαθρέμματα τοϋ 'Οσμάν καί τής 'Άγαρ τό σπέρμα(!) (=οί Τοϋρκοι).

'Ανάλογες είναι καί οί dντονομασίες γεωγραφικών δρων, δπου

προτιμti aρχαιότερα ή aρχαιότροπα όνόματα: Ναβαθαία (='Αραβία), Αύσοvία (='Ιταλία), 'Αλβιών (='Αγγλία), τών Κελτών ίερά πόλις

(=Παρίσι), Σελλαϊίς (=".Ηπειρος), τών κυρίων όνομάτων: Αίακίδης

(= Άχιλλέας), Λητογενής (= Άπόλλωνας), καί άλλων έννοιών: Άφροδfτη (=χάρη), 'Άρης (=πόλεμος) , Δήμητρα (=γεωργία), Έκάτη (=φεγγά

ρι), dμαλθείον (=πλοϋτος).

'Εξέλιξη στή γλώσσα τοϋ Κάλβου ούτε ώς πρός τή βασική γραμματική καί λεξιλογική της μορφή ούτε ώς πρός τήν ποιητική

dνάτασή της δέν εχουμε τή δυνατότητα νά παρατηρήσουμε, γιατί, δπως ξέρουμε , δλες οί ώδές του είναι προϊόν μικροu σχετικά χρονικου

διαστήματος κ:αί άντιπροσωπεύ0υν μιά μόνον ήλικία τοϋ ποιητή, τή

νεαρή, καί μιά μονότροπη ποιητική του διάθεση. 'Αργότερα, μετά

τήν aπελευθέρωση τής . Ελλάδας κ:αί τή μετατόπιση τών αίσθημάτων καί ίδε&ν τοϋ πνευματικοϋ της κόσμου σέ άλλες περιοχές, διαφορε

τικές dπό τά φαράγγια των μαχών τοϋ 'Αγώνα είχε ό ποιητής ζ&ντας , πιά στήν Κέρκυρα κοντά στήν έλεύθερη · πατρίδα, εύκ:αιρίες νά δοκιμάση τίς ποιητικές του ίκανότητες σέ ϋλη διαφορετική . Ποιός

ξέρει · ποιοί λόγοι, πού πρέπει νά είναι πολύ βαθιοί καί σοβαροί,

εκαναν νά στερέψη μέσα του καί ή παφιωτική ποίηση, γιά τήν όποία

ό έθνtκός μεγαλοϊδεατισμός πού ή άθλιότητα τοϋ ασήμαντου νεοελληνικου κρατιοίου καί οί έθνικοί παλμοί iοϋ άπέραν:rου ύπόδουλου ιiκόμα έλληνισμοϋ γεννοϋσαν τότε στήν ψυχή των μορφωμένων

'Ελλήνων, εδινε πλούσιο ύλικό, δπως εδωσε κατόπι καί στό

Βαλαωρίτη . 'Αλλά καί άλλα αίσθήματα δέ στάθηκαν ίκανά νά κινήσουν τόν ποιητικό του κάλαμο, σ' δλο τό μακρό χρονικό

διάστημα πού πέρασε στήν Κέρκυρα, είτε σάν καθηγητής του

πανεπιστημίου της ε'ίτε σάν iδιώτης, rοσπου εφυγε πάλι στό Λονδίνο

γιά νά πεθάνη άγνωστος καί λησμονημένος.

'Η γλ&σσα τοϋ Κάλβου δπως μας παρουσιάζεται στήν περιορι

σμένη εκ:ταση τής «Λύρας•• του, μέ τά θανάσιμα έλαττώματα πού τή βαρύνουν, ήταν aπό πρίν καταδικασμένη νά μείνη χωρίς συνέχεια

στήν ίστορία τής νεοελληνικής λογοτεχνίας. Παρά τήν όξύτατη

ιJποτροπή πού σημείωσε στά μέσα του περασμένου αίώνα ή καθαρεύ

ουσα στήν ποίηση, πάντως χωρίς νά συντελέση σ' αύτή τό

λησμονημένο πιά τότε εργο τοϋ Κάλβου, βρήκε ή νέα λογοτεχνική

μας γλώσσα όριστικά τό δρόμο της στά τέλη του αί&να, aπό τόν

όποΙον καμμιά πιά δύναμη δέν είναι ίκανή νά τήν ξεστρατίση.

173

ΑΠΑΝΤΛ ΚΑΛΒΟΥ

Μονάχα ό μακαρίτη ς Μιχαήλ Μητσάκης μπορουσε τότε πιά νά

iσχuριστή πώς ή γλώσσα τοϊι Κάλβου, μέ βασικό προσόν τήν aναρχία

ΠΟύ τόσο του ctρεσε του 'ίδιου I, είναι γεμάτη άπό προφητικές ένδείξεις

γ ιά τό μέλλον τή ς νεοελληνικής ποίησης καί μάλιστα τής πεζογρα

φίας. ·Ο χρόνος ciπόδειξε πόσο γελάστηκε.

Σ1Ίμφα πού ή ζωντανή γλώσσα δέν είναι πιά γ ιά τή λογοτεχνία

μας α"ίτημα, ciλλά κατάσταση καί παράδοση σεβαστή , ciπό τήν όποία

δέν μπορει κaνένας λογοτέχνης ν, άποστατήση χωρίς ν, <'ιδική ση τό

ί:ργο του, εiναι εuκολο νά κάνουμε τό αναχρονιστικό λάθος νά

1\αταδι !\άζουμε καί τούς λογοτέχνες aλλων έποχών μέ συνθήκες στή

λογοτεχνική γλι7)σσα έντελώς διαφορετικές. 'Άν ό Κάλβος επεσε σέ

τι1συ Ίλωσσιl\ά παραπτώματα, πού dνάφερα πιό πάνω, πού ιiγνόησε

6 η λ . τή γrαμματική ένότητα τής νέας 'Ελληνικής, καί είδε τό

λι:ξ ιλόΊtό τη ς χωρ ίς καμμιά χρονική προοπτική , σάν περιεχόμενο

tνός ciγιφαίου παλαιοπωλείου, τό εκαμε γιατί δέν ύπήρχε τό σημερ ινό

γλωσσιl\ό καθεστώς. ή σημερινή παράδοση πλούσιας δουλεμένης

λογοτι:χνικής γλώσσας καί τά κριτήρια πού αuτή διαμόρφωσε. Τά

κριτήρια πού έμποδίζουν σήμερα ενα ποιητή νά παραβιάζη τή

γραμματική καί τ1Ί σύνταξη τής γλώσσας γιά τό μέτρο δέν ύπήρχαν

τότc: στήv ·Ελλάδα, καί πολύ λιγότερο στίς ευρωπαϊκές σοφίτες. δπου

ό φτωχός Κάλβος μέ τή μισή καί άμέθοδη έλληνομάθειά του i:γραφε.

'Η ίστορική κατανόηση καί ή δίκαια aξιολόγηση του i::ργου του

Κάλβου έπιβάλλει στό σημερινό κριτικό, άντί νά σηκώση έναντίον

του τό άμείλιχτο πελέκι του, ν· άνοίξη τήν άγκαλιά του καί νά τόν

δεχτή στοργικά. Τό δτι ή ούσία τής ποίησης, δσο κι άν εχη άνάγκη

τής γλωσσικής όμαλότητας καί των aλλων έκφραστικώv aρετών πού

άναγνωρίζουμε σέ καλλιεργημένες ποιητικές γλώσσες καί στή

δημοτική μας γλώσσα, δέν ταυτίζεται δμως μ· αύτές τίς dρετές, τό

δείχνει άνάγλυφα ή άπουσία της άπό ίiργα σημερινών στιχουργών, πού κατέχουν τέλεια τό γλωσσικό οργανο, άλλά δέν μποροuν μ, αuτό

μονάχα νά μiiς σύγκινήσουν . Ένώ πίσω άπό τήν άναρχική γλώσσα

τοu Κάλβου μέ τούς ταπεινούς συμβιβασμούς καί τίς άδυναμίες της

στέκει πάντα ό ποιητής, μέ τή μεγάλη r']θική φυσιογνωμία του, τήν εύγενική πατριωτική ψυχή του , τή βαθειά, εiλικρινή συγκίνησή του,

πού κατορθώνει συχνά νά μεταδώση σ ' δλους έκείνους πού ή μόρφωσή τους τούς έπιτρέπει νά αt~θάνωνται τό δύσκολο λόγο του.

Στό μεγάλο κοινό εiναι βέβαια ό Κάλβος άπρόσιτος γιά τή γλώσσα

του κυρίως, δπως είναι καί ό Παπαδιαμάντης. 'Αλλά τό κριτήριο τής

άξίας τους δέν μπορεί νά εiναι αύτό, άφου καί ό Σολωμός καί ό Παλαμάς, πού εκλεισαν στήν ποίησή τους ολους τούς νεοελληνικούς

I. Π β. πnόχειρα τό a\•έκδοτο κατάλο\πό του στ ή .. Ν. Έστία .. 36 ( 1944), σ. 80 I.

174

Η ΓΛΩΣΣΑ

παλμούς καί σέ γλώσσα ζωντανή καί πανελλήνια, οϋτε διαβάστηκαν

από τή μεγάλη λαϊκή μiiζα, οϋτε τό έλπίζω νά διαβαστοϋν.

Στούς λίγους δμως καλλιεργημένους πνευματικούς ανθρώπους,

γιά τούς όποίους ή ποίηση είναι κοπιαστικά σκαλιά πνευματικής

έξύψωσης καί οχι διασκέδαση, ό Κάλβος προσφέρει πίσω απ· τ'

αγκάθια των γλωσσικών δυσκολιών του ενα ποιητιχό Ciνθος μέ

Ciγνωστη ώς τώρα εύωδιά, πού τοϋ έξασφαλίζει μιά τιμητική θέση

μέσα στόν άπέραντο περίβολο τfjς πολύγλωσσης ποιητικής μας

ίστορίας . Οί σφιχτοδεμένες στροφές του εχουν μιά σεμνότητα

ίερατική, ό λόγος του είναι μεγαλόστομος, οχι δμως φλύαρος, δπως

τόν κρίνουν μερικοί, aλλά μiiλλον λιτός. Μιά περιπάθεια πρωτοφανέ

ρωτη άναδίνεταί άπό τό άλλόκοτο γλωσσικό ντύμα τών πατριωτικών

αtcrθημάτών του, καί κάπου κάπου μιά νότα τραγική σχίζει τήν τελετουργική aτμόσφαιρα τ&ν στίχων του. 'Υπάρχουν άλλοϋ στίχοι,

dλλοϋ στροφές όλόκληρες πού δύσκολα βρίσκεις σ' Ciλλους ποιητές

μας έπιγραμματικώτερη διατύπωση τοϋ έλληνικου πατριωτισμοϋ.

Σ' έποχές πού οί εννοιες τfjς πατρίδας καί τfjς λευτεριiiς μας δέν

είναι λογικά πλάσματα, aλλά καημός βαθύ"ς, δπως ήταν τότε πού

εγραφε ό Κάλβοζ κα ί δπως είναι στίς μέρες μας, δέν μποροϋμε νά μένουμε aσυγκίνητοι aπό στίχους καθώς αύτοί έδ&:

'Ή σάν αύτούς:

Ώ, Έλλάς, ώ πατρίς μου,

έλπίδων γλυκυτάτων

μήτηρ! σέ βλέπω άκόμα

ζώσαν καί μαχομένην

καί dναλαμβάνω.

Άλλ ' iiv τις dπεθάνrι

διά τήν πατρίδα, ή μύρτος

είναι φύλλον aτίμητον

καί καλά τά κλαδιά

τής κυπαρίσσου.

Ν.Π. ΑΝΔΡΙΩΤΗΣ

Καθηγητής τοϋ Πανεπιστημίου έ>εσ/νίκης

<<Νέα 'Εστία» 1946

175

ΟΙ ΕΙΚΟΝΕΣ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ*

Γιάννη 'Αποστολάκη Καθηγητού Πανεπι-στημίου Θεσσαλονίκης

Οί εiκόνες πού μεταχειρίζεται σ' aφθονία ό Κάλβος, ε χουν όλό

τελα εξωτερική σημασία· δέ συνεχίζουν, ούτε aποκορυφώνουν τήν

ΕΚφpαση, Παρά εχουν μπεί <<Κατ' aπόφασιν» καί σύμφωνα μέ

όρισμένο σχέδιο· γιά κείνο λείπει ή θέρμη κ ' ή ενταση. 'Όλες τους,

πάνω-κάτω, εΙναι κρύες κι dψυχες, σέ μεγαλύτερο κιόλας βαθμό άπό

τό κρύο καί aψυχο πεζό νόημα πού θέλουν νά ζωηρέψουν. Μ' ι'iλλα

λόγια καί οί εiκόνες είναι πρόσθετα κομμάτια, στολίδια η μπαλώμα

τα, δπως θέλει ό καθένας Ciς τίς πfj . Οί τρείς λ. χ. ε{κόνες τής ώδfjς Είς

Δόζαν (στρ. Η·, Θ·, Ι') είναι dριστο δείγμα γιά τό νεκροστόλισμα πού

κάνε ι ό Κάλβος του θέματός του. Σκοπόν εχουνε καί οί τρείς νά

έμψυχώσουν τόν ήρωϊσμό τ&ν 'Ελλήνων καί πλάγια τόν &φανισμό των Πε ρσών· . δμως καμμιά aπ' αύτές δέν άνασταίνει τήν έσωτερική

φύση του <iντικείμένου της (του λιονταριου, του νερου, του l']λιου),

ούτε τό δείχνει στήν ένέργειά του, δπως γίνεται μέ τίς είκόνες του

βράχου καί του θηρίου (βλ. αν. σ. 85) στόν 'Ύμνο τής 'Ελευθερίας, γιά ν' άστράψη ετσί μπροστά μας σ' δλο του τό μεγαλείο κι ό ήρωϊσμός

τών 'Ελλήνων, παρά φωτίζουνε , χωρίς λόγο καί χωρίς aνάγκη, τό

dδιάφορο κ' έξωτερικό aποτέλεσμα. 'Όταν διαβάζη κανείς τό τραγούδι, εχει τήν έντύπωση νά στάθηκε έκεί ό Κάλβος έπίτηδες

γιά νά κάμη κ' έκείνος τό χρέος πού νόμιζε του ποιητή: νά σκορπίση

• Τό άπόσπασμα αύτό ε!vαι παρμένο άπό τή «Νέα 'Εστία» μέ τήv έξιϊ ς σημείωση:

I. Ση μ. τ. "Νέας · Εστίας » . - ·Απόσπασμα άπό τό μελέτημα « Κάλβος .. τοu .f"ιάννη Μ. · Αποστολάκη, πού πε ριλαμβάνεται στό βιβλίο του «Τά τραγούδια μας•• (1934).

177


καί μερικές εiκόνες γιά νά μ ή λείπουνε άπ 'τό τραγούδι · καί πρέπει

νά παραδεχτουμε πώς τό χρέος εγινε μέ τό παραπάνω καί μ ' ολους τούς τύπους δχι μιά εiκόνα παρά τρείς μπήκανε , κι δχι άπό κοινά κ;αί

ταπεινά aντικείμενα, &.λλ' &.iτό μεγαλόπρεπα (λιοντάρι, νερό, Υjλιος).

Τό 'ίδιο εξωτερικές κι άψυχες είναι οί δυό εiκόνες του λελυπημένου αύλού καί του τεθλιμμένου φυσήματος, πού άρχίζει τήν ώδή Είς Μούσας. ·Ο ό:ετός πάλι πού aφήνει τάς κλαγγάς του στά σύννεφα καί άφρούς

καί βράχους. στά βαθέα λαγγάδια (Είς Πάργαν, στρ. Δ');

'Ημείς, ώς τάς κλαγγάς

είς τά σύννεφα άφήνε ι

ό μέγας άετός

καί είς τά βαθέα λαγγάδια . άφρούς καί βράχους

δέν έμψυχώνει διόλου τό πτέρωμα τών φρενών του ανθρώπου, παρά

μόνο δίνει εξωτερική εiκόνα γιά τό πέταμα, πού χαρακτηρίζει βέβαια

τόν αετό σάν πουλί , δέ φανερώνει δμως τήν οuσία &.π' τό ψυχικό

γεγονός του άνθρώπου. Σχετικά κ' εδω άς παραβάλ η κανένας τήν

περίφημη είκόνα του άετου &.π' τό Τραγούδι τού Μπάϋρον (βλ . άν. σ.

162t- Τό 'ίδιο προμελετημένα καί μέ κρύα καρδιά εχουν μπεί καί οί

τρείς εiκόνες στήν tδδή Ό 'Ωκεανός γιά τίς μέλισσες, τά λιοντάρια

καί τούς άετούς . 'Ολότελα εξωτερική στή Βρεταννική Μοϋσα (στρ.

ΙΑ ·) γιά τό νεκρό Βύρωνα είναι η είκόνα τής έλιίiς, πού ήτανε r:ϋφορος ιωί πολύκλωνος καί τήν ξερρίζωσε ό σκληρός άνεμος παρατραβηγμέν r.ι, rωί χuντμές οι είκόνες πού t:ιέλουν νά παραστήσουν τήν εύκολη

διάλυση τών ελπίδων τών ό.νθρώπων στήν 'ίδια ωδή (στρ. ΚΑ');

Αϊ! τcί>ν θνητών οί έλπίδες

cδς έλαφρά διαλύονται

οιη;ιρα βρέφους χάνονται

ώς λεπτόν βόλι ι:ίς aπειρον

βάθος πελάγου.

' Εδώ, &.ληθινά, φοβάται κανείς μήπως τό θέμα (ή διάλυση τών

έλπίδων του aνθρώπου) εχει μονάχο του μεγαλύτερη ζωντάνια aπ' τίς

Ι Π ι\σο aδέξια ε \ναι πά λ ι ή σύνθεση τής είκό,•ας 1 Οί δι •ό τελειιταίοι στίχοι δέ

(ί\ • \'ι;zί ~ Ο\•\' Κα{ .{) f. \' ι:iΠOKO()I JψώVOtJV Τό {ι περήψαVΟ Πέταμα ΤΟ\! cit:TOίι· αντί νά f:χοt Ι μΓ.

ιί. ιi ιιiιωιτο t.:ι <ψ μητιt.:ό πέταμα στά έμιφός. μο ιάζε ι vά γυ ρί ζουμ ε καί vά ιωιτά(ΟΙ •μ ε

π iσι•ι · μ· i'1·ιι l.ιiyo οί δυό τελευταίο ι στίχοι κόβοt>Ι'C. aντί vά μεγαλώvουνε . njv iψ~11j . . Λ\τiΟι: τα . στ ί ς στροφές τοϊ:ι Τpιι ;·ουδιού στό Βι!ρωι ·ιι i1 Σολωμός ιiδ ιάκοιτα aνοίγε ι

178

ΟΙ ΕΙΚΟΝΕΣ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ

είκόνες. Κωμική, ακατανόητη είναι κ' ή είκόνα τής ωδής Είς Ψαρά

(στρ. ΙΣΓ καί ΙΖ'). Νά πω τήν dλήθεια, δέν καταλαβαίνω τί σχέση

μπορεί νά εχουν οί συχνές αστραπές πού θαμπώνουν τούς όδοιπόρους

μft τά θηκάρια τά πολλά, τά πεταμένα στό χώμα, πού κρύπτουν τήν γήν.

'Όμορφες είκόνες dλλά όλότελα έξωτερικό στολίδι είναι οί είκόνες

του dστρου τής' Αφροδίτης καί τής ύπερήφανης μυρτιάς (στ ρ. ΙΒ · καί ΙΓ ') στήν ωδήν Είς Σάμον. 'Ασήμαντη κι όλότελα τυχαία είκόνα

ε χουν καί οί στροφές ΙΖ' καί ΙΗ' τής 'ίδιας ωδής ό πανικός των

'Αγαρηνων στό άκουσμα των Σαμίων διόλου δέν εμψυχώνεται μέ τίς

σφήκες πού μαζώνονται γύρω aπό τά όλίγα λείψανα σπαραγμένης

iλάφου η ταύρου καί πού, μόλις βροντήση, aφήνουν τήν ποθητή τροφή

καί φεύγουν στά δέντρα καί στούς βράχους. Τό 'ίδιο καί ή είκόνα γιά

τό θόρυβο καί γιά τό πλήθος των ανθρώπων στό πανηγύρι, πού θέλει

ν' ι.iναστήση τό θόρυβο καί τή σύγχυση του τουρκικου στρατοπέδου

στήν ωδή Είς Σούλι (στρ. ΙΔ' καί ΙΕ '), δέν πηγαίνε ι πέρα aπό μιάν

εξωτερική όμοιότητα μέ τό aντικείμενο. Κρύα aπόφαση καί διόλου

θερμή καρδιά φανερώνουν καί οί διπλές εiκόνες τfjς θάλασσας καί του

αέρα μέσ ' στό δάσος γιά τήν περιγραφή τής μάχης στήν 'ίδια ωδή

(στρ. ΚΑ· κ:αί ΚΒ ') κλπ. Δυό dλλα πάλι χαραχτηριστικά, πού

παρουσιάζουν συχνά οί εiκόνες, δείχνουν καθαρά πόσο έξωτερικά κι

άπλοϊκά σκεφτότανε ό ποιητής γιά τήν τέχνη του . Τήν ελλειψη

δηλαδή ι.iπό θέρμη κι ι.iπό όρμή, έλάττωμα οργανικό τής εiκόνας,

γυρεύει ν' ι.iναπληρώση έξωτερικά , μέ τό ποσό. 'Έτσι, σέ σημαντικά

μέρη του τραγουδιου , βρίσκουμε συχνά 6χι μιά, παρά δυό καί τρείς

εiκόνες, δλες βαλμένες γιά τόν 'ίδιο σκοπό καί χωρίς καμμιά

εσωτερική βαθμολογία , όπού καταντουν στό τέλος βαρετές κι

αδιάφορες μέ τήν τελευταία είκόνα πέφτε ι νεκρό καί τό aντικείμενο,

τό νόημα· προβλ. τρείς εiκόνες τής ωδής ΕΙς Δόξαν (στρ. Η ', Θ ', Ι'),

δυό εiκόνες στήν αρχή τής ωδης ΕΙς Χίσv· τό 'ίδιο, δυό είκόνες στήν

ωδή Είς 'Αγαρηνούς δυό είκόνες στήν ι.iρχή του Ώκεαvσv κι dλλες

πάλι τρείς εiκόνες στήν 'ίδια ωδή (στρ. ΚΖ', ΚΗ' καί ΚΘ ' )· δυό

εiκόνες (στρ. ΙΒ · καί ΙΓ ') τfjς ωδης Είς Σάμοv· δυό είκόνες τής μάχης (στρ. ΚΑ· καί ΚΒ ' ) στήν ωδή Είς Σούλι κ.a. Παρεχτός μέ τό ποσό, ό Κάλβος γυρεύει καί μέ τό έξωτερικό μεγαλείο ν ' Cιναπληρώση τήν

εσωτερική αδυναμία τfjς εiκόνας. Διαλέγει λοιπόν κ:αί μιλάει γιά

aπtι>UΙ'HJ χιl.φο δποιι iiνετα φανερ ci>νr.ται ή δαιμονικιj ιiι'JΙ•αμη τοίί άετοϊι · ή 59η κιόλας

στι>οφή μ aς βάζε ι παραπάνω aπ' τ ή συνηθισμένη έμ πειρ ία ποιΊ Γ. χουμ ε τοίί που λ ιοί) πού

πr.τάει · έδω 6ηλαδιj δέν παραστα ίνεται τό πέταμα aπό C Ι•α κάποιο πουλ ί. παι1ά aπ' τόν

ϊ ί\ ιο τιi βασιλιά τιίJι • πουλ ιιί>ν - Ετσι ξε τυλ ίγε ι ή 60ή στροφή λείιτερα τή θαυμαστή

6ιΌναμη το ί! a ε τοί\ ποι'ι a κόμα πιό θαυμαστή γ ί νεται μέ n jv παροΙJσία τοtι iiστρου πού

;ιι 'ι νει ι,ι ;μιιτιι ιlφl!ιφτα φωτό,-. . Ο Σολωμός δέ δίνcι έvτuπώσεις. πού δtν άλλάζουν ποτές .

n:u 11 ά ξι:τω. ί γε ι πάντοτε τψ· έσωτr.rιιοj δύναμη τοίί άvτικ ε ιμ tνοι ι .

179


ύψηλά φαινόμενα τοϋ ήθικοϋ καί φυσικοϋ κόσμου, δπως είναι ό Θεός ,

ό aετός, τό λιοντάρι, ό χρόνος, ή μέρα, ή νύχτα, τό δάσος, ή aστραπή,

τό νερό, ό ijλιος, ή θάλασσα, καί ξεχνάει πώς ή ζωή τής είκόνας βγαίνει aπ' τήν πρωταρχική σύνθεσή της καί, φυσικά, μπορεί καί τό

ταπεινότατο φαινόμενο της φύσης καί τοϋ κόσμου, άρπαγμένο άπό τό

νου του άνθρώπου στήν ούσία του, νά έμψυχώση σπουδαία νοήματα,

δπως λ. χ. εχουμε στόν 'ίδιο τόν Κάλβο, στήν ιδδή Είς Θάνατον, δπου ή

άράχνη άνασταίνει πετυχημένα τό τύλιγμα πού κάνει άδιάκοπα ό ijλιος στόν άνθρωπο μέ φώς καί μέ θάνατο (στρ. Κ'). 'Ύστερα, όμιλία γιά τόσο ύψηλά aντικείμενα, δσο εύκολη μπορεί νά φανfj στήν άρχή,

τόσο πρaγματικά είναι δυσκολώτατη. Τά ύψηλά aντικείμενα έπιβάλλονται σ ' δλον τόν κόσμο· ό καθένας εχει νά μιλήση γι' αύτά, δμως

κρατάέι τό στόμα του κλειστό γιατί καταλαβαίνει πώς δέ θά πή τίποτε καινούργιο στό διπλανό του.

Τέλος, τήν κατασκευή φανερώνει καί τό συχνό άνακάτωμα πού

κάνει ό ποιητής του έαυτοϋ του μέσα στό τραγούδι γιά νά τό

έμψυχώση καί νά τό συνεχίση. 'Αντικαλλιτεχνική δηλαδή φύση καθώς είναι ό Κάλβος, φαίνεται νά εχη τήν άπλοϊκή γνώμη πώς ενα

γεγονός, μιά ίδέα, έμψυχώνεται Ciμα παρουσιάση έκεί στή μέση τόν

έαυτό του νά παθαίνεται τάχατες άπ' αύτά. 'Ο έαυτός του aπ ' τή μιά

μεριά, κι ό κόσμος, οί Ciνθρωποι aπ' τήν άλλη, είναι τά δυό πρόχειρα μέσα γιά νά κεντρώση αiσθητικά τό ξερό καί aφαιρημένο πνευματικό

περιεχόμενό του· ϋστερα, μέ τό μέσο τοϋ έαυτοϋ του, αν πραγματικά

δέ συνεχίζεται τό τραγούδι, εϋκολα δμως μακραίνει- κ' ενα κάποιο

μάκρος πρέπει νά εχη ή Ώδή. 'Έτσι μπαίνει ή αύθαιρεσία κ' ή ρητο

ρεία. Τό τραγούδι δέν ξετυλίγεται άπό πρωταρχικό ζωηφόρο σπόρο,

δέν παρουσιάζει τήν πνευματικήν ίστοpίαν του φυτοv, γιά νά μιλήσω

στή γλώσσα τοϋ Σολωμοϋ· μ' ενα λόγο, ή Ώδή, άντί γιά εμψυχο

πλάσμα , πού νά ί:χη μέσα του τό λόγο τής ϋπαρξής του , γίνεται τεχνικό η aτεχνο κατασκεύασμα.

ΓΙΑΝΝΗΣ Μ. ΑΠΟΣΤΟΛΑΚΗΣ

180

Ό Γεν. Γραμματέας τού 'Υπουργείου Παιδείας Ν. Καρμίρης όμιλεί έκ μέρους τίjς Κυβερνήσεως έπάνω dπό τά φέρετρα του

Άvδpέα καί της Καρλόrτnς Κάλβου στόν "Αγιο Νικόλαο τοίJ Μώλου τίjς Ζακύνθου.

Ο ΚΑΛΒΟΣ ΚΑΙ Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ

Μάρκου Αύγέρη

·Ο Κάλβος, δπως κι ό Σολωμός, εκφράζει ίδέες κ-' αίσθήματα τοϋ

ανερχόμενου aστισμοϋ, τόν έπαvαστατικό ουμανισμό τώv ιiρχών του

19ου αiώνα. 'Όταν μιλοϋμε γιά τόν Κάλβο η γιά τό Σολωμό,

ύποχρεωτικά θ, ιiναφερθοϋμε καί στό πατριωτικό πνευμα του

έφτανησιακου λαου , μέ ποιά θέρμη φανερώνεται κ' ύψώνεται μέσα

στήν ποίηση, πού χάρισε στό 'Έθνος ή Έφτάνησο.

'Η έθνική εξαρση μέσα στίς ψυχές τοϋ έφτανησιακοu λαοu

εμφανίζεται εντονη σ' δλο τό 18ο αiώνα, δταν μεγαλώνει στήν

ήπειρωτική 'Ελλάδα ή επαναστατική δραστηριότητα των κλεφτών κι

aρματολών. Οί Έφτανήσιοι παρακολουθοϋν μέ πάθος τό έθνικό

ξύπνημα τοϋ έλληνικοϋ λαοu καί τίς περιπέτειες των &γώνων κατά τοϋ

Τούρκου κατακτητή, πού δλο πολλαπλασιάζονται καί έκτείνονται

aπάνω στήν ήπειρωτική 'Ελλάδα. 'Ιδιαίτερα ή Λευκάδα, οντας πολύ

κοντά πρός τίς μεγάλες εθνεγερτικές έστίες τής 'Ηπείρου καί τfjς Στερεάς, παρουσιάζεται νά λαβαίνει πιό ένεργό μέρος στήν επαναστα

τική κίνηση, πού γίνεται στίς aντικρινές έλληνικές περιοχές. 'Έρχονται έποχές πού βρίσκονται aπάνω στό νησί αότό περισσότεροι

aπό 15 χιλιάδες πρόσφυγες aπό τίς αναστατωμένες γειτονικές

έπαρχίες.

Στήν πρώτη δεκαετία του 19ου αiώνα οί Τοϋρκοι i::καμαν

aπανωτές εκκαθαριστικές επιχειρήσεις εναντίον τών κλεφ;rών κι

aρματολών , πού είχαν δυναμώσει πολύ, κ, εναντίον των χωριών πού

τούς τροφοδοτοϋσαν η ήταν τά κονάκια τους. 'Όλες οί μεγάλες

προσωπικότητες τών εθνικών αγωνιστών, καί πρίν aπό τήν 'Εθνική

1&3


'Επανάσταση καί στή διάρκειά της, περνουν κατά καιρούς άπό τή

Λευκάδα καί μένουν σ' αύτή πόtε περισσότερο καί πότε λιγότερο καί ξεκουράζονται κ' ένισχύονται. 'Εδώ στέλνουν τίς οίκογένειές τους

γιά νά τίς προφυλάξουν, δταν κινδυνεύουν , οί μεγάλοι Σουλιώτες κι

άλλοι Ρουμελιώτες όπλαρχηγοί. Σέ μιά περίοδο αu!ών των άγώνων

κατά -του Τούρκου δυνάστη, κατά τά τέλη τοϋ 17ου καί στίς άρχές τοϋ

18ου αίώνα, ήρθαν κ' εγκαταστάθηκαν γιά πάντα στό νησί τfjς

Λευκάδας καί οί 'Ηπειρώτες Βαλαωρίτες όπλαρχηγοί, πρόγονοι τοϋ

μεγάλου Λευκαδίτη ποιητη 'Αριστοτέλη Βαλαωρίτη . Είναι σ' δλους βέβαια γνωστό, πώς στούς έπαναστατικούς

ξεσηκωμούς πού γίνοyταν στήν ηπειρωτική 'Ελλάδα, πρίν άπό τή

Μεγάλη 'Επανάσταση καί στή διάρκειά της, καταφεύγανε κατά

χιλιάδες οί πρόσφυγες καί στ' άλλα νησιά τfjς 'Εφτανήσου , στή

Ζάκυνθο, στήν Κεφαλλονιά καί στήν 'Ιθάκη, καί μέ μεγάλη στοργή

καί συγκίνηση ό έφτανησιακός λαός τούς δεχόταν καί τούς περίθαλ

πε μέ δ λες του τίς δυνάμεις. 'Η Ζάκυνθο ήταν τό στέκι των Κολο

κοτρωναίων στίς δύσκολες ώρες τους . . 'Η πατριωτική αuτή συγκίνηση κ' έθνική εξαρση, πού οί

'Εφτανήσιοι εδειχναν μπροστά στίς έθνικές περιπέτειες, καθρεφτίζε

ται μέσα στήν τέχνη τών μεγάλων ποιητών τfj ς Έφτανήσου, τοϋ

Σολωμοϋ καί τοϋ Κάλβου, μά καί τοϋ Μαρτελάου καί τοϋ Γουζέλη κι

aργότερα, ϋστερα aπό τήν 'Επανάσταση, στήν aρρενωπή καί

ρωμαλέα ποίηση τοϋ Βαλαωρίτη , πού τό μεγαλύτερο καί σπουδαιότε

ρο μέρος της τρέφεται aπό τήν έπαναστατική ζωή του έλληνικου λαου

καί καθρεφτίζει αύτό τό πατριωτικό κ' έθνικό πάθος του έφτανησια

κοϋ λαοu.

Τήν έθνεγ·έ-ρτική ποίηση τοϋ Ρήγα Φεραίου τήν άκολουθεί ή πιό λαμπρή καί θερμή εντεχνη πατριωτική ποίηση , ή ύψηλότερη σέ

τέχνη καί πατριωτισμό ιiπ' δ σ ες έμφανίζονται στά έλλ η νικά γράμμα

τα, ή ποίηση τ&ν μεγάλων ποιητ&ν τής 'Εφτανήσου-, του Σολωμου

καί τοu Κάλβου.

Κ ' οί δυό γεννήθηκαν καί μεγάλωσαν μέσα στήν έπαγαστατική

ταραχή, πού ακολούθησε τή Γαλλική 'Επανάσταση κ' εiχε άπλωθεί

σ· δλη τήν Εύρώπη .

'Η μεγάλη Γαλλική 'Επανάσταση δημιούργησε νέα κοινωνική

καί πολιτική συνείδηση στούς λαούς τfjς Εuρώπης. 'Υπάρχουν

μεγάλες αναλογίες σ' έκείνη καί στή σημερινή έποχή. Μόνο πού ή

έπαναστατική ταραχή τότε περιοριζόταν στούς εύρωπαϊκούς λαούς,

έν& σήμερα είναι παγκόσμια κι αποβλέπει σέ πολύ πλατύτερους

σκοπούς. Τό πνεϋμα αύτfjς τfjς ίστορικfjς περιόδου , πού ό αστικός

κόσμος κινιόταν παντοu νά έκτοπίσει τά φεουδαρχικά καθεστώτα καί

νά πάρει τήν έξουσία στά χέρια του, αυτό τό επαναστατικό καί

184

! Ο ΚΑΛΒΟΣ ΚΑΙ Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ

πατριωτικό πνεuμα εθρεψε τόν Κάλβο, δπως καί τό Σολωμό,

δημιούργησε τίς κοινωνικές καί πολιτικές aντιλήψεις τους , τούς

εδωσε τήν έπαναστατική καί ήθική είκόνα του κόσμου καί τής

ίστορίας , δλα τά πνευματικά στοιχεία πού καθρεφτίζονται μέσα στήν

ύψηλή ποίησή τους . Στό ξύπνημα του έλληνικου λαοu είχαν έπιδρ~σει κ' οί διαφωτι

στικές iδέες του 18ου αiώνα, πού ξεκινουν ιiπό τή Γαλλία. Ή

Γαλλική 'Επανάσταση μέ τά γαλλικά στρατεύματα πού εφτασαν ως

τά 'Εφτάνησα , ηταν γιά τόν ύπόδουλο έλληνικό λαό σάν έλ πιδοφόρο

μήνυμα τής έλευθερίας πού πλησίαζε, δπως ήταν γιά τόν έφτανησιακό

λαό μιά ένθάρρυνση, νά ξετινάξει άπό πάνω του τούς aφέντες του.

·Ο Κάλβος, παιδί άκόμα, ζοuσε στή Ζάκυνθο, δταν μέ τήν aπόβαση του γαλλικοu στρατοu ό ξεσηκωμένος λαός εκαιε στήν

πλατεία τό libro d' oro καί καταργουσε τά προνόμια τών ει'Jγενών . Τό

κίνημα αύτό βέβαια δέ βάσταξε πολύ, μά ή έπίδρασή του rιταν

τεράστια μέσα στό λαό καί δέν εσβησε aπό τή μνήμη του.

'Από τήν παιδική του ήλικία, λοιπόν, ό Κάλβος ήταν προετοιμα

σμένος γιά τό φιλελεύθερο κ' έπαναστατικό πνεuμα τοu καιροu. Καί

στήν 'Ιί-αλία , δπου μεγάλωσε , ό έπαναστατικός πατριωτισμός καί τό πνεuμα τής ελευθερίας ήταν τότε στήν εξαρσή τους. ·Ο σύνδεσμος

του Κάλβου μέ τό Φώσκολο κ' ή ζωή κοντά του δυνάμωσε καί

στερέωσε μέσα τoi.J αuτό τό πνευμα του και ρου .. Η . Ι τα λ ία ήταν κ' εμεινε πολιτικά κομματιασμένη κ' ϋστερα aπό τούς ναπολεόντειους

πολέμους, γι' αι'Jτό τά πολιτικά ξεσηκώματα γιά τήν έλευθε ρία καί τήν ένότη τα της χώρας, μέ κέντρο τό Πεδεμόντιο, διαδέχονταν τό ενα

τ· ι'iλλο. Μέσα σ' αι'Jτή τή φλογερή aτμόσφαιρα aναθράφηκαν κι ό

Κάλβος κι ό Σολωμός . Ό Κάλβος ζώντας aκόμα στήν 'Ιταλία

γνώρισε τόν aστυνομικό διωγμό πού τόν άνάγκασε νά φύγει τελικά

aπό τήν . Ιταλία, δπως γιά τόν 'ίδιο λόγο εφυγε κι ό Φώσκολος. "Όταν ό Κάλβος ακολουθώντας τό Φώσκολο πέρασε στήν

Έλβετ ία , i:ζησε κάμποσο στό Παρίσι κ' ϋστερα στήν Άγγλία. σ'

δλες αuτές τίς χώρες κυριαρχοuσαν οί 'ίδιες αuτές επαναστατικές

Ιδέες, της 'Ελευθερίας των λαών καί τής Δημοκρατίας, πού ενθουσία

ζαν τά καλύτερα πνεύματα τής έποχής. Κοντά στά τριάντα χρόνια του

ξεσπάει ή 'Ελληνική 'Επανάσταση καί πιά aπό δω καί πέρα ζεί μέσα

στίς συγκινήσεις καί τούς ένθουσιασμούς τώv aπελευθερωτικών

άγ6:ιvωv του δικοu του λαοu .

"Όπως είναι φυσικό, τό φιλελεύθερο καί δη μοκρατι κό πνευμα

r.αρουσιάζεται μέ τήν 'ίδια όρμή , δχι μόνο στήv πολιτική ζωή . παρά

καί στή διανόηση καί στήν τέχνη αι'Jτών τώv καιρών. ·Ο aστικός

οuμανισμός βρίσκεται στή μεγάλη του dνθηση. Τά κύρια χαρακτη

ριστικά της ποίησης του Κάλβου εiναι ό επαναστατικός πατριωτι-

185


σμός κ' ή dδιάκuπη ί:ξαpση της άρετής στή ζωή τών λαών. Ό πολιτικός χαρακτήρας αότής τής ποίηση., είναι φανερός κ' έντονος,

δπως ήταν φανερός κ· εντσνος σ· δλη τήν προοδευτική διανόηση καί

τέχνη τής έποχής. ' Η ά.ρετή στόν Κάλβο παρουσιάζεται σάν επαναστατική άξία, σάν τό κύριο κίνητρο της dγάπης στήν ελευθερία,

πού ύποκινεί τό μίσος κατά τής ά.δικίας, τής βίας καί της τυραννίας. Ό ϋμνος τfjς άρετfjς μέσα στήν ποίηση του Κάλβου ήταν πιά

παράδοση γιά τήν aστική τέχνη, πού δέν επαυε νά έξαίρει τίς aστικές άρετές, τό πολιτικό θάρρος καί τήν εύθύτητα , τόν πατριωτικό

ήρωισμό καί τή θυσία γιά τά συμφέροντα του λαοu. Τό γαλλικό

άστικό δράμα κ ' ή αισθηματική άγγλική κωμωδία, άπό τίς άρχές

άκόμα του 18ου αiώνα, ήταν ενα ciδιάκοπο κήρυγμα γιά τίς άστικές

aρετές, πού τίς εφερναν σάν aντίθεση στά παραλυμένα ήθη της

aριστοκρατίας . 'Η aστική τάξη παρουσιαζότάν σάν ό μόνος θεματοφύλακας των πολιτικών κ' οικογενειακών άρετων. Στό τέλος του 18ου

αίώνα κι δσο πλησιάζουμε πρός τή Γαλλική 'Επανάσταση, τό

κήρυγμα αότό παίρνει ήρωικό χαρακτήρα. Ό 'Αντρέ Σενιέ ψάλλει

τήν άρετή, ό ζωγράφος Δαβίδ εξαίρει τήν aρετή τής Ρωμαϊκής

Δημοκρατίας κ' ή προοδευτική νεότητα διαβάζει Πλούταρχο καί

τούς '' Παράλληλους Βίους» του, δπου ιiναζητάει τά πρότυπά της στήν

aρχαία κλασική Δημοκρατία τής Ρώμης καί τών 'Αθηνών.

Τότε , παρουσιάζεται ξανά κ ' ενας νεοκλασικισμός στήν τέχνη

πού δέν είναι πιά ciριστοκρατικός, δπως στό 17ο αίώνα, μά δημοκρα

τικός κ, επαναστατικός. 'ο νεοκλασικισμός αότός στό τέλος του

18ου αiώνα καί στίς ά.ρχές του 19ου είχε κατακτήσει τήν ποίηση καί

τίς aλλες τέχνες. 'Ο Φώσκολος ήταν ό μεγάλος νεοκλασικός ποιητής τής 'Ιταλίας αuτή τήν έποχή, δπως η ταν κ ' ενα ζωηρό επαναστατικό

πνευμα , πού λάβαινε μέρος στήν επαναστατική κίνηση τή ς 'Ιταλίας . Είχε πάρει μέρος καί στούς ναπολεόντειους πολέμους, έλπίζοντας

πώς αuτοί θά ξελευτέρωναν τήν 'Ιταλία, μά βγήκε γελασμένος καί,

κυνηγημένος γιά τά πολιτικά του φρονήματα, άναγκάστηκε νά φύγε ι

aπό τήν 'Ιταλία. 'Ο Κάλβος ακολουθούσε τό Φώσκολο τόσο στίς iδέες , δσο κα.ί σ\όν κλασικισμό του. Τήν έποχή πού ήταν γραμματικός του εγpαφε τραγωδίες, πού ό Φώσκολος , δπως ξέρουμε ιiπό τά γ ράμματά του , δέν τίς θεωροϋσε κακές.

'Όλοι οί μεγάλοι ποιητές έκείνης της εποχης ακολουθούσαν τήν

επαναστατική δημοκρατική iδεολογία . 'Ο Μπέρνς στήν 'Αγγλία,

καθώς στήν άρχή κι ό Κόλεριτζ κι ό Οόόρντσγουορθ επηρεάζονται

aπ' αuτό τό πνεϋμα τής έποχής κ' ή ποίηση τοϋ Σέλλεϋ παρουσιά

ζι:ται τολμηρά επαναστατική γιά κείνον τόν καιρό. 'Ο Βύρωνας

εuνοεi τήν επαναστατική κίνηση των λαών καί γιά τήν 'Επανάστασή

μας ήρθε καί πέθανΕ στή χώρα μας. Ό 'Άγγλος φιλόσοφος

186


Γκόντουιν μιλάει μέ θαυμασμό γιά τή Γαλλική 'Επανάσταση . Καί στή Γερμdνία τό έπαναστατικό πνευμα συγκινεί βαθιά τή διανόηση.

Πολλά άπό τά θεατρικά Ι.:ργα του Σίλλερ έμπνέονται aπ' αύτό τό

έπαναστατικό πνευμα.

'Ο Φίχτε στά νιάτα του ήταν απολογητής τής Γαλλικής 'Επανάστασης. 'Ο Σλέγκελ, ό 'Έγελος κι ό Χέλδερλιν φύτεψαν τό

δέντρο τής 'Ελευθερίας στόν κήπο του Σεμιναρίου τής Τυβίγγης δπου

φοιτουσαν, δπως εκαναν όλοι δσοι ήθελαν τότε νά τιμήσουν τή Γαλλική 'Επανάσταση.

Καί μετά τή Γαλλική ' Επανάσταση ή πατριωτική ποίηση

συνεχίζεται . Τήν έποχή πού ό έλληνικός λαός διεξάγει τούς θρυλι

κούς <iγώνες του, τό πνεϋμα τής έλευθερίας καί τής δημοκρατίας θερμαίνει τήν ποίηση του Ούγκώ καί τόν κάνει ν' αφιερώνει

ένθουσιαστικούς στίχους καί γιά τά κατορθώματα τής δικής μας

' Επανάστασης . 'Η επαναστατική καί πατριωτική ρητορεία ήταν τό

πνευμα τής εποχής καί τό ϋφος τής έπαναστατικής ποίησης. Καί στήν

ποίηση τοϋ Κάλβου άκούεται θερμός αύτός ό ρητορικός τόνος, τόνος του πατριώτη επαναστάτη. 'Όπως πρίν άπό τήν 'Ελληνική 'Επανά

σταση τά θούρια του Ρήγα συνόδευαν κ' ετρεφαν τήν έθνεγερτική κίνηση στήν 'Ελλάδα, σ:rήν 'Εθνική 'Επανάσταση άκούονται οί

ύψηλοί τόνοι τής ποίησης τοϋ Σολωμου καί του Κάλβου. Σέ καιρούς

έπαναστατικούς ή τέχνη γίνεται παιδαγωyός των λαών, παρατηρεί ό

Πλεχάνωφ. Ή ύψηλή ποίηση τοϋ Σολωμου καί του Κάλβου οφείλει

τό πνεϋμα της καί τό πάθος της στήν 'Εθνική μας 'Επανάσταση . Καμιά aλλη εντεχνη έλληνική ποίηση εκείνης τής εποχfjς δέ φτάνει

σέ τέτοιο σημείο ύψη λ fjς έθνικfjς συνείδησης κ ' έθνικής συγκίνησης,

έκφρασμένη ς μέ τέτοια δύναμη . Αύτό δείχνει σέ ποιό βαθμό ή

έλληνική ψυχή τής 'Εφτανήσου , ϋστερα αΠό τόσους αiώνες ύποταγfjς στήν ξένη κυριαρχία , διατηροϋσf:1 ώστόσο τήν άκεραιότητά της τήν έθνική καί άμείωτο τό εθνικό καί πατριωτικό της φρόνημα. Μέσα

στήν ποίηση τοϋ Κάλβου άκούονται οί πιό βαριοί καί κατανυκτικοί

πατριωτικοί τόνοι.

'Ό,τι κάνει τή μεγαλύτερη έντύ11ίωση στόν Κάλβο είναι αuτός ό

έπίσημος καί δραματικός τόνος τής ποίησής του, αuτή ή σοβαρότητα

ή αγέλαστη, πού φανερώνει μιά φανατική κι άλύγιστη πίστη σέ κάποιο ύψηλό ίδανικό αρετής , σέ κάποια ίερή τάξη 'Ελληνική.

Σπάνια ακούονται τρυφεροί τόνοι άπό τή λύρα τοϋ Κάλβου· δλος

στρέφεται πρός κάτι τό aδιάλλαχτο καί τό δυσκολοπλησίαστο. Τό

πρόσωπο τής 'Ελευθερίας μέσα στήν ποίηση τοϋ Κάλβου παρουσιά

ζεται αύστηρό κι άγέρωχο, είναι τό i'διο αυστηρό κ ι άδιάφθορο

πρόσωπο τής 'Α ρετfjς. Γιά τόν Κάλβο έλεύθεροι aνθρωποι είναι οί

ένάρετοι κ ' οί άδέκαστοι , τό μίσος τής τυραννίας είναι τό μίσος τής

187


αυθαιρεσίας καί τής aνομίας κ - η αποκατάσταση τfjς έλευθερίας είναι ή αποκατάσταση των άνθρώπων στήν aρετή καί στήν άξιο

πρέπειά τους. 'Η ποίηση τοϋ Κάλβου, όταν μιλεί γιά τήν άρετή ,

βγάζει τόνους σχεδόν θρησκευτικούς:

.. ,μόνη αμαργαρος, όλόγυμνος, αύτάγγελ τος,

τό καθαρόν του ούρανοίJ άναβαίνeι ή 'Αρετή .. ,

Είναι aξεχώριστα στήν ποίησή του Πατρίδα, 'Ελευθερία κι 'Αρετή, aποθεώνονται καί παρουσιάζονται μέσα σ' iδανικό φώς. Γιά

τήν aντίληψη τοϋ Κάλβου, ή έπανάσταση είναι εκρηξη άρετfjς.

Βλέπει τήν άρετή σά μιά οόράνια μορφή , αότοδύναμη, τέκνο τών

Θεών, πού μέ τόν επαινο των Πιερίδων συγκλίνει καί συμπαραστέκε

ται στά έγκόσμια . Τήv ένάρετη ζωή, τήν άγνότητα των ηθων, τήν

dγάπη τής δόξας, πού συνοδεύει τούς fίρωες κ' είναι ιiγάπη τής

<iρετfjς, ό Κάλβος τίς τιμa σάν άξ ίες άπάνω άπ' δλα έθνικές.

Δίδει αύτή τά πτερά·

καί είς τόν τραχύν, τόν δύσκολον τής ;Αρετfjς τόν δρόμον του άνθρα>που τά γόνατα

ίδού πετάουν.

Θερμότατον τόν πόθον έφύτευσας τής δόξης

είς τήν καpδίαν τών τέκνων σου

ώ ·Ελλάς καί καλείσαι

μήτηρ ήρώων.

Τό 'ίδιο κι ό Σολωμός θεωρεί τήν άγάπη τής δόξας σάν &γάπη

άρετής, δπως τό λέει καθαρά στό λόγο του γιά τό θάνατο τοϋ

Φώσκολου. Γενικά, ό Κάλβος θέτει ίδανικά αίτήματα κ' ύψηλές άρχές στή

ζωή καί τή βλέπει σάν aνθηση μιaς <iρετfjς , χω ρίς συμβιβασμούς.

'Έτσι άσυμβίβαστος , ίδιότυπος κι αυστηρός στάθηκε καί στή ζωή του

κ, εφτασαν εως έμiiς ιiπό σύγχρονους καί γνώριμούς του οί

χαρακτηρισμοί του σάν άvθρώπου εύκολοάγγιχτου, δύσκολου στό

ήθος κι ιiνυποχώρητου στή δεοντολο-γία του! Μέσα του μιλοuσε τό Γιακομπίνικο πνεϋμα τοϋ καιροϋ.

Τό πατριωτικό πάθος η:ού νιώθει μέσα του καί πού φλογίζει τό

188


λόγο του, τόν κάνε ι νά ΙΙλέπει rόν έαυτό του σάν άγωνιστή τής άρετής

στίς πιό ύψηλές κι r π6rομες κορφές της:

·Ως riπ ' ί' ι•ιι βοvιιό ιι

δ ιiι:τ/; ι:ί.; rΥλ/.σ

πι:τύ .. ι. κι ' ι:;·(ύ rά δύσ!\ολα

κpΊμι•ά τής dpετijς

οvτω έπιβαίvω.

λέει περήιιανα γ ιά τόν έαυτό του σέ μια απο τίς 'Ωδές του.

Στίς ? ιωvαστατικές κι αγωνιστικές έποχές ό πολιτικός χαρακτήρας τής 1 ί:χνης φτάνει στό κορύφωμά του:

.. . Τρέξατε, δεDτε

u ί τώv Έλλήvωv παίδες

ήλθ · ό καιρός τής δόξης ...

Νομίζει κανείς πώς dκούει στροφές aπό τή Μασσαλιώτιδα καί οί

στίχοι αυτοί εl.ναι μιά· παραλλαγή από τούς ό:ρχικούς στίχους της .

'Άλλο χαρακrηριστικό τής ποίησης τοϋ Κάλβου, χαραχτηρι

στικό ιτιά τής μορφιic: . είναι καί πώς κλασικίζει. Αύτό δέν εχέι αίτία μόνο τήν έλληνικότηrα του ποιητή, παρά ε{ναι κ' ενα aπό τά

χαρακτηριστικά τής έποχfjς. 'Η άστική δημοκρατία, πρίν aποκτήσει τήν α'ίγλη τής έξουσίας, πurουσιάζεται μέ τά σεβάσμια έμβλήματα

τής aρχαίας δημοκρατίας καί τfjς άρχαίας άρετfjς. Στίς aρχές του 19ού αiώνα , ή ποίηση τής 'Ιταλίας , μέ τή σχολή τοϋ Μόντι καί τοϋ Φώσκολου, κλασικίζει, δπως καί σέ πολλές aλλες χώρες μά ό

κλασικισμός της πλησιdζει περισσότερο πρός τούς Λατίνους παρά πρός τούς 'Έλληνες κλασι κούς . 'Αργότερα παρουσιά.στηκε ή ρομαντική σχολή του Μαντσόνι . Ό Κάλβος, πού εζησε μέσα καί στά δύο

αuτά ποιητικά ρεύματα, παρουσιάζει μιά σύνθεση κι από τά δυό . Ό

Κάλβος κλασικίζει, χωρίς νά εiναι κλασικός. Τό ίδανικό του είναι

κλασικό, μά ή εκφραση ρομαντική. 'Όπου τό ϋφος του πλησιάζει τό

κλασικό θυμίζει 'Οράτιο, δπου είναι περισσότερο ρομαντικό θυμίζει 'Όσσιαν . Κι ό aρχαϊσμός στή γλώσσα του τοϋ δίνει μιά έπίφαση κλασική. 'Έπειτα ε'ίναι γεμάτος άπό κλασικές aνάμνησεi; , aπό

σύμβολα καί μύθους του aρχαίου έλληνικοϋ κόσμου . Κι ό:κόμα ή

aρχιτεκτονική τής ποίησής του είναι κλασική στό iσόρροπο κ'

ύπολογισμένος σχέδιό τη ς .

Συχνά μέσα σ' αuτή τήν ποίηση, ή κλασική έγκράτεια καί τό

άρχαi:ο cπίθπο συναλλάζονται μέ τά βίαια αiσθήματα του ρομαvτισμοu, τήν πομπική φράση , τίς τρικυμισμένες είκόνες δλο ό:ντίθεσες

189


υπό φώς καί σκοτάδι. ·Ο ποιητικός «Πρόλογός» του, ό <<φιλόπατρις",

« Εiς δόξαν» , «Εiς τόν 'Ιερόν Λόχον», ••Εiς Μούσας» καί dλλες ώδές

του, εiναι π ιό κοντά στό κλασικό ϋφος κ' είναι γεμάτες aπό κλασικές

παραστrίσε-ις aντίθετα, στίς ώδές του, ,,Εις θάνατον", "Είς Σούλι»,

καί σέ πολλές aλλες, περισσεύουν τά ρομαντικά στοιχεία καί μέ τούς

ήρωικούς κι αγωνιστικούς φθόγγους συμπλέκονται αiσθήματα κ'

εi κόνι.:ς ~όφου . . Ωστόσο, ή ποίηση του Κάλβου παρουσιάζει ιδιοτυπίες πού δέν

τίς συναντά κανείς σέ κανέναν άλλον 'Έλληνα ποιητή· καί τό

περιεχόμενο κ' οί εκφραστικοί τρόποι κ, ή μορφή τής ποίησής του

εχουν τά Ιδιαίτερά τους χαρακτηριστικά, πού είναι προσωπικά στόν

Κάλβο κι aποτελούν τή φυσιογνωμία του.

Καί στό περιεχόμενό της καί στούς εκφραστικούς τρόπους της

καί στά εξωτερικά σημάδια της ή ποίηση του Κάλβου, δπως καί στήν

τεχνική της, είναι ιδιόμορφη. Τά μέτρα του Κάλβου γιά τήν

iδιορρυθμία τους ονομάστηκαν <<Κάλβεια>> .. Ωστόσο τά μέτρα αύτά, στήν οuσία τους, είναι τά πολύ γνωστά ίαμβικά μέτρα· μά οί

συνδυασμοί τους στόν Κάλβο είναι νεότροποι καί πολύτροποι καί

δημιουργούν μεγάλη ρυθμική ποικιλία.

Μόνο σέ 'ίαμβους εγραψε ό Κάλβος τά τραγούδια του· κι aπό τήν ' Ιταλία ήταν πολύ έξοικειωμένος μέ τόν 'ίαμβο· μέ τό δεκαπεντασύλ

λαβο σ' έμάς καί μέ τόν έντεκασύλλαβο στήν 'Ιταλία, ό 'ίαμβος εχει

τέτόια πλατιά χρήση στίς δύο χώρες, πού μπορεί νά θεωρηθεί σάν έθνικό μέτρο τους.

Μ' δλο πού νιώθει κανείς πιό συχνά κάποια dοριστία κι

άστάθεια στίς συνιζήσεις καί στούς τονισμούς, πού ό Κάλβος τούς

χρησιμοποιεί μέ μεγάλη έλευθερία, ώστόσο ό ποιητής κατορθώνει νά

δώσει εναν πλατύ κυματισμό καί μιά ελαστικότητα στό ρυθμό του

πολύ εκφραστικά, μέ μεγάλη ίκανότητα στήν &πόδοση τής ψυχικής

κίνησης, καί τών αίσθημάτων του. 'Ο ρυθμός συνταιριάζεται μέ τό

ϋφος του κ' οί τόνοι πού βγαίνουν aπό τήν ποίηση του Κάλβου είναι

έπιβλητικοί, αύστηροί καί δραματικοί, σύμφωνα μέ τόν αύστηρό,

βαρύ καί περήφανο χαρακτήρα του.

Μά δ ,τι στόν Κάλβο είναι πιό προσωπικό κ' ίδιότυπο είναι ή

γλώσσα του. Τό τέλος του 18ου κ' οί aρχές του 19ου αiώνα ήταν γιά

μάς ή εποχή τών γλωσσοπλαστών. Ή Έλλάδα είχε μιά γλώσσα

λαϊκή καί μιά λόγια aρχαϊκή παράδοση. 'Ο Κοραής, δ Βηλαράς, οί

διάφοροι δάσκαλοι, ολοι πρότειναν ή κατασκεύαζαν ενα ύ?tόδειγμα γλώσσας , γλωσσικά ύβρίδια ή καθαρόμορφα γλωσσικά ιδιώματα. Ό

Κοραής βάλθηκε νά δημιουργήσει μιά γλώσσα σύμφωνη μέ τίς

ιiντιλήψεις του, μιά γλωσσική σύνθεση &νάμεσα στή δημοτική καί

τήν aρχαία. Αuτό τό γλωσσικό σύστημα άκολούθησε σέ ενα βαθμό κι

190


ό Κάλβος καί δημιούργησε τό δικό του ίδίωμα. ·Η διαμονή του στό Παρίσι κ ' ή συναναστροφή του μέ τή σπουδάζουσα νεολαία της

ε ποχή ς, πού ήταν κάτω aπό τήν επιβλητική αύθεντία καίτήν επιρροή του Κοραij, συντέλεσε 'ίσώς πολύ στό νά διαλέξει ό Κάλβος τή

γλώσσα του . ' Η ύπόθεση αuτή είναι βάσιμη κ' εχει γίνει κι dπό

aλλους πρίν aπό μdς . 'Όμως, γιά ν' ακολουθήσει ό Κάλβος τό

παράδειγμα τοϋ Κοραή καί νά κάμει κι αuτός μιά μεικτή γλώσσα, δέν

ήταν dναγκαίο νά έπηρεαστεί aπό τή διαμονή του στό Παρίσι · οί

γλωσσικές iδέες καί τό γλωσσικό ίδίωμα του Κοραfj ήταν πλατιά καί

πα ντου γνωστά ιiπ ' δλους τούς γραμματισμένους 'Έλληνες τής έποχfjς. Μά στό γλωσσικό του κατασκεύασμα ό Κάλβος παρακινιέται

κι aπό τήν dνάγκη νά δημιουργήσει ε να μουσικό στίχο· - κυνηγώντας ω)τή τή μουσικότητα διαστρέφει παράδοξα τίς λέξεις καί πολλαπλα

σιάζει τ , aσυναίρετα ρήματα .

'Η ποίηση του Κάλβου ακούεται σά μιά μουσική άπό χάλκινα

οργανα. Ξυπνά τήν. ιiνδρική όρμή καί τήν cξαρση εκείνη πού

περιφρονεί τό θάνατο. ' Ο Ρήγας είπε:

καλύτcρα μιiiς wρας Ι:.λcύθερη ζωή

παρά σαράντα χρόνια σκλαβιά καί φυλακή.

·Ο Ρήγας έδώ λέει τή σκέψη του άπλά , σάν ενα συλλογισμό, πού

t κφράζε ι τήν aκρα aποστροφή του πρός τή δουλεία καί σύγκαιρα τό

α'ίσθημα τή ς dνθpώπινης aξιοπρέπε ιας. Μά ή ποίηση τοϋ Κάλβου, γιά νά i:κφράσει τήν aποστροφή πρός τούς τυράννους, πρός τά δουλικά

ήγεμονικά καθεστώτα καί τήν aξιοπρέπεια του έλεύθερου aνθρώπου, πάε ι πολύ βαθύτερα. Τό α'ίσθημά του ξεκινάει ιiπό βαθύτε ρες ψυχικές καταστάσεις, δπου τό αδούλωτο πνεϋμα παρουσιάζεται μέ τήν

ιiκτι νοβολ ία της ιiδάμαστης ιiρετfjς καί του aνθρώπινου μεγαλείου .' Η ΠΩίηση του Κάλβου άναδίνει ύψηλούς καί γενναίους τόνους πού

ε ρχονται έκ τών έγκάτων, ιiπό περιφρόνηση τοϋ θανάτου , ε κφρασμέ

νη μέ τέτοια aποφασιστικότητα, πού είναι σάν ό ανθρωπος μπροστά

στό α'ίτημα τής έλευθερίας νά εχει κιόλας aποδεχτεί τό θάνατο χωρίς

δ ισταγμό. 'Έτσι, μέσα στή διαλεκτική τής έλευθερίας , ό θάνατος γιά

τόν Κάλβο δέν ύπάρχει, καταλύεται aπό τήν ανθρώπινη θέληση, από

Tll θέληση τής ελευθερίας . '0 θάνατος εχει Εξοστρακιστεί ιiπό τή ζωή

τής aγωνιζόμενης , Ελευθερίας, Εχει νικηθεί καί παραμεριστεί γιά πάντα aπό τή συνείδηση του άγωνιζόμενου, γιατί εχει γίνει dπό πρίν

aποδεχτός σάν μιά αναγκαιότητα πού δέν συζητιέται. 'Όλο τό μεγαλείο τής ποίησης τοϋ Κάλβου βγαίνει απ' αuτή τήν aνώτατη, τήν

αυστηρή ηθική εξαρση , πού aντικρίζει ψυχρά κι aποφασιστικά τό

θίiνατο· cτσι ή άπόφαση τής ελευθερίας, δπως τή βλέπει ό Κάλβος,

191


μένει ιiνίκητη απο τό θάνατο, ι'!πως κι άπό κάθε δοκιμασία. Τό

συμπέρασμα του Κάλβου είναι πώς ή aρετή μέ τή δύναμή της χαρίζει στόν aνθρωπο τήν έλευθερία · ή άρετή κάνει ίκανό τόν Ciνθρωπο ν'

άντιμετωπίσει μ, ιiλύγιστο φρόνημα κι aνίκητος δλες τίς δουλείες καί

τίς έναντιότητες τής ζωής . Στήν 'Ωδή του <<Είς 'Ελευθερίαν >> λέει:

Μ,ία δύναμις ούράνιος

ι: Ις τήv ψυχήν σας δίδει

nτι:ρri ι:λαφρά καί ύψώvεται λαμπρό ιι τό μf:τωπόv σας

ύni;ρ τήν νύκτα.

Καί στό ποίημά του «Αί εuχαί>>, όπου εuχεται στούς 'Έλληνες

καλύτερα <<διασκορπισμένοι>> νά τρέχουν τόν κόσμο, παρά _νά μπουν

κάτω ιiπό προστάτες καί προστασίες, αλλάζοντας ετσι μορφή έθνικής

δουλείας, κ· έκεί ή μούσα του παρουσιάζεται 'όπλισμένη μέ τήν

aλύγιστη aρετή νά πε ριφρονεί τό θάνατο:

Δ{ ιι μ(; Οαμβώνα πάθος

ιωι•i:vα· ι:γώ τήv λύραν

κτΙJπάω καί όλόρθος στέκομαι

σιμιi ι: Ις τοv μνήματός μου

τ ' dvοικτόν στόμα .

. Η αυστηρή φωνή του Κάλβου, ή αποφασιστικότητα, τό μένος τη ς Έλευθερίας, δ πως εκφράζεται άπ' αuτόν, μιiiς έλευθερίας

dδιάλλαχτης κι aνυποχώρητης μπροστά σέ κάθε δουλικό συμβιβα

σμό, ύψώνεται μέσα άπό τήν ποίησή του μέ δύναμη πού άυνταράζει.

Ίδιαίτερα σήμερα, μπροστά στή δίψα τής ελευθερίας , πού ξεσηκώνει

τούς λαούς της γης καί στήν πε ριφρόνηση καί στήv άποστροφή πρός

δλους τούς δουλικούς συμβιβασμούς, πού χαρακτηρίζει τούς λαϊκούς

dγώνες , ή ποίηση του Κaλβου άκούεται μ' έξαιρετική δύναμη καί

παρουσιάζεται σά μιά φωνή σημερινή κι όλότελα έπίκαιρη. Διαβά

ζοντας, λόγου χάρη, τίς Ει'Jχές του, εiναι σά ν ' άκοϋμε τή ζωντανή

φωνή του νά ύψώνεται πέρα άπό τούς τάφους καί νά δίνει <"cό εθνος

έντολές ιiγωγής , οχι πιά γιά ξεπερασμένους καιρούς , παρα γιά τίς

'ίδιες τίς σημε ρινές καταστάσεις καί γιά τή σημερινή έθνική πορεία

μας:

192

της θαλάσσης καλύτερα φουσκωμένα τά κύματα

Ι'ά πνίζουν τήν πατρίδα μου,

ώσάν άnελnισμt.νψ

Ερημοv βάρκαv.


Στήv στεριάv, στά vησία

καλύrΣρα μίαν φλόγα

vά ίδcίJ παvτοϋ χυμένην,

τρώyουσαν πόλεις, δάση,

λαούς καί έλπίδας.

Καλύτερα, καλύτερα

διασκορπισμένοι οί 'Έλληνες

νά τρέχωσι τόΙ' κόσμον,

μέ έξαπλωμένην χείρα

ψωμοζητοϋvτες.

παρά προστάτας νaχωμεν.

Μέ ποτέ δέν έθάμβωσαΙ'

πλούτη η μεγάλα όνόματα,

μέ ποτέ δέν tθάμβωσαv

σκήπτρων άκτίνες.

Τό χέρι όπού προσφέρετε

ώς προστασίας σημεlον

Σiς ξένοιι ίiθνος, έπνιξε

καί πνίγε ι τούς λαούς σας,

πάλαι, καί άκόμα.

Ήταν αυτη ή εποχή, που ο άστικός κόσμος σποϋσε τήν

κυριαρχία τών παλιών άφεντάδων καί τήν έποχή αuτή <iκούόταν ή

αuστηρή κι άδιάλλαχτη φωνή τής άνερχόμενης Δημοκρατίας, i]ταν ή

Δημοκρατία στήν ακεραιότητά της πρίν χάσει τά φτερά της στό

πνεϋμα των ποιητών καί τών αγωνιστών τής δημοκρατίας, δταν ηταν

aπαιτητική κι άδιάλλαχτη θεότητα.

'Η ποίηση τοϋ Κάλβου ακούεται πάντα σάν έγερτήριο σάλπι

σμα. Είναι τό σάλπισμα τής Δημοκρατίας, πού διψάει πάντα

περισσότε ρη έλευθερία, περισσότερη Ισότητα κι όλοένα μεγαλύτερη ,

κι όλοένα πλατύτερη δ ικαιοσύνη.

193

Ο ΚΑΛΒΟΣ ΕΠΙΣΤΡΕΦΕΙ ΣΤΗ ΖΑΚΥΝΘΟ

'Η λ ία Βενέζ η 'Ακαδημαϊκοί>

Ή Ζάκ:υνθος, ιiναστημένη aπ' τά ερείπια τών σεισμών, <<ώρaία καί μόνη "• ελαμπε προχτές κάτω άπ' τόν ijλιο του καλοκαιριοu της γιά νά ύποδεχτή τόν Κάλβο. 'Όλα ήταν φρέσκα καί νέα. Δέν ύπήρχε

ιiέρας πένθους καί θανάτου. Περιρρέουσα άτμόσφαιρα ήταν έκείνο τό

aνάλαφρο πού εχουν τά νησιά μας, τό έράσμιο, τό χαμογελαστό. Πού δέ σηκώνει μοιρολόϊ γιατί νικά τήν dγριάδα του θανάτου μές στήν

α'ίσθηση τής αίωνιότητας καί τής όμορφιάς καί - έπιτέλους - μές

στήν α'ίσθηση τοϋ παιχνιδιοί>, πού εlναι ή ζωή . Τά πρόσωπα, προχτές,

στή Ζάκυνθο, τά χαμογελαστά, τά φιλοπαίγμονα πρόσωπα τών νησιω

τών μας, των άντρων καί τών γυναικών του 'Ιονίου, των άγοριών καί

τών κοριτσιών πού είχαν γεμίσει τήν Πλατεία Ρούγα καί τήν Πλατεία τοί\ Σολωμοu καί τά μΠαλκόνια τά στολισμένα μέ γεράνια, δέν εκαναν

καμμιά προσπάθεια νά ψευτίσουν, νά ύποκριθοuν τόν τεθλιμμένο

έπειδή δέχονταν ενα νεκροσέντουκο . 'Όχι. 'Εδώ, μέ δ,τι συνέβαινε, ήταν μιά νίκη τοϋ aνθρώπου έπάνω στήν άγριότητα τοϋ καιροί> μας

καί επρεπ'ε νά τή γιορτάσουμε: 'Ένας ποιητής έπέστρεφε στό νηcrί του. Τό Τζάντε είναι χώρα τών ποιητών καί τών τραγουδιστών. Λοιπόν, καλώς ήλθε ό 'Ανδρέας Κάλβος! <<Χαίρε Αύσονία, χαίρε

'Αλβιών, χαιρέτωσαν τά εvδοξα Παρίσια». 'Αλλά ώραία καί μόνη είναι ή Ζάκυνθος!

Δέν ύπάρχει dvθρωπος πού τόσο νά έπεθύμησε, δσο ζοuσε, νά είναι στήν πατρίδα του , πού τόσο νά θέλησε νά aναπαυθή στήν

πατρίδα του - καί πού, δμως, νά ύποχρεώθηκε νά μείνη τόσο στήν ξενιτιά, δσο ό Κάλβος. Καθώς ανατρέχουμε στό βίο του σταματοuμε

195


στήν περικοπή μιας προφητικής έπιστολής τοu Ούγου Φώσκολου

πρός τόν Μιχαήλ Τσιτσιλιάνην. Χρόνος, I 'Οκτωβρίου 1813. Γράφει ό Φώσκολος: «Ζή έδώ μαζί μου άπό !:τους καί μέ βοηθεί· είς τάς

μελέτας μου καί συμμερίζεται τάς φροντίδας τής ζωής μου είς νέος γεννηθείς έν Ζακύνθφ έκ πατρός καί μητρός Ζακυνθίων όνομαζόμενος 'Ανδρέας Κάλβος. 'Όταν έπιστρέψω είς Μιλανον (πράγμα τό όποίον δέν θά βραδύνη), θά τόν κρατήσω ώς σύντροφόν μου, 'ίνα μή έγκαταλείψω τήν aνατέλλουσαν αότήν iδι-.φυϊ:αν καί ενα συμπολίτην

είς τήν πτωχείαν, διδάσκαλσν τών χυδαίων τεχνών. Σύ γνωρίζεις δτι ή πτωχεία - ό 'Όμηρος δέ τό είπε πρώτος καί σαφέστερον παντό,ς

aλλου - καταστρέφει τά πτερά τοϋ πνεύματος . ·Ο Κάλβος γράφει μέ

ώραίον χαρακτήρα, γνωρίζει όλίγα γαλλικά καί έλληνικά , aλλά

πολλά ιταλικά. 'Έγραψεν εiς τήν οίκίαν μου δύο τραγωδίας, άί όποίαι δέν συγκρίνονται άληθώς πρός τάς τών μεγάλων ποιητών, προμηνύ

ουν δμως ούχί κοινήν τύχην. Δέν είναι οϋτε εικοσιτεσσάρων έτών.

Έξ aλλου ζή ζωήν ήθικήν καί μετρημένην, καί είναι ήθικός

φιλόσοφος μάλλον έξ αίτίας τής καλής φύσεως παρά έξ αίτίας ματαιοφροσύνης διά γνώμας τάς όποίας εχει aποκομίσει άπό βιβλία.

Γνωρίζεις δμως δτι δέν είμαι οϋτε πλούσιος οϋτε βέβαιος περί τής

ζωής μου. Διά τοuτο θά έπεθύμουν ό πτωχός αuτός νέος νά ιiπέκτα τά

μέσα 'ίνα προοδεύση είς τάς σπουδάς του , aν ή τύχη είς τό μέλλον μέ

ήμπόδιζε νά δυνηθώ νά τόν βοηθήσω. Έσκέφθη νά ζητήση aπό τήν

πατρίδα του έτησίαν ύποτροφίαν διά μίαν πενταετίαν , aφoD δέ

καταστή λόγιος καί ίκανός, νά έπιστρέψη είς τήν χώραν του διά νά

διδάξη τήν νεολαίαν, πράγμα τό όποίον θά Ί'jτο ώφέλιμον καί είς αuτόν καί εiς τήν πατρίδα του>>. <

'Αλλά ή μοίρα τοϋ Κάλβου ήταν ή ξενιτιά. Έκτός ιiπό τόν λίγο καιρό πού εμεινε καί δίδαξε φιλοσοφία καί φιλολογία στήν Κέρκυρα ,

βρέθηκε, τόν ύπόλοιπο καιρό, αναγκασμένος νά ζ ή ση μακρυά άπ , τό

νησί του. Σπάνια ό καημός τfjς γενέθλιας γfjς, ή νοσταλγία της,

βρήκε τόν τρόπο νά γίνη τόσο συγκλονιστική φωνή δσο στούς

έξαίσιους στίχους του:

Ώ φι λ τάτη πατρίς,

ώ θαυμασία vίjσος

Ζάκυvθε · σύ μοϋ l:δωκας τήv πvοήv καί μiu Άπόλλωvος

τά χρυσa δώρα!

Καί σύ τόv ϋμvοv δέξου·

έχθαίρουσιν οί άθάvατοι τήv ψυχήν, καί .βροvτάουσιv

έπί τάς κεφαλάς

τώv άχαρίστωv.

\96

Ο ΚΑΛΒΟΣ ΕΠΙΣΤΡΕΦΕΙ ΣΤΗΝ ΖΑΚΥΝΘΟ

Ποτέ δέν σέ έλησμόνησα,

ποτέ! Καί ή τύχη μ ' έρριψε μακράν άπό έσέ· μέ είδε

τό πέμπτον του αίώνος είς ξένα lfθνη.

Άλλά εύiυχής if δύστηνος, δταν τό φώς έπλούτει

τά βουνά καί τά κύματα,

σέ έμπρός τών οφθαλμών μου

πάντοτε είχαν.

Σύ, δταν τά ούράνιa

ρόδα μέ τό άμαυρότατον

πέπλον σκεπάζη ή νύκτα,

σύ είσαι τών όνείpων μου

ή χαρά μόνη.

Τή μοίρα του άνθρώπου, τούς στίχους του, τόν καημό τής ξενιτιάς του ε'ίχαμε προχθές άδιάκοπα στό νοϋ μας ολοι δσοι παρασταθήκαμε στή Ζάκυνθο τό γυρισμό τοϋ Κάλβου. ΕΙχε πράγματι

όμορφιά καί ποίηση αuτή ή έπιστροφή: Σέ μιά έποχή πού ό άνθρωπος πάει νά παραφpuvήση dπ · τήν τρομακτική δύναμη τής ένέργειας πού dπεδέσμευσε καί ύπέταξε, σέ μιά έποχή πού δίδαξε τήν περιφρόνηση

τοϋ άνθρωπίνου πλάσματος στέλνοντας εκατομμύρια ψυχές στούς

κλιβάνους νά γίνουν στάχτη· σέ μιά έποχή πού άπειλεί εναν πόλεμο

πού μέλλει νά έξαφανίση τή ζωή ό.πό τόν πλανήτη μας. Τήν 'ίδια

έποχή έμείς <iναζητοϋμε εvαν τάφο στήν 'Αγγλία. Κάπου σ' αuτή τή χλοϊσμένη, ύγρή γή εχουν θάψει, έδώ καί έκατό χρόνια, ενα νησιώτη

ποιητή μας. Ποϋ είναι αύτός ό τάφος; Ή ϋστατη παράκληση πού

εκανε ό νησιώτης, ή ϋστατη έπίκληση στή μοίρα του ήταν αuτή:

"Ας μή μου δώση ή μοίρα μου

είς ξένην γήν τόν τάφον·

είναι γλυκύς ό θάνατος

μόνον δταν κοιμώμεθα

είς τήν πατρίδα.

'Επιτέλους ό τάφος τοϋ χαμένου ποιητή τοϋ 'Ιονίου βρέθηκε σ'

eνα έρημικό νεκροταφείο της ·Αγγλίας. Καί σέ μιά έποχή, δπως

197


ε'ίπαμε, πού περιφρονεί τά πάντα, πού σαρκάζει καί λοιδωρεί, πού

μεθά άπό δύναμη καί αυταρέσκεια καί έτοιμάζεται νά πατήση ενα κουμπί καί νά καταποντίση τό παν - έμείς γυρίζουμε στό άρχέγονο

πλάσμα. Πού γυρεύει τή σπηλιά του δταν. προαισθανθή τό θάνατο,

χώνεται μέσα έκεί καί περιμένει. Καί βοηθοuμε εναν ποιητή , uστερα

άπό έκατό χρόνια, νά βρη τή σπηλιά του - τό φώς του 'Ιονίου .

" Α, είχε όμορφιά καί δύναμη καί έλπίδα ή προχτεσινή έπιστρο

φή του Κάλβου στή Ζάκυνθο. ΗΛΙΑΣ ΒΕΝΕΖΗΣ

Τής 'Ακαδημίας 'Αθηνών

«Τό Βήμα», 7 'Ιουνίου 1960.

198

Τό φέρετρο τοί5 Α. Κάλβου στόν "Α γιο 'Ελευθέριο 'Αθηνών. 'Από άριστερά πρός τά δεζιά: 'Ο καθηγητής του Πανεπιστημ ίου Γ. Θ. Ζώρας, ό ' Υφυπουργός 'Εσωτερικών Ε. Καλαντζής, ό Πρόεδρος τίjς 'Ακαδημίας 'Αθηνών Π. Μπρατσιώτης, ό Δ/ντής Γραμμάτων τοί5 'Υπουργείου Παιδf.ίας Γ. Κουρνοί5τος, ό Π. Χάρης καί ό Δ. Ρώμας.

ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΛΒΟΣ

Σπυρίδων Δέ Βιάζη

Ό Άvδρiας Κάλβος, υίός τοίΊ Κερκυραίου 'Ιωάννου Κάλβου εκ

του προαστείου Μαντουκίου καί τής Ζακιινθίας 'Αδριανής 'Ρουκάνη,

έγεννήθη έv Ζακύvθι:ρ, εβαπτίσθη δέ ίιπό τοϋ έφημερίου του άγίου

Νικολάου των Γερόντων τ'Q 18 'Ιουλιου του !:τους 1792 ων μηνών τεσσάρων. Διακούσας τά πρώτα μαθήματα τής 'Ελληνικής καί 'Ιταλικής

γλώσσης καί γραμματολογίας έν Ζακύνθι:ρ παρά 'Αντωνίι:ρ Μαρτελάι:ρ

καί παρά δυτικοίς ίερευσι μετέβη εiς τήν' Ιταλίαν πρός τελειοποίησιν

των σπουδών του. 'Εν 'Ιταλίq εuτυχώς συvέδεσεv άδελφικήν φιλίαν

μετά του Φωσκόλου.' Ο Φώσκολος ύπήρξεν ό διδάσκαλος,ό φίλος καί

ό dδελφός του Κάλβου 1 • Ό Κάλβος ένΊταλίq εύρίσκετο πολλάκις ι'i

νευ χρημάτων. Ένψ οί γονείς του Κάλβου ησαv πτωχοί, ό Φώσκολος

εγραφε πρός τόv συμπολίτηΎ αύτοϋ Μιχαήλ Τσιτσιλιάνηv, τψ 1813 έκ·

Φλωρεντίας , 'ίνα πείσ1J τόν δήμον Ζακυνθίων ή τούς Ζακυνθίους νά

χορηγήσωσι τφ μουσοφιλεί νέιρ Κάλβιρ μηνιαίον ε'ίκοσι ταλλήρων

πρός συντήρησιν καί εξακολούθησιν τών σπουδών του, έπί πενταε

τίαν · aλλά ματαίως. Οί Ζακύνθιοι οuδεμίαν εδωκαν δυστυχώς

συνδρομήν είς τόv συμπολίτην των, δστις ύπέσχετο έπίσημον

μέλλον!

'Ο Φώσκολος iδών τάς aνάγκας του νέου, προσέλαβεν αύτόν εi.ς

τήν οiκίαν , καί τόv μετεχειρίζετο ώς πατήρ φιλόστοργος τόν

μονογενή υίόν . 'Ότε ό Φώσκολος ενεκα των φιλελευθέρων αuτοϋ

I. 'Όρα IΞpist o l a ri o Φωσκόλοu τόμ. 111 σ6λ, 329. 4Ω2-4Ω1κnί Anr1nn~ Tr~uerci, ctudi su Ugo r ·oscolo , σελ. 279-330.

201


άρχων έγκατέλιπε τήν Ίταλίαν , ijν τοσοϋτον ηγάπα καί δέν ηδυνήθη

νά τήν έπανίδ1J καί έγένετο οϋτως έξόριστος, μετέβη είς 'Ελβετία ν καί άκολούθως είς 'Αγγλίαν. 'Ο Κάλβος έπορεύθη είς τήν

'Ελβετίαν πρός τόν πολύτιμον φίλον του, δστις τοϋ είχε προηγουμέ

νως δηλώσ:J], δτι δέν εχει χρήματα νά τοϋ χορηγήσ1J, άλλά ιiρτον,

δωμάτιον καί τό ι]μισυ κα ί αιJτ&ν τ&ν ύποκαμίσων. 'Ο Κάλβος, δστις

είχεν άνάγκας, ύπήγε καί είτα τόν παρηκολούθησεν είς τήν 'Αγγλίαν.

'Η ζωή τοϋ Φωσκόλου έν Λονδίνφ εΙνε άξιολύπητος. 'Ο Κάλβος

δμως έν Λονδίνφ, η] συστάσει τοϋ Φωσκόλου, ό όποίος εχαιρε

μεγίστην ύπόληψιν παρά τοίς έπισημοτέροις 'Άγγλοις, άπέκτησε

φίλους, φήμην δοκίμου λογίου καί μετήρχετο τόν διδάσκαλον. 'Ο

Κάλβος ijτo λίαν 1.διότροπος καί γενόμενος πλούσιος δέν τjδυνήθη νά

ύποφέρ 1J τάς ίδιοτροπίας του πτωχοϋ έξορίστου Φωσκόλου του πρq)ην πατρός , δ.ιδασκάλου, άδελφοϋ καί φ.ίλου! 'Ο Κάλβος εγκατέλειψε τόν Φώσκολον είς τήν στιγμήν έκείνην , εiς ην εύρίσκετο εiς

ελεεινήν θέσιν ό γενναίος εξόριστος. Έλησμόνησεν ό Κάλβος δτι τά

πάντα ci5φειλε τψ Φωσκόλφ.

Είς Λονδίνον ό Κάλβος ένυμφεύθη 'Αγγλίδα, καί εζη ήσύχως καί

έκέρδιζεν άρκετά χρήματα . 'Αποθανούσης τής συζύγου του , ένόμισε

καθήκον vά άφήσ1J τήν 'Αγγλίαν, δπως πορευθτJ είς Ναύπλιον καί

προσφέρ1J ύπηρεσίας είς τό εθνος, άλλά μή εύρών κατάλληλον

έργασίαν, δι' ής έαυτόv καί τό εθνος νά wφελήσ1J, άπήλθεν είς

Παρισίους. τουτο συνέβη περί τό 1821. Περί τό 1827 μετέβη είς τήν πατρίδα των πατέρων του, τήν Κέρκυραν καί τόν ύπεδέχθη κάλλιστα ό

τότε aρχων τής παιδείας άείμνηστος Γυίλφορδ· έπειδή ό Κάλβος l'jτo

κάτοχος τής ίταλικής γλώσσης καί γραμματολογίας, ό Γυίλφορδ τόν

έπρότεινεν είς τήν Γερουσίαν ώς καθηγητήν τής μηθε ίσης γλώσσης,

άλλ' ό 'Αρμοστής δέv έπεκύρωσε τήν πρότασιν τοϋ ι'iρχοντος τής

παιδείας. 'Αποτυχών λοιπόν ό Κάλβος, τlναγκάσθη νά μετέρχηται

Ιδιαιτέρως τόν διδάσκαλον έν η] οίκίςι του, λίαν δμως έπιτυχως. Μετά

τι να ετη 1] 'Ιόνιος Κυβέρνησις διώρισε τόν Κάλβον συντάκτη ν τής

'Επισήμου 'Εφημερίδος των 'Ιονίων Νήσων· άλλά πασχόντων των

όφθαλμων του παρ1Jτήθη.

'Ακολούθως πολλάκις παρεκλήθη νά γίνη καθηγητή ς τοϋ

Πανεπιστημίου άλλά οιJδέποτε τlθέλησεν ενεκα των iδιορρύθμων

αιJτοϋ άρχων. τέλος έδέχθη τήν διεύθυνσιν του Γυμνασίου, άλλ' οί

φοιτηταί δέν τόν ηγάπων ί:νεκα των αιJστηρων τρόπ.ων του .

Διορισθείς έπί τέλους καθηγητής τής φιλοσοφικi'jς σχολής του 'Ιονίου Πανεπιστημίου καί μή δυνάμενος νά άκούσ1J τάς επευφημίας

άλλου καθηγητου, παρψήθη, καί τφ 1859 έκ νέου μετέ βη είς

Λονδίνον καί μετήρχετο τόν διδάσκαλον τής 'Ελληνικής 1.δίως. Μετ'

ού δέ πολύ ένυμφεύθη aλλην άγγλίδα, διευθύντριαν Παρθεναγωγείου.

202

ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΛΒΟΣ

'Απεβίωσε περί τό 1867 πλήρης δόξης.

* * *

Ό Κάλβος δέν είνε μόνον είς τών καλλίστων ποιητών τής

νεωτέρας 'Ελλάδος , άλλά άνήρ κάτοχος πολλών γνώσεων καί τής

έλληνικijς, λατινικijς, iταλικijς, άγλλικi'jς καί γαλλικης γλώσσης καί

γραμματολογίας . 'Ο Φώσκολος τ ψ εμαθε νά άγαπ~ τήν πατρίδα, καί

νά θεραπεύ1J τήν έλληνικήν γλώσσαν. τφ 1815 σύν dλλοις ελεγεν ό Φώσκολος τψ Κάλβφ γράφων έκ τής Gottingen: <<Οϋτε τόν νουν

δύvαταί τις νά έξευγενίστι οϋτε κρίσιν νά σχηματίσΊJ, ούτε τήν ψυχήν

νά θρέψΊJ ώς πρέπει, ι':iνευ της άρχαίας φιλολογίας».

'Ο Κάλβος ήτο έκ φύσεως ποιητής. 'Ετόνιζε τήν πινδαρικήν του

λύραν ψάλλων ούχί τόν ερωτα, aλλά έθνικά γεγονότα, ύμνων οuχί τάς

καλλονάς των γυναικών άλλά τάς γενναίας πράξεις. 'Η ποίησις Εχει

ύψηλήν άποστολήν , καί τήν άποστολήν ταύτην ό Κάλβος ένόησεν.

'Αρκεί δτι έδιδάχθη ύπό του Φωσκόλου, του άθανάτου Q:οιδοϋ τών Τάφων καί τών Χαρίτων.

Τψ 1811 ό Κάλβος εγραψεν ψδήν εiς τόν Ναπολέοντα, δστις

ύπέσχετο ε iς τήν άνθρωπότητα εύημερίας ιiλλ' άκολούθως ό Κάλβος

μετενόησεν δτι ϋμνησεν άνθρωπον , όστις δέν έφάνη συνεπής καί ή

άνθρωπότης ενεκα αότοϋ μυρίας δυστυχίάς ύπέφερε. Μετά τινα ετη ί:γραψεν Ώδήν είς τούς Ίονίους πλήρη φιλοπατρίας καί γενναίων

άρχών. 'Ο Κάλβος ποιών τήν ψδήν ελαβε τήν λύραν πλήρης όρμfjς

κaί άγανακτήσεως, δτε ήκουσεν δτι ή 'Επτάνησος έπρόκειτο νά γίνΊJ κτήμα του βασιλέως τής Νεαπόλεως!! 'Η πατριωτική αί5τη q)δή ήτο

εiσέτι ανέκδοτος καί έδημοσιεύθη πρό τινος ύπό του διακεκριμένου

φίλου μου κ. 'Αντώνα Τραβέρση πρώτον μέν εiς τήν Nuoνa Antologia της 'Ρώμης καί ακολούθως έν τψ ιiξιολόγψ πονήματι Studi su Ugo Foscolo· τήν έδη μοσίευσε μέ έπιστολάς του Κάλβου πρός τόν Φώσκολον καί μέ τήν aπάντησιν τοϋ Φώσκολου πρός τόν Κάλβον,

aπάντησιν πολύτιμον, διά τάς συμβουλάς, aς δίδει τφ φίλφ του .

Ό Κάλβος ήρξατο νά στιχουργlj άκολούθως έλληνιστί. Έν ΓενεύΊJ της 'Ελβετίας έδημοσίευσε τφ 1824 συλλογήν περιέχουσαν δέκα ώραίας q)δάς, πλήρεις φαντασίας, α'ίτινες jlετεφράσθησαν

γαλλιστί ύπό Julien. Τψ δέ 1826 έν Παρισίοις έτέραν συλλογήν περιέχο·υσαν dλλας δέκα q)δάς , κατ' ούδέν ύπολειπομένην τής

πρώτης. Έν τΊj συλλογΊj ταύτ1J ύπάρχουσι καί τινα τοϋ Χριστοπούλου ποιήματα. Αί q)δαί αύταί μετεφράσθησαν ύπό Panthier de Censay. Αί q)δαί τοϋ Κάλβου μετεφράσθησαν δλαι άγγλιστί καί τινες iταλιστί.

Πλήρης συλλογή τών q)δών τοϋ Κάλβου έδημοσιεύθη έν Ζακύνι:\φ τ<() ι ΒΒ ι δαπάναις καί -ι-ύποις τοϋ κ. Σ .. Ραφτάνη μετά ήμετέρου

προοιμίου . Εiς τό τέλος δέ τών q)δών έδημοσιεύσαμεν καί τήν

203


Ποιητικήν του, λίαν ίδιότροπον καί άναξίαν μιμήσεως.

Έν τij ποιήσει τοu Κάλβου ό.ντανακλiiται ~είποτε καθαρώτατα

δλος ό dληθής έλληνικός βίος, δλος' ό γνήσιος έθνικός έ"vθουσιασμός τής νεωτέρας 'Ελλάδος aντικατοπτρίζεται ένίοτε πιστώς τό

σύνολον του ποιητικοu βίου της συγχρόνου αύτοϋ ύπέρ πίστεως καί πατρίδος άγωνιζομένης 'Ελλάδος. 'Η γλ&σσα αuτοu είνε αuθαίρετος

καί aνώμαλος, εiνε δύσχρηστος ού μόνον είς τήν ποίησιν dλλά καί είς πάσας τάς σημερινάς ήμών ιiνάγκας . "Αν ή γλ&σσα αuτοu ήτο ή

ό.ληθής δημοτική, ή πηγάζουσα έκτης καρδίας της · Ελλάδος, άν ήτο

ή μ~λφδική γλώσσα ή fiδη διαιωνισθείσα ύπό τ&ν Κλεφτ&ν, ή

ποίησις αuτοϋ θά ητο πιστός σύντροφος παντός .Έλληνος, θά ήτο δέ

καί ύψιεπεστέρα, καθότι θά εγραφε αύτομάτως μετά περισσοτέρας

εμπνεύσεως. 'Η γλ&σσα αuτοϋ δέν ετρέφετο εν τij καρδίg αύτοϋ, δέν

ήτο γλώσσα, μεθ' ής r]δύνατο νά σκεφθij . Τό μέτρον τοϋ Κάλβου καί

αύτό είνε καινοφανές καί ίδιόρρυθμον. Περιεφρόνει τά έν χρήσει

μέτρα, καί τήν όμοιοκαταληξίαν , ijv ώνόμαζε βάρβαρον. Αί ελλείψεις αύται παρεκώλυσαν δυστυχώς τήν διάδοσιν ποιή.σε

ως, είς fiν άνευρίσκει τις πινδαρικάς καλλονάς καί αίσθήματα

πατριωτικώτατα.

Μετέφρασεν ό Κάλβος εκ τοϋ 'Αγγλικοϋ διάφορα εκκλησιαστι

κά πονήματα. Συνέγραψεν έλληνιστί ίδίως διάφορα φιλολογικά καί φιλοσοφικά, άτινα ε ίσίν είσέτι άνέκδοτα, ώς είνε ιiνέκδοτοι καί τινες

τραγωδίες ίταλιστί.

·Ως φιλόπατρις δέν r]δύνατο νά ύποφέρτι τό έπικατάρατον

Σύνταγμα τής 'Επτανήσου, καί οϋτως, <'iμα άφικόμενος είς Κέρκυραν,

έγένετο μεταρρυθμιστής. Δοθείσης της ελευθεροτυπίας Ι:γραφε καί

αύτός εν τij εν Κερκύρ~ εκδιδομέν1J εφημερίδι ,,πατρίς», εν 1] εγραφον ό φιλόσο(pος Βράϊλας, ό μεσαιωνοδίφης Σ. Ζαμπέλιος καί άλλοι σπουδαίοι 'Επτανήσιοι.

'Εκ Ζακύνθου.

ΣΠΥΡΙΔΩΝ ΔΕ ΒΙΑΖΗΣ

Περιοδικό "'Εβδομάς» τόμ. 2, σ. 4. 42. 'Αθήναι I 885.

ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΤΗΣ ΕΜΠΝΕΥΣΗΣ ΤΟΥ ΚΑΛΒΟΥ *

Κ. Θ. Δημαρά

Στήν μελέτη πού άκολουθεί ,προσπilθω νά συγκεντρώσω καί νά

συγκροτήσω σ , ενα σύνολο τίς άτομικές, διανοητικές προϋποθέσεις

της ποιητικής δημιουργίας τοϋ Κάλβου. Θά συλλέξω δηλαδή μέσα

στήν ζωή του δσα περιστατικά, γνωριμίες μέ πράγματα, μέ πρόσωπα,

μέ φιλολογίες, φαίνεται νά Cίφησαν κάποιο σημάδι μέσα στό εργο του.

'Έτσι ή ερευνά μας θά έντοπισθεί σέ κάτι όλότελα ξένο άπό τήν

ψυχανάλυση καί θά χρησιμοποιήσει μοναχά συστατικά πού !::χουν

σχέση μέ τήν πνευματική ζωή τοϋ ποιητή μας δέν θ' άγγίξουμε καθόλου έδω τίς ψυχολογικές επιδράσεις καί προϋποθέσεις πού

μπορεί νά τόν εφεραν πρός τήν ποίηση. Σκοπός μας είναι ή

_* Ή μελέτη μου αύτή γράφτηκε τόν χειμώνα τοϋ 1941-42 καί άνακοινώθηκε στόν κύκλο «Παλαμά»_ Οί σημειώσεις συμπληρώθηκαν άργότερα. Τώρα πού τυπώvεται,

σημειώνω, γιά νά ενημερώσω τήν βιβλιογραφία μου, τρία δημοσιεύματα μεταγενέστερά

της πού δέv εχω χρησιμοποιήσει: «Κάλβου, Ή Λύρα, μέ πρόλογο Γιώργου Σεφέρη->,

'Αλεξάνδρεια 1942. -Ε. Κριαρά, «Μελετήματα στόν 'Ανδρέα Κάλβο», 'Αθήνα 1945 καί 'Αλ. Γ. Σαρη "'Ωδαί τοϋ 'Ανδρέου Κάλβου .. , 'Αθήνα 1946. Λυποϋμαι πού δέν εΙχα ύπ' οψη μου τό πρώτ~: θά μ ' ένδιέφερε ίδιαίτερα νά συζητήσω τίς άπόψεις τοϋ Γ. Σεφέ

ρη, πού καταλήγει στά "ίδια συμπεράσματα μαζί μου dναφορικά μέ τόν διχασμό τής

προσωπικότητας τοϋ Κάλβου, άλλά τήν έρμηνεύει έντελώς διαφορετικά. ·Η πολύ

ένδιαφέρουσα καί πειστική μελέτη τοϋ κ. Ε. Κριαρά ένισχύει καί έπεκτείνει τά συμπε

ράσματά μου - πού είταν, άλλωστε, γνωστά στόν συγγραφέα της - σχετικά μέ τίς

πηγές τής €μπνευσης τοϋ- Κάλβου. τέλος ή έργασία τοϋ κ. Σαρfj , πού - άνεξάρτητα

άπό κάποιες λεπτομερειακές έπιφυλάξεις πού μοϋ γεννά - δέν άμφιβάλλω πώς θά

σταθεί πολύ χρήσιμη στό σύνολό της γιά τήν σχολική διδασκαλία τών Ώδών, δέν

άγγίζει τά θέματα πού μέ άπασχολοϋν έδώ. - _ 'Ανατύπωση άπό τό περιοδικό «Νέα Έστία» (άφιέρωμα στόγΚάλβο) Σεπτέμβριος

1960.

207


πληρέστερη κατανόηση τών ε'ίκοσι έλληνικών 'Ωδών του· από τόν

ελεγχο δλων των στοιχείων πού θά συγκεντρώσουμε, καμωμένον μέ

κάθε επιθυμητή εκταση, θά προσπαθήσουμε νά ανασυγκροτήσουμε

εναν κόσμο από τόν όποίο θά μποροϋσε νά έκπηγάσει εvα εργο σάν

τίς 'Ωδές. 'Ή aλλιώς, θά επιδιώξουμε νά ξαναβροϋμε δ λες τίς

εμπειρίες πού πρέπει νά έδοκίμασε ό Κάλβος καί πού συγκλίνουν στήν δημιουργία ένός εργου παρόμοιου μέ τίς 'Ωδές του · δέν θά

επιδιώξουμε νά έξακριβώσουμε ποιά κίνητρα τόν εφεραν πρός τήν ποίηση, άλλά θά περιορισθοϋμε νά άναζητήσουμε τούς λόγους γιά

τούς όποίους, ή ποίησή του ελαβε τά χαρακτηριστικά γνωρίσματά

της. Μεγαλύτερη προσέγγιση πρός τό aντικείμενό μας ούτε aπαιτεί

aλλά καί ούτε επιτρέπει ή σημερινή μας μελέτη.

Σέ προγενέστερη έργασία μου εξέθεσα σύντομα , καθώς ταιριάζει,

εναν κανόνα μεθοδολογικό, πού ή πείρα μου τόν έδίδαξε καί πού

άναγκάζομαι νά τόν έφαρμόζω κάθε φορά, δταν μελετώ θέματα τfjς

πνευματικής ίστορίας. ' Εννοώ τόν κανόνα τών πολλαπλών αiτίων·

τήν μεθοδολογική δηλαδή aρχή πού μίiς επιβάλλει δταν στά

πνευματικά φαινόμενα βροϋμε εναν λόγο aποχρώντα νά μήν θεωροuμε

δτι έξαvτλήσαμε τίς δυνατότητες τfiς μελέτης μας aλλά νά aναζητοu

με δλο καί περισσότερα στοιχεία έρμηνείας τοϋ φαινομένου πού

φαινόταν άπ' aρχής πώς εχει έρμηνευθεί. Παραπέμπω στήν εργασία

μου εκείνην γιά δτι δέν έγγίζει aμεσα τό σημερινό μας θέμαι. Καί

περιορίζομαι έδώ νά τονίσω πόσο καί στήν μελέτη του Κάλβου

εφαρμόζεται ή aρχή αuτή κ:αί πόσο πολλές αiτίες φαίνονται νά

συγκλίνουν πρός τίς 'ίδιες εκφάνσε ις του ποιητικου του εργου. 'ο

αναγνώστης λοιπόν στίς σελίδες πού aκολουθοϋν θά συναντήσει

aρκετές έφαρμογές τοϋ γενικου αuτου κανόνα πού ϋστε ρα aπό τά λίγα

λόγια πού εγραψα f:δώ , θά εiμαι aναγκ:ασμένος νά τόν θεωρώ γνώριμό

μου. Παράλληλος νόμος, άλλά πού δέν εχει μοναχά μεθοδολογική άξία, είναι κι εκείνος πού τόν ονομάζω τών όμοίων aποτελεσμάτων:

dφοϋ οί 'ίδιες αiτίες φέρνουν τά 'ίδια aποτελέσματα, επόμενο εtναι ή

εξέλιξη των πνευματικών φαινομένων νά παρουσιάζει πολλές φορές

συμπτώσεις πού ενα έπιπόλαιο κύτταγμά τους θά μποροuσε νά τίς

θεωρήσε ι μιμήσεις η επιδράσε ις, ενώ στ' aλήθεια πρόκειται άπλώς

γιά δμοια dποτελέσμJΧτα2 • Καί · τήν aρχή αuτήν είναι φρόνιμο νομίζω νά τήν εχει ύπ, δψιν του ό άναγνώστης τής μελέτης αύτής.

I. Κ. Θ. Δημαρά: Δοκίμιο γιά τήν πο,ίηση , 'Αθήνα ( 1943) σ. 63 κ.έ. 2. Δυστυχώς δέν μπόρεσα νά χρησιμοποιήσω στό σημείο τοίiτο τή μελ έτη τοίi Ρ.

Ya n Tieghem , Influences et simultaneites en hi stoire Litt eraire (τhe Romanic Rev i e1ν

1929).

208

ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΤΗΣ ΕΜΠΝΕΥΣΗΣ ΤΟΥ

Α' ΣΤΟ ΣΠΠΙ

Θυμίζω στίς μεγάλες γραμμές πού θά μiiς είναι χ ρήσιμες δτι ό

'Ανδρέας Κάλβος γεννήθηκε στήν Ζάκυνθο, στά 1792, άπό πατέρα Κερκυραίο, ναυτικό τό έπάγγελμα, καί aπό μητέρα Ζακυνθηνή. Στήν

Ζάκυνθο εζησε 'ίσως ως λίγο ϋστερα aπό τά 180(,)3, καί κατόπιν θά

έπήγε πιθανώτατα στήν 'Ιταλία δπου ί:ζησε άσφαλώς καi εξακριβωμένα aπό τά 1809 ως τά 1816, όπότε πέρασε στήν 'Αγγλία μέ !:να σταθμό στήν ' Ελβετία. 'Η μητέρα του χωρίσθηκε aπό τόν Ciνδρα της στά 1805 καί πάντως aπό κείνην τήν εποχή ό 'Ανδρέας δέν τήν ξαναείδε· εκείνη δταν πέθανε στά 1815 τόν Ciφησε συγκληρονόμο τής μικρής περιουσίας της μαζί μέ τόν aδελφό του4 • Στήν 'Ιταλία ό 'Ανδρέας

εζησε ίδίως στό Λιβόρνο· uστερα ~χρημάτισε γραμματέας του Φώσκολου στήν Φλωρεντία καί γιά λίγο διάστημα στήν 'Αγγλία. Στά

1824 έξέδωκε τήν πρώτη του ποιητική συλλογή στήν Γενεύη, τήν «Λύρα••, καί στά 1826 τήν δεύτερη στό Παρίσι.

"Ως εκεί μόνο θά τόν παρακολουθήσουμε, δχι ποτέ γιατί ό

συγγραφέας παύει τάχα σέ κάποια στιγμή vά δέχεται επιδράσεις, άλλά γιατί οί επιδράσεις πού μiiς ενδιαφέρουν έδώ είναι έκείνες πού

Ciφησαν τά χνάρια τους έπάνω στίς 'Ωδές. "Ας προσθέσω δτι μεγάλο

δυστύχημα γιά τήν ερευνά μας καί γενικά γιά τήν γνωριμία μέ τόν

ποιητή, είναι δτι πέρα aπό τά χρόνια πού καθόρισα, δέν εχει γίνει

καμιά συστηματική προσπάθεια γιά τήν περισυλλογή τών μεταγενε

στέρων στοιχείων του, δημοσιευμάτων κ.α., τά όποία ταυτοχρόνως θά

φώτιζαν άναδρομικά καί τίς 'Ωδές του.

Μέσα, λοιπόν, στό τρ ίτο αύτό του αίώνα, γιά νά μιλήσουμε δπως

εκείνος, εχουμε νά αναζητήσουμε τόν κόσμο πού έξέθρεψε τίς 'Ωδές. Μιά περίοδος κρίσιμη καί θολή, πολύ περισσότερο ·&πό τήν aντίστοι

χη του Βαλαωρίτη (1824-1859) η του Παλαμά (1859-1891). Τά χρόνια αύτά περιλαμβάνουν τό ανέβασμα του Ναπολέοντας καί τήν πτώση

του, τήν αντίδραση του 1815 , τήν γένεση του λατινικου ρωμαντισμοϋ. Γιά τόν 'Έλληνα καί ίδιαίτερα τόν Ζακυνθηνό, περιλαμβάνει τήν

3. 'Όταν οί γονείς του χωρίσθηκαν στά 1805, ό πατέρας ζοuσι; fίδη « πρό χρόνων" ,

μέ τά παιδιά του καθώς φαίνεται, μακρυά άπό τήν Ζάκυνθο. Π. 'Ακρίτας Β' ( 1905/6) 283. ' Ο ποιητής ό ϊδιος γράφει σέ ώδή του δημοσιευμένη στά 1824, πώς έζησε «τό πέμπτον τοu αίώνος είς ξένα έθνη>> (Α·, 4. Οί παραπομπές μου στίς ώδές γίνονται

όμοιόμορφα μέ τόv έλληvικό ιiριθμό γιά τήν α)δή καί τόv ιiραβικό γιά τήν στροφή). Βλ.

'έπίσης τίς σχετικές έργασίες τοϋ Ν . Τωμαδάκη , π. Έλληνiκά Ι ' (1938) 47 καί . Αφιέpωμα εlς Κωvσταvτίvον "Αμαvτοv . Αθήναι ι 940, 164.

4. Π. ' Ακρίτας: li.ά. 284.

209


εξαιρετικά ταραγμένη περίοδο τής ίστορίας τής 'Επτανήσου (1797-1815), τήν 'άρχή του 'Αγώνα, καί στά γράμματα, τήν τελική περίοδο 1-ου νεοελληνικου διαφωτισμοϋ. Ή ταυτότητα μέ τήν όμοια- λίγο συντομότερη - περίοδο του Σολωμου ε~ναι φανερή καί aπόλυτη· τουτο εξηγεί πολλές aπό τίς όμοιότητές τους, ένω τίς διαφορές, δίπλα στίς ατομικές προϋποθέσεις του καθενός, τίς aστάθμητες , !:χουμε νά

τίς αναζητήσουμε στήν διαφορετική κοινωνική προέλευση των δύο

ποιητων καί στήν άντίστροφη φορά τους σχετικά μέ τήν νεοελληνική

παιδεία: ό aριστοκράτης Σολωμός ξεκίνησε aπό τήν ίταλική παιδεία

καί ανεκάλυψε τόν νέο ελληνισμό σάν μιά δύναμη Ciγνωστη,

θαυμαστή καί γονιμοποιό· ό πληβείος Κάλβος άρχιriε aπό μιά

κανονική έλληνική παιδεία τής έποχής του καί ϋστερα γνώρισε τόν ξένο κόσμο.

'Έτσι στήν τριακονταετία αότήν, μιά πρώτη τομή θά μiiς φέρει νά

μελετήσουμε χωριστά τόν ίiνθρωπο τής νέας έλληνικής γενεiiς του

καί τόν ι'ίνθρωπο τής εόρωπαϊκής γενεiiς στήν όποία μοιραία

ενετάχθη ζωντας στήν 'Ιταλία καί ό.λλοu. Καί Cίς μ ή νομισθοuν

αύθαίρετα καί σχηματικά ούτε ό aποχωρισμός τής νεοελληνικής

γενεiiς aπό τίς Ciλλες εόρωπαϊκές, οϋτε ή ύπαγωγή των Cίλλων δλων σέ

μιά ένότητα : δροι καί προϋποθέσεις έντελως ίδιαίτεροι δημιούργη

σαν γιά τόν τότε διανοούμενο έλληνισμό ιδιαίτερη έvτελως αποστο

λή· έκτός τούτου έντείνει τή διαφορά, παίρνοντας τή μορφή καθυστε

ρημένων επιδράσεων, ή άπόσταση άπό τά πνευματικά κέντρα τής

Δύσης πού ερχεται νά προστεθεί στίς δυσκολίες πού προκαλουν ή

ελλειψη συγκοινωνίας, ή σκλαβιά μέ τίς συνέπειές της (aπαγόρευση

είσαγωγf]ς διαφόρων έντύπων, ελλειψη περιοδικων κλπ.). 'Αντίθετα ,

νομίζω δτι aπό τήν έποχή των 'Εγκυκλοπαιδικών, πρώτη φορά μετά

τόν Μεσαίωνα καί πολύ πιό εντονα παρά στήν aρχή τοϋ Ούμανισμοu

(γιατί καί πολύ πιό συνειδητά) είχε συντελεσθεί στήν Εύρώπη -τουλάχιστον τήν λατινική - ή πνευματική ένότητα. Τήν ένότητα

αότήν δέν μπόρεσαν νά τήν κλονίσουν οϋτε ή γαλλική 'Επανάσταση,

πού' ε;Ιταν του κοινου αότοu πνεύματος εκφραση, οϋτε οί ναπολεόντειο ι πόλεμοι πού δέν ε\.χαν πνευματικό περιεχόμενο. Μερικές

τοπικές διαφορές πού, φυσικά, ύπήρχαν, θά άπαντήσουμε πιό κάτω.

Πρίν δμως έντάξουμε τόν Κάλβο στήν γενεά του, εΙ ναι &νάγκη νά τόν μελετήσουμε μόνο του, παιδί, μέσα στό οικογενειακό καί τό

τοπικό του περιβάλλον καί νά γνωρίσουμε ετσι τίς πρ&τες επιδρά

σεις πού εδέχθηκε, η ακριβέστερα τίς πρωτες aντιδράσεις πού

έδοκ:ίμασε. Γιατί βέβαια σ' αότή tήν παιδικf\ ήλικία, είναι νωρίς άκόμη γιά νά άναζητήσουμε πραγματικές έπιδράσεις ijδη δμως

αρχίζουν καί διαγράφονται οί πρωτες εντυπώσεις είκόνες καί παρα

στάσεις, άρχίζουν νά σχηματίζουν εναν κόσμο διαθέσεων έπάνω στόν

210


όποϊ:ο ~ά ερθουν άργότερα νά έ\lDφθαλμισθουν οί πραγματικές έπιδράσει~:. Κι έπειδή, δπως γράφω πιό έπάνω , τά ψυχικά άποτελέσματα όφείλονται πάντα σέ α'ίτια πολλαπλά, σκόπιμο ε{ναι κιόλας άπό τά

πρώτα χρόνια, νά προσπαθήσουμε νά άνασυνθέσουμε τήν άτμόσφαι

ρα , τό κλϊ:μα δπου άρχισε νά άναπτύσσεται ό ποιητής. Τό περιβάλλον

τό φυσίκό καί τό κοινωνικό, ήθη καί εθιμα , εΙναι έκείνο δπου θά μπορέσουμε ϋστερα νά τοποθετήσουμε τά πρόσωπά μας. Έδώ βέβαια, σέ

δλο τό κεφάλαιο τουτο, ζο\Jμε μέσα στήν όπόθεση , τήν πιθανότητα·

μιά πιθανότητα δμως πού τά έπόμενα κεφάλαια ένισχύουν μάλλον

παρά τήν άδυνατίζουν . Πάντως τά στοιχεϊ:α παραμένουν γόνιμα δσο

εlναι παρμένα ε'ίτε άπό τήν στενή ίστορία του, ε'ίτε·άπό τό εργο τό 'ίδιο

του ποιητή καί σχηματίζουν μέ τόν τρόπον αύτόν τήν άναγκαία

ψυχολογική άτμόσφαιρα γιά τήν ερευνα πού ιiκολουθεί. 'Έτσι άς μήν

ξεχνοϋμε, δτι τό νησί πού εδωσε στόν Κάλβο

τήν πνοήν καί τοϋ Άπόλλωνος

τά χ'ρυσa δώρα,

ή Ζάκυνθος, του ένέπνευσε καί μιάν άπό τίς πιό λυρικές, τίς πιό

συγκινημένες καί μαζί τίς πιό μεγαλοπρεπεϊ:ς καί άρτιώτερες καλλι

τεχνικά ώδές του. Κι άν βέβαια ή συγκίνηση δταν περνάει φρέσκη , άς

εΙναι καί άσήμαντη , μέσα στό f:ργο τό ποιητικό, κινδυνεύει νά ταρά

ξει τήν ποιητική βούληση του τεχνίτη, η νά σβύσει άν ή βούληση ε{ναι πιό ίσχυρή, δμως άντίθετα, δπου τήν ίδουμε ύποταγμένη στό

νόημα τής τέχνης, μπορουμε νά τήν θεωρήσουμε πρωταρχική, νά

πιστέψουμε, πώς σημάδεψε βαθύτατα τόν ποιητή, πώς ύπήρξε ιiρκετά

iσχυρή γιά νά έπιζήσει στήν έπίπονη αiσθητιιcή επεξεργασία . τέτοια,

ή συγκίνηση πού ένέπνευσε στόν Κάλβο τήν ώδή <<Είς Ζάκυνθον»,

μiiς φέρνει νά πιστέψουμε πώς βαθύτατα τόν έτάραζε ό πόθος του

νησιου του καί συνεπώς νά άναζητήσουμε έκεί μερικές άπό τίς πρώτες

πηγές τής ί:μπνευσής του. Εύτυχώς εχουμε στά χέρια μας μερικές

μαρτυρίες περιηγητών πού μiiς . επιτρέπουν νά άντιληφθουμε τήν

γενική καί τήν ·κοινωνική κατάσταση τής. Ζqκύνθου άκριβώς στά

χρόνια πού τήν έγνώρισε μικρός ό Κάλβφςs. Παραλείπω τά γενικότερα γνωστά χαρακτηριστικά του νησιου,

τήν έμορφιά του, διαλαλημένη άπό ξένους καί δικούς του, τά κοσμητικά έπίθετα μέ τά όποία συχνά συνόδεύεται ή μνεία του, καί ερχομαι

5. 'Η έξέλιξη τής έλληνικής κοινωνίας στά χρόνια έκείνα εΙ ταν έξαιρετικά γοργή: ό έλληνισμός έβγαινε άπό τόν μεσαίωνα καί προσπαθούσε σέ διάστημα λίγων

δεκαετηρίδων νά προσαρμοσθεί σέ δ,τι άπαιτήθηκαν α ίών ες στ ή Δύση γιά νά άποκτηθεί . Γιά τούτο μαρτυρίες &πό συγγραφές έλληνικές ij άπό περ ιηγητές ξένους , έφ ' δσον

21 1


, , r , , , ""' σε πιο συγιcειcριμενα, τετοια που να μπορουσαν να εχουν αφησει

αίσθητά 'ίχνη μέσα σ{ήν ποίηση του Κάλβου. Φώς, άέρας, θάλασσα, πρασινάδες ιcαί λουλούδια άγιcάλιασαν τά παιδικά του χρόνια. <<Οί

κήποι, γράφει ενας περιηγητής, καλλιεργοϋνται μέ τήν πιό μεγάλη φροντίδα>>. <<'Ο κάμπος πού ε{ναι πίσω άπό τό κάστρο, εlναι

φυτεμένος άμπέλια, μαζί μέ πορτοκαλιές, λεμονιές καί συκιές.

'Αποτελεί εναν έξαίσιο περίπατο, του όποίου οί άπόψεις πού

τίς έξωραίζου'( οί έξοχικές κατοικίες καί πολυάριθμα χωριά εiναι έξαιρετιιcής έμορφιiiς>>. Οί κάτοικοι, γράφει άλλος, εβγαιναν συχνά

σέ περιπάτους, έκδρομές, στήν καλή έποχή κι εμεναν κάτω άπό τίς

έλιές. Τό ϋπαιθpο τούς ε{ναι οiκείο καί άγαπητό. 'Ο περιηγητής μiiς

περιγράφει μιάν ύπαίθρια γιορτή, ενα πανηγύρι όπου χορεύουν εξω

άπό τήν έκκλησιά, κοντά σέ άpχαία έpείπια. 'Απ' άλλου, γιά τίς

ύπαίθριες γιορτές στά 'Επτάνησα έκείνα τά χρόνια, μαθαίνουμε πώς

έγίνονταν καί άγωνίσματα (καθώς γινόταν καί σέ άλλα μέρη έλληνικ~). άθλ ητικά, πού ε{ χα ν όμοιότητα μέ τ' άρχαία πανηγύρια. Μά πάλι ό Castellan μiiς μιλεί γιά <<πλήθος άλλες συνήθειες πού οί νεώτεροι 'Έλληνες εχουν κρατήσει άπό τήν προγονική τους κληρονομιά••. 'Ο

Bellaire, τέλος, τονίζει τήν έμορφιά καί τήν φινέτσα των γυναικ&ν6. Νομίζω δτι εϋκολα μποροϊ5με νά άνιχνιι;;ύσουμε στοιχεία άπό δλα αύτά

τά συστατικά μέσα στό εργο του Κάλβου· είκόνες τfjς ύπαίθρου,

άρώματα, βαρκάδες, πανηγύρια, έμορφιά τ&ν γυναικών, αύτά φαίνεται νά άφησε μέσα στήν ψυχή του ή μνήμη }Όϋ νησιο\J του7 • Μά καί τό

τυπικό μiγμα άρχαϊσμοu καί νεωτερισμού πού μiiς δίνει ό Κάλβος, τό

είδαμέ νά άναφέpεται χαρακτηριστικά γιά τήν έποχή έκείνην στή Ζάκϋνθο, καθώς ε'ίδαμε νά περιγράφονται οί χοροί άνάμεσα στούς

χριστιανικούς ναούς καί στά άpχαία μνημεία. Κ.ι ενα άλλο έπίσης

ζεuγος άντιθέσεων φαίνεται νά τό σύμβιβάζει ή Ζάκυνθος στά χρόνια

τοϋ Κάλβου: «ενα μίγμα ηeων καί έθίμων άνατολικων καί εupωπαϊκών•• διακρίνει ό Castellan στή ζωή του νησιου, αίσθητό άκόμη καί στήν έσωτερική διαρρύθμιση καί διακόσμηση του σπιτισυ8 • Τέτοιον

άνήκουν σέ έποχές πού άπέχουν άς ε{ναι καί λίγα χρόνια άπό τήν έποχή πού ένδια

φέρει τήν κάθε ερευνα, ε{ναι άχρηστες ή καί έπικίνδυνες, γιατί μπορούν νά όδηγήσουν

σέ σφαλερά συμπεράσματα.

6. Οί κήποι, L. Castellan: Lettres sur la Moree. "Εκδ. Β' Παρίσι Γ' I 820, 302. Ό κάμπος, αuτ. 304, Qi κάτοικοι-; Α. Grasset St. Sauνeur: Voyage Historique, litteraire et pittoresque dans_les Iles Ioniennes Παρί~η, Γ', ίiτος VIII (= 1799/ 1800) 197. 'Υπαίθρια γιορτή, αύτ. 106. 'Αγωνίσματα J. Ρ. Bellaire: Precis des operations generales de la diνision franι;aise du Levant, Παρίσι 1805, 103. 'Άλλες συνήθειες . Castellan ε.ά . 2&9. 'Εμορφιά, B'ellaire ε.ά. Ι 53. .

7. Βλ. 'Ωδές Ι, 13' 2, 15' 2. 8. Gastellan έ.d. 292, 301.

212


άέρα πολυμιγή άνέπνευσαν στά νιάτα τους ό Κάλβος καί ό Σολωμός,

πού έσημάδέψε, διαφορετικά τοϋ καθενός, τά έργα τους .

"Αν, τώρα , πλησιάσουμε στό σπίτι του καί στή δική του ζωή θά

διακρίνουμε πρώτα πρώτα τήν μορφή τής μητέρας του, μορφή θαμπή

καί άσύλληπτη, άπό τήν όποία χωρίσθηκε ό Κάλβος γύρω στά δέκα

του χρόνια, γιά νά μή τήν συναντήσει πιά ποτέ. Καλή καί ένάρετη

γυναίκα φαίνεται νά ύπήρξε, aπό τά έλάχιστα πού γνωρίζουμε γιά

κείνη ν κι aκόμη φαίνεται νά ιiγάπησε θερμά τό παιδί της τόν 'Ανδρέα

καί νά τής στάθηκε πικρός ό χωρισμός της aπό κείνον καί aπό τόν

νεότερο ιiδελφό του- τό Νικόλαο. 'Από οiκογένεια άρχοντική τής

Ζακύνθου, ιiλλά, μέ περιορισμένα μέσ~9, επήρε τόν 'Ιωάννη Κάλβο

πού μίiς φανερώνεται σάν aνήσυχος τυχοδιωκτικός τύπος. Τό aντρό

γυνο έζησε μαζί καμμιά δεκαριά χρόνια καί κατόπιν εχώρισε μέ

διαζύγιο εiς βάρος τοϋ συζύγου 10• 'Ο πατέρας πήρε τά παιδιά του στήν

ξενητιά καί ijδη άπό τά 1803 τόν βρίσκουμε σταθερά όπωσδήποτε εγκαταστημένο στό Λιβόρνο. 'Η μητέρα ξαναπαντρεύτηκε γρήγορα·

dλλά όταν θυμόταν τό παιδί της, τόν 'Ανδρέα, ί:κλαιε. Στήν διαθήκη της Ciφησε στά δυό της παιδιά - ιiπό τόν δεύτερο γάμο της δέν

φαίνεται νά άπέκτησε παιδιά - ενα aμπέλι πού είχε στό Ρόϊδο· ή ύπό

λοιπη περιουσία της θά είχε εξανεμισθεί η σπαταληθεί 11 •

'Ο Δέ Βιάζης βεβαιώνει δτι ό Κάλβος <<ΠΟλύ ηγάπα 'τήν μητέρα

του» καί δ τι εκλαιε δταν τήν θυμόταν· <<ώς ό 'ίδιος ελεγεν' τήν έβλεπεν

συχνά εiς τό ονειρόν του» 12 • Σ' ενα μόνο ποίημα τοϋ Κάλβου έμφανί

ζεται συγκεκριμένη γυναικεία μορφή, καί ή μορφή αuτή είναι τής

9, Βλ, Σ . Μ. Θεοτόκη 'Αναμνηστικόν τεϋχος τής Πανιωνίου ιiναδρομικfϊς έκθέ

σεως Α' (1914) σ. 38. Δέ Βιάζη π. 'Ελληνική 'Επιθεώρησις IA' (1918) σ. 451. Κ. Σολδάτος π . Ν. Κράτος 1939 σ. 80-81. Εύγενής όνομάζεται ή οίκογένεια Ρουκάνη στά ί:γγραφα πού έχει δη μοσιεύσει δ Λ. Χ- Ζώης , Πανελλήνιον ·Ημερολόγιον Α (1908) σ. 340 κ . έξ . καί ό Σπ, Δέ Βιάζης π. 'Ακρίτας Β' (1905-6) σ . 283. Ή οικονομική κατάσταση γίνεται φανερή aπό τό προικοσύμφωνο πού δημοσίευσε ό Λ. Χ. Ζώης έ.ιi. βλ. καί τά σχόλια Κ. Σολδάτου ε.α.

10. Στό προικοσύμφωνο αναφέρεται σύμφωνα μέ τή μετάφραση τοϋ Λ.Χ. Ζώη ε.ιi. (σ. 349) ώς aνθυπολοχαγός. 'Ύστερα τόν βλέπουμε εμπορο καί ναυτικό, βλ . Ν. Β. Τωμα

δάκη 'Αφιέρωμα ε.d . σ. 169. 'Ενδεικτικό ε[ναι δτι τό διαζύγιο τοϋ ζεύγους Κάλβου έξεδόθη είς βάρος τοϋ συζύγου έπειδή ε!χε έγκαταλείψει «πρό χρόνων» τή γυναίκα του. ~Η πράξη δημοσ ιεύθηκε άπό τόν Σπ. Δέ Βιάζη, π. 'Ακρίτας, E.d. σ. 283-4.

I I. Λιβόρνο, Ν.Β. Τωμαδάκης 'Αφιέρωμα ε.d. σ. 169. Ξαναπαντρεύτηκε, Δέ

Βιάζης, π. 'Ακρίτας ε . d. σ. 284. 'Έκλαιε, διαθήκη, Δέ Βιάζης ε.α. 'Η σύγκριση dνάμε

σα στό προικοσύμφωνο (Ζώης ε.d . ) καί στήν διαθήκη τής μητέρας τοϋ. Κάλβου φανερώνει σημαντική έλάττωση τής περιουσίας . (Σχετικό aπόσπασμα δημοσιευμένο άπό τόν Σ π. Δέ Βιάζη στό π. 'Ακρίτας ε.ά. σ. 284 καί π . 'Ελληνική 'Επιθεώρησις ΙΒ · (19 19) σ : 594. "Ας προστεθεί σάν τεκμήριο καί η κατοπινή φτώχεια του Κάλβου.

12. π. 'Ακρίτας καί 'Ελληνική 'Επιθεώρησις έ.d .

213


μητέρας του· καί 'ίσως άκόμη νά μήν είναι σύμπτωση άΠλή πού αύτό

ε{ναι καί τό μόνο ποίημά του δπου παίρνει καί ή θρησκευτική πίστη μιά κάπως συγκεκριμένη μορφή, μέ τά σύνεργα τής λατρείαςυ. Δέν

νομίζω, λοιπόν, δτι ξεπερν<iει τά νόμιμα δρια τής κριτικής ή ύπόθεση πώς ή μνήμη τής μητέρας εμεινε φωτεινή μέσα στήν συνείδηση τοϋ παιδιοϋ της καί ταιριασμένη μέ τήν θρησκευτική πίστη. Φυσικά,

συμπεραίνω πώς έκείνη είναι πού τοϋ ενέπνευσε καί τήν άμυδρή

θρησκευτική του πίστη. Ό κ. Γ. Ζώρας σέ μιάν dπό τίς σχετικές έργασίες του, παραβάλλει τήν μητέρα τοϋ Κάλβου μέ τήν μητέρα τοϋ

Σολωμοϋ 1 4 ' άκόμη περισσότερο 'ίσως θά ταίριαζε ή παραβολή μέ τήν

μητέρα τοϋ Φώσκολου, δταν εστελνέ γραμμένη μέ τό χέρι της, μέ τά λίγα της γράμματα, τήν εύχή της στό ξενητεμένο της

παιδί. · Ανάμεσα · στίς δυό, πιό θαμπή εiκόνα καί πιό σβησμένη , ή μητέρα του Κάλβου συμπληρώνει τό εύγενικό τρίπτυχο

τών Ζακυνθηνών μητέρων. "Ως τά δέκα χρόνια του, λοιπόν, περίπου,

μπορούμε νά πιστεύουμε δτι ό 'Ανδρέας ζοϋσε κάτω άπό τήν έπίδρα

ση μιiiς ένάρετης, στοργικής καί θρησκευομένης μητέρας. · Η έπίδρα

ση αuτή aφησε φανερά 'ίχνη λίγα μά σπουδαία, αuτά πού άνέφερα πιό

έπάνω· πιστεύω δμως πώς μιά βαθιά ψυχαναλυτική μελέτη θ' άπεκά

λυπτε σ' ενα μεγάλο μέρος του εργου ζωντανή τήν μνήμη τής

μητέραςΙ 5

Μά καί ή έτίοχή τών πρώτων παιδικών του χρόνων είναι άπό κείνες πού aφήνουν βαθιά σημάδια στήν ψυχή τοϋ άνθρώπου· έποχή

κατ ' έξοχήν άνώμαλη καί ταραγμένη 1 fi. Στά 1797, δταν ό Κάλβος είταν πέντε χρονών, φθάνουν οί Γάλλοι στή Ζάκυνθο · έπίσημα δέν

ε ρχονται οuτε νά κατακτήσουν οuτε νά έλευθερώσουν: ερχονται νά

ένισχύσουν τό κuρος τής Βενετικής Κυβερνήσεως στά νησιά . Πραγ

ματικά δμως, ε ρχονται νά ανατρέψουν καί τό κuρος καί τήν κυριότη

τα καί νά έτοιμάσουν ενα καινούριο πάτημα γιά τήν πραγματοποίηση

τών βλέψεων τοϋ Ναπολέοντας στήν 'Ανατολή. 'Αμέσως έγκαθιδρύε

ται μιά τοπική προσωρινή Κυβέρνηση στό νησί καί έκδίδει μιά

προκήρυξη στό λαό. ' Η προκήρυξη αuτή , ενισχυμένη aπό τά επει

σόδια πού προκάλεσε ή μεταβολή τοϋ καθεστώτος, μπορούμε νά

13. Γ' . 16. 14. Γ. Ζώρα: Ό Κάλβος καί οί σχέσεις του, Ρώμη 1939 σ. 5. 15. Ή θάλασσα π.χ. τυπικό σύμβολο τής μητέρας θά ίδοuμε πιό κάτω πώς

παρουσιάζεη:ι_ι μέ καταπληκτική άναλογία μέσα στό εργο του Κάλβου. Τούτο άνεξά ρτητα άπό τά έξωτερι κά κίνητρα, πού τό έπέτρεπαν ij άπό ένδεχόμενες έπιδράσεις πού θά

συναντήσουμε πιό κάτω. 16. ·Στ ή ν πάντοτε aνώμαλη κοινωνική ζωή τής Ζακύνθου, είχαν αιJξήσει στά

_ πα ι δ ικά χρόνια τοϋ Κάλβου καί οί όμαδικές έκδηλώσε ις τή ς aνωμαλίας (Gπιsse ι Sι.

Sauveur Ε.ιi. σ. 253. Bellaire ε .ιi . σ. 450-451 κλπ . )

214


πιστεύουμε πώς aπετέλεσε τόν πρώτο κόσμο των έντυπώσεων πού

aπεκόμισε ό μικρός 'Ανδρέας aπό τήν κοινωνική ζωή. Μπορούμε νά

τόν φαντασθούμε νά παρακολουθεί μέ τά βαθιά κι ανήσυχα μάτια

του 1 7 τήν έξαιpετtΚή κίνηση στήν aγορά, τόν ένθουσιασμό τΟU

κόσμου ν' ακούει, διαβασμένα μέ στόμφο, τά λόγια τής προκήρυξης.

Γιά τοuτο, ι'iν τό περιεχόμενό της δέν μiiς ένδιαφέρει -ανώτερο από τίς νοητικές του ίκανότητες, - μiiς ένδιαφέρουν κάποια τυπικά λόγια

πού απαντοuν έκεϊ: μέσα καί πού ταιριάζει νά χαράχθηκαν στή μνήμη

του χωρίς κaν ενα ξεκαθαρισμένο νόημα: -'Από τήν πρώτη αρχή

μνημονεύονται οί ι:iρχαϊ:οι, οί μέρες «τοϋ Περικλή, του 'Αριστείδη

καί τοϋ Σόλωνα,· ό καινούργιος κόσμος πού άναγγέλλεται, σχετίζε

ται dμεσα μέ τήν aρχαιότητα. 'Όμως aπό τήν aρχή ως τό τέλος τής

προκήρυξης μιά λέξη επανέρχεται μόνιμα καί έπίμονα, μιά λέξη

τυπική γιά τόν καιρό της, μέ δλη τήν άσάφεια aλλά καί τήν ύποβολή

πού τής προσέδιδε ή συχνή τότε χρήση της: ή λέξη <<aρετή», πού τήν

ξαναβρίσκουμε τρείς φορές μέσα στό σχετικά σύντομο τοϋτο κείμενο·

•ψόνη ή άρετή μπορεί νά μiiς διασώζει, νά μiiς προστατεύει καί νά μάς

μεγαλύνει». 'Αλλά κι ι'iλλες λέξεις θρησκευτικοϋ ή κοινωνικοϋ περιεχόμενου παρουσιάζονται μέσα στήν προκήρυξη μέ τρόπο χτυπη

τό· κι αύτών ή μνήμη δέν φαίνεται νά χάθηκε όλότελα άπό τήν συνεί

δηση τοϋ Κάλβου, aν καί δέν κρατούσαν τό μυστικό νόημα τής λέξης

<<αρετή>•. Πάντως, τά δυό σημεία πού θά εχουμε τήν εύκαιρία νά τά

απαντήσουμε ούσιώδη μέσα στήν ποίηση του Κάλβου, ό αρχαϊσμός

καί ή άνύψωση τής <<άρετής», βρίσκονται κιόλας .στό πρώτο αύτό

ζακυνθηνό κείμεvοιχ.

Μιά δεύτερη έντύπωση, έκείνη πιό καθαρά οπτική, ηρθε γλήγορα ·

νά προστεθεί στήν μνήμη τοϋ Κάλβου: ή τελετή πού εγινε γιά τήν

έμφύτευση του δέντρου τής έλευθερίας . Οί ίστορικοί μiiς βεβαιώνουν δτι καί στήν Ζάκυvθο εγιvε ή συμβολική αύτή τελετή προσθέτοντας

μερικές πληροφορίες 19 • Πάντως, δέν νομίζω νά εχει διασωθεί καμιά

17. Βλ. Κ. Παλαμii: Τά Πρώτα Κριτικά, 'Αθήνα 1913 σ. 27. 18. Τήν έντύπωση πού εκανε ή προκήρυξη. τήν γνωρίζουμε άπό τόν Χιώτη,

'Ιστορικά 'Απομνημονεύματα Γ', ( 1868), Κέρκυρα σ. 593 κ.εξ. καί .άπό τόν

Μαυpογιάννη: 'Ιστορία τών 'Ιονίων Νήσων, ' Αθήνα 1889, Α· 94'-5. Τήν συμπεραί

νουμε δμως άσφαλέστερα άπό τήν έπίδραση πού είχε στά γράμματά μας: ό Μαρτελάος μέσα στήν Ώδή του βάζει σέ στίχους φράσεις τής προκήρυξης. Μιά άπ · αuτές . καθώς

γνωρίζουμε, περνάει καί μέσα στόν 'Ύμνο τοϋ Σολωμού. Βλ. σχετικά καί Ν.Βέη στό π.

Ν. 'Εστία ΚΖ', 1940, 339 κ . έξ . Τό κείμενο βλ. στόν Χιώτη ε.ά . σ. ~94-5 , σέ έλληνική

μετάφραση. Στό πρωτότυπο τό εχει ό Έ. Λούντζης . Sιοrί;ι ιlc ll c lso lc lonic sοιιο il ιη;g ίιηen ιο dei rcρubliωni ι·runccs i . Βενετία I ~60. 90-2. Δέν προχωριίJ στ ή ν ιiνά λ ι ι ο'η τώv dλλων στοιχε ίων της. γιατί δέν ί'χοuν στήν προκήρυξη τήν πrωτι:ίιοuσα καί iδιότι ι πη

σημασία τ.ής άρετής. Στήν λέξη τοίιτη θά tπανέλθουμε πιό κάτω .

19. Βλ. Λούντζη ε.ά. σ. 597. Δέ Βιάζη π. Παρνασσός Ι Δ .. Ι Χ 92.

215


λεπτομερξιακή περιγραφή της έπειδή όμως γινόταν παντου μέ βάση ενα αύστηρά καθορισμένο πρόγραμμα, γνωρίζουμε μέ απόλυτη βεβαιότητα τό κύριο χαρακτηριστικό της, τήν μίμηση των ά.ρχαίων

· τελετών, τήν άρχαιοπρέπεια, δπως τήν καταλάβαιναν καί δπως τήν διεμόρφωναν οί κατά τόπους δημοτικές dρχές. «Συνήθιζαν, ι'iλλωστε,

στούς χρόνους έκείνους, νά αντιγράφουν τίς αρχαίες δημοκρατίες,

καί παντου, κατά τήν παρατήρηση του Gregoire, στήν 'Ελλάδα καί στή Ρώμη τό δέντρο είχε χρηματίσει σύμβολο θρησκευτικό, πολιτικό η ήθικ6•• 20 • Τό παιδί <'ίκουσε πάλι aρχαϊκά όνόματα, πατραγαθίες, συνδεδεμενες όπτικά μέ αρχαϊκές ίεροτελεστίες. Μά καί κατόπιν, ως

τόν καιρό πού εφυγε, διαδοχικά γεγονότα, δραματικά η φανταχτερά,

μέ τά 'ίδια πάντοτε έπίκεντρα , θά σημαδεύτηκαν κάπου στά· βαθιά

τής συνείδησής του. Μιά όλόκληρη γενιά, ή γενιά των γονέων καί

των δασκάλων του Κάλβου, εξαλλη καί σάν ύπνωτισμένη όραματιζό

ταν καινούριους κόσμους αρετής καί ίσότητος στηριγμένους έπάνω

στά. άΡ.χαία ίδανικά. Παραστάσεις dκουστικές καί όπτικές βοήθησαν τά πρώτα τοuτα σπέρματα νά ριζώσουν βαθιά μέσα στήν ψυχή του

μικροu Κάλβου.

Τής έποχής αύτής τυπικός έκπρόσωπος στή Ζάκυνθο είναι ό

'Αντώνιος Μαρτελάος, πού ύπήρξε διδάσκαλος του Φωσκόλου καί

κατά πάσαν πιθανότητα του Κάλβου· <<ό κατ' έξοχή ν διδάσκαλος τη ξ

έποχfjς έκείνης έν Ζακύνθψ», καθώς τόν χαρακτηρίζει ό Δέ Βιάζης.

Γιά τίς σχέσεις του Κάλβου μέ τόν Μαρτελάο, καμιά μαρτυρία δέν

εχει σωθεί ως σήμερα· αν δμως dναλογισθουμε δτι ή οίκογένεια τοϋ

Κάλβου είταν φτωχή καί δτι ό Μαρτελάος έδίδασκε <<δωρεάν τήν

έλληνικήν είς τούς πτωχούς», κι dκόμη ι'iν dναλογισθουμε τίς όμοιό

τ_ητες πού παρουσιάζει ή διδασκαλία του Μαρτελάου μέ τή σκέψη του

Κάλβου, δικαιούμεθα νά πιστέψουμε δτι ό μικρός Ζακυνθηνός δέν Εμεtνε ξένΟζ dπό τήν tδιόρρυθμη Προσωπικότητα το\) δασκάλου2Ι.

625, Μαυρογιάννη ι α. σ. 95. Σχετικό έπεισόδιο Βλ. καί στό Voyage de Dimo eι N i colσ· Stephanopoli en Grece pendant les annees ν et VI, Παρίσι Α. 93. Μιά λογοτεχνική περιγραφή τfjς γιορτή ς, γραμμένη dπό τόν κ. Δ. Ρώμα, βλ. στό π. 'Ιόνιος Άν~ολ0γία !Γ' (1939) 299-300.

20. Ρ. Bliard, Fraternite Reνolutionnaire. Παρίσι , 1908, 258. Γιά τά δέντρα αuτά ,

«τής ελευθερίας» ij τής «aδελφωσύνη ς» οπως τά ώνόμαζαν, βλ. αuτ . 257-304. Τό βιβλίο ,

ι':ίν καί γραμμένο μέ πολλή μεροληψία ύπέρ τής aριστοκρατίας, εiναι χρήσιμο γιά τίς

πληροφορίες του. 'Η ί:κφραση του Gregoire ε1ναι παρμένη dπό τό i:ργο του Essai histo riqιι e et patriotique sur les arbres de la liberte. (Γιά τόν Gregoire, aπό τήν ι':ίποψή μας βλ. τήv μελέτη του κ. Μ. Λdσκαρι , L' abbe Gregoire et la Gri:ce, Παρίσι 1932). Στό β ι βλίο του Ρ . Bliard , σ. 260 κ.έξ . έχουμε περιγραφή τής σχετικής τελετής άπό τήν όποία

φαίνεται ό έντ9νος άρχαϊκός χαρακτήρας πού ήθελαν νά τής δίνουν , μέ τόν τρόπο τους,

οί οργανωτές . της. Γιά τόν aρχαϊσμό στά χρόνια έκείνα βλ. κα ί έδ& πολ. 21. ' Ο κατ' έξοχή ν διδάσκαλος , π. 'Εθνική 'Αγωγή , Α '. 1898, 241 . 'Εδίδασκε

216


Πραγματικά, στό σημείο τοϋτσ παρουσιάζεται ενα φαινόμενο

aξιο νά τό παρατηρήσει κανείς καί νά τό εξακριβώσει: εγραψα καί

άλλοτε έξ άφορμής τοϋ Δ. Καταρτζή δτι ή δημοτική γλώσσα παρου

σιάσθηκε πάντα σάν μιάν aνάγκη, <<Κάθε φορά πού ή γλώσσα φανερώθηκε σάν μέσον μεταβιβάσεως άλλων γνώσεων ij θεωριών καί δχι σάν αύτοcrκοπός>>, κάθε φορά δηλαδή πού διά μέσου τής γλώσσας θέλησαν όρισμένοι άνθρωποι νά διοχετεύσουν όρισμένες πεποιθή

σεις στό λαό. 'Έτσι καί γιά dλλους aκόμη λόγους, πού εΙναι dσχετοι

μέ τήν τωρινή μας ερευνα, ό δημοτικισμός συμβάδισε πάνψτε στόν

τόπο μας μέ τίς άνακαινιστικές η νεωτεριστικές κινήσmς22. Στόν κανόνα αύτόν δέν άπετέλεσε έξαίρεση ό Μαρτελάος: ε'ίτε 11'jθελε νά στηλιτεύσει στά μάτια του λαοu τούς εύγενείς τής Ζακύνθου, ε'ίτε ήθελε νά έμψυχώσει τούς συμπατριώτες του έναντίον τών Τούρκων,

τή δημοτική μεταχειρίσθηκε στούς στίχους του2J. 'Αλλά έδώ χρειά

ζεται κάποια διάκριση: άν, γιά νά μένω στό παpάδειγμα πού άνέφερα πιό πάνω , στό παράδειγμα τοϋ Καταρτζή, άνήκει έκείνοζ από τήν

dποψη τήν χρονολογική μέ τή σχετική καθυστέρηση πού έσημείωσα

στήν αρχή τής μελέτης μου καί έντελώς από τήν άποψη τή

διανοητική στόν γαλλικό διαφωτισμό, ό Μαρτελάος γεννημένος

aργότερα καί έμπνευσμένος άπό διαφορετικές άρχές άvήκει στήν ίδεολογία τής Γαλλικής 'Επανάστασης. Τοϋ Καταρτζή τό ίδανικό,

πού συμπίπτει μέ τόν φωτισμένο δεσποτισμό, είναι νά διδαχθεί ό

δωρεάν, Δέ Βιάζης π. Νέα Ζωή 'Αλεξάνδρεια Ε' 1908-9 σ. 355. Ή μορφή τοϋ Μαρτελάου έπανέρχεται καί πιό κάτω στήν μελέτη αύτή καί συσχετίζεται μέ τόν

Κάλβο. Οί πληρέστερες βιογραφίες τοϋ Μαpτελάου βρίσκονται στόν Κατραμή:

Φιλολογικά 'Ανάλεκτα Ζακύνθου, Ζάκυνθος 1880 σ. 411-418, στό Δέ Βιάζη , π. Νέα

Ζωή ε.ά . π. Κυψέλη, Ζάκυνθος Β ' 1885 σ. 449 κ. /:ξ . καί ή Λύρα ' Ανδρέου Κάλβου καί

άνέκδοτος ϋμνος Άντωνίου Μαρτελάου, Ζάκυνθος 1881, σ. 131 καί έξ . Βλ. καί

' Ημερολόγιον · Εθνικών Φιλανθρωπικών Καταστημάτων, Κωνσ'ταντινούπόλη Γ ·

(1906) σ. 306-9, Τ. Κανδηλώρου, Ή Φιλική 'Εταιρία, ' Αθήνα 1926, ίδίως στίς σ. 162 καί 300, Δ. Γουζέλη, Ή κρίσις του Πάριδος Τριέστι 1817 σ . 344, ό Χάσης εκδ.

'Αθηνών 19,27 σ. 15 κα ί 99, καί π. 'Ελληνικά, Η', 1935 σ. 204.καί 351. 'Οδηγημένος

άπό τά κείμενα αύτά καί τίς παραπομπές πού σημειώνουν , ό άναγνώστης μπορεί νά

διαγράψε ι μέ άκρίβεια τή μορφή τοu Μαρτελάου , πού θά iίξιζε κάποτε νά βρεί τόν

ίστορικό τη ς. Βλ. καί Κ . Θ. Δημαρii π. Νέα 'Εστία ΛΔ ·Χριστούγεννα 1943 σ . 114. Ό Κάλβος συναντιέται μέ τό εργο τοϋ l'ylαρτελάου πολλές φορές, μέ δλη τή διαφορά πού

χωρίζει τόν μεγάλο ποιητή άπό τόν άδέξιο στιχοπλόκο. Στίς ίδ έες είναι φιλελεύθερος,

δπως κι ό Μαρτελάος, στή γλώσσα άρχαiζει. Μέ μιάν ώδή στόν Ναπολέοντα άρχίζε ι

τήν ποιητική του σταδιοδρομία , δπως ώδή στόν Ναπολέοντα ε! χε συντάξει λ ίγα χρόνια

πρίν ό Μαρτελάος.

22. ' Η γλωσσική θεωρία τοϋ Δ. Καταρτζή π . ·Αθηνά Ν· 1940, 226 . .. Αλλους λόγους βλ. Κ. Θ. Δημαρά Δημοτικισμός καί Κριτική π. Νέα 'Εστία ΚΣΓ . 1939. 1498 κ. εξ.

23. Βλ. ' Η Λύρα. 1 Ανδρέου Κάλβου ... ε.ά. σελ. 132. 134 καί 137 κ.έξ.

217


λαός, ν aποκτήσει γνώσεις θεωρητικές καί πρακτικές. Τουτο τόν

φέρνει σέ μιά σειρά πρακτικών επιχειρημάτων ύπέρ τής δημοτικής.

Τής γενεάς καί των κατευθύνσεων των πνευματικών του Μαρτελάου

ίδανικό είναι ή άνάσταση τής άρχαίας Δημοκρατίας. Μέσα στά πλαίσια ένός τέτοιου σχεδίου συμπεριλαμβάνεται καί σάν γλωσσικό

ίδανικό ή άρχαία γλώσσα, όργανο πού έξέφρασε τά άρχαία ίδανικά,

πρός τήν όποία πρέπει νά τείνουμε ώστε ι'iν όργανο πρακτικό γιά τή

διάδοση τών ίδεών αύτών μπορεί καί πρέπει νά είναι ή δημοτική , δμως συνέπεια των iδίων αύτών iδεών είναι ό γλωσσικός άρχαϊσμός .

Τό φαινόμενο τουτο ό φιλοσοφημένος ερευνητής τής ίστορίας τής

νέας έλληνικής διανόησης θά τό συναντήσει κι άργότερα καί σέ

ι'iλλους κύκλους πνευματικούς , ε'ίτε ό Δούκας κι ό Κομμητάς ελπί

ζουν ετσι νά πλησιάσουν στά ϋψη τής άρχαίας Λογοτεχνίας, ε'ίτε οί

μεταγενέστεροι λόγιοι προσπαθουν ν, άντλ ήσουν άπό τήν εξαρχαϊ

σμένη γλώσσα τους πλανερά επιχειρήματα εναντίον των σφαλερών

θεωριών του Falmerayer. Ό Μαρτελάος, λοιπόν, είναι επαναστάτης

μαζί κι άρχαϊστής 24 • Σέ τουτο ι'iλλωστε , δσο κι ι'iν δέν εχουμε λόγο νά

επιμείνουμε ξεχωριστά, πρέπει νά σταθουμε άκόμη μιά στιγμή γιατί

φωτίζουμε ετσι κάποιες πλευρές του θέματός μας, κάποιες άπό τίς

προϋποθέσεις του Καλβικου !::ργου . · Ο άρχαϊσμός τών άνθρώπων τής

Γαλλικής 'Επανάστασης είναι ενα φαινόμενο άξιόλογο καί άξιοπα

ρατήρητο καί ι'iς έκφράζεται κάποτε μ· εναν τρόπο πού σήμερα μάς

φέρνε ι τό χαμόγελο στά χείλη : τελετές καί γιορτές έμπνευσμένες τάχα

aπό τήν έλληνική καί ρωμαϊκή aρχαιότητα, θρησκευτικές aπομιμή

σε ις μέ χαρακτήρα aρχαϊκό, μόδες ξεσηκωμένες άπό άρχαία πρότυ

πα, παραβολές καί παρομοιώσεις ρητόρων καί συγγραφέων μέ τή ζωή τών aρχαίων . Ελλήνων καί Λατίνων, άλλαγές, εξαρχαϊσμοί όνομάτων, δλες αuτές οί έκδηλώσεις του θαυμασμου πρός τήν &ρχαιότητα, πού έπέδρασαν aκόμη καί σέ διοικητικές καί νομικές αποφάσεις καί

θεσπίσματα, δείχνουν τή σχέση τfjς Γαλλικfjς · Επανάστασης μέ τόν

κάθε λογής άρχαϊσμό. ·Ο Κάλβος είναι φιλελεύθερος καταλυτής τών

βασιλέων καί μαζί άρχαϊστής καί στίς είκόνες του καί στήν γλώσσα

του . Κι aν οί πρώτες έμπνεύσεις του προέρχονται άπό τά παιδικά του

χρόνια, κι άν τίς μεταγενέστερες έπιδράσεις τίς δέχθηκε άμεσα ιiπό τούς Δυτικούς, καθώς θά δουμε πιό κάτω, δμως άνάμεσα στά δυό αuτά

νομίζω δτι επρεπε νά τοποθετηθεί ή μορφή του Μαρτελάου, του

επαναστάτη άρχαϊστή25 .

24. Ή Λύρα 'Ανδρέου Κάλβου ... ε.α . σ. 135. 25. Γιά τόν aρχαϊσμό γύρω στά χρόνια της Γαλλικής ' Επανάστασης , βλ. L.

Bertrand, La Fin du Classicisme et le Retour a Ι' Antique dans la seconde moitii: du ΧνΙΙΙe sii:cle et les premieres annees du XIXe en France, Παρίσι 1897 ιτολ . et Μ . Badolle.

218

ΟΙ ΠΗΓΕΣ· ΤΗΣ ΕΜΠΝΕΥΣΗΣ ΤΟΥ

Β' ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ

. Τό παράδειγμα του Μαρτελάου ιiπό κάποιαν &ποψη θά μποροuσε νά σταθεί ανεξάρτητα καί aπό τίς τυχόν dμεσες σχέσεις του μέ τόν

Κάλβο, σάν τυπικά aντιπροσωπευτικό μιάς όλόκληρης γενει'iς , τής

έλληνικής γενεάς πού ανέθρεψε τόν Κάλβο. Γιατί &ν ό Μαρτελάος στή διαμόρφωσή του τήν πνευματική έδέχθηκε λογής έπιδράσεις

'Ιταλικές καί Γαλλικές νωρίτερα <iπ ' δ,τι τίς έδέχθηκαν σύγχρονοί

του 'Έλληνες πού δέν είχαν τήν τύχη νά γεννηθουν στά 'Επτάνησα

καί νά αναπνεύσουν τόν ίδιότυπο πολιτισμό τους, έλεύθερο σχετικά

καί dμεσα σχετισμένο μέ τή Δύση, τά Έλληνικά βιβλία πού μπ0ρεί ~aί πρέπει ν' απετέλεσαν καθώς θά ίδοuμε τήν πρώτη πνευματική τροφή τοϋ Κάλβου , έκείνα γράφτηκαν ιiπό 'Έλληνες λογίους τής γενείiς τοu Μαρτελάου, ιiλλά γεννημένους κάτω άπό τόν βαρύ

Τουρκικό ζυγό καί έμπνευσμένους <iπό τή νέα διαμόρφωση τής Τουρκοκρατουμένης 'Ελληνικής κοινωνίας. ' Η γενεά αύτή, άν τήν

έξετάσουμε γενικότερα μέσα στήν · Ελληνικήν ίστορία, θά ίδουμε πώς είχε κλήρο βαρύ καί έπίσημο νά κατασκευάσει τήν r']θική του

νέου · Ελληνισμου. Μιά βαθιά οίκονομική άνατροπή εΙ χε συνθέσει

κατά βαθμούς μιά καινούρια κοινωνική τάξη, εναν καινούριο κόσμο

πού δέν μποροuσε πιά στίς σχέσεις του μέ τόν Τοuρκο, ε'ίτε στίς αμοιβαίες σχέσεις τών μελών πού τόν &πήρτιζαν , νά χρησιμοποιήσει

τήν πατροπαράδοτη τ]θική· μά καί ή άτομική ήθική επρεπε κι έκείνη ν' ιiλλάξει σύμφωνα μέ τίς νέες συνθήκες: δ δυναμισμός, τό θάρρος, ή

πίστη στό γένος ερχονται ν , αντικαταστήσουν άλλες πιό παθητικές

άρετές, καθώς εΙταν ή έγκαρτέρηση, ή ύπακοή , ή πίστη στήν θεία

πρόνοια. ' Η tρεuνα, λοιπόν , τοu ηθικοu aνθρώπου καί ή ηθικολογία

προβαίνουν στό κέντρον τής πνευμαηκής ζωής, στήν θέση πού

κατείχαν &λλοτε τά θρησκευτικά βιβλ\α26 ,ι Τό τ]θικό ένδιαφέρον

L Άbbe Je<ιn -.l <ιcques B<ιrtl1el~m y ( 1716-1795) et Ι Ήellenisme en France dans la seco nde mo itic du XVII!e siecle ,' Παρίσι (1926) πολ . Καί στήν 'Ελλάδα όμως μένει κανείς

κατάπληκτος - yιά νά πάρουμε ενα, τό πιό χαρακτηριστικό , 'ίσως παράδειγμα- δταν

βλέπει σέ λόγους ένός ίεροκήρυκα, τοϋ · Ιωάσαφ Κορν.ήλιου (fκδ . στό 1788) έκφωνημένους μέσα στήν έκκλησία, νά παρελαύνουν όχι πιά μόνο ijρωες καί φιλόσοφοι τής άρχαιότητας, άλλά άκόμη καί πρόσωπα τής άρχαίας μυθολογίας. 'Ο

Κορνήλιος , iiλλωστε, άνήκει στήν έποχή τοϋ έκκλησιαστικοϋ ούμανισμοϋ· είναι

προγενέστερος άπό τήν συστηματική άντίδραση τής όρθόδοξης έκκλησίας στίς νέες ίδέες, πού τήν βλέπουμε νά διαγράφεται ίδίως άπό τήν τελευταία δεκαετία τοϋ ΙΗ · αίώνα. Γύρω σ' δλη αύτή ν τήν περίοδο θά Ciξιζε νά γίνει μιά μεθοδική ερευνα έπάνω

στή χρήση τής λέξης πρόγονοι καί τής έννοίας της. Τόν δρο «έπαναστατημένος

219


κλασσικισμός» παίρνω άπό τό εργο τοD Μ. Praz, Gusto Neoclassico, Φλωρεντία, 1940, nκ.~ .

26. Τό φαινόμενο συντελείται στίς aρχές τοϋ αiώνα . Ma aρχίζει μέ τρόπο άρκετά εντονο ωστε νά είναι σταθμητός , άiτό τό τελευταίο τέταρτο τοϋ !Η' αiώνα. Δυστυχώς άνάμεσα στή Βιβλιογραφία Legrand καί στή Βιβλιογραφία Γκίνη-Μέξα , ύπάρχει ενα

σημαντικό κενό, της περιόδου 1790- 1800· κενό του όποίου τήν σημασία ε!ναι εϋκολο νά λογαριάσΟυμε aν σκεφθοϋμε πώς σ' έκείνα άκριβώς τά χρόνια επιτελείται ή στροφή

τοϋ γένους πρός τά καινούρια του πεπρωμένα, όργανώνεται ή άντίδραση κατά τών v~ων

ίδεών, Ερχονται aντιμέτωπα τά φυλλάδια τοϋ Ρήγα, τοϋ Κοραfj καί Cίλλων δευτερευόν

των μέ τίς i:κκλησιαστικές "'Απολογίες,. καί «Διδασκαλίες». Κ· ετσι δμως μερικά

στατιστικά στοιχεία δέν είναι iiσκοπο νά ύποτυπωθοϋν. (' Αφήνω εξω δσα δέν

ενδιαφέρουν τήν ερευνά μας, φυσικές έπιστήμες κ.τ.λ. πού τά περιλαμβάνω μέσα στά διάφορα) . 'Άν πάρουμΈ τρείς χαρακτηριστικές δεκαετηρίδες γιά τίς όποϊες εχουμε όπωσδήποτε πλήρη στοιχεία, τά χρόνια 1801-1810, τά χρόνια δηλαδή τής πρώτης

νεότητας του Κάλβου, τά 1775-1784, τά χρόνια δπου aνδρώνεται ή γενεά τών δασκάλων τοϋ Κάλβου, κι δπου μετά τήν συνθήκη τοϋ Κιουτσούκ Καϊναρτζή φανερώνεται ί:ντονο τό άνέβασμα τής aστικής έλληνικής τaξης , καί τέλος σάν δείκτη τά 1701-1710 έκατό χρόνια δηλαδή πίσω άπό τήν έποχή πού μaς ένδιαφέρει, εχουμε τά άκόλουθα

άποτελέσματα:

170 1/10 εντ. 45 θρησκ. 35 (7.77%) ήθ.-δ ιάφορα 10. 1775/84 εντ . 310 θρησκ. 200 (6.45%) ήθ . Ι ψΟ,483%) διάφορα 95. 1801/10 εντ. 524 θρησκ. 144 (2.74%) ήθ. 22 (0.419%) διάφορα 358. 'Άς σημειωθεί δτι γιά τήν δεκαετία ί791-1800 ό Βρετός εχει tντυπα 148, άπό τά

όποία 39 (2.63%) θρησκευτικά καί 7 (0.648%) ήθικά . Άπό τά 1 ~0 1 -18 1 0 καί πέρα

aρχίζουν νά έλαττώνονται τά ήθικά ενδιαφέροντα καί νά αύξάνουν τά β ι βλ ία πού

άφοροϋν στίς φυσικές επιστήμες. Προσθέτω δτι καί οί κατάλογο ι τών Γλυκήδων μiiς δίνουν μερικά aξιόλογα

πορίσματα πρός τίς 'ίδιες κατευθύνσεις. 'Έτσι άπό τά 1670 πού άρχίζει νά λειτουργεί τό τυπογραφείο τους, μόλις μέ τόν άριθμό 185 εχουμε στά 1774 τό πρώτο βιβλίο ήθικής aπό τa 1777-1783, εχουμε εξη βιβλία ήθικολογικού περιεχομένου. 'Ενδεικτικό τέλος είναι - ώστόσο θά έπανέλθουμε καί πιό κάτω στό ζήτημα- δτι άπό τά 17!0 ι3ς τά 18 18 δημοσιεύθηκαν άπό 'Έλληνες, τοuλάχιστον τέσσερις έκδόσεις , δυό μιμήσεις καί δυό

.μεταφράσεις τών 'Ηθικών Χαρακτήρων του Θεόφραστου. Φυσικά. δλο ι αuτοί οί

άριθμοί έπιδέχονται τροποποιήσεις καί Ιδιαίτερα δσοι στηρίζονται στόν Βρετό· aλλά

στό σύνολο μπορούν νά !(ρησιμοποι ηθούν μέ aσφάλεια γιατί ένδεχόμενες μεταγενέστ ε

ρ ες άνακαλύψεις μπορουν 'ίσως νά τροποποιήσουν τά ποσοστά, άλλά aποκλείεται νά

Ο.νατρέψουv τή βάση τών ύπολογισμώv.

Τά τεκμήρια δλα πού άναφέρω μiiς πε~θοι!\ γ ιά τήν σημασία πού παίρνει ή ήθική

aπασχόληση στά χρόνια έκείναι μέσα στόν νέο 'Ελληνισμό. 'Η σημασία τους είναι

διπλή: aπό τή μιά μεριά μiiς δείχνουν, άνεξάρτητα έντελώς άπό τό αναγνωστικό κοινό,

ποιά ήταν τά κύρια ένδιαφέροντα των λογίων στά χρόνια πού μελετουμε· κι άπό τήν

Cίλλη ί:χουμε όπωσδήποτε ενα κριτήριο γιά νά συμπεράνουμε τί εϊδους βιβλία

κυκλοφορούσαν τότ ε στά χέρια τiίΊv νέων· Ελλήνων. 'Επειδή τά βιβλία αuτά σέ μεγάλο

rους ποσοστό εβγαιναν ε'ίτε aπό έκδότες επιχειρηματίες, εϊτε aπό δασκάλους.

μποροϋμε νά πιστεύουμε δτι ύπάρχει μι ά άvτιστοιχία άνάμεσα στήν προσφορά καί

στή ν κατανάλωσή τους. (τά στοιχεία δλα πού παραθέτω στηρίζονται στό, άκόλουθα

βιβλία: « Legrand-Petit-Pernoι. Bibliographie He l\enique, IH · αίώνας, Παρίσι Α· ( 19 17) καί Β· ( 1928), Α. Παπαδοπούλου Βρετού. Νεοελληνική Φιλολογ ία ... 'Αθήνα Α· ( 1854) Β ' ( 1857) Γκίνη-Μέξα 'Ελλ ηνικ ή Βιβλιογραφία τ. Α· 'Αθήνα 1939. Οί κατάλογοι των Γλυκήδων άπό τόν κ. Κ. Δ. Μέρτζιο μέ προσθfjκες άπό τόν κ . Δ. Γκίνη είναι

220


πρωτεύει· σ' αuτό ύποτάσσονται aλλα πού ως τώρα ήταν ύποταγμένα στήν θρησκεία καί στήν θεραπεία της: δπως ή παιδαγωγική, ή ρητο

ρική καί ή λογοτεχνία. Τά παλιά σχολικά εγχειρίδια εξακολουθοϋν

νά έκδίδονται, dλλά σέ βραδύτερο ρυθμό - παρά τήν καταπληκτική

αϋξηση τών σχολείων καί τών μαθητών τους πού χαρακτηρίζει rήν

dρχή τοϋ αίώνα. Τοϋτο όφείλεται στήν εκδοση τών νέων σχολικών

εγχειριδίων, <<Γραμματικών•• κ.a., πού δέν είναι μόνο σΙ 'γχρονισμένα

μέ τίς καινούριες μεθόδους, dλλά έμπνέονται d_πό ενο. καινούριο πνεϋ

μα; τής ηθικής σκοπιμότητος πού εκτοπίζει καί τείνει \'ά ύποκαταστή

σει τήν θρησκευτική σκοπιμότητα.

Μερικοί δρqι πού ό:ρχίζουν νά φαίνονται πιό μόνιμα μέσα στά

βιβλία της έποχfjς αύτfjς, ε ίναι σύμβολα τfjς νέας κατάστασης. Πρώ

τιστο παράδειγμα θ' ό:νέφερα τόν δ ρο Γένος πού ό:ρχίζει aπό τό δεύτε

ρο ημισυ του 18ου αίώνα ν 'ιiπαντd σταθερά μέσα στά Έλλη νικά κείμενα μέ ενα νόημα πού συνεχίζει τό παλαιότερα καθιερωμένο dλλά

καί τό καθιστά συγκεκριμένο. 'Ο κ. Φ. Μιχαλόπουλος σέ πρόσφατη

έργασία του γιά τόν ΑΙ.τωλό Κοσμδ. γράφει οτι ό Κοσμiiς .. ~{ναι άπό τούς πρώτους πού τήν είπαν καί τήv κυκλοφόρησαν στούς Ρω.ι.ηούς κι iδίως στά κατώτερα λαϊκά στοιχεiα» 27 τή λέξη Γένος. ' Η διαπίστωση

αύτή εχει βέβαια κάτι μαζί dόριστο καί ύπερβολικά σχηματικό. Γιατί

τόν δρο γένος τόν άπαντοϋμε καί πολύ παλαιότερα· δμως τόν

βλέπουμε εξελικτικά νά ταυτίζεται έπάλληλα μέ τήν γαλλική λέξη nation. 'Η έθνική συνείδηση πού αναπτύσσεται καί έδραιώνεται ζητεί νά πολιτογραφηθεί μέσα σ.τόν κόσμο τών εννοιών παίρνοντας τό

πνευμα , τήν ύπόσταση ένός ίδιαίτερου δρου. 'Εκατό χρόνια πρίν dπό

τόν Κοσμii ενας νοϋς φωτισμένος, μιά καρδιά φλογισμένη μεταχει

ρίζεται ετσι τόν δρο τουτο: ό Φραγκίσκος Σκοϋφος στή Ρητορική του

τέχνη μιλεί μέ συγκίνηση γιά τό γένος του 28 , μ' ιiρΎότερα στά χρόνια

πού μiiς ενδιαφέρουν τά πρόσωπα πού μεταχειρίζονται τόν δρο, είναι ιδιαιτέρως χαρακτηριστικό:, δπως κι ό τρόπος μέ τόν όποίο τόν μετα

χειρίζονται πολύ συχνά χωρίς κανένα προσδιορισμό: τό γένος. Οί

κατ' εξοχήν εκπρόσωποι τοϋ διαφωτισμοϋ, ό Εuγ. Βούλγαρης, ό Θω

μdς Μανδακάσης, ό 'Ιώσηπος Μοισιόδακας τόν μεταχειρίζονται μέ

τό σuγκεκριμένο του εθνικό περιεχόμενο: 'Ο Βούλγαρης μιλεί <<διά τήν ώφέλειαν του Γένους», ό Μανδακάσης στό ήθικοeρησκευτικό του

δημοσιευμένοι στό π. 'Ηπειρωτικά Χρονικά τ. ι· (1935), ΙΑ ' (1936), ΙΒ ' (1937)καί !Γ'

(1938). Οί i:κδόσεις κλπ. τοϋ Θεόφραστου άναγράφονται στά παραπάνω βιβλία καί ιiκριβέστερα: έκδόσεις Legrand Β ' , σ. 406 ιiρ. I 104 Βρετός Β ', σ. 109, ιiρ. 295, Γκίνη ς

σ. 4, άρ. 20 σ. 138 , άρ. 154. Μεταφράσεις Βρετός Β', σ. 99, άρ. 254, σ. 109, άρ. 295. Μιμήσεις Βρετός Β ', σ. 99, άρ. 254 καί Γκίνης , σ. 170, άριθ. 1064).

27. Μιχαλοπούλου, Κοσμάς ό Αiτωλός , · Αθήνα , 1940, 27. 28. Είς τόv άvαγιvώσκοvτα.

221


βιβλίο λέει γιά τόν θεό πού θέλει κάποτε νά έλεήσει κανένα γένος ό

Μοισιόδακ'άς μεταχειρίζεται τόν δρο φιλογενής29. Καί δέν εΙναι τυχctίσ ι'iν ι'iνθρωποι πού προέρχονται )\\-ευματικι::. άμεσα άπό αύτούς, ό Κοσμiiς, ό Ρήγας, ό Κοραής, ή γενιά δηλαδή Π<? ί' γεννήθηκε γύρω

στά 1750, άνέπτυξαν -τήν χαρακτηριστική δράση πού γνωρίζουμε. "Αλλος δρος πού σχετίζεται ι'iλλωστε ι'iμεcrα μέ δυτικές έξελίξι::ις

καί προβλήματα εΙναι ό δρος φιλοσοφία. 'Από τίς άρχές του l8o·) αίώνα εχουμε στή Γαλλία «φιλοσόφους>> καί <<άντιφιλοσόφους,, Jο· ο '.

φιλόσοφοι εΙναι έκείνοι πού τείνουν νά ύποκαταστήσουν τήv θρη

σκευτική γνώση μέ τίς θεωρίες του Νεύτωνος καί τήν θρησκευτιkή

ήθική μέ μιά ήθική καθαρά κοσμική. Σ' έμiiς ενας Μοισιόδακας,

έπηρεαομένος δμως Ciμεσα άπό τή Δύση, μεταχειρίζεται ijδη τόν δρο

άπό τά 1765: τότε εβγαλε λόγο μπροστά στήν αuλή του Ίασίου <<Περί τής ύγιοϋς φιλοσοφία,ς>>31 . άλλά ή Ενέργεια ε{ταν άκόμη Πρόωρη: ξέρουμε τό οίκτρό τέλος τfjς άνακαινιστικής προσπαθείας του . Μόλις στά τέλη του αίώνα ή κίνηση γίνεται άρκετά δυνατή ιδστε ϋστερα άπό

μιά πάλη μακρά νά έπικρατήσει ό δρος καί τό περιεχόμενο. ' Ο Χρι- · στόδουλος 'Ακαρνάν πού κι αύτός έτελείωσε κατατρεγμένος, κατα

δικασμένος μάλιστα άπό τήν 'Εκκλησία, γ ράφει στά 1786 ε ργο <<Περί φιλοσόφου φιλοσοφίας φυσικών μεταφυσικών πνευμc;χτικών καί θείων

άρχών>>. ' Ενδιαφέρων είναι ό δρος στό στόμα του Φιλιππίδη δταν

στέλνει ι'tπp τό. Παρίσι τίς έν:ωπώσείς του άπό τήν Γαλλtκή 'Επανά-

29. Βούλγαρις , 1752. Συλλογή ανεκδότων συγγραμμάτων τοϋ άο ιδίμου Εύγενίου

τοϋ Βουλγάρεως... εκδοθείσα ύπό Γεωργίου Αίνιάνος... 'Αθήνα Α., 1838, 63 . Μανδακάσης, 1760. Σύγγραμμα τοϋ σοφωτάτου καί έξοχωτάτου ίατροφιλοσόφου

κυρίου Θωμά Μανδακάση ... περί τών άοράτων /i~ά τών όρατών έννοουμένων πραγμά

των ... Λειψία 1760, 87. Μοισιόδακας , 1780, Ίωσήπου τοϋ Μοισιόδακος 'Απολογία ... Βιέννη , 1780 σ. IV (γρ. VI). Γιά νά συμπληρώσω τήν σύνοψη στά σχετικά μέ τήν

·<Jημασιολογική Ι:ξέλ ιξη τοϋ δρου, παρατηρώ δτι crτή σημασία «παροικία >> (nazione, nation) άπαντα άπό τόν ΙΖ· αίώνα . (π. Byzantinisch-neugriechische, Ja hrbίicher Ε· , 1926, 90 κ. ί:ξ. ) · τόν ξαναβρίσκω ό5ς τόν !Θ. (Έπετηρίς 'Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών

ΙΣΓ , 1.940, 101 κ.ιi.). Γύρω στά Είκοσιένα πιά , ή κατάχρηση εχε ι φέρει τόν κόρο:« ... ό 'Ιλαρίων Ι:δη μηγόρε ι ύπέρ της Τυπογραφίας τοϋ Γένους, προβάλλων μέσα πρός

συντήρησιν καί Ι:παναλαμβάνων γένους, γένους ... » (Γράμμα άπό τήν Πόλη τό 1820. 'Επετηρίς Παρνασσου !Γ·, 1917, 225). «Νικ. ' Ηξεύρεις τί συλλογίζομαι; Άθ. Τί ; Νικ. Τήν κατάχρησιν τοϋ όνόματος Γένος, ijτις χαρακτηρίζει δλους τούς δημοκόπους. Άθ.

'Όλοι, μά τήν άλήθειαν , τό Γένος φωνάζουν, δλοι τό Γένος <iιφελοϋν ... » ( 1821, π.

Λόγιος Έρμης, 1821 , 27). 30. Βλ. Ρ. Hazard, La Crise de la Conscience Europeenne, Παρίσι Β ' ( 1935) 135-138

καί στίς σημειώσεις σ. 122-123. F. Brunot Histoi re de la langue ι·r;ιn~;ιisc Vι ι. 1930,3-27 Άντιφιλοσοφικός, άπαντα στά χρόνια 1767, I 770 σέ τίτλους στ ή Βιβλιογραφία τοϋ Lanson , Manuel Bibliographique ... Παρίσκι 1931 ap. 11593, 11601 , Βλ. D. Mornet στών Bed ier-Hazard, Hisιoire de la litιera ωre Γπιιφιίse .. . Παρίσι Β ., 1424, ' 108' κ.ί:ξ .

31. 'Απολογία ε.ά. VII καί 95-131.

222


στα ση (Ι 790)32. Μά ό σημαιοφόρος τοϋ άγώνα γιά τή φιλοσοφία εΙ ναι ό Κοραής. 'Ο Κοραής, ποτισμένος άπό τήν Γαλλική σκέψη τών

άμέσως προεπαναστατικών καί μετεπαναστατικών χρόνων της Γαλ

λίας, άπό τόν • Ελβέτιο άς ποϋμε ώς τούς ·Ιδεολόγους, δίνει στόν όρο τήν εύρύτατη σημασία πού εΙχε τότε καί χρησιμοποιεί, δανεισμένον κι έκεί~ον άπό σχετικούς άγώνες στήν Γαλλία, τόν δρο <<άντιφιλόσοφος>>. 'Έτσι τούς δύο αύτούς όρους τούς μεταχειρίζετιη. ιiδιάκοπα μέσα στό εργο του σάν κήρυγμα καί σάν όπλο νεωτερισμbϋJJ. ~Αν καί έδώ ό λόγος εΙναι γιά τούς δρους, άς σημειώσω δτι καi Όί πολλές φυσικές πού δημοσιεύονται στήν 'ίδια έποχή εΙναι κι αυτές <<φιλοσο

φικές>> καί έκδίδονται <<Πρός κατάπαυσιν τής δεισιδαιμονίας>>, δπως

λέει χαρακτηριστικά στόν τίτλο tης μιά άπ' αύτές34.

· Η <<φιλοσοφία>> έκφράζει τήν διάθεση τής 'νέάς κοινωνικής τάξης ν' άπαλλαγεί άπ' τό θρησκευτικό δογματισμό. Τήν έκδήλωση

τών νέων ήθικών τάσεων θά τήν βροϋμε στήν νέα ή πιό συχνή χρήση ι'iλλων δρων καθώς εΙναι ή Ευδαιμονία καί ή 'Αρετή . 'Ο ήθικός δρος

ευδαιμονία, πού άπαντίi κανονικά στήν παλαιότερη άλληλογραφία,

ερχεται ν' άντικαταστήσει τώρα τήν παλαιότερη έσχατολογική

εvνοια τής μακαριότητας ό άνθρωπος δηλαδή δέν έπιδιώκει πλέον νά έξασφαλίσει τά μετά θάνατον άγαθά πού ύπόσχεται ή θρησκεία, άλλά

ζητεί τήν ευδαιμονία, δηλαδή τήν εύτυχία πού μπορεί νά προσφέρει ή

έπίγεια ζωή. Χαρακτηριστικό εΙναι δτι στό διάστημα πού μίiς ένδιαφέρει καί λίγο άpγότερα, τρία βιβλία πολύ διαφορετικοϋ περιεχομένου παρουσιάζονται, πού εχουν καί τά τρία στόν τίτλο τους,

καινούρια έπαγγελία, τήν έξασφάλιση τής ευδαιμονίας. Ό Ψαλίδας στά Ι 79 Ι μίiς δίνει εργο μέ τίτλο«' Αληθής ευδαιμονία>>, Γι' αυτόν ή <<άληθής ευδαιμονία>> συνίσταται στήν άταραξία καί τήν γαλήνη τοϋ

πνεύματος. 'Αλλοϋ μίiς λέει ότι ή <<άληθής εuδαιμονία>> στέκεται

στήν <<ήσυχίαν είς τόν νοϋν καί εύρωστίαν είς τό σώμα>>' ίδέα καινούρια, πρωτότυπη καί άνατρεπτική. Λίγα χρόνια άργότερα, στά

Ι 796, ό συντηρητικός Δάρβαρης έπιγράφει τό εργο του <<·Αληθής όδός είς εύδαιμονίαν>~. Κι αύτός μέ τόν "ίδιο τρόπο μεταχειρίζεται τόν

δρο καί πιστεύει δτι <<βάσις καί θεμέλιον τής καλοκαγαθίας καί

άληθοuς εύδαιμονίας τοϋ άνθρώπου εΙvαι ή καλή καί ύγιής άνατροφή,

καθώς πηγή καί βρύσις τής κακίας καί δυστυχίας ή κακή καί

32. Documents inedits sur Ι· histoire de la Revolution Francaise. Correspondances de Paris ... publiees par Jules Lair et Emile Legrand, Παρίσι 1872, 12.

33. Δέν ε!ναι μποpετύ νά άναπτυyθεί έδiίJ ή βασική αύτή πλευpά τής δράσης τοu Κοραή. Πάντως τά δσα γράφει σχετικά ό Δ. Θερειανός, "'Αδαμάντιος Κοραής»

Τριέστι Β' 1890, 36-37 εlναι ανεπαρκέστατα. 34. 1810 (Γκίνη-Μέξα, Βιβλιογραφία, ε.ά. σ. 10 I, άρ. 615).

223


διεφθαρμένη». Ή εuδαιμονία γιά τόν Δάρβαρη είναι η επιγεια

εuτυχία.1>. Είκοσι χρόνια άργότερα ό Χρησταρής έκδίδει καί αuτός

στά 1816 ,,Στοιχειώδες σύγγραμμα περί τ]θικfiς καί εuδαιμονίας",

μεταφρασμένο aπό τά Γαλλικά. Τόν δρο ευδαιμονία τόν dπαντοϋμε

κανονικά στό !iργο του Κορα~36, · άλλά νομίζω σκόπιμο νά τόν σημειώσω σέ aξιόλογα εργα τής έποχής τά όποία νομίζω δτι έγνώρισε

ό Κάλβος. 'Ο δρος βρίσκεται κατ' επανάληψη μέσα στήν περίφημη

Νομαρχ{α.1 7 καθώς καί ό δρος <<άρετή>>, πού μποροϋμε νά συνεξετάσουμε. <ο τελευταίος δρος , αuτός πού ι:iπαντii δώδεκα φορές καί

πάντοτε σέ καίρια σημεία του εργου του Κάλβου.1Χ, πρέπει νά διαστα

λεί προσεκτικά ιiπό τίς «ιipετέζ•• στόν πληθυντικό. Οί ι:iρετές , στό

~5. Ψαλίδας σ. 38 καί 40. Δάρβαρης Τοίς vτι:υξομέvοις (στήν άρχή του βιβλίου,

χωρίς σελιαρίθμηση).

36. ·Αρκεί νά σημειώσω δτι βρίσκεται ijδη άπό τά πρώτα του εργα τακτικά :

Κατήχηση του 1782, σ . ΧΧ VI Ι Ι , Σύνοψή της του 1783 σ. θ ', 'Αδελφική Διδασκαλία τοϋ

1798 σ. 41 κ.λ . π. Νομίζω οτι ό ορος αuτός συγγενεύ ε ι πολύ μέ τά παιδαγωγικά

ενδιαφέροντα πού αναπτύσσονται καί παίρνουν τόσο.μεγάλη σημασία σ ' αύτή τήν

έποχή. Μνη;.:~• ·<R~ .>:όν Μο ισιόδακα aλλά δσο σύντομα κι " dν γινόταν i:να διάγραμμα τη ς παιδαγωγικijς κίνησης γύρω στά τέλη τοϋ αί&να, δέν θά επρεπε νά παραλειφθεί δ

Κοραij ς, πρωτοστάτης καί σ' αύτήν. Γιά τό τελευταίο τοϋτο ζήτημα βλ. aπόψε ις πού

τέμνουν τό θέμα μας Χ. Π. Οίκονόμου, 'Ο Κοραijς ώς έθνικός παιδαγωγός , ·Αθήνα

( 1906), τοϋ 'ίδιο υ, Die pHdagogischen, Anschaungen des Adamantios Korais ... Λειψία 1908. καί Μ. Κοντοστάνου , Ό Κοραijς καί α! γν&μαι αύτοu περί της παιδείας , ·Αθήνα ,

1933. 37. Νομίζω δτι ό ελεγχος τοu κειμένου της «Νομαρχίας,. (1806) μπορεί νά δείξει μέ

μεγάλη πιθανότητα δτι είναι γ ραμμένη άπό ' Επτανήσιο πού έγνώριζε 'ίσως καλά τά

ίταλικά, η καί τά γαλ\ικά, άλλά πολύ dσχημα τά έλληνικά. Πρέπει νά ε!ναι άρκετά

νέος, aλλά δέν άποκλείεται νά γνώρισε προσωπικά τόν Ρήγα. Ψυχολογικά φαίνεται

άπίθανο νά έ!ταν έγκαταστημένος ij νά έπρόκειτο νά,έγκατασταθεί στήν έπικράτεια τοϋ ' Αλή , δπως έπίσης καί νά είταν γιατρός η νά σπούδαζε γιατρική. 'Όλα αύτά μίίς

φέρνουν σ ' ενα ίδεατό σημείο πού δέν άπέχει πολύ άπό τόν Φώσκολο καί τούς

·Επτανήσιους πού ε!ταν στήν 'Ιταλία τό I 797 (κύκλος τοϋ Βηλαρά στή Βενετία κλπ . ).

'Ένας dλλος δρόμος θά μάς εφερνε άπό τόν Περραιβό, πάλι σέ 'Επτανήσιους. 'Όσο

γιά τόν Κωλέττη , χωρίς νά aγνσεί κανείς τίς πιό πάνω δυσκολίες καί τίς ι'iλλες τίς

γνωστές, εχει νά ρίξει στήν ερευνα τήν σχέση του μέ τόν Φώσκολο καί τό

χαρακτηριστικό έπεισόδιο μέ τόν 'Αλη (Λόγος Γ. Τερτσέτη της 25 Μαρτίου 1872 σ . 4, πού γεννά χρονολογικά ζητήματα) καί τήν προσωπική γνωριμία πού είχε μέ τόν

Ραφτάνη. 'Άλλωστε , δσο κι άν πρόκειται πραγματικά γιά έξαίρετο εργο, aνώτερης

πνοfj ς καί διανοητικότητας, τό πιό σπουδαίο δέν είναι νά μπεί ενα όνομα έπάνω στόν

τίτλο της «Νομαρχίας» (έκτός ϋ.ν τύχει ό συγγραφέας πού θά άποκαλυφθεί ί:τσι νά εχει

καί άλλη δράση στήν ίστορία ή στά γράμματα) δσο νά βρεθεί τό κλίμα πού μπορ;ϋσε καί ε πρεπε νά εκθρέψει τόν συγγραφέα της. Πάντως καί ό τόπος καί τά χρόνια ο που είδε

τό φ&ς ή « Νομαρχία .. καί τό είδος τοϋ βιβλίου καθιστοuν πολύ πιθανή τήν ύπόθεση δτι δ Κάλβος τό έγνώρισε καλά. Στό κείμενό της ή λέξη f.ύδαιμοvία άπαντα συχνά, οί λέξεις γέvος καί dρι:τή άμέτρητες φορές.

38. Ή λέξη αύτή «έξαγγελτική της τεχvης .. ' fίiυ, καθως Λέει δ Κ. )Jαλαμaζ (Dιζυηνό~ "u[ Κμυυιιiλλrις , 'Αθήνα, 1917, 4) άπαντα στd άκόλουθα χωρtα τών . ιlοών :

224


νόημα πού τούς δίνει καί ή διδασκαλία τfίς εκκλησίας, εlναι δρος

συνηθισμένος άνέκαθεν καί προϋποθέτει άπλώς τήν παραδομένη διαί

ρεση τfίς τ]θικfίς. 'Αντίθετα ή άρετή δέν είναι ούτε τό άθροισμα τών

καθέκαστα άρετών ούτε μιά όποιαδήποτε άπ, αuτές. Γιά τίς γυναίκες

είναι εύκολο νά τόν καθορίσουμε καί θά λέγαμε πώς είναι ή τ]θική

θέληση τής γυναίκας νά διαφυλάξει τήν τιμή της γιά τούς Ciνδρες

δμως, καί τοϋτο είναι τό καινούριο πού παρουσιάζεται τότε κι εχουμε

σήμερα νά έξετοοουμε , ή άρετή, ή κατ· έξοχήν ίδιότής τοϋ άνθρώπου μέσα στήv κοινωνί~, είναι, γιά νά μεταχειρισθοϋμε μιά εκφραση

γαλλική, άφοu κι αuτός ό δρος είναι ξενικός, γαλλικός καί ίταλικός,

la νertu civique πού εκδηλώνεται μέ τήν ύπερήφανη άξιοπρέπεια τοϋ άνδρισμοϋ. Καί ό ενας καί ό Ciλλος δρος, ευδαιμονία καί άρετή,

άπαντοϋν τακτικά στά ποιήματα τοϋ Σακελλαρίου (1817)· ή <<εuδαιμονία» βρίσκεται συχνά καί στό <<Βόσπορος έν Βορυσθένει>> (1809)39 •

Χωρίς νά μπορώ νά εξαντλήσω τιi θέματα αοτά, σημειώνω δίπλα στ' Ciλλα πώς καί ό δρος <<μόδα>> είναι ένδεικτικός τής τροπής τών

άνθρώπων πρός τίς κοινωvικές μορφές τfίς ζωfjς πού προϋποθέτουν τήν συνείδηση τής διάκρισης τών iάξέων καί τόν πόθο τής μίμησης μεταξύ τους. Τό•.i συvαντώ ήδη στόν Δάρβαρη (1796), στόν Δούκα, στόν Ζήση Δαουτη40 .

'Αλλά ή τάση πρός τήν ήθικολογία δέν έκφράζεται μόνο ύποσυνείδητα μέ τήν σημασιολογική έξέλιξη: οί λόγιοί μας μαρτυροuν

Η'·2, Γ' 35, Ε' 8, ΣΓ 2, Η' 10, Θ' 6, 15, ΙΑ' 26, ΙΒ' 12, ΙΔ' Ι, ΙΕ' 31, !ΣΤ' 9. Σχολιάζεται ποικιλότροπα ιiπό δλους σχεδόν τούς μελετητές τού Κάλβου.

39. Οί ποιητικές συλλογές ε!ταν τόσο λιγοστές στήν Έλλάδα τήν έποχή πού

άποφάσισε ό Κάλβος νά γράψει έλληνικά, ωστε εlναι δύσκολο νά πιστέψουμε δτι δέν τίς ε!χε ύπ' δψει του.

40. Γιά τόν δ ρο στή δυτική γραμματεία τοu !Η · α!ώνα, βλ. Hazard, La Crise ... ε.ά. Α· 81, καί στίς σημειώσεις σ . 42-43. Δάρβαρης, Άληθής όδός ... 202, Δούκας Άργώ (1813) σ. λη ',Δασύτης, Διάφορα ήθικά ... στιχουργήματα (1818) σ. 89. Ή λέξη ιiπαντa συχνά καί σέ κείμενα τής 'ίδιας έποχής μά πού δημοσιεύ~ηκάν aργότερα . 'Ανασκοπών

τας συνθετικά τό σύνολο τής σύντομης αuτής σημασιολογικής ερευνας πού θά επρεπε κάποτε vά έπεκταθεί καί σέ πλήθος /iλλους δρους, παρατηρώ τοuτο: πολλές τέτοιες

λΊ~ξεις στήν έποχή έκείνην εχουν μιά τόση στιλπνότητα, ωστε προβάλλουν συχνά κι έκεί δπου δέν τίς περιμένουμε ij δέν χρειάζονται.' Π . χ. σέ τίτλους: Σχολείον τ&ν ντελικάτων έρqστ&ν ijτοι βιβλίον ήθικόν (1790), 'Ηθικός Τρίπους ( 1797), Διάφορα ήθικά στιχουργήματα κτλ . Χαρακτηριστικό εΙ ναι δτι σ ' ε να συγγραφέα, τόν Goldoni, οί μεταφραστές θεωρούν χρέος τους νά άλλάξουν τούς τίτλους γιά νά τούς συμμορφώσουν μέ τό πνεϋμα τής έποχής, άκpιβ&ς δπως γίνεται τώρα στίς κινηματογραφικές

ταινίες ή Parnela nubile γίνετdι "'Η άρετή τής Παμέλας ", La famiglia dell' Antiquario , «'Ο δεισιδαίμων ιiποκτητής τών ιiρχαιοτήτων .. , La suocera e la nuora, «Αί διχόνοια ι

πενθεράς τε καί νύμφης". Οί λέξεις δεισιδαίμων, διχόνοια, aνήκουν κι αύτές στό λεξιλόγιο τής έποχής. 'Αργότερα , δταν τό κύμα aρχίζει νά ύποχωρ'εί, «ή άρετή τής

Παμέλας» γίνεται<<' Η Παμέλα έπίγαμος••. Βλ. σχετικά R. Ortiz, Sull ' irnportanza.della dominazione fanariota in Rumania ... Atti del V Congresso Internazio nale di Studi

225


ρητά τό r]θικό χρέος τής γενεiiς τους. 'Εδώ εχουμε κάθε λόγο νά

Προτιμήσουμε νά άναφερθοuμε σέ εργα πού εiδικότερα ό νέος ποιητής, στιχουργός καί μετρικός Κάλβος θά θέλησε νά συμβουλευ

θεί δταν έστράφη πρός τήv νεοελληνική στιχουργική μέ τρόπο μάλιστα ανακαινιστικό, πού ό.παιτοϋσε καί προϋπέθετε τή γνώση τής

νεοελληνικής μετρικής. Βεβαίως διάβασε τά ποιητικά εργα του

καιροu του, τόν Δαπόντε, τόν <<Βόσπορο έν Βορυσθένει», τόν Χρηστό

πουλο, τόν Σακελλάριο · άλλά θά θέλησε νά γνωρίσει καί τίς μετρικές

τίς έλληνικές. 'Εκεί βρήκε Εννοιες πού του είταν οίκείες άπό τήν

παλαιότερη ίταλική φιλολογία καί πού τότε είταν στήv άκμή τους

μέσα στή Νεοελληνική γραμματεία. 'Η ποίηση γιά τούς νεοέλληνες

λογίους μ' έπικεφαλής τόν Κοραή είναι τμήμα τής ρητορικής, άπα

βλέπει στήν πειθώ, στόν διδαkτισμό4Ι . 'Από τίς πρώτες σελίδες τής μετρικής του , ό Ζ. Πώπ (1803) σημειώνει πώς ή τέχνη τής ποίησης είναι &πό τίς ίερότερες: «τέλος ι'iρα τοίς ποιηταίς τοϋτ' ι'iν ε'ίη, τό

άρετήν διδάσκειν,· ετσι λοιπόν γράφει τήν μετρική του καί τήν

προσφέρει στό γένος τών 'Ελλήνων «ιiνάξια πάσχοντι τής τ&ν

προγόνων άρετής». Τά 'ίδια λέει καί ό Κομμητiiς δέκα χρόνια

άργότερα: <<τέλος εχουσα τό ... εiς aρετήν διατιθέναι καί τάς ακουόντων ψυχάς». "Αν πάλι ό νέος Κάλβος, άφήνοντας τίς άρχαϊκές στό

πνεuμα καί στό γράμμα μετρικές, έστρέφετο πρός τίς νεωτερικές,

δμοιαν αντίληψη τής τέχνης του συναντοuσε. 'Έτσι γιά τόν Οίκονό

μο (1817) ό ποιητής <<ό σεβάσμιος ούτος διδάσκαλος τής ιiνθρωπότητος", είναι «&νήρ &γαθός. 'Έχει ψυχήν μεγάλην καί εόγενή» καί

<<πρέπει νά άποβλέπΊJ τήν ιδφέλειαν τών ιiναγνωστ&ν του >>, γιατί ή

. ποίηση, ''ή καλ1Ί αϋτη τέχνη , δύναται μάλιστα νά καλλύνΊJ τάς ψυχάς , νά ήμερώνΊJ τά ijθη, νά άνυψόνΊJ τήν φαντασίαν, νά καθαρίζΊ] τά πάθη,

νά έμπνέΊJ φιλοτιμίαν καί όρμήν πρός τάς πράξεις τάς &γαθάς». Μά

καί ό Χ. Μεγδάνης έκδίδοντας τήν νεοελληνική μετρική του, δμοια

κι αότός πι_στεύει πώς <<ό θεμελιώδης σκοπός τής ποιήσεως είναι νά

δίδη εiς Ί(ούς άνθρώπους διδασκαλίας των καθηκόντων καί έπωφελών

τής ζωής>>42.

Bi z<ΙΠti ni . Ρώμη-Α ;, 1939, στή σελ. 2-79. 41. Βλ. γιά τόν Κοραή σχετικά μέ τό ζήτημα τούτο. Κ.Θ. Δημαρά. Τά νεανικά

zρόνια τού Κοραη , 'Αθijναι 1940, 37. 42. Πώπ ( 1803), σ. ΧΙΙ , στ ή ν άφιέρωση , Κομμητάς (Ι 8 13) τ. ΙΑ · σ. 61. ΟΙκονόμος .

(1817) Γραμματικά σ. λζ' λ', λζ', θ', Μεγδάνης (1819) , Καλλ ι όπη Παλιvοστούσα σ.

124 . .. Ας μ ή στοχασθούμε δη ο ί λόγιοί μας i:ργάζοvταv καί l:γ ραφαv σιn δυτικά κέντρα·

γ ιά vά πάρουμε παράδειγμα άπό τίς μετ ρικές πού χρησιμοποί ησα έδώ. ή πρώτη. τ οίι

Πώπ , δ ιδάχθηκε άπό τόv Λάμπρο Φωτιάδη πού i;ργαζόταν εξω άπό τόv κύκλο τοϋ

διαφωτισμού. · Η τελευταία του Μεγδάνη, γράφτηκε άπό λόγιο καθαρά τοπικό. τέλος

του Κομμητa καί του Οίκονόμου οί πηγές μaς εlναι γνωστές. καί οί δύο στηρίζονται στόv Batteux (Βλ. Κ. Θ. Δημαρά , οί Νι)χτες τοίι Γιούγκ στήv 'Ελλάδα τοϋ 1817,

226


'Ο Ι('άλβος άσφαλ&ς ενισχύθηκε στίς κατευθύνσεις του άπό τίς iδέες αύτές, άπό τίς όποίες μερικές θά ελεγε κανείς πώς άποτελοϋν χαρακτηρισμούς άκριβέστατους του εργου του του ποιητικο\)43. Θά

εμενε μόνο νά έξακριβωθεί dv τίς έβρήκε μέσα στά έλληνικά βιβλία πού άνέφερα ή τυχόν μέσα στά ξένα τά όποία εΙχαν πρότυπά τους οί

συγγραφείς μας. Γιατί είναι γνωστό καί είναι φανερό καί είναι φυσικό

πώς σ' εκείνα τά χρόνια δπου ή πνευματική ζωή ή έλληνική εΙ ταν στά

έλάχιστα περιορισμένη, δπου δέν ύπήρχαv μληvικά πνευματικά κέντρα όπωσδήποτε αότάρκη, οί λόγιοί μας προκειμένου νά θέλουν νά

πραγματευθοuν ενα θέμα έστρέφοντο στήν ξένη φιλολογία καί αντλοuσαν από κείνην ε'ίτε τό πνευμα ε'ίτε τό γράμμα του εργου τους ,

ε'ίτε καί τά δυό. Στήν περίπτωση δμως πού μiiς ένδιαφέρει, ενας

στοιχειώδης συλλογισμός στηριγμένος σέ μιά στοιχειώδη γνώση τών

πραγμάτων τfjς έποχfjς θά ένισχύσει τήν ύπόθεσή μου γιά τίς

ελληνικές αναγνώσεις τοu Κάλβου .

Είπα καί πρίν δτι άντίστοιχα μέ τήν τοπικη αποσταση τής

·Ελλάδας dπό τά ξένα πνευματικά κέντρα44, καί μιά χρονική διάρκεια

παρεμβάλλεται ιiνάμεσα στήν έκφορά τών ξένων lδεών καί στήν

ιiπήχησή τους εδώ. Τοϋτο δέν οφείλεται μόνο στό δτι τά πνευματικά

ρεύματα γιά νά όγκωθοϋν καί νά φθάσ9υν εως έδώ έχρειάζοντο κάποιο

διάστημα χρόνου ένίοτε άρκετά μεγάλο καί πάντως άντίστροφα ανά

λογο μέ τόν ογκο τους άλλοι λόγοι πολύ πιό δυνατοί καθιστοuν τή φυσική άπόσταση πολύ μεγαλύτερη. Ό πρώτος είναι πώς γιά νά

χρησιμοποιήσει κανείς ετσι ενα εργο, πρέπει τό εργο αύτό νά είναι δοκιμασμένο καί άσφαλές καί τέτοιο είναι κατ, εξοχήν τό εργο τό

ακαδημαϊκό, τό διδακτικό εγχειρίδιο, πού εχει επάνω του τοϋ χρόνου καί τής πείρας τήν σφραγίδα καί τήν εγκριση. 'Ύστερα, φυσικό εΙταν

οί 'Έλληνες συγγραφείς η διασκευαστές νά δούλε.υαν έπάνω στά βιβλία πού εiχαν διδαχθεί τόν καιρό πού σπούδαζαν στή Δύση - η

κάποτε καί τόν καιρό πού σπούδαζε στή Δύση ό δάσκαλός τους - , έκείνα νά θαύμαζαν κι έκεϊvα vά επαιρναv γιά πρότυπα. τέλος δέν

'Αθήνα, 1944). 'Όλοι αότοί Ιφγάζονταν έπάνω σέ παλιά, ξεπερασμένα γιά τήν Δύση πρότυ'πα.

43. Καί ανεξάρτητα ι'iλλωστε <'ιπό τ(ς ύποθέσεις αύτές, νομίζω ότι όρισμένες . φράσεις <'ιπό τήν ποίηση του Κάλβου η όρισμένες πολύ καθορισμέvες εννοιες θά επρεπε ν' άναζητηθοuν μέσα στήν νεοελληνική γραμματεία τή ς έποχής του, χωρίς φυσικά νά άποκλείεται, καθώς θά !δοuμε πιό κάτω, έφ' δσον δέν θά ήταν προσωπικές δικές του , νά εχουν προσαρμοσθεί άπό ξένα πρότυπα.

44. Πρέπει νά σημειωθεί , γ ιά τήν τάξη, πώς ή ρομαντική κίνηση έμφανίζεται καθυστερημένη στίς Λατινικές χώρες, σχετικά μέ τήν ·Αγγλία καί τήν Γερμανία, άλλά

πάντως ύπάρχει σημαντική χρονική aπόσταση, άνάμεσα στίς καθυστερημένες αύτές ρωμαντικές πραγματοποιήσε ις καί στά πρώτα φανερώματα του έλληνικου ρωμαντι

σμοu. Γιά τό θέμα τοϋτο βλ. καί τή μελέτη μου Ό Γιούγκ στήv Έλλάδα ε.α.

227


πρέπει νά ξεχνοuμε δτι βιβλία γραμμένα γιά διδακτικούς, σχεδόν aπο

κλειστικά, σκοπούς, θά εΙχαν νά άκολουθήσουν συγγράματα διδακτι

κά· ετσι σέ δλους τούς Ciλλους λόγους προσετίθετο ή σημαντική

άπόσταση πού χωρίζει τό διδακτικό εργο ακαδημαϊκό, συντηρητικό στή φύση του, άπό τό πρωτοπορειακό μανιφέστο. Σέ μιάν έποχή δμως

τόσο γοργής έξέλιξης δση εΙναι ή τριακονταετία πού μdς ένδιαφέρει,

ή aπόσταση μεταξύ aκαδημαϊσμοu καί πρωτοπορείας είναι πολύ

μεγάλη καί έπιτρέπει εϋκολα νά ανιχνεύσουμε τή γλώσσα τών μελετών καί των άναγνωσμάτων του Κάλβου. Καί πραγματικά οί

ώραίες ίδέες πού ε'ίδαμε νά έκτίθενται aπό τόν Οίκονόμο ij τόν Μεγδάνη στά 1817 καί στά 1819 καί νά έφαρμόζονται dπό τόν Κάλβο στήν ~έχνη του στά 1824 καί στά 1826, έξύμνηση τfjς aρετής, διδακτισμός τής ποίησης, κλασσικισμός, είναι ίδέες πιά <<ξεπιφασμένες•• στά χρόνια έκείνα στή Δύση. 'Ο Βαρδαλάχος στή ρητορική του

μεταφράζει κομμάτια άπό τόν Blai-r4s. 'Ο Οiκονόμος παραφράζει ij μεταφράζει wv Abbe Batteux. Ό Κάλ'βος, λοϊπόν , γιά νά πλησιάσουμε πάλι στενότερα στό

θέμα μας, i:ό ίδανι'icό τοuτο τής aρετής στήν ποίηση, του διδακτισμοu, είταν εuκολσ·; δπως ε'ίδαμε , νά τό άντλήσει άπό τίς πηγές δπου φυσικά

θά τό ό.ναζητουσε, μέσα στήν νεοελληνική φιλολογία· liς προσθέσω

δτι, καθώς θά iδοuμε πιό κάτω, θά τόν συναντούσε καί στόν κύκλο πού γύρω στόν Φώσκολο διέσωζε άκόμη τότε στήν 'Ιταλία τά λείψανα του

κλασσικισμοu πού άν άκόμη στά χρόνια έκείνα εξακολουθούσε νά εχει κάποιο κuρος στούς άκαδημαϊκούς καί διδακτικούς κύκλους, δέν

άντιπροσώπευε πιά καθόλου τίς τάσεις τής διανοουμένης νεολαίας

πού άνεγνώριζε πιά τό ίδανικό της στήν ποίηση τήν προρωμαντική -μέ δσα κι άν εχει κι εκείνη στοιχεία διδακτικά - καί τήν πρωτο

ρωμαντική . Ειδικότερα γιά τήν ποίηση, θά σημειώσω δτι ό διδακτισμός στήν ποίηση, είναι ή βάση τής ποιητικής του ΙΗ' αiώνα -ίδίως στό β· ijμισύ του - rendre Ia νertu aimable, le νice odieux, Ie ridicule saillant, γράφει τυπικός εκπρόσωπος του διαφωτισμοu, ό Diderot, voila le projet de tout honn~te homme qui prend la p1ume, le pinceau, ou le ciseau.46 "Ας σημειci:ισω άκόμη, χωρίς vά εκταθώ σέ συσχετίσεις καί ύποθέσεις, δτι καί τοϋ Κοραή τό iδανικό, τής

ποίησης, καθώς εκφράζεται μέσα στά !;ργα του, είναι τό ίδανικό τής

aρετής, τό ίδανικό τοu φθίνοντος ΙΗ' αiώνα στόν όποίον aνήκει

πνευματικά καί ίδεολογικά ό μεγάλος μας άναγεννητής πού μέ τήν

45. Γιά τόν Batteux καί τόν Blair 'ίσως φανούν aρκετά τά δσα σημειώνω στήν παραπάνω μελέτ η μου.

46. Μνημονεύεται άπό τόν L. Bertrand , ε. ά. σ. 34. 'Εκεί καί άλλα παραδ&ίγματα. Βλ. έπίσης Ρ. Hazard ε.ά. πολ. καί Μ. Badolle ε.ά. πολ .

228


μακρά του ζωή άποτέλεσε τόν συνδετικό κρίκο μεταξύ τοu πρώτου καί τοu μεταγενεστέρου διαφωτισμοu μας. "Ας προσθέσω δτι - :ίσως ιωί

σέ τουτο άκολουθώντας τόν ΙΗ' αίώνα - εlταν έναντίος στή ρίμα47.

'Αφοu δμως εδειξα, δσο μου ε{ταν μπόρετό μέ τά τωρινά μας μέσα, 1τ,οιου ε'ίδους είναι πιθανόν νά ε{ ταν οί νεοελληνικές έπιδράσεις πού δέχθηκε ό Κάλβος, θά πρέπει τώρα νά άναζητήσουμε καί τούς

πιθανούς άγωγούς της . Γιατί εγραφα πιό έπάνω δτι άντίθετα μέ του

Σολωμοϋ, ή μόρφωση του Κάλβου καί ή παιδεία του γενικά ύπfjρξε νεοελληνική, όπωσδήποτε, σέ κάπο-ιο βαθμό. νεοελληνική. 'Ίσως είναι έδώ ή στιγμή νά στηρίξω τήν γνώμη μου αύτήν σέ μαρτυρίες καί τεκμήρια, τά όποία ταυτοχρόνως βά μέ δικαιολογήσουν καί γιά τίς

έπιδράσεις του πού άναζητ& μέσα σέ νεοελληνικά κε ίμενα τής έποχής

του.

Έδ& νομίζω εϋστοχη καί άσφαλή μιάν ύπόθεση τ·ου κ. Ν . Τωμαδάκη γιά τήν ταύτιση του Κάλβου μέ τό dγνωστο στόν Κοραη

πρόσωπο πού τοu άναγγέλλει άπό τό Λιβόρνο στίς άρχές ., Ιουλίου 1809 τόν θάνατο τοϋ Μιχ. Ζωσιμίi. Σημειώνω μάλιστα δτι τήν

ύπόθεση αύτήν ένισχύει ό χαρακτήρας τfjς ύπογραφfjς του Κάλβου,

δπου τό C του όνόματός του μπορεί νά έκληφθεί ε'ίτε σάν β μικρό ε'ίτε καί σάν μεγαλείτερο β βαλμένο γιά άρχικό. Κqί ε{ναι, ό.λήθεια,

περίεργη ή συνάντηση αύτή τοϋ νέου Κάλβου μ{ τόν σοφό Χιώτη. Είταν dραγε τυχαία; Κι άν όχι , πόσο είταν έθελημένη; Δύσκολο νά

έξακριβωθεί σήμερα τό ζήτημα. 'Εκείνο πού μένει φανερό- κι αύτό

μόνο προέχει - είναι πώς δταν χρειάσθηκε ν' άναγγελθεί στόν

Κοραfj 6 θάνατος του Ζωσιμa, ό Κάλβος ε{ταν έκείνος πού βρέθηκε άρμόδιος η πρόθυμος νά τόν άναγγείλει. 'Ο κ. Τωμαδάκης σέ σχετική

μελέτη του είσάγει μερικές ύποθέσεις γιά τήν ίδιότητα ύπό τήν όποία

i:γραψε ό Κάλβος τό γράμμα τοϋτο πρός τόν Κοραή: ετσι μίiς λέει πώς <<ένετάλη ij <'iλλως ήθέλησε νά καταστήσΊJ είς αuτόν γνωστόν τόν θάνατον του φιλομούσου γέροντος .. . », <<ούδέ πρέπει νά ύποθέσωμεν δτι τόσων 'Ελλήνων διαμενόντων εiς Λιβόρνον θά άνετίθετο τό εργον

τfjς τοιαύτης άνακοινώσεως είς Ίταλόν ... », «πιθανόν ό Κάλβος .. . νά εύρίσκετο εiς τήν ύπηρεσίαν τών Ζωσιμάδων καί ενεκα τούτου

άνέλαβε καί έξεπλήρωσε τήν τοιαύτην έντολήν. Πιθανόν δμως ή σχέσις Καλβου-Ζωσιμa ήτο διαφορετική», νά έγνωρίζοντο δηλαδή μέσω

του Γρηγ . Παλιουρίτη , πού θά είταν, καθώς πιθανά ύποθέτει ό κ.

Τωμαδάκης, δάσκαλος του Κάλβου καί είταν, καθώς γνωρίζουμε,

47. Βλ. Κ. Θ. Δημαρa, Τά νεανικά χρόνια τοϋ Κοραή ε . ά. πολ . ης θεωρίες του γιά

τή ρίμα βλ. στοϋ Κ. Παλαμa. ' Ο Κοραής καί ή ρίμα, έφ. ·Ελεύθερον Βήμα 26 καί 29 Ίuυνίου καί 12 'Ιουλίου 1926. Μερικές παραπομπές βλ. στου Χ.Χ . Χαριτωνίδη, Λόγος

είς Άδαμάvτιοv Κοpαήv, Θεσσαλονίκη 1933 σελ. 87 σημ. 95.

229


προστατευόμενος του Ζωσιμi'i . ' Από δλα αuτά έκείνο πού ξεκαθαρίζει

σάν πιό πιθανόν , είναι πώς ό Κάλβος είταν γραμματικός του Ζωσιμi'i

τούλάχιστον γιά τήν ιταλική του ιiλληλογραφία (άλλοιώς τό γράψιμό

του θά είταν γνωστό στόν Κοραή) καί πώς γι ' αύτό έθεώρησε χρέος

του η εύκαιρία νά γράψει στόν Κοραή καί νά τοϋ άναγγείλει τόν

θάνατο τοϋ Ζωσιμa~κ .. 'Άν ή ύπόθεση αύτή είναι πιθανή , τότε δέν μίiς χρειάζεται ι'iλλο

τεκμήριο γιά νά καταλάβουμε ι'iν καί ποϋθε παρακολουθουσε ό Κάλ

βος τήν νέα μας φιλολογική κίνηση στά χρόνια έκείνα: οί Ζωσιμάδες,

μέ τό όνομα πού είχαν βγάλει καί μέ τήν πρόθυμη συνδρομή τους γιά

τήν εκδοση βιβλίων , άποτελουσαν εναν ιiπό τούς ι'iξονες γύρω στούς

όπο ίου &νελίσσεται τήν έποχή έκείνην ή γραμματεία μας . 'Αρκεί νά

θυμηθουμε δχι μόνο πόσο συχνά έμφανίζονται ε'ίτε στήν προμετωπίδα βιβλίων έκείνα τά χρόνια , σάν aποκλειστικοί χορηγοί, ε'ίτε στούς

πίνακες συνδρομητών, ε'ίτ t σέ κείμενα η προλόγους δπου έπαινουνται

γιά τήν γενναιοδωρία τοα;49. 'Όλων αuτών τών βιβλίων οί συγγρα

φείς ιiλληλογραφουσαν μαζί τους ε'ίτε γιά νά ζητήσουν κάτι, ε'ίτε γ ιά νά ευχαριστήσουν, εστελναν τά ίiργα τους καί δημιουργουσαν

ετσι συνθήκες έξαιρετικά ευνοϊκές γιά εναν συνεργάτη τους μελετηρό

καί φιλαναγνώστη, δπως είταν ό Κάλβος. Γιά τήν ι'iμεση έπίδραση

του πιθανου πρώτου του δασκάλου , του Μαρτελάου, μίλησα πιό

έπάνω· στό Λιβόρνο , ύπάρχει κάθε λόγος νά πιστεύουμε πώς διδά

χθηκε άπό τόν Γρηγ . Παλωυρίτη· ποιά δμως είταν ή έπίδραση του δασκάλου έπάνω στό μαθητή δ έν είμαι εiς θέσιν νά γνωρίζω, γιατί τά

εργα του Παλιουρίτη, aρχαιολογικής φύσης, ψυχρά καί άπρόσωπα

συμπιλήματα , δέν μίiς άφήνουν νά καταλάβουμε τίποτε ιiπό τόν χαρα

κτήρα του ε'ίτε aπό τήν σύνολη · πνευματική καί ψυχική του ζωή.

Τέλος καί ή γνωριμία του μέ τόν Νικολόπουλο , ι'iν καί μαρτυρη

μένη γιά μεταγενέστερη μόνο, σχετικq, έποχή , άποδεικνύει τίς έπαφές

του μέ λόγιους νεοελληνικούς κύκλουςsο .

48. Ν. Β. Τωμαδάκη , ό 'Ανδρέας Κάλβος άπό Λιβόρνου είς Φλωρεντίαν· στό « 'Αφιέρωμα είς Κωνσταντίνον 'Άμαντον" στίς σελ. 171 καί 172 (παρατηρ& δτι ό Μιχαήλ Ζωσιμiiς δέν ήταν γέρος δταν πέθανε). Τό γράμμα τοϋ Κοραή βρίσκεται στήν εκδοση Δαμαλa Β Ό 1885, 49-50 (13 'Ιουλίου 1809). Πανομοιότυπο τής ύπογραφfjς τοϋ Κάλβου βλ.στό π. Νέα 'Εστία, 1927-592.

49. Μόνο γιά τά χρόνια 1800-181 5 ή Βιβλιογραφία Γκίvη-Μέξα εχε ι 48 τίτλους δπου άναγ ράφεται τό όνομα τιi>ν Ζωσιμάδων.

50. 'Ο Κ. Νικολόπουλος προλογίζει τήν εκδοση των 'Ωδ&ν τοϋ Κάλβου τοϋ 1824. "Όσο γιά τήν ύπόθεση τοϋ κ . Ν. Τωμαδάκη (Ε.ά . σ. 165) δτι εvας C.Z. συνεργάτης στό π . Λόγιος Έρμης τοϋ 1820 ε !ναι ό C(albo) Z(acintio), τήν νομίζω πολύ παρακινδυνευμένη. (Βλ. καί Γ. Ζώρα π. Νέα 'Εστία ΚΘ', 1941 , 487 κ. έξ .) . "Αν χρειάζετα ι νά άναζητηθεί ή πατρότητα τοϋ άρθρου, οί ερευνες θά μποροϋσαν νά άρχίσυν άπό τόν Κ . Ζωγράφο.

230

ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΤΗΣ ΕΜΠΝΕΥΣΗΣ ΤΟΥ .

Γ' ΦΩΣΚΟΛΟΣ

'Όμως άπό τά 1812, όπου σέ ήλικία ε"ίκοσι έτων γνωρίζεται ό Κάλβος μέ τόν Φώσκολο, καί εισάγεται χάρη σ' αuτόν στούς λόγιους

ιταλικούς κύκλους καί στήν ιταλική πνευματική ζωή του καιρου του,

φυσικό είταν νά άτονήσει ή έλληνική έπίδραση καί νά ερθουν στήν

πρώτη μοίρα iταλικές επιδράσεις μέ τά χαρακτηριστικά πού τούς

δίνει τό πνευμα τοu Φώσκολου. 'Ο Φώσκολος, δταν χρειάσθηκε

παιδαγωγό, συνοδό γιά τόν νεαρό έξάδελφό του τόν Στέφανο

Βοuλ τ σο, τοϋ όποίου, σταλμένου άπό τήν Ζάκυνθο, άναλάμβανε

αότός τήν κηδεμονία καί τήν προστασία, στρέφεται πρός εναν συμπατριώτη του, τόν 'Ανδρέα Κάλβο. 'Ο ρόλος τοu Κάλβου θά είναι

διπλός: θά συγκατοικήσει μέ τόν Φώσκολο καί τόν Βουλ τσο, θά

επιβλέπει τήν μελέτη καί τήν ζωή του τελευταίου, άλλά συνάμα θά

έκτελεί καί χρέη γραμματικοί) γιά τόν πρ&το. 'Η σχέση αότή διαρκεί

άπό τά τέλη του 1812 ως τίς άρχές τοϋ 1817 μέ μερικές διακοπές, άλλά πού , φυσικά , δέν απομάκρυναν τόν Κάλβο από τήν επίδραση τής

ζωηρής σκέψης τοϋ Φώσκολου.

"Ας προσπαθήσουμε vά άvασυνθέσουμε τήν ζωή τοu Κάλβου

στήν περίοδο έκείνην- έργο πάντοτε χρήσιμο -καί τόν χαρακτήρα

των σχέσεών του μέ τόν Φώσκολο. 'Ο Κάλβος, οίκονομικά στενα

χωρημένος, χωρίς άσφαλή πόρο ζωής, έζήτησε άπό τούς πατριrοτες

του μιάν ύποτροφία γιά νά συνεχίσει τίς σπουδές του· τήν α'ίτηση

ύποστήριξε μέ θερμά γράμματα ό Φώσκολος, πού παρά τήν θέλησή

του δέν μπορεί πιά νά εξασφαλίζει τήν ζωή του Κάλβου . Μά τόν

Μάρτιο του 1814 ί:φθασε άπό τήν Ζάκυνθο άπάντηση άρνητική: ό Κάλβος γιά νά μείνει στήν 'Ιταλία πρέπει νά άρκεσθεί σέ δσα μέσα θά διαθέτει ό 'ίδιος . 'Από τήv άλληλογραφία πού άντήλλαξε τότε μέ

τόv Φώσκολο, άπό τά πολλά ίδίως γράμματα πού εστειλε τότε ό

Κάλβος, φτωχά λείψανα εχουν περισωθεί. ·Η άνασυγκρότησή τους

μiiς δίνει τά άκόλουθα: άνακοινώνεται στόν Κάλβο ή άρνητική άπάντηση. Ό Κάλβος βρίσκεται σέ άδιέξοδο, άλλά δέν χάνει τήν άγάπη

του πρός τόν τόπο του ούτε καί τήν έλπίδα του γιά τήν ύποτροφία· συνθέτει εναν ϋμνο στήν πατρίδα του, ϋμνο, πού άποτελεί μαζί καί ενα

εόγενικό είδος ύπόμνησης. Τό στέλνει στόν Φώσκολο μέ τήν ί:μμεση

παράκληση νά τό διαβιβάσει <<όπου· δεί••· τό συνοδευτικό γράμμα

είναι ι'iκρως ενδεικτικό άπό τήν ι'iποψη αύτήν: πρός τήν πατρίδα του

γράφει <<καίτοι έκείνη πολύ όλίγον σκέπτεται νά τάς διευκολύντι θά

dπευθύνωνται πάντοτε αί ίεραί εύχαί>> του. 'Ο Φώσκολος σωπαίνει . ένάμιση χρόνο, ϋστερα άπό τόν όποίο μιά ύπόμνηση του Κάλβου τόν

231


κάνει νά άπαντήσει μέ τό μακρότατο γράμμα του τής 17 Δεκεμβρίου 1815, σπουδαίο γιά κείνον, ιiλλά σπουδαίο καί γιά τόν άποδέκτη του, γιατί μdς δίνει άκριβώς τό είδος των σχέσεων των δύο ποιητών σ'

εκείνην τήν περίοδο καί τό είδος τών συμβουλών πού ελάμβανε ό νέος Κάλβος άπό τόν ποιητή των Χαρίτωvs.ι.

Ό Φώσκολος εΙναι πραγματικά στήν έποχή εκείνην, γιά νά

επαναλάβω τήν εκφραση ένός 'Έλληνα φίλου του Κάλβου, Duca e maestro του δικοί> μας του ποιητή. Γιά τίς iταλικές του τραγωδίες δέν εχουμε άνάγκη νά φτάσουμε iliς στόν 'Αλφιέρη: Παράλληλα μέ τό

δραματικό εργο τοϋ Φώσκολου, συγγράφει καί ό Κάλβος τίς

τραγωδίες του. 'Έτσι καί ή ώδή του στούς 'Ιονίους είναι aρχαϊκή κάί

άπαλλαγμένη aπό τόν φόρτο τής όμοιοκαταληξίας σύμφωνα μέ τά διδάγματα του Φώσκολου. Παρόμοια θά ίiλεγα καί γιά τό aφελέστατο

εκείνο «Εiς έαυτόν» δπου ύποστηρίζει δτι ή αuτοκτονία είναι κάποτε

δικαιολογημένη, δτι άποτελεί ενα σχόλιο στίς Τελευταίες επιστολές

τοu Jacopo Ortis. Μά αuτά δέν μiiς ένδιαφέρουν, aφοί> θέμα μας είναι οί δυό του έλληνικές συλλογές. ·Ο νέος Κάλβος γνωρίζεται σέ ήλικία

ε'ίκοσι χρονών μέ τόν Φώσκολο, δταν έκείνος είχε κλείσει τά τριαντα

τέσσερα καί ιiκτινοβολοϋσε έπιτύχία καί ποίηση. 'Έζησε μαζί του κάτω ιiπό τήν 'ίδια στέγη, βοηθός του καί μαθητής του περισσότερο

ιiπό ενα χρόνο, καί χρόνο πού μετράει , νεανικό. ·Επόμενο ήtαν ό

μικρός σχεδόν aυτοδίδακτος επαρχιώτης vά θαμπωθεί ιiπό τήν ακτινοβολία τοϋ ποιητή , νά τόν μιμηθεί ιiμέσως- στό διάστημα του

χρόνου αuτοu ίiγραψε τίς δυό του τραγωδίες καί aμέσως ϋστερα τήν

'Ωδή του στά 'Ιόνια νησιά - ιiλλά καί νά έπηρεασθεί βαθιά άπ'

51. Γιά τίς σχέσε ις τοϋ Κάλβου μέ τόν Φώσκολο καί τά γράμματα τοϋ Κάλβου, βλ.

Κ. Καιροφύλα, Φώσκολος καί Κάλβος, π. Νέα· Εστία Β· , 1927, 588 κ. έξ., Γ. Ζώρα , 'Ο

Κάλβος γραμματεύς του Φώσκολου Ρώμη 1939, καί Ν. Τωμαδάκη Ό 'Ανδρέας Κάλβος ... i: . a. 'Ότι ό Κάλβος διά μέσου τοϋ Φώσκολου γνωρίσθηκε μέ λόΎιους

ίταλικούς κύκλους , δείχνουν οί i:ργασ ίες τών κ. Ζώρα καί Τωμαδάκη (στόν τελευταίο,

σ. 183 κ.έξ. , γράμμα τοϋ Φώσκολου ιiπό 10 'Οκτωβρίου 181 3). Γιά τήν ύπόθεση

Βούλτσου, Βλ. Ν. Τωμαδάκη ε.ά. σ. 177 κ. έξ. 'Όσο διάστημα βρέθηκε μακρuά άπό τόν Κάλβο σ· αuτή τήν περίοδο, ό Φώσκολος ιiλληλογραφουσε μαζ ί του ·καί του άνέθετε

παραγγελίες. Βλ . Γ. Ζώρα Ή 'Ωδή είς Ίονίους τοD Α. Κάλβου, Άθήνα 1937, 13. Τά <J")(ετtκά μέ τήν ύτtοτροφία βρίσκονται δημοσιευμένα άπό τόν κ. Ν . Τωμαδάκη , ε.a. σ.

180 κ. έξ . Πρέπε ι νά συσχετισθοϋν μέ τήν μελέτη τού κ. Γ . Ζώρα , Ή 'Ωδή ... ε.a. Ή

aρνητική aπάντηση , i:μμεσα σέ γράμμα του Φώσκολου πρός Σ. Βουλτσο καί 'Αθ.

Πολίτη aπό 19 Μαρτίου 18 14 (τωμαδάκης i:.ά . σ. 185) ή ιiνακοίνωσή της φαίνεται aΠό τό «συνοδευτικό>· γράμμα Κάλβου πρός Φώσκολο άπό 18 'Ιουνίου 18 Ι 4 (Ζώρας, 'Ωδή ... έ.ιi . σ. ΙΙ) · έκεί καί τό «δπου δεί» καί ή ύπόμνηση του Κάλβου, καί (σ . 12- 13) ή σπουδαία έπιστολή του Φώσκολου (17 Δεκεμβρίου 1815). Στήν μελέτη Κριτικά.

Βιογραφικά καί Βιβλιογραφι κά στόν 'Ανδρέα Κάλβο (π. ' Ελληνικά, Ι· 1938 στή σ. 4~) . 6 κ. Ν. Τωμαδάκ.ης ελαβε ύπ' δψει του τή μετάφραση τής 'ίδιας έπιστολής ιiπό τόν Σπ.

Δέ Βιάζη , μά έκε ίνη είναι λαθεμένη .

2.32

ΟΙ ΠΗΓΕΣΤΗΣΕΜΠΝΕΥΣΗΣΤΟΥ

αύτόν. Τήν πρώτη αύτήν, μακρά καί όπωσδήποτε γόνιμη έπαφή, κι άς

φαίνεται ή κι ας μποροuσε νά είναι κάπως ρηχή ή έπίδραση, ερχεται

νά τήν τονώσει μιά δεύτερη μικρότερης διάρκειας aλλά 'ίσως πιό

σημαντική, 'tιατί βρίσκει τόν Κάλβο νέο πάντα, δμως πιό άνδρωμένο, πιό μο-ρφωμένο, ίκανό ν' άφομοιώσει aποτελεσματικότερα . Πραγματικά aπό τά μέσα τοϋ 1816 6 Κάλβος (είταν τότε εικοσιτεσσάρων έτών) αναλαμβάνει καί πάλι τά χρέη γραμματικοu κοντά στόν

Φώσκολο, ως τούς πρώτους μήνες τοϋ 1817 όπότε , καθώς είναι γνώστό, διακόπτονται βίαια καί όριστικά οί σχέσεις τουςs2.

Μά ό Κάλβος, δσο κι άν κατηγορήθηκε γιά τήν συμπεριφορά του

απέναντι τοϋ Φώσκολου, άποκόμισε μιά μόνο ωφέλεια σπουδαία,

ανυπολόγιστη, aλλά δχι ύλική: aφήνοντας τόν ποιητή τών <<Τάφων•• καί τών <<Χαρίτων», επαιρνε μαζί του εναν κόσμο σκέψεων καί

μορφών πού θά σημαδέψουν άργότερα τό ποιητικό του εργο. Κάτι

όλότελα έξωτερικό μά οχι άσήμαντο, γιατί στήν ποίηση τό εξωτερικό

δέν είναι aσήμαντο - κάποια σημάδια εξωτερικά τής αίσθητικfjς του καθώς εχει τήν έφαρμογή της στίς έλληνικές του ωδές, βρίσκονται

ύποτυπωμένα μέσα στό μικρό του ίταλικό αίσθrμικό δοκίμιο, πού εχει

τίτλο έπίσημο << Progetto di nuoνi principii di belle lettere applicabili alle belle arti » καί εκτείνεται σέ δυό σελίδες. Στήν πρώτη φάση τοϋ δοκιμίου συναντοuμε τίς ίδέες πού έγνωρίσαμε κιόλας aπό έλληνικά

κείμενα τής έποχής τοϋ Κάλβου, μά πού aποτελοuν καί μιάν aπό τίς

πολλές πτυχές τής αίσθητικfjς σκέψης του Φώσκολου. 'Η γενική

άρχή άπό τήν όποία ξεκινάει, είναι λέξη πρός λέξη εκείνη πού ε'ίδαμε

λίγο πιό πάνω νά κηρύσσεται aπό τούς 'Έλληνες καλλολόγους τών

χρόνων τοϋ Κάλβου: <<Πολλές φορές εχει ύποστηριχθεί ή γνώμη πώς

οί 'Επιστήμες κ' οί τέχνες βρέθηκαν γιά νά καθιστοϋν καλύτερους

καί, 'ίσως, εύτυχέστερους τούς aνθρώπους". 'Αλλά πέρα aπό τίς κατά τόπους διαφορές πού είναι άποτέλεσμα τής aλλοίωσης τής άρχικής

καθολικής εννοιας του καλοu, ύπάρχει ή εννοια αύτή πρός τήν όποία

μποροuμε νά τείνουμε. Γιά νά τήν ξαναβροuμε, δέν εχουμε πα·ρά νά άναχθουμε στά κλασσικά πρότυπα, τά χρονικά μακρύτερα- aπό μaς ,

δταν &κόμη οί κοινωνίες δέν είχαν τόσο διαφοροποιηθεί, ένώ aργό

τερα οί τοπικές διαφορές μέ τίς καινούριες aπαιτήσεις πού προκάλε-

52. Duca: Τό γράμμα βρίσκεται δημοσιευμένο στόν Ν. Τωμαδάκη, · Ο 'Ανδρέας

Κάλβος ε.ά . σ. 187-188 καί στόν Γ. Ζώρα, 'Επιστολή Δρόσου πρός Κάλβον , Ρώμη 1939, 4-5. ('Όταν άνακοινώθηκε ή μελέτη μου , ό κ. Έ. Κριαράς είχε τήν καλοσύνη νά μοu

ύποδείξει δτι κατά πάσαν πιθανότητα τό σωστό θά είναι Duca καί οχ ι Duce, δ πως !:χουν καί οί δύο έκδότες). 'Ο Ι:πιστολογράφος, Δημήτριος Δρόσος, φαίνεται νά είναι ό 'ίδιος πού Sημοσ1ευσ.~:: στά t Q:.JJ μιά συλλογή ποιημάτu:~v στό Λιβόρνο . (Γι.ά τούς δuό τ Lτλους

της Βλ. Γκίνη-Μέξα, βιβλιογραφία δ.ά. Α· σελ. 341 άρ. 2309 καί 2313) . .. Ας σημειωθεί οτι ό Δρόσος, πού όρθογραφεϊ τό όνομά του Δρώσσος, γράφει στόν πρόλογο τής

233


σαν, aπομάκρυναν τούς άνθρώπους άπό τήν καθαρή ίδέα τοϋ καλοϋ

καί τούς έπέβαλαν κανόνεςaντίθετους πρός τή φύση. Μέ τήν μέθοδο

αuτήν, έφαρμοσμένη π . χ. στήν Ίλιάδα καί στήν Αίνειάδα ταυτόχρονα, θά βροϋμε τούς κανόνες πού «οντας γενικοί, aφήνουν άνοιχτό τόν

δρόμο, δυναμώνουν τό στοχασμό καί τόν κατευθύνουν πρός τό dληθινό, πρός τό ώραίο καί τό aγαθό••. Μαζί, τό <<σχέδιο» μάς δίνει καί μιάν

ύποτύπωση τών στοιχείων πού άπαιτοϋνται γιά νά άρέσει ενα εργο:

πρωτεύει ή έκλογή τοϋ θέματος πού πρέπει νά είναι σπουδαίο· ϋστερα χρειάζεται ή δύναμη τών είκόνων· κατόπιν ή γνώση τών τ']θών- άς

ποϋμε τοϋ γούστου τοϋ κοινοϋ γιά τό όποίο προορίζεται τό εργο· ε'ίτε

άντίστροφα, γιά τήν έκτίμηση τοϋ εργου, τών είδικών κοινωνικών

συνθηκών μέσα στίς όποίες τοϋτο γεννήθηκε.

Δέν μπορώ νά προσδιορίσω dκριβώς τήν εποχή τής σύνταξης τοϋ σύντομου αuτοϋ σημειώματος, τό πράγμα είναι βέβαια δυσάρεστο,

ό.λλά δέν εχει κεφαλαιώδη σημασία, dφοϋ είναι πάντως νεανικό, δέν

μπορεί νά γράφτηκε μετά τά 1821 καί συνεπώς είναι παλαιότερο aπό τίς ώδές. Ύίς πηγές του δέν εχουμε λόγο νά τίς αναζητήσουμε πρός

άγνωστες κατευθύνσεις: μποροϋμε νά ποϋμε μέ βεβαιότητα δτι

aπηχοϋν τίς γνώμες πού άκουε ό Κάλβος καθημερινά· dπό τόν

Φώσκολο δσον καιρό είταν μαζί· ή καλή τύχη μάλιστα θέλησε τών

συμβουλών αuτών νά περισωθεί μιά έξαιρετικά σημαντική γραπτή μαρτυρία, τό γράμμα πού εγραφε ό Φώσκολος στόν Κάλβο, τόν

Δεκέμβριο τοϋ 18!5, aπαντώντάς του στήν aποστολή τής 'Ωδής στά 'Ιόνια νησιά . Τό μοναδικό τοϋτο ντοκουμέντο aποτελεί ενα τυπικό

παράλληλο μέ τό <<σχέδιο», πιό iliριμο καί πιό αύθεντικό, μέ τίς

διαφορές δηλαδή πού είταν φυσικό dκόμη τότε νά χωρίζουν τόν δάσκαλο aπό τόν όπαδό . <<Νά συντυχαίνετε, του· γράφει, μέρα καί νύχτα ... μέ τούς μεγάλόυς τής aρχαιότητος καί μέ δωδεκάδα ίταλών πεζογράφων καί ποιητών». <<Νά έξευγενίσετε τήν διάνοιά σας», «νά

τακτοποιήσετε τήν κρίση σας>>, «νά τροφοδοτήσετε ουσιαστικά τό πν~ϋμα σας» <ψέ τήν έπίμονη καί φλογισμένη θέληση στή σπουδή των Λατίνων καί' Ελλήνων συγγραφέων>>. Θά ί:λεγε κανείς πώς του δίνει έδώ τό πρόγραμμα τό 'ίδιο τοu σχεδίου. 'Αλλά μερικές λεπτομέρει-

συλλογής του δτι ήλθε σέ έπιστολική κοινωνία μέ τόν Κοραή.-.,. · Αλφιέρης: Andrea Calbo, opere italiane Ρώμη 1938, στόν πρόλογο τοϋ κ. Γ. Ζώρα, σ. 13. Οί τραγωδίες τοϋ Κάλβου είταv πιά γραμμένες τόv 'Οκτώβριο τοϋ 1813 (γράμμα τοϋ Φώσκολου

δημοσιευμένο στή μελέτη τοϋ κ. Ν. Τωμ~δάκη , Ό ' Ανδρέας Κάλβος ... έ.ί:ί. σ . 182)· συνεπώς θά γράφτηκαν σύγχρονα σχεδόν μέ τήν Ricciarda τοϋ Φώσκολου , η τόν καιρό

πού άντιγραφόταν. Τά δ ιδάγματα τοϋ Φώσκολου γιά τήν όμοιοκαταληξία βλ. στό

γράμμα του 17 Δεκεμβρίου 1815. Τό « Είς έαυτόν •• δημοσιεύτηκε ό.πό τόν κ. Γ. Ζώρα στό

π . Νέα 'Εστία ΚΖ', I 937, I 444 κ. έξ. καί τόν κ. Ν. Τωμαδάκη στό π . Νέον Κράτος,

τεϋχος 35, 1940, 746 κ . έξ. Αύτοδίδακτος βλ. Γ . Ζώρα δπου ή σημ'. 50.

234


ες εΙναι άκόμη πιό ένδεικτικές: τ;ά δσα γράφει ό Κάλβος γιά τήν

έπίδραση των τοπικών συνθηκών στή διαμόρφωση τής αiσθητικής

στίς διάφορες χώρες, ξαναβρίσκονται καί στό γράμμα τουτο, πού

αποτελεί ενα εlδος αίσθητικής ύποθήκης του Φώσκολου: <<έκτός άπό

τούς 'Ιταλούς δέν πιστεύω αλλες διάνοιες [από τίς δικές μας] vά

μποροuv ποτέ vά έξαγάγουν, καί έξ αίτίας τής ψυχρής φύσεως καί έξ αiτίας τής τραχειCiς γλώσσας____τ<;>υς, τή ζωή καί τό πνεuμα πού τόσο

εύκολα μποροϋμε έμείς νά έξαγάγουμε άπό τούς άρχαίους». 'Αλλοϋ στό Δοκίμιό του ό Κάλβος κάνει μιά σύγκριση μεταξύ τfjς άπλfjς

γνώσης καί της συγκίνησης «θά προσπαθήσω κλαίγοντας νά του

άποσπάσω τά δάκρυα». Παρόμοια γράφει ό Φώσκολος στό γράμμα

του: «καί δμως δέν συγκινουνται .. : δέν κλαίν ποτέ· γνωρίζουν άλλά δέν αiσθάνονται». 'Ο Κάλβος ύποδεικνύει τήν ανάγκη τής ίστορικής

τοποθέτησης του εργου γιά τήν πληρέστερη κατανόησή του· ή iδέα

αuτή εΙναι, καθώς θά δουμε παρακάτω, του Φώσκολου καί μάλιστα

αποτελεί, αν καί φυσικά εχει παλαιότερα τίς ρίζες τη ς, μιάν άπό τίς

ούσιαστικές προσφορές του στήν νεώτερην αίσθητική, κι αύτήν τήν

συναντοϋμε στό γράμμά: <<Πρέπει , γράφει, νά έξετασθουν οί περιστά

σεις καί οί προθέσεις>>. Κι ετσι, Ciν έξαιρέσει κανείς τή γλώσσα, είναι, άλήθεια, τόσες οί όμοιότητες ανάμεσα στό γράμμα καί στό Δοκίμιο,

τόσο μοιάζει τό τελευταίο αύτό καθοδηγημένο άπό τή σκέψη του

Φώσκολου, wστε καταντδ. νά μήν ξέρει κανείς αν πρόκειται γιά

έπίδραση η γιά ύπαγόρευση του ποιητή τών <<Τάφω:v,s3 .

'Αλλά του Φωσκόλου κάποιες ίδέες θεμελιώδεις Πρέπει νά τίς

αναζητήσουμε γενικότερα μέσα στό εργο τqυ Κάλβου . Θά τίς d.νέλυα

σέ μερικά ούσιώδη συστατικά τής τέχνης του Κάλβου, τόν κλασσικισμό , τήν μίμηση τών aρχαίων προτύπων, τήν aντίδραση κατά τής

όμοιοκαταληξίας κτλ. καθώς καί στόν aρχαϊσμό τfjς γλώσσας. Τά συστατικά δμως αύτά φαίνεται νά είναι ούσιώδη καί γιά τήν κάπως ρευστή αισθητική τοϋ Φώσκολου. Ξέρουμε δτι ό Φώσκολος δσο κι Ciν

ξεκίνησε άπό κάποιες προρωμαντικές τάσεις, τίς όποίες εχει άρκετά

βαθιά aφομοιώσει μέσα στίς Τελευταίες έmστολές του J. Ortis, δμως δσο άνέβαινε τό κϋμα πού θά ξεσπουσε γύρω στά 1815 στόν 'Ιταλικό ρωμαντισμό, τόσο τραβιόταν πρός εναν όλοένα αύστηρότερο κλασσικισμό. 'Έτσι ό ίστορικός τής ·Ιταλικής Λογοτεχνίας χαρακτηρίζει

τίς <<Χάριτες>> «τό τελευταίο λουλούδι τοϋ ίταλικοϋ κλασσικισμοϋ»

πού πετιέται έναντίον τfjς νέας έποχης «σά μία πρόκληση''· Κι δταν έγνώρισε ό Κάλβος τόν Φώσκολο, ή στροφή αύτή εχει περίπου

53. Τό Δοκίμιο εχει δημοσιευθεί i:πανειλημμένα άπό τόν κ. Γ. Ζώρα καί τόν κ. Ν. Τωμαδάκη. Γιά τήν χρονολόγησή του βλ. Ν . Τωμαδάκη π. Νέον Κράτοζ ί'.ά. Γιά τό γράμμα τοϋ Φώσκολου βλ. σημ. 51 .

235


συντελεσθεί. "Αλλος μελετητής τοϋ Φώσκολου, είδικά στίς αίσθητι

κές του καί κριτικές aντιλήψεις, λέει πώς ό κλασσικισμός είταν γιά

τόν ποιητή <<ή όλοκλήρωση του πάθους μέσα στήν τέλεια διαύγεια τής είκόνας». Στά 1814 ξέρουμε δτι διάβαζε <ψόνο 'Όμηρο••. Τόν 'Όμηρο μιμείται καί στούς <<Τάφους>> καί ξέρουμε τήν προτίμηση του

Κάλβου γιά τόν 'Όμηρο καθώς καί τή διάθεσή του νά δανείζεται στήν

ποίηση είκόνες όμηρικές. 'Ο Κάλβος έφαρμόζει γενικά μέσα στό

εpγο \OU τήν αρχή τijς μίμησης των αρχαίων προτύπων; δανείζεται άπό τούς άρχαίους λέξεις, είκόνες, φραστικούς τρόπους. Βέβαια καί

αύτή ή iδέα είναι διάχυτη μέσα στίς Εύρωπαϊκές φιλολογίες ιiπό τόν

δέκατο όγδοο αίώνα καί άποτελουσε θεμέλιο των αίσθητικων διδαγμάτων. Στά χρόνια του δμως ό Κάλβος θά μποροuσε μiiλλον νά τήν

βρεί στούς 'Έλληνες άρχαϊστές καί στήν 'Ιταλία · στήν ύπόλοιπη

Ευρώπη ή ιiρχή τής μίμησης είχε ύποχωρήσει. 'Αντίθετα, είναι ή

βάση τοϋ γλωσσικου μας άρχαϊσμοϋ δπως σημείωσα πιό πάνω καί

δπως θά ξαναδουμε ιiμέσως πιό κάτω έξ aφορμής τής γλώσσας του

Κάλβου: << ... dν καί φράσεις μιμώμεθα, τά καλά των λόγων μιμούμεθα, καί τ&ν προγόνων ήμ&ν μίμησιν Ι::χομεν,,, Ι::γραφε ό Δούκας. Στήν

'Ιταλία, καί στόν κύκλο ιiκριβ&ς του Φώσκολου, ενας Pindemonte έκθέτει aπευθυνόμενος στόν ποιητή τ&ν <<Τάφων» τό ποιητικό

πρόγραμμα του Κάλβου:

dρχαία

11ς εΤναι ή τέχνη σου. ώς τοξεύεις, δχι άρχαίος τοv βέλους σου ό σκοπός .. .

Τά 'ίδια συσταίνει ό Φώσκολος στόν -νεαρό γραμματικό του: <<νά

συντυχαίνει μέρα νύχτα μέ μετριοφροσύνη καί μέ τόλμη νεανική μέ

τούς μεγάλους τής άρχαιότητος». Αύτό έφαρμόζει ό 'ίδιος άπό τούς

<<Τάφους» ως τίς <<Χάριτες» καί αύτό ακολουθεί κι ό Κάλβος, καθώς δείχνουν οί ώδές του. Τό αiσθητικό δίδαγμα του Φωσκόλου θά μiiς

φέρει πάλι δίπλα στά αίσθητικά διδάγματα των 'Ελλήνων θεωρητι

κών πού άπαντήσαμε πιό έπάνω: κάπου μιλεί γιά τόν <<σπουδαιότερο σκοπό της ποίησης, του νά διδάσκει τέρποντας»· κι άλλοϋ λέει 1τώς ή

βάση των <<Χαρίτων» είναι <<διδακτική>>. Μά καί ή aντίδραση κατά

τής ρίμας, πού τήν συναντήσαμε καί πιό έπάνω, έμφανίζεται κι αuτή

στήν νέα ίταλική ποίηση, τήν προφωσκολιανή, καθώς καί γενικά στίς λογοτεχνίες του διαφωτισμου , ιiλλά ενισχύθηκε iδιαίτερα ιiπό τόν

κλασσικισμό τοϋ Φώσκολου καί aπό τήν σχετική πολεμική του.

'Ακόμη θά πω δτι κάποια σχέση μεταξύ ποίησης· καί ρητορικής,

εντονα φανερωμένη μέσα στίς Καλβικές ώδές, άλλά πού βρίσκει τήν

άπήχησή της καί μέσα στό Δοκίμιο, είναι καί αuτή καθαρά έμπνευ

σμένη ι:iπό τόν Φώσκολο: «ή εύγλωττία, γράφει, είναι iδιότnς πcη'1

236


δίνει χρώμα, σχέδιο καί ψυχή>• στήν ποίηση. Εlπα πιό έπάνφ δτι

θεμελιώδης aντίληψη τοϋ Φώσκολου είναι «ή άνάγκη νά έξηγεϊ

κανείς μέ ίστορία τών ήθών τά ί:ργα τfjς τέχνης». Μά καί ή ίδέα δτι ή

ποίηση τών παλαιοτέρων έποχών είναι πιό κοντά στή φύση, καί

συνεπώς καθαρότερη, ά.νήκει κι αύτή στό Φώσκολο. Είδαμε δτι

aποτελεί βάση γιά τό Δοκίμιο τοϋ Κάλβου.

'Από τήν ζωή του κι ιiπό τfjς νεότητάς του τίς φιλολογικές

προτιμήσεις, μένει στόν Φώσκολο μιά εντονη aπαισιοδοξία, τής

όποίας τά 'ίχνη, μέ μορφή θετικής η aρνητικής aντίδρασης, βρίσκον

ται ίίφθονα μέσα στό εργο τοϋ Κάλβου.

Δυστυχισμένα πλάσματα

τής πλέον δυστυχισμένης

φύσεως, τελειώνομεν

ενα θρήνον καί είς άλλον

πέφτομε ν πάλιν.

Σάν ενα σχόλιο μaς φαίνονται αύτά τών φράσεων τοu Φώσκολου:

«είμαι ύπέροχος [;] καί προχωρημένος μαθητής τfjς δυστυχίας» η •ψόνον τά δάκρυα μας διδάσκουν τήν ιiλήθεια». "Ας μήν ξεχνοϋμε δμως πώς έδώ ή σχέση είναι άρνητική καί πώς τό κήρυγμα τοϋτο πού

φαίνεται μέ τόση αύθορμησία νά ξεπηδάει ιiπό τά βάθη τής ψυχής τοϋ

Κάλβου, ή συνείδησή του τό άπορρίπτει μέ άγανάκτηση. τέλος, l:iς

προσθέσω σχετικά μ' ενα ζήτημα πού θά απαντήσουμε aμέσως πιό

κάτω, πώς dν στήν έποχή τών σχέσεών του μέ τόν Κάλβο, ό ποιητής

τών ••Τάφων» είχε aπαρνηθεί τόν Young καί τόν Ossian, τά ε'ίδωλα τοϋ προρωμαντισμοϋ, δμως πρίν είχε θυσιάσει κι έκεϊνος dφθονα στούς

βωμούς τους54. Κι έδώ ή ιiντίδραση του Κάλβου φαίνεται νά ύπήρξε

aντιθετική, η μiiλλον θά ελεγα πώς ή άντίθεσή του μέ τόν Φώσκολο φαίνεται νά ένίσχυσε τήν προρωμαντική του διάθεση, ένώ, παράλλη

λα, μποροϋμε νά πιστεύουμε πώς καί ή διάθεσή του αύτή θά ένίσχυε

τήν aντίθεσή του . Γενικά θά ί:τεινα νά συμπεράνω ιiπό τό σύνολο τών

σχέσεων του Κάλβου μέ τόν Φώσκολο, σύμφωνα μέ δσα στοιχεία

54. Πρόκληση, De Sanctis ε.α. σ. 334. 'Ολοκλήρωση, Μ. Fubini πρόλογος στά Saggi Letterari τοϋ Φώσκολου, εκδοση UTET Τουρίνου σ. XL. 'Όμηρο , γράμμα του

Φώσκολου, βλ. πρόλογο Μ. Μινώτου στίς «Χάριτες», 'Αθήνα, Ι 927. Ι 2. Δούκας, Έρμου του Λογίου Άποβλήματα, 1813,34. Pindemonte', μετάφρ. Γ . Καλοσγούpου. Ο!

συστάσεις του Φώσκολου, στό γράμμα του 17 Δεκεμβρίου 1815. Τέρποντας, διδακτικά, Πρόλογος τοϋ ποιητή στίς «Χάριτες" έ.Cί. σ. 45, 47. Ρίμα, ή άνάγκη κοντά στήν Φύση, Fubini ε.ά .σ. ΧΧΧ , ΧΧΙΙΙ, XXXV. 'Η εόyλωττία~ βλ: Fubini ε.&. σ . ΧΙΧ. Δυστυχισμένα' πλάσματα , Κάλβος Θ · Ι καί Θ · 6. ·Υπέροχος , τά δάκρυα, βλ. Μ. Σιγούρου, Ούγος

Φώσκολοc. Άθtivα. 1915. 5. Βωμούc τnc. Βλ. De Sanctis Ιιlί. JJO.

237


σημείωσα έδ&, πώς ή έΠίδραση του τελευταίου αύτου έπάνω στόν ποιητή μας uπήρξε, ώς πρός τήν τέχνη , θετική ίδίως στά έξωτερικά χαρακτηριστικά καί άρνητική ίδίως στά έσωτερικά χαρακτηριστικά .

τίς αίτίες τής διττής αύτής άντίδρασης εύκολα μποροuμε νά τίς

συμπεράνουμε: οί σχέσεις δέν εθιξαν τήν προσωπικότητα του Κάλβου, ένώ ή άντίθεση τών δύο ποιητών, δταν φανερώθηκε, ένίσχυ

σε τήν διαφοροποίηση άντίθετα, σέ ό,τι άφορα τήν εκφανση τής

ποίησης, έπόμενο εΙταν νά θαμπωθεί ό άγουρος Κάλβος άπό τήν

φωτοβολία τοϋ πρεσβύτερου, τοϋ φθασμένου πιά συντεχνίτη του, καί

νά αίσθανθεί τόν πόθο νά τόν ακολουθήσει.

'Εκεί όπου νομίζω δτι γίνεται ίδιαίτερα φανερή ή έπίδραση αύτή

του Φώσκολου, εΙναι στή λύση πού εδωσε ό Κάλβος στό γλωσσικό

ζήτημα. 'Η ερευνα του σημείου αύτου θά εΙναι 'ίσως σκόΠιμο νά μi'iς aπασχολήσει πιό συστηματικά, γιατί άποτελεί ενα άπό τά κυριότερα

άμφισβητούμενα σχετικά μέ τόν Κάλβο καί, κατά τήv γνώμη μου, δέν

εχει προωθηθεί ως σήμερα στόν δρόμο τόν σωστό. Κι ιiληθινά ή

γλώσσα τής ποίησης τοu Κάλβου άποτελεi α'ίνιγμα γιά τόν ίστορικό τής λογοτεχνίας μας : γλώσσα αύθαίρετη, προqαιπική, κρί'iμα παράδο

ξο δημοτικής καί άρχαίας, ύποταγμένη σέ 'νόμους ίδιόρρυθμους, aσύμμετρη πρός κάθε γνωστή μας ως τά σήμερα προσπάθεια κανονι

σμοί> τής γλώσσας τό θέλγητρά της δμως καί ή ύποβολή Πού άναδί

νει, προκαλεί τήν έπιθυμία νά τήν γνωρίσουμε καί νά άναλύσουμε τά

συστατικά της καί τά ίστορικά της. Ή προγενέστερη κριτική στό

ζήτημα τουτο θά μi'iς εύκολύνει έλάχιστα: "Αν θελήσουμε νά συστη

ματοποιήσουμε τίς διάφορες γνώμες πού εχουν λεχθεί σχετικά, μπο

ρουμε νά τίς συμμορφώσουμε σέ τρεtς όμάδες. 'Η πρώτη άρνιέται όλότελα τήν ϋπαρξη προβλήματος. Κύριος έκπρόσωπός της, ό Σ.

Στουραίτης, γράφει: <<ή φράσις αότοu μοί φαίνεται μί'iλλον όμαλή, τής δέ γραμματικής κι:iί τοu συντακτικοί> σπανιώτερον aμελεί». Δεύτερη

όμάδα άποτελοuν όσοι συνδέουν τήν γλώσσα τοϋ Κάλβου μέ τήν

γλωσσική προσπάθεια του Κοραή. Τήν γνώμη αότήν ύποστήριξε διά

μακρών καί μέ άρκετά έπιχειρήματα ό ·Ηλίας Βουτιερίδης στήν

μελέτη του «·Η γλώσσα τοϋ Α. Κάλβου»: <<ό Κάλβος είναι ενας

όπαδός του Κοραή μέ κάποιες παραξενιές στήν έφαρμογή τών

γλωσσικών ίδεών τούτου>> . ·Η γλώσσα του Κάλβου ,,εχει δλα τά

χαρακτηριστικά καί τά σημαντικώτερα γνωρίσματα τής γλώσσας του

Κοραή>>. Παρόμοια καί ό κ. Ν. Τωμαδάκης πιστεύει δτι ή γλώσσα τοϋ Κάλβου εΙναι <<ή μέση' όδός>>, ε{ναι <<ή γλώσσα πού καθιέρωσε ό σοφός διδά'σκαλος τοϋ Γένους καί πρώτος άξιόλογος πεζογράφος τής

νεώτερης έλληνικής 'Αδαμάντιος Κοραής» . Μ ' δλο πού κάποιες

όμοιότητες δικαιολογοϋν μιά τέτοια συσχέτιση, πού ε{ναι άλλωστε φυσική καί νόμιμη όπως φαίνεται άπ. δ σα εγραψα πιό έπάνω γιά τίς

238


έλληνικές έπιδράσεις του Κάλβου, δμως μιά όπωσδήποτε προσεκτική σύγκριση δείχνει δτι ή σχέση μεταξύ των δύο γλωσσών δέν μπορεί νά είναι αiτιώδης, δέν μπορεί δηλαδή ή γλώσσα τοu Κάλβου νά θεωρηθεί άπλή έφαρμογή των γλωσσικών άρχών του Κοραή, dς είναι καί μέ κάποιες παραξενιές καμωμένη. ·Η τρίτη, τέλος, όμάδα θεωρεί καθαρά

άνώμα~η τήν yλrοσσα του ποιητή . ·ο Ί. Ζερβός τής aφιερώνει μιά φράσή, σιβυλλική: <<ή γλώσσα του, προσωπική του γλώσόα, συγγραφικόν καθαυτό uφος (style)»· ό κ. Μ. Σιγουρος ονομάζει τή γλώσσα του Κάλβου «άκανόνιστη καί κάποτε σφαλερή>,· ό Κ. Παλαμάς στήν

πολύκροτη όμιλία του λέει πώς «άκριβώς εiπείν ό Κάλβος δέν είναι

χυδαϊστής, ούτε οπαδός του Δούκα, οϋτε άκολουθεί τήν όδόν ijν

έχάραξεν ό Κοραής. Μάλλον δέ τών ποικιλωνύμων σημαιοφόρων-των περί γλώσσης άρχων φαίνεται άκολουθών - χωρίς νά τό γνωρίζΊ]

'ίσως - τόν γάλλον Μερσιέ, συγγραφέα λεξικοu νεολογισμών κατά

τάς aρχάς του παρόντος αίώνος, άρνούμενον πiiσαν αύθεντίαν, προ

κειμένου περί γλώσσης, καί σοβαρώς άποφαινόμενον δτι «I' homme pensant ne connait d' autre autorite que son propre genie». 'Η όμάδα αύτή συγκεντρώνει τή μεγάλη πλειονότητα των μελετητών του Κάλβου. 'Αντίκειται δμως στήν γνωστή μας ίδιοσυγκρασία του

Ποιητή, τήν αύστηρά λογικευμένη αίσθητική του καθώς έκφράζεται στήν στιχουργία του καί στή λογική διάρθρωση τών cδδών . Συνεπώς

πρέπει κι έδώ νά άναζητήσουμε μιά κυβερνήτρια θέληση· καί πρώτα

μας χρειάζεται ενα γενικό διάγραμμα τής γλωσσικής κατάστασης τής

νέας έλληνικής λογοτεχνίας στά χρόνια πού εγραφε ό Κάλβος. Σέ

τουτο βοηθουy τά λόγια πού παρέθεσα πιό έπάνω άπό τήν μελέτη του

Κ. Παλαμii. Στήν έποχή του Κάλβου τρείς γλωσσικές τάσεις

ξεκαθαρίζουν γύρω στό πρόβλημα της γραφόμενης νεοελληνικής.

Έκείνοι πού ονομάζονται άρχαϊστές ζητουν, μέ διαφορετικό ό

καθένας τρόπο , νά άναχθουμε στή γλδ')σσα των άρχαίων καί ετσι νά

έπιδιώξουμε τό ιiνέβασμά μας πρός τήν προγονική δόξα. 'Από τήν

dλλη μεριά οί χυδαϊστές αναγνωρίζουν τό γλωσσικό καθεστώς του ν~ου έλληνισμου καί ζητουv μ' εvαν πραγματισμό διαφωτισμένο καί

λας>κρατικό νά καθιερωθεί ή δημοτική σάν μοναδική γλώσσα των

λογίων. Ό Κοραής ζητεί νά χαράξει άνάμεσα στίς δύο τάσεις εvαν τρίτο δρόμο πού θά καθάριζε βέβαια βαθμιαία τή δημοτική, διατη

ρώντας δμως καί τόν πλουτο της καί πολύ άπό τό τυπικό της . Σωστά

λέει ό Παλαμάς δτι ό Κάλβος δέν είναι ό.ρχαϊστής, στό νόημα,

φυσικά , πού εχει ή λέξη σχετικά μέ τούς τότε γλωσσικούς νεοελλη

νικούς ό.γώνες: ενα πλήθος λέξεις δημοτικές , εvα εvτονο δημοτικό

χρώμα πού οφείλεται καί στό λεξιλόγιο καί στό τυπικό, άπορρίχνει

τόν Κάλβο μακρυά άπό τούς οπαδούς του Δούκα ή του Κομμητii. Μά .. καί γιά χυδαϊστής δέν μπορεί νά περάσει ό Κάλβος δείχνοντας τόσην

239


αγαπη πρός λέξεις άρχαίες, έκφράσεις, νοήματα καί τύπους τfjς αρχαίας. 'Είπα πιό πάνω δτι ή συσχέτισή του μέ τόν Κοραή δέν μπορεί νά μίiς όδηγήσει σέ ουσιαστική γνώση τfjς γλώσσας του.

Σέ προηγούμενη μελέτη μου προσπάθησα ν' aποδείξω πώς ό

δημοτικισμός τής έποχής έκείνης ϊ;χέι τήν πηγή του στό Γαλλικό

διι:iφωτισμό του όποίου αποτελεί, δπως θά ελεγαν στήν έπιστήμη, ενα άπλό πόρισμα. "Αν δμως ή Γαλλία καί ή Ει'Jρώπη όλόκληρη

συνήντησε κάποτε στήν ίστορική της πορεία τό πρόβλημα τfjς

διγλωσσίας, μέ τήν όμάδα λατινικά-έθνικές γλώσσες, καί τό ελυσε

σύμφωνα μέ τό πνεuμα τοϋ διαφωτισμοu, δπως ϋστερα τό ί:λυσε καί ό δικός μας δημοτικισμός, μέ τήν όμάδα άρχαία - νέα έλληνική, στήν

'Ιταλία τό πρόβλημα τfjς διγλωσσίας έπfjρε καί μιάν aλλη μορφή,

άπό τήν dποψη τfjς όποίας εμενε dλυτο ως σέ πολύ μεταγενέστερα χρόνια. 'Εκεί μιά ό.πό τίς πλευρές πού παρουσίασε τό νέο τοuτο

ζήτημα ό.φοροuσε στήν λογοτεχνική χρήση τής γλώσσας. ·Ο Φώσκο

λος πήρε θέση στό ζήτημα τοuτο καί έπόμενο είναι νά σκεφθοuμε δτι

δταν παρουσιάσθηκε στόν Κάλβο σάν πρόβλημα άτομικό ή γλώσσα

πού επρεπε νά ακολουθήσει στά εργα του, θά παραλλήλισε τήν

περίπτωσή του μέ τήν περίπτωση της λογοτεχνίας πού έγνώριζε , της

'Ιταλικής. Πραγματικά νομίζω δτι δισταγμός δέν χωρεί κανένας στό

σημείο τοuτο τής μελέτης καί δτι τό dλυτο τοuτο ζήτημα της γλώσσας

του Κάλβου βρίσκει πλέρια τή λύση του μόνο dν λάβουμε ύπ' δψιν

μας τό ανάλογο πρόβλημα τών 'Ιταλών στήν έποχή του .''' Η γραπτή . ~ ιταλική γλώσσα - συνοψίζει προσεκτική λογία πού εχει ασχοληθεί

εl.δικά μέ τό ζήτημα - ή γραπτή Ι.ταλική γλώσσα , σύμφωνα μέ τήν

aντίληψη των νεωτεριστών, δταν δέν είναΊ. διεφθαρμένη, είναι

συσφιγμένη, πομπώδη ς. Δέν ταιριάζει μέ κανένα ό.πό τά ε'ίδη πού

άπαιτοuν ενα ϋφος καλό η μέτριο» . ,<Η γραπτή 'Ιταλική γλώσσα,

δταν δέν είναι διεφθαρμένη ό.ρχα·tζει>> φρονοuν οί έκπρόσωποι τfjς

'ίδιας όμάδας. ••Οί 'Ιταλοί συγγραφείς εχουν συνεπώς μόνο τήν

έκλογή άνάμεσα σέ δυό γλii>σσες, τή μιά μοντέρνα άλλά βάρβαρη, τήν

aλλη καθαρή dλλά άρiαϊκή». Είναι δηλαδή τό πρόβλημα άκριβώς

έκείνο πού aντιμετώπισε ό Κάλβος. Οί άρχαϊστές δέν φρονοDν δτι τό

ζήτημα είναι~aλυτο: 'Ο Baretti θεωρεί δτι ή γλώσσα των βιβλίων ένός εθνους είναι πάντοτε διαφορετική άπό τήν όμιλουμένη, είναι πάντοτε

•ψιά γλώσσα πιό περίτεχνη» . Κάτι τέτοιο διδάσκει καί ό Φώσκολος: <<οϋτε οί καθαρολόγοι θά κατηγοροuνται γιά σχολαστικότητα οϋτε οί

νεωτεριστές γιά βαρβαρισμό aν δποιος εγραφε μποροDσε νά κατέχει

τήν τέχνη νά είσάγει μέσα στό ϋφος του λέξεις καί τρόπους αρχαιό

τατους>> , 'Αλλά. μιά τέτοια γλώσ~α <<δέν μπορεί κανείς νά τήν διδαχθεί κιόλας άπό τήν τροφό του, ιiλλά πρέπει νά τήν μάθει μέ τήν μελέτη>>, λέει ό Λεοπάρδης . ·Ο συγγραφέας, λοιπόν, παρατηρεί ή

240


σχολιάστρια, <<δέν μπορεί νά είναι οϋτε άπλός οϋτε φυσικός»: ••Είναι

σχεδόν άδύνατον νά γράφει τέλεια σέ τρόπο πού νά φαίνεται αύθόρμητη μιά γλώσσα πού μόνο μέ τήν σπουδή τήν έτοίμασε καί τήν

εφτιαξε γιά τόν έαυτό του» (Λεοπάρδης). Βλέπει κανείς δηλαδή έδώ κηρυγμένη άπό τόν Φώσκολο τήν γλώσσα πού έφαρμόζει ό Κάλβος: ή λόγια' γλώσσα θά είναι μιά γλώσσα τεχνητή μέ ύλικό άπό τήν όμιλουμένη καί πλουτισμένη μέ <<λέξεις καί τρόπους» ό:ρχαϊκούς . 'Η

iδιόμορ<;>η δηλαδή γλωσσική θέση τοϋ Κάλβου, πού τόν κάνει νά προσεγγiζει μέ τόν 'Ιταλικό κύκλσ του Φώσκολου, είναι δτι «δέν

ακολουθεί τήv μέση ν όδόv», οϋτε ξεκινάει ό:πό μιάv dπό τίς γλώσσες

πού ύπάρχουν (άρχαία-δημοτική, δηλαδή, aς ποϋμε, Δούκας-Καταρ

τζης η Κοραfiς), ιiλλά κατασκευάζει τή γλώσσα του μέ ύλικά δανει

σμένα dπό τά δύο Cίκρα. ·Ακριβώς τουτο ύποστήριζαν καί οί όμό

γvωμοι τοϋ Φώσκολου γιά τή λύση του γλωσσικοί\ ζητήματος στήν

'Ιταλία. Φυσικά, στήν δοκιμή του αuτήν χρησιμοποίησε καί στοιχεία

πόύ εtχε μπάσει - η πού προσπαθοuσε νά μπάσει- στή γλώσσα μας ό Κοραής. 'Άv τά πορίσματα τfjς ί:ρευνας αύτfjς είναι σωστά, τότε

μποροuμε νά θεωροϋμε τό πολυθρύλητο τοuτο ζήτημα όριστικά

λυμένο καί νά διαπιστώσουμε άκόμη μεγαλύτερη ιiπ' δ,τι πιστεύαμε

iliς σήμερα τήv έπίδραση τοϋ Φώσκολου έπάνω στόν Κάλβο. Μέ τόν

'ίδιο κόπο 'ίσως νά λύσαμε καί τό ζήτημα τής προέλευσης του στίχου

του Κάλβου, άπό τόν δημοτικό δεκαπεντασύλλαβο, σέ συνδυασμό μέ

τήν 'Ιταλική στιχουργική. ·Η έπίδραση δμως του Φώσκολου, δπως

ε'ίδαμε κι δπως θά iδοuμε, δέν είναι ιiποκλειστιιcήss.

55. Στουραtτης. Ό ποιητής 'Ανδρέας Κάλβος π. «'Αθηνά», ΚΖ' 1915, 282. Βουτιερίδης: Ή γλώσσα τοϋ Α. Κάλβου π. 'Ιόνιος 'Ανθολογία Β', 1928, 42 Τωμαδάκης: Α . Κάλβος, π . Νεοελληνικόν Άρχείον, Χανιά, Α', 1935, 156. Ζερβός: Κάλβου, ή Λύρα, f:κδοση Φέξη, 'Αθήνα 1911 , πρόλογος σ. 6. Σιγοϋρος: Κάλβου, Λύρα, i:κδοση Στοχαστή , πρόλογος σ. 22. Παλαμάς: Τά πρώτα κριτικά 'Αθήνα 1913, 39. Δημαράς: · Η γλωσσική θεωρία ε.ά. Τά κείμενα άπ' τό γλωσσικό ζήτημα στήν 'Ιταλία,

βλ.: Therese Labande-Jeanroy, La question de la langue en Italie de Baretti a Manzoni ... Παρίσι , 1925 στίς σ. 6, 7, 8, 38 καί τά τέσσερα τελευταία στή σ. 75. Γιά τίς τελευταίες σχετικές παρατηρήσεις μου, βλ. της ϊδιας: La question de la langue en Italie. Στρασβοuργο 1925 σ. 220 κ . έξ . Ό άρχαϊσμός του Κάλβου φανερώνεται βίαια καί

έπιδεικτικά, χωρίς καμιά πρόθεση ή προσπάθεια γιά aφομοίωση. Τήν περίεργη θέση

τοϋ έπίθετου στήν φράση του τήν δανείζεται άπό τόν 'Όμηρο· τό λεξιλόγιό του τό

άρχαϊκό τό ψαρεύε ί iliς καί στά γλωσσάρια, ο, τι ίiκανε άργότερα ό I. Γρυπάρης γιά τήν μεσαιωνική καί νεώτερη έλληνική · εΙδικά θαρώ πώς ό Κάλβος χρησιμοποίησε Ιδίως τό

λεξικό τοϋ Στεφάνου, ϊσως δμως καί τόν · Ησύχιο καί τόν Πολυδεύκη. Τά οσα σημειώνει ό κ. Ν. Τωμαδάκης γιά iταλικές έπιδράσε ις στή γλώσσα τοϋ Κάλβου (π.

Κυπριακά Γράμματα, Δ', 1940, 5 13-51 4) δέν μέ επεισαν : συγκεκριμένα ή όρθή Ι;ρμηνεία

τοϋ 'ί σ ω ς της ώδής «Τά 'Ηφαίστεια .. , '(!Γ· 39) , αuτή άκριβ&ς πού δίνει ό κ. Ν. Τωμαδάκης καί δέν δίνει ό κ . Α. Σαρfjς στό πρόσφατο βιβλίο του (E.<i. σ. 146-147) είναι άpχαϊκή καί οχι ίταλική. τtλος ύποππύω δτι ιωί στό μέτρο του ό Κάλβος έχει

241


Δ' Ο ΠΡΟΡΩΜΑΝΤΙΣΜΟΣ

Μέσα στά ποιήματα του Κάλβου, δυό τάφοι παρουσιάζονται όχι

σάv'σύμβολα dλλά συγκεκριμένα, πραγματικά. Είναι ό τάφος των ή ρώωv του 'Ιερου Λόχου καί ό τάφος τής μητέρας του στήν ώδή <<Είς

θάνατον», 'Άν θελήσουμε νά αναλύσουμε τόν τρόπο μέ τόν όποίο ό ποιητής αντιμετώπισε τό θέμα του στά δυό αuτά ποιήματα, θά καταλή

ξουμε, νομίζω, σέ κάποια πορίσματα, γενικότερα διδακτικά. Οί τάφοι

των ήρώων χρησιμεύουν στόν Κάλβο γιά νά έξαγάγει ενα δίδαγμα πα

τριωτικό : είναι ενα μνημείο στημένο κάπου γιά νά μνημονεύει μιάν εύγενική πράξη καί νά έμπνέει, μέ τό παράδειγμα των νεκρών πού

καλύπτει, δμοιες πράξεις.

τόν lfνδοξον

λόχον, τέκνα, μιμήσατε

Λόχον ήρώων.

Βλέπουμε δηλαδή δτι ό τάφος αuτός δέν έμπνέει στοχασμούς

μυστικούς, θρησκευτικούς η φιλοσοφικούς, δέν γεννii υποκειμενικές

άντιλήψεις καί ρέμβες καί άναμνήσεις, άλλά συντελεί στήν άνάπτυξη

του φρονήματος, εΙναι ενα βουβό μά εντονο κήρυγμα ηθικής καί

ιiρετής πολιτικής. 'Άθελα πάει ό νους μας στούς <<Τάφους,, του

Φώσκολου: δμοια ή σύλληψη του θέματος, δμοια ή αντίληψη πού

φέρνει τόν ποιητή νά ζητήσει τάφους ξεχωριστούς γιά τούς ξεχω

ριστούς ανθρώπους:

<<γιατί άνίσως έλπίδα δόξας στά γενναία ποτέ τών 'Ιταλών πνεύματα λάμψη, έδώθε τό προμήνυμα Θαβγrf».

'Η όμοιότητα αuτή άπαιτεί νά θεωρήσουμε τήν εμπνευση του

Κάλβου ύποταγμένη στό ποίημα τούτο στόν στοχασμό του Φώσκο

λου: i':κείνος συνέλαβε μέ τέτοιο τρόπο τό θέμα του, καί εδωσε ετσι

έπεκτείνει καί έφαρμόσει τίς γλωσσικές του αντιλήψεις: δέν αποκλείεται ό στίχος του

νά προέρχεται, έξαρχαϊσμένος από τόν δεκαπεντασύλλαβο· «μονότονο» τόν χαρακτη

ρίζει καί γιά τοϋτο , 'ίσως, τόv κομματιάζει δημιουργώντας άπό τά δυό του ήμιστίχια

ποικίλες άρμοvίες. (Βλ . σχετικά καί Γ. Σεφέρη στόv πρόλογό του στή «Λύρα» σ . 36-37). Γιά τήν έπίδραση τής ίταλικής μετρικής στόν Κάλβο, βλ . Γ. Ζώρα (ώδή είς Ίονίους

ε .α. σ. 10 καί Η. Pernot , Eιudes de Litterature grecque moderne, Παρίσι, Β' 1918, 103. ' Ο τελευταίος, μάλιστα , συσχετίζε ι μέ τόv άρχαϊσμό , άλλά άvτιθέτει τό δημοτικό

τραγούδι.

242

ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΤΗΣ ΕΜΠΝΕΥΣΗΣ ΤΟΥ .

καινούριο, πολιτικό περιεχόμενο στήν κλαψιάρικη ταφολογία πού

χαρακτηρίζει σχεδόν δλο τό δεύτερο ijμισυ τοϋ δέκατου ογδοου

αίώνα, τό προρωμαντικό, καί τίς αρχές το~ δέκατου ενατου. Μά δέν

είναι δμως μόνη ή εμπνευση κοινή, (καί συνεπώς εξαρτημένη στήν

περίπτωση αύτή) μεταξύ των δύο ποιημάτων: Ό τόνος τοϋ Κάλβου

είναι στό ποίημα τοuτο ισόρροπος, μεγαλοπρεπής, λιτός, κλασσικός οί είκόνες άπλές καί καθαρές, ή φαντασία πού τίς ζωογονεί μετρη

μένη καί κυρίαρχη. 'Έτσι συνέλαβε καί ετσι εξετέλεσε τό θέμα του

καί ό Φώσκολος στούς <<Τάφους>>: καμιά ύπερβολή, καμιά προσπάθεια

ύποβολfiς: ό ποιητής εμπνευσμένος από τό εύγενικό του θέμα

διδάσκει στούς άνθρώπους τήν ύψηλή σκοπιμότητα τβιν τάφων πού

σκεπάζουν τούς γενναίους άνδρες . 'Η εμπνευση καί ή έκτέλεση καί

τών δύο, θερμές αλλά χωρίς κανένα ύποκειμενισμό, καθαρά αντικει

μενικές. Μέσα στήν cδδή στόν 'Ιερό Λόχο, ό ποιητής δέν φανερώ

νεται παρά γιά νά εύχηθεί νά μείvουν οί τάφοι τών 'Ιερολοχιτών

άπείραχτοι άπό τόν χρόνο, καθώς στούς «Τάφους» ό ποιητής

φανερώνεται μοναχά γιά νά ζητήσει νά μείνουν των μεγάλων ανθρώ

πων οί τάφοι απείραχτοι άπό τόν νόμο. Μόνη ή μητέρα παρουσιά

ζεται καί διδάσκει στά παιδιά της νά άναζητήσουν κι αύτά δταν ερθεt ή στιγμή εναν τέτοιο ενδοξο τάφο!

"Ας μήν ξεχνοϋμε πώς κι <'iλλες όμοιότητες ένώνουν τά δύο

ποιήματα: καί αι'Jτή ακόμη ή βασική σύγκριση τών τάφων πού εfναι

δοξασμένοι καί τών ό.δόξων τάφων aνήκει στό Φώσκολο.

Καί στήν cδδή << Είς θάνατον» μιά μητέρα παρουσιάζεται στό παιδί

της γιά νά τό διδάξει νά μ ή φοβiiται τόν θάνατο. 'Αλλά ή μητέρα αύτή

είναι ή μητέρα τοϋ Κάλβου- ή σκιά της, ακριβέστερα· κι ό ποιητής

δείχνεται ό 'ίδιος πιά, μέσα στήν ύπερβολή τής συγκίνησης πού τοϋ προκαλεί τό θέμα τfjς μητέρας του σηκωμένης ό.πό τόν τάφο της.

'Εδώ οί εtκόνες καί τό συναίσθημα πού θέλουν νά έμπνεύσουν είναι έντελως άντίθετα μέ τής προηγούμενης cδδής: Γονατισμένο τό παιδί

βρίσκεται στήν ιiρχή τfiς ωδης, ιiκριβώς δπως εfναι καί στό τέλος τfjς

προηγούμενης. Μά ό φυσικός κόσμος δέν εχει τήν γαλήνη καί τήν

μεγαλοπρέπεια πού ε'ίδαμε πρίν. Είκόνες ύποβλητικές, καμωμένες γιά

νά γεννήσουν στόν αναγνώστη τό δέος καί τήν φρίκη , μας χτυποϋν

από τήν πρώτη στιγμή· ανάλογο καί τό λεξιλόγιο: <<σκοτεινά ,

παγωμένα, τοϋ λυσσώντος ιiνέμου ή όρμή, τά·παράθυρα κατασχισμέ

να , τά μελανόπτερα σύννεφα, ή σελήνη , σβησθέν λιβανιστήριον,

κερία σβηστά, καί κόλυβα» . Μπροστά στό φάντασμα πού προβαίνει,

μiiς λέει ό ποιητής:

«όρθαί είς τήν κεφαλήν μου

στέκονται fι τρίχες... λείπει ή dv.aπvoή μου».

243

ΑΠΑΝΤΑ ΚΑΛθΟΥ

Καμιά σχέση πλέον μέ τήν άλλη μορφή, μέ τά άλλαι συναισθή ματα πού μίiς εδωσΈ ό τάφος τών ίερολοχιτών. 'Ένα εντονο ρωμαντικό, ή άκριβέστερα προρωμαντικό στοιχείο μίiς δίνει μιά έντελώς καινούρια ατμόσφαιρα, μάς&.ναφέρει σέ εναν ί'iλλο κόσμο αίσθητικό: •ψιά νύχτα τοϋ Young» διέγνωσε γι' αότά ενας λεπταίσθητος διανοούμενος καί ποιητής, ό Γιώργος Σέφέρης «είναι ή άτμόσφαιρα

όλόκληρης τfjς ώδfjς•>. 'Ίσως όχι μόνό τfjς ώδfjς, &.λλά κανονικά τοϋ ποιητικού εργου του Κάλβου. Γιατί c'iν, παραμερίζοντας τίς άρχαιοπρεπεϊς είκόνες καί τήν άρχα!ζουσα γλώσσα, τά στοιχεία πού τά

ε'ίδαμε μέ κάποιο τρόπο δανεισμένα &.πό τόν φωσκολιανό κλασσικι

σμό καί γενικά άπό τήν κλασσική καί συντηρητική iταλική σχολή,

θελήσουμε νά πλησιάσουμε στήν 'ίδια τήν εμπνευση του Κάλβου, θά

ίδοϋμε νά μίiς άνοίγεται ενας ποιητικός κόσμος εντελώς διαφορετικός

καί aντίθετος dπό δ,τι ε'ίδαμε ώς τώρα· θά ίδοϋμε μέ κατάπληξη κάτω

άπό τό ντύμα τουτο, τό κλασσικό καί άρχαϊκό, νά δονείται μιά ψυχή

άκρως ρωμαντική, πέρα γιά πέρα άντιφωσκολιανή. 'Επειδή τό

ζήτημα τουτο συζητήθηκε επανειλημμένα, καί μ, εναν τρόπο, πού άν

έξαιρέσω λιγοστές πρόσφατες κρίσεις λογοτεχνών, δέν μου φαίνεται σωστός, νομίζω σκόπιμο νά δώσω μερικά συγκεκριμένα στοιχεία .

'Από τήν πρώτη του έμφάνιση 65ς σήμερα, ό Κάλβος διακηρύ

χτηκε γιά κλασσικός, πινδαρικός ποιητής. 'Όλη ή συζήτηση γύρω

στό όνομά του; aπό τήν άποψη αύτήν, περιορίσθηκε στό ποσοστό τοϋ πινδαρισμου. του: ι'iν πρέπει νά θεωρείται λίγο ή πολύ ή εντελώς

πινδαρικός. 'Η Juliette Lamber μίiς λέει πώς «ό Κάλβος εl:ναι ενας Πίνδαρος γαληνεμένος, πραότερος» . 'Ο Κ. Παλαμάς γράφει πώς ό

Πίνδαρος είναι «ό μέγας διδάσκαλος» τοϋ Κάλβου. 'Ο Σ. Μενάρδος

ξαναπαίρνει καί dναπτύσσει τά λόγια τής J. Lamber. «Πινδαρικήν» όνομάζει τήν «Λύραν» τοϋ Κάλβου καί ό Σ. Στουραί:της. ·Ο κ. Μ.

Σιγοϋρος γράφει: <<ή cδδή του εχει τήν βροντόφωνη πινδαρικήν

μεγαλοπρέπειαν» , Ό Γ. Σωτηριάδης νομίζει δτι <<δικαίως θά τόν

ώνομάζαμεν &.κόμη καί μικρόν Πίνδαρον τής Νέας 'Ελλάδος». 'Ο κ.

Ν. Τωμαδάκης δμως διαμαρτύρεται γιά τήν κρίση αύτή, <<τή στιγμή

πού aξιόλογα ό Κάλβος μπορεί νάχl] τή θέσι του Πινδάρου τής

νεοελληνικής», τόσο εκείνος άλλωστε δσο κι ό Η. Pernot πού έπίσης συμφωνεί, διαπιστώνουν δτι γενική είναι ή σύμπτωση τών κριτικών

στόν χαρακτηρισμό του Κάλβου ώς πινδαρικου. Ό μόνος, πού είδε σωστά, δπως κανονικά συμβαίνει , μά εκρινε άδικα, είναι ό κ. Γ . Μ.

'Αποστολάκης, πού σημειώνει στήν σχετική μελέτη του δτι τά δάνεια

τοϋ Κάλβου άπό τόν Πίνδαρο κι άπό τούς άρχαίους γενικά , είναι

έντελώς έξωτερικά, άγγίζουν μοναχά τήν μορφή καί δχι τήν ούσία του

εργου. 'Έχουμε δηλαδή έδώ ενα άπό τά πιό τυπικά φαινόμενα του

τρόπου μέ τόν όποίο ό ποιητής ύποβάλλει στούς κριτικούς του τήν

244


γνώμη πού θέλει νά διαβιβάσουν γιά κείνον στήν ύστερσφημία:

παίρνει μερικές είκόνες, μερικές λέξεις άπό τόν Πίνδαρο, έπιγράφει στή συλλογή του δυό στίχους άπό τόν ηίνδαρο, κι ετσι παίζει μέ άσφάλεια τό παιγνίδι του: ό ποιητής μπαίνει στή γραμματεία μέ τήν

έτικέττα τοϋ Πινδαρικοϋ. « 'Εββελύσσετο τόν ρωμαντισμόν» γράφει ό

Σ . Μενάρδος <<άποστρέφεται τόν ρωμαντισμόν» άντιφωνεί ό Σ. Στουραίτης. "Ας δοϋμε πόσο τά πράγματα δικαιώνουν μιά τέτοια γνώμηs6.

Μέσα στίς ε'ίκοσι rοδές του Κάλβου, άναζήτησα νά _βρώ τά στοιχεία έκείνα, λέξεις καί είκόνες πού έμφανίζοντάι μονιμότερα καί φανερώνουν συνεπώς τά ύποστρώματα του Εργου του. 'Ιδού λοιπόν τό

πόρισμα τής ζήτησης αύτής. 'Έχουμε τίς εννοιες: ούρανός 24 φορές, φλόγα 29, άνεμος 35, σύννεφα 19, νύχτα 54, όνειρα 18, θάλασσα 43, θάνατος 55, α\μα 15, τάφος 23, δάκρυα 20, άρετή 12, εννοιες συγγενείας (καί μεταφορικώς} 13 φορές. "Αν έξαιρέσω τά δύο τελευταία λήμματα πού τά παραθέτω μόνον γιατί μποροϋν νά σταθοϋν χρήσιμα άπό άλλες άπόψεις στή μελέτη τοϋ Κάλβου, τά ύπόλοιπα δημιουργοϋν

μιάv άτμόσφαιρα πού δύσκολα συνδυάζεται μέ όποιαδήποτε ίδέα

πινδαρισμοϋ ή κλασσικισμοϋ. των στοιχείων αυτων τήν ά'ρχή, μάς ε{ναι δύσκολο νά τήν άναζητήσουμε στίς άμεσες έλληνικές έπιδρά

σεις καθώς καί στίς ίταλικές. 'Όμως δλα μαζί, σύννεφα, νύχτες,

άστέρια, δάκρυα, τάφοι, τυπικά σύνεργα του πιό έξάλλου ρωμαντι

σμοϋ ή προρωμαντισμοϋ, άποτελοϋν τό ύλικό μέ τό όποίο διέπλασε τά

56. Κάλβος «τόν i:νδοξον λόχον» Δ' ι4 , «λείπει ή άναπνοή μου" Γ' 7. Ό Κάλβος εχει μότο άπό τόν Πίνδαρο στήν eκδοση τοϋ ι824. Φώσκολος, μετάφραση . Γ.

Καλοσγούρου. Γιά τήν ταφολογία, βλ . Ρ. Van Tieghem, La poesie de 1a nuit et des tombeaux (Le Prercimantisme Παρίσι, Β' 1930, 3-203), δπου καί (σ. ι92) γιά τόν

Φώσκciλο σχετικά. Σεφέρης π. Νέα Γράμματα 'Αθήνα Γ' ι937 , ι46. 'Άλλεζ κρίσεις λογοτεχνών: Τ. "Αγρας (αύτ. Β' ι936, 432 καί Κλ. Παράσχος (Εlσαγωγή στή σύγχρονη Ι:λληνική ποίηση, 'Αιiήνα (1941) σ. 7). Μά καί ό Η. Βουτιερίδης (Σύντομη ' Ιστορία τής

Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Άθήνα 1933, 272) βρίσκει στόν Κάλβο «σημάδια»

ρωμαντικής έπίδρασης. Πινδαρισμός : ήδη στά 1825 Lemercier (Suite des chants heroiques et popuιaires ... Παρίσι, σ. ι23) λέει γιά τά ποιήματα τοϋ Κάλβου πώς ε!ναι «composes a ι, imitation .des ancίens 1yriques mythologueS»' μέ τό ϊδιο πνεύμα βλ. καί π. 'Ανθολογία τών Κοινωφελών yνώσεων Γ' ι838 , 26ι Lamber, στόν Σ. Μενάρδο π. Παναθήναια Ι· ι 910, 186, δπου καί ή δική του γνώμη καί (σ. ι 85) τό «έβδελύσσετο, · βλ.

σχετικά καί π.Νέα 'Εστία Γ', ι928, 247 κ. έξ. τίς άποχρώσεις τοu στοχασμού τοϋ Σ.

Μενάρδου, Παλαμάς, Πρώτα Κριτικά έ.ά. σ . 40. Γιά -tήν «άντιρρωμαντική πλαστική» τοu Κάλβου μιλεί ό Πα~αμaς στό π.Νέα Γράμματα Β ', ι936, 183. Στουραίτης ε.ά. σ .

303. Έκεί και τό «άποστρέφεται» σ. 299. Σιγοuρος, δπου σημ. 55, σ. 25. Σωτηριάδης, 'Ανδρέας Κάλβος, 'Αθήνα, Ι9ι6, 39. Τωμαδάκης, Α. Κάλβου ε. ά. ι63. Αύτ. καί ή

παρατήρηση το() Pernot. Γιά τό 'ίδιο θέμα βλ. καί Παλαμά π. Νέα Γράμματα ε . ά. σ. ι29.

'Αποστολάκης, :Γά τραγούδια μαζ, 'Αθήνα ι 934, 364. 'Ο Πινδαρισμός ε!ταν έκείνα τά χρόνια - καί, φυσικά , λίγο πρίν στή Δύση - της μόδας. Μόνο γιά τά 'Επτάνησα

καί γιά ttήν έποχή πού μaς ένδιαφέρει σημειώνω στόν Βροκίνη (Βιογραφικά Σχεδάpια,

Κέρκυρα, Α .. 1877 πολ.) πέντε λογίους πού ί:γραψαν πινδαρικές ώδές.

245


εργα του ό Κάλβος μέσα στίς φόρμες τοϋ κλασσικισμοϋ. Παράλληλα

μέ τήν ψυχανάλυση, πού δέν μίiς άπασχολεί έδω, κάπου άλλου πρέπει

νά ψάξουμε. Μιά σύμπτωση, έκείνη πού άπό τά .1817 ffiς τά 1824 τόν φέρνει

στήν 'Αγγλία, εύκολύνει τίς άναζητήσεις μας. Γιατί αν στά 1817 πάλιν άρχίζει νά διαγράφεται ό λατινικός (ίταλικός καί γαλλικός)

ρωμαντισμός, η 'Αγγλία καί η Γερμανία τόν ε{χαν άνακαλύψει aπό

κάιρό, μαζί μέ τήν ποίηση τών έρειπίων, τήν μελαγχολία καί τήν έμορφιά του Χριστιανισμου. Καί βέβαια όλα αύτά ύπήρχαν διάχυτα

στήν πνευματικήν aτμόσφαιρα τής Εuρώπης aπό χρόνια· aλλά έν& τό

κλασσικιστικό περιβάλλον τοϋ Φώσκολου καί οί έπιδράσεις πού

έδινε στόν νέο μας ποιη'τιή ε{ταν έντελίi:ις έχθρικές πρός κάθε τέτοιο

πvευμα, πού τό εΙχαν μάλιστα ξεπεράσει άπό κάποιες άπόψεις,

aντίθετα δέν πρέπει νά ξεχνοϋμε πώς ό Κάλβος φθάνοντας στήν 'Αγγλία πατουσε τό εδαφος τοϋ 'Όσσιαν καί τοϋ Young. Στά τραγούδια τοϋ νΟσσιαν καί στίς νύχτες τοϋ Young, στά δυό αύτά ποιητικά έργα, τών όποίων ή συμβολή στή γένεση τοϋ Εuρωπαϊκοϋ ρωμαντισμοϋ ύπήρξε θεμελιώδης καί άποφασιστική, έκεί καί μόνο

πρέπει νά αναζητήσουμε τίς φιλολογικές έπιδράσεις πού εστρεψαν

τήν ψυχή τοϋ Κάλβου πρός τά τυπικά ρωμαντικά συναισθήματα πού

τήν κατευθύνουν καί τήν έκφράζουν ταύτοχρόνως.

'Όλο δηλαδή τό ψυχολογικό ύπόστρωμα τής τέχνης του Κάλβου,

πού κατ' έξοχή ν μέσα στίς λέξεις τοϋ ποιητή μπορουμε νά τό 'f.ί-ελετοϋμε, βυθίζεται μέσα στίς πpορωμαντικές <<Νύχτες» του Young καί κατά δεύτερο λόγο στά ποιήματα του 'Όσσιαν. 'Αδύνατο είναι νά έκταθεί κανείς έδω σέ μιά συστηματική σύγκριση του εργου του

Κάλβου μέ τίς άπέραντες <<Νύχτες»· μιά καλή τύχη όμως θέλησε <δστε λίγα χρόνια μετά τίς πρ&τες έκδόσεις των 'Ωδών ενας 'Έλλην νά μdς

δώσει μιάν άποσπασματική μετάφραση τοϋ Γιούγκ. 'I;:I Κοραϊκή του γλώσσα, πού δίνει καί μιά έξωτερική όμοιότητα μέ τίς Ώδές, έπιτρέ·

πει έξαίρετα τήν συσχέτιση . 'Αποσπω μερικές φρίiσεις πού άπηχουν

σέ τέτοιο βαθμό καλβικές, <δστε νά ύποπτεύει κανείς καί μιάν άμεση

έΠίδραση των, 'Ωδών έπάνω στόν μεταφραστή , χωρίς τοϋτο νά

έλαττώνει τήν άξία τής άντιβολής, γιατί έδίί> γιά τό κλίμα πρόκειται,

καί στό κλϊμ'& μένει πιστός ό μεταφραστής στό πρωτότυπό του: «'Αλλ' ο'ίμοι! ε{ναι έδώ εuτυχία; αuτός εΙναι άπηγορευμένος είς

τά στόματα των θνητών καρπός. 'Η ά.ρετή καί ή μοίρα της έπεδαψίλευσαν ι:;ίς αuτήν δλα των τά

δώρα μέ έλευθέριον χείρα.

Πόσον άπατηλά εlναι τά εύτυχήματα τής ζωής; μdς δίδουν μίαν

μόνον εuχάριστον στιγμήν καί μάς παραδίδουν είς τά δεινά τά όποία

μίiς ποτίζουν διά πολύ μ' όλην των τήν πικρίαν. Καταφρονήσατε τόν

246


ύπερήφανον, όστις έντρέπεται ,νά κ:λαύστι· ό c:'iνθρωπος δέν έξουθε

νοϋται χύνοντας δάκρυα. Τό λογικόν συγχωρεί τούς θρήνους εiς

δυστυχές κ:αί αiσθαντικ:όν όν. Τοιαύτη εΙναι ή θλιβερά τύχη μας διά νά αίσθανθώμεν τήν

ήδονήν πρέπει νά δοκ:ιμάσωμεν τήν σύγχυσιy καί παραφοράν τοϋ

πάθο·υς. Ματαιόφρων άνθρωπε, όστις τολμiiς νά έλπίστις εύδαιμονίαν i

έπί τής γής, δέν ήξεύρεις άκόμη δτι δέν ε{ναι δυνατόν αuτή νά αuξήστι

εiς τήν άχαρον αuτήν καί δυστυχισμένην γήν. ·Η χείρ ifτις ηπλωσεν εiς τό στερέωμα τό κ:υανόλαμπρον αύτό

παραπέτασμα κ:αί ητις έδωκε χρυσοϋν ένδυμα είς τόν fiλιον ... 'Όχι, ή φύσις δέν εlδε ποτέ είς τούς κόλπους της παραδοξώτερα

καί φρικωδέστερα τέρατα παρά tό.,; άναίσθητον είς τάς δυστυχίας του άλλου άνθρωπον. Ώ σελήνη! ώχρίασον άπό τρόμον· είρηνικά άστρα, φύγετε,

κ:ρυφθήτε ύπό τής νυκτός τά παραπετάσματα.

Ή άρετή διαμετρά τήν διάρκειαν τής άληθοϋς ύπάρξεώς μας καί

όχι τών ώρ&ν τό c:'iστρον.

Καθημέραν άποδεικνύει ψευδή τά συμπεράσματά μας καί συγχί

ζει τήν ματαίαν μας πρόβλεψιν.

'Υπερτjφανος δρuς έκίνει εiς τ&ν άέρων τά ϋψη ττjν πεπυκνωμέ

νην της κορυφήν ... Πίπτει ώς βροντή εiς τήν άντηχοuσαν πεδιάδα κ:αί τήν σκεπάζει μέ τήν άπειρον έκτασιν τ&ν κλάδων της.

Μήν έλπίζης λοιπόν, άνθρωπε, νά εϋρτις έδ& ματαίας διασκε

δάσεις. Δέν θέλεις άναπνεύσει είς τούς στίχους μου τήν άκάθαρτον κ:αί

φλογεράν πνοήν των παθών ... 'Αλλά θΕλεις εύρεί γενικά μαθήματα αίδεσίμων εiκ:όνων.

Μέ τήν νύκτα . ό διαλογισμός έγείρεται, μεταξύ είς τά σκότη ή ψυχή δέχεται τάς ζωηροτέρας της άναλάμψεις.

'Όταν ή νύξ ρίπττι τό σκοτεινόν της παραπέτασμα, νομίζω δτι

βλέπω τήν σκιάν τοϋ θείου βραχίονος έκτείνομένην μεταξύ τοϋ άνθρώπου κ:αί των ματαίων άντικειμένων, τά όποία θέλει νά τούς

κρύψτι.

τΩ νύξ! τρυφερά φίλη του άνθρώπου καί τής άρετής ... Τώρα τά άστρα έντρομα τούς βλέπουν όδεύοντας μέ άνυψωμένον

εiς τά σκότη μέτωπον κ:αί άναδιπλασιάζοντας διά τής τ&ν κακουργημάτων φρίκης των τής νυκτός ττjν φρίκην.

Τώρα αί μαuραι συνεπιβουλαί καί κωφαί συνωμοσίαι διεγείρον

ται ... μελετοuν τάς παρανομίας διά τ&ν όποίων θέλουν νά ταράξουν τά β'ασίλεια καί νά τά πλημμυρίσουν αlμα .

~Ας έξορίσωμεν τήν θλίψιν. Είναι βλασφημία κατά του Δημιουρ

γοϋ γραμμένη είς τ.ό μέτωπόν μας ... Τό πρ&τον πρός τήν άρετήν βήμα

247


είναι τό νά πείθεταί τις δτι εΙναι άνάγκη νά ύπομένωμεν πολλά••. Φανερό είναι δτι δέν πρόκειται έδώ γιά τυχαίες συμπτώσεις άλλά

γιά μιάν άδιάκοπη σχέση, γιά μιά συστηματική έξάρτηση τοϋ

Κάλβου &πό τίς ••Νύχτες». 'Η σχέση αuτή ύπάρχει στίς εννοιες, στό

ύλικό τών παραστάσεων καί των εiκόνων καθώς καί στήν διατύπωσή

τους. Θά σημειώσω &κόμη δτι τό βασικό θέμα τής <δδής τοϋ Κάλβου

«Είς θάνατον» ξαναβρίσκεται όλόκληρο μέσα στή πέμπτη νύχτα τοϋ

Young, κατά τήν διαίρεση τοϋ Le Tourneur: ό ποιητής στέκεται μπροστά σ' εναν τάφο, τόν τάφο τής κόρης του.

«Μά ποιό καινούριο πράγμα χτυπά τό βλέμμα μου; ·Ο τάφος τής

Ναρκισσίας άνο(yεται μπροστά μου ... » ' Από μέσα του ξεπηδάει ή &λήθεια καί τόν παρηγορεί:

•• Χάνονται τά νέφη τών παθών πού σκοτείνιαζαν τή σκέψη μου,

τά σκοτάδια χάνονται . Στή λάμψη αuτοϋ του δυνατοϋ φωτός, ό όρί

ζοντάς μου έκτείνεται , νέες ίκανότητες ί:ρχονται νά πλουτίσουν τό

είναι μου». ·Ο θάνατος παύει πιά vά τοϋ φαίνεται κάτι φοβερό. Γεμά

τος πίστη στήν άρετή, τόν άντιμετωπίζει . Ή άντιστοιχία δηλαδή

μεταξύ των δύο ποιημάτων είναι απόλυτη καί καλύπτει όλόκληρη τήν

<δδή. 'Αλλά βλέπει κανείς κιόλας πώς ό γνήσιος ποιητής, ό γνήσιος καλλιτέχνης κατορθώνει μέ τήν όπτική του ίκανότητα, νά μάς δώσει

εiκόνες ζωής έκεί πού ό Y oung μόνο ψυχρές άλληγορίες μπόρεσε νά παρουσιάσει .

Σέ μιάν Ciλλη <δδή, «Εiς Δόξαν», ό Κάλβος άρχίζει μέ τόν γνωστό

άποφθεγματικό τρόπο:

Έσφαλεν ό τήν δόξαν

ονομάσας ματαίαν.

'Η απολογία αuτή τής εuγεvικής φιλοδοξίας, φαίνεται σάν μιά

άπάντηση στήν δεκάτη τετάρτη Νύχτα τοϋ Young - πάντα κατά τή

διαίρεση τοϋ Le Tourneur. 'Εκεί ϋστερα &πό μιάν άποστροφή πρός τήν φιλοδοξία <<Πλούσια πηγή του άγαθου Κ:αί του Κ:ακ:ου», ό ΠΟιητής

τών Νυκτών αναπτύσσει τά κακά τής φιλοδοξίας . Πρώτα δμως, μέ

λίγα λόγια σταθμίζει τήν άρετή της: <<Είσαι γιά τόν ι'ίνθρωπο δ ,τι είναι

τά φτερά γιά τό πουλί».

Δ ίδει αύτή τά πτερά ...

Κι έδώ ή άντιστοιχία είναι απόλυτη. "'Ο τήν δόξαν όνομά σας

ματαίαν» είναι ό Young. Κι άλλοϋ, δταν λέει πώς <<Οί αύστηροί του στίχοι δέν θά εκτιμηθούν άπό τούς διεφθαρμένους άvθρώπους», δέν

φαίνεται νά Ciφησε άδιάφορο τόν Κάλβο. Ό ϋμνος του πρός τήν

248

ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΤΗ~ ΕΜΠΝΕΥΣΗΣ ΤΟΥ

νύχτα εχει στοιχεία πού φαίνεται νά είχε ύπ' οψει του ό Κάλβος στήν

ιδδή του << Είς Σούλι». Καί δίπλα σ' αότά, γενικώτερα πάλι, ή νύχτα, ή

σελήνη, τά σύννεφα, οί τάφοι , τά δάκρυα, βασικά μοτίβα , δπως

ε'ίδαμε, τής ποίησης του Κάλβου, είναι αότή ή 'ίδια ή οόσία τής τέχνης

του Young καί των μιμητωv του . 'Εξ άλλου οί άποστροφές πρός τήν

άψυχη φύση, ό ρητορικός τόνος, οί διάφορες ύποφορές καί τά άλλα

ρητορικά σχήματα πού διανθίζουν τήν ποίηση του Κάλβου, ή λογική

διάρθρωση των ιδδων πού τούς δίνει, καθώς παρατηρήθηκε, ενα

αυστηρό σχήμα συλλογισμοG, βρίσκονται κι αύτά κανονικά μέσα

στήν Ποίηση του Young καί στά έργα τής κίνησης πού έξεπήγασε άπό κείνον57.

Τά. στοιχεία δμως αότά μας φέρνουν καί σ' ενα άλλο εργο κοντά,

πού κι έκείνο είχε απήχηση τεράστια στήν Εύρώπη d5ς καί στό πρώτο

τέταρτο τού ΙΘ' αίωνα, καί προέρχεται άλλωστε κι αότό σέ μεγάλο βαθμό από τήν κίνηση πού προκάλεσε ρ Young. Έννοω τό σύνολο τών ποιημάτων πού έκυκλοφόρησαν μέ τό όνομα του Όσσιανου. Καί

μέσα σ· αύτά εχουμε τή σελήνη, τά σύννεφα, τίς έπικλήσεις πρός τά

στοιχεία τής φύcrης αλλά δίπλα σ' αύτά, εχουμε άκόμη καί άπειρες είκόνες παρμένες άπό τήν θαλασσινή ζωή καί άπό τήν θάλασσα γενικά καθώς καί παραστάσεις ήρωϊκές. 'Η μεγάλη αναλογία

θαλασσινών είκόνων πού dπαντίi στό έργο τοϋ Κάλβου, άν πρέπει 'ίσως νά έρμηνευθεί παράλληλα μέ μιά βαθύτερη ψυχική άνάλυση του

ποιητή, εχει δμως φανερή σχέση μέ τά όσσιανικά ποιήματα. Παρα

θέτω μερικά δείγματα τής ποίησης του Όσσιανου, παρμένα έπίσης

άπό παλιά μετάφρασή του καμωμένη στήν καθαρεύουσα. ·Ο dρχαϊ-

57. Γιά τόν Όσσιανισμό βλ. τίς έργασίες τοϋ Ρ. Van Tieghem, Histoire Litteraire de ι. Europe et de ι' Amerique, Παρίσι ι946, Le preromantisme Παρίσι Α' 1924 καί Ossian en France Παρίσι 191 7. Στά έλληνικά fχουμε τήν έργασία τοϋ κ. ·Α. Παπαδήμα, 6 Ρωμαντισμός, 'Αθήνα 1938. 'Όμως νομίζω δτι "6 άναγνώστης θά κάνει καλύτερα νά

προτιμήσει κάτι άπό τήν ξένη βιβλιογραφία πού μνημόνευσα. ·Η κίνηση γύρω στόν

Όσσιανό καθώς καί γύρω στόν Young πέρασε σ;rήν :ήπειρωτική Εύρώπη μέσα άπό-τά 'γαλλικά γράμματα, γιά τοϋτο ή βιβλιογραφία τους είναι ίδίως γαλλική. Γιά τόν Young ό άναγνώστης θά βρεί στοιχειώδη βιβλιογραφία στήν έργασία μου, ό Γίούγ,κ στήν

·Ελλάδα ... ε.ά. Τά κείμενα τοΟ Young είναϊ: παρμέvα έδώ άπό τή μετCiφραC,:η τοϋ (Δ.) Π(ανταζή), τοϋ Γιούγκ ή Ναρκισσία, Χαρακτήρ τοϋ θανάτου. Ώφέλειαι τής νυκτός καί

τή ς μοναξίας. Θλίψις , καί δυστυχία. Νυκτερινά ποιήματα. Μετάφρασις κατά τήν

Γαλλικήν τοϋ\ Λετου ρνέρου... 'Αθήνα ι835, στίς σ.' 7, 7, 9, ι ι , ι3, ι4, ι4,

ι8, 20, 2 ι, 29, 3ι, 32, 33, 36, 50. Γιατί μνημονεύω .κι έγώ τήν μετάφραση

τοϋ Le Tourneur, βλ. στήν έργασία μου ε.ά.σ. 21, σημ. 24. Χρησιμοποιώ

. μιά δίτομη εκδοση, Παρίσι 1809. Τά ΙCείμενα πού παραθέτω εlναι άπό τόν' τ. Α'' σ. g8 κ. έξ . Τά φτερά αότ. Β ' 3 κ. έξ. Διεφθαρμένους άνθρώπους, Β' 33. "Υμνος του πρός τήν νύχτα Β· 12ο-ι2ι. Γιά tά δυό τελευταία παραδείγματα, πρβ. αότ. Β· 215. Κάλβος, Είς Δόξαν Β· ι, 2. Είς Σοϋλι, ΙΕ' I71C. έξ. Παρατηρήθηκε άπό τόν Γ.Μ. ·Αποστολάκη, ~ .ά.

328 καί τόν τ. -Αγρα π. Νεοελληνική Λογοτεχνία Α'. 1937, 78.

249


σμός τής μορφής τοuς προσθέτει ενα <iκόμη στοιχείο γιά τήν συσχέτιση μέ τόν Κάλβο.

«Αί ψυχαί των έκκαίονται ιiναπολουσαι τάς προγενεστέρας μάχας καί τάς ένδόξους πράξεις. Οί οφθαλμοί των είσί φλόγες πuρός, στρεφόμενοι πανταχού πρός άναζήτησιν του έχθροϋ. 'Έχοuσι διά χειρός τά ξίφη, τά δέ δπλα των <iποπέμπουσι μαρμαρυγήν. 'Ιδού

κατέρχονται ώς χείμαρροι έκ των όρέων· εκαστος έφορμg μυκώμενος

aπό του λόφου. Έξαστράπτουσιν οί aρχηγοί τής μάχης, περιβεβλημένοι τήν πανοπλίαν των πατέρων . των. Σκοτεινοί καί ζοφεροί

άκολουθουσιν οί t']ρωες, ώς τά όμ~pοφό..ρα νέφη όπισθεν τών πυρίνων ούρανίων μετεώρων . . ο κρότοζ των συγκρουομένων δπλων επαυξάνει, οί δέ άργοί κύνες όρύονται. Πάντες άδουσι τό πολεμικόν &σμα, ή

δέ βραχώδης Κρόμλα άντηχεί. · 'Ίστανται πάντες έπί τής ζοφερiiς

έρείκης τής Λένας, ώς όμίχλη σκιάζουσα τούς λόφους έν καιρώ

φθινοπώρου, δταν σκοτεινή καί άμαυρά έπικάθηταί πού άνυψοϋσα

τήν κορυφήν της πρός τόν οuρανόν.

Οί dνεμοι διαπνέουσι τά δάση. Οί χείμαρροι καταρρέουσιν άπό

τών βράχων. 'Ο ύετός συνέρχεται έπί τής κορυφής τής Κρόμλας. Οί

έρυθροί άστέρες τρέμουσι μεταξύ τών ίπταμένων νεφών. Δεινή ήτο ή

λάμψις τοϋ σιδήρου του, όμοιάζουσα πρός τά άπαίσια μετέωρα του

θανάτου , καθήμενα έπί τής έρείκης του Μάλμωρ, δταν ό περιηγητής

είναι μόνος, καί ό εύρύς τής σελήνης κύκλος σκοτίζεται έν τώ

οόρανώ>>,

Στό ζήτημα του Όσσιανοu, οί συσχετίσεις εiκόνων καί διαθέ

σεων πού θά μπορουσα κι αuτές νά τίς συνεχίσω άφθονες ε'ίτε

δανειζόμενος άπό τή μετάφραση πού χρησιμοποιώ έδώ, ε'ίτε μεταφρά

ζοντας ό 'ίδιος, είναι πάντως πιό έπικίνδυνες, γιατί καί ό ποιητής των

i:ργων τοϋ Όσσιανοu καί ό Κάλβος ιiντλοuν καί οί δύο, σύμφωνα μέ

τήν κοινή τους αiσθητική, εiκόνες καί παραστάσεις καί παραβολές aπό τήν aρχαία ποίηση καί μάλιστα τήν όμηρική καί τή πινδαρική

καί τήν βιβλική. Πάντως καί άνεξάρτητα άπ' αύτό, ή <'iμεση μεταξύ

τους σχέση εiναι , νομίζω, φανερή .

Δέν είναι εuτυχώς άνάγκη νά άφηγηθώ έδώ τήν ίστορία τών δύο

εργων, του Young καί του Όσσιανου μέσα στήν Εύρωπαϊκή λογοτεχνία τής πε ριόδου πού μάς ενδιαφέρει, ωστε ετσι νά δικαιολο

γήσω καί έξωτερικά τίς έπιδράσεις πού aνιχνεύω .. Η έργασία αύτή εχει γίνει εuτυχώς μέ δλη τήν άπαιτούμενη άκρίβεια καί στά συμπε

ράσματά της dπαντοϋμε δίπλα σ' άλλα καί τά όνόματα τοϋ Φώσκο

λου, του Pindemonte κ.τ.λ. 'Ώστε κι <'iν ό Κάλβος δέν είχε πάει στήν

'Αγγλ ία, τήν πατρίδα τών δύο τούτων i::ργων, πάλι θά ε'ίχαμε τόν

τρόπο νά τά συσχετίσουμε μέ τήν δική του παραγωγή. Μά ή διαμονή του Κάλβου στήν 'Αγγλία καί οί φιλολογικές έργασίι:;ς στίς όποϊι:;ς

250


ασχολήθηκε έκεί, μiϊς προσφέρουν τήν δυνατότητα μιας άμεσης συσχέτισης μέ τά εργα αuτά . 'Εκεί άνέπνευσε ό ποιητής μας εναν

άέρα καθαρά μετακλασσικό πλέον καί ποτίσθηκε τό μεθυστικό κρασ-ί του ρωμαντισμου. Δέν μπορουμε νά ξέρουμε πόσο ή στροφή του πρός

τόν ρωμαντισμό, άπομακρύν<_:>ντάς τον aπό τίς ίδέες του Φωσκόλου. πού είχε πιά τότε άπαρνf]θεί έντελώς τούς παλιούς του θεούς, ένίσχυσε τήν ρήξη πού έχώρισε όριστικά τούς δυό ποιητές. 'Εκείνο

δμως πού ξέρουμε, είναι δτι άπό τά χρόνια έκείνα ή ψυχή ·του Κάλβου εμεινε βαθειά ποτισμένη aπό ρωμαντισμό. Νομίζω δμως πώς τό εδειξα

μέσα στό εργο του. Μά dς προσθέσω dκόμη πώς ό aνθρωπος πού

ντυνόταν πάντα μέσ , στά μαϋρα καί πού εβαφε μαυρα τά επιπλα τfjς

κατοικίας του , μας δείχνει καί μέ τήν ζωή του dκόμη τήν βαθειά

έπίδραση πού είχε ύποστεί aπό τόν ρωμαντισμό. Ρωμαντικό πουριτανισμό θά ονόμαζα τήν θέση του Κάλβου μέσα στήν ποίηση.

'Έτσι πιά τελειώσαμε, νομίζω, όπωσδήποτε τόν γύρο -rώv έπεισάκτων έκείνων συστατικών πού 'Ι'jρθαν νά προστεθουν στήν ποιητική

ίδιοφυια του Κάλβου καί νά τήν ένισχύσουν γιά νά άπαρτίσουν τίς ι:hδές του. ' Από τίς πρώτες του παιδικές εντυπώσεις ιδς τά τριανταδύο

του χρόνια πού δημοσιεύει τίς πρώτες του wδές ε'ίδαμε διαδοχικά νά

συνεπαίρνουν τήν καρδιά του ε'ίτε τόν νου του ό φιλελευθερισμός καί

τό πνεϋμα τfjς έπιστροφfjς πρός τήν άρχαιότητα, ό θαυμασμός τής

άρετfjς καί τοϋ ήρωϊσμοϋ, ϋστερα ό τυπικός γαλλικός κλασσι.κισμός

τοϋ ΙΗ' αί&να μέ τόν διδακτισμό γιά δριο τ ψ ποίησης καί τήν μίμηση γιά τό aσφαλέστερο μέσον πpός αύτήν. Κατόπιν τόΎ ε'ίδαμε

δεμένο άπό τά θέλγητρα τfjς μεγαλόστομης άρχαϊκής ποίηqης των

58. Στά τέλη τοϋ !Η · καί τίς άρχές τοϋ !Θ · αiώνα , ό Όσσιανός συγκρίνεται μέ τόν

'Όμηρο κα,ί τόν Πίνδαρο· παράλληλα δμως δημιουργεί τό ρωμαντικό κλίμα πού

άπαιτοϋσε η έποχή: '' Ο Όσσιανός", έδίδασκε ό Ch. Nodier στά 1808, «είναι ό φίλος τij ς aπογοητευμένης καρδιqς, εiνα ι ό ποιητής τij ς θλίψης καί τij ς δυστυχίας » .

(Δη μοσιεύτηκε στήν Reνue de L•itterature Comparee, Παρίσι , Α ·, 1921 , 428). ·Από τίς πολλές έλληνικές μεταφράσεις τοϋ Όσσιανοu, χρησιμοποιώ έδώ τήν άκόλουθη:

Φιγγάλος , ποίημα έπικόν του Όσσιανου . Μεταφρασθέν ύπό Γερασίμου Βολταίρου,

'Αθήνα , 1869, στίς σελ. 46, 67, 77. Ή μετάφραση είναι πιστή. Βιβλική έπίδραση. βλ. Ή. Βουτιε ρίδη π. 'Ιόν ιος 'Ανθολογία ε . a. σ . 46. Τά σχετικά μέ τήν σημασία τοϋ Γιούγκ καί του Όσσιανοϋ βλ. στά εργα πού παραθέτω στήv σημ. 57. Μαuρα τά επιπλα, Κ. Παλαμίίς, Τά Πρώτα Κριτικά ε . ά. σ. 27. Σημειώνω γιά νά δε ίξω πόσο είναι

ποτισμένη ρωμαντισμό η ποίηση τοu Κάλβου, τό Cικόλουθο χαρaκτηρ~στικό: στά 1823 εvας Γάλλος κριτικός γ ι ά νά σχολιάσει τήv γαλλική ρωμαντική ποίηση πού άρχιζε ν'

aνθίζε ι τό τε , πε ριγράφει τά τυ πι κά της θέματα: θά νόμιζε κανε ίς δτι παραφράζει Κάλβο:

.. ή νύχτα θά εχε ι φτερά aπό μαuρα πέπλα. Θά σκεπαζει τόν ούρανό μέ πένθιμο κρέπι καί

τ· aστέρια θά ε Ι ναι τά χρυσά της καρφ ιά » . (τό παραθέτε ι ό Ε . Knez στή μελέτη του « Le Pιυ bl e n1 e du style dans la critique ro mantique. Archi νum Phil ologicu m, Βουδαπέστη ,

LX II!. 1939. 286) Κ. Θ.Δ .

251


'Iταλών, καθcδς φανερώνεται στίς άρχές του ΙΘ' αίώνα καί ~(ν άπό τό ξέσπασμα τό ρωμαντικό, τόν ε'ίδαμε μεθυσμένο άπό τή λ~ξη τήν άρχαϊκή κι άπό τήν είκόνα τήν όμηρική κι άπό τόν στίχο τόν κλασσικό, έχθρό τής μουσικής καί τής ρίμας, κι άπό τήν εκφραση τή

ρητορική. Καί τέλος ε'ίδαμε τό συναπάντημά του μέ τόν πιό πρωτόγο

νο καί άνόθευτο ρωμαντισμό , μέ τήν άπέραντη θλίψη τοu Young καί τή νοσταλγική μελαγχολία του Ossian.

'Έξαφνα, στά τριανταδύο του χρόνια έπάvω, μ' αότήν τήν σερμαγιά άντικρύζει τήν μοναδική έμπειρία του άγώνά. 'Η ποιητική

φράση θά στερεώσει τήν ύπαρξή του μπροστά στήν καινούρια αύτήν

έμπειρία· ποίηση θά σταθεί ή ψυχική του άντίδραση. 'Όμως ή ποίηση

είναι έκφραση, είναι θέση, είναι λόγος έφαρμοσμένος κι όχι λόγος μετέωρος. Ποιά τέχνη, ποιό ντύμα, ποιά μορφή θά πάρει ή ποίησή του

κ:αί ποιά είναι ή ποίηση πού θά καλυφθεί, πού θά ντυθεί μ' αuτό τό ντύμα; Μέ νοσταλγία καί θλίψη, μέ μελαγχολία, ε{χε τραφεί ή ψυχή

του, σχεδόν ε'ίκοσι χρόνους μακρυά άπό τήν πατρίδα του, μέσα στίς

δυσκολίες καί τούς &χαρους άγώνες τής ζωής καί είχε ταιριάξει πιό

καλά μέ τήν άντίστοιχη ποίηση, τήν ρωμαντική, τήν ποίηση τών

τάφων καί τών δακρύων, ένώ τά κλασσικά μοτίβα πού . άπό παιδί τόν

παρακολουθοϋσαν, σχηματικά μόνο καί διαισθητικά τόν είχαν

άγγίξει. 'Όμως έδώ ε{ναι άταίριαχτη τών έρειπίων ή ποίηση: ενας

κόσμος οικοδομείται καινούριος κ:αί παρθενικός έπάνω στά γερά προγονικά θεμέλια, ήρωϊσμοί, πράξεις ύψηλές καί γενναίες, λεβεντιά

καί δύναμη, αuτά είναι τά θέματα πού θά έμπνεύσουν τήν μοϋσα του, θέματα άκρως άντίθετα μέ τό ποιητικό ιδανικό τό παθητικό κι aρρω

στημένο πού τόν θέλγει. 'Έχει νά δοξολογήσει καί νά ένθουσιάσει πλάθοντας, δουλεύοντας έπάνω σέ μιά ματιέρα «&κρως» άvτίθετη άπό

τήv aτμόσφαιρα πού θέλει νά δημιουργήσει· εχει. νά δουλέψει, νά <<ΠΟιήσει» μέ αισθήματα, μέ ψυχικό κόσμο aκρως άντίθετα aπό τά

αίσθήματα πού θέλει νά έμπvεύσει. Νομίζω δτι ετσι δείχνω όπωσδήποτε φανερά πώς διαγράφεται μέσα στήν ψυχή τοϋ ποιητή, τοϋ

Κάλβου, !:να δυνατό καί βίαιο δρίiμα, οχι άπλώς τό δρίiμα τής μορφής

πού είναι έγγενές στήν τέχνη, άλλά δρdμα ένός κόσμου ψυχικοϋ

aταίριαχτου μέ τήν πραγματικότητα, μέ αuτήν τήν πραγματικότητα

πού είναι ώστόσο ή ούσία τής εμπνευσής του. 'Η ποίηση, τώρα, σέ

μιά βαθμίδα ύψηλότερη, ξεπηδάει aκριβώς μέσα aπό αuτό τό δρdμα :

μέ μιά παράξενη ίδιοτυπία θά συνταιριάσει τό βάθος τής μελαγχο

λίας μέ τά κλασσικά διδάγματα πού έξέθρεψαv τήν νεότητά του, μέ

τήν aγάπη καί τήν έξύμvηση τής άρετής, μέ τό κήρυγμα τής

έπιστροφής πρός τά aρχαία ιδανικά, μέ τόv διδακτισμό, μέσα στίς

φόρμες πού θά κατασκευάσει μόνος του , dλλά σύμφωνα μέ τά πρότυπα

τής ιταλικής σχολής πού τήv έγvώρισε καί τήν eζησε καλά: φόρμες

252


άρχαϊσμοu γλωσσιιcόu, μεγαλοστομίας πού άγγίζει τόν ρητορισμό,

είιcόνων δανεισμένων άπό τούς μεγάλους της άρχαιότητας , στίχοι άπαλλαγμένοι άπό τά νε-ωτερικίi θέλγητρα τής ρίμας, συνταίριασμένα μέ μέτρα κλασσικά.

'Από τήν δραματική αuτήν άντίθεση νομίζω πώς δέν εΙναι ξένη ή

έμορφιά τής ποίησης του Κάλβου καί ή ίδιαίτερη συγκίνηση πού

άναδίδει · θά ξέφευγα ομως άπό τά ορια τής μελέτης αuτής Cίν έμπαινα σέ μιάν αίσθητική άνάλυση τής τέχνης του ποιητfj. Ούτε αίσθητική οϋτε ψυχική άνάλυση: άνάμεσα στίςκρύφιες πηγές τοϋ έργου καί στίς

αρτιωμένες έπιτεύξεις, προσπάθησα νά όδηγηθ& ι:δς τίς φανερές

πηγές, ι:δς έκεί πόύ καθαρό, άπαλλαγμένο πιά άπό τίς μυστικές του άνςιμίξεις καί ζυμώσεις, ρέει τό 'ποτάμι τής ποίησης.

Ε' ΣΥΣΤΗΜΑ

Καί θά μποροϋσα ίσως νά σταματήσω έδ& τήν έρευνά μου , μιά

καί φθάσαμε στόν σκοreό μας καί άνιχνεύσαμε δ,τι αποτελεί γιά τήν

cδρα τό φανερό σύνολο τών πηγών του Κάλβου, σύμφωνα μέ δσα

δρισα άρχίζοντας τήν μελέτη αuτήv· άλλά νομίζω οτι θά φανεί άρτιότερα καί πληρέστερα ή έργασία μας άν ϋστερα dπό τήν ίστορική

καί χρονολογική εκθεση πού διέγραψα, έπιχειρήσω καί μιά συστημα

τική κατάταξη τών πηγών του Κάλβου . 'Επιμένω καί πάλι νά θυμίσω

πώς δσο κι άν στήν έποχή του Κάλβου καί στήν αiσθητική πού έδιδά

χθηκε καί άπό τούς 'Έλληνες καί άπό τούς 'Ιταλούς δασκάλους του ,

μίμηση καί έπίδραση ταυτίζονται κανονικά, έμείς δέν εχουμε τό

δικαίωμα νά ταυτίζουμε τά δύο στήν iρευνά μας κι' έκείνο πού αναζητήσαμε έδ&, εΙναι έκείνο πού μπορεί νά άποτέλεσε εναν ουσια

στικό πλουτισμό του ποιητή καί συνάμα ν, αποτελέσει μιιi ούσιαστική προσφορά γιά τήν γνωριμία μας μαζύ του: εΙναι οί πηγές άπό τίς όποϊες αvτλησε τά μεταβιβαστά στοιχεία τής ποίησής του , οί έπιδρά

σεις πού ύπέστη, οί μορφές πού τόν εθελξαν. 'Αντίθετα μάλιστα μέ δ, τι θά μπορούσε νά νομισθεί έκ πρώτης όψεως , οί μιμήσεις, τά ξένα

δηλαδή συστατικά πού ξ(Ιναβρίσκουμε άκέρια μέσα σ ' ενα εργο, ή

μόνη χρησιμότητα πού εχουν - dν δέν καταλογίσουμε χρησιμότήτα τήν έπίδειξη πού θά μπορεί νά κάνει έξ άφορμής της ό έρευνητής -εΙvαι άκριβ&ς νά μας βάλουν στά 'ίχνη ένδεχομένων έπιδράσεων , μέ

τελικό σκοπό πάντοτε νά έξακριβωθεί ή ατομική άντίδραση τοϋ δημιουργοu στίς δποιες ξένες έπιδράσεις καί ό τρόπος μέ τόν όποίον

κατώρθωσε από τό <ψή δικό του» νά κάνει τό <<δικό του». Κι άκόμα

θυμίζω, ζήτημα πολύ λεπτό, πώς σπάνιο ε{ναι νά απαντήσουμε μονό

πλευρες έπιδράσεις έπάνω σ' εναν δημιουργό. 'Ανεξάρτητα dπό τήν aρχή πώς συνήθως οί έπιδράσεις συμπληρώνουν καί δέν Ιiλλοιώνουν

253


τήν βαθύτερη διάθεση τών συγγραφέων, δέν πρέπει ποτέ νά ξεχνοuμε πώς κανονικά οί παράγοντες πού όδηγουν σ, ενα φαινόμενο καλλιτε

χνικό είναι πολλαπλοί, ανταποκρίνονται σέ πολλές έξωτερικές επιδράσεις καί σέ πολλές έσωτερικές αναγκαιότητες. 'Από τά στοιχεία

δλα αύτά διαλέξαμε έδώ συνειδητά έκείνα μόνο πού dνήκ:ουν στήν ερευνά μας καί dφήσαμε ί:ξω δσα ανταποκρίνονται στίς aλλες ζητήσεις πού dνέφερα άμέσως πιό έπάνω. 'Αντίθετα προσπάθησα νά

σημειώσω δλες τίς έπιδράσεις πού ένόμισα δτι συγκλίνουν πρός τό

'ίδιο aποτέλεσμα μέσα στήν τέχνη του Κάλβου.

"Αν θελήσουμε λοιπόν νά κατατάξουμε συστηματικά τίς έπιδρά

σεις πού έδέχθηκε ό Κάλβος, καθώς φανερώνονται μέσα στίς ε'ίκοσι

έλληνικές ώδές του, θά σημειώσουμε τά dκόλουθα, άρχίζοντας άπό

ηΊν έπιφάνεια καί προχωρώντας πρός τό βάθος, dρχίζοντας dπό τά φαινόμενα πρός τά νοούμενα .

. ο στίχος είναι ιδιότυπος μέ βάση τήν ιταλική στιχουργική, χωρίς ρίμα, σύμφωνα μέ τά διδάγματα της νέας ιταλικης σχολης, πού

έφήρμοσε στά πιό έπίσημα ποιήματά του ό Φώσκολος. 'Ίσως ή dρχική του σύλληψη νά προέρχεται dπό τόν δεκαπεντασύλλαβο-εξαρχαϊ

σμένο, σύμφωνα μέ τίς γλωσσικές άντιλήψεις τοu Φώσκολου, γιά

συνδυασμό του <<λαϊκοu··· μέ τό <<dρχαϊκό••. (Θυμίζω πώς έχθρός τής ρίμας είναι ό Κοραής· δέν εχουμε δμως στοιχεία γιά τήν 6-υσχέτιση).

· Η γλώσσα είναι dρχαϊκή μέ έκζήτηση λέξεων ηχηρών καί έπι-:

βλητικών μίiλλον παρά ύποβλητικών. Σέ τουτο παίρ~ει θέση μέσα στό γλωσσικό ζήτημα καθοδηγημένος δμως καί εμπνευσμένος δχι dπό τά

έλληνικά προβλήματα ούτε dπό τίς έλληνικές λύσεις dλλά dπό τό

γλωσσικό ζήτημα της 'Ιταλίας στόν καιρό του καί dπό τήν λύση πού

συνιστουσαν καί έφήρμοζαν ό Φώσκολος καί οί όμόγνωμοί του

καθαρολόγοι.

Συνέπεια τούτου είναι καί ό πομπικός, έπίσημος, μεγαλόστομος

καί ρητορικός τόνος τής ποίησής του, πού !;χει δμως καί στενό σύν

δεσμο μέ τόν διδακτισμό της. 'Ο διδακτισμός αύτός, τυπική έπιβίωση

του ΙΗ' αlώνα, aποτελεί τήν καyονική διδασκαλία δλων τών

νεοελληνικών διδακτικών εγχειριδίων της περιόδου πού μίiς ένδιαφέ

ρει. Συνάμα aποτελεί τή βάση της αισθητικής τών 'Ιταλών ποιητών

της όμάδας του Φώσκολου.

Οί εικόνες , αλληγορίες, παραβολές είναι συνήθως δανεισμένες

dπό τούς dρχαίους, 'Όμηρο ίδίως καί Πίνδαρο, σύμφωνα μέ τά

αισθητικά διδάγματα καί τίς συμβουλές του Φώσκολου. "Αλλες, πιό

σύντομες συνήθως, είκόνες προέρχονται dπό τόν Ossian. Βλέπουμε δηλαδή δτι τό σύνολο περίπου τής μορφής εφθασε

στόν Κάλβο dπό τόν . ΙΗ' αίώνα διά μέσου ε'ίτε των · Ελλήνων διδα

σκάλων του, ε'ίτε τής σύγχρονής του tταλικής λογοτε_!(νίας, δπωc; τήν

254


έγνώρισε στό περιβάλλον τοu Φώσκολου.

'Αντίθετα, τά πιό θεμελιώδη συστατικά, πνευματικά ε'ίτε ψυχικά,

πρέπει νά αναζητήσουμε iδίως dλλοu καί σ' ενα μεγάλο τους μέρος

έρχονται σέ άντίθεση μέ τά πρώτα.

'Έτσι ή θρησκευτική συνείδηση συνδέεται μέ τή μορφή τής

μητέρας του, στήν ποίησή του, δπως 'ίσως καί στή ζωή του.

'Η dγάπη τής 'Ελευθερίας καί τής 'Αρετή ς συνδέονται μέ τίς

πρώτες παραστάσεις τής ζωής του, δπως φάνηκαν μπροστά του μέ τίς

dρχές τής Γαλλικής 'Επανάστασης καί τήν - άμεση 'ίσως - διδα

σκαλία τοϋ Μαρτελάου. Μέ τίς έννοιες αι'Jτές, άπό κάποια πλευρά, καί

μέ τόν Μαρτελάο, συνδέεται καί ό κλασσικισμός του, ανεξάρτητα άπό τόν γλωσσικό του aρχαϊσμό καί σχετικά μέ τήν dγάπη του γένους καί

τήν ελπίδα γιά άνάσταση τής παλιάς δόξας. τέλος ή θλιβερή κι απαισιόδοξη διάθεση, πού βρίσκει παρηγο

ριά στήν πίστη, καί τά σύμβολά τους καί οί εiκόνες πού συνδέονται μ'

αότές, προέρχονται dπό τόν βόρειο προρωμαντισμό καί πρωτορω

μαντισμό δπως τόν έγνώρισε ό Κάλβος στόν Young. Παράλληλη (μελαγχολία κλπ.) είναι καί ή έπίδραση του Ossian.

'Έτσι, 'ίσως, κοιτάζοντας μέσα στό σύντομο παρελθόν του ό

ποιητής μέ μάτι Ciτρομο, θά μπορούσε νά καθορίσει περίπου τίς

όφειλές του πρός τούς άνθρώπους πού τόν έξέθρεψαν. Καί πάνω σ' αότές νά τ.άξει κ:αί μιάν dλλη όφειλή του πρός τήν θεία πρόνοια πού

σοφά καθόρισε μέσα στίς τροχιές όλων τών ζωντανών, τίς συναντή

σεις καί τίς συζεύξεις πού τοϋ έπέτρεψαν νά δημιουργήσει τό εργο

του: <<Πάντα γάρ ταϋτα θεών βοηθών καί τύχης δείται», θά μποροuσε

νά έπαναλάβει κι έκείνος μέ τόν Στωϊκό.

Κ . Θ. ΔΗΜΑΡΑΣ

Η ΑΛΗΘΙΝΉ ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ

ΚΑΙ Η ΛΥΡΙΚΉ ΤΟΛΜΗ

ΤΟΥ ΑΝΔΡΕΑ ΚΑΛΒΟΥ

Α

' Οδυσσέα 'Ελύτη

ΦΑΙΝΕΤ ΑΙ ΠΩΣ Η ΜΕΓ ΑΛΗ ΚΑΙ Α ΥΘΕΝτΙΚΗ ΦΩΝΗ πού,

6πό καταγωγης κόσμου, aποβλέποντας στήν αtώνια επικαιρότητα τ&ν

συναισθημάτων , ύπαγορεύει στούς ποιητές τήν άνάγκη της ρυθμικ:ης

τους εξομολόγησης, άφοu πρώτα επιβάλει μιά δίχως ελεος σύγκρου

ση μέ τήν πραγματικότητα, δέ νοιάζεται πιά καί πολύ γιά τό π ω ς ~ μέ π ο ι ά μέσα θά εκπληρωθεί κάθε φορά ό παράξενος χρησμός της.

'Ελεύθεpος μένε ι ό καθένας νά στοχdζεται δτι · στήv ποίηση·, δέν ύπάρχουν καλά καί κακά μέσα, ύπάρχουν καλά καί κακά άποτελέσμα

τα . Κι δτι μονάχα δταν αuτά τά aποτελέσματα κλείνουν τή δυνατότη

τα νά προκαλοuνε στόν άναγνώστη μιά σπίθα, 'ίση σέ ενταση μ'

ι': κε ίνη πού πρωτοτινάχτηκε aπό τήν επαφή τοϋ ποιητή μέ τόν κόσμο, τότε πραγματικά ό δρόμος πού όδήγησε ώς έκεί άξίζει νά ξαναντηχή

σει aπό τά πέλματα του μελετητή πού θά τόν ξαναπάρει γιά δικό του λογαριασμό, παρατηρώντας μέ ποιόν τρόπο ενα όποιοδήποτε θέμα

βοήθησε η ματαίωσε τήν άπελευθέρωση τοϋ συναισθήματος.

'Έτσι, aν καί δέ μ' εγκαταλείπει εί5κολα ή εντύπωση της μέρας

πού μέ βρηκε , κάπως ξαφνιασμένο , νά πρωταντικρίζω τό βιβλιαράκι των « ' Ωδcον», κρέμομαι πάντοτε άπό τήν άμφιβολία εάν ήταν ό τ ό

ν ο ς τ η ς φ ω ν η ς του' Ανδρέα Κάλβου περισσότερο η τά θ έ μ α τ α

κι οί i δ έ ε ς του πού ijξεραν aπό μιίίς aρχής νά μέ γοητέψουν. Μέσα στήν ερημο των καθαρευουσιάνων καί στήν ξερολιθιά των πρώτων

δημοτικιστών , aπάνω καί aπό των δυό τό θεματογραφικό καί ασυγκί

νητο νανούρισμα, ή μορφή του Κάλβου ciνέβαινε μπροστά στά μάτια μου άvεξήγητα τυλιγμένη μ ' ίtvα μυστήριο. Ξαναγύριζα κάθε τόσο στή

257


«Λύρα•• καί στίς << Ώδές••, aφήνοντας τόν έαυτό μου νά μισοπιστεύει

πώς, ε'ί τε ή Ελλειψη μιiiς προσωπογραφίας πού θά συγκεκριμενοποιουσε τή μορφή του ποιητή (ένώ άφηνε τώρα έλεύθερη τή φαντασία μου νά τήν πλάθει σύμφωνα μέ Ί:ίς έπιθυμίες της) ε'ίτε τό σύνολο των iδ ιορρυθμΊιϊ>ν της τεχνικης του. πού ξεσυνήθιζε τήν ακοή καί τήν Καθιερωμένη aντίληψη τδ'Jν fiΚόνlr·ιν, ήταν Οί aποκλειστικές αtτίες του μυστηρ ίου του. 'Έλεγ J. άκόμη πώς άν ή φύση τοu μυστηρίου

αύτου ήταν διαφορετική, αν έβγαινε π.χ. σάν aποτέλεσμα μιiiς

ύπερβατικής θεώρησης του κόσμου, θά μέ άφηνε νά συζήσω

ξέγνοιαστα μαζί του, χωρίς νά γυρεύω <'iλλες μάταιες άνακαλύψεις.

'Αλλά εδω ή προσωπικότητα όλάκαιρη, τό ένιωθα, τοποθετουσε

μόνη της έρωτηματικά. 'Η αίσθητική τά ύπογράμμιζε. Κάτω άπό

τίς σπαθιές τοu Εiκοσιένα, πίσω άπό τήν επίμονη λάμψη τfjς

'Α ρετfj ς, μέσα στήν 'ίδια τήν ύπεργλυκυτάτην έλευθερίαν, μου έκανε

νόημα κάτι ι'iλλο πιό βαθύ, πιό ούσιαστικό, πιό πονεμένο. Κοίταζα γιά

χιλιοστή φορά τόν άνθρωπο έτσι καθώς μiiς τόν ε'ίχανε παραδώσει

σχολιαστές καί βιογράφοι του, κοίταζα τόν ι':iνθρωπο καί τό έργο του

aξεχώριστα . 'Ένας γέροντας μικροκαμωμένος καί φαλακρός, μέ μύτη μεγάλη

καί ρουχα κατάμαυρα στεκότανε μπροστά μου. Μέ τή βαθιά του

μόρφωση κρυμμένη κάτω aπό εναν χαρακτήρα σχεδόν aποκρουστικό,

aποφεύγε ι τόν κόσμο, κλείνεται στόν εαυτό του, ξεσπά σέ θυμούς

d.κατανόητους. Λεπτότατα είναι τά νήματα πού τόν δένουν μέ τά

έγκόσμια .. Η εκρηξη τfjς ζωfjς, ή μεγάλη θέρμη τfjς φύσης, τό

αiσθησιακό πάθος , δέν τόν άγγίζουν. 'Ο έρωτας; Ούτε αύτός,

άλίμονο. Δυό γάμοι του μοιάζουν περισσότερο μέ βιοτικές έπιταγές .

'Η i:παφή του μέ τούς aνθρώπους; Μιά σειρά aπό θλιβερά καί

aπογοητευτικά επεισόδια.

'Έτσι λοιπόν, ό ποιητής αύτός πού μοιάζει νά 'χει έξορίσε ι άπό

μέσα του κάθε aτομική επιδίωξη, νά 'χει θυσιάσει κάθε προσωπική

του φιλοδοξlα, ενα δείχνει νά έχει σκοπό aποκλειστικό: πώς θά εξυπηρετήσει καλύτερα τήν εντονη φιλοπατρία πού τόν φλογίζει, πώς

θ ο ανεβάσει κι εκείνους πού θά τόν ακούσουν ώς τό μοναδικό ϋψος

τής 'Αρετή ς καί τής 'Ελευθερίας. 'Η έλληνική έπανάσταση άπλώνε

ται μπροστά του σάν έπιχείρηση πού, γιά τήν έπιτυχία της, εiναι

ανάγκη νά έπιστρατευθοi)ν δλες οί έκδηλώσεις τfjς ζωfjς, νά μήν

έξαιρεθεϊ ο ϋ τ ε ή π ο ί η σ η. Αύτή θά γυμνάσει τίς ψυχές τrον' Ελλήνων, αύτή θά τούς aπομακρύνει άπό τήν τρυφηλή άντίληψη τijς ζωής, θά τούς προτρέψει στήν άσκηση του κορμιου, στή λιτότητα, στήν πίστη. 'ο 'ίδιος, δίνοντας τό παράδειγμα, επιβαίνει κιόλας μέ λυρικά φτερά τά κρημνά τής' Αρετfjς . Τό καύχημα τής άρχαίας δόξης

πού όλο ένα έπικαλεί~αι τόν δένει πάλι μέ τήν aρχαία' Ελλάδα, τόν βά-

258

Η ΑΛΗΘΙΝΗ ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ KAlH ΛΥΡΙΚΗ ΤΟΛΜΗ ΤΟΥ

ζει νά μιλεί μέ τή γλώσσα τών μύθων της, ν' άνασταίνει στήν 'ίδια γη

τήν ώδή πού ίσάξια θά ψάλλει καινούριους η ρωες, πού θ' aφήσει νά

περάσουν μέ τίς βράκες καί τά φέσια τους, μέ τόν πολεμόχαρο χτύπο τών σπαθιών τους, ό Μπότσαρης, ό Κανάρης. 'Ο 'ίδιος πόθος τής

aρχαιοπρέπειας γεννάει καί δλες τίς ίδιοτυπίες τοu.ϋφους του . Πινδα

ρικά έπίθετα, aσυναίρετα τής' Ιόνιας διαλftκτου, στίχους τονικούς, ελλειψη όμοιοκαταληξίας. Θά πρέπει- εβγαινε τό συμπέρασμα - δσο

μπορεί ό αναγνώστης, νά τά λησμονεί αύτά, νά μή βλέπει παρά τήν άγνή μορφή πού όραματίζεται τήν ελευθερία, να μή δίνει διέξοδο πα

ρά - σ' αύτή μονάχα - τή θεριιή φωνή τής πατρίδας:

~Ω Έλλάς! ώ πατpίς μου -έλπίδωv γλυκυτάτωv

μήτηp! σέ βλέπω άκόμα

ζwσαν καί μαχομέvην,

καί άναλαμβάνω.

Νά το, αuτό είναι, τελειωμένο μτίροστά μου, τό πορτραίτο του Ζακυνθίου. Μά γιατί. .. γιατί λοιπόν νά μή μένω ίκανοποιημένος;

Γιατί νά !:χω τή συναίσθηση δτι άφήνω άπ' εξ ω ενα μέρος τής

βαθύτΈρης σημασίας του, δτι παραμορφώνω κ ά τ ι aπό τήν πραγματικότητά του; Ναί, χωρίς άμφιβολία, κάτι μου λέει πώς δέ στέκομαι

σωστά aπέναντί του, πώς 'ίσως- 'ίσως μάλιστα καί νά τόν π ρ ο δ ί δ ω.

Μά όχι λοιπόν. Πρέπει, είναι άνάγκη, νά ξαναπάρω αύτό τό

πορτραίτο aπό τήv aρχή κι aκόμη μιά φορά, χωρίς προκατάληψη . Νά

τό δώ διαφορετικά καί , αν είναι δυνατόν, όχι aποστρέφοντας ιiλλ,

aπεναντίας καρφώνοντας μέ μεγαλύτερη προσήλωση τά μάτια μού

έπάνω του. Νά λησμονήσω δλα έκείνα τά στοιχεία πού τό συνθέτουν

καί πού μου είχαν μέ τήν έπιμέλεια τρίτων παραδοθεί. Παρατηρώ ... παρατηρώ μέ προσοχή τή ζωή καί τίς ιδδές του , τίς wδές καί τή ζωή

τοι 1 . παρατηρώ τό 'ί δ ι ο π ρ ά γ μ α. Κaί καθώς μι;ρικές φορές ,

κρατώντας μπρός καί πολύ κοντά σ'τά μάτια μας μίαν είκόνα , μιά φωτογραφία προσώπου άγαπημένου, άρχίζουμε νά χάνουμΕ σιγά-σιγά

τή συγ κεκριμένη μορφή του καί νά τή βλέπουμε νά χωρίζεται σέ δυό,

σέ τρείς aλλες μορφές πού ξεκολλουν πάνω άπ, τήν πρώτη καί

στέκουνε πλάι της , ετσι κι έδώ, πλάι &πό τή γνωστή κάί παραδομένη μορφή του Κάλβου πού κρατάω μπρός καί πολύ κοντά στά μάτια μου ,

aρχίζουν vά παρουσιάζονται, aριστερά καί δεξιά, δύο άλλες μορφές

πού , n1 φορά τούτη ώστόσο, δέν είναι πανομοιότυπες . Μέσα τους νά

ενσαρκώνονται aραγι; οί aγvοnμένες πρώτες φύσεις του ποιητη πού ή

ελεύθεpη παρατήρησή μου , επιχειρώντας μιάν αναδρομή μέσq. ιiπό τή δείηερη η τήν τρίτη σημασία του εργου καί τi'jς ζωi'jς του , έπ ίστεψε

259


δτι βρήκε; :Νά βρίσκομαι μπροστά σέ μιά πρωταρχική φυσιογνωμία πού οί συνθήκες τής ζωής καί ό χρόνος συνωμότησαν νά μεταμορφώσουν;

Δέ ζητώ vά στηρίξω σέ μιά κακή, τάχα, 'ίσαμε σήμερα, έρμηvεία των 'Ωδών, τή βαθύτερη άμφιβολία πού μέ κυριεύει. 'Απλά καί μόνο δοκιμάζω, μελετώντας τή μορφή τοϋ ποιητή μας, νά παρακολουθήσω

άναδρομικά τίς μεταμορφώσεις καί τίς περιπέτειες πού πέρασε γιά vά φτάσεί ώς αότήv πού θεωροϋμε όριστική. Δέv είναι σπάνιο, άπεναvτίας, είναι συνηθισμένο φαινόμενο vά περιορίζεται η άvάπτυξη μιί'iς

πνευματικής φυσιογνωμίας άπό συνθήκες τοπικές ij χρονικές πού καταντοϋν νά διαμορφώνουν μιά δεύτερη, μιά τρίτη η μιά πολλοστή

μορφή πού, έμείς, τείνουμε ϋστερα νά παραδεχθοϋμε σά μόνη

άληθινή. 'Έτσι άρχίζω τήν ψυχική άναδρομή μου μέσα στήν ίστορία

τοϋ Κάλβου καί τής έποχής του, φτάνοντας ως τίς πρώτες-πρώτες

γραμμές τής νεανικής του ύπόστασης, δηλαδή Πολύ πρίν άπό μερικά γεγονοτα (δπως ή οiκονομική του κατάσταση ιiλλά καί, πρό πάντων , ή (Jπόθεση τής έλληνικής έπανάστασης) πού, μέ τή συνδυασμένη

έπέμβασή τους , εστρεψαν τό τιμόνι του ταξιδιοϋ του μέσα στή ζωή

καί δρισαv μιά κοίτη διαφορετική στή ροή των λόγων καί των iδεώv

του.

Πρώτος ό Παλαμaς, μέ τήv κριτική οξύτητα πού δέν επαυε νά τόν

χαρακτηρίζει δσο βρισκότανε στήν Cίvοδο καί πού του ήταν Cίλλωστε

άπαραίτητη γιά νά ξεδιαλύνει τή μωρία τής καθαρευουσιάνικης

νοοτροπίας, δοκίμασε vά φανταστει εvα εργο Κάλβειο ξετυλιγμένο έ ν ά π ο υ σ ί q. τής έλληvικής έπαvάστασης. << τίς οίδεν>>, γράφει

«έάν έγεvvaτο χρόνους τινάς βραδύτεροv ή Cίλλως πως έφρόvει περί τοϋ προορισμοϋ τfjς ποιήσεως, τίς οίδεν Cίν δέν άπέρρεοv τής Λύρας

του τόνοι βαρύθυμοι καί aπαισιόδοξοι έλεγείαι;,, Μέ τή διαφορά δτι

δοκιμάζοντας τήν όχι στατική αότή κριτική, ό Παλαμaς δέ φτάνει ως

τήν άκρη, σταματάει σ· ε να σημείο χωρίς, φοβούμαι, νά ξεσκεπάσει

όλάκαιρο τό μυστικό. Παρουσιάζει ετσι εvαν βαρύθυμο καί άπαισιόδοξο ποιητή δίχως ν· άναλογιστεί δ τι στ ή διαμόρφωσή του αuτή, ό

ιiγώνας τοϋ 2 I δεσμεύοντας τά πάντα, δεσμεύοντας άκόμα καί τήv ποίηση, τόν άπότρεψε ιiπό τήν πρώτη φύση του, τόν συμμόρφωσε

κάτω άπό τά έμβλήματα τfjς . 'Αρετfjς μέσα σέ σπαρτιατικά iδανικά,

ίδανικά πού, ιiκριβώς έπειδή δέν Ciρμοζαν στίς <'iλλες γραμμές τής

εuπλαστης νεανικής του ίδιοσυγκρασίας, γέννησαν μέσα του τή

νοσταλγία, σ'υvτελεστή aσφαλέστατα τής βαρυθυμίας. 'Όσο γιά μένα, ή aρχική φύση του Κάλβου είναι ριζικά

διαφορετική . Δέ δυσκολεύομαι διόλου νά μακρύνω άπό τό μαυροφο

ρεμένο γεροντάκι, γίά νά δώ μπροστά μου ενα νέο ζωηρόν καί

aντάρτη, γεμάτον aπό έλπίδες συγκεκριμένες καί ε ρωτα γιά τή ζωή,

260

Η ΑΛΗΘΙΝΉ ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ ΚΑΙ Η Λ ΥΡΙΚΗ ΤΟΛΜΗ ΤΟΥ

ενα νέο πού ή δύναμή του δέν εχει ιiκόμα 'ίσως ύπολογίσει καλά τίς άντιξοότητες τοϋ καθημερινοϋ βίου. Αύτός ό ζωντανός εφηβος μέ τήν άμίαντη δροσιά τής ψυχής του στηλώνει πάντοτε , άπό τό Λιβόρνο δπου βρίσκεται, τά όρθάνοιχτα καί aχόρταγα μάτια του <<επί τό μέγα

πρόσωποy τής γής πολυβοτάνου, · κεί όποϋ καθαρός ό άέρας πάντα γελάει, 'κεί όποϋ ό ijλιος φαίνεται στόν όρίζοντα ώσάν χαρaς ίδέα

καί τά πολλά νησία δείχνει τοϋ Αiγαίου». Θά μποροuσε στ' άλήθεια

νά κάνει έκεί μιά ζωή έλεύθερη, έπάνω στά εύτυχισμένα χώματα, μέσα σέ πλούσια: περιβόλια1 μαζί <ψέ κοράσια όπ' είχαν ψυχήν · σάν φλόγα, χείλη · σάν δροσισμένα ρόδα, λαιμόν 'σάν γάλα». 'Ή ιiκόμα, ϋστερα άπό κάποιο μέγαλόπρεπο δείλι <<δταν τό έσπέριον άστρον ό ούρανός άνάπτ'Ι]» θά μποροϋσε νά δόκιμάσει τήν άπροσδιόριστη -τόσο γλυκιά καί τόσο πικρή μαζί - γεύση τής νεότητας, ν·

άναζητήσει μέσα «στά γέμοντα ερωτος καί φωνών μουσικών θαλάσ

σια ξύλα, τό σώμα καί τό στήθος τών λαμπρών Ζακυνθίων - άνθος

παρθένων» . Νά γείρει irίσω τό κεφάλι του εύτυχισμένος ένώ μές &πό

τή μεγάλη καρδιά τής θάλασσας θά 'φτανε άπό πολύ μακριά <<τών

πλεόντων τά εϊα.;μόλα ... » IΘά μποροuσε ... Γι; αuτό καί μέ κόπο συγκρατεί μιά κραυγή πού επνιγε άπό καιρό τά στήθη του: <<ίi.! μόνον

άς ζήσ'ΙJ ό άνθρωπος, δτι είναι ή γή παράδεισος καί ή ζωή μία!>>.

Η ΑΛΗΘΙΝΉ ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ

Χρειάζεται άμερόληπτο πνεϋμα καί προσοχή, γιά νά βρεθοϋν τ'

άχνάρια τής πρώτης αuτής φύσης τοϋ . ΠΟι!lτή, μέσα σ' ενα έργο

διαμορφωμένο κάτω άπό τή συνειδητή προσπάθεια νά θαφτεί όριστι

κά δ,τι ζωντανό έμενε άκόμα άπό τήν aπομακρυσμένη εκείνη περίοδο

τής ζωής του, δ,τι άπωθημένο μέ πείσμα δέν κατόρθωνε ν· άναδυθεί παρά μέ τή μορφή μιάς νοσταλγικής επιστροφής. 'Η νοσταλγική

αύτή επιστροφή πού τείνει νά τόν ξανασυνδέσει μέ μιά πρώτη γεύση

τοϋ κόσμου, ύπάρχει όχι μόνο μέσα στόν <<Φιλόπατρι>> άλλά καί μέσα στήν <<Είς Θάνατον» ώδή, πού συμπληρώνει τήν πρώτη κι δπου, ή

μορφή τής μητέρας, προσωποποιεί χωρίς καμιά δυσκολία, τή φύση.

Οί δύο g.uτές ώδές, δπου τό α'ίσθημα διατηρεί &κόμα τήν ενταση μιας

εύνόητης φλόγας, δέν είναι διόλου τυχαίο δτι κρατοuνε χρονολογικά

τίς πρώτες θέσεις μέσα στό ξετύλιγμα τοϋ, τόσο σύντομου άλλωστε,

λυρικοu του εργου. Μητέρα ij Φύσις, Ζάκυνθος ή Ζωή, είναι οί φωνές τών καταπιεσμένων ενστίκτων πού κατορθώνουν, στήν aρχή άκόμη,

νά ξεφύγουν άπό τή σιδερένια πανοπλία τής · Αρετής καί νά

διαχυθοuνε μέ κάποια ψευδαίσθηση ελευθερίας. 'Αργότερα, ενα

τέτοιο πράγμα θά 'ναι dδύνατο. Θά διασώζονται αότά, μονάχα στή

6ιακοσμητική χρησιμοποίηση μερικών τολμηρών είκόνων, ωσπου νά

261


σβήσουν μέ τήν τελευταία u'>δή, τόν <<Βωμό τής Πατρίδος>> πού, όχι μοιραία , σημειώνει καί τό τέλος τής ποίησης του Κάλβου. 'Όμως , άν

κάτι μέ κάνει νά σταματώ καί νά ξαναέρχομαι στόν «Φιλόπατρι>> είναι

δτι μέσα του διαγράφεται όλοκάθαρα ή θέaη πού ζητώ έδώ πέρα νά ύποστη ρίξω. · Ή εύτυχία πού, ποιός λίγο ποιός πολύ, κάθε ποιητής ματώνει τά

χέρια του γιά νά τή στήσει κάπου ι:δσπου νά πεισθεί πώς ε ί ν α ι ή

δ έ ν ε ι ν α ι δυνατόν νά ύπάρξει, ή εύτυχία δέν aποκτάει ποτέ της οντότητα δίχως μιάν όρισμένη (καί διαφορετική κάθε φορά γιά τόν

καθένα) προϋπόθεση . "Α ν ή προϋπόθεση αύτή aπό μιας άρχής ύπάρχει, δέν εχει κανείς παρά νά τραβήξει τό δρόμο του, ρίχνοντας ή

μεταμορφώνοντας δσα έμπόδια βρεθοuνε μπροστά του. "Αν δμως δέν

ύπάρχει, τότε - άλίμονο -πρέπει νά βάλει τά δυνατά του γιά νά τή

δημιουργήσει . Καί νά πού, ό νεαρός άκόμα τότε Ζακύνθιος είδε, μές

dπό μιά διαύγεια ούσιαστικά ελληνική , τό σχήμα τής δύσκολης

πραγματικότητας.

'Έτσι δταν φωνάζει πρός τή γενέτειρά του:

Είσαι εύτυχής καί πλέον

σέ λέγω εύτυχεστέραν,

δτι σύ δέν έγνώρισας ποτέ τήν σκληράν μάστιγα

έχθρών, τυράννων.

τί ι'iλλο όμολογεί; 'Ότι μέ τήν προϋπόθεση τής έλευθερίας (μ· αύτήν

ή Ζάκυνθος είναι εύτυχεστέρα) τό μόνο πού ζητάει, τό μόνο πού πιστεύε ι δτι μπορεί νά δώσει μιά πληρότητα στόν dνθρωπο είναι ή

α'ίσθηση τής ζωής μές άπ · τή φύση (μ' αύτή ν ή Ζάκυνθος, γιά νά

κατεβοuμε d:πό τό συγκριτικό βαθμό, είναι κιόλας εύτυχής). «Μακα

ρία είναι ή γή πού έφώτισεν ό fjλιος, μακάρια τά βουνά καί τά δάση

πού ήκουον ποτέ άημαίνοντα τά θεία τής ' Αρτέμιδος aργυρά τόξα>> .

Θά ' τανε dγνωμοσύνη νά μήν τολμήσει νά δεί κανείς τήν εύτυχία έκεί

δπου «άκόμα πλανώνται 'rJ Νηρηί'δες, αύτοu πού καί σήμερον τά

δένδρα καί τάς πηγάς σεβάζονται οί ποιμένες, δπου 'rJ Παρνάσιαι κόραι χορεύουν, ένώ τό λύσιον φύλλον αύτών τήν λύραν έκεί

στεφανώνει». Γεννημένος στή μικρή έκείνη χώρα δπου «Καί έάν

επεσεν ή χιών δέν εμεινεν, ούτε έμάρανεν ό θερμός Κύων τά σμάραγδά

της », δέν μπόρεσε, ούτε κι δταν άποφάσισε ν' άφιερωθεί στήν

επανάκτηση τής ελευθερίας (πού θά γινόταν ή προϋπόθεση μιας

δικαιωμένης καί θετικής ζωής γιά δλη τήν ·Ελλάδα) ούτε κι δταν

aποφάσισε νά μεταχειριστεί άκόμα καί τήν ποίησή του γι. αύτό τό

σκοπό, δέν μπόρεσε νά μ ή μιλήσει εύγλωττα. γιά τά στοιχεία έκείνα

262


πού πρωταστράψανε στά όλάνοιχτα καί aνικανοποίητα νεανικά του μάτια. Τή Ζάκυνθο , καθώς τή βλέπει μέ δύναμη άναπόλησης άπό τίς

'Ιταλικές άκτές, τή θεωρεί σά χαρά πού κατέχει αuτή, τό μοναδικό

τρόπο νά ενσαρκώνει τά όνειρά του:

Σύ είσαι τών όνείρων μου ή χαρά μόνη.

Καί εiναι πολύ φυσικό νά τή συνδέσει μέ τή μορφή τής μητέρας

του πού, σάν τό νησί καί μαζ ί μέ τό νησί, χωρίστηκε πολύ νωρίς κι

αuτή άπό τήν άγκαλιά του. Είναι χαρακτηριστικό άλλωστε δτι οί

μόνες πε ριπτώσεις πού εtχαν τή δύναμη νά. γίνουν εξαιρέσεις στά

ήρωολατρικά του θέματα , ήταν ή γενέθλια γή καί ή μητέρα, ώσάν,

μητέρα καί γενέθλια γη - αiώνιες φωλεές έπιστροφής - νά

ύποβάλανε ύποσυνε ίδητα στόν ποιητή μιά συνένωση μέ τήν 'ίδια του

πρωταρχική φύση .

'Η φύση του αυτη , ελληνική στήν ουσια της , συγγενεύυ

~λάχιστα μέ τό μεταφυσικό α'ίσθημα των iδεοκρατών τής έποχής τc.ιυ

πού. dλλωστε, ποτέ δέ θά κυριαρχήσει έντελ&ς έπάνω του. Τίς

περισσότερες φορές δπου ή ζωή όρθώνει μπροστά του μερικά άπό τά διλήμματα έκείνα πού έξορίζουν τή γαλήνη aπό τή σκέψη των πνευματικων aνθρώπων, χωρίς νά φτάνει (δπίι:Jς aργότερα μερικοί

μελλοντικοί του συνάδελφοι)1 ως τό σημείο νά καταργήcrει όρισμένες προαιώνιες άντιφάσεις (ηταν πολύ νωρίς &κόμη γι, αuτό), πότε νιώθει

-:όν έαυτό του μετέωρο πάνω άπ' τή γη καί πότε πάλι , στέρεα

:ττηλωμένο, μέ πόνο μά καί μέ ήδονή , στό εδαφός της. Γιά κάτι

:;υγκεκρψένο, πρίν ij μετά τή ζωή, ποτέ δέ μάς μιλεί μέ τή σιγουριά rroύ θά του ' δινε μιά φιλοσοφική σκοπιά. <<Τό ανέκφραστο", περιορί

~r.τ αι νά γράφει <<μυστήριον τής ζωής μήν έρευνiiς'' · Κι aν γιά μιά στιγμή βάζε ι στά χείλη τής μητέρας του λόγια πού θά μπdροίJσαν νά

μάς παραπλανήσουν, γρήγορα ξανάρχεται σέ μιάν Ciλλη ώδή νά

δ ιατυπώσε ι , σέ παρένθεση, τή δυσπιστία του:

'Ίσως (av δέv μέ τρέφη ματα ία iλπίς) εύpίσκεται

μετά τόv θάνατόν μου

γλυιωτipα ζωή

καί μέ προσμένει.

Ένόσω βρίσκεται aκόμη στό στάδιο αuτό, ό Κάλβος , aφήνει νά

το\ι ξεφι!γουν κραυγές γεμάτες εiλικρίνεια, κραυγές πού γίνονται τόσο

πιι) παθητικές, δσο ή ιiνάγκη τής προσαρμογής του σέ συνειδητούς

263

ΑΠΑΝΤ Α ΚΑΛΒΟΥ ·

σκοπούς γίνεται πιό καταπ,ιεστική, δσο ξεχωρίζει στόν όρίζοντα τής

σκέψης_ του πιό καθαρά μιάν α γ ρ α φ η dλλ. αναπόφευκτη έ π ι τ α

γ ή.

Στή δεύτερη dπό τίς δύο ώδές πού μiiς dπασχολοϋνε καί πού dποτελουνε ενα θερμό καί πικρό συνάμα χαιρετισμό στίς dξίες πού

πρωτοπίστεψε, βρίσκει κιόλας τό δρόμο πού θά τόν φέρει μετά τό σπαραχτικό χωρισμό Μητέρας-Φύσης (κυριολεκτικά καί μεταφορι

κά) πρός τήν πικρία , τήν ύπερηφάνεια καί τήν aνταρσία. Είναι πιά ό dvθρωπος πού dφου είδε τό θάνατο μέ θάρρος, είναι γυμνασμένος νά

βλέπε ι , μέ τό 'ίδιο θάρρος , ότιδήποτε. Τώρα πού κατέχει τό μυστικό, κρατεί τήν dγκυρα τfjς σωτηρίας, μπορεί νά πάρει δικαιωματικά ενα

ϋφος αγέρωχο. Καί αμέσως, ένώ στόν απροειδοποίητο dναγνώστη

φαίνεται ακατανόητο, ξεσπii σ, ενα βίαιο θυμό, σέ μιάν έπίδειξη

ανταρσίας πού κανένα προηγούμενο μέρος του ποιήματος δέ δικαιο

λογεί:

Έγώ τώρα έζ,απλώνω

iσχvpάv δεξιάv

καί τήν aτιμον σφίγγω

πλε{,ίδα τώv τυράννων

δολιοφρόνων.

' Αλλά μέ τή στροφή έτούτη πιά dγγίζουμε τό δεύτερ6 τύπο του

Κάλβου πού τά κύρια χαρακτηριστικά του , tδιόρρυθμία καί dνταρσία ,

θά πρέπει μ, έπιμονή νά τ, αναζητήσουμε μέσα στόν διαχωρισμό του

καθαρά ψυχικοϋ λυρισμοί) aπό τήν περιπέτεια του μύθου . 'Ιδιορρυθ

μία καί aνταρσία. Οί δύο αύτές εννοιες δέν dντηχοϋνε τόσο καλά μέσα στό λεξιλόγιο τfjς σημερινfjς κοινωνίας. Είναι τόσοι οί

ματαιόδοξοι πού τίς πλαστογραφοuνε, ιδστε νά καταντουν σχεδόν

πάντοτε ϋποπτες . .'Αλλά δταν τίς έπιβάλλει μιά βαθύτερη πνευματική dνάγκη, αποκτουνε μιάν εξαιρετική σημασία καί γίνονται οί aρετές

ΠΟ\J , σήμερα, κάθε ζωντανός aνθρωπος φιλοδοξεί, πιστεύω, νά Εχει.

Αuτή τή στάση τfjς ιδιορρυθμίας καί aνταρσίας, αύτόν τόν μή-συμβι

βασμό, τόν non-conformisme (δπως τόν όνομάσανε οί σύγχρονοι ΕιJpωπαίοι) θά μπορούσαμε νά τόν έρμηyεύσουμε σ~ν τήν ένσυνείδη

τη θέληση του καλλιτέχνη νά μή συμμορφώνει τόν έαυτό του στίς

απαιτήσεις μιiiς καλοκαθισμένης πλειοψηφίας , μήτε ν' aποδέχεται

ανεξέλεγκτα τήν παράδοση , μήτε νά ξεθωριάζει τή ζωή του aφήνον

τάς τη μέσα στούς χλιαρούς ανέμους τfjς καθημερινής συναλλαγής.

Κι έπειδή συμβαίνει πάντοτε ή κοινωνία, πειραγμένη καί πεισμdτωμέ

νη , vά μηχανεύεται χίλια έμπόδια γι' αuτούς τούς τολμητίες, ή ένάσκηση μιας παρόμοιας άρετής ως τίς εσχατες συνέπειές της,

264

Η ΑΛΗΘΙΝΗ ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ ΚΑΙ Η Λ ΥΡΙΚΗ ΤΟΛΜΗ ΤΟΥ

γίνεται δύσκολη καί - πρέπει νά τό ποίJμε κι αύτό - δέν

πραγματe>ποιήθηκε ως τώρα παρά έλάχιστες φορές, aπό μερικές

μονάχα , εξαιρετικά iσχυρές ιδιοσυγκρασίες. τίς περισσότερες φορές ή άντίδραση μοιάζει τόσο άξεπέραστη, πού ή δύναμη αύτή μοιραία

παραμορφώνεται στή σύγκρουσή της, οπισθοχωρεί, άναδιπλώνεται στόν έαυτό της ή πάλι ξεχύνεται άπροσδόκητα σέ κοίτες διαφορετι

κές. Στ ή ν περίπτωση αύτή, πού δέ θ ' aργήσουμε ν' άποδείξουμε πώς

είναι καί ή περίπτωση του Κάλβου, οί συνέπειες είναι πολύμορφες καί χαρακτηριστικές: ή μοναξιά · ή πικρία· ή θεοποίηση τής ύπερηφά

νειας· ή σύγκρουση μέ άλλες προσωπικότητες ή έπιθετικότητα· καί,

στό βάθος, ή άπελπισία. Θά είναι σκάνδαλο τώρα έάν άνοίξουμε

πόρτξ:ς καί παράθυρα γιά νά δουμε στό καθαρό φώς πόσο ή ζωή καί τό

ε ργο του ποιητή μας πιστοποιουvε αύτές τίς παρατηρήσεις;

Εiκοσιτεσσάρω χρονών ακόμη, παρατάει μέ σκληρότητα καί

άδικαιολόγητη βιασύνη τήν έρωτική περιπέτειά του μέ μιάν 'Ιταλίδα κοπέλα, πού τό παράπονό της, ξεχυμένο από τά στενά καντούνια τής

Φλωρεντίας ως τά όλάνθιστα περίχωρα του Bellosguardo, δέν καταφέρνει ποτέ νά ξαναγγίξει τήν κλεισμένη, μέ πείσμα, ψυχή του . Μέ

άγνωμοσύνη τό 'ίδιο άδικαιολόγητη, παρατάει λίγο. aργότερα στό

Λονδίνο τόν πιό στενό φίλο κι εύεργέτη του, τόν ποιητή ,Ούγο

Φώσκολο πού κι αύτός μέ τή σειρά του, τόσο λίγο φαίνεται νά τόν

ενιωσε , aφοί) βρίσκουμε νά τόν κατηγορεί συχνά στά γράμματά του

πρός τήν Κουϊρίνα Ματζιόττι καί τό Λόρδο Χόλλαντ. 'Επιστρέφον

τας στή Ζάκυνθο, δημιουργεί μιά σειρά όλόκ:ληρη από έπεισόδια:

διώχνει άπό τό σπίτι του τό γιό του "Αγγλου 'Αρμοστή τών 'Ιονίων Νήσων· δ ίνει τήν παραίτησή του στήν 'Ιόνιο 'Ακαδημία, μόνο καί

μόνο έπειδή κάποτε χειροκροτήθηκε πε ρισσότερο απ· αύτόν, ό

προσωπικός του έχθρός 'Οριόλι · έπιτίθεται στόν καθηγητή Γεώργιο Θερcιανό μέ πρωτοφανή δριμύτατα· αγνοεί (μάλλον θεληματικά) τήν

παρουσία , έπάνω στό 'ίδιο νησί, ένός μεγάλου ποιητή, του Διονύσιου

Σολωμου· ντύνεται στά μαυρα καί βάφει τά επιπλά του μαυρα· χτυπa

τά 'ίδια του τά συμφέροντα· διώχνει dπό τό iδιωτικό σχολείο πού εΙχε ciνο"ί ξ ει , δσα παιδιά νομίζε ι δτι δέν εχουν τήν πιθανότητα νά

προκόψουν, όδηγώντας ετσι τόν έαυτό tου μπρός dπό τήν aπειλή μιiiς

οΙκονομική ς καταστροφής φτάνει στό σημείο νά φτιάξει όλόκληρο σύστημα εκπαιδευτικό εντελώς πρωτότυπο καί παράδοξο , καθώς

πιστοποιοuνε τουλάχιστον οί ε iδικοί. τέλος, επειτα dπ' αύτό τό crescendo τής dλυγισιάς, ή μοναξιά, ή

άπελπισία· ή dηδία . Φεύγει πάλι γιά τό Λονδίνο, γέρος αuτή τή φορά, νά πεθάνε ι μακριά άπό τά χώματα πού τόσο άγάπησε, άπό τόν τόπο

πού του aφιέρωσε δλες του τίς δυνάμεις, πικραμένος άθεράπευτα aπό

τήν f:λλειψη στοργής , παίρνοντας μ_αζί του δλες τίς χαμένες έκεϊνες

265


ελπίδες που η βιολογική του έ.;ι:αναστατικότητα θά μπορούσε άπό

τότε δικαιωματικά νά γεννήσει. Κι επρεπε νά περάσει ιiλήθεια ενας αiώνας καί περισσότερο, γιά νά μπορέσουν οί άνθρωποι νά ' δοuν στίς

ιδδές του δ,τι ό 'ίδιος, τόσο μάταια ζήτησε νά καταπνίξει: τή δύναμη

πού ιiyατρέπει τά καθιερωμένα.

'Ίσως καί σήμερα ενα τέτοιο πράγμα νά φαίνεται παράξενο σέ

πολλούς. 'Αλλ' άς προσέξουν πόσο αίχμηρές κι έπιθετικές π. χ.

γίνονται Cίξαφνα οί έκφράσεις του, δταν διαλέγουν γιά στόχο τους βασιλιάδες καί τυράννους, δηλαδή tά τυπικά σύμβολα της έξουσίας

των ολίγων. Θά μοί> aντιτείνουν 'ίσως δτι ό Κάλβος δέ χτυπάει τήν

κοινωνική συντηρητικότητα πού, μέ τ ' άξιώματά τους, άντιπροσω

πεύουνε dλλά τίς εiδικές περιπτώσεις δπου , μερικοί dπ' αύτούς, εδειξαν σκληρότητα καί άναλγησία άπέναντι στήν ύπόθεση της

ιiγωνιζόμενης 'Ελλάδας. Φυσικά, εΊσι παρουσιάζεται ή έπίφαση. 'Αλλά - κι aφήνω κατά μέρος τίς φορές όπου ό τόνος είναι τόσο

γενικός ωσ_τε ν, άντικρούει αύτή τήν άποψη - άξίζει νά παρατηρή

σει κανείς πόσο, στίς σχετικές στροφές, τό ϋφος του γίνεται άξαφνα

πιό αδιάλλακτο κα(, πρό πάντων, πόσο βιάζέται άμέσως νά παραθέσει τή δική του ύπερηφάνεια, νά πεί ότι δέν εlναι αότός άπό <<τούς

κροτοϋντας ποιητάς τό μονόχορδον της κολακείας». Μιλάει aπευθεί

ας:

Τήν aτιμον σφίγγω

πλεξ,ίδα τών τυράννων

δολιοφρόνων.

'Αφρίζουν τά ποτήρια

τijς άδικίας, δυνάσται πολλοί καί διψασμένοι

ίδού τ· άδράχνουν· γέμουσι

μέθης καί φόνου.

τό ύπερήφανον

κεφάλι μου, ποv aντίκρυ

τώv βασιλέων ύψόνετο ...

Συχνά, ή ύπερηφάνειά του, κινημένη άπό κάτι πού είναι μαζί πίκρα καί παράπονο, παίρνει τή μορφή άπολογίας άπέναντι στόν'ίδιο

του τόν έαυτό. Διαβάζοντας β λ έ π ο υ μ ε τόν Cίνθρωπο πού κατέχεται aπό μιάν έπιδειξιομανία της άσυμβίβαστης ψυχης του καί

πού, μέ τό χέρι στό στηθος, φωνάζει καί ξαναφωνάζει: έγώ ... έγώ ... έμένα ... _έ_μένα ...

266


Έ ;· ιύ τά σκf/πτρα στάζοντα

αϊματο;; Ι<:αί δακρύων

,.;α ταπαrιu · καί καίω τιjς δεισιδαιμονίας

τό βαρύ βάκτρον.

Δc μέ θαμβόvει πάθος

κάνέvα · t γ ώ τή v λύραν κτυπάω, καί όλόρθος στέκομαι

σιμά είς τοϋ μνήματός μου

τ ' dνοικτόν στόμα.

Μέ ποτέ δέ ιι έθiiμβωσαν πλούτη η μεγάλα όνόματα,

μέ ποτ{; δέν έθάμβωσαν

σκήπτρων άκτϊνες.

'Αδιάφορος γιά ότιδήποτε μπορεί ν' άπειλήσει τή ζωή του, είναι

ό aλ ηθινός έ πίγονος τής Γαλλικής 'Επανάστασης, ό επιστολογράφος

του Στρατηγοί} La Fayette πού, γιά λογαριασμό τοϋ λαοϋ του,

μεταχε ιρίζεται τά 'ίδια λόγια πού είχε aλλοτε μεταχειριστεί γιά τόν

έαι •τι'ι του: << Non General; Dieu et notre desespoir nous soutiennent. Une n <ι ti o n qu i, toute entiere regarde ses adversaires avec mepris , son ιomb~::uu avcc indiffen:nce, ne peut etre vaincue>> ,

"Έτσι , ή βιολογική του aνταρσία τaυτίζεται πιά μέ τή φυλετική, πε ρνάε ι στό έπίπεδο τή ς ύπερηφάνειας . Προτιμάει αύτός νά ύποστεί

τά πάντα, προτιμάε ι aκόμη καί τήν Υjττα στήν πάλη πού εχει

αναλάβε ι , παρά νά μή στηριχθεί άποκλειστικά στή δύναμη τή δική

του, παρά νά προστρέξει σέ μιάν όποιαδήποτε ξένη προστασία πού θ'

άπαιτουσε, μοιραία , κάποιο συμβιβασμό καί κάποια δουλικότητα:

Τιjς θαλάσσης καλήτεpα

φουσκωμένα τά κύματα

'να πνίξουν τήν πατρίδα μου

ώσάv άπελπισμένην,

Εpημοv βάpκαv·

'Στήν στεριάν, στά νησία

καλnτερα μίαν φλόγα

'νά ίδώ παvτοϋ χυμf: vην,

τρώγουσαν πόλεις, δάση

λαούς καί ελπίδας.

267


Καλύτερα ... καλύτερα .. . παρά νά σημειωθεί μιά ύποχώρηση. Σέ τέτοιες στιγμές μπορεί νά παρατηρήσει κανείς πόσο σπάει ή

συνηθισμένη ψυχρότητα του Κάλβειου ϋφους, γιά νά χρι:όματισθεί μέ πάθος, πόσο συνενώνεται η γενική γραμμή τής ίδέας μέ τή στενή, τήν ίδιωτική, τήν προσωπική περίπτωση της ίδιοσυγκρασίας του . Κι

ε{να ι σέ μιά τέτοια σπάνια, μοναδική σχεδόν, στιγμή, πού μπορουμε,

αίφνιδιάζοντας τά άδυτα τής ψυχής του ποιητή, νά τόν προλάβουμε

τήν wρα πού aφήνει τόν έαυτό του νά ξεσπάσει πέρα κι dπό τά σύνορα

τής ύπερηφάνειας, στήν dναζήτηση - τί παράξενο - μιάς παρηγο

ριάς, 'Έτσι, δταν τό καταπιεσμένο α'ίσθημα ξεπετιέται στήν έπιφά

νεια, δ λα τ' άλλα ξεχνιουνται, ξεχνιουνται dκόμη καί τ' dέναα νερά

τής dρετής πού χύνονται ποταμηδόν τριγύρω του γιά νά τόν πείσουν

νά ξαναρχίσει τίς έκλογικεύσειi; του, ξεχνιοuνται δλα τ' άλλα καί τό

αuτί μας δέν παρακολουθεί παρά ενα παράπονο άτέλειωτο, αύτό τό

συγκινητικό καί dδιάκοπο διατί. .. διατί. .. διατί. ..

'Όμως, δ ι α τ ί έάν έσπειρε παντοu είς τήν οίκουμένην

τήv χαράν μέ 'τήν θλίψιν

τοv έπουρανίού πατρός τό δίκαιον χέρι·

Δ ι α τ ί κ · έδώ δπου μ ' Ιfρριψεν είς τήν άέριον σφαίραν,

μίαν 'να μήv εϋρω τρέχουσαν

διά μέ, μίαν μόνην βρύσην

παρηγορίας;

'Ο Κάλβος χωρίς τήν πανοπλία του ήρωισμου του; Είναι καιρός

νά παρακολουθήσουμε τή διαμόρφωσή του, νά συμβαδίσουμε γιά λίγο

μέ τή μοίρα του. Στό Λιβόρνο, στή Φλωρεντία, στό Λονδίνο, όπου

περνά τά περισσότερα . χρόνια τής νεότητάς του, ταλαντεύεται πάντοτε ανάμεσα στίς δύο φύσεις του έαυτου του, aντιμετωπίζει

άσυνείδητα τήν εύτυχισμένη πιθανότητα νά τίς συνδυάσει καί νά τίς θέσει στήν ύπηρεσία τής μεγάλης του μόρφωσης καί τής λυρικής του

ίδιοφυίας. Γιατί αύτά τά δυό (τό εμφυτο καί τό έπίκτητο)προσόντα,

κανείς δέ θά μπορέσει νά τοϋ τ' &ρνηθεί. Στό επίπεδο τό ποιητικό

είναι - φτάνουν οί ·Ωδές του - ίδιοφυία. Στό έπίπεδο τής παιδείας,

αύθεντία. Ριγμένος dπό μικρό παιδί στά γράμματα, μεγαλωμένος μέσα

στήν άτμόσφαιρα μιάς έξαιρετικά φιλόμαθης έποχής, ταξιδεμένος

στά μεγαλύτερα πνευματικά κέντρα τής Εύρώπης, dδερφωμένος γιά άρκετό χρονικό διάστημα μ ·. εναν ποιητή τής όλκfjς του Φώσκολου ,

268

Η ΑΛΗΘΙΝΗ ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΊΑ ΚΑΙ Η Λ ΥΡΙΚΗ ΤΟΛΜΗ ΤΟΥ

θά ηταν άδύνατο νά μή δικαιολογεί τούς χαρακτηρισμούς πού του δώσαμε. "Αν δέν ύπηρχε μάλιστα φόβος νά προσβάλω τά πατριωτικά αiσθήματα τών θαυμαστών του, θά τολμουσα νά ύποθέσω δτι, αν ό

'Ανδρέας Κάλβος είχε στή διάθεσή του μιά περιουσία ίκανή νά τοϋ

επιτρέψει μιά ζωή άνεξάρτητη κι Civ δέν επεφτε έπάνω στήν ίστορική στιγμή της aπελευθέρωσης της φυλης του, μέ τά προσ"όντα πού είχε ,

μέ τήν ιiγάπη της ζωης, τήν αίσθητική τόλμη, τήν ίδιορρυθμία καί τή

θέληση avtαρσίας πού τόν διακρίνανε, θά γινόταν σέ οικουμενικό

επίπεδο εvας π ο ι η τ ή ς - σ τ α θ μ ό ς γιά τήν πρωτογνώριστη

ιΟθηση πού θά 'δινε στά ποιητικά έκφραστικά μέσα της ι':ποχης του .

' Η φτώχεια ομως, τόσο πιό δυσκολοϋπόφερτη καί τόσο πιό" καταστρεπτική γιά τούς άνθρώπους πού i::χουν συνείδηση της

πνευματικής τους ύπεροχής , ή φτώχεια προκάλεσε τούς πρώτους

χαρακτηριστικούς εκτροχιασμούς, όρθωσε τά πρώτα εμπόδια στήν

άνάπτυξη τών όρμέμφυτών του έπιδιώξεων. 'Η πολύχυμη καί τολμη

ρή aπόλαυση της . νεότητας (τόσο άντίθετη μέ τήν εννοια τής

άμαρτίας πού έπιμένουν οί περισσότεροι νά της δίνουν, στό όνομα

τάχατες τοϋ πνεύματος) ή θαρραλέα χειρονομία πού θά σημείωνε τήν κατάφαση τής ζωής, σταματάει μπροστά στόν κίνδυνο μιiiς ύποταγής

στίς μικροπρέπειες της τρεχάμενης κοινωνίας. 'Από δώ άλλωστε

aρχίζει καί ή ίστορία τijς πικρίας πού, πρίν κάν προφτάσει νά

διαγράψει τήν τροχιά της, μεταμορφώνεται aπό τήν έφευρετικότητα

τή ς ψυχικής aνταρσίας, σέ μιά sui generis ύπερηφάνεια. 'Υπερηφάνεια φανατική, επιθετική, καρποφόρα. Στήν 'ίδια ύπερηφάνεια κατα

λήγει άπό dλλο δρόμο καί ή επαναστατικότητα πού, συντροφευμένη

aπό τήν ιδιορρυθμία, τόν aποξενώνει aπό μιά πολυάριθμη κοινωνική

αναγνώριση καί του δημιουργεί, aπό τότε κιόλας, ενα ξντονο

συναίσθημα μοναξιάς.

Παρ' δλ · αύτά καί. πάλι θά μπορούσαμε ν ' ακούσουμε, ταιριασμένη σέ διαφορετικό τόνο , τήν καθαρά λυρική του φωνή (πράγμα

πού δπως θά δεί ό aναγνώστης, έπιχειροuμε άκόμη καί μέ παραδείγ

ματα νά δείξουμε στό τρίτο μέρος της μελέτης αύτijς) αν δέν αστραφτε στή γωνιά έκείνη της' Εύρώπης πού λέγεται ' Ελλάδα, ενα γεγονός

ιiληθινά μεγαλειώδες: ή Έ π α ν ά σ τ α σ η. Γιά τόv ποιητή τfjς

έποχής έκείνης, ενα τέτοιο γεγονός ijτανε τόσο καθαρά δυναμικό aλλά καί πνευματικό μαζί, πού , τό ν, aφιερώσει σ' αuτό τήν τέχνη

του, ίσοδυναμοuσε μέ τό νά πάρει τό τουφέκι καί νά βγεί τραγουδών

τας , στά πιό ψηλά κορφοβούνια.

'Ο Κάλβος, πού ήταν πραγματικά ενας ζωντανός άνθρωπος,

βρijκε Ciξαφνα, μέσα σέ κείνη τήν ήρωική εξόρμηση, τήν εύκαιρία νά

διοχετέψει όλάκαιρο τόν επαναστατημένο του έαυτό. Καί καθώς οί

Ciνθρωποι πού εχουνε μιά παρόμοια ψυχική κατασκευή , δέ μποροuνε

269


νά σταθοuνε στή μέση , δέ μποροuνε νά ίκανοποιηθοϋνε μέ ήμίμετρα, καθώς διαλέγουν δύσκολα μιά iδέα , μόλις δμως τή διαλέξουνε της άφιερώνονται όλόψυχα, ετσι κι ό ποιητής μας aρχίζει νά προσαρμόζε ι τόν έαυτό του καί τήν έκφραση τοϋ έαυτοϋ του σ' δλα τά παρεπόμενα τοϋ νεοδιαλεγμένου του iδανικοu. 'Η προσαρμογή του αύτή γίνεται σιγά-σιγά καί χωρίς ό 'ίδιος νά τήν έπιβάλει συνειδητά,

συνεπιφέρει δμως τή βαθμιαία aλλοίωση των aρχικών του επιδιώξεων καί, βάζοντάς τον νά ύμνήσει τή θρησκεία χωρίς νά ε{ναι θρijσκος,

τήν περιφρόνηση τfiς αiσθησιακfjς πλευρaς τfjς ζωής χωρίς νά είναι

ηθικολόγος, 'τόν παρουσιάζει στά μάτια των πολλών σάν Cίνθρωπο

συντηρητικό καί δεισιδαίμονα. . 'Έτσι, δταν μέσα ci-tή ροή τής ζωής dναπηδάει Cίξαφνα ενα

γεγονός μέ σημασία κεφαλαιώδη, ενα γεγονός πού aπαιτεί θυσίες καί

προσήλωση σ, ενα καθήκον, παραμερίζονται δλα τ' Cίλλα, όχι μόνο

γιά νά μποϋνε σέ δεύτερη μοίρα μά καί γιά νά σαρωθοuν όλότελα,

τουλάχιστο γιά κάμποσο χρονικό διάστημα. Πρίν κάν ό 'Ανδρέας Κάλβος άρχίσει νά έκφράζεται ποιητικά , η έπιταγή αύτή !:χει

σκοτώσει μέσα του τήν όρμή τής ζωfjς, τόν εχει διαμορφώσει σ, εναν

ί ε ρ έ α τής ήρωικής aποκλειστικά πράξης πού, σάν ίερέας, είναι φυσικό νά δίνει πιά τήν έντύπωση του πουριτανοί!. <<Φτάνει τώρα τό

κέρασμα» φωνάζει, γιά νά πείσει 'ίσως καί τόν έαυτό του <<φτάνει ό

χορός , καί τ ' &σ μα. 'Όχι οργια, οχ ι κρότος Μαινάδων, οϋτ' 'Έρωτος

παιγνίδια νά μή συγχύζουν τόν νoDv ·~· Ή κιθάρα, συνοδός τοϋ ερωτος, ε{ναι φθοροποιός. 'Όλα πρέπει νά σβήσουν μπροστά στό

ϋψιστο iδανικό της ελεύθερης . Ελλάδας πού, ή έπιτέλεσή του

μονάχα , μπορεί νά πληρώσει τό φόρο τής Δικαιοσύνης. <<Φυλάξατε

τούς ϋμνους διά τούς δικαίους μόνον είς α.ύτούς τήν είρήνην καί τούς χρυσοuς στεφάνους, μόνον εiς αύτούς, δότε>>,

'Η μεταστροφή τοϋ ποιητή, aφοϋ συντελεστεί, aρχίζει νά παίρνει τό χαρακτήρ α μιας ε μ μ ο ν η ς ι δ .έ α ς πού κατατυραννεί τ ή

φαντασία του . <<Αί Μοuσαι φιλοϋσιν aμίαντον χείρα καί ύψηλόν πνεu

μα». ·Ο δρόμος τής· Αρετής είναι δύσκολος καί τραχύς. Πολλές φορές

μάλιστα δέν εiναι δρόμος άλλά κρημνός πού, αότός, σάν dετός , έπι

βαίνει γιά νά τή φτάσει. 'Αλλά η' Αρετή όλοένα ιiναβαίνει πιό ψηλά

τό καθαρόν τοϋ ούρανοϋ, <<dμάργαρος, όλόγυμνος, αότάγγελτος».

'Έτσι, καί σέ μιά στιγμή πού, δπως ό 'ίδιος νομίζει , δέν αίσθάνονται

τό βαρύ χάλκεον χέρι τοϋ φόβου παρά δσοι άξίζουν ζυγόν δουλείας,

ενα χάλκινο χέρι άδράχνει τόν 'ίδιο aπό τόν ώμο, γιά νά τόν όδηγήσει σ' ε να νέο είδος δουλείας πού δέν ύποψιάζεται. Συναίσθημα ένοχης

τόν κυριεύει καί μέ τήν ύποψία μονάχα δτι μπορεί νά ύπάρχει <<dλλος

τόπος διά τάς Μούσας" . ' Αναδιπλώνεται στόν έαυτό του μέ τή φανατι

κή aποστροφή του νεοφώτιστου . Γίνεται νευρικός, iδιότροπος , ιiρχί-

270


ζει νά ντύν.ετάι στά μαυρα σάν καλόγερος. Βλέπει πολύ λίγους άνθρώπους, δέ διαβάζει παρά τούς' Αρχαίους. 'Αφοσιωμένος στά πάτρια <<ύπερμάχεται <iνδρείως διά τόν Σταυρόν>> καί βάζει σά σκοπό του μονα

δικό νά ξαναποχτήσει μέ 'ίδρωτα καί μέ αίμα τό καύχημα τfjς dρχαίας δόξης. Οί φαντασιώσεις πυκνώνουν. <<Πυκναί, πυκναί ώς όμίχλη περνάουν απ, εμπροσθέν του των ψυχ&ν Ώ χιλιάδες. Τά χέρια των άκόμα στάζουσιν αίμα>>. Καί τότε πιά δλες οί διάχυτες ποιητικές του διαθέσεις, έπιβάλλουν στή λύρα τΌυ τήν άνάγκη νά μιμηθεί τίς ψυχές των μαρτύρων:

Ψυχαί μαρτύρων χαίρετε·

τήν dρετήv σας aμποτε

'να μιμηθώ είς τόν κόσμον,

καί 'να φέρω τήν λύραν μου

με • σδ.ς 'να ψάλλω.

Πραγματικά , ό Κάλβος, είναι κιόλας ενας μάρτυρας διαμορφω

μένος σέ μιά τελειωτική φυσιογνωμία, πολύ διαφορετική άπό κείνη

πού ή φύση του προόριζε. 'Αντικρίζοντάς τη, σήμερα, βλέπουμε δτι

καταλήγει βέβαια νά μοιάζει μ' αuτήν πού μdς είχε άπό μιdς άρχfjς,

παραδοθεί· μόνο πού έμείς τώρα κατέχουμε καί τήν ίστορία τ&ν

άντινομιών της, τό σχημα τών ί:iλλοιώσεών της, σχημα πού μπορεί, πάνω-κάτω, νά διατυπωθεί ώς έξfjς : ή dγάπη τfjς ζωής καί ή έλεύθερη

έρμηνεία της πηγε χαμένη, άφήνοντας στή θέση της τήν πικρία καί τή

μιά οψη τής ύπερηφάνειας. 'Η βιολογική του ιiνταρσία.διοχετεύτηκε

στή φυλετική, δίνοντας συνάμα την dλλη 6ψη της ύπερηφάνειας. Κι εμεινε νά σωθεί μονάχα ή α'ίσθηση τής φύσης (περιορισμένη,

δυστυχώς, κι αuτή) καί ή ίδιορρυθμία του πού, έτούτη, κάτω καί άπό τίς δύο μορφές της - βιογραφική καί αίσθητική -τεκμηριώνεται

dπό aφθονα παραδείγματα. Τήν πρώτη , τή βιογραφική , τήν ε'ίδαμε· τή

δεύτερη , τήν αίσθητική , πού εγινε αίτία νά γεννηθει μιά πρόωρα

καινούργια ποίηση, μιά ποίηση πού εΙναι αρση καί ξανά θέση δλων τών προβλημάτων πού πρόβαλε ό Λυρισμός aπό τήν aρχαιότητα

'ίσαμε σήμερα, στίχο, μέτρο, ρίμα, είκόνα, γλώσσα, ρυθμό, τόνο, ϋφος, χρήση έπιθέτου κ.λ.π . καί πού, σά σύνολο έπαναστατικ&ν του

εμμετρου λόγου πράξεων, τίς περισσότερες φορές είναι προάγγελος

μιδς ποίησης δπως τή νοοuμε σήμερα, θά τήν ονομάσω Λ υ ρ ι κ ή

τ ό λ μ η καί θά προσπαθήσω νά τήν έξετάσω dπό τή θέση της

σημε ρινijς γενεάς, εuθύς ιiμέσως.

271

ΑΠΑΝtΑ ΚΑΛΒΟΥ

Β

ΕΤΣΙ ΟΠΩΣ ΜΑΣ ΠΑΡΑΔΟΘΗΚΕ όργανωμένος 'ίσαμε σήμερα ό κόσμος, είναι άδύνατον νά νοηθεί δημιουργός πού νά μήν άντιστρα

τεύεται τήν καθιερωμένη τάξη τών πραγμάτων, είναι άδύνατον νά τήν

aντιστρατεύεται δίχως ν, aσκεί τόλμη καί άδύνατον ν, άσκεί τόλμη

δίχως- άλίμονο- νά τήν ακριβοπληρώνει. Τό πώς καί τό πόσο μπόρεσε κάθε φορά νά προχωρήσει ή ποίηση μέσα στό άγνωστο,

μονάχα οί ποιητές πού συντελέσαvε σ' αότό ifτανε σέ θέση νά νιώσουν κατάβαθα. Οί άλλοι, μέ τά σχόλια καί τίς έρμηνείες τους,

μπορεί νά κάνανε φιλοσοφία ή ίσ,τορία, δέν κατάφεραν δμως ποτέ ν'

άκινητήσουν κάπου τή μυστηριακή πράξη τής λυρικής δημιουργίας.

'Ο Κάλβος, φαίνεται, είχε βαθιά συναίσθηση τών ανταποκρίσε

ων πού ύπάρχουν άνάμεσα στόν ύλικό καί τόν πνευματικό κόσμο , τής

σημασίας πού είναι δυνατόν νά εχει γιά τήν ποιητική άπόδοση τών συναισθημάτων, ή έλεύθερή κινητοποίηση καί σύνθεση τώv έξωτερι

κ&ν φαινομένων. Αuτή, άλλωστε, είvαι ή οόσία τής ύποστασιακής aνταρσίας πού, <'iν στό περιεχόμενο τής ποίησης τοϋ Κάλβου

παρουσιάζεται κρυμμένη κάτω άπό τή φυλετική , στά μέσα δμως τής

τεχνικής του διασώζεται όλάκαιρη. Δέν είναι, νομίζω , δύσκολο γιά ενα κάπως εμπειρο μάτι νά διακρίνει πίσω άπό κάθε τελειωμένο εργο, πότε ή πρωτοτυπία εχει γίνει αποκλειστικά γιά τήν πρωτοτυπία καί

πότε, άπό μιά πραγματική άνάγκη, δηλαδή άπό τή συναίσθηση μιας

βαθύτατης άποστολής. 'Η καινούργια εκφραση πού πέτυχε ό Κάλβος,

aνταποκρίνεται στήν άλήθεια ένός καινούργιου κόσμου. Κάθε του

είκόνα, παρουσιασμένη σά μιά δύναμη του πνεύματος, προκαλεί μιά

νέα εiκόνα μέσα στήν πραγματικότητα, μιά νέα ούσιaστική δύναμη.

Γι' αότό 'ίσως νά 'χuι καί ξεχωριστή σημασία τό γεγονός δτι τήν 'ίδια έποχή πού ή ποίησή του · περνουσε άπαρατήρητη στήν πατρίδα του, στή Γαλλία μεταφρασμένη άπό τούς δύο καλύτερους · Ασιανολόγους τής έποχής, προκαλουσε (δπως άναφέρει ό. Παλαμaς) τή μεγαλύτερη

έντύπωση. Αύτό, θά μου χρησιμέψει πάρα κάτω καί σάν έπιχείρημα γιά τήν άποψη δτι, τό προσωπικό ϋφος του Κάλβου, δέν όφείλεται

μονάχα στή γλώσσα πού μεταχειρίστηκε, δηλαδή σ'αότό τό μίγμα

των κορακίστικων τοϋ Λόγιου 'Ερμή καί τής λαλουμένης τής έποχής του, δπως λέει κάπου ό Γ. Σεφέρης.

Μιά ύπομονετηcή , εξονυχιστική, ανατομική θά μποροuσε νά πεί κανείς, άνάλυση τώv τρόπων πού μεταχειρίζεται ό ποιητής γιά νά

περάσει μέ τίς λέξεις μέσα στό βασίλειο τής εκφρασης νά βρεί

άκριβώς τή γλώσσα πού τό εi.δηcό βάρος του ϋφους του απαιτεί,

(ϋφους συγκροτημένου δχι μονάχα μέσα στό έργο μά καί μέσα στή ζωή σά στάση) νά χρησιμοποιήσει τό πρωτότυπο έπίθετό γιά τήν

272


ενάργr.ια της μεταφοράς, νά ρυθμίσει τό μέτρο τής ταχύτητας τών

εΙκόνων καί τήν αΙσθητική τους ύφή, τέλος, νά βρεί τό ά ν άλογο ν tνός ρυθμοu πού τοϋ έπιβάλλεται άπό τό θέαμα τοϋ έξωτερικοϋ

κόσμου, μιά τέτοια ανάλυση, μιά τέτοια καταμέτρηση των πολύ~λευ

ρων προσπαθειών ij ενστικτων καινοτομιών τής ίδιοσυγκρασίας του, θά μίiς εδινε τό δικαίωμα νά τόν ονομάσουμε ποιητή λυρικής τόλμης καί προάγγελο, πολλές φορές, τών σημερινών τρόπων πού μάς

μαγεύουν άλλά - όχι μόνον αuτό - καί μί'iς πείθουν γιά τίς άπειρες δυνατότητες πού περικλείνουν .

Καθώς μέ οξύτατα κριτικό μάτι παρατήρησε κάπου ό τέλλος

'Άγ ρας, «ή Cίνοδος τής καθαυτό λυρικής ποίησης , μόλις σήμερα

aρχίζε ι » . Χρειάστηκε νά ύπάρξουν φοβερά επιπόλαιοι καί άντιπνευ

ματικοί άνθρωποι γιά νά συζητήσουν τή χρεωκοπία της, στηριγμένοι

τάχα στόν aντιποιητικό χαρακτήρα τής έποχής μας. <<'Αλλά γιατί;"

ρωτa ό 'Άγρας ••προσφορώτερη ήταν η ποίηση στίς κλασικές έποχές,

δταν κυριαρχοϋσε ή τάξη καί τό πνεϋμα, δταν ό άνθρωπος aπόστρεφε τά μάτια aπό τόν εσωτερικό του tαυτό; Μά 'ίσα- 'ίσα , άν τό καλοσυλ

λογιστοuμ ε, ή ποίηση ως τά σήμερα ύπήρξε σπανία, δέσμια τής φιλολογίας, τής στιχουργικής, τής ρητορείας. Δέν εδωσε άκόμη τόν

έπικό της Δάντη , τό δραματικό της Σαίξπηρ, ή λυρική ποίηση. Στήν

εποχή μας ώστόσο , ό άνθρωπος φέρεται όλοένα νά εξοφλήσει τίς

σχέσεις του μέ τόν έαυτό του. Στό μέλλον ή ποίηση πού μπορεί νά

πραγματοποιηθεί , θά σαλέψει σύσσωμο τόν όγκο τής aνθρώπινης

ψυχής ώς τίς πιό έπώδυνες ρίζες της >>.

Φαίνεται δτι , έμπνευσμένοι aπό ενα τέτοιο δραμα καί εχοντας

εναν τέτοιο στόχο , οί σύγχρονοι ποιητές τής Εύρώπης, δώσανε κιόλας ενα εργο πού, μερικά του εξαγόμενα, εΙ ναι σέ θέση ν, aποτε

λέσουνε άπό τώρα τίς βάσεις τfjς αύριανής λιφικής τέχνης. Στήν

προσπάθειά τους μάλιστα νά κατοχυρωθοϋν aπό κάθε άποψη, φρόντισαν όχι μονάχα νά βροϋν τίς aντιστοιχίες τής νοοτροπίας τους μέσα

στά i: ργα τοϋ παρελθόντος aλλά καί νά σημαδέψουνε τίς βασικές

πηγές aπ ' δπου όρμήθηκαν, γιά νά καταλύσουν - ίδρύοντας εναν

άλλο - τόν παλαιό κόσμο τής τέχνης. 'Έτσι, γιά τή Γαλλία, δηλαδή

γιά τή μεσοπολεμική Εύρώπη , οί πηγές αuτές προσδιορίστηκαν πολύ

πιό πίσω, κάπου γύρω στά 1870 - 1880. Γιά μάς, πού θά θέλαμε νά κάνουμε μιά παράλληλη άναδρομή στόν τόπο μας , τό συγκεκριμένο αuτό ε ργο πού θά έπεξηγοϋσε τό ξεκίνημά μας, 'ίσως ε{ναι

aνύπαρκτο. Περιορισμένοι στήν άναζήτηση ύπαινιγμών ή κρυμμένων

στοιχείων aπό τή μακραίωνη πνευματική μας κληρονομία, θά στεκό

μασταν πολλές φορές στούς άρχαίους λυρικούς, στούς 'Αλεξανδρ ι

νούς έπιγραμματοποιούς, στούς Βυζαντινούς ύμνωδούς, στά δημοτικά

μας , πρός πάντων , τραγούδια. Μά εργο άμεσα συνδεμένο χρονικά μαζί

273


μας , i:pγo ε ν ό ς λ υ ρ ι κ ο ϋ, πού θά μποροϋσε περισσότερο dπ' δλα

τ' ι'iλλα νά χαρακτηρισθεί δτι, σχετικά πάντοτε μέ τήν έποχή του,

κλείνει τίς περισσότερες αναλογίες μέ τά αiσθητικά έξαγόμενα τής σημερινής ποίησης, τέτοιο εργο, δίχως αμφιβοί· ία, θά επρεπε τότε νά

χαρακτηρίσουμε τό i:ργο τοϋ ' Ανδρέα Κάλ~οιι.

' Επειδή μιά τέτοια ι'iποψη μπορεί νά δώσει λαβή σέ παρανοή

σεις , πρέπε ι νά τό ποuμε dμέσως: πρόδρομος των σημερινών aντιλή

ψεων γιά τήν ποίηση, οχι, δέν μπορεί νά θεωρηθεί ό Κάλβος δσο

.ύπάρχουν πολλές πλευρές του εργου του καί της ζωής του πού μας

βρίσκουν σύμφωνους, ι'iλλο τόσο ύπάρχουν πλευρές πού μας βρί

σκουν ριζικά aντίθετους . ' Αλλ ' δτι.- είναι εκείνος πού, περισσότερο aπ' δλους τούς άλλους ό)ς τά σήμερα, συγκεντρώνει τά στοιχεία πού

θά μας επιτρέψουν νά τόν επισημάνουμε σάν όρόσημΌ σημαντικό στήν ίστορία των περιπετειών μας , δυσκολοπροσάρμοστος, δυσκο

λοοίμωτος , π ά ν τ ω ς είναι αuτός . Πάντως, γιά μας , ή χρονολογία ε"ίναι παλαιότερη από τήν Εuρωπαϊκή τουλάχιστον κατά μισόν αiώνα:

εi:ναι τό 1830. Καί γιά νά μήν αφήσουμε τή γνώμη αuτή χωρίς στηρίγματα, θά

πάρουμε τά χαρακτηριστικά γνωρίσματα της ποιητικής τέχνης τοϋ

20ou αiώνα (καί μάλιστα τών δύο τελευταίων δεκαετιών του) καί θά δοuμε ώς ποιό βαθμό στάθηκε ό ποιητής αuτός, ένασκώντας τή

λυρική του τόλμη, ό πραγματοποιητής τους.

Μπορεί νά πεί κανείς ότι τά δύο πρώτα στοιχεία πού ξεχωρίζουν , ώσάν ν' άποτελοuνε τούς στύλους τής άρετής πού κολακεύεται νά

προβάλλει σήμερα ή ποίηση , είναι τό άσυμβίβαστο τής ψυχής από τό

ενα μέρος, καί aπό τό . aλλο, ή ίρρασιοναλιστική έρμηνεία τοϋ κόσμου ." Οταν' λf. με « aσυμβίβαστο τής ψυχής >> έκφράζοομε βέβαια μιά

πολύπλοκη εννοια πού εχει έφαρμογή οχ ι μονάχα . μέσα σ, ε να εργο aλλά καί - ίσότιμα πάντοτε - μέσα σέ μιά ζωή. Έννοοϋμε τήν ϋπαρξη μιας ίκανότητας πού, σέ τελική dνάπτυξη, νά σημειώνει όλοφάνερα τήν ύπεροχή τής φαντασίας καί τών εμφυτων προσόντων aπέναντι στή φωτογραφική μέθοδο της dντιγραμμένης, κατά ενα λιγότερο η περισσότερο φιλολογικό τρόπο ζωής. Κι έννοοuμε άκόμη τήν ϋπαρξη μιας ίκανότητας πού νά έπtβάλλει τήν περιφρόνηση των μιμητικών μεθόδων καί τήν πεποίθηση στίς δημιουργικές δυνάμεις του πνεύματος . Κανονικά, βρίσκεται στούς άντίποδες τής στειρότητας καί του μόχθου τοϋ ι'iκαρπου των έργαcrτηρίων· ταυτίζεται μέ τή γενναιοδωρία· καί δέ νομίζω νά εχει σημασία τό γεγονός δτι . ό Κάλβος μCiς άφησε ενα τόσο στενό καί περιορισμένο εργο. 'Αρκεί δτι κατόρθωσε μέσα στίς λιγοστές σελίδες τ,ής <<Λίφας» του νά βρεί μιά καινούργια οπτική γωνία, νά δημιουργήσει δικούς του ρυθμούς, δική του άντίληψη τοϋ κόσμου κι εφτασε ως τό σημείο νά καταπατήσει τή

274


γραμματική καί τό συντακτικό, ν' aντισταθεί στήν εύκολία Ciλλων

μέτρων πού σίγουρα θά τόν εκαναν δημοφιλέστερο, μόνο καί μόνο γιά

νά 'ναι συνεπέστερος μέ τό δικό του νόημα της τέχνης καί γιά νά 'χει

άδιάκοπα τή συνείδηση τής ψυχικής του επάρκειας, δπως τήν είχε δταν μέ τρόπους ανάλογους προτιμούσε νά έκδηλώνει, μέσα aπό τήν

ύπερηφάvεια, τήν aνυποταγή του στίς όπισθοδρομικές κοινωνικές

άντιλήψεις του καιροί) έκείνου.

'Όχι μονάχα ό τρόπος πού φτιάχνει μιάν είκόνα, μά καί ποί1 ζευγαρώνει δυό είκόνες, aρκεί γιά νά βιάσει τήν πτωχευμένη εμπειρι

κή aντίληψη τής πραγματικότητας. "Αν μερικές εκφράσεις του σκαv

δαλίσανε βαθιά τήν εποχή του, ύπάρχουν Ciλλες τόσες πού, ιiκόμα καί

σήμερα, βρίσκουνε aντιστάσεις , γεγονός ίκανό νά δείξει τήν όξύτητα

μιiiς τόλμης πού, γιγαντωμένη aργότερα ιiπό τούς μεταγενέστερους,

έμελλε νά ρίξει τόσες σπορές στό χώμα του μέλλοντος. 'Ίσως

μάλιστα αν ή συναισθηματική έμπλοκή, πού γι' αύτή μιλήσαμε πιό

πάνω, δέν είχε μεταλλάξει τόσο νωρίς τή βιολογική του aνταρσία σέ

φυλετική (πράγμα πάλι πού, μέσον της 'Αρετής, τόν όδήγησε στό

δραμα μιiiς aρχαιόπρεπης αίσθητικής, αναγκάζοντας τήν είκονοπλα

στική του φαντασία νά τρέφεται δυστυχώς, μέ πολλά κ λ ι σ έ τής παλιάς μυθολογίας) θά βρισκόμασταν μπροστά σέ μιά ποίηση καθαρά

ύπερπραγματική, πάντοτε βέβαια μέσα στά πλαίσια καί τίς δυνατό

τητες τής έποχής έκείνης. Ξεφυλλίζοντας τίς ε'ίκοσι cόδές τοί>

'Ανδρέα Κάλβου, μπορεί νά παρακολουθήσει κανείς, ετσι, καθώς έδώ

κι έκεί ξεφεύγουν τόν έλεγχο του έπίκτητου κλασικισμοϊ\ του,

εκφράσεις <'iξιες τής λυρικής τόλμης:

ή πλάτη τών ύδάτων

τ' aστρα άχνύζουσι

άπό δροσιάν άστράπτει

ή γνώμη ρέει

δπου τάς τρίχας πλύνουσι

τών φοιβηΊων fι "Ωραι

ό aνεμος σχισμένος

· Η aνθρωποποίηση των στοιχείων της φύσης, ή ίJλοποίηση των

dι'Jλων~ ό έμψυχος ρόλος τών aψύχων, ή aμοιβαία μετάθεση οuσια

στιι..:<7>ν κι επιθέτων, ή λεκ·ηκή ευκινησία, ή παράλΕιψη Ενός ακέραιου

275


έλιγμοu σκέψης, ύπάρχουν κιόλας διασπαρμένα μέσα στίς περιεκτικές στροφές των Ώδών. Μονάχα ό Κάλβος η ενας σημερινός ποιητής

π.χ . θά μποροuάαν νά πουν δτι

ή νύχτα κόπτrι τάς βρύσεις

&.ντί νά ποuν δτι τό νυχτερινό ψύχος παγώνει τά νερά· καί μονάχα οί

'ίδιοι θά μπορούσαν νά αiφνιδιάσουν τό λυρικό εϋρημα έπάνω στήν καμπή τής μεταμορφωτικής του δύναμης:

Βροχή ίiτι lναέριος έν ιfι κοιμώνται οί aνεμοι

τijς οίκουμένης.

ή τιμωρός συνείδησις

με σέ πλαγιάζει dλλάζουσα

τά χόρτα είς δράκοντας.

'Αλλά και οταν aκόμη aντλεί aπό τήν πινακοθήκη του αρχαίου

πλαστικοu κόσμου, πάλι εχει τήν ίκανότητα νά χαρίζει ό ποιητής αuτός στήν εκφραση μιάν ενταση πρωτογνώρισ'τη , ενα χρωματικό

παλμό, ετσι πού νά ξαναπαρουσιάζει τίς εiκόνες εξω aπό τή φθορά

ηΊς συνήθειας:

Άλλά τών μακαρίων

σταύλων ίδού τά ήcj5α

κάγκελλα fι Ώραι άνοίγουσιν

Ιδού τά dκάμαντα aλογα

τοϋ Ήλίου έκβαίνουν.

Χρυσa, φλογώδη, καίουσι · τούς δρόμους τοv άέρος

τά άμιλλητήρια πέταλα·

τούς ούρανούς φωτίζουσι

λάμπουσαι fi χαϊται.

Αuτά τά <<άμιλλητήρια» πέταλα, μαρτυρούν δτι τό πρωτότυπο έπίθετο

βρίσκεται στό κέντρο τής ποιητικής του προσπάθειας. "Ας πάρουμε

γιά παράδειγμα ενα ουσιαστικό: τό χέρι . Στούς μέτριους ποιητές τά

χέρια aπαντοuνε άπαλά, κρινοδάχτυλα, άβρά, ώραία, λιγνά , δεητικά,

κοντυλένια .. Στόν Κάλβο, εξ ι φορές δπου ό.παντιοuνται, είναι καί τίς εξ ι φορές πρωτότυπα: χείρες κ ε ρ α υ ν ο φ ό ρ ο ι, χείρες π ρ όνο-

276


ο ι, χέρια α φ θ ο ν α, χείρα έπο υ ρ ά ν ι ο ν, χείρα ε ϋ σ τ ο χ ο ν,

χέρι χ ά λ κ ε ο ν. Κι ή πιό πρόχειρη ματιά συγκομίζει dφθαρτα,

παρθενικά έπίθετα : τά σύννεφα είναι β ρ ο ν τ α ία, τά φύλλα ά τ ρ έμ η τ α, τά δάση ε ύ ά ν ε μ α, ή φωνή ή δ υ ό ν ε ι ρ ο ς, ό ναύτης

α ύ θ ά δ η ς, ή βροντή π τ ε ρ ω τ ή, ή γη π ο λ υβό τ α ν ο ς, ή όμί

χλ η ά ρ γ υ ρ έ α, τό δρέπανον α χ ό ρ τ α σ τ ο ν. Κι δταν άκόμη

μεταχειρίζεται άρχαϊκά έπίθετα, ξέρει νά τά διαλέγει καί νά τά τοποθετεί μέ τή μέριμνα του αύστηρά προσωπικοu του uφους: τά ρόδα

είναι ά μ β ρ ο σ ί ο δ μ α, τό σπήλαιον δ ί κ ρ α ν ο ν, λ ι γ ύ φ θ ο γγ ο ν, ή ξηρά ά λ ί κ τ υ π ο ς, τό ξύλον μ ε λ ί φ ρ ο ν ο ν, οί χάριτες

ζ ε φ υ ρ ό π ο δ ε ς. Πολλές φορές δέν είναι τόσο άπό τό ώρίμασμα

ένός μακρόχρονου στοχασμοu, δσο από τήν απαίτηση μιδ.ς ενστικτης

βιολογικής άνάγκης πού τό στόμα ζητάει νά κολπωθεί έπάνω σέ μιά

καινούργια, όχι μουσική, αλλά καθαυτό άπροσδόκητη φθογγολογικά dρθρωση: ·

'Έχεον πολυάριθμα

μελισσών ίJθνη οί σίμβλοι τής Πάργας, βομβηδόν

είς τόν πολύν έπέταον

καρπόν λυαίον.

·Εδώ πιά οί λέξεις προχωροuν πέρα κι άπό τήν καθιερωμένη σημασία

τους, συζοϋνε μέ μιάν αλληλουχία τόσο σπάνια, πού ή κίνηση τής

γλώσσας πρωτοδοκιμάζεται σέ Ciγνωστες , ως τή στιγμή έκείνη,

περιοχές. Ή ί:μφυτη ποιητική νοημοσύνη του Κάλβου άβίαστα

φτάνει σέ τεχνικά εύρήματα πού θά τά ζήλευαν οί πιό μεγάλοι ξένοι πρωτοη;όροι, αν ήταν σέ θέση νά γευτοuν τά μυστικά καί τίς

δυσκολίες της tλληνικi'jς γλώσσας. Γιά μένα π.χ. δέν είναι μικρό

πράγμα τό δτι τοποθέτησε μέ μιδ.ς καί άδίστακτα τό έπίθετο uστερα aπό τό ούσιαστικό, καταργώντας, συνάμα, τή διπλή έπανάληψη του

dρθρου:

τούς θαλάμους νυμφικούς

έπί τούς βράχους άλβιονείους

τοϋ Κερκετέως δενδρόεντος

τό κϋμα Ίώνιον πρώτον

Λύσεις δλες αuτές, ύπαγορευμένες άπό μιάν άνάγκη εuγένειας καί

277


συντομίιις Ελλέιπτικής πού συνειδητοποιήθηκε στίς τελευταίες μόλις δεκαετηι1ίδες τοϋ αiώνα μας. Πώς τή"ν ενιωσε λοιπόν άπό τήν έποχή

έκείνη <'> Κάλβος; 'Αφήνοντας συχνότατα μιάν ί:ννοια νά ξεδιπλωθεί

σέ δυι 'ι . σέ τρείς, σέ τέσσερεις άλλους στίχους, κατορθώvει νά διατηρεί τή λεκτική όμορφιά εστω καί άνεξάρτητα η παράλληλα μέ

τό νόημα,. σέ σύντομες φράσεις πού θυμίζουν άπό μακριά, δλα δσα ό

Ελεύθερος στίχος έπέτυχε, άργότερα, στό κεφάλαιο τής παρθενικής

άφιλοκέρδειας:

cJ χρυσόν δώρον, χάρμα

τών τυράννων dναστε -

μελίφρονον, ύακίνθινον

χαράς, έλαίου φύσημα

μέτρον τάς Άχαίδας

Καί dλλοτε πάλι, καταλύοντας μ' εναν όποιοδήποτε τρόπο, μέ μιά

παρένθεση π.χ., τήν πεζολογία, κατορθώνει σέ μιά κοινότατη κατά τά

άλλα άπαρίθμηση, νά χύσει τή μαγεία τοϋ Λυρισμοϋ:

Χαίρετε σείς καυχήματα

τών θαυμασίων (Σπετζίας, 'Ύδρας, Ψαρών) σκοπέλων,

δπου ποτέ δέν άραξε

φόβος κινδύνου.

Η ναι σχεδόν βέβαιο πώς, έκεί πού ό Κάλβος ε βαλε σ' έφαρμογή τό μυστικό τής πρωτοτυπίας του, κόβοντας άπροσδόκητα τό δι:ύτερο

στίχο μέ τήν παράθεση τών νησιών:

τών θαυμασίων (Σπετζίας

ενας κοινός ποιητής, θά, μενε ίκανοποιημένος μ, εναν ήχηρότατο καί

οuδέτερο δεκατρισι)λλαβο:

Χαίρετε σείς ώ 'Ύδρα ώ Σπέτσες ώ Ψαρά

γιά νά τόν συμπληρώσει πιθανόν, μέ κάτι έξίσου τετριμμένο:

278


πτά βράχια πας δt φώλιασε ποτt του ό φόβος

Είναι , τό ξc ρω, !:πι κίνδυνο νά βγάζουμε aπό ύποθέσεις, συμπεράσμα

τα. Τόλμησα ώστόσο ν· άπομιμηθώ εναν κοινό ποιητrj, άπό τήν

ε πιθυμία μου ν, aποδείξω πόσο έλάχιστη σημασία εχει τό νόημα καί

πόσο τεράστια ή εκφραση του νοήματος. Τό προτέρημα τοϋ 'Ανδρέα

Κάλβου είναι, dκριβώς, δτι τό λεκτικό του άναπτύσσεtαι μαζί καί

μέσα dπό τή φαντασία του , φαντασία πού είναι όχι μόνο μεγάλη άλλά καί γεμάτη άπό τή συναίσθηση τής ύπεροχής της άπέναντι στήν

ορθολογιστική άποτίμηση τής ζωής . 'Ίσως γι' αuτό βλέπουμε τόν

ποιητή ν' aπαντάει μέ τόση οργή , άπό τίς στήλες τής έπίσημης

έφημερίδας του ·Ιόνιου κράτους, στόν καθηγητή τής 'Ανατομίας Γ.

Θερειανό πού ζήτησε, κάποτε, νά πεί δτι στήν τέχνη, μέτρο τής

μεγαλοφυ'fας είναι ή κριτική άκρίβεια. « Έδιάβασα» γράφει <<στήν

·Ιλιάδα , πώς μονολογεί τό &.λογο του 'Αχιλλέα καί στόν Orlando Furioso πώς ενας γάιδαρος, μέ μιά κλωτσιά του Παλαδίνου, πετιέται ενα μίλι μακριά, καί σaς έξομολογοϋμαι πώς μ, δλη αuτή τήν κριτική

ιiνακρίβεια, !;νόμιζα μαζί μέ τόν δχλο πώς ό 'Όμηρος καί ό 'Αριό

στος ε{ναι μεγαλοφυείς••.

'Έναν αiώνα πρίν άπό τήν όμάδα τών ποιητών πού εδωσε τό χαρακτη

ριστικό τόνο στήν Εuρωπαϊκή ποίηση ύποστηρίζοντας δτι <<ή

φαντασία δέν εχει τό ένστικτο τής μίμησης», ό παράξενος αuτός

Ζακύνθιος έπιβεβαίωνε τίς πεποιθήσεις τους. 'Αλλά γι' αuτό ήτανε ποιητής _ Καί γι' αύτό, evαv αlώvα πρίv, ιοlχιο βεβαιωθεί κιόλας γιά τήν

ανεπάρκεια μερικών φράσεων πού προσπαθοϋν νά στήσουν άπλά

διακοσμητικά σχήματα μέσα στό κενό. 'Όλος έκείνος ό κούφιος

βερμπαλισμός πού βρήκε θέση στήν όγκωδέστατη παραγωγή τών

καθαρευουσιάνων, δλος έκείνος ό νεοβερμπαλισμός τών μέτριων

ποιητών τής Cίκρατης δημοτικής, νά συλλογιέται κανένας δτι γεννή

θηκαν uστερα άπό τήν ποίηση τοϋ Κάλβου πού, άπό τότε, παρουσιά

στηκε πυκνή , ουσιαστική, καί μέ aποκλειστική σχεδόν χρησιμο

ποίηση εiκόνων. Μά είναι dκριβώς αι'Jτή τήv είκοvοπλα6τική έρμηνεία τοϋ κόσμου πού ξαναχρησιμοποίησαν άργότερα οί ποιητές, όταν κουρασμένοι καί αηδιασμένοι aπό ενα σωρό μάταιες περιπλανή

σεις σέ χώρους δπου τό σχήμα κάθε στιγμή έξαφανίζεται, δπου ή άψή

προδίδεται, όπου ή dκοή στηρίζεται σέ, aποξενωμένα aπό τό βάρος

τών πραγμάτων, λόγια, ζητήσαvε καί πάλι νά συνδέσουνε τό κέρδος του iρρασιοναλισμοu πού ό μυστικισμός ε{χε μονοπωλήσει (όδηγών

τας τόv aνθρωπο σ, εvα βασίλειο σκιών καί αυλων σωμάτων) μέ τίς

πηγές tοϋ ματεpιαλισμοϋ, άγκαλιάζοντας τήν ίJλη Καί μεταμορφιίJVΟV

τάς τη σύμφωνα μέ τά πιό Cίλογα δράματα.

279


Στή ζωή ξεχύθηκε μιά καινούργια καί aπροσδόκητη ροή α'ίματος καί ή μεταμόρφωση της ϋλης συναντήθηκε (δπως στίς πολύ παλαιές

έποχές, δπου οί &νθρωποι δέν ε'ίχανε dκόμη χάσει τήν α'ίσθηση της

ένότητας) μές dπ' τό λυρισμό, μέ τήν έπιστήμη. Δέν είναι aνάγκη νά

μου θυμίσουν δτι ό Κάλβος είναι ίδεαλιστής. Τό ξέρω. Δέν είναι δμως

ό ίδεαλισμός του τέτοιας ύφης πού νά τόν απομακρύνει <iπό τόν

συγκεκριμένο γήινο παλμό της λύρας του. Στή θέση μερικών λέξεων

πού θά μποροuσαν νά έκφράσουν ίδέες, λιγότερο ή περισσότερο

θολές, βάζει ενα σύστημα είκόνων πού, ή προοδευτική τους συνέχεια,

νά ερμηνεύει μέ καθαρότητα πλαστική τόν κόσμο. Βέβαια ύπάρχουνε

στιγμές δ που δέν κατορθώνει ν' άποφύγει τόν καθαρευουσιανισμό

(σά νοοτροπία, όχι σάν τύπο) aφήνοντας τόν έαυτό του νά γίνει θύμα

της ρητορείας:

- ναί φλόγας βέβαια βλέπω διαδημάτων,

άλλά τάς δυστυχίας μας

μόνον φωτίζουν.

'Ή θύμα του μελοδραματικού ϋφους καί της άσκοπης χειρονομίας:

τί τρέμεις; τήv φοράδα κτύπα, κέντησαν. φύγε.

Όθωμαvέ · θηρία

μάχην πνέοντα, δόξαν, σέ κατατρέχουν.

Οί &τυχες δμως αύτές στιγμές, τόσο δυσανάλογες μέ τό λυρικό ϋψος

των Ο.λλων, ε{ναι σπάνιες, καί δέν εχει κανείς παρά νά γυρίσει τή

σελίδα γιά νά βρεθεί πάλι μπροστά στή γνώριμη, ίδιότυπη φωνή πού

γοητευτικά συμπαρασύρει ενα χείμαρρο μεγαλόπρεπων παραστάσε

ων.

Μ' αύτές τίς παραστάσεις , μ' αuτές τίς είκόνες θά επρεπε πρίν

προχωρήσουμε, ν' άσχοληθοuμε κάπως περισσότερο.

Βασικά καί ιiπό γενικότερη άποψη, θά μπορούσαμε νά τίς

χωρίσουμε σέ δυό μεγάλες κατηγορίες: τίς 'ζωγραφικές, δηλαδή έκείνες πού συγκροτοuν ενα θέαμα ίκανό ν, aπεικονιστεί πάνω - κάτω καί από ενα ζωγράφο. Καί τίς λυρικές πού, αότές , στηρίζονται σ, ενα

βιασμό τi'jς πραγματικότητας καί πού ή απροσδόκητη καί dστροφτο

βόλα παρουσία τους δέν είναι ίκανή νά συλληφθεί παρά μονάχα άπό τήν ποιητική νοημοσύνη . Οί πρώτες, βρίσκονται βέβαια πιό ·κοντά

στόν περιγραφικό τρόπο τής παράδοσης. Είναι δμως κι έδώ άξιοπρό-


σεκτο μέ πόση άνανεωτική δροσιά καί ενταση μi'iς παρουσιάζονται:

Ώς fι σφήκες μαζόνσνται έπί τά όλίγα λείψανα

σπαραγμένης έλάφου ...

Τό χέρι όπου τά πέπλα

τών ούρανών κατέστpωσεν,

άπό σύγνεφα όλόχρυσα ...

Σήμερον κείσαι, ώς εϋφσρσς

πολύκλωνος έλαία

άπό τό βίαιον φύσημα

σκληρών άνέμων κείται

έκριζωμένη.

' Επειδή τό κύριο γνώρισμα τ&ν εiκόνων αύτ&ν είναι ή μεγαλοπρέπεια, ύπάρχει παντοϋ σχεδόν, άδιάκοπα, μιά τάση άνυψωτική πρός

τόν ούρανό , ενας μετεωρισμός τ&ν όραμάτων, πότε άνάμεσα στά δύο

γλαυκά τ' οόρανοϋ καί τής θάλασσας, πότε ό.νάμεσα στά σύννεφα καί

στ' άγριεμένα κύματα τ' οόρανοϋ καί τής θάλασσας. Τά 'ίδια γνωρί

σματα χαρακτηρίζουν καί τίς είκόνες της δεύτερης κατηγορίας,

είκόνες πολύ πιό ενδιαφέρουσες, γιατί μέσα τους πιά, τό πραγματικό

στοιχείο, τό reel, διευρύνετα~ <.3ς τ' άκρότατα σημεία τής άνταρσίας τοϋ πνεύματος. 'Εδ&, οί φυσικές διαστάσεις τ&ν πραγμάτων καταλύ

ουνε τή δουλεία τους καί ή ύλική καί πνευματική τους συνάμα

ύπόσταση, άξεχώριστα, ζεί στό επίπεδο τijς ιiνώτερης πραγματικότη

τας , τijς μόνης ίκανής νά εκφράσει τόν άνθρωπο ιiκεραιωμένο, παρμένο στό σύνολο τ&ν συναισθηματικών του έκδηλώσεων καί τών

σχέσεών του μέ τή γύρω φύση. 'Όλη ή οόσία τοϋ άληθινοϋ λυρισμοϋ,

δλη του ή διαφορά ιiπό τήν πεζογραφία, εγκειται σ, αότό τό γεγονός.

'Από τό ενα μέρος μιά άλήθεια διατυπωμένη στό ϋφος τοϋ 'Αστικου

Κώδικα: <<ό χρόνος παρέρχεται ανεπιστρεπτί, καί άπό τήν riλλη, ή

'ίδια πε ρίπου άλήθεια, πιό αίσθητή, χάρη στή δύναμη τής μεταφορiiς :

Οϋτως άπό τόν fίλ ισν, ώσάν πυρός σταλάγματα,

πέφτουσιν εiς τήν θάλασσαν

τώv αiώvωv· καί χάνονται

διά πάντα δ ώραι.

·Η συγκίνηση ,π ροικί~ nντας μέ ίκαvότητες ήθοποι"fας τά στοιχε1α τής

281


φύσης, μέ οργανικές iδιότητες τά στοιχεία του άνόργανου κόσμου,

βρίσκει μόνη της καί μέσα άπό μιάν άδιάκοπη κίνηση τό ά ν ά λ ογ ο ν τfjς 'ίδιας άλήθειας, φτάνοντας στό άποτέλεσμα μιας εiκόνας

πού, άν i]θελε τυχόν !:ξετασθεί έπιστημονικά (άδιάφορο άν στόν

ψυχικό χώρο του ποιητή ξεπήδησε αύτόματα καί άναπόσπαστα μέ τό

κύμα τής εμπνευσης) θά παρουσίαζε ενα όλόκληρο σύστημα πολλα

πλfjς άναγωγfjς, γεμάτο άπό παρομοιώσεις, μεταφορές καί μεταβολές,

σύστημα πού έ κ τ ω ν ύ σ τ έ ρ ω ν εχει πετύχει τήν άνατροπή του φαινομενολογικοϋ καθεστώτος, σέ όφελος τfjς βαθύτερης άλήθειας

του άνθρωπίνου πνεύματος.

'Έτσι οί ώρες <<ώσάν πυρός σταλάγματα πέφτουν άπό τόν ijλιον

εiς τήν θάλασσαν των αiώνων>>, ετσι:

ετσι:

ετσι:

ετσι:

Τά "μυρισμένα χείλη

τής ήμέρας φιλοϋσι

τό dναπαυμένον μέτωπον

τής οίκουμένης

δπου τρέμουσιν ι'f.πειρα

τά φώτα τής νυκτός,

έκεί ύψηλά πλατύνεται

ό γαλαξίας καί χύνει

δρόσου σταγόνας

έπί τήν άπειρον

θάλασσαν τών όνείρων,

6λίγαι, άπηλπισμέναι

ψυχαί νεκρών διαβαίνουσι με' δίχως βίαν·

είς τό χάος άμέτρητον τών ούρανίων έρήμων,

νυκτερινός έξάπλωσεν

iiρεβος τά πλατέα

πένθιμα έμβόλια.

Σφυγμομετρώντας μ' εναν παρόμοιο τρόπο τήν αiσθαντική ίκανότητα

του 'Ανδρέα Κάλβου, άπομονώνοντάς τη καί βγάζοντάς τη άπό τό

ψυχρό κλίμα πού ή έπίκτητη προσήλωσή του στήν ' Αρετή προσπά

θησε νά τής δώσει, φτάνουμε σέ μιά μέθοδο πού νά επιτρέπει πιά

δλους τούς χειρισμούς τής ποιητικής άνατομίας. Δέν είναι σωστό νά τή χρησιμοποιήσουμε ως τά άκρα. Θά μπορούσαμε μόνο νά παρατη-

282


ρήσουμε zτόσο ένδιαφέρον θά παρουσίαζε μιά διαφορετική κατάταξη

των ·Κάλβειων είκόνων, άνάλογα μέ τό αίσθητήριο πού, κάθε φορά, σάν δργανο τής ποιητικής δεκτικότητας, μέσα τους, κυριαρχεί. Τότε

θά βλέπαμε τό μεγάλο ρόλο πού παίζει στήν ύποβλητικότητα του

εργου αύτου ή ά κ ο υ σ τ ι κ ή φ α ν τ α σ ί α. 'Ένα μουρμούρισμα, ενα

θρόισμα, μιά όργισμένη θύελλα, ενας πόντος άναταραγμένος, συνο

δεύουν άδιάκοπα τίς πράξεις των άγωνιστών του Είκοσιέννα, συνθέ

τουνε πότε μιά διακριτική καί πότε μιάν ύποβλητική ύπόκρουση πού ύπογραμμίζει, δχι χωρίς γοητεία, τίς μεγάλες σκηνές του ύπαίθρου.

Φυσώντας, ό.πό τήν πρώτη <δς τήν τελευταία σελίδα τών 'Ωδών (38 φορές μέ τό 'ίδιο του δνομα μονάχα, δπως δείχνει μιά πρόχειρη

στατι(ηική) ό dνεμος, δίνει μιά χαρακτηριστικά έλληνική δψη στή φαντασία του.

Τό γεγονός αύτό πού , άλλου, θά μίiς βοηθήσει νά ύποστηρίξουμε

τή θαλασσινή , τή νησιωτική μiiλλον, συνείδηση του ποιητή, έξηγεί

έδώ Πέρα Πώς, Οί έκφράσεις ΠΟύ διαλέγει γιά «ν' άνοίξει>> ενα ποίημα:

Φυσάει σφοδρός ό άέρας,

καί τό δάσος κυμαίνεται

της Σελλαfίδος ...

η . γιά νά προετοιμάσει μιά σκηνή μυστηρίου:

'Ακούω τοϊί λυσσώντος

άνέμου τήν όρμήν·

κτυπf!. με' βίαν· άνοίγονται

τοϋ ναοϋ τά παράθυρα ...

ij μιά σκηνή καταστροφής:

Μόνον άκούω τό φύσημα

τοϊί άνέμου όποϊί περνώντας

είς τά κατάρτια dνάμεσα

καί είς τά σχοινία σχισμένος

βιαίως σφυρίζει.

Μόνον dκούω τήν θάλασσαν

'ποί5 ώσάν μέγα ποτάμι

.άνάμεσα είς τούς βράχους

κτυπόντας μυρμηρίζει

γύpcρ εlς τά σκάφη.

2!\3


στηρίζονται άποκλειστικά σέ εiκόνες τής άκουστικής φαντ~σίας πού,

γεμάτες καθώς είναι άπό κουφοβροντήματα κυμάτων, βουές δασών,

σφυρίγματα καταρτιών, γίνονται τυπικά άντιπροσωπευτικές μιaς

νησιωτικής έλληνικής φύσης .

'Ωστόσο, ή άξία ένός ποιητή δέν εlναι μόνο νά βρίσκει σπάνιες καί άπροσδόκητες είκόνες ε{ναι καί νά τίς τοποθετεί μέ τέτοιον τρόπο μέσα στό σώμα τοi3 ποιήματος, πού νά μή χάνεται τίποτε άπό τήν

εύρηματική τους α'ίγλη. Στό κεφάλαιο αύτό καινοτόμησε ό ' Ανδρέας

Κάλβος μέ δυό τρόπους, έκφράζοντας ή μίiλλον, προοιωνίζοντας καί τίς δυό φορές, άπό τήν έποχή έκείνη, άρχές πού τούς εμελλε, μετά

εναν όλόκληρο αίώνα, νά περάσουν ώριμασμένες πιά στά χέρια των νέων καί ν' άποτελέσουν τούς θεμέλιους λίθους μιίiς νέας ποιητικής .

'Ο πρώτος τρόπος, έντελώς άντίθετος άπό τόν καθιερωμένο (δηλαδή

άπό κείνον ΠΟύ εκανε τά ΠΟιήματα •νά χτίζονται άπάνω σέ μιάν

όργανικά ξετυλιγμένη καί σοφά κατανεμημένη εiκόνα) άποσκοπουσε

νά κλείνει παρατακτικά καί χωρίς μεσολάβηση στιχουργημένων, τίς

περισσότερες φορές, σκέψεων, μέσα σ' . ενα καί τό 'ίδιο ποίημα, πολλές καί ποικίλες, σύντομες καί αύτόνομες, είκόνες πού, σάν

άστραπές, νά φωτίζουν κάποιο θέαμα πού ν ά 'ν α. ι σ υ νάμα κ α ί

ί δ έ α, πετυχαίνοντας έτσι ταυτόχρονα ενα ένιαίο καί ίσόρροπο

σύνολο .

'Ο ποιητής των ,, 'Ωδών» δέν eφτασε ποτέ ως τήν άπόλυτη έφαρμογή τής άρχής αότής. Θά 'τανε Ciλλωστε καί παραγνώριση τοϋ

ρόλου πού μποροϋν νά παίξουν σέ κάθε ~ποχή κοινωνικοί ή ίστορικοί

παράγοντες άν ύποστηρίζαμε ενα τέτοιο πράγμα . 'Όμως, δέν είναι

λίγες οί φορές δπου μέσα στήν ποίησή του, ή συναρμογή παρόμοιων

εiκόνων, άντιφατικών, συνθεμένων μέ ϋφος πού νά προδίνει σπάνια , γιά τίς συνήθειες τfjς έποχfjς έκείνης , άρετή πυκνότητας , μίiς

δείχνουν ως ποιό σημείο στάθηκε π ρ ό δ ρ ο μ ο ς, δ πραγματοποιη

τής τους : Ή δεύτερη πάλι καινοτομία του ' Ανδρέα Κάλβου, πού εγινε καί τό περισσότερο αίτία νά μείνει σά μοναδική ή φυσιογνωμία

του, είναι ή έντελώς πρωτότυπη καί γιά τήν ' Ελλάδα καί γιά τήν

Εύρώπη, μετρική του .

Θυμουμαι δτι μοϋ κινοϋσε πάντοτε τό θαυμασμό, μου γεννουσε

τήν άπορία, μοϋ προξενοϋσε τήν κατάπληξη, πώς, σέ μιάν έποχή δπου

έξω άπό τήν ·Ελλάδα βασίλευε ή φράγκικη ρίμα καί μέσα, ό

δεκαπεντασσύλαβος του Κρηtικου θεάτρου, βρέθηκε ποιητής πού

ενιωσε τήν ιiνάγκη ν άντιδράσει καί νά ύποστηρίξει τίς έντελώς

προσwπικές καί άντίθετες σέ μιά τόσο καλοεδραιωμένη παράδοση , aντιλήψεις του, οχι μόνο σέ πραγματοποιήσεις πλούσιες σέ aποτελέ

σματα aλλά καί μέ μιά βραχύλογη έπισημείωση πού εiνα1 χαρακτηρι-

284


στική γιά τίς aφοριστικές της φράσεις: '''Η άρμονία τής περιόδου

είναι άναγκαία δχι μόνον ώς άποτελεσματικόν μέρος της ποιήσεως άλλ' ιiκόμη ώς μέσον τό όποίον μiiς έλευθεροί από τήν βαρβαρότητα

των όμοιοκαταλήξεων. 'Αποφεύγοντες οϋτω τό μονότονον τ&ν

Κρητικών Έπων, μιμούμεθα τά κινήματα τής ψυχής καί χαρακτηρί

ζομεν τά δσα ό νους ij αί του άνθρώπου αiσθήσεις άπαντ&σιν εiς τήν φυσικήν καί εiς τήν φ α ν τ α σ τ ή ν οίκουμένην». 'Ήτανε μιά

διακήρυξη "υύ μοϋ εκανε, βαθύτατη έντύπωση άπό τή στιγμή πού τήν

ιιμωτοδιάβασα κι ας μήν ημουνα σέ Μση νά έκτιμήσωτήν εκταση τής σημασίας της. Αότός ό λόγος, πρό πάντων, γιά τή βαρβαρότητα τ&ν

όμοιοκαταλήξεων, μέ κέρδιζε καί μέ γοήτευε δσο τίποτε άλλο. Σήμερα, φυσικά, είμαι σέ θέση νά .γευτώ άμερόληπτα τήν όμορφιά τοϋ στίχου καί τής ρίμας, τήν όρμή, τή λυγεράδα καί τή χάρη πού

μπορεί νά πάρει άνάλογα μέ τή δεξιοσύνη του τεχνίτη, ό δεκαπεντα

σύλλαβος, ό τόσο δοξασμένος μέσα στήν παράδοση άπό τά Δημοτικά

μας τραγούδια, τόν Σολωμό, τόν Παλαμii καί τόν Σικελιανό. 'Αλλά

iδού πού ή παιδική μου διαίσθηση (όπως καί πολλών ε'iλλων συναδέλ

φων μου) δέν είχε βγεί λανθασμένη. Ό Κάλβος είχε πεί λόγο μεγάλο.

Εtχε, πολύ πίσω στήν ίστορία τής ψυχής μας , χαράξει σημάδια πού οί

συνέπειές τους θά εβγαιναν, aργά ij γρήγορα, μιά μέρα στό φώς. Τό μέτρο πού είχε πλάσει , οντας σάν έπιδίωξη, πολύ πιό κοντά

στόν έλεύθερο στίχο άπ' δσο τό φαντάζονταν οί περισσότεροι,

κατάφερνε νά ξαναοδηγήσει τόν παραπλανημέvο άπό τό νανούρισμα του όμοειδους ρυθμου, στό κέντρο τής σημασίας του ποιήματος, κεντώντας τή νοημοσύνη του μέ τήν ούσιαστική άξία μιiiς εiκόνας

καί δχι μέ τήν επιφανειακή ήδονή μιiiς άναμενόμενης όμοιοκαταληξί

ας πού Ciν, έπί τέλους , μερικές φορές, γίνεται αtτία νά γεννηθεί κατά

τρόπο εύτυχισμένο τό συμπλήρωμα του περιεχομένου, τίς περισσότε

ρες δέν καταφέρνει παρά νά συμπαρασύρει ενα ξένο πρός τήν άρχική εμπνευση ύλικό. ' Ατομικά, μου παρουσιάστηκε ή περίπτωση νά μήν

έκτιμήσω παρά, πολύ άργότερα, ενα ποίημα άπό τήν παράδοση καί τοuτο, γιατί μοϋ χρειάστηκε ϋστερ, άπό εξακολουθητικά διαβάσμα

τα, νά καταλύσω τίς έξωλυρικές μουσικές έπιδράσεις του πού -ιiλίμονο -τόσο συχνά θάβουνε μιά δροσερώτατη καί ποιητικότατη

εκφραση κάτω άπό τό σχήμα του ισοσύλλαβου στίχου η νά κάνω άφαίρεση τών ψεύτικων καί τεχνητών τύπων μιiiς σκληρής δημοτι

κής , ιδστε νά χαρi.ί:J τήν, αότή καθαυτή, ώραία σύλληψη. Γιατί λοιπόν

αότό δέ μοϋ συμβαίνει μέ τόν Κάλβο άλλ' άπεναντίας, μέ κάνει ν'

άφιε ρώνω γραμμές θαυμασμοί\ στίς είκόνες του, τή στιγμή πού, 'ίσως,

ύπάρχουνε ώραιότερες μέσα στά ποιήματα τής παράδοσης;

"Ας πλησιάσουμε άπό μιάν Ciλλη πλευρά τό πρόβλημα. Μπορου

με νά φανταστοuμε τό χώρο τής λυρικής δημιουργίας σά μιά νοητή

285


εκταση, μέ δύο ακραία σημεία κι ενα κεντρικό η πάλι σά μιά σφαίρα

μέ δύο πόλους καί μιά ζώνη περιφερειακή στή μέση. Μιά μελέτη του

τρόπου, του ιδιαίτερου, πού εχουν οί ποιητές νά έκφράζονται , θά μας

εδινε τό κλειδί γιά νά τούς τοποθετήσουμε στό σημείο ακριβώς πού

τούς άρμόζει. Σύμφωνα μέ μιά τέτοια μελέτη θά βλέπαμε, νομίζω, δτι

μέσα στόν ποιητικό κόσμο τής φαντασίας, ό Κάλβος κατέχει τό ενα

ι'iκρο , πού ό Καβάφης κατέχει τό έκ διαμέτρου aντίθετό του, ένώ τά

Δημοτικά τραγούδια, ό Σολωμός, ό Παλαμας καί ό Σικελιανός

κατέχουν τό κέντρο, μέ τόν "ίδιο περίπου τρόπο πού μέσα στόν

Ευρωπαϊκό κόσμο τής φαντασίας, τό ενα άκρο κατέχουν οί Ρεμπώ καί

Λωτρεαμόν, τό άλλο οί 'Έζρα Πάουντ καί Θ.Σ. 'Έλιοτ καί τό κέντρο

οί Μπωντελαίρ, Βερλαίν, Μαλλαρμέ καί Βαλερύ. Μιά τέτοια κατάτα

ξη καί μάλιστα έπάνω σ' ενα ύλικό aπό τή φύση του aνυπότακτο,

είναι βέβαια σχηματική. Δέν τήν έπιχειρώ παρά άπό τήν άνάγκη

νά φανερώσω πιό χτυπητή τή διαφορά καί τή σχέση τής φ α ν τ α σ ί

α ς σ ά λ. ε ι τ ο υ ρ γ ί α ς aνάμεσα σέ δυό π ο ι η τ έ ς - π ό λ ο υ ς δπως ε{ναι ό Κάλβος καί ό Καβάφης. ·

Δέν είναι τυχαίο δτι οί ποιητές αυτοί τών άκρων καί στή δική μας καί στήν ξένη λογοτεχνία, τόσο διαφορετικοί ιiνάμεσά τους σάν ιδιοσυγκρασίες καί σάν aντιλήψεις ζωής , μέ τόση άβυσσο διαφορας

περιεχομένου στά εργα τους , ενιωσαν ολοι τους τήν ανάγκη aπό τό

1830 η τό 1870 'ίσαμε σήμερα, νά έκφραστοuνε μ, ενα ρυθμό ασυνήθι

στο , λιγότερο η περισσότερο έλεύθερο, άκόμη καί μέ πρόζα πολλές

φορές ρυθμική , παίρνοντας ετσι έκ τών ύστέρων γιά μας, ενα κοινό

χαρακτηριστικό πού εlναι σημαντικότατο γιά όποιον ύπολογίζει

αναδρομικά, ποιές έσωτερικές καί βαθύτατες ιiνάγκες τούς εκαναν

άπλώς νά σ υ μ π έ σ ο υ ν έπάνω σ' αυτό τό σημείο. 'Όλοι τους κατά

βάθος καί σάν ουσία άνθρώπινη, €χουν τοuτο τό κοινό γνώρισμα: δτι δέ μετροuν τίς άξίες πού πιστεύουν η προφητεύουν η βλέπουν νά

χάνονται, μέ τά μέτρα της πλειοψηφίας. _ 'Αντάρτης ιiπό τή φύση του, ό Κάλβος, επρεπε όπωσδήποτε

νά βρεί εναν καινούριο ρυθμό κατάλληλο νά προβάλει μέ αυτάρκεια τά εiκονοπλαστικά του συγκροτήματα, ενα σύστημα μετρικό ιδιοφυές πού νά έπιτρέπει .τήν προσήλωση του αναγνώστη στήν ύπερήφανη ούσία τής φράσης του. 'Εκεί πολύ περισσότερα παρά στό παράξενο γλωσσικό του ιδίωμα, βρίσκεται ή πρωτοτυrtία του. Δοκιμάζοντας π.χ. vά μεταγράψει κανείς τούς στίχους του στήν καθαρή δημοτική,

βλέπει δτι δέν παύουν αυτοί, δσο τουλάχιστον θά τό περίμενε στήν ιiρχή, νά διατηροuν έκείνο τό <<Κάτι» ξεχωριστό πού τούς σφραγίζει:

286

Τής θάλασσας καλύτερα φουσκωμένα τά κύματα

Η ΑΛΗΘΙΝΗ ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ ΚΑΙ Η Λ ΥΡΙΚΗ ΤΟ ΛΜΗ ΤΟΥ

νά πνίζουν τήν πατρίδα μου ώσάν άπελπισμένη

ερημη βάρκα

Στή στεριά, στά νησιά

καλύτερα μιά φλόγά

νά ίδώ παντοίί χυμένη

τρώγοντας πόλεις, δάση

λαούς κι ελπ !δες.

Καλύτερα καλύτερα

σκορπισμένοι οί Έλληνες

νά τρέχουνε τόν κόσμο

μέ τεντωμένο χέρι

ψωμοζητώντας ...

Παρ ' δλ' αύτά δέν είμαι βέβαια έγώ έκείνος πού θά συνιστουσε

μιά μεταγραφή τών "' Ωδών•• στή δημοτική . 'Όχι μόνο γιατί νομίζω δτι ή ποίηση είναι χ&ρος δπου δέν ύπάρχει π ρ έ π ε ι κι δπου δ

καθένας μπορεί νά πραγματοποιείται δπως νομίζει καλύτερα, χρησι

μοποιώντας γιά εναν τέτοιο σκοπό τά πάντα, μά καί γιατί, στήν

περίπτωση του κ·άλβου, πραγματικά, σά δευτερεύοντα συντελεστή τής προσωπικής του γοητείας, άναγνωρίζω τήν iδιόρρυθμη γλώσσα

του . Οί νεολογισμοί του, ή περιφρόνησή του (άλλά είναι περιφρόνη

ση;) σέ μερικούς τύπους τής γραμματικής, οί συντακτικές του

αυθαιρεσίες, δέ βρίσκω δτι μπορουν ποτέ νά ενοχλήσουν δποιον

έvδιαφέρεται άληθιvά καί μόνο γιά τό ποιητικό άποτέλεσμα. 'Ένας

Παλαμάς , βλέπει οχι μονάχα μέ άνοχή τίς γραμματικές καί συντακτι

κές αuτές aταξίες άλλά καί μέ τάσεις νά τίς δικαιώσει. Θεωρεί πιθανό ν' άκολούθησε ό π οι η τής μας τόν Γάλλο Μερσιέ, συγγραφέα λεξικοί>

νεολογισμών <<<iρνούμενον προκειμένου περί γλώσσης πdσαν αuθεν-

' τίαν καί σοβαρ&ς άποφαινόμενον δτι ι, homme pensant ne connait d, autre autorite que son propre genie >>.

'Αλλ' dς ρίξουμε μιά ματιά σ' αύτές τίς περίφημες άμαρτίες του

Κάλβου πού, 'ίσως-'ίσως , νά είναι καί τά μικρά μυστικά του ϋφους του .

Ύπάρχει πρίν aπ' δλα, μέσα στίς Ώδές ενα ποσοστό άπό έντελ&ς

aρχαtζουσες κι έντελ&ς δημοτικές λέξεις: έχθαίρουσιν, άμαυρότατον ,

έπέραστος, <iλαλάζον, ύψήνορα - άπό τή μιά· κι aπό τήν aλλη: aγώνας , περιβόλια , οuτ, ενα χέρι, ξεφυτρώνουν, άστέρας, άστάχυα.

'Υπάρχε ι ό πληθυντικός τοϋ θηλυκοϋ αί, πού γίνεται Ί], δηλαδή τύπος δημοτικός εστω κι aν τό οuσιαστικό εΙναι στήν καθαρεύουσα: 1] ώραι, 1] χαίται, 1] φωναί. 'Ο διπλασιασμός τοϋ μετοχικοϋ παρακειμένου ,

287


στόν ένεστώτα: λελυπημένος, πεποτισμένη. Λέξεις σέ τύπο πoiJ

κανένας δέ μεταχειρίζεται καί πού καμιά γραμματική δέν περιέχει:

ιiνθρωπικήν, σεβάζων, μειδίαμα, σωσμέναι, ζεστάσωμεν, καταβάσω.

Τά άσυναίρετα, σχεδόν χωρίς καμιάν έξαίρεση: γηγενέων, έπέταον,

ιiποσπάουσιν, βροντάουσιν, σιγάουσιν, άργυρέα. 'Η ιiλλαγή του

γένους: ό ερεβος. Ή άλλαγή του τόνου: τά εόωδή, εαν. 'Υπάρχει ή

μετάθεση τοϋ συνδέσμου στό τέλος: άμάχητόν με. 'Υπάρχουν τέλος

οί λέξεις <<τών όποίων βιάζει τήν εϋχρηστον σημασίαν έγκαθιστών

τήν άπωτέραν», δπως πολύ ώραία λέει ό Παλαμiiς. 'Όλες αύτές οί

μυστηριακές μεταθέσεις, πού γιά λογαριασμό τους, μονάχα ή χειρο

νομία τής εμπνευσης θά μποροϋσε ν ' άπολογηθεί, εξαγιάζονται άπό

τόσο εόνοϊκά . αποτελέσματα, ωστε ν, ιiποτελοuνε χωρίς κανένα

δισταγμό, γιά μάς τούς νεώτερους, παραδείγματα ένθαρρυντικά. Δέ

θέλω βέβαια νά πώ δτι μονάχα μετατρέποντας σέ κανόνα τήν έξαίρεση, θ~ πραγματοποιήσουμε μιά καινούργια καί ζωντανή ποίηση. 'Αλλά οτi τά τολμήματα: τοϋ Κάλβου είναι στά χέρια μας ισάριθμα δ π λα πού δέν πρέπει, δέν είναι σωστό νά τ , aφήσουμε

ιiχρησιμοποί η τα.

Φτάνει <'iλλωστε νά ξανασυνδεθοuμε μέ τήν άκμαία φωνή τοϋ

Παλαμά τών ε'ίκοσι έννέα χρόνων γιά ν' άποστομώσουμε τούς

δειλούς τοϋ πνεύματος. <<'Ενθυμούμενος δτι καί ξένων έθνών μεγάλοι

ποιηταί ώς ό Σέλλεϋ, ό Λαμαρτίνος, ό 'Ανδρέας Σενιέ, κατεκρίθησαν

ώς ί:νοχοι σολοικισμών, νεολογισμών καί γλωσσικών αύθαιρεσιών .. . δέν κρίνω ι'iξιον θανάτου τόν ποιητήν διά τήν γλώσσαν του ijτις .. . οuδέποτε εκπίπτει εις τήν χυδαιότητα καί είναι ώς κόσμος τις

πλαττόμενος.. . Σημειώ δέ πρός άποφυγήν παρεξηγήσεων δτι τήν

γλώσσαν δέν άποκαλώ χυδαίαν κατά λόγον τοϋ δημώδους η τοϋ

καθαρεύοντος αuτής, άλλά κατά λόγον τόυ ποιητικοu η άντιποιητικοϋ

αuτfiς διάκρισις οόσιωδώς διαφέρουσα τής έν χρήσει>>,

Τήν aντίληψη αύτή πού είχε ιiπό τό 1888 εvας ποιητής, δέv τήv είχε οϋτε στά 1939 ενας ελάχιστα, άλίμονο, ποιητής, ό Πέτρος

Βλαστός πού, σ ' ενα/ του άρθρο μέ τόν τίτλο<<' Από τόν 'Ίβυκο στόν Κάλβο•• , είχε έκφράσει - άφοu εiχε φροντίσει πρώτα ν' άποδείξει τίς

αυθαιρεσίες λυρικών χωρισμένων αΠό 25 αιωνες - τήν απορία του γιά τό γεγονός δτι, παρ' δλ' αύτά, κατόρθωσαν καί οί δύο νά έπιβληθοuνε στό κοινό τών αιώνων . Τό μόνο πού πρέπει 'ίσως ν'

άναγνωρίσουμε στόν Πέτρο Βλαστό , είναι δτι εκανε μιά σύνδεση πού δέν τήν είχε σκεφτεί κανένας ως τότε καί πού δέν είναι άστοχη. 'Όχι

βέβαια άπό τήν ι'iποψη του περιεχομένου, γιατί ό 'Ίβυκος οντας

έ ρ ω τ ο μ α ν έ σ τ α τ ο ς π ε ρ ί μ ε ι ρ ά κ ι α , είναι ό πρώτος πού

ι'iλλαξε τόν τόνο τής λυρικής ποίησης σέ παιχνιδιάρικο. 'Αλλά γιατί,

ό χορικός αύτός ποιητής της aρχαιότητας, εδειξε πραγματικά

288


προτίμηση στούς μύθους πού παρουσιάζουν κάτι τό έκπληκτικό η τό

παράξενο. Κι εχοντας βαθιά μέριμνα του προσωπικού ϋφους καί τfjς καινοτομίας, άνακάτεψε τά Αίολικά, τά Δωρικά, καί τά 'Ιωνικά,

χωρίς νά διστάσει ποτέ του:

Τούς τε λευκίππους κόρους

τέκνα Μολιόνας κτάνον,

aλικας ίσοπάλους, ένιγνύους, άμφοτέρους γεγαώτας εν ώέι:ρ

άργυρέψ.

Μου εΙ χε τύχει κιόλας νά εχω σταθεί μέ θαυμασμό μπροστά σέ άλλους

στίχους του, χωρίς νά ξέρω άκριβ&ς γιατί:

,Ηρι μέν αϊ τε Κυδώνιαι

μαλίδες άρδόμεναι poaν

έκ ποταμών, ϊνα παρθένων

κήπος άκήρατος, α/ τ ' οίνανθίδες αvξόμεναι σκιεροίσιν ύφ , ffρνεσιν οίναρέοις θαλέθοισιν, έμοί δ ' 'Έρος · οvδεμίαν κατάκοιτος dfpav.

' Αλλά νά τόν συνδέσω μέ τόν Κάλβο, 'ίσως έξαιτίας μιίiς, οπως ή

τελευταία τούτη φράση, μου ήταν άδύνατο· κι δμως θά μποροϋσα νά

τό είχα κάνει. 'Όχι τόσο γιατί ό 'Ίβυκος (οπως κι ό Κάλβος)

παραβίασε μερικούς συντακτικούς κανόνες μέ τόν άπώτερο σκοπό νά

εξυπηρετήσει μιά βαθύτερη ποιητική άνάγκη, οχι μόνον γιατί εγραφε

ά λ ί τ ρ ο χ α άντί a λ ί τ ρ ο χ ο ν η λ σ α τ ο aντί ή λάσα τ ο καί κ λ α γ γ ί aντί κ λ α γ γ ij, άλλά καί γιατί εδειξε γενικά τήν

ίκανότητα ν ' aποτινάξει τό ζυγό της παράδοσης καί ν. άντιδράσει

στό σχολαστικισμό τfiς f:ποχfiς του, άποκαλώvτας τίς Μοuσες

«σεσοφισμέvες,, δηλαδή, ούτε λίγο ούτε πολύ, δασκάλες.

· ·Η έλεύθερη αύτή άντίληψη πού χαρακτηρίζει τόσο τόν 'Ίβυκο

δσο καί τόν Κάλβο , πιθανότατο είναι νά όφείλεται στό γεγονός Οτι κι

οί δύο τους ταξίδεψαν πολύ καί ί:ζησαν aρκετό καιρό εξω άπό τήν πατρίδα τους. Γεννημένος ό aρχαίος 'Έλληνας στό Ρήγιο της

'Ιταλίας πέρασε τό μεγαλύτερο μέρος της ζω~ς του στήν Κόρινθο καί στή Σάμο (στήν αύλή του Τυράννου Πολυκράτη) έν&, ό νέος

'Έλληνας, γεννημένος στή Ζάκυνθο, εζησε, μέ λίγες διακοπές, στήν

'Ιταλία καί στήν 'Αγγλία. 'Έτσι έξηγείται καί γιατί, αότός ό

τελευταίος, κατόρθωσε νά διατηρήσει μιά βαθιά έθνική συνείδηση,

νά 'ναι όλόψυχα συνεπαρμένος άπό τήν 'Ελληνική επανάσταση,

δντας παράλληλα ενας Εύρωπαίος στήν άντίληψη καί στό πνεuμα,

289


ίκανός <<νά καίΊJ της δεισιδαιμονίας τό βαρύ βάκτρον» . . Καί δταν αναλογίζομαι δλες τίς δυσκολίες πού θά συνάντησε ό ποιητής

θέλοντας, aπό τή μιά μεριά νά μείνει πιστός στήν προχωρημένη

αίσθητική του καί άπό τήν aλλη, νά βρεί μιά πλατύτερη άπήχηση στό

λαό (δέν ύπάρχει ποιητής πού νά μήν ποθεί αuτή τήν ό:πήχηση) όνους

μου 'Πάει στήν τραγική ό:ντινομία πού δοκίμασε, δυστυχώς καί ή σημερινή ποιητική γενεά τής Εύρώπης καί πού τήν εβαλε στό

δίλημμα η ν' άπλοποιήσει σέ βαθμό επικίνδυνο τήν τέχνη της η ν'

aρκεστεί σ' ενα έξαιρετικά περιορισμένο κοινό. Χρειάζεται μεγάλη

ψυχική aντοχή γιά ενα τέτοιο πράγμα πού ό Κάλβος, δσο κι ι'iν

στάθηκε γιά ενα διάστημα στό ϋψος του, νιώθοντας άγρια τή μοναξιά

τριγύρω του, δέ μπόρεσε νά τή διατηρήσει. 'Η τελευταία, χρονολογικά, ο'ιδή του <<Βωμός τής Πατρίδος» δείχνει, δπως είπα καί πιό πάνω, μιά φανερή έγκατάλειψη του πυκνοu λυρικοί) ί5φους, 'ίσως καί μόνο

άπό τήν άνάγκη ν' ακουστεί καλύτερα ή παραινετική φωνή, αύτή πού

σά σάλπιγγα θ' ό:στράψει πάνω άπό τά κεφάλια τών ποΛεμιστών:

Τρέξατε dδέλφια, τρέξατε,

ψυχαί θερμαί, γενναίαι·

είς τόν βωμόν τριγύρω

τής πατρίδος dστράπτοντα

τρέξατε πάντες.

'Η aφιλοκέρδεια θυσιάζεται στήν αναγκαιότητα. 'Η ί:κφραση

φτωχαίνει. Κοινότοπα γίνονται τά έπίθετα . Αί ψυχαί είναι, δπως θa τίς βρεί κανείς χιλιάδες φορές μέσα σέ άλλα ποιήματα, θερμαί καί

γενvαίαι, ή θυσία λαμπρά, τό σπαθί γυμνόν. 'Ατονεί ό χρωματισμός

πού δονοuσε aλλοτε τίς ποιητικές του ρήσεις . 'Η Τέχνη γίνεται μιά

εμμετρη συμβουλή :

"Ας παύσωσ ' fι διχόνοιαι

πού pίχνουσι τά έθνη τυφλά, ύπό τά σκληρότατα

ονύχια τών dγρύπνων

δολίων τυράννων ...

Καί μετά τό τέλος .. Από τή μιά ή εuκολία πού βρίσκει aπήχηση <iλλά δέν εwαι ποίηση· aπό τήν άλλη ή δυσκολία πού είναι ποίηση

<iλλά δέν βρίσκει aπήχηση. Τό ταλάντεμα βαστάει λίγο, ή ύποχώρη

ση γίνεται γιά μιά μοναδική φορά κι ϋστερα πιά ή μοιραία κατάληξη,

ή σιωπή. "Αν δμωc; επεσε πολύ νωρίς ή αύλαία τής σιωπής έπάνω στήν

Z'JQ


ποίηση αύτή , πρόφτασε ν, aφήσει τό έλληνικό φώς έπάνω σέ τοπία

πού δείχνουν άπό μακριά τή νησιωτική τους καταγωγή. Πραγματικά, ό Κάλβος,· είναι ό πρώτος νεοέλληνας ποιητής μέ συνείδηση

θαλασσινή (σέ μιά σύνθεση aνώτερη Αtγαιατικής καί Ίόνιας φύσης)

συνείδηση πού τόν τοποθετεί aπό τή μιά, στό κέντρο τής έλληνικfjς

πράγματικότηtας καί άπό τήν άλλη, στό κέντρο τής έπαφής τών

σημε ρινών έλλήνων ποιητών μέ τούς Εύρωπαίους όμοϊδεάτες τους.

Δέν ξέρω άν ό Κάλβος έγνώρισε προσωπικά τή ζωή τών νησιών του

ΑΙγαίου. ' Εκείνο πού εχει σημασία- είναι δτι μέ μιάν εύαισθησία

aνοιχτή στά πιό καθαρά στοιχεία τfjς ζωfjς δέχτηκε τήν επίδραση τfjς

αντιπροσωπευτικότερης φύσης του τόπου του καί τfjς εδωσε μιά

πρώτη θέση στήν ποίησή τ-ου. 'Όλες τίς φορές πού συγκεκριμενο

ποιεί ενα τοπίο, αύτό, έκτός aπό έλάχιστες έξαιρέσεις, είναι καθαρά

νησιωτικό. 'Ονομαστικά περνάει aπό τούς στίχους του ή Ζάκυνθος, ή

Χίος, ή Σάμος, τά Ψαρά - πού τούς aφιερώνει καί ξεχωριστές ώδές, aπό τίς καλύτερες- ή 'Ύδρα, οί Σπέτσες, ή Κρήτη, ή Κάσος, ή Κώς,

ή Κάλυμνος. 'Αναφέρει συχνά τό Ίόνιον πέλαγος, τό Αίγαίον

πέλαγος, τό Ί κ άριον πέλαγος . Στά ''' Ηφαίστεια>> ύμνεί γενικότερα

καί μέ ειλικρινέστατο ένθουσιασμό τό Αίγαιατικό νησί:

Χλωρά, μοσχοβολοvvτα

νησία τοv Αίyαίου πελάγους,

cύτυχισμένα χώματα

δπου ή χαρά κ ' ή cίρήνη πάντα (;κατσίκσυν.

'Επειδή δμως δέν άνέχεται νά βλέπει στή σκλαβιά αυτα τά

ευτυχισμένα χώματα, δέν ύποφέρει νά τά βλέπει κάτω άπό τά βάρβαρα

πατήματα έχθρών τυράννων, ζεί γιά νά ονειρεύεται τήν πραγματοποί

ηση τής έλευθερίας τους. Κι ένώ ιiρχ"iζει τόν uμνο του μέσα σέ μιάν aτμόσφαιρα δροσιiiς καί χάρης, φτάνει γρήγορα σέ είκόνες έρήμω

σης , σέ τοπία πού κρατοϋν, άκόμη καί μές άπό τήν έρήμωση η τή

δυστυχία , τό φυσικό τους χαρακτήρα . Τ' ι'iλογα τρέχουν τώρα

aχαλίνωτα μέσα εiς τ' aμπέλια καί

Είς τόν αlγιαλόν

άπό τά οvράνια σύγνεφα

άφόβως καταβαίνουv κραυγάζοντες οί γλάροι

καί τά γεράκια.

Καί κάθεται καί ακούει μόνος τό φύσημα τοϋ άνέμου δπου

291


περνώντας αναμεσα «εiς τά κατάρτια καί εiς τά σχοινία βιαίως

σφυρίζει», τή θάλασσα ΠΟύ <<Κτυπόντας μυρμυρίζει γύρφ ε{ς τά

σκάφη». Καί ονειρεύεται <<τό λαμπρόν ρεGμα του Αίγαίου πού δέν

pαντίζει πλέον τά γαλακτώδη μέλη τ&ν παρθένων τής Χίου>>,

αναπολεί τίς ήμέρες δπου <<είς τάς κορυφάς τοϋ δενδρόεντος

Κερκετέως εχόρευον ή τέχναι στεφανωμέναι>>, Καί δταν βρίσκεται

μακριά άπό τήν πατρίδα του, στίς συννεφιασμένες μέρες του

Λονδίνου, μέ πάθος άποζητa. τό νησί δπου <<καθαρός ό άέρας πάντα

γελάει», δπου <<ή αiώνιος λαμπάς βρέχει τήν ήμέραν τούς καρπούς

εν& τά δάκρυα τής νυκτός γίνονται, εκεί, κρίνοι>>.

'Έ λοιπόν ναί, δέ χωράει άμφιβολία, ό άνθρωπος αύτός πού ί:χε"

πάντοτε μπροσ"tά του ενα πέλαγος πλουτισμένο &πό <<τήν μυρωδίαν τ&ν χρυσών κήτρων>>, ί:ζησε τό νησί καί, ζώντας τόΎησί, εζησε τήν

πιό αύθεντική πλευρά τής 'Ελλάδας. Π ο ιός νά τοϋ ελεγε δτι μετά

έκατό όλόκληρα χρόνια θά συναντιότανε aπάνω του μέ τή νέα

Έλ~ηvική γενεά καί, μές dπ ' αuτή, μέ τή νέα αίσθητική άντίληψη τής Εuρώπης; 'Αλλ' dς ξεδιαλύνουμε άμέσως μιά φράση πού μπορεί

δικαιωματικά νά φανεί παράτολμη.

Γνωστό είναι πόσο ή σύγχρονη διεθνής τέχνη βρήκε στά νησιά

του Αίγαίου πολλά βαθύτερα στοιχεία πού συμπίπτουνε μέ τά δικά

της δτι βρήκε επίσης κανόνες τής aρχαίας 'Ελλάδας, έφαρμοσμέ

νους μέ καταπληκτική dκρίβεια, στά δημιουργήματα τ&ν σημεριναιν

κατοίκων της. Διαχωρίζοντας μάλιστα οί έκπρόσωποι τής τέχνης

αύτης, μέσα στήν ίστορία, τίς έποχές, σέ προκλασικές (δπου ή τέχνη

βαίνοντας πρός τήν κατάκτηση γίνεται πιό δυναμική καί πιό

τολμηρή) σέ κλασική (δπου συμπληρώνοντας τήν κατάκτηση γίνεται

iσόρροπη καί μετρημένη) καί σέ μετακλασική (δπου προσπαθεί νά

κρατηθεί άπό τά περασμένα καί γίνεται συντηρητική η δπως θά

λέγαμε σήμερα, ακαδημαϊκή) τοποθετήθηκαν, συμπαρασύροντας μέ

τήν αισθητική τους καί τήν αίσθητική του έλληνικοu νησιοϋ, σέ μιά

καινούργια προκλασική παράταξη. 'Έτσι πού τώρα, γιά μa.ς, δέ θά

'τανε καθόλου δύσκολο, μετατοπίζοντας τίς άρχές αύτές άπό τόν

τομέα των πλαστικών τεχνών στόν τομέα τής τέχνης τοϋ λόγου νά κερδίσουμε ενα κριτήριο καινούργιο πού θά μtiς έπιτρέψει νά

κατατάξουμε τίς πνευματικές μορφές πού μθ.ζ ένδιαφέρουν σύμφωνα

μ , εναν ανάλογο τρόπο.

'Η άντίληψη τοi) ιδραίου στόν Κάλβο, ι':iν dναλογιστοϋμε καί τό

ποσοστό τ&ν καινοτομιών του, πού ε{ναι άπαράδεχτες άπό τήν κοινή άντίληψη, βρίσκεται μακριά άπ' τήν κλασική. Τό άποτέλεσμα τής

εκφρασής του, βρίσκεται μακριά άπ, τ ή-ν iδανική ισορρόπηση καί καμιά δική του ιδδή δέν μπορεί νά διαφιλονικήσει τή μορφική

τελειότητα. Κλασικός ε{ναι ό Σολωμός. · Ο Κάλβος ε{ναι προκλασι-

292


κός. Μένει βέβαια καί ή τρίτη κατηγορία, τής παρακμής, μά πού σ·

αύτήν ό ποιητής τής <<Λύρας>> aποκλείεται νά συγκαταλεχθεί, καί γιά

τό γεγονός δτι εχει μιά πίστη πού τήν όμολογεϊ καί γιά τό γεγονός δτι

aντιλαμβάνεται θετικά τή ζωή. 'Αφήνοντας τή θέση αύτή σ' εναν

ι':iλλο μεγάλο ποιητή, τόν Καβάφη, πού θά 'ρθει ϋστερα aπό πολλά

χρόνια ν, αποτελέσει καί απ, αύτή τήν Ciποψη ακόμη, τόν αντίθετο πόλο του, ό Κάλβος μπαίνει στήν προκλασική γραμμη τής τέχνης,

εκείνη πού βαίνει πρός τήν κατάκτηση δίχως νά είνι!lι κατάκτηση

&λλά ούτε καί επιβίωση.

Καί καθώς σήμερα η λυρική άντίληψη εχει aνοίξει τίς πύλες μιας

καινούργιας χώρας δπου ό ποιητικός λόγος έγκατp.λείποντας τήν

καλλιλογία, τή φιλαρέσκεια, καί τό μέτρο σύγκρισης μέ τόν

εξωτερικό κόσμο, φτάνει σέ μιάν εξωλογική dπόδο,ση του αίνίγματος τής ζωής, τά άντίστοιχα παραδείγματα πού dπαvτιοDνται μέσα στά

περασμένα - εστω καί πενιχρά, εστω καί λειψά- είναι όπωσδήποτε

dρκετά νά προκαλέσουνε τήν άμέριστη προσοχή, τόν dθόλωτο

θαυμασμό καί 'ίσως-'ίσως τήν εύγνωμοσύνη μας. 'Ότι ύπάρχουν

δείγματα μορφικής μέριμνας στόν . Κάλβο δέ σκέφτηκα οϋτε γιά μιά

στιγμή νά τό παραγνωρίσω. Είναι τόσο εύκολο νά δεί κανείς μέ πόση

φροντίδα κάνει τήν είσαγωγή του σέ κάθε ποίημα, <'iλλοτε μέ μιά

χτυπητή είκόνα:

'Άς μ ή βρέξει ποτέ τό σύννεφον ...

'Ως δ τε άπό τό στόμα

κρέμεται τών θνητών

αuλός λελυπημένος ...

κι ι'iλλοτε μέ μιάν εκφραση γνωμική, επιγραμματική:

'Ένας Θεός καί μόνος

ιiστράπτει aπό τόν ϋψιστον

θρόνον· καί των χειρών του

έπισκοπεί τά αίώνια

aπειρα εργα.

Γιj τών θεών φροντίδα,

Έλλάς ή ρ ώων μητέρα ...

και ακομη πόσο φροντίζει πάντοτε γιά τήν κατακλείδα κάθε ιδδής

χρησιμοποιώντας ρήσεις μέ καθαρά έπιγραμματικό χαρακτήρα:

είναι γλυκύς ό θάνατος

29~


μόνον δταν κοιμώμεθα

είς τήν πατρίδα.

Τάς θλίψεις θεραπεύει

καί άγει ό θρήνος είς ι'iμιλλαν

aρετής τήν φιλόδοξον

σποράν τοϋ άνθρώπου.

Κι ομως δέν εΙναι αuτά πού συναπαρτίζουν τό μυστικό τής

έπιτυχίας του. Δέν είναι αύτά οί συντελεστές του μοναδικοί> του

ϋφους, οσο μερικά άλλα, πιό κρυμμένα, πιό λεπτομερειακά στοιχεία

πού, γιά νά τά βρεί κανείς, πρέπει, άφοu έντοπίσει τήν ερευνά του

στόν iδιάζοντα τόνο τής Κάλβειας φωνής, νά προχωρήσει ώς τήν

άνεύρεση του φ ρ α σ τ ι κ ο υ σ κ ε λ ε τ _(j υ των 'Ωδών. ως τήν

έπισήμανση των θεμέλιων λίθων του κά1t(!)ς επίσημου άλλά πάντοτε πειστικοί> του ϋφους. Βοηθημένοι άπό .μερικές βασικές πρώτα-πρώτα

ίδιότητες του ποιητή, δπως είναι ή συστηματική έπανάληψη μιδ.ς

λέξης πού 'χει σκοπό ν ' άνεβάσει τόν τόνο καί νά δώσει στερεό

τητα στήν ποιητική φράση :

'Ήλθετε, ώ Μοϋσαι, ά κ ο ύ ω,

καί χαίρουσα π ε τ ά ε ι

π ε τ fj. ή ψυχή μου, d. κ ο ύ ω, τών λυρών τά προοίμια,

d κ ο ύ ω τούς ϋμνους.

Κ α ν ά ρ ι! - καί τά σπήλαια

τής γής έβόουν, Κ α ν ά ρ ι -Καί τών αίώνων τά δργανα

ϊσως θέλει άντηχήσουv

πάντα Κ α ν ά ρ ι.

έφτάσαμε φς τό σημείο ν' άπομονώσουμε τούς άρμούς τής ποιητικής του φράσης καί, μέ μιάν άφαίρεση του περιεχομένου, ν' άφήσουμε

γυμνούς τούς συνεκτικούς δεσμούς πού είναι χαρακτηριστικά όμοιόμορφοι παντοϋ καί πού μποροϋν νά διατυπωθούν σέ δύο ή τρία

διαγράμματα. 'Έχοντας σάν προϋπόθεση μιάν έντυπωσιακή ιiρχή κι

ενα επιγραμματικό τέλος, βρισκόμαστε μπροστά σ' εναν τέτοιο,

πάνω-κάτω, τ ύ π ο φ ω ν fj ς:

294

Ώ- Ώ, καί-καί, ποτέ-ποτέ, σύ-σύ, ίδού-ίδού, έκεί-έκε~ aς-aς.

Η ΑΛΙ-ΙΘΙΝΗ ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ ΚΑΙ Η Λ ΥΡΙΚΗ ΤΟΛΜΗ ΤΟΥ

ή aκόμα συχνότερα, σ, αύτόν εδ&:

Ώ-7

Ω, καθώς-καθώς, οϋτως-οvτως, έδώ-έδώ,

τώρα-τώρα, έγώ-έγώ, δμως-δμως.

·Από τόν τύπο πάλι έτοuτον πού τόσο συχνά έπαναλαμβάνεται,

πρέπει νά ξεχωρίσουμε τό σχfjμα κ α θ ώ ς- ο ϋ τ ω ς πού εiναι βασικό

στοιχείο του Κάλβειου ϋφους καί πού, άλλωστε, δέν είναι άλλο aπό τό

κλασικό σχήμα τής ποιητικής παρομοίωσης. Γνωστό είναι δτι ή

σημερινή ποιητική εχει καταργήσει αύτό τό δ π ω ς-σ ά v έπιζητώντας όχι τήν παρομοίωση δύο είκονοφόρων στοιχείων του κόσμου,

άλλά τ·ήν τ α ύ τ ι σ ή τους σέ μιά νέα καί χαρακτηριστικά

aντιπροσωπευτική τής πραγματικότήτας του πνεύματος, εiκόνα. Δέν

εrναι ώστόσο άξιο λιγότερης προσοχής πόσο εντονα μεταχειρίζεται

aπό τότε κιόλας ό ποιητής, τή μεταφορά, καί πόσους τρόπους επινοεί,

πόσες ποικιλίες χρησιμοποιεί επάνω στό 'ίδιο σχήμα κ α θ ώ ς-ο ϋ

τ ω ς, πού άπαντάει καί μέ τή μορφή του ι:δς-ό μ ο ί ω ς καί μέ τή

μορφή του τ ο ι ο ύ τ ω ς-δ τ ε ή ό π ό τ ε κ.λ.π.

καθώς προτοίJ νυκτώσΙJ

καθώς μυρτιά ύπερήφανος

καθώς άπό τό σπήλαιον

καθώς εlς τόν χειμώνιk

ως άπό ίfνα βουνόν

δπως δταν ή τύχη

κουφρβροvτάει τοιούτως ΑSaσος βοάει τοιούτως

οϋτως άπό τoiJ 'Άθωνας

οϋτως άπό τόν fίλιον

οvτω είς τό χάος άμέτρητον

iπί τήν λίμνην οϋτως

όμοίως ύπερπετάξαντες

οvτω τό κvμα 'Ικάριο ν

δτε iπάνω εlς τούς βράχους όπότε άπό τά σύγνεφα.

Τά Cίλλα χαρακτηριστικά σημεία πού δίνουν, μέ τήν &νάπτυξή

τους, τό ϋφος του Κάλβου, είναι ή έπιφωνηματική άποστροφή καί ή

χαιρετιστήρια:

'Ω γνήσια τής ·Ελλάδος

'Ω λαιμοί τών άθώων

Ώ φιλ τάτη πατρίς Ώ! πώς άπό τά μάτια μου

'Ω κατοικία Ζεφύρων

Χαίρετε ώ κόραι

'Ήλθετε, ώ ΜοίJσαι

Χαίρετε σείς καυχήματα Χαίρετ ' έλπίδες Ψυχαί μαρτύρων χαίρετε

Τό aς, πού εχει τόνο άφεστικό ή έξορκιστικό, τό ί δ ο ύ, πού μετέχει

μέ τό δεικτικό του πε-ριεχόμενο μαζί μέ τό ν ά, στό καθαρά παραινετι~

κό ϋφος:

295


"Ας μή βρέξrι ποτέ τό σύννεφον

"Ας τό δροσίσrι πάντοτε "Ας μή μου δώσrι ή μοίpά μου Τάς χορδάς aς άλλάξωμεν "Ας έρηJ!ώσrι ό πόλεμος

Ή γij aς σχισθfί

'Ιδού εύλαβείς οί 'Έλληνες 'Ιδού κροτουν συντρίβουσι 'Ιδού κ· aλλα νησία

'Ιδού τό Καρπενήσι

Νά, τών σπαθιών ό κρότος

Νά πανταχου σηκόνονται

Παϋτε, Μειδίασον, Τρέξε, Έλiiτε - έλiiτε, 'Άμμετε.

'Υπάρχουνε τέλος καί δύο άλλοι τύποι aξιοπαρατήρητοι: α ν καί .ε ά ν πού διευκολύνουν τόν είρμό τής &.νάπτυξης, τό δ μ ω ς, πού κόβει τή μονοτονία προσδίνοντας εμφαση, καί τό ερωτηματικό π ο υ καί π ο ί ο ς, πού κρατάει λιγάκι άπό τό ρητορικό ϋφος τών

καθαρευουσιάνων &.λλά έδώ, ε{ναι άρκετά συγκρατημένο, &.κριβώς

δσο του χρειάζεται γιά νά εξυπηρετήσει τή δραματικότητα μιiiς στιγμής:

"Αν μαυροφορεμένης

"Αν τής χαρiiς τόν γέλωτα

Έάν τά ποσειδώνια

Έάν τό άκονίσrt ή δόξα

Που είναι τά ρόδα; Καί που τά ένθεα Jfπη

'Όμως διά ποίον οί δοvλοι 'Όμως, διατί έάν έσπειρε

"Όμως liv μιμηθfί

"Όμως ίδού τά σκήπτρα

Ποv εlναι fι τόσαι γλώσσαι;

Που είναι τώρα τά σύμμετρα

·Η σχολαστική αύτή παρέκβαση, δσο κι <'iν μέ στενοχωρεί, δέν είναι κατά βάθος μάταιη . Τά μυστικά μιας τεχνικής συγκροτουνε τό προσω

Πικό ϋφος καί είναι αύτά πού μaς βάζουν, στήν περίπτωση του

Κά~ου, ν' &.ρνηθουμε στή γλώσσα ij στίς παράξενες εiκόνες τήv άποκλειστικότητα τfjς ίδιορρυθμίας του . Πα ντου , μέσα στίς << · Ωδές•• του, τά δl>ο αύτά στοιχεtα άλληλοϋπηρετοuνται. Μά ένώ, διαβάζοντας π.χ. κανείς τόν " ' Ωκεανό•• βρίσκει τό κ-έντρο του βάρους περισσότερο στήν ι:;ίκονοπλαστική του συγκρότηση, διαβάζοντας τή <<Βρεταν

νική Μοuσα•• βλέπει άπεναντίας στήν πρώτη γραμμή, αύτό τόν έπίσημο καί συνάμα τόσο θλιμμένο . τόνο τής φωνής πού κυριαρχεί.

Τή <<Βρεταννική Μοuσα••, έγώ τουλάχιστον, τή θεωρώ τυπικό

ύπόδειγμα τής aτομικότητας του ποιητή μέσ-α στό σύνολο του εργου του.

296

1-1 ΑΛΗΘΙΝΗ ΦΥΣΙΟΓΝΩΜΙΑ ΚΑΙ Η ΛΎΡΙΚΗ ΤΟΛΜΗ ΤΟΥ

Γ

ΚΑΗΜΕΝΕ ΜΕΓΑΛΕ ΆΝΘΡΩΠΕ μdς χώρισαν οί καιροί

ήρθc:ς πολύ νωρίς γιά τή 'Ελλάδα καί μείς ifρθαμε πολύ άργά γιά σένα

καί δέν μποροϋμε πιά vά σοϋ ποvμε πόσο μεγάλος είσαι δέ θά μάθεις ποτέ πώς βρέθηκαν μερικοί γιά νά σ' άγαπήσουν

πώς βρέθηκε στόν κόσμο καί γιά σένα λίγη άγάπη.

'Έτσι έχαιpέτισε ή σημερινή γενεά, μέ τό στόμα ένός απο τούς

καλύτερους λογοτέχνες της, τό Γέρο - 'Αετό πού, όλομόναχος ,

κτυπάει πάντοτε τίς φτερουγες του πάνω άπό τή λυρική κορφή τοϋ

δέκατου ενατου αίώνα. Είναι καιρός νά καταλύσουμε τή μοναξιά του ;

Μήπως !:τσι τόν προδώσουμε; Κανείς δέν τό ξέρει . 'Όμως δταν

μερικές στιγμές πικρίας καί ύπερηφάνειας μi'iς δίνουν τό δικαίωμα,

δοκιμάζουμε, άκολουθώντας τό δικό του παράδειγμα, νά ξανασυλλαβίσουμε (Εξω cιά ά.πό τά θέματα πού μιά άνάγκη εφερνε τότε στό

προσκήνιο) τά σύμμετρα πτερόεντα φωνήεντά του , ν' άφήσουμε μιά

φωνή πού θά ' τανε πιθανότατα ή σ η μ ε ρ ι ν ή φ ω ν ή τ ο υ , ν' aντη

χήσει μέ τήν 'ίδψ μεγαλοπρέπεια στά βουνά τοϋ Τετραχώρου. 'Η 'ίδια

φύση άλλά δ πως ή φύση αύτή μπορεί ν ' aποδοθεί ά ν τ ί σ τ ο ι χ α

μέσα στήν τάξη καί στή διαύγεια του συναισθήματος. Καί ό δραματικός παλμός, έκείνος πού χτυπάει στίς φλέβες μας τήν 'ίδια στιγμή πού

χτυπάει μέσα στίς φλέβες του σύμπαντος , ματώνει τά λόγια, δίνει

διέξοδο στίς κραυγές , άκυρώνει τό έφήμερο , καθιερώνει τή θλίψη ,

βάζει , δπως αύτός μονάχα ξέ ρει, τόν άνεμο καί τή σιωπή, τήν

aνταρσία καί τό αίώνιο χαίρε , ανάμεσα στά στήθη των παρθένων καί

τούς καημούς τών ποιητών :

Θλίβει ό καπνός τό διάστημα γαλάζιον τών -άέpων Πανέρημος άστράπτε ι τώρα ή πλάτη τών ύδάτων

'Η γij άεροκινείται

Κουφοβροντάουν τά κύματα

'Ενώ έπί τήν aπειρον θάλασσαν τών όνείρων

Τό πνεvμα τών άνέμων κάθεται μόνον

Θαvατηφόρον δρέπανον τρέχει τήν γην μέ βίαν

Κι έπάνω εlς τήν καρδιάν μου βαρύνεται ό λυγμός

·Ως πλάκα τάφου

297

ΑΠΑΝΤΑ ΚΑΛΒΟΥ \

Θι'iρθουν βαμμένα είς αίμα πεπυκνώμένα σύννεφα

'Ήσυχα παγωμένα θι'iρθουν

Τά μεγάλα πτερά τής βαθείας νύκτας.

·Ιεροσυλία; 'Όχι, ποτέ. Τά κομμάτια μιας μαγικής φωνής ξανα

συνθέτουνε τίς απαιτήσεις μας, ανταποκρίνονται στά αiσθήματά μας, παραμένουν άφθαρτα καί πίσω από τά μελανόπτερα σύννεφα δταν

κοιμοϋνται οί άνεμοι τfjς οίκουμένης καί πά Ι'ω άπό ,!τά εύτυχισμένα χώματα δταν ή αuγή χρυσόζωνος χαιρετάΗ. , Αpγίi ή γρήγορα, ε ρχεται μιά μέρα δπου τό συναίσθημα, ζητ<ίΨ· ας τήν\ liμεση διατύπωσή του , αποτινάζει κάθε πρόσχημα έπίκτη-ιο. Καί δέ χρειάζεται

αλήθεια παρά μιά μικρή χειρονομία γιά ν' Ππελευθερωθεί μαζί του καί νά μιλήσει μέ τήν ψυχή μας, απευθείας, ό ανbpωπος πού ταλαντεύ

τηκε πρίν γίνει «έθνικός ποιητής>> άνάμεσ' άrrό τή χαρά καί τή θλίψη,

άνάμεσ ' άπ' τή μέρα καί τή νύχτα τοϋ κόσμου . Γράψει ό εvας:

Φαίνεται είς τόν όρίζοντα ώσάν χαράς iδέα

'Ο ifλιος καί πλουτίζει μέ νερόν ύπερήφανον

Τά βουνά περιπόθητα καί τά χωράφια

Χρόνος χαράς έπέστρεψεν είς τόν ούράνιον κήπον.

Ξεσπάει ό liλλος:

'Άγρια μεγάλα τρέχουσιν ·τά νερά τής θαλάσσης

'Οργίζεται τό πνεϋμα τής πικρaς τύχης

Καί είς τά κρημνά του βίου μ· έρριψε Ποϋ εfναι iά pόδα;

'Ιδού ή πλάκα σείεται. Στεναζούσης νυκτός

'Ακούω τό τεθλιμμένον φύσημα

'Ωσάν σταλάγματα πυρός πέφτουν στήν θάλασσαν

Τών αίώνων fl ώρω Καίγώ, καίγώ τό σίδηρον γυρεύω

Μίαν πρός μίαν f.σύντριψα τάς χορδάς δλας 'Έφθασ ' ή diρα.

'Υμνεί ό πρώτος:

298

'Ο ifλιος κυκλοδίωκτος κινεί τήν νήσο ν

Μελισσών έθνη τρέφει με ' άθέριστα ι'iνθη


Τό κvμα Ίώνιον πρώτον κτυπόντας μυρμυρίζει

Καί ή μυρτιά ύπερήφανος άπό δροσιάν άστράπτει

'Έρωτα τό μυστήριον τijς έορτijς σου σκέπασαν

Έπί τά χείλη σύναξαν τήν ποθητήν τροφήν

'Ότι ε[ναι ή γή παράδεισος καί ή ζωή μία

'Εκεί τό αίώνιον φύσημα μέ τάς χρυσάς έλπίδας

Τών άνθρώπων /:χάρισαν ειJτυχίj δώρα

Κύτταξε πώς ό ι]λιος χρυσόνει τά πανιά των

'Άκουε τών π λεόντων τό f.ϊα - , μόλα.

'Ή τραγουδεί άλλι&ς:

'Η λαμπάς ή αίώνιος .

Είς τόν δροσώδη κόλπον

!Τής γής έζανοίγει

Θαλάμους πνέοντας Ιlρωτα

Έκεί ό dέρας πάντοτε

Γελάει. 'Εκεί τά κάλλη Μοσχοβολάει παρθένων

Βάλετε ώ φίλοι βάλετε τ ' aνθη διά στρώμα Βάλετε ώ φίλοι βάλετε ύακίνθινον στέμμα.

Καί πάλι ξανακούγεται ή άλλη φωνή:

Σκότος είς τά pοάς έσπέριον έχύθη

Παύει παύει ό θορυβος τών ζώντων

'Ενώ είς τό χάος dμέτρητον τών ούρανίων έpήμων.

Έσχίσθησαν τά νέφη καί τών aστρων Ι:φάνηκεν

'Η άρμονία

Ώ ψυχή δακρυχέουσα Ώ τεθλιμμένον φύσημα

'Ορμή νεοσπαραγμένη

Στήθη άφίλητα

Σaς Q.ρπαξεν ή τύχη

299


Πίνομεν τό πικρόν ποτήριον

Τής ζενιτείας άναστε-νάζει ή ψυχή μας

Άλλά ποτέ δέν φθάνομεν τήν εύτυχίαν.

Ποτέ δέν είναι δ ;νατόν νά φτάσουμε μές άπό τίς εθνικές, κοινωνικές ή

δέν ξέρω τί Cίλλες, σκοπιμότητες , τήν άφιλόκερδη φωνή της ψυχής τοϋ ποιητή, αν ιτρωτα δέ ζήσουμε καί δέν ποθήσουμε εντατικά τήν

&νάγκη αύτή. Ξεθωριάζουν κάθε μέρα καί περισσότερο τά παρείσαχτα

- δσα οίκοδομοϋνε τήν πρόσκαιρη επιτυχία -στοιχεία τής ζωής,

άστράφτουν κάθε μέρα καί περισσότερο τά ούσιαστικά στοιχεία της .

Κρατημένοι άπό τίς λυρικές μονάχα εξομολογήσεις τοϋ 'Ανδρέα Κάλβου καί άκολουθώντας ενα δρόμο άντίστροφο μέσα στά βάθη της

ποιητικής του χώρας, προκαλοϋμε, συνδυάζοντας τίς δύο πιό γνήσιες

φωνές του, μιά τελειωτική τ ρ ί τ η φωνή, πού, αύτή, δέ διστάζει έπί

τέλους νά παραβιάσέι τίς πύλες του θαύματος.

Μ' αύτή βρισκόμαστε κιόλας μέσα στήν ύπερπραγματικότητα.

'Η κίνηση των ι;γκόσμιων συμφωνεί μέ τόν άνθρωπο πού εχει άπολυ

τρωθεί άπό τή δουλεία τής γής στή γή, άπό τή δουλεία τής γης στόν

ούρανό, dπό τή δουλεία τής γης καί τ' ούρα νου στίς άντιφάσεις τής

ζωής καί τοϋ θανάτου:

« Θαυματουργοί φυσήσατε πνοαί του Παραδείσου! 'Ανοίγονται σω

τήριαι θύραι. Σπήλαιον είναι ή χάσμα τοϋ qδου; ·Ματαίως συσσωρεύονται τριγύρω νύκτες αίώνων. 'Ελύθησαν οί Cίνεμοι κι ενα χέρι

έκβαίνει μέσα dπό σύγνεφα όλόχρυσα καί δείχνει. Γ άστρα

ιiχνύζουσιν, στάζουσιν α\μα. Ό γαλαξίας πλατύνεται καί χύνει

δρόσου σταγόνας. ·Η φωνή τής δικαιοσύνης χάνεται, ώς τά χαράγμα

τα χάνεται ό ϋπνος η ώς λεπτόν βόλι είς Cίπειρον βάθος θαλάσσης.

Λείπει ό καιρός. Mtiς φεύγει ή cδρα. Σπήλαια καί δένδρα , των

ποταμιω\ βαθέα λαγκάδια, !:ρημα μονοπάτια, δάση , βουνά, χωράφια,

φει)γουν όπίσω. Ήμείς δμως χηρεύομεν. Ό Cίνεμος έσκόρπισεν τά

λείψανα καπvοϋ καί στάκτης ύπό τά ποδάρια μας . 'Ημείς δμως χηρεύομεν. 'Όμως ... διά ποίον οί δοuλοι πίνουσι . τόν dέρα; Ποϋ μ'

εφερεν ό πόνος μου; τί λέγω; ποϋ είναι τ; τόσαι γλ&σσαι των

ακτινοβολούντων; Ζεφυρόποδες χάριτες ψάλλουν μέσα εiς δάση

εuάνεμα καί οί καθαροί λευκαίνονται αίθέριοι κάμποι. 'Ελάτε 'να

ζεστάσωμεν τά χέρια μας' στά σπλάχνά, έλί'iτε ν' dκούσωμεν τόν

εϋτολμον λειτουργάν των παρθένων Έλικωνίων. · Αρπάξατε τήν πτερωτή ν βροντή ν, κατά σκοπόν βαρέσατε μ' εϋστοχον χείρα» . 'Αλλά μήπως καί τί aλλο κάνουμε στ, άλήθεια; Γι' αότό άγαποϋμε

300


τόσο αί{τή τή φωνή, γι' αύτό άγαποϋμε δηλαδή τήν Ποίηση. Μπορεί

νά χτυπάει σάν τό σφυγμό στό χέρι μας, κάθε φορά, μέ τόσο

διαφορετικό τρόπο. Μπορεί νά μιiς μαγεύει, νά μιiς τυραννεί

'Άνοιξη 1940

Άλλ' ή ζωή καί τότε

δέν είναι διά τόν βλέποντα

aνθρωπον τούς άστέρας

άλλο παρά προοίμιον

άθανασίας.

'Οδυσσέας 'Ελύτης

301

ΠΡΟΙΚΟΣΥΜΦΩΝΟΝ ΑΝΕΚΔΟΤΟΝ

των γονέων του ποιητου 'Ανδρέου Κάλβου

Λεωνίδα Χ. Ζώη

Πότε άκριβώς άφίκετο έν Ζακύνθφ ό πατήρ τοϋ ζαιcυνθίου

ποιητοϋ 'Ανδρέου Κάλβου δέν είνε είσέτι έξηκριβωμένον, τό

ονομα δ, αύτοϋ άπαντfiται τό πρώτον έν τφ προιιcοσυμφώνφ

συντάχθέντι iταλιστί κατά τό ετος 1790 παρά τφ συμβ/γράφφ Ζακύνθου 'Αντωνίφ Δε-Ρώσση . Τό προικοσύμφωνον τουτο,

άνέκδοτον μέχρι τοϋδε, φέρομεν είς τήν δημοσιότητα, έν

έλληνικΌ μεταφράσει.

<< Είς τό ονομα του Πατρός καί του Υίοϋ καί τοϋ ' Αγίου

Πνεύματος, ετει aπό ένσαρκώσεως του Κυρ. ήμών 'I. Χριστου 1790, ήμέρα 12 Αuγούστου, Ιiτει παλαιιί) Ζάκυνθος. Συναινέσει, όμοφωνίι;ι καί εύτεκνί~ των έγγεγpαμμένων μελλονύμφων συνάπτεται άληθής βέβαιος καί νόμιμός γίiμος ύποyεγραμμένος, συνωμολογημένος καί καθωρισμένος, κατά τό δόγμα της άγίας Οίκουμενικfjς 'Ανατολικής

'Εκκλησίας τσυ Κυρίου . ήμών Ί. Χριστοϋ, μεταξύ τής εuγ. Κυρ. 'Ανδριανfjς Ρουμάvη του εuγ. κυρ. , Νικολάου γεννηθείσης έκ μητρός Εuγ. Κυρ. Φιορούλας Δε-Ρώσση καί του Κυρ. 'Ιωάννου Κάλβου ποτέ

Νικολάου έκ Κερκύρας άνθυπολοχαγοϋ, οί όποίοι μελλόνυμφοι

οίκειοθελώς καί έκουσίως ύπόσχονται καί δίδουσιν άμοιβαίαν ύπό

σχεσιν γάμου · πρός χάριν δέ καί εύχαρίστησιν τοϋ, ώς άνω, διομολογηθέντος γάμου, έπιθυμών ό εύγ. Κύρ. Νικόλαος Ρουμάνης, πατήρ

τής νύμφης, άπό κοινοϋ μετά τής ρηθείσης συζύγου του Κυρ. Φιορού

λας, νά έκδώσωσι τήν ρηθείσαν θυγατέρα των παρέχοντες αuτij

προίκα εuπρόσωπον καί aνταξίαν τής κοινωνικής θέσεώς των· αύθορμήτως συνεφώνησαν μετά τοϋ ρηθέντος γαμβροϋ καί τφ ωρισαν καί

303


τφ όρίζουσι δι· αύτούς καί κληρονόμους αύτών, ύπεσχέθησαν καί

ύπόσχονται νά δώσωσι τφ ρηθέντι μελλονύμφφ καί γαμβρφ αότών, ώς προίκα καί χάριν προικός, καί δι· όνομα καί τίτλον τής μελλονύμφου

θυγατρός των έκ των μητρικών, πατρικών, προγονικών, προπαπικών, <iδε-λφικών καί πλαγίων συγγενικών <iγαθών τά περιγραφόμενα ε'ίδη:

i]τοι εiς ρουχισμόν καί aσημοχρύσαφον δουκάτα ζακυνθινά προικώα πρός λίτρες 5 τό δουκάτον καί πρός λίτρες .50 τό τσεκίνιον,

πεντακόσια 50, καί εiς κτήματα δσα σήμερον κατέχουσι, τά έξης: τό σύνολον οίκιών μετά κήπων παρακειμένων δσαι είνε καί εύρίσκονται

μετά παντός περιεχομένου καί δικαιώματος κείμεναι εiς τήν συνοικί

αν τοϋ άγίου Νικολάου τών J;"ερόντων, δπου ήδη κατοικοϋσι. Δύο

οίκίας ίσογείους εiς τήν συνοικίαν τής 'Αγίας Τριάδος καί άμπελό

κτημα <iξιναρίων ε'ίκοσι δύο περίπου, κείμενον είς Ρόϊδον, aκαλλιέρ

γητον , γυναικείφ τίτλφ, καί έλαιοστάσιον είς 'Ακρωτήρι, είς 'Αγίαν 'Άνναν, δσον ε{ναι καί εύρίσκεται, τά όποία κτήματα ύπόσχονται είς

τούς ρηθέντας μελλονύμφους καί δέχονται αύτοί ταϋτα ύπό τούς

περιγραφομένους δ ρους, ήτοι ύποχρεοuνται ν' άφαιρέσωσιν έκ τών ρηθέντων κτημάτων τό ποσόν δύο χιλιάδων έπτακοσίων δουκάτων

ζακυνθινών προικψων διά τήν κ. Μαρίαν Ρουμάνη, ίίλλην θυγατέρα

τοϋ ρηθέντος Κυρ. Νικολάου, τό δέ ύπόλοιπον δέον νά περιέλθ1J εiς

τήν έξουσίαν τών ρηθέντων, ύποσχομένων, δπως διά βίου νέμωνται

τούς καρπούς καί μετά θάνατον μένωσιν έλεύθερα εiς τούς ρηθέντας

μελλονύμφους, 'ίνα χρώνται αύτά κατά βούλησιν· οόδέν ι'iλλο έπί του

παρόντος δικαιούμενοι νά ζητήσωσιν, ή δ,τι παρά τών γονέων αύτών

τοίς παραχωρείται, ήτοι, τά ύποσχεθέντα κτήματα δέον νά τοίς

δοθώσι τρείς ήμέρας πρό τών γάμων, άφοϋ έκτιμηθώσι παρά δύο

πραγματογνωμόνων έκλελεγμένων έκ συμφώνου ύπό των μερών, καί ή

παραχωρουμένη αύτοίς εiς τό πατρώον ο'ίκημα διαμονή. 'Όθεν πρός

διαφύλαξιv καί διατήρησιν παντός δ, τι τό παρόν εγγραφον διαλαμβά

νει, τών μελλονύμφων μενόντων εύχαριστημένων, ύποχρεοϋν'tαι άμοι

βαίως τά ρηθέντα μέρη μεθ' δλων των άγαθών αύτών. Οϋτω μέ παρε

κάλεσαν νά γράψω τά ρηθέντα ύποσχόμενα μέρη, κάλλιστα παρ' έμοu

γνωστά, βεβαιωθέντος δτι τοιοϋτος εlνε ό γαμβρός ύπό τών σημειου

μένων μαρτύρων, γνωριζόντων αύτόν, είς μαρτυpίαν καί βεβαίωσιν.

Νικόλαος Ρουμάνης βεβαιώ.

·Ιωάννης Κάλβος βεβαιώ.

Κάρολος Βολτέρρας μαρτυρώ,

Σολομών Διονύσιος δέ Ρώσσης μαρτυρώ».

Τούς άρραβώνας τοϋ 'Ιωάννου Κάλβου καί τής ' Ανδριάνης

Ρουμάνη εύρίσκομεν άναγιγραμμένους ·έν ληξιαρχικij πράξει τοϋ έν

η] πόλει ναού του 'Αγίου Νικολάου τών Γερόντων, δέκα ήμέρας μετά

τήν σύνταξιν τοϋ άνωτέρω προικοσυμφώνου, ώς έξής:

304

ΠΡΟΙΚΟΣΥΜΦΩΝΟΝ ΑΝΕΚΔΟΤΟΝ

"1790 Αuγούστου 22, μιδενός εύρεθέντος κολίματος άραβώνιασα »τόν τιμιότατον Κύριον 'Ιωάννι Κάρβον μετά τής εύβγενοuς Κυρίας

>>clνδριάνας θυγατρός του έβγενή νικολάου ρουκάνι οντον εiς γάμον >>α'. μάρτυρες ό έκλαμπρότατος ς. Κόντες κέσαρ μέσαλας καί ό τιμιό

»τατος ς. Ίάκοβος ιiραβαντινός.

>> Γεώργιος ίερεύς δανιάς».

τφ έπομένφ ετει συνfiλθον εiς γάμον, κατά τήν κάτωθι ληξιαρ

χικήν πρdξιν, σφζομένην έν τοίς παρά τω 'Αρχειοφυλακείφ βιβλίοις

του, ώς aνω , ναοu.

<< 1791 'Ιουλίου 19, εύλόγισα τόν ς. 'Ιωάννη Κάρβο μετά τής

»εύβγενοuς Κυρίας ιiνδρειανας θηγατρός τοϋ εuβγενή ς. νικολάου

»ρουκάνη άνφότερη όντες είς γάμον α·. είσα παράνηνφη ό έκλαμπρό

»τατος ςν Κοντε τζέζερος μεσαλάς σανιτας καί ςν διονήσιος μπαρμπί

»ας Καψάς καί ςν. γιάκομος άραβαντινός» .

Ό γάμος ούτος, ώς γνωστόν, μετά τήν γέννησιν δύο τέκνων, τοϋ

π οι η του 'Ανδρέου Κάλβου, κατά Μάρτιον του 1792, καί του άδελφου αύτοu Νικολάου, κατά Ίούλιον του 1794, διελύθη έν ετει 1805, ώς έκ της εiς τήν ιiλλοδαπήν άνευ έλπίδος έπιστροφής άποδημίας του

'Ιωάννου Κάλβου τfjς συζύγου αύτοu 'Αδριάνης συζευχθείσης εiς

δεύτερον γάμον τόν Κωνσταντίνον Καλέκαν καί αποθανούσης τ'ί'j 301J 'Ιουνίου 1815 έν ήλικί~ 46 έτών.

Ζάκυνθος

Λεωνίδας Χ. Ζώης

30~

ΤΑ ΕΡΓΑ ΤΟΥ ΑΝΔΡΕΑ ΚΑΛΒΟΥ *

Γ. Θ. Ζώριι

Καθηγητοϋ Πανεπιστημίου ·Αθηνών

Δέν κατωρθώσαμε ως τώρα νά συγκεντρώσωμε δλες τίς ιiναγκαίες

πληροφορίες, ωστε νά σχηματίσωμε άκριβή i.δέα γιά τή συγγραφική

έν γένει παραγωγή του ποιητου των Ώδω.ν 1 • Δέν ύπάρχει κάν ενας

πλήρη ς κατάλογος των εργων καί των διαφόρων άρθρων, πού δημοσίευσε κατά καιρούς στήν ·Ελλάδα ii στά ξένα, κι οί5τε στό μέλλον θά εiναι εύκολο νά γ ίνΊJ. Μερικά εργα του χάθηκαν τώρα πιά

γιά πάντα , χωρίς νά προφθάσουν νά δουν τό φως τής δημοσιότητος,

άλλα δημοσιεύθηκαν aνώνυμα, χωρίς νά μποροuμε νά τά καθορίσωμε,

καί άλλα, τέλος, βρίσκονται σπαρμένα σέ διάφορα δικά μας καί ξέν~ περιοδικά , χωρίς νά κατόρθωσωμε dκόμα νά τά άνακαλύψωμέ ολα. Ίf σχετική ερευνα γίνεται δυσκολώτερη γιά τό λόγο, δτι ό ποιητής μας

πέρασε τή ζωή του καί dνέπτυξε τή δρiiσι του σέ διάφορες χωρες2 -

(*) Νομίζω δτι αύτή είναι ή πρώτη προσπάθεια γιά μιά συστηματική κατάταξι τοϋ δλου i:ργου του Κάλβου . Δέν άποκλε ίεται , φυσικά,-νεώτερα στοιχεία νά συμπληρώσουν

η νά τροποποιήσουν στό μέλλον διάφορα σημεία ή νά προσθέσουν καινοu ργ ιες ένδια

φέρουσες πληροφορίες. Γιά τήν άκριβfi σημείωσι τών έκδόσεων τών 'εργων τοu Κάλβου, μέχρι τοϋ 1946, βλ. Γ. Φουσάρα. Βιβλιογραφία 'Ανδρέα Κάλβου, Νέα 'Εστία, 'Αφιέρ·ωμα στόν Κάλβο , 'Χριστούγεννα 1946, σελ. 226.

*'Ανατύπωση άπό τό περ. «Νέα . Εστία» i:τος ΛΔ τόμος έξηκοστός δγδοος

Σεπτέμβριος 1960 (άφιέρωμα).

I. "Ως έδώ καί λίγα χρόνια ο! εΙδήσεις πού ε'ίχαμε τόσο γιά τή ζωή δσο καί γιά τό l;ργο του Κάλβου ήσαν πολύ aβέβαιες καί έλλιπείς. 'Ύστε ρα άπ' 1:ίς τελευταίες ί:ρευνες, πολλά σκοτεινά σημεία μπόρεσαν νά ξεκαθαρί~ουν. "Ας έλπίσωμε δτι γρήγορα θά διαλευκανθουν δσα μένουν άκόμη άκαθόριστα .

2. Ε1ναι γνωστό δτι ό Κάλβος ί:φυγε άπ' τή Ζάκυνθο στίς άρχές τοϋ 1800 κα ί

γύρισε στήν ' Ελλάδα στά 1826· ί:με ινε δηλ. στά ξένα περισσόπpο άπό ε'ίκοσι χρόνια , ij

309


τήν 'Ιταλία, τήν 'Αγγλία, τήν 'Ελβετία, τήν Γαλλία -, ωστε ή συγκέντρωσι του ύλικοίι καί τών άλλων πληροφοριών εlναι μακρά καί έπίπονη καί πολλές φορές άδύνατη.

·Η συγγραφική παραγωγή τοίι Κάλβου δέν είναι βέβαια όγκωδε

στάτη, είναι δμως aρκετά πλούσια καί παρουσιάζει μεγάλη ποικιλία:

τραγωδίες, ώδές, μικρές μελέτες φιλοσοφικου, κοινωνικου η θεολογι

κου χαρακτfj ρο ς, μεταφράσεις σέ διάφορες γλώσσες, άρθρα καί aνταποκρίσεις στόν περιοδικό καί ήμερήσιο τύπο, γραμματικές η

άλλα βιβλία διδακτικοί> χαρακτήρος . Τά εργα αuτά, πού εΙναι

γραμμένα σέ έλληνική, σέ ίταλικ1l, σέ dγγλική καί σέ γαλλική

γλώσσα - γιατί καί τίς τέσσερες αuτές γλώσσες ό ποιητής μας τίς

γνώριζε στήν έντέλεια - εχουν πότε καθαρά πατριωτικό καί πότε

επιστημονικό χαρακτήρα, μερικά είναι θρησκευτικά καί άλλα διδα

κτικοί> περιεχομένου. Δέ λείπουν άκόμα καί άλλα μέ φιλοσοφική , κοινωνική η ίστορικοπολιτική χροιά. Δυστυχώς, καθώς άναφέραμε,

τό εργο του Κάλβου δέ σώθηκε άκέραιο. Τό μεγαλύτερο μέρος

χάθηκε, καί ενα άλλο μέρος μένει γιά μiiς άγνωστο καί aπροσπέ

λαστο, μέσα σέ διάφορες σπάνιες έκδόσεις, σέ διάφορα περιοδικά ii σέ ανέκδοτα χειρόγραφα.

'Οπωσδήποτε , καί τά γνωστά εργα του ποιητουμας μiiς δείχνουν

τή βαθειά εγκυκλοπαιδική του μόρφωσι, ιiλλά καί τήν πολυμέρεια τής

δράσεώς του. Θά χρειαζόταν καί χρόνος πολύς καί πλατύς χώρος γιά

τή λεπτομερειακή dνάλυσι, εστω καί των σωθέντων εργων του

Κάλβου, καί κατ' ιiνάγκην θά μiiς εφερνε εξ ω άπό τά στενά δρια τής

μελέτης αύτής, πού εχει γιά άποκλειστικό σκοπό νά δώσει μιά γενική

καί περιληπτική είκόνα τής καλβικής πνευματικής παραγωγής .

·Αναβάλλοντας λοιπόν γιά dλλη καταλληλότερη στιγμή - δταν

θaχουν συμπληρωθfj καί οί σχετικές ερευνες- τήν εuρύτερη έξέτασι

του δλου ε ργου, θά περιορισθοuμε γιά τώρα σέ σύντομες πληροφορίες

δσον aφορg τήν Πνευματική έξέλιξη τοu έθνικοu μας ποιητοu \ 'Ακολουθώντας τή χρονολογική σειρά, πού συμπίπτει γενικά καί

μέ τίς συγγραφικές κατευ.θύνσεις του Κάλβου, μποροuμε νά διαιρέσω

με τήν δλη παραγωγή του στίς ακόλουθες πέντε περιόδους: α) Τήν ίταλική περίοδο ή τήν περίοδο τής πνευματικής προπα

ρασκευής , β) τήν πρώτη άγγλική περίοδο η τήν περίοδο τών

διδακτικών κειμένων καί των θεολογικών μεταφράσεων, γ) τήν

έλβετο-γαλλική περίοδο η τήν περίοδο τής ποιητικής aκμής, δ) τήν κερκυραϊκή περίοδο η τήν περίοδο τών φιλοσοφικών καί πολιτικών

δπως λέγει ό 'ίδιος στήν πρώτη ώδή του , <<μέ είδεν τό πέμπτον τοϋ αίώνος _ είς ξένα

εθνψ>· , 3. Γιά Ciλλες σχετικές έργασίες , βλ . aφι έ ρωμα « Νέας Έστίας" .

310

ΤΑ ΕΡΓΑ

μελετών, καίε) τή δεύτερη άγγλική περίοδο ij τήν περίοδο τής νέας σειρiiς θεολογικών μελετών καί μεταφράσεων.

Καθώς φαίνεται άπ · τήν κάπως σχηματική αύτή διαίρεσι, κάθε συγγραφική περίοδος aντιστοιχεί μέ τή διαμονή του ποιητου μας σέ

διάφορες χώρες καί μέ τή διαδοχική άσχολία του σέ διάφορα

πνευματικά προβλήματα, κατά τίς άπαιτήσεις καί τίς κατευθύνσεις

της ζωής του. Είναι περιττό νά τονίσωμε δτι άπό τίς πέντε αύτές περιόδους σπουδαιότερη καί πιό ένδιαφέρουσα &πό τήν καθαρώς

λογοτεχνική dποψι είναι ή τρίτη, δηλ. ή έλβετο-γαλλική περίοδος, ή

περίοδος τής ποιητικής άκμής, δταν ό Κάλβος εγραψε καί δημοσίευ

σε τίς δυό ποιητικές συλλογές των ώδών του, πού τοϋ έξασφάλισαν

μίαν ιiπ ' τίς σημαντικώτερες καί έκλεκτότερες θέσεις στόν ποιητικό

Παρνασσό τής νεώτερης ·Ελλάδος.

Καί τώρα dς δοuμε &πό κοντά τίς διάφορες περιόδους του

Καλβικοu εργου.

Α) Π ΑΛΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ 'Ή ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΠΝΕΥΜΑ τΙΚΗΣ

ΠΡΟΠΑΡΑΣΚΕΥΗΣ.- Ή πρώτη αύτή περίοδος περιλαμβάνει τά

iταλικά εργα τοϋ Κάλβου, πού άποτελοϋν καί τόν πρώτο κύκλο τής

πνευματικής παραγωγής του. Είναι τά πρωτόλεια του ποιητοϋ μας, πού τά εγραψε σέ ήλικία 17-22 χρόνων, δηλ. &π' τό 181 ι ως τά 1816.

Δέν ξέρομε μέ aκρίβεια τί εγραψε κατά τήν ίταλική αύτή περίοδο ό ποιητής των 'Ωδων. Εiναι βέβαιο, δτι πολλά εργα του, κυρίως

σονέττα καί dλλα ποιήματα , γιά τά όποία κάνει λόγο καί ό

Φώσκολος4 σ· ενα γράμμα του, χάθηκαν χωρίς έλπίδα νά ιiνευρεθοuν

ποτέ. Πάντως σώθηκαν δύο ώδές, δύο τραγωδίες, δύο μικρές μελέτες,

ij μάλλον σχεδιάσματα μελετών, καί μεταφράσεις λογοτεχνικών

iταλικών ποιημάτων . Τά εργα αuτά, &πό τά όποία μερικά είχαν

λησμονηθή ij ε ίχαν παραμείνει όλωαδιόλου άνέκδοτα, δημοσιεύθη

καν τελευταία; μέ άναλυτικό εισαγωγικό σημείωμα, σ, ενα τόμο5 μέ

4. Στό γράμμα του ιiπό τή Γοττίγyη, μέ ήμερομηνία 17 Δεκεμβρίου 1817, ό Φώσκολος εγραφε στόν Κάλβο: <<Παύσετε πρός τό παρόν νά γράφετε σονέττα , ϋμνους καί στιχουργήματα· νά συνδιαλέγεσθε δέ ήμέρα καί νύκτα, μέ μετριοφροσύνη καί νεανική

τόλμη, μέ τούς μεγάλους τής aρχαιότητος καί καμμιά δωδεκαριά '{ταλούς πεζογρά-φους καί ποιητάς» .

5. «A ndrea Calbo: Oρere italiane: Teram..-ηe, Le Damaidi e scritti minori , a cura del protΌ Giorgio Zoras , della R. Uniνersitt' di Roma », Roma 1938, Istituto per <i I 'Europa Oriental e. σελ . 1-122. Π β. κυριώτερες βιβλιοκρισίες: Φορτούνιο (Σ. Μελά): «Καλβικά" Καθημερινή 11 'Απριλίου 1938, Σ . Μελά: << 'Ανακαλύψε ις», ·Εστία ;

11 'Απριλίου 1938, Μ. Έπτανησίας: « Ξένη βιβλιοκρισία: Andrea Calb(): Opere italiane κ.λ. », Πνευματική Ζωή , 25 'Απριλίου 1938, Costas Kerofilas: <<Les · oeuνres _ d • Andrea Calνos en Italien» , Messager d · Athenes; 15 Μα ίου 1938,

311


τίτλο: <<Andcea Calbo: Opere Italiane»6• 'Ιδού μέ λίγα λόγια τό περιεχόμενό τους:

'Ύμνος στόν Ναπολέοντα. - 'Ως πρώτο εργο του Κάλβου

αναφέρεται μία ώδή του, aφιερωμένη στόν Ναπολέοντα. Μάς πληρο

φορεί ό 'ίδιος ό ποιητής, οτι τήν εγραψε στά 1811' σέ ήλικία 19 χρόνων (έπομένως προτου γνωρίσει τό Φώσκολο ), δταν οί ύπόδουλοι λαοί τής Εύρώπης είχαν στηρίξει τίς καλύτερες έλπίδες πάνω στό

νικηφόρο αύτό στρατηλάτη, θεωρώντας τον ώς φορέα τfjς έλευθερίας καί της ίσότητος των έθνώνΊ.

Δυστυχώς, δέ σώθηκε τό κείμενο τfjς ώδής έκείνης καί δέν

aποκλείεται ό 'ίδιος ό ποιητής νά κατέστρεψε δσα άντίτυπα είχε, μέ τό

σκοπό νό. έξαφανίσ1J τά 'ίχνη του ποιήματος. 'Ίσως δμως τό πρωτότυπο νά βρίσκεται σέ κανένα γαλλικό ό.ρχεϊ:~, ίiν ύποτεθij δτι δόθηκε τότε κάποια προσοχή στούς πτωχούς στίχους, πού ενας

ένθουσιώδης, ό.λλ' άγνωστος νεαρός ποιητής τόλμησε νά ό.πευθύν1J

στόν αύτοκράτορα. Πιθανώτατα, ό νεανικός· ένθουσιασμός του

Κάλβου νά μήν είχε περιορισθή τήν έποχή έκείνη μόνο στήν ώδή γιά

τόν Ναπολέοντα, ό.λλά νά είχε έκδηλωθfj καί εύρύτερα, μέ άλλα

ποιήματα η καί άρθρα σέ διάφορες έφημερίδες καί περιοδικά τής

έποχής. Δέν ύπάρχει δμως καμμιά θετική πληροφορία καί, έπομένως,

κάθε σχετική · ύπόθεσι δέν μπορεί παρά νά είναι αύθαίρετη καί αμφίβολη.

Οί τραγωδίες Θηραμένης καί Δαναfδες.- Τά πρώτα λογοτεχνικά

εργα του Κάλβου, πού σώθηκαν rος τά σήμερα, είναι δύο τραγωδίες, ή

πρώτη μέ τόν τίτλο «Θηραμένης>> κ ' ή δεύτερη μέ τόν τίτλο

«Δανα"ϊδες>>. Τά δύο αύτά θεατρικά εργα τοϋ ποιητοϋ μας, πού είναι

καί τά μόνα πού εγραψε, η τουλάχιστο τά μόνα πού γνωρίζουμε έμεϊ:ς,

άνήκουν στή νεανική ήλικία του, ό.φοu όταν τά εγραψε - καί τά

εγραψε σέ μικρή χρονική &.πόστασι τό ενα άΠό τό άλλο - μόλις είχε

συμπληρώσει τά ε"ίκοσί του χρόνια.

-κ . Δημαρa "Τά κείμενα τοϋ Κάλβου» , 'Ελεύθερον Βfjμα. 20 'Ιουνίου 1937. Κ. Δημαρa: « Σχολιασταί τοϋ Κάλ βου », 'Ελεύθερον Βήμα, 5 'Ιουλίου 1938, Ι. Μ. Πανα

γιωτοπούλου: " 'Α. Κάλβου : 'Ιταλικά εργα.,, Πρωία, Ι Σέπτεμβρίου 1938, Ι.Μ. Παναγιωτοπούλου : "' Ο Κάλβος άπέναντι · τοϋ θανάτου» , στήν Πρωία, 6 Σεπτεμβρίου 1938, Ν . Ν. βιβλιοκρισία στό Messager d' Athi:nes, 15 Δεκεμβρίου 1938, C. Brighenti «Andrea Calbo: Opere italiane κλπ . » , Olimpo , 1930, σ . 830 έπ. , κλπ. Βλ. άκόμη Ι.Μ. Παναγιωτοπούλου: " ' Ο Κάλβος άντίκρυ στό θάνατο» στή σειρά: ••Τά πρόσωπα ~αί τά κείμενα, Α·, Δρόμοι Παράλληλοι••, 'Αετός, 'Αθήναι, 1953, σελ . 195 έπ.

6. 'Η εκδοση αύτή εγινε μέ εκλαϊκευτικό χαρακτήρα. Φιλολογική ί:κδοσι, μαζί μέ τά Ciλλα εργα τοϋ Κάλβου, θά γίνl] προσεχώς, συνοδευμένη μέ τίς σημειώσεις τοD

ποιητοϋ , τίς παραλλaγές τών χειρογράφων του, καθώς καί μ έ σχόλια, παρατηρήσεις καί έπεξηγηματικούς πίνακες .

7. Π βλ. Γ.Θ . Ζώρα: " ' Ανδρέου Κάλ βου: Ή ώδή είς · Ιονίους ». 'Επιστημονική

312

ΤΑ ΕΡΓΑ

Τήν πρώτη πληροφορία γιά tίς διSο αυτες τραγωδίες καί τήν πρώτη σχετική κριτική μίiς τίς δίνει δ Φώσκολος, σ' ενα γράμμα του

πρός τόν Τσιτσιλιάνη, μέ ήμερομηνία 1 'Οκτωβρίου 1813, δπου άναφέρει τά άκόλουθα: ''·Ο Κάλβος γράφει μέ ώραίο χαρακτήρα, ξέρει λίια γαλλικά καί έλληνικά άλλά πολλά ίταλικά, κ' εγραψε στό σπίτι μου δύο τραγωδίες, πού δέν μποροϋν, βέβαια, νά παραβληθοϋν

μέ τίς ·φαγωδίες τών μεγάλων ποιητών, προμηνύουν δμως όχι κοινή

τύχψ,s 'Όχι κοινή τύχη, δηλ. έξαιρετικό μέλλον προβλέπει ό

Φώσκόλος γιά τό νεαρό προστατευόμενό του, πού άπό τά πρώτα εργα του - εστω κι άν αύτά δέν ήσαν aριστουργήματα - εδινε τίς

καλύτερες έλπίδες γιά λαμπρή μελ~οντική σταδιοδρομία.

"Αν λάβωμε ύπ' όψι, δτι οί δύο ποιητές γνωρίσθηκαν στή

Φλωρεντία τό φθινόπωρο του 1812, καί δτι ό Φώσκολος εγραψε τό παραπάνω γράμμα του τήν Ι 'Οκτωβρίου 1813, προκύπτει δτι ό Κάλβος συνέθεσε τίς δύο τραγωδίες μέσα στό χρονικό αuτό διάστημα.

Γιά τό «Θηραμένη>> ό 'ίδιος ό ποιητής καθορίζει μόνος του τό χρόνο

τfjς σt_)γγραφfjς, σημειώνοντας τά έξfjς πάνω στό χειρόγραφό του:

<<'Άρχuσε στίς 15 Μαρτίου- τελείωσε στίς 10 'Απριλίου». Καί λίγο παρακάτω σημειώνει τό χρόνο 1813. Γιά τήν άλλη τραγωδία, «Αί

Δανα'tδες», δέν εχομε άμεσες καί θετικές πληροφορίες, ή άνωτερότης δμως τοϋ εpγου, τόσο ό:πό τή δραματική δσο κι άπό τήν καλλιτεχνική άποψι , μaς πείθει δτι είναι μεταγενέστερη άπ' τό «Θηραμένψ> .

' Επομένως, πρέπει vά γράφτηκε μετά τόν 'Απρίλιο καί πρίν άπό τόν

'Οκτώβριο του 1813. Τά θέματα καί τών δύο τραγωδιών τά πήρε ό Κάλβος άπ' τήν

κλασσική έποχή, άπ' τήν άρχαία 'Ελλάδα, έπέδρασαν δέ σ ' αύτό

πολύ οί κλασσικέι; μελέτες καί τό παράδειγμα τών συγχρόνων

'Ιταλών συγγραφέωv9 • 'Από λογοτεχνική άποψι καί τά δύο αuτά

θεατρικά ί:ργα, παρ . δλους τούς έπαίνους του συμπατριώτη του

Φώσκολου, δέν παρουσιάζουν έξαιρετικό έvδιαφέρο.

· Η νεαρή ήλικία του συγγραφέως, ή χρήσι μιίiς ξένης γλώσσας,

πού δσο κι άν του ήταν γνωστή, δέν ήταν πάντως η μητρική του, καί

κυρίως τό γεγονός δτι βρισκόταν άκόμη στά πρ&τα βήματα κ' ήταν

άπειρος τής σκηνίκής τέχνης, συνετέλεσαν, ωστε τά εργα αuτά νά μήν

είναι άψογα κι αναμάρτητα aριστουργήματα.

' Αφοσιωμένος στίς κλασσικές μελέτες καί έπιθυμώντας νά

Έπετηρίς Φιλοσοφικής Σχολής τοϋ Πανεπιστημίου 'Αθηνών, τόμ. !Α', 1960-1961. 8. Βλ. τό κείμενο του γράμματος στή μελέτη μου γιά τή βιογραφία του Κάλβου

στόν 'ίδιο .τόμο, σελ. 16. '

9. Είναι γνωστό δτι τήν έποχή έκείνη οί κλασσικές μελέτες ήκμαζαν στήν Ίταλία καί δτι οί περισσότεροι συγγραφείς έπαιρναν τά θέματά τους άπ' τήν κλασσική 'Ελλάδα.

313


μιμηθή τό παράδειγμα τών μεγαλύτερων 'Ιταλών συγγραφέων καί ίδιαίτερα τοϋ Φώσκολου καί τοϋ 'Αλφιέρι, ό Κάλβος δέν κατώρθωσε νά δώσΊJ ενα προσωπικό τόνο καί μιά ζωηρότητα στίς τραγωδίες του, πού έπήραν περισσότερο τό χαρακτήρα σχολικών άσκήσεωv. 'Η πείρα δέν ήταν μακρά καί δυστυχώς δέν ήταν μακρά οϋτε ή

επεξεργασία, άφοϋ ό 'ίδιος άναφέρει δτι εγραψε τή μιά τραγωδία μόλις σέ ε'ίκοσι πέντε ήμέρες καί τήν ι'iλλη σέ διάστημα, 'ίσως, όχι πολύ μεγαλύτιφο. 'Η έπιθυμία νά γίνη τό γρηγορώτερο γνωστός , ό πόθος νά καταλάβη τό συντομώτερο ξεχωριστή θέσι μέσα στόν πνευματικό κόσμο τής χώρας, ή φιλοδοξία νά <iποκτήση φήμη 'ίi:Jη ii καί aνώτερη <iπ' τό Φώσκολο, φαίνεται δτι τόν iliθησαν νά σπεύδη, πρi'iγμα πού

εβλαψε aπό καλλιτεχνική aποψι τή νεανικ!] του παραγωγή ι ο. Στήν πρώτη τραγωδία τά κύρια πρόσωπα είναι τέσσερα : 'Ο

Θηραμένης , ό Σωκράτης, ό Κριτίας καί ό Πείσων, κι <iκόμη διάφοροι τύραννοι, γερουσιαστές, λαός καί στρατιώτες. 'Η σκηνή έξελίσσεται

στήν ιiγορά, κοντά στό ναό τής Παλλι.iδος. 'Όσον <iφορ~ τό

περιεχόμενο τής τραγωδίας, έκτός του δτι dπό έσωτερικfjς ιiπόψεως ή

ύπόθεση δέν ανταποκρίνεται πιστά στήν παράδοσι, ή aξία είναι

μέτρια η μίiλλον μετριωτάτη. Λείπει κάθε δρi'iσι καί πάθος: δλα τά

πρόσωπα Ίοi3 εργου σκέπτοντάι, αισθάνονται, μιλοϋν, κινοϋvται κατά τρόπο όμοιόμορφο καί μονότονο, δέν ύπάρχει εξωτερική κάί έσωτερική άντίθεσι, καί, τέλος, ό χαρακτήρας καί ή προσωπικότης τών

πρωταγωνιστών εχει κατά πολύ παραμορφωθή, ώστε, γιά νά φέρωμε

ενα μόνο παράδειγμα, έκτός άπό τό όνομα, στό πρόσωπο τοϋ

Σωκράτους θilταν αδύνατο νά . αναγνωρίσΌ κανείς 1-όv άρχαίο φιλόσοφο, πού αίφνιδίως εχει μεταβληθή σ, ενα θορυβqποιό,. μικροπολι

'τικό καί όπλοφοροϋντα <ψπράβΟ>• 11 • 'Ανώ.τερη ·απ 'τό <<Θηραμένψ•πράγμα πού μaς πείθει δτι γράφτηκε aργότερα - είναι ή Ciλλη τραγωδία τοu Κάλβου, <<Αί Δανα'ί'δες» .

Στήν τραγωδία αύτή, στήν όποία ό Κάλβος καί πάλι δέν

άκολουθεί πιστά τήν παράδοσι, τά πρόσω~α εΙ ναι μόνον τρία: 'Ο Δαναός, ή 'Υπερμήστρα καί δ Λυγκεύς, καί έπί πλέον ό χορός. 'Η

δραματική έν γένει διάρθρωσι τών <<Δανα'tδων» ε{ναι aνώτερη aπ' τό

<<Θηραμένη», καί ή δρi'iσι πολύ ζωηρότερη, μερικές μάλιστα σκηνές

κατορθώνουν νά κινήσ9υν τό ένδιαφέρο καί νά συγκινήσουν. 'Η 'Υπερμήστρα, στήν όποία ν aντικρούονται συγχρόνως τά δυό άντιθε

τικά αίcrθήματα θυγατέρας καί συζύγου, ό Δαναός, πού, στήν έξημμένη φαντασία του; βλέπει διαρκώς γύρω του κινδύνους καί

10. Βλ. παραπάνω σημ. 4. 11. Βλ. τήν αύστηρή κριτική τοϋ G . Mazzoni, στή μελέτη . του: . «τ,Jηa tragedia di

Andrea Calbo», .in Studi in onore di Francesco Torraca, 1912

314

ΤΑ ΕΡΓΑ

πλεκτάνες, ό Λυγκεύς, πού, aφοσιωμένος στήν 'Υπερμήστρα, προ

σπαθεί μέ δλους τούς τρόπους νά μεταπείσ1J τόν βασιλέα, δσον

άφορ~ τίς προθέσεις του, δέν στεροuνται δραματικότητας καί παρουσιάζουν μιά προσωπικtΊ όντότητα, πού λείπει καθολοκληρία στούς πρωταγωνιστές τοϋ «Θηραμένους».

Οί δύο τραγωδίες άκολουθοϋν τήν 'ίδια δραματική οίκονομία: 'Η

δρaσι όλοκληρώνεται στό βραχύ διάστημα τοϋ είκοσιτετραώρου, στήν κλασσική δηλ. ένότητα χρόνου. Κάθε τραγωδία άποτελείται άπό

πέντε πράξεις, άλλ, ένώ ό συγγραφεύς εχει χωρίσει ό 'ίδιος τόν

«Θηραμένψ> σέ πράξεις καί σκηνές μέ σχετικές διδασκαλίες, στίς

<< Δανα'iδες» δέν ύπάρχει καμμιά έσωτερική διαίρεσι, ό δέ χωρισμός

γίνεται κατά τό άρχαίο πρότυπο, μέ τήν παρεμβολή τοϋ χοροu, πού

προλογίζει τήν δλη τραγωδία καί κλείνει κάθε πρaξι.

Τόσο ό <<Θηραμένης•> δσο κ' οί <<Δανα'iδες» εχουν γραφτή

ίταλικά, σέ στίχους ένδεκασύλλαβους aνομοιοκατάληκτους. Καθώς

είναι γνωστό, ό Κάλβος καί στίς έλληνικ:ές ώδές του στάθηκε πάντα άντίθετος πρός τήν όμοιοκαταληξία, πού τήν χαρακτηρίζει <<βάρβα

ρη». 'Η χρήσι τής ίταλικ:ής γλώσσας εΙναι · όμαλή, άν καί ύπάρχουν μερικά έπουσιώδη σφάλματα, τό δέ μέτρο, έκτός άπό έλάχιστες

έξαιρέσεις, εΙναι άναμάρτητο κ:αί σύμφωνο πρός τούς κανόνες τής

κλασσικής ίταλικής στιχουργικής.

Φαίνεται δτι ό Φώσκολος, πού διάβασε τίς τραγωδίες, συμβού

λευσε τόν Κάλβο νά κάμ1J μερικές άλλαγές, καί δέν aποκλείεται νά

όφείλωνται στόν 'ίδιο τόν ποιητή τών <<Τάφων>> μερικές διορθώσεις,

πού ύπάρχουv στό χειρόγραφο του <<Θηραμένους». Είπαμε δτι ό Φώσκολος προέβλεπε γιά τόν Κάλβο μεγάλη έπιτυχία στή δραματική τέχνη. Καί δμως, ό ποιητής τών ώδών, μετά τίς πρώτες τουάπόπειρες,

δέν εγραψε πιά τραγωδίες, κ, ετσι δέν μπόρεσε νά μiiς δώσl] τό δλο μέτρο τής δραματικής\ ίκανότητόζ του .

Οί δύο τραγωδίες εμειναν γιά πολύ καιρό άνέκδοτες. τίς <<Δανα'ί"δες», πού, καθώς φαίνεtαι, ό Κάλβος τίς θεωροuσε άνώτερες

άπ" τό <<Θηραμένψ, ό 'ίδιος ό συγγραφεύς τίς έξέδωκε aργότερα στό

Λονδίνο, στά 1818, ώς τρίτο μέρος τfjς τετράτομης .χ.ρηστομάθειας,

πού εγραψε γιά τή διδασκαλία τfjς iταλικής γλώσσαςΙ2, , Αντιθέτως, ό <<Θηραμένης» εμεινε άνέκδοτος καί, μετά διάφορες περιπέτειες, τό

άρχικό χειρόγραφο τοϋ ποιητοu κατέληξε στά χέρια ένός μεταπωλητοu παλαιών βιβλίων, άπό τόν όποίο τό άγόρασε <<πρό τινων έτών,

aντί όλίγων λεΠτών>•, ό καθηγητής τής ίταλικfjς φιλολογίας στό

Πανεπιστήμιο τfjς Φλωρεντίας Γ. Ματζόνι, καί εκανε σχετική

12. Βλ. παρακάτω.

315


άνακοίνωσι σέ <'iρθρο πού δημοσίευσε τό 1912 μέ τίτλο ••Una tragedia di Andrea Ca\bo» ΙJ. 'Ολόκληρο τό κείμενο τής τραγωδίας δημοσιε~θηκε γιά πρώτη φορά στόν τόμο : «Andrea Calbo: Opere Italiane•> 14,

των τραγωδιών σώζονται καί άλλα χειρόγραφα, γραμμένα άπό

τόν Κάλβο μέ πρόλογο καί πολλές διορθώσεις άπό τόν 'ίδιο, πού θά σημειώσωμε στήν φιλολογική εκδοσι τών 'Απάντων του ποιητου.

·Εκεί θά έρευνήσωμε καί τό θέμα τών πηγών καί τών έπιδράσεων στίς

δύο τραγωδίες·"~ , 'Ελληνική μετάφρασι τών <<Δανα'ϊδων» έπεχείρησε ή Μαριέττα

Έπτανησία στό περιοδικό ,, 'Ελληνική Έπιθεωρησις•Ι 1 ό . Ή ίδία Ciρχισε τή μετίiφρασι καί του «Θηραμένους», aπ' τόv όποίο δημοσίευ

σε μόνο ε να μέρος στό περιοδικό <<'Ιόνιος . Α νθολογία>ΙΙ 7 •

Νέα μετάφρασι καί iων δύο τραγωδιών δημοσίευσε τελευταία ή ίδία στή μελέτη της <<'Ανδρέας Κάλβος,1χ.

Οί ••ΔαναΊδες» παραστάθηκαν σέ μαθητικές έπιδείξεις 19, καί κατά τίς έπίσημες τελετές γιά τήν μετακομι<>ή τών 5στών του Κάλβου στήν

Ζάκυνθο;2"·

Ή clδή είς Ίοvίους, - Στά 1814 ό Κάλβος εγραψε ενα καινούργιο ποίημα, τήν «'Ωδή είς Ίονίους>>, πού τήν συνοδεύει μέ

σύντομο πρόλογο γιά τήν καλύτερη κατανόησι τής ύποθέσεως τής

rοδής, πού aποτελεί εvαν ϋμνο γεμiiτο ένθουσιασμό γιά τήν 'Ελλάδα

καί τήν παλιά της δόξα καί μιά εκκλησι σ' δλους τούς 'Έλληνες γιά

νά άποτινάξουν τό βάρος τής aφόρητης καί βάρβαρης δουλείας. Γιά

νά καταλάβη κανείς τό ποίημα καί τό πνευμα μέ τό όποίο γράφτηκε,

πρέπει νά εηι ύπ · δψι του τήν κατάστασι καί τίς πνευματικές

περιπέτειες τής 'Επτανήσου, ή όποία, έν<ί) ήλmζε, σύμφωνα μέ

13. Guido Mazzoni: «Una: traged ia di Andrea Calbo", ίη Studi ίη onore di F rance 'sco ITorraca, ενθ. άν. -·

14><;Andrea Calbo: Opere ita liane κλπ.», a CU(a del prof. G. Zoras, εvθ . άν. 15. Βλ. Μ. Viιιi: «Χειρόγραφα τοD Κάλβου στή - Ρώμψ> , Νέα 'Εστία, ,..Jμ. ΛΓ',

1959, σελ. 1536, καί Γ. Θ. Ζ ώρα: «Καλβικά», Νέα 'Εστία, τόμ. ΛΔ' 1960, σελ. 623-624.

16. Μ. 'Επτανησίας: " 'Ανδρέου Κάλβου: Αί Δαναίδες», 'Ελληνική 'Επιθεώρησις,

ετος 32, τεuχ. 378-383 , 'Απρίλιος- 'Οκτώβριος 1939. 17. Μ . Έπτανησίας: ";Ανδρέου Κάλβου: Θηραμένης ,, 'Ιόνιος 'Ανθολοy : ;χ, ετος

!Δ ', τ εDχ . 130, 'Ιανουάριος-Μάρτιος 1940. 18. Μ. Γ ι α ν ν οπού λ ο υ:"' Ανδρέας Κάλβος", ·Αθήναι (1960): Θηραμένης

(σελ. 110-137), Δαναϊδες (σελ. 137-160). Βλ. έπίση ς καί σχετική μελέτη Κ. Σολδάτου:

"'Ανδρέας Κάλβος (Οί. πρώτες δημιουργίες. ·Η «τραγωδία Θηραμένης)", Φιλολογική

Πρωτοχρονιά, 'Αθήναι -1954, σελ. 53-58. 19. Βλ.: Θεατρική παράστασις , είς περιοδ. Αί ΜοDσαι, ετος ΜΗ·; . Απρίλιος

Ίούνιος 1940, Πνευματική Ζωή, χ ρ . Δ', άριθ. 63, 25 Μαίου 1940. 20. 'Η παράστασι ωργανώθηκε aπό τούς μαθητάς τοϋ Γυμνασίου τijς Ζακύνθου.

316

ΤΑ ΕΡΓΑ

-tίς ύποσχέσεις τών Δυνατών, νά έπιτuχτι τήν άνεξαρτησία της, εβλεπε

δτι στήν πραγματικότητα κατάντησε τό κέντρο τών άvτεκδικήσεων

τών μεγάλων Δυνάμεων καί τό θέατρο άνόμων ραδιουργιών καί

έγrοϊστικών έπιδιώξεων . Οί πατριώτες 'Επτανήσιοι ύπέφεραν μέ πόνο

τήν κατάστασι αύτή καί τά φιλελεύθερα πνεύματα δέν ήταν δυνατό

παρά νά έκδηλώσουν τήν όργή καί τή λύπη τούς γιά τό σκληρό

παιχνίδι, πού παιζόταν είς βάρος τους. ·Ο Κάλβος~ θερμός φίλος τής

έλευθερίας καί άγνός πατριώτης, εύρισκόμενος- καθώς παρατηρεί δ

Δέ Βιάζης- ••έν έξεγέρσει καί έν στιγμ{ί ίεροu θυμοu»21 , εγραψε τήν

ώδή του, καυτηριάζοντας τόν έμπαιγμό αύτό καί τή φανερή άδικία. •• ' Ο αύτοκράτωρ ·Αλέξανδρος - γράφε! στόν πρόλογο - ε{ χ εν ύποσχεθή στόν Καποδίστρια, τόν Κερκυραίο, ότι ή 'Επτάνησος θά

γινόταν έλεύθερη πολιτεία. 'Ένας προδότης δμως δημοσίευσε στίς

έφημερίδες δτι tά ώραία αύτά νησιά θά περνουσαν στόν βασιλέα έκείνον τής Νεαπόλεως, πού του εΙχε άκρωτηριασθfj τό βασίλειο καί

δ ίδιος ε{ χε περιορισθή στήν Σικελία. · Ο φόβος λοιπόν μήπως

πραγματοποιηθij τό άνοσιούργημα αutό μέ εκαμε νά γράψω τήν ώδή»22 .

.'Η ώδή είς Ίονίους έμπνέεται άπ' τά 'ίδια φιλελεύθερα καί πατριωτικά αiσθήματα, πού διακρίνουν καί τίς έλληνικές ώδές του,

άπό τήν 'ίδια άφοσίωσι στήν 'Αρετή μέ τήν πιό πλατειά καλβική

εννοια καί άπ' τήν 'ίδια πίστι στήν ύψηλή &.ποστολή τής πατρίδος

'Ελλάδος, γιά τήν όποία προβλέπει €να ενδοξο κ' ευτυχισμένο

μέλλον. ·Αποτελείται άπό 160 έπτασύλλαβους στίχους , πού διαιροΌνται σέ στροφές (δύο κατά συνέχεια δωδεκάστιχες μέ πρόσθεσι

οκτάστιχης) καί συνο~εύεται άπό δεκαπέντε έπεξηγηματικές σημειώσεις τοϋ ποιητοϋ. 'Ανήκει κι αύτή στά νεανικά εργα τοϋ Κάλβου καί

&.πό ποιητική άποψι δέν μπορεί νά τήν κρίνΊJ κανείς άναμάρτητη23 .

Παρ· δλα αύτά, 'γιά τή μελέτη του Κάλβου , παρουσιάζει έξαιρετικό

ένδιαφέρον, ά.π' τή μιά μεριά γιατί εΙ ναι άπό τίς πρώτες ώδές του καί μiiς δείχνει τά πρώτα του . βήματα, κι άπ' τήν άλλη γιατί σ· αuτή

βρίσκομε τά κυριώτερα στοιχεία, τά ποιητικά σχήματα, τό uφος καί

τίς έκφράσεις, τίς είκόνες καί τό ρυθμό, πού χαραl(τηρίζουν καί τήν

μεταγενέστερη έλληνική ποίησι τοϋ Κάλβου24 .

21 . Σπ. Δέ Βιάζη: «Τά ίταλικά καί τά έν πεζώ λόγω εργα τοϋ Κάλβου» , 'Ελληνική

'Επιθεώρησις, Μάϊος 1918 - ·Απρίλιος 1919. 22. Βλ. τή μελέτη μου: .. 'Η ώδή εlς Ίονίους τοϋ Άνδρέου Κάλβου, , εvθ' άν.

23. Γιά τή σχέσι τής Ιταλικής αύτής ιδδής μέ τίς έλληνικές ώδές βλ. τήν παραπάνω μελέτη μου. ·

24. ·ο Φώσκολος, στόν όποίο ό Κάλβος εστειλε τήν ώδή, έπαίνεσε τόν πατριωτικό χαρακτήρα, άλλά ταυτοχρόνως κατέκρινε τόν τόνο τfjς όiδης καί τόν συμβούλευσε νά μελετήσΌ τούς κλασσικούς . Βλ. τή όημείωσι 4 .

317


Τό . κείμενο τής ώδής έξέδωσε πρώτος ό γνωστός φιλόλογος φωσκολιστής Camillo Antona-Traversi στό άρθρο του: ,, Una lettera inedita di Ugo Foscolo .e una -canzone inedita di Andrea Calvo»25, πού' δημοσιεύθηκε στό περιοδικό «Nuova Antologia», στά 1884, καί επειτα καί σέ άλλες μελέτες26i 'Αργότερα, ή ώδή δημοσιεύθηκε καί πάλι στόν τόμο : «Andrea Calbo: Opere Italiane»z\ 'Ελληνική μετάφρασι δημοσίεοο.-ε ό Δέ Βιάζης στό άρθρο του: «Τά Άlταλικά καί τά έν πεζq> λόγφ ει)γα τοu Κιlλβου» , στήν «' Ελληνικήν Έπιθεώρησιν>> 1918-191928. Άλλά σέ πολλά σημεία παρεξήγησε τq κείμενο . Τό ίταλικό κείμενο, μέ έλληνική μετάφρασι, δημοσιεύθηκε στη μελέτη « 'Η ώδή είς Ίονίους τοϋ 'Ανδρ. Κάλβου», στή «Νέα 'Εστία», 193729 καί,

τελέυ;ταία, μέ μετάφραάι καί τ&ν σημειώσεων, στήν <<·Επιστημονική Έπετηρίδα τής Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου ' Αθην&ν,30. Μέ βάσι τήν παραπάνω μετάφρασι, πού τυπώθηκε στή «Νέα

'Εσϊία>> , δημοσιεύθηκαν καί άλλες πρόσφατες μεταφράσεις καί σχετικές μελέτεςJι.

Σχέδιον τών άρχών τών Γραμμάτων έφαρμοζόμενον καί είς τός

Καλάς τέχνας. - 'Η σύντομη αύτή μελέτη του Κάλβου'φαίνεται δτι

ήταν τό σχεδιάγραμμα πλατύτερης πραγματείας ; . καί περιέχει τίς

βαcηκέc; άρχές γιά !ήν τέχνnι πού ό ποιητής σκεφτόταν νά άναπτύξn συστηματικώτερα καί διεξοδικώτερα, μόλις Ίό έπέτρεπαν οί σuνθήκες τής ζωής. ΕΙ ναι γνωστό δ τι ό Κάλβος εΙ χε πάντα τή φίλοδοξ ία νά συμπληρώστι τίς σπουδές τόυ στό έξωτερικό κ , επειτα, έπιστρέφοντας

στήν πατρίδα του, νά διορισθτϊ έκεί καθηγητής . Γι' αύτό φαίνεται δtι dπό τότε προετοιμαζόταν γιά τά μελλοντικά του μαθήματα καί 'ίσώς ή

μικρή αuτή μελέτη νά ήταν ενα σχέδιο έγχειριδίου αίσθητικfjς, πού

θά του χρησίμευε γιά πρόγραμμα στίς παραδόσεις τqυ32 , Κάτω dπό τή

φανερή έπίδρασι τοϋ Ρουσόώ, ό ποιητής μας μιλάειγιά τήν έπίδρασι

25. Camillo Antona-Traνersi: <<Una letieFa inedita di Ugo Foscolo ed una canzone inedita di Andrea Calbo••, Nuoνa Antologia, ΙΙ serie, νοl. XL VI, anno ΧΙΧ, 1884, σελ. 209-227. .

26. Camillo Antona-Traversi: «Studi suυgo Foscolo», Milano, 1884, σελ. 279-330. Του άύτου: «Ugo Foscolo», Corbaccio j 1926, σελ. 305-339.

27. «Andrea Calbo: Opere italiaήe κλπ. » , a cura de1 prof. G. Zoras, εvθ ' άv., σελ. 107-114.

28. Σπ. Δέ Βιάζη: ;,Τά ίtαλικά καί τά έv πεζώ λόγω εργα του Κάλβου», εvθ'άν. 29. Γ. Θ. Ζό_>ρα: ,, 'Η ώδή εtς Ίονiους του Άνδρέου Κάλβοψ>, ενθΊiν.

30. Βλ. 'Επιστημονική Έπετηρίς_ τής Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου

Άθηνών, τόμ. ΙΑ', 1960-1961. 31. Μ. Γιαννοπούλου: "'Ανδρέας Κάλβος», ενθ ' άv., σελ. 103 έπ: , Κ. Πορφύρη:

«Καλβικά διάφορα», 'Αθήνα, 1960, σελ . 11-15. 32. ' Ο· Κάλβος ε{ χε πάντοτε άπό νέος τή φιλοδοξία νά γυρίσl) μιά μέρα στήν

318

ΤΑ ΕΡΓΑ

τής τέχνης, καί τής έπιστήμης, γιά τίς διάφορες αiτίες τής παραφθοράς τής άρχικής εννοιας καί τών άρχικών κανόνων τής τέχνης καί γιά

τήν άνάγκη τής αποκαταστάσεως τών πραγματικών άπολύτων ,άρχων.

'Η διατύπωσις τών iδεών του ποιητοu μας δέν ε{ναι πάντοτε σαφής, ή

δέ εκφρασι σέ μερικά μέρη ε{ναι στρυφνή, καί αύτό δυσχεραίνει

κάπου-κάπου τήν dκριβή κατανόησι.

·Οπωσδήποτε, κ' ή μικρή αύτή μελέτη παρουσιάζει σημαντικό ένδιαφ{ρον, γιατί μiiς δείχνει · μέ πόση προσοχή καί έπιμέλεια ό Κάλβος εlχεν άφοσιωθή στίς φιλοσοφικές μελέτες καί μέ πόσην

άγάπη ε{χε άσχοληθή καί μελετήσει τά φιλολογικά κ' αίσθητικά προβλήματα.

τό κείμενο του σχεδίου δημοσιεύθηκε γιά πρώτη φορά άπ. τόν Camillo Antona-Traversi στό άρθρο του «Notizie e documenti sopra Andrea Calbo>>, στό περιοδικό «Rassegna critica della letteratura italiana>>, τό 191633, καί ξαναδημοσιεύτηκε ιiργότερα στόν τόμο

<<Andrea Calbo: Opere ita1iane>;J4• 'Ελληνική μετάφρασι δημοσιεύθηκε στό ιϊρθρο μου: <<Αί περί τέχνης θεωρίαι του Κάλβου>>, στό

περιοδικό <<Πάφος >>, τό 193?Js, άργότερα άπό τόν Τωμαδάκη, μέ τίτλο <<Κάλβος εiς έαυτόν>> , aτό <<Νέον Κpάτος>>, τό 1940J(,, καί άπό άλλους μελετητές του Κάλβου37 •

Ή άπολογία τής αύτοκτονίας. - 'Ανάμεσα στά itαλικά ί:ργα τοϋ Κάλβου ύπάρχει καί ενα σύντομο σημείωμα μέ θέμα τήν άπολογία τής

αύτοκτονίας. ΕΙναι άνυπόγραφο, άλλ · ό γραφικός χαρακτήρας δέν άφίνει καμμιά άμφιβολία οτι εΙναι γραμμέvο άπό τόν ποιητή μας. Δέν

πατρίδα του καί νά . διδάξ1;1 φιλοσοφικά κι αίσθητικά μαθήματα στούς νεαρούς

συμπατριώτες του. Βλ. καί τό γράμμα τοϋ Φώσιcολου πρός τόν Τσιτσιλιάνη της Ι

. Οκτωβρίου 1813, δπου ό προστάτης καί θερμός ύποστηρικτής τοϋ ποιητοϋ μας γράφει: «Τώρα ζητεί άπ' τήν πατρίδα μιά μηνιαία ύποτροφία, γιά νά μπορέσ1;1, χωρίς νά εlναι

πιά βάρος σέ μένα καί χωρίς νά περιφέρεται δώ καi κεt tξ αιτίας τfjς . φτώχειας, νά

συνεχίσlJ τίς σπουδές τού καί νά γυρίσ1J στή Ζάκ:υνθο. γιά νά μορφώσ1J τή νεολαία».

33. Camillo Antona-Traνersi : «Notizie e documenti sopra Andrea Calbo», Rassegna critica della letteratura italiana, Aprino, 1916.

34. «Andrea Calbo: Opere italiane κλπ.» a cura del prof. G. Zoras, ένθ'άν., σελ. 115-116.

35. Γ. Θ. Ζώρα: «Αί περί τέχνης θεωρία ι του Κάλβου», Πάφος, τόμ. Β', τεϋχ. 6, Φεβρουαρίου 1937, Τοϋ αύτοϋ: «Αί περί της ποιήσεως !δέαι κάί αί αίσθητικαί θεωρίαι τοϋ Κάλβου, 'Ελληνική Δημιουργία τόμ. Β', 1948, σελ. 71 /;π .

36. ,Ν. Τωμαδάκη: «Κάλβος είς έαυτόν,, Νέον Κράτος, ετος Δ·, τεuχ. . 35, 'Ιούλιος 1940.

37. Κ. Σολδάτου:"· Ανδρέας Κάλβος(' Από τή Γενεύη στήν Κέρκυρα~Διδάκτωρ τijς Φιλοσοφία.ς. 'Η πρώτη καθηγεσία του στήν ·Ιόνιο ·'Ακαδημία)» , 'Επτανησιακή Πρωτοχρονιά, Χρόνος Α', 1960, σελ. 19~20, Μ. Γιαννοπούλου είς έφ. Βραδυνήν, 24 Φεβρουαρίου 1960.

319

ΑΠΑΝΤΑ KAJ\.BOY

ξέρομε οuτε τήν αίτία οuτε τό σκοπό τής συγγραφής. Σκεφτόταν 'ίσως ό Κάλβος νά τό δημοσιεύσr:ι ύπό τύπον άρθρου σέ κανένα περιοδικό η έφημερίδα, η μήπως ήταν κι αύτό ενα εlδος σχεδίου γιά εύρύτερη μελλοντική μελέτη; Νά ε{χε γραφτή γιά νά δικαιολογήσlJ τήν

αύτοκτονία κανενός φίλου του, η μήπως ήταν ενα ξέσπασμα γιά τά άτομικά άτυχήματα καί γιά τίς σκληρές περιπέτειες τοϋ 'ίδιου τοϋ έαυτοϋ του η άλλου άγαπημένου του προσώπου, δπως ό Φώσκολος; Είναι πολύ δύσκολο νά δώσl] κανείς βέβαιη άπάντησι, καθώς εlναι δύσκολο νά καθορισθ'Ιj καί ή ήμερομηνία τής συγγραφής. Φαίvεται, όπωσδήποτε, πιθανό δτι γράφτηκε κατά τή διάρκεια τής πρώτης διαμονής του στή Φλωρεντία, δηλ. πρίν άπό τό 1816.

· 'Ο ποιητής προσπαθεί νά δικαιολογήσlJ τήν αύτοκτονία, δταν αύτή άπομέν1J μοναδικό μέσο γιά νά έλευθερωθτJ ό άνθρωπος άπό μιά θλιβερή ή τραγική θέσι: <<'Η αύτοκτονία - γράφει -θεωρείται άπό

ενα μέρος των άνθρώπων σάν ενα άπό τά φρικτότερα έγκλήματα, ένφ

έγώ τή θεωρώ άπόφασι ένός πνεύματος πού σκέπτεται όρθά καί πού

γνωρίζει νά έκλέγ1J τήν καλύτερη λύσι438. Συνεχίζει, ύποστηρίζοντας δτι δχι μόνον ή αύτοκτοvία δικαιολογ'είται σέ ώρισμένες περιπτώσεις (δπως εΙναι μία άφόρητη ζωή έξ αίτίας διανοητικής ή σωματικής άναπηρίας, ή άδυvaμία νά όποφέρl] κανείς τήν κατάπτωσι τής

πατρίδος του, οί τύψεις τής συνειδήσεως γιά τά πραχθέντα κακουργή

ματα κλπ.), άλλά άκόμη δτι ή πρίiξι αύτή εlναι άξία έπαίνου καί ό αύτοχειριαζόμενος σεβαστός καί άξιος τιμής.

Είναι περιττό νά άναλύσωμε λεπτομερέστερα τίς ίδέες τοϋ

Κάλβου ή νά άνασκευάσωμε τίς θεωρίες του. 'Έχουν γραφτή τόσα

πολλά πάνω σ' αύτό τό θέμα, ωστε νά μήν ύπάρχl] άνάγκη νέων

συζητήσεων. ·Εξ άλλου, <<ή άπολογία>> αύτή δέν παρουσιάζει μεγάλο

ένδιαφέρον άπό άπόψεως έπιχειρημάτων καί άναμφιβόλως μικρότερη

άκόμα εΙναι ή σημασία τοϋ εργου άπό λογοτεχνικής άπόψεως.

Τό ίταλικό κείμενο δημοσιεύθηκε γιά πρώτη φορά άπ' τόν

Camillo Antona-Traversi στό άρθρο του <<Notizie e documenti sopra ' Andrea Calbo>>, στή <<Rassegna critica della letteratura italiana>>, στά 191639, καί ξαναδημοσιεύθηκε άργότερα στόν τόμο: «Andrea Calbo: Oper~ Italiane>>4o. 'Ελληνική με~άφρασι δημοσίευσα μέ τόν τίτλο: '''Η περί αύτοκτονίας άπολογία τοϋ Κάλβου>>, στή <<Νέα · Εστίιχ>>, τό 19374}. Τό δοκίμιο μεταφράσθηκε άργότερα καί άπό άλλουί;42 .

38. Βλ. μετάφρασι στό άρθρο μου: "'Η περί αύτοκτονίας άπολογία τοίiΚάλβου••, Νέα 'Εστία, τεϋχ . 259, I 'Οκτωβρίου 1937.

39. Camillo Antona-Traversi: «Notizie e documenti sopra Andrea Calbo», ενθ' άν. 40. «Andrea Calbo: Opere italiane κλπ.», a cura del prof. G . Zoras, ένθ' άν.

41. Γ . Θ . Ζώρα: «'Η περί αύτοκτονίας άπολογία τοίi Κάλβου .. , ί:νθ' άν. 42. Μ. Γιαννοπούλου, ε{ς έφ. Βραδυνήν, 17 Φεβρουαρίου 1960.

320

ΤΑ ΕΡΓΑ

'Η μετάφρασι ποιημάτων τοu Meli. - Τήν ίδια έποχή ό Κάλβος

φαίνεται δτι έπεδόθηκε συστηματικά σ:τή μελέτη τής ίταλικής φιλολογίας (δείγματα τής ~πασχολήσεώς · του αύτής ε{να:ι καί ή μέθοδος πού δημοσίευσε άργότερα στό Λονδίνο). Καρπός τής μελέτης

αύτη ς εΙ ναι καί ή μετάφρασι ποιημάτων του Σικελοu ποιητοu Meli άπ' τήν σικελική διάλεκτο σiήν ίταλική. Τό σχετικό χειρόγρaφο του Κάλβου σώζεται στή Βιβλιοθήκη · του Βατικανου, μαζί μέ άλλα κείμενα τοϋ ποιητοϋ icαί περιγράφεται ώς έξής στόν Κατάλογο Berra, Α', σελ. 33: «Le stagioni dell ' abate (Giovanni) Me1i Sici1iano tradotte (dal dialetto sicia1iano) da un certo D i d i m ο L a i c ο (i .e . Α η d r e a C a 1 b ο) (Cfr. f. 90, ed. sicu1o idiomate, in Opere di Giovanni Me1i con versioni greche, 1atine, ita1iane di varii autori, Panormi 1857, pp. 36-76). Sequitur (ff. 88-172) operis exemplar. Codicis ff. 1-82 manu Andrea Calbi exarata, ut videdur (cf. notam Gaietani Ferrajoli, f . 85: per mano d' Andrea Calbo; et f. 84 notam alteran A1exandri Ferrajo1i), κλΠ.43,

Αύτά ε{ναι τά σημαντiκώτεpα έργα ποό εγραψε ό Κάλβος, κατά τήν πρώτη διαμονή ·;του στη. Φλωρεντία. Δέν ε{ναι τά μόνα. Έκτός άπ' αύτά ό ποιητής μας εγρίiψε 'τήν έποχήν έκείνη καί άλλα, καθώς μαρτυρεί ό ίδιος σ' ενα γράμμά του πρός τό Φώσκολο μέ ήμερομηνία 9 Δεκεμβρίου 1815: «"Αν δέν βρισκόσουν τόσο μακριά, θά σου εστελνα μερικά εργα μου, γιά vά εχω τή γνώμη σου . 'Έχω δμως τήν

έλπίδα νά σέ ξαναδώ στή Φλωρεντία, καί κάνω ύπομονή>>44• • Επομέ

νως, ό Κάλβος ε{ χε γράψει· καί άλλα εργα - ποιήματα, δράματα καί

μελέτες - τά όποία δμως άργότερα καταστράφηκαν ή, τουλάχιστον,

δέ βρέθηκαν άκόμη . • Οπωσδήποτε, καί άπ' όσα διασώθηκαν μποροϋ

με νά καταλήξωμε σέ μερικά συμπεράσματα : 'Όλα τά ί::ργα tής

ίταλικfiς περιόδου πού άποτελοuν καί τόν πρώτο κύκλο τfiς πνευματικής παραγωγής τοϋ Κάλβου, δέν ·εχουν τήν ώριμότητα καί τό ϋψος

τών έλληνικών ώδών του, άποτελοϋν δμως εϋγλωττα δείγματα τής

νεανικής του έργασίας καί βέβαία ύπόσχεσι τής μελλοντικής έξελίξεώς του. Πιστοποιοuν άκόμη τήν κλίσι, πού ε{ χε ό Κάλβος γιά τίς

φιλοσοφικές σπ.ουδές καί γιά τή μελέτη τών αισθητικών προβλημά

των της τέχν'!1ς45.

43. Βλ. Γ.Θ. Ζώρα: «Καλβικά», Νέα ΈΕστία, τόμ. ΛΔ ', 1960, σελ. 624. 44. Κι ό Φώσiωλος .κάνει λόγο γιά τή συγγραφική έργασία τοϋ Κάλβου κατά τήν

περίοδο αύτή, βλ. καί σημ. 4. 45. Βλ . τήν είσαγωγή καί τίς σχετικές παρατηρήσεις ε!ς «Andrea Calbo: Opere

italiane κλπ.>> a cu.ra del prof. G . Zoras, εvθ " άv.

321


Περίοδος λοιπόν προπαρασκευής μπορεί νά χαρακτηρισθή ή έποχή αύiή τής iταλικής παραγωγής. 'Η άξία της δέν είναι μεγάλη άπό λογοτεχνικής άπόψεως, είναι ομως σημαντικό τό ενδιαφέρον γιά τούς βιογράφους καί γιά τούς κριτικούς τοϋ Κάλβου, ή δέ γνωριμία

καί ή ί:ρευνα τής περιόδου αύτής θά είναι σέ πολλά μέρη διαφωτιστική γιά τήν καλύτερη κατανόησι καί τήν ορθότερη έκτίμησι τοϋ

ολου ί:ργου του ποιητοu μας.

Β) Η ΠΡΩΤΗ ΑΓΓ ΛΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ 'Ή Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ

ΔΙΔΑΚΠΚΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ. ΚΑΙ ΤΩΝ ΘΡΗΣΚΕΥτΙΚΩΝ ΜΕΤ Α

_ΦΡΑΣΕΩΝ. - Μετά τήν άναχώρησί του άπό τή Φλωρεντία, ό

Κάλβος πήγε, στά 1816, στήν 'Ελβετία κοντά στό Φώσιωλο, κ ' έκεί

εμεινε iliς τήν ήμέρα πού εφυγαν μαζί γιά τήν ' Αγγλίιi4ό. Ποιές ήσαν

οί προσωπικές άπασχολήσεις του καί τί εγραψε στό οιάστημα αύτό μας εlναι άγνωστο. Ξέρουμε μόνο άπό τήν άλληλογραφία τοϋ

Φώσκολου, οτι διάβαζε μαζί του κλασσικά εργα καί ι'iλλους σύγχρονους συγγραφείς καί δτι προσπαθουσε νά τελειοποιήσlj τίς γλωσσικές του γνώσεις, καί iδιαίτερα τή γαλλική. Παράλληλα, βοηθοuσε τό Φώσκολο στίς έργασίες του κ' εyραφε καθ' ύπαγόρευσι, ή άντέγραφε , τά χειρόγραφά του47 _

'Αφοu εζησε λίγον καιρό στήν 'Ελβετία, ό Κάλβος, άκολου

θώντας τό Φώσκολο, πέρασε στό Λονδίνο48, δπου άρχίζει καινούργια

συγγραφική περίοδος, πού περιλαμβάνει τά ετη 1816-1820, δτaν ό ποιητής ήταν 24-28 χρόνων. "Αν ή πρώτη ήταν περίοδος τής φιλολογικής προετοιμασίας καί τών λογοτεχνικών φιλοδοξιών στή

δεύτερη αuτή περίοδο οί φιλολογικές προσπάθειες διευθύνονται κίφίως άπό τίς οiκονομικές άνησυχίες καί άπαιτήσεις. Ένφ κατά τήν

παραμονή του στή Φλωρεντία ό Κάλβος ζητεί νά ιiναδειχθΌ ώς

λογοτέχνης, τώρα άφίνε; κατά μέρος τά ονειρα έκέίνα καί προσπαθεί νά έξασφαλίσ1J, άντί τής δάφνης τών Μουσών, τά -«πρός τό ζήν

άναγκαία>> , ί:χοντας ύπ ' όψι του τό παράγγελμα •ψrimum vivere, deinde philosophare>>.

Τά εργα τής έποχής αuτfjς μποροϋμε νά τά διαιρέσωμε σέ δύο κατηγορίες: μ) έργα καθαρώς διδακτικά, δηλ. βοηθητικά γιά τίς

46. Γ. Θ. Ζώρα: « . Ο Κάλβος γραμματεύς του Φωσκόλου••, Έπιθειίψησις, τόμ. Β',

τεϋχ . 11-12, Νοέμβριος-Δεκέμβριος 1939. 47. Βλ. τό γράμμα του Φώσκολου πρός τή Ματζιόττι τfiς 12 'Ιουνίου 1816 κλπ. στή

μελέτη μου : ·<'Ο Κάλβος γραμματεύς του · Φωσicόλου» , ενθ' άν.

48. Γ. Θ. Ζώpα : «Κάλβος καί Φώσκολος: Ό χωρισμός καί τά α'ίτια», Νέα 'Εστία;

τεuχ. 318, I) Μαρτίου 1940.

322

ΤΑ ΕΡΓΑ

παραδόσεις τοu, β) μεταφράσεις διάφορες βιβλίων θρησκ:ευτικ:οϋ

περιεχομένου49.

Τίi γνωστά δημοσιεύματα τής πρώτης Ο.γγλικής περιόδου εΙναι τά

ακόλουθα, σύμφωνα μέ τίς τελευταίες ιcαλβιιcές ερευνεςsο. 'Ιταλική Χρηστομάθεια.- 'Από τότε πού εφθασε στήν 'Αγγλία,

ό Κάλβος άρχισε νά παραδίδ1] μαθήματα έλληνιιcfjς, καί κυρίως

ίταλικής γλώσσας. Καθώς μc'iς τό έπιβεβαιώνουν διάφορες πληροφο

ρίες, φαίνεται οτι οί ~αραδόσεις του εΙχαν μεγάλη έπιτυχία καί ότι οί μαθητές του πολλαπλασιάζονταν συνεχώς, πρc'iγμα πού τόν εκανε νά

έκδώσ1] μιά Ο.γyλική χρηστομάθεια γιά τήν ίταλιιcή γλώσσα, γιά χρfjσι τών μαθητών του.

'Η χρηστομάθεια αύτή, πού βγήκε στά. 1820, aποτελείται aπό τέσσερα μέρη ·μέ τόν τίτλο: «ltalian lessons in four parts-1. The syήopsis of the Italian grammar with exercices upon each rule. - part Π. τranslation of the first book of Robertson · s: History of the Rejgn of the Emp.eror Charles V.-part 111. Saul, tragedia di · Vittoήo Alfieri. Le Danaidi, tragedia di Andrea Calbo-part IV. Extracts from Tasso, Ariosto, Petrarca and Dante, by Andrea Calbo», Loηdon κλπ.

Τά τέσσερα αύτά μέρη άποτελοuσαν, κατά τόν ποιητή μας, ενα ώλοκληρωμένο σύστημα γιά τήν έκμάθησι τής ίταλικής γλώcrσαςsι: Φυσικ:ά, τό εργο ·αύτό δέν παρουσιάζει κανένα λογοτεχνικό ένδιαφέρον; ούτε γενικώτερη φιλολογική σημασία, ώστε δέν θά μίiς άπασχολήστι ίδιαίτερα .

Γραμματική τfjς νεοελληνικής γλώσσας.-Τήν 'ίδια έποχή τής παραμονής του στήν 'Αγγλία, ό_ Κάλβος εγραψε καί μιά σύντομη γραμματική τfjς νεοελληνικfjς γλώσσα~52 • Τό 1818 στό Gentleman 's

49. Κατά τήν έποχή τής παραμονής t()υ στό Λονδίνο, ό Κάλβος δσες φορές τοϋ δινόταν εύκαιρίά δέν παραμελοϋσε νά γράψlJ ίταλικούς στίχους. Πρόκειται δμως όχι

γιά καθαρ.ε'ί>ς λογοτεχνικά ~ργα, άλλά γιά ποιητικά παιχνίδια, δηλ. γιά μικρά στιχουρ

γήματα πού εγραφε πρόχειρα σ' άπάντησι προσκλήσεων ij σ' άλλες εύκαιρίες. 'Ένα τέτοιο παράδειγμα ε!ναι οί στίχοι πού εστειλε στό φίλο του Na1di, σ ' άπάντησι μιaς

~μμετρης προσκλήσεώς του σέ γεϋμα. Ό ποιητής μας δέν ήταν έλεύθερος τήν ήμέρα

πού τοϋ ώριζε ό. Na1di, κ' ετσι άναγκάσθηκε νά μ ή δεχθη τήν πρόσκλησι. 'Η άπάντησι, εμμετρη δπως κ' ή πρόσκλησι, μaς δείχνει δτι στόν Κάλβο δέν ελειπε- δταν εiχε

δρεξι - καί τό πνεϋμα. Τό κείμενο τής προσκλήσεως τοϋ Na1di καί τής άπαντήσεως του Κάλβου βλ. στόν Camillo Antona-Traνersi: <<Notizie e documenti sopra Ca1bo••, ενθ' dν.

50. Έκτός άπ' τίς παλαιότερες βιογραφίες βλ. καί τίς μελέτες τοϋ Ν. Τωμαδάκη: «Κριτικά, βιογραφικά καί βιβλιογραφικά qτόν · Ανορέα Κάλβο••, 'Ελληνικά, τόμ. Ι', 1938, 'Α. Ίντιάνου: <<Συμβολή στή μελέτη 'τοϋ 'Α. Κάkβου .. , Νέα· Εστία; τεϋχ. 982, 15 Σεπτεμβρίου 1938 κλπ.

51. Βλ. παραπάνω, σελ, 74. Ν. ΕΣτΙΑ Τόμος 68ος 52. Βλ. Σ . Σωφρονίου : « ' Ανδρέας Κάλβος ( "Άγνωστα κείμενα - Γλωσσικά)»,

εvθ. άν., σελ. 395 έπ.

323


Magazine δημοσιεύθηκε άyγελία-.γιά τήν εκδοσι συγκριτικής γραμματικfjς, στήν όποία τήν σύνταξι τής νεοελληνικής εΙχε άναλάβει ό

Κάλβος . 'Ιδού τό κείμενο τής άγγελίας: <<Μιά Γραμματική · Ανάλυσις, πάνω σ. ενα έντελώς άπλό καί άπόλυτα καινούργιο πλάνο, τfjς

Γαλλ~κής, 'Ιταλικής, 'Ισπανικής, 'Αρχαίας καί Νέας 'Ελληνικής,

Λατινικής, ·Εβραϊκής καί Συριακής γλώσσας. Μέ ταξινομημένο

λεξιλόγιο , μέσφ του όποίου αuτές οί '}λώσσες μποροϋν νά άποκτη

θοϋν μέ εύκολία . ·Από τόν αίδεσ. Fr. Nolan συγγραφέα μιάς ερευνας πάνω στήν άκεραιότητα τής ·Ελληνικής ·Αγίας Γραφής, κλπ. κλπ.

·Η Νέα ·Ελληνική θά γίνΊ] άπό τόν κ. Κάλβο, ενα ίθαγενή τής

Ίονίας Δημοκρατίας καί Δημόσιον Όμιλητή (Public Lecturer) πάνω στήν έλληνική λογοτεχνία,.5J.

' Ο Σωφρονίου, πού πρώτΌς μίλησε γιά τή γραμματική αύτή, μdς

πληροφορεί τά έξής: «Τό εργο τοϋ Fr. Nolan δημοσιεύτηκε στό Λονδίνο ;,έ δύό τόμους μέ τί~λο 'Αρμονική (!) Γραμματική τών κυριωτέρων άρχαίων καί νεωτέρων γλωσσών. · Η χρονολογία καί τών

δύο τόμων ε{ναι τό 1882, άλλά μιά πληροφορία του Monthly Magazine τοϋ 1819 (σελ. 453), φανερώνει πώς ό πρώτος τόμος, δπου είναι καί ή Γραμματική του Κάλβου, εlχε τυπωθεί ιί)ς τόν 'Ιούνιο τοϋ 1819. Τό έργο είναι άφιερωμένο στό Λόρδο Guillol.'d 54, καγκελλάριο τοϋ Πανε

πιστημίου των 'Ιονίων Νήσων κ:λ-τ: 'Η συμβολή τοϋ Κάλβου

καταλαμβάνει πέντε πυκνοτυπωμένες σελίδες, πού μολονότι είνaι άνώνυμες δέν χωρεί άμφιβολία πώς γραφτήκανε άπό τόν 'ίδιο τόν

Κάλβο. 'Η καταπληκτική καί σέ πολλά έπαινετή σύμπτυξη πού τό διακρίνει θυμίζει τά 'Ιταλικά μαθήματα, καί τό φωνητικό του μέρος

έπιβεβαιώνει τή διάλεξη πού άναφέρει τό Gentlernan's Magazine. Οί κανόνες του έπίσης σχετίζονται άμεσα μέ τή γλώσσα τής μετάφρασης

τής Πολύγλωσσης Λειτουργίας καί τών Ώδών»55 .

Ή γνωριμία τήςΝεοΉλληνικής αuτής γραμματικής , θά βοηθήση

σημαντικά τή μελέτη τών γλωσσικών τάσεων τοϋ Κάλβου καί άπό

πλευρίiς θεωρητικής καί άπό πλευρίiς πρακτικής καί , έπομένως, ή σημασία της είναι καταφανής~6.

53. Σ. Σωφρονίου: « 'Ανδρέας Κάλβος(" Αγνωστα κείμενα - Γλωσσικά)» , ένθ' άν.,

σελ. 395 έπ . 54. 'Αποδεικνύεται ετσι δτι ό Γκύλφορδ καί ό Κάλβος γνωρίζονταν καί προτοϋ ό

δεύτερος μεταβή στήν Κέρκυρα, έξηγείται δέ καί ή εuμένεια μέ τήν όποία ό ·· Αρ·.(rον τής

Ίονίου ·Ακαδημίας δέχθηκε άμέσως τόν ποιητή τών 'Ωδών.

55. Σ . Σωφρονίου: «'Ανδρέας Κάλβος, ("Άγνωστα κείμενα-Γλωσσικά)», ενθ'

άν., σελ. 395. 56. 'Ελληνική μετάφρασι καί σχόλια γιά τή γραμματική βλ. στ ή μελέτη Σ. Σ ω

φ ρ ο ν ίο υ : « 'Ανδρέας Κάλβος(" Άγνωστα κείμενα-Γλωσσικά)••, ενθ' άν . , σελ. 41 Ι

έ π .

.324

ΤΑ ΕΡΓΑ

Έλληνο-αγγλικό λεξικό. - ' Απόδειξι τών φιλολογικών κdί γλωσσικών μελετών τοϋ Κάλβου, ιiλλά καί . τfjς γνωριμίας τfjς Έλληνικfjς, εΙναι ή σύνταξι ένός έλληνικοϋ λεξικοϋ, πού τήν έκδοσί

του ε{χεν άναγγείλει ό ποιητής μας στό έξώφυλλο τ&ν << l talian lessons», μέ τά άκόλουθα λόγια: <<The following works are in the press and will shortly be published by Alexander Black 2'l, Pall Mall: Calbo's Modern Greek Lexicon. Α mσdern Greek and English dictionary, into which will be introduced many nouns ·and words, more particular by those connected with the sciences, which are not found ίη any other LeYicon extant. By Andrea Calbo, a ηatiνe of Greeces7». 'Αλλά γιά τό

λεξικό αύτό δέν εχομε aλλες πληροφορίες, καί έίνάι πολύ πιθανό οτι

δέν ε{δε ποτέ τό φώς, γιατί άλλιώς θά ήταν δύσκολο νά περάση άπαρατήρητο. Πάντως ό Κάλβος είχε τελειώσει τό εργο του, άφοϋ

ε{χε άναγγελθfj προσεχής ή εκδοσι. Νά σώθηκε άραγε πουθενά τό χειρόγραφό του; 'Ίσως, έπιμελημένη ερευνα στήν 'Αγγλία ή καί στήν

Κέρκυρα νά σταθfj καρποφόρα καί νά μίiς προσφέρη σχετικές

εiδήσεις58 .

Οί μεταφράσεις θεολογικών συγγραμάτων. - Στ0 Λονδίνο ό

Κάλβος γιά λόγους οlκονομικο~ς έπεκτείνει τή συγγραφική του δρίiσι κιχί σ ' άλλα πεδία, δηλ. σέ μεταφράσεις θρησκευτικών βιβλίων,

μέ προπαγανδιστικό χ<φακτfjρα, πού ό ποιητής εκανε μέ πληρωμή,

κατ' έντολ ή ν διιχφόρων άγγλικανικ&ν θρησκευτικών έταιρειών. Δέν

ξέρομε, άν ό Κάλβος πέρασε τήν έποχή έκείνη στόν προτεσταντισμό, τό βέβαιο είναι δτι, στή ληξιαρχική πρίiξι του δεύτερου γάμου του,

στά 1853; έχει δηλώσει ότι ε{ναι διαμαρτυpdμενος. Μέ τόν καιρό οί μεταφράσεις αύτές εφεραν τόν Κάλβο ν ' άσχο

ληθfj πλατύτερα μέ τά θρησκευτικά ζητήματα καί γρήγορα άπέκτησε

μεγάλη φήμη ώς εiδικός στ~ θεολογική έπιστήμη, ώστε, καθώς μίiς πληροφορεί ό 'Ιντιίiνοςs9, πολλοί iδιώτες ιcαί έπιστημονικά ίδρύματα

κατάφευγαν σ· αύτόν γιά τήν λύσι διαφόρων θεολογικών προβλη

μάτων ή άποριών6ο. Δυστυχώς κ'' οί πληροφορίες μας γιιi τίς θρησκευτικές αύτές μεταφράσεις δέν ε{ναι άκόμη δλες συγκεντρω-

57 . ' Α. Ίvτιάvου: <<Συμβολή στή μελέτη τοϋ 'Α. Κάλβου», εvθ'.άv .

58. Βλ. Σ. Σωφρονίου: <<' Ανδρέας Κάλβος(" Αγνωστα κείμενα-Γλωσσικά) ••. ενθ' άν., σελ. 397.

59. 'Α. Ίvτιάvου: «Συμβολή στή μελέτη τοu 'Α. Κάλβου .. , έvθ' άv.

60. Βλ. Σ. Σωφρονίου: «'Ανδρέας Κάλβος (Άγνωστα κείμενα-Γλωσσικά)», ί::νθ' άν . , σελ. 390.

Α_ΠΑΝΤΑ ΚΑΛΒΟΥ

μένες καί έξαντλητικές6ι.

Έκτός ιiπ' τήν έλ-λ.ηνική μετάφρασι, ό Κάλβος ε{χε άναλάβει, καθώς έξάγεται ιiπό τήν ίταλική μετάφρασι, τή γενική έπιμέλεια καί

τή φροντίδα τής δλης έργασίας. "Αλλες έκδόσεις τοu ίδίου eργου

eγι να ν κι άργότερα στά 1826, κ' 'ίσως στά 1824. 'Η μετάφρασι ιiπό λογοτεχνικής aπόψεως δέν παρουσιάζει

κανένα ένδιαφέρον, άφοu τόσο τό περιεχόμενο, δσο κ' ή γλώσσα62

δέν i::χουν καμμιά έντελώς σχέσι μέ ~<τάς' Ελικωνίους παρθένους,;, .πού μέ τόση θέρμη κι άγάπη Ομνησεν άργότερα ό ποιητής μας. Παρ' δλα αύτά, οί μεταφραστικές έργασίες του Κάλβου πρέπει νά άποτελέσουv

άντικείμενο ίδιαίτερης μελέτης, γιατί, έκτός τ<Ju δτι θά μας βοηθήσουν νά παρακολουθήσωμε τή διαμόρφωσι τής νοοτροπίας καί 'ίσως

του χαρακτήρος του, μiiς προσφέρουν πολλά στοιχεία, χρήσιμα γιά

νά έξηγήσωμε ώς ποιό σημείο ό Κάλβος γνώριζε τήν έλληνική

γλώσσα τήν έποχή έκείνη καί ποίαν έξέλιξι ε{χεν άργότερα, ώς τόν

καιρό ποu εγραψε τίς ώδές του. Μόνο δταν μελετήσωμε τήν ίταλική καί τήν άγγλική περίοδο, καί άναλύσωμε τά εργα, πού εγραψε ό

ποιητής μας στίς δυό αύτές έποχές , θά μπορέσωμε νά καταλάβωμε καλύτερα τίς έλληνικ:ές του ωδές καί νά έξηγήσω.με πολλά προβλήματα, πού ώς τώρα μας φαίνονταν σκοτεινά καί. άνεξήγητα.

'Άρθρα καί διαλέξεις. - Ό Κάλβος, κατά τή διάρκεια τής παραμονής του στό Λονδίνο, εκαμε διάφορες διαλέξεις, πού μας

πιστοποιούν τή διαρκή έργατικότητά του, άλλά καί τήν έκτίμησι πού

του ετρεφαν οί πνευματικοί κύκλοι τής άγγλικfjς πρωτεύουσας. Γιά

μιά dπό τίς διαλέξεις αύτές - γιά τήν όποία εγινε σχετική άνακοίνω

σι καί στήν έφη μερίδα<< Τάϊμς» του Λονδίνου - κάνει λόγο ό άδελφός

του ποιητοϋ μας Νικόλαος σέ ενα γράμμα του τής 10 Δεκεμβρίου 1818, γράφοντας τά dκόλουθα στόν 'Ανδρέα: "'Εδώ ( στήν Τεργέστη) βρίσκονται δύο λογοτέχνες, ό tππότης Μουστοξύδης καί κάποιος

Σκορδίλλης κ' oi δύο σέ γνωρίζουν dπό φήμη, dπ' τήν έποχή πού εμενες dκόμη μέ τό Φώσκολο. Μοϋ ζητοϋν διαρκώς είδήσεις σου καί

εδειξαν μεγάλη χαρά, δταν τούς εδωσα νά διαβάσουν τό (iρθρο των

«Τάϊμς•• σχετικά μέ τή δίάλεξί σου στό Agryll Rooms>>~3 • Περιλήψεις ω-ειρiiς διαλέξεων, πού eκανε ό Κάλβος_.:.... καί καθώς

φαίνεται μέ μεγάλη έπιτυχία- στό Λονδίνο μέ θέμα τήν άρχαία καί

61. Γιά τούς τίτλους τίίJν μεταφράσεων αύτίίJν βλ. παραπάνω , σελ . 389 /;π .

62- Ή λ. Βουτιερίδη: "'Ο Κάλβος καί ή γλώσσα», Ίόνιος 'Ανθολογία, 1928, ετος Β, σελ. 18-20 καί 42-46.

63. Γ . Θ. Ζώρα: •<Ένα γράμμα τοϋ Νικολάου Κάλβου στόν άδελφό του 'Ανδρέα .. , 'Ελληνική 'Επιθεώρησις, τεϋχ. 351, 'Ιανουάριος 1937.

326

ΤΑ ΕΡΓΑ

τή νέα έλληνιιcή γλώσσα, δημοσιεύθηκαν στίς άγγλιιcές έφημερίδες

«Times».ιcαί. «Gentleman's Magazine••. Τά ιs::είμενα αύτά άναδημοσίευσαν, σέ έλληνιιcή μετάφρασι~ ό Δημαράς64 ιcαί ό Σωφρονίοlf65.

6.4. Κ. Δημαρά: <<Γύρω στόν Κάλβο καί στόν Κοδρικ(i», ·Αγγλοελληνική "Επιθεώρηση, τόμ. ΣΓ, 1953-1954, τεϋχ. 3.

65. Σ. Σωφρονίου: <<'Ανδρέας Κάλβος (" Αγνωστα κείμενα-Γλωσσικά). ί::νθ' άν.,

σελ. 391 έπ.

Νά τί γράφουν ο{ Times' τής 30 'Ιουλίου l819 γιά μία άπ' τίς διαλέξεις αύτές τοϋ κάλβου (κατά μετάφρασι τοϋ Σ. Σωφρονίου, !;νθ' άν., σελ. 393-394):

«ΕΛΛΗΝΙΚΉ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ": Είχαμε τήν εύκαιρία πέρσι νά έπισύρουμε τήν

προσοχή του κοινοϋ σέ μιά ένδιαφέρουσα διάλεξη, πού δόθηκε άπό εναν ίθαγενή τής

·Ελλάδας, πάνω στήν άρχαία καί νέα προφορά τής έλληνικής γλώσσας. ·Ο ίδιος

κύριος, πού λέγεται Κάλβος, άρχισε τή Δευτέρα μιά νέα σειρά διαλέξεων πάνω στό ίδιο θέμα. Ή θεωρία πού προσπαθεί νά ύποστηρίξ1] ε{νάι δτι ή άληθινή προφορά τής

γλώσσας τοϋ 'Όμηρου καί τοϋ Θουκυδίδη βρίσκεται, όχι μέσα στίς Εύρωπαϊκές

σχολές, άλλά μέσα στούς ίδιους τούς. Νεοέλληνας. "Εχει έκθέσει τό λάθος τής γνώμης δτι ή Ρωμαϊκή κατάκτηση έπηρέασε τήν καθαρότητα τής γλώσσας. ΟΙ Ρωμαίοι ι;γιναν

τόσο ένθουσιώδεις θαυμαστές τοϋ λαοϋ πού κατάκτησαν, ωστε υΙοθέτησαν δλες τίς

τέχνες καί . τή λογοτεχνία τους, καί θεωροϋσαν μιάν έπίσκεψη στίς σχολές τών

'Αθηνών σάν άπαραίτητη προϋπόθεση στήν έκπαίδευση τών νέων τους.

Αύτές οί συνθήκες ήταν δύνατόν νά άλλοιώσοuν τό χαρακτήρα τής Λατινικής γλώσσας, γιατί οί άνθρωποι τείνουν νά μιμοϋνται, άκόμα καί στίς πιό μικρές

ίδιομορφίες. έκείνους πού θαυμάζουν, γιά τούς 'Έλληνες δμως μιά τέτοια έκτίμηση καί

σεβασμός άπό τούς κατακτητές τους θά έπενεργοϋσε σά μιά ύψηλή έπιταγή νά διατηρήσουν άλώβητο δ,τι τούς άπόμεινε μετά τήν άπώλεια τής έλευθερίας καί τής

έθνικης δυνάμεως. Καί άπό δ λες τίς πολυάριθμες πηγές ύπερηφάνειας, πού η ·Ελλάδα

χαιρότανε νά καλλιεργij, οϋτε oi τέχνες, οϋτε οί έπιστήμες, ή ή φιλοσοφία τους

παρήγαγαν ποτέ μεγαλύτερο ή δικαιότερο θαυμασμό άπό τήν ώρα ία τους γλώσσα. "Αν, λοιπόν, οί 'Έλληνες δέν καταδέχονταν νά μιμοϋνται τούς μιμητές τους, τούς Ρωμαίους,

μέ πόσην άπέχθεια καί άηδία θά άντίκρυζαν τούς καταχτητές τους, τούς Τούρκους.

Ήταν δυνατό ποτέ ό πιό καλλιεργημένος καί μορφωμένος λαός τής γής νά μιμηθij \όν

τρόπο όμιλίας καί προφορίiς άπαίδευτων βαρβάρων; Γιά άπόδειξη αύτοϋ του έπιχειρήματος, άνάφερε σά γεγονός, δτι τά χαρακτηριστικά τής νέας ελληνικής

προφορaς δέν μποροϋν νά άναχθοuν σέ κανένα Λατινικό ή Τουρκικό πρότυπο καί γι·

αύτό μποροϋσαν νά θεωρηθοϋν σάν τά ίδια μέ έκείνα τής άρχαίας 'Ελλάδας.

·Ισχυρίστηκε πώς ή διαφορά στό ϋφος άνάμεσα στούς νέους καί τούς άρχαίους

συγγραφείς τής ·Ελλάδας, δέν άποτελεί άπόδειξη γιά τήν παραφθορά τής προφοράς

καί ρώτησε, liv μποροϋσε νά γίν!J πιστευτό γιά μιά στιγμή δτι ή όμιλουμένη 'Αγγλική δύο περιόδων εχει διαφορετική προφορά, άπλώς γιατί η γραπτή γλώσσα τοϋ Sir Thomas More ij τοϋ Spenser ήταν διά:φορέτική άπό τή σύγχρονη γραπτή 'Αrγλική προσπάθησε νά δείξ1] δτι ή θεωρία τοϋ "Ερασμου πάνω στήν όποία ε!ναι βασισμένη ή Εύρωπαϊκή προφορά τής 'Ελληνικής, κατασκευάστηκε πάνω σέ λανθασμένα γεγονότα· καί μολονότι άπόνειμε δλον τόν άπαιτούμενο επαιvο σέ έκείνο τό διακεκριμένο άνα

στηλωτή των γραμμάτων, έξέφρασε περιφρόνηση, πού ε!ναι εύκολα δικαιολογημένη σέ

εναν 'Έλληνα, γιά Ι:ναν ίθαγενή τοϋ Rotterdam νά άναλάβtJ νά άποφασίσtJ πώς επρεπε νά προφέρεται ή 'Αττική διάλεκτος. 'Αναφέραμε αύτές τίς λεπτομέρειες γιατί τό θέμα εΙναι εξαιρετικά Ι;νδιαφέρο γιά τούς έραστές τής 'Ελληνικής λογοτεχνίας· καί γιατί πιστεύομε πώς αύτή ή !Jέση, άv καί δχι άδιαμάχητη, φαίνεται άρκετά λογική. "Ένα

327


·Εκτός άπό τίς διαλέξεις του, ό Κάλβος έπεδόθηκε στή δημοσιο

γραφία καί δημοσίευσε άρθρα καί μελέτες στόν άγγλικό τύπο, πού δυστυχώς δέν εχουν άκόμη συγκεντρωθfj. 'Ο 'Ιντιάνος στό άρθρο -!ου

«Συμβολή στή μελέτη τ;οu 'Α. Κάλβου» ε{χε άναγγείλει δτι «Οί διαλέ

ξεις τοϋ Κάλβου στό Λονδίνο, καθώς καί ή σχετική άλλη άρθρογραφία στόν 'Εγγλέζικο τύπο τοϋ τότε καιρου, θά άποτελέσουν θέμα γιά μι.άν άλλη μελέτψ>66,

Μέ τήν άναχώρησι του Κάλβου dπό τήν ·Αγγλία, στά 1821, τελειώνει ή δεύτερη περίοδος τής συγγραφικής του έργασίας, πού τήν

χαρακτηρίζει κυρίως ή γλωσσική διαμόρφωσι - οί μεταφράσεις

στάθηκαν καλή παλαίστρα γιά τήν άσκησι τοϋ ποιητοϋ - καί τής πολιτικι;ς καί γενικώτερα τής πνευματικής ώριμότητος, γιατί ε{ναι· άναμφισβήτητο ότι, κατά τό διάστημα τής παραμονής του στό

Λονδίνο, δ Κάλβος γνώρισε καί άκολούθησε έκεί τά διάφορα πολιτικά ρεύματα, καί τίς διάφορες κοινωνιολογικές συζητήσεις,

καθώς καί τίς άγγλικές θεωρίες γιά τό Κράτος καί τίς συνταγματικές

έλευθερίες, Πού έκθειάζει επειτα στήν πρώτη έλληνική ώδή του67,/καί

πού είχαν μεγάλη έπίδραση στό εργο του .

* * * Γ) Η ΕΛΒΕΤΟ-Γ ΑΛΛΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ νΗ Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΗΣ

ΠΟΙΗτΙΚΗΣ ΑΚΜΗΣ. - Στά τέλη του 1820, ή πιθανώτερο στίς άρχές τοϋ 1.821; δ Κάλβος φεύγει άπ' τό Λονδίνο καί πηγαίνει στή Φλωρεvτία68. 'Από κεί τόν διώχνουν οί άρχές γιά πολιτικούς λόγους,

καί ό ποιητή ζ μας πηγαίνει διαδοχικά στήν • Ελβετία καί στή Γαλλία, οπου εμεινε ώς τήν έπιστροφή- του στήν 'Ελλάδα. Τά χρόνια αύτά,

1821-1826, άποτελοϋν τήν τρίτη περίοδο τής πνευματικής παραγωγής του Κάλβου καί τό κορ'ύφωμα του εργου του. ΕΙναι άκόμη νέος, μόλις 30-35 έτών. Στό μικρό όμως αύτό διάστημα χρόνου - μία μόνο

πρaγμα ε!ναι τούλάχιστο βέβαιο, δτι ή προφορά τiίς 'Ελληνικής δέν μπορεί νά εΙ ναι

σωστή·, γιατί δέν έξηyεί τίς όμορφιές έκείνες της 'Ελληνικής ποίησης, yιά τίς όποίες συχνά μιλοϋν ο{ ίθαγενείς κριτικοί. Κατά Ιtόσο ή θεωρία τοϋ κ. Κάλβου ε!ναι όρθή ε!ναι Cί.λλο ζήτημα, πού δέ νομίζουμε πώς είμαστε ίκανοί νά λύσουμε, άλλά νομίζουμε

πώς ερριξε ύπαινιyμούς πού άξίζουν τή σοβαρή προσοχή· των μορφωμένων. Τό tlιcροατήριο τή Δευτέρα ήταν άξιοσέβαστο> άλλά ένεκα τή·ς μή εύνοϊκfjς κατάστασης

τοϋ καιροϋ, δέν ήταν πολυάριθμο· προσέξαμε τό Sir Charles tyfonck ό.νάμεσα στή συντροφιά. 'Η έπο μένη διάλεξη θά yίν!J σήμερα: δ τόπος συγκέντρωσης ε! ναι τά Argyll Rooms».

66. 'Α . 'Ιντιάνου: «Συμβολή στή μελέτη τοϋ 'Α. Κάλβου», ενθ' άν.

67. ·Ωδή Α·, στροφ. ι·, δπου δ ποιητής, μιλmντας yιά τήν παραμονή του στήν 'Αγγλία, λέει : « .. . ο[ άκτίνές ·- μ· εθρεψαν, μ· έθεράπευσαν- τής ύπεργλυκυτάτη(;-

έλευθε ρίας». • 68. Γ. Θ. Ζώρα: «Βιογραφικαί παρατηρήσεις στόν Κάλβο» Νέοι Δρόμοι, ετος Ζ',

άριθ. 73-75, 'Ιανουάριος-Μάρτιος 1944.

328

ΤΑ ΕΡΓΑ

πενταετία - ό Κάλβος δημοσιεύει τό σπουδαιότερο μέρος τής ποιητι

κής του τέχνης, ιςαί μiiς δίνει τό μέτρο τής ποιητικής του ίδιοφυίας σ'

όλη της τή δύναμι. Λίγοι ποιητές στή διεθνή λογοτεχνία, κατώρθω

σαν νά προσφέρουν σ. ενα τόσο βρ.αχύ διάστημα τόσο Qημαντικό

€ργο, γιά νq qιγήσουν επειτα aπότομα, αποκαμωμένοι &.πό τά κτυπήματα τής σκληρής μοίρας, ίσως όμως κι &.πJ τήν πνευματική κούρασι.

Οί είκοσι ώδές τοί> Κάλβ9υ μποροί\ν νά aντιπροσωπεύσουν aξιόλογα ενα μεγάλο ποιητή.69

Αί ώδαί.-·Ο Κάλβος _άπό νεαρ(ί)τατη ήλικία ήταν λάτρης τής έλευθερίας καί τής πατρίδος 'Ελλάδος, ,τήν όποίαν &.γάπησε όλόψυχα

κ' ήλπιζε πάντοτε μέ συγκίνησι νά τήν δή μιά μέρα άνεξάρτητη κ'

ενδοξη, όπως στά παλιά χρόνια. Ή εϊδησι τής 'Ελληνικής έπανα

στάσεως στά 1821 ήταν έπόμενο νά τόν ένθουσιάση. ·Ο πατριωτισμός του ξεσπii άμέσως θερμός, · άγνός καί άκάθεκτος.' Κάτω άπό τήν έπίδρασι τής κλασσίκής του μορφώσεως καί τbϋ φιλελληνικοϋ περιβάλλοντοςΊΟ, στό όποίο ζοϋσε, ό Κάλβος ύψώνει τή φωνή του, μιά

κραυγή πο~έμου καί νίκης, πόνου καί λυτρώσεως, καί γράφει τίς

είκοσι ώδές του, πού άποτελοuν ενα αίώνιο μνημείο' φιλοπατρίας καί

ποιητικής έξάρσεως.

τίς 'είκοσι αύτές ώδές · του, ό Κάλβος δημοσίευσε σέ δύο

συλλογές, μέ δέκα ώδές τήν καθεμιά, άπ · τίς όποίες ή πρώτη

τυπώθηκε στ ή Γενεύη τό 1824 κ· ή δεύτε ρ η στό Παρίσι τό 1826· άργότερα, άνατυπώθηκαv σέ διάφορες μεταγενέστερες έκδόσει(;7 ι. ·

Οί δύο συλλογές τοu Κάλβου κίνησαν άπό τήν πρώτη έμφάνισί

τους τήν έκτίμησι των 1tνευματικ&ν κύκλων τής Εύρώ1tης, μεταφράσθηκαν άμέσως άπό δύο γνωστούς επιστήμονες, τόν Jullien καί τόν de Censay, κ' έκυκλοφόρησαν μαζί μέ τά έλληνι)(ά πρότυπα. Κ' ή κριτική στάθηκε πολύ εύνοϊκή γιά τόν Κάλβο72, συνοδεύοντας μέ

έiταίνους τήν έμφάνισι τών ώδών, πού τοϋ . έξ<;ισφάλισαν ετσι

ξεχωριστή καί περίλαμπρη θέσι μέσα στόν Παρνασσό τής νεώτερης 'Ελλάδός.

Oi είκοσί ώδές άποτελοϋν χωρίς άλλο τό σημαντιιcώτερο μέρος τής καλβικής παραγωγής, καί χάρις σ' αύτές ό ποιητής κέρδισε τήν

άθανασία καί Ίόν αίώνιο στέφανο τής δόξας. ·Εμπνέονται, άποκλει-

69. Τό πρόβλημα γιατί ό Κάλβος !:γpαψε μόνο είκοσι ώδές θά μiiς dπασχολήσ!] σέ χωριστή μελέτη.

70. Μέ τό περιβάλλον πού i:ζησε δ Κάλβος θά aσχοληθώ άλλοτε .

71. Οί περισσότερ~ς dπό τίς έκδόσεις αύτές εχουν γίνει βιαστικά, καί έπαναλαμ

βάνουν τά 'ίδια σφάλματα. 72. Βλ. τήν «Κριτική aνθολογία γιά τόν Κάλβο .. .

329


στικά σχεδόν, ιiπό άγνό πατριωτικό α'ίσθημα κι άπο ακρον ένθου

σιασμό γιά τόν ιiγώνα τής ανεξαρτησίας, πού δίνει στόν ποιητή μας

τήν ευκαιρία νά ύμνήση τίς ύψηλές ιiρετές καί τίς εύγενικές πράξεις τοϋ άνθρώπου . 'Ο πατριωτισμός τοϋ Κάλβου δέν παρουσιάζεται σάν

ενας τυφλός κι aσυνείδητος θ<:ωμασμός, άλλά σά μιά βαθειά πραγμα

τική έκτίμησι των μεγάλων {δανικών, πού περιέχονται μέσα στήν ίδέα

τfjς 'Ελληνίκfjς πατρίδος. Στίς ι:δδές του μπορεί κανείς νά διακρίνη

&ναν κεντρικό φωτεινό φάρο, πού οί ά.κτίνες του διασκορπίζονται πρός πολλές κατευθύνσεις είναι ή ίδέα τfjς 'Αρετfjς στήν εύρύτερη

εννοια. Ό ποιητής μας , μέ θρησκευτική λατρεία, πιστεύει στήν ίδέα

αι'Jτή ώς τήν βάσι δλων τών έλληνικών ίδανικών καί τών aνωτέρων

πνευματικών aξιών~ Ή κριτική εκρινε κατά διαφορετικό τρόπο τό εργο τοϋ Κάλβου,

περνώντάς aπ' τή σιωπή στήν aποθέωση ή στήν ψυχρή καταδίκη, πολλές φορές χωρίς aντικειμενική κ' έπιστημονική ήρε μία. Οί

θαυμαστές uψωσαν τόν Κάλβο rος τόν &βδομο ούρανό, ένθουσιασμένοι άπ · τόν ύψηλό τόνο κι άπό τήν έκθαμβωτική δύναμι τής ποιήσεώς του· οί aρνητές, aντίθετα, προσπάθησαν νά καταρρίψουν τόν ποιητή

μέ τήν άκαρδη dνάλυσι του σπουδαστηρίου, χωρίς νά θελήσουν νά νιώσουν τίς πλούσιες φώνές τfjς ύπερήφανης λύρας του73 .

Οί ε'ίκοσι ώδές δέν έπρόκειτο νά έξαντλήσουν τήν ποιητική

παραγωγή τοϋ ποι ητόϋ μας. 74 Καθώς ό 'ίδιος λέει, έσκόπευε νά

συνεχισθούν μέ .. «στίχους ήpωϊκούς, ύμνοuνταζ τούς κατά των aνηλεών τυράννων τής πατρίδος θριάμβους του σταυροί) καί τής των

προμάχων μας dρετής 7 s . 'Αλλά καί αι'Jτή ή έπιθυμία, δπως τόσα άλλα

όνειρα τοϋ Κάλβου, εμεινε aπραγματοποίητη, aποστερώντας τήν

73. 'Απ' .Jούς aρνητές πρέπει νά ιiναφέρ!] κανείς τό Βλαστό καί τόν 'Αποστολάκη,

απ τούς θαυμαστές τόν Παλαμii, τό Δέ-Βιάζη, τό Μενάρδο , τόν Στουρα·tτη, τόv Σωτηριι~δη , τό Μητσάκη καί τούς περισσότερους άπ' τούς νεώτεροϋ(; Καλβιστές .

74. Ό Στουρα1της γράφε ι δτι τοϋ Κάλβου «αί ώδαί εχουσιν ύψηλόν τόνον» (Ό

ποιητής 'Ανδρέας Κάλβος- Άθηνii, τόμ. ΚΖ', 1916, σελ . 301), ό δέ Μενάρδος παρατηρεί δτι τοϋ Κάλβου «άpκετή ίδιοτροπία διακρίνεται καί είς τήν τίοίησίν του. Κατ' άντίθεσιν πρός τόν Σολωμόν , ό Κάλβος παρουσιάζεται σχεδόν είς κάθε του ι!ιδήν

μέ τάς άρχάς καί τάς aπαιτήσεις του. Ένq> ό πατρίκιος Σολ(Ι)μός συγκατέβαινε πρός τόν λαόν , ό πληβείος Κάλβος άποτε ίνε ται πρός όλίγους, τούς όποίους θέλει νά άσκiΊσΙJ είς τήν aρετήν. ·Ο άναγνώστης του πρέπει νά ξε\Jρ!] μετρικήν, καί Ιδίως τήν ίδικήν του,

ν· ·άvέχεται τούς παρατονισμούς. καί τήv γραμματικήν του· πρέπει νά κατέχυ τήν άρχαίαν μυθολογίαν καί πρώτον. πρό πάντων, νά προσέχ!] . ' Ενφ τοϋ Σολωμοϋ τά

ποιήματα κυκλοφορούν ώς δημοτικά, του Κάλβου αί ώδαί δύσκολα διαβάζονται καί

σπανίως έννοοϋνται άπό τήν πρώτην φοράν. Είναι περιττόν νά βεβαιώσω , δτι όλίγοι

'Έλληνες ύπετάχθησαν εiς Ιiσκησιν τοιαύτην» (Δύο Ζακυνθινοί ποιηταί, Παναθήναια,

1910). 75. " ' Επισημείωσις» , στό τέλος τών ώδών.

330

ΤΑ ΕΡΓΑ

'Ελληνική μοuσα άπό καινούργια πολυτιμότατα ποιητικά άριστουρ

γήματα.

Μετάφρασι κλασσικών.-Στήν << · Επισημείωσιν», πού δημοσιεύεται στό τέλος τijς πρώτης συλλογής τών ιόδών του ποιητοu μας, ό Κάλβος δημοσιεύει μετάφρασι τών πρώτων στίχων τής ραψωδίας Γ

τής 'Ιλιάδας:

"Επειτ' άφοϋ διετάχθησαν ύπό τούς ήγεμόνας άπαντες, μέ φωνάς καί μέ κτύπον ώς όρνεα

κινοϋνται ο! Τρώες ώσαύτως δ ούρανός άκούει

έναερίους κλαγyάς δτε τήν πολλήν φεύγοντες

βροχήν καί τόν χειμώνα οί γερανοί διαβαίνουσι

τής θαλάσσης τά κύματα μακρά, καί είς τά πυγμαία

εθνη, μέ τής αύγής τό φίi\ς, φέρνουσι φόνον,

φέρνουν πικράν διχόνοιαν καί πολύστονον μοίραν,

οί δ' 'Αχαιοί μέ σιγήν, πολλήν πνέοντες δύναμιν

καί είς άμοιβαίαν βοήθειαν δεινοί, πρόθυμοι έχώρουν 76 .

Φαίνεται δτι ό Κάλβος, καθώς καί ό Σολωμός, άκολου

θ&ντας τό παράδειγμα διαφόρων συγχρόνων Ίταλ&ν ποιητ&ν

- δπως ό Φώσκολος, ό Μόντι καί άλλοι- ε{χεν έπιχειρήσει

νά μεταφράσl] τόν 'Όμηρο. 'Ώς ποιό σημείο δμως προχώρησε

στήν έργασία του αύτή; ΕΙ ναι δύσκολο νά δοθή άπάντησι. Δέ

σώθηκε dλλο άπ' τή μετάφρασι των δέκα στίχων, πού άναφέ

ραμε, ωστε μας εlναι άδύνατο νά φθάσωμε σέ γενικώτερα

· συμπεράσματα.

Δημοσιογραφία. - Ε{ναι πολύ πιθανό, δτι κατά τό διάστημα τής

παραμονής του στό Παρίσι, ό Κάλβος έξακολούθησε τή δημοσιογραφία, μέ τήν όποία εlχεν άσχοληθή καί στήν 'Αγγλία, κ' είναι

εϋιωλο νά σκεφθοuμε γύρω άπό ποιά θέματα θά περιστρέφονταν κατά

προτίμησι τά άρθρα του. Γιά τή δρίiσι του αύτή μαρτυροϋν οί στενές

σχέσεις του μέ διαφόρους δημοσιογραφικούς κύκλους τής γαλλικής

πρωτεύουσας καί ίδιαίτερα ή σημείωσι, μέ τήν όποία ό διευθυντής τής

<<Revue Encyclopedique» Jullien παρουσιάζει μίαν άντlιπόκρισι, πού του εστειλε άργότερα ό Κάλβος, γιά νά δημοσιευθή στό περιοδικό του· άνάμεσα σέ άλλα, γράφει καί τά έξής: <<Πρέπει νά · πληροφορή-

76. Βλ. «'Επισημείωσις», ί':νθΌ άν . Στήν 'ίδια ,,'Επισημείωσιν», περιέχεται καί

σύντομη <<Στιχουργική>• των ώδών τοϋ Κάλβου, μετά δέ τήν ,, 'Επισημείωσιν» , στήν

'ίδια ί:κδοσι, περιλαμβάνεται καί <<Λεξιλόγιον», πού μαζί μέ τήν <<Γραμμαηκήν•• τής

Νεοελληνικής, aποτελεί σημαντική πηγή γιά τή μελέτη τής γλώdσα~ τοϋ ποιητοϋ (Βλ.

Γ. Θ . Ζώρα: «'Ανδρέου Κάλβου: Πίναξ λέξεων καί ψράσεων», Νέα 'Εστία, τόμ. 68ος , 1~00, σελ. 1081 tπ. Σeλίς παροντος pψλίου 142

331


σωμε τούς άναγνώστες μας, οί όποίοι χωρίς άλλο θά συμμερισθούν τή

λύπη μας, δτι οί τρείς λεπτομερειακές έπιστολές πού μiiς άναγγέλει(ό

Κάλβος) δτι ί:γραψε διαδοχικά άπό τή Μήλο, τήν 'Ύδρα καί τή Νεάπολι τής Ρουμανίας 77 , κι άπ · τίς όποίες ή μία περιλαμβάνει,

καθrος μίiς γράφει, στατιστικόν πίνακα τής 'Ελλάδος, δέν ί:φθασαν

στά χέρια μας»78 •

'Ο Jullien μιλάει γιά τόν Κiίλβο σάν νά ήταν πρόσωπο γνωστό στό άναγνωστικό του κοιν.ό, κι αύτό μiiς έπιτpέπει νά συμπεράνωμε ότι ό Κάλβος άνήκε στό περιβάλλον τοu περιοδικού.

'Η τρίτη περίοδος τής συγγράφικής παραγωγής τοu ποιητοϋ μας

κλείνει μέ τήν άνα>χώρησί του άπ · τή Γαλλία ιcαί τήν κάθοδό του στήν ' Ελλάδα, γιά νά συμμετάση1 στόν άγώνα τής έλευθερίας, μέ τό όπλο στό χέρι. 79 τ Η ταν τότε τριάντα πέντε χρονών κι όμως εlχε φθάσει στήν πλήρη πνευματική ώριμότητα. Οί ώδές του κινοϋν τόν θαυμασμό

καί τήν άπεριόριστη έκτίμησι των διασημοτέρων ξένων κριτικών, πού

σπεύδουν πρώτοι αύτοί νά τόν άνακηρύξουν νέον Πίνδαρο τής ΈΕλλά

δος. ·Ωραία άνατολή, γεμάτη καλές έλπίδες γιά τό μέλλον. Πόσες

προσδοκίες δέν έπέτρεπε ή πρώτη σοβαρή κ· ένθουσιώδης ποιητική

έμφάνισι! Σέ ποιά ϋψη θά εφθανε ή λύρα τοϋ ποιητοϋ μας, dν ε{:χ.ε

ξακολουθήσει μέ τήν άρχική 'της όρμή καί θέρμη; Σέ ποιούς καινούργιους κόσμους, σέ ποιά ίδανικά ιcαί έξαϋλωμένα πεδία θά

ώδηγοuσαν τόν Κάλβο ••αί 'Ελικώνιαι παρθένοι»; Παρ' δλα αύτά, ό

ποίητής μας δέν έδικαίωσε τίς τόσες έλπίδες ό νέος αύτός «καστάλιος κύκνος» ήταν πεπρωμένο vά σιωπήση γιά πάντα, στερώντας τήν

'Ελληνική μοϋσα μία άπ' τίς ίσχυρότερες ιcαί έκλεκτότερες -χοpδές

της.

Δ) ΚΕΡΚΥΡΑ·Ι·ΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ WH ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΑΙJ'ΙΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ. - Μέ τήν dφιξι τοϋ Κάλβου στήν ·Ελλάδα καί τήν μακρινή παραμονή του στήν Κέρκυρα, άρχίζει

νέα περίοδος τής πνευματικής έpγασίας τοϋ ποιητοϋ μας, πού

περιλαμβάνει τά χρόνια 1826-1852 όταν ό Κάλβος ήταν 35-60 χρόνων. Εlναι ή ~ποχή τής ώριμότη·τος, κατά τήν όποία δ ποιητής θά

μποροϋσε νά μας δώστι καινούργια άξιόλογα δείγματα τής ποιητικής

του ίκανότητος καί τής πλούσιας φαντασίας του, άν διάφοροι λόγοι

77. Νεάπολι riiς Ρουμανί<,Ις ε!vαι rό Ναύπλιο.

78. Revue Encyclopedique. ou analyse raisonnee des productions les plus remairquables dans \es scierτces, les arts industrie\s, la liιterature et les beaux-arts; par une reunion de membres de ι· Insitut et d' autres hommes de \ettres. Tome XXXIV,_ Paris, Avril 1827. σελ. 260.

79. Γιά τόv έρχομό τοu Κάλβ~u στήv 'ΕλλάSα, σ. 42 έιt. Ν. ΕΣτJΑ .Τόμ 6Rος

332

ΤΑ ΕΡΓΑ

δέν τόν ε{χαν έμποδίσει νά συνεχίσΊJ τήν κανονική του έξέλιξη.

·Αλλά τώρα πλέον ό Κάλβος εχει έγκαταλείψει τίς Μοuσες ή τουλάχιστο δέν άφίνει 'ίχνη τής ποιητικής του παραγωγής. Δέν άποκλείεται

βέβαια νά εγραψε κατά τήν μακρινή του διαμονή στήν Κέρκυρα

ποιήματα, πού δέν τόλμησε ή δέ θέλησε νά φέρΊJ στό φώς, έπειδή

ijξερε τήν ψυχρή ύποδοχή πού τόν περίμενε άπό τούς συμπατριώτες του κι άπό τό περιβάλλον, στό όποίο τώρα βρίσκεται. Όπω~δήποτε,

γιά τήν Έλλάδα ό ποιητής Κάλβος είχε σιωπήσει άπ · τό 182:6Βο. Στήν Κέρκυρα τόν άπασχολοuν άλλα προβλήματα κι άλλα θέματα;τήν δέ

συγγραφική του παραγωγή τής έποχής ιαύτής μποροuμε νά διακρίνω

με, στίς γενικές της γραμμές, σέ δύο καtηγορίες: α) εργα διδακτικού καί έπιστημονικου περιεχομένου, β) εργα πολιτικού καί κοινωνικού

χαρακτήρος.

'Επιστημονικά συγγράματα. - Τό σημαντικώτερο μέρος τής

έργασίας του Κάλβου κατά τήν κερκυραϊκή περίοδο περιλαμβάνει τή

διδακτική καί έπιστημονική του δρiiσι. · Αφοu εγκατέλειψε τίς

Μούσες, ό ποιητής μας άφωσιώθηκε στή διδασ'καλία πότε σέ ιδιωτικά καί πότε σέ δημόσια σχολεία. Δίδαξε φιλοσοφία στήν 'Ιόνιο · Ακαδημία, φιλολογία στό Γυμνάσιο τής Κέρκυρας, ποιητική τέχνη στούς

iδιωτικούς του μαθήτές. ·Ο Κάλ~ος εΙ χε δικό του σύστημα διδασκαλίας, πού ήταν καρπός μακρίiς μελέτης καί πείρας. Δυστυχώς, ως τά σήμερα δέ βρέθηκαν τά χειρόγραφα των προγραμμάτων καί των

παραδόσεών του, δέν αποκλείεται δμως επιμελημένες ερευνες στήν

Κέρκυρα νά φέρουν στό φώς τίς παραδόσεις του ποιητοu μας, πού θά

μiiς βοηθήσουν πολύ νά γνωρίσωμε κάπως εύρύτερα τήν έγκυκλοπαι

δική μόρφωσι καί τή φιλοσοφική κατάρτισί τοv.sι

'Εκτός άπ' τίς πρωτότυπες έπιστημονικές έργασίες του, ό Κάλβος συνεχίζει στήν Κέρκυρα, τίς μεταφράσεις όχι πιά θεολογικού,

dλλά καθαρώς έπιστημονικου χαρακτήρος δέν ξέρομε δμως αν γιά

λόγους οικονομικούς- δπως πρώτα στήν 'Αγγλία- ή άπλώς χάριν φιλίας.

Δείγμα τής απασχολήσεως αύτfjς αποτελεί ή μετάφρασι του

βιβλίου <<Έρευνα περί τής φύσεως του διαφορικοί) ύπολογισμοu παρά

του δρος 'Ιωάννου Καρανδηνου, Κεφαλλήνος, έφqρου τής 'Ιονίου

80 .. Αμφιβάλλω πολύ liν ή «Μία άγνωστη ώδή τοD Κάλβου», πού άνεκοίνωσε ό Γκίνης στή Νέα· Εστίά (ετος ΙΒ ', τεϋχος 259, I Μαρτίου 1938, σελ. 347-349), ε1ναι τοϋ Κάλβου. 'Αλλά κι av ιiκόμη ή ώδή αύτή στήν "' Ελαίαν» γράφτηκε ιiπ' τόν ποιητή μας, πάλι ή βάσι του ζητήματος δέν ιiλλάζει.

8 Ι, Πάνω στό θέμα αύτό άσχολήθηκε τελευταία ό Σολδάτος; "'Ανδρέας Κάλβος

(·Από .τή ΓΕνΕύη στ ή ν Κέρκυρα-Διδάκτωρ της Φιλοσοφίας- ·Η πρώτη καθηγεσία του στήν ·Ιόνιο ·Ακαδημία, 1826-1827)••, ενθ ' ό.ν., σελ. 23-24.

333


·Ακαδημίας, δεκάνου τής σχολής τής φιλοσοφίας κάί διδάκτορος του

διαφορικοί> καί όλοκληρωτικοu ύπολογισμοu». Κερκύρα, Έν τή τυπογραφίq. tής Διοικήσεως 1827», πού ό Κάλβος τό μετάφρασε στά γαλλικά μέ τόν τίτλο : «Recherches sur la nature du calcul differentiel

1

par Μ. Dr. Ι. Carandino de Cephalonie, ephore de l'Universite lonienne, doyen de la facult~ de Philosophie et professeur de mathematique. Traduction du giec moderne pa'r Α.Κ. Corcyre, de I' imprimerie du gouvernement, MDCCCXXVII.,&2. Ή μετάφρασι ένός εργου καθαρά θεωρητικοϋ χαρακτήρος πού

<iφορίi τή μαθηματική έπιστήμη, μίiς δείχνει τή βαθειά γν&σι τής

γαλλικής, πού εΙ χε ό ποιητής μας, <iλλά καί τή μεγάλη εύχέρεια νά

καταπιάνεται μέ τά πιό ποικίλα καί διαφορετικά θέματα.

Δημοσιογραφία. - Παράλληλα πρός τή συστηματική καί διδα

κτική του δpίiσι, ό Κάλβος aφιερώθηκε κάί στή δημοσιογραφία κ' εγινε συντάκτης σέ διάφορες έφη μερίδες . 'Ανάμεσα στή δημοσιογρα

φική του έργασία, πρέπει ν' dναφέρωμε έν πρώτοις μιά μακριά άντα

πόκρισί του πρός τό γαλλικό περιοδικό <<Revue Encyclopedique», πού ό ποιητής μας εστειλε λίγους μήνες ϋστερα απ' τήν άφιξί του στήν' Κέρκυρα καί δημοσιεύθηκε μέ τόν άκόλουθο τίτλο: <<Iles Ioniennes: Corfou: Clίmat, populatίon, ίnstructίon publique, /Universite ,/Ιycee biblίotheque, jardίn botanίque, ecole de dessίn et de sculpture», ~<Revue Encyclopedique>>, XXXIV, Parίs , Avrίl 1826, σελ. 260-265.

Στήν ό.νταπόκρισί του αότή, στήν όποία ό Κάλβος περιγράφει τή

γεωγραφική κ· έθνολογική θέσι τής νήσου κ~ί τή λειτουργία τών διαφόρων εκπαιδευτικών ίδρυμάτων της, φανερώνεται δ λ η ή dγάπη κ'

ή άφοσίωσι τοϋ ποιητοϋ μας πρός τήν 'Επτάνησα, κι ό μεγάλος του πόθους νά συμβάλ1J στήν πνευματική πρόοδο κι ό.νάπτυξη τής

πατρίδος τousJ. Μία σ_ημείωσι τοu διευθυντού του περιο.δικοu μας πληροφορεί

καθώς ε'ίδαμε - δτι ό ποιητής μας εΙχε στείλει κι dλλες άνταπο-

. κρίσεις, πού δέν εφθασαν στόν προορισμό τους, 'ίσως γιατί κατακρατήθηκαν dπό τίς ξένες λογοκρισίες84 • Μερικοί βιογράφοι μίiς

βεβαιώνουν δτι ό Κάλβος, κατά τήν περίοδο τής διαμονής του στήν

Κέρκυρα, εστειλε aνταποκρίσεις σέ πολλά ίταλικ4 καί άγγλικά

82. Ε. Legrand: «Bibliographie Ionienne », ιiριθ. 1102, καί Σπ. ΔέΒιάζη: «Τά ίταλικά καί τά έν πεζφ λόγφ Ι:ργα τοu Κάλβου», Ι:νθ' άν., δπου άναφέρονται καί γαλλικές

κρίσεις γιά τό εργο.

83. Τό κείμενο της άνταποκρίσεως μέ έλληνική μετάφρασι δημοσιεύθηκε στή μελέτη Γ. Θ. Ζώρα: «·Ανδρέου Κάλβου: Πολεμικαί διατριβαί ("Άγνωστα δοκίμια τοϋ

ποιητοu των Ώδ&ν)••, ενθ' άν. , σελ. 81 έπ.-84. Βλ. τή σημείωσι 78,

334

ΤΑ ΕΡΓΑ

φύλλα, έπέιδή δμως δέ μίiς δίνουν καμμιά σχετική πληροφορία, δέν

άποκλείεται νά πρόκειται γιά άπλή ύπόθεσι, πού μόνο μιά έπιμελημένη έπιτόπια Ερευνα θά μπορέσtJ νά διαλευκάνtJ.

Δέν ύπάρχει, άντίθετα, καμμιά άμφιβολία οτι ό Κάλβος εγινε

συντάκτης καί' συνεργάτης σέ διάφορες κερκυραϊκές έφημερίδες, δπου δημοσίευε τακτικά άρθρα κ· έπιστημονικές μελέτες . Στήν άρχή

ή 'Επτανησιακή Κυβέρνησί τόν διώρισε συντάκτη τής «'Επισήμου

· Εφημερίδος των · Ιονίων Κρατών» , δπου έργάσθηκε κάμποσο

χρόνο85. 'Αργότερα, άναγκάσθηκε νά έγκαταλείψη τή θέσι του -καθώς μίiς πληροφοροϋν οί β:.σγράφοι - <<πάσχων έκ των όφθαλ

μffiν,R6 . • ο Κάλβος εγινε επειτα ενας άπ, τούς ίδρυτές τής έφη μερίδος <<Πατρίς•;, πού εlχε χαρακτήρα καθαρά πατριωτικό καί τόνο φιλελεύθερο87. Οί συντάκτες τής έφημερίδος ήσαν ολοι γνωστοί γιά τίς

ριζοσπαστικές τους iδέες καί γιά τίς φιλελεύθερες άρχές τους, καί τό

'ίδιο πνεuμα άκολουθοuσε κι ό ποιητής μας. 'Ύστερα άπό μιά όξεία πολεμική έπίθεση κατά τοϋ Δανδόλου γιά θρησκευτικά ζητήματα, πού

είχε καί συνέχεια στά δικαστή ρια, ό Κάλβος απεχώρησε απ· τήν

<<Πατρίδα». Καθώς μaς πληροφοροuν ομως οί βιογράφοι του, ξακο

λούθησε τή δημοσιογραφία του σ· άλλες έφη μερίδες τής Κερκύρας,

κατακρίνοντας τούς Κυβερνητικούς κ· ύπερασπίζοντας τά δίκαια τής

'Επτανήσου88 • ·

Ποιά Cίρθρα εγραψε σ' δλες αύτές τίς έφη μερίδες δ ποιητής μας;

Είναι · άγνωστο. Δυστυχώς, δλα τά ι'iρθρα του - κατά τήν τότε

συνήθεια -είναι άνυπόγραφα, ωστε μίiς εlναι άδύνατο νά γνωρίσωμε

μέ βεβαιότητα δλη τή δημοσιογραφική του παραγωγή. 'Ίσως μέ τόν

καιρό κατορθώσωμε νά βροϋμε μερικά άπ ' τά Cίρθρα του' αύτά ,

στηριζόμενοι πάνω σέ διάφορες εμμεσες μαρτυρίες, άλλ. ή συγκέν

τρωσι δλου του εργου εlν~ δυσκολώτατη . Πάντως , γνωρίζομε δύο άρθρα του , πού τά χαρακτηρίζει βαθειά έπιστημονική κρίσι, άλλά

ταυτόχρονα καί ενα . όξύ πολεμικό πνεuμα . Καί τά δύο αύτά άρθρα

είχαν μεγάλο αντίκτυπο στόν πνευματικό κόσμο τής Κερκύρας καί

έθορύβησαν τούς έπιστημονικούς κύκλους τfjς 'Επτανήσου. Τό

.zrρώτο είναι ή περίφημη ο οολεμική μέ τό Θερειανό, σχετικά μέ ποικίλα

85. Τήν περίοδο αuτή ό Κάλβος ως συντάκτης τής έφη μερίδος δημοσίευσε διάφορα

Ιiρθρα, πού μένουν Ιiγνωο'tα , έπε ιδή ήσαν aνυπόγραφα. 86. « Νεοελληνική Φιλολογία κλπ. » ύπό 'Ανδρέου. Παπαδοπόύλου-Β ρετοu, 'Εν

' Αθήναις, μέρος Α ο, 1854, μέροG. : Β · , 1858 (β). . Β ·, σελ . 269)- Κ . Παλαμa : «Τά πρώτα

κρ.ιτικά», ενθ' άν., σελ. 31. 87. Γ.Θ. Ζώρά: «Βιογραφικαί παρατηρήσεις ε i ς τόν Κάλβον» , § 5, Νέο ι Δρόμοι ,

ετος στ· , άριθ: 66-68, · Ιούvιος-Αuγουστος 1943.

88. , Π. Χιώτη: « 'Ιστορικά ά:πομνημονεόματα 'Επτανήσου», τόμ . Ζ' (Κ-Ψ) , έ κδίδοντος Λ. Χ. Ζώη- Έν Ζακύνθφ 1900 κ.ι'i .

335


φιλοσοφικά κ' αίσθητικά προβλήματα, τό δεύτερο ή πολεμική του μέ τό Δάνδολο, σχετικά μέ ενα έπίμαχο θεολογικό ζήτημα τfjς έποχfjς .

. α) Ή,πολεfιική μέ τό Θερειανό.- Ό Θερειανός, καθηγητής τfjς ανατομίας, δημοσίευσε. στήv "' Επίσημοv 'Εφημερίδα των 'Ιονίων Κρατών» τής Κερκύρας διατριβή του γιά τήν έννοια τfjς μεγαλοφυίας,

δπου ύποστήριζε ότι ή μεγαλοφυία δέv ε{vαι τίποτα άλλο παρά ό άνώ

τερος βαθμός τής κριτικής άκριβείας. Οί θεωρίες αύτές τοϋ Θερειανου προκάλεσαν δριμύτατη έπίθεσι του Κάλβου, πού δημοσιεύθηκε

ίταλικά στό παράρτημα του έπόμενου φύλλου τής 'ίδιας έφημερίδας,

σ' ενα τόνο έξαιρετικά σαρκαστικό καί δηκτικό. Κατά παράδοξο

σύμπτωσι, τό παράρτημα αύτό, όπου δημοσιεύεται ή άπάντησι του

Κάλβου, δέν σώζεται σέ καμμία έλληνική βιβλιοθήκη89, καί γιά πολύ

καιρό γνωρίζαμε μόνο μερικά άποσπάσματα, πού διέσωσε ό Δέ Βιάζης

σ' ενα άρθρο του, πού δημοσιεύθηκέ στό περιοδικό "' Ακρίτας_,9ο. 'Ολόκληρο τό κείμενο τfjς διατριβής βρέθηκε τελευταία σέ αντίτυπο τfjς «'Επισήμου 'Εφημερίδος••, πού σώζεται στή Biblioteca di Storia moderna. c contemporanea τfjς Ρώμης, άπό τό όποίο καί άναδημοσιεύθη κt9 1•

'Η άiτάvτησι τοϋ Κάλβου - άν καί κατά βάθος όρθή - έξένισε

τούς πολλούς γιά τόν επιθετικό της τόνο καί προκάλεσε μακρά σχόλια dνάμεσα στούς λογίους τfjς 'Επτανήσου, οί περισσότεροι dπό

τούς όποίους έκάκισαν τόν ποιητή μας γιά τή στάσι του καί γιά τό τόσο αύστηρό ϋφος έναντίον ένός διακεκριμένου έπιστήμονος. Τά

σχόλια αύτά δημοσιεύθηκαν στά έπόμενα φύλλα τfjς 'ίδιας έφη μερίδας

καί ή συζήτησι ξακολούθησε γιά πολύ καιρό92.

β) 'Επίκρισις θεολογική. - Οί βιογράφοι του Κάλβου dνάφεραν

aόριστα κάπως ότι ό ποιητής μας είχεν δημοσιεύσει μίαν «Θεολ~

γικήν έπίκρισιν» έναντίον τοϋ Δανδόλου, χωρίς όμως νά προσθέτουν

καμμίαν άλλη πληροφορία. 'Ύστερα dπό σχετικές ερευνές μου , ί::χομε

τώρα τό κείμενο τής έπικρίσεως αύτής, πού δημοσιεύθηκε στή ν

έφημερίδα «Πατρίς••, στά 184993 • Ό 'ίδιος ό Κάλβος στήναρχή του

89. Λ. Χ. Ζώη: «'Ένα έπεισόδιον μέ ijρωα τόν ποιητήν Κάλβον••, 'Ιόνιος 'Ανθολογία , τεύχ. 119 καί 121-123, 1938.

90. Σπ. Δέ Βιάζη: «·Ανδρέας Κάλβος», ' Ακρίτας , ετος Β·, τόμ. Δ·, 1905-1906, σελ.

282-294. 91. Γ. Θ . Ζώρα: "' ΑνδρέοΙJ Κάλβου: Π~λεμικαί διατριβαί ,, ενθ' άν. , σελ. 15 έπ. 92. Λ. Χ. Ζώη: .. 'Ένα επεισόδιον μέ ijρωα τόν ποιητήν Κάλβον", 'Ιόνιος

Άνθολόγία, ενθ 'av καί Γ.Θ. Ζώρα: "'Ανδρέου Κάλβου: Πολεμικαί διατριβαί», εvθ 'ιϊ ν. , σελ. 26 έπ.

93. Έφημ ... Πατρίς ... ετος Α' , όριθ. 3, 29 'Ιανουαρίου 1849.'

336

ΤΑ ΕΡΓΑ

<iρθρου του έξηγεί τούς λόγους τfjς δημοσιεύσεως. « 'Ότε- γράφει-:ή πολυθρύλητος Π ίου του Θ' έγκύκλιος πρός τούς άνατολικούς

έγένετο παρ' ήμίν γνωστή , ό κύριος 'Αντώνιος Δάνδολος έξέδωκεν ίταλιστί τό φυλλάδιόν του, πρός άνασκευήν τών παπικών άξιώσεων

«Cenni sull' enciclica di Ρίο ΙΧ agli Orientali), έν ή μετά λύπης παρετηρήσαμεν δοξασίας τινάς έναντίον είς τάς έκκλησιαστικάς παραδόσεις. 'Επειδή δέ άνώνυμός τις Λατίνος έπεχείρησε νά έπικρίν1J τά τε

καλώς καί τά μή καλώς ρηθέντα ύπ' αύτοi) (Avvisi amorevoli al Dr Antonio Dandolo, έκδοθέν έν Μελίτ1J ύπό Β. Λόλλη), r)λπίζομεν δτι δράττων τήν εύκαιρίαν ό κ. Δάνδολος Ί'jθελεν ιiπολογούμενους διορθώσει τά έσφαλμένως ί:χοντα έν τψ φυλλαδίι:ρ. 'Αλλ' ή έλπίς

ήμών έματαιώθη διότι, έκδίδων πρό δύο περίπου μηνών ιiπάντησιν όγκωδεστάτην πρός τόν άνώνυμον (Risposta del Dr Α. Dandolo agli pret.esi avvisi amorevoli che un aηonimo si permise di dargli), προσέ

θηκεν έτέρας καί χείρονας τών προτέρων κακοδοξίας, κρίνομεν χρέος

ήμών άπαραίτητον νά έξελέγξωμεν, διότι καθό τέκνα γνήσια τfjς μιiiς άγίας καθολικής καί άποστολικfjς έκκλ ησίας καί ζηλωταί τών

πατρικών παραδόσεων , aδυνατο\Jμεν νά σιωπώμεν δταν οί έξ ήμών

έπιχειροϋσι προφάσει ύπερασπίσεως ν ' άνατρέπωσι τά δόγματα τfjς άμωμήτου ήμών πίστεως καί τούς μέν άπλουστέρους καί άστηρίκτους

σκανδαλίζουσιν, είς δέ τούς έχθρούς τfjς έκκλησiας παρέχουσιν 'ίσως

άφορμήν νά κινώσι κατ' αuτής στόμα βλάσφημον, καί συκοφαντοϋν

τες νά άποδίδωσιν εiς αuτήν τάς δοξασίας τών άναδεχθέντων τήν

ύπεράσπισιν αότής. Εlναι δέ έν τώ περί ό.ύ ό λόγος βιβλίω έναντία είς τά δόγματα καί τάς παραδόσεις τfjς έκκλησίας ταϋτα». Καί συνεχί

ζοντας ό Κάλβος ανασκευάζει διά μακρών διάφορες ανακρίβειες

θεολογικοϋ χαρακτήρος, πού περιείχε ή μελέτη τοϋ Δανδόλου.94 Ή

έπίκρισι αότή τοϋ ποιητοϋ τών ωδών, dν δέν παρουσιάζει λογοτεχνι

κή άξία, aποτελεί δμως μιά βέβαιη μαρτυρία γιά τίς θεολογικές

γνώσεις του, πού, καθώς ε'ίπαμε, τόν εiχαν κάνει διάσημο στήν

'Αγγλία, άλλά καί τής τελείας χρήσεως τfjς έλληνικής γλώσσας, πού

τή μετ.αχειριζόταν τώρα πιά μέ μεγάλη . εύχέρεια, στίς μελέτες καθαροu έπιστημονικοu χαρακτήρος.

Καθώς ή άπάντησί του στό Θερειανό, .ετσι καί ή θεολογική

έπίκρισι εγινε αίτία μακράς πολεμικής, έπειδή ό Δάνδολος κατέφυγε στήν είσαγγελία, νομίζοντας δτι είχε προσβληθή άπό τό δημοσίευμα,

καί τό ζήτημα ε{χε μακριές δικαστικές περιπέτειες. 95

94. Τό κείμενο τijς διατριβή ς δημοσιεύθηκε στόν τόμο : Γ. Θ . Ζώρα: « ' Ανδρέου

Κάλβου: Πολεμικαί διατρ~βαί», εvθ' av., σε λ. 61 έ π.

95. Βλ. Γ. Θ. Ζώρα: "' Α.vδρέου Κάλβου: Πολεμικαί διατpιβαί », i;vθ ' άν. , σελ. 70 έπ .

337

ΑΠΑ ΝΤΑ ΚΑΛΒΟΥ

γ) Δημοσίευσι άποσπασμάτων άπό τίς «Χάριτες» του Φώσκολου.

- Στήν 'ίδια αότή κατηγορία δημοσιευμάτων πρέπει ν' άναφέρωμε

καί ενα άρθρο, πόύ ό ποιητής μας δημοσίευσε στά 1846 στό περιοδικό «Giornale di-:Legislazione κλπ.» τοϋ Κιαπίν1'j 96 • Πρόκειται γιά μελέτη,

πού ό Κάλβος άφιέρωσε στόν παλιό του δάσκαλο, προστάτη καί φίλο,

τό Φώσκόλο, καί στήν όποία άνακοίνωσε ί:να dγνωστο, ι:δς τότε

άπόσπασμα άπ' τίς <<Χάριτες» , πού εΙχε σωθfj στά χειρόγραφά τdμ97.

Παράλληλα πρός τή μεγάλη σημασία, πού εχει τό dρθρο αύτό, γιatί μfiς φύλαξε τόσους περίφημους στίχους τοϋ Φώσκολου, μiiς δείχνει

κ:αί τήν dκ:ακ:η καρδιά τοϋ ποιητοϋ των α'ιδών, ό όποίος παρ' όλες τίς

προσβολές καί τίς κατακρίσεις τοϋ Φώσκολου, δέ δίστασε νά φέρ1J

στή δημοσιότητα καί νά χαρίσΊJ στούς θαυμαστές τοϋ συμπατριώτου

του μιάν άπ, τίς ώραιότερες σελίδες τοϋ εργου του.

'Εκτός άπό τά παραπάνω dρθρα, ό Κάλβος ί:γραψε κατά τήν

έποχή τής παραμονής του στήν Κέρκυρα κι άλλα άρθρα καί μελέτες,

<iλλά γιά τούς λόγους πού αναφέραμε δέν ε{ναι δυνατόν νά συγκεντρωθοϋν98. ·

'Η περίοδος αότή τής συγγραφικής παραγωγής τοϋ ποιητοϋ μας

δέν παρουσιάζει λογοτεχνικό ενδιαφέρον . Ό Κάλβος είχε σταματήσει πιά τή λύρα του. 'Απογοητευμένος γιά τήν ψυχρή ύποδοχή τών

συμπατριωτών του καί γιά τήν πνευματική του dποξένωσι dπ' τούς φιλολογικούς κύκλους τής Κερκύρας, πού δέν κατώρθωσαν ποτέ νά

καταλάβουν τόν <<παράξενον ποιητήν>>, προτίμησε νά έγκαταλείψΊJ,

τουλάχιστον έπίσημα, τήν ποίησι. 'Όλη του ή παραγωγή τής έποχfjς αuτfjς στρέφεται ή γύρω aπό έπιστημονικά θέματα, μέ κέντρο τίς

παραδόσεις του, η γύρω άπό ποιητικά καί πολιτικά ζητήματα, πού τόν

aπασχόλησαν πάντοτε μέ τήν θερμή έπιθυμία νά συμβάλΊJ δσο τοϋ ήταν περισσότερο δυνατό στήν έθνική πρόοδο καί στήν πνευματική

έξύψωσι της άγαπημένης του Πατρίδος.

Ε) Η ΔΕΥΤΕΡΗ ΑΓΓ ΛΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣ 'Ή Η ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΤΩΝ ΝΕΩΝ ΘΡΗΣΚΕΥτΙΚΩΝ ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΩΝ - 'Όταν ό Κάλβος,

96. Giorπale di legislazio πe, giurisprudeπza, letteratura, scieπze e varieta di utili coπosceπze τόμ. 2, 1846, σελ. 240-261 - Βλ. σχετικά Σπ. Δέ Βιάζη: «Frammeuti sconosciuti dell 'ίππο delle Grazie pubblicati da Aπdrea Calbo», La Domeπica Letteraria, Roma 1885, σ. 337 έπ., Του ίδίου: «Aπdrea Calbo », εvθ' άν., σελ. 335.

97. Βλ. Γ. Θ. Ζώρα: "'Ανδρέου Κάλβου: Πολεμικαί διατριβαί», !:vθ' άν., σελ. 99 /:π. 98. Βάσιμες έλπίδες ύπάρχουv δτι γρήγορα θά μπορέσουν vά δουν τό φώς καί άλλα

μελετήματα του Κάλβου τfjς κερκυραϊκής περιόδου.

338

ΤΑ ΕΡΓΑ

aπογοητευμένος απ τίς πίκρες μέ τίς όποίες τόν είχε ποτίσει ή

λατρευτή του πατρίδα, έγκατέλειψε τελειωτικά τήν Κέρκυρα καί

γύρισε στό Λονδίνο99, ξακολούθησε εκεί τήν παλιά του εργασία. Ή

δεύτερη αύτή αγγλική περίοδος, πού περιλαμβάνει τά τελευ:.αία

χρόνια του ποιητου μας (ήταν ήλικίας 60-77 χρόνων», άρχίζειτό 1852 καί τελειώνει τό 1867, μέ τό θάνατο του Κάλβου. ·Η έποχή αuτή ήταν ή σκοτεινότερη τής ζωής του, καί μόνο μετά τί~ πρόσφατες έρευνες

έγινε δυνατό νά συγκεντρωθουν μερικές σχετικές είδήσεiς.

Οί πνευματικές άσχολίες του Κάλβου είχαν τώρα πιά dλλάξει

κατεύθυνσι. Είχεν έγκαταλείψει κάθε φιλοδοξία γιά τή ζωτι δλες οί λογοτεχνικές επιδιώξεις κ, οί επιστημονικές προσπάθειές του είχαν

ναυαγήσει . Δέν περίμενε πιά τίποτε dπ' τή ζωή, dλλά καί δέ ζητοϋσε

πιά τίποτα dπ' αύτή . 'Ένα καί μόνο ήταν τώρα τό όνειρό του , μία

μόνη ή έπιθυμία του: νά ζήστ:ι ήρεμος καί ij"συχος τίς τελευταίές

ήμέρες τής ζωής του, μιά κι ό δεύτερος γάμος μέ τή διευθύντρια έ\Ιός

dγγ.λικοϋ παρθεναγωγείου - στό όποίο δίδασκε κι ό 1διος- φαίνεται

δτι τούχε εξασφαλίσει τούς οικονομικούς πόρους τής παραμονής

στήν 'Αγγλία. . ' · Δέν ξέρομε aν τήν εποχήν αότή ό Κάλβος έγραψε κανένα βιβλίο

σχολικής χρήσεως. Τό βέβαιο είναι, δτι aρχισε καί. πάλι νά επιδίδεται στήν παλιά του aσχολία τής μεταφράσεως θρησκευτικών έργων

γιά λογαριασμό αγγλικανικών έταιρειών.

Φυσικά κ' οί καινούργιες αύτές θρησκευτικές μεταφράσεις του

ποιητοϋ μας δέν παρουσιάζουν κανένα σημαντικό ένδιαφέρον aπό

λογοτεχνική πλευρά, είναι δμως aξιες προσοχής άπό γλωσσική

aποψι, γιατί μiiς δείχνουν τήν εξέλιξι πού είχε σημειώσει aπ' τήν

έποχή τής πρώτης παραμονής του στήν 'Αγγλία . ·Η γλώσσα του

είναι τώρα πιά ή καθtφεύσυσα, κανονική καί χωρίς σολοικισμούς . Νά

ενα μικρό δείγμα του νέου αύτου γλώσσικου ίδιώματος του ri:οιητου μας: •• 'Ενδελεχής τής ήμετέρας πίστεως καί θρησκείας κανών, κατά

τήν 'Αγγλικήν 'Εκκλησίαν, ε{ναι ό έν τij παλαι~ καί τij νέq. Διαθήκτ:ι

θεόθεν aποκαλύφθείς . Διότι έν ταίς σαφέσι τών Γραφών ρήσεσιν

έμπερ'ιέχονται τά aφορώντα τήν πίστιν καί τόν τρόπον τοϋ βίου>>, Παράλληλα ό Κάλβος ξακολούθησε καί τίς άλλες θεολογικές

μελέτες του, παίρνοντας μέρος καί σέ διάφορες σχετικές εύρύτερες συζητήσεις, ή δέ γνώμη του ήταν πάντοτε σεβαστή στούς είδικούς

κύκλους 100 • Δέν άποκλείεταισ' αύτήν τήν περίοδο νά εγραψε ό ποιη-

99. Γιά τήν άκp> βή ήμερομηνία τής άναχωρήσεως τού Κάλβου άπ' τήν 'Ελλάδα, βλ. σε λ. 58. Ν. ΕΣ1 !Α Τόμος 68ος

100. ·Α . Ίντιάνου: « Συμβολή στή μελέτη τοίί ' Α . Κάλβου», Ι:νθ' άν .

339


τής μας κι άλλα εργα, 'ίσως νά συνέχισε καί τήν άρθρογραφία του

στόν ήμερήσιο καί τόν περιοδικό τύπο. Δυστυχώς, δέν εχομε καμμιά θετική πληροφορία κ ε{ναι ιiνάγκη νά συμπληρωθοuν πρώτα oi σχετικές ερευνες.

Αύτό εΙναι μέ λίγα. λόγια τό πνευματικό εργο τοϋ Κάλβου :

πολυποίκιλο καί πολύμορφο. Βέβαια άπ' τήν καeαρώς λογοτεχνική πλευρά τό σπουδαιότερο μέρος τής καλβικής παραγωγής, πού

ξεπερνάει κατά πολύ όλο τό ύπόλοιπο εpγο καί πού έζασφάλισε στόν ποιητή μας τήν ύστεροφημία καί τή δόξα, aποτελείται άπ , τίς ε'ίκοσι

ώδές του. Έκτός δμως d.π' τίς ώδές αύτές, πού εχουν γίνει

aντικε ίμενο διαφόρων έκδόσεων καί μελετών, τό μεγαλύτερο μέρος τής παραγωγής του δέν εχει d.κόμη συγκεντρωθή ούτε εχει μελετηθη

συστηματικά. Τώρα u:λευταϊα,' πού ό ποιητής τών ώδών aρχίζει νά άναγνωρίζε'fαt καί νά έκτιμaται σέ διαρκώς εύρύτερο κύκλο, ε{ναι

-ωχης εργο' τό ζήτημα τής Ι:ρευνας καί τfjς φιλολογικής μελέτης δλης τfjς καλβικfjς παραγωγής νά πάρυ νέα ώθησιfόί _ -Μόνο ή συγκέντρωσι κ ' ή φιλολογική εκδοσι τοϋ συνολικοϋ 'εργου τοϋ έθνικοϋ μας ποιητοϋ ε{ναι δυνατό νά βοηθήσυ γιά τή δίκαιη έκτίμησι τής. όλης

προσωπικότητος καί τοϋ όλου l:ργου τοϋ 'Ανδρέα ΚάλβουΙΟ2.

ΓΕΩΡΓΙΟΣ Θ. ΖΩΡΑΣ

Ι ΟΙ. Γιά τίς μετα_yιράσεις τοϋ Κάλβου κατά τή δεύτερη παραμονή του στήν ' Αγγλία

βλ. παραπάνω, σελ. 59-60. 102. ' Από καιρό έτοιμάζω εκδοσι των « Εύρισκομένων •> τοϋ Κάλβου , J!Ού θά

δημοσιευθοuν δταν συγκεντρωθοϋν μερικά άκόμη εργα του.

Γ.Θ.Ζ.

Άπαντα Κάλβου (τόμος 1) - Ιστορικές Εκδόσεις...

Documents

Transcript of Άπαντα Κάλβου (τόμος 1) - Ιστορικές Εκδόσεις...