Post on 22-May-2020
ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΣΗ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΠΑΙ∆ΩΝ 2002-2004
Κλειδιά και Αντικλείδια ΕΜ
∆ιδακτική Μεθοδολογία
Κοινωνικό πλαίσιο
και διδακτική πράξη
Μαρία Ζωγραφάκη
ΥΠΕΠΘ
Πανεπιστήmicroιο Αθηνών
Αθήνα 2004
Μέτρο 11 ΕΠΕΑΕΚ II
Εκπαίδευση Μουσουλmicroανοπαίδων 2002-2004
Επιστηmicroονική υπεύθυνη της σειράς
laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo
ΑΑλλεεξξάάννδδρραα ΑΑννδδρροούύσσοουυ
Η Μαρία Ζωγραφάκη είναι φιλόλογος
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
3
Κλειδιά και Αντικλείδια
Eίναι άραγε δυνατόν να δουλέψει κανείς αποτελεσmicroα-
τικά σε ένα αποmicroονωmicroένο ορεινό χωριό της Θράκης
όταν νιώθει αδυναmicroία επικοινωνίας λόγω γλώσσας Πώς
βρίσκει ένας εκπαιδευτικός ισορροπία ανάmicroεσα στους
κανόνες του σχολικού θεσmicroού στις απαιτήσεις των εξε-
τάσεων στα περιεχόmicroενα του αναλυτικού προγράmicromicroατος
και στις ανάγκες των παιδιών Πώς διδάσκει κανείς ελ-
ληνικά όταν πάνω από τα microισά παιδιά στην τάξη είναι
αλλόγλωσσα Yπάρχουν τρόποι να κινητοποιήσουmicroε τα
παιδιά ώστε να ενδιαφερθούν για το σχολείο Πώς αξιο-
λογούmicroε εάν οι microαθητές έmicroαθαν ή όχι ιστορία Aντέχεται
η σιωπή των microαθητών από το δάσκαλο Πώς διορθώ-
νουmicroε τα λάθη των παιδιών Πώς επικοινωνούmicroε σε microια
σχολική τάξη Yπάρχει χώρος για ευχαρίστηση στο
σηmicroερινό σχολείο
Tα παραπάνω ερωτήmicroατα και πολλά άλλα απασχολούν
τους εκπαιδευτικούς και συνδέονται άmicroεσα microε την καθη-
microερινή διδακτική τους πράξη Kάθε τάξη ορίζεται ως συ-
νάντηση υποκειmicroένων microε διαφορετική το καθένα προ-
σωπική ιστορία που καλούνται να δράσουν σε ένα ενιαίο
πλαίσιο Aυτή η συνάντηση δεν είναι εύκολη ούτε ανέ-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
4
φελη και δεν υπακούει σε προδιαγεγραmicromicroένους κανόνες
Aντιθέτως είναι γεmicroάτη συγκρούσεις δυσκολίες συγκι-
νήσεις απογοητεύσεις ικανοποιήσεις και δηmicroιουργεί
συνεχώς νέα ερωτήmicroατα που αναζητούν απαντήσεις
Tα Kλειδιά και Aντικλείδια δεν πρόκειται να αποπειρα-
θούν να δώσουν απαντήσεις αλλά εερργγααλλεείίαα που θα επι-
τρέψουν στους αναγνώστεςχρήστες τους να συνθέσουν
τις δικές τους λύσεις που αντιστοιχούν στη δική τους
πραγmicroατικότητα Αυτό βασίζεται στην αρχή ότι η σχο-
λική πραγmicroατικότητα είναι πολύπλοκη δυναmicroική απρό-
βλεπτη και κυρίως microοναδική Άρα δεν υπάρχει microία microόνο
λύση microία συνταγή microαγική που λύνει τα προβλήmicroατα
Kάθε εκπαιδευτικό πλαίσιο έχει τις δικές του παραmicroέ-
τρους που πρέπει πριν από όλα να εντοπιστούν για να
αναζητηθούν στη συνέχεια οι κατάλληλες λύσεις
Tα Kλειδιά και Aντικλείδια είναι εερργγααλλεείίαα ααννάάγγννωωσσηηςς της
σχολικής πραγmicroατικότητας ∆ηλαδή κάθε κείmicroενο που
έχετε στα χέρια σας αποτελεί microια προσπάθεια σύντοmicroης
απάντησης σε ένα ερώτηmicroα (πχ πώς microαθαίνουν τα παι-
διά) από τη σκοπιά microιας επιστηmicroονικής προσέγγισης
(πχ της γνωστικής ψυχολογίας) Mπορεί ωστόσο σε
άλλο κείmicroενο να συναντήσετε απάντηση στο ίδιο ερώ-
τηmicroα από διαφορετική επιστηmicroονική σκοπιά (πχ την
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
5
κοινωνιολογία) Tα κείmicroενα γραmicromicroένα από εκπαιδευτι-
κούς και πανεπιστηmicroιακούς διάφορων ειδικοτήτων ακο-
λουθούν την ίδια δοmicroή ξεκινούν από microια σκηνή σε ένα
σχολικό πλαίσιο αναλύουν τι συmicroβαίνει και ύστερα δια-
τυπώνουν απαντήσεις στηριγmicroένες σε microία επιστήmicroη ∆η-
λαδή microε αφετηρία την εκπαιδευτική ππρράάξξηη περνούν
microέσα από microια διαδικασία ανάλυσης και σύνθεσης από τη
θθεεωωρρίίαα για να καταλήξουν στα χέρια σας σαν κκλλεειιδδιιάά
για τη δική σας διδακτική πρακτική
Tα κείmicroενα συνδέονται λειτουργικά microεταξύ τους γιατί
καθένα αναδεικνύει και microια ξεχωριστή ψηφίδα από την
πραγmicroατικότητα της εκπαιδευτικής πράξης Mελετώντας
και δουλεύοντας πάνω στον τρόπο microε τον οποίο τα κεί-
microενα συνδέονται microεταξύ τους φανταστήκαmicroε πολλά από
τα κλειδιά που microπορούν να ξεκλειδώσουν πολλά από τα
φαινόmicroενα που αναλύουmicroε Ωστόσο microόνο εσείς microπο-
ρείτε να κατασκευάσετε τα αντικλείδια που έχουν νόηmicroα
τη συγκεκριmicroένη στιγmicroή για το δικό σας πλαίσιο που
κάνουν κλικ και ανοίγουν microια laquoπόρταraquo που οδηγεί σε
δικές σας λύσεις
Aυτή η πολυπρισmicroατική διεπιστηmicroονική προσέγγιση της
καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πράξης είναι προφανές ότι
χρησιmicroοποιεί ως έναυσmicroα microια ευρεία ποικιλία αναφορών
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
6
σε σχολικές πραγmicroατικότητες τάξεις στην πόλη στο
βουνό microονοθέσια σχολεία microειονοτικά σχολεία της Θρά-
κης σχολεία microε πολλούς αλλόγλωσσους microαθητές σχο-
λεία σηmicroερινά στην Eλλάδα και αλλού άλλοτε και
τώρα Eίναι κοινή πεποίθηση όλων όσοι συmicromicroετέχουmicroε
σε αυτή τη σειρά ότι συχνά βοηθάει να αναγνώσει κα-
νείς τη δική του εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα βλέπο-
ντας κάτι ανάλογο που συmicroβαίνει σε microια άλλη τάξη σε
ένα άλλο πλαίσιο ώστε microέσα από την ανάλυση και την
κατανόησή του να microεταφέρει την εmicroπειρία αυτής της
γνώσης στη δική του πραγmicroατικότητα στο δικό του
πλαίσιο H απόσταση από τα δικά microας πράγmicroατα τελικά
βοηθάει να τα καταλάβουmicroε καλύτερα
Tρεις θεmicroατικές ενότητες η ∆ιδακτική Μεθοδολογία το
Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης και τα
ζητήmicroατα Ταυτότητας και Ετερότητας αποτελούν τον
καmicroβά πάνω στον οποίο microέσα από διαφορετικές επιστη-
microονικές προσεγγίσεις προσπαθούmicroε να απαντήσουmicroε
στα ερωτήmicroατα της καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πρακτι-
κής ∆εν κρύβουmicroε τις δυσκολίες ούτε αποσιωπούmicroε τα
όρια των προτάσεων που κάνουmicroε και δεν πιστεύουmicroε
ότι η ευθύνη για τις λύσεις είναι microόνο στα χέρια των
εκπαιδευτικών Yποστηρίζουmicroε όmicroως ότι microπορούν οι εκ-
παιδευτικοί να πάρουν στα χέρια τους τα εργαλεία που
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
7
θα τους επιτρέψουν να καταλάβουν καλύτερα το πλαίσιο
microέσα στο οποίο εργάζονται να το βελτιώσουν και να
αντλήσουν ικανοποίηση από τη δουλειά τους
Tα Kλειδιά και Aντικλείδια ευτύχησαν να συναντήσουν
στη διαδροmicroή τους άξιους τεχνίτες που τόσο στην
έντυπη όσο και στην ηλεκτρονική microορφή τα έκαναν αν-
θεκτικά λειτουργικά καιhellip έτοιmicroα να ξεκλειδώσουν Tους
ευχαριστώ όλους και όλες θερmicroά
Aλεξάνδρα Aνδρούσου Εκπαιδευτική Ψυχολόγος
Νοέmicroβριος 2002
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
8
Από τη σειρά laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo κυκλοφορούν τα βιβλία
θεmicroατικό πεδίο ∆ιδακτική Μεθοδολογία
bull ∆ιδάσκοντας ιστορία
Αβδελά Ε
bull Κίνητρο στην εκπαίδευση
Ανδρούσου Α
bull Ανάγνωση και ετερότητα
Αποστολίδου Β
bull Εmicroψύχωση στην τάξη
∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Νικολάου Β
bull Η επικοινωνιακή προσέγγιση του γλωσσικού microαθήmicroατος
Ιορδανίδου Α Σφυρόερα Μ
bull ∆ηmicroιουργικές δραστηριότητες και διαδικασίες microάθησης
Κουτσούρη Α
bull Για τη microέθοδο project
Μάγος Κ
bull ∆ιαθεmicroατική προσέγγιση της γνώσης
Σφυρόερα Μ
bull Η επεξεργασία της εικόνας στη σχολική τάξη
Σφυρόερα Μ
bull Το λάθος ως εργαλείο microάθησης και διδασκαλίας
Σφυρόερα Μ
bull Φυσικές Επιστήmicroες διδασκαλία και εκπαίδευση
Τσελφές Β
bull Μουσική στο σχολείο
Τσιρίδης Π
bull Η επανατροφοδότηση των microαθητών στα γραπτά τους κείmicroενα
Χοντολίδου Ε
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
9
θεmicroατικό πεδίο Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης
bull Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο
Ασκούνη Ν
bull Οικογένεια και σχολείο
∆ραγώνα Θ
bull Η microη λεκτική επικοινωνία στο σχολείο
Κούρτη Ε
bull Πολιτισmicroός και σχολείο
Πλεξουσάκη Ε
bull Η microειονοτική εκπαίδευση της Θράκης
Τσιτσελίκης Κ
bull Γλώσσα του σπιτιού και γλώσσα του σχολείου
Φραγκουδάκη Α
bull Η ικανότητα του λόγου και η γλωσσική διδασκαλία
Φραγκουδάκη Α
θεmicroατικό πεδίο Ταυτότητες και Ετερότητες
bull laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo εmicroπειρίες εκπαιδευτικών
∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Πετρίδης Τ
bull Ταυτότητα και εκπαίδευση
∆ραγώνα Θ
bull Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα
Μπαλτσιώτης Λ
bull Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο
Χοντολίδου Ε
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
10
Για περισσότερα laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo
wwwkleidiakaiantikleidianet
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
11
Κοινωνικό πλαίσιο και διδακτική πράξη
Σκηνή 1η Είmicroαι στο εξοχικό microου στη θάλασσα microε παρέα Μόλις
γυρίσαmicroε από το απογευmicroατινό microπάνιο Χαλαρά Το κα-
λοκαιράκι τελειώνει Συζητώ microε τους φίλους microου για τη
Θράκη για τα παιδιά που έχω αρχίσει να αποθυmicroώ για
τη νέα σχολική χρονιά και τα σχέδιά microου Θα ξαναπάρω
τη Γrsquo Γυmicroνασίου Είναι microεγάλα παιδιά και microπορείς να
συνεννοηθείς εύκολα Έχουν πια ξεπεράσει τις αρχικές
δυσκολίες της πολυγλωσσίας τους και κάνουν όνειρα για
το microέλλον Μου αρέσει πολύ που γίνοmicroαι κοινωνός αυ-
τών των ονείρων Ελπίζω και αρωγός στην επιτυχία
τους
Ξαφνικά έχω microήνυmicroα στο κινητό Το ανοίγω χαρούmicroενη
Μια από τις καλύτερές microου microαθήτριες Πόσο microε συγκινεί
που microε θυmicroούνται και το καλοκαίρι Το microήνυmicroα λέει
laquoΚυρία η microαmicroά microου δε microrsquo αφήνει τελικά να πάω στο Λύ-
κειο Έκλαψα παρακάλεσα τίποτα Ο microπαmicroπάς microου άλ-
λαξε γνώmicroη και τώρα συmicroφωνεί microε τη microαmicroά που ζητάει
βοήθεια στο σπίτι και το χωράφι Κυρία τι να την κάνω
τη ζωή έτσι ∆εν microπορώ να φανταστώ τη ζωή microου microα-
κριά απrsquo το σχολείοraquo
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
12
Παγώνω Το ήξερα το πρόβληmicroα της microαθήτριας αλλά
θεώρησα ότι το είχαmicroε λύσει Είχα φροντίσει στη διάρ-
κεια της περσινής σχολικής χρονιάς να συναντήσω τη
microητέρα της Ήταν microια δύσκολη συνάντηση είναι αλή-
θεια Χρειάστηκε να επιστρατεύσω όλες microου τις laquoεπικοι-
νωνιακές δεξιότητεςraquo για να τη microετακινήσω από την αρ-
χική της παντελή άρνηση Γιατί σίγουρα δεν είναι εύ-
κολο να βρεις επιχειρήmicroατα απέναντι σε ένα γονιό που
σου λέει laquoΤι να τα κάνει τα γράmicromicroατα Κορίτσι είναιhellipraquo
Μεγάλωσα microε το αυτονόητο ότι τα γράmicromicroατα είναι καλά
για έναν άνθρωπο ανεξαρτήτως φύλου Πώς να συνοmicroι-
λήσω τώρα microε έναν κόσmicroο που microου φαίνεται τόσο microα-
κρινός Κι όmicroως νόmicroιζα πως τα είχα καταφέρει Προσπά-
θησα να της εκθέσω όλες τις πιθανές δυσκολίες που
microπορεί να αντιmicroετώπιζε το παιδί αργότερα Να της microι-
λήσω για το πόσο σηmicroαντικός είναι ο κόσmicroος του σχο-
λείου για το παιδί της Για το πόσο περήφανη microπορεί να
ένιωθε αργότερα microε microια microορφωmicroένη κόρη Για το πόσο
γρήγορα αλλάζουν τα πράγmicroατα και πόσο απαραίτητο
είναι τώρα πια ένα laquoχαρτίraquo Ήταν σαν να microη microε άκουγε
όmicroως Σε κάποια στιγmicroή ψέλλισε κάτι σαν laquoθα τη
χάσωraquo Ξεπρόβαλε ξαφνικά microπροστά microου microια απειλή που
ένιωθε η microητέρα και που δεν είχα καν υποπτευθεί Σαν
από ένστικτο γρήγορα χωρίς να το σκεφτώ της εξή-
γησα ότι υπάρχουν και πανεπιστήmicroια κοντά στο χωριό
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
13
Θα microπορούσε να πηγαινοέρχεται ακόmicroα και καθηmicroερινά
Ήταν εκεί που νόmicroισα ότι πείστηκε Χαλάρωσε το πρό-
σωπό της και microου είπε laquoΘα το σκεφτώhellipraquo
Εκεί που νόmicroισα λοιπόν ότι έχει τελειώσει η ιστορία και
θα καmicroαρώσω τη microαθήτριά microου στο Λύκειο και σίγουρα
microετά και στο Πανεπιστήmicroιο1 έρχεται ξανά η απειλή Η
απαγόρευση Ο αποκλεισmicroός Τόσο άδικος Ενός παιδιού
ευαίσθητου ενός παιδιού microε όρεξη και ορmicroή του οποίου
το laquomicroειονέκτηmicroαraquo ήταν βασικά το φύλο Νιώθω οργή
Από τη microια θέλω να βάλω τα κλάmicroατα από την άλλη να
πάω να laquoαρπάξωraquo το παιδί και να το στείλω στο σχο-
λείο Να τους τα πω έξω απrsquo τα δόντια Στη microάνα που
laquoζηλεύειraquo την κόρη και δεν την αφήνει να προοδεύσει
Στον πατέρα που κρύβεται πίσω από το αίτηmicroα της microά-
1 Για τους microειονοτικούς microαθητές της Θράκης υπάρχει ένα ειδικό ποσοστό εισαγωγής στην τριτοβάθmicroια εκπαίδευση οπότε το σύνολο σχεδόν των παιδιών τα οποία καταφέρνουν να ολοκλη-ρώσουν τη δευτεροβάθmicroια εκπαίδευση εισάγονται στα πανεπι-στήmicroια Η microεγάλη δυσκολία λοιπόν για τα κορίτσια της ορεινής περιοχής της Ξάνθης είναι να πείσουν τους γονείς τους να συ-νεχίσουν στο Λύκειο Αν το καταφέρουν αυτό θεωρείται σχε-δόν σίγουρη η φοίτησή τους στο Πανεπιστήmicroιο καθώς το microεγα-λύτερο ποσοστό από αυτά διακρίνεται για την πολύ καλή επί-δοση στο σχολείο Ωστόσο πολύ microεγάλο ποσοστό άριστων microα-θητριών διακόπτει τη σχολική φοίτηση microετά την ολοκλήρωση της υποχρεωτικής εκπαίδευσης
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
14
νας Στην υπόλοιπη οικογένεια που δεν τη στηρίζει
Νιώθω οργή και microαταίωση Για τη microαθήτρια και τα σχέ-
διά της αλλά και για microένα Για τη δουλειά που έκανα όλο
το χρόνο για την laquoεπένδυσηraquo πάνω στο παιδί Νοmicroίζω
πως δε θα ξαναεπενδύσω συναισθηmicroατικά τουλάχιστον
αφού οι άνθρωποι είναι τόσο microακριά από αυτά που πι-
στεύω και ονειρεύοmicroαι
Νιώθω και απορία Είναι δυνατό να microη βλέπουν την αδι-
κία Είναι τόσο διαφορετικοί Τόσο πίσω Τόσο άδικοι
Πώς θα microπορέσω να ξανασυνεργαστώ microαζί τους
Εντέλει νιώθω και τύψεις Προς τι να laquoξεσηκώνωraquo τα
παιδιά να τους ανοίγω την όρεξη για microάθηση να τους
περιγράφω έναν άλλο κόσmicroο τον κόσmicroο που ανοίγεται
microπροστά τους microέσα από τις σπουδές και τα γράmicromicroατα
αφού δε θα ζήσουν ποτέ σε αυτό τον κόσmicroο Πόσο δι-
καίωmicroα έχω να επεmicroβαίνω στη ζωή τους στα όνειρά
τους Νιώθω σαν να έχω laquoπαίξειraquo microε τη ζωή και την
ισορροπία των microαθητριών microου laquoσυνεπής microε την προο-
δευτική ιδεολογία microουraquo αλλά ασυνεπής απέναντι στο
παιδί αφού δεν microπορώ να το στηρίξω στο να διεκδική-
σει καλύτερους όρους για τη ζωή του
Με τέτοιες microελαγχολικές σκέψεις τέλειωσε αυτό το βρα-
δάκι Κι ακόmicroα απορώ πώς πρέπει να αντιδράσωhellip
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
15
Σκηνή 2η
∆ιδάσκω στην ορεινή Ξάνθη στην Αrsquo Γυmicroνασίου Γλώσ-
σα Ευτυχώς τα παιδιά έχουν ξεπεράσει το αρχικό σοκ
της προσαρmicroογής και έχουν αρχίσει να εκφράζονται στα
ελληνικά ικανοποιητικά Η επικοινωνία microας microοιάζει να
microην αντιmicroετωπίζει ιδιαίτερα προβλήmicroατα Τα ελληνικά
τους βελτιώνονται καθηmicroερινά και συνεργαζόmicroαστε όλο
και καλύτερα Είmicroαστε άλλωστε στην ενότητα 6 Το
θέmicroα της είναι η εργασία Σήmicroερα αποφάσισα να τους
κάνω το κείmicroενο που microιλάει για την παιδική εργασία
Λέει microέσα σrsquo αυτό η λεζάντα από το κείmicroενο της Unicef
laquoΧάρη στη δική microας αδιαφορία κάποια παιδιά ldquoωριmicroά-
ζουνrdquo απότοmicroαraquo Αναφέρονται στη συνέχεια παραδείγ-
microατα από διάφορες χώρες του κόσmicroου όπου laquoανθείraquo η
παιδική εργασία και κάποιοι αριθmicroοί για την Ελλάδα
Το κείmicroενο προχωράει αλλά τα παιδιά δε συmicromicroετέχουν
όσο άλλες φορές Έχει άραγε τόσες άγνωστες λέξεις και
τους δυσκολεύει Πολλές φορές τελικά microου συmicroβαίνει να
θεωρώ ένα κείmicroενο βατό και τα παιδιά να σκοντάφτουν
σε απίστευτες λέξεις Όmicroως όχι το κείmicroενο δεν είναι
δύσκολο Τι είναι αυτό που τα δυσκολεύει
Ξαφνικά ανοίγει microια συζήτηση για τη δουλειά Αντιλαmicro-
βάνοmicroαι ότι πολύ microεγάλος αριθmicroός microαθητών microου εργά-
ζεται ήδη παράλληλα microε το σχολείο Άλλοι στα microικρά
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
16
τους χωράφια άλλοι σε microαγαζιά το απόγευmicroα άλλοι στα
πρόβατα άλλοι δίπλα στον πατέρα τους που είναι οικο-
δόmicroος και συνεχίζει το microεροκάmicroατο και microετά τις τρεις
που σχολάmicroε Νιώθω αmicroήχανη και ένοχη Εγώ τόση ώρα
microιλώ για το Μπαγκλαντές και την Αφρική και τα παιδιά
microου έχουν ήδη διαmicroορφώσει σχέση και άποψη για την
εργασία Εντάξει το κείmicroενο microιλούσε για παιδιά που
εγκαταλείπουν το σχολείο και εργάζονται σε απάνθρω-
πες συνθήκες Όmicroως και τα δικά microου δε δυσκολεύονται
Το πρωί σχολείο και microετά microεροκάmicroατο Μεροκάmicroατο microι-
κρό Ίσα που να ενισχύει λιγάκι το οικογενειακό εισό-
δηmicroα Και την άλλη microέρα σχολείο laquoάγραφα κι αδιάβα-
σταraquo γιατί πώς να προλάβεις και τις σχολικές υποχρεώ-
σεις όταν είσαι πτώmicroα στην κούραση ∆εν είναι εύκολο
Νιώθω αmicroηχανία Μήπως δεν έπρεπε τελικά να τους
θέσω ένα τόσο καυτό ζήτηmicroα Εγώ microιλούσα για εκmicroε-
τάλλευση χωρίς να σκεφτώ ότι τα αφορά και προσω-
πικά Μάλλον γιrsquo αυτό δεν microπορούσαmicroε τελικά να συ-
νεννοηθούmicroε και microου έλεγαν για το πόσο σηmicroαντικό εί-
ναι να microαθαίνει ο άνθρωπος από microικρός στη δουλειά
Πρέπει ή δεν πρέπει το σχολείο να θέτει τέτοια ζητή-
microατα Πώς θα microπορούσα τελικά να microιλήσω για το τόσο
σηmicroαντικό ζήτηmicroα της παιδικής εργασίας Να το απο-
σιωπήσω Έχω κουραστεί σε αυτό το σχολείο να ξαφνιά-
ζοmicroαι και να microην καταλαβαίνω Τι κάνω λάθος εντέλει
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
17
ΗΗ γγννώώσσηη ττοουυ κκοοιιννωωννιικκοούύ ππλλααιισσίίοουυ κκααιι ηη σσηηmicromicroαασσίίαα ττηηςς
Πολύ συχνά παρατηρείται το φαινόmicroενο να εργάζονται
εκπαιδευτικοί σε ένα σχολείο και να γνωρίζουν ελάχιστα
για τους microαθητές τους ∆εν έχουν καmicroιά πληροφόρηση
για την οικογενειακή κατάσταση των microαθητών τα ιδιαί-
τερα προβλήmicroατά τους τις συνθήκες ζωής τους τα
όνειρα και τις φιλοδοξίες τους Ο χώρος του σχολείου
φαντάζει αποκοmicromicroένος από το ευρύτερο κοινωνικό περι-
βάλλον Η έλλειψη αυτή ενισχύεται και από την παντελή
σχεδόν έλλειψη επικοινωνίας microε τους γονείς οι οποίοι
θα microπορούσαν να αποτελέσουν microια βασική laquoδεξαmicroενή
πληροφοριώνraquo Οι πληροφορίες αυτές θα microπορούσαν να
κάνουν πιο ξεκάθαρη την εικόνα των microαθητών και να
βοηθήσουν τον εκπαιδευτικό να προσαρmicroόσει τη συmicroπε-
ριφορά και τις microεθόδους του ανάλογα microε τους βασικούς
του συνεργάτες τα παιδιά
Η έλλειψη αυτή ενός δικτύου σχέσεων δυσκολεύει τη
λειτουργία του σχολείου και καθιστά την ουσιαστική πα-
ρέmicroβαση των διδασκόντων σχεδόν αδύνατη Για να κα-
ταφέρει το σχολείο να παρέmicroβει ουσιαστικά και να δη-
microιουργήσει συνθήκες και κίνητρα microάθησης στους microαθη-
τές του είναι απαραίτητο να γνωρίζει ποιοι είναι αυτοί οι
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
18
microαθητές τι χρειάζονται ποιες είναι οι ιδιαιτερότητές
τους και microετά να αποφασίσει microε ποιες microεθόδους θα πα-
ρέmicroβει και πού θα δώσει έmicroφαση Ξέρουmicroε ότι η γνώση
δεν είναι ένα laquoσακίraquo που το αδειάζουmicroε σε laquoάδεια κεφά-
λιαraquo και περιmicroένουmicroε να καλύψουmicroε τα κενά Εδώ και
πολλά χρόνια οι παιδαγωγοί τονίζουν τη σηmicroασία του
κινήτρου για την ουσιαστική microάθηση2 καθώς και την
προτεραιότητα της απόκτησης δεξιοτήτων απέναντι στην
απόκτηση γνώσεων Για να δηmicroιουργήσεις όmicroως κίνητρα
σε κάποιον πρέπει να ξέρεις σε ποιον απευθύνεσαι Για
να του microάθεις πώς να microαθαίνει πρέπει να ξέρεις ποιος
είναι
Τα πράγmicroατα γίνονται ακόmicroα πιο δύσκολα όταν υπάρχει
microεγάλη απόσταση ανάmicroεσα στο κοινωνικό περιβάλλον
από όπου προέρχεται ο εκπαιδευτικός και σε εκείνο
όπου διδάσκει Η απόσταση αυτή (κοινωνική
πολιτιστική οικονοmicroική) συχνά οφείλεται σε ένα
συνδυασmicroό παραγόντων Σε περιπτώσεις δε που
υπάρχουν και ιδιαίτερα κοινωνικά χαρακτηριστικά πχ
microειονοτικές οmicroάδες η διαφορά εmicroφανίζεται ακόmicroα πιο
microεγεθυσmicroένη και πολύ συχνά λείπουν εντελώς τα
2 Βλ Ανδρούσου Α Το κίνητρο στην εκπαίδευση Κλειδιά και Αντικλείδια ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Αθήνα 2003 σ 14-15
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
19
κλειδιά ερmicroηνείας και αλληλοκατανόησης Σε αυτές τις
δύσκολες καταστάσεις προβάλλει πιο επιτακτική η
ανάγκη κατανόησης του κοινωνικού πλαισίου microέσα στο
οποίο λειτουργεί το συγκεκριmicroένο σχολείο ζει η
microειονοτική οmicroάδα ―ιδιαίτερα όταν υπάρχουν στοιχεία
κοινωνικού αποκλεισmicroού― και διαmicroορφώνονται τα
νεότερα microέλη της οι microαθητές microας
ΚΚααττααννόόηησσηη ττοουυ κκοοιιννωωννιικκοούύ ππλλααιισσίίοουυ
κκααιι έέρρεευυνναα δδρράάσσηηςς
Πώς όmicroως είναι δυνατό να κατανοήσει ο εκπαιδευτικός
ένα κοινωνικό πλαίσιο που του φαίνεται τόσο διαφορε-
τικό και microακρινό Ποια εργαλεία θα τον βοηθήσουν ώστε
να κατανοήσει τις διαφορές αλλά και τις οmicroοιότητες microε
τους microαθητές του και να τις αξιοποιήσει προς όφελος
της διδακτικής διαδικασίας
Γίνεται πολύ συχνά λόγος στον εκπαιδευτικό χώρο για
την ανάγκη εξοικείωσης του εκπαιδευτικού microε την
έρευνα δράσης η οποία microπορεί να αποτελέσει το κλειδί
για την κατανόηση του κοινωνικού και εκπαιδευτικού
πλαισίου και για την προσαρmicroογή της διδασκαλίας στο
πλαίσιο αυτό Εδώ θα πρέπει να διευκρινίσουmicroε ότι η
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
έρευνα δράσης laquoείναι η έρευνα που γίνεται από συγκε-
κριmicroένους ανθρώπους στην ίδια τους τη δουλειά για να
βοηθηθούν ώστε να βελτιώσουν αυτό που κάνουν συ-
microπεριλαmicroβανοmicroένου και του πώς εργάζονται microε και για
τους άλλους Η έρευνα δράσης είναι η έρευνα που αντι-
microετωπίζει τους ανθρώπους ως αυτόνοmicroους υπεύθυνους
συντελεστές (agents) που συmicromicroετέχουν ενεργά στο να
φτιάξουν τις δικές τους ιστορίες και συνθήκες ζωής
όπως και ικανούς να γίνουν πιο αποτελεσmicroατικοί στο να
φτιάχνουν ιστορίες και συνθήκες ζωής [hellip] ∆εν αντιmicroε-
τωπίζει τους ανθρώπους ως αντικείmicroενα για έρευνα
αλλά τους ενθαρρύνει να δουλεύουν microαζί ως υποκεί-
microενα που έχουν συνείδηση και ως συντελεστές (agents)
της αλλαγής και της βελτίωσηςraquo3 Η διαδικασία αυτή
microπορεί να αποδειχτεί ιδιαίτερα χρήσιmicroη για τον εκπαι-
δευτικό στην εποχή microας όπου διάφορα τmicroήmicroατα της
κοινωνίας βρίσκονται σε microεταβατικό στάδιο Στις περι-
πτώσεις αυτές αυξάνονται και οι δυσκολίες κατανόησης
του πλαισίου και αντίστοιχα οι δυσκολίες αποτελεσmicroα-
τικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό
3 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η αναγκαιό-τητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοινότητα τ 20 Αθήνα 1993 σ 38
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
21
Κοινωνίες σε microετάβαση και έρευνα δράσης
Πολλές φορές ιδιαίτερα σε καταστάσεις κοινωνιών σε
microετάβαση η πολυπλοκότητα και η αντιφατικότητα είναι
τα χαρακτηριστικά των κοινωνικών συστηmicroάτων Έτσι
ενώ η εξωτερική εικόνα microιας κοινωνίας παρουσιάζει ση-
microάδια νεωτερικότητας και εκσυγχρονισmicroού οι
βαθύτερες αντιλήψεις των ανθρώπων παραmicroένουν
παραδοσιακές δηmicroιουργώντας στα microέλη τους σοβαρές
συγκρούσεις και αποσταθεροποιήσεις Τα φαινόmicroενα
αυτά είναι πολύ πιο έντονα όταν πρόκειται για κλειστές-
παραδοσιακές κοινωνίες οι οποίες microεταβαίνουν σε
νεότερες microορφές που δεν είναι ξεκάθαρες ακόmicroα Στην
περίπτωση βέβαια που οι κοινωνίες αυτές αποτελούνται
από microειονοτικούς πληθυσmicroούς4 τα πράγmicroατα
περιπλέκονται ακόmicroα περισσότερο
4 Οι σκηνές στην αρχή του κειmicroένου εκτυλίσσονται σε τέτοιες περιοχές (σχολεία στην ορεινή Ξάνθη) τις οποίες microέχρι το 1995 χρειαζόταν ειδική άδεια από την Αστυνοmicroία για να microπορέ-σεις να επισκεφτείς Η σηmicroερινή τους εικόνα (πολύ έντονης ανοικοδόmicroησης δηmicroιουργίας καταστηmicroάτων αύξησης των microέ-σων microετακίνησης και γενικότερα laquoανοίγmicroατοςraquo και laquoεκσυγχρο-νισmicroούraquo) δηmicroιουργεί microια πολύ ισχυρή αντίθεση σε σχέση microε την εικόνα τους πριν από 8 microόλις χρόνια και αποτελεί από microόνη της
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
Οι αλλαγές είναι ραγδαίες το πλαίσιο αλλάζει συνεχώς
το δεδοmicroένα τρέχουν και οι άνθρωποι αδυνατούν να τα
παρακολουθήσουν και να τα κατανοήσουν Κάποιοι νιώ-
θουν ότι απειλούνται από αυτή την αλλαγή Φοβούνται
και εύκολα αναπολούν τις εποχές που laquoείχαν λίγα χρή-
microατα microεν αλλά ήξεραν τι περιmicroένουν απrsquo τη ζωή τουςraquo
Άλλοι αλλάζουν ξαφνικά τα πάντα αρνούmicroενοι όλες
τους τις ρίζες και τις προγενέστερες αξίες Νιώθουν microια
επιτακτική ανάγκη ενσωmicroάτωσης Να γίνουν σαν τους
άλλους να microην ξεχωρίζουν Σε ένα πλαίσιο microετάβασης
γίνονται αντιληπτές ποικίλες αντιδράσεις απέναντι στη
νεωτερικότητα Είναι όλες αναmicroενόmicroενες γιατί είναι σα-
φές πως η αλλαγή στη ζωή των ανθρώπων τούς προκα-
λεί διαφορετικά συναισθήmicroατα που συνδέονται κυρίως
microε τις οικογενειακές καταβολές τα οικογενειακά και
προσωπικά σχέδια ζωής καθώς και microε το πόσο έχει
laquoπροβλεφθείraquo στα σχέδια ζωής το ενδεχόmicroενο ανατρο-
πής των δεδοmicroένων
Τι κάνει όmicroως ένας δάσκαλος όταν εργάζεται σε microια κοι-
νωνία σε microετάβαση Τι σηmicroαίνει κατανοώ το πλαίσιο
όταν το πλαίσιο αλλάζει συνεχώς Και πόση έρευνα
microια πολύ ισχυρή ένδειξη για τη microεταβατική φάση στην οποία βρίσκονται
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
23
δράσης microπορεί εντέλει να κάνει ένας εκπαιδευτικός που
εξακολουθεί να αποτελεί ξένο σώmicroα σε microια τέτοια κοι-
νωνία Πόσο εύκολο είναι να microην παραιτηθεί από την
προσπάθεια η οποία του έχει laquoχαρίσειraquo τόσες ανατρο-
πές και απογοητεύσεις
Η απάντηση στα ερωτήmicroατα αυτά είναι δύσκολη Αυτό
που απαιτείται καταρχήν από τον εκπαιδευτικό είναι συ-
νεχής εγρήγορση και παρατήρηση Είναι απαραίτητο να
microη βιαστεί να δώσει χρόνο στον εαυτό του αλλά και
στους microαθητές του να προβληmicroατιστεί πριν αποφασίσει
πώς θα οργανώσει τη διδασκαλία του Απαραίτητη προ-
ϋπόθεση για να κατανοήσει το πλαίσιο ως εξωτερικός
παρατηρητής είναι να δηmicroιουργήσει σχέση εmicroπιστοσύ-
νης microε τους microαθητές του Μια σχέση ουσιαστικής επα-
φής στην οποία θα είναι φυσικά σαφή τόσο τα όρια και
η δυναmicroική όσο και το γνήσιο ενδιαφέρον του
εκπαιδευτικού για τη ζωή των microαθητών του Η σχέση
αυτή δε χτίζεται από τη microια microέρα στην άλλη Απαιτεί
ειλικρινείς προθέσεις Απαιτεί laquoάνοιγmicroαraquo από την
πλευρά του εκπαιδευτικού laquoΆνοιγmicroαraquo προς τον άλλο
αυτόν που φαίνεται τόσο διαφορετικός όχι για να τον
αφοmicroοιώσει αλλά για να τον ακούσει να τον καταλάβει
και να βρει τις συνιστάmicroενες στις οποίες θα microπορέσει να
στηριχτεί για να φτιάξει τη γέφυρα που θα οδηγήσει τα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
παιδιά στην επιθυmicroία να microάθουν Βασικοί laquoκίνδυνοιraquo σε
microια τέτοια κατάσταση είναι είτε η πλήρης απόρριψη του
laquoδιαφορετικούraquo είτε η πλήρης αποδοχή του και η αντι-
microετώπισή του ως φολκλόρ Και τα δύο φανερώνουν
εντέλει την αποτυχία επικοινωνίας και ισότιmicroης ανταλ-
λαγής Πώς όmicroως είναι δυνατό να πετύχεις ισότιmicroη
ανταλλαγή microε κάποιον που σου φαίνεται τόσο
διαφορετικός Σε αυτές τις περιπτώσεις βοηθάει σίγουρα
η προσωπική αναζήτηση στο θέmicroα της ταυτότητας laquoΗ
ταυτότητα του κάθε ανθρώπου συντίθεται από microια
πληθώρα στοιχείων τα οποία προφανώς δεν
περιορίζονται σε όσα αναγράφονται στα επίσηmicroα αρχεία
Οι περισσότεροι άνθρωποι καταρχήν εντάσσονται σε
κάποια θρησκευτική παράδοση έχουν microια εθνικότητα
καmicroιά φορά δύο ανήκουν σε microια εθνική ή γλωσσική
οmicroάδα έχουν οικογένεια microε περισσότερα ή λιγότερα
microέλη επάγγελmicroα κοινωνική θέση κάποιον κοινωνικό
κύκλοhellip Ο κατάλογος όmicroως είναι ακόmicroα πιο microακρύς
υποθετικά ατελείωτος ορισmicroένοι microπορεί να νιώθουν
περισσότερο ή λιγότερο πως ανήκουν σε microια επαρχία σε
ένα χωριό σε microια αδερφότητα σε microια επαγγελmicroατική ή
ποδοσφαιρική οmicroάδα σε microια παρέα φίλων σε ένα
συνδικάτο σε microια επιχείρηση σε ένα κόmicromicroα σε κάποιο
σύλλογο σε microια ενορία σε microια κοινότητα ανθρώπων
που microοιράζονται τα ίδια πάθη τις ίδιες ερωτικές
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
25
επιλογές τις ίδιες σωmicroατικές αναπηρίες ή
αντιmicroετωπίζουν τα ίδια προβλήmicroαταraquo5
Αυτές οι πολλαπλές υπαγωγές κάνουν σίγουρα κάθε άν-
θρωπο microοναδικό στον κόσmicroο Από την άλλη όmicroως ενι-
σχύουν την πιθανότητα να microπορέσεις να συναντήσεις
τον laquoάλλοraquo αφού δεν microπορεί κάποια από όλες αυτές
τις υπαγωγές θα είναι κοινή και θα βοηθάει τη συνά-
ντηση Αν ο καθένας microας ορίζει microονοσήmicroαντα την ταυ-
τότητά του αν νιώθει πχ microόνο Έλληνας ή microόνο χρι-
στιανός ή microόνο Ολυmicroπιακός τότε πολύ εύκολα θα βρει
απέναντί του τον αντίπαλο τον εχθρό Σε τέτοιες περι-
πτώσεις οι ταυτότητες γίνονται εύκολα laquoφονικέςraquo όπως
εύστοχα περιγράφει ο Αmicroίν Μααλούφ στο βιβλίο του Φο-
νικές ταυτότητες Αν όmicroως ο άνθρωπος αντιλαmicroβάνεται
τον εαυτό του και τον laquoάλλοraquo ως ένα κράmicroα ταυτοτή-
των και υπαγωγών τότε αρχίζει να νιώθει πόσο το
laquoεmicroείςraquo περιλαmicroβάνει και το οι laquoάλλοιraquo Η συνειδητο-
ποίηση αυτή αποτελεί αυτόmicroατα και microια γέφυρα επικοι-
νωνίας microια γέφυρα που δεν αποσιωπά τις διαφορές
αλλά προσπαθεί να βρει τα κλειδιά ερmicroηνείας τους
εντάσσοντάς τες στο πλαίσιο
5 Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999 σ 19
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
Η διαδικασία αυτή είναι ιδιαίτερα χρήσιmicroη για τον εκπαι-
δευτικό αφενός γιατί του επιτρέπει την ουσιαστική πα-
ρέmicroβαση όταν διδάσκει σε περιβάλλοντα φαινοmicroενικά
πολύ διαφορετικά και αφετέρου γιατί τον προφυλλάσ-
σει από απογοητεύσεις και παρανοήσεις της συmicroπεριφο-
ράς των παιδιών των γονιών και του ευρύτερου περι-
βάλλοντος Οι παρανοήσεις αυτές συχνό φαινόmicroενο σε
περιβάλλοντα πολυσυλλεκτικά θα microπορούσαν να laquoπεί-
σουνraquo τον εκπαιδευτικό είτε ότι η διαφορετικότητα του
απέναντι είναι επιθετική και απευθύνεται προς τον ίδιο
άρα να του προκαλέσουν συναισθήmicroατα και συmicroπεριφο-
ρές αmicroυντικές είτε ότι ο απέναντί του δεν είναι επιθετι-
κός αλλά βρίσκεται πολύ πίσω άρα υπάρχει και πάλι
αδυναmicroία επικοινωνίας γιατί ο άλλος πρέπει να καλύψει
microια πολύ microεγάλη διαδροmicroή για να καταφέρουν να συνο-
microιλήσουν Και στις δύο περιπτώσεις οι αντιδράσεις του
εκπαιδευτικού θα δυσχεράνουν σίγουρα την εκπαιδευ-
τική του παρέmicroβαση
ΤΤιι θθαα σσήήmicromicroααιιννεε ηη κκααττααννόόηησσηη ττοουυ ππλλααιισσίίοουυ
σστταα σσυυγγκκεεκκρριιmicromicroέένναα ππααρρααδδεείίγγmicromicroαατταασσκκηηννέέςς
Ας δούmicroε λοιπόν τώρα τι θα σήmicroαινε η κατανόηση του
πλαισίου στις παραπάνω σκηνές Στο πρώτο παράδειγmicroα
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
27
είναι εmicroφανέστατη η απογοήτευση και η παραίτηση που
νιώθει ο εκπαιδευτικός αντιmicroετωπίζοντας microια δύσκολη
κατάσταση Κι όmicroως τα σηmicroάδια αυτού του laquoπροαναγ-
γελθέντος θανάτουraquo ήταν ιδιαίτερα έντονα πολύ νωρί-
τερα Η περιοχή η οποία περιγράφεται η ορεινή περιοχή
της Ξάνθης αποτελεί παράδειγmicroα κοινωνίας σε microετά-
βαση όπου τα πιο καταπιεσmicroένα κοmicromicroάτια η οmicroάδα των
γυναικών δεν έχουν καταφέρει σε κανένα βαθmicroό να
κερδίσουν από την laquoπροελαύνουσα νεωτερικότηταraquo
Αυτό γίνεται καταρχήν αντιληπτό από πολύ ορατά ση-
microάδια όπως η ενδυmicroασία αλλά κυρίως από τις πορείες
ζωής τους οι οποίες παρουσιάζουν microεγάλη αναντιστοιχία
σε σχέση microε τις πορείες ζωής των ανδρών της περιοχής
που χαρακτηρίζονται από σηmicroαντικές αλλαγές και προ-
σαρmicroογές στη νεωτερικότητα Οι γυναίκες της περιοχής
παρουσιάζουν σχεδόν την ίδια εικόνα που παρουσίαζαν
και πριν από 30 χρόνια τη στιγmicroή που η ίδια η περιοχή
έχει πραγmicroατικά laquomicroεταmicroορφωθείraquo Ένα πολύ microεγάλο
ποσοστό τους δε microιλάει ικανοποιητικά ελληνικά ενώ οι
άνδρες της αντίστοιχης ηλικίας χρησιmicroοποιούν την ελλη-
νική microε ευχέρεια είναι αποκλεισmicroένες στον οικιακό
χώρο δεν microπορούν σε κανένα βαθmicroό να παρακολουθή-
σουν τις κοινωνικές εξελίξεις αποκοmicromicroένες από πολύ
microικρές από την εκπαίδευση Ένα συντριπτικό ποσοστό
γυναικών διακόπτουν τη σχολική φοίτηση πριν καν γί-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
νουν γυναίκες τελειώνοντας δηλαδή το ∆ηmicroοτικό και
microάλιστα έχοντας αριστεύσει στην εξαετή φοίτησή τους
Υπάρχουν χωριά στην ορεινή Ξάνθη που δεν έχουν
ακόmicroα στείλει κορίτσια στο Γυmicroνάσιο6 Κι αν η κατά-
σταση αυτή θεωρούνταν σχεδόν laquoαποδεκτή και φυσικήraquo
πριν από microερικά χρόνια όταν η γενικότερη εικόνα των
κοινωνιών αυτών ήταν εντελώς παραδοσιακή στις microέρες
microας φαντάζει αναντίστοιχη των γενικότερων εξελίξεων
προκαλώντας πολύ συχνά συναισθήmicroατα πόνου στα ίδια
τα νεαρά κορίτσια που νιώθουν να laquoτιmicroωρούνταιraquo για
το φύλο τους
Η κατάσταση αυτή προκαλεί συγκρούσεις πολλαπλών
τύπων όχι microόνο microεταξύ των microελών της παραδοσιακής
6 Τα χωριά αυτά microειώνονται συνεχώς Παρατηρείται το φαινό-microενο όταν ξεκινήσει ένα κορίτσι τη φοίτησή του να ακολουθή-σουν κι άλλα την επόmicroενη ή και την ίδια σχολική χρονιά Έτσι υπάρχουν περιπτώσεις κοριτσιών που κατάφεραν να πάνε στο Γυmicroνάσιο τρία χρόνια microετά τη φοίτησή τους στο ∆ηmicroοτικό microαζί microε το πρώτο κορίτσι που πήγε από το χωριό τους Στις περισ-σότερες των περιπτώσεων αυτών τα κορίτσια συνεχίζουν ικα-νοποιητικά τη δευτεροβάθmicroια εκπαίδευση microε υψηλές επιδόσεις και όταν καταφέρουν να φοιτήσουν και στο Λύκειο είναι σχε-δόν σίγουρα φοιτήτριες στο Πανεπιστήmicroιο Άρα η microεγάλη δυ-σκολία και η αποφασιστική καmicroπή στη ζωή των νεαρών γυναι-κών στις περιοχές αυτές είναι το πέρασmicroα από το ∆ηmicroοτικό στο Γυmicroνάσιο και από εκεί στο Λύκειο
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
29
κοινωνίας που αλλάζει αλλά και microεταξύ όλων των
εmicroπλεκοmicroένων στην εκπαιδευτική διαδικασία στις περιο-
χές αυτές Είναι χαρακτηριστική η αmicroηχανία του σχολι-
κού microηχανισmicroού απέναντι στο πρόβληmicroα της διακοπής
της σχολικής φοίτησης ο οποίος έχει ποικίλες αντιδρά-
σεις από οργάνωση ενηmicroερωτικών συναντήσεων των
γονέων microε κύριο θέmicroα την αναγκαιότητα της συνέχισης
της φοίτησης για τα κορίτσια microέχρι την laquoαπειλήraquo λήψης
διοικητικών microέτρων λόγω της microη εφαρmicroογής του νόmicroου
του σχετικού microε την υποχρεωτική εκπαίδευση
Όλα αυτά λοιπόν θα έπρεπε να έχουν προετοιmicroάσει τον
εκπαιδευτικό της πρώτης σκηνής για τη δυσκολία που
είχε να αντιmicroετωπίσει Η γνώση του πλαισίου θα τον
βοηθούσε να αντιmicroετωπίσει επιτυχώς τα συναισθήmicroατα
της microαταίωσης που νιώθει σε σχέση microε τη δουλειά του
και κυρίως των τύψεων απέναντι στο παιδί ∆ε laquoφταίειraquo
ο εκπαιδευτικός γιατί laquoξεσήκωσεraquo τη microαθήτρια η επι-
θυmicroία για microάθηση και αλλαγή προέκυψε στο παιδί και
λόγω του γενικότερου κλίmicroατος αλλαγών που χαρακτη-
ρίζουν microια microεταβατική κοινωνία ∆ε laquoφταίειraquo σίγουρα
γιατί βοήθησε το παιδί να αγαπήσει έναν laquoάλλο κόσmicroοraquo
τον κόσmicroο των γραmicromicroάτων ∆εν πάει χαmicroένη άλλωστε η
προσπάθεια ακόmicroα κι αν η συγκεκριmicroένη microαθήτρια δεν
καταφέρει να συνεχίσει τη φοίτησή της Παρατηρείται
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
συχνά το φαινόmicroενο όταν οι προσδοκίες ζωής ενός
ατόmicroου δηmicroιουργούν πολύ microεγάλη ρήξη σε σχέση microε τις
κοινωνικά αναmicroενόmicroενες να microεταφέρονται σχεδόν αυ-
τούσιες στην επόmicroενη γενιά όταν θα έχουν laquoωριmicroάσει οι
κοινωνικές συνθήκεςraquo Στις περιπτώσεις αυτές παρατη-
ρούmicroε ένα νεότερο microέλος της οικογένειας να αναλαmicroβά-
νει να laquoεπαληθεύσει το σχέδιο αλλαγήςraquo όταν οι συν-
θήκες δε δηmicroιουργούν πια συγκρούσεις έντονες που
ανατρέπουν την εσωτερική του ισορροπία
Όχι microόνο δε laquoφταίειraquo ο εκπαιδευτικός αλλά πρέπει να
νιώθει ότι συmicromicroετέχει microε τον τρόπο του σε αυτή την πο-
ρεία της αλλαγής Θα πρέπει βέβαια ο τρόπος παρέmicroβα-
σής του να είναι προσεκτικός microε απόλυτο σεβασmicroό των
εmicroπλεκοmicroένων Είναι σηmicroαντικό να δώσει στα παιδιά να
καταλάβουν ότι το πρόβληmicroά τους είναι περίπλοκο ότι
δεν είναι οι γονείς τους laquoαδιάφοροιraquo και laquoανόητοιraquo
αλλά έχουν microια δυσκολία προσαρmicroογής στις καινούριες
συνθήκες Είναι σηmicroαντικό να microη δηmicroιουργηθούν στα
παιδιά συνθήκες απόρριψης των γονέων πράγmicroα πολύ
εύκολο στη σύγκρουση που αντιmicroετωπίζουν αλλά να
κατανοήσουν ότι οι γονείς εκπροσωπούν εδώ το παλιό
και παραδοσιακό που δυσκολεύεται να αλλάξει Σίγουρα
σε microια τέτοια προοπτική δε βοηθούν αντιδράσεις του
τύπου laquoΣκέφτοmicroαι να πάω να ldquoαρπάξωrdquo το παιδί και να
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
31
το στείλω στο σχολείο Να τους τα πω έξω απrsquo τα δό-
ντια Στη microάνα που ldquoζηλεύειrdquo την κόρη και δεν την αφή-
νει να προοδεύσει Στον πατέρα που κρύβεται πίσω από
το αίτηmicroα της microάνας Στην υπόλοιπη οικογένεια που δεν
τη στηρίζειraquo Οι αντιδράσεις αυτές το microόνο που κατα-
φέρνουν είναι να φέρνουν αντιmicroέτωπες τις δυο πλευρές
το σχολείο και το σπίτι και να δυναmicroιτίζουν το ενδεχό-
microενο οποιασδήποτε νεότερης συνεργασίας και ανταλλα-
γής Η παρέmicroβαση του εκπαιδευτικού πρέπει να είναι
προσεκτική συστηmicroατική και να δίνει το χρόνο στους
άλλους να αποδεχτούν το διαφορετικό σιγά σιγά ως microια
κατάσταση αλλαγής που αρχίζουν να αναγνωρίζουν και
οι ίδιοι και όχι ως microια laquoεπιβολή της κυρίαρχης πλειονο-
τικής οmicroάδαςraquo Μπορεί βέβαια ο χρόνος αυτός να είναι
αποφασιστικός για την πορεία ζωής του συγκεκριmicroένου
παιδιού Αν γίνει όmicroως η παρέmicroβαση microε σεβασmicroό και σύ-
στηmicroα δε θα πάει χαmicroένη ούτε και για το συγκεκριmicroένο
παιδί αν αυτό νιώσει πως laquoέχασε microια microάχη αλλά όχι
τον πόλεmicroοraquo αν νιώσει πως σε αυτή την πορεία των
αλλαγών έχει νόηmicroα να διεκδικεί σταθερά και επίmicroονα
microε στόχο την καλυτέρευση της ζωής του
Αν εξετάσουmicroε τη δεύτερη σκηνή θα διαπιστώσουmicroε
επίσης πως και εκεί η γνώση του πλαισίου θα είχε βοη-
θήσει τον εκπαιδευτικό να περιmicroένει τις laquoδυσκολίες κα-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
τανόησηςraquo από την πλευρά των microαθητών Ο συγκεκρι-
microένος εκπαιδευτικός λειτουργεί στο πλαίσιο microιας κλει-
στής αγροτικής κοινωνίας της οποίας χαρακτηριστικό
είναι microεταξύ άλλων η laquoαξιοποίησηraquo από microικρή ηλικία
των νεότερων microελών για την ενίσχυση του οικογενεια-
κού εισοδήmicroατος Η κοινωνία αυτή microαθαίνει από πολύ
νωρίς στα microέλη της τη χρησιmicroότητα της εργασίας ακόmicroα
και της παιδικής για την ωρίmicroανση του παιδιού για την
εκmicroάθηση microιας τέχνης για τη συmicromicroετοχή του στον οικο-
γενειακό αγώνα για ένα καλύτερο αύριο Η πολύ έντονη
laquoκαταδίκη της παιδικής εργασίαςraquo που θεωρείται σχε-
δόν αυτονόητη σε microια κοινωνία άλλου τύπου δεν microπο-
ρεί να γίνει κατανοητή στο συγκεκριmicroένο πλαίσιο Τα
παιδιά microεγαλώνουν microαθαίνοντας για την αξία της δου-
λειάς ενώ παράλληλα εργάζονται και τα ίδια
Η γνώση λοιπόν της συγκεκριmicroένης συνθήκης θα είχε
βοηθήσει τον εκπαιδευτικό να αποφύγει την έκπληξη
την αmicroηχανία καθώς και την ανατροπή που νιώθει εκ
των υστέρων Θα του είχε αφήσει χρόνο να σκεφτεί τη
διαφορά στις αντιλήψεις για την παιδική εργασία ανά-
microεσα σε αυτόν και τους microαθητές του να τη δικαιολογή-
σει και να αναmicroένει τις αντιδράσεις των παιδιών και τη
δυσκολία κατανόησης Από την άλλη θα microπορούσε να
αποφύγει τις τύψεις γιατί θα είχε microελετήσει τη θεmicroε-
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
33
λιώδη διαφορά που επισηmicroαίνουν οι ειδικοί όταν συζη-
τούν για την παιδική εργασία Σύmicroφωνα microε τη Unicef
λοιπόν η παιδική εργασία χωρίζεται σε laquomicroη αποδεκτήraquo
και laquoαποδεκτήraquo Η πρώτη αναφέρεται στο είδος της
laquoεργασίας που εmicroποδίζει τη φυσική και την πνευmicroατική
ανάπτυξη του παιδιού συmicromicroετέχει στην εκmicroετάλλευσή
του οικονοmicroική και κοινωνική παραβιάζει την πνευmicroα-
τική και ηθική του ακεραιότητα Η δεύτερη δίνει στο
παιδί που συmicromicroετέχει στο οικογενειακό εισόδηmicroα ασφά-
λεια και περηφάνια του παρέχει microια εκπαίδευση (for-
mation) ή ακόmicroα και ένα επάγγελmicroα ακόmicroα κι αν δεν
εξασφαλίζει πάντα τη συνέχιση της σχολικής φοίτησης
τις αργίες του τη διασκέδασή του Του παρέχει τελικά microια
θέση και διευκολύνει την ένταξή του στο περιβάλλονraquo7
Αν τα γνώριζε όλα αυτά ο εκπαιδευτικός και είχε προ-
βληmicroατιστεί εκ των προτέρων δε θα ένιωθε αmicroηχανία
γιατί έθιξε ένα δύσκολο ζήτηmicroα Θα αναγνώριζε ότι οι
περισσότεροι microαθητές του παρά τις ιδιαίτερες δυσκολίες
στη ζωή τους ανήκουν στη δεύτερη κατηγορία της παι-
δικής εργασίας και ίσως θα είχε νόηmicroα να στηριχτεί σε
7 Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacuteus-site aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παρα-
γωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000 σ 309
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτή τη διαφορά και να δώσει στα παιδιά να καταλά-
βουν πόσο απάνθρωπη και καταδικαστέα είναι η άλλη
microορφή παιδικής εργασίας Αν γνώριζε το πλαίσιο θα
microπορούσε να κατανοήσει τις διαφορετικές αντιλήψεις
των παιδιών και θα είχε κάνει την παρέmicroβασή του πιο
συγκροτηmicroένα Έτσι θα απέφευγε την κούραση και την
απογοήτευση που τόσο έντονα δηλώνει στο τέλος
Συmicroπεράσmicroατα
Γίνεται νοmicroίζουmicroε κατανοητό ότι η γνώση του πλαισίου
microπορεί να βοηθήσει τους εκπαιδευτικούς στην εκπαιδευ-
τική τους πρακτική microε πολλούς τρόπους Καταρχήν βοη-
θάει στη microείωση των αρνητικών συναισθηmicroάτων που
προκαλεί η έκπληξη και η ανατροπή στην καθηmicroερινή
σχολική πρακτική Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό Αρκεί να
αναλογιστούmicroε πόσες περιπτώσεις ανθρώπων γνωρί-
ζουmicroε κοινωνικά ευαίσθητων οι οποίοι laquoπαραιτούνταιraquo
στον εργασιακό τους χώρο γιατί απελπίζονται γιατί θε-
ωρούν ότι laquoτίποτα δεν αλλάζειraquo γιατί ξεκινούν microε microε-
γάλη ορmicroή και επιθυmicroία να προσφέρουν και δεν τα κα-
ταφέρνουν Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις η γνώση του
πλαισίου θα είχε microειώσει το συναίσθηmicroα της microαταίωσης
κυρίαρχο στις καταστάσεις όπου υπάρχουν έντονα κοι-
νωνικά προβλήmicroατα και ο εκπαιδευτικός νιώθει ότι δεν
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
35
microπορεί να επέmicroβει Θα είχε πείσει επίσης τους εκπαι-
δευτικούς να βάζουν microικρότερους και εφικτούς στόχους
και θα τους είχε δώσει τη χαρά και την ικανοποίηση της
κατάκτησης των στόχων αυτών Θα τους είχε βοηθήσει
να microην laquoπαίρνουν στην πλάτη τουςraquo όλη την ευθύνη
παρά microόνο αυτή που τους αναλογεί Θα τους είχε βοη-
θήσει ακόmicroα να ξεπεράσουν γρήγορα το στάδιο της
ταύτισης microε τους κοινωνικά αδύνατους πηγαίνοντας σε
microια πιο laquoχρήσιmicroη κατάστασηraquo όπου microπορούν να συνει-
δητοποιήσουν και την πολυπλοκότητα αλλά και το laquoδί-
καιοraquo όλων των εmicroπλεκοmicroένων Σε αυτή τη νέα κατά-
σταση θα microπορούσαν να περάσουν από την οργή στην
οργάνωση microιας συστηmicroατικής εκπαιδευτικής παρέmicroβασης
η οποία microακροπρόθεσmicroα και υπό όρους θα microπορούσε
να συντελέσει στη microείωση της κοινωνικής αδικίας
Και microόνο η microείωση λοιπόν των αρνητικών συναισθηmicroά-
των των εκπαιδευτικών microπορεί να τους βοηθήσει στο να
οργανώσουν την εκπαιδευτική τους πρακτική πιο αποτε-
λεσmicroατικά Η προσαρmicroογή στις ανάγκες του πλαισίου
όταν δε θεωρείται laquoέκπτωσηraquo και laquoυποχώρησηraquo αλλά
γίνεται συνειδητά και οργανωmicroένα microε αφετηρία τα βιώ-
microατα των παιδιών και στόχο τη δηmicroιουργία κινήτρων
microάθησης microπορεί να φέρει σηmicroαντικά αποτελέσmicroατα για
την εκπαιδευτική διαδικασία Τα παιδιά θα νιώσουν ότι ο
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
εκπαιδευτικός τα υπολογίζει τα σέβεται καθώς προσαρ-
microόζει το microάθηmicroα στις ανάγκες τους Το κλίmicroα αυτό είναι
πιθανό να έχει θετικά αποτελέσmicroατα για τα παιδιά ―
microπορεί όχι θεαmicroατικά αλλά ουσιαστικά Αν ο εκπαιδευτι-
κός έχει την οξύνοια και την ικανότητα να αντιληφθεί
αυτές τις έστω microικρές αλλαγές και να τις αξιοποιήσει
τότε ο ίδιος θα γίνει πιο αποτελεσmicroατικός και τα παιδιά
θα αρχίσουν να βρίσκουν σιγά σιγά τα κλειδιά για να
οικοδοmicroήσουν microια σχέση δηmicroιουργική microε τη microάθηση Το
σηmicroαντικό και για τους δυο laquoεταίρουςraquo (εκπαιδευτικό
και microαθητές) είναι να πειστούν πως παρά τις δυσκολίες
microπορεί η τάξη να microπει σε microια ουσιαστική διαδικασία microά-
θησης Χωρίς αυτή την πίστη κάθε προσπάθεια θα laquoπέ-
φτει στο κενόraquo Αν ο εκπαιδευτικός κατανοήσει τις ιδιαί-
τερες δυσκολίες τις αναστολές τα προβλήmicroατα που δη-
microιουργεί το κοινωνικό πλαίσιο για την εκπαιδευτική δια-
δικασία αλλά πειστεί από την άλλη πως microε τις κατάλ-
ληλες στρατηγικές microπορεί να κινητοποιήσει τα παιδιά να
microάθουν (αφού όλα τα παιδιά microπορούν να κινητοποιη-
θούν όταν προσαρmicroοστεί το microάθηmicroα στις ανάγκες τους)
τότε η καθηmicroερινή του σχολική πρακτική microπορεί να microην
τον γεmicroίζει microε αρνητικά συναισθήmicroατα αλλά να του
προσφέρει πολλές προσωπικές στιγmicroές ικανοποίησης και
δηmicroιουργίας
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
37
Η κατανόηση αυτή δεν είναι φυσικά microια εύκολη διαδικα-
σία Πολλές φορές προκαλεί έντονα συναισθήmicroατα στον
εκπαιδευτικό ιδιαίτερα όταν οι καταστάσεις που αντιmicroε-
τωπίζει και τις οποίες πρέπει να αναλύσει ανακινούν
microέσα του αντίστοιχες προσωπικές ή οικογενειακές εmicroπει-
ρίες Είναι σαφές ότι χρειάζεται σοβαρή προσωπική δου-
λειά του εκπαιδευτικού για να microπορέσει να ξεφύγει από
τα έντονα συναισθήmicroατα που του προκαλούν οι ταυτί-
σεις και να κατανοήσει ψύχραιmicroα την κατάσταση Οι δυ-
σκολίες είναι microεγάλες αλλά και το κέρδος αντίστοιχο Το
πλαίσιο δεν αποτελεί πια τον άγνωστο laquomicroπαmicroπούλαraquo
αλλά είναι εκεί microπροστά ορατό αλλά και ευέλικτο σου
θέτει τα όρια αλλά σου αφήνει παράλληλα και microικρά
παράθυρα διαφυγής Σου εξηγεί σε προβληmicroατίζει
αλλά από την άλλη σου δίνει να καταλάβεις πως σε αυτή
την πολυπλοκότητα των παραγόντων που το ορίζουν
microπορείς να επέmicroβεις και συ σιγά σιγά και διακριτικά αλλά
πολύ ουσιαστικά Μπορείς να επέmicroβεις δηmicroιουργώντας
microικρές ανατροπές θέτοντας απλά ερωτήmicroατα στους συ-
νεργάτες σου τα παιδιά δείχνοντάς τους τις πολλαπλές
όψεις της laquoπραγmicroατικότηταςraquo και δίνοντάς τους εργα-
λεία για να επεξεργαστούν την πολλαπλότητα Η κατα-
νόηση του πλαισίου λοιπόν δε σου δηmicroιουργεί το αί-
σθηmicroα του microάταιου αφού όλα είναι δεδοmicroένα και ετερο-
καθορίζονται αντίθετα σου ενισχύει τις πιθανότητες ου-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
σιαστικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό microε κέρδη προ-
φανή για την εκπαιδευτική διαδικασία
Βιβλιογραφία
Ανδρούσου Α Το κίνητρο στην εκπαίδευση Κλειδιά και Αντι-
κλείδια ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Αθήνα 2003 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd
edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η ανα-γκαιότητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοι-νότητα τ 20 Αθήνα 1993
Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacute-ussite aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παραγωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000
Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
39
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
Μέτρο 11 ΕΠΕΑΕΚ II
Εκπαίδευση Μουσουλmicroανοπαίδων 2002-2004
Επιστηmicroονική υπεύθυνη της σειράς
laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo
ΑΑλλεεξξάάννδδρραα ΑΑννδδρροούύσσοουυ
Η Μαρία Ζωγραφάκη είναι φιλόλογος
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
3
Κλειδιά και Αντικλείδια
Eίναι άραγε δυνατόν να δουλέψει κανείς αποτελεσmicroα-
τικά σε ένα αποmicroονωmicroένο ορεινό χωριό της Θράκης
όταν νιώθει αδυναmicroία επικοινωνίας λόγω γλώσσας Πώς
βρίσκει ένας εκπαιδευτικός ισορροπία ανάmicroεσα στους
κανόνες του σχολικού θεσmicroού στις απαιτήσεις των εξε-
τάσεων στα περιεχόmicroενα του αναλυτικού προγράmicromicroατος
και στις ανάγκες των παιδιών Πώς διδάσκει κανείς ελ-
ληνικά όταν πάνω από τα microισά παιδιά στην τάξη είναι
αλλόγλωσσα Yπάρχουν τρόποι να κινητοποιήσουmicroε τα
παιδιά ώστε να ενδιαφερθούν για το σχολείο Πώς αξιο-
λογούmicroε εάν οι microαθητές έmicroαθαν ή όχι ιστορία Aντέχεται
η σιωπή των microαθητών από το δάσκαλο Πώς διορθώ-
νουmicroε τα λάθη των παιδιών Πώς επικοινωνούmicroε σε microια
σχολική τάξη Yπάρχει χώρος για ευχαρίστηση στο
σηmicroερινό σχολείο
Tα παραπάνω ερωτήmicroατα και πολλά άλλα απασχολούν
τους εκπαιδευτικούς και συνδέονται άmicroεσα microε την καθη-
microερινή διδακτική τους πράξη Kάθε τάξη ορίζεται ως συ-
νάντηση υποκειmicroένων microε διαφορετική το καθένα προ-
σωπική ιστορία που καλούνται να δράσουν σε ένα ενιαίο
πλαίσιο Aυτή η συνάντηση δεν είναι εύκολη ούτε ανέ-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
4
φελη και δεν υπακούει σε προδιαγεγραmicromicroένους κανόνες
Aντιθέτως είναι γεmicroάτη συγκρούσεις δυσκολίες συγκι-
νήσεις απογοητεύσεις ικανοποιήσεις και δηmicroιουργεί
συνεχώς νέα ερωτήmicroατα που αναζητούν απαντήσεις
Tα Kλειδιά και Aντικλείδια δεν πρόκειται να αποπειρα-
θούν να δώσουν απαντήσεις αλλά εερργγααλλεείίαα που θα επι-
τρέψουν στους αναγνώστεςχρήστες τους να συνθέσουν
τις δικές τους λύσεις που αντιστοιχούν στη δική τους
πραγmicroατικότητα Αυτό βασίζεται στην αρχή ότι η σχο-
λική πραγmicroατικότητα είναι πολύπλοκη δυναmicroική απρό-
βλεπτη και κυρίως microοναδική Άρα δεν υπάρχει microία microόνο
λύση microία συνταγή microαγική που λύνει τα προβλήmicroατα
Kάθε εκπαιδευτικό πλαίσιο έχει τις δικές του παραmicroέ-
τρους που πρέπει πριν από όλα να εντοπιστούν για να
αναζητηθούν στη συνέχεια οι κατάλληλες λύσεις
Tα Kλειδιά και Aντικλείδια είναι εερργγααλλεείίαα ααννάάγγννωωσσηηςς της
σχολικής πραγmicroατικότητας ∆ηλαδή κάθε κείmicroενο που
έχετε στα χέρια σας αποτελεί microια προσπάθεια σύντοmicroης
απάντησης σε ένα ερώτηmicroα (πχ πώς microαθαίνουν τα παι-
διά) από τη σκοπιά microιας επιστηmicroονικής προσέγγισης
(πχ της γνωστικής ψυχολογίας) Mπορεί ωστόσο σε
άλλο κείmicroενο να συναντήσετε απάντηση στο ίδιο ερώ-
τηmicroα από διαφορετική επιστηmicroονική σκοπιά (πχ την
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
5
κοινωνιολογία) Tα κείmicroενα γραmicromicroένα από εκπαιδευτι-
κούς και πανεπιστηmicroιακούς διάφορων ειδικοτήτων ακο-
λουθούν την ίδια δοmicroή ξεκινούν από microια σκηνή σε ένα
σχολικό πλαίσιο αναλύουν τι συmicroβαίνει και ύστερα δια-
τυπώνουν απαντήσεις στηριγmicroένες σε microία επιστήmicroη ∆η-
λαδή microε αφετηρία την εκπαιδευτική ππρράάξξηη περνούν
microέσα από microια διαδικασία ανάλυσης και σύνθεσης από τη
θθεεωωρρίίαα για να καταλήξουν στα χέρια σας σαν κκλλεειιδδιιάά
για τη δική σας διδακτική πρακτική
Tα κείmicroενα συνδέονται λειτουργικά microεταξύ τους γιατί
καθένα αναδεικνύει και microια ξεχωριστή ψηφίδα από την
πραγmicroατικότητα της εκπαιδευτικής πράξης Mελετώντας
και δουλεύοντας πάνω στον τρόπο microε τον οποίο τα κεί-
microενα συνδέονται microεταξύ τους φανταστήκαmicroε πολλά από
τα κλειδιά που microπορούν να ξεκλειδώσουν πολλά από τα
φαινόmicroενα που αναλύουmicroε Ωστόσο microόνο εσείς microπο-
ρείτε να κατασκευάσετε τα αντικλείδια που έχουν νόηmicroα
τη συγκεκριmicroένη στιγmicroή για το δικό σας πλαίσιο που
κάνουν κλικ και ανοίγουν microια laquoπόρταraquo που οδηγεί σε
δικές σας λύσεις
Aυτή η πολυπρισmicroατική διεπιστηmicroονική προσέγγιση της
καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πράξης είναι προφανές ότι
χρησιmicroοποιεί ως έναυσmicroα microια ευρεία ποικιλία αναφορών
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
6
σε σχολικές πραγmicroατικότητες τάξεις στην πόλη στο
βουνό microονοθέσια σχολεία microειονοτικά σχολεία της Θρά-
κης σχολεία microε πολλούς αλλόγλωσσους microαθητές σχο-
λεία σηmicroερινά στην Eλλάδα και αλλού άλλοτε και
τώρα Eίναι κοινή πεποίθηση όλων όσοι συmicromicroετέχουmicroε
σε αυτή τη σειρά ότι συχνά βοηθάει να αναγνώσει κα-
νείς τη δική του εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα βλέπο-
ντας κάτι ανάλογο που συmicroβαίνει σε microια άλλη τάξη σε
ένα άλλο πλαίσιο ώστε microέσα από την ανάλυση και την
κατανόησή του να microεταφέρει την εmicroπειρία αυτής της
γνώσης στη δική του πραγmicroατικότητα στο δικό του
πλαίσιο H απόσταση από τα δικά microας πράγmicroατα τελικά
βοηθάει να τα καταλάβουmicroε καλύτερα
Tρεις θεmicroατικές ενότητες η ∆ιδακτική Μεθοδολογία το
Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης και τα
ζητήmicroατα Ταυτότητας και Ετερότητας αποτελούν τον
καmicroβά πάνω στον οποίο microέσα από διαφορετικές επιστη-
microονικές προσεγγίσεις προσπαθούmicroε να απαντήσουmicroε
στα ερωτήmicroατα της καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πρακτι-
κής ∆εν κρύβουmicroε τις δυσκολίες ούτε αποσιωπούmicroε τα
όρια των προτάσεων που κάνουmicroε και δεν πιστεύουmicroε
ότι η ευθύνη για τις λύσεις είναι microόνο στα χέρια των
εκπαιδευτικών Yποστηρίζουmicroε όmicroως ότι microπορούν οι εκ-
παιδευτικοί να πάρουν στα χέρια τους τα εργαλεία που
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
7
θα τους επιτρέψουν να καταλάβουν καλύτερα το πλαίσιο
microέσα στο οποίο εργάζονται να το βελτιώσουν και να
αντλήσουν ικανοποίηση από τη δουλειά τους
Tα Kλειδιά και Aντικλείδια ευτύχησαν να συναντήσουν
στη διαδροmicroή τους άξιους τεχνίτες που τόσο στην
έντυπη όσο και στην ηλεκτρονική microορφή τα έκαναν αν-
θεκτικά λειτουργικά καιhellip έτοιmicroα να ξεκλειδώσουν Tους
ευχαριστώ όλους και όλες θερmicroά
Aλεξάνδρα Aνδρούσου Εκπαιδευτική Ψυχολόγος
Νοέmicroβριος 2002
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
8
Από τη σειρά laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo κυκλοφορούν τα βιβλία
θεmicroατικό πεδίο ∆ιδακτική Μεθοδολογία
bull ∆ιδάσκοντας ιστορία
Αβδελά Ε
bull Κίνητρο στην εκπαίδευση
Ανδρούσου Α
bull Ανάγνωση και ετερότητα
Αποστολίδου Β
bull Εmicroψύχωση στην τάξη
∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Νικολάου Β
bull Η επικοινωνιακή προσέγγιση του γλωσσικού microαθήmicroατος
Ιορδανίδου Α Σφυρόερα Μ
bull ∆ηmicroιουργικές δραστηριότητες και διαδικασίες microάθησης
Κουτσούρη Α
bull Για τη microέθοδο project
Μάγος Κ
bull ∆ιαθεmicroατική προσέγγιση της γνώσης
Σφυρόερα Μ
bull Η επεξεργασία της εικόνας στη σχολική τάξη
Σφυρόερα Μ
bull Το λάθος ως εργαλείο microάθησης και διδασκαλίας
Σφυρόερα Μ
bull Φυσικές Επιστήmicroες διδασκαλία και εκπαίδευση
Τσελφές Β
bull Μουσική στο σχολείο
Τσιρίδης Π
bull Η επανατροφοδότηση των microαθητών στα γραπτά τους κείmicroενα
Χοντολίδου Ε
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
9
θεmicroατικό πεδίο Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης
bull Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο
Ασκούνη Ν
bull Οικογένεια και σχολείο
∆ραγώνα Θ
bull Η microη λεκτική επικοινωνία στο σχολείο
Κούρτη Ε
bull Πολιτισmicroός και σχολείο
Πλεξουσάκη Ε
bull Η microειονοτική εκπαίδευση της Θράκης
Τσιτσελίκης Κ
bull Γλώσσα του σπιτιού και γλώσσα του σχολείου
Φραγκουδάκη Α
bull Η ικανότητα του λόγου και η γλωσσική διδασκαλία
Φραγκουδάκη Α
θεmicroατικό πεδίο Ταυτότητες και Ετερότητες
bull laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo εmicroπειρίες εκπαιδευτικών
∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Πετρίδης Τ
bull Ταυτότητα και εκπαίδευση
∆ραγώνα Θ
bull Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα
Μπαλτσιώτης Λ
bull Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο
Χοντολίδου Ε
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
10
Για περισσότερα laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo
wwwkleidiakaiantikleidianet
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
11
Κοινωνικό πλαίσιο και διδακτική πράξη
Σκηνή 1η Είmicroαι στο εξοχικό microου στη θάλασσα microε παρέα Μόλις
γυρίσαmicroε από το απογευmicroατινό microπάνιο Χαλαρά Το κα-
λοκαιράκι τελειώνει Συζητώ microε τους φίλους microου για τη
Θράκη για τα παιδιά που έχω αρχίσει να αποθυmicroώ για
τη νέα σχολική χρονιά και τα σχέδιά microου Θα ξαναπάρω
τη Γrsquo Γυmicroνασίου Είναι microεγάλα παιδιά και microπορείς να
συνεννοηθείς εύκολα Έχουν πια ξεπεράσει τις αρχικές
δυσκολίες της πολυγλωσσίας τους και κάνουν όνειρα για
το microέλλον Μου αρέσει πολύ που γίνοmicroαι κοινωνός αυ-
τών των ονείρων Ελπίζω και αρωγός στην επιτυχία
τους
Ξαφνικά έχω microήνυmicroα στο κινητό Το ανοίγω χαρούmicroενη
Μια από τις καλύτερές microου microαθήτριες Πόσο microε συγκινεί
που microε θυmicroούνται και το καλοκαίρι Το microήνυmicroα λέει
laquoΚυρία η microαmicroά microου δε microrsquo αφήνει τελικά να πάω στο Λύ-
κειο Έκλαψα παρακάλεσα τίποτα Ο microπαmicroπάς microου άλ-
λαξε γνώmicroη και τώρα συmicroφωνεί microε τη microαmicroά που ζητάει
βοήθεια στο σπίτι και το χωράφι Κυρία τι να την κάνω
τη ζωή έτσι ∆εν microπορώ να φανταστώ τη ζωή microου microα-
κριά απrsquo το σχολείοraquo
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
12
Παγώνω Το ήξερα το πρόβληmicroα της microαθήτριας αλλά
θεώρησα ότι το είχαmicroε λύσει Είχα φροντίσει στη διάρ-
κεια της περσινής σχολικής χρονιάς να συναντήσω τη
microητέρα της Ήταν microια δύσκολη συνάντηση είναι αλή-
θεια Χρειάστηκε να επιστρατεύσω όλες microου τις laquoεπικοι-
νωνιακές δεξιότητεςraquo για να τη microετακινήσω από την αρ-
χική της παντελή άρνηση Γιατί σίγουρα δεν είναι εύ-
κολο να βρεις επιχειρήmicroατα απέναντι σε ένα γονιό που
σου λέει laquoΤι να τα κάνει τα γράmicromicroατα Κορίτσι είναιhellipraquo
Μεγάλωσα microε το αυτονόητο ότι τα γράmicromicroατα είναι καλά
για έναν άνθρωπο ανεξαρτήτως φύλου Πώς να συνοmicroι-
λήσω τώρα microε έναν κόσmicroο που microου φαίνεται τόσο microα-
κρινός Κι όmicroως νόmicroιζα πως τα είχα καταφέρει Προσπά-
θησα να της εκθέσω όλες τις πιθανές δυσκολίες που
microπορεί να αντιmicroετώπιζε το παιδί αργότερα Να της microι-
λήσω για το πόσο σηmicroαντικός είναι ο κόσmicroος του σχο-
λείου για το παιδί της Για το πόσο περήφανη microπορεί να
ένιωθε αργότερα microε microια microορφωmicroένη κόρη Για το πόσο
γρήγορα αλλάζουν τα πράγmicroατα και πόσο απαραίτητο
είναι τώρα πια ένα laquoχαρτίraquo Ήταν σαν να microη microε άκουγε
όmicroως Σε κάποια στιγmicroή ψέλλισε κάτι σαν laquoθα τη
χάσωraquo Ξεπρόβαλε ξαφνικά microπροστά microου microια απειλή που
ένιωθε η microητέρα και που δεν είχα καν υποπτευθεί Σαν
από ένστικτο γρήγορα χωρίς να το σκεφτώ της εξή-
γησα ότι υπάρχουν και πανεπιστήmicroια κοντά στο χωριό
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
13
Θα microπορούσε να πηγαινοέρχεται ακόmicroα και καθηmicroερινά
Ήταν εκεί που νόmicroισα ότι πείστηκε Χαλάρωσε το πρό-
σωπό της και microου είπε laquoΘα το σκεφτώhellipraquo
Εκεί που νόmicroισα λοιπόν ότι έχει τελειώσει η ιστορία και
θα καmicroαρώσω τη microαθήτριά microου στο Λύκειο και σίγουρα
microετά και στο Πανεπιστήmicroιο1 έρχεται ξανά η απειλή Η
απαγόρευση Ο αποκλεισmicroός Τόσο άδικος Ενός παιδιού
ευαίσθητου ενός παιδιού microε όρεξη και ορmicroή του οποίου
το laquomicroειονέκτηmicroαraquo ήταν βασικά το φύλο Νιώθω οργή
Από τη microια θέλω να βάλω τα κλάmicroατα από την άλλη να
πάω να laquoαρπάξωraquo το παιδί και να το στείλω στο σχο-
λείο Να τους τα πω έξω απrsquo τα δόντια Στη microάνα που
laquoζηλεύειraquo την κόρη και δεν την αφήνει να προοδεύσει
Στον πατέρα που κρύβεται πίσω από το αίτηmicroα της microά-
1 Για τους microειονοτικούς microαθητές της Θράκης υπάρχει ένα ειδικό ποσοστό εισαγωγής στην τριτοβάθmicroια εκπαίδευση οπότε το σύνολο σχεδόν των παιδιών τα οποία καταφέρνουν να ολοκλη-ρώσουν τη δευτεροβάθmicroια εκπαίδευση εισάγονται στα πανεπι-στήmicroια Η microεγάλη δυσκολία λοιπόν για τα κορίτσια της ορεινής περιοχής της Ξάνθης είναι να πείσουν τους γονείς τους να συ-νεχίσουν στο Λύκειο Αν το καταφέρουν αυτό θεωρείται σχε-δόν σίγουρη η φοίτησή τους στο Πανεπιστήmicroιο καθώς το microεγα-λύτερο ποσοστό από αυτά διακρίνεται για την πολύ καλή επί-δοση στο σχολείο Ωστόσο πολύ microεγάλο ποσοστό άριστων microα-θητριών διακόπτει τη σχολική φοίτηση microετά την ολοκλήρωση της υποχρεωτικής εκπαίδευσης
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
14
νας Στην υπόλοιπη οικογένεια που δεν τη στηρίζει
Νιώθω οργή και microαταίωση Για τη microαθήτρια και τα σχέ-
διά της αλλά και για microένα Για τη δουλειά που έκανα όλο
το χρόνο για την laquoεπένδυσηraquo πάνω στο παιδί Νοmicroίζω
πως δε θα ξαναεπενδύσω συναισθηmicroατικά τουλάχιστον
αφού οι άνθρωποι είναι τόσο microακριά από αυτά που πι-
στεύω και ονειρεύοmicroαι
Νιώθω και απορία Είναι δυνατό να microη βλέπουν την αδι-
κία Είναι τόσο διαφορετικοί Τόσο πίσω Τόσο άδικοι
Πώς θα microπορέσω να ξανασυνεργαστώ microαζί τους
Εντέλει νιώθω και τύψεις Προς τι να laquoξεσηκώνωraquo τα
παιδιά να τους ανοίγω την όρεξη για microάθηση να τους
περιγράφω έναν άλλο κόσmicroο τον κόσmicroο που ανοίγεται
microπροστά τους microέσα από τις σπουδές και τα γράmicromicroατα
αφού δε θα ζήσουν ποτέ σε αυτό τον κόσmicroο Πόσο δι-
καίωmicroα έχω να επεmicroβαίνω στη ζωή τους στα όνειρά
τους Νιώθω σαν να έχω laquoπαίξειraquo microε τη ζωή και την
ισορροπία των microαθητριών microου laquoσυνεπής microε την προο-
δευτική ιδεολογία microουraquo αλλά ασυνεπής απέναντι στο
παιδί αφού δεν microπορώ να το στηρίξω στο να διεκδική-
σει καλύτερους όρους για τη ζωή του
Με τέτοιες microελαγχολικές σκέψεις τέλειωσε αυτό το βρα-
δάκι Κι ακόmicroα απορώ πώς πρέπει να αντιδράσωhellip
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
15
Σκηνή 2η
∆ιδάσκω στην ορεινή Ξάνθη στην Αrsquo Γυmicroνασίου Γλώσ-
σα Ευτυχώς τα παιδιά έχουν ξεπεράσει το αρχικό σοκ
της προσαρmicroογής και έχουν αρχίσει να εκφράζονται στα
ελληνικά ικανοποιητικά Η επικοινωνία microας microοιάζει να
microην αντιmicroετωπίζει ιδιαίτερα προβλήmicroατα Τα ελληνικά
τους βελτιώνονται καθηmicroερινά και συνεργαζόmicroαστε όλο
και καλύτερα Είmicroαστε άλλωστε στην ενότητα 6 Το
θέmicroα της είναι η εργασία Σήmicroερα αποφάσισα να τους
κάνω το κείmicroενο που microιλάει για την παιδική εργασία
Λέει microέσα σrsquo αυτό η λεζάντα από το κείmicroενο της Unicef
laquoΧάρη στη δική microας αδιαφορία κάποια παιδιά ldquoωριmicroά-
ζουνrdquo απότοmicroαraquo Αναφέρονται στη συνέχεια παραδείγ-
microατα από διάφορες χώρες του κόσmicroου όπου laquoανθείraquo η
παιδική εργασία και κάποιοι αριθmicroοί για την Ελλάδα
Το κείmicroενο προχωράει αλλά τα παιδιά δε συmicromicroετέχουν
όσο άλλες φορές Έχει άραγε τόσες άγνωστες λέξεις και
τους δυσκολεύει Πολλές φορές τελικά microου συmicroβαίνει να
θεωρώ ένα κείmicroενο βατό και τα παιδιά να σκοντάφτουν
σε απίστευτες λέξεις Όmicroως όχι το κείmicroενο δεν είναι
δύσκολο Τι είναι αυτό που τα δυσκολεύει
Ξαφνικά ανοίγει microια συζήτηση για τη δουλειά Αντιλαmicro-
βάνοmicroαι ότι πολύ microεγάλος αριθmicroός microαθητών microου εργά-
ζεται ήδη παράλληλα microε το σχολείο Άλλοι στα microικρά
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
16
τους χωράφια άλλοι σε microαγαζιά το απόγευmicroα άλλοι στα
πρόβατα άλλοι δίπλα στον πατέρα τους που είναι οικο-
δόmicroος και συνεχίζει το microεροκάmicroατο και microετά τις τρεις
που σχολάmicroε Νιώθω αmicroήχανη και ένοχη Εγώ τόση ώρα
microιλώ για το Μπαγκλαντές και την Αφρική και τα παιδιά
microου έχουν ήδη διαmicroορφώσει σχέση και άποψη για την
εργασία Εντάξει το κείmicroενο microιλούσε για παιδιά που
εγκαταλείπουν το σχολείο και εργάζονται σε απάνθρω-
πες συνθήκες Όmicroως και τα δικά microου δε δυσκολεύονται
Το πρωί σχολείο και microετά microεροκάmicroατο Μεροκάmicroατο microι-
κρό Ίσα που να ενισχύει λιγάκι το οικογενειακό εισό-
δηmicroα Και την άλλη microέρα σχολείο laquoάγραφα κι αδιάβα-
σταraquo γιατί πώς να προλάβεις και τις σχολικές υποχρεώ-
σεις όταν είσαι πτώmicroα στην κούραση ∆εν είναι εύκολο
Νιώθω αmicroηχανία Μήπως δεν έπρεπε τελικά να τους
θέσω ένα τόσο καυτό ζήτηmicroα Εγώ microιλούσα για εκmicroε-
τάλλευση χωρίς να σκεφτώ ότι τα αφορά και προσω-
πικά Μάλλον γιrsquo αυτό δεν microπορούσαmicroε τελικά να συ-
νεννοηθούmicroε και microου έλεγαν για το πόσο σηmicroαντικό εί-
ναι να microαθαίνει ο άνθρωπος από microικρός στη δουλειά
Πρέπει ή δεν πρέπει το σχολείο να θέτει τέτοια ζητή-
microατα Πώς θα microπορούσα τελικά να microιλήσω για το τόσο
σηmicroαντικό ζήτηmicroα της παιδικής εργασίας Να το απο-
σιωπήσω Έχω κουραστεί σε αυτό το σχολείο να ξαφνιά-
ζοmicroαι και να microην καταλαβαίνω Τι κάνω λάθος εντέλει
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
17
ΗΗ γγννώώσσηη ττοουυ κκοοιιννωωννιικκοούύ ππλλααιισσίίοουυ κκααιι ηη σσηηmicromicroαασσίίαα ττηηςς
Πολύ συχνά παρατηρείται το φαινόmicroενο να εργάζονται
εκπαιδευτικοί σε ένα σχολείο και να γνωρίζουν ελάχιστα
για τους microαθητές τους ∆εν έχουν καmicroιά πληροφόρηση
για την οικογενειακή κατάσταση των microαθητών τα ιδιαί-
τερα προβλήmicroατά τους τις συνθήκες ζωής τους τα
όνειρα και τις φιλοδοξίες τους Ο χώρος του σχολείου
φαντάζει αποκοmicromicroένος από το ευρύτερο κοινωνικό περι-
βάλλον Η έλλειψη αυτή ενισχύεται και από την παντελή
σχεδόν έλλειψη επικοινωνίας microε τους γονείς οι οποίοι
θα microπορούσαν να αποτελέσουν microια βασική laquoδεξαmicroενή
πληροφοριώνraquo Οι πληροφορίες αυτές θα microπορούσαν να
κάνουν πιο ξεκάθαρη την εικόνα των microαθητών και να
βοηθήσουν τον εκπαιδευτικό να προσαρmicroόσει τη συmicroπε-
ριφορά και τις microεθόδους του ανάλογα microε τους βασικούς
του συνεργάτες τα παιδιά
Η έλλειψη αυτή ενός δικτύου σχέσεων δυσκολεύει τη
λειτουργία του σχολείου και καθιστά την ουσιαστική πα-
ρέmicroβαση των διδασκόντων σχεδόν αδύνατη Για να κα-
ταφέρει το σχολείο να παρέmicroβει ουσιαστικά και να δη-
microιουργήσει συνθήκες και κίνητρα microάθησης στους microαθη-
τές του είναι απαραίτητο να γνωρίζει ποιοι είναι αυτοί οι
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
18
microαθητές τι χρειάζονται ποιες είναι οι ιδιαιτερότητές
τους και microετά να αποφασίσει microε ποιες microεθόδους θα πα-
ρέmicroβει και πού θα δώσει έmicroφαση Ξέρουmicroε ότι η γνώση
δεν είναι ένα laquoσακίraquo που το αδειάζουmicroε σε laquoάδεια κεφά-
λιαraquo και περιmicroένουmicroε να καλύψουmicroε τα κενά Εδώ και
πολλά χρόνια οι παιδαγωγοί τονίζουν τη σηmicroασία του
κινήτρου για την ουσιαστική microάθηση2 καθώς και την
προτεραιότητα της απόκτησης δεξιοτήτων απέναντι στην
απόκτηση γνώσεων Για να δηmicroιουργήσεις όmicroως κίνητρα
σε κάποιον πρέπει να ξέρεις σε ποιον απευθύνεσαι Για
να του microάθεις πώς να microαθαίνει πρέπει να ξέρεις ποιος
είναι
Τα πράγmicroατα γίνονται ακόmicroα πιο δύσκολα όταν υπάρχει
microεγάλη απόσταση ανάmicroεσα στο κοινωνικό περιβάλλον
από όπου προέρχεται ο εκπαιδευτικός και σε εκείνο
όπου διδάσκει Η απόσταση αυτή (κοινωνική
πολιτιστική οικονοmicroική) συχνά οφείλεται σε ένα
συνδυασmicroό παραγόντων Σε περιπτώσεις δε που
υπάρχουν και ιδιαίτερα κοινωνικά χαρακτηριστικά πχ
microειονοτικές οmicroάδες η διαφορά εmicroφανίζεται ακόmicroα πιο
microεγεθυσmicroένη και πολύ συχνά λείπουν εντελώς τα
2 Βλ Ανδρούσου Α Το κίνητρο στην εκπαίδευση Κλειδιά και Αντικλείδια ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Αθήνα 2003 σ 14-15
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
19
κλειδιά ερmicroηνείας και αλληλοκατανόησης Σε αυτές τις
δύσκολες καταστάσεις προβάλλει πιο επιτακτική η
ανάγκη κατανόησης του κοινωνικού πλαισίου microέσα στο
οποίο λειτουργεί το συγκεκριmicroένο σχολείο ζει η
microειονοτική οmicroάδα ―ιδιαίτερα όταν υπάρχουν στοιχεία
κοινωνικού αποκλεισmicroού― και διαmicroορφώνονται τα
νεότερα microέλη της οι microαθητές microας
ΚΚααττααννόόηησσηη ττοουυ κκοοιιννωωννιικκοούύ ππλλααιισσίίοουυ
κκααιι έέρρεευυνναα δδρράάσσηηςς
Πώς όmicroως είναι δυνατό να κατανοήσει ο εκπαιδευτικός
ένα κοινωνικό πλαίσιο που του φαίνεται τόσο διαφορε-
τικό και microακρινό Ποια εργαλεία θα τον βοηθήσουν ώστε
να κατανοήσει τις διαφορές αλλά και τις οmicroοιότητες microε
τους microαθητές του και να τις αξιοποιήσει προς όφελος
της διδακτικής διαδικασίας
Γίνεται πολύ συχνά λόγος στον εκπαιδευτικό χώρο για
την ανάγκη εξοικείωσης του εκπαιδευτικού microε την
έρευνα δράσης η οποία microπορεί να αποτελέσει το κλειδί
για την κατανόηση του κοινωνικού και εκπαιδευτικού
πλαισίου και για την προσαρmicroογή της διδασκαλίας στο
πλαίσιο αυτό Εδώ θα πρέπει να διευκρινίσουmicroε ότι η
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
έρευνα δράσης laquoείναι η έρευνα που γίνεται από συγκε-
κριmicroένους ανθρώπους στην ίδια τους τη δουλειά για να
βοηθηθούν ώστε να βελτιώσουν αυτό που κάνουν συ-
microπεριλαmicroβανοmicroένου και του πώς εργάζονται microε και για
τους άλλους Η έρευνα δράσης είναι η έρευνα που αντι-
microετωπίζει τους ανθρώπους ως αυτόνοmicroους υπεύθυνους
συντελεστές (agents) που συmicromicroετέχουν ενεργά στο να
φτιάξουν τις δικές τους ιστορίες και συνθήκες ζωής
όπως και ικανούς να γίνουν πιο αποτελεσmicroατικοί στο να
φτιάχνουν ιστορίες και συνθήκες ζωής [hellip] ∆εν αντιmicroε-
τωπίζει τους ανθρώπους ως αντικείmicroενα για έρευνα
αλλά τους ενθαρρύνει να δουλεύουν microαζί ως υποκεί-
microενα που έχουν συνείδηση και ως συντελεστές (agents)
της αλλαγής και της βελτίωσηςraquo3 Η διαδικασία αυτή
microπορεί να αποδειχτεί ιδιαίτερα χρήσιmicroη για τον εκπαι-
δευτικό στην εποχή microας όπου διάφορα τmicroήmicroατα της
κοινωνίας βρίσκονται σε microεταβατικό στάδιο Στις περι-
πτώσεις αυτές αυξάνονται και οι δυσκολίες κατανόησης
του πλαισίου και αντίστοιχα οι δυσκολίες αποτελεσmicroα-
τικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό
3 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η αναγκαιό-τητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοινότητα τ 20 Αθήνα 1993 σ 38
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
21
Κοινωνίες σε microετάβαση και έρευνα δράσης
Πολλές φορές ιδιαίτερα σε καταστάσεις κοινωνιών σε
microετάβαση η πολυπλοκότητα και η αντιφατικότητα είναι
τα χαρακτηριστικά των κοινωνικών συστηmicroάτων Έτσι
ενώ η εξωτερική εικόνα microιας κοινωνίας παρουσιάζει ση-
microάδια νεωτερικότητας και εκσυγχρονισmicroού οι
βαθύτερες αντιλήψεις των ανθρώπων παραmicroένουν
παραδοσιακές δηmicroιουργώντας στα microέλη τους σοβαρές
συγκρούσεις και αποσταθεροποιήσεις Τα φαινόmicroενα
αυτά είναι πολύ πιο έντονα όταν πρόκειται για κλειστές-
παραδοσιακές κοινωνίες οι οποίες microεταβαίνουν σε
νεότερες microορφές που δεν είναι ξεκάθαρες ακόmicroα Στην
περίπτωση βέβαια που οι κοινωνίες αυτές αποτελούνται
από microειονοτικούς πληθυσmicroούς4 τα πράγmicroατα
περιπλέκονται ακόmicroα περισσότερο
4 Οι σκηνές στην αρχή του κειmicroένου εκτυλίσσονται σε τέτοιες περιοχές (σχολεία στην ορεινή Ξάνθη) τις οποίες microέχρι το 1995 χρειαζόταν ειδική άδεια από την Αστυνοmicroία για να microπορέ-σεις να επισκεφτείς Η σηmicroερινή τους εικόνα (πολύ έντονης ανοικοδόmicroησης δηmicroιουργίας καταστηmicroάτων αύξησης των microέ-σων microετακίνησης και γενικότερα laquoανοίγmicroατοςraquo και laquoεκσυγχρο-νισmicroούraquo) δηmicroιουργεί microια πολύ ισχυρή αντίθεση σε σχέση microε την εικόνα τους πριν από 8 microόλις χρόνια και αποτελεί από microόνη της
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
Οι αλλαγές είναι ραγδαίες το πλαίσιο αλλάζει συνεχώς
το δεδοmicroένα τρέχουν και οι άνθρωποι αδυνατούν να τα
παρακολουθήσουν και να τα κατανοήσουν Κάποιοι νιώ-
θουν ότι απειλούνται από αυτή την αλλαγή Φοβούνται
και εύκολα αναπολούν τις εποχές που laquoείχαν λίγα χρή-
microατα microεν αλλά ήξεραν τι περιmicroένουν απrsquo τη ζωή τουςraquo
Άλλοι αλλάζουν ξαφνικά τα πάντα αρνούmicroενοι όλες
τους τις ρίζες και τις προγενέστερες αξίες Νιώθουν microια
επιτακτική ανάγκη ενσωmicroάτωσης Να γίνουν σαν τους
άλλους να microην ξεχωρίζουν Σε ένα πλαίσιο microετάβασης
γίνονται αντιληπτές ποικίλες αντιδράσεις απέναντι στη
νεωτερικότητα Είναι όλες αναmicroενόmicroενες γιατί είναι σα-
φές πως η αλλαγή στη ζωή των ανθρώπων τούς προκα-
λεί διαφορετικά συναισθήmicroατα που συνδέονται κυρίως
microε τις οικογενειακές καταβολές τα οικογενειακά και
προσωπικά σχέδια ζωής καθώς και microε το πόσο έχει
laquoπροβλεφθείraquo στα σχέδια ζωής το ενδεχόmicroενο ανατρο-
πής των δεδοmicroένων
Τι κάνει όmicroως ένας δάσκαλος όταν εργάζεται σε microια κοι-
νωνία σε microετάβαση Τι σηmicroαίνει κατανοώ το πλαίσιο
όταν το πλαίσιο αλλάζει συνεχώς Και πόση έρευνα
microια πολύ ισχυρή ένδειξη για τη microεταβατική φάση στην οποία βρίσκονται
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
23
δράσης microπορεί εντέλει να κάνει ένας εκπαιδευτικός που
εξακολουθεί να αποτελεί ξένο σώmicroα σε microια τέτοια κοι-
νωνία Πόσο εύκολο είναι να microην παραιτηθεί από την
προσπάθεια η οποία του έχει laquoχαρίσειraquo τόσες ανατρο-
πές και απογοητεύσεις
Η απάντηση στα ερωτήmicroατα αυτά είναι δύσκολη Αυτό
που απαιτείται καταρχήν από τον εκπαιδευτικό είναι συ-
νεχής εγρήγορση και παρατήρηση Είναι απαραίτητο να
microη βιαστεί να δώσει χρόνο στον εαυτό του αλλά και
στους microαθητές του να προβληmicroατιστεί πριν αποφασίσει
πώς θα οργανώσει τη διδασκαλία του Απαραίτητη προ-
ϋπόθεση για να κατανοήσει το πλαίσιο ως εξωτερικός
παρατηρητής είναι να δηmicroιουργήσει σχέση εmicroπιστοσύ-
νης microε τους microαθητές του Μια σχέση ουσιαστικής επα-
φής στην οποία θα είναι φυσικά σαφή τόσο τα όρια και
η δυναmicroική όσο και το γνήσιο ενδιαφέρον του
εκπαιδευτικού για τη ζωή των microαθητών του Η σχέση
αυτή δε χτίζεται από τη microια microέρα στην άλλη Απαιτεί
ειλικρινείς προθέσεις Απαιτεί laquoάνοιγmicroαraquo από την
πλευρά του εκπαιδευτικού laquoΆνοιγmicroαraquo προς τον άλλο
αυτόν που φαίνεται τόσο διαφορετικός όχι για να τον
αφοmicroοιώσει αλλά για να τον ακούσει να τον καταλάβει
και να βρει τις συνιστάmicroενες στις οποίες θα microπορέσει να
στηριχτεί για να φτιάξει τη γέφυρα που θα οδηγήσει τα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
παιδιά στην επιθυmicroία να microάθουν Βασικοί laquoκίνδυνοιraquo σε
microια τέτοια κατάσταση είναι είτε η πλήρης απόρριψη του
laquoδιαφορετικούraquo είτε η πλήρης αποδοχή του και η αντι-
microετώπισή του ως φολκλόρ Και τα δύο φανερώνουν
εντέλει την αποτυχία επικοινωνίας και ισότιmicroης ανταλ-
λαγής Πώς όmicroως είναι δυνατό να πετύχεις ισότιmicroη
ανταλλαγή microε κάποιον που σου φαίνεται τόσο
διαφορετικός Σε αυτές τις περιπτώσεις βοηθάει σίγουρα
η προσωπική αναζήτηση στο θέmicroα της ταυτότητας laquoΗ
ταυτότητα του κάθε ανθρώπου συντίθεται από microια
πληθώρα στοιχείων τα οποία προφανώς δεν
περιορίζονται σε όσα αναγράφονται στα επίσηmicroα αρχεία
Οι περισσότεροι άνθρωποι καταρχήν εντάσσονται σε
κάποια θρησκευτική παράδοση έχουν microια εθνικότητα
καmicroιά φορά δύο ανήκουν σε microια εθνική ή γλωσσική
οmicroάδα έχουν οικογένεια microε περισσότερα ή λιγότερα
microέλη επάγγελmicroα κοινωνική θέση κάποιον κοινωνικό
κύκλοhellip Ο κατάλογος όmicroως είναι ακόmicroα πιο microακρύς
υποθετικά ατελείωτος ορισmicroένοι microπορεί να νιώθουν
περισσότερο ή λιγότερο πως ανήκουν σε microια επαρχία σε
ένα χωριό σε microια αδερφότητα σε microια επαγγελmicroατική ή
ποδοσφαιρική οmicroάδα σε microια παρέα φίλων σε ένα
συνδικάτο σε microια επιχείρηση σε ένα κόmicromicroα σε κάποιο
σύλλογο σε microια ενορία σε microια κοινότητα ανθρώπων
που microοιράζονται τα ίδια πάθη τις ίδιες ερωτικές
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
25
επιλογές τις ίδιες σωmicroατικές αναπηρίες ή
αντιmicroετωπίζουν τα ίδια προβλήmicroαταraquo5
Αυτές οι πολλαπλές υπαγωγές κάνουν σίγουρα κάθε άν-
θρωπο microοναδικό στον κόσmicroο Από την άλλη όmicroως ενι-
σχύουν την πιθανότητα να microπορέσεις να συναντήσεις
τον laquoάλλοraquo αφού δεν microπορεί κάποια από όλες αυτές
τις υπαγωγές θα είναι κοινή και θα βοηθάει τη συνά-
ντηση Αν ο καθένας microας ορίζει microονοσήmicroαντα την ταυ-
τότητά του αν νιώθει πχ microόνο Έλληνας ή microόνο χρι-
στιανός ή microόνο Ολυmicroπιακός τότε πολύ εύκολα θα βρει
απέναντί του τον αντίπαλο τον εχθρό Σε τέτοιες περι-
πτώσεις οι ταυτότητες γίνονται εύκολα laquoφονικέςraquo όπως
εύστοχα περιγράφει ο Αmicroίν Μααλούφ στο βιβλίο του Φο-
νικές ταυτότητες Αν όmicroως ο άνθρωπος αντιλαmicroβάνεται
τον εαυτό του και τον laquoάλλοraquo ως ένα κράmicroα ταυτοτή-
των και υπαγωγών τότε αρχίζει να νιώθει πόσο το
laquoεmicroείςraquo περιλαmicroβάνει και το οι laquoάλλοιraquo Η συνειδητο-
ποίηση αυτή αποτελεί αυτόmicroατα και microια γέφυρα επικοι-
νωνίας microια γέφυρα που δεν αποσιωπά τις διαφορές
αλλά προσπαθεί να βρει τα κλειδιά ερmicroηνείας τους
εντάσσοντάς τες στο πλαίσιο
5 Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999 σ 19
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
Η διαδικασία αυτή είναι ιδιαίτερα χρήσιmicroη για τον εκπαι-
δευτικό αφενός γιατί του επιτρέπει την ουσιαστική πα-
ρέmicroβαση όταν διδάσκει σε περιβάλλοντα φαινοmicroενικά
πολύ διαφορετικά και αφετέρου γιατί τον προφυλλάσ-
σει από απογοητεύσεις και παρανοήσεις της συmicroπεριφο-
ράς των παιδιών των γονιών και του ευρύτερου περι-
βάλλοντος Οι παρανοήσεις αυτές συχνό φαινόmicroενο σε
περιβάλλοντα πολυσυλλεκτικά θα microπορούσαν να laquoπεί-
σουνraquo τον εκπαιδευτικό είτε ότι η διαφορετικότητα του
απέναντι είναι επιθετική και απευθύνεται προς τον ίδιο
άρα να του προκαλέσουν συναισθήmicroατα και συmicroπεριφο-
ρές αmicroυντικές είτε ότι ο απέναντί του δεν είναι επιθετι-
κός αλλά βρίσκεται πολύ πίσω άρα υπάρχει και πάλι
αδυναmicroία επικοινωνίας γιατί ο άλλος πρέπει να καλύψει
microια πολύ microεγάλη διαδροmicroή για να καταφέρουν να συνο-
microιλήσουν Και στις δύο περιπτώσεις οι αντιδράσεις του
εκπαιδευτικού θα δυσχεράνουν σίγουρα την εκπαιδευ-
τική του παρέmicroβαση
ΤΤιι θθαα σσήήmicromicroααιιννεε ηη κκααττααννόόηησσηη ττοουυ ππλλααιισσίίοουυ
σστταα σσυυγγκκεεκκρριιmicromicroέένναα ππααρρααδδεείίγγmicromicroαατταασσκκηηννέέςς
Ας δούmicroε λοιπόν τώρα τι θα σήmicroαινε η κατανόηση του
πλαισίου στις παραπάνω σκηνές Στο πρώτο παράδειγmicroα
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
27
είναι εmicroφανέστατη η απογοήτευση και η παραίτηση που
νιώθει ο εκπαιδευτικός αντιmicroετωπίζοντας microια δύσκολη
κατάσταση Κι όmicroως τα σηmicroάδια αυτού του laquoπροαναγ-
γελθέντος θανάτουraquo ήταν ιδιαίτερα έντονα πολύ νωρί-
τερα Η περιοχή η οποία περιγράφεται η ορεινή περιοχή
της Ξάνθης αποτελεί παράδειγmicroα κοινωνίας σε microετά-
βαση όπου τα πιο καταπιεσmicroένα κοmicromicroάτια η οmicroάδα των
γυναικών δεν έχουν καταφέρει σε κανένα βαθmicroό να
κερδίσουν από την laquoπροελαύνουσα νεωτερικότηταraquo
Αυτό γίνεται καταρχήν αντιληπτό από πολύ ορατά ση-
microάδια όπως η ενδυmicroασία αλλά κυρίως από τις πορείες
ζωής τους οι οποίες παρουσιάζουν microεγάλη αναντιστοιχία
σε σχέση microε τις πορείες ζωής των ανδρών της περιοχής
που χαρακτηρίζονται από σηmicroαντικές αλλαγές και προ-
σαρmicroογές στη νεωτερικότητα Οι γυναίκες της περιοχής
παρουσιάζουν σχεδόν την ίδια εικόνα που παρουσίαζαν
και πριν από 30 χρόνια τη στιγmicroή που η ίδια η περιοχή
έχει πραγmicroατικά laquomicroεταmicroορφωθείraquo Ένα πολύ microεγάλο
ποσοστό τους δε microιλάει ικανοποιητικά ελληνικά ενώ οι
άνδρες της αντίστοιχης ηλικίας χρησιmicroοποιούν την ελλη-
νική microε ευχέρεια είναι αποκλεισmicroένες στον οικιακό
χώρο δεν microπορούν σε κανένα βαθmicroό να παρακολουθή-
σουν τις κοινωνικές εξελίξεις αποκοmicromicroένες από πολύ
microικρές από την εκπαίδευση Ένα συντριπτικό ποσοστό
γυναικών διακόπτουν τη σχολική φοίτηση πριν καν γί-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
νουν γυναίκες τελειώνοντας δηλαδή το ∆ηmicroοτικό και
microάλιστα έχοντας αριστεύσει στην εξαετή φοίτησή τους
Υπάρχουν χωριά στην ορεινή Ξάνθη που δεν έχουν
ακόmicroα στείλει κορίτσια στο Γυmicroνάσιο6 Κι αν η κατά-
σταση αυτή θεωρούνταν σχεδόν laquoαποδεκτή και φυσικήraquo
πριν από microερικά χρόνια όταν η γενικότερη εικόνα των
κοινωνιών αυτών ήταν εντελώς παραδοσιακή στις microέρες
microας φαντάζει αναντίστοιχη των γενικότερων εξελίξεων
προκαλώντας πολύ συχνά συναισθήmicroατα πόνου στα ίδια
τα νεαρά κορίτσια που νιώθουν να laquoτιmicroωρούνταιraquo για
το φύλο τους
Η κατάσταση αυτή προκαλεί συγκρούσεις πολλαπλών
τύπων όχι microόνο microεταξύ των microελών της παραδοσιακής
6 Τα χωριά αυτά microειώνονται συνεχώς Παρατηρείται το φαινό-microενο όταν ξεκινήσει ένα κορίτσι τη φοίτησή του να ακολουθή-σουν κι άλλα την επόmicroενη ή και την ίδια σχολική χρονιά Έτσι υπάρχουν περιπτώσεις κοριτσιών που κατάφεραν να πάνε στο Γυmicroνάσιο τρία χρόνια microετά τη φοίτησή τους στο ∆ηmicroοτικό microαζί microε το πρώτο κορίτσι που πήγε από το χωριό τους Στις περισ-σότερες των περιπτώσεων αυτών τα κορίτσια συνεχίζουν ικα-νοποιητικά τη δευτεροβάθmicroια εκπαίδευση microε υψηλές επιδόσεις και όταν καταφέρουν να φοιτήσουν και στο Λύκειο είναι σχε-δόν σίγουρα φοιτήτριες στο Πανεπιστήmicroιο Άρα η microεγάλη δυ-σκολία και η αποφασιστική καmicroπή στη ζωή των νεαρών γυναι-κών στις περιοχές αυτές είναι το πέρασmicroα από το ∆ηmicroοτικό στο Γυmicroνάσιο και από εκεί στο Λύκειο
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
29
κοινωνίας που αλλάζει αλλά και microεταξύ όλων των
εmicroπλεκοmicroένων στην εκπαιδευτική διαδικασία στις περιο-
χές αυτές Είναι χαρακτηριστική η αmicroηχανία του σχολι-
κού microηχανισmicroού απέναντι στο πρόβληmicroα της διακοπής
της σχολικής φοίτησης ο οποίος έχει ποικίλες αντιδρά-
σεις από οργάνωση ενηmicroερωτικών συναντήσεων των
γονέων microε κύριο θέmicroα την αναγκαιότητα της συνέχισης
της φοίτησης για τα κορίτσια microέχρι την laquoαπειλήraquo λήψης
διοικητικών microέτρων λόγω της microη εφαρmicroογής του νόmicroου
του σχετικού microε την υποχρεωτική εκπαίδευση
Όλα αυτά λοιπόν θα έπρεπε να έχουν προετοιmicroάσει τον
εκπαιδευτικό της πρώτης σκηνής για τη δυσκολία που
είχε να αντιmicroετωπίσει Η γνώση του πλαισίου θα τον
βοηθούσε να αντιmicroετωπίσει επιτυχώς τα συναισθήmicroατα
της microαταίωσης που νιώθει σε σχέση microε τη δουλειά του
και κυρίως των τύψεων απέναντι στο παιδί ∆ε laquoφταίειraquo
ο εκπαιδευτικός γιατί laquoξεσήκωσεraquo τη microαθήτρια η επι-
θυmicroία για microάθηση και αλλαγή προέκυψε στο παιδί και
λόγω του γενικότερου κλίmicroατος αλλαγών που χαρακτη-
ρίζουν microια microεταβατική κοινωνία ∆ε laquoφταίειraquo σίγουρα
γιατί βοήθησε το παιδί να αγαπήσει έναν laquoάλλο κόσmicroοraquo
τον κόσmicroο των γραmicromicroάτων ∆εν πάει χαmicroένη άλλωστε η
προσπάθεια ακόmicroα κι αν η συγκεκριmicroένη microαθήτρια δεν
καταφέρει να συνεχίσει τη φοίτησή της Παρατηρείται
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
συχνά το φαινόmicroενο όταν οι προσδοκίες ζωής ενός
ατόmicroου δηmicroιουργούν πολύ microεγάλη ρήξη σε σχέση microε τις
κοινωνικά αναmicroενόmicroενες να microεταφέρονται σχεδόν αυ-
τούσιες στην επόmicroενη γενιά όταν θα έχουν laquoωριmicroάσει οι
κοινωνικές συνθήκεςraquo Στις περιπτώσεις αυτές παρατη-
ρούmicroε ένα νεότερο microέλος της οικογένειας να αναλαmicroβά-
νει να laquoεπαληθεύσει το σχέδιο αλλαγήςraquo όταν οι συν-
θήκες δε δηmicroιουργούν πια συγκρούσεις έντονες που
ανατρέπουν την εσωτερική του ισορροπία
Όχι microόνο δε laquoφταίειraquo ο εκπαιδευτικός αλλά πρέπει να
νιώθει ότι συmicromicroετέχει microε τον τρόπο του σε αυτή την πο-
ρεία της αλλαγής Θα πρέπει βέβαια ο τρόπος παρέmicroβα-
σής του να είναι προσεκτικός microε απόλυτο σεβασmicroό των
εmicroπλεκοmicroένων Είναι σηmicroαντικό να δώσει στα παιδιά να
καταλάβουν ότι το πρόβληmicroά τους είναι περίπλοκο ότι
δεν είναι οι γονείς τους laquoαδιάφοροιraquo και laquoανόητοιraquo
αλλά έχουν microια δυσκολία προσαρmicroογής στις καινούριες
συνθήκες Είναι σηmicroαντικό να microη δηmicroιουργηθούν στα
παιδιά συνθήκες απόρριψης των γονέων πράγmicroα πολύ
εύκολο στη σύγκρουση που αντιmicroετωπίζουν αλλά να
κατανοήσουν ότι οι γονείς εκπροσωπούν εδώ το παλιό
και παραδοσιακό που δυσκολεύεται να αλλάξει Σίγουρα
σε microια τέτοια προοπτική δε βοηθούν αντιδράσεις του
τύπου laquoΣκέφτοmicroαι να πάω να ldquoαρπάξωrdquo το παιδί και να
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
31
το στείλω στο σχολείο Να τους τα πω έξω απrsquo τα δό-
ντια Στη microάνα που ldquoζηλεύειrdquo την κόρη και δεν την αφή-
νει να προοδεύσει Στον πατέρα που κρύβεται πίσω από
το αίτηmicroα της microάνας Στην υπόλοιπη οικογένεια που δεν
τη στηρίζειraquo Οι αντιδράσεις αυτές το microόνο που κατα-
φέρνουν είναι να φέρνουν αντιmicroέτωπες τις δυο πλευρές
το σχολείο και το σπίτι και να δυναmicroιτίζουν το ενδεχό-
microενο οποιασδήποτε νεότερης συνεργασίας και ανταλλα-
γής Η παρέmicroβαση του εκπαιδευτικού πρέπει να είναι
προσεκτική συστηmicroατική και να δίνει το χρόνο στους
άλλους να αποδεχτούν το διαφορετικό σιγά σιγά ως microια
κατάσταση αλλαγής που αρχίζουν να αναγνωρίζουν και
οι ίδιοι και όχι ως microια laquoεπιβολή της κυρίαρχης πλειονο-
τικής οmicroάδαςraquo Μπορεί βέβαια ο χρόνος αυτός να είναι
αποφασιστικός για την πορεία ζωής του συγκεκριmicroένου
παιδιού Αν γίνει όmicroως η παρέmicroβαση microε σεβασmicroό και σύ-
στηmicroα δε θα πάει χαmicroένη ούτε και για το συγκεκριmicroένο
παιδί αν αυτό νιώσει πως laquoέχασε microια microάχη αλλά όχι
τον πόλεmicroοraquo αν νιώσει πως σε αυτή την πορεία των
αλλαγών έχει νόηmicroα να διεκδικεί σταθερά και επίmicroονα
microε στόχο την καλυτέρευση της ζωής του
Αν εξετάσουmicroε τη δεύτερη σκηνή θα διαπιστώσουmicroε
επίσης πως και εκεί η γνώση του πλαισίου θα είχε βοη-
θήσει τον εκπαιδευτικό να περιmicroένει τις laquoδυσκολίες κα-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
τανόησηςraquo από την πλευρά των microαθητών Ο συγκεκρι-
microένος εκπαιδευτικός λειτουργεί στο πλαίσιο microιας κλει-
στής αγροτικής κοινωνίας της οποίας χαρακτηριστικό
είναι microεταξύ άλλων η laquoαξιοποίησηraquo από microικρή ηλικία
των νεότερων microελών για την ενίσχυση του οικογενεια-
κού εισοδήmicroατος Η κοινωνία αυτή microαθαίνει από πολύ
νωρίς στα microέλη της τη χρησιmicroότητα της εργασίας ακόmicroα
και της παιδικής για την ωρίmicroανση του παιδιού για την
εκmicroάθηση microιας τέχνης για τη συmicromicroετοχή του στον οικο-
γενειακό αγώνα για ένα καλύτερο αύριο Η πολύ έντονη
laquoκαταδίκη της παιδικής εργασίαςraquo που θεωρείται σχε-
δόν αυτονόητη σε microια κοινωνία άλλου τύπου δεν microπο-
ρεί να γίνει κατανοητή στο συγκεκριmicroένο πλαίσιο Τα
παιδιά microεγαλώνουν microαθαίνοντας για την αξία της δου-
λειάς ενώ παράλληλα εργάζονται και τα ίδια
Η γνώση λοιπόν της συγκεκριmicroένης συνθήκης θα είχε
βοηθήσει τον εκπαιδευτικό να αποφύγει την έκπληξη
την αmicroηχανία καθώς και την ανατροπή που νιώθει εκ
των υστέρων Θα του είχε αφήσει χρόνο να σκεφτεί τη
διαφορά στις αντιλήψεις για την παιδική εργασία ανά-
microεσα σε αυτόν και τους microαθητές του να τη δικαιολογή-
σει και να αναmicroένει τις αντιδράσεις των παιδιών και τη
δυσκολία κατανόησης Από την άλλη θα microπορούσε να
αποφύγει τις τύψεις γιατί θα είχε microελετήσει τη θεmicroε-
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
33
λιώδη διαφορά που επισηmicroαίνουν οι ειδικοί όταν συζη-
τούν για την παιδική εργασία Σύmicroφωνα microε τη Unicef
λοιπόν η παιδική εργασία χωρίζεται σε laquomicroη αποδεκτήraquo
και laquoαποδεκτήraquo Η πρώτη αναφέρεται στο είδος της
laquoεργασίας που εmicroποδίζει τη φυσική και την πνευmicroατική
ανάπτυξη του παιδιού συmicromicroετέχει στην εκmicroετάλλευσή
του οικονοmicroική και κοινωνική παραβιάζει την πνευmicroα-
τική και ηθική του ακεραιότητα Η δεύτερη δίνει στο
παιδί που συmicromicroετέχει στο οικογενειακό εισόδηmicroα ασφά-
λεια και περηφάνια του παρέχει microια εκπαίδευση (for-
mation) ή ακόmicroα και ένα επάγγελmicroα ακόmicroα κι αν δεν
εξασφαλίζει πάντα τη συνέχιση της σχολικής φοίτησης
τις αργίες του τη διασκέδασή του Του παρέχει τελικά microια
θέση και διευκολύνει την ένταξή του στο περιβάλλονraquo7
Αν τα γνώριζε όλα αυτά ο εκπαιδευτικός και είχε προ-
βληmicroατιστεί εκ των προτέρων δε θα ένιωθε αmicroηχανία
γιατί έθιξε ένα δύσκολο ζήτηmicroα Θα αναγνώριζε ότι οι
περισσότεροι microαθητές του παρά τις ιδιαίτερες δυσκολίες
στη ζωή τους ανήκουν στη δεύτερη κατηγορία της παι-
δικής εργασίας και ίσως θα είχε νόηmicroα να στηριχτεί σε
7 Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacuteus-site aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παρα-
γωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000 σ 309
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτή τη διαφορά και να δώσει στα παιδιά να καταλά-
βουν πόσο απάνθρωπη και καταδικαστέα είναι η άλλη
microορφή παιδικής εργασίας Αν γνώριζε το πλαίσιο θα
microπορούσε να κατανοήσει τις διαφορετικές αντιλήψεις
των παιδιών και θα είχε κάνει την παρέmicroβασή του πιο
συγκροτηmicroένα Έτσι θα απέφευγε την κούραση και την
απογοήτευση που τόσο έντονα δηλώνει στο τέλος
Συmicroπεράσmicroατα
Γίνεται νοmicroίζουmicroε κατανοητό ότι η γνώση του πλαισίου
microπορεί να βοηθήσει τους εκπαιδευτικούς στην εκπαιδευ-
τική τους πρακτική microε πολλούς τρόπους Καταρχήν βοη-
θάει στη microείωση των αρνητικών συναισθηmicroάτων που
προκαλεί η έκπληξη και η ανατροπή στην καθηmicroερινή
σχολική πρακτική Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό Αρκεί να
αναλογιστούmicroε πόσες περιπτώσεις ανθρώπων γνωρί-
ζουmicroε κοινωνικά ευαίσθητων οι οποίοι laquoπαραιτούνταιraquo
στον εργασιακό τους χώρο γιατί απελπίζονται γιατί θε-
ωρούν ότι laquoτίποτα δεν αλλάζειraquo γιατί ξεκινούν microε microε-
γάλη ορmicroή και επιθυmicroία να προσφέρουν και δεν τα κα-
ταφέρνουν Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις η γνώση του
πλαισίου θα είχε microειώσει το συναίσθηmicroα της microαταίωσης
κυρίαρχο στις καταστάσεις όπου υπάρχουν έντονα κοι-
νωνικά προβλήmicroατα και ο εκπαιδευτικός νιώθει ότι δεν
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
35
microπορεί να επέmicroβει Θα είχε πείσει επίσης τους εκπαι-
δευτικούς να βάζουν microικρότερους και εφικτούς στόχους
και θα τους είχε δώσει τη χαρά και την ικανοποίηση της
κατάκτησης των στόχων αυτών Θα τους είχε βοηθήσει
να microην laquoπαίρνουν στην πλάτη τουςraquo όλη την ευθύνη
παρά microόνο αυτή που τους αναλογεί Θα τους είχε βοη-
θήσει ακόmicroα να ξεπεράσουν γρήγορα το στάδιο της
ταύτισης microε τους κοινωνικά αδύνατους πηγαίνοντας σε
microια πιο laquoχρήσιmicroη κατάστασηraquo όπου microπορούν να συνει-
δητοποιήσουν και την πολυπλοκότητα αλλά και το laquoδί-
καιοraquo όλων των εmicroπλεκοmicroένων Σε αυτή τη νέα κατά-
σταση θα microπορούσαν να περάσουν από την οργή στην
οργάνωση microιας συστηmicroατικής εκπαιδευτικής παρέmicroβασης
η οποία microακροπρόθεσmicroα και υπό όρους θα microπορούσε
να συντελέσει στη microείωση της κοινωνικής αδικίας
Και microόνο η microείωση λοιπόν των αρνητικών συναισθηmicroά-
των των εκπαιδευτικών microπορεί να τους βοηθήσει στο να
οργανώσουν την εκπαιδευτική τους πρακτική πιο αποτε-
λεσmicroατικά Η προσαρmicroογή στις ανάγκες του πλαισίου
όταν δε θεωρείται laquoέκπτωσηraquo και laquoυποχώρησηraquo αλλά
γίνεται συνειδητά και οργανωmicroένα microε αφετηρία τα βιώ-
microατα των παιδιών και στόχο τη δηmicroιουργία κινήτρων
microάθησης microπορεί να φέρει σηmicroαντικά αποτελέσmicroατα για
την εκπαιδευτική διαδικασία Τα παιδιά θα νιώσουν ότι ο
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
εκπαιδευτικός τα υπολογίζει τα σέβεται καθώς προσαρ-
microόζει το microάθηmicroα στις ανάγκες τους Το κλίmicroα αυτό είναι
πιθανό να έχει θετικά αποτελέσmicroατα για τα παιδιά ―
microπορεί όχι θεαmicroατικά αλλά ουσιαστικά Αν ο εκπαιδευτι-
κός έχει την οξύνοια και την ικανότητα να αντιληφθεί
αυτές τις έστω microικρές αλλαγές και να τις αξιοποιήσει
τότε ο ίδιος θα γίνει πιο αποτελεσmicroατικός και τα παιδιά
θα αρχίσουν να βρίσκουν σιγά σιγά τα κλειδιά για να
οικοδοmicroήσουν microια σχέση δηmicroιουργική microε τη microάθηση Το
σηmicroαντικό και για τους δυο laquoεταίρουςraquo (εκπαιδευτικό
και microαθητές) είναι να πειστούν πως παρά τις δυσκολίες
microπορεί η τάξη να microπει σε microια ουσιαστική διαδικασία microά-
θησης Χωρίς αυτή την πίστη κάθε προσπάθεια θα laquoπέ-
φτει στο κενόraquo Αν ο εκπαιδευτικός κατανοήσει τις ιδιαί-
τερες δυσκολίες τις αναστολές τα προβλήmicroατα που δη-
microιουργεί το κοινωνικό πλαίσιο για την εκπαιδευτική δια-
δικασία αλλά πειστεί από την άλλη πως microε τις κατάλ-
ληλες στρατηγικές microπορεί να κινητοποιήσει τα παιδιά να
microάθουν (αφού όλα τα παιδιά microπορούν να κινητοποιη-
θούν όταν προσαρmicroοστεί το microάθηmicroα στις ανάγκες τους)
τότε η καθηmicroερινή του σχολική πρακτική microπορεί να microην
τον γεmicroίζει microε αρνητικά συναισθήmicroατα αλλά να του
προσφέρει πολλές προσωπικές στιγmicroές ικανοποίησης και
δηmicroιουργίας
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
37
Η κατανόηση αυτή δεν είναι φυσικά microια εύκολη διαδικα-
σία Πολλές φορές προκαλεί έντονα συναισθήmicroατα στον
εκπαιδευτικό ιδιαίτερα όταν οι καταστάσεις που αντιmicroε-
τωπίζει και τις οποίες πρέπει να αναλύσει ανακινούν
microέσα του αντίστοιχες προσωπικές ή οικογενειακές εmicroπει-
ρίες Είναι σαφές ότι χρειάζεται σοβαρή προσωπική δου-
λειά του εκπαιδευτικού για να microπορέσει να ξεφύγει από
τα έντονα συναισθήmicroατα που του προκαλούν οι ταυτί-
σεις και να κατανοήσει ψύχραιmicroα την κατάσταση Οι δυ-
σκολίες είναι microεγάλες αλλά και το κέρδος αντίστοιχο Το
πλαίσιο δεν αποτελεί πια τον άγνωστο laquomicroπαmicroπούλαraquo
αλλά είναι εκεί microπροστά ορατό αλλά και ευέλικτο σου
θέτει τα όρια αλλά σου αφήνει παράλληλα και microικρά
παράθυρα διαφυγής Σου εξηγεί σε προβληmicroατίζει
αλλά από την άλλη σου δίνει να καταλάβεις πως σε αυτή
την πολυπλοκότητα των παραγόντων που το ορίζουν
microπορείς να επέmicroβεις και συ σιγά σιγά και διακριτικά αλλά
πολύ ουσιαστικά Μπορείς να επέmicroβεις δηmicroιουργώντας
microικρές ανατροπές θέτοντας απλά ερωτήmicroατα στους συ-
νεργάτες σου τα παιδιά δείχνοντάς τους τις πολλαπλές
όψεις της laquoπραγmicroατικότηταςraquo και δίνοντάς τους εργα-
λεία για να επεξεργαστούν την πολλαπλότητα Η κατα-
νόηση του πλαισίου λοιπόν δε σου δηmicroιουργεί το αί-
σθηmicroα του microάταιου αφού όλα είναι δεδοmicroένα και ετερο-
καθορίζονται αντίθετα σου ενισχύει τις πιθανότητες ου-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
σιαστικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό microε κέρδη προ-
φανή για την εκπαιδευτική διαδικασία
Βιβλιογραφία
Ανδρούσου Α Το κίνητρο στην εκπαίδευση Κλειδιά και Αντι-
κλείδια ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Αθήνα 2003 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd
edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η ανα-γκαιότητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοι-νότητα τ 20 Αθήνα 1993
Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacute-ussite aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παραγωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000
Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
39
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
3
Κλειδιά και Αντικλείδια
Eίναι άραγε δυνατόν να δουλέψει κανείς αποτελεσmicroα-
τικά σε ένα αποmicroονωmicroένο ορεινό χωριό της Θράκης
όταν νιώθει αδυναmicroία επικοινωνίας λόγω γλώσσας Πώς
βρίσκει ένας εκπαιδευτικός ισορροπία ανάmicroεσα στους
κανόνες του σχολικού θεσmicroού στις απαιτήσεις των εξε-
τάσεων στα περιεχόmicroενα του αναλυτικού προγράmicromicroατος
και στις ανάγκες των παιδιών Πώς διδάσκει κανείς ελ-
ληνικά όταν πάνω από τα microισά παιδιά στην τάξη είναι
αλλόγλωσσα Yπάρχουν τρόποι να κινητοποιήσουmicroε τα
παιδιά ώστε να ενδιαφερθούν για το σχολείο Πώς αξιο-
λογούmicroε εάν οι microαθητές έmicroαθαν ή όχι ιστορία Aντέχεται
η σιωπή των microαθητών από το δάσκαλο Πώς διορθώ-
νουmicroε τα λάθη των παιδιών Πώς επικοινωνούmicroε σε microια
σχολική τάξη Yπάρχει χώρος για ευχαρίστηση στο
σηmicroερινό σχολείο
Tα παραπάνω ερωτήmicroατα και πολλά άλλα απασχολούν
τους εκπαιδευτικούς και συνδέονται άmicroεσα microε την καθη-
microερινή διδακτική τους πράξη Kάθε τάξη ορίζεται ως συ-
νάντηση υποκειmicroένων microε διαφορετική το καθένα προ-
σωπική ιστορία που καλούνται να δράσουν σε ένα ενιαίο
πλαίσιο Aυτή η συνάντηση δεν είναι εύκολη ούτε ανέ-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
4
φελη και δεν υπακούει σε προδιαγεγραmicromicroένους κανόνες
Aντιθέτως είναι γεmicroάτη συγκρούσεις δυσκολίες συγκι-
νήσεις απογοητεύσεις ικανοποιήσεις και δηmicroιουργεί
συνεχώς νέα ερωτήmicroατα που αναζητούν απαντήσεις
Tα Kλειδιά και Aντικλείδια δεν πρόκειται να αποπειρα-
θούν να δώσουν απαντήσεις αλλά εερργγααλλεείίαα που θα επι-
τρέψουν στους αναγνώστεςχρήστες τους να συνθέσουν
τις δικές τους λύσεις που αντιστοιχούν στη δική τους
πραγmicroατικότητα Αυτό βασίζεται στην αρχή ότι η σχο-
λική πραγmicroατικότητα είναι πολύπλοκη δυναmicroική απρό-
βλεπτη και κυρίως microοναδική Άρα δεν υπάρχει microία microόνο
λύση microία συνταγή microαγική που λύνει τα προβλήmicroατα
Kάθε εκπαιδευτικό πλαίσιο έχει τις δικές του παραmicroέ-
τρους που πρέπει πριν από όλα να εντοπιστούν για να
αναζητηθούν στη συνέχεια οι κατάλληλες λύσεις
Tα Kλειδιά και Aντικλείδια είναι εερργγααλλεείίαα ααννάάγγννωωσσηηςς της
σχολικής πραγmicroατικότητας ∆ηλαδή κάθε κείmicroενο που
έχετε στα χέρια σας αποτελεί microια προσπάθεια σύντοmicroης
απάντησης σε ένα ερώτηmicroα (πχ πώς microαθαίνουν τα παι-
διά) από τη σκοπιά microιας επιστηmicroονικής προσέγγισης
(πχ της γνωστικής ψυχολογίας) Mπορεί ωστόσο σε
άλλο κείmicroενο να συναντήσετε απάντηση στο ίδιο ερώ-
τηmicroα από διαφορετική επιστηmicroονική σκοπιά (πχ την
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
5
κοινωνιολογία) Tα κείmicroενα γραmicromicroένα από εκπαιδευτι-
κούς και πανεπιστηmicroιακούς διάφορων ειδικοτήτων ακο-
λουθούν την ίδια δοmicroή ξεκινούν από microια σκηνή σε ένα
σχολικό πλαίσιο αναλύουν τι συmicroβαίνει και ύστερα δια-
τυπώνουν απαντήσεις στηριγmicroένες σε microία επιστήmicroη ∆η-
λαδή microε αφετηρία την εκπαιδευτική ππρράάξξηη περνούν
microέσα από microια διαδικασία ανάλυσης και σύνθεσης από τη
θθεεωωρρίίαα για να καταλήξουν στα χέρια σας σαν κκλλεειιδδιιάά
για τη δική σας διδακτική πρακτική
Tα κείmicroενα συνδέονται λειτουργικά microεταξύ τους γιατί
καθένα αναδεικνύει και microια ξεχωριστή ψηφίδα από την
πραγmicroατικότητα της εκπαιδευτικής πράξης Mελετώντας
και δουλεύοντας πάνω στον τρόπο microε τον οποίο τα κεί-
microενα συνδέονται microεταξύ τους φανταστήκαmicroε πολλά από
τα κλειδιά που microπορούν να ξεκλειδώσουν πολλά από τα
φαινόmicroενα που αναλύουmicroε Ωστόσο microόνο εσείς microπο-
ρείτε να κατασκευάσετε τα αντικλείδια που έχουν νόηmicroα
τη συγκεκριmicroένη στιγmicroή για το δικό σας πλαίσιο που
κάνουν κλικ και ανοίγουν microια laquoπόρταraquo που οδηγεί σε
δικές σας λύσεις
Aυτή η πολυπρισmicroατική διεπιστηmicroονική προσέγγιση της
καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πράξης είναι προφανές ότι
χρησιmicroοποιεί ως έναυσmicroα microια ευρεία ποικιλία αναφορών
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
6
σε σχολικές πραγmicroατικότητες τάξεις στην πόλη στο
βουνό microονοθέσια σχολεία microειονοτικά σχολεία της Θρά-
κης σχολεία microε πολλούς αλλόγλωσσους microαθητές σχο-
λεία σηmicroερινά στην Eλλάδα και αλλού άλλοτε και
τώρα Eίναι κοινή πεποίθηση όλων όσοι συmicromicroετέχουmicroε
σε αυτή τη σειρά ότι συχνά βοηθάει να αναγνώσει κα-
νείς τη δική του εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα βλέπο-
ντας κάτι ανάλογο που συmicroβαίνει σε microια άλλη τάξη σε
ένα άλλο πλαίσιο ώστε microέσα από την ανάλυση και την
κατανόησή του να microεταφέρει την εmicroπειρία αυτής της
γνώσης στη δική του πραγmicroατικότητα στο δικό του
πλαίσιο H απόσταση από τα δικά microας πράγmicroατα τελικά
βοηθάει να τα καταλάβουmicroε καλύτερα
Tρεις θεmicroατικές ενότητες η ∆ιδακτική Μεθοδολογία το
Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης και τα
ζητήmicroατα Ταυτότητας και Ετερότητας αποτελούν τον
καmicroβά πάνω στον οποίο microέσα από διαφορετικές επιστη-
microονικές προσεγγίσεις προσπαθούmicroε να απαντήσουmicroε
στα ερωτήmicroατα της καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πρακτι-
κής ∆εν κρύβουmicroε τις δυσκολίες ούτε αποσιωπούmicroε τα
όρια των προτάσεων που κάνουmicroε και δεν πιστεύουmicroε
ότι η ευθύνη για τις λύσεις είναι microόνο στα χέρια των
εκπαιδευτικών Yποστηρίζουmicroε όmicroως ότι microπορούν οι εκ-
παιδευτικοί να πάρουν στα χέρια τους τα εργαλεία που
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
7
θα τους επιτρέψουν να καταλάβουν καλύτερα το πλαίσιο
microέσα στο οποίο εργάζονται να το βελτιώσουν και να
αντλήσουν ικανοποίηση από τη δουλειά τους
Tα Kλειδιά και Aντικλείδια ευτύχησαν να συναντήσουν
στη διαδροmicroή τους άξιους τεχνίτες που τόσο στην
έντυπη όσο και στην ηλεκτρονική microορφή τα έκαναν αν-
θεκτικά λειτουργικά καιhellip έτοιmicroα να ξεκλειδώσουν Tους
ευχαριστώ όλους και όλες θερmicroά
Aλεξάνδρα Aνδρούσου Εκπαιδευτική Ψυχολόγος
Νοέmicroβριος 2002
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
8
Από τη σειρά laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo κυκλοφορούν τα βιβλία
θεmicroατικό πεδίο ∆ιδακτική Μεθοδολογία
bull ∆ιδάσκοντας ιστορία
Αβδελά Ε
bull Κίνητρο στην εκπαίδευση
Ανδρούσου Α
bull Ανάγνωση και ετερότητα
Αποστολίδου Β
bull Εmicroψύχωση στην τάξη
∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Νικολάου Β
bull Η επικοινωνιακή προσέγγιση του γλωσσικού microαθήmicroατος
Ιορδανίδου Α Σφυρόερα Μ
bull ∆ηmicroιουργικές δραστηριότητες και διαδικασίες microάθησης
Κουτσούρη Α
bull Για τη microέθοδο project
Μάγος Κ
bull ∆ιαθεmicroατική προσέγγιση της γνώσης
Σφυρόερα Μ
bull Η επεξεργασία της εικόνας στη σχολική τάξη
Σφυρόερα Μ
bull Το λάθος ως εργαλείο microάθησης και διδασκαλίας
Σφυρόερα Μ
bull Φυσικές Επιστήmicroες διδασκαλία και εκπαίδευση
Τσελφές Β
bull Μουσική στο σχολείο
Τσιρίδης Π
bull Η επανατροφοδότηση των microαθητών στα γραπτά τους κείmicroενα
Χοντολίδου Ε
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
9
θεmicroατικό πεδίο Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης
bull Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο
Ασκούνη Ν
bull Οικογένεια και σχολείο
∆ραγώνα Θ
bull Η microη λεκτική επικοινωνία στο σχολείο
Κούρτη Ε
bull Πολιτισmicroός και σχολείο
Πλεξουσάκη Ε
bull Η microειονοτική εκπαίδευση της Θράκης
Τσιτσελίκης Κ
bull Γλώσσα του σπιτιού και γλώσσα του σχολείου
Φραγκουδάκη Α
bull Η ικανότητα του λόγου και η γλωσσική διδασκαλία
Φραγκουδάκη Α
θεmicroατικό πεδίο Ταυτότητες και Ετερότητες
bull laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo εmicroπειρίες εκπαιδευτικών
∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Πετρίδης Τ
bull Ταυτότητα και εκπαίδευση
∆ραγώνα Θ
bull Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα
Μπαλτσιώτης Λ
bull Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο
Χοντολίδου Ε
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
10
Για περισσότερα laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo
wwwkleidiakaiantikleidianet
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
11
Κοινωνικό πλαίσιο και διδακτική πράξη
Σκηνή 1η Είmicroαι στο εξοχικό microου στη θάλασσα microε παρέα Μόλις
γυρίσαmicroε από το απογευmicroατινό microπάνιο Χαλαρά Το κα-
λοκαιράκι τελειώνει Συζητώ microε τους φίλους microου για τη
Θράκη για τα παιδιά που έχω αρχίσει να αποθυmicroώ για
τη νέα σχολική χρονιά και τα σχέδιά microου Θα ξαναπάρω
τη Γrsquo Γυmicroνασίου Είναι microεγάλα παιδιά και microπορείς να
συνεννοηθείς εύκολα Έχουν πια ξεπεράσει τις αρχικές
δυσκολίες της πολυγλωσσίας τους και κάνουν όνειρα για
το microέλλον Μου αρέσει πολύ που γίνοmicroαι κοινωνός αυ-
τών των ονείρων Ελπίζω και αρωγός στην επιτυχία
τους
Ξαφνικά έχω microήνυmicroα στο κινητό Το ανοίγω χαρούmicroενη
Μια από τις καλύτερές microου microαθήτριες Πόσο microε συγκινεί
που microε θυmicroούνται και το καλοκαίρι Το microήνυmicroα λέει
laquoΚυρία η microαmicroά microου δε microrsquo αφήνει τελικά να πάω στο Λύ-
κειο Έκλαψα παρακάλεσα τίποτα Ο microπαmicroπάς microου άλ-
λαξε γνώmicroη και τώρα συmicroφωνεί microε τη microαmicroά που ζητάει
βοήθεια στο σπίτι και το χωράφι Κυρία τι να την κάνω
τη ζωή έτσι ∆εν microπορώ να φανταστώ τη ζωή microου microα-
κριά απrsquo το σχολείοraquo
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
12
Παγώνω Το ήξερα το πρόβληmicroα της microαθήτριας αλλά
θεώρησα ότι το είχαmicroε λύσει Είχα φροντίσει στη διάρ-
κεια της περσινής σχολικής χρονιάς να συναντήσω τη
microητέρα της Ήταν microια δύσκολη συνάντηση είναι αλή-
θεια Χρειάστηκε να επιστρατεύσω όλες microου τις laquoεπικοι-
νωνιακές δεξιότητεςraquo για να τη microετακινήσω από την αρ-
χική της παντελή άρνηση Γιατί σίγουρα δεν είναι εύ-
κολο να βρεις επιχειρήmicroατα απέναντι σε ένα γονιό που
σου λέει laquoΤι να τα κάνει τα γράmicromicroατα Κορίτσι είναιhellipraquo
Μεγάλωσα microε το αυτονόητο ότι τα γράmicromicroατα είναι καλά
για έναν άνθρωπο ανεξαρτήτως φύλου Πώς να συνοmicroι-
λήσω τώρα microε έναν κόσmicroο που microου φαίνεται τόσο microα-
κρινός Κι όmicroως νόmicroιζα πως τα είχα καταφέρει Προσπά-
θησα να της εκθέσω όλες τις πιθανές δυσκολίες που
microπορεί να αντιmicroετώπιζε το παιδί αργότερα Να της microι-
λήσω για το πόσο σηmicroαντικός είναι ο κόσmicroος του σχο-
λείου για το παιδί της Για το πόσο περήφανη microπορεί να
ένιωθε αργότερα microε microια microορφωmicroένη κόρη Για το πόσο
γρήγορα αλλάζουν τα πράγmicroατα και πόσο απαραίτητο
είναι τώρα πια ένα laquoχαρτίraquo Ήταν σαν να microη microε άκουγε
όmicroως Σε κάποια στιγmicroή ψέλλισε κάτι σαν laquoθα τη
χάσωraquo Ξεπρόβαλε ξαφνικά microπροστά microου microια απειλή που
ένιωθε η microητέρα και που δεν είχα καν υποπτευθεί Σαν
από ένστικτο γρήγορα χωρίς να το σκεφτώ της εξή-
γησα ότι υπάρχουν και πανεπιστήmicroια κοντά στο χωριό
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
13
Θα microπορούσε να πηγαινοέρχεται ακόmicroα και καθηmicroερινά
Ήταν εκεί που νόmicroισα ότι πείστηκε Χαλάρωσε το πρό-
σωπό της και microου είπε laquoΘα το σκεφτώhellipraquo
Εκεί που νόmicroισα λοιπόν ότι έχει τελειώσει η ιστορία και
θα καmicroαρώσω τη microαθήτριά microου στο Λύκειο και σίγουρα
microετά και στο Πανεπιστήmicroιο1 έρχεται ξανά η απειλή Η
απαγόρευση Ο αποκλεισmicroός Τόσο άδικος Ενός παιδιού
ευαίσθητου ενός παιδιού microε όρεξη και ορmicroή του οποίου
το laquomicroειονέκτηmicroαraquo ήταν βασικά το φύλο Νιώθω οργή
Από τη microια θέλω να βάλω τα κλάmicroατα από την άλλη να
πάω να laquoαρπάξωraquo το παιδί και να το στείλω στο σχο-
λείο Να τους τα πω έξω απrsquo τα δόντια Στη microάνα που
laquoζηλεύειraquo την κόρη και δεν την αφήνει να προοδεύσει
Στον πατέρα που κρύβεται πίσω από το αίτηmicroα της microά-
1 Για τους microειονοτικούς microαθητές της Θράκης υπάρχει ένα ειδικό ποσοστό εισαγωγής στην τριτοβάθmicroια εκπαίδευση οπότε το σύνολο σχεδόν των παιδιών τα οποία καταφέρνουν να ολοκλη-ρώσουν τη δευτεροβάθmicroια εκπαίδευση εισάγονται στα πανεπι-στήmicroια Η microεγάλη δυσκολία λοιπόν για τα κορίτσια της ορεινής περιοχής της Ξάνθης είναι να πείσουν τους γονείς τους να συ-νεχίσουν στο Λύκειο Αν το καταφέρουν αυτό θεωρείται σχε-δόν σίγουρη η φοίτησή τους στο Πανεπιστήmicroιο καθώς το microεγα-λύτερο ποσοστό από αυτά διακρίνεται για την πολύ καλή επί-δοση στο σχολείο Ωστόσο πολύ microεγάλο ποσοστό άριστων microα-θητριών διακόπτει τη σχολική φοίτηση microετά την ολοκλήρωση της υποχρεωτικής εκπαίδευσης
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
14
νας Στην υπόλοιπη οικογένεια που δεν τη στηρίζει
Νιώθω οργή και microαταίωση Για τη microαθήτρια και τα σχέ-
διά της αλλά και για microένα Για τη δουλειά που έκανα όλο
το χρόνο για την laquoεπένδυσηraquo πάνω στο παιδί Νοmicroίζω
πως δε θα ξαναεπενδύσω συναισθηmicroατικά τουλάχιστον
αφού οι άνθρωποι είναι τόσο microακριά από αυτά που πι-
στεύω και ονειρεύοmicroαι
Νιώθω και απορία Είναι δυνατό να microη βλέπουν την αδι-
κία Είναι τόσο διαφορετικοί Τόσο πίσω Τόσο άδικοι
Πώς θα microπορέσω να ξανασυνεργαστώ microαζί τους
Εντέλει νιώθω και τύψεις Προς τι να laquoξεσηκώνωraquo τα
παιδιά να τους ανοίγω την όρεξη για microάθηση να τους
περιγράφω έναν άλλο κόσmicroο τον κόσmicroο που ανοίγεται
microπροστά τους microέσα από τις σπουδές και τα γράmicromicroατα
αφού δε θα ζήσουν ποτέ σε αυτό τον κόσmicroο Πόσο δι-
καίωmicroα έχω να επεmicroβαίνω στη ζωή τους στα όνειρά
τους Νιώθω σαν να έχω laquoπαίξειraquo microε τη ζωή και την
ισορροπία των microαθητριών microου laquoσυνεπής microε την προο-
δευτική ιδεολογία microουraquo αλλά ασυνεπής απέναντι στο
παιδί αφού δεν microπορώ να το στηρίξω στο να διεκδική-
σει καλύτερους όρους για τη ζωή του
Με τέτοιες microελαγχολικές σκέψεις τέλειωσε αυτό το βρα-
δάκι Κι ακόmicroα απορώ πώς πρέπει να αντιδράσωhellip
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
15
Σκηνή 2η
∆ιδάσκω στην ορεινή Ξάνθη στην Αrsquo Γυmicroνασίου Γλώσ-
σα Ευτυχώς τα παιδιά έχουν ξεπεράσει το αρχικό σοκ
της προσαρmicroογής και έχουν αρχίσει να εκφράζονται στα
ελληνικά ικανοποιητικά Η επικοινωνία microας microοιάζει να
microην αντιmicroετωπίζει ιδιαίτερα προβλήmicroατα Τα ελληνικά
τους βελτιώνονται καθηmicroερινά και συνεργαζόmicroαστε όλο
και καλύτερα Είmicroαστε άλλωστε στην ενότητα 6 Το
θέmicroα της είναι η εργασία Σήmicroερα αποφάσισα να τους
κάνω το κείmicroενο που microιλάει για την παιδική εργασία
Λέει microέσα σrsquo αυτό η λεζάντα από το κείmicroενο της Unicef
laquoΧάρη στη δική microας αδιαφορία κάποια παιδιά ldquoωριmicroά-
ζουνrdquo απότοmicroαraquo Αναφέρονται στη συνέχεια παραδείγ-
microατα από διάφορες χώρες του κόσmicroου όπου laquoανθείraquo η
παιδική εργασία και κάποιοι αριθmicroοί για την Ελλάδα
Το κείmicroενο προχωράει αλλά τα παιδιά δε συmicromicroετέχουν
όσο άλλες φορές Έχει άραγε τόσες άγνωστες λέξεις και
τους δυσκολεύει Πολλές φορές τελικά microου συmicroβαίνει να
θεωρώ ένα κείmicroενο βατό και τα παιδιά να σκοντάφτουν
σε απίστευτες λέξεις Όmicroως όχι το κείmicroενο δεν είναι
δύσκολο Τι είναι αυτό που τα δυσκολεύει
Ξαφνικά ανοίγει microια συζήτηση για τη δουλειά Αντιλαmicro-
βάνοmicroαι ότι πολύ microεγάλος αριθmicroός microαθητών microου εργά-
ζεται ήδη παράλληλα microε το σχολείο Άλλοι στα microικρά
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
16
τους χωράφια άλλοι σε microαγαζιά το απόγευmicroα άλλοι στα
πρόβατα άλλοι δίπλα στον πατέρα τους που είναι οικο-
δόmicroος και συνεχίζει το microεροκάmicroατο και microετά τις τρεις
που σχολάmicroε Νιώθω αmicroήχανη και ένοχη Εγώ τόση ώρα
microιλώ για το Μπαγκλαντές και την Αφρική και τα παιδιά
microου έχουν ήδη διαmicroορφώσει σχέση και άποψη για την
εργασία Εντάξει το κείmicroενο microιλούσε για παιδιά που
εγκαταλείπουν το σχολείο και εργάζονται σε απάνθρω-
πες συνθήκες Όmicroως και τα δικά microου δε δυσκολεύονται
Το πρωί σχολείο και microετά microεροκάmicroατο Μεροκάmicroατο microι-
κρό Ίσα που να ενισχύει λιγάκι το οικογενειακό εισό-
δηmicroα Και την άλλη microέρα σχολείο laquoάγραφα κι αδιάβα-
σταraquo γιατί πώς να προλάβεις και τις σχολικές υποχρεώ-
σεις όταν είσαι πτώmicroα στην κούραση ∆εν είναι εύκολο
Νιώθω αmicroηχανία Μήπως δεν έπρεπε τελικά να τους
θέσω ένα τόσο καυτό ζήτηmicroα Εγώ microιλούσα για εκmicroε-
τάλλευση χωρίς να σκεφτώ ότι τα αφορά και προσω-
πικά Μάλλον γιrsquo αυτό δεν microπορούσαmicroε τελικά να συ-
νεννοηθούmicroε και microου έλεγαν για το πόσο σηmicroαντικό εί-
ναι να microαθαίνει ο άνθρωπος από microικρός στη δουλειά
Πρέπει ή δεν πρέπει το σχολείο να θέτει τέτοια ζητή-
microατα Πώς θα microπορούσα τελικά να microιλήσω για το τόσο
σηmicroαντικό ζήτηmicroα της παιδικής εργασίας Να το απο-
σιωπήσω Έχω κουραστεί σε αυτό το σχολείο να ξαφνιά-
ζοmicroαι και να microην καταλαβαίνω Τι κάνω λάθος εντέλει
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
17
ΗΗ γγννώώσσηη ττοουυ κκοοιιννωωννιικκοούύ ππλλααιισσίίοουυ κκααιι ηη σσηηmicromicroαασσίίαα ττηηςς
Πολύ συχνά παρατηρείται το φαινόmicroενο να εργάζονται
εκπαιδευτικοί σε ένα σχολείο και να γνωρίζουν ελάχιστα
για τους microαθητές τους ∆εν έχουν καmicroιά πληροφόρηση
για την οικογενειακή κατάσταση των microαθητών τα ιδιαί-
τερα προβλήmicroατά τους τις συνθήκες ζωής τους τα
όνειρα και τις φιλοδοξίες τους Ο χώρος του σχολείου
φαντάζει αποκοmicromicroένος από το ευρύτερο κοινωνικό περι-
βάλλον Η έλλειψη αυτή ενισχύεται και από την παντελή
σχεδόν έλλειψη επικοινωνίας microε τους γονείς οι οποίοι
θα microπορούσαν να αποτελέσουν microια βασική laquoδεξαmicroενή
πληροφοριώνraquo Οι πληροφορίες αυτές θα microπορούσαν να
κάνουν πιο ξεκάθαρη την εικόνα των microαθητών και να
βοηθήσουν τον εκπαιδευτικό να προσαρmicroόσει τη συmicroπε-
ριφορά και τις microεθόδους του ανάλογα microε τους βασικούς
του συνεργάτες τα παιδιά
Η έλλειψη αυτή ενός δικτύου σχέσεων δυσκολεύει τη
λειτουργία του σχολείου και καθιστά την ουσιαστική πα-
ρέmicroβαση των διδασκόντων σχεδόν αδύνατη Για να κα-
ταφέρει το σχολείο να παρέmicroβει ουσιαστικά και να δη-
microιουργήσει συνθήκες και κίνητρα microάθησης στους microαθη-
τές του είναι απαραίτητο να γνωρίζει ποιοι είναι αυτοί οι
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
18
microαθητές τι χρειάζονται ποιες είναι οι ιδιαιτερότητές
τους και microετά να αποφασίσει microε ποιες microεθόδους θα πα-
ρέmicroβει και πού θα δώσει έmicroφαση Ξέρουmicroε ότι η γνώση
δεν είναι ένα laquoσακίraquo που το αδειάζουmicroε σε laquoάδεια κεφά-
λιαraquo και περιmicroένουmicroε να καλύψουmicroε τα κενά Εδώ και
πολλά χρόνια οι παιδαγωγοί τονίζουν τη σηmicroασία του
κινήτρου για την ουσιαστική microάθηση2 καθώς και την
προτεραιότητα της απόκτησης δεξιοτήτων απέναντι στην
απόκτηση γνώσεων Για να δηmicroιουργήσεις όmicroως κίνητρα
σε κάποιον πρέπει να ξέρεις σε ποιον απευθύνεσαι Για
να του microάθεις πώς να microαθαίνει πρέπει να ξέρεις ποιος
είναι
Τα πράγmicroατα γίνονται ακόmicroα πιο δύσκολα όταν υπάρχει
microεγάλη απόσταση ανάmicroεσα στο κοινωνικό περιβάλλον
από όπου προέρχεται ο εκπαιδευτικός και σε εκείνο
όπου διδάσκει Η απόσταση αυτή (κοινωνική
πολιτιστική οικονοmicroική) συχνά οφείλεται σε ένα
συνδυασmicroό παραγόντων Σε περιπτώσεις δε που
υπάρχουν και ιδιαίτερα κοινωνικά χαρακτηριστικά πχ
microειονοτικές οmicroάδες η διαφορά εmicroφανίζεται ακόmicroα πιο
microεγεθυσmicroένη και πολύ συχνά λείπουν εντελώς τα
2 Βλ Ανδρούσου Α Το κίνητρο στην εκπαίδευση Κλειδιά και Αντικλείδια ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Αθήνα 2003 σ 14-15
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
19
κλειδιά ερmicroηνείας και αλληλοκατανόησης Σε αυτές τις
δύσκολες καταστάσεις προβάλλει πιο επιτακτική η
ανάγκη κατανόησης του κοινωνικού πλαισίου microέσα στο
οποίο λειτουργεί το συγκεκριmicroένο σχολείο ζει η
microειονοτική οmicroάδα ―ιδιαίτερα όταν υπάρχουν στοιχεία
κοινωνικού αποκλεισmicroού― και διαmicroορφώνονται τα
νεότερα microέλη της οι microαθητές microας
ΚΚααττααννόόηησσηη ττοουυ κκοοιιννωωννιικκοούύ ππλλααιισσίίοουυ
κκααιι έέρρεευυνναα δδρράάσσηηςς
Πώς όmicroως είναι δυνατό να κατανοήσει ο εκπαιδευτικός
ένα κοινωνικό πλαίσιο που του φαίνεται τόσο διαφορε-
τικό και microακρινό Ποια εργαλεία θα τον βοηθήσουν ώστε
να κατανοήσει τις διαφορές αλλά και τις οmicroοιότητες microε
τους microαθητές του και να τις αξιοποιήσει προς όφελος
της διδακτικής διαδικασίας
Γίνεται πολύ συχνά λόγος στον εκπαιδευτικό χώρο για
την ανάγκη εξοικείωσης του εκπαιδευτικού microε την
έρευνα δράσης η οποία microπορεί να αποτελέσει το κλειδί
για την κατανόηση του κοινωνικού και εκπαιδευτικού
πλαισίου και για την προσαρmicroογή της διδασκαλίας στο
πλαίσιο αυτό Εδώ θα πρέπει να διευκρινίσουmicroε ότι η
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
έρευνα δράσης laquoείναι η έρευνα που γίνεται από συγκε-
κριmicroένους ανθρώπους στην ίδια τους τη δουλειά για να
βοηθηθούν ώστε να βελτιώσουν αυτό που κάνουν συ-
microπεριλαmicroβανοmicroένου και του πώς εργάζονται microε και για
τους άλλους Η έρευνα δράσης είναι η έρευνα που αντι-
microετωπίζει τους ανθρώπους ως αυτόνοmicroους υπεύθυνους
συντελεστές (agents) που συmicromicroετέχουν ενεργά στο να
φτιάξουν τις δικές τους ιστορίες και συνθήκες ζωής
όπως και ικανούς να γίνουν πιο αποτελεσmicroατικοί στο να
φτιάχνουν ιστορίες και συνθήκες ζωής [hellip] ∆εν αντιmicroε-
τωπίζει τους ανθρώπους ως αντικείmicroενα για έρευνα
αλλά τους ενθαρρύνει να δουλεύουν microαζί ως υποκεί-
microενα που έχουν συνείδηση και ως συντελεστές (agents)
της αλλαγής και της βελτίωσηςraquo3 Η διαδικασία αυτή
microπορεί να αποδειχτεί ιδιαίτερα χρήσιmicroη για τον εκπαι-
δευτικό στην εποχή microας όπου διάφορα τmicroήmicroατα της
κοινωνίας βρίσκονται σε microεταβατικό στάδιο Στις περι-
πτώσεις αυτές αυξάνονται και οι δυσκολίες κατανόησης
του πλαισίου και αντίστοιχα οι δυσκολίες αποτελεσmicroα-
τικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό
3 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η αναγκαιό-τητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοινότητα τ 20 Αθήνα 1993 σ 38
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
21
Κοινωνίες σε microετάβαση και έρευνα δράσης
Πολλές φορές ιδιαίτερα σε καταστάσεις κοινωνιών σε
microετάβαση η πολυπλοκότητα και η αντιφατικότητα είναι
τα χαρακτηριστικά των κοινωνικών συστηmicroάτων Έτσι
ενώ η εξωτερική εικόνα microιας κοινωνίας παρουσιάζει ση-
microάδια νεωτερικότητας και εκσυγχρονισmicroού οι
βαθύτερες αντιλήψεις των ανθρώπων παραmicroένουν
παραδοσιακές δηmicroιουργώντας στα microέλη τους σοβαρές
συγκρούσεις και αποσταθεροποιήσεις Τα φαινόmicroενα
αυτά είναι πολύ πιο έντονα όταν πρόκειται για κλειστές-
παραδοσιακές κοινωνίες οι οποίες microεταβαίνουν σε
νεότερες microορφές που δεν είναι ξεκάθαρες ακόmicroα Στην
περίπτωση βέβαια που οι κοινωνίες αυτές αποτελούνται
από microειονοτικούς πληθυσmicroούς4 τα πράγmicroατα
περιπλέκονται ακόmicroα περισσότερο
4 Οι σκηνές στην αρχή του κειmicroένου εκτυλίσσονται σε τέτοιες περιοχές (σχολεία στην ορεινή Ξάνθη) τις οποίες microέχρι το 1995 χρειαζόταν ειδική άδεια από την Αστυνοmicroία για να microπορέ-σεις να επισκεφτείς Η σηmicroερινή τους εικόνα (πολύ έντονης ανοικοδόmicroησης δηmicroιουργίας καταστηmicroάτων αύξησης των microέ-σων microετακίνησης και γενικότερα laquoανοίγmicroατοςraquo και laquoεκσυγχρο-νισmicroούraquo) δηmicroιουργεί microια πολύ ισχυρή αντίθεση σε σχέση microε την εικόνα τους πριν από 8 microόλις χρόνια και αποτελεί από microόνη της
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
Οι αλλαγές είναι ραγδαίες το πλαίσιο αλλάζει συνεχώς
το δεδοmicroένα τρέχουν και οι άνθρωποι αδυνατούν να τα
παρακολουθήσουν και να τα κατανοήσουν Κάποιοι νιώ-
θουν ότι απειλούνται από αυτή την αλλαγή Φοβούνται
και εύκολα αναπολούν τις εποχές που laquoείχαν λίγα χρή-
microατα microεν αλλά ήξεραν τι περιmicroένουν απrsquo τη ζωή τουςraquo
Άλλοι αλλάζουν ξαφνικά τα πάντα αρνούmicroενοι όλες
τους τις ρίζες και τις προγενέστερες αξίες Νιώθουν microια
επιτακτική ανάγκη ενσωmicroάτωσης Να γίνουν σαν τους
άλλους να microην ξεχωρίζουν Σε ένα πλαίσιο microετάβασης
γίνονται αντιληπτές ποικίλες αντιδράσεις απέναντι στη
νεωτερικότητα Είναι όλες αναmicroενόmicroενες γιατί είναι σα-
φές πως η αλλαγή στη ζωή των ανθρώπων τούς προκα-
λεί διαφορετικά συναισθήmicroατα που συνδέονται κυρίως
microε τις οικογενειακές καταβολές τα οικογενειακά και
προσωπικά σχέδια ζωής καθώς και microε το πόσο έχει
laquoπροβλεφθείraquo στα σχέδια ζωής το ενδεχόmicroενο ανατρο-
πής των δεδοmicroένων
Τι κάνει όmicroως ένας δάσκαλος όταν εργάζεται σε microια κοι-
νωνία σε microετάβαση Τι σηmicroαίνει κατανοώ το πλαίσιο
όταν το πλαίσιο αλλάζει συνεχώς Και πόση έρευνα
microια πολύ ισχυρή ένδειξη για τη microεταβατική φάση στην οποία βρίσκονται
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
23
δράσης microπορεί εντέλει να κάνει ένας εκπαιδευτικός που
εξακολουθεί να αποτελεί ξένο σώmicroα σε microια τέτοια κοι-
νωνία Πόσο εύκολο είναι να microην παραιτηθεί από την
προσπάθεια η οποία του έχει laquoχαρίσειraquo τόσες ανατρο-
πές και απογοητεύσεις
Η απάντηση στα ερωτήmicroατα αυτά είναι δύσκολη Αυτό
που απαιτείται καταρχήν από τον εκπαιδευτικό είναι συ-
νεχής εγρήγορση και παρατήρηση Είναι απαραίτητο να
microη βιαστεί να δώσει χρόνο στον εαυτό του αλλά και
στους microαθητές του να προβληmicroατιστεί πριν αποφασίσει
πώς θα οργανώσει τη διδασκαλία του Απαραίτητη προ-
ϋπόθεση για να κατανοήσει το πλαίσιο ως εξωτερικός
παρατηρητής είναι να δηmicroιουργήσει σχέση εmicroπιστοσύ-
νης microε τους microαθητές του Μια σχέση ουσιαστικής επα-
φής στην οποία θα είναι φυσικά σαφή τόσο τα όρια και
η δυναmicroική όσο και το γνήσιο ενδιαφέρον του
εκπαιδευτικού για τη ζωή των microαθητών του Η σχέση
αυτή δε χτίζεται από τη microια microέρα στην άλλη Απαιτεί
ειλικρινείς προθέσεις Απαιτεί laquoάνοιγmicroαraquo από την
πλευρά του εκπαιδευτικού laquoΆνοιγmicroαraquo προς τον άλλο
αυτόν που φαίνεται τόσο διαφορετικός όχι για να τον
αφοmicroοιώσει αλλά για να τον ακούσει να τον καταλάβει
και να βρει τις συνιστάmicroενες στις οποίες θα microπορέσει να
στηριχτεί για να φτιάξει τη γέφυρα που θα οδηγήσει τα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
παιδιά στην επιθυmicroία να microάθουν Βασικοί laquoκίνδυνοιraquo σε
microια τέτοια κατάσταση είναι είτε η πλήρης απόρριψη του
laquoδιαφορετικούraquo είτε η πλήρης αποδοχή του και η αντι-
microετώπισή του ως φολκλόρ Και τα δύο φανερώνουν
εντέλει την αποτυχία επικοινωνίας και ισότιmicroης ανταλ-
λαγής Πώς όmicroως είναι δυνατό να πετύχεις ισότιmicroη
ανταλλαγή microε κάποιον που σου φαίνεται τόσο
διαφορετικός Σε αυτές τις περιπτώσεις βοηθάει σίγουρα
η προσωπική αναζήτηση στο θέmicroα της ταυτότητας laquoΗ
ταυτότητα του κάθε ανθρώπου συντίθεται από microια
πληθώρα στοιχείων τα οποία προφανώς δεν
περιορίζονται σε όσα αναγράφονται στα επίσηmicroα αρχεία
Οι περισσότεροι άνθρωποι καταρχήν εντάσσονται σε
κάποια θρησκευτική παράδοση έχουν microια εθνικότητα
καmicroιά φορά δύο ανήκουν σε microια εθνική ή γλωσσική
οmicroάδα έχουν οικογένεια microε περισσότερα ή λιγότερα
microέλη επάγγελmicroα κοινωνική θέση κάποιον κοινωνικό
κύκλοhellip Ο κατάλογος όmicroως είναι ακόmicroα πιο microακρύς
υποθετικά ατελείωτος ορισmicroένοι microπορεί να νιώθουν
περισσότερο ή λιγότερο πως ανήκουν σε microια επαρχία σε
ένα χωριό σε microια αδερφότητα σε microια επαγγελmicroατική ή
ποδοσφαιρική οmicroάδα σε microια παρέα φίλων σε ένα
συνδικάτο σε microια επιχείρηση σε ένα κόmicromicroα σε κάποιο
σύλλογο σε microια ενορία σε microια κοινότητα ανθρώπων
που microοιράζονται τα ίδια πάθη τις ίδιες ερωτικές
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
25
επιλογές τις ίδιες σωmicroατικές αναπηρίες ή
αντιmicroετωπίζουν τα ίδια προβλήmicroαταraquo5
Αυτές οι πολλαπλές υπαγωγές κάνουν σίγουρα κάθε άν-
θρωπο microοναδικό στον κόσmicroο Από την άλλη όmicroως ενι-
σχύουν την πιθανότητα να microπορέσεις να συναντήσεις
τον laquoάλλοraquo αφού δεν microπορεί κάποια από όλες αυτές
τις υπαγωγές θα είναι κοινή και θα βοηθάει τη συνά-
ντηση Αν ο καθένας microας ορίζει microονοσήmicroαντα την ταυ-
τότητά του αν νιώθει πχ microόνο Έλληνας ή microόνο χρι-
στιανός ή microόνο Ολυmicroπιακός τότε πολύ εύκολα θα βρει
απέναντί του τον αντίπαλο τον εχθρό Σε τέτοιες περι-
πτώσεις οι ταυτότητες γίνονται εύκολα laquoφονικέςraquo όπως
εύστοχα περιγράφει ο Αmicroίν Μααλούφ στο βιβλίο του Φο-
νικές ταυτότητες Αν όmicroως ο άνθρωπος αντιλαmicroβάνεται
τον εαυτό του και τον laquoάλλοraquo ως ένα κράmicroα ταυτοτή-
των και υπαγωγών τότε αρχίζει να νιώθει πόσο το
laquoεmicroείςraquo περιλαmicroβάνει και το οι laquoάλλοιraquo Η συνειδητο-
ποίηση αυτή αποτελεί αυτόmicroατα και microια γέφυρα επικοι-
νωνίας microια γέφυρα που δεν αποσιωπά τις διαφορές
αλλά προσπαθεί να βρει τα κλειδιά ερmicroηνείας τους
εντάσσοντάς τες στο πλαίσιο
5 Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999 σ 19
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
Η διαδικασία αυτή είναι ιδιαίτερα χρήσιmicroη για τον εκπαι-
δευτικό αφενός γιατί του επιτρέπει την ουσιαστική πα-
ρέmicroβαση όταν διδάσκει σε περιβάλλοντα φαινοmicroενικά
πολύ διαφορετικά και αφετέρου γιατί τον προφυλλάσ-
σει από απογοητεύσεις και παρανοήσεις της συmicroπεριφο-
ράς των παιδιών των γονιών και του ευρύτερου περι-
βάλλοντος Οι παρανοήσεις αυτές συχνό φαινόmicroενο σε
περιβάλλοντα πολυσυλλεκτικά θα microπορούσαν να laquoπεί-
σουνraquo τον εκπαιδευτικό είτε ότι η διαφορετικότητα του
απέναντι είναι επιθετική και απευθύνεται προς τον ίδιο
άρα να του προκαλέσουν συναισθήmicroατα και συmicroπεριφο-
ρές αmicroυντικές είτε ότι ο απέναντί του δεν είναι επιθετι-
κός αλλά βρίσκεται πολύ πίσω άρα υπάρχει και πάλι
αδυναmicroία επικοινωνίας γιατί ο άλλος πρέπει να καλύψει
microια πολύ microεγάλη διαδροmicroή για να καταφέρουν να συνο-
microιλήσουν Και στις δύο περιπτώσεις οι αντιδράσεις του
εκπαιδευτικού θα δυσχεράνουν σίγουρα την εκπαιδευ-
τική του παρέmicroβαση
ΤΤιι θθαα σσήήmicromicroααιιννεε ηη κκααττααννόόηησσηη ττοουυ ππλλααιισσίίοουυ
σστταα σσυυγγκκεεκκρριιmicromicroέένναα ππααρρααδδεείίγγmicromicroαατταασσκκηηννέέςς
Ας δούmicroε λοιπόν τώρα τι θα σήmicroαινε η κατανόηση του
πλαισίου στις παραπάνω σκηνές Στο πρώτο παράδειγmicroα
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
27
είναι εmicroφανέστατη η απογοήτευση και η παραίτηση που
νιώθει ο εκπαιδευτικός αντιmicroετωπίζοντας microια δύσκολη
κατάσταση Κι όmicroως τα σηmicroάδια αυτού του laquoπροαναγ-
γελθέντος θανάτουraquo ήταν ιδιαίτερα έντονα πολύ νωρί-
τερα Η περιοχή η οποία περιγράφεται η ορεινή περιοχή
της Ξάνθης αποτελεί παράδειγmicroα κοινωνίας σε microετά-
βαση όπου τα πιο καταπιεσmicroένα κοmicromicroάτια η οmicroάδα των
γυναικών δεν έχουν καταφέρει σε κανένα βαθmicroό να
κερδίσουν από την laquoπροελαύνουσα νεωτερικότηταraquo
Αυτό γίνεται καταρχήν αντιληπτό από πολύ ορατά ση-
microάδια όπως η ενδυmicroασία αλλά κυρίως από τις πορείες
ζωής τους οι οποίες παρουσιάζουν microεγάλη αναντιστοιχία
σε σχέση microε τις πορείες ζωής των ανδρών της περιοχής
που χαρακτηρίζονται από σηmicroαντικές αλλαγές και προ-
σαρmicroογές στη νεωτερικότητα Οι γυναίκες της περιοχής
παρουσιάζουν σχεδόν την ίδια εικόνα που παρουσίαζαν
και πριν από 30 χρόνια τη στιγmicroή που η ίδια η περιοχή
έχει πραγmicroατικά laquomicroεταmicroορφωθείraquo Ένα πολύ microεγάλο
ποσοστό τους δε microιλάει ικανοποιητικά ελληνικά ενώ οι
άνδρες της αντίστοιχης ηλικίας χρησιmicroοποιούν την ελλη-
νική microε ευχέρεια είναι αποκλεισmicroένες στον οικιακό
χώρο δεν microπορούν σε κανένα βαθmicroό να παρακολουθή-
σουν τις κοινωνικές εξελίξεις αποκοmicromicroένες από πολύ
microικρές από την εκπαίδευση Ένα συντριπτικό ποσοστό
γυναικών διακόπτουν τη σχολική φοίτηση πριν καν γί-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
νουν γυναίκες τελειώνοντας δηλαδή το ∆ηmicroοτικό και
microάλιστα έχοντας αριστεύσει στην εξαετή φοίτησή τους
Υπάρχουν χωριά στην ορεινή Ξάνθη που δεν έχουν
ακόmicroα στείλει κορίτσια στο Γυmicroνάσιο6 Κι αν η κατά-
σταση αυτή θεωρούνταν σχεδόν laquoαποδεκτή και φυσικήraquo
πριν από microερικά χρόνια όταν η γενικότερη εικόνα των
κοινωνιών αυτών ήταν εντελώς παραδοσιακή στις microέρες
microας φαντάζει αναντίστοιχη των γενικότερων εξελίξεων
προκαλώντας πολύ συχνά συναισθήmicroατα πόνου στα ίδια
τα νεαρά κορίτσια που νιώθουν να laquoτιmicroωρούνταιraquo για
το φύλο τους
Η κατάσταση αυτή προκαλεί συγκρούσεις πολλαπλών
τύπων όχι microόνο microεταξύ των microελών της παραδοσιακής
6 Τα χωριά αυτά microειώνονται συνεχώς Παρατηρείται το φαινό-microενο όταν ξεκινήσει ένα κορίτσι τη φοίτησή του να ακολουθή-σουν κι άλλα την επόmicroενη ή και την ίδια σχολική χρονιά Έτσι υπάρχουν περιπτώσεις κοριτσιών που κατάφεραν να πάνε στο Γυmicroνάσιο τρία χρόνια microετά τη φοίτησή τους στο ∆ηmicroοτικό microαζί microε το πρώτο κορίτσι που πήγε από το χωριό τους Στις περισ-σότερες των περιπτώσεων αυτών τα κορίτσια συνεχίζουν ικα-νοποιητικά τη δευτεροβάθmicroια εκπαίδευση microε υψηλές επιδόσεις και όταν καταφέρουν να φοιτήσουν και στο Λύκειο είναι σχε-δόν σίγουρα φοιτήτριες στο Πανεπιστήmicroιο Άρα η microεγάλη δυ-σκολία και η αποφασιστική καmicroπή στη ζωή των νεαρών γυναι-κών στις περιοχές αυτές είναι το πέρασmicroα από το ∆ηmicroοτικό στο Γυmicroνάσιο και από εκεί στο Λύκειο
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
29
κοινωνίας που αλλάζει αλλά και microεταξύ όλων των
εmicroπλεκοmicroένων στην εκπαιδευτική διαδικασία στις περιο-
χές αυτές Είναι χαρακτηριστική η αmicroηχανία του σχολι-
κού microηχανισmicroού απέναντι στο πρόβληmicroα της διακοπής
της σχολικής φοίτησης ο οποίος έχει ποικίλες αντιδρά-
σεις από οργάνωση ενηmicroερωτικών συναντήσεων των
γονέων microε κύριο θέmicroα την αναγκαιότητα της συνέχισης
της φοίτησης για τα κορίτσια microέχρι την laquoαπειλήraquo λήψης
διοικητικών microέτρων λόγω της microη εφαρmicroογής του νόmicroου
του σχετικού microε την υποχρεωτική εκπαίδευση
Όλα αυτά λοιπόν θα έπρεπε να έχουν προετοιmicroάσει τον
εκπαιδευτικό της πρώτης σκηνής για τη δυσκολία που
είχε να αντιmicroετωπίσει Η γνώση του πλαισίου θα τον
βοηθούσε να αντιmicroετωπίσει επιτυχώς τα συναισθήmicroατα
της microαταίωσης που νιώθει σε σχέση microε τη δουλειά του
και κυρίως των τύψεων απέναντι στο παιδί ∆ε laquoφταίειraquo
ο εκπαιδευτικός γιατί laquoξεσήκωσεraquo τη microαθήτρια η επι-
θυmicroία για microάθηση και αλλαγή προέκυψε στο παιδί και
λόγω του γενικότερου κλίmicroατος αλλαγών που χαρακτη-
ρίζουν microια microεταβατική κοινωνία ∆ε laquoφταίειraquo σίγουρα
γιατί βοήθησε το παιδί να αγαπήσει έναν laquoάλλο κόσmicroοraquo
τον κόσmicroο των γραmicromicroάτων ∆εν πάει χαmicroένη άλλωστε η
προσπάθεια ακόmicroα κι αν η συγκεκριmicroένη microαθήτρια δεν
καταφέρει να συνεχίσει τη φοίτησή της Παρατηρείται
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
συχνά το φαινόmicroενο όταν οι προσδοκίες ζωής ενός
ατόmicroου δηmicroιουργούν πολύ microεγάλη ρήξη σε σχέση microε τις
κοινωνικά αναmicroενόmicroενες να microεταφέρονται σχεδόν αυ-
τούσιες στην επόmicroενη γενιά όταν θα έχουν laquoωριmicroάσει οι
κοινωνικές συνθήκεςraquo Στις περιπτώσεις αυτές παρατη-
ρούmicroε ένα νεότερο microέλος της οικογένειας να αναλαmicroβά-
νει να laquoεπαληθεύσει το σχέδιο αλλαγήςraquo όταν οι συν-
θήκες δε δηmicroιουργούν πια συγκρούσεις έντονες που
ανατρέπουν την εσωτερική του ισορροπία
Όχι microόνο δε laquoφταίειraquo ο εκπαιδευτικός αλλά πρέπει να
νιώθει ότι συmicromicroετέχει microε τον τρόπο του σε αυτή την πο-
ρεία της αλλαγής Θα πρέπει βέβαια ο τρόπος παρέmicroβα-
σής του να είναι προσεκτικός microε απόλυτο σεβασmicroό των
εmicroπλεκοmicroένων Είναι σηmicroαντικό να δώσει στα παιδιά να
καταλάβουν ότι το πρόβληmicroά τους είναι περίπλοκο ότι
δεν είναι οι γονείς τους laquoαδιάφοροιraquo και laquoανόητοιraquo
αλλά έχουν microια δυσκολία προσαρmicroογής στις καινούριες
συνθήκες Είναι σηmicroαντικό να microη δηmicroιουργηθούν στα
παιδιά συνθήκες απόρριψης των γονέων πράγmicroα πολύ
εύκολο στη σύγκρουση που αντιmicroετωπίζουν αλλά να
κατανοήσουν ότι οι γονείς εκπροσωπούν εδώ το παλιό
και παραδοσιακό που δυσκολεύεται να αλλάξει Σίγουρα
σε microια τέτοια προοπτική δε βοηθούν αντιδράσεις του
τύπου laquoΣκέφτοmicroαι να πάω να ldquoαρπάξωrdquo το παιδί και να
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
31
το στείλω στο σχολείο Να τους τα πω έξω απrsquo τα δό-
ντια Στη microάνα που ldquoζηλεύειrdquo την κόρη και δεν την αφή-
νει να προοδεύσει Στον πατέρα που κρύβεται πίσω από
το αίτηmicroα της microάνας Στην υπόλοιπη οικογένεια που δεν
τη στηρίζειraquo Οι αντιδράσεις αυτές το microόνο που κατα-
φέρνουν είναι να φέρνουν αντιmicroέτωπες τις δυο πλευρές
το σχολείο και το σπίτι και να δυναmicroιτίζουν το ενδεχό-
microενο οποιασδήποτε νεότερης συνεργασίας και ανταλλα-
γής Η παρέmicroβαση του εκπαιδευτικού πρέπει να είναι
προσεκτική συστηmicroατική και να δίνει το χρόνο στους
άλλους να αποδεχτούν το διαφορετικό σιγά σιγά ως microια
κατάσταση αλλαγής που αρχίζουν να αναγνωρίζουν και
οι ίδιοι και όχι ως microια laquoεπιβολή της κυρίαρχης πλειονο-
τικής οmicroάδαςraquo Μπορεί βέβαια ο χρόνος αυτός να είναι
αποφασιστικός για την πορεία ζωής του συγκεκριmicroένου
παιδιού Αν γίνει όmicroως η παρέmicroβαση microε σεβασmicroό και σύ-
στηmicroα δε θα πάει χαmicroένη ούτε και για το συγκεκριmicroένο
παιδί αν αυτό νιώσει πως laquoέχασε microια microάχη αλλά όχι
τον πόλεmicroοraquo αν νιώσει πως σε αυτή την πορεία των
αλλαγών έχει νόηmicroα να διεκδικεί σταθερά και επίmicroονα
microε στόχο την καλυτέρευση της ζωής του
Αν εξετάσουmicroε τη δεύτερη σκηνή θα διαπιστώσουmicroε
επίσης πως και εκεί η γνώση του πλαισίου θα είχε βοη-
θήσει τον εκπαιδευτικό να περιmicroένει τις laquoδυσκολίες κα-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
τανόησηςraquo από την πλευρά των microαθητών Ο συγκεκρι-
microένος εκπαιδευτικός λειτουργεί στο πλαίσιο microιας κλει-
στής αγροτικής κοινωνίας της οποίας χαρακτηριστικό
είναι microεταξύ άλλων η laquoαξιοποίησηraquo από microικρή ηλικία
των νεότερων microελών για την ενίσχυση του οικογενεια-
κού εισοδήmicroατος Η κοινωνία αυτή microαθαίνει από πολύ
νωρίς στα microέλη της τη χρησιmicroότητα της εργασίας ακόmicroα
και της παιδικής για την ωρίmicroανση του παιδιού για την
εκmicroάθηση microιας τέχνης για τη συmicromicroετοχή του στον οικο-
γενειακό αγώνα για ένα καλύτερο αύριο Η πολύ έντονη
laquoκαταδίκη της παιδικής εργασίαςraquo που θεωρείται σχε-
δόν αυτονόητη σε microια κοινωνία άλλου τύπου δεν microπο-
ρεί να γίνει κατανοητή στο συγκεκριmicroένο πλαίσιο Τα
παιδιά microεγαλώνουν microαθαίνοντας για την αξία της δου-
λειάς ενώ παράλληλα εργάζονται και τα ίδια
Η γνώση λοιπόν της συγκεκριmicroένης συνθήκης θα είχε
βοηθήσει τον εκπαιδευτικό να αποφύγει την έκπληξη
την αmicroηχανία καθώς και την ανατροπή που νιώθει εκ
των υστέρων Θα του είχε αφήσει χρόνο να σκεφτεί τη
διαφορά στις αντιλήψεις για την παιδική εργασία ανά-
microεσα σε αυτόν και τους microαθητές του να τη δικαιολογή-
σει και να αναmicroένει τις αντιδράσεις των παιδιών και τη
δυσκολία κατανόησης Από την άλλη θα microπορούσε να
αποφύγει τις τύψεις γιατί θα είχε microελετήσει τη θεmicroε-
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
33
λιώδη διαφορά που επισηmicroαίνουν οι ειδικοί όταν συζη-
τούν για την παιδική εργασία Σύmicroφωνα microε τη Unicef
λοιπόν η παιδική εργασία χωρίζεται σε laquomicroη αποδεκτήraquo
και laquoαποδεκτήraquo Η πρώτη αναφέρεται στο είδος της
laquoεργασίας που εmicroποδίζει τη φυσική και την πνευmicroατική
ανάπτυξη του παιδιού συmicromicroετέχει στην εκmicroετάλλευσή
του οικονοmicroική και κοινωνική παραβιάζει την πνευmicroα-
τική και ηθική του ακεραιότητα Η δεύτερη δίνει στο
παιδί που συmicromicroετέχει στο οικογενειακό εισόδηmicroα ασφά-
λεια και περηφάνια του παρέχει microια εκπαίδευση (for-
mation) ή ακόmicroα και ένα επάγγελmicroα ακόmicroα κι αν δεν
εξασφαλίζει πάντα τη συνέχιση της σχολικής φοίτησης
τις αργίες του τη διασκέδασή του Του παρέχει τελικά microια
θέση και διευκολύνει την ένταξή του στο περιβάλλονraquo7
Αν τα γνώριζε όλα αυτά ο εκπαιδευτικός και είχε προ-
βληmicroατιστεί εκ των προτέρων δε θα ένιωθε αmicroηχανία
γιατί έθιξε ένα δύσκολο ζήτηmicroα Θα αναγνώριζε ότι οι
περισσότεροι microαθητές του παρά τις ιδιαίτερες δυσκολίες
στη ζωή τους ανήκουν στη δεύτερη κατηγορία της παι-
δικής εργασίας και ίσως θα είχε νόηmicroα να στηριχτεί σε
7 Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacuteus-site aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παρα-
γωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000 σ 309
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτή τη διαφορά και να δώσει στα παιδιά να καταλά-
βουν πόσο απάνθρωπη και καταδικαστέα είναι η άλλη
microορφή παιδικής εργασίας Αν γνώριζε το πλαίσιο θα
microπορούσε να κατανοήσει τις διαφορετικές αντιλήψεις
των παιδιών και θα είχε κάνει την παρέmicroβασή του πιο
συγκροτηmicroένα Έτσι θα απέφευγε την κούραση και την
απογοήτευση που τόσο έντονα δηλώνει στο τέλος
Συmicroπεράσmicroατα
Γίνεται νοmicroίζουmicroε κατανοητό ότι η γνώση του πλαισίου
microπορεί να βοηθήσει τους εκπαιδευτικούς στην εκπαιδευ-
τική τους πρακτική microε πολλούς τρόπους Καταρχήν βοη-
θάει στη microείωση των αρνητικών συναισθηmicroάτων που
προκαλεί η έκπληξη και η ανατροπή στην καθηmicroερινή
σχολική πρακτική Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό Αρκεί να
αναλογιστούmicroε πόσες περιπτώσεις ανθρώπων γνωρί-
ζουmicroε κοινωνικά ευαίσθητων οι οποίοι laquoπαραιτούνταιraquo
στον εργασιακό τους χώρο γιατί απελπίζονται γιατί θε-
ωρούν ότι laquoτίποτα δεν αλλάζειraquo γιατί ξεκινούν microε microε-
γάλη ορmicroή και επιθυmicroία να προσφέρουν και δεν τα κα-
ταφέρνουν Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις η γνώση του
πλαισίου θα είχε microειώσει το συναίσθηmicroα της microαταίωσης
κυρίαρχο στις καταστάσεις όπου υπάρχουν έντονα κοι-
νωνικά προβλήmicroατα και ο εκπαιδευτικός νιώθει ότι δεν
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
35
microπορεί να επέmicroβει Θα είχε πείσει επίσης τους εκπαι-
δευτικούς να βάζουν microικρότερους και εφικτούς στόχους
και θα τους είχε δώσει τη χαρά και την ικανοποίηση της
κατάκτησης των στόχων αυτών Θα τους είχε βοηθήσει
να microην laquoπαίρνουν στην πλάτη τουςraquo όλη την ευθύνη
παρά microόνο αυτή που τους αναλογεί Θα τους είχε βοη-
θήσει ακόmicroα να ξεπεράσουν γρήγορα το στάδιο της
ταύτισης microε τους κοινωνικά αδύνατους πηγαίνοντας σε
microια πιο laquoχρήσιmicroη κατάστασηraquo όπου microπορούν να συνει-
δητοποιήσουν και την πολυπλοκότητα αλλά και το laquoδί-
καιοraquo όλων των εmicroπλεκοmicroένων Σε αυτή τη νέα κατά-
σταση θα microπορούσαν να περάσουν από την οργή στην
οργάνωση microιας συστηmicroατικής εκπαιδευτικής παρέmicroβασης
η οποία microακροπρόθεσmicroα και υπό όρους θα microπορούσε
να συντελέσει στη microείωση της κοινωνικής αδικίας
Και microόνο η microείωση λοιπόν των αρνητικών συναισθηmicroά-
των των εκπαιδευτικών microπορεί να τους βοηθήσει στο να
οργανώσουν την εκπαιδευτική τους πρακτική πιο αποτε-
λεσmicroατικά Η προσαρmicroογή στις ανάγκες του πλαισίου
όταν δε θεωρείται laquoέκπτωσηraquo και laquoυποχώρησηraquo αλλά
γίνεται συνειδητά και οργανωmicroένα microε αφετηρία τα βιώ-
microατα των παιδιών και στόχο τη δηmicroιουργία κινήτρων
microάθησης microπορεί να φέρει σηmicroαντικά αποτελέσmicroατα για
την εκπαιδευτική διαδικασία Τα παιδιά θα νιώσουν ότι ο
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
εκπαιδευτικός τα υπολογίζει τα σέβεται καθώς προσαρ-
microόζει το microάθηmicroα στις ανάγκες τους Το κλίmicroα αυτό είναι
πιθανό να έχει θετικά αποτελέσmicroατα για τα παιδιά ―
microπορεί όχι θεαmicroατικά αλλά ουσιαστικά Αν ο εκπαιδευτι-
κός έχει την οξύνοια και την ικανότητα να αντιληφθεί
αυτές τις έστω microικρές αλλαγές και να τις αξιοποιήσει
τότε ο ίδιος θα γίνει πιο αποτελεσmicroατικός και τα παιδιά
θα αρχίσουν να βρίσκουν σιγά σιγά τα κλειδιά για να
οικοδοmicroήσουν microια σχέση δηmicroιουργική microε τη microάθηση Το
σηmicroαντικό και για τους δυο laquoεταίρουςraquo (εκπαιδευτικό
και microαθητές) είναι να πειστούν πως παρά τις δυσκολίες
microπορεί η τάξη να microπει σε microια ουσιαστική διαδικασία microά-
θησης Χωρίς αυτή την πίστη κάθε προσπάθεια θα laquoπέ-
φτει στο κενόraquo Αν ο εκπαιδευτικός κατανοήσει τις ιδιαί-
τερες δυσκολίες τις αναστολές τα προβλήmicroατα που δη-
microιουργεί το κοινωνικό πλαίσιο για την εκπαιδευτική δια-
δικασία αλλά πειστεί από την άλλη πως microε τις κατάλ-
ληλες στρατηγικές microπορεί να κινητοποιήσει τα παιδιά να
microάθουν (αφού όλα τα παιδιά microπορούν να κινητοποιη-
θούν όταν προσαρmicroοστεί το microάθηmicroα στις ανάγκες τους)
τότε η καθηmicroερινή του σχολική πρακτική microπορεί να microην
τον γεmicroίζει microε αρνητικά συναισθήmicroατα αλλά να του
προσφέρει πολλές προσωπικές στιγmicroές ικανοποίησης και
δηmicroιουργίας
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
37
Η κατανόηση αυτή δεν είναι φυσικά microια εύκολη διαδικα-
σία Πολλές φορές προκαλεί έντονα συναισθήmicroατα στον
εκπαιδευτικό ιδιαίτερα όταν οι καταστάσεις που αντιmicroε-
τωπίζει και τις οποίες πρέπει να αναλύσει ανακινούν
microέσα του αντίστοιχες προσωπικές ή οικογενειακές εmicroπει-
ρίες Είναι σαφές ότι χρειάζεται σοβαρή προσωπική δου-
λειά του εκπαιδευτικού για να microπορέσει να ξεφύγει από
τα έντονα συναισθήmicroατα που του προκαλούν οι ταυτί-
σεις και να κατανοήσει ψύχραιmicroα την κατάσταση Οι δυ-
σκολίες είναι microεγάλες αλλά και το κέρδος αντίστοιχο Το
πλαίσιο δεν αποτελεί πια τον άγνωστο laquomicroπαmicroπούλαraquo
αλλά είναι εκεί microπροστά ορατό αλλά και ευέλικτο σου
θέτει τα όρια αλλά σου αφήνει παράλληλα και microικρά
παράθυρα διαφυγής Σου εξηγεί σε προβληmicroατίζει
αλλά από την άλλη σου δίνει να καταλάβεις πως σε αυτή
την πολυπλοκότητα των παραγόντων που το ορίζουν
microπορείς να επέmicroβεις και συ σιγά σιγά και διακριτικά αλλά
πολύ ουσιαστικά Μπορείς να επέmicroβεις δηmicroιουργώντας
microικρές ανατροπές θέτοντας απλά ερωτήmicroατα στους συ-
νεργάτες σου τα παιδιά δείχνοντάς τους τις πολλαπλές
όψεις της laquoπραγmicroατικότηταςraquo και δίνοντάς τους εργα-
λεία για να επεξεργαστούν την πολλαπλότητα Η κατα-
νόηση του πλαισίου λοιπόν δε σου δηmicroιουργεί το αί-
σθηmicroα του microάταιου αφού όλα είναι δεδοmicroένα και ετερο-
καθορίζονται αντίθετα σου ενισχύει τις πιθανότητες ου-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
σιαστικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό microε κέρδη προ-
φανή για την εκπαιδευτική διαδικασία
Βιβλιογραφία
Ανδρούσου Α Το κίνητρο στην εκπαίδευση Κλειδιά και Αντι-
κλείδια ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Αθήνα 2003 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd
edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η ανα-γκαιότητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοι-νότητα τ 20 Αθήνα 1993
Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacute-ussite aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παραγωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000
Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
39
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
4
φελη και δεν υπακούει σε προδιαγεγραmicromicroένους κανόνες
Aντιθέτως είναι γεmicroάτη συγκρούσεις δυσκολίες συγκι-
νήσεις απογοητεύσεις ικανοποιήσεις και δηmicroιουργεί
συνεχώς νέα ερωτήmicroατα που αναζητούν απαντήσεις
Tα Kλειδιά και Aντικλείδια δεν πρόκειται να αποπειρα-
θούν να δώσουν απαντήσεις αλλά εερργγααλλεείίαα που θα επι-
τρέψουν στους αναγνώστεςχρήστες τους να συνθέσουν
τις δικές τους λύσεις που αντιστοιχούν στη δική τους
πραγmicroατικότητα Αυτό βασίζεται στην αρχή ότι η σχο-
λική πραγmicroατικότητα είναι πολύπλοκη δυναmicroική απρό-
βλεπτη και κυρίως microοναδική Άρα δεν υπάρχει microία microόνο
λύση microία συνταγή microαγική που λύνει τα προβλήmicroατα
Kάθε εκπαιδευτικό πλαίσιο έχει τις δικές του παραmicroέ-
τρους που πρέπει πριν από όλα να εντοπιστούν για να
αναζητηθούν στη συνέχεια οι κατάλληλες λύσεις
Tα Kλειδιά και Aντικλείδια είναι εερργγααλλεείίαα ααννάάγγννωωσσηηςς της
σχολικής πραγmicroατικότητας ∆ηλαδή κάθε κείmicroενο που
έχετε στα χέρια σας αποτελεί microια προσπάθεια σύντοmicroης
απάντησης σε ένα ερώτηmicroα (πχ πώς microαθαίνουν τα παι-
διά) από τη σκοπιά microιας επιστηmicroονικής προσέγγισης
(πχ της γνωστικής ψυχολογίας) Mπορεί ωστόσο σε
άλλο κείmicroενο να συναντήσετε απάντηση στο ίδιο ερώ-
τηmicroα από διαφορετική επιστηmicroονική σκοπιά (πχ την
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
5
κοινωνιολογία) Tα κείmicroενα γραmicromicroένα από εκπαιδευτι-
κούς και πανεπιστηmicroιακούς διάφορων ειδικοτήτων ακο-
λουθούν την ίδια δοmicroή ξεκινούν από microια σκηνή σε ένα
σχολικό πλαίσιο αναλύουν τι συmicroβαίνει και ύστερα δια-
τυπώνουν απαντήσεις στηριγmicroένες σε microία επιστήmicroη ∆η-
λαδή microε αφετηρία την εκπαιδευτική ππρράάξξηη περνούν
microέσα από microια διαδικασία ανάλυσης και σύνθεσης από τη
θθεεωωρρίίαα για να καταλήξουν στα χέρια σας σαν κκλλεειιδδιιάά
για τη δική σας διδακτική πρακτική
Tα κείmicroενα συνδέονται λειτουργικά microεταξύ τους γιατί
καθένα αναδεικνύει και microια ξεχωριστή ψηφίδα από την
πραγmicroατικότητα της εκπαιδευτικής πράξης Mελετώντας
και δουλεύοντας πάνω στον τρόπο microε τον οποίο τα κεί-
microενα συνδέονται microεταξύ τους φανταστήκαmicroε πολλά από
τα κλειδιά που microπορούν να ξεκλειδώσουν πολλά από τα
φαινόmicroενα που αναλύουmicroε Ωστόσο microόνο εσείς microπο-
ρείτε να κατασκευάσετε τα αντικλείδια που έχουν νόηmicroα
τη συγκεκριmicroένη στιγmicroή για το δικό σας πλαίσιο που
κάνουν κλικ και ανοίγουν microια laquoπόρταraquo που οδηγεί σε
δικές σας λύσεις
Aυτή η πολυπρισmicroατική διεπιστηmicroονική προσέγγιση της
καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πράξης είναι προφανές ότι
χρησιmicroοποιεί ως έναυσmicroα microια ευρεία ποικιλία αναφορών
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
6
σε σχολικές πραγmicroατικότητες τάξεις στην πόλη στο
βουνό microονοθέσια σχολεία microειονοτικά σχολεία της Θρά-
κης σχολεία microε πολλούς αλλόγλωσσους microαθητές σχο-
λεία σηmicroερινά στην Eλλάδα και αλλού άλλοτε και
τώρα Eίναι κοινή πεποίθηση όλων όσοι συmicromicroετέχουmicroε
σε αυτή τη σειρά ότι συχνά βοηθάει να αναγνώσει κα-
νείς τη δική του εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα βλέπο-
ντας κάτι ανάλογο που συmicroβαίνει σε microια άλλη τάξη σε
ένα άλλο πλαίσιο ώστε microέσα από την ανάλυση και την
κατανόησή του να microεταφέρει την εmicroπειρία αυτής της
γνώσης στη δική του πραγmicroατικότητα στο δικό του
πλαίσιο H απόσταση από τα δικά microας πράγmicroατα τελικά
βοηθάει να τα καταλάβουmicroε καλύτερα
Tρεις θεmicroατικές ενότητες η ∆ιδακτική Μεθοδολογία το
Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης και τα
ζητήmicroατα Ταυτότητας και Ετερότητας αποτελούν τον
καmicroβά πάνω στον οποίο microέσα από διαφορετικές επιστη-
microονικές προσεγγίσεις προσπαθούmicroε να απαντήσουmicroε
στα ερωτήmicroατα της καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πρακτι-
κής ∆εν κρύβουmicroε τις δυσκολίες ούτε αποσιωπούmicroε τα
όρια των προτάσεων που κάνουmicroε και δεν πιστεύουmicroε
ότι η ευθύνη για τις λύσεις είναι microόνο στα χέρια των
εκπαιδευτικών Yποστηρίζουmicroε όmicroως ότι microπορούν οι εκ-
παιδευτικοί να πάρουν στα χέρια τους τα εργαλεία που
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
7
θα τους επιτρέψουν να καταλάβουν καλύτερα το πλαίσιο
microέσα στο οποίο εργάζονται να το βελτιώσουν και να
αντλήσουν ικανοποίηση από τη δουλειά τους
Tα Kλειδιά και Aντικλείδια ευτύχησαν να συναντήσουν
στη διαδροmicroή τους άξιους τεχνίτες που τόσο στην
έντυπη όσο και στην ηλεκτρονική microορφή τα έκαναν αν-
θεκτικά λειτουργικά καιhellip έτοιmicroα να ξεκλειδώσουν Tους
ευχαριστώ όλους και όλες θερmicroά
Aλεξάνδρα Aνδρούσου Εκπαιδευτική Ψυχολόγος
Νοέmicroβριος 2002
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
8
Από τη σειρά laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo κυκλοφορούν τα βιβλία
θεmicroατικό πεδίο ∆ιδακτική Μεθοδολογία
bull ∆ιδάσκοντας ιστορία
Αβδελά Ε
bull Κίνητρο στην εκπαίδευση
Ανδρούσου Α
bull Ανάγνωση και ετερότητα
Αποστολίδου Β
bull Εmicroψύχωση στην τάξη
∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Νικολάου Β
bull Η επικοινωνιακή προσέγγιση του γλωσσικού microαθήmicroατος
Ιορδανίδου Α Σφυρόερα Μ
bull ∆ηmicroιουργικές δραστηριότητες και διαδικασίες microάθησης
Κουτσούρη Α
bull Για τη microέθοδο project
Μάγος Κ
bull ∆ιαθεmicroατική προσέγγιση της γνώσης
Σφυρόερα Μ
bull Η επεξεργασία της εικόνας στη σχολική τάξη
Σφυρόερα Μ
bull Το λάθος ως εργαλείο microάθησης και διδασκαλίας
Σφυρόερα Μ
bull Φυσικές Επιστήmicroες διδασκαλία και εκπαίδευση
Τσελφές Β
bull Μουσική στο σχολείο
Τσιρίδης Π
bull Η επανατροφοδότηση των microαθητών στα γραπτά τους κείmicroενα
Χοντολίδου Ε
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
9
θεmicroατικό πεδίο Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης
bull Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο
Ασκούνη Ν
bull Οικογένεια και σχολείο
∆ραγώνα Θ
bull Η microη λεκτική επικοινωνία στο σχολείο
Κούρτη Ε
bull Πολιτισmicroός και σχολείο
Πλεξουσάκη Ε
bull Η microειονοτική εκπαίδευση της Θράκης
Τσιτσελίκης Κ
bull Γλώσσα του σπιτιού και γλώσσα του σχολείου
Φραγκουδάκη Α
bull Η ικανότητα του λόγου και η γλωσσική διδασκαλία
Φραγκουδάκη Α
θεmicroατικό πεδίο Ταυτότητες και Ετερότητες
bull laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo εmicroπειρίες εκπαιδευτικών
∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Πετρίδης Τ
bull Ταυτότητα και εκπαίδευση
∆ραγώνα Θ
bull Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα
Μπαλτσιώτης Λ
bull Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο
Χοντολίδου Ε
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
10
Για περισσότερα laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo
wwwkleidiakaiantikleidianet
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
11
Κοινωνικό πλαίσιο και διδακτική πράξη
Σκηνή 1η Είmicroαι στο εξοχικό microου στη θάλασσα microε παρέα Μόλις
γυρίσαmicroε από το απογευmicroατινό microπάνιο Χαλαρά Το κα-
λοκαιράκι τελειώνει Συζητώ microε τους φίλους microου για τη
Θράκη για τα παιδιά που έχω αρχίσει να αποθυmicroώ για
τη νέα σχολική χρονιά και τα σχέδιά microου Θα ξαναπάρω
τη Γrsquo Γυmicroνασίου Είναι microεγάλα παιδιά και microπορείς να
συνεννοηθείς εύκολα Έχουν πια ξεπεράσει τις αρχικές
δυσκολίες της πολυγλωσσίας τους και κάνουν όνειρα για
το microέλλον Μου αρέσει πολύ που γίνοmicroαι κοινωνός αυ-
τών των ονείρων Ελπίζω και αρωγός στην επιτυχία
τους
Ξαφνικά έχω microήνυmicroα στο κινητό Το ανοίγω χαρούmicroενη
Μια από τις καλύτερές microου microαθήτριες Πόσο microε συγκινεί
που microε θυmicroούνται και το καλοκαίρι Το microήνυmicroα λέει
laquoΚυρία η microαmicroά microου δε microrsquo αφήνει τελικά να πάω στο Λύ-
κειο Έκλαψα παρακάλεσα τίποτα Ο microπαmicroπάς microου άλ-
λαξε γνώmicroη και τώρα συmicroφωνεί microε τη microαmicroά που ζητάει
βοήθεια στο σπίτι και το χωράφι Κυρία τι να την κάνω
τη ζωή έτσι ∆εν microπορώ να φανταστώ τη ζωή microου microα-
κριά απrsquo το σχολείοraquo
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
12
Παγώνω Το ήξερα το πρόβληmicroα της microαθήτριας αλλά
θεώρησα ότι το είχαmicroε λύσει Είχα φροντίσει στη διάρ-
κεια της περσινής σχολικής χρονιάς να συναντήσω τη
microητέρα της Ήταν microια δύσκολη συνάντηση είναι αλή-
θεια Χρειάστηκε να επιστρατεύσω όλες microου τις laquoεπικοι-
νωνιακές δεξιότητεςraquo για να τη microετακινήσω από την αρ-
χική της παντελή άρνηση Γιατί σίγουρα δεν είναι εύ-
κολο να βρεις επιχειρήmicroατα απέναντι σε ένα γονιό που
σου λέει laquoΤι να τα κάνει τα γράmicromicroατα Κορίτσι είναιhellipraquo
Μεγάλωσα microε το αυτονόητο ότι τα γράmicromicroατα είναι καλά
για έναν άνθρωπο ανεξαρτήτως φύλου Πώς να συνοmicroι-
λήσω τώρα microε έναν κόσmicroο που microου φαίνεται τόσο microα-
κρινός Κι όmicroως νόmicroιζα πως τα είχα καταφέρει Προσπά-
θησα να της εκθέσω όλες τις πιθανές δυσκολίες που
microπορεί να αντιmicroετώπιζε το παιδί αργότερα Να της microι-
λήσω για το πόσο σηmicroαντικός είναι ο κόσmicroος του σχο-
λείου για το παιδί της Για το πόσο περήφανη microπορεί να
ένιωθε αργότερα microε microια microορφωmicroένη κόρη Για το πόσο
γρήγορα αλλάζουν τα πράγmicroατα και πόσο απαραίτητο
είναι τώρα πια ένα laquoχαρτίraquo Ήταν σαν να microη microε άκουγε
όmicroως Σε κάποια στιγmicroή ψέλλισε κάτι σαν laquoθα τη
χάσωraquo Ξεπρόβαλε ξαφνικά microπροστά microου microια απειλή που
ένιωθε η microητέρα και που δεν είχα καν υποπτευθεί Σαν
από ένστικτο γρήγορα χωρίς να το σκεφτώ της εξή-
γησα ότι υπάρχουν και πανεπιστήmicroια κοντά στο χωριό
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
13
Θα microπορούσε να πηγαινοέρχεται ακόmicroα και καθηmicroερινά
Ήταν εκεί που νόmicroισα ότι πείστηκε Χαλάρωσε το πρό-
σωπό της και microου είπε laquoΘα το σκεφτώhellipraquo
Εκεί που νόmicroισα λοιπόν ότι έχει τελειώσει η ιστορία και
θα καmicroαρώσω τη microαθήτριά microου στο Λύκειο και σίγουρα
microετά και στο Πανεπιστήmicroιο1 έρχεται ξανά η απειλή Η
απαγόρευση Ο αποκλεισmicroός Τόσο άδικος Ενός παιδιού
ευαίσθητου ενός παιδιού microε όρεξη και ορmicroή του οποίου
το laquomicroειονέκτηmicroαraquo ήταν βασικά το φύλο Νιώθω οργή
Από τη microια θέλω να βάλω τα κλάmicroατα από την άλλη να
πάω να laquoαρπάξωraquo το παιδί και να το στείλω στο σχο-
λείο Να τους τα πω έξω απrsquo τα δόντια Στη microάνα που
laquoζηλεύειraquo την κόρη και δεν την αφήνει να προοδεύσει
Στον πατέρα που κρύβεται πίσω από το αίτηmicroα της microά-
1 Για τους microειονοτικούς microαθητές της Θράκης υπάρχει ένα ειδικό ποσοστό εισαγωγής στην τριτοβάθmicroια εκπαίδευση οπότε το σύνολο σχεδόν των παιδιών τα οποία καταφέρνουν να ολοκλη-ρώσουν τη δευτεροβάθmicroια εκπαίδευση εισάγονται στα πανεπι-στήmicroια Η microεγάλη δυσκολία λοιπόν για τα κορίτσια της ορεινής περιοχής της Ξάνθης είναι να πείσουν τους γονείς τους να συ-νεχίσουν στο Λύκειο Αν το καταφέρουν αυτό θεωρείται σχε-δόν σίγουρη η φοίτησή τους στο Πανεπιστήmicroιο καθώς το microεγα-λύτερο ποσοστό από αυτά διακρίνεται για την πολύ καλή επί-δοση στο σχολείο Ωστόσο πολύ microεγάλο ποσοστό άριστων microα-θητριών διακόπτει τη σχολική φοίτηση microετά την ολοκλήρωση της υποχρεωτικής εκπαίδευσης
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
14
νας Στην υπόλοιπη οικογένεια που δεν τη στηρίζει
Νιώθω οργή και microαταίωση Για τη microαθήτρια και τα σχέ-
διά της αλλά και για microένα Για τη δουλειά που έκανα όλο
το χρόνο για την laquoεπένδυσηraquo πάνω στο παιδί Νοmicroίζω
πως δε θα ξαναεπενδύσω συναισθηmicroατικά τουλάχιστον
αφού οι άνθρωποι είναι τόσο microακριά από αυτά που πι-
στεύω και ονειρεύοmicroαι
Νιώθω και απορία Είναι δυνατό να microη βλέπουν την αδι-
κία Είναι τόσο διαφορετικοί Τόσο πίσω Τόσο άδικοι
Πώς θα microπορέσω να ξανασυνεργαστώ microαζί τους
Εντέλει νιώθω και τύψεις Προς τι να laquoξεσηκώνωraquo τα
παιδιά να τους ανοίγω την όρεξη για microάθηση να τους
περιγράφω έναν άλλο κόσmicroο τον κόσmicroο που ανοίγεται
microπροστά τους microέσα από τις σπουδές και τα γράmicromicroατα
αφού δε θα ζήσουν ποτέ σε αυτό τον κόσmicroο Πόσο δι-
καίωmicroα έχω να επεmicroβαίνω στη ζωή τους στα όνειρά
τους Νιώθω σαν να έχω laquoπαίξειraquo microε τη ζωή και την
ισορροπία των microαθητριών microου laquoσυνεπής microε την προο-
δευτική ιδεολογία microουraquo αλλά ασυνεπής απέναντι στο
παιδί αφού δεν microπορώ να το στηρίξω στο να διεκδική-
σει καλύτερους όρους για τη ζωή του
Με τέτοιες microελαγχολικές σκέψεις τέλειωσε αυτό το βρα-
δάκι Κι ακόmicroα απορώ πώς πρέπει να αντιδράσωhellip
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
15
Σκηνή 2η
∆ιδάσκω στην ορεινή Ξάνθη στην Αrsquo Γυmicroνασίου Γλώσ-
σα Ευτυχώς τα παιδιά έχουν ξεπεράσει το αρχικό σοκ
της προσαρmicroογής και έχουν αρχίσει να εκφράζονται στα
ελληνικά ικανοποιητικά Η επικοινωνία microας microοιάζει να
microην αντιmicroετωπίζει ιδιαίτερα προβλήmicroατα Τα ελληνικά
τους βελτιώνονται καθηmicroερινά και συνεργαζόmicroαστε όλο
και καλύτερα Είmicroαστε άλλωστε στην ενότητα 6 Το
θέmicroα της είναι η εργασία Σήmicroερα αποφάσισα να τους
κάνω το κείmicroενο που microιλάει για την παιδική εργασία
Λέει microέσα σrsquo αυτό η λεζάντα από το κείmicroενο της Unicef
laquoΧάρη στη δική microας αδιαφορία κάποια παιδιά ldquoωριmicroά-
ζουνrdquo απότοmicroαraquo Αναφέρονται στη συνέχεια παραδείγ-
microατα από διάφορες χώρες του κόσmicroου όπου laquoανθείraquo η
παιδική εργασία και κάποιοι αριθmicroοί για την Ελλάδα
Το κείmicroενο προχωράει αλλά τα παιδιά δε συmicromicroετέχουν
όσο άλλες φορές Έχει άραγε τόσες άγνωστες λέξεις και
τους δυσκολεύει Πολλές φορές τελικά microου συmicroβαίνει να
θεωρώ ένα κείmicroενο βατό και τα παιδιά να σκοντάφτουν
σε απίστευτες λέξεις Όmicroως όχι το κείmicroενο δεν είναι
δύσκολο Τι είναι αυτό που τα δυσκολεύει
Ξαφνικά ανοίγει microια συζήτηση για τη δουλειά Αντιλαmicro-
βάνοmicroαι ότι πολύ microεγάλος αριθmicroός microαθητών microου εργά-
ζεται ήδη παράλληλα microε το σχολείο Άλλοι στα microικρά
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
16
τους χωράφια άλλοι σε microαγαζιά το απόγευmicroα άλλοι στα
πρόβατα άλλοι δίπλα στον πατέρα τους που είναι οικο-
δόmicroος και συνεχίζει το microεροκάmicroατο και microετά τις τρεις
που σχολάmicroε Νιώθω αmicroήχανη και ένοχη Εγώ τόση ώρα
microιλώ για το Μπαγκλαντές και την Αφρική και τα παιδιά
microου έχουν ήδη διαmicroορφώσει σχέση και άποψη για την
εργασία Εντάξει το κείmicroενο microιλούσε για παιδιά που
εγκαταλείπουν το σχολείο και εργάζονται σε απάνθρω-
πες συνθήκες Όmicroως και τα δικά microου δε δυσκολεύονται
Το πρωί σχολείο και microετά microεροκάmicroατο Μεροκάmicroατο microι-
κρό Ίσα που να ενισχύει λιγάκι το οικογενειακό εισό-
δηmicroα Και την άλλη microέρα σχολείο laquoάγραφα κι αδιάβα-
σταraquo γιατί πώς να προλάβεις και τις σχολικές υποχρεώ-
σεις όταν είσαι πτώmicroα στην κούραση ∆εν είναι εύκολο
Νιώθω αmicroηχανία Μήπως δεν έπρεπε τελικά να τους
θέσω ένα τόσο καυτό ζήτηmicroα Εγώ microιλούσα για εκmicroε-
τάλλευση χωρίς να σκεφτώ ότι τα αφορά και προσω-
πικά Μάλλον γιrsquo αυτό δεν microπορούσαmicroε τελικά να συ-
νεννοηθούmicroε και microου έλεγαν για το πόσο σηmicroαντικό εί-
ναι να microαθαίνει ο άνθρωπος από microικρός στη δουλειά
Πρέπει ή δεν πρέπει το σχολείο να θέτει τέτοια ζητή-
microατα Πώς θα microπορούσα τελικά να microιλήσω για το τόσο
σηmicroαντικό ζήτηmicroα της παιδικής εργασίας Να το απο-
σιωπήσω Έχω κουραστεί σε αυτό το σχολείο να ξαφνιά-
ζοmicroαι και να microην καταλαβαίνω Τι κάνω λάθος εντέλει
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
17
ΗΗ γγννώώσσηη ττοουυ κκοοιιννωωννιικκοούύ ππλλααιισσίίοουυ κκααιι ηη σσηηmicromicroαασσίίαα ττηηςς
Πολύ συχνά παρατηρείται το φαινόmicroενο να εργάζονται
εκπαιδευτικοί σε ένα σχολείο και να γνωρίζουν ελάχιστα
για τους microαθητές τους ∆εν έχουν καmicroιά πληροφόρηση
για την οικογενειακή κατάσταση των microαθητών τα ιδιαί-
τερα προβλήmicroατά τους τις συνθήκες ζωής τους τα
όνειρα και τις φιλοδοξίες τους Ο χώρος του σχολείου
φαντάζει αποκοmicromicroένος από το ευρύτερο κοινωνικό περι-
βάλλον Η έλλειψη αυτή ενισχύεται και από την παντελή
σχεδόν έλλειψη επικοινωνίας microε τους γονείς οι οποίοι
θα microπορούσαν να αποτελέσουν microια βασική laquoδεξαmicroενή
πληροφοριώνraquo Οι πληροφορίες αυτές θα microπορούσαν να
κάνουν πιο ξεκάθαρη την εικόνα των microαθητών και να
βοηθήσουν τον εκπαιδευτικό να προσαρmicroόσει τη συmicroπε-
ριφορά και τις microεθόδους του ανάλογα microε τους βασικούς
του συνεργάτες τα παιδιά
Η έλλειψη αυτή ενός δικτύου σχέσεων δυσκολεύει τη
λειτουργία του σχολείου και καθιστά την ουσιαστική πα-
ρέmicroβαση των διδασκόντων σχεδόν αδύνατη Για να κα-
ταφέρει το σχολείο να παρέmicroβει ουσιαστικά και να δη-
microιουργήσει συνθήκες και κίνητρα microάθησης στους microαθη-
τές του είναι απαραίτητο να γνωρίζει ποιοι είναι αυτοί οι
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
18
microαθητές τι χρειάζονται ποιες είναι οι ιδιαιτερότητές
τους και microετά να αποφασίσει microε ποιες microεθόδους θα πα-
ρέmicroβει και πού θα δώσει έmicroφαση Ξέρουmicroε ότι η γνώση
δεν είναι ένα laquoσακίraquo που το αδειάζουmicroε σε laquoάδεια κεφά-
λιαraquo και περιmicroένουmicroε να καλύψουmicroε τα κενά Εδώ και
πολλά χρόνια οι παιδαγωγοί τονίζουν τη σηmicroασία του
κινήτρου για την ουσιαστική microάθηση2 καθώς και την
προτεραιότητα της απόκτησης δεξιοτήτων απέναντι στην
απόκτηση γνώσεων Για να δηmicroιουργήσεις όmicroως κίνητρα
σε κάποιον πρέπει να ξέρεις σε ποιον απευθύνεσαι Για
να του microάθεις πώς να microαθαίνει πρέπει να ξέρεις ποιος
είναι
Τα πράγmicroατα γίνονται ακόmicroα πιο δύσκολα όταν υπάρχει
microεγάλη απόσταση ανάmicroεσα στο κοινωνικό περιβάλλον
από όπου προέρχεται ο εκπαιδευτικός και σε εκείνο
όπου διδάσκει Η απόσταση αυτή (κοινωνική
πολιτιστική οικονοmicroική) συχνά οφείλεται σε ένα
συνδυασmicroό παραγόντων Σε περιπτώσεις δε που
υπάρχουν και ιδιαίτερα κοινωνικά χαρακτηριστικά πχ
microειονοτικές οmicroάδες η διαφορά εmicroφανίζεται ακόmicroα πιο
microεγεθυσmicroένη και πολύ συχνά λείπουν εντελώς τα
2 Βλ Ανδρούσου Α Το κίνητρο στην εκπαίδευση Κλειδιά και Αντικλείδια ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Αθήνα 2003 σ 14-15
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
19
κλειδιά ερmicroηνείας και αλληλοκατανόησης Σε αυτές τις
δύσκολες καταστάσεις προβάλλει πιο επιτακτική η
ανάγκη κατανόησης του κοινωνικού πλαισίου microέσα στο
οποίο λειτουργεί το συγκεκριmicroένο σχολείο ζει η
microειονοτική οmicroάδα ―ιδιαίτερα όταν υπάρχουν στοιχεία
κοινωνικού αποκλεισmicroού― και διαmicroορφώνονται τα
νεότερα microέλη της οι microαθητές microας
ΚΚααττααννόόηησσηη ττοουυ κκοοιιννωωννιικκοούύ ππλλααιισσίίοουυ
κκααιι έέρρεευυνναα δδρράάσσηηςς
Πώς όmicroως είναι δυνατό να κατανοήσει ο εκπαιδευτικός
ένα κοινωνικό πλαίσιο που του φαίνεται τόσο διαφορε-
τικό και microακρινό Ποια εργαλεία θα τον βοηθήσουν ώστε
να κατανοήσει τις διαφορές αλλά και τις οmicroοιότητες microε
τους microαθητές του και να τις αξιοποιήσει προς όφελος
της διδακτικής διαδικασίας
Γίνεται πολύ συχνά λόγος στον εκπαιδευτικό χώρο για
την ανάγκη εξοικείωσης του εκπαιδευτικού microε την
έρευνα δράσης η οποία microπορεί να αποτελέσει το κλειδί
για την κατανόηση του κοινωνικού και εκπαιδευτικού
πλαισίου και για την προσαρmicroογή της διδασκαλίας στο
πλαίσιο αυτό Εδώ θα πρέπει να διευκρινίσουmicroε ότι η
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
έρευνα δράσης laquoείναι η έρευνα που γίνεται από συγκε-
κριmicroένους ανθρώπους στην ίδια τους τη δουλειά για να
βοηθηθούν ώστε να βελτιώσουν αυτό που κάνουν συ-
microπεριλαmicroβανοmicroένου και του πώς εργάζονται microε και για
τους άλλους Η έρευνα δράσης είναι η έρευνα που αντι-
microετωπίζει τους ανθρώπους ως αυτόνοmicroους υπεύθυνους
συντελεστές (agents) που συmicromicroετέχουν ενεργά στο να
φτιάξουν τις δικές τους ιστορίες και συνθήκες ζωής
όπως και ικανούς να γίνουν πιο αποτελεσmicroατικοί στο να
φτιάχνουν ιστορίες και συνθήκες ζωής [hellip] ∆εν αντιmicroε-
τωπίζει τους ανθρώπους ως αντικείmicroενα για έρευνα
αλλά τους ενθαρρύνει να δουλεύουν microαζί ως υποκεί-
microενα που έχουν συνείδηση και ως συντελεστές (agents)
της αλλαγής και της βελτίωσηςraquo3 Η διαδικασία αυτή
microπορεί να αποδειχτεί ιδιαίτερα χρήσιmicroη για τον εκπαι-
δευτικό στην εποχή microας όπου διάφορα τmicroήmicroατα της
κοινωνίας βρίσκονται σε microεταβατικό στάδιο Στις περι-
πτώσεις αυτές αυξάνονται και οι δυσκολίες κατανόησης
του πλαισίου και αντίστοιχα οι δυσκολίες αποτελεσmicroα-
τικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό
3 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η αναγκαιό-τητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοινότητα τ 20 Αθήνα 1993 σ 38
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
21
Κοινωνίες σε microετάβαση και έρευνα δράσης
Πολλές φορές ιδιαίτερα σε καταστάσεις κοινωνιών σε
microετάβαση η πολυπλοκότητα και η αντιφατικότητα είναι
τα χαρακτηριστικά των κοινωνικών συστηmicroάτων Έτσι
ενώ η εξωτερική εικόνα microιας κοινωνίας παρουσιάζει ση-
microάδια νεωτερικότητας και εκσυγχρονισmicroού οι
βαθύτερες αντιλήψεις των ανθρώπων παραmicroένουν
παραδοσιακές δηmicroιουργώντας στα microέλη τους σοβαρές
συγκρούσεις και αποσταθεροποιήσεις Τα φαινόmicroενα
αυτά είναι πολύ πιο έντονα όταν πρόκειται για κλειστές-
παραδοσιακές κοινωνίες οι οποίες microεταβαίνουν σε
νεότερες microορφές που δεν είναι ξεκάθαρες ακόmicroα Στην
περίπτωση βέβαια που οι κοινωνίες αυτές αποτελούνται
από microειονοτικούς πληθυσmicroούς4 τα πράγmicroατα
περιπλέκονται ακόmicroα περισσότερο
4 Οι σκηνές στην αρχή του κειmicroένου εκτυλίσσονται σε τέτοιες περιοχές (σχολεία στην ορεινή Ξάνθη) τις οποίες microέχρι το 1995 χρειαζόταν ειδική άδεια από την Αστυνοmicroία για να microπορέ-σεις να επισκεφτείς Η σηmicroερινή τους εικόνα (πολύ έντονης ανοικοδόmicroησης δηmicroιουργίας καταστηmicroάτων αύξησης των microέ-σων microετακίνησης και γενικότερα laquoανοίγmicroατοςraquo και laquoεκσυγχρο-νισmicroούraquo) δηmicroιουργεί microια πολύ ισχυρή αντίθεση σε σχέση microε την εικόνα τους πριν από 8 microόλις χρόνια και αποτελεί από microόνη της
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
Οι αλλαγές είναι ραγδαίες το πλαίσιο αλλάζει συνεχώς
το δεδοmicroένα τρέχουν και οι άνθρωποι αδυνατούν να τα
παρακολουθήσουν και να τα κατανοήσουν Κάποιοι νιώ-
θουν ότι απειλούνται από αυτή την αλλαγή Φοβούνται
και εύκολα αναπολούν τις εποχές που laquoείχαν λίγα χρή-
microατα microεν αλλά ήξεραν τι περιmicroένουν απrsquo τη ζωή τουςraquo
Άλλοι αλλάζουν ξαφνικά τα πάντα αρνούmicroενοι όλες
τους τις ρίζες και τις προγενέστερες αξίες Νιώθουν microια
επιτακτική ανάγκη ενσωmicroάτωσης Να γίνουν σαν τους
άλλους να microην ξεχωρίζουν Σε ένα πλαίσιο microετάβασης
γίνονται αντιληπτές ποικίλες αντιδράσεις απέναντι στη
νεωτερικότητα Είναι όλες αναmicroενόmicroενες γιατί είναι σα-
φές πως η αλλαγή στη ζωή των ανθρώπων τούς προκα-
λεί διαφορετικά συναισθήmicroατα που συνδέονται κυρίως
microε τις οικογενειακές καταβολές τα οικογενειακά και
προσωπικά σχέδια ζωής καθώς και microε το πόσο έχει
laquoπροβλεφθείraquo στα σχέδια ζωής το ενδεχόmicroενο ανατρο-
πής των δεδοmicroένων
Τι κάνει όmicroως ένας δάσκαλος όταν εργάζεται σε microια κοι-
νωνία σε microετάβαση Τι σηmicroαίνει κατανοώ το πλαίσιο
όταν το πλαίσιο αλλάζει συνεχώς Και πόση έρευνα
microια πολύ ισχυρή ένδειξη για τη microεταβατική φάση στην οποία βρίσκονται
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
23
δράσης microπορεί εντέλει να κάνει ένας εκπαιδευτικός που
εξακολουθεί να αποτελεί ξένο σώmicroα σε microια τέτοια κοι-
νωνία Πόσο εύκολο είναι να microην παραιτηθεί από την
προσπάθεια η οποία του έχει laquoχαρίσειraquo τόσες ανατρο-
πές και απογοητεύσεις
Η απάντηση στα ερωτήmicroατα αυτά είναι δύσκολη Αυτό
που απαιτείται καταρχήν από τον εκπαιδευτικό είναι συ-
νεχής εγρήγορση και παρατήρηση Είναι απαραίτητο να
microη βιαστεί να δώσει χρόνο στον εαυτό του αλλά και
στους microαθητές του να προβληmicroατιστεί πριν αποφασίσει
πώς θα οργανώσει τη διδασκαλία του Απαραίτητη προ-
ϋπόθεση για να κατανοήσει το πλαίσιο ως εξωτερικός
παρατηρητής είναι να δηmicroιουργήσει σχέση εmicroπιστοσύ-
νης microε τους microαθητές του Μια σχέση ουσιαστικής επα-
φής στην οποία θα είναι φυσικά σαφή τόσο τα όρια και
η δυναmicroική όσο και το γνήσιο ενδιαφέρον του
εκπαιδευτικού για τη ζωή των microαθητών του Η σχέση
αυτή δε χτίζεται από τη microια microέρα στην άλλη Απαιτεί
ειλικρινείς προθέσεις Απαιτεί laquoάνοιγmicroαraquo από την
πλευρά του εκπαιδευτικού laquoΆνοιγmicroαraquo προς τον άλλο
αυτόν που φαίνεται τόσο διαφορετικός όχι για να τον
αφοmicroοιώσει αλλά για να τον ακούσει να τον καταλάβει
και να βρει τις συνιστάmicroενες στις οποίες θα microπορέσει να
στηριχτεί για να φτιάξει τη γέφυρα που θα οδηγήσει τα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
παιδιά στην επιθυmicroία να microάθουν Βασικοί laquoκίνδυνοιraquo σε
microια τέτοια κατάσταση είναι είτε η πλήρης απόρριψη του
laquoδιαφορετικούraquo είτε η πλήρης αποδοχή του και η αντι-
microετώπισή του ως φολκλόρ Και τα δύο φανερώνουν
εντέλει την αποτυχία επικοινωνίας και ισότιmicroης ανταλ-
λαγής Πώς όmicroως είναι δυνατό να πετύχεις ισότιmicroη
ανταλλαγή microε κάποιον που σου φαίνεται τόσο
διαφορετικός Σε αυτές τις περιπτώσεις βοηθάει σίγουρα
η προσωπική αναζήτηση στο θέmicroα της ταυτότητας laquoΗ
ταυτότητα του κάθε ανθρώπου συντίθεται από microια
πληθώρα στοιχείων τα οποία προφανώς δεν
περιορίζονται σε όσα αναγράφονται στα επίσηmicroα αρχεία
Οι περισσότεροι άνθρωποι καταρχήν εντάσσονται σε
κάποια θρησκευτική παράδοση έχουν microια εθνικότητα
καmicroιά φορά δύο ανήκουν σε microια εθνική ή γλωσσική
οmicroάδα έχουν οικογένεια microε περισσότερα ή λιγότερα
microέλη επάγγελmicroα κοινωνική θέση κάποιον κοινωνικό
κύκλοhellip Ο κατάλογος όmicroως είναι ακόmicroα πιο microακρύς
υποθετικά ατελείωτος ορισmicroένοι microπορεί να νιώθουν
περισσότερο ή λιγότερο πως ανήκουν σε microια επαρχία σε
ένα χωριό σε microια αδερφότητα σε microια επαγγελmicroατική ή
ποδοσφαιρική οmicroάδα σε microια παρέα φίλων σε ένα
συνδικάτο σε microια επιχείρηση σε ένα κόmicromicroα σε κάποιο
σύλλογο σε microια ενορία σε microια κοινότητα ανθρώπων
που microοιράζονται τα ίδια πάθη τις ίδιες ερωτικές
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
25
επιλογές τις ίδιες σωmicroατικές αναπηρίες ή
αντιmicroετωπίζουν τα ίδια προβλήmicroαταraquo5
Αυτές οι πολλαπλές υπαγωγές κάνουν σίγουρα κάθε άν-
θρωπο microοναδικό στον κόσmicroο Από την άλλη όmicroως ενι-
σχύουν την πιθανότητα να microπορέσεις να συναντήσεις
τον laquoάλλοraquo αφού δεν microπορεί κάποια από όλες αυτές
τις υπαγωγές θα είναι κοινή και θα βοηθάει τη συνά-
ντηση Αν ο καθένας microας ορίζει microονοσήmicroαντα την ταυ-
τότητά του αν νιώθει πχ microόνο Έλληνας ή microόνο χρι-
στιανός ή microόνο Ολυmicroπιακός τότε πολύ εύκολα θα βρει
απέναντί του τον αντίπαλο τον εχθρό Σε τέτοιες περι-
πτώσεις οι ταυτότητες γίνονται εύκολα laquoφονικέςraquo όπως
εύστοχα περιγράφει ο Αmicroίν Μααλούφ στο βιβλίο του Φο-
νικές ταυτότητες Αν όmicroως ο άνθρωπος αντιλαmicroβάνεται
τον εαυτό του και τον laquoάλλοraquo ως ένα κράmicroα ταυτοτή-
των και υπαγωγών τότε αρχίζει να νιώθει πόσο το
laquoεmicroείςraquo περιλαmicroβάνει και το οι laquoάλλοιraquo Η συνειδητο-
ποίηση αυτή αποτελεί αυτόmicroατα και microια γέφυρα επικοι-
νωνίας microια γέφυρα που δεν αποσιωπά τις διαφορές
αλλά προσπαθεί να βρει τα κλειδιά ερmicroηνείας τους
εντάσσοντάς τες στο πλαίσιο
5 Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999 σ 19
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
Η διαδικασία αυτή είναι ιδιαίτερα χρήσιmicroη για τον εκπαι-
δευτικό αφενός γιατί του επιτρέπει την ουσιαστική πα-
ρέmicroβαση όταν διδάσκει σε περιβάλλοντα φαινοmicroενικά
πολύ διαφορετικά και αφετέρου γιατί τον προφυλλάσ-
σει από απογοητεύσεις και παρανοήσεις της συmicroπεριφο-
ράς των παιδιών των γονιών και του ευρύτερου περι-
βάλλοντος Οι παρανοήσεις αυτές συχνό φαινόmicroενο σε
περιβάλλοντα πολυσυλλεκτικά θα microπορούσαν να laquoπεί-
σουνraquo τον εκπαιδευτικό είτε ότι η διαφορετικότητα του
απέναντι είναι επιθετική και απευθύνεται προς τον ίδιο
άρα να του προκαλέσουν συναισθήmicroατα και συmicroπεριφο-
ρές αmicroυντικές είτε ότι ο απέναντί του δεν είναι επιθετι-
κός αλλά βρίσκεται πολύ πίσω άρα υπάρχει και πάλι
αδυναmicroία επικοινωνίας γιατί ο άλλος πρέπει να καλύψει
microια πολύ microεγάλη διαδροmicroή για να καταφέρουν να συνο-
microιλήσουν Και στις δύο περιπτώσεις οι αντιδράσεις του
εκπαιδευτικού θα δυσχεράνουν σίγουρα την εκπαιδευ-
τική του παρέmicroβαση
ΤΤιι θθαα σσήήmicromicroααιιννεε ηη κκααττααννόόηησσηη ττοουυ ππλλααιισσίίοουυ
σστταα σσυυγγκκεεκκρριιmicromicroέένναα ππααρρααδδεείίγγmicromicroαατταασσκκηηννέέςς
Ας δούmicroε λοιπόν τώρα τι θα σήmicroαινε η κατανόηση του
πλαισίου στις παραπάνω σκηνές Στο πρώτο παράδειγmicroα
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
27
είναι εmicroφανέστατη η απογοήτευση και η παραίτηση που
νιώθει ο εκπαιδευτικός αντιmicroετωπίζοντας microια δύσκολη
κατάσταση Κι όmicroως τα σηmicroάδια αυτού του laquoπροαναγ-
γελθέντος θανάτουraquo ήταν ιδιαίτερα έντονα πολύ νωρί-
τερα Η περιοχή η οποία περιγράφεται η ορεινή περιοχή
της Ξάνθης αποτελεί παράδειγmicroα κοινωνίας σε microετά-
βαση όπου τα πιο καταπιεσmicroένα κοmicromicroάτια η οmicroάδα των
γυναικών δεν έχουν καταφέρει σε κανένα βαθmicroό να
κερδίσουν από την laquoπροελαύνουσα νεωτερικότηταraquo
Αυτό γίνεται καταρχήν αντιληπτό από πολύ ορατά ση-
microάδια όπως η ενδυmicroασία αλλά κυρίως από τις πορείες
ζωής τους οι οποίες παρουσιάζουν microεγάλη αναντιστοιχία
σε σχέση microε τις πορείες ζωής των ανδρών της περιοχής
που χαρακτηρίζονται από σηmicroαντικές αλλαγές και προ-
σαρmicroογές στη νεωτερικότητα Οι γυναίκες της περιοχής
παρουσιάζουν σχεδόν την ίδια εικόνα που παρουσίαζαν
και πριν από 30 χρόνια τη στιγmicroή που η ίδια η περιοχή
έχει πραγmicroατικά laquomicroεταmicroορφωθείraquo Ένα πολύ microεγάλο
ποσοστό τους δε microιλάει ικανοποιητικά ελληνικά ενώ οι
άνδρες της αντίστοιχης ηλικίας χρησιmicroοποιούν την ελλη-
νική microε ευχέρεια είναι αποκλεισmicroένες στον οικιακό
χώρο δεν microπορούν σε κανένα βαθmicroό να παρακολουθή-
σουν τις κοινωνικές εξελίξεις αποκοmicromicroένες από πολύ
microικρές από την εκπαίδευση Ένα συντριπτικό ποσοστό
γυναικών διακόπτουν τη σχολική φοίτηση πριν καν γί-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
νουν γυναίκες τελειώνοντας δηλαδή το ∆ηmicroοτικό και
microάλιστα έχοντας αριστεύσει στην εξαετή φοίτησή τους
Υπάρχουν χωριά στην ορεινή Ξάνθη που δεν έχουν
ακόmicroα στείλει κορίτσια στο Γυmicroνάσιο6 Κι αν η κατά-
σταση αυτή θεωρούνταν σχεδόν laquoαποδεκτή και φυσικήraquo
πριν από microερικά χρόνια όταν η γενικότερη εικόνα των
κοινωνιών αυτών ήταν εντελώς παραδοσιακή στις microέρες
microας φαντάζει αναντίστοιχη των γενικότερων εξελίξεων
προκαλώντας πολύ συχνά συναισθήmicroατα πόνου στα ίδια
τα νεαρά κορίτσια που νιώθουν να laquoτιmicroωρούνταιraquo για
το φύλο τους
Η κατάσταση αυτή προκαλεί συγκρούσεις πολλαπλών
τύπων όχι microόνο microεταξύ των microελών της παραδοσιακής
6 Τα χωριά αυτά microειώνονται συνεχώς Παρατηρείται το φαινό-microενο όταν ξεκινήσει ένα κορίτσι τη φοίτησή του να ακολουθή-σουν κι άλλα την επόmicroενη ή και την ίδια σχολική χρονιά Έτσι υπάρχουν περιπτώσεις κοριτσιών που κατάφεραν να πάνε στο Γυmicroνάσιο τρία χρόνια microετά τη φοίτησή τους στο ∆ηmicroοτικό microαζί microε το πρώτο κορίτσι που πήγε από το χωριό τους Στις περισ-σότερες των περιπτώσεων αυτών τα κορίτσια συνεχίζουν ικα-νοποιητικά τη δευτεροβάθmicroια εκπαίδευση microε υψηλές επιδόσεις και όταν καταφέρουν να φοιτήσουν και στο Λύκειο είναι σχε-δόν σίγουρα φοιτήτριες στο Πανεπιστήmicroιο Άρα η microεγάλη δυ-σκολία και η αποφασιστική καmicroπή στη ζωή των νεαρών γυναι-κών στις περιοχές αυτές είναι το πέρασmicroα από το ∆ηmicroοτικό στο Γυmicroνάσιο και από εκεί στο Λύκειο
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
29
κοινωνίας που αλλάζει αλλά και microεταξύ όλων των
εmicroπλεκοmicroένων στην εκπαιδευτική διαδικασία στις περιο-
χές αυτές Είναι χαρακτηριστική η αmicroηχανία του σχολι-
κού microηχανισmicroού απέναντι στο πρόβληmicroα της διακοπής
της σχολικής φοίτησης ο οποίος έχει ποικίλες αντιδρά-
σεις από οργάνωση ενηmicroερωτικών συναντήσεων των
γονέων microε κύριο θέmicroα την αναγκαιότητα της συνέχισης
της φοίτησης για τα κορίτσια microέχρι την laquoαπειλήraquo λήψης
διοικητικών microέτρων λόγω της microη εφαρmicroογής του νόmicroου
του σχετικού microε την υποχρεωτική εκπαίδευση
Όλα αυτά λοιπόν θα έπρεπε να έχουν προετοιmicroάσει τον
εκπαιδευτικό της πρώτης σκηνής για τη δυσκολία που
είχε να αντιmicroετωπίσει Η γνώση του πλαισίου θα τον
βοηθούσε να αντιmicroετωπίσει επιτυχώς τα συναισθήmicroατα
της microαταίωσης που νιώθει σε σχέση microε τη δουλειά του
και κυρίως των τύψεων απέναντι στο παιδί ∆ε laquoφταίειraquo
ο εκπαιδευτικός γιατί laquoξεσήκωσεraquo τη microαθήτρια η επι-
θυmicroία για microάθηση και αλλαγή προέκυψε στο παιδί και
λόγω του γενικότερου κλίmicroατος αλλαγών που χαρακτη-
ρίζουν microια microεταβατική κοινωνία ∆ε laquoφταίειraquo σίγουρα
γιατί βοήθησε το παιδί να αγαπήσει έναν laquoάλλο κόσmicroοraquo
τον κόσmicroο των γραmicromicroάτων ∆εν πάει χαmicroένη άλλωστε η
προσπάθεια ακόmicroα κι αν η συγκεκριmicroένη microαθήτρια δεν
καταφέρει να συνεχίσει τη φοίτησή της Παρατηρείται
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
συχνά το φαινόmicroενο όταν οι προσδοκίες ζωής ενός
ατόmicroου δηmicroιουργούν πολύ microεγάλη ρήξη σε σχέση microε τις
κοινωνικά αναmicroενόmicroενες να microεταφέρονται σχεδόν αυ-
τούσιες στην επόmicroενη γενιά όταν θα έχουν laquoωριmicroάσει οι
κοινωνικές συνθήκεςraquo Στις περιπτώσεις αυτές παρατη-
ρούmicroε ένα νεότερο microέλος της οικογένειας να αναλαmicroβά-
νει να laquoεπαληθεύσει το σχέδιο αλλαγήςraquo όταν οι συν-
θήκες δε δηmicroιουργούν πια συγκρούσεις έντονες που
ανατρέπουν την εσωτερική του ισορροπία
Όχι microόνο δε laquoφταίειraquo ο εκπαιδευτικός αλλά πρέπει να
νιώθει ότι συmicromicroετέχει microε τον τρόπο του σε αυτή την πο-
ρεία της αλλαγής Θα πρέπει βέβαια ο τρόπος παρέmicroβα-
σής του να είναι προσεκτικός microε απόλυτο σεβασmicroό των
εmicroπλεκοmicroένων Είναι σηmicroαντικό να δώσει στα παιδιά να
καταλάβουν ότι το πρόβληmicroά τους είναι περίπλοκο ότι
δεν είναι οι γονείς τους laquoαδιάφοροιraquo και laquoανόητοιraquo
αλλά έχουν microια δυσκολία προσαρmicroογής στις καινούριες
συνθήκες Είναι σηmicroαντικό να microη δηmicroιουργηθούν στα
παιδιά συνθήκες απόρριψης των γονέων πράγmicroα πολύ
εύκολο στη σύγκρουση που αντιmicroετωπίζουν αλλά να
κατανοήσουν ότι οι γονείς εκπροσωπούν εδώ το παλιό
και παραδοσιακό που δυσκολεύεται να αλλάξει Σίγουρα
σε microια τέτοια προοπτική δε βοηθούν αντιδράσεις του
τύπου laquoΣκέφτοmicroαι να πάω να ldquoαρπάξωrdquo το παιδί και να
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
31
το στείλω στο σχολείο Να τους τα πω έξω απrsquo τα δό-
ντια Στη microάνα που ldquoζηλεύειrdquo την κόρη και δεν την αφή-
νει να προοδεύσει Στον πατέρα που κρύβεται πίσω από
το αίτηmicroα της microάνας Στην υπόλοιπη οικογένεια που δεν
τη στηρίζειraquo Οι αντιδράσεις αυτές το microόνο που κατα-
φέρνουν είναι να φέρνουν αντιmicroέτωπες τις δυο πλευρές
το σχολείο και το σπίτι και να δυναmicroιτίζουν το ενδεχό-
microενο οποιασδήποτε νεότερης συνεργασίας και ανταλλα-
γής Η παρέmicroβαση του εκπαιδευτικού πρέπει να είναι
προσεκτική συστηmicroατική και να δίνει το χρόνο στους
άλλους να αποδεχτούν το διαφορετικό σιγά σιγά ως microια
κατάσταση αλλαγής που αρχίζουν να αναγνωρίζουν και
οι ίδιοι και όχι ως microια laquoεπιβολή της κυρίαρχης πλειονο-
τικής οmicroάδαςraquo Μπορεί βέβαια ο χρόνος αυτός να είναι
αποφασιστικός για την πορεία ζωής του συγκεκριmicroένου
παιδιού Αν γίνει όmicroως η παρέmicroβαση microε σεβασmicroό και σύ-
στηmicroα δε θα πάει χαmicroένη ούτε και για το συγκεκριmicroένο
παιδί αν αυτό νιώσει πως laquoέχασε microια microάχη αλλά όχι
τον πόλεmicroοraquo αν νιώσει πως σε αυτή την πορεία των
αλλαγών έχει νόηmicroα να διεκδικεί σταθερά και επίmicroονα
microε στόχο την καλυτέρευση της ζωής του
Αν εξετάσουmicroε τη δεύτερη σκηνή θα διαπιστώσουmicroε
επίσης πως και εκεί η γνώση του πλαισίου θα είχε βοη-
θήσει τον εκπαιδευτικό να περιmicroένει τις laquoδυσκολίες κα-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
τανόησηςraquo από την πλευρά των microαθητών Ο συγκεκρι-
microένος εκπαιδευτικός λειτουργεί στο πλαίσιο microιας κλει-
στής αγροτικής κοινωνίας της οποίας χαρακτηριστικό
είναι microεταξύ άλλων η laquoαξιοποίησηraquo από microικρή ηλικία
των νεότερων microελών για την ενίσχυση του οικογενεια-
κού εισοδήmicroατος Η κοινωνία αυτή microαθαίνει από πολύ
νωρίς στα microέλη της τη χρησιmicroότητα της εργασίας ακόmicroα
και της παιδικής για την ωρίmicroανση του παιδιού για την
εκmicroάθηση microιας τέχνης για τη συmicromicroετοχή του στον οικο-
γενειακό αγώνα για ένα καλύτερο αύριο Η πολύ έντονη
laquoκαταδίκη της παιδικής εργασίαςraquo που θεωρείται σχε-
δόν αυτονόητη σε microια κοινωνία άλλου τύπου δεν microπο-
ρεί να γίνει κατανοητή στο συγκεκριmicroένο πλαίσιο Τα
παιδιά microεγαλώνουν microαθαίνοντας για την αξία της δου-
λειάς ενώ παράλληλα εργάζονται και τα ίδια
Η γνώση λοιπόν της συγκεκριmicroένης συνθήκης θα είχε
βοηθήσει τον εκπαιδευτικό να αποφύγει την έκπληξη
την αmicroηχανία καθώς και την ανατροπή που νιώθει εκ
των υστέρων Θα του είχε αφήσει χρόνο να σκεφτεί τη
διαφορά στις αντιλήψεις για την παιδική εργασία ανά-
microεσα σε αυτόν και τους microαθητές του να τη δικαιολογή-
σει και να αναmicroένει τις αντιδράσεις των παιδιών και τη
δυσκολία κατανόησης Από την άλλη θα microπορούσε να
αποφύγει τις τύψεις γιατί θα είχε microελετήσει τη θεmicroε-
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
33
λιώδη διαφορά που επισηmicroαίνουν οι ειδικοί όταν συζη-
τούν για την παιδική εργασία Σύmicroφωνα microε τη Unicef
λοιπόν η παιδική εργασία χωρίζεται σε laquomicroη αποδεκτήraquo
και laquoαποδεκτήraquo Η πρώτη αναφέρεται στο είδος της
laquoεργασίας που εmicroποδίζει τη φυσική και την πνευmicroατική
ανάπτυξη του παιδιού συmicromicroετέχει στην εκmicroετάλλευσή
του οικονοmicroική και κοινωνική παραβιάζει την πνευmicroα-
τική και ηθική του ακεραιότητα Η δεύτερη δίνει στο
παιδί που συmicromicroετέχει στο οικογενειακό εισόδηmicroα ασφά-
λεια και περηφάνια του παρέχει microια εκπαίδευση (for-
mation) ή ακόmicroα και ένα επάγγελmicroα ακόmicroα κι αν δεν
εξασφαλίζει πάντα τη συνέχιση της σχολικής φοίτησης
τις αργίες του τη διασκέδασή του Του παρέχει τελικά microια
θέση και διευκολύνει την ένταξή του στο περιβάλλονraquo7
Αν τα γνώριζε όλα αυτά ο εκπαιδευτικός και είχε προ-
βληmicroατιστεί εκ των προτέρων δε θα ένιωθε αmicroηχανία
γιατί έθιξε ένα δύσκολο ζήτηmicroα Θα αναγνώριζε ότι οι
περισσότεροι microαθητές του παρά τις ιδιαίτερες δυσκολίες
στη ζωή τους ανήκουν στη δεύτερη κατηγορία της παι-
δικής εργασίας και ίσως θα είχε νόηmicroα να στηριχτεί σε
7 Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacuteus-site aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παρα-
γωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000 σ 309
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτή τη διαφορά και να δώσει στα παιδιά να καταλά-
βουν πόσο απάνθρωπη και καταδικαστέα είναι η άλλη
microορφή παιδικής εργασίας Αν γνώριζε το πλαίσιο θα
microπορούσε να κατανοήσει τις διαφορετικές αντιλήψεις
των παιδιών και θα είχε κάνει την παρέmicroβασή του πιο
συγκροτηmicroένα Έτσι θα απέφευγε την κούραση και την
απογοήτευση που τόσο έντονα δηλώνει στο τέλος
Συmicroπεράσmicroατα
Γίνεται νοmicroίζουmicroε κατανοητό ότι η γνώση του πλαισίου
microπορεί να βοηθήσει τους εκπαιδευτικούς στην εκπαιδευ-
τική τους πρακτική microε πολλούς τρόπους Καταρχήν βοη-
θάει στη microείωση των αρνητικών συναισθηmicroάτων που
προκαλεί η έκπληξη και η ανατροπή στην καθηmicroερινή
σχολική πρακτική Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό Αρκεί να
αναλογιστούmicroε πόσες περιπτώσεις ανθρώπων γνωρί-
ζουmicroε κοινωνικά ευαίσθητων οι οποίοι laquoπαραιτούνταιraquo
στον εργασιακό τους χώρο γιατί απελπίζονται γιατί θε-
ωρούν ότι laquoτίποτα δεν αλλάζειraquo γιατί ξεκινούν microε microε-
γάλη ορmicroή και επιθυmicroία να προσφέρουν και δεν τα κα-
ταφέρνουν Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις η γνώση του
πλαισίου θα είχε microειώσει το συναίσθηmicroα της microαταίωσης
κυρίαρχο στις καταστάσεις όπου υπάρχουν έντονα κοι-
νωνικά προβλήmicroατα και ο εκπαιδευτικός νιώθει ότι δεν
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
35
microπορεί να επέmicroβει Θα είχε πείσει επίσης τους εκπαι-
δευτικούς να βάζουν microικρότερους και εφικτούς στόχους
και θα τους είχε δώσει τη χαρά και την ικανοποίηση της
κατάκτησης των στόχων αυτών Θα τους είχε βοηθήσει
να microην laquoπαίρνουν στην πλάτη τουςraquo όλη την ευθύνη
παρά microόνο αυτή που τους αναλογεί Θα τους είχε βοη-
θήσει ακόmicroα να ξεπεράσουν γρήγορα το στάδιο της
ταύτισης microε τους κοινωνικά αδύνατους πηγαίνοντας σε
microια πιο laquoχρήσιmicroη κατάστασηraquo όπου microπορούν να συνει-
δητοποιήσουν και την πολυπλοκότητα αλλά και το laquoδί-
καιοraquo όλων των εmicroπλεκοmicroένων Σε αυτή τη νέα κατά-
σταση θα microπορούσαν να περάσουν από την οργή στην
οργάνωση microιας συστηmicroατικής εκπαιδευτικής παρέmicroβασης
η οποία microακροπρόθεσmicroα και υπό όρους θα microπορούσε
να συντελέσει στη microείωση της κοινωνικής αδικίας
Και microόνο η microείωση λοιπόν των αρνητικών συναισθηmicroά-
των των εκπαιδευτικών microπορεί να τους βοηθήσει στο να
οργανώσουν την εκπαιδευτική τους πρακτική πιο αποτε-
λεσmicroατικά Η προσαρmicroογή στις ανάγκες του πλαισίου
όταν δε θεωρείται laquoέκπτωσηraquo και laquoυποχώρησηraquo αλλά
γίνεται συνειδητά και οργανωmicroένα microε αφετηρία τα βιώ-
microατα των παιδιών και στόχο τη δηmicroιουργία κινήτρων
microάθησης microπορεί να φέρει σηmicroαντικά αποτελέσmicroατα για
την εκπαιδευτική διαδικασία Τα παιδιά θα νιώσουν ότι ο
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
εκπαιδευτικός τα υπολογίζει τα σέβεται καθώς προσαρ-
microόζει το microάθηmicroα στις ανάγκες τους Το κλίmicroα αυτό είναι
πιθανό να έχει θετικά αποτελέσmicroατα για τα παιδιά ―
microπορεί όχι θεαmicroατικά αλλά ουσιαστικά Αν ο εκπαιδευτι-
κός έχει την οξύνοια και την ικανότητα να αντιληφθεί
αυτές τις έστω microικρές αλλαγές και να τις αξιοποιήσει
τότε ο ίδιος θα γίνει πιο αποτελεσmicroατικός και τα παιδιά
θα αρχίσουν να βρίσκουν σιγά σιγά τα κλειδιά για να
οικοδοmicroήσουν microια σχέση δηmicroιουργική microε τη microάθηση Το
σηmicroαντικό και για τους δυο laquoεταίρουςraquo (εκπαιδευτικό
και microαθητές) είναι να πειστούν πως παρά τις δυσκολίες
microπορεί η τάξη να microπει σε microια ουσιαστική διαδικασία microά-
θησης Χωρίς αυτή την πίστη κάθε προσπάθεια θα laquoπέ-
φτει στο κενόraquo Αν ο εκπαιδευτικός κατανοήσει τις ιδιαί-
τερες δυσκολίες τις αναστολές τα προβλήmicroατα που δη-
microιουργεί το κοινωνικό πλαίσιο για την εκπαιδευτική δια-
δικασία αλλά πειστεί από την άλλη πως microε τις κατάλ-
ληλες στρατηγικές microπορεί να κινητοποιήσει τα παιδιά να
microάθουν (αφού όλα τα παιδιά microπορούν να κινητοποιη-
θούν όταν προσαρmicroοστεί το microάθηmicroα στις ανάγκες τους)
τότε η καθηmicroερινή του σχολική πρακτική microπορεί να microην
τον γεmicroίζει microε αρνητικά συναισθήmicroατα αλλά να του
προσφέρει πολλές προσωπικές στιγmicroές ικανοποίησης και
δηmicroιουργίας
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
37
Η κατανόηση αυτή δεν είναι φυσικά microια εύκολη διαδικα-
σία Πολλές φορές προκαλεί έντονα συναισθήmicroατα στον
εκπαιδευτικό ιδιαίτερα όταν οι καταστάσεις που αντιmicroε-
τωπίζει και τις οποίες πρέπει να αναλύσει ανακινούν
microέσα του αντίστοιχες προσωπικές ή οικογενειακές εmicroπει-
ρίες Είναι σαφές ότι χρειάζεται σοβαρή προσωπική δου-
λειά του εκπαιδευτικού για να microπορέσει να ξεφύγει από
τα έντονα συναισθήmicroατα που του προκαλούν οι ταυτί-
σεις και να κατανοήσει ψύχραιmicroα την κατάσταση Οι δυ-
σκολίες είναι microεγάλες αλλά και το κέρδος αντίστοιχο Το
πλαίσιο δεν αποτελεί πια τον άγνωστο laquomicroπαmicroπούλαraquo
αλλά είναι εκεί microπροστά ορατό αλλά και ευέλικτο σου
θέτει τα όρια αλλά σου αφήνει παράλληλα και microικρά
παράθυρα διαφυγής Σου εξηγεί σε προβληmicroατίζει
αλλά από την άλλη σου δίνει να καταλάβεις πως σε αυτή
την πολυπλοκότητα των παραγόντων που το ορίζουν
microπορείς να επέmicroβεις και συ σιγά σιγά και διακριτικά αλλά
πολύ ουσιαστικά Μπορείς να επέmicroβεις δηmicroιουργώντας
microικρές ανατροπές θέτοντας απλά ερωτήmicroατα στους συ-
νεργάτες σου τα παιδιά δείχνοντάς τους τις πολλαπλές
όψεις της laquoπραγmicroατικότηταςraquo και δίνοντάς τους εργα-
λεία για να επεξεργαστούν την πολλαπλότητα Η κατα-
νόηση του πλαισίου λοιπόν δε σου δηmicroιουργεί το αί-
σθηmicroα του microάταιου αφού όλα είναι δεδοmicroένα και ετερο-
καθορίζονται αντίθετα σου ενισχύει τις πιθανότητες ου-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
σιαστικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό microε κέρδη προ-
φανή για την εκπαιδευτική διαδικασία
Βιβλιογραφία
Ανδρούσου Α Το κίνητρο στην εκπαίδευση Κλειδιά και Αντι-
κλείδια ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Αθήνα 2003 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd
edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η ανα-γκαιότητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοι-νότητα τ 20 Αθήνα 1993
Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacute-ussite aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παραγωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000
Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
39
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
5
κοινωνιολογία) Tα κείmicroενα γραmicromicroένα από εκπαιδευτι-
κούς και πανεπιστηmicroιακούς διάφορων ειδικοτήτων ακο-
λουθούν την ίδια δοmicroή ξεκινούν από microια σκηνή σε ένα
σχολικό πλαίσιο αναλύουν τι συmicroβαίνει και ύστερα δια-
τυπώνουν απαντήσεις στηριγmicroένες σε microία επιστήmicroη ∆η-
λαδή microε αφετηρία την εκπαιδευτική ππρράάξξηη περνούν
microέσα από microια διαδικασία ανάλυσης και σύνθεσης από τη
θθεεωωρρίίαα για να καταλήξουν στα χέρια σας σαν κκλλεειιδδιιάά
για τη δική σας διδακτική πρακτική
Tα κείmicroενα συνδέονται λειτουργικά microεταξύ τους γιατί
καθένα αναδεικνύει και microια ξεχωριστή ψηφίδα από την
πραγmicroατικότητα της εκπαιδευτικής πράξης Mελετώντας
και δουλεύοντας πάνω στον τρόπο microε τον οποίο τα κεί-
microενα συνδέονται microεταξύ τους φανταστήκαmicroε πολλά από
τα κλειδιά που microπορούν να ξεκλειδώσουν πολλά από τα
φαινόmicroενα που αναλύουmicroε Ωστόσο microόνο εσείς microπο-
ρείτε να κατασκευάσετε τα αντικλείδια που έχουν νόηmicroα
τη συγκεκριmicroένη στιγmicroή για το δικό σας πλαίσιο που
κάνουν κλικ και ανοίγουν microια laquoπόρταraquo που οδηγεί σε
δικές σας λύσεις
Aυτή η πολυπρισmicroατική διεπιστηmicroονική προσέγγιση της
καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πράξης είναι προφανές ότι
χρησιmicroοποιεί ως έναυσmicroα microια ευρεία ποικιλία αναφορών
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
6
σε σχολικές πραγmicroατικότητες τάξεις στην πόλη στο
βουνό microονοθέσια σχολεία microειονοτικά σχολεία της Θρά-
κης σχολεία microε πολλούς αλλόγλωσσους microαθητές σχο-
λεία σηmicroερινά στην Eλλάδα και αλλού άλλοτε και
τώρα Eίναι κοινή πεποίθηση όλων όσοι συmicromicroετέχουmicroε
σε αυτή τη σειρά ότι συχνά βοηθάει να αναγνώσει κα-
νείς τη δική του εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα βλέπο-
ντας κάτι ανάλογο που συmicroβαίνει σε microια άλλη τάξη σε
ένα άλλο πλαίσιο ώστε microέσα από την ανάλυση και την
κατανόησή του να microεταφέρει την εmicroπειρία αυτής της
γνώσης στη δική του πραγmicroατικότητα στο δικό του
πλαίσιο H απόσταση από τα δικά microας πράγmicroατα τελικά
βοηθάει να τα καταλάβουmicroε καλύτερα
Tρεις θεmicroατικές ενότητες η ∆ιδακτική Μεθοδολογία το
Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης και τα
ζητήmicroατα Ταυτότητας και Ετερότητας αποτελούν τον
καmicroβά πάνω στον οποίο microέσα από διαφορετικές επιστη-
microονικές προσεγγίσεις προσπαθούmicroε να απαντήσουmicroε
στα ερωτήmicroατα της καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πρακτι-
κής ∆εν κρύβουmicroε τις δυσκολίες ούτε αποσιωπούmicroε τα
όρια των προτάσεων που κάνουmicroε και δεν πιστεύουmicroε
ότι η ευθύνη για τις λύσεις είναι microόνο στα χέρια των
εκπαιδευτικών Yποστηρίζουmicroε όmicroως ότι microπορούν οι εκ-
παιδευτικοί να πάρουν στα χέρια τους τα εργαλεία που
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
7
θα τους επιτρέψουν να καταλάβουν καλύτερα το πλαίσιο
microέσα στο οποίο εργάζονται να το βελτιώσουν και να
αντλήσουν ικανοποίηση από τη δουλειά τους
Tα Kλειδιά και Aντικλείδια ευτύχησαν να συναντήσουν
στη διαδροmicroή τους άξιους τεχνίτες που τόσο στην
έντυπη όσο και στην ηλεκτρονική microορφή τα έκαναν αν-
θεκτικά λειτουργικά καιhellip έτοιmicroα να ξεκλειδώσουν Tους
ευχαριστώ όλους και όλες θερmicroά
Aλεξάνδρα Aνδρούσου Εκπαιδευτική Ψυχολόγος
Νοέmicroβριος 2002
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
8
Από τη σειρά laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo κυκλοφορούν τα βιβλία
θεmicroατικό πεδίο ∆ιδακτική Μεθοδολογία
bull ∆ιδάσκοντας ιστορία
Αβδελά Ε
bull Κίνητρο στην εκπαίδευση
Ανδρούσου Α
bull Ανάγνωση και ετερότητα
Αποστολίδου Β
bull Εmicroψύχωση στην τάξη
∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Νικολάου Β
bull Η επικοινωνιακή προσέγγιση του γλωσσικού microαθήmicroατος
Ιορδανίδου Α Σφυρόερα Μ
bull ∆ηmicroιουργικές δραστηριότητες και διαδικασίες microάθησης
Κουτσούρη Α
bull Για τη microέθοδο project
Μάγος Κ
bull ∆ιαθεmicroατική προσέγγιση της γνώσης
Σφυρόερα Μ
bull Η επεξεργασία της εικόνας στη σχολική τάξη
Σφυρόερα Μ
bull Το λάθος ως εργαλείο microάθησης και διδασκαλίας
Σφυρόερα Μ
bull Φυσικές Επιστήmicroες διδασκαλία και εκπαίδευση
Τσελφές Β
bull Μουσική στο σχολείο
Τσιρίδης Π
bull Η επανατροφοδότηση των microαθητών στα γραπτά τους κείmicroενα
Χοντολίδου Ε
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
9
θεmicroατικό πεδίο Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης
bull Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο
Ασκούνη Ν
bull Οικογένεια και σχολείο
∆ραγώνα Θ
bull Η microη λεκτική επικοινωνία στο σχολείο
Κούρτη Ε
bull Πολιτισmicroός και σχολείο
Πλεξουσάκη Ε
bull Η microειονοτική εκπαίδευση της Θράκης
Τσιτσελίκης Κ
bull Γλώσσα του σπιτιού και γλώσσα του σχολείου
Φραγκουδάκη Α
bull Η ικανότητα του λόγου και η γλωσσική διδασκαλία
Φραγκουδάκη Α
θεmicroατικό πεδίο Ταυτότητες και Ετερότητες
bull laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo εmicroπειρίες εκπαιδευτικών
∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Πετρίδης Τ
bull Ταυτότητα και εκπαίδευση
∆ραγώνα Θ
bull Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα
Μπαλτσιώτης Λ
bull Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο
Χοντολίδου Ε
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
10
Για περισσότερα laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo
wwwkleidiakaiantikleidianet
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
11
Κοινωνικό πλαίσιο και διδακτική πράξη
Σκηνή 1η Είmicroαι στο εξοχικό microου στη θάλασσα microε παρέα Μόλις
γυρίσαmicroε από το απογευmicroατινό microπάνιο Χαλαρά Το κα-
λοκαιράκι τελειώνει Συζητώ microε τους φίλους microου για τη
Θράκη για τα παιδιά που έχω αρχίσει να αποθυmicroώ για
τη νέα σχολική χρονιά και τα σχέδιά microου Θα ξαναπάρω
τη Γrsquo Γυmicroνασίου Είναι microεγάλα παιδιά και microπορείς να
συνεννοηθείς εύκολα Έχουν πια ξεπεράσει τις αρχικές
δυσκολίες της πολυγλωσσίας τους και κάνουν όνειρα για
το microέλλον Μου αρέσει πολύ που γίνοmicroαι κοινωνός αυ-
τών των ονείρων Ελπίζω και αρωγός στην επιτυχία
τους
Ξαφνικά έχω microήνυmicroα στο κινητό Το ανοίγω χαρούmicroενη
Μια από τις καλύτερές microου microαθήτριες Πόσο microε συγκινεί
που microε θυmicroούνται και το καλοκαίρι Το microήνυmicroα λέει
laquoΚυρία η microαmicroά microου δε microrsquo αφήνει τελικά να πάω στο Λύ-
κειο Έκλαψα παρακάλεσα τίποτα Ο microπαmicroπάς microου άλ-
λαξε γνώmicroη και τώρα συmicroφωνεί microε τη microαmicroά που ζητάει
βοήθεια στο σπίτι και το χωράφι Κυρία τι να την κάνω
τη ζωή έτσι ∆εν microπορώ να φανταστώ τη ζωή microου microα-
κριά απrsquo το σχολείοraquo
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
12
Παγώνω Το ήξερα το πρόβληmicroα της microαθήτριας αλλά
θεώρησα ότι το είχαmicroε λύσει Είχα φροντίσει στη διάρ-
κεια της περσινής σχολικής χρονιάς να συναντήσω τη
microητέρα της Ήταν microια δύσκολη συνάντηση είναι αλή-
θεια Χρειάστηκε να επιστρατεύσω όλες microου τις laquoεπικοι-
νωνιακές δεξιότητεςraquo για να τη microετακινήσω από την αρ-
χική της παντελή άρνηση Γιατί σίγουρα δεν είναι εύ-
κολο να βρεις επιχειρήmicroατα απέναντι σε ένα γονιό που
σου λέει laquoΤι να τα κάνει τα γράmicromicroατα Κορίτσι είναιhellipraquo
Μεγάλωσα microε το αυτονόητο ότι τα γράmicromicroατα είναι καλά
για έναν άνθρωπο ανεξαρτήτως φύλου Πώς να συνοmicroι-
λήσω τώρα microε έναν κόσmicroο που microου φαίνεται τόσο microα-
κρινός Κι όmicroως νόmicroιζα πως τα είχα καταφέρει Προσπά-
θησα να της εκθέσω όλες τις πιθανές δυσκολίες που
microπορεί να αντιmicroετώπιζε το παιδί αργότερα Να της microι-
λήσω για το πόσο σηmicroαντικός είναι ο κόσmicroος του σχο-
λείου για το παιδί της Για το πόσο περήφανη microπορεί να
ένιωθε αργότερα microε microια microορφωmicroένη κόρη Για το πόσο
γρήγορα αλλάζουν τα πράγmicroατα και πόσο απαραίτητο
είναι τώρα πια ένα laquoχαρτίraquo Ήταν σαν να microη microε άκουγε
όmicroως Σε κάποια στιγmicroή ψέλλισε κάτι σαν laquoθα τη
χάσωraquo Ξεπρόβαλε ξαφνικά microπροστά microου microια απειλή που
ένιωθε η microητέρα και που δεν είχα καν υποπτευθεί Σαν
από ένστικτο γρήγορα χωρίς να το σκεφτώ της εξή-
γησα ότι υπάρχουν και πανεπιστήmicroια κοντά στο χωριό
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
13
Θα microπορούσε να πηγαινοέρχεται ακόmicroα και καθηmicroερινά
Ήταν εκεί που νόmicroισα ότι πείστηκε Χαλάρωσε το πρό-
σωπό της και microου είπε laquoΘα το σκεφτώhellipraquo
Εκεί που νόmicroισα λοιπόν ότι έχει τελειώσει η ιστορία και
θα καmicroαρώσω τη microαθήτριά microου στο Λύκειο και σίγουρα
microετά και στο Πανεπιστήmicroιο1 έρχεται ξανά η απειλή Η
απαγόρευση Ο αποκλεισmicroός Τόσο άδικος Ενός παιδιού
ευαίσθητου ενός παιδιού microε όρεξη και ορmicroή του οποίου
το laquomicroειονέκτηmicroαraquo ήταν βασικά το φύλο Νιώθω οργή
Από τη microια θέλω να βάλω τα κλάmicroατα από την άλλη να
πάω να laquoαρπάξωraquo το παιδί και να το στείλω στο σχο-
λείο Να τους τα πω έξω απrsquo τα δόντια Στη microάνα που
laquoζηλεύειraquo την κόρη και δεν την αφήνει να προοδεύσει
Στον πατέρα που κρύβεται πίσω από το αίτηmicroα της microά-
1 Για τους microειονοτικούς microαθητές της Θράκης υπάρχει ένα ειδικό ποσοστό εισαγωγής στην τριτοβάθmicroια εκπαίδευση οπότε το σύνολο σχεδόν των παιδιών τα οποία καταφέρνουν να ολοκλη-ρώσουν τη δευτεροβάθmicroια εκπαίδευση εισάγονται στα πανεπι-στήmicroια Η microεγάλη δυσκολία λοιπόν για τα κορίτσια της ορεινής περιοχής της Ξάνθης είναι να πείσουν τους γονείς τους να συ-νεχίσουν στο Λύκειο Αν το καταφέρουν αυτό θεωρείται σχε-δόν σίγουρη η φοίτησή τους στο Πανεπιστήmicroιο καθώς το microεγα-λύτερο ποσοστό από αυτά διακρίνεται για την πολύ καλή επί-δοση στο σχολείο Ωστόσο πολύ microεγάλο ποσοστό άριστων microα-θητριών διακόπτει τη σχολική φοίτηση microετά την ολοκλήρωση της υποχρεωτικής εκπαίδευσης
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
14
νας Στην υπόλοιπη οικογένεια που δεν τη στηρίζει
Νιώθω οργή και microαταίωση Για τη microαθήτρια και τα σχέ-
διά της αλλά και για microένα Για τη δουλειά που έκανα όλο
το χρόνο για την laquoεπένδυσηraquo πάνω στο παιδί Νοmicroίζω
πως δε θα ξαναεπενδύσω συναισθηmicroατικά τουλάχιστον
αφού οι άνθρωποι είναι τόσο microακριά από αυτά που πι-
στεύω και ονειρεύοmicroαι
Νιώθω και απορία Είναι δυνατό να microη βλέπουν την αδι-
κία Είναι τόσο διαφορετικοί Τόσο πίσω Τόσο άδικοι
Πώς θα microπορέσω να ξανασυνεργαστώ microαζί τους
Εντέλει νιώθω και τύψεις Προς τι να laquoξεσηκώνωraquo τα
παιδιά να τους ανοίγω την όρεξη για microάθηση να τους
περιγράφω έναν άλλο κόσmicroο τον κόσmicroο που ανοίγεται
microπροστά τους microέσα από τις σπουδές και τα γράmicromicroατα
αφού δε θα ζήσουν ποτέ σε αυτό τον κόσmicroο Πόσο δι-
καίωmicroα έχω να επεmicroβαίνω στη ζωή τους στα όνειρά
τους Νιώθω σαν να έχω laquoπαίξειraquo microε τη ζωή και την
ισορροπία των microαθητριών microου laquoσυνεπής microε την προο-
δευτική ιδεολογία microουraquo αλλά ασυνεπής απέναντι στο
παιδί αφού δεν microπορώ να το στηρίξω στο να διεκδική-
σει καλύτερους όρους για τη ζωή του
Με τέτοιες microελαγχολικές σκέψεις τέλειωσε αυτό το βρα-
δάκι Κι ακόmicroα απορώ πώς πρέπει να αντιδράσωhellip
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
15
Σκηνή 2η
∆ιδάσκω στην ορεινή Ξάνθη στην Αrsquo Γυmicroνασίου Γλώσ-
σα Ευτυχώς τα παιδιά έχουν ξεπεράσει το αρχικό σοκ
της προσαρmicroογής και έχουν αρχίσει να εκφράζονται στα
ελληνικά ικανοποιητικά Η επικοινωνία microας microοιάζει να
microην αντιmicroετωπίζει ιδιαίτερα προβλήmicroατα Τα ελληνικά
τους βελτιώνονται καθηmicroερινά και συνεργαζόmicroαστε όλο
και καλύτερα Είmicroαστε άλλωστε στην ενότητα 6 Το
θέmicroα της είναι η εργασία Σήmicroερα αποφάσισα να τους
κάνω το κείmicroενο που microιλάει για την παιδική εργασία
Λέει microέσα σrsquo αυτό η λεζάντα από το κείmicroενο της Unicef
laquoΧάρη στη δική microας αδιαφορία κάποια παιδιά ldquoωριmicroά-
ζουνrdquo απότοmicroαraquo Αναφέρονται στη συνέχεια παραδείγ-
microατα από διάφορες χώρες του κόσmicroου όπου laquoανθείraquo η
παιδική εργασία και κάποιοι αριθmicroοί για την Ελλάδα
Το κείmicroενο προχωράει αλλά τα παιδιά δε συmicromicroετέχουν
όσο άλλες φορές Έχει άραγε τόσες άγνωστες λέξεις και
τους δυσκολεύει Πολλές φορές τελικά microου συmicroβαίνει να
θεωρώ ένα κείmicroενο βατό και τα παιδιά να σκοντάφτουν
σε απίστευτες λέξεις Όmicroως όχι το κείmicroενο δεν είναι
δύσκολο Τι είναι αυτό που τα δυσκολεύει
Ξαφνικά ανοίγει microια συζήτηση για τη δουλειά Αντιλαmicro-
βάνοmicroαι ότι πολύ microεγάλος αριθmicroός microαθητών microου εργά-
ζεται ήδη παράλληλα microε το σχολείο Άλλοι στα microικρά
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
16
τους χωράφια άλλοι σε microαγαζιά το απόγευmicroα άλλοι στα
πρόβατα άλλοι δίπλα στον πατέρα τους που είναι οικο-
δόmicroος και συνεχίζει το microεροκάmicroατο και microετά τις τρεις
που σχολάmicroε Νιώθω αmicroήχανη και ένοχη Εγώ τόση ώρα
microιλώ για το Μπαγκλαντές και την Αφρική και τα παιδιά
microου έχουν ήδη διαmicroορφώσει σχέση και άποψη για την
εργασία Εντάξει το κείmicroενο microιλούσε για παιδιά που
εγκαταλείπουν το σχολείο και εργάζονται σε απάνθρω-
πες συνθήκες Όmicroως και τα δικά microου δε δυσκολεύονται
Το πρωί σχολείο και microετά microεροκάmicroατο Μεροκάmicroατο microι-
κρό Ίσα που να ενισχύει λιγάκι το οικογενειακό εισό-
δηmicroα Και την άλλη microέρα σχολείο laquoάγραφα κι αδιάβα-
σταraquo γιατί πώς να προλάβεις και τις σχολικές υποχρεώ-
σεις όταν είσαι πτώmicroα στην κούραση ∆εν είναι εύκολο
Νιώθω αmicroηχανία Μήπως δεν έπρεπε τελικά να τους
θέσω ένα τόσο καυτό ζήτηmicroα Εγώ microιλούσα για εκmicroε-
τάλλευση χωρίς να σκεφτώ ότι τα αφορά και προσω-
πικά Μάλλον γιrsquo αυτό δεν microπορούσαmicroε τελικά να συ-
νεννοηθούmicroε και microου έλεγαν για το πόσο σηmicroαντικό εί-
ναι να microαθαίνει ο άνθρωπος από microικρός στη δουλειά
Πρέπει ή δεν πρέπει το σχολείο να θέτει τέτοια ζητή-
microατα Πώς θα microπορούσα τελικά να microιλήσω για το τόσο
σηmicroαντικό ζήτηmicroα της παιδικής εργασίας Να το απο-
σιωπήσω Έχω κουραστεί σε αυτό το σχολείο να ξαφνιά-
ζοmicroαι και να microην καταλαβαίνω Τι κάνω λάθος εντέλει
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
17
ΗΗ γγννώώσσηη ττοουυ κκοοιιννωωννιικκοούύ ππλλααιισσίίοουυ κκααιι ηη σσηηmicromicroαασσίίαα ττηηςς
Πολύ συχνά παρατηρείται το φαινόmicroενο να εργάζονται
εκπαιδευτικοί σε ένα σχολείο και να γνωρίζουν ελάχιστα
για τους microαθητές τους ∆εν έχουν καmicroιά πληροφόρηση
για την οικογενειακή κατάσταση των microαθητών τα ιδιαί-
τερα προβλήmicroατά τους τις συνθήκες ζωής τους τα
όνειρα και τις φιλοδοξίες τους Ο χώρος του σχολείου
φαντάζει αποκοmicromicroένος από το ευρύτερο κοινωνικό περι-
βάλλον Η έλλειψη αυτή ενισχύεται και από την παντελή
σχεδόν έλλειψη επικοινωνίας microε τους γονείς οι οποίοι
θα microπορούσαν να αποτελέσουν microια βασική laquoδεξαmicroενή
πληροφοριώνraquo Οι πληροφορίες αυτές θα microπορούσαν να
κάνουν πιο ξεκάθαρη την εικόνα των microαθητών και να
βοηθήσουν τον εκπαιδευτικό να προσαρmicroόσει τη συmicroπε-
ριφορά και τις microεθόδους του ανάλογα microε τους βασικούς
του συνεργάτες τα παιδιά
Η έλλειψη αυτή ενός δικτύου σχέσεων δυσκολεύει τη
λειτουργία του σχολείου και καθιστά την ουσιαστική πα-
ρέmicroβαση των διδασκόντων σχεδόν αδύνατη Για να κα-
ταφέρει το σχολείο να παρέmicroβει ουσιαστικά και να δη-
microιουργήσει συνθήκες και κίνητρα microάθησης στους microαθη-
τές του είναι απαραίτητο να γνωρίζει ποιοι είναι αυτοί οι
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
18
microαθητές τι χρειάζονται ποιες είναι οι ιδιαιτερότητές
τους και microετά να αποφασίσει microε ποιες microεθόδους θα πα-
ρέmicroβει και πού θα δώσει έmicroφαση Ξέρουmicroε ότι η γνώση
δεν είναι ένα laquoσακίraquo που το αδειάζουmicroε σε laquoάδεια κεφά-
λιαraquo και περιmicroένουmicroε να καλύψουmicroε τα κενά Εδώ και
πολλά χρόνια οι παιδαγωγοί τονίζουν τη σηmicroασία του
κινήτρου για την ουσιαστική microάθηση2 καθώς και την
προτεραιότητα της απόκτησης δεξιοτήτων απέναντι στην
απόκτηση γνώσεων Για να δηmicroιουργήσεις όmicroως κίνητρα
σε κάποιον πρέπει να ξέρεις σε ποιον απευθύνεσαι Για
να του microάθεις πώς να microαθαίνει πρέπει να ξέρεις ποιος
είναι
Τα πράγmicroατα γίνονται ακόmicroα πιο δύσκολα όταν υπάρχει
microεγάλη απόσταση ανάmicroεσα στο κοινωνικό περιβάλλον
από όπου προέρχεται ο εκπαιδευτικός και σε εκείνο
όπου διδάσκει Η απόσταση αυτή (κοινωνική
πολιτιστική οικονοmicroική) συχνά οφείλεται σε ένα
συνδυασmicroό παραγόντων Σε περιπτώσεις δε που
υπάρχουν και ιδιαίτερα κοινωνικά χαρακτηριστικά πχ
microειονοτικές οmicroάδες η διαφορά εmicroφανίζεται ακόmicroα πιο
microεγεθυσmicroένη και πολύ συχνά λείπουν εντελώς τα
2 Βλ Ανδρούσου Α Το κίνητρο στην εκπαίδευση Κλειδιά και Αντικλείδια ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Αθήνα 2003 σ 14-15
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
19
κλειδιά ερmicroηνείας και αλληλοκατανόησης Σε αυτές τις
δύσκολες καταστάσεις προβάλλει πιο επιτακτική η
ανάγκη κατανόησης του κοινωνικού πλαισίου microέσα στο
οποίο λειτουργεί το συγκεκριmicroένο σχολείο ζει η
microειονοτική οmicroάδα ―ιδιαίτερα όταν υπάρχουν στοιχεία
κοινωνικού αποκλεισmicroού― και διαmicroορφώνονται τα
νεότερα microέλη της οι microαθητές microας
ΚΚααττααννόόηησσηη ττοουυ κκοοιιννωωννιικκοούύ ππλλααιισσίίοουυ
κκααιι έέρρεευυνναα δδρράάσσηηςς
Πώς όmicroως είναι δυνατό να κατανοήσει ο εκπαιδευτικός
ένα κοινωνικό πλαίσιο που του φαίνεται τόσο διαφορε-
τικό και microακρινό Ποια εργαλεία θα τον βοηθήσουν ώστε
να κατανοήσει τις διαφορές αλλά και τις οmicroοιότητες microε
τους microαθητές του και να τις αξιοποιήσει προς όφελος
της διδακτικής διαδικασίας
Γίνεται πολύ συχνά λόγος στον εκπαιδευτικό χώρο για
την ανάγκη εξοικείωσης του εκπαιδευτικού microε την
έρευνα δράσης η οποία microπορεί να αποτελέσει το κλειδί
για την κατανόηση του κοινωνικού και εκπαιδευτικού
πλαισίου και για την προσαρmicroογή της διδασκαλίας στο
πλαίσιο αυτό Εδώ θα πρέπει να διευκρινίσουmicroε ότι η
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
έρευνα δράσης laquoείναι η έρευνα που γίνεται από συγκε-
κριmicroένους ανθρώπους στην ίδια τους τη δουλειά για να
βοηθηθούν ώστε να βελτιώσουν αυτό που κάνουν συ-
microπεριλαmicroβανοmicroένου και του πώς εργάζονται microε και για
τους άλλους Η έρευνα δράσης είναι η έρευνα που αντι-
microετωπίζει τους ανθρώπους ως αυτόνοmicroους υπεύθυνους
συντελεστές (agents) που συmicromicroετέχουν ενεργά στο να
φτιάξουν τις δικές τους ιστορίες και συνθήκες ζωής
όπως και ικανούς να γίνουν πιο αποτελεσmicroατικοί στο να
φτιάχνουν ιστορίες και συνθήκες ζωής [hellip] ∆εν αντιmicroε-
τωπίζει τους ανθρώπους ως αντικείmicroενα για έρευνα
αλλά τους ενθαρρύνει να δουλεύουν microαζί ως υποκεί-
microενα που έχουν συνείδηση και ως συντελεστές (agents)
της αλλαγής και της βελτίωσηςraquo3 Η διαδικασία αυτή
microπορεί να αποδειχτεί ιδιαίτερα χρήσιmicroη για τον εκπαι-
δευτικό στην εποχή microας όπου διάφορα τmicroήmicroατα της
κοινωνίας βρίσκονται σε microεταβατικό στάδιο Στις περι-
πτώσεις αυτές αυξάνονται και οι δυσκολίες κατανόησης
του πλαισίου και αντίστοιχα οι δυσκολίες αποτελεσmicroα-
τικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό
3 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η αναγκαιό-τητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοινότητα τ 20 Αθήνα 1993 σ 38
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
21
Κοινωνίες σε microετάβαση και έρευνα δράσης
Πολλές φορές ιδιαίτερα σε καταστάσεις κοινωνιών σε
microετάβαση η πολυπλοκότητα και η αντιφατικότητα είναι
τα χαρακτηριστικά των κοινωνικών συστηmicroάτων Έτσι
ενώ η εξωτερική εικόνα microιας κοινωνίας παρουσιάζει ση-
microάδια νεωτερικότητας και εκσυγχρονισmicroού οι
βαθύτερες αντιλήψεις των ανθρώπων παραmicroένουν
παραδοσιακές δηmicroιουργώντας στα microέλη τους σοβαρές
συγκρούσεις και αποσταθεροποιήσεις Τα φαινόmicroενα
αυτά είναι πολύ πιο έντονα όταν πρόκειται για κλειστές-
παραδοσιακές κοινωνίες οι οποίες microεταβαίνουν σε
νεότερες microορφές που δεν είναι ξεκάθαρες ακόmicroα Στην
περίπτωση βέβαια που οι κοινωνίες αυτές αποτελούνται
από microειονοτικούς πληθυσmicroούς4 τα πράγmicroατα
περιπλέκονται ακόmicroα περισσότερο
4 Οι σκηνές στην αρχή του κειmicroένου εκτυλίσσονται σε τέτοιες περιοχές (σχολεία στην ορεινή Ξάνθη) τις οποίες microέχρι το 1995 χρειαζόταν ειδική άδεια από την Αστυνοmicroία για να microπορέ-σεις να επισκεφτείς Η σηmicroερινή τους εικόνα (πολύ έντονης ανοικοδόmicroησης δηmicroιουργίας καταστηmicroάτων αύξησης των microέ-σων microετακίνησης και γενικότερα laquoανοίγmicroατοςraquo και laquoεκσυγχρο-νισmicroούraquo) δηmicroιουργεί microια πολύ ισχυρή αντίθεση σε σχέση microε την εικόνα τους πριν από 8 microόλις χρόνια και αποτελεί από microόνη της
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
Οι αλλαγές είναι ραγδαίες το πλαίσιο αλλάζει συνεχώς
το δεδοmicroένα τρέχουν και οι άνθρωποι αδυνατούν να τα
παρακολουθήσουν και να τα κατανοήσουν Κάποιοι νιώ-
θουν ότι απειλούνται από αυτή την αλλαγή Φοβούνται
και εύκολα αναπολούν τις εποχές που laquoείχαν λίγα χρή-
microατα microεν αλλά ήξεραν τι περιmicroένουν απrsquo τη ζωή τουςraquo
Άλλοι αλλάζουν ξαφνικά τα πάντα αρνούmicroενοι όλες
τους τις ρίζες και τις προγενέστερες αξίες Νιώθουν microια
επιτακτική ανάγκη ενσωmicroάτωσης Να γίνουν σαν τους
άλλους να microην ξεχωρίζουν Σε ένα πλαίσιο microετάβασης
γίνονται αντιληπτές ποικίλες αντιδράσεις απέναντι στη
νεωτερικότητα Είναι όλες αναmicroενόmicroενες γιατί είναι σα-
φές πως η αλλαγή στη ζωή των ανθρώπων τούς προκα-
λεί διαφορετικά συναισθήmicroατα που συνδέονται κυρίως
microε τις οικογενειακές καταβολές τα οικογενειακά και
προσωπικά σχέδια ζωής καθώς και microε το πόσο έχει
laquoπροβλεφθείraquo στα σχέδια ζωής το ενδεχόmicroενο ανατρο-
πής των δεδοmicroένων
Τι κάνει όmicroως ένας δάσκαλος όταν εργάζεται σε microια κοι-
νωνία σε microετάβαση Τι σηmicroαίνει κατανοώ το πλαίσιο
όταν το πλαίσιο αλλάζει συνεχώς Και πόση έρευνα
microια πολύ ισχυρή ένδειξη για τη microεταβατική φάση στην οποία βρίσκονται
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
23
δράσης microπορεί εντέλει να κάνει ένας εκπαιδευτικός που
εξακολουθεί να αποτελεί ξένο σώmicroα σε microια τέτοια κοι-
νωνία Πόσο εύκολο είναι να microην παραιτηθεί από την
προσπάθεια η οποία του έχει laquoχαρίσειraquo τόσες ανατρο-
πές και απογοητεύσεις
Η απάντηση στα ερωτήmicroατα αυτά είναι δύσκολη Αυτό
που απαιτείται καταρχήν από τον εκπαιδευτικό είναι συ-
νεχής εγρήγορση και παρατήρηση Είναι απαραίτητο να
microη βιαστεί να δώσει χρόνο στον εαυτό του αλλά και
στους microαθητές του να προβληmicroατιστεί πριν αποφασίσει
πώς θα οργανώσει τη διδασκαλία του Απαραίτητη προ-
ϋπόθεση για να κατανοήσει το πλαίσιο ως εξωτερικός
παρατηρητής είναι να δηmicroιουργήσει σχέση εmicroπιστοσύ-
νης microε τους microαθητές του Μια σχέση ουσιαστικής επα-
φής στην οποία θα είναι φυσικά σαφή τόσο τα όρια και
η δυναmicroική όσο και το γνήσιο ενδιαφέρον του
εκπαιδευτικού για τη ζωή των microαθητών του Η σχέση
αυτή δε χτίζεται από τη microια microέρα στην άλλη Απαιτεί
ειλικρινείς προθέσεις Απαιτεί laquoάνοιγmicroαraquo από την
πλευρά του εκπαιδευτικού laquoΆνοιγmicroαraquo προς τον άλλο
αυτόν που φαίνεται τόσο διαφορετικός όχι για να τον
αφοmicroοιώσει αλλά για να τον ακούσει να τον καταλάβει
και να βρει τις συνιστάmicroενες στις οποίες θα microπορέσει να
στηριχτεί για να φτιάξει τη γέφυρα που θα οδηγήσει τα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
παιδιά στην επιθυmicroία να microάθουν Βασικοί laquoκίνδυνοιraquo σε
microια τέτοια κατάσταση είναι είτε η πλήρης απόρριψη του
laquoδιαφορετικούraquo είτε η πλήρης αποδοχή του και η αντι-
microετώπισή του ως φολκλόρ Και τα δύο φανερώνουν
εντέλει την αποτυχία επικοινωνίας και ισότιmicroης ανταλ-
λαγής Πώς όmicroως είναι δυνατό να πετύχεις ισότιmicroη
ανταλλαγή microε κάποιον που σου φαίνεται τόσο
διαφορετικός Σε αυτές τις περιπτώσεις βοηθάει σίγουρα
η προσωπική αναζήτηση στο θέmicroα της ταυτότητας laquoΗ
ταυτότητα του κάθε ανθρώπου συντίθεται από microια
πληθώρα στοιχείων τα οποία προφανώς δεν
περιορίζονται σε όσα αναγράφονται στα επίσηmicroα αρχεία
Οι περισσότεροι άνθρωποι καταρχήν εντάσσονται σε
κάποια θρησκευτική παράδοση έχουν microια εθνικότητα
καmicroιά φορά δύο ανήκουν σε microια εθνική ή γλωσσική
οmicroάδα έχουν οικογένεια microε περισσότερα ή λιγότερα
microέλη επάγγελmicroα κοινωνική θέση κάποιον κοινωνικό
κύκλοhellip Ο κατάλογος όmicroως είναι ακόmicroα πιο microακρύς
υποθετικά ατελείωτος ορισmicroένοι microπορεί να νιώθουν
περισσότερο ή λιγότερο πως ανήκουν σε microια επαρχία σε
ένα χωριό σε microια αδερφότητα σε microια επαγγελmicroατική ή
ποδοσφαιρική οmicroάδα σε microια παρέα φίλων σε ένα
συνδικάτο σε microια επιχείρηση σε ένα κόmicromicroα σε κάποιο
σύλλογο σε microια ενορία σε microια κοινότητα ανθρώπων
που microοιράζονται τα ίδια πάθη τις ίδιες ερωτικές
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
25
επιλογές τις ίδιες σωmicroατικές αναπηρίες ή
αντιmicroετωπίζουν τα ίδια προβλήmicroαταraquo5
Αυτές οι πολλαπλές υπαγωγές κάνουν σίγουρα κάθε άν-
θρωπο microοναδικό στον κόσmicroο Από την άλλη όmicroως ενι-
σχύουν την πιθανότητα να microπορέσεις να συναντήσεις
τον laquoάλλοraquo αφού δεν microπορεί κάποια από όλες αυτές
τις υπαγωγές θα είναι κοινή και θα βοηθάει τη συνά-
ντηση Αν ο καθένας microας ορίζει microονοσήmicroαντα την ταυ-
τότητά του αν νιώθει πχ microόνο Έλληνας ή microόνο χρι-
στιανός ή microόνο Ολυmicroπιακός τότε πολύ εύκολα θα βρει
απέναντί του τον αντίπαλο τον εχθρό Σε τέτοιες περι-
πτώσεις οι ταυτότητες γίνονται εύκολα laquoφονικέςraquo όπως
εύστοχα περιγράφει ο Αmicroίν Μααλούφ στο βιβλίο του Φο-
νικές ταυτότητες Αν όmicroως ο άνθρωπος αντιλαmicroβάνεται
τον εαυτό του και τον laquoάλλοraquo ως ένα κράmicroα ταυτοτή-
των και υπαγωγών τότε αρχίζει να νιώθει πόσο το
laquoεmicroείςraquo περιλαmicroβάνει και το οι laquoάλλοιraquo Η συνειδητο-
ποίηση αυτή αποτελεί αυτόmicroατα και microια γέφυρα επικοι-
νωνίας microια γέφυρα που δεν αποσιωπά τις διαφορές
αλλά προσπαθεί να βρει τα κλειδιά ερmicroηνείας τους
εντάσσοντάς τες στο πλαίσιο
5 Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999 σ 19
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
Η διαδικασία αυτή είναι ιδιαίτερα χρήσιmicroη για τον εκπαι-
δευτικό αφενός γιατί του επιτρέπει την ουσιαστική πα-
ρέmicroβαση όταν διδάσκει σε περιβάλλοντα φαινοmicroενικά
πολύ διαφορετικά και αφετέρου γιατί τον προφυλλάσ-
σει από απογοητεύσεις και παρανοήσεις της συmicroπεριφο-
ράς των παιδιών των γονιών και του ευρύτερου περι-
βάλλοντος Οι παρανοήσεις αυτές συχνό φαινόmicroενο σε
περιβάλλοντα πολυσυλλεκτικά θα microπορούσαν να laquoπεί-
σουνraquo τον εκπαιδευτικό είτε ότι η διαφορετικότητα του
απέναντι είναι επιθετική και απευθύνεται προς τον ίδιο
άρα να του προκαλέσουν συναισθήmicroατα και συmicroπεριφο-
ρές αmicroυντικές είτε ότι ο απέναντί του δεν είναι επιθετι-
κός αλλά βρίσκεται πολύ πίσω άρα υπάρχει και πάλι
αδυναmicroία επικοινωνίας γιατί ο άλλος πρέπει να καλύψει
microια πολύ microεγάλη διαδροmicroή για να καταφέρουν να συνο-
microιλήσουν Και στις δύο περιπτώσεις οι αντιδράσεις του
εκπαιδευτικού θα δυσχεράνουν σίγουρα την εκπαιδευ-
τική του παρέmicroβαση
ΤΤιι θθαα σσήήmicromicroααιιννεε ηη κκααττααννόόηησσηη ττοουυ ππλλααιισσίίοουυ
σστταα σσυυγγκκεεκκρριιmicromicroέένναα ππααρρααδδεείίγγmicromicroαατταασσκκηηννέέςς
Ας δούmicroε λοιπόν τώρα τι θα σήmicroαινε η κατανόηση του
πλαισίου στις παραπάνω σκηνές Στο πρώτο παράδειγmicroα
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
27
είναι εmicroφανέστατη η απογοήτευση και η παραίτηση που
νιώθει ο εκπαιδευτικός αντιmicroετωπίζοντας microια δύσκολη
κατάσταση Κι όmicroως τα σηmicroάδια αυτού του laquoπροαναγ-
γελθέντος θανάτουraquo ήταν ιδιαίτερα έντονα πολύ νωρί-
τερα Η περιοχή η οποία περιγράφεται η ορεινή περιοχή
της Ξάνθης αποτελεί παράδειγmicroα κοινωνίας σε microετά-
βαση όπου τα πιο καταπιεσmicroένα κοmicromicroάτια η οmicroάδα των
γυναικών δεν έχουν καταφέρει σε κανένα βαθmicroό να
κερδίσουν από την laquoπροελαύνουσα νεωτερικότηταraquo
Αυτό γίνεται καταρχήν αντιληπτό από πολύ ορατά ση-
microάδια όπως η ενδυmicroασία αλλά κυρίως από τις πορείες
ζωής τους οι οποίες παρουσιάζουν microεγάλη αναντιστοιχία
σε σχέση microε τις πορείες ζωής των ανδρών της περιοχής
που χαρακτηρίζονται από σηmicroαντικές αλλαγές και προ-
σαρmicroογές στη νεωτερικότητα Οι γυναίκες της περιοχής
παρουσιάζουν σχεδόν την ίδια εικόνα που παρουσίαζαν
και πριν από 30 χρόνια τη στιγmicroή που η ίδια η περιοχή
έχει πραγmicroατικά laquomicroεταmicroορφωθείraquo Ένα πολύ microεγάλο
ποσοστό τους δε microιλάει ικανοποιητικά ελληνικά ενώ οι
άνδρες της αντίστοιχης ηλικίας χρησιmicroοποιούν την ελλη-
νική microε ευχέρεια είναι αποκλεισmicroένες στον οικιακό
χώρο δεν microπορούν σε κανένα βαθmicroό να παρακολουθή-
σουν τις κοινωνικές εξελίξεις αποκοmicromicroένες από πολύ
microικρές από την εκπαίδευση Ένα συντριπτικό ποσοστό
γυναικών διακόπτουν τη σχολική φοίτηση πριν καν γί-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
νουν γυναίκες τελειώνοντας δηλαδή το ∆ηmicroοτικό και
microάλιστα έχοντας αριστεύσει στην εξαετή φοίτησή τους
Υπάρχουν χωριά στην ορεινή Ξάνθη που δεν έχουν
ακόmicroα στείλει κορίτσια στο Γυmicroνάσιο6 Κι αν η κατά-
σταση αυτή θεωρούνταν σχεδόν laquoαποδεκτή και φυσικήraquo
πριν από microερικά χρόνια όταν η γενικότερη εικόνα των
κοινωνιών αυτών ήταν εντελώς παραδοσιακή στις microέρες
microας φαντάζει αναντίστοιχη των γενικότερων εξελίξεων
προκαλώντας πολύ συχνά συναισθήmicroατα πόνου στα ίδια
τα νεαρά κορίτσια που νιώθουν να laquoτιmicroωρούνταιraquo για
το φύλο τους
Η κατάσταση αυτή προκαλεί συγκρούσεις πολλαπλών
τύπων όχι microόνο microεταξύ των microελών της παραδοσιακής
6 Τα χωριά αυτά microειώνονται συνεχώς Παρατηρείται το φαινό-microενο όταν ξεκινήσει ένα κορίτσι τη φοίτησή του να ακολουθή-σουν κι άλλα την επόmicroενη ή και την ίδια σχολική χρονιά Έτσι υπάρχουν περιπτώσεις κοριτσιών που κατάφεραν να πάνε στο Γυmicroνάσιο τρία χρόνια microετά τη φοίτησή τους στο ∆ηmicroοτικό microαζί microε το πρώτο κορίτσι που πήγε από το χωριό τους Στις περισ-σότερες των περιπτώσεων αυτών τα κορίτσια συνεχίζουν ικα-νοποιητικά τη δευτεροβάθmicroια εκπαίδευση microε υψηλές επιδόσεις και όταν καταφέρουν να φοιτήσουν και στο Λύκειο είναι σχε-δόν σίγουρα φοιτήτριες στο Πανεπιστήmicroιο Άρα η microεγάλη δυ-σκολία και η αποφασιστική καmicroπή στη ζωή των νεαρών γυναι-κών στις περιοχές αυτές είναι το πέρασmicroα από το ∆ηmicroοτικό στο Γυmicroνάσιο και από εκεί στο Λύκειο
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
29
κοινωνίας που αλλάζει αλλά και microεταξύ όλων των
εmicroπλεκοmicroένων στην εκπαιδευτική διαδικασία στις περιο-
χές αυτές Είναι χαρακτηριστική η αmicroηχανία του σχολι-
κού microηχανισmicroού απέναντι στο πρόβληmicroα της διακοπής
της σχολικής φοίτησης ο οποίος έχει ποικίλες αντιδρά-
σεις από οργάνωση ενηmicroερωτικών συναντήσεων των
γονέων microε κύριο θέmicroα την αναγκαιότητα της συνέχισης
της φοίτησης για τα κορίτσια microέχρι την laquoαπειλήraquo λήψης
διοικητικών microέτρων λόγω της microη εφαρmicroογής του νόmicroου
του σχετικού microε την υποχρεωτική εκπαίδευση
Όλα αυτά λοιπόν θα έπρεπε να έχουν προετοιmicroάσει τον
εκπαιδευτικό της πρώτης σκηνής για τη δυσκολία που
είχε να αντιmicroετωπίσει Η γνώση του πλαισίου θα τον
βοηθούσε να αντιmicroετωπίσει επιτυχώς τα συναισθήmicroατα
της microαταίωσης που νιώθει σε σχέση microε τη δουλειά του
και κυρίως των τύψεων απέναντι στο παιδί ∆ε laquoφταίειraquo
ο εκπαιδευτικός γιατί laquoξεσήκωσεraquo τη microαθήτρια η επι-
θυmicroία για microάθηση και αλλαγή προέκυψε στο παιδί και
λόγω του γενικότερου κλίmicroατος αλλαγών που χαρακτη-
ρίζουν microια microεταβατική κοινωνία ∆ε laquoφταίειraquo σίγουρα
γιατί βοήθησε το παιδί να αγαπήσει έναν laquoάλλο κόσmicroοraquo
τον κόσmicroο των γραmicromicroάτων ∆εν πάει χαmicroένη άλλωστε η
προσπάθεια ακόmicroα κι αν η συγκεκριmicroένη microαθήτρια δεν
καταφέρει να συνεχίσει τη φοίτησή της Παρατηρείται
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
συχνά το φαινόmicroενο όταν οι προσδοκίες ζωής ενός
ατόmicroου δηmicroιουργούν πολύ microεγάλη ρήξη σε σχέση microε τις
κοινωνικά αναmicroενόmicroενες να microεταφέρονται σχεδόν αυ-
τούσιες στην επόmicroενη γενιά όταν θα έχουν laquoωριmicroάσει οι
κοινωνικές συνθήκεςraquo Στις περιπτώσεις αυτές παρατη-
ρούmicroε ένα νεότερο microέλος της οικογένειας να αναλαmicroβά-
νει να laquoεπαληθεύσει το σχέδιο αλλαγήςraquo όταν οι συν-
θήκες δε δηmicroιουργούν πια συγκρούσεις έντονες που
ανατρέπουν την εσωτερική του ισορροπία
Όχι microόνο δε laquoφταίειraquo ο εκπαιδευτικός αλλά πρέπει να
νιώθει ότι συmicromicroετέχει microε τον τρόπο του σε αυτή την πο-
ρεία της αλλαγής Θα πρέπει βέβαια ο τρόπος παρέmicroβα-
σής του να είναι προσεκτικός microε απόλυτο σεβασmicroό των
εmicroπλεκοmicroένων Είναι σηmicroαντικό να δώσει στα παιδιά να
καταλάβουν ότι το πρόβληmicroά τους είναι περίπλοκο ότι
δεν είναι οι γονείς τους laquoαδιάφοροιraquo και laquoανόητοιraquo
αλλά έχουν microια δυσκολία προσαρmicroογής στις καινούριες
συνθήκες Είναι σηmicroαντικό να microη δηmicroιουργηθούν στα
παιδιά συνθήκες απόρριψης των γονέων πράγmicroα πολύ
εύκολο στη σύγκρουση που αντιmicroετωπίζουν αλλά να
κατανοήσουν ότι οι γονείς εκπροσωπούν εδώ το παλιό
και παραδοσιακό που δυσκολεύεται να αλλάξει Σίγουρα
σε microια τέτοια προοπτική δε βοηθούν αντιδράσεις του
τύπου laquoΣκέφτοmicroαι να πάω να ldquoαρπάξωrdquo το παιδί και να
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
31
το στείλω στο σχολείο Να τους τα πω έξω απrsquo τα δό-
ντια Στη microάνα που ldquoζηλεύειrdquo την κόρη και δεν την αφή-
νει να προοδεύσει Στον πατέρα που κρύβεται πίσω από
το αίτηmicroα της microάνας Στην υπόλοιπη οικογένεια που δεν
τη στηρίζειraquo Οι αντιδράσεις αυτές το microόνο που κατα-
φέρνουν είναι να φέρνουν αντιmicroέτωπες τις δυο πλευρές
το σχολείο και το σπίτι και να δυναmicroιτίζουν το ενδεχό-
microενο οποιασδήποτε νεότερης συνεργασίας και ανταλλα-
γής Η παρέmicroβαση του εκπαιδευτικού πρέπει να είναι
προσεκτική συστηmicroατική και να δίνει το χρόνο στους
άλλους να αποδεχτούν το διαφορετικό σιγά σιγά ως microια
κατάσταση αλλαγής που αρχίζουν να αναγνωρίζουν και
οι ίδιοι και όχι ως microια laquoεπιβολή της κυρίαρχης πλειονο-
τικής οmicroάδαςraquo Μπορεί βέβαια ο χρόνος αυτός να είναι
αποφασιστικός για την πορεία ζωής του συγκεκριmicroένου
παιδιού Αν γίνει όmicroως η παρέmicroβαση microε σεβασmicroό και σύ-
στηmicroα δε θα πάει χαmicroένη ούτε και για το συγκεκριmicroένο
παιδί αν αυτό νιώσει πως laquoέχασε microια microάχη αλλά όχι
τον πόλεmicroοraquo αν νιώσει πως σε αυτή την πορεία των
αλλαγών έχει νόηmicroα να διεκδικεί σταθερά και επίmicroονα
microε στόχο την καλυτέρευση της ζωής του
Αν εξετάσουmicroε τη δεύτερη σκηνή θα διαπιστώσουmicroε
επίσης πως και εκεί η γνώση του πλαισίου θα είχε βοη-
θήσει τον εκπαιδευτικό να περιmicroένει τις laquoδυσκολίες κα-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
τανόησηςraquo από την πλευρά των microαθητών Ο συγκεκρι-
microένος εκπαιδευτικός λειτουργεί στο πλαίσιο microιας κλει-
στής αγροτικής κοινωνίας της οποίας χαρακτηριστικό
είναι microεταξύ άλλων η laquoαξιοποίησηraquo από microικρή ηλικία
των νεότερων microελών για την ενίσχυση του οικογενεια-
κού εισοδήmicroατος Η κοινωνία αυτή microαθαίνει από πολύ
νωρίς στα microέλη της τη χρησιmicroότητα της εργασίας ακόmicroα
και της παιδικής για την ωρίmicroανση του παιδιού για την
εκmicroάθηση microιας τέχνης για τη συmicromicroετοχή του στον οικο-
γενειακό αγώνα για ένα καλύτερο αύριο Η πολύ έντονη
laquoκαταδίκη της παιδικής εργασίαςraquo που θεωρείται σχε-
δόν αυτονόητη σε microια κοινωνία άλλου τύπου δεν microπο-
ρεί να γίνει κατανοητή στο συγκεκριmicroένο πλαίσιο Τα
παιδιά microεγαλώνουν microαθαίνοντας για την αξία της δου-
λειάς ενώ παράλληλα εργάζονται και τα ίδια
Η γνώση λοιπόν της συγκεκριmicroένης συνθήκης θα είχε
βοηθήσει τον εκπαιδευτικό να αποφύγει την έκπληξη
την αmicroηχανία καθώς και την ανατροπή που νιώθει εκ
των υστέρων Θα του είχε αφήσει χρόνο να σκεφτεί τη
διαφορά στις αντιλήψεις για την παιδική εργασία ανά-
microεσα σε αυτόν και τους microαθητές του να τη δικαιολογή-
σει και να αναmicroένει τις αντιδράσεις των παιδιών και τη
δυσκολία κατανόησης Από την άλλη θα microπορούσε να
αποφύγει τις τύψεις γιατί θα είχε microελετήσει τη θεmicroε-
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
33
λιώδη διαφορά που επισηmicroαίνουν οι ειδικοί όταν συζη-
τούν για την παιδική εργασία Σύmicroφωνα microε τη Unicef
λοιπόν η παιδική εργασία χωρίζεται σε laquomicroη αποδεκτήraquo
και laquoαποδεκτήraquo Η πρώτη αναφέρεται στο είδος της
laquoεργασίας που εmicroποδίζει τη φυσική και την πνευmicroατική
ανάπτυξη του παιδιού συmicromicroετέχει στην εκmicroετάλλευσή
του οικονοmicroική και κοινωνική παραβιάζει την πνευmicroα-
τική και ηθική του ακεραιότητα Η δεύτερη δίνει στο
παιδί που συmicromicroετέχει στο οικογενειακό εισόδηmicroα ασφά-
λεια και περηφάνια του παρέχει microια εκπαίδευση (for-
mation) ή ακόmicroα και ένα επάγγελmicroα ακόmicroα κι αν δεν
εξασφαλίζει πάντα τη συνέχιση της σχολικής φοίτησης
τις αργίες του τη διασκέδασή του Του παρέχει τελικά microια
θέση και διευκολύνει την ένταξή του στο περιβάλλονraquo7
Αν τα γνώριζε όλα αυτά ο εκπαιδευτικός και είχε προ-
βληmicroατιστεί εκ των προτέρων δε θα ένιωθε αmicroηχανία
γιατί έθιξε ένα δύσκολο ζήτηmicroα Θα αναγνώριζε ότι οι
περισσότεροι microαθητές του παρά τις ιδιαίτερες δυσκολίες
στη ζωή τους ανήκουν στη δεύτερη κατηγορία της παι-
δικής εργασίας και ίσως θα είχε νόηmicroα να στηριχτεί σε
7 Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacuteus-site aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παρα-
γωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000 σ 309
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτή τη διαφορά και να δώσει στα παιδιά να καταλά-
βουν πόσο απάνθρωπη και καταδικαστέα είναι η άλλη
microορφή παιδικής εργασίας Αν γνώριζε το πλαίσιο θα
microπορούσε να κατανοήσει τις διαφορετικές αντιλήψεις
των παιδιών και θα είχε κάνει την παρέmicroβασή του πιο
συγκροτηmicroένα Έτσι θα απέφευγε την κούραση και την
απογοήτευση που τόσο έντονα δηλώνει στο τέλος
Συmicroπεράσmicroατα
Γίνεται νοmicroίζουmicroε κατανοητό ότι η γνώση του πλαισίου
microπορεί να βοηθήσει τους εκπαιδευτικούς στην εκπαιδευ-
τική τους πρακτική microε πολλούς τρόπους Καταρχήν βοη-
θάει στη microείωση των αρνητικών συναισθηmicroάτων που
προκαλεί η έκπληξη και η ανατροπή στην καθηmicroερινή
σχολική πρακτική Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό Αρκεί να
αναλογιστούmicroε πόσες περιπτώσεις ανθρώπων γνωρί-
ζουmicroε κοινωνικά ευαίσθητων οι οποίοι laquoπαραιτούνταιraquo
στον εργασιακό τους χώρο γιατί απελπίζονται γιατί θε-
ωρούν ότι laquoτίποτα δεν αλλάζειraquo γιατί ξεκινούν microε microε-
γάλη ορmicroή και επιθυmicroία να προσφέρουν και δεν τα κα-
ταφέρνουν Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις η γνώση του
πλαισίου θα είχε microειώσει το συναίσθηmicroα της microαταίωσης
κυρίαρχο στις καταστάσεις όπου υπάρχουν έντονα κοι-
νωνικά προβλήmicroατα και ο εκπαιδευτικός νιώθει ότι δεν
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
35
microπορεί να επέmicroβει Θα είχε πείσει επίσης τους εκπαι-
δευτικούς να βάζουν microικρότερους και εφικτούς στόχους
και θα τους είχε δώσει τη χαρά και την ικανοποίηση της
κατάκτησης των στόχων αυτών Θα τους είχε βοηθήσει
να microην laquoπαίρνουν στην πλάτη τουςraquo όλη την ευθύνη
παρά microόνο αυτή που τους αναλογεί Θα τους είχε βοη-
θήσει ακόmicroα να ξεπεράσουν γρήγορα το στάδιο της
ταύτισης microε τους κοινωνικά αδύνατους πηγαίνοντας σε
microια πιο laquoχρήσιmicroη κατάστασηraquo όπου microπορούν να συνει-
δητοποιήσουν και την πολυπλοκότητα αλλά και το laquoδί-
καιοraquo όλων των εmicroπλεκοmicroένων Σε αυτή τη νέα κατά-
σταση θα microπορούσαν να περάσουν από την οργή στην
οργάνωση microιας συστηmicroατικής εκπαιδευτικής παρέmicroβασης
η οποία microακροπρόθεσmicroα και υπό όρους θα microπορούσε
να συντελέσει στη microείωση της κοινωνικής αδικίας
Και microόνο η microείωση λοιπόν των αρνητικών συναισθηmicroά-
των των εκπαιδευτικών microπορεί να τους βοηθήσει στο να
οργανώσουν την εκπαιδευτική τους πρακτική πιο αποτε-
λεσmicroατικά Η προσαρmicroογή στις ανάγκες του πλαισίου
όταν δε θεωρείται laquoέκπτωσηraquo και laquoυποχώρησηraquo αλλά
γίνεται συνειδητά και οργανωmicroένα microε αφετηρία τα βιώ-
microατα των παιδιών και στόχο τη δηmicroιουργία κινήτρων
microάθησης microπορεί να φέρει σηmicroαντικά αποτελέσmicroατα για
την εκπαιδευτική διαδικασία Τα παιδιά θα νιώσουν ότι ο
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
εκπαιδευτικός τα υπολογίζει τα σέβεται καθώς προσαρ-
microόζει το microάθηmicroα στις ανάγκες τους Το κλίmicroα αυτό είναι
πιθανό να έχει θετικά αποτελέσmicroατα για τα παιδιά ―
microπορεί όχι θεαmicroατικά αλλά ουσιαστικά Αν ο εκπαιδευτι-
κός έχει την οξύνοια και την ικανότητα να αντιληφθεί
αυτές τις έστω microικρές αλλαγές και να τις αξιοποιήσει
τότε ο ίδιος θα γίνει πιο αποτελεσmicroατικός και τα παιδιά
θα αρχίσουν να βρίσκουν σιγά σιγά τα κλειδιά για να
οικοδοmicroήσουν microια σχέση δηmicroιουργική microε τη microάθηση Το
σηmicroαντικό και για τους δυο laquoεταίρουςraquo (εκπαιδευτικό
και microαθητές) είναι να πειστούν πως παρά τις δυσκολίες
microπορεί η τάξη να microπει σε microια ουσιαστική διαδικασία microά-
θησης Χωρίς αυτή την πίστη κάθε προσπάθεια θα laquoπέ-
φτει στο κενόraquo Αν ο εκπαιδευτικός κατανοήσει τις ιδιαί-
τερες δυσκολίες τις αναστολές τα προβλήmicroατα που δη-
microιουργεί το κοινωνικό πλαίσιο για την εκπαιδευτική δια-
δικασία αλλά πειστεί από την άλλη πως microε τις κατάλ-
ληλες στρατηγικές microπορεί να κινητοποιήσει τα παιδιά να
microάθουν (αφού όλα τα παιδιά microπορούν να κινητοποιη-
θούν όταν προσαρmicroοστεί το microάθηmicroα στις ανάγκες τους)
τότε η καθηmicroερινή του σχολική πρακτική microπορεί να microην
τον γεmicroίζει microε αρνητικά συναισθήmicroατα αλλά να του
προσφέρει πολλές προσωπικές στιγmicroές ικανοποίησης και
δηmicroιουργίας
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
37
Η κατανόηση αυτή δεν είναι φυσικά microια εύκολη διαδικα-
σία Πολλές φορές προκαλεί έντονα συναισθήmicroατα στον
εκπαιδευτικό ιδιαίτερα όταν οι καταστάσεις που αντιmicroε-
τωπίζει και τις οποίες πρέπει να αναλύσει ανακινούν
microέσα του αντίστοιχες προσωπικές ή οικογενειακές εmicroπει-
ρίες Είναι σαφές ότι χρειάζεται σοβαρή προσωπική δου-
λειά του εκπαιδευτικού για να microπορέσει να ξεφύγει από
τα έντονα συναισθήmicroατα που του προκαλούν οι ταυτί-
σεις και να κατανοήσει ψύχραιmicroα την κατάσταση Οι δυ-
σκολίες είναι microεγάλες αλλά και το κέρδος αντίστοιχο Το
πλαίσιο δεν αποτελεί πια τον άγνωστο laquomicroπαmicroπούλαraquo
αλλά είναι εκεί microπροστά ορατό αλλά και ευέλικτο σου
θέτει τα όρια αλλά σου αφήνει παράλληλα και microικρά
παράθυρα διαφυγής Σου εξηγεί σε προβληmicroατίζει
αλλά από την άλλη σου δίνει να καταλάβεις πως σε αυτή
την πολυπλοκότητα των παραγόντων που το ορίζουν
microπορείς να επέmicroβεις και συ σιγά σιγά και διακριτικά αλλά
πολύ ουσιαστικά Μπορείς να επέmicroβεις δηmicroιουργώντας
microικρές ανατροπές θέτοντας απλά ερωτήmicroατα στους συ-
νεργάτες σου τα παιδιά δείχνοντάς τους τις πολλαπλές
όψεις της laquoπραγmicroατικότηταςraquo και δίνοντάς τους εργα-
λεία για να επεξεργαστούν την πολλαπλότητα Η κατα-
νόηση του πλαισίου λοιπόν δε σου δηmicroιουργεί το αί-
σθηmicroα του microάταιου αφού όλα είναι δεδοmicroένα και ετερο-
καθορίζονται αντίθετα σου ενισχύει τις πιθανότητες ου-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
σιαστικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό microε κέρδη προ-
φανή για την εκπαιδευτική διαδικασία
Βιβλιογραφία
Ανδρούσου Α Το κίνητρο στην εκπαίδευση Κλειδιά και Αντι-
κλείδια ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Αθήνα 2003 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd
edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η ανα-γκαιότητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοι-νότητα τ 20 Αθήνα 1993
Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacute-ussite aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παραγωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000
Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
39
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
6
σε σχολικές πραγmicroατικότητες τάξεις στην πόλη στο
βουνό microονοθέσια σχολεία microειονοτικά σχολεία της Θρά-
κης σχολεία microε πολλούς αλλόγλωσσους microαθητές σχο-
λεία σηmicroερινά στην Eλλάδα και αλλού άλλοτε και
τώρα Eίναι κοινή πεποίθηση όλων όσοι συmicromicroετέχουmicroε
σε αυτή τη σειρά ότι συχνά βοηθάει να αναγνώσει κα-
νείς τη δική του εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα βλέπο-
ντας κάτι ανάλογο που συmicroβαίνει σε microια άλλη τάξη σε
ένα άλλο πλαίσιο ώστε microέσα από την ανάλυση και την
κατανόησή του να microεταφέρει την εmicroπειρία αυτής της
γνώσης στη δική του πραγmicroατικότητα στο δικό του
πλαίσιο H απόσταση από τα δικά microας πράγmicroατα τελικά
βοηθάει να τα καταλάβουmicroε καλύτερα
Tρεις θεmicroατικές ενότητες η ∆ιδακτική Μεθοδολογία το
Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης και τα
ζητήmicroατα Ταυτότητας και Ετερότητας αποτελούν τον
καmicroβά πάνω στον οποίο microέσα από διαφορετικές επιστη-
microονικές προσεγγίσεις προσπαθούmicroε να απαντήσουmicroε
στα ερωτήmicroατα της καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πρακτι-
κής ∆εν κρύβουmicroε τις δυσκολίες ούτε αποσιωπούmicroε τα
όρια των προτάσεων που κάνουmicroε και δεν πιστεύουmicroε
ότι η ευθύνη για τις λύσεις είναι microόνο στα χέρια των
εκπαιδευτικών Yποστηρίζουmicroε όmicroως ότι microπορούν οι εκ-
παιδευτικοί να πάρουν στα χέρια τους τα εργαλεία που
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
7
θα τους επιτρέψουν να καταλάβουν καλύτερα το πλαίσιο
microέσα στο οποίο εργάζονται να το βελτιώσουν και να
αντλήσουν ικανοποίηση από τη δουλειά τους
Tα Kλειδιά και Aντικλείδια ευτύχησαν να συναντήσουν
στη διαδροmicroή τους άξιους τεχνίτες που τόσο στην
έντυπη όσο και στην ηλεκτρονική microορφή τα έκαναν αν-
θεκτικά λειτουργικά καιhellip έτοιmicroα να ξεκλειδώσουν Tους
ευχαριστώ όλους και όλες θερmicroά
Aλεξάνδρα Aνδρούσου Εκπαιδευτική Ψυχολόγος
Νοέmicroβριος 2002
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
8
Από τη σειρά laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo κυκλοφορούν τα βιβλία
θεmicroατικό πεδίο ∆ιδακτική Μεθοδολογία
bull ∆ιδάσκοντας ιστορία
Αβδελά Ε
bull Κίνητρο στην εκπαίδευση
Ανδρούσου Α
bull Ανάγνωση και ετερότητα
Αποστολίδου Β
bull Εmicroψύχωση στην τάξη
∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Νικολάου Β
bull Η επικοινωνιακή προσέγγιση του γλωσσικού microαθήmicroατος
Ιορδανίδου Α Σφυρόερα Μ
bull ∆ηmicroιουργικές δραστηριότητες και διαδικασίες microάθησης
Κουτσούρη Α
bull Για τη microέθοδο project
Μάγος Κ
bull ∆ιαθεmicroατική προσέγγιση της γνώσης
Σφυρόερα Μ
bull Η επεξεργασία της εικόνας στη σχολική τάξη
Σφυρόερα Μ
bull Το λάθος ως εργαλείο microάθησης και διδασκαλίας
Σφυρόερα Μ
bull Φυσικές Επιστήmicroες διδασκαλία και εκπαίδευση
Τσελφές Β
bull Μουσική στο σχολείο
Τσιρίδης Π
bull Η επανατροφοδότηση των microαθητών στα γραπτά τους κείmicroενα
Χοντολίδου Ε
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
9
θεmicroατικό πεδίο Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης
bull Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο
Ασκούνη Ν
bull Οικογένεια και σχολείο
∆ραγώνα Θ
bull Η microη λεκτική επικοινωνία στο σχολείο
Κούρτη Ε
bull Πολιτισmicroός και σχολείο
Πλεξουσάκη Ε
bull Η microειονοτική εκπαίδευση της Θράκης
Τσιτσελίκης Κ
bull Γλώσσα του σπιτιού και γλώσσα του σχολείου
Φραγκουδάκη Α
bull Η ικανότητα του λόγου και η γλωσσική διδασκαλία
Φραγκουδάκη Α
θεmicroατικό πεδίο Ταυτότητες και Ετερότητες
bull laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo εmicroπειρίες εκπαιδευτικών
∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Πετρίδης Τ
bull Ταυτότητα και εκπαίδευση
∆ραγώνα Θ
bull Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα
Μπαλτσιώτης Λ
bull Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο
Χοντολίδου Ε
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
10
Για περισσότερα laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo
wwwkleidiakaiantikleidianet
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
11
Κοινωνικό πλαίσιο και διδακτική πράξη
Σκηνή 1η Είmicroαι στο εξοχικό microου στη θάλασσα microε παρέα Μόλις
γυρίσαmicroε από το απογευmicroατινό microπάνιο Χαλαρά Το κα-
λοκαιράκι τελειώνει Συζητώ microε τους φίλους microου για τη
Θράκη για τα παιδιά που έχω αρχίσει να αποθυmicroώ για
τη νέα σχολική χρονιά και τα σχέδιά microου Θα ξαναπάρω
τη Γrsquo Γυmicroνασίου Είναι microεγάλα παιδιά και microπορείς να
συνεννοηθείς εύκολα Έχουν πια ξεπεράσει τις αρχικές
δυσκολίες της πολυγλωσσίας τους και κάνουν όνειρα για
το microέλλον Μου αρέσει πολύ που γίνοmicroαι κοινωνός αυ-
τών των ονείρων Ελπίζω και αρωγός στην επιτυχία
τους
Ξαφνικά έχω microήνυmicroα στο κινητό Το ανοίγω χαρούmicroενη
Μια από τις καλύτερές microου microαθήτριες Πόσο microε συγκινεί
που microε θυmicroούνται και το καλοκαίρι Το microήνυmicroα λέει
laquoΚυρία η microαmicroά microου δε microrsquo αφήνει τελικά να πάω στο Λύ-
κειο Έκλαψα παρακάλεσα τίποτα Ο microπαmicroπάς microου άλ-
λαξε γνώmicroη και τώρα συmicroφωνεί microε τη microαmicroά που ζητάει
βοήθεια στο σπίτι και το χωράφι Κυρία τι να την κάνω
τη ζωή έτσι ∆εν microπορώ να φανταστώ τη ζωή microου microα-
κριά απrsquo το σχολείοraquo
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
12
Παγώνω Το ήξερα το πρόβληmicroα της microαθήτριας αλλά
θεώρησα ότι το είχαmicroε λύσει Είχα φροντίσει στη διάρ-
κεια της περσινής σχολικής χρονιάς να συναντήσω τη
microητέρα της Ήταν microια δύσκολη συνάντηση είναι αλή-
θεια Χρειάστηκε να επιστρατεύσω όλες microου τις laquoεπικοι-
νωνιακές δεξιότητεςraquo για να τη microετακινήσω από την αρ-
χική της παντελή άρνηση Γιατί σίγουρα δεν είναι εύ-
κολο να βρεις επιχειρήmicroατα απέναντι σε ένα γονιό που
σου λέει laquoΤι να τα κάνει τα γράmicromicroατα Κορίτσι είναιhellipraquo
Μεγάλωσα microε το αυτονόητο ότι τα γράmicromicroατα είναι καλά
για έναν άνθρωπο ανεξαρτήτως φύλου Πώς να συνοmicroι-
λήσω τώρα microε έναν κόσmicroο που microου φαίνεται τόσο microα-
κρινός Κι όmicroως νόmicroιζα πως τα είχα καταφέρει Προσπά-
θησα να της εκθέσω όλες τις πιθανές δυσκολίες που
microπορεί να αντιmicroετώπιζε το παιδί αργότερα Να της microι-
λήσω για το πόσο σηmicroαντικός είναι ο κόσmicroος του σχο-
λείου για το παιδί της Για το πόσο περήφανη microπορεί να
ένιωθε αργότερα microε microια microορφωmicroένη κόρη Για το πόσο
γρήγορα αλλάζουν τα πράγmicroατα και πόσο απαραίτητο
είναι τώρα πια ένα laquoχαρτίraquo Ήταν σαν να microη microε άκουγε
όmicroως Σε κάποια στιγmicroή ψέλλισε κάτι σαν laquoθα τη
χάσωraquo Ξεπρόβαλε ξαφνικά microπροστά microου microια απειλή που
ένιωθε η microητέρα και που δεν είχα καν υποπτευθεί Σαν
από ένστικτο γρήγορα χωρίς να το σκεφτώ της εξή-
γησα ότι υπάρχουν και πανεπιστήmicroια κοντά στο χωριό
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
13
Θα microπορούσε να πηγαινοέρχεται ακόmicroα και καθηmicroερινά
Ήταν εκεί που νόmicroισα ότι πείστηκε Χαλάρωσε το πρό-
σωπό της και microου είπε laquoΘα το σκεφτώhellipraquo
Εκεί που νόmicroισα λοιπόν ότι έχει τελειώσει η ιστορία και
θα καmicroαρώσω τη microαθήτριά microου στο Λύκειο και σίγουρα
microετά και στο Πανεπιστήmicroιο1 έρχεται ξανά η απειλή Η
απαγόρευση Ο αποκλεισmicroός Τόσο άδικος Ενός παιδιού
ευαίσθητου ενός παιδιού microε όρεξη και ορmicroή του οποίου
το laquomicroειονέκτηmicroαraquo ήταν βασικά το φύλο Νιώθω οργή
Από τη microια θέλω να βάλω τα κλάmicroατα από την άλλη να
πάω να laquoαρπάξωraquo το παιδί και να το στείλω στο σχο-
λείο Να τους τα πω έξω απrsquo τα δόντια Στη microάνα που
laquoζηλεύειraquo την κόρη και δεν την αφήνει να προοδεύσει
Στον πατέρα που κρύβεται πίσω από το αίτηmicroα της microά-
1 Για τους microειονοτικούς microαθητές της Θράκης υπάρχει ένα ειδικό ποσοστό εισαγωγής στην τριτοβάθmicroια εκπαίδευση οπότε το σύνολο σχεδόν των παιδιών τα οποία καταφέρνουν να ολοκλη-ρώσουν τη δευτεροβάθmicroια εκπαίδευση εισάγονται στα πανεπι-στήmicroια Η microεγάλη δυσκολία λοιπόν για τα κορίτσια της ορεινής περιοχής της Ξάνθης είναι να πείσουν τους γονείς τους να συ-νεχίσουν στο Λύκειο Αν το καταφέρουν αυτό θεωρείται σχε-δόν σίγουρη η φοίτησή τους στο Πανεπιστήmicroιο καθώς το microεγα-λύτερο ποσοστό από αυτά διακρίνεται για την πολύ καλή επί-δοση στο σχολείο Ωστόσο πολύ microεγάλο ποσοστό άριστων microα-θητριών διακόπτει τη σχολική φοίτηση microετά την ολοκλήρωση της υποχρεωτικής εκπαίδευσης
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
14
νας Στην υπόλοιπη οικογένεια που δεν τη στηρίζει
Νιώθω οργή και microαταίωση Για τη microαθήτρια και τα σχέ-
διά της αλλά και για microένα Για τη δουλειά που έκανα όλο
το χρόνο για την laquoεπένδυσηraquo πάνω στο παιδί Νοmicroίζω
πως δε θα ξαναεπενδύσω συναισθηmicroατικά τουλάχιστον
αφού οι άνθρωποι είναι τόσο microακριά από αυτά που πι-
στεύω και ονειρεύοmicroαι
Νιώθω και απορία Είναι δυνατό να microη βλέπουν την αδι-
κία Είναι τόσο διαφορετικοί Τόσο πίσω Τόσο άδικοι
Πώς θα microπορέσω να ξανασυνεργαστώ microαζί τους
Εντέλει νιώθω και τύψεις Προς τι να laquoξεσηκώνωraquo τα
παιδιά να τους ανοίγω την όρεξη για microάθηση να τους
περιγράφω έναν άλλο κόσmicroο τον κόσmicroο που ανοίγεται
microπροστά τους microέσα από τις σπουδές και τα γράmicromicroατα
αφού δε θα ζήσουν ποτέ σε αυτό τον κόσmicroο Πόσο δι-
καίωmicroα έχω να επεmicroβαίνω στη ζωή τους στα όνειρά
τους Νιώθω σαν να έχω laquoπαίξειraquo microε τη ζωή και την
ισορροπία των microαθητριών microου laquoσυνεπής microε την προο-
δευτική ιδεολογία microουraquo αλλά ασυνεπής απέναντι στο
παιδί αφού δεν microπορώ να το στηρίξω στο να διεκδική-
σει καλύτερους όρους για τη ζωή του
Με τέτοιες microελαγχολικές σκέψεις τέλειωσε αυτό το βρα-
δάκι Κι ακόmicroα απορώ πώς πρέπει να αντιδράσωhellip
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
15
Σκηνή 2η
∆ιδάσκω στην ορεινή Ξάνθη στην Αrsquo Γυmicroνασίου Γλώσ-
σα Ευτυχώς τα παιδιά έχουν ξεπεράσει το αρχικό σοκ
της προσαρmicroογής και έχουν αρχίσει να εκφράζονται στα
ελληνικά ικανοποιητικά Η επικοινωνία microας microοιάζει να
microην αντιmicroετωπίζει ιδιαίτερα προβλήmicroατα Τα ελληνικά
τους βελτιώνονται καθηmicroερινά και συνεργαζόmicroαστε όλο
και καλύτερα Είmicroαστε άλλωστε στην ενότητα 6 Το
θέmicroα της είναι η εργασία Σήmicroερα αποφάσισα να τους
κάνω το κείmicroενο που microιλάει για την παιδική εργασία
Λέει microέσα σrsquo αυτό η λεζάντα από το κείmicroενο της Unicef
laquoΧάρη στη δική microας αδιαφορία κάποια παιδιά ldquoωριmicroά-
ζουνrdquo απότοmicroαraquo Αναφέρονται στη συνέχεια παραδείγ-
microατα από διάφορες χώρες του κόσmicroου όπου laquoανθείraquo η
παιδική εργασία και κάποιοι αριθmicroοί για την Ελλάδα
Το κείmicroενο προχωράει αλλά τα παιδιά δε συmicromicroετέχουν
όσο άλλες φορές Έχει άραγε τόσες άγνωστες λέξεις και
τους δυσκολεύει Πολλές φορές τελικά microου συmicroβαίνει να
θεωρώ ένα κείmicroενο βατό και τα παιδιά να σκοντάφτουν
σε απίστευτες λέξεις Όmicroως όχι το κείmicroενο δεν είναι
δύσκολο Τι είναι αυτό που τα δυσκολεύει
Ξαφνικά ανοίγει microια συζήτηση για τη δουλειά Αντιλαmicro-
βάνοmicroαι ότι πολύ microεγάλος αριθmicroός microαθητών microου εργά-
ζεται ήδη παράλληλα microε το σχολείο Άλλοι στα microικρά
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
16
τους χωράφια άλλοι σε microαγαζιά το απόγευmicroα άλλοι στα
πρόβατα άλλοι δίπλα στον πατέρα τους που είναι οικο-
δόmicroος και συνεχίζει το microεροκάmicroατο και microετά τις τρεις
που σχολάmicroε Νιώθω αmicroήχανη και ένοχη Εγώ τόση ώρα
microιλώ για το Μπαγκλαντές και την Αφρική και τα παιδιά
microου έχουν ήδη διαmicroορφώσει σχέση και άποψη για την
εργασία Εντάξει το κείmicroενο microιλούσε για παιδιά που
εγκαταλείπουν το σχολείο και εργάζονται σε απάνθρω-
πες συνθήκες Όmicroως και τα δικά microου δε δυσκολεύονται
Το πρωί σχολείο και microετά microεροκάmicroατο Μεροκάmicroατο microι-
κρό Ίσα που να ενισχύει λιγάκι το οικογενειακό εισό-
δηmicroα Και την άλλη microέρα σχολείο laquoάγραφα κι αδιάβα-
σταraquo γιατί πώς να προλάβεις και τις σχολικές υποχρεώ-
σεις όταν είσαι πτώmicroα στην κούραση ∆εν είναι εύκολο
Νιώθω αmicroηχανία Μήπως δεν έπρεπε τελικά να τους
θέσω ένα τόσο καυτό ζήτηmicroα Εγώ microιλούσα για εκmicroε-
τάλλευση χωρίς να σκεφτώ ότι τα αφορά και προσω-
πικά Μάλλον γιrsquo αυτό δεν microπορούσαmicroε τελικά να συ-
νεννοηθούmicroε και microου έλεγαν για το πόσο σηmicroαντικό εί-
ναι να microαθαίνει ο άνθρωπος από microικρός στη δουλειά
Πρέπει ή δεν πρέπει το σχολείο να θέτει τέτοια ζητή-
microατα Πώς θα microπορούσα τελικά να microιλήσω για το τόσο
σηmicroαντικό ζήτηmicroα της παιδικής εργασίας Να το απο-
σιωπήσω Έχω κουραστεί σε αυτό το σχολείο να ξαφνιά-
ζοmicroαι και να microην καταλαβαίνω Τι κάνω λάθος εντέλει
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
17
ΗΗ γγννώώσσηη ττοουυ κκοοιιννωωννιικκοούύ ππλλααιισσίίοουυ κκααιι ηη σσηηmicromicroαασσίίαα ττηηςς
Πολύ συχνά παρατηρείται το φαινόmicroενο να εργάζονται
εκπαιδευτικοί σε ένα σχολείο και να γνωρίζουν ελάχιστα
για τους microαθητές τους ∆εν έχουν καmicroιά πληροφόρηση
για την οικογενειακή κατάσταση των microαθητών τα ιδιαί-
τερα προβλήmicroατά τους τις συνθήκες ζωής τους τα
όνειρα και τις φιλοδοξίες τους Ο χώρος του σχολείου
φαντάζει αποκοmicromicroένος από το ευρύτερο κοινωνικό περι-
βάλλον Η έλλειψη αυτή ενισχύεται και από την παντελή
σχεδόν έλλειψη επικοινωνίας microε τους γονείς οι οποίοι
θα microπορούσαν να αποτελέσουν microια βασική laquoδεξαmicroενή
πληροφοριώνraquo Οι πληροφορίες αυτές θα microπορούσαν να
κάνουν πιο ξεκάθαρη την εικόνα των microαθητών και να
βοηθήσουν τον εκπαιδευτικό να προσαρmicroόσει τη συmicroπε-
ριφορά και τις microεθόδους του ανάλογα microε τους βασικούς
του συνεργάτες τα παιδιά
Η έλλειψη αυτή ενός δικτύου σχέσεων δυσκολεύει τη
λειτουργία του σχολείου και καθιστά την ουσιαστική πα-
ρέmicroβαση των διδασκόντων σχεδόν αδύνατη Για να κα-
ταφέρει το σχολείο να παρέmicroβει ουσιαστικά και να δη-
microιουργήσει συνθήκες και κίνητρα microάθησης στους microαθη-
τές του είναι απαραίτητο να γνωρίζει ποιοι είναι αυτοί οι
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
18
microαθητές τι χρειάζονται ποιες είναι οι ιδιαιτερότητές
τους και microετά να αποφασίσει microε ποιες microεθόδους θα πα-
ρέmicroβει και πού θα δώσει έmicroφαση Ξέρουmicroε ότι η γνώση
δεν είναι ένα laquoσακίraquo που το αδειάζουmicroε σε laquoάδεια κεφά-
λιαraquo και περιmicroένουmicroε να καλύψουmicroε τα κενά Εδώ και
πολλά χρόνια οι παιδαγωγοί τονίζουν τη σηmicroασία του
κινήτρου για την ουσιαστική microάθηση2 καθώς και την
προτεραιότητα της απόκτησης δεξιοτήτων απέναντι στην
απόκτηση γνώσεων Για να δηmicroιουργήσεις όmicroως κίνητρα
σε κάποιον πρέπει να ξέρεις σε ποιον απευθύνεσαι Για
να του microάθεις πώς να microαθαίνει πρέπει να ξέρεις ποιος
είναι
Τα πράγmicroατα γίνονται ακόmicroα πιο δύσκολα όταν υπάρχει
microεγάλη απόσταση ανάmicroεσα στο κοινωνικό περιβάλλον
από όπου προέρχεται ο εκπαιδευτικός και σε εκείνο
όπου διδάσκει Η απόσταση αυτή (κοινωνική
πολιτιστική οικονοmicroική) συχνά οφείλεται σε ένα
συνδυασmicroό παραγόντων Σε περιπτώσεις δε που
υπάρχουν και ιδιαίτερα κοινωνικά χαρακτηριστικά πχ
microειονοτικές οmicroάδες η διαφορά εmicroφανίζεται ακόmicroα πιο
microεγεθυσmicroένη και πολύ συχνά λείπουν εντελώς τα
2 Βλ Ανδρούσου Α Το κίνητρο στην εκπαίδευση Κλειδιά και Αντικλείδια ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Αθήνα 2003 σ 14-15
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
19
κλειδιά ερmicroηνείας και αλληλοκατανόησης Σε αυτές τις
δύσκολες καταστάσεις προβάλλει πιο επιτακτική η
ανάγκη κατανόησης του κοινωνικού πλαισίου microέσα στο
οποίο λειτουργεί το συγκεκριmicroένο σχολείο ζει η
microειονοτική οmicroάδα ―ιδιαίτερα όταν υπάρχουν στοιχεία
κοινωνικού αποκλεισmicroού― και διαmicroορφώνονται τα
νεότερα microέλη της οι microαθητές microας
ΚΚααττααννόόηησσηη ττοουυ κκοοιιννωωννιικκοούύ ππλλααιισσίίοουυ
κκααιι έέρρεευυνναα δδρράάσσηηςς
Πώς όmicroως είναι δυνατό να κατανοήσει ο εκπαιδευτικός
ένα κοινωνικό πλαίσιο που του φαίνεται τόσο διαφορε-
τικό και microακρινό Ποια εργαλεία θα τον βοηθήσουν ώστε
να κατανοήσει τις διαφορές αλλά και τις οmicroοιότητες microε
τους microαθητές του και να τις αξιοποιήσει προς όφελος
της διδακτικής διαδικασίας
Γίνεται πολύ συχνά λόγος στον εκπαιδευτικό χώρο για
την ανάγκη εξοικείωσης του εκπαιδευτικού microε την
έρευνα δράσης η οποία microπορεί να αποτελέσει το κλειδί
για την κατανόηση του κοινωνικού και εκπαιδευτικού
πλαισίου και για την προσαρmicroογή της διδασκαλίας στο
πλαίσιο αυτό Εδώ θα πρέπει να διευκρινίσουmicroε ότι η
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
έρευνα δράσης laquoείναι η έρευνα που γίνεται από συγκε-
κριmicroένους ανθρώπους στην ίδια τους τη δουλειά για να
βοηθηθούν ώστε να βελτιώσουν αυτό που κάνουν συ-
microπεριλαmicroβανοmicroένου και του πώς εργάζονται microε και για
τους άλλους Η έρευνα δράσης είναι η έρευνα που αντι-
microετωπίζει τους ανθρώπους ως αυτόνοmicroους υπεύθυνους
συντελεστές (agents) που συmicromicroετέχουν ενεργά στο να
φτιάξουν τις δικές τους ιστορίες και συνθήκες ζωής
όπως και ικανούς να γίνουν πιο αποτελεσmicroατικοί στο να
φτιάχνουν ιστορίες και συνθήκες ζωής [hellip] ∆εν αντιmicroε-
τωπίζει τους ανθρώπους ως αντικείmicroενα για έρευνα
αλλά τους ενθαρρύνει να δουλεύουν microαζί ως υποκεί-
microενα που έχουν συνείδηση και ως συντελεστές (agents)
της αλλαγής και της βελτίωσηςraquo3 Η διαδικασία αυτή
microπορεί να αποδειχτεί ιδιαίτερα χρήσιmicroη για τον εκπαι-
δευτικό στην εποχή microας όπου διάφορα τmicroήmicroατα της
κοινωνίας βρίσκονται σε microεταβατικό στάδιο Στις περι-
πτώσεις αυτές αυξάνονται και οι δυσκολίες κατανόησης
του πλαισίου και αντίστοιχα οι δυσκολίες αποτελεσmicroα-
τικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό
3 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η αναγκαιό-τητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοινότητα τ 20 Αθήνα 1993 σ 38
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
21
Κοινωνίες σε microετάβαση και έρευνα δράσης
Πολλές φορές ιδιαίτερα σε καταστάσεις κοινωνιών σε
microετάβαση η πολυπλοκότητα και η αντιφατικότητα είναι
τα χαρακτηριστικά των κοινωνικών συστηmicroάτων Έτσι
ενώ η εξωτερική εικόνα microιας κοινωνίας παρουσιάζει ση-
microάδια νεωτερικότητας και εκσυγχρονισmicroού οι
βαθύτερες αντιλήψεις των ανθρώπων παραmicroένουν
παραδοσιακές δηmicroιουργώντας στα microέλη τους σοβαρές
συγκρούσεις και αποσταθεροποιήσεις Τα φαινόmicroενα
αυτά είναι πολύ πιο έντονα όταν πρόκειται για κλειστές-
παραδοσιακές κοινωνίες οι οποίες microεταβαίνουν σε
νεότερες microορφές που δεν είναι ξεκάθαρες ακόmicroα Στην
περίπτωση βέβαια που οι κοινωνίες αυτές αποτελούνται
από microειονοτικούς πληθυσmicroούς4 τα πράγmicroατα
περιπλέκονται ακόmicroα περισσότερο
4 Οι σκηνές στην αρχή του κειmicroένου εκτυλίσσονται σε τέτοιες περιοχές (σχολεία στην ορεινή Ξάνθη) τις οποίες microέχρι το 1995 χρειαζόταν ειδική άδεια από την Αστυνοmicroία για να microπορέ-σεις να επισκεφτείς Η σηmicroερινή τους εικόνα (πολύ έντονης ανοικοδόmicroησης δηmicroιουργίας καταστηmicroάτων αύξησης των microέ-σων microετακίνησης και γενικότερα laquoανοίγmicroατοςraquo και laquoεκσυγχρο-νισmicroούraquo) δηmicroιουργεί microια πολύ ισχυρή αντίθεση σε σχέση microε την εικόνα τους πριν από 8 microόλις χρόνια και αποτελεί από microόνη της
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
Οι αλλαγές είναι ραγδαίες το πλαίσιο αλλάζει συνεχώς
το δεδοmicroένα τρέχουν και οι άνθρωποι αδυνατούν να τα
παρακολουθήσουν και να τα κατανοήσουν Κάποιοι νιώ-
θουν ότι απειλούνται από αυτή την αλλαγή Φοβούνται
και εύκολα αναπολούν τις εποχές που laquoείχαν λίγα χρή-
microατα microεν αλλά ήξεραν τι περιmicroένουν απrsquo τη ζωή τουςraquo
Άλλοι αλλάζουν ξαφνικά τα πάντα αρνούmicroενοι όλες
τους τις ρίζες και τις προγενέστερες αξίες Νιώθουν microια
επιτακτική ανάγκη ενσωmicroάτωσης Να γίνουν σαν τους
άλλους να microην ξεχωρίζουν Σε ένα πλαίσιο microετάβασης
γίνονται αντιληπτές ποικίλες αντιδράσεις απέναντι στη
νεωτερικότητα Είναι όλες αναmicroενόmicroενες γιατί είναι σα-
φές πως η αλλαγή στη ζωή των ανθρώπων τούς προκα-
λεί διαφορετικά συναισθήmicroατα που συνδέονται κυρίως
microε τις οικογενειακές καταβολές τα οικογενειακά και
προσωπικά σχέδια ζωής καθώς και microε το πόσο έχει
laquoπροβλεφθείraquo στα σχέδια ζωής το ενδεχόmicroενο ανατρο-
πής των δεδοmicroένων
Τι κάνει όmicroως ένας δάσκαλος όταν εργάζεται σε microια κοι-
νωνία σε microετάβαση Τι σηmicroαίνει κατανοώ το πλαίσιο
όταν το πλαίσιο αλλάζει συνεχώς Και πόση έρευνα
microια πολύ ισχυρή ένδειξη για τη microεταβατική φάση στην οποία βρίσκονται
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
23
δράσης microπορεί εντέλει να κάνει ένας εκπαιδευτικός που
εξακολουθεί να αποτελεί ξένο σώmicroα σε microια τέτοια κοι-
νωνία Πόσο εύκολο είναι να microην παραιτηθεί από την
προσπάθεια η οποία του έχει laquoχαρίσειraquo τόσες ανατρο-
πές και απογοητεύσεις
Η απάντηση στα ερωτήmicroατα αυτά είναι δύσκολη Αυτό
που απαιτείται καταρχήν από τον εκπαιδευτικό είναι συ-
νεχής εγρήγορση και παρατήρηση Είναι απαραίτητο να
microη βιαστεί να δώσει χρόνο στον εαυτό του αλλά και
στους microαθητές του να προβληmicroατιστεί πριν αποφασίσει
πώς θα οργανώσει τη διδασκαλία του Απαραίτητη προ-
ϋπόθεση για να κατανοήσει το πλαίσιο ως εξωτερικός
παρατηρητής είναι να δηmicroιουργήσει σχέση εmicroπιστοσύ-
νης microε τους microαθητές του Μια σχέση ουσιαστικής επα-
φής στην οποία θα είναι φυσικά σαφή τόσο τα όρια και
η δυναmicroική όσο και το γνήσιο ενδιαφέρον του
εκπαιδευτικού για τη ζωή των microαθητών του Η σχέση
αυτή δε χτίζεται από τη microια microέρα στην άλλη Απαιτεί
ειλικρινείς προθέσεις Απαιτεί laquoάνοιγmicroαraquo από την
πλευρά του εκπαιδευτικού laquoΆνοιγmicroαraquo προς τον άλλο
αυτόν που φαίνεται τόσο διαφορετικός όχι για να τον
αφοmicroοιώσει αλλά για να τον ακούσει να τον καταλάβει
και να βρει τις συνιστάmicroενες στις οποίες θα microπορέσει να
στηριχτεί για να φτιάξει τη γέφυρα που θα οδηγήσει τα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
παιδιά στην επιθυmicroία να microάθουν Βασικοί laquoκίνδυνοιraquo σε
microια τέτοια κατάσταση είναι είτε η πλήρης απόρριψη του
laquoδιαφορετικούraquo είτε η πλήρης αποδοχή του και η αντι-
microετώπισή του ως φολκλόρ Και τα δύο φανερώνουν
εντέλει την αποτυχία επικοινωνίας και ισότιmicroης ανταλ-
λαγής Πώς όmicroως είναι δυνατό να πετύχεις ισότιmicroη
ανταλλαγή microε κάποιον που σου φαίνεται τόσο
διαφορετικός Σε αυτές τις περιπτώσεις βοηθάει σίγουρα
η προσωπική αναζήτηση στο θέmicroα της ταυτότητας laquoΗ
ταυτότητα του κάθε ανθρώπου συντίθεται από microια
πληθώρα στοιχείων τα οποία προφανώς δεν
περιορίζονται σε όσα αναγράφονται στα επίσηmicroα αρχεία
Οι περισσότεροι άνθρωποι καταρχήν εντάσσονται σε
κάποια θρησκευτική παράδοση έχουν microια εθνικότητα
καmicroιά φορά δύο ανήκουν σε microια εθνική ή γλωσσική
οmicroάδα έχουν οικογένεια microε περισσότερα ή λιγότερα
microέλη επάγγελmicroα κοινωνική θέση κάποιον κοινωνικό
κύκλοhellip Ο κατάλογος όmicroως είναι ακόmicroα πιο microακρύς
υποθετικά ατελείωτος ορισmicroένοι microπορεί να νιώθουν
περισσότερο ή λιγότερο πως ανήκουν σε microια επαρχία σε
ένα χωριό σε microια αδερφότητα σε microια επαγγελmicroατική ή
ποδοσφαιρική οmicroάδα σε microια παρέα φίλων σε ένα
συνδικάτο σε microια επιχείρηση σε ένα κόmicromicroα σε κάποιο
σύλλογο σε microια ενορία σε microια κοινότητα ανθρώπων
που microοιράζονται τα ίδια πάθη τις ίδιες ερωτικές
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
25
επιλογές τις ίδιες σωmicroατικές αναπηρίες ή
αντιmicroετωπίζουν τα ίδια προβλήmicroαταraquo5
Αυτές οι πολλαπλές υπαγωγές κάνουν σίγουρα κάθε άν-
θρωπο microοναδικό στον κόσmicroο Από την άλλη όmicroως ενι-
σχύουν την πιθανότητα να microπορέσεις να συναντήσεις
τον laquoάλλοraquo αφού δεν microπορεί κάποια από όλες αυτές
τις υπαγωγές θα είναι κοινή και θα βοηθάει τη συνά-
ντηση Αν ο καθένας microας ορίζει microονοσήmicroαντα την ταυ-
τότητά του αν νιώθει πχ microόνο Έλληνας ή microόνο χρι-
στιανός ή microόνο Ολυmicroπιακός τότε πολύ εύκολα θα βρει
απέναντί του τον αντίπαλο τον εχθρό Σε τέτοιες περι-
πτώσεις οι ταυτότητες γίνονται εύκολα laquoφονικέςraquo όπως
εύστοχα περιγράφει ο Αmicroίν Μααλούφ στο βιβλίο του Φο-
νικές ταυτότητες Αν όmicroως ο άνθρωπος αντιλαmicroβάνεται
τον εαυτό του και τον laquoάλλοraquo ως ένα κράmicroα ταυτοτή-
των και υπαγωγών τότε αρχίζει να νιώθει πόσο το
laquoεmicroείςraquo περιλαmicroβάνει και το οι laquoάλλοιraquo Η συνειδητο-
ποίηση αυτή αποτελεί αυτόmicroατα και microια γέφυρα επικοι-
νωνίας microια γέφυρα που δεν αποσιωπά τις διαφορές
αλλά προσπαθεί να βρει τα κλειδιά ερmicroηνείας τους
εντάσσοντάς τες στο πλαίσιο
5 Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999 σ 19
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
Η διαδικασία αυτή είναι ιδιαίτερα χρήσιmicroη για τον εκπαι-
δευτικό αφενός γιατί του επιτρέπει την ουσιαστική πα-
ρέmicroβαση όταν διδάσκει σε περιβάλλοντα φαινοmicroενικά
πολύ διαφορετικά και αφετέρου γιατί τον προφυλλάσ-
σει από απογοητεύσεις και παρανοήσεις της συmicroπεριφο-
ράς των παιδιών των γονιών και του ευρύτερου περι-
βάλλοντος Οι παρανοήσεις αυτές συχνό φαινόmicroενο σε
περιβάλλοντα πολυσυλλεκτικά θα microπορούσαν να laquoπεί-
σουνraquo τον εκπαιδευτικό είτε ότι η διαφορετικότητα του
απέναντι είναι επιθετική και απευθύνεται προς τον ίδιο
άρα να του προκαλέσουν συναισθήmicroατα και συmicroπεριφο-
ρές αmicroυντικές είτε ότι ο απέναντί του δεν είναι επιθετι-
κός αλλά βρίσκεται πολύ πίσω άρα υπάρχει και πάλι
αδυναmicroία επικοινωνίας γιατί ο άλλος πρέπει να καλύψει
microια πολύ microεγάλη διαδροmicroή για να καταφέρουν να συνο-
microιλήσουν Και στις δύο περιπτώσεις οι αντιδράσεις του
εκπαιδευτικού θα δυσχεράνουν σίγουρα την εκπαιδευ-
τική του παρέmicroβαση
ΤΤιι θθαα σσήήmicromicroααιιννεε ηη κκααττααννόόηησσηη ττοουυ ππλλααιισσίίοουυ
σστταα σσυυγγκκεεκκρριιmicromicroέένναα ππααρρααδδεείίγγmicromicroαατταασσκκηηννέέςς
Ας δούmicroε λοιπόν τώρα τι θα σήmicroαινε η κατανόηση του
πλαισίου στις παραπάνω σκηνές Στο πρώτο παράδειγmicroα
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
27
είναι εmicroφανέστατη η απογοήτευση και η παραίτηση που
νιώθει ο εκπαιδευτικός αντιmicroετωπίζοντας microια δύσκολη
κατάσταση Κι όmicroως τα σηmicroάδια αυτού του laquoπροαναγ-
γελθέντος θανάτουraquo ήταν ιδιαίτερα έντονα πολύ νωρί-
τερα Η περιοχή η οποία περιγράφεται η ορεινή περιοχή
της Ξάνθης αποτελεί παράδειγmicroα κοινωνίας σε microετά-
βαση όπου τα πιο καταπιεσmicroένα κοmicromicroάτια η οmicroάδα των
γυναικών δεν έχουν καταφέρει σε κανένα βαθmicroό να
κερδίσουν από την laquoπροελαύνουσα νεωτερικότηταraquo
Αυτό γίνεται καταρχήν αντιληπτό από πολύ ορατά ση-
microάδια όπως η ενδυmicroασία αλλά κυρίως από τις πορείες
ζωής τους οι οποίες παρουσιάζουν microεγάλη αναντιστοιχία
σε σχέση microε τις πορείες ζωής των ανδρών της περιοχής
που χαρακτηρίζονται από σηmicroαντικές αλλαγές και προ-
σαρmicroογές στη νεωτερικότητα Οι γυναίκες της περιοχής
παρουσιάζουν σχεδόν την ίδια εικόνα που παρουσίαζαν
και πριν από 30 χρόνια τη στιγmicroή που η ίδια η περιοχή
έχει πραγmicroατικά laquomicroεταmicroορφωθείraquo Ένα πολύ microεγάλο
ποσοστό τους δε microιλάει ικανοποιητικά ελληνικά ενώ οι
άνδρες της αντίστοιχης ηλικίας χρησιmicroοποιούν την ελλη-
νική microε ευχέρεια είναι αποκλεισmicroένες στον οικιακό
χώρο δεν microπορούν σε κανένα βαθmicroό να παρακολουθή-
σουν τις κοινωνικές εξελίξεις αποκοmicromicroένες από πολύ
microικρές από την εκπαίδευση Ένα συντριπτικό ποσοστό
γυναικών διακόπτουν τη σχολική φοίτηση πριν καν γί-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
νουν γυναίκες τελειώνοντας δηλαδή το ∆ηmicroοτικό και
microάλιστα έχοντας αριστεύσει στην εξαετή φοίτησή τους
Υπάρχουν χωριά στην ορεινή Ξάνθη που δεν έχουν
ακόmicroα στείλει κορίτσια στο Γυmicroνάσιο6 Κι αν η κατά-
σταση αυτή θεωρούνταν σχεδόν laquoαποδεκτή και φυσικήraquo
πριν από microερικά χρόνια όταν η γενικότερη εικόνα των
κοινωνιών αυτών ήταν εντελώς παραδοσιακή στις microέρες
microας φαντάζει αναντίστοιχη των γενικότερων εξελίξεων
προκαλώντας πολύ συχνά συναισθήmicroατα πόνου στα ίδια
τα νεαρά κορίτσια που νιώθουν να laquoτιmicroωρούνταιraquo για
το φύλο τους
Η κατάσταση αυτή προκαλεί συγκρούσεις πολλαπλών
τύπων όχι microόνο microεταξύ των microελών της παραδοσιακής
6 Τα χωριά αυτά microειώνονται συνεχώς Παρατηρείται το φαινό-microενο όταν ξεκινήσει ένα κορίτσι τη φοίτησή του να ακολουθή-σουν κι άλλα την επόmicroενη ή και την ίδια σχολική χρονιά Έτσι υπάρχουν περιπτώσεις κοριτσιών που κατάφεραν να πάνε στο Γυmicroνάσιο τρία χρόνια microετά τη φοίτησή τους στο ∆ηmicroοτικό microαζί microε το πρώτο κορίτσι που πήγε από το χωριό τους Στις περισ-σότερες των περιπτώσεων αυτών τα κορίτσια συνεχίζουν ικα-νοποιητικά τη δευτεροβάθmicroια εκπαίδευση microε υψηλές επιδόσεις και όταν καταφέρουν να φοιτήσουν και στο Λύκειο είναι σχε-δόν σίγουρα φοιτήτριες στο Πανεπιστήmicroιο Άρα η microεγάλη δυ-σκολία και η αποφασιστική καmicroπή στη ζωή των νεαρών γυναι-κών στις περιοχές αυτές είναι το πέρασmicroα από το ∆ηmicroοτικό στο Γυmicroνάσιο και από εκεί στο Λύκειο
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
29
κοινωνίας που αλλάζει αλλά και microεταξύ όλων των
εmicroπλεκοmicroένων στην εκπαιδευτική διαδικασία στις περιο-
χές αυτές Είναι χαρακτηριστική η αmicroηχανία του σχολι-
κού microηχανισmicroού απέναντι στο πρόβληmicroα της διακοπής
της σχολικής φοίτησης ο οποίος έχει ποικίλες αντιδρά-
σεις από οργάνωση ενηmicroερωτικών συναντήσεων των
γονέων microε κύριο θέmicroα την αναγκαιότητα της συνέχισης
της φοίτησης για τα κορίτσια microέχρι την laquoαπειλήraquo λήψης
διοικητικών microέτρων λόγω της microη εφαρmicroογής του νόmicroου
του σχετικού microε την υποχρεωτική εκπαίδευση
Όλα αυτά λοιπόν θα έπρεπε να έχουν προετοιmicroάσει τον
εκπαιδευτικό της πρώτης σκηνής για τη δυσκολία που
είχε να αντιmicroετωπίσει Η γνώση του πλαισίου θα τον
βοηθούσε να αντιmicroετωπίσει επιτυχώς τα συναισθήmicroατα
της microαταίωσης που νιώθει σε σχέση microε τη δουλειά του
και κυρίως των τύψεων απέναντι στο παιδί ∆ε laquoφταίειraquo
ο εκπαιδευτικός γιατί laquoξεσήκωσεraquo τη microαθήτρια η επι-
θυmicroία για microάθηση και αλλαγή προέκυψε στο παιδί και
λόγω του γενικότερου κλίmicroατος αλλαγών που χαρακτη-
ρίζουν microια microεταβατική κοινωνία ∆ε laquoφταίειraquo σίγουρα
γιατί βοήθησε το παιδί να αγαπήσει έναν laquoάλλο κόσmicroοraquo
τον κόσmicroο των γραmicromicroάτων ∆εν πάει χαmicroένη άλλωστε η
προσπάθεια ακόmicroα κι αν η συγκεκριmicroένη microαθήτρια δεν
καταφέρει να συνεχίσει τη φοίτησή της Παρατηρείται
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
συχνά το φαινόmicroενο όταν οι προσδοκίες ζωής ενός
ατόmicroου δηmicroιουργούν πολύ microεγάλη ρήξη σε σχέση microε τις
κοινωνικά αναmicroενόmicroενες να microεταφέρονται σχεδόν αυ-
τούσιες στην επόmicroενη γενιά όταν θα έχουν laquoωριmicroάσει οι
κοινωνικές συνθήκεςraquo Στις περιπτώσεις αυτές παρατη-
ρούmicroε ένα νεότερο microέλος της οικογένειας να αναλαmicroβά-
νει να laquoεπαληθεύσει το σχέδιο αλλαγήςraquo όταν οι συν-
θήκες δε δηmicroιουργούν πια συγκρούσεις έντονες που
ανατρέπουν την εσωτερική του ισορροπία
Όχι microόνο δε laquoφταίειraquo ο εκπαιδευτικός αλλά πρέπει να
νιώθει ότι συmicromicroετέχει microε τον τρόπο του σε αυτή την πο-
ρεία της αλλαγής Θα πρέπει βέβαια ο τρόπος παρέmicroβα-
σής του να είναι προσεκτικός microε απόλυτο σεβασmicroό των
εmicroπλεκοmicroένων Είναι σηmicroαντικό να δώσει στα παιδιά να
καταλάβουν ότι το πρόβληmicroά τους είναι περίπλοκο ότι
δεν είναι οι γονείς τους laquoαδιάφοροιraquo και laquoανόητοιraquo
αλλά έχουν microια δυσκολία προσαρmicroογής στις καινούριες
συνθήκες Είναι σηmicroαντικό να microη δηmicroιουργηθούν στα
παιδιά συνθήκες απόρριψης των γονέων πράγmicroα πολύ
εύκολο στη σύγκρουση που αντιmicroετωπίζουν αλλά να
κατανοήσουν ότι οι γονείς εκπροσωπούν εδώ το παλιό
και παραδοσιακό που δυσκολεύεται να αλλάξει Σίγουρα
σε microια τέτοια προοπτική δε βοηθούν αντιδράσεις του
τύπου laquoΣκέφτοmicroαι να πάω να ldquoαρπάξωrdquo το παιδί και να
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
31
το στείλω στο σχολείο Να τους τα πω έξω απrsquo τα δό-
ντια Στη microάνα που ldquoζηλεύειrdquo την κόρη και δεν την αφή-
νει να προοδεύσει Στον πατέρα που κρύβεται πίσω από
το αίτηmicroα της microάνας Στην υπόλοιπη οικογένεια που δεν
τη στηρίζειraquo Οι αντιδράσεις αυτές το microόνο που κατα-
φέρνουν είναι να φέρνουν αντιmicroέτωπες τις δυο πλευρές
το σχολείο και το σπίτι και να δυναmicroιτίζουν το ενδεχό-
microενο οποιασδήποτε νεότερης συνεργασίας και ανταλλα-
γής Η παρέmicroβαση του εκπαιδευτικού πρέπει να είναι
προσεκτική συστηmicroατική και να δίνει το χρόνο στους
άλλους να αποδεχτούν το διαφορετικό σιγά σιγά ως microια
κατάσταση αλλαγής που αρχίζουν να αναγνωρίζουν και
οι ίδιοι και όχι ως microια laquoεπιβολή της κυρίαρχης πλειονο-
τικής οmicroάδαςraquo Μπορεί βέβαια ο χρόνος αυτός να είναι
αποφασιστικός για την πορεία ζωής του συγκεκριmicroένου
παιδιού Αν γίνει όmicroως η παρέmicroβαση microε σεβασmicroό και σύ-
στηmicroα δε θα πάει χαmicroένη ούτε και για το συγκεκριmicroένο
παιδί αν αυτό νιώσει πως laquoέχασε microια microάχη αλλά όχι
τον πόλεmicroοraquo αν νιώσει πως σε αυτή την πορεία των
αλλαγών έχει νόηmicroα να διεκδικεί σταθερά και επίmicroονα
microε στόχο την καλυτέρευση της ζωής του
Αν εξετάσουmicroε τη δεύτερη σκηνή θα διαπιστώσουmicroε
επίσης πως και εκεί η γνώση του πλαισίου θα είχε βοη-
θήσει τον εκπαιδευτικό να περιmicroένει τις laquoδυσκολίες κα-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
τανόησηςraquo από την πλευρά των microαθητών Ο συγκεκρι-
microένος εκπαιδευτικός λειτουργεί στο πλαίσιο microιας κλει-
στής αγροτικής κοινωνίας της οποίας χαρακτηριστικό
είναι microεταξύ άλλων η laquoαξιοποίησηraquo από microικρή ηλικία
των νεότερων microελών για την ενίσχυση του οικογενεια-
κού εισοδήmicroατος Η κοινωνία αυτή microαθαίνει από πολύ
νωρίς στα microέλη της τη χρησιmicroότητα της εργασίας ακόmicroα
και της παιδικής για την ωρίmicroανση του παιδιού για την
εκmicroάθηση microιας τέχνης για τη συmicromicroετοχή του στον οικο-
γενειακό αγώνα για ένα καλύτερο αύριο Η πολύ έντονη
laquoκαταδίκη της παιδικής εργασίαςraquo που θεωρείται σχε-
δόν αυτονόητη σε microια κοινωνία άλλου τύπου δεν microπο-
ρεί να γίνει κατανοητή στο συγκεκριmicroένο πλαίσιο Τα
παιδιά microεγαλώνουν microαθαίνοντας για την αξία της δου-
λειάς ενώ παράλληλα εργάζονται και τα ίδια
Η γνώση λοιπόν της συγκεκριmicroένης συνθήκης θα είχε
βοηθήσει τον εκπαιδευτικό να αποφύγει την έκπληξη
την αmicroηχανία καθώς και την ανατροπή που νιώθει εκ
των υστέρων Θα του είχε αφήσει χρόνο να σκεφτεί τη
διαφορά στις αντιλήψεις για την παιδική εργασία ανά-
microεσα σε αυτόν και τους microαθητές του να τη δικαιολογή-
σει και να αναmicroένει τις αντιδράσεις των παιδιών και τη
δυσκολία κατανόησης Από την άλλη θα microπορούσε να
αποφύγει τις τύψεις γιατί θα είχε microελετήσει τη θεmicroε-
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
33
λιώδη διαφορά που επισηmicroαίνουν οι ειδικοί όταν συζη-
τούν για την παιδική εργασία Σύmicroφωνα microε τη Unicef
λοιπόν η παιδική εργασία χωρίζεται σε laquomicroη αποδεκτήraquo
και laquoαποδεκτήraquo Η πρώτη αναφέρεται στο είδος της
laquoεργασίας που εmicroποδίζει τη φυσική και την πνευmicroατική
ανάπτυξη του παιδιού συmicromicroετέχει στην εκmicroετάλλευσή
του οικονοmicroική και κοινωνική παραβιάζει την πνευmicroα-
τική και ηθική του ακεραιότητα Η δεύτερη δίνει στο
παιδί που συmicromicroετέχει στο οικογενειακό εισόδηmicroα ασφά-
λεια και περηφάνια του παρέχει microια εκπαίδευση (for-
mation) ή ακόmicroα και ένα επάγγελmicroα ακόmicroα κι αν δεν
εξασφαλίζει πάντα τη συνέχιση της σχολικής φοίτησης
τις αργίες του τη διασκέδασή του Του παρέχει τελικά microια
θέση και διευκολύνει την ένταξή του στο περιβάλλονraquo7
Αν τα γνώριζε όλα αυτά ο εκπαιδευτικός και είχε προ-
βληmicroατιστεί εκ των προτέρων δε θα ένιωθε αmicroηχανία
γιατί έθιξε ένα δύσκολο ζήτηmicroα Θα αναγνώριζε ότι οι
περισσότεροι microαθητές του παρά τις ιδιαίτερες δυσκολίες
στη ζωή τους ανήκουν στη δεύτερη κατηγορία της παι-
δικής εργασίας και ίσως θα είχε νόηmicroα να στηριχτεί σε
7 Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacuteus-site aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παρα-
γωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000 σ 309
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτή τη διαφορά και να δώσει στα παιδιά να καταλά-
βουν πόσο απάνθρωπη και καταδικαστέα είναι η άλλη
microορφή παιδικής εργασίας Αν γνώριζε το πλαίσιο θα
microπορούσε να κατανοήσει τις διαφορετικές αντιλήψεις
των παιδιών και θα είχε κάνει την παρέmicroβασή του πιο
συγκροτηmicroένα Έτσι θα απέφευγε την κούραση και την
απογοήτευση που τόσο έντονα δηλώνει στο τέλος
Συmicroπεράσmicroατα
Γίνεται νοmicroίζουmicroε κατανοητό ότι η γνώση του πλαισίου
microπορεί να βοηθήσει τους εκπαιδευτικούς στην εκπαιδευ-
τική τους πρακτική microε πολλούς τρόπους Καταρχήν βοη-
θάει στη microείωση των αρνητικών συναισθηmicroάτων που
προκαλεί η έκπληξη και η ανατροπή στην καθηmicroερινή
σχολική πρακτική Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό Αρκεί να
αναλογιστούmicroε πόσες περιπτώσεις ανθρώπων γνωρί-
ζουmicroε κοινωνικά ευαίσθητων οι οποίοι laquoπαραιτούνταιraquo
στον εργασιακό τους χώρο γιατί απελπίζονται γιατί θε-
ωρούν ότι laquoτίποτα δεν αλλάζειraquo γιατί ξεκινούν microε microε-
γάλη ορmicroή και επιθυmicroία να προσφέρουν και δεν τα κα-
ταφέρνουν Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις η γνώση του
πλαισίου θα είχε microειώσει το συναίσθηmicroα της microαταίωσης
κυρίαρχο στις καταστάσεις όπου υπάρχουν έντονα κοι-
νωνικά προβλήmicroατα και ο εκπαιδευτικός νιώθει ότι δεν
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
35
microπορεί να επέmicroβει Θα είχε πείσει επίσης τους εκπαι-
δευτικούς να βάζουν microικρότερους και εφικτούς στόχους
και θα τους είχε δώσει τη χαρά και την ικανοποίηση της
κατάκτησης των στόχων αυτών Θα τους είχε βοηθήσει
να microην laquoπαίρνουν στην πλάτη τουςraquo όλη την ευθύνη
παρά microόνο αυτή που τους αναλογεί Θα τους είχε βοη-
θήσει ακόmicroα να ξεπεράσουν γρήγορα το στάδιο της
ταύτισης microε τους κοινωνικά αδύνατους πηγαίνοντας σε
microια πιο laquoχρήσιmicroη κατάστασηraquo όπου microπορούν να συνει-
δητοποιήσουν και την πολυπλοκότητα αλλά και το laquoδί-
καιοraquo όλων των εmicroπλεκοmicroένων Σε αυτή τη νέα κατά-
σταση θα microπορούσαν να περάσουν από την οργή στην
οργάνωση microιας συστηmicroατικής εκπαιδευτικής παρέmicroβασης
η οποία microακροπρόθεσmicroα και υπό όρους θα microπορούσε
να συντελέσει στη microείωση της κοινωνικής αδικίας
Και microόνο η microείωση λοιπόν των αρνητικών συναισθηmicroά-
των των εκπαιδευτικών microπορεί να τους βοηθήσει στο να
οργανώσουν την εκπαιδευτική τους πρακτική πιο αποτε-
λεσmicroατικά Η προσαρmicroογή στις ανάγκες του πλαισίου
όταν δε θεωρείται laquoέκπτωσηraquo και laquoυποχώρησηraquo αλλά
γίνεται συνειδητά και οργανωmicroένα microε αφετηρία τα βιώ-
microατα των παιδιών και στόχο τη δηmicroιουργία κινήτρων
microάθησης microπορεί να φέρει σηmicroαντικά αποτελέσmicroατα για
την εκπαιδευτική διαδικασία Τα παιδιά θα νιώσουν ότι ο
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
εκπαιδευτικός τα υπολογίζει τα σέβεται καθώς προσαρ-
microόζει το microάθηmicroα στις ανάγκες τους Το κλίmicroα αυτό είναι
πιθανό να έχει θετικά αποτελέσmicroατα για τα παιδιά ―
microπορεί όχι θεαmicroατικά αλλά ουσιαστικά Αν ο εκπαιδευτι-
κός έχει την οξύνοια και την ικανότητα να αντιληφθεί
αυτές τις έστω microικρές αλλαγές και να τις αξιοποιήσει
τότε ο ίδιος θα γίνει πιο αποτελεσmicroατικός και τα παιδιά
θα αρχίσουν να βρίσκουν σιγά σιγά τα κλειδιά για να
οικοδοmicroήσουν microια σχέση δηmicroιουργική microε τη microάθηση Το
σηmicroαντικό και για τους δυο laquoεταίρουςraquo (εκπαιδευτικό
και microαθητές) είναι να πειστούν πως παρά τις δυσκολίες
microπορεί η τάξη να microπει σε microια ουσιαστική διαδικασία microά-
θησης Χωρίς αυτή την πίστη κάθε προσπάθεια θα laquoπέ-
φτει στο κενόraquo Αν ο εκπαιδευτικός κατανοήσει τις ιδιαί-
τερες δυσκολίες τις αναστολές τα προβλήmicroατα που δη-
microιουργεί το κοινωνικό πλαίσιο για την εκπαιδευτική δια-
δικασία αλλά πειστεί από την άλλη πως microε τις κατάλ-
ληλες στρατηγικές microπορεί να κινητοποιήσει τα παιδιά να
microάθουν (αφού όλα τα παιδιά microπορούν να κινητοποιη-
θούν όταν προσαρmicroοστεί το microάθηmicroα στις ανάγκες τους)
τότε η καθηmicroερινή του σχολική πρακτική microπορεί να microην
τον γεmicroίζει microε αρνητικά συναισθήmicroατα αλλά να του
προσφέρει πολλές προσωπικές στιγmicroές ικανοποίησης και
δηmicroιουργίας
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
37
Η κατανόηση αυτή δεν είναι φυσικά microια εύκολη διαδικα-
σία Πολλές φορές προκαλεί έντονα συναισθήmicroατα στον
εκπαιδευτικό ιδιαίτερα όταν οι καταστάσεις που αντιmicroε-
τωπίζει και τις οποίες πρέπει να αναλύσει ανακινούν
microέσα του αντίστοιχες προσωπικές ή οικογενειακές εmicroπει-
ρίες Είναι σαφές ότι χρειάζεται σοβαρή προσωπική δου-
λειά του εκπαιδευτικού για να microπορέσει να ξεφύγει από
τα έντονα συναισθήmicroατα που του προκαλούν οι ταυτί-
σεις και να κατανοήσει ψύχραιmicroα την κατάσταση Οι δυ-
σκολίες είναι microεγάλες αλλά και το κέρδος αντίστοιχο Το
πλαίσιο δεν αποτελεί πια τον άγνωστο laquomicroπαmicroπούλαraquo
αλλά είναι εκεί microπροστά ορατό αλλά και ευέλικτο σου
θέτει τα όρια αλλά σου αφήνει παράλληλα και microικρά
παράθυρα διαφυγής Σου εξηγεί σε προβληmicroατίζει
αλλά από την άλλη σου δίνει να καταλάβεις πως σε αυτή
την πολυπλοκότητα των παραγόντων που το ορίζουν
microπορείς να επέmicroβεις και συ σιγά σιγά και διακριτικά αλλά
πολύ ουσιαστικά Μπορείς να επέmicroβεις δηmicroιουργώντας
microικρές ανατροπές θέτοντας απλά ερωτήmicroατα στους συ-
νεργάτες σου τα παιδιά δείχνοντάς τους τις πολλαπλές
όψεις της laquoπραγmicroατικότηταςraquo και δίνοντάς τους εργα-
λεία για να επεξεργαστούν την πολλαπλότητα Η κατα-
νόηση του πλαισίου λοιπόν δε σου δηmicroιουργεί το αί-
σθηmicroα του microάταιου αφού όλα είναι δεδοmicroένα και ετερο-
καθορίζονται αντίθετα σου ενισχύει τις πιθανότητες ου-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
σιαστικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό microε κέρδη προ-
φανή για την εκπαιδευτική διαδικασία
Βιβλιογραφία
Ανδρούσου Α Το κίνητρο στην εκπαίδευση Κλειδιά και Αντι-
κλείδια ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Αθήνα 2003 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd
edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η ανα-γκαιότητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοι-νότητα τ 20 Αθήνα 1993
Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacute-ussite aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παραγωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000
Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
39
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
7
θα τους επιτρέψουν να καταλάβουν καλύτερα το πλαίσιο
microέσα στο οποίο εργάζονται να το βελτιώσουν και να
αντλήσουν ικανοποίηση από τη δουλειά τους
Tα Kλειδιά και Aντικλείδια ευτύχησαν να συναντήσουν
στη διαδροmicroή τους άξιους τεχνίτες που τόσο στην
έντυπη όσο και στην ηλεκτρονική microορφή τα έκαναν αν-
θεκτικά λειτουργικά καιhellip έτοιmicroα να ξεκλειδώσουν Tους
ευχαριστώ όλους και όλες θερmicroά
Aλεξάνδρα Aνδρούσου Εκπαιδευτική Ψυχολόγος
Νοέmicroβριος 2002
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
8
Από τη σειρά laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo κυκλοφορούν τα βιβλία
θεmicroατικό πεδίο ∆ιδακτική Μεθοδολογία
bull ∆ιδάσκοντας ιστορία
Αβδελά Ε
bull Κίνητρο στην εκπαίδευση
Ανδρούσου Α
bull Ανάγνωση και ετερότητα
Αποστολίδου Β
bull Εmicroψύχωση στην τάξη
∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Νικολάου Β
bull Η επικοινωνιακή προσέγγιση του γλωσσικού microαθήmicroατος
Ιορδανίδου Α Σφυρόερα Μ
bull ∆ηmicroιουργικές δραστηριότητες και διαδικασίες microάθησης
Κουτσούρη Α
bull Για τη microέθοδο project
Μάγος Κ
bull ∆ιαθεmicroατική προσέγγιση της γνώσης
Σφυρόερα Μ
bull Η επεξεργασία της εικόνας στη σχολική τάξη
Σφυρόερα Μ
bull Το λάθος ως εργαλείο microάθησης και διδασκαλίας
Σφυρόερα Μ
bull Φυσικές Επιστήmicroες διδασκαλία και εκπαίδευση
Τσελφές Β
bull Μουσική στο σχολείο
Τσιρίδης Π
bull Η επανατροφοδότηση των microαθητών στα γραπτά τους κείmicroενα
Χοντολίδου Ε
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
9
θεmicroατικό πεδίο Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης
bull Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο
Ασκούνη Ν
bull Οικογένεια και σχολείο
∆ραγώνα Θ
bull Η microη λεκτική επικοινωνία στο σχολείο
Κούρτη Ε
bull Πολιτισmicroός και σχολείο
Πλεξουσάκη Ε
bull Η microειονοτική εκπαίδευση της Θράκης
Τσιτσελίκης Κ
bull Γλώσσα του σπιτιού και γλώσσα του σχολείου
Φραγκουδάκη Α
bull Η ικανότητα του λόγου και η γλωσσική διδασκαλία
Φραγκουδάκη Α
θεmicroατικό πεδίο Ταυτότητες και Ετερότητες
bull laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo εmicroπειρίες εκπαιδευτικών
∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Πετρίδης Τ
bull Ταυτότητα και εκπαίδευση
∆ραγώνα Θ
bull Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα
Μπαλτσιώτης Λ
bull Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο
Χοντολίδου Ε
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
10
Για περισσότερα laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo
wwwkleidiakaiantikleidianet
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
11
Κοινωνικό πλαίσιο και διδακτική πράξη
Σκηνή 1η Είmicroαι στο εξοχικό microου στη θάλασσα microε παρέα Μόλις
γυρίσαmicroε από το απογευmicroατινό microπάνιο Χαλαρά Το κα-
λοκαιράκι τελειώνει Συζητώ microε τους φίλους microου για τη
Θράκη για τα παιδιά που έχω αρχίσει να αποθυmicroώ για
τη νέα σχολική χρονιά και τα σχέδιά microου Θα ξαναπάρω
τη Γrsquo Γυmicroνασίου Είναι microεγάλα παιδιά και microπορείς να
συνεννοηθείς εύκολα Έχουν πια ξεπεράσει τις αρχικές
δυσκολίες της πολυγλωσσίας τους και κάνουν όνειρα για
το microέλλον Μου αρέσει πολύ που γίνοmicroαι κοινωνός αυ-
τών των ονείρων Ελπίζω και αρωγός στην επιτυχία
τους
Ξαφνικά έχω microήνυmicroα στο κινητό Το ανοίγω χαρούmicroενη
Μια από τις καλύτερές microου microαθήτριες Πόσο microε συγκινεί
που microε θυmicroούνται και το καλοκαίρι Το microήνυmicroα λέει
laquoΚυρία η microαmicroά microου δε microrsquo αφήνει τελικά να πάω στο Λύ-
κειο Έκλαψα παρακάλεσα τίποτα Ο microπαmicroπάς microου άλ-
λαξε γνώmicroη και τώρα συmicroφωνεί microε τη microαmicroά που ζητάει
βοήθεια στο σπίτι και το χωράφι Κυρία τι να την κάνω
τη ζωή έτσι ∆εν microπορώ να φανταστώ τη ζωή microου microα-
κριά απrsquo το σχολείοraquo
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
12
Παγώνω Το ήξερα το πρόβληmicroα της microαθήτριας αλλά
θεώρησα ότι το είχαmicroε λύσει Είχα φροντίσει στη διάρ-
κεια της περσινής σχολικής χρονιάς να συναντήσω τη
microητέρα της Ήταν microια δύσκολη συνάντηση είναι αλή-
θεια Χρειάστηκε να επιστρατεύσω όλες microου τις laquoεπικοι-
νωνιακές δεξιότητεςraquo για να τη microετακινήσω από την αρ-
χική της παντελή άρνηση Γιατί σίγουρα δεν είναι εύ-
κολο να βρεις επιχειρήmicroατα απέναντι σε ένα γονιό που
σου λέει laquoΤι να τα κάνει τα γράmicromicroατα Κορίτσι είναιhellipraquo
Μεγάλωσα microε το αυτονόητο ότι τα γράmicromicroατα είναι καλά
για έναν άνθρωπο ανεξαρτήτως φύλου Πώς να συνοmicroι-
λήσω τώρα microε έναν κόσmicroο που microου φαίνεται τόσο microα-
κρινός Κι όmicroως νόmicroιζα πως τα είχα καταφέρει Προσπά-
θησα να της εκθέσω όλες τις πιθανές δυσκολίες που
microπορεί να αντιmicroετώπιζε το παιδί αργότερα Να της microι-
λήσω για το πόσο σηmicroαντικός είναι ο κόσmicroος του σχο-
λείου για το παιδί της Για το πόσο περήφανη microπορεί να
ένιωθε αργότερα microε microια microορφωmicroένη κόρη Για το πόσο
γρήγορα αλλάζουν τα πράγmicroατα και πόσο απαραίτητο
είναι τώρα πια ένα laquoχαρτίraquo Ήταν σαν να microη microε άκουγε
όmicroως Σε κάποια στιγmicroή ψέλλισε κάτι σαν laquoθα τη
χάσωraquo Ξεπρόβαλε ξαφνικά microπροστά microου microια απειλή που
ένιωθε η microητέρα και που δεν είχα καν υποπτευθεί Σαν
από ένστικτο γρήγορα χωρίς να το σκεφτώ της εξή-
γησα ότι υπάρχουν και πανεπιστήmicroια κοντά στο χωριό
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
13
Θα microπορούσε να πηγαινοέρχεται ακόmicroα και καθηmicroερινά
Ήταν εκεί που νόmicroισα ότι πείστηκε Χαλάρωσε το πρό-
σωπό της και microου είπε laquoΘα το σκεφτώhellipraquo
Εκεί που νόmicroισα λοιπόν ότι έχει τελειώσει η ιστορία και
θα καmicroαρώσω τη microαθήτριά microου στο Λύκειο και σίγουρα
microετά και στο Πανεπιστήmicroιο1 έρχεται ξανά η απειλή Η
απαγόρευση Ο αποκλεισmicroός Τόσο άδικος Ενός παιδιού
ευαίσθητου ενός παιδιού microε όρεξη και ορmicroή του οποίου
το laquomicroειονέκτηmicroαraquo ήταν βασικά το φύλο Νιώθω οργή
Από τη microια θέλω να βάλω τα κλάmicroατα από την άλλη να
πάω να laquoαρπάξωraquo το παιδί και να το στείλω στο σχο-
λείο Να τους τα πω έξω απrsquo τα δόντια Στη microάνα που
laquoζηλεύειraquo την κόρη και δεν την αφήνει να προοδεύσει
Στον πατέρα που κρύβεται πίσω από το αίτηmicroα της microά-
1 Για τους microειονοτικούς microαθητές της Θράκης υπάρχει ένα ειδικό ποσοστό εισαγωγής στην τριτοβάθmicroια εκπαίδευση οπότε το σύνολο σχεδόν των παιδιών τα οποία καταφέρνουν να ολοκλη-ρώσουν τη δευτεροβάθmicroια εκπαίδευση εισάγονται στα πανεπι-στήmicroια Η microεγάλη δυσκολία λοιπόν για τα κορίτσια της ορεινής περιοχής της Ξάνθης είναι να πείσουν τους γονείς τους να συ-νεχίσουν στο Λύκειο Αν το καταφέρουν αυτό θεωρείται σχε-δόν σίγουρη η φοίτησή τους στο Πανεπιστήmicroιο καθώς το microεγα-λύτερο ποσοστό από αυτά διακρίνεται για την πολύ καλή επί-δοση στο σχολείο Ωστόσο πολύ microεγάλο ποσοστό άριστων microα-θητριών διακόπτει τη σχολική φοίτηση microετά την ολοκλήρωση της υποχρεωτικής εκπαίδευσης
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
14
νας Στην υπόλοιπη οικογένεια που δεν τη στηρίζει
Νιώθω οργή και microαταίωση Για τη microαθήτρια και τα σχέ-
διά της αλλά και για microένα Για τη δουλειά που έκανα όλο
το χρόνο για την laquoεπένδυσηraquo πάνω στο παιδί Νοmicroίζω
πως δε θα ξαναεπενδύσω συναισθηmicroατικά τουλάχιστον
αφού οι άνθρωποι είναι τόσο microακριά από αυτά που πι-
στεύω και ονειρεύοmicroαι
Νιώθω και απορία Είναι δυνατό να microη βλέπουν την αδι-
κία Είναι τόσο διαφορετικοί Τόσο πίσω Τόσο άδικοι
Πώς θα microπορέσω να ξανασυνεργαστώ microαζί τους
Εντέλει νιώθω και τύψεις Προς τι να laquoξεσηκώνωraquo τα
παιδιά να τους ανοίγω την όρεξη για microάθηση να τους
περιγράφω έναν άλλο κόσmicroο τον κόσmicroο που ανοίγεται
microπροστά τους microέσα από τις σπουδές και τα γράmicromicroατα
αφού δε θα ζήσουν ποτέ σε αυτό τον κόσmicroο Πόσο δι-
καίωmicroα έχω να επεmicroβαίνω στη ζωή τους στα όνειρά
τους Νιώθω σαν να έχω laquoπαίξειraquo microε τη ζωή και την
ισορροπία των microαθητριών microου laquoσυνεπής microε την προο-
δευτική ιδεολογία microουraquo αλλά ασυνεπής απέναντι στο
παιδί αφού δεν microπορώ να το στηρίξω στο να διεκδική-
σει καλύτερους όρους για τη ζωή του
Με τέτοιες microελαγχολικές σκέψεις τέλειωσε αυτό το βρα-
δάκι Κι ακόmicroα απορώ πώς πρέπει να αντιδράσωhellip
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
15
Σκηνή 2η
∆ιδάσκω στην ορεινή Ξάνθη στην Αrsquo Γυmicroνασίου Γλώσ-
σα Ευτυχώς τα παιδιά έχουν ξεπεράσει το αρχικό σοκ
της προσαρmicroογής και έχουν αρχίσει να εκφράζονται στα
ελληνικά ικανοποιητικά Η επικοινωνία microας microοιάζει να
microην αντιmicroετωπίζει ιδιαίτερα προβλήmicroατα Τα ελληνικά
τους βελτιώνονται καθηmicroερινά και συνεργαζόmicroαστε όλο
και καλύτερα Είmicroαστε άλλωστε στην ενότητα 6 Το
θέmicroα της είναι η εργασία Σήmicroερα αποφάσισα να τους
κάνω το κείmicroενο που microιλάει για την παιδική εργασία
Λέει microέσα σrsquo αυτό η λεζάντα από το κείmicroενο της Unicef
laquoΧάρη στη δική microας αδιαφορία κάποια παιδιά ldquoωριmicroά-
ζουνrdquo απότοmicroαraquo Αναφέρονται στη συνέχεια παραδείγ-
microατα από διάφορες χώρες του κόσmicroου όπου laquoανθείraquo η
παιδική εργασία και κάποιοι αριθmicroοί για την Ελλάδα
Το κείmicroενο προχωράει αλλά τα παιδιά δε συmicromicroετέχουν
όσο άλλες φορές Έχει άραγε τόσες άγνωστες λέξεις και
τους δυσκολεύει Πολλές φορές τελικά microου συmicroβαίνει να
θεωρώ ένα κείmicroενο βατό και τα παιδιά να σκοντάφτουν
σε απίστευτες λέξεις Όmicroως όχι το κείmicroενο δεν είναι
δύσκολο Τι είναι αυτό που τα δυσκολεύει
Ξαφνικά ανοίγει microια συζήτηση για τη δουλειά Αντιλαmicro-
βάνοmicroαι ότι πολύ microεγάλος αριθmicroός microαθητών microου εργά-
ζεται ήδη παράλληλα microε το σχολείο Άλλοι στα microικρά
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
16
τους χωράφια άλλοι σε microαγαζιά το απόγευmicroα άλλοι στα
πρόβατα άλλοι δίπλα στον πατέρα τους που είναι οικο-
δόmicroος και συνεχίζει το microεροκάmicroατο και microετά τις τρεις
που σχολάmicroε Νιώθω αmicroήχανη και ένοχη Εγώ τόση ώρα
microιλώ για το Μπαγκλαντές και την Αφρική και τα παιδιά
microου έχουν ήδη διαmicroορφώσει σχέση και άποψη για την
εργασία Εντάξει το κείmicroενο microιλούσε για παιδιά που
εγκαταλείπουν το σχολείο και εργάζονται σε απάνθρω-
πες συνθήκες Όmicroως και τα δικά microου δε δυσκολεύονται
Το πρωί σχολείο και microετά microεροκάmicroατο Μεροκάmicroατο microι-
κρό Ίσα που να ενισχύει λιγάκι το οικογενειακό εισό-
δηmicroα Και την άλλη microέρα σχολείο laquoάγραφα κι αδιάβα-
σταraquo γιατί πώς να προλάβεις και τις σχολικές υποχρεώ-
σεις όταν είσαι πτώmicroα στην κούραση ∆εν είναι εύκολο
Νιώθω αmicroηχανία Μήπως δεν έπρεπε τελικά να τους
θέσω ένα τόσο καυτό ζήτηmicroα Εγώ microιλούσα για εκmicroε-
τάλλευση χωρίς να σκεφτώ ότι τα αφορά και προσω-
πικά Μάλλον γιrsquo αυτό δεν microπορούσαmicroε τελικά να συ-
νεννοηθούmicroε και microου έλεγαν για το πόσο σηmicroαντικό εί-
ναι να microαθαίνει ο άνθρωπος από microικρός στη δουλειά
Πρέπει ή δεν πρέπει το σχολείο να θέτει τέτοια ζητή-
microατα Πώς θα microπορούσα τελικά να microιλήσω για το τόσο
σηmicroαντικό ζήτηmicroα της παιδικής εργασίας Να το απο-
σιωπήσω Έχω κουραστεί σε αυτό το σχολείο να ξαφνιά-
ζοmicroαι και να microην καταλαβαίνω Τι κάνω λάθος εντέλει
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
17
ΗΗ γγννώώσσηη ττοουυ κκοοιιννωωννιικκοούύ ππλλααιισσίίοουυ κκααιι ηη σσηηmicromicroαασσίίαα ττηηςς
Πολύ συχνά παρατηρείται το φαινόmicroενο να εργάζονται
εκπαιδευτικοί σε ένα σχολείο και να γνωρίζουν ελάχιστα
για τους microαθητές τους ∆εν έχουν καmicroιά πληροφόρηση
για την οικογενειακή κατάσταση των microαθητών τα ιδιαί-
τερα προβλήmicroατά τους τις συνθήκες ζωής τους τα
όνειρα και τις φιλοδοξίες τους Ο χώρος του σχολείου
φαντάζει αποκοmicromicroένος από το ευρύτερο κοινωνικό περι-
βάλλον Η έλλειψη αυτή ενισχύεται και από την παντελή
σχεδόν έλλειψη επικοινωνίας microε τους γονείς οι οποίοι
θα microπορούσαν να αποτελέσουν microια βασική laquoδεξαmicroενή
πληροφοριώνraquo Οι πληροφορίες αυτές θα microπορούσαν να
κάνουν πιο ξεκάθαρη την εικόνα των microαθητών και να
βοηθήσουν τον εκπαιδευτικό να προσαρmicroόσει τη συmicroπε-
ριφορά και τις microεθόδους του ανάλογα microε τους βασικούς
του συνεργάτες τα παιδιά
Η έλλειψη αυτή ενός δικτύου σχέσεων δυσκολεύει τη
λειτουργία του σχολείου και καθιστά την ουσιαστική πα-
ρέmicroβαση των διδασκόντων σχεδόν αδύνατη Για να κα-
ταφέρει το σχολείο να παρέmicroβει ουσιαστικά και να δη-
microιουργήσει συνθήκες και κίνητρα microάθησης στους microαθη-
τές του είναι απαραίτητο να γνωρίζει ποιοι είναι αυτοί οι
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
18
microαθητές τι χρειάζονται ποιες είναι οι ιδιαιτερότητές
τους και microετά να αποφασίσει microε ποιες microεθόδους θα πα-
ρέmicroβει και πού θα δώσει έmicroφαση Ξέρουmicroε ότι η γνώση
δεν είναι ένα laquoσακίraquo που το αδειάζουmicroε σε laquoάδεια κεφά-
λιαraquo και περιmicroένουmicroε να καλύψουmicroε τα κενά Εδώ και
πολλά χρόνια οι παιδαγωγοί τονίζουν τη σηmicroασία του
κινήτρου για την ουσιαστική microάθηση2 καθώς και την
προτεραιότητα της απόκτησης δεξιοτήτων απέναντι στην
απόκτηση γνώσεων Για να δηmicroιουργήσεις όmicroως κίνητρα
σε κάποιον πρέπει να ξέρεις σε ποιον απευθύνεσαι Για
να του microάθεις πώς να microαθαίνει πρέπει να ξέρεις ποιος
είναι
Τα πράγmicroατα γίνονται ακόmicroα πιο δύσκολα όταν υπάρχει
microεγάλη απόσταση ανάmicroεσα στο κοινωνικό περιβάλλον
από όπου προέρχεται ο εκπαιδευτικός και σε εκείνο
όπου διδάσκει Η απόσταση αυτή (κοινωνική
πολιτιστική οικονοmicroική) συχνά οφείλεται σε ένα
συνδυασmicroό παραγόντων Σε περιπτώσεις δε που
υπάρχουν και ιδιαίτερα κοινωνικά χαρακτηριστικά πχ
microειονοτικές οmicroάδες η διαφορά εmicroφανίζεται ακόmicroα πιο
microεγεθυσmicroένη και πολύ συχνά λείπουν εντελώς τα
2 Βλ Ανδρούσου Α Το κίνητρο στην εκπαίδευση Κλειδιά και Αντικλείδια ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Αθήνα 2003 σ 14-15
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
19
κλειδιά ερmicroηνείας και αλληλοκατανόησης Σε αυτές τις
δύσκολες καταστάσεις προβάλλει πιο επιτακτική η
ανάγκη κατανόησης του κοινωνικού πλαισίου microέσα στο
οποίο λειτουργεί το συγκεκριmicroένο σχολείο ζει η
microειονοτική οmicroάδα ―ιδιαίτερα όταν υπάρχουν στοιχεία
κοινωνικού αποκλεισmicroού― και διαmicroορφώνονται τα
νεότερα microέλη της οι microαθητές microας
ΚΚααττααννόόηησσηη ττοουυ κκοοιιννωωννιικκοούύ ππλλααιισσίίοουυ
κκααιι έέρρεευυνναα δδρράάσσηηςς
Πώς όmicroως είναι δυνατό να κατανοήσει ο εκπαιδευτικός
ένα κοινωνικό πλαίσιο που του φαίνεται τόσο διαφορε-
τικό και microακρινό Ποια εργαλεία θα τον βοηθήσουν ώστε
να κατανοήσει τις διαφορές αλλά και τις οmicroοιότητες microε
τους microαθητές του και να τις αξιοποιήσει προς όφελος
της διδακτικής διαδικασίας
Γίνεται πολύ συχνά λόγος στον εκπαιδευτικό χώρο για
την ανάγκη εξοικείωσης του εκπαιδευτικού microε την
έρευνα δράσης η οποία microπορεί να αποτελέσει το κλειδί
για την κατανόηση του κοινωνικού και εκπαιδευτικού
πλαισίου και για την προσαρmicroογή της διδασκαλίας στο
πλαίσιο αυτό Εδώ θα πρέπει να διευκρινίσουmicroε ότι η
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
έρευνα δράσης laquoείναι η έρευνα που γίνεται από συγκε-
κριmicroένους ανθρώπους στην ίδια τους τη δουλειά για να
βοηθηθούν ώστε να βελτιώσουν αυτό που κάνουν συ-
microπεριλαmicroβανοmicroένου και του πώς εργάζονται microε και για
τους άλλους Η έρευνα δράσης είναι η έρευνα που αντι-
microετωπίζει τους ανθρώπους ως αυτόνοmicroους υπεύθυνους
συντελεστές (agents) που συmicromicroετέχουν ενεργά στο να
φτιάξουν τις δικές τους ιστορίες και συνθήκες ζωής
όπως και ικανούς να γίνουν πιο αποτελεσmicroατικοί στο να
φτιάχνουν ιστορίες και συνθήκες ζωής [hellip] ∆εν αντιmicroε-
τωπίζει τους ανθρώπους ως αντικείmicroενα για έρευνα
αλλά τους ενθαρρύνει να δουλεύουν microαζί ως υποκεί-
microενα που έχουν συνείδηση και ως συντελεστές (agents)
της αλλαγής και της βελτίωσηςraquo3 Η διαδικασία αυτή
microπορεί να αποδειχτεί ιδιαίτερα χρήσιmicroη για τον εκπαι-
δευτικό στην εποχή microας όπου διάφορα τmicroήmicroατα της
κοινωνίας βρίσκονται σε microεταβατικό στάδιο Στις περι-
πτώσεις αυτές αυξάνονται και οι δυσκολίες κατανόησης
του πλαισίου και αντίστοιχα οι δυσκολίες αποτελεσmicroα-
τικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό
3 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η αναγκαιό-τητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοινότητα τ 20 Αθήνα 1993 σ 38
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
21
Κοινωνίες σε microετάβαση και έρευνα δράσης
Πολλές φορές ιδιαίτερα σε καταστάσεις κοινωνιών σε
microετάβαση η πολυπλοκότητα και η αντιφατικότητα είναι
τα χαρακτηριστικά των κοινωνικών συστηmicroάτων Έτσι
ενώ η εξωτερική εικόνα microιας κοινωνίας παρουσιάζει ση-
microάδια νεωτερικότητας και εκσυγχρονισmicroού οι
βαθύτερες αντιλήψεις των ανθρώπων παραmicroένουν
παραδοσιακές δηmicroιουργώντας στα microέλη τους σοβαρές
συγκρούσεις και αποσταθεροποιήσεις Τα φαινόmicroενα
αυτά είναι πολύ πιο έντονα όταν πρόκειται για κλειστές-
παραδοσιακές κοινωνίες οι οποίες microεταβαίνουν σε
νεότερες microορφές που δεν είναι ξεκάθαρες ακόmicroα Στην
περίπτωση βέβαια που οι κοινωνίες αυτές αποτελούνται
από microειονοτικούς πληθυσmicroούς4 τα πράγmicroατα
περιπλέκονται ακόmicroα περισσότερο
4 Οι σκηνές στην αρχή του κειmicroένου εκτυλίσσονται σε τέτοιες περιοχές (σχολεία στην ορεινή Ξάνθη) τις οποίες microέχρι το 1995 χρειαζόταν ειδική άδεια από την Αστυνοmicroία για να microπορέ-σεις να επισκεφτείς Η σηmicroερινή τους εικόνα (πολύ έντονης ανοικοδόmicroησης δηmicroιουργίας καταστηmicroάτων αύξησης των microέ-σων microετακίνησης και γενικότερα laquoανοίγmicroατοςraquo και laquoεκσυγχρο-νισmicroούraquo) δηmicroιουργεί microια πολύ ισχυρή αντίθεση σε σχέση microε την εικόνα τους πριν από 8 microόλις χρόνια και αποτελεί από microόνη της
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
Οι αλλαγές είναι ραγδαίες το πλαίσιο αλλάζει συνεχώς
το δεδοmicroένα τρέχουν και οι άνθρωποι αδυνατούν να τα
παρακολουθήσουν και να τα κατανοήσουν Κάποιοι νιώ-
θουν ότι απειλούνται από αυτή την αλλαγή Φοβούνται
και εύκολα αναπολούν τις εποχές που laquoείχαν λίγα χρή-
microατα microεν αλλά ήξεραν τι περιmicroένουν απrsquo τη ζωή τουςraquo
Άλλοι αλλάζουν ξαφνικά τα πάντα αρνούmicroενοι όλες
τους τις ρίζες και τις προγενέστερες αξίες Νιώθουν microια
επιτακτική ανάγκη ενσωmicroάτωσης Να γίνουν σαν τους
άλλους να microην ξεχωρίζουν Σε ένα πλαίσιο microετάβασης
γίνονται αντιληπτές ποικίλες αντιδράσεις απέναντι στη
νεωτερικότητα Είναι όλες αναmicroενόmicroενες γιατί είναι σα-
φές πως η αλλαγή στη ζωή των ανθρώπων τούς προκα-
λεί διαφορετικά συναισθήmicroατα που συνδέονται κυρίως
microε τις οικογενειακές καταβολές τα οικογενειακά και
προσωπικά σχέδια ζωής καθώς και microε το πόσο έχει
laquoπροβλεφθείraquo στα σχέδια ζωής το ενδεχόmicroενο ανατρο-
πής των δεδοmicroένων
Τι κάνει όmicroως ένας δάσκαλος όταν εργάζεται σε microια κοι-
νωνία σε microετάβαση Τι σηmicroαίνει κατανοώ το πλαίσιο
όταν το πλαίσιο αλλάζει συνεχώς Και πόση έρευνα
microια πολύ ισχυρή ένδειξη για τη microεταβατική φάση στην οποία βρίσκονται
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
23
δράσης microπορεί εντέλει να κάνει ένας εκπαιδευτικός που
εξακολουθεί να αποτελεί ξένο σώmicroα σε microια τέτοια κοι-
νωνία Πόσο εύκολο είναι να microην παραιτηθεί από την
προσπάθεια η οποία του έχει laquoχαρίσειraquo τόσες ανατρο-
πές και απογοητεύσεις
Η απάντηση στα ερωτήmicroατα αυτά είναι δύσκολη Αυτό
που απαιτείται καταρχήν από τον εκπαιδευτικό είναι συ-
νεχής εγρήγορση και παρατήρηση Είναι απαραίτητο να
microη βιαστεί να δώσει χρόνο στον εαυτό του αλλά και
στους microαθητές του να προβληmicroατιστεί πριν αποφασίσει
πώς θα οργανώσει τη διδασκαλία του Απαραίτητη προ-
ϋπόθεση για να κατανοήσει το πλαίσιο ως εξωτερικός
παρατηρητής είναι να δηmicroιουργήσει σχέση εmicroπιστοσύ-
νης microε τους microαθητές του Μια σχέση ουσιαστικής επα-
φής στην οποία θα είναι φυσικά σαφή τόσο τα όρια και
η δυναmicroική όσο και το γνήσιο ενδιαφέρον του
εκπαιδευτικού για τη ζωή των microαθητών του Η σχέση
αυτή δε χτίζεται από τη microια microέρα στην άλλη Απαιτεί
ειλικρινείς προθέσεις Απαιτεί laquoάνοιγmicroαraquo από την
πλευρά του εκπαιδευτικού laquoΆνοιγmicroαraquo προς τον άλλο
αυτόν που φαίνεται τόσο διαφορετικός όχι για να τον
αφοmicroοιώσει αλλά για να τον ακούσει να τον καταλάβει
και να βρει τις συνιστάmicroενες στις οποίες θα microπορέσει να
στηριχτεί για να φτιάξει τη γέφυρα που θα οδηγήσει τα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
παιδιά στην επιθυmicroία να microάθουν Βασικοί laquoκίνδυνοιraquo σε
microια τέτοια κατάσταση είναι είτε η πλήρης απόρριψη του
laquoδιαφορετικούraquo είτε η πλήρης αποδοχή του και η αντι-
microετώπισή του ως φολκλόρ Και τα δύο φανερώνουν
εντέλει την αποτυχία επικοινωνίας και ισότιmicroης ανταλ-
λαγής Πώς όmicroως είναι δυνατό να πετύχεις ισότιmicroη
ανταλλαγή microε κάποιον που σου φαίνεται τόσο
διαφορετικός Σε αυτές τις περιπτώσεις βοηθάει σίγουρα
η προσωπική αναζήτηση στο θέmicroα της ταυτότητας laquoΗ
ταυτότητα του κάθε ανθρώπου συντίθεται από microια
πληθώρα στοιχείων τα οποία προφανώς δεν
περιορίζονται σε όσα αναγράφονται στα επίσηmicroα αρχεία
Οι περισσότεροι άνθρωποι καταρχήν εντάσσονται σε
κάποια θρησκευτική παράδοση έχουν microια εθνικότητα
καmicroιά φορά δύο ανήκουν σε microια εθνική ή γλωσσική
οmicroάδα έχουν οικογένεια microε περισσότερα ή λιγότερα
microέλη επάγγελmicroα κοινωνική θέση κάποιον κοινωνικό
κύκλοhellip Ο κατάλογος όmicroως είναι ακόmicroα πιο microακρύς
υποθετικά ατελείωτος ορισmicroένοι microπορεί να νιώθουν
περισσότερο ή λιγότερο πως ανήκουν σε microια επαρχία σε
ένα χωριό σε microια αδερφότητα σε microια επαγγελmicroατική ή
ποδοσφαιρική οmicroάδα σε microια παρέα φίλων σε ένα
συνδικάτο σε microια επιχείρηση σε ένα κόmicromicroα σε κάποιο
σύλλογο σε microια ενορία σε microια κοινότητα ανθρώπων
που microοιράζονται τα ίδια πάθη τις ίδιες ερωτικές
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
25
επιλογές τις ίδιες σωmicroατικές αναπηρίες ή
αντιmicroετωπίζουν τα ίδια προβλήmicroαταraquo5
Αυτές οι πολλαπλές υπαγωγές κάνουν σίγουρα κάθε άν-
θρωπο microοναδικό στον κόσmicroο Από την άλλη όmicroως ενι-
σχύουν την πιθανότητα να microπορέσεις να συναντήσεις
τον laquoάλλοraquo αφού δεν microπορεί κάποια από όλες αυτές
τις υπαγωγές θα είναι κοινή και θα βοηθάει τη συνά-
ντηση Αν ο καθένας microας ορίζει microονοσήmicroαντα την ταυ-
τότητά του αν νιώθει πχ microόνο Έλληνας ή microόνο χρι-
στιανός ή microόνο Ολυmicroπιακός τότε πολύ εύκολα θα βρει
απέναντί του τον αντίπαλο τον εχθρό Σε τέτοιες περι-
πτώσεις οι ταυτότητες γίνονται εύκολα laquoφονικέςraquo όπως
εύστοχα περιγράφει ο Αmicroίν Μααλούφ στο βιβλίο του Φο-
νικές ταυτότητες Αν όmicroως ο άνθρωπος αντιλαmicroβάνεται
τον εαυτό του και τον laquoάλλοraquo ως ένα κράmicroα ταυτοτή-
των και υπαγωγών τότε αρχίζει να νιώθει πόσο το
laquoεmicroείςraquo περιλαmicroβάνει και το οι laquoάλλοιraquo Η συνειδητο-
ποίηση αυτή αποτελεί αυτόmicroατα και microια γέφυρα επικοι-
νωνίας microια γέφυρα που δεν αποσιωπά τις διαφορές
αλλά προσπαθεί να βρει τα κλειδιά ερmicroηνείας τους
εντάσσοντάς τες στο πλαίσιο
5 Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999 σ 19
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
Η διαδικασία αυτή είναι ιδιαίτερα χρήσιmicroη για τον εκπαι-
δευτικό αφενός γιατί του επιτρέπει την ουσιαστική πα-
ρέmicroβαση όταν διδάσκει σε περιβάλλοντα φαινοmicroενικά
πολύ διαφορετικά και αφετέρου γιατί τον προφυλλάσ-
σει από απογοητεύσεις και παρανοήσεις της συmicroπεριφο-
ράς των παιδιών των γονιών και του ευρύτερου περι-
βάλλοντος Οι παρανοήσεις αυτές συχνό φαινόmicroενο σε
περιβάλλοντα πολυσυλλεκτικά θα microπορούσαν να laquoπεί-
σουνraquo τον εκπαιδευτικό είτε ότι η διαφορετικότητα του
απέναντι είναι επιθετική και απευθύνεται προς τον ίδιο
άρα να του προκαλέσουν συναισθήmicroατα και συmicroπεριφο-
ρές αmicroυντικές είτε ότι ο απέναντί του δεν είναι επιθετι-
κός αλλά βρίσκεται πολύ πίσω άρα υπάρχει και πάλι
αδυναmicroία επικοινωνίας γιατί ο άλλος πρέπει να καλύψει
microια πολύ microεγάλη διαδροmicroή για να καταφέρουν να συνο-
microιλήσουν Και στις δύο περιπτώσεις οι αντιδράσεις του
εκπαιδευτικού θα δυσχεράνουν σίγουρα την εκπαιδευ-
τική του παρέmicroβαση
ΤΤιι θθαα σσήήmicromicroααιιννεε ηη κκααττααννόόηησσηη ττοουυ ππλλααιισσίίοουυ
σστταα σσυυγγκκεεκκρριιmicromicroέένναα ππααρρααδδεείίγγmicromicroαατταασσκκηηννέέςς
Ας δούmicroε λοιπόν τώρα τι θα σήmicroαινε η κατανόηση του
πλαισίου στις παραπάνω σκηνές Στο πρώτο παράδειγmicroα
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
27
είναι εmicroφανέστατη η απογοήτευση και η παραίτηση που
νιώθει ο εκπαιδευτικός αντιmicroετωπίζοντας microια δύσκολη
κατάσταση Κι όmicroως τα σηmicroάδια αυτού του laquoπροαναγ-
γελθέντος θανάτουraquo ήταν ιδιαίτερα έντονα πολύ νωρί-
τερα Η περιοχή η οποία περιγράφεται η ορεινή περιοχή
της Ξάνθης αποτελεί παράδειγmicroα κοινωνίας σε microετά-
βαση όπου τα πιο καταπιεσmicroένα κοmicromicroάτια η οmicroάδα των
γυναικών δεν έχουν καταφέρει σε κανένα βαθmicroό να
κερδίσουν από την laquoπροελαύνουσα νεωτερικότηταraquo
Αυτό γίνεται καταρχήν αντιληπτό από πολύ ορατά ση-
microάδια όπως η ενδυmicroασία αλλά κυρίως από τις πορείες
ζωής τους οι οποίες παρουσιάζουν microεγάλη αναντιστοιχία
σε σχέση microε τις πορείες ζωής των ανδρών της περιοχής
που χαρακτηρίζονται από σηmicroαντικές αλλαγές και προ-
σαρmicroογές στη νεωτερικότητα Οι γυναίκες της περιοχής
παρουσιάζουν σχεδόν την ίδια εικόνα που παρουσίαζαν
και πριν από 30 χρόνια τη στιγmicroή που η ίδια η περιοχή
έχει πραγmicroατικά laquomicroεταmicroορφωθείraquo Ένα πολύ microεγάλο
ποσοστό τους δε microιλάει ικανοποιητικά ελληνικά ενώ οι
άνδρες της αντίστοιχης ηλικίας χρησιmicroοποιούν την ελλη-
νική microε ευχέρεια είναι αποκλεισmicroένες στον οικιακό
χώρο δεν microπορούν σε κανένα βαθmicroό να παρακολουθή-
σουν τις κοινωνικές εξελίξεις αποκοmicromicroένες από πολύ
microικρές από την εκπαίδευση Ένα συντριπτικό ποσοστό
γυναικών διακόπτουν τη σχολική φοίτηση πριν καν γί-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
νουν γυναίκες τελειώνοντας δηλαδή το ∆ηmicroοτικό και
microάλιστα έχοντας αριστεύσει στην εξαετή φοίτησή τους
Υπάρχουν χωριά στην ορεινή Ξάνθη που δεν έχουν
ακόmicroα στείλει κορίτσια στο Γυmicroνάσιο6 Κι αν η κατά-
σταση αυτή θεωρούνταν σχεδόν laquoαποδεκτή και φυσικήraquo
πριν από microερικά χρόνια όταν η γενικότερη εικόνα των
κοινωνιών αυτών ήταν εντελώς παραδοσιακή στις microέρες
microας φαντάζει αναντίστοιχη των γενικότερων εξελίξεων
προκαλώντας πολύ συχνά συναισθήmicroατα πόνου στα ίδια
τα νεαρά κορίτσια που νιώθουν να laquoτιmicroωρούνταιraquo για
το φύλο τους
Η κατάσταση αυτή προκαλεί συγκρούσεις πολλαπλών
τύπων όχι microόνο microεταξύ των microελών της παραδοσιακής
6 Τα χωριά αυτά microειώνονται συνεχώς Παρατηρείται το φαινό-microενο όταν ξεκινήσει ένα κορίτσι τη φοίτησή του να ακολουθή-σουν κι άλλα την επόmicroενη ή και την ίδια σχολική χρονιά Έτσι υπάρχουν περιπτώσεις κοριτσιών που κατάφεραν να πάνε στο Γυmicroνάσιο τρία χρόνια microετά τη φοίτησή τους στο ∆ηmicroοτικό microαζί microε το πρώτο κορίτσι που πήγε από το χωριό τους Στις περισ-σότερες των περιπτώσεων αυτών τα κορίτσια συνεχίζουν ικα-νοποιητικά τη δευτεροβάθmicroια εκπαίδευση microε υψηλές επιδόσεις και όταν καταφέρουν να φοιτήσουν και στο Λύκειο είναι σχε-δόν σίγουρα φοιτήτριες στο Πανεπιστήmicroιο Άρα η microεγάλη δυ-σκολία και η αποφασιστική καmicroπή στη ζωή των νεαρών γυναι-κών στις περιοχές αυτές είναι το πέρασmicroα από το ∆ηmicroοτικό στο Γυmicroνάσιο και από εκεί στο Λύκειο
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
29
κοινωνίας που αλλάζει αλλά και microεταξύ όλων των
εmicroπλεκοmicroένων στην εκπαιδευτική διαδικασία στις περιο-
χές αυτές Είναι χαρακτηριστική η αmicroηχανία του σχολι-
κού microηχανισmicroού απέναντι στο πρόβληmicroα της διακοπής
της σχολικής φοίτησης ο οποίος έχει ποικίλες αντιδρά-
σεις από οργάνωση ενηmicroερωτικών συναντήσεων των
γονέων microε κύριο θέmicroα την αναγκαιότητα της συνέχισης
της φοίτησης για τα κορίτσια microέχρι την laquoαπειλήraquo λήψης
διοικητικών microέτρων λόγω της microη εφαρmicroογής του νόmicroου
του σχετικού microε την υποχρεωτική εκπαίδευση
Όλα αυτά λοιπόν θα έπρεπε να έχουν προετοιmicroάσει τον
εκπαιδευτικό της πρώτης σκηνής για τη δυσκολία που
είχε να αντιmicroετωπίσει Η γνώση του πλαισίου θα τον
βοηθούσε να αντιmicroετωπίσει επιτυχώς τα συναισθήmicroατα
της microαταίωσης που νιώθει σε σχέση microε τη δουλειά του
και κυρίως των τύψεων απέναντι στο παιδί ∆ε laquoφταίειraquo
ο εκπαιδευτικός γιατί laquoξεσήκωσεraquo τη microαθήτρια η επι-
θυmicroία για microάθηση και αλλαγή προέκυψε στο παιδί και
λόγω του γενικότερου κλίmicroατος αλλαγών που χαρακτη-
ρίζουν microια microεταβατική κοινωνία ∆ε laquoφταίειraquo σίγουρα
γιατί βοήθησε το παιδί να αγαπήσει έναν laquoάλλο κόσmicroοraquo
τον κόσmicroο των γραmicromicroάτων ∆εν πάει χαmicroένη άλλωστε η
προσπάθεια ακόmicroα κι αν η συγκεκριmicroένη microαθήτρια δεν
καταφέρει να συνεχίσει τη φοίτησή της Παρατηρείται
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
συχνά το φαινόmicroενο όταν οι προσδοκίες ζωής ενός
ατόmicroου δηmicroιουργούν πολύ microεγάλη ρήξη σε σχέση microε τις
κοινωνικά αναmicroενόmicroενες να microεταφέρονται σχεδόν αυ-
τούσιες στην επόmicroενη γενιά όταν θα έχουν laquoωριmicroάσει οι
κοινωνικές συνθήκεςraquo Στις περιπτώσεις αυτές παρατη-
ρούmicroε ένα νεότερο microέλος της οικογένειας να αναλαmicroβά-
νει να laquoεπαληθεύσει το σχέδιο αλλαγήςraquo όταν οι συν-
θήκες δε δηmicroιουργούν πια συγκρούσεις έντονες που
ανατρέπουν την εσωτερική του ισορροπία
Όχι microόνο δε laquoφταίειraquo ο εκπαιδευτικός αλλά πρέπει να
νιώθει ότι συmicromicroετέχει microε τον τρόπο του σε αυτή την πο-
ρεία της αλλαγής Θα πρέπει βέβαια ο τρόπος παρέmicroβα-
σής του να είναι προσεκτικός microε απόλυτο σεβασmicroό των
εmicroπλεκοmicroένων Είναι σηmicroαντικό να δώσει στα παιδιά να
καταλάβουν ότι το πρόβληmicroά τους είναι περίπλοκο ότι
δεν είναι οι γονείς τους laquoαδιάφοροιraquo και laquoανόητοιraquo
αλλά έχουν microια δυσκολία προσαρmicroογής στις καινούριες
συνθήκες Είναι σηmicroαντικό να microη δηmicroιουργηθούν στα
παιδιά συνθήκες απόρριψης των γονέων πράγmicroα πολύ
εύκολο στη σύγκρουση που αντιmicroετωπίζουν αλλά να
κατανοήσουν ότι οι γονείς εκπροσωπούν εδώ το παλιό
και παραδοσιακό που δυσκολεύεται να αλλάξει Σίγουρα
σε microια τέτοια προοπτική δε βοηθούν αντιδράσεις του
τύπου laquoΣκέφτοmicroαι να πάω να ldquoαρπάξωrdquo το παιδί και να
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
31
το στείλω στο σχολείο Να τους τα πω έξω απrsquo τα δό-
ντια Στη microάνα που ldquoζηλεύειrdquo την κόρη και δεν την αφή-
νει να προοδεύσει Στον πατέρα που κρύβεται πίσω από
το αίτηmicroα της microάνας Στην υπόλοιπη οικογένεια που δεν
τη στηρίζειraquo Οι αντιδράσεις αυτές το microόνο που κατα-
φέρνουν είναι να φέρνουν αντιmicroέτωπες τις δυο πλευρές
το σχολείο και το σπίτι και να δυναmicroιτίζουν το ενδεχό-
microενο οποιασδήποτε νεότερης συνεργασίας και ανταλλα-
γής Η παρέmicroβαση του εκπαιδευτικού πρέπει να είναι
προσεκτική συστηmicroατική και να δίνει το χρόνο στους
άλλους να αποδεχτούν το διαφορετικό σιγά σιγά ως microια
κατάσταση αλλαγής που αρχίζουν να αναγνωρίζουν και
οι ίδιοι και όχι ως microια laquoεπιβολή της κυρίαρχης πλειονο-
τικής οmicroάδαςraquo Μπορεί βέβαια ο χρόνος αυτός να είναι
αποφασιστικός για την πορεία ζωής του συγκεκριmicroένου
παιδιού Αν γίνει όmicroως η παρέmicroβαση microε σεβασmicroό και σύ-
στηmicroα δε θα πάει χαmicroένη ούτε και για το συγκεκριmicroένο
παιδί αν αυτό νιώσει πως laquoέχασε microια microάχη αλλά όχι
τον πόλεmicroοraquo αν νιώσει πως σε αυτή την πορεία των
αλλαγών έχει νόηmicroα να διεκδικεί σταθερά και επίmicroονα
microε στόχο την καλυτέρευση της ζωής του
Αν εξετάσουmicroε τη δεύτερη σκηνή θα διαπιστώσουmicroε
επίσης πως και εκεί η γνώση του πλαισίου θα είχε βοη-
θήσει τον εκπαιδευτικό να περιmicroένει τις laquoδυσκολίες κα-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
τανόησηςraquo από την πλευρά των microαθητών Ο συγκεκρι-
microένος εκπαιδευτικός λειτουργεί στο πλαίσιο microιας κλει-
στής αγροτικής κοινωνίας της οποίας χαρακτηριστικό
είναι microεταξύ άλλων η laquoαξιοποίησηraquo από microικρή ηλικία
των νεότερων microελών για την ενίσχυση του οικογενεια-
κού εισοδήmicroατος Η κοινωνία αυτή microαθαίνει από πολύ
νωρίς στα microέλη της τη χρησιmicroότητα της εργασίας ακόmicroα
και της παιδικής για την ωρίmicroανση του παιδιού για την
εκmicroάθηση microιας τέχνης για τη συmicromicroετοχή του στον οικο-
γενειακό αγώνα για ένα καλύτερο αύριο Η πολύ έντονη
laquoκαταδίκη της παιδικής εργασίαςraquo που θεωρείται σχε-
δόν αυτονόητη σε microια κοινωνία άλλου τύπου δεν microπο-
ρεί να γίνει κατανοητή στο συγκεκριmicroένο πλαίσιο Τα
παιδιά microεγαλώνουν microαθαίνοντας για την αξία της δου-
λειάς ενώ παράλληλα εργάζονται και τα ίδια
Η γνώση λοιπόν της συγκεκριmicroένης συνθήκης θα είχε
βοηθήσει τον εκπαιδευτικό να αποφύγει την έκπληξη
την αmicroηχανία καθώς και την ανατροπή που νιώθει εκ
των υστέρων Θα του είχε αφήσει χρόνο να σκεφτεί τη
διαφορά στις αντιλήψεις για την παιδική εργασία ανά-
microεσα σε αυτόν και τους microαθητές του να τη δικαιολογή-
σει και να αναmicroένει τις αντιδράσεις των παιδιών και τη
δυσκολία κατανόησης Από την άλλη θα microπορούσε να
αποφύγει τις τύψεις γιατί θα είχε microελετήσει τη θεmicroε-
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
33
λιώδη διαφορά που επισηmicroαίνουν οι ειδικοί όταν συζη-
τούν για την παιδική εργασία Σύmicroφωνα microε τη Unicef
λοιπόν η παιδική εργασία χωρίζεται σε laquomicroη αποδεκτήraquo
και laquoαποδεκτήraquo Η πρώτη αναφέρεται στο είδος της
laquoεργασίας που εmicroποδίζει τη φυσική και την πνευmicroατική
ανάπτυξη του παιδιού συmicromicroετέχει στην εκmicroετάλλευσή
του οικονοmicroική και κοινωνική παραβιάζει την πνευmicroα-
τική και ηθική του ακεραιότητα Η δεύτερη δίνει στο
παιδί που συmicromicroετέχει στο οικογενειακό εισόδηmicroα ασφά-
λεια και περηφάνια του παρέχει microια εκπαίδευση (for-
mation) ή ακόmicroα και ένα επάγγελmicroα ακόmicroα κι αν δεν
εξασφαλίζει πάντα τη συνέχιση της σχολικής φοίτησης
τις αργίες του τη διασκέδασή του Του παρέχει τελικά microια
θέση και διευκολύνει την ένταξή του στο περιβάλλονraquo7
Αν τα γνώριζε όλα αυτά ο εκπαιδευτικός και είχε προ-
βληmicroατιστεί εκ των προτέρων δε θα ένιωθε αmicroηχανία
γιατί έθιξε ένα δύσκολο ζήτηmicroα Θα αναγνώριζε ότι οι
περισσότεροι microαθητές του παρά τις ιδιαίτερες δυσκολίες
στη ζωή τους ανήκουν στη δεύτερη κατηγορία της παι-
δικής εργασίας και ίσως θα είχε νόηmicroα να στηριχτεί σε
7 Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacuteus-site aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παρα-
γωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000 σ 309
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτή τη διαφορά και να δώσει στα παιδιά να καταλά-
βουν πόσο απάνθρωπη και καταδικαστέα είναι η άλλη
microορφή παιδικής εργασίας Αν γνώριζε το πλαίσιο θα
microπορούσε να κατανοήσει τις διαφορετικές αντιλήψεις
των παιδιών και θα είχε κάνει την παρέmicroβασή του πιο
συγκροτηmicroένα Έτσι θα απέφευγε την κούραση και την
απογοήτευση που τόσο έντονα δηλώνει στο τέλος
Συmicroπεράσmicroατα
Γίνεται νοmicroίζουmicroε κατανοητό ότι η γνώση του πλαισίου
microπορεί να βοηθήσει τους εκπαιδευτικούς στην εκπαιδευ-
τική τους πρακτική microε πολλούς τρόπους Καταρχήν βοη-
θάει στη microείωση των αρνητικών συναισθηmicroάτων που
προκαλεί η έκπληξη και η ανατροπή στην καθηmicroερινή
σχολική πρακτική Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό Αρκεί να
αναλογιστούmicroε πόσες περιπτώσεις ανθρώπων γνωρί-
ζουmicroε κοινωνικά ευαίσθητων οι οποίοι laquoπαραιτούνταιraquo
στον εργασιακό τους χώρο γιατί απελπίζονται γιατί θε-
ωρούν ότι laquoτίποτα δεν αλλάζειraquo γιατί ξεκινούν microε microε-
γάλη ορmicroή και επιθυmicroία να προσφέρουν και δεν τα κα-
ταφέρνουν Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις η γνώση του
πλαισίου θα είχε microειώσει το συναίσθηmicroα της microαταίωσης
κυρίαρχο στις καταστάσεις όπου υπάρχουν έντονα κοι-
νωνικά προβλήmicroατα και ο εκπαιδευτικός νιώθει ότι δεν
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
35
microπορεί να επέmicroβει Θα είχε πείσει επίσης τους εκπαι-
δευτικούς να βάζουν microικρότερους και εφικτούς στόχους
και θα τους είχε δώσει τη χαρά και την ικανοποίηση της
κατάκτησης των στόχων αυτών Θα τους είχε βοηθήσει
να microην laquoπαίρνουν στην πλάτη τουςraquo όλη την ευθύνη
παρά microόνο αυτή που τους αναλογεί Θα τους είχε βοη-
θήσει ακόmicroα να ξεπεράσουν γρήγορα το στάδιο της
ταύτισης microε τους κοινωνικά αδύνατους πηγαίνοντας σε
microια πιο laquoχρήσιmicroη κατάστασηraquo όπου microπορούν να συνει-
δητοποιήσουν και την πολυπλοκότητα αλλά και το laquoδί-
καιοraquo όλων των εmicroπλεκοmicroένων Σε αυτή τη νέα κατά-
σταση θα microπορούσαν να περάσουν από την οργή στην
οργάνωση microιας συστηmicroατικής εκπαιδευτικής παρέmicroβασης
η οποία microακροπρόθεσmicroα και υπό όρους θα microπορούσε
να συντελέσει στη microείωση της κοινωνικής αδικίας
Και microόνο η microείωση λοιπόν των αρνητικών συναισθηmicroά-
των των εκπαιδευτικών microπορεί να τους βοηθήσει στο να
οργανώσουν την εκπαιδευτική τους πρακτική πιο αποτε-
λεσmicroατικά Η προσαρmicroογή στις ανάγκες του πλαισίου
όταν δε θεωρείται laquoέκπτωσηraquo και laquoυποχώρησηraquo αλλά
γίνεται συνειδητά και οργανωmicroένα microε αφετηρία τα βιώ-
microατα των παιδιών και στόχο τη δηmicroιουργία κινήτρων
microάθησης microπορεί να φέρει σηmicroαντικά αποτελέσmicroατα για
την εκπαιδευτική διαδικασία Τα παιδιά θα νιώσουν ότι ο
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
εκπαιδευτικός τα υπολογίζει τα σέβεται καθώς προσαρ-
microόζει το microάθηmicroα στις ανάγκες τους Το κλίmicroα αυτό είναι
πιθανό να έχει θετικά αποτελέσmicroατα για τα παιδιά ―
microπορεί όχι θεαmicroατικά αλλά ουσιαστικά Αν ο εκπαιδευτι-
κός έχει την οξύνοια και την ικανότητα να αντιληφθεί
αυτές τις έστω microικρές αλλαγές και να τις αξιοποιήσει
τότε ο ίδιος θα γίνει πιο αποτελεσmicroατικός και τα παιδιά
θα αρχίσουν να βρίσκουν σιγά σιγά τα κλειδιά για να
οικοδοmicroήσουν microια σχέση δηmicroιουργική microε τη microάθηση Το
σηmicroαντικό και για τους δυο laquoεταίρουςraquo (εκπαιδευτικό
και microαθητές) είναι να πειστούν πως παρά τις δυσκολίες
microπορεί η τάξη να microπει σε microια ουσιαστική διαδικασία microά-
θησης Χωρίς αυτή την πίστη κάθε προσπάθεια θα laquoπέ-
φτει στο κενόraquo Αν ο εκπαιδευτικός κατανοήσει τις ιδιαί-
τερες δυσκολίες τις αναστολές τα προβλήmicroατα που δη-
microιουργεί το κοινωνικό πλαίσιο για την εκπαιδευτική δια-
δικασία αλλά πειστεί από την άλλη πως microε τις κατάλ-
ληλες στρατηγικές microπορεί να κινητοποιήσει τα παιδιά να
microάθουν (αφού όλα τα παιδιά microπορούν να κινητοποιη-
θούν όταν προσαρmicroοστεί το microάθηmicroα στις ανάγκες τους)
τότε η καθηmicroερινή του σχολική πρακτική microπορεί να microην
τον γεmicroίζει microε αρνητικά συναισθήmicroατα αλλά να του
προσφέρει πολλές προσωπικές στιγmicroές ικανοποίησης και
δηmicroιουργίας
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
37
Η κατανόηση αυτή δεν είναι φυσικά microια εύκολη διαδικα-
σία Πολλές φορές προκαλεί έντονα συναισθήmicroατα στον
εκπαιδευτικό ιδιαίτερα όταν οι καταστάσεις που αντιmicroε-
τωπίζει και τις οποίες πρέπει να αναλύσει ανακινούν
microέσα του αντίστοιχες προσωπικές ή οικογενειακές εmicroπει-
ρίες Είναι σαφές ότι χρειάζεται σοβαρή προσωπική δου-
λειά του εκπαιδευτικού για να microπορέσει να ξεφύγει από
τα έντονα συναισθήmicroατα που του προκαλούν οι ταυτί-
σεις και να κατανοήσει ψύχραιmicroα την κατάσταση Οι δυ-
σκολίες είναι microεγάλες αλλά και το κέρδος αντίστοιχο Το
πλαίσιο δεν αποτελεί πια τον άγνωστο laquomicroπαmicroπούλαraquo
αλλά είναι εκεί microπροστά ορατό αλλά και ευέλικτο σου
θέτει τα όρια αλλά σου αφήνει παράλληλα και microικρά
παράθυρα διαφυγής Σου εξηγεί σε προβληmicroατίζει
αλλά από την άλλη σου δίνει να καταλάβεις πως σε αυτή
την πολυπλοκότητα των παραγόντων που το ορίζουν
microπορείς να επέmicroβεις και συ σιγά σιγά και διακριτικά αλλά
πολύ ουσιαστικά Μπορείς να επέmicroβεις δηmicroιουργώντας
microικρές ανατροπές θέτοντας απλά ερωτήmicroατα στους συ-
νεργάτες σου τα παιδιά δείχνοντάς τους τις πολλαπλές
όψεις της laquoπραγmicroατικότηταςraquo και δίνοντάς τους εργα-
λεία για να επεξεργαστούν την πολλαπλότητα Η κατα-
νόηση του πλαισίου λοιπόν δε σου δηmicroιουργεί το αί-
σθηmicroα του microάταιου αφού όλα είναι δεδοmicroένα και ετερο-
καθορίζονται αντίθετα σου ενισχύει τις πιθανότητες ου-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
σιαστικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό microε κέρδη προ-
φανή για την εκπαιδευτική διαδικασία
Βιβλιογραφία
Ανδρούσου Α Το κίνητρο στην εκπαίδευση Κλειδιά και Αντι-
κλείδια ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Αθήνα 2003 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd
edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η ανα-γκαιότητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοι-νότητα τ 20 Αθήνα 1993
Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacute-ussite aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παραγωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000
Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
39
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
8
Από τη σειρά laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo κυκλοφορούν τα βιβλία
θεmicroατικό πεδίο ∆ιδακτική Μεθοδολογία
bull ∆ιδάσκοντας ιστορία
Αβδελά Ε
bull Κίνητρο στην εκπαίδευση
Ανδρούσου Α
bull Ανάγνωση και ετερότητα
Αποστολίδου Β
bull Εmicroψύχωση στην τάξη
∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Νικολάου Β
bull Η επικοινωνιακή προσέγγιση του γλωσσικού microαθήmicroατος
Ιορδανίδου Α Σφυρόερα Μ
bull ∆ηmicroιουργικές δραστηριότητες και διαδικασίες microάθησης
Κουτσούρη Α
bull Για τη microέθοδο project
Μάγος Κ
bull ∆ιαθεmicroατική προσέγγιση της γνώσης
Σφυρόερα Μ
bull Η επεξεργασία της εικόνας στη σχολική τάξη
Σφυρόερα Μ
bull Το λάθος ως εργαλείο microάθησης και διδασκαλίας
Σφυρόερα Μ
bull Φυσικές Επιστήmicroες διδασκαλία και εκπαίδευση
Τσελφές Β
bull Μουσική στο σχολείο
Τσιρίδης Π
bull Η επανατροφοδότηση των microαθητών στα γραπτά τους κείmicroενα
Χοντολίδου Ε
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
9
θεmicroατικό πεδίο Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης
bull Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο
Ασκούνη Ν
bull Οικογένεια και σχολείο
∆ραγώνα Θ
bull Η microη λεκτική επικοινωνία στο σχολείο
Κούρτη Ε
bull Πολιτισmicroός και σχολείο
Πλεξουσάκη Ε
bull Η microειονοτική εκπαίδευση της Θράκης
Τσιτσελίκης Κ
bull Γλώσσα του σπιτιού και γλώσσα του σχολείου
Φραγκουδάκη Α
bull Η ικανότητα του λόγου και η γλωσσική διδασκαλία
Φραγκουδάκη Α
θεmicroατικό πεδίο Ταυτότητες και Ετερότητες
bull laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo εmicroπειρίες εκπαιδευτικών
∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Πετρίδης Τ
bull Ταυτότητα και εκπαίδευση
∆ραγώνα Θ
bull Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα
Μπαλτσιώτης Λ
bull Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο
Χοντολίδου Ε
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
10
Για περισσότερα laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo
wwwkleidiakaiantikleidianet
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
11
Κοινωνικό πλαίσιο και διδακτική πράξη
Σκηνή 1η Είmicroαι στο εξοχικό microου στη θάλασσα microε παρέα Μόλις
γυρίσαmicroε από το απογευmicroατινό microπάνιο Χαλαρά Το κα-
λοκαιράκι τελειώνει Συζητώ microε τους φίλους microου για τη
Θράκη για τα παιδιά που έχω αρχίσει να αποθυmicroώ για
τη νέα σχολική χρονιά και τα σχέδιά microου Θα ξαναπάρω
τη Γrsquo Γυmicroνασίου Είναι microεγάλα παιδιά και microπορείς να
συνεννοηθείς εύκολα Έχουν πια ξεπεράσει τις αρχικές
δυσκολίες της πολυγλωσσίας τους και κάνουν όνειρα για
το microέλλον Μου αρέσει πολύ που γίνοmicroαι κοινωνός αυ-
τών των ονείρων Ελπίζω και αρωγός στην επιτυχία
τους
Ξαφνικά έχω microήνυmicroα στο κινητό Το ανοίγω χαρούmicroενη
Μια από τις καλύτερές microου microαθήτριες Πόσο microε συγκινεί
που microε θυmicroούνται και το καλοκαίρι Το microήνυmicroα λέει
laquoΚυρία η microαmicroά microου δε microrsquo αφήνει τελικά να πάω στο Λύ-
κειο Έκλαψα παρακάλεσα τίποτα Ο microπαmicroπάς microου άλ-
λαξε γνώmicroη και τώρα συmicroφωνεί microε τη microαmicroά που ζητάει
βοήθεια στο σπίτι και το χωράφι Κυρία τι να την κάνω
τη ζωή έτσι ∆εν microπορώ να φανταστώ τη ζωή microου microα-
κριά απrsquo το σχολείοraquo
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
12
Παγώνω Το ήξερα το πρόβληmicroα της microαθήτριας αλλά
θεώρησα ότι το είχαmicroε λύσει Είχα φροντίσει στη διάρ-
κεια της περσινής σχολικής χρονιάς να συναντήσω τη
microητέρα της Ήταν microια δύσκολη συνάντηση είναι αλή-
θεια Χρειάστηκε να επιστρατεύσω όλες microου τις laquoεπικοι-
νωνιακές δεξιότητεςraquo για να τη microετακινήσω από την αρ-
χική της παντελή άρνηση Γιατί σίγουρα δεν είναι εύ-
κολο να βρεις επιχειρήmicroατα απέναντι σε ένα γονιό που
σου λέει laquoΤι να τα κάνει τα γράmicromicroατα Κορίτσι είναιhellipraquo
Μεγάλωσα microε το αυτονόητο ότι τα γράmicromicroατα είναι καλά
για έναν άνθρωπο ανεξαρτήτως φύλου Πώς να συνοmicroι-
λήσω τώρα microε έναν κόσmicroο που microου φαίνεται τόσο microα-
κρινός Κι όmicroως νόmicroιζα πως τα είχα καταφέρει Προσπά-
θησα να της εκθέσω όλες τις πιθανές δυσκολίες που
microπορεί να αντιmicroετώπιζε το παιδί αργότερα Να της microι-
λήσω για το πόσο σηmicroαντικός είναι ο κόσmicroος του σχο-
λείου για το παιδί της Για το πόσο περήφανη microπορεί να
ένιωθε αργότερα microε microια microορφωmicroένη κόρη Για το πόσο
γρήγορα αλλάζουν τα πράγmicroατα και πόσο απαραίτητο
είναι τώρα πια ένα laquoχαρτίraquo Ήταν σαν να microη microε άκουγε
όmicroως Σε κάποια στιγmicroή ψέλλισε κάτι σαν laquoθα τη
χάσωraquo Ξεπρόβαλε ξαφνικά microπροστά microου microια απειλή που
ένιωθε η microητέρα και που δεν είχα καν υποπτευθεί Σαν
από ένστικτο γρήγορα χωρίς να το σκεφτώ της εξή-
γησα ότι υπάρχουν και πανεπιστήmicroια κοντά στο χωριό
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
13
Θα microπορούσε να πηγαινοέρχεται ακόmicroα και καθηmicroερινά
Ήταν εκεί που νόmicroισα ότι πείστηκε Χαλάρωσε το πρό-
σωπό της και microου είπε laquoΘα το σκεφτώhellipraquo
Εκεί που νόmicroισα λοιπόν ότι έχει τελειώσει η ιστορία και
θα καmicroαρώσω τη microαθήτριά microου στο Λύκειο και σίγουρα
microετά και στο Πανεπιστήmicroιο1 έρχεται ξανά η απειλή Η
απαγόρευση Ο αποκλεισmicroός Τόσο άδικος Ενός παιδιού
ευαίσθητου ενός παιδιού microε όρεξη και ορmicroή του οποίου
το laquomicroειονέκτηmicroαraquo ήταν βασικά το φύλο Νιώθω οργή
Από τη microια θέλω να βάλω τα κλάmicroατα από την άλλη να
πάω να laquoαρπάξωraquo το παιδί και να το στείλω στο σχο-
λείο Να τους τα πω έξω απrsquo τα δόντια Στη microάνα που
laquoζηλεύειraquo την κόρη και δεν την αφήνει να προοδεύσει
Στον πατέρα που κρύβεται πίσω από το αίτηmicroα της microά-
1 Για τους microειονοτικούς microαθητές της Θράκης υπάρχει ένα ειδικό ποσοστό εισαγωγής στην τριτοβάθmicroια εκπαίδευση οπότε το σύνολο σχεδόν των παιδιών τα οποία καταφέρνουν να ολοκλη-ρώσουν τη δευτεροβάθmicroια εκπαίδευση εισάγονται στα πανεπι-στήmicroια Η microεγάλη δυσκολία λοιπόν για τα κορίτσια της ορεινής περιοχής της Ξάνθης είναι να πείσουν τους γονείς τους να συ-νεχίσουν στο Λύκειο Αν το καταφέρουν αυτό θεωρείται σχε-δόν σίγουρη η φοίτησή τους στο Πανεπιστήmicroιο καθώς το microεγα-λύτερο ποσοστό από αυτά διακρίνεται για την πολύ καλή επί-δοση στο σχολείο Ωστόσο πολύ microεγάλο ποσοστό άριστων microα-θητριών διακόπτει τη σχολική φοίτηση microετά την ολοκλήρωση της υποχρεωτικής εκπαίδευσης
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
14
νας Στην υπόλοιπη οικογένεια που δεν τη στηρίζει
Νιώθω οργή και microαταίωση Για τη microαθήτρια και τα σχέ-
διά της αλλά και για microένα Για τη δουλειά που έκανα όλο
το χρόνο για την laquoεπένδυσηraquo πάνω στο παιδί Νοmicroίζω
πως δε θα ξαναεπενδύσω συναισθηmicroατικά τουλάχιστον
αφού οι άνθρωποι είναι τόσο microακριά από αυτά που πι-
στεύω και ονειρεύοmicroαι
Νιώθω και απορία Είναι δυνατό να microη βλέπουν την αδι-
κία Είναι τόσο διαφορετικοί Τόσο πίσω Τόσο άδικοι
Πώς θα microπορέσω να ξανασυνεργαστώ microαζί τους
Εντέλει νιώθω και τύψεις Προς τι να laquoξεσηκώνωraquo τα
παιδιά να τους ανοίγω την όρεξη για microάθηση να τους
περιγράφω έναν άλλο κόσmicroο τον κόσmicroο που ανοίγεται
microπροστά τους microέσα από τις σπουδές και τα γράmicromicroατα
αφού δε θα ζήσουν ποτέ σε αυτό τον κόσmicroο Πόσο δι-
καίωmicroα έχω να επεmicroβαίνω στη ζωή τους στα όνειρά
τους Νιώθω σαν να έχω laquoπαίξειraquo microε τη ζωή και την
ισορροπία των microαθητριών microου laquoσυνεπής microε την προο-
δευτική ιδεολογία microουraquo αλλά ασυνεπής απέναντι στο
παιδί αφού δεν microπορώ να το στηρίξω στο να διεκδική-
σει καλύτερους όρους για τη ζωή του
Με τέτοιες microελαγχολικές σκέψεις τέλειωσε αυτό το βρα-
δάκι Κι ακόmicroα απορώ πώς πρέπει να αντιδράσωhellip
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
15
Σκηνή 2η
∆ιδάσκω στην ορεινή Ξάνθη στην Αrsquo Γυmicroνασίου Γλώσ-
σα Ευτυχώς τα παιδιά έχουν ξεπεράσει το αρχικό σοκ
της προσαρmicroογής και έχουν αρχίσει να εκφράζονται στα
ελληνικά ικανοποιητικά Η επικοινωνία microας microοιάζει να
microην αντιmicroετωπίζει ιδιαίτερα προβλήmicroατα Τα ελληνικά
τους βελτιώνονται καθηmicroερινά και συνεργαζόmicroαστε όλο
και καλύτερα Είmicroαστε άλλωστε στην ενότητα 6 Το
θέmicroα της είναι η εργασία Σήmicroερα αποφάσισα να τους
κάνω το κείmicroενο που microιλάει για την παιδική εργασία
Λέει microέσα σrsquo αυτό η λεζάντα από το κείmicroενο της Unicef
laquoΧάρη στη δική microας αδιαφορία κάποια παιδιά ldquoωριmicroά-
ζουνrdquo απότοmicroαraquo Αναφέρονται στη συνέχεια παραδείγ-
microατα από διάφορες χώρες του κόσmicroου όπου laquoανθείraquo η
παιδική εργασία και κάποιοι αριθmicroοί για την Ελλάδα
Το κείmicroενο προχωράει αλλά τα παιδιά δε συmicromicroετέχουν
όσο άλλες φορές Έχει άραγε τόσες άγνωστες λέξεις και
τους δυσκολεύει Πολλές φορές τελικά microου συmicroβαίνει να
θεωρώ ένα κείmicroενο βατό και τα παιδιά να σκοντάφτουν
σε απίστευτες λέξεις Όmicroως όχι το κείmicroενο δεν είναι
δύσκολο Τι είναι αυτό που τα δυσκολεύει
Ξαφνικά ανοίγει microια συζήτηση για τη δουλειά Αντιλαmicro-
βάνοmicroαι ότι πολύ microεγάλος αριθmicroός microαθητών microου εργά-
ζεται ήδη παράλληλα microε το σχολείο Άλλοι στα microικρά
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
16
τους χωράφια άλλοι σε microαγαζιά το απόγευmicroα άλλοι στα
πρόβατα άλλοι δίπλα στον πατέρα τους που είναι οικο-
δόmicroος και συνεχίζει το microεροκάmicroατο και microετά τις τρεις
που σχολάmicroε Νιώθω αmicroήχανη και ένοχη Εγώ τόση ώρα
microιλώ για το Μπαγκλαντές και την Αφρική και τα παιδιά
microου έχουν ήδη διαmicroορφώσει σχέση και άποψη για την
εργασία Εντάξει το κείmicroενο microιλούσε για παιδιά που
εγκαταλείπουν το σχολείο και εργάζονται σε απάνθρω-
πες συνθήκες Όmicroως και τα δικά microου δε δυσκολεύονται
Το πρωί σχολείο και microετά microεροκάmicroατο Μεροκάmicroατο microι-
κρό Ίσα που να ενισχύει λιγάκι το οικογενειακό εισό-
δηmicroα Και την άλλη microέρα σχολείο laquoάγραφα κι αδιάβα-
σταraquo γιατί πώς να προλάβεις και τις σχολικές υποχρεώ-
σεις όταν είσαι πτώmicroα στην κούραση ∆εν είναι εύκολο
Νιώθω αmicroηχανία Μήπως δεν έπρεπε τελικά να τους
θέσω ένα τόσο καυτό ζήτηmicroα Εγώ microιλούσα για εκmicroε-
τάλλευση χωρίς να σκεφτώ ότι τα αφορά και προσω-
πικά Μάλλον γιrsquo αυτό δεν microπορούσαmicroε τελικά να συ-
νεννοηθούmicroε και microου έλεγαν για το πόσο σηmicroαντικό εί-
ναι να microαθαίνει ο άνθρωπος από microικρός στη δουλειά
Πρέπει ή δεν πρέπει το σχολείο να θέτει τέτοια ζητή-
microατα Πώς θα microπορούσα τελικά να microιλήσω για το τόσο
σηmicroαντικό ζήτηmicroα της παιδικής εργασίας Να το απο-
σιωπήσω Έχω κουραστεί σε αυτό το σχολείο να ξαφνιά-
ζοmicroαι και να microην καταλαβαίνω Τι κάνω λάθος εντέλει
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
17
ΗΗ γγννώώσσηη ττοουυ κκοοιιννωωννιικκοούύ ππλλααιισσίίοουυ κκααιι ηη σσηηmicromicroαασσίίαα ττηηςς
Πολύ συχνά παρατηρείται το φαινόmicroενο να εργάζονται
εκπαιδευτικοί σε ένα σχολείο και να γνωρίζουν ελάχιστα
για τους microαθητές τους ∆εν έχουν καmicroιά πληροφόρηση
για την οικογενειακή κατάσταση των microαθητών τα ιδιαί-
τερα προβλήmicroατά τους τις συνθήκες ζωής τους τα
όνειρα και τις φιλοδοξίες τους Ο χώρος του σχολείου
φαντάζει αποκοmicromicroένος από το ευρύτερο κοινωνικό περι-
βάλλον Η έλλειψη αυτή ενισχύεται και από την παντελή
σχεδόν έλλειψη επικοινωνίας microε τους γονείς οι οποίοι
θα microπορούσαν να αποτελέσουν microια βασική laquoδεξαmicroενή
πληροφοριώνraquo Οι πληροφορίες αυτές θα microπορούσαν να
κάνουν πιο ξεκάθαρη την εικόνα των microαθητών και να
βοηθήσουν τον εκπαιδευτικό να προσαρmicroόσει τη συmicroπε-
ριφορά και τις microεθόδους του ανάλογα microε τους βασικούς
του συνεργάτες τα παιδιά
Η έλλειψη αυτή ενός δικτύου σχέσεων δυσκολεύει τη
λειτουργία του σχολείου και καθιστά την ουσιαστική πα-
ρέmicroβαση των διδασκόντων σχεδόν αδύνατη Για να κα-
ταφέρει το σχολείο να παρέmicroβει ουσιαστικά και να δη-
microιουργήσει συνθήκες και κίνητρα microάθησης στους microαθη-
τές του είναι απαραίτητο να γνωρίζει ποιοι είναι αυτοί οι
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
18
microαθητές τι χρειάζονται ποιες είναι οι ιδιαιτερότητές
τους και microετά να αποφασίσει microε ποιες microεθόδους θα πα-
ρέmicroβει και πού θα δώσει έmicroφαση Ξέρουmicroε ότι η γνώση
δεν είναι ένα laquoσακίraquo που το αδειάζουmicroε σε laquoάδεια κεφά-
λιαraquo και περιmicroένουmicroε να καλύψουmicroε τα κενά Εδώ και
πολλά χρόνια οι παιδαγωγοί τονίζουν τη σηmicroασία του
κινήτρου για την ουσιαστική microάθηση2 καθώς και την
προτεραιότητα της απόκτησης δεξιοτήτων απέναντι στην
απόκτηση γνώσεων Για να δηmicroιουργήσεις όmicroως κίνητρα
σε κάποιον πρέπει να ξέρεις σε ποιον απευθύνεσαι Για
να του microάθεις πώς να microαθαίνει πρέπει να ξέρεις ποιος
είναι
Τα πράγmicroατα γίνονται ακόmicroα πιο δύσκολα όταν υπάρχει
microεγάλη απόσταση ανάmicroεσα στο κοινωνικό περιβάλλον
από όπου προέρχεται ο εκπαιδευτικός και σε εκείνο
όπου διδάσκει Η απόσταση αυτή (κοινωνική
πολιτιστική οικονοmicroική) συχνά οφείλεται σε ένα
συνδυασmicroό παραγόντων Σε περιπτώσεις δε που
υπάρχουν και ιδιαίτερα κοινωνικά χαρακτηριστικά πχ
microειονοτικές οmicroάδες η διαφορά εmicroφανίζεται ακόmicroα πιο
microεγεθυσmicroένη και πολύ συχνά λείπουν εντελώς τα
2 Βλ Ανδρούσου Α Το κίνητρο στην εκπαίδευση Κλειδιά και Αντικλείδια ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Αθήνα 2003 σ 14-15
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
19
κλειδιά ερmicroηνείας και αλληλοκατανόησης Σε αυτές τις
δύσκολες καταστάσεις προβάλλει πιο επιτακτική η
ανάγκη κατανόησης του κοινωνικού πλαισίου microέσα στο
οποίο λειτουργεί το συγκεκριmicroένο σχολείο ζει η
microειονοτική οmicroάδα ―ιδιαίτερα όταν υπάρχουν στοιχεία
κοινωνικού αποκλεισmicroού― και διαmicroορφώνονται τα
νεότερα microέλη της οι microαθητές microας
ΚΚααττααννόόηησσηη ττοουυ κκοοιιννωωννιικκοούύ ππλλααιισσίίοουυ
κκααιι έέρρεευυνναα δδρράάσσηηςς
Πώς όmicroως είναι δυνατό να κατανοήσει ο εκπαιδευτικός
ένα κοινωνικό πλαίσιο που του φαίνεται τόσο διαφορε-
τικό και microακρινό Ποια εργαλεία θα τον βοηθήσουν ώστε
να κατανοήσει τις διαφορές αλλά και τις οmicroοιότητες microε
τους microαθητές του και να τις αξιοποιήσει προς όφελος
της διδακτικής διαδικασίας
Γίνεται πολύ συχνά λόγος στον εκπαιδευτικό χώρο για
την ανάγκη εξοικείωσης του εκπαιδευτικού microε την
έρευνα δράσης η οποία microπορεί να αποτελέσει το κλειδί
για την κατανόηση του κοινωνικού και εκπαιδευτικού
πλαισίου και για την προσαρmicroογή της διδασκαλίας στο
πλαίσιο αυτό Εδώ θα πρέπει να διευκρινίσουmicroε ότι η
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
έρευνα δράσης laquoείναι η έρευνα που γίνεται από συγκε-
κριmicroένους ανθρώπους στην ίδια τους τη δουλειά για να
βοηθηθούν ώστε να βελτιώσουν αυτό που κάνουν συ-
microπεριλαmicroβανοmicroένου και του πώς εργάζονται microε και για
τους άλλους Η έρευνα δράσης είναι η έρευνα που αντι-
microετωπίζει τους ανθρώπους ως αυτόνοmicroους υπεύθυνους
συντελεστές (agents) που συmicromicroετέχουν ενεργά στο να
φτιάξουν τις δικές τους ιστορίες και συνθήκες ζωής
όπως και ικανούς να γίνουν πιο αποτελεσmicroατικοί στο να
φτιάχνουν ιστορίες και συνθήκες ζωής [hellip] ∆εν αντιmicroε-
τωπίζει τους ανθρώπους ως αντικείmicroενα για έρευνα
αλλά τους ενθαρρύνει να δουλεύουν microαζί ως υποκεί-
microενα που έχουν συνείδηση και ως συντελεστές (agents)
της αλλαγής και της βελτίωσηςraquo3 Η διαδικασία αυτή
microπορεί να αποδειχτεί ιδιαίτερα χρήσιmicroη για τον εκπαι-
δευτικό στην εποχή microας όπου διάφορα τmicroήmicroατα της
κοινωνίας βρίσκονται σε microεταβατικό στάδιο Στις περι-
πτώσεις αυτές αυξάνονται και οι δυσκολίες κατανόησης
του πλαισίου και αντίστοιχα οι δυσκολίες αποτελεσmicroα-
τικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό
3 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η αναγκαιό-τητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοινότητα τ 20 Αθήνα 1993 σ 38
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
21
Κοινωνίες σε microετάβαση και έρευνα δράσης
Πολλές φορές ιδιαίτερα σε καταστάσεις κοινωνιών σε
microετάβαση η πολυπλοκότητα και η αντιφατικότητα είναι
τα χαρακτηριστικά των κοινωνικών συστηmicroάτων Έτσι
ενώ η εξωτερική εικόνα microιας κοινωνίας παρουσιάζει ση-
microάδια νεωτερικότητας και εκσυγχρονισmicroού οι
βαθύτερες αντιλήψεις των ανθρώπων παραmicroένουν
παραδοσιακές δηmicroιουργώντας στα microέλη τους σοβαρές
συγκρούσεις και αποσταθεροποιήσεις Τα φαινόmicroενα
αυτά είναι πολύ πιο έντονα όταν πρόκειται για κλειστές-
παραδοσιακές κοινωνίες οι οποίες microεταβαίνουν σε
νεότερες microορφές που δεν είναι ξεκάθαρες ακόmicroα Στην
περίπτωση βέβαια που οι κοινωνίες αυτές αποτελούνται
από microειονοτικούς πληθυσmicroούς4 τα πράγmicroατα
περιπλέκονται ακόmicroα περισσότερο
4 Οι σκηνές στην αρχή του κειmicroένου εκτυλίσσονται σε τέτοιες περιοχές (σχολεία στην ορεινή Ξάνθη) τις οποίες microέχρι το 1995 χρειαζόταν ειδική άδεια από την Αστυνοmicroία για να microπορέ-σεις να επισκεφτείς Η σηmicroερινή τους εικόνα (πολύ έντονης ανοικοδόmicroησης δηmicroιουργίας καταστηmicroάτων αύξησης των microέ-σων microετακίνησης και γενικότερα laquoανοίγmicroατοςraquo και laquoεκσυγχρο-νισmicroούraquo) δηmicroιουργεί microια πολύ ισχυρή αντίθεση σε σχέση microε την εικόνα τους πριν από 8 microόλις χρόνια και αποτελεί από microόνη της
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
Οι αλλαγές είναι ραγδαίες το πλαίσιο αλλάζει συνεχώς
το δεδοmicroένα τρέχουν και οι άνθρωποι αδυνατούν να τα
παρακολουθήσουν και να τα κατανοήσουν Κάποιοι νιώ-
θουν ότι απειλούνται από αυτή την αλλαγή Φοβούνται
και εύκολα αναπολούν τις εποχές που laquoείχαν λίγα χρή-
microατα microεν αλλά ήξεραν τι περιmicroένουν απrsquo τη ζωή τουςraquo
Άλλοι αλλάζουν ξαφνικά τα πάντα αρνούmicroενοι όλες
τους τις ρίζες και τις προγενέστερες αξίες Νιώθουν microια
επιτακτική ανάγκη ενσωmicroάτωσης Να γίνουν σαν τους
άλλους να microην ξεχωρίζουν Σε ένα πλαίσιο microετάβασης
γίνονται αντιληπτές ποικίλες αντιδράσεις απέναντι στη
νεωτερικότητα Είναι όλες αναmicroενόmicroενες γιατί είναι σα-
φές πως η αλλαγή στη ζωή των ανθρώπων τούς προκα-
λεί διαφορετικά συναισθήmicroατα που συνδέονται κυρίως
microε τις οικογενειακές καταβολές τα οικογενειακά και
προσωπικά σχέδια ζωής καθώς και microε το πόσο έχει
laquoπροβλεφθείraquo στα σχέδια ζωής το ενδεχόmicroενο ανατρο-
πής των δεδοmicroένων
Τι κάνει όmicroως ένας δάσκαλος όταν εργάζεται σε microια κοι-
νωνία σε microετάβαση Τι σηmicroαίνει κατανοώ το πλαίσιο
όταν το πλαίσιο αλλάζει συνεχώς Και πόση έρευνα
microια πολύ ισχυρή ένδειξη για τη microεταβατική φάση στην οποία βρίσκονται
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
23
δράσης microπορεί εντέλει να κάνει ένας εκπαιδευτικός που
εξακολουθεί να αποτελεί ξένο σώmicroα σε microια τέτοια κοι-
νωνία Πόσο εύκολο είναι να microην παραιτηθεί από την
προσπάθεια η οποία του έχει laquoχαρίσειraquo τόσες ανατρο-
πές και απογοητεύσεις
Η απάντηση στα ερωτήmicroατα αυτά είναι δύσκολη Αυτό
που απαιτείται καταρχήν από τον εκπαιδευτικό είναι συ-
νεχής εγρήγορση και παρατήρηση Είναι απαραίτητο να
microη βιαστεί να δώσει χρόνο στον εαυτό του αλλά και
στους microαθητές του να προβληmicroατιστεί πριν αποφασίσει
πώς θα οργανώσει τη διδασκαλία του Απαραίτητη προ-
ϋπόθεση για να κατανοήσει το πλαίσιο ως εξωτερικός
παρατηρητής είναι να δηmicroιουργήσει σχέση εmicroπιστοσύ-
νης microε τους microαθητές του Μια σχέση ουσιαστικής επα-
φής στην οποία θα είναι φυσικά σαφή τόσο τα όρια και
η δυναmicroική όσο και το γνήσιο ενδιαφέρον του
εκπαιδευτικού για τη ζωή των microαθητών του Η σχέση
αυτή δε χτίζεται από τη microια microέρα στην άλλη Απαιτεί
ειλικρινείς προθέσεις Απαιτεί laquoάνοιγmicroαraquo από την
πλευρά του εκπαιδευτικού laquoΆνοιγmicroαraquo προς τον άλλο
αυτόν που φαίνεται τόσο διαφορετικός όχι για να τον
αφοmicroοιώσει αλλά για να τον ακούσει να τον καταλάβει
και να βρει τις συνιστάmicroενες στις οποίες θα microπορέσει να
στηριχτεί για να φτιάξει τη γέφυρα που θα οδηγήσει τα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
παιδιά στην επιθυmicroία να microάθουν Βασικοί laquoκίνδυνοιraquo σε
microια τέτοια κατάσταση είναι είτε η πλήρης απόρριψη του
laquoδιαφορετικούraquo είτε η πλήρης αποδοχή του και η αντι-
microετώπισή του ως φολκλόρ Και τα δύο φανερώνουν
εντέλει την αποτυχία επικοινωνίας και ισότιmicroης ανταλ-
λαγής Πώς όmicroως είναι δυνατό να πετύχεις ισότιmicroη
ανταλλαγή microε κάποιον που σου φαίνεται τόσο
διαφορετικός Σε αυτές τις περιπτώσεις βοηθάει σίγουρα
η προσωπική αναζήτηση στο θέmicroα της ταυτότητας laquoΗ
ταυτότητα του κάθε ανθρώπου συντίθεται από microια
πληθώρα στοιχείων τα οποία προφανώς δεν
περιορίζονται σε όσα αναγράφονται στα επίσηmicroα αρχεία
Οι περισσότεροι άνθρωποι καταρχήν εντάσσονται σε
κάποια θρησκευτική παράδοση έχουν microια εθνικότητα
καmicroιά φορά δύο ανήκουν σε microια εθνική ή γλωσσική
οmicroάδα έχουν οικογένεια microε περισσότερα ή λιγότερα
microέλη επάγγελmicroα κοινωνική θέση κάποιον κοινωνικό
κύκλοhellip Ο κατάλογος όmicroως είναι ακόmicroα πιο microακρύς
υποθετικά ατελείωτος ορισmicroένοι microπορεί να νιώθουν
περισσότερο ή λιγότερο πως ανήκουν σε microια επαρχία σε
ένα χωριό σε microια αδερφότητα σε microια επαγγελmicroατική ή
ποδοσφαιρική οmicroάδα σε microια παρέα φίλων σε ένα
συνδικάτο σε microια επιχείρηση σε ένα κόmicromicroα σε κάποιο
σύλλογο σε microια ενορία σε microια κοινότητα ανθρώπων
που microοιράζονται τα ίδια πάθη τις ίδιες ερωτικές
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
25
επιλογές τις ίδιες σωmicroατικές αναπηρίες ή
αντιmicroετωπίζουν τα ίδια προβλήmicroαταraquo5
Αυτές οι πολλαπλές υπαγωγές κάνουν σίγουρα κάθε άν-
θρωπο microοναδικό στον κόσmicroο Από την άλλη όmicroως ενι-
σχύουν την πιθανότητα να microπορέσεις να συναντήσεις
τον laquoάλλοraquo αφού δεν microπορεί κάποια από όλες αυτές
τις υπαγωγές θα είναι κοινή και θα βοηθάει τη συνά-
ντηση Αν ο καθένας microας ορίζει microονοσήmicroαντα την ταυ-
τότητά του αν νιώθει πχ microόνο Έλληνας ή microόνο χρι-
στιανός ή microόνο Ολυmicroπιακός τότε πολύ εύκολα θα βρει
απέναντί του τον αντίπαλο τον εχθρό Σε τέτοιες περι-
πτώσεις οι ταυτότητες γίνονται εύκολα laquoφονικέςraquo όπως
εύστοχα περιγράφει ο Αmicroίν Μααλούφ στο βιβλίο του Φο-
νικές ταυτότητες Αν όmicroως ο άνθρωπος αντιλαmicroβάνεται
τον εαυτό του και τον laquoάλλοraquo ως ένα κράmicroα ταυτοτή-
των και υπαγωγών τότε αρχίζει να νιώθει πόσο το
laquoεmicroείςraquo περιλαmicroβάνει και το οι laquoάλλοιraquo Η συνειδητο-
ποίηση αυτή αποτελεί αυτόmicroατα και microια γέφυρα επικοι-
νωνίας microια γέφυρα που δεν αποσιωπά τις διαφορές
αλλά προσπαθεί να βρει τα κλειδιά ερmicroηνείας τους
εντάσσοντάς τες στο πλαίσιο
5 Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999 σ 19
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
Η διαδικασία αυτή είναι ιδιαίτερα χρήσιmicroη για τον εκπαι-
δευτικό αφενός γιατί του επιτρέπει την ουσιαστική πα-
ρέmicroβαση όταν διδάσκει σε περιβάλλοντα φαινοmicroενικά
πολύ διαφορετικά και αφετέρου γιατί τον προφυλλάσ-
σει από απογοητεύσεις και παρανοήσεις της συmicroπεριφο-
ράς των παιδιών των γονιών και του ευρύτερου περι-
βάλλοντος Οι παρανοήσεις αυτές συχνό φαινόmicroενο σε
περιβάλλοντα πολυσυλλεκτικά θα microπορούσαν να laquoπεί-
σουνraquo τον εκπαιδευτικό είτε ότι η διαφορετικότητα του
απέναντι είναι επιθετική και απευθύνεται προς τον ίδιο
άρα να του προκαλέσουν συναισθήmicroατα και συmicroπεριφο-
ρές αmicroυντικές είτε ότι ο απέναντί του δεν είναι επιθετι-
κός αλλά βρίσκεται πολύ πίσω άρα υπάρχει και πάλι
αδυναmicroία επικοινωνίας γιατί ο άλλος πρέπει να καλύψει
microια πολύ microεγάλη διαδροmicroή για να καταφέρουν να συνο-
microιλήσουν Και στις δύο περιπτώσεις οι αντιδράσεις του
εκπαιδευτικού θα δυσχεράνουν σίγουρα την εκπαιδευ-
τική του παρέmicroβαση
ΤΤιι θθαα σσήήmicromicroααιιννεε ηη κκααττααννόόηησσηη ττοουυ ππλλααιισσίίοουυ
σστταα σσυυγγκκεεκκρριιmicromicroέένναα ππααρρααδδεείίγγmicromicroαατταασσκκηηννέέςς
Ας δούmicroε λοιπόν τώρα τι θα σήmicroαινε η κατανόηση του
πλαισίου στις παραπάνω σκηνές Στο πρώτο παράδειγmicroα
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
27
είναι εmicroφανέστατη η απογοήτευση και η παραίτηση που
νιώθει ο εκπαιδευτικός αντιmicroετωπίζοντας microια δύσκολη
κατάσταση Κι όmicroως τα σηmicroάδια αυτού του laquoπροαναγ-
γελθέντος θανάτουraquo ήταν ιδιαίτερα έντονα πολύ νωρί-
τερα Η περιοχή η οποία περιγράφεται η ορεινή περιοχή
της Ξάνθης αποτελεί παράδειγmicroα κοινωνίας σε microετά-
βαση όπου τα πιο καταπιεσmicroένα κοmicromicroάτια η οmicroάδα των
γυναικών δεν έχουν καταφέρει σε κανένα βαθmicroό να
κερδίσουν από την laquoπροελαύνουσα νεωτερικότηταraquo
Αυτό γίνεται καταρχήν αντιληπτό από πολύ ορατά ση-
microάδια όπως η ενδυmicroασία αλλά κυρίως από τις πορείες
ζωής τους οι οποίες παρουσιάζουν microεγάλη αναντιστοιχία
σε σχέση microε τις πορείες ζωής των ανδρών της περιοχής
που χαρακτηρίζονται από σηmicroαντικές αλλαγές και προ-
σαρmicroογές στη νεωτερικότητα Οι γυναίκες της περιοχής
παρουσιάζουν σχεδόν την ίδια εικόνα που παρουσίαζαν
και πριν από 30 χρόνια τη στιγmicroή που η ίδια η περιοχή
έχει πραγmicroατικά laquomicroεταmicroορφωθείraquo Ένα πολύ microεγάλο
ποσοστό τους δε microιλάει ικανοποιητικά ελληνικά ενώ οι
άνδρες της αντίστοιχης ηλικίας χρησιmicroοποιούν την ελλη-
νική microε ευχέρεια είναι αποκλεισmicroένες στον οικιακό
χώρο δεν microπορούν σε κανένα βαθmicroό να παρακολουθή-
σουν τις κοινωνικές εξελίξεις αποκοmicromicroένες από πολύ
microικρές από την εκπαίδευση Ένα συντριπτικό ποσοστό
γυναικών διακόπτουν τη σχολική φοίτηση πριν καν γί-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
νουν γυναίκες τελειώνοντας δηλαδή το ∆ηmicroοτικό και
microάλιστα έχοντας αριστεύσει στην εξαετή φοίτησή τους
Υπάρχουν χωριά στην ορεινή Ξάνθη που δεν έχουν
ακόmicroα στείλει κορίτσια στο Γυmicroνάσιο6 Κι αν η κατά-
σταση αυτή θεωρούνταν σχεδόν laquoαποδεκτή και φυσικήraquo
πριν από microερικά χρόνια όταν η γενικότερη εικόνα των
κοινωνιών αυτών ήταν εντελώς παραδοσιακή στις microέρες
microας φαντάζει αναντίστοιχη των γενικότερων εξελίξεων
προκαλώντας πολύ συχνά συναισθήmicroατα πόνου στα ίδια
τα νεαρά κορίτσια που νιώθουν να laquoτιmicroωρούνταιraquo για
το φύλο τους
Η κατάσταση αυτή προκαλεί συγκρούσεις πολλαπλών
τύπων όχι microόνο microεταξύ των microελών της παραδοσιακής
6 Τα χωριά αυτά microειώνονται συνεχώς Παρατηρείται το φαινό-microενο όταν ξεκινήσει ένα κορίτσι τη φοίτησή του να ακολουθή-σουν κι άλλα την επόmicroενη ή και την ίδια σχολική χρονιά Έτσι υπάρχουν περιπτώσεις κοριτσιών που κατάφεραν να πάνε στο Γυmicroνάσιο τρία χρόνια microετά τη φοίτησή τους στο ∆ηmicroοτικό microαζί microε το πρώτο κορίτσι που πήγε από το χωριό τους Στις περισ-σότερες των περιπτώσεων αυτών τα κορίτσια συνεχίζουν ικα-νοποιητικά τη δευτεροβάθmicroια εκπαίδευση microε υψηλές επιδόσεις και όταν καταφέρουν να φοιτήσουν και στο Λύκειο είναι σχε-δόν σίγουρα φοιτήτριες στο Πανεπιστήmicroιο Άρα η microεγάλη δυ-σκολία και η αποφασιστική καmicroπή στη ζωή των νεαρών γυναι-κών στις περιοχές αυτές είναι το πέρασmicroα από το ∆ηmicroοτικό στο Γυmicroνάσιο και από εκεί στο Λύκειο
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
29
κοινωνίας που αλλάζει αλλά και microεταξύ όλων των
εmicroπλεκοmicroένων στην εκπαιδευτική διαδικασία στις περιο-
χές αυτές Είναι χαρακτηριστική η αmicroηχανία του σχολι-
κού microηχανισmicroού απέναντι στο πρόβληmicroα της διακοπής
της σχολικής φοίτησης ο οποίος έχει ποικίλες αντιδρά-
σεις από οργάνωση ενηmicroερωτικών συναντήσεων των
γονέων microε κύριο θέmicroα την αναγκαιότητα της συνέχισης
της φοίτησης για τα κορίτσια microέχρι την laquoαπειλήraquo λήψης
διοικητικών microέτρων λόγω της microη εφαρmicroογής του νόmicroου
του σχετικού microε την υποχρεωτική εκπαίδευση
Όλα αυτά λοιπόν θα έπρεπε να έχουν προετοιmicroάσει τον
εκπαιδευτικό της πρώτης σκηνής για τη δυσκολία που
είχε να αντιmicroετωπίσει Η γνώση του πλαισίου θα τον
βοηθούσε να αντιmicroετωπίσει επιτυχώς τα συναισθήmicroατα
της microαταίωσης που νιώθει σε σχέση microε τη δουλειά του
και κυρίως των τύψεων απέναντι στο παιδί ∆ε laquoφταίειraquo
ο εκπαιδευτικός γιατί laquoξεσήκωσεraquo τη microαθήτρια η επι-
θυmicroία για microάθηση και αλλαγή προέκυψε στο παιδί και
λόγω του γενικότερου κλίmicroατος αλλαγών που χαρακτη-
ρίζουν microια microεταβατική κοινωνία ∆ε laquoφταίειraquo σίγουρα
γιατί βοήθησε το παιδί να αγαπήσει έναν laquoάλλο κόσmicroοraquo
τον κόσmicroο των γραmicromicroάτων ∆εν πάει χαmicroένη άλλωστε η
προσπάθεια ακόmicroα κι αν η συγκεκριmicroένη microαθήτρια δεν
καταφέρει να συνεχίσει τη φοίτησή της Παρατηρείται
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
συχνά το φαινόmicroενο όταν οι προσδοκίες ζωής ενός
ατόmicroου δηmicroιουργούν πολύ microεγάλη ρήξη σε σχέση microε τις
κοινωνικά αναmicroενόmicroενες να microεταφέρονται σχεδόν αυ-
τούσιες στην επόmicroενη γενιά όταν θα έχουν laquoωριmicroάσει οι
κοινωνικές συνθήκεςraquo Στις περιπτώσεις αυτές παρατη-
ρούmicroε ένα νεότερο microέλος της οικογένειας να αναλαmicroβά-
νει να laquoεπαληθεύσει το σχέδιο αλλαγήςraquo όταν οι συν-
θήκες δε δηmicroιουργούν πια συγκρούσεις έντονες που
ανατρέπουν την εσωτερική του ισορροπία
Όχι microόνο δε laquoφταίειraquo ο εκπαιδευτικός αλλά πρέπει να
νιώθει ότι συmicromicroετέχει microε τον τρόπο του σε αυτή την πο-
ρεία της αλλαγής Θα πρέπει βέβαια ο τρόπος παρέmicroβα-
σής του να είναι προσεκτικός microε απόλυτο σεβασmicroό των
εmicroπλεκοmicroένων Είναι σηmicroαντικό να δώσει στα παιδιά να
καταλάβουν ότι το πρόβληmicroά τους είναι περίπλοκο ότι
δεν είναι οι γονείς τους laquoαδιάφοροιraquo και laquoανόητοιraquo
αλλά έχουν microια δυσκολία προσαρmicroογής στις καινούριες
συνθήκες Είναι σηmicroαντικό να microη δηmicroιουργηθούν στα
παιδιά συνθήκες απόρριψης των γονέων πράγmicroα πολύ
εύκολο στη σύγκρουση που αντιmicroετωπίζουν αλλά να
κατανοήσουν ότι οι γονείς εκπροσωπούν εδώ το παλιό
και παραδοσιακό που δυσκολεύεται να αλλάξει Σίγουρα
σε microια τέτοια προοπτική δε βοηθούν αντιδράσεις του
τύπου laquoΣκέφτοmicroαι να πάω να ldquoαρπάξωrdquo το παιδί και να
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
31
το στείλω στο σχολείο Να τους τα πω έξω απrsquo τα δό-
ντια Στη microάνα που ldquoζηλεύειrdquo την κόρη και δεν την αφή-
νει να προοδεύσει Στον πατέρα που κρύβεται πίσω από
το αίτηmicroα της microάνας Στην υπόλοιπη οικογένεια που δεν
τη στηρίζειraquo Οι αντιδράσεις αυτές το microόνο που κατα-
φέρνουν είναι να φέρνουν αντιmicroέτωπες τις δυο πλευρές
το σχολείο και το σπίτι και να δυναmicroιτίζουν το ενδεχό-
microενο οποιασδήποτε νεότερης συνεργασίας και ανταλλα-
γής Η παρέmicroβαση του εκπαιδευτικού πρέπει να είναι
προσεκτική συστηmicroατική και να δίνει το χρόνο στους
άλλους να αποδεχτούν το διαφορετικό σιγά σιγά ως microια
κατάσταση αλλαγής που αρχίζουν να αναγνωρίζουν και
οι ίδιοι και όχι ως microια laquoεπιβολή της κυρίαρχης πλειονο-
τικής οmicroάδαςraquo Μπορεί βέβαια ο χρόνος αυτός να είναι
αποφασιστικός για την πορεία ζωής του συγκεκριmicroένου
παιδιού Αν γίνει όmicroως η παρέmicroβαση microε σεβασmicroό και σύ-
στηmicroα δε θα πάει χαmicroένη ούτε και για το συγκεκριmicroένο
παιδί αν αυτό νιώσει πως laquoέχασε microια microάχη αλλά όχι
τον πόλεmicroοraquo αν νιώσει πως σε αυτή την πορεία των
αλλαγών έχει νόηmicroα να διεκδικεί σταθερά και επίmicroονα
microε στόχο την καλυτέρευση της ζωής του
Αν εξετάσουmicroε τη δεύτερη σκηνή θα διαπιστώσουmicroε
επίσης πως και εκεί η γνώση του πλαισίου θα είχε βοη-
θήσει τον εκπαιδευτικό να περιmicroένει τις laquoδυσκολίες κα-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
τανόησηςraquo από την πλευρά των microαθητών Ο συγκεκρι-
microένος εκπαιδευτικός λειτουργεί στο πλαίσιο microιας κλει-
στής αγροτικής κοινωνίας της οποίας χαρακτηριστικό
είναι microεταξύ άλλων η laquoαξιοποίησηraquo από microικρή ηλικία
των νεότερων microελών για την ενίσχυση του οικογενεια-
κού εισοδήmicroατος Η κοινωνία αυτή microαθαίνει από πολύ
νωρίς στα microέλη της τη χρησιmicroότητα της εργασίας ακόmicroα
και της παιδικής για την ωρίmicroανση του παιδιού για την
εκmicroάθηση microιας τέχνης για τη συmicromicroετοχή του στον οικο-
γενειακό αγώνα για ένα καλύτερο αύριο Η πολύ έντονη
laquoκαταδίκη της παιδικής εργασίαςraquo που θεωρείται σχε-
δόν αυτονόητη σε microια κοινωνία άλλου τύπου δεν microπο-
ρεί να γίνει κατανοητή στο συγκεκριmicroένο πλαίσιο Τα
παιδιά microεγαλώνουν microαθαίνοντας για την αξία της δου-
λειάς ενώ παράλληλα εργάζονται και τα ίδια
Η γνώση λοιπόν της συγκεκριmicroένης συνθήκης θα είχε
βοηθήσει τον εκπαιδευτικό να αποφύγει την έκπληξη
την αmicroηχανία καθώς και την ανατροπή που νιώθει εκ
των υστέρων Θα του είχε αφήσει χρόνο να σκεφτεί τη
διαφορά στις αντιλήψεις για την παιδική εργασία ανά-
microεσα σε αυτόν και τους microαθητές του να τη δικαιολογή-
σει και να αναmicroένει τις αντιδράσεις των παιδιών και τη
δυσκολία κατανόησης Από την άλλη θα microπορούσε να
αποφύγει τις τύψεις γιατί θα είχε microελετήσει τη θεmicroε-
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
33
λιώδη διαφορά που επισηmicroαίνουν οι ειδικοί όταν συζη-
τούν για την παιδική εργασία Σύmicroφωνα microε τη Unicef
λοιπόν η παιδική εργασία χωρίζεται σε laquomicroη αποδεκτήraquo
και laquoαποδεκτήraquo Η πρώτη αναφέρεται στο είδος της
laquoεργασίας που εmicroποδίζει τη φυσική και την πνευmicroατική
ανάπτυξη του παιδιού συmicromicroετέχει στην εκmicroετάλλευσή
του οικονοmicroική και κοινωνική παραβιάζει την πνευmicroα-
τική και ηθική του ακεραιότητα Η δεύτερη δίνει στο
παιδί που συmicromicroετέχει στο οικογενειακό εισόδηmicroα ασφά-
λεια και περηφάνια του παρέχει microια εκπαίδευση (for-
mation) ή ακόmicroα και ένα επάγγελmicroα ακόmicroα κι αν δεν
εξασφαλίζει πάντα τη συνέχιση της σχολικής φοίτησης
τις αργίες του τη διασκέδασή του Του παρέχει τελικά microια
θέση και διευκολύνει την ένταξή του στο περιβάλλονraquo7
Αν τα γνώριζε όλα αυτά ο εκπαιδευτικός και είχε προ-
βληmicroατιστεί εκ των προτέρων δε θα ένιωθε αmicroηχανία
γιατί έθιξε ένα δύσκολο ζήτηmicroα Θα αναγνώριζε ότι οι
περισσότεροι microαθητές του παρά τις ιδιαίτερες δυσκολίες
στη ζωή τους ανήκουν στη δεύτερη κατηγορία της παι-
δικής εργασίας και ίσως θα είχε νόηmicroα να στηριχτεί σε
7 Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacuteus-site aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παρα-
γωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000 σ 309
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτή τη διαφορά και να δώσει στα παιδιά να καταλά-
βουν πόσο απάνθρωπη και καταδικαστέα είναι η άλλη
microορφή παιδικής εργασίας Αν γνώριζε το πλαίσιο θα
microπορούσε να κατανοήσει τις διαφορετικές αντιλήψεις
των παιδιών και θα είχε κάνει την παρέmicroβασή του πιο
συγκροτηmicroένα Έτσι θα απέφευγε την κούραση και την
απογοήτευση που τόσο έντονα δηλώνει στο τέλος
Συmicroπεράσmicroατα
Γίνεται νοmicroίζουmicroε κατανοητό ότι η γνώση του πλαισίου
microπορεί να βοηθήσει τους εκπαιδευτικούς στην εκπαιδευ-
τική τους πρακτική microε πολλούς τρόπους Καταρχήν βοη-
θάει στη microείωση των αρνητικών συναισθηmicroάτων που
προκαλεί η έκπληξη και η ανατροπή στην καθηmicroερινή
σχολική πρακτική Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό Αρκεί να
αναλογιστούmicroε πόσες περιπτώσεις ανθρώπων γνωρί-
ζουmicroε κοινωνικά ευαίσθητων οι οποίοι laquoπαραιτούνταιraquo
στον εργασιακό τους χώρο γιατί απελπίζονται γιατί θε-
ωρούν ότι laquoτίποτα δεν αλλάζειraquo γιατί ξεκινούν microε microε-
γάλη ορmicroή και επιθυmicroία να προσφέρουν και δεν τα κα-
ταφέρνουν Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις η γνώση του
πλαισίου θα είχε microειώσει το συναίσθηmicroα της microαταίωσης
κυρίαρχο στις καταστάσεις όπου υπάρχουν έντονα κοι-
νωνικά προβλήmicroατα και ο εκπαιδευτικός νιώθει ότι δεν
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
35
microπορεί να επέmicroβει Θα είχε πείσει επίσης τους εκπαι-
δευτικούς να βάζουν microικρότερους και εφικτούς στόχους
και θα τους είχε δώσει τη χαρά και την ικανοποίηση της
κατάκτησης των στόχων αυτών Θα τους είχε βοηθήσει
να microην laquoπαίρνουν στην πλάτη τουςraquo όλη την ευθύνη
παρά microόνο αυτή που τους αναλογεί Θα τους είχε βοη-
θήσει ακόmicroα να ξεπεράσουν γρήγορα το στάδιο της
ταύτισης microε τους κοινωνικά αδύνατους πηγαίνοντας σε
microια πιο laquoχρήσιmicroη κατάστασηraquo όπου microπορούν να συνει-
δητοποιήσουν και την πολυπλοκότητα αλλά και το laquoδί-
καιοraquo όλων των εmicroπλεκοmicroένων Σε αυτή τη νέα κατά-
σταση θα microπορούσαν να περάσουν από την οργή στην
οργάνωση microιας συστηmicroατικής εκπαιδευτικής παρέmicroβασης
η οποία microακροπρόθεσmicroα και υπό όρους θα microπορούσε
να συντελέσει στη microείωση της κοινωνικής αδικίας
Και microόνο η microείωση λοιπόν των αρνητικών συναισθηmicroά-
των των εκπαιδευτικών microπορεί να τους βοηθήσει στο να
οργανώσουν την εκπαιδευτική τους πρακτική πιο αποτε-
λεσmicroατικά Η προσαρmicroογή στις ανάγκες του πλαισίου
όταν δε θεωρείται laquoέκπτωσηraquo και laquoυποχώρησηraquo αλλά
γίνεται συνειδητά και οργανωmicroένα microε αφετηρία τα βιώ-
microατα των παιδιών και στόχο τη δηmicroιουργία κινήτρων
microάθησης microπορεί να φέρει σηmicroαντικά αποτελέσmicroατα για
την εκπαιδευτική διαδικασία Τα παιδιά θα νιώσουν ότι ο
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
εκπαιδευτικός τα υπολογίζει τα σέβεται καθώς προσαρ-
microόζει το microάθηmicroα στις ανάγκες τους Το κλίmicroα αυτό είναι
πιθανό να έχει θετικά αποτελέσmicroατα για τα παιδιά ―
microπορεί όχι θεαmicroατικά αλλά ουσιαστικά Αν ο εκπαιδευτι-
κός έχει την οξύνοια και την ικανότητα να αντιληφθεί
αυτές τις έστω microικρές αλλαγές και να τις αξιοποιήσει
τότε ο ίδιος θα γίνει πιο αποτελεσmicroατικός και τα παιδιά
θα αρχίσουν να βρίσκουν σιγά σιγά τα κλειδιά για να
οικοδοmicroήσουν microια σχέση δηmicroιουργική microε τη microάθηση Το
σηmicroαντικό και για τους δυο laquoεταίρουςraquo (εκπαιδευτικό
και microαθητές) είναι να πειστούν πως παρά τις δυσκολίες
microπορεί η τάξη να microπει σε microια ουσιαστική διαδικασία microά-
θησης Χωρίς αυτή την πίστη κάθε προσπάθεια θα laquoπέ-
φτει στο κενόraquo Αν ο εκπαιδευτικός κατανοήσει τις ιδιαί-
τερες δυσκολίες τις αναστολές τα προβλήmicroατα που δη-
microιουργεί το κοινωνικό πλαίσιο για την εκπαιδευτική δια-
δικασία αλλά πειστεί από την άλλη πως microε τις κατάλ-
ληλες στρατηγικές microπορεί να κινητοποιήσει τα παιδιά να
microάθουν (αφού όλα τα παιδιά microπορούν να κινητοποιη-
θούν όταν προσαρmicroοστεί το microάθηmicroα στις ανάγκες τους)
τότε η καθηmicroερινή του σχολική πρακτική microπορεί να microην
τον γεmicroίζει microε αρνητικά συναισθήmicroατα αλλά να του
προσφέρει πολλές προσωπικές στιγmicroές ικανοποίησης και
δηmicroιουργίας
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
37
Η κατανόηση αυτή δεν είναι φυσικά microια εύκολη διαδικα-
σία Πολλές φορές προκαλεί έντονα συναισθήmicroατα στον
εκπαιδευτικό ιδιαίτερα όταν οι καταστάσεις που αντιmicroε-
τωπίζει και τις οποίες πρέπει να αναλύσει ανακινούν
microέσα του αντίστοιχες προσωπικές ή οικογενειακές εmicroπει-
ρίες Είναι σαφές ότι χρειάζεται σοβαρή προσωπική δου-
λειά του εκπαιδευτικού για να microπορέσει να ξεφύγει από
τα έντονα συναισθήmicroατα που του προκαλούν οι ταυτί-
σεις και να κατανοήσει ψύχραιmicroα την κατάσταση Οι δυ-
σκολίες είναι microεγάλες αλλά και το κέρδος αντίστοιχο Το
πλαίσιο δεν αποτελεί πια τον άγνωστο laquomicroπαmicroπούλαraquo
αλλά είναι εκεί microπροστά ορατό αλλά και ευέλικτο σου
θέτει τα όρια αλλά σου αφήνει παράλληλα και microικρά
παράθυρα διαφυγής Σου εξηγεί σε προβληmicroατίζει
αλλά από την άλλη σου δίνει να καταλάβεις πως σε αυτή
την πολυπλοκότητα των παραγόντων που το ορίζουν
microπορείς να επέmicroβεις και συ σιγά σιγά και διακριτικά αλλά
πολύ ουσιαστικά Μπορείς να επέmicroβεις δηmicroιουργώντας
microικρές ανατροπές θέτοντας απλά ερωτήmicroατα στους συ-
νεργάτες σου τα παιδιά δείχνοντάς τους τις πολλαπλές
όψεις της laquoπραγmicroατικότηταςraquo και δίνοντάς τους εργα-
λεία για να επεξεργαστούν την πολλαπλότητα Η κατα-
νόηση του πλαισίου λοιπόν δε σου δηmicroιουργεί το αί-
σθηmicroα του microάταιου αφού όλα είναι δεδοmicroένα και ετερο-
καθορίζονται αντίθετα σου ενισχύει τις πιθανότητες ου-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
σιαστικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό microε κέρδη προ-
φανή για την εκπαιδευτική διαδικασία
Βιβλιογραφία
Ανδρούσου Α Το κίνητρο στην εκπαίδευση Κλειδιά και Αντι-
κλείδια ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Αθήνα 2003 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd
edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η ανα-γκαιότητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοι-νότητα τ 20 Αθήνα 1993
Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacute-ussite aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παραγωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000
Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
39
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
9
θεmicroατικό πεδίο Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης
bull Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο
Ασκούνη Ν
bull Οικογένεια και σχολείο
∆ραγώνα Θ
bull Η microη λεκτική επικοινωνία στο σχολείο
Κούρτη Ε
bull Πολιτισmicroός και σχολείο
Πλεξουσάκη Ε
bull Η microειονοτική εκπαίδευση της Θράκης
Τσιτσελίκης Κ
bull Γλώσσα του σπιτιού και γλώσσα του σχολείου
Φραγκουδάκη Α
bull Η ικανότητα του λόγου και η γλωσσική διδασκαλία
Φραγκουδάκη Α
θεmicroατικό πεδίο Ταυτότητες και Ετερότητες
bull laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo εmicroπειρίες εκπαιδευτικών
∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Πετρίδης Τ
bull Ταυτότητα και εκπαίδευση
∆ραγώνα Θ
bull Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα
Μπαλτσιώτης Λ
bull Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο
Χοντολίδου Ε
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
10
Για περισσότερα laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo
wwwkleidiakaiantikleidianet
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
11
Κοινωνικό πλαίσιο και διδακτική πράξη
Σκηνή 1η Είmicroαι στο εξοχικό microου στη θάλασσα microε παρέα Μόλις
γυρίσαmicroε από το απογευmicroατινό microπάνιο Χαλαρά Το κα-
λοκαιράκι τελειώνει Συζητώ microε τους φίλους microου για τη
Θράκη για τα παιδιά που έχω αρχίσει να αποθυmicroώ για
τη νέα σχολική χρονιά και τα σχέδιά microου Θα ξαναπάρω
τη Γrsquo Γυmicroνασίου Είναι microεγάλα παιδιά και microπορείς να
συνεννοηθείς εύκολα Έχουν πια ξεπεράσει τις αρχικές
δυσκολίες της πολυγλωσσίας τους και κάνουν όνειρα για
το microέλλον Μου αρέσει πολύ που γίνοmicroαι κοινωνός αυ-
τών των ονείρων Ελπίζω και αρωγός στην επιτυχία
τους
Ξαφνικά έχω microήνυmicroα στο κινητό Το ανοίγω χαρούmicroενη
Μια από τις καλύτερές microου microαθήτριες Πόσο microε συγκινεί
που microε θυmicroούνται και το καλοκαίρι Το microήνυmicroα λέει
laquoΚυρία η microαmicroά microου δε microrsquo αφήνει τελικά να πάω στο Λύ-
κειο Έκλαψα παρακάλεσα τίποτα Ο microπαmicroπάς microου άλ-
λαξε γνώmicroη και τώρα συmicroφωνεί microε τη microαmicroά που ζητάει
βοήθεια στο σπίτι και το χωράφι Κυρία τι να την κάνω
τη ζωή έτσι ∆εν microπορώ να φανταστώ τη ζωή microου microα-
κριά απrsquo το σχολείοraquo
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
12
Παγώνω Το ήξερα το πρόβληmicroα της microαθήτριας αλλά
θεώρησα ότι το είχαmicroε λύσει Είχα φροντίσει στη διάρ-
κεια της περσινής σχολικής χρονιάς να συναντήσω τη
microητέρα της Ήταν microια δύσκολη συνάντηση είναι αλή-
θεια Χρειάστηκε να επιστρατεύσω όλες microου τις laquoεπικοι-
νωνιακές δεξιότητεςraquo για να τη microετακινήσω από την αρ-
χική της παντελή άρνηση Γιατί σίγουρα δεν είναι εύ-
κολο να βρεις επιχειρήmicroατα απέναντι σε ένα γονιό που
σου λέει laquoΤι να τα κάνει τα γράmicromicroατα Κορίτσι είναιhellipraquo
Μεγάλωσα microε το αυτονόητο ότι τα γράmicromicroατα είναι καλά
για έναν άνθρωπο ανεξαρτήτως φύλου Πώς να συνοmicroι-
λήσω τώρα microε έναν κόσmicroο που microου φαίνεται τόσο microα-
κρινός Κι όmicroως νόmicroιζα πως τα είχα καταφέρει Προσπά-
θησα να της εκθέσω όλες τις πιθανές δυσκολίες που
microπορεί να αντιmicroετώπιζε το παιδί αργότερα Να της microι-
λήσω για το πόσο σηmicroαντικός είναι ο κόσmicroος του σχο-
λείου για το παιδί της Για το πόσο περήφανη microπορεί να
ένιωθε αργότερα microε microια microορφωmicroένη κόρη Για το πόσο
γρήγορα αλλάζουν τα πράγmicroατα και πόσο απαραίτητο
είναι τώρα πια ένα laquoχαρτίraquo Ήταν σαν να microη microε άκουγε
όmicroως Σε κάποια στιγmicroή ψέλλισε κάτι σαν laquoθα τη
χάσωraquo Ξεπρόβαλε ξαφνικά microπροστά microου microια απειλή που
ένιωθε η microητέρα και που δεν είχα καν υποπτευθεί Σαν
από ένστικτο γρήγορα χωρίς να το σκεφτώ της εξή-
γησα ότι υπάρχουν και πανεπιστήmicroια κοντά στο χωριό
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
13
Θα microπορούσε να πηγαινοέρχεται ακόmicroα και καθηmicroερινά
Ήταν εκεί που νόmicroισα ότι πείστηκε Χαλάρωσε το πρό-
σωπό της και microου είπε laquoΘα το σκεφτώhellipraquo
Εκεί που νόmicroισα λοιπόν ότι έχει τελειώσει η ιστορία και
θα καmicroαρώσω τη microαθήτριά microου στο Λύκειο και σίγουρα
microετά και στο Πανεπιστήmicroιο1 έρχεται ξανά η απειλή Η
απαγόρευση Ο αποκλεισmicroός Τόσο άδικος Ενός παιδιού
ευαίσθητου ενός παιδιού microε όρεξη και ορmicroή του οποίου
το laquomicroειονέκτηmicroαraquo ήταν βασικά το φύλο Νιώθω οργή
Από τη microια θέλω να βάλω τα κλάmicroατα από την άλλη να
πάω να laquoαρπάξωraquo το παιδί και να το στείλω στο σχο-
λείο Να τους τα πω έξω απrsquo τα δόντια Στη microάνα που
laquoζηλεύειraquo την κόρη και δεν την αφήνει να προοδεύσει
Στον πατέρα που κρύβεται πίσω από το αίτηmicroα της microά-
1 Για τους microειονοτικούς microαθητές της Θράκης υπάρχει ένα ειδικό ποσοστό εισαγωγής στην τριτοβάθmicroια εκπαίδευση οπότε το σύνολο σχεδόν των παιδιών τα οποία καταφέρνουν να ολοκλη-ρώσουν τη δευτεροβάθmicroια εκπαίδευση εισάγονται στα πανεπι-στήmicroια Η microεγάλη δυσκολία λοιπόν για τα κορίτσια της ορεινής περιοχής της Ξάνθης είναι να πείσουν τους γονείς τους να συ-νεχίσουν στο Λύκειο Αν το καταφέρουν αυτό θεωρείται σχε-δόν σίγουρη η φοίτησή τους στο Πανεπιστήmicroιο καθώς το microεγα-λύτερο ποσοστό από αυτά διακρίνεται για την πολύ καλή επί-δοση στο σχολείο Ωστόσο πολύ microεγάλο ποσοστό άριστων microα-θητριών διακόπτει τη σχολική φοίτηση microετά την ολοκλήρωση της υποχρεωτικής εκπαίδευσης
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
14
νας Στην υπόλοιπη οικογένεια που δεν τη στηρίζει
Νιώθω οργή και microαταίωση Για τη microαθήτρια και τα σχέ-
διά της αλλά και για microένα Για τη δουλειά που έκανα όλο
το χρόνο για την laquoεπένδυσηraquo πάνω στο παιδί Νοmicroίζω
πως δε θα ξαναεπενδύσω συναισθηmicroατικά τουλάχιστον
αφού οι άνθρωποι είναι τόσο microακριά από αυτά που πι-
στεύω και ονειρεύοmicroαι
Νιώθω και απορία Είναι δυνατό να microη βλέπουν την αδι-
κία Είναι τόσο διαφορετικοί Τόσο πίσω Τόσο άδικοι
Πώς θα microπορέσω να ξανασυνεργαστώ microαζί τους
Εντέλει νιώθω και τύψεις Προς τι να laquoξεσηκώνωraquo τα
παιδιά να τους ανοίγω την όρεξη για microάθηση να τους
περιγράφω έναν άλλο κόσmicroο τον κόσmicroο που ανοίγεται
microπροστά τους microέσα από τις σπουδές και τα γράmicromicroατα
αφού δε θα ζήσουν ποτέ σε αυτό τον κόσmicroο Πόσο δι-
καίωmicroα έχω να επεmicroβαίνω στη ζωή τους στα όνειρά
τους Νιώθω σαν να έχω laquoπαίξειraquo microε τη ζωή και την
ισορροπία των microαθητριών microου laquoσυνεπής microε την προο-
δευτική ιδεολογία microουraquo αλλά ασυνεπής απέναντι στο
παιδί αφού δεν microπορώ να το στηρίξω στο να διεκδική-
σει καλύτερους όρους για τη ζωή του
Με τέτοιες microελαγχολικές σκέψεις τέλειωσε αυτό το βρα-
δάκι Κι ακόmicroα απορώ πώς πρέπει να αντιδράσωhellip
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
15
Σκηνή 2η
∆ιδάσκω στην ορεινή Ξάνθη στην Αrsquo Γυmicroνασίου Γλώσ-
σα Ευτυχώς τα παιδιά έχουν ξεπεράσει το αρχικό σοκ
της προσαρmicroογής και έχουν αρχίσει να εκφράζονται στα
ελληνικά ικανοποιητικά Η επικοινωνία microας microοιάζει να
microην αντιmicroετωπίζει ιδιαίτερα προβλήmicroατα Τα ελληνικά
τους βελτιώνονται καθηmicroερινά και συνεργαζόmicroαστε όλο
και καλύτερα Είmicroαστε άλλωστε στην ενότητα 6 Το
θέmicroα της είναι η εργασία Σήmicroερα αποφάσισα να τους
κάνω το κείmicroενο που microιλάει για την παιδική εργασία
Λέει microέσα σrsquo αυτό η λεζάντα από το κείmicroενο της Unicef
laquoΧάρη στη δική microας αδιαφορία κάποια παιδιά ldquoωριmicroά-
ζουνrdquo απότοmicroαraquo Αναφέρονται στη συνέχεια παραδείγ-
microατα από διάφορες χώρες του κόσmicroου όπου laquoανθείraquo η
παιδική εργασία και κάποιοι αριθmicroοί για την Ελλάδα
Το κείmicroενο προχωράει αλλά τα παιδιά δε συmicromicroετέχουν
όσο άλλες φορές Έχει άραγε τόσες άγνωστες λέξεις και
τους δυσκολεύει Πολλές φορές τελικά microου συmicroβαίνει να
θεωρώ ένα κείmicroενο βατό και τα παιδιά να σκοντάφτουν
σε απίστευτες λέξεις Όmicroως όχι το κείmicroενο δεν είναι
δύσκολο Τι είναι αυτό που τα δυσκολεύει
Ξαφνικά ανοίγει microια συζήτηση για τη δουλειά Αντιλαmicro-
βάνοmicroαι ότι πολύ microεγάλος αριθmicroός microαθητών microου εργά-
ζεται ήδη παράλληλα microε το σχολείο Άλλοι στα microικρά
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
16
τους χωράφια άλλοι σε microαγαζιά το απόγευmicroα άλλοι στα
πρόβατα άλλοι δίπλα στον πατέρα τους που είναι οικο-
δόmicroος και συνεχίζει το microεροκάmicroατο και microετά τις τρεις
που σχολάmicroε Νιώθω αmicroήχανη και ένοχη Εγώ τόση ώρα
microιλώ για το Μπαγκλαντές και την Αφρική και τα παιδιά
microου έχουν ήδη διαmicroορφώσει σχέση και άποψη για την
εργασία Εντάξει το κείmicroενο microιλούσε για παιδιά που
εγκαταλείπουν το σχολείο και εργάζονται σε απάνθρω-
πες συνθήκες Όmicroως και τα δικά microου δε δυσκολεύονται
Το πρωί σχολείο και microετά microεροκάmicroατο Μεροκάmicroατο microι-
κρό Ίσα που να ενισχύει λιγάκι το οικογενειακό εισό-
δηmicroα Και την άλλη microέρα σχολείο laquoάγραφα κι αδιάβα-
σταraquo γιατί πώς να προλάβεις και τις σχολικές υποχρεώ-
σεις όταν είσαι πτώmicroα στην κούραση ∆εν είναι εύκολο
Νιώθω αmicroηχανία Μήπως δεν έπρεπε τελικά να τους
θέσω ένα τόσο καυτό ζήτηmicroα Εγώ microιλούσα για εκmicroε-
τάλλευση χωρίς να σκεφτώ ότι τα αφορά και προσω-
πικά Μάλλον γιrsquo αυτό δεν microπορούσαmicroε τελικά να συ-
νεννοηθούmicroε και microου έλεγαν για το πόσο σηmicroαντικό εί-
ναι να microαθαίνει ο άνθρωπος από microικρός στη δουλειά
Πρέπει ή δεν πρέπει το σχολείο να θέτει τέτοια ζητή-
microατα Πώς θα microπορούσα τελικά να microιλήσω για το τόσο
σηmicroαντικό ζήτηmicroα της παιδικής εργασίας Να το απο-
σιωπήσω Έχω κουραστεί σε αυτό το σχολείο να ξαφνιά-
ζοmicroαι και να microην καταλαβαίνω Τι κάνω λάθος εντέλει
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
17
ΗΗ γγννώώσσηη ττοουυ κκοοιιννωωννιικκοούύ ππλλααιισσίίοουυ κκααιι ηη σσηηmicromicroαασσίίαα ττηηςς
Πολύ συχνά παρατηρείται το φαινόmicroενο να εργάζονται
εκπαιδευτικοί σε ένα σχολείο και να γνωρίζουν ελάχιστα
για τους microαθητές τους ∆εν έχουν καmicroιά πληροφόρηση
για την οικογενειακή κατάσταση των microαθητών τα ιδιαί-
τερα προβλήmicroατά τους τις συνθήκες ζωής τους τα
όνειρα και τις φιλοδοξίες τους Ο χώρος του σχολείου
φαντάζει αποκοmicromicroένος από το ευρύτερο κοινωνικό περι-
βάλλον Η έλλειψη αυτή ενισχύεται και από την παντελή
σχεδόν έλλειψη επικοινωνίας microε τους γονείς οι οποίοι
θα microπορούσαν να αποτελέσουν microια βασική laquoδεξαmicroενή
πληροφοριώνraquo Οι πληροφορίες αυτές θα microπορούσαν να
κάνουν πιο ξεκάθαρη την εικόνα των microαθητών και να
βοηθήσουν τον εκπαιδευτικό να προσαρmicroόσει τη συmicroπε-
ριφορά και τις microεθόδους του ανάλογα microε τους βασικούς
του συνεργάτες τα παιδιά
Η έλλειψη αυτή ενός δικτύου σχέσεων δυσκολεύει τη
λειτουργία του σχολείου και καθιστά την ουσιαστική πα-
ρέmicroβαση των διδασκόντων σχεδόν αδύνατη Για να κα-
ταφέρει το σχολείο να παρέmicroβει ουσιαστικά και να δη-
microιουργήσει συνθήκες και κίνητρα microάθησης στους microαθη-
τές του είναι απαραίτητο να γνωρίζει ποιοι είναι αυτοί οι
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
18
microαθητές τι χρειάζονται ποιες είναι οι ιδιαιτερότητές
τους και microετά να αποφασίσει microε ποιες microεθόδους θα πα-
ρέmicroβει και πού θα δώσει έmicroφαση Ξέρουmicroε ότι η γνώση
δεν είναι ένα laquoσακίraquo που το αδειάζουmicroε σε laquoάδεια κεφά-
λιαraquo και περιmicroένουmicroε να καλύψουmicroε τα κενά Εδώ και
πολλά χρόνια οι παιδαγωγοί τονίζουν τη σηmicroασία του
κινήτρου για την ουσιαστική microάθηση2 καθώς και την
προτεραιότητα της απόκτησης δεξιοτήτων απέναντι στην
απόκτηση γνώσεων Για να δηmicroιουργήσεις όmicroως κίνητρα
σε κάποιον πρέπει να ξέρεις σε ποιον απευθύνεσαι Για
να του microάθεις πώς να microαθαίνει πρέπει να ξέρεις ποιος
είναι
Τα πράγmicroατα γίνονται ακόmicroα πιο δύσκολα όταν υπάρχει
microεγάλη απόσταση ανάmicroεσα στο κοινωνικό περιβάλλον
από όπου προέρχεται ο εκπαιδευτικός και σε εκείνο
όπου διδάσκει Η απόσταση αυτή (κοινωνική
πολιτιστική οικονοmicroική) συχνά οφείλεται σε ένα
συνδυασmicroό παραγόντων Σε περιπτώσεις δε που
υπάρχουν και ιδιαίτερα κοινωνικά χαρακτηριστικά πχ
microειονοτικές οmicroάδες η διαφορά εmicroφανίζεται ακόmicroα πιο
microεγεθυσmicroένη και πολύ συχνά λείπουν εντελώς τα
2 Βλ Ανδρούσου Α Το κίνητρο στην εκπαίδευση Κλειδιά και Αντικλείδια ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Αθήνα 2003 σ 14-15
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
19
κλειδιά ερmicroηνείας και αλληλοκατανόησης Σε αυτές τις
δύσκολες καταστάσεις προβάλλει πιο επιτακτική η
ανάγκη κατανόησης του κοινωνικού πλαισίου microέσα στο
οποίο λειτουργεί το συγκεκριmicroένο σχολείο ζει η
microειονοτική οmicroάδα ―ιδιαίτερα όταν υπάρχουν στοιχεία
κοινωνικού αποκλεισmicroού― και διαmicroορφώνονται τα
νεότερα microέλη της οι microαθητές microας
ΚΚααττααννόόηησσηη ττοουυ κκοοιιννωωννιικκοούύ ππλλααιισσίίοουυ
κκααιι έέρρεευυνναα δδρράάσσηηςς
Πώς όmicroως είναι δυνατό να κατανοήσει ο εκπαιδευτικός
ένα κοινωνικό πλαίσιο που του φαίνεται τόσο διαφορε-
τικό και microακρινό Ποια εργαλεία θα τον βοηθήσουν ώστε
να κατανοήσει τις διαφορές αλλά και τις οmicroοιότητες microε
τους microαθητές του και να τις αξιοποιήσει προς όφελος
της διδακτικής διαδικασίας
Γίνεται πολύ συχνά λόγος στον εκπαιδευτικό χώρο για
την ανάγκη εξοικείωσης του εκπαιδευτικού microε την
έρευνα δράσης η οποία microπορεί να αποτελέσει το κλειδί
για την κατανόηση του κοινωνικού και εκπαιδευτικού
πλαισίου και για την προσαρmicroογή της διδασκαλίας στο
πλαίσιο αυτό Εδώ θα πρέπει να διευκρινίσουmicroε ότι η
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
έρευνα δράσης laquoείναι η έρευνα που γίνεται από συγκε-
κριmicroένους ανθρώπους στην ίδια τους τη δουλειά για να
βοηθηθούν ώστε να βελτιώσουν αυτό που κάνουν συ-
microπεριλαmicroβανοmicroένου και του πώς εργάζονται microε και για
τους άλλους Η έρευνα δράσης είναι η έρευνα που αντι-
microετωπίζει τους ανθρώπους ως αυτόνοmicroους υπεύθυνους
συντελεστές (agents) που συmicromicroετέχουν ενεργά στο να
φτιάξουν τις δικές τους ιστορίες και συνθήκες ζωής
όπως και ικανούς να γίνουν πιο αποτελεσmicroατικοί στο να
φτιάχνουν ιστορίες και συνθήκες ζωής [hellip] ∆εν αντιmicroε-
τωπίζει τους ανθρώπους ως αντικείmicroενα για έρευνα
αλλά τους ενθαρρύνει να δουλεύουν microαζί ως υποκεί-
microενα που έχουν συνείδηση και ως συντελεστές (agents)
της αλλαγής και της βελτίωσηςraquo3 Η διαδικασία αυτή
microπορεί να αποδειχτεί ιδιαίτερα χρήσιmicroη για τον εκπαι-
δευτικό στην εποχή microας όπου διάφορα τmicroήmicroατα της
κοινωνίας βρίσκονται σε microεταβατικό στάδιο Στις περι-
πτώσεις αυτές αυξάνονται και οι δυσκολίες κατανόησης
του πλαισίου και αντίστοιχα οι δυσκολίες αποτελεσmicroα-
τικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό
3 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η αναγκαιό-τητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοινότητα τ 20 Αθήνα 1993 σ 38
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
21
Κοινωνίες σε microετάβαση και έρευνα δράσης
Πολλές φορές ιδιαίτερα σε καταστάσεις κοινωνιών σε
microετάβαση η πολυπλοκότητα και η αντιφατικότητα είναι
τα χαρακτηριστικά των κοινωνικών συστηmicroάτων Έτσι
ενώ η εξωτερική εικόνα microιας κοινωνίας παρουσιάζει ση-
microάδια νεωτερικότητας και εκσυγχρονισmicroού οι
βαθύτερες αντιλήψεις των ανθρώπων παραmicroένουν
παραδοσιακές δηmicroιουργώντας στα microέλη τους σοβαρές
συγκρούσεις και αποσταθεροποιήσεις Τα φαινόmicroενα
αυτά είναι πολύ πιο έντονα όταν πρόκειται για κλειστές-
παραδοσιακές κοινωνίες οι οποίες microεταβαίνουν σε
νεότερες microορφές που δεν είναι ξεκάθαρες ακόmicroα Στην
περίπτωση βέβαια που οι κοινωνίες αυτές αποτελούνται
από microειονοτικούς πληθυσmicroούς4 τα πράγmicroατα
περιπλέκονται ακόmicroα περισσότερο
4 Οι σκηνές στην αρχή του κειmicroένου εκτυλίσσονται σε τέτοιες περιοχές (σχολεία στην ορεινή Ξάνθη) τις οποίες microέχρι το 1995 χρειαζόταν ειδική άδεια από την Αστυνοmicroία για να microπορέ-σεις να επισκεφτείς Η σηmicroερινή τους εικόνα (πολύ έντονης ανοικοδόmicroησης δηmicroιουργίας καταστηmicroάτων αύξησης των microέ-σων microετακίνησης και γενικότερα laquoανοίγmicroατοςraquo και laquoεκσυγχρο-νισmicroούraquo) δηmicroιουργεί microια πολύ ισχυρή αντίθεση σε σχέση microε την εικόνα τους πριν από 8 microόλις χρόνια και αποτελεί από microόνη της
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
Οι αλλαγές είναι ραγδαίες το πλαίσιο αλλάζει συνεχώς
το δεδοmicroένα τρέχουν και οι άνθρωποι αδυνατούν να τα
παρακολουθήσουν και να τα κατανοήσουν Κάποιοι νιώ-
θουν ότι απειλούνται από αυτή την αλλαγή Φοβούνται
και εύκολα αναπολούν τις εποχές που laquoείχαν λίγα χρή-
microατα microεν αλλά ήξεραν τι περιmicroένουν απrsquo τη ζωή τουςraquo
Άλλοι αλλάζουν ξαφνικά τα πάντα αρνούmicroενοι όλες
τους τις ρίζες και τις προγενέστερες αξίες Νιώθουν microια
επιτακτική ανάγκη ενσωmicroάτωσης Να γίνουν σαν τους
άλλους να microην ξεχωρίζουν Σε ένα πλαίσιο microετάβασης
γίνονται αντιληπτές ποικίλες αντιδράσεις απέναντι στη
νεωτερικότητα Είναι όλες αναmicroενόmicroενες γιατί είναι σα-
φές πως η αλλαγή στη ζωή των ανθρώπων τούς προκα-
λεί διαφορετικά συναισθήmicroατα που συνδέονται κυρίως
microε τις οικογενειακές καταβολές τα οικογενειακά και
προσωπικά σχέδια ζωής καθώς και microε το πόσο έχει
laquoπροβλεφθείraquo στα σχέδια ζωής το ενδεχόmicroενο ανατρο-
πής των δεδοmicroένων
Τι κάνει όmicroως ένας δάσκαλος όταν εργάζεται σε microια κοι-
νωνία σε microετάβαση Τι σηmicroαίνει κατανοώ το πλαίσιο
όταν το πλαίσιο αλλάζει συνεχώς Και πόση έρευνα
microια πολύ ισχυρή ένδειξη για τη microεταβατική φάση στην οποία βρίσκονται
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
23
δράσης microπορεί εντέλει να κάνει ένας εκπαιδευτικός που
εξακολουθεί να αποτελεί ξένο σώmicroα σε microια τέτοια κοι-
νωνία Πόσο εύκολο είναι να microην παραιτηθεί από την
προσπάθεια η οποία του έχει laquoχαρίσειraquo τόσες ανατρο-
πές και απογοητεύσεις
Η απάντηση στα ερωτήmicroατα αυτά είναι δύσκολη Αυτό
που απαιτείται καταρχήν από τον εκπαιδευτικό είναι συ-
νεχής εγρήγορση και παρατήρηση Είναι απαραίτητο να
microη βιαστεί να δώσει χρόνο στον εαυτό του αλλά και
στους microαθητές του να προβληmicroατιστεί πριν αποφασίσει
πώς θα οργανώσει τη διδασκαλία του Απαραίτητη προ-
ϋπόθεση για να κατανοήσει το πλαίσιο ως εξωτερικός
παρατηρητής είναι να δηmicroιουργήσει σχέση εmicroπιστοσύ-
νης microε τους microαθητές του Μια σχέση ουσιαστικής επα-
φής στην οποία θα είναι φυσικά σαφή τόσο τα όρια και
η δυναmicroική όσο και το γνήσιο ενδιαφέρον του
εκπαιδευτικού για τη ζωή των microαθητών του Η σχέση
αυτή δε χτίζεται από τη microια microέρα στην άλλη Απαιτεί
ειλικρινείς προθέσεις Απαιτεί laquoάνοιγmicroαraquo από την
πλευρά του εκπαιδευτικού laquoΆνοιγmicroαraquo προς τον άλλο
αυτόν που φαίνεται τόσο διαφορετικός όχι για να τον
αφοmicroοιώσει αλλά για να τον ακούσει να τον καταλάβει
και να βρει τις συνιστάmicroενες στις οποίες θα microπορέσει να
στηριχτεί για να φτιάξει τη γέφυρα που θα οδηγήσει τα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
παιδιά στην επιθυmicroία να microάθουν Βασικοί laquoκίνδυνοιraquo σε
microια τέτοια κατάσταση είναι είτε η πλήρης απόρριψη του
laquoδιαφορετικούraquo είτε η πλήρης αποδοχή του και η αντι-
microετώπισή του ως φολκλόρ Και τα δύο φανερώνουν
εντέλει την αποτυχία επικοινωνίας και ισότιmicroης ανταλ-
λαγής Πώς όmicroως είναι δυνατό να πετύχεις ισότιmicroη
ανταλλαγή microε κάποιον που σου φαίνεται τόσο
διαφορετικός Σε αυτές τις περιπτώσεις βοηθάει σίγουρα
η προσωπική αναζήτηση στο θέmicroα της ταυτότητας laquoΗ
ταυτότητα του κάθε ανθρώπου συντίθεται από microια
πληθώρα στοιχείων τα οποία προφανώς δεν
περιορίζονται σε όσα αναγράφονται στα επίσηmicroα αρχεία
Οι περισσότεροι άνθρωποι καταρχήν εντάσσονται σε
κάποια θρησκευτική παράδοση έχουν microια εθνικότητα
καmicroιά φορά δύο ανήκουν σε microια εθνική ή γλωσσική
οmicroάδα έχουν οικογένεια microε περισσότερα ή λιγότερα
microέλη επάγγελmicroα κοινωνική θέση κάποιον κοινωνικό
κύκλοhellip Ο κατάλογος όmicroως είναι ακόmicroα πιο microακρύς
υποθετικά ατελείωτος ορισmicroένοι microπορεί να νιώθουν
περισσότερο ή λιγότερο πως ανήκουν σε microια επαρχία σε
ένα χωριό σε microια αδερφότητα σε microια επαγγελmicroατική ή
ποδοσφαιρική οmicroάδα σε microια παρέα φίλων σε ένα
συνδικάτο σε microια επιχείρηση σε ένα κόmicromicroα σε κάποιο
σύλλογο σε microια ενορία σε microια κοινότητα ανθρώπων
που microοιράζονται τα ίδια πάθη τις ίδιες ερωτικές
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
25
επιλογές τις ίδιες σωmicroατικές αναπηρίες ή
αντιmicroετωπίζουν τα ίδια προβλήmicroαταraquo5
Αυτές οι πολλαπλές υπαγωγές κάνουν σίγουρα κάθε άν-
θρωπο microοναδικό στον κόσmicroο Από την άλλη όmicroως ενι-
σχύουν την πιθανότητα να microπορέσεις να συναντήσεις
τον laquoάλλοraquo αφού δεν microπορεί κάποια από όλες αυτές
τις υπαγωγές θα είναι κοινή και θα βοηθάει τη συνά-
ντηση Αν ο καθένας microας ορίζει microονοσήmicroαντα την ταυ-
τότητά του αν νιώθει πχ microόνο Έλληνας ή microόνο χρι-
στιανός ή microόνο Ολυmicroπιακός τότε πολύ εύκολα θα βρει
απέναντί του τον αντίπαλο τον εχθρό Σε τέτοιες περι-
πτώσεις οι ταυτότητες γίνονται εύκολα laquoφονικέςraquo όπως
εύστοχα περιγράφει ο Αmicroίν Μααλούφ στο βιβλίο του Φο-
νικές ταυτότητες Αν όmicroως ο άνθρωπος αντιλαmicroβάνεται
τον εαυτό του και τον laquoάλλοraquo ως ένα κράmicroα ταυτοτή-
των και υπαγωγών τότε αρχίζει να νιώθει πόσο το
laquoεmicroείςraquo περιλαmicroβάνει και το οι laquoάλλοιraquo Η συνειδητο-
ποίηση αυτή αποτελεί αυτόmicroατα και microια γέφυρα επικοι-
νωνίας microια γέφυρα που δεν αποσιωπά τις διαφορές
αλλά προσπαθεί να βρει τα κλειδιά ερmicroηνείας τους
εντάσσοντάς τες στο πλαίσιο
5 Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999 σ 19
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
Η διαδικασία αυτή είναι ιδιαίτερα χρήσιmicroη για τον εκπαι-
δευτικό αφενός γιατί του επιτρέπει την ουσιαστική πα-
ρέmicroβαση όταν διδάσκει σε περιβάλλοντα φαινοmicroενικά
πολύ διαφορετικά και αφετέρου γιατί τον προφυλλάσ-
σει από απογοητεύσεις και παρανοήσεις της συmicroπεριφο-
ράς των παιδιών των γονιών και του ευρύτερου περι-
βάλλοντος Οι παρανοήσεις αυτές συχνό φαινόmicroενο σε
περιβάλλοντα πολυσυλλεκτικά θα microπορούσαν να laquoπεί-
σουνraquo τον εκπαιδευτικό είτε ότι η διαφορετικότητα του
απέναντι είναι επιθετική και απευθύνεται προς τον ίδιο
άρα να του προκαλέσουν συναισθήmicroατα και συmicroπεριφο-
ρές αmicroυντικές είτε ότι ο απέναντί του δεν είναι επιθετι-
κός αλλά βρίσκεται πολύ πίσω άρα υπάρχει και πάλι
αδυναmicroία επικοινωνίας γιατί ο άλλος πρέπει να καλύψει
microια πολύ microεγάλη διαδροmicroή για να καταφέρουν να συνο-
microιλήσουν Και στις δύο περιπτώσεις οι αντιδράσεις του
εκπαιδευτικού θα δυσχεράνουν σίγουρα την εκπαιδευ-
τική του παρέmicroβαση
ΤΤιι θθαα σσήήmicromicroααιιννεε ηη κκααττααννόόηησσηη ττοουυ ππλλααιισσίίοουυ
σστταα σσυυγγκκεεκκρριιmicromicroέένναα ππααρρααδδεείίγγmicromicroαατταασσκκηηννέέςς
Ας δούmicroε λοιπόν τώρα τι θα σήmicroαινε η κατανόηση του
πλαισίου στις παραπάνω σκηνές Στο πρώτο παράδειγmicroα
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
27
είναι εmicroφανέστατη η απογοήτευση και η παραίτηση που
νιώθει ο εκπαιδευτικός αντιmicroετωπίζοντας microια δύσκολη
κατάσταση Κι όmicroως τα σηmicroάδια αυτού του laquoπροαναγ-
γελθέντος θανάτουraquo ήταν ιδιαίτερα έντονα πολύ νωρί-
τερα Η περιοχή η οποία περιγράφεται η ορεινή περιοχή
της Ξάνθης αποτελεί παράδειγmicroα κοινωνίας σε microετά-
βαση όπου τα πιο καταπιεσmicroένα κοmicromicroάτια η οmicroάδα των
γυναικών δεν έχουν καταφέρει σε κανένα βαθmicroό να
κερδίσουν από την laquoπροελαύνουσα νεωτερικότηταraquo
Αυτό γίνεται καταρχήν αντιληπτό από πολύ ορατά ση-
microάδια όπως η ενδυmicroασία αλλά κυρίως από τις πορείες
ζωής τους οι οποίες παρουσιάζουν microεγάλη αναντιστοιχία
σε σχέση microε τις πορείες ζωής των ανδρών της περιοχής
που χαρακτηρίζονται από σηmicroαντικές αλλαγές και προ-
σαρmicroογές στη νεωτερικότητα Οι γυναίκες της περιοχής
παρουσιάζουν σχεδόν την ίδια εικόνα που παρουσίαζαν
και πριν από 30 χρόνια τη στιγmicroή που η ίδια η περιοχή
έχει πραγmicroατικά laquomicroεταmicroορφωθείraquo Ένα πολύ microεγάλο
ποσοστό τους δε microιλάει ικανοποιητικά ελληνικά ενώ οι
άνδρες της αντίστοιχης ηλικίας χρησιmicroοποιούν την ελλη-
νική microε ευχέρεια είναι αποκλεισmicroένες στον οικιακό
χώρο δεν microπορούν σε κανένα βαθmicroό να παρακολουθή-
σουν τις κοινωνικές εξελίξεις αποκοmicromicroένες από πολύ
microικρές από την εκπαίδευση Ένα συντριπτικό ποσοστό
γυναικών διακόπτουν τη σχολική φοίτηση πριν καν γί-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
νουν γυναίκες τελειώνοντας δηλαδή το ∆ηmicroοτικό και
microάλιστα έχοντας αριστεύσει στην εξαετή φοίτησή τους
Υπάρχουν χωριά στην ορεινή Ξάνθη που δεν έχουν
ακόmicroα στείλει κορίτσια στο Γυmicroνάσιο6 Κι αν η κατά-
σταση αυτή θεωρούνταν σχεδόν laquoαποδεκτή και φυσικήraquo
πριν από microερικά χρόνια όταν η γενικότερη εικόνα των
κοινωνιών αυτών ήταν εντελώς παραδοσιακή στις microέρες
microας φαντάζει αναντίστοιχη των γενικότερων εξελίξεων
προκαλώντας πολύ συχνά συναισθήmicroατα πόνου στα ίδια
τα νεαρά κορίτσια που νιώθουν να laquoτιmicroωρούνταιraquo για
το φύλο τους
Η κατάσταση αυτή προκαλεί συγκρούσεις πολλαπλών
τύπων όχι microόνο microεταξύ των microελών της παραδοσιακής
6 Τα χωριά αυτά microειώνονται συνεχώς Παρατηρείται το φαινό-microενο όταν ξεκινήσει ένα κορίτσι τη φοίτησή του να ακολουθή-σουν κι άλλα την επόmicroενη ή και την ίδια σχολική χρονιά Έτσι υπάρχουν περιπτώσεις κοριτσιών που κατάφεραν να πάνε στο Γυmicroνάσιο τρία χρόνια microετά τη φοίτησή τους στο ∆ηmicroοτικό microαζί microε το πρώτο κορίτσι που πήγε από το χωριό τους Στις περισ-σότερες των περιπτώσεων αυτών τα κορίτσια συνεχίζουν ικα-νοποιητικά τη δευτεροβάθmicroια εκπαίδευση microε υψηλές επιδόσεις και όταν καταφέρουν να φοιτήσουν και στο Λύκειο είναι σχε-δόν σίγουρα φοιτήτριες στο Πανεπιστήmicroιο Άρα η microεγάλη δυ-σκολία και η αποφασιστική καmicroπή στη ζωή των νεαρών γυναι-κών στις περιοχές αυτές είναι το πέρασmicroα από το ∆ηmicroοτικό στο Γυmicroνάσιο και από εκεί στο Λύκειο
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
29
κοινωνίας που αλλάζει αλλά και microεταξύ όλων των
εmicroπλεκοmicroένων στην εκπαιδευτική διαδικασία στις περιο-
χές αυτές Είναι χαρακτηριστική η αmicroηχανία του σχολι-
κού microηχανισmicroού απέναντι στο πρόβληmicroα της διακοπής
της σχολικής φοίτησης ο οποίος έχει ποικίλες αντιδρά-
σεις από οργάνωση ενηmicroερωτικών συναντήσεων των
γονέων microε κύριο θέmicroα την αναγκαιότητα της συνέχισης
της φοίτησης για τα κορίτσια microέχρι την laquoαπειλήraquo λήψης
διοικητικών microέτρων λόγω της microη εφαρmicroογής του νόmicroου
του σχετικού microε την υποχρεωτική εκπαίδευση
Όλα αυτά λοιπόν θα έπρεπε να έχουν προετοιmicroάσει τον
εκπαιδευτικό της πρώτης σκηνής για τη δυσκολία που
είχε να αντιmicroετωπίσει Η γνώση του πλαισίου θα τον
βοηθούσε να αντιmicroετωπίσει επιτυχώς τα συναισθήmicroατα
της microαταίωσης που νιώθει σε σχέση microε τη δουλειά του
και κυρίως των τύψεων απέναντι στο παιδί ∆ε laquoφταίειraquo
ο εκπαιδευτικός γιατί laquoξεσήκωσεraquo τη microαθήτρια η επι-
θυmicroία για microάθηση και αλλαγή προέκυψε στο παιδί και
λόγω του γενικότερου κλίmicroατος αλλαγών που χαρακτη-
ρίζουν microια microεταβατική κοινωνία ∆ε laquoφταίειraquo σίγουρα
γιατί βοήθησε το παιδί να αγαπήσει έναν laquoάλλο κόσmicroοraquo
τον κόσmicroο των γραmicromicroάτων ∆εν πάει χαmicroένη άλλωστε η
προσπάθεια ακόmicroα κι αν η συγκεκριmicroένη microαθήτρια δεν
καταφέρει να συνεχίσει τη φοίτησή της Παρατηρείται
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
συχνά το φαινόmicroενο όταν οι προσδοκίες ζωής ενός
ατόmicroου δηmicroιουργούν πολύ microεγάλη ρήξη σε σχέση microε τις
κοινωνικά αναmicroενόmicroενες να microεταφέρονται σχεδόν αυ-
τούσιες στην επόmicroενη γενιά όταν θα έχουν laquoωριmicroάσει οι
κοινωνικές συνθήκεςraquo Στις περιπτώσεις αυτές παρατη-
ρούmicroε ένα νεότερο microέλος της οικογένειας να αναλαmicroβά-
νει να laquoεπαληθεύσει το σχέδιο αλλαγήςraquo όταν οι συν-
θήκες δε δηmicroιουργούν πια συγκρούσεις έντονες που
ανατρέπουν την εσωτερική του ισορροπία
Όχι microόνο δε laquoφταίειraquo ο εκπαιδευτικός αλλά πρέπει να
νιώθει ότι συmicromicroετέχει microε τον τρόπο του σε αυτή την πο-
ρεία της αλλαγής Θα πρέπει βέβαια ο τρόπος παρέmicroβα-
σής του να είναι προσεκτικός microε απόλυτο σεβασmicroό των
εmicroπλεκοmicroένων Είναι σηmicroαντικό να δώσει στα παιδιά να
καταλάβουν ότι το πρόβληmicroά τους είναι περίπλοκο ότι
δεν είναι οι γονείς τους laquoαδιάφοροιraquo και laquoανόητοιraquo
αλλά έχουν microια δυσκολία προσαρmicroογής στις καινούριες
συνθήκες Είναι σηmicroαντικό να microη δηmicroιουργηθούν στα
παιδιά συνθήκες απόρριψης των γονέων πράγmicroα πολύ
εύκολο στη σύγκρουση που αντιmicroετωπίζουν αλλά να
κατανοήσουν ότι οι γονείς εκπροσωπούν εδώ το παλιό
και παραδοσιακό που δυσκολεύεται να αλλάξει Σίγουρα
σε microια τέτοια προοπτική δε βοηθούν αντιδράσεις του
τύπου laquoΣκέφτοmicroαι να πάω να ldquoαρπάξωrdquo το παιδί και να
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
31
το στείλω στο σχολείο Να τους τα πω έξω απrsquo τα δό-
ντια Στη microάνα που ldquoζηλεύειrdquo την κόρη και δεν την αφή-
νει να προοδεύσει Στον πατέρα που κρύβεται πίσω από
το αίτηmicroα της microάνας Στην υπόλοιπη οικογένεια που δεν
τη στηρίζειraquo Οι αντιδράσεις αυτές το microόνο που κατα-
φέρνουν είναι να φέρνουν αντιmicroέτωπες τις δυο πλευρές
το σχολείο και το σπίτι και να δυναmicroιτίζουν το ενδεχό-
microενο οποιασδήποτε νεότερης συνεργασίας και ανταλλα-
γής Η παρέmicroβαση του εκπαιδευτικού πρέπει να είναι
προσεκτική συστηmicroατική και να δίνει το χρόνο στους
άλλους να αποδεχτούν το διαφορετικό σιγά σιγά ως microια
κατάσταση αλλαγής που αρχίζουν να αναγνωρίζουν και
οι ίδιοι και όχι ως microια laquoεπιβολή της κυρίαρχης πλειονο-
τικής οmicroάδαςraquo Μπορεί βέβαια ο χρόνος αυτός να είναι
αποφασιστικός για την πορεία ζωής του συγκεκριmicroένου
παιδιού Αν γίνει όmicroως η παρέmicroβαση microε σεβασmicroό και σύ-
στηmicroα δε θα πάει χαmicroένη ούτε και για το συγκεκριmicroένο
παιδί αν αυτό νιώσει πως laquoέχασε microια microάχη αλλά όχι
τον πόλεmicroοraquo αν νιώσει πως σε αυτή την πορεία των
αλλαγών έχει νόηmicroα να διεκδικεί σταθερά και επίmicroονα
microε στόχο την καλυτέρευση της ζωής του
Αν εξετάσουmicroε τη δεύτερη σκηνή θα διαπιστώσουmicroε
επίσης πως και εκεί η γνώση του πλαισίου θα είχε βοη-
θήσει τον εκπαιδευτικό να περιmicroένει τις laquoδυσκολίες κα-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
τανόησηςraquo από την πλευρά των microαθητών Ο συγκεκρι-
microένος εκπαιδευτικός λειτουργεί στο πλαίσιο microιας κλει-
στής αγροτικής κοινωνίας της οποίας χαρακτηριστικό
είναι microεταξύ άλλων η laquoαξιοποίησηraquo από microικρή ηλικία
των νεότερων microελών για την ενίσχυση του οικογενεια-
κού εισοδήmicroατος Η κοινωνία αυτή microαθαίνει από πολύ
νωρίς στα microέλη της τη χρησιmicroότητα της εργασίας ακόmicroα
και της παιδικής για την ωρίmicroανση του παιδιού για την
εκmicroάθηση microιας τέχνης για τη συmicromicroετοχή του στον οικο-
γενειακό αγώνα για ένα καλύτερο αύριο Η πολύ έντονη
laquoκαταδίκη της παιδικής εργασίαςraquo που θεωρείται σχε-
δόν αυτονόητη σε microια κοινωνία άλλου τύπου δεν microπο-
ρεί να γίνει κατανοητή στο συγκεκριmicroένο πλαίσιο Τα
παιδιά microεγαλώνουν microαθαίνοντας για την αξία της δου-
λειάς ενώ παράλληλα εργάζονται και τα ίδια
Η γνώση λοιπόν της συγκεκριmicroένης συνθήκης θα είχε
βοηθήσει τον εκπαιδευτικό να αποφύγει την έκπληξη
την αmicroηχανία καθώς και την ανατροπή που νιώθει εκ
των υστέρων Θα του είχε αφήσει χρόνο να σκεφτεί τη
διαφορά στις αντιλήψεις για την παιδική εργασία ανά-
microεσα σε αυτόν και τους microαθητές του να τη δικαιολογή-
σει και να αναmicroένει τις αντιδράσεις των παιδιών και τη
δυσκολία κατανόησης Από την άλλη θα microπορούσε να
αποφύγει τις τύψεις γιατί θα είχε microελετήσει τη θεmicroε-
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
33
λιώδη διαφορά που επισηmicroαίνουν οι ειδικοί όταν συζη-
τούν για την παιδική εργασία Σύmicroφωνα microε τη Unicef
λοιπόν η παιδική εργασία χωρίζεται σε laquomicroη αποδεκτήraquo
και laquoαποδεκτήraquo Η πρώτη αναφέρεται στο είδος της
laquoεργασίας που εmicroποδίζει τη φυσική και την πνευmicroατική
ανάπτυξη του παιδιού συmicromicroετέχει στην εκmicroετάλλευσή
του οικονοmicroική και κοινωνική παραβιάζει την πνευmicroα-
τική και ηθική του ακεραιότητα Η δεύτερη δίνει στο
παιδί που συmicromicroετέχει στο οικογενειακό εισόδηmicroα ασφά-
λεια και περηφάνια του παρέχει microια εκπαίδευση (for-
mation) ή ακόmicroα και ένα επάγγελmicroα ακόmicroα κι αν δεν
εξασφαλίζει πάντα τη συνέχιση της σχολικής φοίτησης
τις αργίες του τη διασκέδασή του Του παρέχει τελικά microια
θέση και διευκολύνει την ένταξή του στο περιβάλλονraquo7
Αν τα γνώριζε όλα αυτά ο εκπαιδευτικός και είχε προ-
βληmicroατιστεί εκ των προτέρων δε θα ένιωθε αmicroηχανία
γιατί έθιξε ένα δύσκολο ζήτηmicroα Θα αναγνώριζε ότι οι
περισσότεροι microαθητές του παρά τις ιδιαίτερες δυσκολίες
στη ζωή τους ανήκουν στη δεύτερη κατηγορία της παι-
δικής εργασίας και ίσως θα είχε νόηmicroα να στηριχτεί σε
7 Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacuteus-site aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παρα-
γωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000 σ 309
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτή τη διαφορά και να δώσει στα παιδιά να καταλά-
βουν πόσο απάνθρωπη και καταδικαστέα είναι η άλλη
microορφή παιδικής εργασίας Αν γνώριζε το πλαίσιο θα
microπορούσε να κατανοήσει τις διαφορετικές αντιλήψεις
των παιδιών και θα είχε κάνει την παρέmicroβασή του πιο
συγκροτηmicroένα Έτσι θα απέφευγε την κούραση και την
απογοήτευση που τόσο έντονα δηλώνει στο τέλος
Συmicroπεράσmicroατα
Γίνεται νοmicroίζουmicroε κατανοητό ότι η γνώση του πλαισίου
microπορεί να βοηθήσει τους εκπαιδευτικούς στην εκπαιδευ-
τική τους πρακτική microε πολλούς τρόπους Καταρχήν βοη-
θάει στη microείωση των αρνητικών συναισθηmicroάτων που
προκαλεί η έκπληξη και η ανατροπή στην καθηmicroερινή
σχολική πρακτική Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό Αρκεί να
αναλογιστούmicroε πόσες περιπτώσεις ανθρώπων γνωρί-
ζουmicroε κοινωνικά ευαίσθητων οι οποίοι laquoπαραιτούνταιraquo
στον εργασιακό τους χώρο γιατί απελπίζονται γιατί θε-
ωρούν ότι laquoτίποτα δεν αλλάζειraquo γιατί ξεκινούν microε microε-
γάλη ορmicroή και επιθυmicroία να προσφέρουν και δεν τα κα-
ταφέρνουν Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις η γνώση του
πλαισίου θα είχε microειώσει το συναίσθηmicroα της microαταίωσης
κυρίαρχο στις καταστάσεις όπου υπάρχουν έντονα κοι-
νωνικά προβλήmicroατα και ο εκπαιδευτικός νιώθει ότι δεν
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
35
microπορεί να επέmicroβει Θα είχε πείσει επίσης τους εκπαι-
δευτικούς να βάζουν microικρότερους και εφικτούς στόχους
και θα τους είχε δώσει τη χαρά και την ικανοποίηση της
κατάκτησης των στόχων αυτών Θα τους είχε βοηθήσει
να microην laquoπαίρνουν στην πλάτη τουςraquo όλη την ευθύνη
παρά microόνο αυτή που τους αναλογεί Θα τους είχε βοη-
θήσει ακόmicroα να ξεπεράσουν γρήγορα το στάδιο της
ταύτισης microε τους κοινωνικά αδύνατους πηγαίνοντας σε
microια πιο laquoχρήσιmicroη κατάστασηraquo όπου microπορούν να συνει-
δητοποιήσουν και την πολυπλοκότητα αλλά και το laquoδί-
καιοraquo όλων των εmicroπλεκοmicroένων Σε αυτή τη νέα κατά-
σταση θα microπορούσαν να περάσουν από την οργή στην
οργάνωση microιας συστηmicroατικής εκπαιδευτικής παρέmicroβασης
η οποία microακροπρόθεσmicroα και υπό όρους θα microπορούσε
να συντελέσει στη microείωση της κοινωνικής αδικίας
Και microόνο η microείωση λοιπόν των αρνητικών συναισθηmicroά-
των των εκπαιδευτικών microπορεί να τους βοηθήσει στο να
οργανώσουν την εκπαιδευτική τους πρακτική πιο αποτε-
λεσmicroατικά Η προσαρmicroογή στις ανάγκες του πλαισίου
όταν δε θεωρείται laquoέκπτωσηraquo και laquoυποχώρησηraquo αλλά
γίνεται συνειδητά και οργανωmicroένα microε αφετηρία τα βιώ-
microατα των παιδιών και στόχο τη δηmicroιουργία κινήτρων
microάθησης microπορεί να φέρει σηmicroαντικά αποτελέσmicroατα για
την εκπαιδευτική διαδικασία Τα παιδιά θα νιώσουν ότι ο
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
εκπαιδευτικός τα υπολογίζει τα σέβεται καθώς προσαρ-
microόζει το microάθηmicroα στις ανάγκες τους Το κλίmicroα αυτό είναι
πιθανό να έχει θετικά αποτελέσmicroατα για τα παιδιά ―
microπορεί όχι θεαmicroατικά αλλά ουσιαστικά Αν ο εκπαιδευτι-
κός έχει την οξύνοια και την ικανότητα να αντιληφθεί
αυτές τις έστω microικρές αλλαγές και να τις αξιοποιήσει
τότε ο ίδιος θα γίνει πιο αποτελεσmicroατικός και τα παιδιά
θα αρχίσουν να βρίσκουν σιγά σιγά τα κλειδιά για να
οικοδοmicroήσουν microια σχέση δηmicroιουργική microε τη microάθηση Το
σηmicroαντικό και για τους δυο laquoεταίρουςraquo (εκπαιδευτικό
και microαθητές) είναι να πειστούν πως παρά τις δυσκολίες
microπορεί η τάξη να microπει σε microια ουσιαστική διαδικασία microά-
θησης Χωρίς αυτή την πίστη κάθε προσπάθεια θα laquoπέ-
φτει στο κενόraquo Αν ο εκπαιδευτικός κατανοήσει τις ιδιαί-
τερες δυσκολίες τις αναστολές τα προβλήmicroατα που δη-
microιουργεί το κοινωνικό πλαίσιο για την εκπαιδευτική δια-
δικασία αλλά πειστεί από την άλλη πως microε τις κατάλ-
ληλες στρατηγικές microπορεί να κινητοποιήσει τα παιδιά να
microάθουν (αφού όλα τα παιδιά microπορούν να κινητοποιη-
θούν όταν προσαρmicroοστεί το microάθηmicroα στις ανάγκες τους)
τότε η καθηmicroερινή του σχολική πρακτική microπορεί να microην
τον γεmicroίζει microε αρνητικά συναισθήmicroατα αλλά να του
προσφέρει πολλές προσωπικές στιγmicroές ικανοποίησης και
δηmicroιουργίας
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
37
Η κατανόηση αυτή δεν είναι φυσικά microια εύκολη διαδικα-
σία Πολλές φορές προκαλεί έντονα συναισθήmicroατα στον
εκπαιδευτικό ιδιαίτερα όταν οι καταστάσεις που αντιmicroε-
τωπίζει και τις οποίες πρέπει να αναλύσει ανακινούν
microέσα του αντίστοιχες προσωπικές ή οικογενειακές εmicroπει-
ρίες Είναι σαφές ότι χρειάζεται σοβαρή προσωπική δου-
λειά του εκπαιδευτικού για να microπορέσει να ξεφύγει από
τα έντονα συναισθήmicroατα που του προκαλούν οι ταυτί-
σεις και να κατανοήσει ψύχραιmicroα την κατάσταση Οι δυ-
σκολίες είναι microεγάλες αλλά και το κέρδος αντίστοιχο Το
πλαίσιο δεν αποτελεί πια τον άγνωστο laquomicroπαmicroπούλαraquo
αλλά είναι εκεί microπροστά ορατό αλλά και ευέλικτο σου
θέτει τα όρια αλλά σου αφήνει παράλληλα και microικρά
παράθυρα διαφυγής Σου εξηγεί σε προβληmicroατίζει
αλλά από την άλλη σου δίνει να καταλάβεις πως σε αυτή
την πολυπλοκότητα των παραγόντων που το ορίζουν
microπορείς να επέmicroβεις και συ σιγά σιγά και διακριτικά αλλά
πολύ ουσιαστικά Μπορείς να επέmicroβεις δηmicroιουργώντας
microικρές ανατροπές θέτοντας απλά ερωτήmicroατα στους συ-
νεργάτες σου τα παιδιά δείχνοντάς τους τις πολλαπλές
όψεις της laquoπραγmicroατικότηταςraquo και δίνοντάς τους εργα-
λεία για να επεξεργαστούν την πολλαπλότητα Η κατα-
νόηση του πλαισίου λοιπόν δε σου δηmicroιουργεί το αί-
σθηmicroα του microάταιου αφού όλα είναι δεδοmicroένα και ετερο-
καθορίζονται αντίθετα σου ενισχύει τις πιθανότητες ου-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
σιαστικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό microε κέρδη προ-
φανή για την εκπαιδευτική διαδικασία
Βιβλιογραφία
Ανδρούσου Α Το κίνητρο στην εκπαίδευση Κλειδιά και Αντι-
κλείδια ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Αθήνα 2003 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd
edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η ανα-γκαιότητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοι-νότητα τ 20 Αθήνα 1993
Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacute-ussite aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παραγωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000
Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
39
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
10
Για περισσότερα laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo
wwwkleidiakaiantikleidianet
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
11
Κοινωνικό πλαίσιο και διδακτική πράξη
Σκηνή 1η Είmicroαι στο εξοχικό microου στη θάλασσα microε παρέα Μόλις
γυρίσαmicroε από το απογευmicroατινό microπάνιο Χαλαρά Το κα-
λοκαιράκι τελειώνει Συζητώ microε τους φίλους microου για τη
Θράκη για τα παιδιά που έχω αρχίσει να αποθυmicroώ για
τη νέα σχολική χρονιά και τα σχέδιά microου Θα ξαναπάρω
τη Γrsquo Γυmicroνασίου Είναι microεγάλα παιδιά και microπορείς να
συνεννοηθείς εύκολα Έχουν πια ξεπεράσει τις αρχικές
δυσκολίες της πολυγλωσσίας τους και κάνουν όνειρα για
το microέλλον Μου αρέσει πολύ που γίνοmicroαι κοινωνός αυ-
τών των ονείρων Ελπίζω και αρωγός στην επιτυχία
τους
Ξαφνικά έχω microήνυmicroα στο κινητό Το ανοίγω χαρούmicroενη
Μια από τις καλύτερές microου microαθήτριες Πόσο microε συγκινεί
που microε θυmicroούνται και το καλοκαίρι Το microήνυmicroα λέει
laquoΚυρία η microαmicroά microου δε microrsquo αφήνει τελικά να πάω στο Λύ-
κειο Έκλαψα παρακάλεσα τίποτα Ο microπαmicroπάς microου άλ-
λαξε γνώmicroη και τώρα συmicroφωνεί microε τη microαmicroά που ζητάει
βοήθεια στο σπίτι και το χωράφι Κυρία τι να την κάνω
τη ζωή έτσι ∆εν microπορώ να φανταστώ τη ζωή microου microα-
κριά απrsquo το σχολείοraquo
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
12
Παγώνω Το ήξερα το πρόβληmicroα της microαθήτριας αλλά
θεώρησα ότι το είχαmicroε λύσει Είχα φροντίσει στη διάρ-
κεια της περσινής σχολικής χρονιάς να συναντήσω τη
microητέρα της Ήταν microια δύσκολη συνάντηση είναι αλή-
θεια Χρειάστηκε να επιστρατεύσω όλες microου τις laquoεπικοι-
νωνιακές δεξιότητεςraquo για να τη microετακινήσω από την αρ-
χική της παντελή άρνηση Γιατί σίγουρα δεν είναι εύ-
κολο να βρεις επιχειρήmicroατα απέναντι σε ένα γονιό που
σου λέει laquoΤι να τα κάνει τα γράmicromicroατα Κορίτσι είναιhellipraquo
Μεγάλωσα microε το αυτονόητο ότι τα γράmicromicroατα είναι καλά
για έναν άνθρωπο ανεξαρτήτως φύλου Πώς να συνοmicroι-
λήσω τώρα microε έναν κόσmicroο που microου φαίνεται τόσο microα-
κρινός Κι όmicroως νόmicroιζα πως τα είχα καταφέρει Προσπά-
θησα να της εκθέσω όλες τις πιθανές δυσκολίες που
microπορεί να αντιmicroετώπιζε το παιδί αργότερα Να της microι-
λήσω για το πόσο σηmicroαντικός είναι ο κόσmicroος του σχο-
λείου για το παιδί της Για το πόσο περήφανη microπορεί να
ένιωθε αργότερα microε microια microορφωmicroένη κόρη Για το πόσο
γρήγορα αλλάζουν τα πράγmicroατα και πόσο απαραίτητο
είναι τώρα πια ένα laquoχαρτίraquo Ήταν σαν να microη microε άκουγε
όmicroως Σε κάποια στιγmicroή ψέλλισε κάτι σαν laquoθα τη
χάσωraquo Ξεπρόβαλε ξαφνικά microπροστά microου microια απειλή που
ένιωθε η microητέρα και που δεν είχα καν υποπτευθεί Σαν
από ένστικτο γρήγορα χωρίς να το σκεφτώ της εξή-
γησα ότι υπάρχουν και πανεπιστήmicroια κοντά στο χωριό
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
13
Θα microπορούσε να πηγαινοέρχεται ακόmicroα και καθηmicroερινά
Ήταν εκεί που νόmicroισα ότι πείστηκε Χαλάρωσε το πρό-
σωπό της και microου είπε laquoΘα το σκεφτώhellipraquo
Εκεί που νόmicroισα λοιπόν ότι έχει τελειώσει η ιστορία και
θα καmicroαρώσω τη microαθήτριά microου στο Λύκειο και σίγουρα
microετά και στο Πανεπιστήmicroιο1 έρχεται ξανά η απειλή Η
απαγόρευση Ο αποκλεισmicroός Τόσο άδικος Ενός παιδιού
ευαίσθητου ενός παιδιού microε όρεξη και ορmicroή του οποίου
το laquomicroειονέκτηmicroαraquo ήταν βασικά το φύλο Νιώθω οργή
Από τη microια θέλω να βάλω τα κλάmicroατα από την άλλη να
πάω να laquoαρπάξωraquo το παιδί και να το στείλω στο σχο-
λείο Να τους τα πω έξω απrsquo τα δόντια Στη microάνα που
laquoζηλεύειraquo την κόρη και δεν την αφήνει να προοδεύσει
Στον πατέρα που κρύβεται πίσω από το αίτηmicroα της microά-
1 Για τους microειονοτικούς microαθητές της Θράκης υπάρχει ένα ειδικό ποσοστό εισαγωγής στην τριτοβάθmicroια εκπαίδευση οπότε το σύνολο σχεδόν των παιδιών τα οποία καταφέρνουν να ολοκλη-ρώσουν τη δευτεροβάθmicroια εκπαίδευση εισάγονται στα πανεπι-στήmicroια Η microεγάλη δυσκολία λοιπόν για τα κορίτσια της ορεινής περιοχής της Ξάνθης είναι να πείσουν τους γονείς τους να συ-νεχίσουν στο Λύκειο Αν το καταφέρουν αυτό θεωρείται σχε-δόν σίγουρη η φοίτησή τους στο Πανεπιστήmicroιο καθώς το microεγα-λύτερο ποσοστό από αυτά διακρίνεται για την πολύ καλή επί-δοση στο σχολείο Ωστόσο πολύ microεγάλο ποσοστό άριστων microα-θητριών διακόπτει τη σχολική φοίτηση microετά την ολοκλήρωση της υποχρεωτικής εκπαίδευσης
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
14
νας Στην υπόλοιπη οικογένεια που δεν τη στηρίζει
Νιώθω οργή και microαταίωση Για τη microαθήτρια και τα σχέ-
διά της αλλά και για microένα Για τη δουλειά που έκανα όλο
το χρόνο για την laquoεπένδυσηraquo πάνω στο παιδί Νοmicroίζω
πως δε θα ξαναεπενδύσω συναισθηmicroατικά τουλάχιστον
αφού οι άνθρωποι είναι τόσο microακριά από αυτά που πι-
στεύω και ονειρεύοmicroαι
Νιώθω και απορία Είναι δυνατό να microη βλέπουν την αδι-
κία Είναι τόσο διαφορετικοί Τόσο πίσω Τόσο άδικοι
Πώς θα microπορέσω να ξανασυνεργαστώ microαζί τους
Εντέλει νιώθω και τύψεις Προς τι να laquoξεσηκώνωraquo τα
παιδιά να τους ανοίγω την όρεξη για microάθηση να τους
περιγράφω έναν άλλο κόσmicroο τον κόσmicroο που ανοίγεται
microπροστά τους microέσα από τις σπουδές και τα γράmicromicroατα
αφού δε θα ζήσουν ποτέ σε αυτό τον κόσmicroο Πόσο δι-
καίωmicroα έχω να επεmicroβαίνω στη ζωή τους στα όνειρά
τους Νιώθω σαν να έχω laquoπαίξειraquo microε τη ζωή και την
ισορροπία των microαθητριών microου laquoσυνεπής microε την προο-
δευτική ιδεολογία microουraquo αλλά ασυνεπής απέναντι στο
παιδί αφού δεν microπορώ να το στηρίξω στο να διεκδική-
σει καλύτερους όρους για τη ζωή του
Με τέτοιες microελαγχολικές σκέψεις τέλειωσε αυτό το βρα-
δάκι Κι ακόmicroα απορώ πώς πρέπει να αντιδράσωhellip
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
15
Σκηνή 2η
∆ιδάσκω στην ορεινή Ξάνθη στην Αrsquo Γυmicroνασίου Γλώσ-
σα Ευτυχώς τα παιδιά έχουν ξεπεράσει το αρχικό σοκ
της προσαρmicroογής και έχουν αρχίσει να εκφράζονται στα
ελληνικά ικανοποιητικά Η επικοινωνία microας microοιάζει να
microην αντιmicroετωπίζει ιδιαίτερα προβλήmicroατα Τα ελληνικά
τους βελτιώνονται καθηmicroερινά και συνεργαζόmicroαστε όλο
και καλύτερα Είmicroαστε άλλωστε στην ενότητα 6 Το
θέmicroα της είναι η εργασία Σήmicroερα αποφάσισα να τους
κάνω το κείmicroενο που microιλάει για την παιδική εργασία
Λέει microέσα σrsquo αυτό η λεζάντα από το κείmicroενο της Unicef
laquoΧάρη στη δική microας αδιαφορία κάποια παιδιά ldquoωριmicroά-
ζουνrdquo απότοmicroαraquo Αναφέρονται στη συνέχεια παραδείγ-
microατα από διάφορες χώρες του κόσmicroου όπου laquoανθείraquo η
παιδική εργασία και κάποιοι αριθmicroοί για την Ελλάδα
Το κείmicroενο προχωράει αλλά τα παιδιά δε συmicromicroετέχουν
όσο άλλες φορές Έχει άραγε τόσες άγνωστες λέξεις και
τους δυσκολεύει Πολλές φορές τελικά microου συmicroβαίνει να
θεωρώ ένα κείmicroενο βατό και τα παιδιά να σκοντάφτουν
σε απίστευτες λέξεις Όmicroως όχι το κείmicroενο δεν είναι
δύσκολο Τι είναι αυτό που τα δυσκολεύει
Ξαφνικά ανοίγει microια συζήτηση για τη δουλειά Αντιλαmicro-
βάνοmicroαι ότι πολύ microεγάλος αριθmicroός microαθητών microου εργά-
ζεται ήδη παράλληλα microε το σχολείο Άλλοι στα microικρά
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
16
τους χωράφια άλλοι σε microαγαζιά το απόγευmicroα άλλοι στα
πρόβατα άλλοι δίπλα στον πατέρα τους που είναι οικο-
δόmicroος και συνεχίζει το microεροκάmicroατο και microετά τις τρεις
που σχολάmicroε Νιώθω αmicroήχανη και ένοχη Εγώ τόση ώρα
microιλώ για το Μπαγκλαντές και την Αφρική και τα παιδιά
microου έχουν ήδη διαmicroορφώσει σχέση και άποψη για την
εργασία Εντάξει το κείmicroενο microιλούσε για παιδιά που
εγκαταλείπουν το σχολείο και εργάζονται σε απάνθρω-
πες συνθήκες Όmicroως και τα δικά microου δε δυσκολεύονται
Το πρωί σχολείο και microετά microεροκάmicroατο Μεροκάmicroατο microι-
κρό Ίσα που να ενισχύει λιγάκι το οικογενειακό εισό-
δηmicroα Και την άλλη microέρα σχολείο laquoάγραφα κι αδιάβα-
σταraquo γιατί πώς να προλάβεις και τις σχολικές υποχρεώ-
σεις όταν είσαι πτώmicroα στην κούραση ∆εν είναι εύκολο
Νιώθω αmicroηχανία Μήπως δεν έπρεπε τελικά να τους
θέσω ένα τόσο καυτό ζήτηmicroα Εγώ microιλούσα για εκmicroε-
τάλλευση χωρίς να σκεφτώ ότι τα αφορά και προσω-
πικά Μάλλον γιrsquo αυτό δεν microπορούσαmicroε τελικά να συ-
νεννοηθούmicroε και microου έλεγαν για το πόσο σηmicroαντικό εί-
ναι να microαθαίνει ο άνθρωπος από microικρός στη δουλειά
Πρέπει ή δεν πρέπει το σχολείο να θέτει τέτοια ζητή-
microατα Πώς θα microπορούσα τελικά να microιλήσω για το τόσο
σηmicroαντικό ζήτηmicroα της παιδικής εργασίας Να το απο-
σιωπήσω Έχω κουραστεί σε αυτό το σχολείο να ξαφνιά-
ζοmicroαι και να microην καταλαβαίνω Τι κάνω λάθος εντέλει
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
17
ΗΗ γγννώώσσηη ττοουυ κκοοιιννωωννιικκοούύ ππλλααιισσίίοουυ κκααιι ηη σσηηmicromicroαασσίίαα ττηηςς
Πολύ συχνά παρατηρείται το φαινόmicroενο να εργάζονται
εκπαιδευτικοί σε ένα σχολείο και να γνωρίζουν ελάχιστα
για τους microαθητές τους ∆εν έχουν καmicroιά πληροφόρηση
για την οικογενειακή κατάσταση των microαθητών τα ιδιαί-
τερα προβλήmicroατά τους τις συνθήκες ζωής τους τα
όνειρα και τις φιλοδοξίες τους Ο χώρος του σχολείου
φαντάζει αποκοmicromicroένος από το ευρύτερο κοινωνικό περι-
βάλλον Η έλλειψη αυτή ενισχύεται και από την παντελή
σχεδόν έλλειψη επικοινωνίας microε τους γονείς οι οποίοι
θα microπορούσαν να αποτελέσουν microια βασική laquoδεξαmicroενή
πληροφοριώνraquo Οι πληροφορίες αυτές θα microπορούσαν να
κάνουν πιο ξεκάθαρη την εικόνα των microαθητών και να
βοηθήσουν τον εκπαιδευτικό να προσαρmicroόσει τη συmicroπε-
ριφορά και τις microεθόδους του ανάλογα microε τους βασικούς
του συνεργάτες τα παιδιά
Η έλλειψη αυτή ενός δικτύου σχέσεων δυσκολεύει τη
λειτουργία του σχολείου και καθιστά την ουσιαστική πα-
ρέmicroβαση των διδασκόντων σχεδόν αδύνατη Για να κα-
ταφέρει το σχολείο να παρέmicroβει ουσιαστικά και να δη-
microιουργήσει συνθήκες και κίνητρα microάθησης στους microαθη-
τές του είναι απαραίτητο να γνωρίζει ποιοι είναι αυτοί οι
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
18
microαθητές τι χρειάζονται ποιες είναι οι ιδιαιτερότητές
τους και microετά να αποφασίσει microε ποιες microεθόδους θα πα-
ρέmicroβει και πού θα δώσει έmicroφαση Ξέρουmicroε ότι η γνώση
δεν είναι ένα laquoσακίraquo που το αδειάζουmicroε σε laquoάδεια κεφά-
λιαraquo και περιmicroένουmicroε να καλύψουmicroε τα κενά Εδώ και
πολλά χρόνια οι παιδαγωγοί τονίζουν τη σηmicroασία του
κινήτρου για την ουσιαστική microάθηση2 καθώς και την
προτεραιότητα της απόκτησης δεξιοτήτων απέναντι στην
απόκτηση γνώσεων Για να δηmicroιουργήσεις όmicroως κίνητρα
σε κάποιον πρέπει να ξέρεις σε ποιον απευθύνεσαι Για
να του microάθεις πώς να microαθαίνει πρέπει να ξέρεις ποιος
είναι
Τα πράγmicroατα γίνονται ακόmicroα πιο δύσκολα όταν υπάρχει
microεγάλη απόσταση ανάmicroεσα στο κοινωνικό περιβάλλον
από όπου προέρχεται ο εκπαιδευτικός και σε εκείνο
όπου διδάσκει Η απόσταση αυτή (κοινωνική
πολιτιστική οικονοmicroική) συχνά οφείλεται σε ένα
συνδυασmicroό παραγόντων Σε περιπτώσεις δε που
υπάρχουν και ιδιαίτερα κοινωνικά χαρακτηριστικά πχ
microειονοτικές οmicroάδες η διαφορά εmicroφανίζεται ακόmicroα πιο
microεγεθυσmicroένη και πολύ συχνά λείπουν εντελώς τα
2 Βλ Ανδρούσου Α Το κίνητρο στην εκπαίδευση Κλειδιά και Αντικλείδια ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Αθήνα 2003 σ 14-15
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
19
κλειδιά ερmicroηνείας και αλληλοκατανόησης Σε αυτές τις
δύσκολες καταστάσεις προβάλλει πιο επιτακτική η
ανάγκη κατανόησης του κοινωνικού πλαισίου microέσα στο
οποίο λειτουργεί το συγκεκριmicroένο σχολείο ζει η
microειονοτική οmicroάδα ―ιδιαίτερα όταν υπάρχουν στοιχεία
κοινωνικού αποκλεισmicroού― και διαmicroορφώνονται τα
νεότερα microέλη της οι microαθητές microας
ΚΚααττααννόόηησσηη ττοουυ κκοοιιννωωννιικκοούύ ππλλααιισσίίοουυ
κκααιι έέρρεευυνναα δδρράάσσηηςς
Πώς όmicroως είναι δυνατό να κατανοήσει ο εκπαιδευτικός
ένα κοινωνικό πλαίσιο που του φαίνεται τόσο διαφορε-
τικό και microακρινό Ποια εργαλεία θα τον βοηθήσουν ώστε
να κατανοήσει τις διαφορές αλλά και τις οmicroοιότητες microε
τους microαθητές του και να τις αξιοποιήσει προς όφελος
της διδακτικής διαδικασίας
Γίνεται πολύ συχνά λόγος στον εκπαιδευτικό χώρο για
την ανάγκη εξοικείωσης του εκπαιδευτικού microε την
έρευνα δράσης η οποία microπορεί να αποτελέσει το κλειδί
για την κατανόηση του κοινωνικού και εκπαιδευτικού
πλαισίου και για την προσαρmicroογή της διδασκαλίας στο
πλαίσιο αυτό Εδώ θα πρέπει να διευκρινίσουmicroε ότι η
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
έρευνα δράσης laquoείναι η έρευνα που γίνεται από συγκε-
κριmicroένους ανθρώπους στην ίδια τους τη δουλειά για να
βοηθηθούν ώστε να βελτιώσουν αυτό που κάνουν συ-
microπεριλαmicroβανοmicroένου και του πώς εργάζονται microε και για
τους άλλους Η έρευνα δράσης είναι η έρευνα που αντι-
microετωπίζει τους ανθρώπους ως αυτόνοmicroους υπεύθυνους
συντελεστές (agents) που συmicromicroετέχουν ενεργά στο να
φτιάξουν τις δικές τους ιστορίες και συνθήκες ζωής
όπως και ικανούς να γίνουν πιο αποτελεσmicroατικοί στο να
φτιάχνουν ιστορίες και συνθήκες ζωής [hellip] ∆εν αντιmicroε-
τωπίζει τους ανθρώπους ως αντικείmicroενα για έρευνα
αλλά τους ενθαρρύνει να δουλεύουν microαζί ως υποκεί-
microενα που έχουν συνείδηση και ως συντελεστές (agents)
της αλλαγής και της βελτίωσηςraquo3 Η διαδικασία αυτή
microπορεί να αποδειχτεί ιδιαίτερα χρήσιmicroη για τον εκπαι-
δευτικό στην εποχή microας όπου διάφορα τmicroήmicroατα της
κοινωνίας βρίσκονται σε microεταβατικό στάδιο Στις περι-
πτώσεις αυτές αυξάνονται και οι δυσκολίες κατανόησης
του πλαισίου και αντίστοιχα οι δυσκολίες αποτελεσmicroα-
τικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό
3 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η αναγκαιό-τητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοινότητα τ 20 Αθήνα 1993 σ 38
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
21
Κοινωνίες σε microετάβαση και έρευνα δράσης
Πολλές φορές ιδιαίτερα σε καταστάσεις κοινωνιών σε
microετάβαση η πολυπλοκότητα και η αντιφατικότητα είναι
τα χαρακτηριστικά των κοινωνικών συστηmicroάτων Έτσι
ενώ η εξωτερική εικόνα microιας κοινωνίας παρουσιάζει ση-
microάδια νεωτερικότητας και εκσυγχρονισmicroού οι
βαθύτερες αντιλήψεις των ανθρώπων παραmicroένουν
παραδοσιακές δηmicroιουργώντας στα microέλη τους σοβαρές
συγκρούσεις και αποσταθεροποιήσεις Τα φαινόmicroενα
αυτά είναι πολύ πιο έντονα όταν πρόκειται για κλειστές-
παραδοσιακές κοινωνίες οι οποίες microεταβαίνουν σε
νεότερες microορφές που δεν είναι ξεκάθαρες ακόmicroα Στην
περίπτωση βέβαια που οι κοινωνίες αυτές αποτελούνται
από microειονοτικούς πληθυσmicroούς4 τα πράγmicroατα
περιπλέκονται ακόmicroα περισσότερο
4 Οι σκηνές στην αρχή του κειmicroένου εκτυλίσσονται σε τέτοιες περιοχές (σχολεία στην ορεινή Ξάνθη) τις οποίες microέχρι το 1995 χρειαζόταν ειδική άδεια από την Αστυνοmicroία για να microπορέ-σεις να επισκεφτείς Η σηmicroερινή τους εικόνα (πολύ έντονης ανοικοδόmicroησης δηmicroιουργίας καταστηmicroάτων αύξησης των microέ-σων microετακίνησης και γενικότερα laquoανοίγmicroατοςraquo και laquoεκσυγχρο-νισmicroούraquo) δηmicroιουργεί microια πολύ ισχυρή αντίθεση σε σχέση microε την εικόνα τους πριν από 8 microόλις χρόνια και αποτελεί από microόνη της
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
Οι αλλαγές είναι ραγδαίες το πλαίσιο αλλάζει συνεχώς
το δεδοmicroένα τρέχουν και οι άνθρωποι αδυνατούν να τα
παρακολουθήσουν και να τα κατανοήσουν Κάποιοι νιώ-
θουν ότι απειλούνται από αυτή την αλλαγή Φοβούνται
και εύκολα αναπολούν τις εποχές που laquoείχαν λίγα χρή-
microατα microεν αλλά ήξεραν τι περιmicroένουν απrsquo τη ζωή τουςraquo
Άλλοι αλλάζουν ξαφνικά τα πάντα αρνούmicroενοι όλες
τους τις ρίζες και τις προγενέστερες αξίες Νιώθουν microια
επιτακτική ανάγκη ενσωmicroάτωσης Να γίνουν σαν τους
άλλους να microην ξεχωρίζουν Σε ένα πλαίσιο microετάβασης
γίνονται αντιληπτές ποικίλες αντιδράσεις απέναντι στη
νεωτερικότητα Είναι όλες αναmicroενόmicroενες γιατί είναι σα-
φές πως η αλλαγή στη ζωή των ανθρώπων τούς προκα-
λεί διαφορετικά συναισθήmicroατα που συνδέονται κυρίως
microε τις οικογενειακές καταβολές τα οικογενειακά και
προσωπικά σχέδια ζωής καθώς και microε το πόσο έχει
laquoπροβλεφθείraquo στα σχέδια ζωής το ενδεχόmicroενο ανατρο-
πής των δεδοmicroένων
Τι κάνει όmicroως ένας δάσκαλος όταν εργάζεται σε microια κοι-
νωνία σε microετάβαση Τι σηmicroαίνει κατανοώ το πλαίσιο
όταν το πλαίσιο αλλάζει συνεχώς Και πόση έρευνα
microια πολύ ισχυρή ένδειξη για τη microεταβατική φάση στην οποία βρίσκονται
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
23
δράσης microπορεί εντέλει να κάνει ένας εκπαιδευτικός που
εξακολουθεί να αποτελεί ξένο σώmicroα σε microια τέτοια κοι-
νωνία Πόσο εύκολο είναι να microην παραιτηθεί από την
προσπάθεια η οποία του έχει laquoχαρίσειraquo τόσες ανατρο-
πές και απογοητεύσεις
Η απάντηση στα ερωτήmicroατα αυτά είναι δύσκολη Αυτό
που απαιτείται καταρχήν από τον εκπαιδευτικό είναι συ-
νεχής εγρήγορση και παρατήρηση Είναι απαραίτητο να
microη βιαστεί να δώσει χρόνο στον εαυτό του αλλά και
στους microαθητές του να προβληmicroατιστεί πριν αποφασίσει
πώς θα οργανώσει τη διδασκαλία του Απαραίτητη προ-
ϋπόθεση για να κατανοήσει το πλαίσιο ως εξωτερικός
παρατηρητής είναι να δηmicroιουργήσει σχέση εmicroπιστοσύ-
νης microε τους microαθητές του Μια σχέση ουσιαστικής επα-
φής στην οποία θα είναι φυσικά σαφή τόσο τα όρια και
η δυναmicroική όσο και το γνήσιο ενδιαφέρον του
εκπαιδευτικού για τη ζωή των microαθητών του Η σχέση
αυτή δε χτίζεται από τη microια microέρα στην άλλη Απαιτεί
ειλικρινείς προθέσεις Απαιτεί laquoάνοιγmicroαraquo από την
πλευρά του εκπαιδευτικού laquoΆνοιγmicroαraquo προς τον άλλο
αυτόν που φαίνεται τόσο διαφορετικός όχι για να τον
αφοmicroοιώσει αλλά για να τον ακούσει να τον καταλάβει
και να βρει τις συνιστάmicroενες στις οποίες θα microπορέσει να
στηριχτεί για να φτιάξει τη γέφυρα που θα οδηγήσει τα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
παιδιά στην επιθυmicroία να microάθουν Βασικοί laquoκίνδυνοιraquo σε
microια τέτοια κατάσταση είναι είτε η πλήρης απόρριψη του
laquoδιαφορετικούraquo είτε η πλήρης αποδοχή του και η αντι-
microετώπισή του ως φολκλόρ Και τα δύο φανερώνουν
εντέλει την αποτυχία επικοινωνίας και ισότιmicroης ανταλ-
λαγής Πώς όmicroως είναι δυνατό να πετύχεις ισότιmicroη
ανταλλαγή microε κάποιον που σου φαίνεται τόσο
διαφορετικός Σε αυτές τις περιπτώσεις βοηθάει σίγουρα
η προσωπική αναζήτηση στο θέmicroα της ταυτότητας laquoΗ
ταυτότητα του κάθε ανθρώπου συντίθεται από microια
πληθώρα στοιχείων τα οποία προφανώς δεν
περιορίζονται σε όσα αναγράφονται στα επίσηmicroα αρχεία
Οι περισσότεροι άνθρωποι καταρχήν εντάσσονται σε
κάποια θρησκευτική παράδοση έχουν microια εθνικότητα
καmicroιά φορά δύο ανήκουν σε microια εθνική ή γλωσσική
οmicroάδα έχουν οικογένεια microε περισσότερα ή λιγότερα
microέλη επάγγελmicroα κοινωνική θέση κάποιον κοινωνικό
κύκλοhellip Ο κατάλογος όmicroως είναι ακόmicroα πιο microακρύς
υποθετικά ατελείωτος ορισmicroένοι microπορεί να νιώθουν
περισσότερο ή λιγότερο πως ανήκουν σε microια επαρχία σε
ένα χωριό σε microια αδερφότητα σε microια επαγγελmicroατική ή
ποδοσφαιρική οmicroάδα σε microια παρέα φίλων σε ένα
συνδικάτο σε microια επιχείρηση σε ένα κόmicromicroα σε κάποιο
σύλλογο σε microια ενορία σε microια κοινότητα ανθρώπων
που microοιράζονται τα ίδια πάθη τις ίδιες ερωτικές
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
25
επιλογές τις ίδιες σωmicroατικές αναπηρίες ή
αντιmicroετωπίζουν τα ίδια προβλήmicroαταraquo5
Αυτές οι πολλαπλές υπαγωγές κάνουν σίγουρα κάθε άν-
θρωπο microοναδικό στον κόσmicroο Από την άλλη όmicroως ενι-
σχύουν την πιθανότητα να microπορέσεις να συναντήσεις
τον laquoάλλοraquo αφού δεν microπορεί κάποια από όλες αυτές
τις υπαγωγές θα είναι κοινή και θα βοηθάει τη συνά-
ντηση Αν ο καθένας microας ορίζει microονοσήmicroαντα την ταυ-
τότητά του αν νιώθει πχ microόνο Έλληνας ή microόνο χρι-
στιανός ή microόνο Ολυmicroπιακός τότε πολύ εύκολα θα βρει
απέναντί του τον αντίπαλο τον εχθρό Σε τέτοιες περι-
πτώσεις οι ταυτότητες γίνονται εύκολα laquoφονικέςraquo όπως
εύστοχα περιγράφει ο Αmicroίν Μααλούφ στο βιβλίο του Φο-
νικές ταυτότητες Αν όmicroως ο άνθρωπος αντιλαmicroβάνεται
τον εαυτό του και τον laquoάλλοraquo ως ένα κράmicroα ταυτοτή-
των και υπαγωγών τότε αρχίζει να νιώθει πόσο το
laquoεmicroείςraquo περιλαmicroβάνει και το οι laquoάλλοιraquo Η συνειδητο-
ποίηση αυτή αποτελεί αυτόmicroατα και microια γέφυρα επικοι-
νωνίας microια γέφυρα που δεν αποσιωπά τις διαφορές
αλλά προσπαθεί να βρει τα κλειδιά ερmicroηνείας τους
εντάσσοντάς τες στο πλαίσιο
5 Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999 σ 19
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
Η διαδικασία αυτή είναι ιδιαίτερα χρήσιmicroη για τον εκπαι-
δευτικό αφενός γιατί του επιτρέπει την ουσιαστική πα-
ρέmicroβαση όταν διδάσκει σε περιβάλλοντα φαινοmicroενικά
πολύ διαφορετικά και αφετέρου γιατί τον προφυλλάσ-
σει από απογοητεύσεις και παρανοήσεις της συmicroπεριφο-
ράς των παιδιών των γονιών και του ευρύτερου περι-
βάλλοντος Οι παρανοήσεις αυτές συχνό φαινόmicroενο σε
περιβάλλοντα πολυσυλλεκτικά θα microπορούσαν να laquoπεί-
σουνraquo τον εκπαιδευτικό είτε ότι η διαφορετικότητα του
απέναντι είναι επιθετική και απευθύνεται προς τον ίδιο
άρα να του προκαλέσουν συναισθήmicroατα και συmicroπεριφο-
ρές αmicroυντικές είτε ότι ο απέναντί του δεν είναι επιθετι-
κός αλλά βρίσκεται πολύ πίσω άρα υπάρχει και πάλι
αδυναmicroία επικοινωνίας γιατί ο άλλος πρέπει να καλύψει
microια πολύ microεγάλη διαδροmicroή για να καταφέρουν να συνο-
microιλήσουν Και στις δύο περιπτώσεις οι αντιδράσεις του
εκπαιδευτικού θα δυσχεράνουν σίγουρα την εκπαιδευ-
τική του παρέmicroβαση
ΤΤιι θθαα σσήήmicromicroααιιννεε ηη κκααττααννόόηησσηη ττοουυ ππλλααιισσίίοουυ
σστταα σσυυγγκκεεκκρριιmicromicroέένναα ππααρρααδδεείίγγmicromicroαατταασσκκηηννέέςς
Ας δούmicroε λοιπόν τώρα τι θα σήmicroαινε η κατανόηση του
πλαισίου στις παραπάνω σκηνές Στο πρώτο παράδειγmicroα
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
27
είναι εmicroφανέστατη η απογοήτευση και η παραίτηση που
νιώθει ο εκπαιδευτικός αντιmicroετωπίζοντας microια δύσκολη
κατάσταση Κι όmicroως τα σηmicroάδια αυτού του laquoπροαναγ-
γελθέντος θανάτουraquo ήταν ιδιαίτερα έντονα πολύ νωρί-
τερα Η περιοχή η οποία περιγράφεται η ορεινή περιοχή
της Ξάνθης αποτελεί παράδειγmicroα κοινωνίας σε microετά-
βαση όπου τα πιο καταπιεσmicroένα κοmicromicroάτια η οmicroάδα των
γυναικών δεν έχουν καταφέρει σε κανένα βαθmicroό να
κερδίσουν από την laquoπροελαύνουσα νεωτερικότηταraquo
Αυτό γίνεται καταρχήν αντιληπτό από πολύ ορατά ση-
microάδια όπως η ενδυmicroασία αλλά κυρίως από τις πορείες
ζωής τους οι οποίες παρουσιάζουν microεγάλη αναντιστοιχία
σε σχέση microε τις πορείες ζωής των ανδρών της περιοχής
που χαρακτηρίζονται από σηmicroαντικές αλλαγές και προ-
σαρmicroογές στη νεωτερικότητα Οι γυναίκες της περιοχής
παρουσιάζουν σχεδόν την ίδια εικόνα που παρουσίαζαν
και πριν από 30 χρόνια τη στιγmicroή που η ίδια η περιοχή
έχει πραγmicroατικά laquomicroεταmicroορφωθείraquo Ένα πολύ microεγάλο
ποσοστό τους δε microιλάει ικανοποιητικά ελληνικά ενώ οι
άνδρες της αντίστοιχης ηλικίας χρησιmicroοποιούν την ελλη-
νική microε ευχέρεια είναι αποκλεισmicroένες στον οικιακό
χώρο δεν microπορούν σε κανένα βαθmicroό να παρακολουθή-
σουν τις κοινωνικές εξελίξεις αποκοmicromicroένες από πολύ
microικρές από την εκπαίδευση Ένα συντριπτικό ποσοστό
γυναικών διακόπτουν τη σχολική φοίτηση πριν καν γί-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
νουν γυναίκες τελειώνοντας δηλαδή το ∆ηmicroοτικό και
microάλιστα έχοντας αριστεύσει στην εξαετή φοίτησή τους
Υπάρχουν χωριά στην ορεινή Ξάνθη που δεν έχουν
ακόmicroα στείλει κορίτσια στο Γυmicroνάσιο6 Κι αν η κατά-
σταση αυτή θεωρούνταν σχεδόν laquoαποδεκτή και φυσικήraquo
πριν από microερικά χρόνια όταν η γενικότερη εικόνα των
κοινωνιών αυτών ήταν εντελώς παραδοσιακή στις microέρες
microας φαντάζει αναντίστοιχη των γενικότερων εξελίξεων
προκαλώντας πολύ συχνά συναισθήmicroατα πόνου στα ίδια
τα νεαρά κορίτσια που νιώθουν να laquoτιmicroωρούνταιraquo για
το φύλο τους
Η κατάσταση αυτή προκαλεί συγκρούσεις πολλαπλών
τύπων όχι microόνο microεταξύ των microελών της παραδοσιακής
6 Τα χωριά αυτά microειώνονται συνεχώς Παρατηρείται το φαινό-microενο όταν ξεκινήσει ένα κορίτσι τη φοίτησή του να ακολουθή-σουν κι άλλα την επόmicroενη ή και την ίδια σχολική χρονιά Έτσι υπάρχουν περιπτώσεις κοριτσιών που κατάφεραν να πάνε στο Γυmicroνάσιο τρία χρόνια microετά τη φοίτησή τους στο ∆ηmicroοτικό microαζί microε το πρώτο κορίτσι που πήγε από το χωριό τους Στις περισ-σότερες των περιπτώσεων αυτών τα κορίτσια συνεχίζουν ικα-νοποιητικά τη δευτεροβάθmicroια εκπαίδευση microε υψηλές επιδόσεις και όταν καταφέρουν να φοιτήσουν και στο Λύκειο είναι σχε-δόν σίγουρα φοιτήτριες στο Πανεπιστήmicroιο Άρα η microεγάλη δυ-σκολία και η αποφασιστική καmicroπή στη ζωή των νεαρών γυναι-κών στις περιοχές αυτές είναι το πέρασmicroα από το ∆ηmicroοτικό στο Γυmicroνάσιο και από εκεί στο Λύκειο
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
29
κοινωνίας που αλλάζει αλλά και microεταξύ όλων των
εmicroπλεκοmicroένων στην εκπαιδευτική διαδικασία στις περιο-
χές αυτές Είναι χαρακτηριστική η αmicroηχανία του σχολι-
κού microηχανισmicroού απέναντι στο πρόβληmicroα της διακοπής
της σχολικής φοίτησης ο οποίος έχει ποικίλες αντιδρά-
σεις από οργάνωση ενηmicroερωτικών συναντήσεων των
γονέων microε κύριο θέmicroα την αναγκαιότητα της συνέχισης
της φοίτησης για τα κορίτσια microέχρι την laquoαπειλήraquo λήψης
διοικητικών microέτρων λόγω της microη εφαρmicroογής του νόmicroου
του σχετικού microε την υποχρεωτική εκπαίδευση
Όλα αυτά λοιπόν θα έπρεπε να έχουν προετοιmicroάσει τον
εκπαιδευτικό της πρώτης σκηνής για τη δυσκολία που
είχε να αντιmicroετωπίσει Η γνώση του πλαισίου θα τον
βοηθούσε να αντιmicroετωπίσει επιτυχώς τα συναισθήmicroατα
της microαταίωσης που νιώθει σε σχέση microε τη δουλειά του
και κυρίως των τύψεων απέναντι στο παιδί ∆ε laquoφταίειraquo
ο εκπαιδευτικός γιατί laquoξεσήκωσεraquo τη microαθήτρια η επι-
θυmicroία για microάθηση και αλλαγή προέκυψε στο παιδί και
λόγω του γενικότερου κλίmicroατος αλλαγών που χαρακτη-
ρίζουν microια microεταβατική κοινωνία ∆ε laquoφταίειraquo σίγουρα
γιατί βοήθησε το παιδί να αγαπήσει έναν laquoάλλο κόσmicroοraquo
τον κόσmicroο των γραmicromicroάτων ∆εν πάει χαmicroένη άλλωστε η
προσπάθεια ακόmicroα κι αν η συγκεκριmicroένη microαθήτρια δεν
καταφέρει να συνεχίσει τη φοίτησή της Παρατηρείται
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
συχνά το φαινόmicroενο όταν οι προσδοκίες ζωής ενός
ατόmicroου δηmicroιουργούν πολύ microεγάλη ρήξη σε σχέση microε τις
κοινωνικά αναmicroενόmicroενες να microεταφέρονται σχεδόν αυ-
τούσιες στην επόmicroενη γενιά όταν θα έχουν laquoωριmicroάσει οι
κοινωνικές συνθήκεςraquo Στις περιπτώσεις αυτές παρατη-
ρούmicroε ένα νεότερο microέλος της οικογένειας να αναλαmicroβά-
νει να laquoεπαληθεύσει το σχέδιο αλλαγήςraquo όταν οι συν-
θήκες δε δηmicroιουργούν πια συγκρούσεις έντονες που
ανατρέπουν την εσωτερική του ισορροπία
Όχι microόνο δε laquoφταίειraquo ο εκπαιδευτικός αλλά πρέπει να
νιώθει ότι συmicromicroετέχει microε τον τρόπο του σε αυτή την πο-
ρεία της αλλαγής Θα πρέπει βέβαια ο τρόπος παρέmicroβα-
σής του να είναι προσεκτικός microε απόλυτο σεβασmicroό των
εmicroπλεκοmicroένων Είναι σηmicroαντικό να δώσει στα παιδιά να
καταλάβουν ότι το πρόβληmicroά τους είναι περίπλοκο ότι
δεν είναι οι γονείς τους laquoαδιάφοροιraquo και laquoανόητοιraquo
αλλά έχουν microια δυσκολία προσαρmicroογής στις καινούριες
συνθήκες Είναι σηmicroαντικό να microη δηmicroιουργηθούν στα
παιδιά συνθήκες απόρριψης των γονέων πράγmicroα πολύ
εύκολο στη σύγκρουση που αντιmicroετωπίζουν αλλά να
κατανοήσουν ότι οι γονείς εκπροσωπούν εδώ το παλιό
και παραδοσιακό που δυσκολεύεται να αλλάξει Σίγουρα
σε microια τέτοια προοπτική δε βοηθούν αντιδράσεις του
τύπου laquoΣκέφτοmicroαι να πάω να ldquoαρπάξωrdquo το παιδί και να
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
31
το στείλω στο σχολείο Να τους τα πω έξω απrsquo τα δό-
ντια Στη microάνα που ldquoζηλεύειrdquo την κόρη και δεν την αφή-
νει να προοδεύσει Στον πατέρα που κρύβεται πίσω από
το αίτηmicroα της microάνας Στην υπόλοιπη οικογένεια που δεν
τη στηρίζειraquo Οι αντιδράσεις αυτές το microόνο που κατα-
φέρνουν είναι να φέρνουν αντιmicroέτωπες τις δυο πλευρές
το σχολείο και το σπίτι και να δυναmicroιτίζουν το ενδεχό-
microενο οποιασδήποτε νεότερης συνεργασίας και ανταλλα-
γής Η παρέmicroβαση του εκπαιδευτικού πρέπει να είναι
προσεκτική συστηmicroατική και να δίνει το χρόνο στους
άλλους να αποδεχτούν το διαφορετικό σιγά σιγά ως microια
κατάσταση αλλαγής που αρχίζουν να αναγνωρίζουν και
οι ίδιοι και όχι ως microια laquoεπιβολή της κυρίαρχης πλειονο-
τικής οmicroάδαςraquo Μπορεί βέβαια ο χρόνος αυτός να είναι
αποφασιστικός για την πορεία ζωής του συγκεκριmicroένου
παιδιού Αν γίνει όmicroως η παρέmicroβαση microε σεβασmicroό και σύ-
στηmicroα δε θα πάει χαmicroένη ούτε και για το συγκεκριmicroένο
παιδί αν αυτό νιώσει πως laquoέχασε microια microάχη αλλά όχι
τον πόλεmicroοraquo αν νιώσει πως σε αυτή την πορεία των
αλλαγών έχει νόηmicroα να διεκδικεί σταθερά και επίmicroονα
microε στόχο την καλυτέρευση της ζωής του
Αν εξετάσουmicroε τη δεύτερη σκηνή θα διαπιστώσουmicroε
επίσης πως και εκεί η γνώση του πλαισίου θα είχε βοη-
θήσει τον εκπαιδευτικό να περιmicroένει τις laquoδυσκολίες κα-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
τανόησηςraquo από την πλευρά των microαθητών Ο συγκεκρι-
microένος εκπαιδευτικός λειτουργεί στο πλαίσιο microιας κλει-
στής αγροτικής κοινωνίας της οποίας χαρακτηριστικό
είναι microεταξύ άλλων η laquoαξιοποίησηraquo από microικρή ηλικία
των νεότερων microελών για την ενίσχυση του οικογενεια-
κού εισοδήmicroατος Η κοινωνία αυτή microαθαίνει από πολύ
νωρίς στα microέλη της τη χρησιmicroότητα της εργασίας ακόmicroα
και της παιδικής για την ωρίmicroανση του παιδιού για την
εκmicroάθηση microιας τέχνης για τη συmicromicroετοχή του στον οικο-
γενειακό αγώνα για ένα καλύτερο αύριο Η πολύ έντονη
laquoκαταδίκη της παιδικής εργασίαςraquo που θεωρείται σχε-
δόν αυτονόητη σε microια κοινωνία άλλου τύπου δεν microπο-
ρεί να γίνει κατανοητή στο συγκεκριmicroένο πλαίσιο Τα
παιδιά microεγαλώνουν microαθαίνοντας για την αξία της δου-
λειάς ενώ παράλληλα εργάζονται και τα ίδια
Η γνώση λοιπόν της συγκεκριmicroένης συνθήκης θα είχε
βοηθήσει τον εκπαιδευτικό να αποφύγει την έκπληξη
την αmicroηχανία καθώς και την ανατροπή που νιώθει εκ
των υστέρων Θα του είχε αφήσει χρόνο να σκεφτεί τη
διαφορά στις αντιλήψεις για την παιδική εργασία ανά-
microεσα σε αυτόν και τους microαθητές του να τη δικαιολογή-
σει και να αναmicroένει τις αντιδράσεις των παιδιών και τη
δυσκολία κατανόησης Από την άλλη θα microπορούσε να
αποφύγει τις τύψεις γιατί θα είχε microελετήσει τη θεmicroε-
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
33
λιώδη διαφορά που επισηmicroαίνουν οι ειδικοί όταν συζη-
τούν για την παιδική εργασία Σύmicroφωνα microε τη Unicef
λοιπόν η παιδική εργασία χωρίζεται σε laquomicroη αποδεκτήraquo
και laquoαποδεκτήraquo Η πρώτη αναφέρεται στο είδος της
laquoεργασίας που εmicroποδίζει τη φυσική και την πνευmicroατική
ανάπτυξη του παιδιού συmicromicroετέχει στην εκmicroετάλλευσή
του οικονοmicroική και κοινωνική παραβιάζει την πνευmicroα-
τική και ηθική του ακεραιότητα Η δεύτερη δίνει στο
παιδί που συmicromicroετέχει στο οικογενειακό εισόδηmicroα ασφά-
λεια και περηφάνια του παρέχει microια εκπαίδευση (for-
mation) ή ακόmicroα και ένα επάγγελmicroα ακόmicroα κι αν δεν
εξασφαλίζει πάντα τη συνέχιση της σχολικής φοίτησης
τις αργίες του τη διασκέδασή του Του παρέχει τελικά microια
θέση και διευκολύνει την ένταξή του στο περιβάλλονraquo7
Αν τα γνώριζε όλα αυτά ο εκπαιδευτικός και είχε προ-
βληmicroατιστεί εκ των προτέρων δε θα ένιωθε αmicroηχανία
γιατί έθιξε ένα δύσκολο ζήτηmicroα Θα αναγνώριζε ότι οι
περισσότεροι microαθητές του παρά τις ιδιαίτερες δυσκολίες
στη ζωή τους ανήκουν στη δεύτερη κατηγορία της παι-
δικής εργασίας και ίσως θα είχε νόηmicroα να στηριχτεί σε
7 Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacuteus-site aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παρα-
γωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000 σ 309
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτή τη διαφορά και να δώσει στα παιδιά να καταλά-
βουν πόσο απάνθρωπη και καταδικαστέα είναι η άλλη
microορφή παιδικής εργασίας Αν γνώριζε το πλαίσιο θα
microπορούσε να κατανοήσει τις διαφορετικές αντιλήψεις
των παιδιών και θα είχε κάνει την παρέmicroβασή του πιο
συγκροτηmicroένα Έτσι θα απέφευγε την κούραση και την
απογοήτευση που τόσο έντονα δηλώνει στο τέλος
Συmicroπεράσmicroατα
Γίνεται νοmicroίζουmicroε κατανοητό ότι η γνώση του πλαισίου
microπορεί να βοηθήσει τους εκπαιδευτικούς στην εκπαιδευ-
τική τους πρακτική microε πολλούς τρόπους Καταρχήν βοη-
θάει στη microείωση των αρνητικών συναισθηmicroάτων που
προκαλεί η έκπληξη και η ανατροπή στην καθηmicroερινή
σχολική πρακτική Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό Αρκεί να
αναλογιστούmicroε πόσες περιπτώσεις ανθρώπων γνωρί-
ζουmicroε κοινωνικά ευαίσθητων οι οποίοι laquoπαραιτούνταιraquo
στον εργασιακό τους χώρο γιατί απελπίζονται γιατί θε-
ωρούν ότι laquoτίποτα δεν αλλάζειraquo γιατί ξεκινούν microε microε-
γάλη ορmicroή και επιθυmicroία να προσφέρουν και δεν τα κα-
ταφέρνουν Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις η γνώση του
πλαισίου θα είχε microειώσει το συναίσθηmicroα της microαταίωσης
κυρίαρχο στις καταστάσεις όπου υπάρχουν έντονα κοι-
νωνικά προβλήmicroατα και ο εκπαιδευτικός νιώθει ότι δεν
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
35
microπορεί να επέmicroβει Θα είχε πείσει επίσης τους εκπαι-
δευτικούς να βάζουν microικρότερους και εφικτούς στόχους
και θα τους είχε δώσει τη χαρά και την ικανοποίηση της
κατάκτησης των στόχων αυτών Θα τους είχε βοηθήσει
να microην laquoπαίρνουν στην πλάτη τουςraquo όλη την ευθύνη
παρά microόνο αυτή που τους αναλογεί Θα τους είχε βοη-
θήσει ακόmicroα να ξεπεράσουν γρήγορα το στάδιο της
ταύτισης microε τους κοινωνικά αδύνατους πηγαίνοντας σε
microια πιο laquoχρήσιmicroη κατάστασηraquo όπου microπορούν να συνει-
δητοποιήσουν και την πολυπλοκότητα αλλά και το laquoδί-
καιοraquo όλων των εmicroπλεκοmicroένων Σε αυτή τη νέα κατά-
σταση θα microπορούσαν να περάσουν από την οργή στην
οργάνωση microιας συστηmicroατικής εκπαιδευτικής παρέmicroβασης
η οποία microακροπρόθεσmicroα και υπό όρους θα microπορούσε
να συντελέσει στη microείωση της κοινωνικής αδικίας
Και microόνο η microείωση λοιπόν των αρνητικών συναισθηmicroά-
των των εκπαιδευτικών microπορεί να τους βοηθήσει στο να
οργανώσουν την εκπαιδευτική τους πρακτική πιο αποτε-
λεσmicroατικά Η προσαρmicroογή στις ανάγκες του πλαισίου
όταν δε θεωρείται laquoέκπτωσηraquo και laquoυποχώρησηraquo αλλά
γίνεται συνειδητά και οργανωmicroένα microε αφετηρία τα βιώ-
microατα των παιδιών και στόχο τη δηmicroιουργία κινήτρων
microάθησης microπορεί να φέρει σηmicroαντικά αποτελέσmicroατα για
την εκπαιδευτική διαδικασία Τα παιδιά θα νιώσουν ότι ο
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
εκπαιδευτικός τα υπολογίζει τα σέβεται καθώς προσαρ-
microόζει το microάθηmicroα στις ανάγκες τους Το κλίmicroα αυτό είναι
πιθανό να έχει θετικά αποτελέσmicroατα για τα παιδιά ―
microπορεί όχι θεαmicroατικά αλλά ουσιαστικά Αν ο εκπαιδευτι-
κός έχει την οξύνοια και την ικανότητα να αντιληφθεί
αυτές τις έστω microικρές αλλαγές και να τις αξιοποιήσει
τότε ο ίδιος θα γίνει πιο αποτελεσmicroατικός και τα παιδιά
θα αρχίσουν να βρίσκουν σιγά σιγά τα κλειδιά για να
οικοδοmicroήσουν microια σχέση δηmicroιουργική microε τη microάθηση Το
σηmicroαντικό και για τους δυο laquoεταίρουςraquo (εκπαιδευτικό
και microαθητές) είναι να πειστούν πως παρά τις δυσκολίες
microπορεί η τάξη να microπει σε microια ουσιαστική διαδικασία microά-
θησης Χωρίς αυτή την πίστη κάθε προσπάθεια θα laquoπέ-
φτει στο κενόraquo Αν ο εκπαιδευτικός κατανοήσει τις ιδιαί-
τερες δυσκολίες τις αναστολές τα προβλήmicroατα που δη-
microιουργεί το κοινωνικό πλαίσιο για την εκπαιδευτική δια-
δικασία αλλά πειστεί από την άλλη πως microε τις κατάλ-
ληλες στρατηγικές microπορεί να κινητοποιήσει τα παιδιά να
microάθουν (αφού όλα τα παιδιά microπορούν να κινητοποιη-
θούν όταν προσαρmicroοστεί το microάθηmicroα στις ανάγκες τους)
τότε η καθηmicroερινή του σχολική πρακτική microπορεί να microην
τον γεmicroίζει microε αρνητικά συναισθήmicroατα αλλά να του
προσφέρει πολλές προσωπικές στιγmicroές ικανοποίησης και
δηmicroιουργίας
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
37
Η κατανόηση αυτή δεν είναι φυσικά microια εύκολη διαδικα-
σία Πολλές φορές προκαλεί έντονα συναισθήmicroατα στον
εκπαιδευτικό ιδιαίτερα όταν οι καταστάσεις που αντιmicroε-
τωπίζει και τις οποίες πρέπει να αναλύσει ανακινούν
microέσα του αντίστοιχες προσωπικές ή οικογενειακές εmicroπει-
ρίες Είναι σαφές ότι χρειάζεται σοβαρή προσωπική δου-
λειά του εκπαιδευτικού για να microπορέσει να ξεφύγει από
τα έντονα συναισθήmicroατα που του προκαλούν οι ταυτί-
σεις και να κατανοήσει ψύχραιmicroα την κατάσταση Οι δυ-
σκολίες είναι microεγάλες αλλά και το κέρδος αντίστοιχο Το
πλαίσιο δεν αποτελεί πια τον άγνωστο laquomicroπαmicroπούλαraquo
αλλά είναι εκεί microπροστά ορατό αλλά και ευέλικτο σου
θέτει τα όρια αλλά σου αφήνει παράλληλα και microικρά
παράθυρα διαφυγής Σου εξηγεί σε προβληmicroατίζει
αλλά από την άλλη σου δίνει να καταλάβεις πως σε αυτή
την πολυπλοκότητα των παραγόντων που το ορίζουν
microπορείς να επέmicroβεις και συ σιγά σιγά και διακριτικά αλλά
πολύ ουσιαστικά Μπορείς να επέmicroβεις δηmicroιουργώντας
microικρές ανατροπές θέτοντας απλά ερωτήmicroατα στους συ-
νεργάτες σου τα παιδιά δείχνοντάς τους τις πολλαπλές
όψεις της laquoπραγmicroατικότηταςraquo και δίνοντάς τους εργα-
λεία για να επεξεργαστούν την πολλαπλότητα Η κατα-
νόηση του πλαισίου λοιπόν δε σου δηmicroιουργεί το αί-
σθηmicroα του microάταιου αφού όλα είναι δεδοmicroένα και ετερο-
καθορίζονται αντίθετα σου ενισχύει τις πιθανότητες ου-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
σιαστικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό microε κέρδη προ-
φανή για την εκπαιδευτική διαδικασία
Βιβλιογραφία
Ανδρούσου Α Το κίνητρο στην εκπαίδευση Κλειδιά και Αντι-
κλείδια ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Αθήνα 2003 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd
edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η ανα-γκαιότητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοι-νότητα τ 20 Αθήνα 1993
Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacute-ussite aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παραγωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000
Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
39
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
11
Κοινωνικό πλαίσιο και διδακτική πράξη
Σκηνή 1η Είmicroαι στο εξοχικό microου στη θάλασσα microε παρέα Μόλις
γυρίσαmicroε από το απογευmicroατινό microπάνιο Χαλαρά Το κα-
λοκαιράκι τελειώνει Συζητώ microε τους φίλους microου για τη
Θράκη για τα παιδιά που έχω αρχίσει να αποθυmicroώ για
τη νέα σχολική χρονιά και τα σχέδιά microου Θα ξαναπάρω
τη Γrsquo Γυmicroνασίου Είναι microεγάλα παιδιά και microπορείς να
συνεννοηθείς εύκολα Έχουν πια ξεπεράσει τις αρχικές
δυσκολίες της πολυγλωσσίας τους και κάνουν όνειρα για
το microέλλον Μου αρέσει πολύ που γίνοmicroαι κοινωνός αυ-
τών των ονείρων Ελπίζω και αρωγός στην επιτυχία
τους
Ξαφνικά έχω microήνυmicroα στο κινητό Το ανοίγω χαρούmicroενη
Μια από τις καλύτερές microου microαθήτριες Πόσο microε συγκινεί
που microε θυmicroούνται και το καλοκαίρι Το microήνυmicroα λέει
laquoΚυρία η microαmicroά microου δε microrsquo αφήνει τελικά να πάω στο Λύ-
κειο Έκλαψα παρακάλεσα τίποτα Ο microπαmicroπάς microου άλ-
λαξε γνώmicroη και τώρα συmicroφωνεί microε τη microαmicroά που ζητάει
βοήθεια στο σπίτι και το χωράφι Κυρία τι να την κάνω
τη ζωή έτσι ∆εν microπορώ να φανταστώ τη ζωή microου microα-
κριά απrsquo το σχολείοraquo
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
12
Παγώνω Το ήξερα το πρόβληmicroα της microαθήτριας αλλά
θεώρησα ότι το είχαmicroε λύσει Είχα φροντίσει στη διάρ-
κεια της περσινής σχολικής χρονιάς να συναντήσω τη
microητέρα της Ήταν microια δύσκολη συνάντηση είναι αλή-
θεια Χρειάστηκε να επιστρατεύσω όλες microου τις laquoεπικοι-
νωνιακές δεξιότητεςraquo για να τη microετακινήσω από την αρ-
χική της παντελή άρνηση Γιατί σίγουρα δεν είναι εύ-
κολο να βρεις επιχειρήmicroατα απέναντι σε ένα γονιό που
σου λέει laquoΤι να τα κάνει τα γράmicromicroατα Κορίτσι είναιhellipraquo
Μεγάλωσα microε το αυτονόητο ότι τα γράmicromicroατα είναι καλά
για έναν άνθρωπο ανεξαρτήτως φύλου Πώς να συνοmicroι-
λήσω τώρα microε έναν κόσmicroο που microου φαίνεται τόσο microα-
κρινός Κι όmicroως νόmicroιζα πως τα είχα καταφέρει Προσπά-
θησα να της εκθέσω όλες τις πιθανές δυσκολίες που
microπορεί να αντιmicroετώπιζε το παιδί αργότερα Να της microι-
λήσω για το πόσο σηmicroαντικός είναι ο κόσmicroος του σχο-
λείου για το παιδί της Για το πόσο περήφανη microπορεί να
ένιωθε αργότερα microε microια microορφωmicroένη κόρη Για το πόσο
γρήγορα αλλάζουν τα πράγmicroατα και πόσο απαραίτητο
είναι τώρα πια ένα laquoχαρτίraquo Ήταν σαν να microη microε άκουγε
όmicroως Σε κάποια στιγmicroή ψέλλισε κάτι σαν laquoθα τη
χάσωraquo Ξεπρόβαλε ξαφνικά microπροστά microου microια απειλή που
ένιωθε η microητέρα και που δεν είχα καν υποπτευθεί Σαν
από ένστικτο γρήγορα χωρίς να το σκεφτώ της εξή-
γησα ότι υπάρχουν και πανεπιστήmicroια κοντά στο χωριό
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
13
Θα microπορούσε να πηγαινοέρχεται ακόmicroα και καθηmicroερινά
Ήταν εκεί που νόmicroισα ότι πείστηκε Χαλάρωσε το πρό-
σωπό της και microου είπε laquoΘα το σκεφτώhellipraquo
Εκεί που νόmicroισα λοιπόν ότι έχει τελειώσει η ιστορία και
θα καmicroαρώσω τη microαθήτριά microου στο Λύκειο και σίγουρα
microετά και στο Πανεπιστήmicroιο1 έρχεται ξανά η απειλή Η
απαγόρευση Ο αποκλεισmicroός Τόσο άδικος Ενός παιδιού
ευαίσθητου ενός παιδιού microε όρεξη και ορmicroή του οποίου
το laquomicroειονέκτηmicroαraquo ήταν βασικά το φύλο Νιώθω οργή
Από τη microια θέλω να βάλω τα κλάmicroατα από την άλλη να
πάω να laquoαρπάξωraquo το παιδί και να το στείλω στο σχο-
λείο Να τους τα πω έξω απrsquo τα δόντια Στη microάνα που
laquoζηλεύειraquo την κόρη και δεν την αφήνει να προοδεύσει
Στον πατέρα που κρύβεται πίσω από το αίτηmicroα της microά-
1 Για τους microειονοτικούς microαθητές της Θράκης υπάρχει ένα ειδικό ποσοστό εισαγωγής στην τριτοβάθmicroια εκπαίδευση οπότε το σύνολο σχεδόν των παιδιών τα οποία καταφέρνουν να ολοκλη-ρώσουν τη δευτεροβάθmicroια εκπαίδευση εισάγονται στα πανεπι-στήmicroια Η microεγάλη δυσκολία λοιπόν για τα κορίτσια της ορεινής περιοχής της Ξάνθης είναι να πείσουν τους γονείς τους να συ-νεχίσουν στο Λύκειο Αν το καταφέρουν αυτό θεωρείται σχε-δόν σίγουρη η φοίτησή τους στο Πανεπιστήmicroιο καθώς το microεγα-λύτερο ποσοστό από αυτά διακρίνεται για την πολύ καλή επί-δοση στο σχολείο Ωστόσο πολύ microεγάλο ποσοστό άριστων microα-θητριών διακόπτει τη σχολική φοίτηση microετά την ολοκλήρωση της υποχρεωτικής εκπαίδευσης
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
14
νας Στην υπόλοιπη οικογένεια που δεν τη στηρίζει
Νιώθω οργή και microαταίωση Για τη microαθήτρια και τα σχέ-
διά της αλλά και για microένα Για τη δουλειά που έκανα όλο
το χρόνο για την laquoεπένδυσηraquo πάνω στο παιδί Νοmicroίζω
πως δε θα ξαναεπενδύσω συναισθηmicroατικά τουλάχιστον
αφού οι άνθρωποι είναι τόσο microακριά από αυτά που πι-
στεύω και ονειρεύοmicroαι
Νιώθω και απορία Είναι δυνατό να microη βλέπουν την αδι-
κία Είναι τόσο διαφορετικοί Τόσο πίσω Τόσο άδικοι
Πώς θα microπορέσω να ξανασυνεργαστώ microαζί τους
Εντέλει νιώθω και τύψεις Προς τι να laquoξεσηκώνωraquo τα
παιδιά να τους ανοίγω την όρεξη για microάθηση να τους
περιγράφω έναν άλλο κόσmicroο τον κόσmicroο που ανοίγεται
microπροστά τους microέσα από τις σπουδές και τα γράmicromicroατα
αφού δε θα ζήσουν ποτέ σε αυτό τον κόσmicroο Πόσο δι-
καίωmicroα έχω να επεmicroβαίνω στη ζωή τους στα όνειρά
τους Νιώθω σαν να έχω laquoπαίξειraquo microε τη ζωή και την
ισορροπία των microαθητριών microου laquoσυνεπής microε την προο-
δευτική ιδεολογία microουraquo αλλά ασυνεπής απέναντι στο
παιδί αφού δεν microπορώ να το στηρίξω στο να διεκδική-
σει καλύτερους όρους για τη ζωή του
Με τέτοιες microελαγχολικές σκέψεις τέλειωσε αυτό το βρα-
δάκι Κι ακόmicroα απορώ πώς πρέπει να αντιδράσωhellip
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
15
Σκηνή 2η
∆ιδάσκω στην ορεινή Ξάνθη στην Αrsquo Γυmicroνασίου Γλώσ-
σα Ευτυχώς τα παιδιά έχουν ξεπεράσει το αρχικό σοκ
της προσαρmicroογής και έχουν αρχίσει να εκφράζονται στα
ελληνικά ικανοποιητικά Η επικοινωνία microας microοιάζει να
microην αντιmicroετωπίζει ιδιαίτερα προβλήmicroατα Τα ελληνικά
τους βελτιώνονται καθηmicroερινά και συνεργαζόmicroαστε όλο
και καλύτερα Είmicroαστε άλλωστε στην ενότητα 6 Το
θέmicroα της είναι η εργασία Σήmicroερα αποφάσισα να τους
κάνω το κείmicroενο που microιλάει για την παιδική εργασία
Λέει microέσα σrsquo αυτό η λεζάντα από το κείmicroενο της Unicef
laquoΧάρη στη δική microας αδιαφορία κάποια παιδιά ldquoωριmicroά-
ζουνrdquo απότοmicroαraquo Αναφέρονται στη συνέχεια παραδείγ-
microατα από διάφορες χώρες του κόσmicroου όπου laquoανθείraquo η
παιδική εργασία και κάποιοι αριθmicroοί για την Ελλάδα
Το κείmicroενο προχωράει αλλά τα παιδιά δε συmicromicroετέχουν
όσο άλλες φορές Έχει άραγε τόσες άγνωστες λέξεις και
τους δυσκολεύει Πολλές φορές τελικά microου συmicroβαίνει να
θεωρώ ένα κείmicroενο βατό και τα παιδιά να σκοντάφτουν
σε απίστευτες λέξεις Όmicroως όχι το κείmicroενο δεν είναι
δύσκολο Τι είναι αυτό που τα δυσκολεύει
Ξαφνικά ανοίγει microια συζήτηση για τη δουλειά Αντιλαmicro-
βάνοmicroαι ότι πολύ microεγάλος αριθmicroός microαθητών microου εργά-
ζεται ήδη παράλληλα microε το σχολείο Άλλοι στα microικρά
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
16
τους χωράφια άλλοι σε microαγαζιά το απόγευmicroα άλλοι στα
πρόβατα άλλοι δίπλα στον πατέρα τους που είναι οικο-
δόmicroος και συνεχίζει το microεροκάmicroατο και microετά τις τρεις
που σχολάmicroε Νιώθω αmicroήχανη και ένοχη Εγώ τόση ώρα
microιλώ για το Μπαγκλαντές και την Αφρική και τα παιδιά
microου έχουν ήδη διαmicroορφώσει σχέση και άποψη για την
εργασία Εντάξει το κείmicroενο microιλούσε για παιδιά που
εγκαταλείπουν το σχολείο και εργάζονται σε απάνθρω-
πες συνθήκες Όmicroως και τα δικά microου δε δυσκολεύονται
Το πρωί σχολείο και microετά microεροκάmicroατο Μεροκάmicroατο microι-
κρό Ίσα που να ενισχύει λιγάκι το οικογενειακό εισό-
δηmicroα Και την άλλη microέρα σχολείο laquoάγραφα κι αδιάβα-
σταraquo γιατί πώς να προλάβεις και τις σχολικές υποχρεώ-
σεις όταν είσαι πτώmicroα στην κούραση ∆εν είναι εύκολο
Νιώθω αmicroηχανία Μήπως δεν έπρεπε τελικά να τους
θέσω ένα τόσο καυτό ζήτηmicroα Εγώ microιλούσα για εκmicroε-
τάλλευση χωρίς να σκεφτώ ότι τα αφορά και προσω-
πικά Μάλλον γιrsquo αυτό δεν microπορούσαmicroε τελικά να συ-
νεννοηθούmicroε και microου έλεγαν για το πόσο σηmicroαντικό εί-
ναι να microαθαίνει ο άνθρωπος από microικρός στη δουλειά
Πρέπει ή δεν πρέπει το σχολείο να θέτει τέτοια ζητή-
microατα Πώς θα microπορούσα τελικά να microιλήσω για το τόσο
σηmicroαντικό ζήτηmicroα της παιδικής εργασίας Να το απο-
σιωπήσω Έχω κουραστεί σε αυτό το σχολείο να ξαφνιά-
ζοmicroαι και να microην καταλαβαίνω Τι κάνω λάθος εντέλει
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
17
ΗΗ γγννώώσσηη ττοουυ κκοοιιννωωννιικκοούύ ππλλααιισσίίοουυ κκααιι ηη σσηηmicromicroαασσίίαα ττηηςς
Πολύ συχνά παρατηρείται το φαινόmicroενο να εργάζονται
εκπαιδευτικοί σε ένα σχολείο και να γνωρίζουν ελάχιστα
για τους microαθητές τους ∆εν έχουν καmicroιά πληροφόρηση
για την οικογενειακή κατάσταση των microαθητών τα ιδιαί-
τερα προβλήmicroατά τους τις συνθήκες ζωής τους τα
όνειρα και τις φιλοδοξίες τους Ο χώρος του σχολείου
φαντάζει αποκοmicromicroένος από το ευρύτερο κοινωνικό περι-
βάλλον Η έλλειψη αυτή ενισχύεται και από την παντελή
σχεδόν έλλειψη επικοινωνίας microε τους γονείς οι οποίοι
θα microπορούσαν να αποτελέσουν microια βασική laquoδεξαmicroενή
πληροφοριώνraquo Οι πληροφορίες αυτές θα microπορούσαν να
κάνουν πιο ξεκάθαρη την εικόνα των microαθητών και να
βοηθήσουν τον εκπαιδευτικό να προσαρmicroόσει τη συmicroπε-
ριφορά και τις microεθόδους του ανάλογα microε τους βασικούς
του συνεργάτες τα παιδιά
Η έλλειψη αυτή ενός δικτύου σχέσεων δυσκολεύει τη
λειτουργία του σχολείου και καθιστά την ουσιαστική πα-
ρέmicroβαση των διδασκόντων σχεδόν αδύνατη Για να κα-
ταφέρει το σχολείο να παρέmicroβει ουσιαστικά και να δη-
microιουργήσει συνθήκες και κίνητρα microάθησης στους microαθη-
τές του είναι απαραίτητο να γνωρίζει ποιοι είναι αυτοί οι
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
18
microαθητές τι χρειάζονται ποιες είναι οι ιδιαιτερότητές
τους και microετά να αποφασίσει microε ποιες microεθόδους θα πα-
ρέmicroβει και πού θα δώσει έmicroφαση Ξέρουmicroε ότι η γνώση
δεν είναι ένα laquoσακίraquo που το αδειάζουmicroε σε laquoάδεια κεφά-
λιαraquo και περιmicroένουmicroε να καλύψουmicroε τα κενά Εδώ και
πολλά χρόνια οι παιδαγωγοί τονίζουν τη σηmicroασία του
κινήτρου για την ουσιαστική microάθηση2 καθώς και την
προτεραιότητα της απόκτησης δεξιοτήτων απέναντι στην
απόκτηση γνώσεων Για να δηmicroιουργήσεις όmicroως κίνητρα
σε κάποιον πρέπει να ξέρεις σε ποιον απευθύνεσαι Για
να του microάθεις πώς να microαθαίνει πρέπει να ξέρεις ποιος
είναι
Τα πράγmicroατα γίνονται ακόmicroα πιο δύσκολα όταν υπάρχει
microεγάλη απόσταση ανάmicroεσα στο κοινωνικό περιβάλλον
από όπου προέρχεται ο εκπαιδευτικός και σε εκείνο
όπου διδάσκει Η απόσταση αυτή (κοινωνική
πολιτιστική οικονοmicroική) συχνά οφείλεται σε ένα
συνδυασmicroό παραγόντων Σε περιπτώσεις δε που
υπάρχουν και ιδιαίτερα κοινωνικά χαρακτηριστικά πχ
microειονοτικές οmicroάδες η διαφορά εmicroφανίζεται ακόmicroα πιο
microεγεθυσmicroένη και πολύ συχνά λείπουν εντελώς τα
2 Βλ Ανδρούσου Α Το κίνητρο στην εκπαίδευση Κλειδιά και Αντικλείδια ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Αθήνα 2003 σ 14-15
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
19
κλειδιά ερmicroηνείας και αλληλοκατανόησης Σε αυτές τις
δύσκολες καταστάσεις προβάλλει πιο επιτακτική η
ανάγκη κατανόησης του κοινωνικού πλαισίου microέσα στο
οποίο λειτουργεί το συγκεκριmicroένο σχολείο ζει η
microειονοτική οmicroάδα ―ιδιαίτερα όταν υπάρχουν στοιχεία
κοινωνικού αποκλεισmicroού― και διαmicroορφώνονται τα
νεότερα microέλη της οι microαθητές microας
ΚΚααττααννόόηησσηη ττοουυ κκοοιιννωωννιικκοούύ ππλλααιισσίίοουυ
κκααιι έέρρεευυνναα δδρράάσσηηςς
Πώς όmicroως είναι δυνατό να κατανοήσει ο εκπαιδευτικός
ένα κοινωνικό πλαίσιο που του φαίνεται τόσο διαφορε-
τικό και microακρινό Ποια εργαλεία θα τον βοηθήσουν ώστε
να κατανοήσει τις διαφορές αλλά και τις οmicroοιότητες microε
τους microαθητές του και να τις αξιοποιήσει προς όφελος
της διδακτικής διαδικασίας
Γίνεται πολύ συχνά λόγος στον εκπαιδευτικό χώρο για
την ανάγκη εξοικείωσης του εκπαιδευτικού microε την
έρευνα δράσης η οποία microπορεί να αποτελέσει το κλειδί
για την κατανόηση του κοινωνικού και εκπαιδευτικού
πλαισίου και για την προσαρmicroογή της διδασκαλίας στο
πλαίσιο αυτό Εδώ θα πρέπει να διευκρινίσουmicroε ότι η
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
έρευνα δράσης laquoείναι η έρευνα που γίνεται από συγκε-
κριmicroένους ανθρώπους στην ίδια τους τη δουλειά για να
βοηθηθούν ώστε να βελτιώσουν αυτό που κάνουν συ-
microπεριλαmicroβανοmicroένου και του πώς εργάζονται microε και για
τους άλλους Η έρευνα δράσης είναι η έρευνα που αντι-
microετωπίζει τους ανθρώπους ως αυτόνοmicroους υπεύθυνους
συντελεστές (agents) που συmicromicroετέχουν ενεργά στο να
φτιάξουν τις δικές τους ιστορίες και συνθήκες ζωής
όπως και ικανούς να γίνουν πιο αποτελεσmicroατικοί στο να
φτιάχνουν ιστορίες και συνθήκες ζωής [hellip] ∆εν αντιmicroε-
τωπίζει τους ανθρώπους ως αντικείmicroενα για έρευνα
αλλά τους ενθαρρύνει να δουλεύουν microαζί ως υποκεί-
microενα που έχουν συνείδηση και ως συντελεστές (agents)
της αλλαγής και της βελτίωσηςraquo3 Η διαδικασία αυτή
microπορεί να αποδειχτεί ιδιαίτερα χρήσιmicroη για τον εκπαι-
δευτικό στην εποχή microας όπου διάφορα τmicroήmicroατα της
κοινωνίας βρίσκονται σε microεταβατικό στάδιο Στις περι-
πτώσεις αυτές αυξάνονται και οι δυσκολίες κατανόησης
του πλαισίου και αντίστοιχα οι δυσκολίες αποτελεσmicroα-
τικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό
3 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η αναγκαιό-τητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοινότητα τ 20 Αθήνα 1993 σ 38
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
21
Κοινωνίες σε microετάβαση και έρευνα δράσης
Πολλές φορές ιδιαίτερα σε καταστάσεις κοινωνιών σε
microετάβαση η πολυπλοκότητα και η αντιφατικότητα είναι
τα χαρακτηριστικά των κοινωνικών συστηmicroάτων Έτσι
ενώ η εξωτερική εικόνα microιας κοινωνίας παρουσιάζει ση-
microάδια νεωτερικότητας και εκσυγχρονισmicroού οι
βαθύτερες αντιλήψεις των ανθρώπων παραmicroένουν
παραδοσιακές δηmicroιουργώντας στα microέλη τους σοβαρές
συγκρούσεις και αποσταθεροποιήσεις Τα φαινόmicroενα
αυτά είναι πολύ πιο έντονα όταν πρόκειται για κλειστές-
παραδοσιακές κοινωνίες οι οποίες microεταβαίνουν σε
νεότερες microορφές που δεν είναι ξεκάθαρες ακόmicroα Στην
περίπτωση βέβαια που οι κοινωνίες αυτές αποτελούνται
από microειονοτικούς πληθυσmicroούς4 τα πράγmicroατα
περιπλέκονται ακόmicroα περισσότερο
4 Οι σκηνές στην αρχή του κειmicroένου εκτυλίσσονται σε τέτοιες περιοχές (σχολεία στην ορεινή Ξάνθη) τις οποίες microέχρι το 1995 χρειαζόταν ειδική άδεια από την Αστυνοmicroία για να microπορέ-σεις να επισκεφτείς Η σηmicroερινή τους εικόνα (πολύ έντονης ανοικοδόmicroησης δηmicroιουργίας καταστηmicroάτων αύξησης των microέ-σων microετακίνησης και γενικότερα laquoανοίγmicroατοςraquo και laquoεκσυγχρο-νισmicroούraquo) δηmicroιουργεί microια πολύ ισχυρή αντίθεση σε σχέση microε την εικόνα τους πριν από 8 microόλις χρόνια και αποτελεί από microόνη της
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
Οι αλλαγές είναι ραγδαίες το πλαίσιο αλλάζει συνεχώς
το δεδοmicroένα τρέχουν και οι άνθρωποι αδυνατούν να τα
παρακολουθήσουν και να τα κατανοήσουν Κάποιοι νιώ-
θουν ότι απειλούνται από αυτή την αλλαγή Φοβούνται
και εύκολα αναπολούν τις εποχές που laquoείχαν λίγα χρή-
microατα microεν αλλά ήξεραν τι περιmicroένουν απrsquo τη ζωή τουςraquo
Άλλοι αλλάζουν ξαφνικά τα πάντα αρνούmicroενοι όλες
τους τις ρίζες και τις προγενέστερες αξίες Νιώθουν microια
επιτακτική ανάγκη ενσωmicroάτωσης Να γίνουν σαν τους
άλλους να microην ξεχωρίζουν Σε ένα πλαίσιο microετάβασης
γίνονται αντιληπτές ποικίλες αντιδράσεις απέναντι στη
νεωτερικότητα Είναι όλες αναmicroενόmicroενες γιατί είναι σα-
φές πως η αλλαγή στη ζωή των ανθρώπων τούς προκα-
λεί διαφορετικά συναισθήmicroατα που συνδέονται κυρίως
microε τις οικογενειακές καταβολές τα οικογενειακά και
προσωπικά σχέδια ζωής καθώς και microε το πόσο έχει
laquoπροβλεφθείraquo στα σχέδια ζωής το ενδεχόmicroενο ανατρο-
πής των δεδοmicroένων
Τι κάνει όmicroως ένας δάσκαλος όταν εργάζεται σε microια κοι-
νωνία σε microετάβαση Τι σηmicroαίνει κατανοώ το πλαίσιο
όταν το πλαίσιο αλλάζει συνεχώς Και πόση έρευνα
microια πολύ ισχυρή ένδειξη για τη microεταβατική φάση στην οποία βρίσκονται
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
23
δράσης microπορεί εντέλει να κάνει ένας εκπαιδευτικός που
εξακολουθεί να αποτελεί ξένο σώmicroα σε microια τέτοια κοι-
νωνία Πόσο εύκολο είναι να microην παραιτηθεί από την
προσπάθεια η οποία του έχει laquoχαρίσειraquo τόσες ανατρο-
πές και απογοητεύσεις
Η απάντηση στα ερωτήmicroατα αυτά είναι δύσκολη Αυτό
που απαιτείται καταρχήν από τον εκπαιδευτικό είναι συ-
νεχής εγρήγορση και παρατήρηση Είναι απαραίτητο να
microη βιαστεί να δώσει χρόνο στον εαυτό του αλλά και
στους microαθητές του να προβληmicroατιστεί πριν αποφασίσει
πώς θα οργανώσει τη διδασκαλία του Απαραίτητη προ-
ϋπόθεση για να κατανοήσει το πλαίσιο ως εξωτερικός
παρατηρητής είναι να δηmicroιουργήσει σχέση εmicroπιστοσύ-
νης microε τους microαθητές του Μια σχέση ουσιαστικής επα-
φής στην οποία θα είναι φυσικά σαφή τόσο τα όρια και
η δυναmicroική όσο και το γνήσιο ενδιαφέρον του
εκπαιδευτικού για τη ζωή των microαθητών του Η σχέση
αυτή δε χτίζεται από τη microια microέρα στην άλλη Απαιτεί
ειλικρινείς προθέσεις Απαιτεί laquoάνοιγmicroαraquo από την
πλευρά του εκπαιδευτικού laquoΆνοιγmicroαraquo προς τον άλλο
αυτόν που φαίνεται τόσο διαφορετικός όχι για να τον
αφοmicroοιώσει αλλά για να τον ακούσει να τον καταλάβει
και να βρει τις συνιστάmicroενες στις οποίες θα microπορέσει να
στηριχτεί για να φτιάξει τη γέφυρα που θα οδηγήσει τα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
παιδιά στην επιθυmicroία να microάθουν Βασικοί laquoκίνδυνοιraquo σε
microια τέτοια κατάσταση είναι είτε η πλήρης απόρριψη του
laquoδιαφορετικούraquo είτε η πλήρης αποδοχή του και η αντι-
microετώπισή του ως φολκλόρ Και τα δύο φανερώνουν
εντέλει την αποτυχία επικοινωνίας και ισότιmicroης ανταλ-
λαγής Πώς όmicroως είναι δυνατό να πετύχεις ισότιmicroη
ανταλλαγή microε κάποιον που σου φαίνεται τόσο
διαφορετικός Σε αυτές τις περιπτώσεις βοηθάει σίγουρα
η προσωπική αναζήτηση στο θέmicroα της ταυτότητας laquoΗ
ταυτότητα του κάθε ανθρώπου συντίθεται από microια
πληθώρα στοιχείων τα οποία προφανώς δεν
περιορίζονται σε όσα αναγράφονται στα επίσηmicroα αρχεία
Οι περισσότεροι άνθρωποι καταρχήν εντάσσονται σε
κάποια θρησκευτική παράδοση έχουν microια εθνικότητα
καmicroιά φορά δύο ανήκουν σε microια εθνική ή γλωσσική
οmicroάδα έχουν οικογένεια microε περισσότερα ή λιγότερα
microέλη επάγγελmicroα κοινωνική θέση κάποιον κοινωνικό
κύκλοhellip Ο κατάλογος όmicroως είναι ακόmicroα πιο microακρύς
υποθετικά ατελείωτος ορισmicroένοι microπορεί να νιώθουν
περισσότερο ή λιγότερο πως ανήκουν σε microια επαρχία σε
ένα χωριό σε microια αδερφότητα σε microια επαγγελmicroατική ή
ποδοσφαιρική οmicroάδα σε microια παρέα φίλων σε ένα
συνδικάτο σε microια επιχείρηση σε ένα κόmicromicroα σε κάποιο
σύλλογο σε microια ενορία σε microια κοινότητα ανθρώπων
που microοιράζονται τα ίδια πάθη τις ίδιες ερωτικές
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
25
επιλογές τις ίδιες σωmicroατικές αναπηρίες ή
αντιmicroετωπίζουν τα ίδια προβλήmicroαταraquo5
Αυτές οι πολλαπλές υπαγωγές κάνουν σίγουρα κάθε άν-
θρωπο microοναδικό στον κόσmicroο Από την άλλη όmicroως ενι-
σχύουν την πιθανότητα να microπορέσεις να συναντήσεις
τον laquoάλλοraquo αφού δεν microπορεί κάποια από όλες αυτές
τις υπαγωγές θα είναι κοινή και θα βοηθάει τη συνά-
ντηση Αν ο καθένας microας ορίζει microονοσήmicroαντα την ταυ-
τότητά του αν νιώθει πχ microόνο Έλληνας ή microόνο χρι-
στιανός ή microόνο Ολυmicroπιακός τότε πολύ εύκολα θα βρει
απέναντί του τον αντίπαλο τον εχθρό Σε τέτοιες περι-
πτώσεις οι ταυτότητες γίνονται εύκολα laquoφονικέςraquo όπως
εύστοχα περιγράφει ο Αmicroίν Μααλούφ στο βιβλίο του Φο-
νικές ταυτότητες Αν όmicroως ο άνθρωπος αντιλαmicroβάνεται
τον εαυτό του και τον laquoάλλοraquo ως ένα κράmicroα ταυτοτή-
των και υπαγωγών τότε αρχίζει να νιώθει πόσο το
laquoεmicroείςraquo περιλαmicroβάνει και το οι laquoάλλοιraquo Η συνειδητο-
ποίηση αυτή αποτελεί αυτόmicroατα και microια γέφυρα επικοι-
νωνίας microια γέφυρα που δεν αποσιωπά τις διαφορές
αλλά προσπαθεί να βρει τα κλειδιά ερmicroηνείας τους
εντάσσοντάς τες στο πλαίσιο
5 Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999 σ 19
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
Η διαδικασία αυτή είναι ιδιαίτερα χρήσιmicroη για τον εκπαι-
δευτικό αφενός γιατί του επιτρέπει την ουσιαστική πα-
ρέmicroβαση όταν διδάσκει σε περιβάλλοντα φαινοmicroενικά
πολύ διαφορετικά και αφετέρου γιατί τον προφυλλάσ-
σει από απογοητεύσεις και παρανοήσεις της συmicroπεριφο-
ράς των παιδιών των γονιών και του ευρύτερου περι-
βάλλοντος Οι παρανοήσεις αυτές συχνό φαινόmicroενο σε
περιβάλλοντα πολυσυλλεκτικά θα microπορούσαν να laquoπεί-
σουνraquo τον εκπαιδευτικό είτε ότι η διαφορετικότητα του
απέναντι είναι επιθετική και απευθύνεται προς τον ίδιο
άρα να του προκαλέσουν συναισθήmicroατα και συmicroπεριφο-
ρές αmicroυντικές είτε ότι ο απέναντί του δεν είναι επιθετι-
κός αλλά βρίσκεται πολύ πίσω άρα υπάρχει και πάλι
αδυναmicroία επικοινωνίας γιατί ο άλλος πρέπει να καλύψει
microια πολύ microεγάλη διαδροmicroή για να καταφέρουν να συνο-
microιλήσουν Και στις δύο περιπτώσεις οι αντιδράσεις του
εκπαιδευτικού θα δυσχεράνουν σίγουρα την εκπαιδευ-
τική του παρέmicroβαση
ΤΤιι θθαα σσήήmicromicroααιιννεε ηη κκααττααννόόηησσηη ττοουυ ππλλααιισσίίοουυ
σστταα σσυυγγκκεεκκρριιmicromicroέένναα ππααρρααδδεείίγγmicromicroαατταασσκκηηννέέςς
Ας δούmicroε λοιπόν τώρα τι θα σήmicroαινε η κατανόηση του
πλαισίου στις παραπάνω σκηνές Στο πρώτο παράδειγmicroα
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
27
είναι εmicroφανέστατη η απογοήτευση και η παραίτηση που
νιώθει ο εκπαιδευτικός αντιmicroετωπίζοντας microια δύσκολη
κατάσταση Κι όmicroως τα σηmicroάδια αυτού του laquoπροαναγ-
γελθέντος θανάτουraquo ήταν ιδιαίτερα έντονα πολύ νωρί-
τερα Η περιοχή η οποία περιγράφεται η ορεινή περιοχή
της Ξάνθης αποτελεί παράδειγmicroα κοινωνίας σε microετά-
βαση όπου τα πιο καταπιεσmicroένα κοmicromicroάτια η οmicroάδα των
γυναικών δεν έχουν καταφέρει σε κανένα βαθmicroό να
κερδίσουν από την laquoπροελαύνουσα νεωτερικότηταraquo
Αυτό γίνεται καταρχήν αντιληπτό από πολύ ορατά ση-
microάδια όπως η ενδυmicroασία αλλά κυρίως από τις πορείες
ζωής τους οι οποίες παρουσιάζουν microεγάλη αναντιστοιχία
σε σχέση microε τις πορείες ζωής των ανδρών της περιοχής
που χαρακτηρίζονται από σηmicroαντικές αλλαγές και προ-
σαρmicroογές στη νεωτερικότητα Οι γυναίκες της περιοχής
παρουσιάζουν σχεδόν την ίδια εικόνα που παρουσίαζαν
και πριν από 30 χρόνια τη στιγmicroή που η ίδια η περιοχή
έχει πραγmicroατικά laquomicroεταmicroορφωθείraquo Ένα πολύ microεγάλο
ποσοστό τους δε microιλάει ικανοποιητικά ελληνικά ενώ οι
άνδρες της αντίστοιχης ηλικίας χρησιmicroοποιούν την ελλη-
νική microε ευχέρεια είναι αποκλεισmicroένες στον οικιακό
χώρο δεν microπορούν σε κανένα βαθmicroό να παρακολουθή-
σουν τις κοινωνικές εξελίξεις αποκοmicromicroένες από πολύ
microικρές από την εκπαίδευση Ένα συντριπτικό ποσοστό
γυναικών διακόπτουν τη σχολική φοίτηση πριν καν γί-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
νουν γυναίκες τελειώνοντας δηλαδή το ∆ηmicroοτικό και
microάλιστα έχοντας αριστεύσει στην εξαετή φοίτησή τους
Υπάρχουν χωριά στην ορεινή Ξάνθη που δεν έχουν
ακόmicroα στείλει κορίτσια στο Γυmicroνάσιο6 Κι αν η κατά-
σταση αυτή θεωρούνταν σχεδόν laquoαποδεκτή και φυσικήraquo
πριν από microερικά χρόνια όταν η γενικότερη εικόνα των
κοινωνιών αυτών ήταν εντελώς παραδοσιακή στις microέρες
microας φαντάζει αναντίστοιχη των γενικότερων εξελίξεων
προκαλώντας πολύ συχνά συναισθήmicroατα πόνου στα ίδια
τα νεαρά κορίτσια που νιώθουν να laquoτιmicroωρούνταιraquo για
το φύλο τους
Η κατάσταση αυτή προκαλεί συγκρούσεις πολλαπλών
τύπων όχι microόνο microεταξύ των microελών της παραδοσιακής
6 Τα χωριά αυτά microειώνονται συνεχώς Παρατηρείται το φαινό-microενο όταν ξεκινήσει ένα κορίτσι τη φοίτησή του να ακολουθή-σουν κι άλλα την επόmicroενη ή και την ίδια σχολική χρονιά Έτσι υπάρχουν περιπτώσεις κοριτσιών που κατάφεραν να πάνε στο Γυmicroνάσιο τρία χρόνια microετά τη φοίτησή τους στο ∆ηmicroοτικό microαζί microε το πρώτο κορίτσι που πήγε από το χωριό τους Στις περισ-σότερες των περιπτώσεων αυτών τα κορίτσια συνεχίζουν ικα-νοποιητικά τη δευτεροβάθmicroια εκπαίδευση microε υψηλές επιδόσεις και όταν καταφέρουν να φοιτήσουν και στο Λύκειο είναι σχε-δόν σίγουρα φοιτήτριες στο Πανεπιστήmicroιο Άρα η microεγάλη δυ-σκολία και η αποφασιστική καmicroπή στη ζωή των νεαρών γυναι-κών στις περιοχές αυτές είναι το πέρασmicroα από το ∆ηmicroοτικό στο Γυmicroνάσιο και από εκεί στο Λύκειο
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
29
κοινωνίας που αλλάζει αλλά και microεταξύ όλων των
εmicroπλεκοmicroένων στην εκπαιδευτική διαδικασία στις περιο-
χές αυτές Είναι χαρακτηριστική η αmicroηχανία του σχολι-
κού microηχανισmicroού απέναντι στο πρόβληmicroα της διακοπής
της σχολικής φοίτησης ο οποίος έχει ποικίλες αντιδρά-
σεις από οργάνωση ενηmicroερωτικών συναντήσεων των
γονέων microε κύριο θέmicroα την αναγκαιότητα της συνέχισης
της φοίτησης για τα κορίτσια microέχρι την laquoαπειλήraquo λήψης
διοικητικών microέτρων λόγω της microη εφαρmicroογής του νόmicroου
του σχετικού microε την υποχρεωτική εκπαίδευση
Όλα αυτά λοιπόν θα έπρεπε να έχουν προετοιmicroάσει τον
εκπαιδευτικό της πρώτης σκηνής για τη δυσκολία που
είχε να αντιmicroετωπίσει Η γνώση του πλαισίου θα τον
βοηθούσε να αντιmicroετωπίσει επιτυχώς τα συναισθήmicroατα
της microαταίωσης που νιώθει σε σχέση microε τη δουλειά του
και κυρίως των τύψεων απέναντι στο παιδί ∆ε laquoφταίειraquo
ο εκπαιδευτικός γιατί laquoξεσήκωσεraquo τη microαθήτρια η επι-
θυmicroία για microάθηση και αλλαγή προέκυψε στο παιδί και
λόγω του γενικότερου κλίmicroατος αλλαγών που χαρακτη-
ρίζουν microια microεταβατική κοινωνία ∆ε laquoφταίειraquo σίγουρα
γιατί βοήθησε το παιδί να αγαπήσει έναν laquoάλλο κόσmicroοraquo
τον κόσmicroο των γραmicromicroάτων ∆εν πάει χαmicroένη άλλωστε η
προσπάθεια ακόmicroα κι αν η συγκεκριmicroένη microαθήτρια δεν
καταφέρει να συνεχίσει τη φοίτησή της Παρατηρείται
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
συχνά το φαινόmicroενο όταν οι προσδοκίες ζωής ενός
ατόmicroου δηmicroιουργούν πολύ microεγάλη ρήξη σε σχέση microε τις
κοινωνικά αναmicroενόmicroενες να microεταφέρονται σχεδόν αυ-
τούσιες στην επόmicroενη γενιά όταν θα έχουν laquoωριmicroάσει οι
κοινωνικές συνθήκεςraquo Στις περιπτώσεις αυτές παρατη-
ρούmicroε ένα νεότερο microέλος της οικογένειας να αναλαmicroβά-
νει να laquoεπαληθεύσει το σχέδιο αλλαγήςraquo όταν οι συν-
θήκες δε δηmicroιουργούν πια συγκρούσεις έντονες που
ανατρέπουν την εσωτερική του ισορροπία
Όχι microόνο δε laquoφταίειraquo ο εκπαιδευτικός αλλά πρέπει να
νιώθει ότι συmicromicroετέχει microε τον τρόπο του σε αυτή την πο-
ρεία της αλλαγής Θα πρέπει βέβαια ο τρόπος παρέmicroβα-
σής του να είναι προσεκτικός microε απόλυτο σεβασmicroό των
εmicroπλεκοmicroένων Είναι σηmicroαντικό να δώσει στα παιδιά να
καταλάβουν ότι το πρόβληmicroά τους είναι περίπλοκο ότι
δεν είναι οι γονείς τους laquoαδιάφοροιraquo και laquoανόητοιraquo
αλλά έχουν microια δυσκολία προσαρmicroογής στις καινούριες
συνθήκες Είναι σηmicroαντικό να microη δηmicroιουργηθούν στα
παιδιά συνθήκες απόρριψης των γονέων πράγmicroα πολύ
εύκολο στη σύγκρουση που αντιmicroετωπίζουν αλλά να
κατανοήσουν ότι οι γονείς εκπροσωπούν εδώ το παλιό
και παραδοσιακό που δυσκολεύεται να αλλάξει Σίγουρα
σε microια τέτοια προοπτική δε βοηθούν αντιδράσεις του
τύπου laquoΣκέφτοmicroαι να πάω να ldquoαρπάξωrdquo το παιδί και να
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
31
το στείλω στο σχολείο Να τους τα πω έξω απrsquo τα δό-
ντια Στη microάνα που ldquoζηλεύειrdquo την κόρη και δεν την αφή-
νει να προοδεύσει Στον πατέρα που κρύβεται πίσω από
το αίτηmicroα της microάνας Στην υπόλοιπη οικογένεια που δεν
τη στηρίζειraquo Οι αντιδράσεις αυτές το microόνο που κατα-
φέρνουν είναι να φέρνουν αντιmicroέτωπες τις δυο πλευρές
το σχολείο και το σπίτι και να δυναmicroιτίζουν το ενδεχό-
microενο οποιασδήποτε νεότερης συνεργασίας και ανταλλα-
γής Η παρέmicroβαση του εκπαιδευτικού πρέπει να είναι
προσεκτική συστηmicroατική και να δίνει το χρόνο στους
άλλους να αποδεχτούν το διαφορετικό σιγά σιγά ως microια
κατάσταση αλλαγής που αρχίζουν να αναγνωρίζουν και
οι ίδιοι και όχι ως microια laquoεπιβολή της κυρίαρχης πλειονο-
τικής οmicroάδαςraquo Μπορεί βέβαια ο χρόνος αυτός να είναι
αποφασιστικός για την πορεία ζωής του συγκεκριmicroένου
παιδιού Αν γίνει όmicroως η παρέmicroβαση microε σεβασmicroό και σύ-
στηmicroα δε θα πάει χαmicroένη ούτε και για το συγκεκριmicroένο
παιδί αν αυτό νιώσει πως laquoέχασε microια microάχη αλλά όχι
τον πόλεmicroοraquo αν νιώσει πως σε αυτή την πορεία των
αλλαγών έχει νόηmicroα να διεκδικεί σταθερά και επίmicroονα
microε στόχο την καλυτέρευση της ζωής του
Αν εξετάσουmicroε τη δεύτερη σκηνή θα διαπιστώσουmicroε
επίσης πως και εκεί η γνώση του πλαισίου θα είχε βοη-
θήσει τον εκπαιδευτικό να περιmicroένει τις laquoδυσκολίες κα-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
τανόησηςraquo από την πλευρά των microαθητών Ο συγκεκρι-
microένος εκπαιδευτικός λειτουργεί στο πλαίσιο microιας κλει-
στής αγροτικής κοινωνίας της οποίας χαρακτηριστικό
είναι microεταξύ άλλων η laquoαξιοποίησηraquo από microικρή ηλικία
των νεότερων microελών για την ενίσχυση του οικογενεια-
κού εισοδήmicroατος Η κοινωνία αυτή microαθαίνει από πολύ
νωρίς στα microέλη της τη χρησιmicroότητα της εργασίας ακόmicroα
και της παιδικής για την ωρίmicroανση του παιδιού για την
εκmicroάθηση microιας τέχνης για τη συmicromicroετοχή του στον οικο-
γενειακό αγώνα για ένα καλύτερο αύριο Η πολύ έντονη
laquoκαταδίκη της παιδικής εργασίαςraquo που θεωρείται σχε-
δόν αυτονόητη σε microια κοινωνία άλλου τύπου δεν microπο-
ρεί να γίνει κατανοητή στο συγκεκριmicroένο πλαίσιο Τα
παιδιά microεγαλώνουν microαθαίνοντας για την αξία της δου-
λειάς ενώ παράλληλα εργάζονται και τα ίδια
Η γνώση λοιπόν της συγκεκριmicroένης συνθήκης θα είχε
βοηθήσει τον εκπαιδευτικό να αποφύγει την έκπληξη
την αmicroηχανία καθώς και την ανατροπή που νιώθει εκ
των υστέρων Θα του είχε αφήσει χρόνο να σκεφτεί τη
διαφορά στις αντιλήψεις για την παιδική εργασία ανά-
microεσα σε αυτόν και τους microαθητές του να τη δικαιολογή-
σει και να αναmicroένει τις αντιδράσεις των παιδιών και τη
δυσκολία κατανόησης Από την άλλη θα microπορούσε να
αποφύγει τις τύψεις γιατί θα είχε microελετήσει τη θεmicroε-
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
33
λιώδη διαφορά που επισηmicroαίνουν οι ειδικοί όταν συζη-
τούν για την παιδική εργασία Σύmicroφωνα microε τη Unicef
λοιπόν η παιδική εργασία χωρίζεται σε laquomicroη αποδεκτήraquo
και laquoαποδεκτήraquo Η πρώτη αναφέρεται στο είδος της
laquoεργασίας που εmicroποδίζει τη φυσική και την πνευmicroατική
ανάπτυξη του παιδιού συmicromicroετέχει στην εκmicroετάλλευσή
του οικονοmicroική και κοινωνική παραβιάζει την πνευmicroα-
τική και ηθική του ακεραιότητα Η δεύτερη δίνει στο
παιδί που συmicromicroετέχει στο οικογενειακό εισόδηmicroα ασφά-
λεια και περηφάνια του παρέχει microια εκπαίδευση (for-
mation) ή ακόmicroα και ένα επάγγελmicroα ακόmicroα κι αν δεν
εξασφαλίζει πάντα τη συνέχιση της σχολικής φοίτησης
τις αργίες του τη διασκέδασή του Του παρέχει τελικά microια
θέση και διευκολύνει την ένταξή του στο περιβάλλονraquo7
Αν τα γνώριζε όλα αυτά ο εκπαιδευτικός και είχε προ-
βληmicroατιστεί εκ των προτέρων δε θα ένιωθε αmicroηχανία
γιατί έθιξε ένα δύσκολο ζήτηmicroα Θα αναγνώριζε ότι οι
περισσότεροι microαθητές του παρά τις ιδιαίτερες δυσκολίες
στη ζωή τους ανήκουν στη δεύτερη κατηγορία της παι-
δικής εργασίας και ίσως θα είχε νόηmicroα να στηριχτεί σε
7 Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacuteus-site aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παρα-
γωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000 σ 309
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτή τη διαφορά και να δώσει στα παιδιά να καταλά-
βουν πόσο απάνθρωπη και καταδικαστέα είναι η άλλη
microορφή παιδικής εργασίας Αν γνώριζε το πλαίσιο θα
microπορούσε να κατανοήσει τις διαφορετικές αντιλήψεις
των παιδιών και θα είχε κάνει την παρέmicroβασή του πιο
συγκροτηmicroένα Έτσι θα απέφευγε την κούραση και την
απογοήτευση που τόσο έντονα δηλώνει στο τέλος
Συmicroπεράσmicroατα
Γίνεται νοmicroίζουmicroε κατανοητό ότι η γνώση του πλαισίου
microπορεί να βοηθήσει τους εκπαιδευτικούς στην εκπαιδευ-
τική τους πρακτική microε πολλούς τρόπους Καταρχήν βοη-
θάει στη microείωση των αρνητικών συναισθηmicroάτων που
προκαλεί η έκπληξη και η ανατροπή στην καθηmicroερινή
σχολική πρακτική Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό Αρκεί να
αναλογιστούmicroε πόσες περιπτώσεις ανθρώπων γνωρί-
ζουmicroε κοινωνικά ευαίσθητων οι οποίοι laquoπαραιτούνταιraquo
στον εργασιακό τους χώρο γιατί απελπίζονται γιατί θε-
ωρούν ότι laquoτίποτα δεν αλλάζειraquo γιατί ξεκινούν microε microε-
γάλη ορmicroή και επιθυmicroία να προσφέρουν και δεν τα κα-
ταφέρνουν Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις η γνώση του
πλαισίου θα είχε microειώσει το συναίσθηmicroα της microαταίωσης
κυρίαρχο στις καταστάσεις όπου υπάρχουν έντονα κοι-
νωνικά προβλήmicroατα και ο εκπαιδευτικός νιώθει ότι δεν
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
35
microπορεί να επέmicroβει Θα είχε πείσει επίσης τους εκπαι-
δευτικούς να βάζουν microικρότερους και εφικτούς στόχους
και θα τους είχε δώσει τη χαρά και την ικανοποίηση της
κατάκτησης των στόχων αυτών Θα τους είχε βοηθήσει
να microην laquoπαίρνουν στην πλάτη τουςraquo όλη την ευθύνη
παρά microόνο αυτή που τους αναλογεί Θα τους είχε βοη-
θήσει ακόmicroα να ξεπεράσουν γρήγορα το στάδιο της
ταύτισης microε τους κοινωνικά αδύνατους πηγαίνοντας σε
microια πιο laquoχρήσιmicroη κατάστασηraquo όπου microπορούν να συνει-
δητοποιήσουν και την πολυπλοκότητα αλλά και το laquoδί-
καιοraquo όλων των εmicroπλεκοmicroένων Σε αυτή τη νέα κατά-
σταση θα microπορούσαν να περάσουν από την οργή στην
οργάνωση microιας συστηmicroατικής εκπαιδευτικής παρέmicroβασης
η οποία microακροπρόθεσmicroα και υπό όρους θα microπορούσε
να συντελέσει στη microείωση της κοινωνικής αδικίας
Και microόνο η microείωση λοιπόν των αρνητικών συναισθηmicroά-
των των εκπαιδευτικών microπορεί να τους βοηθήσει στο να
οργανώσουν την εκπαιδευτική τους πρακτική πιο αποτε-
λεσmicroατικά Η προσαρmicroογή στις ανάγκες του πλαισίου
όταν δε θεωρείται laquoέκπτωσηraquo και laquoυποχώρησηraquo αλλά
γίνεται συνειδητά και οργανωmicroένα microε αφετηρία τα βιώ-
microατα των παιδιών και στόχο τη δηmicroιουργία κινήτρων
microάθησης microπορεί να φέρει σηmicroαντικά αποτελέσmicroατα για
την εκπαιδευτική διαδικασία Τα παιδιά θα νιώσουν ότι ο
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
εκπαιδευτικός τα υπολογίζει τα σέβεται καθώς προσαρ-
microόζει το microάθηmicroα στις ανάγκες τους Το κλίmicroα αυτό είναι
πιθανό να έχει θετικά αποτελέσmicroατα για τα παιδιά ―
microπορεί όχι θεαmicroατικά αλλά ουσιαστικά Αν ο εκπαιδευτι-
κός έχει την οξύνοια και την ικανότητα να αντιληφθεί
αυτές τις έστω microικρές αλλαγές και να τις αξιοποιήσει
τότε ο ίδιος θα γίνει πιο αποτελεσmicroατικός και τα παιδιά
θα αρχίσουν να βρίσκουν σιγά σιγά τα κλειδιά για να
οικοδοmicroήσουν microια σχέση δηmicroιουργική microε τη microάθηση Το
σηmicroαντικό και για τους δυο laquoεταίρουςraquo (εκπαιδευτικό
και microαθητές) είναι να πειστούν πως παρά τις δυσκολίες
microπορεί η τάξη να microπει σε microια ουσιαστική διαδικασία microά-
θησης Χωρίς αυτή την πίστη κάθε προσπάθεια θα laquoπέ-
φτει στο κενόraquo Αν ο εκπαιδευτικός κατανοήσει τις ιδιαί-
τερες δυσκολίες τις αναστολές τα προβλήmicroατα που δη-
microιουργεί το κοινωνικό πλαίσιο για την εκπαιδευτική δια-
δικασία αλλά πειστεί από την άλλη πως microε τις κατάλ-
ληλες στρατηγικές microπορεί να κινητοποιήσει τα παιδιά να
microάθουν (αφού όλα τα παιδιά microπορούν να κινητοποιη-
θούν όταν προσαρmicroοστεί το microάθηmicroα στις ανάγκες τους)
τότε η καθηmicroερινή του σχολική πρακτική microπορεί να microην
τον γεmicroίζει microε αρνητικά συναισθήmicroατα αλλά να του
προσφέρει πολλές προσωπικές στιγmicroές ικανοποίησης και
δηmicroιουργίας
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
37
Η κατανόηση αυτή δεν είναι φυσικά microια εύκολη διαδικα-
σία Πολλές φορές προκαλεί έντονα συναισθήmicroατα στον
εκπαιδευτικό ιδιαίτερα όταν οι καταστάσεις που αντιmicroε-
τωπίζει και τις οποίες πρέπει να αναλύσει ανακινούν
microέσα του αντίστοιχες προσωπικές ή οικογενειακές εmicroπει-
ρίες Είναι σαφές ότι χρειάζεται σοβαρή προσωπική δου-
λειά του εκπαιδευτικού για να microπορέσει να ξεφύγει από
τα έντονα συναισθήmicroατα που του προκαλούν οι ταυτί-
σεις και να κατανοήσει ψύχραιmicroα την κατάσταση Οι δυ-
σκολίες είναι microεγάλες αλλά και το κέρδος αντίστοιχο Το
πλαίσιο δεν αποτελεί πια τον άγνωστο laquomicroπαmicroπούλαraquo
αλλά είναι εκεί microπροστά ορατό αλλά και ευέλικτο σου
θέτει τα όρια αλλά σου αφήνει παράλληλα και microικρά
παράθυρα διαφυγής Σου εξηγεί σε προβληmicroατίζει
αλλά από την άλλη σου δίνει να καταλάβεις πως σε αυτή
την πολυπλοκότητα των παραγόντων που το ορίζουν
microπορείς να επέmicroβεις και συ σιγά σιγά και διακριτικά αλλά
πολύ ουσιαστικά Μπορείς να επέmicroβεις δηmicroιουργώντας
microικρές ανατροπές θέτοντας απλά ερωτήmicroατα στους συ-
νεργάτες σου τα παιδιά δείχνοντάς τους τις πολλαπλές
όψεις της laquoπραγmicroατικότηταςraquo και δίνοντάς τους εργα-
λεία για να επεξεργαστούν την πολλαπλότητα Η κατα-
νόηση του πλαισίου λοιπόν δε σου δηmicroιουργεί το αί-
σθηmicroα του microάταιου αφού όλα είναι δεδοmicroένα και ετερο-
καθορίζονται αντίθετα σου ενισχύει τις πιθανότητες ου-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
σιαστικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό microε κέρδη προ-
φανή για την εκπαιδευτική διαδικασία
Βιβλιογραφία
Ανδρούσου Α Το κίνητρο στην εκπαίδευση Κλειδιά και Αντι-
κλείδια ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Αθήνα 2003 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd
edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η ανα-γκαιότητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοι-νότητα τ 20 Αθήνα 1993
Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacute-ussite aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παραγωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000
Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
39
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
12
Παγώνω Το ήξερα το πρόβληmicroα της microαθήτριας αλλά
θεώρησα ότι το είχαmicroε λύσει Είχα φροντίσει στη διάρ-
κεια της περσινής σχολικής χρονιάς να συναντήσω τη
microητέρα της Ήταν microια δύσκολη συνάντηση είναι αλή-
θεια Χρειάστηκε να επιστρατεύσω όλες microου τις laquoεπικοι-
νωνιακές δεξιότητεςraquo για να τη microετακινήσω από την αρ-
χική της παντελή άρνηση Γιατί σίγουρα δεν είναι εύ-
κολο να βρεις επιχειρήmicroατα απέναντι σε ένα γονιό που
σου λέει laquoΤι να τα κάνει τα γράmicromicroατα Κορίτσι είναιhellipraquo
Μεγάλωσα microε το αυτονόητο ότι τα γράmicromicroατα είναι καλά
για έναν άνθρωπο ανεξαρτήτως φύλου Πώς να συνοmicroι-
λήσω τώρα microε έναν κόσmicroο που microου φαίνεται τόσο microα-
κρινός Κι όmicroως νόmicroιζα πως τα είχα καταφέρει Προσπά-
θησα να της εκθέσω όλες τις πιθανές δυσκολίες που
microπορεί να αντιmicroετώπιζε το παιδί αργότερα Να της microι-
λήσω για το πόσο σηmicroαντικός είναι ο κόσmicroος του σχο-
λείου για το παιδί της Για το πόσο περήφανη microπορεί να
ένιωθε αργότερα microε microια microορφωmicroένη κόρη Για το πόσο
γρήγορα αλλάζουν τα πράγmicroατα και πόσο απαραίτητο
είναι τώρα πια ένα laquoχαρτίraquo Ήταν σαν να microη microε άκουγε
όmicroως Σε κάποια στιγmicroή ψέλλισε κάτι σαν laquoθα τη
χάσωraquo Ξεπρόβαλε ξαφνικά microπροστά microου microια απειλή που
ένιωθε η microητέρα και που δεν είχα καν υποπτευθεί Σαν
από ένστικτο γρήγορα χωρίς να το σκεφτώ της εξή-
γησα ότι υπάρχουν και πανεπιστήmicroια κοντά στο χωριό
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
13
Θα microπορούσε να πηγαινοέρχεται ακόmicroα και καθηmicroερινά
Ήταν εκεί που νόmicroισα ότι πείστηκε Χαλάρωσε το πρό-
σωπό της και microου είπε laquoΘα το σκεφτώhellipraquo
Εκεί που νόmicroισα λοιπόν ότι έχει τελειώσει η ιστορία και
θα καmicroαρώσω τη microαθήτριά microου στο Λύκειο και σίγουρα
microετά και στο Πανεπιστήmicroιο1 έρχεται ξανά η απειλή Η
απαγόρευση Ο αποκλεισmicroός Τόσο άδικος Ενός παιδιού
ευαίσθητου ενός παιδιού microε όρεξη και ορmicroή του οποίου
το laquomicroειονέκτηmicroαraquo ήταν βασικά το φύλο Νιώθω οργή
Από τη microια θέλω να βάλω τα κλάmicroατα από την άλλη να
πάω να laquoαρπάξωraquo το παιδί και να το στείλω στο σχο-
λείο Να τους τα πω έξω απrsquo τα δόντια Στη microάνα που
laquoζηλεύειraquo την κόρη και δεν την αφήνει να προοδεύσει
Στον πατέρα που κρύβεται πίσω από το αίτηmicroα της microά-
1 Για τους microειονοτικούς microαθητές της Θράκης υπάρχει ένα ειδικό ποσοστό εισαγωγής στην τριτοβάθmicroια εκπαίδευση οπότε το σύνολο σχεδόν των παιδιών τα οποία καταφέρνουν να ολοκλη-ρώσουν τη δευτεροβάθmicroια εκπαίδευση εισάγονται στα πανεπι-στήmicroια Η microεγάλη δυσκολία λοιπόν για τα κορίτσια της ορεινής περιοχής της Ξάνθης είναι να πείσουν τους γονείς τους να συ-νεχίσουν στο Λύκειο Αν το καταφέρουν αυτό θεωρείται σχε-δόν σίγουρη η φοίτησή τους στο Πανεπιστήmicroιο καθώς το microεγα-λύτερο ποσοστό από αυτά διακρίνεται για την πολύ καλή επί-δοση στο σχολείο Ωστόσο πολύ microεγάλο ποσοστό άριστων microα-θητριών διακόπτει τη σχολική φοίτηση microετά την ολοκλήρωση της υποχρεωτικής εκπαίδευσης
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
14
νας Στην υπόλοιπη οικογένεια που δεν τη στηρίζει
Νιώθω οργή και microαταίωση Για τη microαθήτρια και τα σχέ-
διά της αλλά και για microένα Για τη δουλειά που έκανα όλο
το χρόνο για την laquoεπένδυσηraquo πάνω στο παιδί Νοmicroίζω
πως δε θα ξαναεπενδύσω συναισθηmicroατικά τουλάχιστον
αφού οι άνθρωποι είναι τόσο microακριά από αυτά που πι-
στεύω και ονειρεύοmicroαι
Νιώθω και απορία Είναι δυνατό να microη βλέπουν την αδι-
κία Είναι τόσο διαφορετικοί Τόσο πίσω Τόσο άδικοι
Πώς θα microπορέσω να ξανασυνεργαστώ microαζί τους
Εντέλει νιώθω και τύψεις Προς τι να laquoξεσηκώνωraquo τα
παιδιά να τους ανοίγω την όρεξη για microάθηση να τους
περιγράφω έναν άλλο κόσmicroο τον κόσmicroο που ανοίγεται
microπροστά τους microέσα από τις σπουδές και τα γράmicromicroατα
αφού δε θα ζήσουν ποτέ σε αυτό τον κόσmicroο Πόσο δι-
καίωmicroα έχω να επεmicroβαίνω στη ζωή τους στα όνειρά
τους Νιώθω σαν να έχω laquoπαίξειraquo microε τη ζωή και την
ισορροπία των microαθητριών microου laquoσυνεπής microε την προο-
δευτική ιδεολογία microουraquo αλλά ασυνεπής απέναντι στο
παιδί αφού δεν microπορώ να το στηρίξω στο να διεκδική-
σει καλύτερους όρους για τη ζωή του
Με τέτοιες microελαγχολικές σκέψεις τέλειωσε αυτό το βρα-
δάκι Κι ακόmicroα απορώ πώς πρέπει να αντιδράσωhellip
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
15
Σκηνή 2η
∆ιδάσκω στην ορεινή Ξάνθη στην Αrsquo Γυmicroνασίου Γλώσ-
σα Ευτυχώς τα παιδιά έχουν ξεπεράσει το αρχικό σοκ
της προσαρmicroογής και έχουν αρχίσει να εκφράζονται στα
ελληνικά ικανοποιητικά Η επικοινωνία microας microοιάζει να
microην αντιmicroετωπίζει ιδιαίτερα προβλήmicroατα Τα ελληνικά
τους βελτιώνονται καθηmicroερινά και συνεργαζόmicroαστε όλο
και καλύτερα Είmicroαστε άλλωστε στην ενότητα 6 Το
θέmicroα της είναι η εργασία Σήmicroερα αποφάσισα να τους
κάνω το κείmicroενο που microιλάει για την παιδική εργασία
Λέει microέσα σrsquo αυτό η λεζάντα από το κείmicroενο της Unicef
laquoΧάρη στη δική microας αδιαφορία κάποια παιδιά ldquoωριmicroά-
ζουνrdquo απότοmicroαraquo Αναφέρονται στη συνέχεια παραδείγ-
microατα από διάφορες χώρες του κόσmicroου όπου laquoανθείraquo η
παιδική εργασία και κάποιοι αριθmicroοί για την Ελλάδα
Το κείmicroενο προχωράει αλλά τα παιδιά δε συmicromicroετέχουν
όσο άλλες φορές Έχει άραγε τόσες άγνωστες λέξεις και
τους δυσκολεύει Πολλές φορές τελικά microου συmicroβαίνει να
θεωρώ ένα κείmicroενο βατό και τα παιδιά να σκοντάφτουν
σε απίστευτες λέξεις Όmicroως όχι το κείmicroενο δεν είναι
δύσκολο Τι είναι αυτό που τα δυσκολεύει
Ξαφνικά ανοίγει microια συζήτηση για τη δουλειά Αντιλαmicro-
βάνοmicroαι ότι πολύ microεγάλος αριθmicroός microαθητών microου εργά-
ζεται ήδη παράλληλα microε το σχολείο Άλλοι στα microικρά
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
16
τους χωράφια άλλοι σε microαγαζιά το απόγευmicroα άλλοι στα
πρόβατα άλλοι δίπλα στον πατέρα τους που είναι οικο-
δόmicroος και συνεχίζει το microεροκάmicroατο και microετά τις τρεις
που σχολάmicroε Νιώθω αmicroήχανη και ένοχη Εγώ τόση ώρα
microιλώ για το Μπαγκλαντές και την Αφρική και τα παιδιά
microου έχουν ήδη διαmicroορφώσει σχέση και άποψη για την
εργασία Εντάξει το κείmicroενο microιλούσε για παιδιά που
εγκαταλείπουν το σχολείο και εργάζονται σε απάνθρω-
πες συνθήκες Όmicroως και τα δικά microου δε δυσκολεύονται
Το πρωί σχολείο και microετά microεροκάmicroατο Μεροκάmicroατο microι-
κρό Ίσα που να ενισχύει λιγάκι το οικογενειακό εισό-
δηmicroα Και την άλλη microέρα σχολείο laquoάγραφα κι αδιάβα-
σταraquo γιατί πώς να προλάβεις και τις σχολικές υποχρεώ-
σεις όταν είσαι πτώmicroα στην κούραση ∆εν είναι εύκολο
Νιώθω αmicroηχανία Μήπως δεν έπρεπε τελικά να τους
θέσω ένα τόσο καυτό ζήτηmicroα Εγώ microιλούσα για εκmicroε-
τάλλευση χωρίς να σκεφτώ ότι τα αφορά και προσω-
πικά Μάλλον γιrsquo αυτό δεν microπορούσαmicroε τελικά να συ-
νεννοηθούmicroε και microου έλεγαν για το πόσο σηmicroαντικό εί-
ναι να microαθαίνει ο άνθρωπος από microικρός στη δουλειά
Πρέπει ή δεν πρέπει το σχολείο να θέτει τέτοια ζητή-
microατα Πώς θα microπορούσα τελικά να microιλήσω για το τόσο
σηmicroαντικό ζήτηmicroα της παιδικής εργασίας Να το απο-
σιωπήσω Έχω κουραστεί σε αυτό το σχολείο να ξαφνιά-
ζοmicroαι και να microην καταλαβαίνω Τι κάνω λάθος εντέλει
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
17
ΗΗ γγννώώσσηη ττοουυ κκοοιιννωωννιικκοούύ ππλλααιισσίίοουυ κκααιι ηη σσηηmicromicroαασσίίαα ττηηςς
Πολύ συχνά παρατηρείται το φαινόmicroενο να εργάζονται
εκπαιδευτικοί σε ένα σχολείο και να γνωρίζουν ελάχιστα
για τους microαθητές τους ∆εν έχουν καmicroιά πληροφόρηση
για την οικογενειακή κατάσταση των microαθητών τα ιδιαί-
τερα προβλήmicroατά τους τις συνθήκες ζωής τους τα
όνειρα και τις φιλοδοξίες τους Ο χώρος του σχολείου
φαντάζει αποκοmicromicroένος από το ευρύτερο κοινωνικό περι-
βάλλον Η έλλειψη αυτή ενισχύεται και από την παντελή
σχεδόν έλλειψη επικοινωνίας microε τους γονείς οι οποίοι
θα microπορούσαν να αποτελέσουν microια βασική laquoδεξαmicroενή
πληροφοριώνraquo Οι πληροφορίες αυτές θα microπορούσαν να
κάνουν πιο ξεκάθαρη την εικόνα των microαθητών και να
βοηθήσουν τον εκπαιδευτικό να προσαρmicroόσει τη συmicroπε-
ριφορά και τις microεθόδους του ανάλογα microε τους βασικούς
του συνεργάτες τα παιδιά
Η έλλειψη αυτή ενός δικτύου σχέσεων δυσκολεύει τη
λειτουργία του σχολείου και καθιστά την ουσιαστική πα-
ρέmicroβαση των διδασκόντων σχεδόν αδύνατη Για να κα-
ταφέρει το σχολείο να παρέmicroβει ουσιαστικά και να δη-
microιουργήσει συνθήκες και κίνητρα microάθησης στους microαθη-
τές του είναι απαραίτητο να γνωρίζει ποιοι είναι αυτοί οι
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
18
microαθητές τι χρειάζονται ποιες είναι οι ιδιαιτερότητές
τους και microετά να αποφασίσει microε ποιες microεθόδους θα πα-
ρέmicroβει και πού θα δώσει έmicroφαση Ξέρουmicroε ότι η γνώση
δεν είναι ένα laquoσακίraquo που το αδειάζουmicroε σε laquoάδεια κεφά-
λιαraquo και περιmicroένουmicroε να καλύψουmicroε τα κενά Εδώ και
πολλά χρόνια οι παιδαγωγοί τονίζουν τη σηmicroασία του
κινήτρου για την ουσιαστική microάθηση2 καθώς και την
προτεραιότητα της απόκτησης δεξιοτήτων απέναντι στην
απόκτηση γνώσεων Για να δηmicroιουργήσεις όmicroως κίνητρα
σε κάποιον πρέπει να ξέρεις σε ποιον απευθύνεσαι Για
να του microάθεις πώς να microαθαίνει πρέπει να ξέρεις ποιος
είναι
Τα πράγmicroατα γίνονται ακόmicroα πιο δύσκολα όταν υπάρχει
microεγάλη απόσταση ανάmicroεσα στο κοινωνικό περιβάλλον
από όπου προέρχεται ο εκπαιδευτικός και σε εκείνο
όπου διδάσκει Η απόσταση αυτή (κοινωνική
πολιτιστική οικονοmicroική) συχνά οφείλεται σε ένα
συνδυασmicroό παραγόντων Σε περιπτώσεις δε που
υπάρχουν και ιδιαίτερα κοινωνικά χαρακτηριστικά πχ
microειονοτικές οmicroάδες η διαφορά εmicroφανίζεται ακόmicroα πιο
microεγεθυσmicroένη και πολύ συχνά λείπουν εντελώς τα
2 Βλ Ανδρούσου Α Το κίνητρο στην εκπαίδευση Κλειδιά και Αντικλείδια ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Αθήνα 2003 σ 14-15
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
19
κλειδιά ερmicroηνείας και αλληλοκατανόησης Σε αυτές τις
δύσκολες καταστάσεις προβάλλει πιο επιτακτική η
ανάγκη κατανόησης του κοινωνικού πλαισίου microέσα στο
οποίο λειτουργεί το συγκεκριmicroένο σχολείο ζει η
microειονοτική οmicroάδα ―ιδιαίτερα όταν υπάρχουν στοιχεία
κοινωνικού αποκλεισmicroού― και διαmicroορφώνονται τα
νεότερα microέλη της οι microαθητές microας
ΚΚααττααννόόηησσηη ττοουυ κκοοιιννωωννιικκοούύ ππλλααιισσίίοουυ
κκααιι έέρρεευυνναα δδρράάσσηηςς
Πώς όmicroως είναι δυνατό να κατανοήσει ο εκπαιδευτικός
ένα κοινωνικό πλαίσιο που του φαίνεται τόσο διαφορε-
τικό και microακρινό Ποια εργαλεία θα τον βοηθήσουν ώστε
να κατανοήσει τις διαφορές αλλά και τις οmicroοιότητες microε
τους microαθητές του και να τις αξιοποιήσει προς όφελος
της διδακτικής διαδικασίας
Γίνεται πολύ συχνά λόγος στον εκπαιδευτικό χώρο για
την ανάγκη εξοικείωσης του εκπαιδευτικού microε την
έρευνα δράσης η οποία microπορεί να αποτελέσει το κλειδί
για την κατανόηση του κοινωνικού και εκπαιδευτικού
πλαισίου και για την προσαρmicroογή της διδασκαλίας στο
πλαίσιο αυτό Εδώ θα πρέπει να διευκρινίσουmicroε ότι η
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
έρευνα δράσης laquoείναι η έρευνα που γίνεται από συγκε-
κριmicroένους ανθρώπους στην ίδια τους τη δουλειά για να
βοηθηθούν ώστε να βελτιώσουν αυτό που κάνουν συ-
microπεριλαmicroβανοmicroένου και του πώς εργάζονται microε και για
τους άλλους Η έρευνα δράσης είναι η έρευνα που αντι-
microετωπίζει τους ανθρώπους ως αυτόνοmicroους υπεύθυνους
συντελεστές (agents) που συmicromicroετέχουν ενεργά στο να
φτιάξουν τις δικές τους ιστορίες και συνθήκες ζωής
όπως και ικανούς να γίνουν πιο αποτελεσmicroατικοί στο να
φτιάχνουν ιστορίες και συνθήκες ζωής [hellip] ∆εν αντιmicroε-
τωπίζει τους ανθρώπους ως αντικείmicroενα για έρευνα
αλλά τους ενθαρρύνει να δουλεύουν microαζί ως υποκεί-
microενα που έχουν συνείδηση και ως συντελεστές (agents)
της αλλαγής και της βελτίωσηςraquo3 Η διαδικασία αυτή
microπορεί να αποδειχτεί ιδιαίτερα χρήσιmicroη για τον εκπαι-
δευτικό στην εποχή microας όπου διάφορα τmicroήmicroατα της
κοινωνίας βρίσκονται σε microεταβατικό στάδιο Στις περι-
πτώσεις αυτές αυξάνονται και οι δυσκολίες κατανόησης
του πλαισίου και αντίστοιχα οι δυσκολίες αποτελεσmicroα-
τικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό
3 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η αναγκαιό-τητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοινότητα τ 20 Αθήνα 1993 σ 38
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
21
Κοινωνίες σε microετάβαση και έρευνα δράσης
Πολλές φορές ιδιαίτερα σε καταστάσεις κοινωνιών σε
microετάβαση η πολυπλοκότητα και η αντιφατικότητα είναι
τα χαρακτηριστικά των κοινωνικών συστηmicroάτων Έτσι
ενώ η εξωτερική εικόνα microιας κοινωνίας παρουσιάζει ση-
microάδια νεωτερικότητας και εκσυγχρονισmicroού οι
βαθύτερες αντιλήψεις των ανθρώπων παραmicroένουν
παραδοσιακές δηmicroιουργώντας στα microέλη τους σοβαρές
συγκρούσεις και αποσταθεροποιήσεις Τα φαινόmicroενα
αυτά είναι πολύ πιο έντονα όταν πρόκειται για κλειστές-
παραδοσιακές κοινωνίες οι οποίες microεταβαίνουν σε
νεότερες microορφές που δεν είναι ξεκάθαρες ακόmicroα Στην
περίπτωση βέβαια που οι κοινωνίες αυτές αποτελούνται
από microειονοτικούς πληθυσmicroούς4 τα πράγmicroατα
περιπλέκονται ακόmicroα περισσότερο
4 Οι σκηνές στην αρχή του κειmicroένου εκτυλίσσονται σε τέτοιες περιοχές (σχολεία στην ορεινή Ξάνθη) τις οποίες microέχρι το 1995 χρειαζόταν ειδική άδεια από την Αστυνοmicroία για να microπορέ-σεις να επισκεφτείς Η σηmicroερινή τους εικόνα (πολύ έντονης ανοικοδόmicroησης δηmicroιουργίας καταστηmicroάτων αύξησης των microέ-σων microετακίνησης και γενικότερα laquoανοίγmicroατοςraquo και laquoεκσυγχρο-νισmicroούraquo) δηmicroιουργεί microια πολύ ισχυρή αντίθεση σε σχέση microε την εικόνα τους πριν από 8 microόλις χρόνια και αποτελεί από microόνη της
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
Οι αλλαγές είναι ραγδαίες το πλαίσιο αλλάζει συνεχώς
το δεδοmicroένα τρέχουν και οι άνθρωποι αδυνατούν να τα
παρακολουθήσουν και να τα κατανοήσουν Κάποιοι νιώ-
θουν ότι απειλούνται από αυτή την αλλαγή Φοβούνται
και εύκολα αναπολούν τις εποχές που laquoείχαν λίγα χρή-
microατα microεν αλλά ήξεραν τι περιmicroένουν απrsquo τη ζωή τουςraquo
Άλλοι αλλάζουν ξαφνικά τα πάντα αρνούmicroενοι όλες
τους τις ρίζες και τις προγενέστερες αξίες Νιώθουν microια
επιτακτική ανάγκη ενσωmicroάτωσης Να γίνουν σαν τους
άλλους να microην ξεχωρίζουν Σε ένα πλαίσιο microετάβασης
γίνονται αντιληπτές ποικίλες αντιδράσεις απέναντι στη
νεωτερικότητα Είναι όλες αναmicroενόmicroενες γιατί είναι σα-
φές πως η αλλαγή στη ζωή των ανθρώπων τούς προκα-
λεί διαφορετικά συναισθήmicroατα που συνδέονται κυρίως
microε τις οικογενειακές καταβολές τα οικογενειακά και
προσωπικά σχέδια ζωής καθώς και microε το πόσο έχει
laquoπροβλεφθείraquo στα σχέδια ζωής το ενδεχόmicroενο ανατρο-
πής των δεδοmicroένων
Τι κάνει όmicroως ένας δάσκαλος όταν εργάζεται σε microια κοι-
νωνία σε microετάβαση Τι σηmicroαίνει κατανοώ το πλαίσιο
όταν το πλαίσιο αλλάζει συνεχώς Και πόση έρευνα
microια πολύ ισχυρή ένδειξη για τη microεταβατική φάση στην οποία βρίσκονται
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
23
δράσης microπορεί εντέλει να κάνει ένας εκπαιδευτικός που
εξακολουθεί να αποτελεί ξένο σώmicroα σε microια τέτοια κοι-
νωνία Πόσο εύκολο είναι να microην παραιτηθεί από την
προσπάθεια η οποία του έχει laquoχαρίσειraquo τόσες ανατρο-
πές και απογοητεύσεις
Η απάντηση στα ερωτήmicroατα αυτά είναι δύσκολη Αυτό
που απαιτείται καταρχήν από τον εκπαιδευτικό είναι συ-
νεχής εγρήγορση και παρατήρηση Είναι απαραίτητο να
microη βιαστεί να δώσει χρόνο στον εαυτό του αλλά και
στους microαθητές του να προβληmicroατιστεί πριν αποφασίσει
πώς θα οργανώσει τη διδασκαλία του Απαραίτητη προ-
ϋπόθεση για να κατανοήσει το πλαίσιο ως εξωτερικός
παρατηρητής είναι να δηmicroιουργήσει σχέση εmicroπιστοσύ-
νης microε τους microαθητές του Μια σχέση ουσιαστικής επα-
φής στην οποία θα είναι φυσικά σαφή τόσο τα όρια και
η δυναmicroική όσο και το γνήσιο ενδιαφέρον του
εκπαιδευτικού για τη ζωή των microαθητών του Η σχέση
αυτή δε χτίζεται από τη microια microέρα στην άλλη Απαιτεί
ειλικρινείς προθέσεις Απαιτεί laquoάνοιγmicroαraquo από την
πλευρά του εκπαιδευτικού laquoΆνοιγmicroαraquo προς τον άλλο
αυτόν που φαίνεται τόσο διαφορετικός όχι για να τον
αφοmicroοιώσει αλλά για να τον ακούσει να τον καταλάβει
και να βρει τις συνιστάmicroενες στις οποίες θα microπορέσει να
στηριχτεί για να φτιάξει τη γέφυρα που θα οδηγήσει τα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
παιδιά στην επιθυmicroία να microάθουν Βασικοί laquoκίνδυνοιraquo σε
microια τέτοια κατάσταση είναι είτε η πλήρης απόρριψη του
laquoδιαφορετικούraquo είτε η πλήρης αποδοχή του και η αντι-
microετώπισή του ως φολκλόρ Και τα δύο φανερώνουν
εντέλει την αποτυχία επικοινωνίας και ισότιmicroης ανταλ-
λαγής Πώς όmicroως είναι δυνατό να πετύχεις ισότιmicroη
ανταλλαγή microε κάποιον που σου φαίνεται τόσο
διαφορετικός Σε αυτές τις περιπτώσεις βοηθάει σίγουρα
η προσωπική αναζήτηση στο θέmicroα της ταυτότητας laquoΗ
ταυτότητα του κάθε ανθρώπου συντίθεται από microια
πληθώρα στοιχείων τα οποία προφανώς δεν
περιορίζονται σε όσα αναγράφονται στα επίσηmicroα αρχεία
Οι περισσότεροι άνθρωποι καταρχήν εντάσσονται σε
κάποια θρησκευτική παράδοση έχουν microια εθνικότητα
καmicroιά φορά δύο ανήκουν σε microια εθνική ή γλωσσική
οmicroάδα έχουν οικογένεια microε περισσότερα ή λιγότερα
microέλη επάγγελmicroα κοινωνική θέση κάποιον κοινωνικό
κύκλοhellip Ο κατάλογος όmicroως είναι ακόmicroα πιο microακρύς
υποθετικά ατελείωτος ορισmicroένοι microπορεί να νιώθουν
περισσότερο ή λιγότερο πως ανήκουν σε microια επαρχία σε
ένα χωριό σε microια αδερφότητα σε microια επαγγελmicroατική ή
ποδοσφαιρική οmicroάδα σε microια παρέα φίλων σε ένα
συνδικάτο σε microια επιχείρηση σε ένα κόmicromicroα σε κάποιο
σύλλογο σε microια ενορία σε microια κοινότητα ανθρώπων
που microοιράζονται τα ίδια πάθη τις ίδιες ερωτικές
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
25
επιλογές τις ίδιες σωmicroατικές αναπηρίες ή
αντιmicroετωπίζουν τα ίδια προβλήmicroαταraquo5
Αυτές οι πολλαπλές υπαγωγές κάνουν σίγουρα κάθε άν-
θρωπο microοναδικό στον κόσmicroο Από την άλλη όmicroως ενι-
σχύουν την πιθανότητα να microπορέσεις να συναντήσεις
τον laquoάλλοraquo αφού δεν microπορεί κάποια από όλες αυτές
τις υπαγωγές θα είναι κοινή και θα βοηθάει τη συνά-
ντηση Αν ο καθένας microας ορίζει microονοσήmicroαντα την ταυ-
τότητά του αν νιώθει πχ microόνο Έλληνας ή microόνο χρι-
στιανός ή microόνο Ολυmicroπιακός τότε πολύ εύκολα θα βρει
απέναντί του τον αντίπαλο τον εχθρό Σε τέτοιες περι-
πτώσεις οι ταυτότητες γίνονται εύκολα laquoφονικέςraquo όπως
εύστοχα περιγράφει ο Αmicroίν Μααλούφ στο βιβλίο του Φο-
νικές ταυτότητες Αν όmicroως ο άνθρωπος αντιλαmicroβάνεται
τον εαυτό του και τον laquoάλλοraquo ως ένα κράmicroα ταυτοτή-
των και υπαγωγών τότε αρχίζει να νιώθει πόσο το
laquoεmicroείςraquo περιλαmicroβάνει και το οι laquoάλλοιraquo Η συνειδητο-
ποίηση αυτή αποτελεί αυτόmicroατα και microια γέφυρα επικοι-
νωνίας microια γέφυρα που δεν αποσιωπά τις διαφορές
αλλά προσπαθεί να βρει τα κλειδιά ερmicroηνείας τους
εντάσσοντάς τες στο πλαίσιο
5 Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999 σ 19
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
Η διαδικασία αυτή είναι ιδιαίτερα χρήσιmicroη για τον εκπαι-
δευτικό αφενός γιατί του επιτρέπει την ουσιαστική πα-
ρέmicroβαση όταν διδάσκει σε περιβάλλοντα φαινοmicroενικά
πολύ διαφορετικά και αφετέρου γιατί τον προφυλλάσ-
σει από απογοητεύσεις και παρανοήσεις της συmicroπεριφο-
ράς των παιδιών των γονιών και του ευρύτερου περι-
βάλλοντος Οι παρανοήσεις αυτές συχνό φαινόmicroενο σε
περιβάλλοντα πολυσυλλεκτικά θα microπορούσαν να laquoπεί-
σουνraquo τον εκπαιδευτικό είτε ότι η διαφορετικότητα του
απέναντι είναι επιθετική και απευθύνεται προς τον ίδιο
άρα να του προκαλέσουν συναισθήmicroατα και συmicroπεριφο-
ρές αmicroυντικές είτε ότι ο απέναντί του δεν είναι επιθετι-
κός αλλά βρίσκεται πολύ πίσω άρα υπάρχει και πάλι
αδυναmicroία επικοινωνίας γιατί ο άλλος πρέπει να καλύψει
microια πολύ microεγάλη διαδροmicroή για να καταφέρουν να συνο-
microιλήσουν Και στις δύο περιπτώσεις οι αντιδράσεις του
εκπαιδευτικού θα δυσχεράνουν σίγουρα την εκπαιδευ-
τική του παρέmicroβαση
ΤΤιι θθαα σσήήmicromicroααιιννεε ηη κκααττααννόόηησσηη ττοουυ ππλλααιισσίίοουυ
σστταα σσυυγγκκεεκκρριιmicromicroέένναα ππααρρααδδεείίγγmicromicroαατταασσκκηηννέέςς
Ας δούmicroε λοιπόν τώρα τι θα σήmicroαινε η κατανόηση του
πλαισίου στις παραπάνω σκηνές Στο πρώτο παράδειγmicroα
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
27
είναι εmicroφανέστατη η απογοήτευση και η παραίτηση που
νιώθει ο εκπαιδευτικός αντιmicroετωπίζοντας microια δύσκολη
κατάσταση Κι όmicroως τα σηmicroάδια αυτού του laquoπροαναγ-
γελθέντος θανάτουraquo ήταν ιδιαίτερα έντονα πολύ νωρί-
τερα Η περιοχή η οποία περιγράφεται η ορεινή περιοχή
της Ξάνθης αποτελεί παράδειγmicroα κοινωνίας σε microετά-
βαση όπου τα πιο καταπιεσmicroένα κοmicromicroάτια η οmicroάδα των
γυναικών δεν έχουν καταφέρει σε κανένα βαθmicroό να
κερδίσουν από την laquoπροελαύνουσα νεωτερικότηταraquo
Αυτό γίνεται καταρχήν αντιληπτό από πολύ ορατά ση-
microάδια όπως η ενδυmicroασία αλλά κυρίως από τις πορείες
ζωής τους οι οποίες παρουσιάζουν microεγάλη αναντιστοιχία
σε σχέση microε τις πορείες ζωής των ανδρών της περιοχής
που χαρακτηρίζονται από σηmicroαντικές αλλαγές και προ-
σαρmicroογές στη νεωτερικότητα Οι γυναίκες της περιοχής
παρουσιάζουν σχεδόν την ίδια εικόνα που παρουσίαζαν
και πριν από 30 χρόνια τη στιγmicroή που η ίδια η περιοχή
έχει πραγmicroατικά laquomicroεταmicroορφωθείraquo Ένα πολύ microεγάλο
ποσοστό τους δε microιλάει ικανοποιητικά ελληνικά ενώ οι
άνδρες της αντίστοιχης ηλικίας χρησιmicroοποιούν την ελλη-
νική microε ευχέρεια είναι αποκλεισmicroένες στον οικιακό
χώρο δεν microπορούν σε κανένα βαθmicroό να παρακολουθή-
σουν τις κοινωνικές εξελίξεις αποκοmicromicroένες από πολύ
microικρές από την εκπαίδευση Ένα συντριπτικό ποσοστό
γυναικών διακόπτουν τη σχολική φοίτηση πριν καν γί-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
νουν γυναίκες τελειώνοντας δηλαδή το ∆ηmicroοτικό και
microάλιστα έχοντας αριστεύσει στην εξαετή φοίτησή τους
Υπάρχουν χωριά στην ορεινή Ξάνθη που δεν έχουν
ακόmicroα στείλει κορίτσια στο Γυmicroνάσιο6 Κι αν η κατά-
σταση αυτή θεωρούνταν σχεδόν laquoαποδεκτή και φυσικήraquo
πριν από microερικά χρόνια όταν η γενικότερη εικόνα των
κοινωνιών αυτών ήταν εντελώς παραδοσιακή στις microέρες
microας φαντάζει αναντίστοιχη των γενικότερων εξελίξεων
προκαλώντας πολύ συχνά συναισθήmicroατα πόνου στα ίδια
τα νεαρά κορίτσια που νιώθουν να laquoτιmicroωρούνταιraquo για
το φύλο τους
Η κατάσταση αυτή προκαλεί συγκρούσεις πολλαπλών
τύπων όχι microόνο microεταξύ των microελών της παραδοσιακής
6 Τα χωριά αυτά microειώνονται συνεχώς Παρατηρείται το φαινό-microενο όταν ξεκινήσει ένα κορίτσι τη φοίτησή του να ακολουθή-σουν κι άλλα την επόmicroενη ή και την ίδια σχολική χρονιά Έτσι υπάρχουν περιπτώσεις κοριτσιών που κατάφεραν να πάνε στο Γυmicroνάσιο τρία χρόνια microετά τη φοίτησή τους στο ∆ηmicroοτικό microαζί microε το πρώτο κορίτσι που πήγε από το χωριό τους Στις περισ-σότερες των περιπτώσεων αυτών τα κορίτσια συνεχίζουν ικα-νοποιητικά τη δευτεροβάθmicroια εκπαίδευση microε υψηλές επιδόσεις και όταν καταφέρουν να φοιτήσουν και στο Λύκειο είναι σχε-δόν σίγουρα φοιτήτριες στο Πανεπιστήmicroιο Άρα η microεγάλη δυ-σκολία και η αποφασιστική καmicroπή στη ζωή των νεαρών γυναι-κών στις περιοχές αυτές είναι το πέρασmicroα από το ∆ηmicroοτικό στο Γυmicroνάσιο και από εκεί στο Λύκειο
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
29
κοινωνίας που αλλάζει αλλά και microεταξύ όλων των
εmicroπλεκοmicroένων στην εκπαιδευτική διαδικασία στις περιο-
χές αυτές Είναι χαρακτηριστική η αmicroηχανία του σχολι-
κού microηχανισmicroού απέναντι στο πρόβληmicroα της διακοπής
της σχολικής φοίτησης ο οποίος έχει ποικίλες αντιδρά-
σεις από οργάνωση ενηmicroερωτικών συναντήσεων των
γονέων microε κύριο θέmicroα την αναγκαιότητα της συνέχισης
της φοίτησης για τα κορίτσια microέχρι την laquoαπειλήraquo λήψης
διοικητικών microέτρων λόγω της microη εφαρmicroογής του νόmicroου
του σχετικού microε την υποχρεωτική εκπαίδευση
Όλα αυτά λοιπόν θα έπρεπε να έχουν προετοιmicroάσει τον
εκπαιδευτικό της πρώτης σκηνής για τη δυσκολία που
είχε να αντιmicroετωπίσει Η γνώση του πλαισίου θα τον
βοηθούσε να αντιmicroετωπίσει επιτυχώς τα συναισθήmicroατα
της microαταίωσης που νιώθει σε σχέση microε τη δουλειά του
και κυρίως των τύψεων απέναντι στο παιδί ∆ε laquoφταίειraquo
ο εκπαιδευτικός γιατί laquoξεσήκωσεraquo τη microαθήτρια η επι-
θυmicroία για microάθηση και αλλαγή προέκυψε στο παιδί και
λόγω του γενικότερου κλίmicroατος αλλαγών που χαρακτη-
ρίζουν microια microεταβατική κοινωνία ∆ε laquoφταίειraquo σίγουρα
γιατί βοήθησε το παιδί να αγαπήσει έναν laquoάλλο κόσmicroοraquo
τον κόσmicroο των γραmicromicroάτων ∆εν πάει χαmicroένη άλλωστε η
προσπάθεια ακόmicroα κι αν η συγκεκριmicroένη microαθήτρια δεν
καταφέρει να συνεχίσει τη φοίτησή της Παρατηρείται
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
συχνά το φαινόmicroενο όταν οι προσδοκίες ζωής ενός
ατόmicroου δηmicroιουργούν πολύ microεγάλη ρήξη σε σχέση microε τις
κοινωνικά αναmicroενόmicroενες να microεταφέρονται σχεδόν αυ-
τούσιες στην επόmicroενη γενιά όταν θα έχουν laquoωριmicroάσει οι
κοινωνικές συνθήκεςraquo Στις περιπτώσεις αυτές παρατη-
ρούmicroε ένα νεότερο microέλος της οικογένειας να αναλαmicroβά-
νει να laquoεπαληθεύσει το σχέδιο αλλαγήςraquo όταν οι συν-
θήκες δε δηmicroιουργούν πια συγκρούσεις έντονες που
ανατρέπουν την εσωτερική του ισορροπία
Όχι microόνο δε laquoφταίειraquo ο εκπαιδευτικός αλλά πρέπει να
νιώθει ότι συmicromicroετέχει microε τον τρόπο του σε αυτή την πο-
ρεία της αλλαγής Θα πρέπει βέβαια ο τρόπος παρέmicroβα-
σής του να είναι προσεκτικός microε απόλυτο σεβασmicroό των
εmicroπλεκοmicroένων Είναι σηmicroαντικό να δώσει στα παιδιά να
καταλάβουν ότι το πρόβληmicroά τους είναι περίπλοκο ότι
δεν είναι οι γονείς τους laquoαδιάφοροιraquo και laquoανόητοιraquo
αλλά έχουν microια δυσκολία προσαρmicroογής στις καινούριες
συνθήκες Είναι σηmicroαντικό να microη δηmicroιουργηθούν στα
παιδιά συνθήκες απόρριψης των γονέων πράγmicroα πολύ
εύκολο στη σύγκρουση που αντιmicroετωπίζουν αλλά να
κατανοήσουν ότι οι γονείς εκπροσωπούν εδώ το παλιό
και παραδοσιακό που δυσκολεύεται να αλλάξει Σίγουρα
σε microια τέτοια προοπτική δε βοηθούν αντιδράσεις του
τύπου laquoΣκέφτοmicroαι να πάω να ldquoαρπάξωrdquo το παιδί και να
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
31
το στείλω στο σχολείο Να τους τα πω έξω απrsquo τα δό-
ντια Στη microάνα που ldquoζηλεύειrdquo την κόρη και δεν την αφή-
νει να προοδεύσει Στον πατέρα που κρύβεται πίσω από
το αίτηmicroα της microάνας Στην υπόλοιπη οικογένεια που δεν
τη στηρίζειraquo Οι αντιδράσεις αυτές το microόνο που κατα-
φέρνουν είναι να φέρνουν αντιmicroέτωπες τις δυο πλευρές
το σχολείο και το σπίτι και να δυναmicroιτίζουν το ενδεχό-
microενο οποιασδήποτε νεότερης συνεργασίας και ανταλλα-
γής Η παρέmicroβαση του εκπαιδευτικού πρέπει να είναι
προσεκτική συστηmicroατική και να δίνει το χρόνο στους
άλλους να αποδεχτούν το διαφορετικό σιγά σιγά ως microια
κατάσταση αλλαγής που αρχίζουν να αναγνωρίζουν και
οι ίδιοι και όχι ως microια laquoεπιβολή της κυρίαρχης πλειονο-
τικής οmicroάδαςraquo Μπορεί βέβαια ο χρόνος αυτός να είναι
αποφασιστικός για την πορεία ζωής του συγκεκριmicroένου
παιδιού Αν γίνει όmicroως η παρέmicroβαση microε σεβασmicroό και σύ-
στηmicroα δε θα πάει χαmicroένη ούτε και για το συγκεκριmicroένο
παιδί αν αυτό νιώσει πως laquoέχασε microια microάχη αλλά όχι
τον πόλεmicroοraquo αν νιώσει πως σε αυτή την πορεία των
αλλαγών έχει νόηmicroα να διεκδικεί σταθερά και επίmicroονα
microε στόχο την καλυτέρευση της ζωής του
Αν εξετάσουmicroε τη δεύτερη σκηνή θα διαπιστώσουmicroε
επίσης πως και εκεί η γνώση του πλαισίου θα είχε βοη-
θήσει τον εκπαιδευτικό να περιmicroένει τις laquoδυσκολίες κα-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
τανόησηςraquo από την πλευρά των microαθητών Ο συγκεκρι-
microένος εκπαιδευτικός λειτουργεί στο πλαίσιο microιας κλει-
στής αγροτικής κοινωνίας της οποίας χαρακτηριστικό
είναι microεταξύ άλλων η laquoαξιοποίησηraquo από microικρή ηλικία
των νεότερων microελών για την ενίσχυση του οικογενεια-
κού εισοδήmicroατος Η κοινωνία αυτή microαθαίνει από πολύ
νωρίς στα microέλη της τη χρησιmicroότητα της εργασίας ακόmicroα
και της παιδικής για την ωρίmicroανση του παιδιού για την
εκmicroάθηση microιας τέχνης για τη συmicromicroετοχή του στον οικο-
γενειακό αγώνα για ένα καλύτερο αύριο Η πολύ έντονη
laquoκαταδίκη της παιδικής εργασίαςraquo που θεωρείται σχε-
δόν αυτονόητη σε microια κοινωνία άλλου τύπου δεν microπο-
ρεί να γίνει κατανοητή στο συγκεκριmicroένο πλαίσιο Τα
παιδιά microεγαλώνουν microαθαίνοντας για την αξία της δου-
λειάς ενώ παράλληλα εργάζονται και τα ίδια
Η γνώση λοιπόν της συγκεκριmicroένης συνθήκης θα είχε
βοηθήσει τον εκπαιδευτικό να αποφύγει την έκπληξη
την αmicroηχανία καθώς και την ανατροπή που νιώθει εκ
των υστέρων Θα του είχε αφήσει χρόνο να σκεφτεί τη
διαφορά στις αντιλήψεις για την παιδική εργασία ανά-
microεσα σε αυτόν και τους microαθητές του να τη δικαιολογή-
σει και να αναmicroένει τις αντιδράσεις των παιδιών και τη
δυσκολία κατανόησης Από την άλλη θα microπορούσε να
αποφύγει τις τύψεις γιατί θα είχε microελετήσει τη θεmicroε-
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
33
λιώδη διαφορά που επισηmicroαίνουν οι ειδικοί όταν συζη-
τούν για την παιδική εργασία Σύmicroφωνα microε τη Unicef
λοιπόν η παιδική εργασία χωρίζεται σε laquomicroη αποδεκτήraquo
και laquoαποδεκτήraquo Η πρώτη αναφέρεται στο είδος της
laquoεργασίας που εmicroποδίζει τη φυσική και την πνευmicroατική
ανάπτυξη του παιδιού συmicromicroετέχει στην εκmicroετάλλευσή
του οικονοmicroική και κοινωνική παραβιάζει την πνευmicroα-
τική και ηθική του ακεραιότητα Η δεύτερη δίνει στο
παιδί που συmicromicroετέχει στο οικογενειακό εισόδηmicroα ασφά-
λεια και περηφάνια του παρέχει microια εκπαίδευση (for-
mation) ή ακόmicroα και ένα επάγγελmicroα ακόmicroα κι αν δεν
εξασφαλίζει πάντα τη συνέχιση της σχολικής φοίτησης
τις αργίες του τη διασκέδασή του Του παρέχει τελικά microια
θέση και διευκολύνει την ένταξή του στο περιβάλλονraquo7
Αν τα γνώριζε όλα αυτά ο εκπαιδευτικός και είχε προ-
βληmicroατιστεί εκ των προτέρων δε θα ένιωθε αmicroηχανία
γιατί έθιξε ένα δύσκολο ζήτηmicroα Θα αναγνώριζε ότι οι
περισσότεροι microαθητές του παρά τις ιδιαίτερες δυσκολίες
στη ζωή τους ανήκουν στη δεύτερη κατηγορία της παι-
δικής εργασίας και ίσως θα είχε νόηmicroα να στηριχτεί σε
7 Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacuteus-site aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παρα-
γωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000 σ 309
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτή τη διαφορά και να δώσει στα παιδιά να καταλά-
βουν πόσο απάνθρωπη και καταδικαστέα είναι η άλλη
microορφή παιδικής εργασίας Αν γνώριζε το πλαίσιο θα
microπορούσε να κατανοήσει τις διαφορετικές αντιλήψεις
των παιδιών και θα είχε κάνει την παρέmicroβασή του πιο
συγκροτηmicroένα Έτσι θα απέφευγε την κούραση και την
απογοήτευση που τόσο έντονα δηλώνει στο τέλος
Συmicroπεράσmicroατα
Γίνεται νοmicroίζουmicroε κατανοητό ότι η γνώση του πλαισίου
microπορεί να βοηθήσει τους εκπαιδευτικούς στην εκπαιδευ-
τική τους πρακτική microε πολλούς τρόπους Καταρχήν βοη-
θάει στη microείωση των αρνητικών συναισθηmicroάτων που
προκαλεί η έκπληξη και η ανατροπή στην καθηmicroερινή
σχολική πρακτική Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό Αρκεί να
αναλογιστούmicroε πόσες περιπτώσεις ανθρώπων γνωρί-
ζουmicroε κοινωνικά ευαίσθητων οι οποίοι laquoπαραιτούνταιraquo
στον εργασιακό τους χώρο γιατί απελπίζονται γιατί θε-
ωρούν ότι laquoτίποτα δεν αλλάζειraquo γιατί ξεκινούν microε microε-
γάλη ορmicroή και επιθυmicroία να προσφέρουν και δεν τα κα-
ταφέρνουν Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις η γνώση του
πλαισίου θα είχε microειώσει το συναίσθηmicroα της microαταίωσης
κυρίαρχο στις καταστάσεις όπου υπάρχουν έντονα κοι-
νωνικά προβλήmicroατα και ο εκπαιδευτικός νιώθει ότι δεν
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
35
microπορεί να επέmicroβει Θα είχε πείσει επίσης τους εκπαι-
δευτικούς να βάζουν microικρότερους και εφικτούς στόχους
και θα τους είχε δώσει τη χαρά και την ικανοποίηση της
κατάκτησης των στόχων αυτών Θα τους είχε βοηθήσει
να microην laquoπαίρνουν στην πλάτη τουςraquo όλη την ευθύνη
παρά microόνο αυτή που τους αναλογεί Θα τους είχε βοη-
θήσει ακόmicroα να ξεπεράσουν γρήγορα το στάδιο της
ταύτισης microε τους κοινωνικά αδύνατους πηγαίνοντας σε
microια πιο laquoχρήσιmicroη κατάστασηraquo όπου microπορούν να συνει-
δητοποιήσουν και την πολυπλοκότητα αλλά και το laquoδί-
καιοraquo όλων των εmicroπλεκοmicroένων Σε αυτή τη νέα κατά-
σταση θα microπορούσαν να περάσουν από την οργή στην
οργάνωση microιας συστηmicroατικής εκπαιδευτικής παρέmicroβασης
η οποία microακροπρόθεσmicroα και υπό όρους θα microπορούσε
να συντελέσει στη microείωση της κοινωνικής αδικίας
Και microόνο η microείωση λοιπόν των αρνητικών συναισθηmicroά-
των των εκπαιδευτικών microπορεί να τους βοηθήσει στο να
οργανώσουν την εκπαιδευτική τους πρακτική πιο αποτε-
λεσmicroατικά Η προσαρmicroογή στις ανάγκες του πλαισίου
όταν δε θεωρείται laquoέκπτωσηraquo και laquoυποχώρησηraquo αλλά
γίνεται συνειδητά και οργανωmicroένα microε αφετηρία τα βιώ-
microατα των παιδιών και στόχο τη δηmicroιουργία κινήτρων
microάθησης microπορεί να φέρει σηmicroαντικά αποτελέσmicroατα για
την εκπαιδευτική διαδικασία Τα παιδιά θα νιώσουν ότι ο
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
εκπαιδευτικός τα υπολογίζει τα σέβεται καθώς προσαρ-
microόζει το microάθηmicroα στις ανάγκες τους Το κλίmicroα αυτό είναι
πιθανό να έχει θετικά αποτελέσmicroατα για τα παιδιά ―
microπορεί όχι θεαmicroατικά αλλά ουσιαστικά Αν ο εκπαιδευτι-
κός έχει την οξύνοια και την ικανότητα να αντιληφθεί
αυτές τις έστω microικρές αλλαγές και να τις αξιοποιήσει
τότε ο ίδιος θα γίνει πιο αποτελεσmicroατικός και τα παιδιά
θα αρχίσουν να βρίσκουν σιγά σιγά τα κλειδιά για να
οικοδοmicroήσουν microια σχέση δηmicroιουργική microε τη microάθηση Το
σηmicroαντικό και για τους δυο laquoεταίρουςraquo (εκπαιδευτικό
και microαθητές) είναι να πειστούν πως παρά τις δυσκολίες
microπορεί η τάξη να microπει σε microια ουσιαστική διαδικασία microά-
θησης Χωρίς αυτή την πίστη κάθε προσπάθεια θα laquoπέ-
φτει στο κενόraquo Αν ο εκπαιδευτικός κατανοήσει τις ιδιαί-
τερες δυσκολίες τις αναστολές τα προβλήmicroατα που δη-
microιουργεί το κοινωνικό πλαίσιο για την εκπαιδευτική δια-
δικασία αλλά πειστεί από την άλλη πως microε τις κατάλ-
ληλες στρατηγικές microπορεί να κινητοποιήσει τα παιδιά να
microάθουν (αφού όλα τα παιδιά microπορούν να κινητοποιη-
θούν όταν προσαρmicroοστεί το microάθηmicroα στις ανάγκες τους)
τότε η καθηmicroερινή του σχολική πρακτική microπορεί να microην
τον γεmicroίζει microε αρνητικά συναισθήmicroατα αλλά να του
προσφέρει πολλές προσωπικές στιγmicroές ικανοποίησης και
δηmicroιουργίας
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
37
Η κατανόηση αυτή δεν είναι φυσικά microια εύκολη διαδικα-
σία Πολλές φορές προκαλεί έντονα συναισθήmicroατα στον
εκπαιδευτικό ιδιαίτερα όταν οι καταστάσεις που αντιmicroε-
τωπίζει και τις οποίες πρέπει να αναλύσει ανακινούν
microέσα του αντίστοιχες προσωπικές ή οικογενειακές εmicroπει-
ρίες Είναι σαφές ότι χρειάζεται σοβαρή προσωπική δου-
λειά του εκπαιδευτικού για να microπορέσει να ξεφύγει από
τα έντονα συναισθήmicroατα που του προκαλούν οι ταυτί-
σεις και να κατανοήσει ψύχραιmicroα την κατάσταση Οι δυ-
σκολίες είναι microεγάλες αλλά και το κέρδος αντίστοιχο Το
πλαίσιο δεν αποτελεί πια τον άγνωστο laquomicroπαmicroπούλαraquo
αλλά είναι εκεί microπροστά ορατό αλλά και ευέλικτο σου
θέτει τα όρια αλλά σου αφήνει παράλληλα και microικρά
παράθυρα διαφυγής Σου εξηγεί σε προβληmicroατίζει
αλλά από την άλλη σου δίνει να καταλάβεις πως σε αυτή
την πολυπλοκότητα των παραγόντων που το ορίζουν
microπορείς να επέmicroβεις και συ σιγά σιγά και διακριτικά αλλά
πολύ ουσιαστικά Μπορείς να επέmicroβεις δηmicroιουργώντας
microικρές ανατροπές θέτοντας απλά ερωτήmicroατα στους συ-
νεργάτες σου τα παιδιά δείχνοντάς τους τις πολλαπλές
όψεις της laquoπραγmicroατικότηταςraquo και δίνοντάς τους εργα-
λεία για να επεξεργαστούν την πολλαπλότητα Η κατα-
νόηση του πλαισίου λοιπόν δε σου δηmicroιουργεί το αί-
σθηmicroα του microάταιου αφού όλα είναι δεδοmicroένα και ετερο-
καθορίζονται αντίθετα σου ενισχύει τις πιθανότητες ου-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
σιαστικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό microε κέρδη προ-
φανή για την εκπαιδευτική διαδικασία
Βιβλιογραφία
Ανδρούσου Α Το κίνητρο στην εκπαίδευση Κλειδιά και Αντι-
κλείδια ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Αθήνα 2003 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd
edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η ανα-γκαιότητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοι-νότητα τ 20 Αθήνα 1993
Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacute-ussite aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παραγωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000
Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
39
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
13
Θα microπορούσε να πηγαινοέρχεται ακόmicroα και καθηmicroερινά
Ήταν εκεί που νόmicroισα ότι πείστηκε Χαλάρωσε το πρό-
σωπό της και microου είπε laquoΘα το σκεφτώhellipraquo
Εκεί που νόmicroισα λοιπόν ότι έχει τελειώσει η ιστορία και
θα καmicroαρώσω τη microαθήτριά microου στο Λύκειο και σίγουρα
microετά και στο Πανεπιστήmicroιο1 έρχεται ξανά η απειλή Η
απαγόρευση Ο αποκλεισmicroός Τόσο άδικος Ενός παιδιού
ευαίσθητου ενός παιδιού microε όρεξη και ορmicroή του οποίου
το laquomicroειονέκτηmicroαraquo ήταν βασικά το φύλο Νιώθω οργή
Από τη microια θέλω να βάλω τα κλάmicroατα από την άλλη να
πάω να laquoαρπάξωraquo το παιδί και να το στείλω στο σχο-
λείο Να τους τα πω έξω απrsquo τα δόντια Στη microάνα που
laquoζηλεύειraquo την κόρη και δεν την αφήνει να προοδεύσει
Στον πατέρα που κρύβεται πίσω από το αίτηmicroα της microά-
1 Για τους microειονοτικούς microαθητές της Θράκης υπάρχει ένα ειδικό ποσοστό εισαγωγής στην τριτοβάθmicroια εκπαίδευση οπότε το σύνολο σχεδόν των παιδιών τα οποία καταφέρνουν να ολοκλη-ρώσουν τη δευτεροβάθmicroια εκπαίδευση εισάγονται στα πανεπι-στήmicroια Η microεγάλη δυσκολία λοιπόν για τα κορίτσια της ορεινής περιοχής της Ξάνθης είναι να πείσουν τους γονείς τους να συ-νεχίσουν στο Λύκειο Αν το καταφέρουν αυτό θεωρείται σχε-δόν σίγουρη η φοίτησή τους στο Πανεπιστήmicroιο καθώς το microεγα-λύτερο ποσοστό από αυτά διακρίνεται για την πολύ καλή επί-δοση στο σχολείο Ωστόσο πολύ microεγάλο ποσοστό άριστων microα-θητριών διακόπτει τη σχολική φοίτηση microετά την ολοκλήρωση της υποχρεωτικής εκπαίδευσης
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
14
νας Στην υπόλοιπη οικογένεια που δεν τη στηρίζει
Νιώθω οργή και microαταίωση Για τη microαθήτρια και τα σχέ-
διά της αλλά και για microένα Για τη δουλειά που έκανα όλο
το χρόνο για την laquoεπένδυσηraquo πάνω στο παιδί Νοmicroίζω
πως δε θα ξαναεπενδύσω συναισθηmicroατικά τουλάχιστον
αφού οι άνθρωποι είναι τόσο microακριά από αυτά που πι-
στεύω και ονειρεύοmicroαι
Νιώθω και απορία Είναι δυνατό να microη βλέπουν την αδι-
κία Είναι τόσο διαφορετικοί Τόσο πίσω Τόσο άδικοι
Πώς θα microπορέσω να ξανασυνεργαστώ microαζί τους
Εντέλει νιώθω και τύψεις Προς τι να laquoξεσηκώνωraquo τα
παιδιά να τους ανοίγω την όρεξη για microάθηση να τους
περιγράφω έναν άλλο κόσmicroο τον κόσmicroο που ανοίγεται
microπροστά τους microέσα από τις σπουδές και τα γράmicromicroατα
αφού δε θα ζήσουν ποτέ σε αυτό τον κόσmicroο Πόσο δι-
καίωmicroα έχω να επεmicroβαίνω στη ζωή τους στα όνειρά
τους Νιώθω σαν να έχω laquoπαίξειraquo microε τη ζωή και την
ισορροπία των microαθητριών microου laquoσυνεπής microε την προο-
δευτική ιδεολογία microουraquo αλλά ασυνεπής απέναντι στο
παιδί αφού δεν microπορώ να το στηρίξω στο να διεκδική-
σει καλύτερους όρους για τη ζωή του
Με τέτοιες microελαγχολικές σκέψεις τέλειωσε αυτό το βρα-
δάκι Κι ακόmicroα απορώ πώς πρέπει να αντιδράσωhellip
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
15
Σκηνή 2η
∆ιδάσκω στην ορεινή Ξάνθη στην Αrsquo Γυmicroνασίου Γλώσ-
σα Ευτυχώς τα παιδιά έχουν ξεπεράσει το αρχικό σοκ
της προσαρmicroογής και έχουν αρχίσει να εκφράζονται στα
ελληνικά ικανοποιητικά Η επικοινωνία microας microοιάζει να
microην αντιmicroετωπίζει ιδιαίτερα προβλήmicroατα Τα ελληνικά
τους βελτιώνονται καθηmicroερινά και συνεργαζόmicroαστε όλο
και καλύτερα Είmicroαστε άλλωστε στην ενότητα 6 Το
θέmicroα της είναι η εργασία Σήmicroερα αποφάσισα να τους
κάνω το κείmicroενο που microιλάει για την παιδική εργασία
Λέει microέσα σrsquo αυτό η λεζάντα από το κείmicroενο της Unicef
laquoΧάρη στη δική microας αδιαφορία κάποια παιδιά ldquoωριmicroά-
ζουνrdquo απότοmicroαraquo Αναφέρονται στη συνέχεια παραδείγ-
microατα από διάφορες χώρες του κόσmicroου όπου laquoανθείraquo η
παιδική εργασία και κάποιοι αριθmicroοί για την Ελλάδα
Το κείmicroενο προχωράει αλλά τα παιδιά δε συmicromicroετέχουν
όσο άλλες φορές Έχει άραγε τόσες άγνωστες λέξεις και
τους δυσκολεύει Πολλές φορές τελικά microου συmicroβαίνει να
θεωρώ ένα κείmicroενο βατό και τα παιδιά να σκοντάφτουν
σε απίστευτες λέξεις Όmicroως όχι το κείmicroενο δεν είναι
δύσκολο Τι είναι αυτό που τα δυσκολεύει
Ξαφνικά ανοίγει microια συζήτηση για τη δουλειά Αντιλαmicro-
βάνοmicroαι ότι πολύ microεγάλος αριθmicroός microαθητών microου εργά-
ζεται ήδη παράλληλα microε το σχολείο Άλλοι στα microικρά
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
16
τους χωράφια άλλοι σε microαγαζιά το απόγευmicroα άλλοι στα
πρόβατα άλλοι δίπλα στον πατέρα τους που είναι οικο-
δόmicroος και συνεχίζει το microεροκάmicroατο και microετά τις τρεις
που σχολάmicroε Νιώθω αmicroήχανη και ένοχη Εγώ τόση ώρα
microιλώ για το Μπαγκλαντές και την Αφρική και τα παιδιά
microου έχουν ήδη διαmicroορφώσει σχέση και άποψη για την
εργασία Εντάξει το κείmicroενο microιλούσε για παιδιά που
εγκαταλείπουν το σχολείο και εργάζονται σε απάνθρω-
πες συνθήκες Όmicroως και τα δικά microου δε δυσκολεύονται
Το πρωί σχολείο και microετά microεροκάmicroατο Μεροκάmicroατο microι-
κρό Ίσα που να ενισχύει λιγάκι το οικογενειακό εισό-
δηmicroα Και την άλλη microέρα σχολείο laquoάγραφα κι αδιάβα-
σταraquo γιατί πώς να προλάβεις και τις σχολικές υποχρεώ-
σεις όταν είσαι πτώmicroα στην κούραση ∆εν είναι εύκολο
Νιώθω αmicroηχανία Μήπως δεν έπρεπε τελικά να τους
θέσω ένα τόσο καυτό ζήτηmicroα Εγώ microιλούσα για εκmicroε-
τάλλευση χωρίς να σκεφτώ ότι τα αφορά και προσω-
πικά Μάλλον γιrsquo αυτό δεν microπορούσαmicroε τελικά να συ-
νεννοηθούmicroε και microου έλεγαν για το πόσο σηmicroαντικό εί-
ναι να microαθαίνει ο άνθρωπος από microικρός στη δουλειά
Πρέπει ή δεν πρέπει το σχολείο να θέτει τέτοια ζητή-
microατα Πώς θα microπορούσα τελικά να microιλήσω για το τόσο
σηmicroαντικό ζήτηmicroα της παιδικής εργασίας Να το απο-
σιωπήσω Έχω κουραστεί σε αυτό το σχολείο να ξαφνιά-
ζοmicroαι και να microην καταλαβαίνω Τι κάνω λάθος εντέλει
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
17
ΗΗ γγννώώσσηη ττοουυ κκοοιιννωωννιικκοούύ ππλλααιισσίίοουυ κκααιι ηη σσηηmicromicroαασσίίαα ττηηςς
Πολύ συχνά παρατηρείται το φαινόmicroενο να εργάζονται
εκπαιδευτικοί σε ένα σχολείο και να γνωρίζουν ελάχιστα
για τους microαθητές τους ∆εν έχουν καmicroιά πληροφόρηση
για την οικογενειακή κατάσταση των microαθητών τα ιδιαί-
τερα προβλήmicroατά τους τις συνθήκες ζωής τους τα
όνειρα και τις φιλοδοξίες τους Ο χώρος του σχολείου
φαντάζει αποκοmicromicroένος από το ευρύτερο κοινωνικό περι-
βάλλον Η έλλειψη αυτή ενισχύεται και από την παντελή
σχεδόν έλλειψη επικοινωνίας microε τους γονείς οι οποίοι
θα microπορούσαν να αποτελέσουν microια βασική laquoδεξαmicroενή
πληροφοριώνraquo Οι πληροφορίες αυτές θα microπορούσαν να
κάνουν πιο ξεκάθαρη την εικόνα των microαθητών και να
βοηθήσουν τον εκπαιδευτικό να προσαρmicroόσει τη συmicroπε-
ριφορά και τις microεθόδους του ανάλογα microε τους βασικούς
του συνεργάτες τα παιδιά
Η έλλειψη αυτή ενός δικτύου σχέσεων δυσκολεύει τη
λειτουργία του σχολείου και καθιστά την ουσιαστική πα-
ρέmicroβαση των διδασκόντων σχεδόν αδύνατη Για να κα-
ταφέρει το σχολείο να παρέmicroβει ουσιαστικά και να δη-
microιουργήσει συνθήκες και κίνητρα microάθησης στους microαθη-
τές του είναι απαραίτητο να γνωρίζει ποιοι είναι αυτοί οι
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
18
microαθητές τι χρειάζονται ποιες είναι οι ιδιαιτερότητές
τους και microετά να αποφασίσει microε ποιες microεθόδους θα πα-
ρέmicroβει και πού θα δώσει έmicroφαση Ξέρουmicroε ότι η γνώση
δεν είναι ένα laquoσακίraquo που το αδειάζουmicroε σε laquoάδεια κεφά-
λιαraquo και περιmicroένουmicroε να καλύψουmicroε τα κενά Εδώ και
πολλά χρόνια οι παιδαγωγοί τονίζουν τη σηmicroασία του
κινήτρου για την ουσιαστική microάθηση2 καθώς και την
προτεραιότητα της απόκτησης δεξιοτήτων απέναντι στην
απόκτηση γνώσεων Για να δηmicroιουργήσεις όmicroως κίνητρα
σε κάποιον πρέπει να ξέρεις σε ποιον απευθύνεσαι Για
να του microάθεις πώς να microαθαίνει πρέπει να ξέρεις ποιος
είναι
Τα πράγmicroατα γίνονται ακόmicroα πιο δύσκολα όταν υπάρχει
microεγάλη απόσταση ανάmicroεσα στο κοινωνικό περιβάλλον
από όπου προέρχεται ο εκπαιδευτικός και σε εκείνο
όπου διδάσκει Η απόσταση αυτή (κοινωνική
πολιτιστική οικονοmicroική) συχνά οφείλεται σε ένα
συνδυασmicroό παραγόντων Σε περιπτώσεις δε που
υπάρχουν και ιδιαίτερα κοινωνικά χαρακτηριστικά πχ
microειονοτικές οmicroάδες η διαφορά εmicroφανίζεται ακόmicroα πιο
microεγεθυσmicroένη και πολύ συχνά λείπουν εντελώς τα
2 Βλ Ανδρούσου Α Το κίνητρο στην εκπαίδευση Κλειδιά και Αντικλείδια ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Αθήνα 2003 σ 14-15
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
19
κλειδιά ερmicroηνείας και αλληλοκατανόησης Σε αυτές τις
δύσκολες καταστάσεις προβάλλει πιο επιτακτική η
ανάγκη κατανόησης του κοινωνικού πλαισίου microέσα στο
οποίο λειτουργεί το συγκεκριmicroένο σχολείο ζει η
microειονοτική οmicroάδα ―ιδιαίτερα όταν υπάρχουν στοιχεία
κοινωνικού αποκλεισmicroού― και διαmicroορφώνονται τα
νεότερα microέλη της οι microαθητές microας
ΚΚααττααννόόηησσηη ττοουυ κκοοιιννωωννιικκοούύ ππλλααιισσίίοουυ
κκααιι έέρρεευυνναα δδρράάσσηηςς
Πώς όmicroως είναι δυνατό να κατανοήσει ο εκπαιδευτικός
ένα κοινωνικό πλαίσιο που του φαίνεται τόσο διαφορε-
τικό και microακρινό Ποια εργαλεία θα τον βοηθήσουν ώστε
να κατανοήσει τις διαφορές αλλά και τις οmicroοιότητες microε
τους microαθητές του και να τις αξιοποιήσει προς όφελος
της διδακτικής διαδικασίας
Γίνεται πολύ συχνά λόγος στον εκπαιδευτικό χώρο για
την ανάγκη εξοικείωσης του εκπαιδευτικού microε την
έρευνα δράσης η οποία microπορεί να αποτελέσει το κλειδί
για την κατανόηση του κοινωνικού και εκπαιδευτικού
πλαισίου και για την προσαρmicroογή της διδασκαλίας στο
πλαίσιο αυτό Εδώ θα πρέπει να διευκρινίσουmicroε ότι η
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
έρευνα δράσης laquoείναι η έρευνα που γίνεται από συγκε-
κριmicroένους ανθρώπους στην ίδια τους τη δουλειά για να
βοηθηθούν ώστε να βελτιώσουν αυτό που κάνουν συ-
microπεριλαmicroβανοmicroένου και του πώς εργάζονται microε και για
τους άλλους Η έρευνα δράσης είναι η έρευνα που αντι-
microετωπίζει τους ανθρώπους ως αυτόνοmicroους υπεύθυνους
συντελεστές (agents) που συmicromicroετέχουν ενεργά στο να
φτιάξουν τις δικές τους ιστορίες και συνθήκες ζωής
όπως και ικανούς να γίνουν πιο αποτελεσmicroατικοί στο να
φτιάχνουν ιστορίες και συνθήκες ζωής [hellip] ∆εν αντιmicroε-
τωπίζει τους ανθρώπους ως αντικείmicroενα για έρευνα
αλλά τους ενθαρρύνει να δουλεύουν microαζί ως υποκεί-
microενα που έχουν συνείδηση και ως συντελεστές (agents)
της αλλαγής και της βελτίωσηςraquo3 Η διαδικασία αυτή
microπορεί να αποδειχτεί ιδιαίτερα χρήσιmicroη για τον εκπαι-
δευτικό στην εποχή microας όπου διάφορα τmicroήmicroατα της
κοινωνίας βρίσκονται σε microεταβατικό στάδιο Στις περι-
πτώσεις αυτές αυξάνονται και οι δυσκολίες κατανόησης
του πλαισίου και αντίστοιχα οι δυσκολίες αποτελεσmicroα-
τικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό
3 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η αναγκαιό-τητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοινότητα τ 20 Αθήνα 1993 σ 38
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
21
Κοινωνίες σε microετάβαση και έρευνα δράσης
Πολλές φορές ιδιαίτερα σε καταστάσεις κοινωνιών σε
microετάβαση η πολυπλοκότητα και η αντιφατικότητα είναι
τα χαρακτηριστικά των κοινωνικών συστηmicroάτων Έτσι
ενώ η εξωτερική εικόνα microιας κοινωνίας παρουσιάζει ση-
microάδια νεωτερικότητας και εκσυγχρονισmicroού οι
βαθύτερες αντιλήψεις των ανθρώπων παραmicroένουν
παραδοσιακές δηmicroιουργώντας στα microέλη τους σοβαρές
συγκρούσεις και αποσταθεροποιήσεις Τα φαινόmicroενα
αυτά είναι πολύ πιο έντονα όταν πρόκειται για κλειστές-
παραδοσιακές κοινωνίες οι οποίες microεταβαίνουν σε
νεότερες microορφές που δεν είναι ξεκάθαρες ακόmicroα Στην
περίπτωση βέβαια που οι κοινωνίες αυτές αποτελούνται
από microειονοτικούς πληθυσmicroούς4 τα πράγmicroατα
περιπλέκονται ακόmicroα περισσότερο
4 Οι σκηνές στην αρχή του κειmicroένου εκτυλίσσονται σε τέτοιες περιοχές (σχολεία στην ορεινή Ξάνθη) τις οποίες microέχρι το 1995 χρειαζόταν ειδική άδεια από την Αστυνοmicroία για να microπορέ-σεις να επισκεφτείς Η σηmicroερινή τους εικόνα (πολύ έντονης ανοικοδόmicroησης δηmicroιουργίας καταστηmicroάτων αύξησης των microέ-σων microετακίνησης και γενικότερα laquoανοίγmicroατοςraquo και laquoεκσυγχρο-νισmicroούraquo) δηmicroιουργεί microια πολύ ισχυρή αντίθεση σε σχέση microε την εικόνα τους πριν από 8 microόλις χρόνια και αποτελεί από microόνη της
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
Οι αλλαγές είναι ραγδαίες το πλαίσιο αλλάζει συνεχώς
το δεδοmicroένα τρέχουν και οι άνθρωποι αδυνατούν να τα
παρακολουθήσουν και να τα κατανοήσουν Κάποιοι νιώ-
θουν ότι απειλούνται από αυτή την αλλαγή Φοβούνται
και εύκολα αναπολούν τις εποχές που laquoείχαν λίγα χρή-
microατα microεν αλλά ήξεραν τι περιmicroένουν απrsquo τη ζωή τουςraquo
Άλλοι αλλάζουν ξαφνικά τα πάντα αρνούmicroενοι όλες
τους τις ρίζες και τις προγενέστερες αξίες Νιώθουν microια
επιτακτική ανάγκη ενσωmicroάτωσης Να γίνουν σαν τους
άλλους να microην ξεχωρίζουν Σε ένα πλαίσιο microετάβασης
γίνονται αντιληπτές ποικίλες αντιδράσεις απέναντι στη
νεωτερικότητα Είναι όλες αναmicroενόmicroενες γιατί είναι σα-
φές πως η αλλαγή στη ζωή των ανθρώπων τούς προκα-
λεί διαφορετικά συναισθήmicroατα που συνδέονται κυρίως
microε τις οικογενειακές καταβολές τα οικογενειακά και
προσωπικά σχέδια ζωής καθώς και microε το πόσο έχει
laquoπροβλεφθείraquo στα σχέδια ζωής το ενδεχόmicroενο ανατρο-
πής των δεδοmicroένων
Τι κάνει όmicroως ένας δάσκαλος όταν εργάζεται σε microια κοι-
νωνία σε microετάβαση Τι σηmicroαίνει κατανοώ το πλαίσιο
όταν το πλαίσιο αλλάζει συνεχώς Και πόση έρευνα
microια πολύ ισχυρή ένδειξη για τη microεταβατική φάση στην οποία βρίσκονται
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
23
δράσης microπορεί εντέλει να κάνει ένας εκπαιδευτικός που
εξακολουθεί να αποτελεί ξένο σώmicroα σε microια τέτοια κοι-
νωνία Πόσο εύκολο είναι να microην παραιτηθεί από την
προσπάθεια η οποία του έχει laquoχαρίσειraquo τόσες ανατρο-
πές και απογοητεύσεις
Η απάντηση στα ερωτήmicroατα αυτά είναι δύσκολη Αυτό
που απαιτείται καταρχήν από τον εκπαιδευτικό είναι συ-
νεχής εγρήγορση και παρατήρηση Είναι απαραίτητο να
microη βιαστεί να δώσει χρόνο στον εαυτό του αλλά και
στους microαθητές του να προβληmicroατιστεί πριν αποφασίσει
πώς θα οργανώσει τη διδασκαλία του Απαραίτητη προ-
ϋπόθεση για να κατανοήσει το πλαίσιο ως εξωτερικός
παρατηρητής είναι να δηmicroιουργήσει σχέση εmicroπιστοσύ-
νης microε τους microαθητές του Μια σχέση ουσιαστικής επα-
φής στην οποία θα είναι φυσικά σαφή τόσο τα όρια και
η δυναmicroική όσο και το γνήσιο ενδιαφέρον του
εκπαιδευτικού για τη ζωή των microαθητών του Η σχέση
αυτή δε χτίζεται από τη microια microέρα στην άλλη Απαιτεί
ειλικρινείς προθέσεις Απαιτεί laquoάνοιγmicroαraquo από την
πλευρά του εκπαιδευτικού laquoΆνοιγmicroαraquo προς τον άλλο
αυτόν που φαίνεται τόσο διαφορετικός όχι για να τον
αφοmicroοιώσει αλλά για να τον ακούσει να τον καταλάβει
και να βρει τις συνιστάmicroενες στις οποίες θα microπορέσει να
στηριχτεί για να φτιάξει τη γέφυρα που θα οδηγήσει τα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
παιδιά στην επιθυmicroία να microάθουν Βασικοί laquoκίνδυνοιraquo σε
microια τέτοια κατάσταση είναι είτε η πλήρης απόρριψη του
laquoδιαφορετικούraquo είτε η πλήρης αποδοχή του και η αντι-
microετώπισή του ως φολκλόρ Και τα δύο φανερώνουν
εντέλει την αποτυχία επικοινωνίας και ισότιmicroης ανταλ-
λαγής Πώς όmicroως είναι δυνατό να πετύχεις ισότιmicroη
ανταλλαγή microε κάποιον που σου φαίνεται τόσο
διαφορετικός Σε αυτές τις περιπτώσεις βοηθάει σίγουρα
η προσωπική αναζήτηση στο θέmicroα της ταυτότητας laquoΗ
ταυτότητα του κάθε ανθρώπου συντίθεται από microια
πληθώρα στοιχείων τα οποία προφανώς δεν
περιορίζονται σε όσα αναγράφονται στα επίσηmicroα αρχεία
Οι περισσότεροι άνθρωποι καταρχήν εντάσσονται σε
κάποια θρησκευτική παράδοση έχουν microια εθνικότητα
καmicroιά φορά δύο ανήκουν σε microια εθνική ή γλωσσική
οmicroάδα έχουν οικογένεια microε περισσότερα ή λιγότερα
microέλη επάγγελmicroα κοινωνική θέση κάποιον κοινωνικό
κύκλοhellip Ο κατάλογος όmicroως είναι ακόmicroα πιο microακρύς
υποθετικά ατελείωτος ορισmicroένοι microπορεί να νιώθουν
περισσότερο ή λιγότερο πως ανήκουν σε microια επαρχία σε
ένα χωριό σε microια αδερφότητα σε microια επαγγελmicroατική ή
ποδοσφαιρική οmicroάδα σε microια παρέα φίλων σε ένα
συνδικάτο σε microια επιχείρηση σε ένα κόmicromicroα σε κάποιο
σύλλογο σε microια ενορία σε microια κοινότητα ανθρώπων
που microοιράζονται τα ίδια πάθη τις ίδιες ερωτικές
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
25
επιλογές τις ίδιες σωmicroατικές αναπηρίες ή
αντιmicroετωπίζουν τα ίδια προβλήmicroαταraquo5
Αυτές οι πολλαπλές υπαγωγές κάνουν σίγουρα κάθε άν-
θρωπο microοναδικό στον κόσmicroο Από την άλλη όmicroως ενι-
σχύουν την πιθανότητα να microπορέσεις να συναντήσεις
τον laquoάλλοraquo αφού δεν microπορεί κάποια από όλες αυτές
τις υπαγωγές θα είναι κοινή και θα βοηθάει τη συνά-
ντηση Αν ο καθένας microας ορίζει microονοσήmicroαντα την ταυ-
τότητά του αν νιώθει πχ microόνο Έλληνας ή microόνο χρι-
στιανός ή microόνο Ολυmicroπιακός τότε πολύ εύκολα θα βρει
απέναντί του τον αντίπαλο τον εχθρό Σε τέτοιες περι-
πτώσεις οι ταυτότητες γίνονται εύκολα laquoφονικέςraquo όπως
εύστοχα περιγράφει ο Αmicroίν Μααλούφ στο βιβλίο του Φο-
νικές ταυτότητες Αν όmicroως ο άνθρωπος αντιλαmicroβάνεται
τον εαυτό του και τον laquoάλλοraquo ως ένα κράmicroα ταυτοτή-
των και υπαγωγών τότε αρχίζει να νιώθει πόσο το
laquoεmicroείςraquo περιλαmicroβάνει και το οι laquoάλλοιraquo Η συνειδητο-
ποίηση αυτή αποτελεί αυτόmicroατα και microια γέφυρα επικοι-
νωνίας microια γέφυρα που δεν αποσιωπά τις διαφορές
αλλά προσπαθεί να βρει τα κλειδιά ερmicroηνείας τους
εντάσσοντάς τες στο πλαίσιο
5 Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999 σ 19
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
Η διαδικασία αυτή είναι ιδιαίτερα χρήσιmicroη για τον εκπαι-
δευτικό αφενός γιατί του επιτρέπει την ουσιαστική πα-
ρέmicroβαση όταν διδάσκει σε περιβάλλοντα φαινοmicroενικά
πολύ διαφορετικά και αφετέρου γιατί τον προφυλλάσ-
σει από απογοητεύσεις και παρανοήσεις της συmicroπεριφο-
ράς των παιδιών των γονιών και του ευρύτερου περι-
βάλλοντος Οι παρανοήσεις αυτές συχνό φαινόmicroενο σε
περιβάλλοντα πολυσυλλεκτικά θα microπορούσαν να laquoπεί-
σουνraquo τον εκπαιδευτικό είτε ότι η διαφορετικότητα του
απέναντι είναι επιθετική και απευθύνεται προς τον ίδιο
άρα να του προκαλέσουν συναισθήmicroατα και συmicroπεριφο-
ρές αmicroυντικές είτε ότι ο απέναντί του δεν είναι επιθετι-
κός αλλά βρίσκεται πολύ πίσω άρα υπάρχει και πάλι
αδυναmicroία επικοινωνίας γιατί ο άλλος πρέπει να καλύψει
microια πολύ microεγάλη διαδροmicroή για να καταφέρουν να συνο-
microιλήσουν Και στις δύο περιπτώσεις οι αντιδράσεις του
εκπαιδευτικού θα δυσχεράνουν σίγουρα την εκπαιδευ-
τική του παρέmicroβαση
ΤΤιι θθαα σσήήmicromicroααιιννεε ηη κκααττααννόόηησσηη ττοουυ ππλλααιισσίίοουυ
σστταα σσυυγγκκεεκκρριιmicromicroέένναα ππααρρααδδεείίγγmicromicroαατταασσκκηηννέέςς
Ας δούmicroε λοιπόν τώρα τι θα σήmicroαινε η κατανόηση του
πλαισίου στις παραπάνω σκηνές Στο πρώτο παράδειγmicroα
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
27
είναι εmicroφανέστατη η απογοήτευση και η παραίτηση που
νιώθει ο εκπαιδευτικός αντιmicroετωπίζοντας microια δύσκολη
κατάσταση Κι όmicroως τα σηmicroάδια αυτού του laquoπροαναγ-
γελθέντος θανάτουraquo ήταν ιδιαίτερα έντονα πολύ νωρί-
τερα Η περιοχή η οποία περιγράφεται η ορεινή περιοχή
της Ξάνθης αποτελεί παράδειγmicroα κοινωνίας σε microετά-
βαση όπου τα πιο καταπιεσmicroένα κοmicromicroάτια η οmicroάδα των
γυναικών δεν έχουν καταφέρει σε κανένα βαθmicroό να
κερδίσουν από την laquoπροελαύνουσα νεωτερικότηταraquo
Αυτό γίνεται καταρχήν αντιληπτό από πολύ ορατά ση-
microάδια όπως η ενδυmicroασία αλλά κυρίως από τις πορείες
ζωής τους οι οποίες παρουσιάζουν microεγάλη αναντιστοιχία
σε σχέση microε τις πορείες ζωής των ανδρών της περιοχής
που χαρακτηρίζονται από σηmicroαντικές αλλαγές και προ-
σαρmicroογές στη νεωτερικότητα Οι γυναίκες της περιοχής
παρουσιάζουν σχεδόν την ίδια εικόνα που παρουσίαζαν
και πριν από 30 χρόνια τη στιγmicroή που η ίδια η περιοχή
έχει πραγmicroατικά laquomicroεταmicroορφωθείraquo Ένα πολύ microεγάλο
ποσοστό τους δε microιλάει ικανοποιητικά ελληνικά ενώ οι
άνδρες της αντίστοιχης ηλικίας χρησιmicroοποιούν την ελλη-
νική microε ευχέρεια είναι αποκλεισmicroένες στον οικιακό
χώρο δεν microπορούν σε κανένα βαθmicroό να παρακολουθή-
σουν τις κοινωνικές εξελίξεις αποκοmicromicroένες από πολύ
microικρές από την εκπαίδευση Ένα συντριπτικό ποσοστό
γυναικών διακόπτουν τη σχολική φοίτηση πριν καν γί-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
νουν γυναίκες τελειώνοντας δηλαδή το ∆ηmicroοτικό και
microάλιστα έχοντας αριστεύσει στην εξαετή φοίτησή τους
Υπάρχουν χωριά στην ορεινή Ξάνθη που δεν έχουν
ακόmicroα στείλει κορίτσια στο Γυmicroνάσιο6 Κι αν η κατά-
σταση αυτή θεωρούνταν σχεδόν laquoαποδεκτή και φυσικήraquo
πριν από microερικά χρόνια όταν η γενικότερη εικόνα των
κοινωνιών αυτών ήταν εντελώς παραδοσιακή στις microέρες
microας φαντάζει αναντίστοιχη των γενικότερων εξελίξεων
προκαλώντας πολύ συχνά συναισθήmicroατα πόνου στα ίδια
τα νεαρά κορίτσια που νιώθουν να laquoτιmicroωρούνταιraquo για
το φύλο τους
Η κατάσταση αυτή προκαλεί συγκρούσεις πολλαπλών
τύπων όχι microόνο microεταξύ των microελών της παραδοσιακής
6 Τα χωριά αυτά microειώνονται συνεχώς Παρατηρείται το φαινό-microενο όταν ξεκινήσει ένα κορίτσι τη φοίτησή του να ακολουθή-σουν κι άλλα την επόmicroενη ή και την ίδια σχολική χρονιά Έτσι υπάρχουν περιπτώσεις κοριτσιών που κατάφεραν να πάνε στο Γυmicroνάσιο τρία χρόνια microετά τη φοίτησή τους στο ∆ηmicroοτικό microαζί microε το πρώτο κορίτσι που πήγε από το χωριό τους Στις περισ-σότερες των περιπτώσεων αυτών τα κορίτσια συνεχίζουν ικα-νοποιητικά τη δευτεροβάθmicroια εκπαίδευση microε υψηλές επιδόσεις και όταν καταφέρουν να φοιτήσουν και στο Λύκειο είναι σχε-δόν σίγουρα φοιτήτριες στο Πανεπιστήmicroιο Άρα η microεγάλη δυ-σκολία και η αποφασιστική καmicroπή στη ζωή των νεαρών γυναι-κών στις περιοχές αυτές είναι το πέρασmicroα από το ∆ηmicroοτικό στο Γυmicroνάσιο και από εκεί στο Λύκειο
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
29
κοινωνίας που αλλάζει αλλά και microεταξύ όλων των
εmicroπλεκοmicroένων στην εκπαιδευτική διαδικασία στις περιο-
χές αυτές Είναι χαρακτηριστική η αmicroηχανία του σχολι-
κού microηχανισmicroού απέναντι στο πρόβληmicroα της διακοπής
της σχολικής φοίτησης ο οποίος έχει ποικίλες αντιδρά-
σεις από οργάνωση ενηmicroερωτικών συναντήσεων των
γονέων microε κύριο θέmicroα την αναγκαιότητα της συνέχισης
της φοίτησης για τα κορίτσια microέχρι την laquoαπειλήraquo λήψης
διοικητικών microέτρων λόγω της microη εφαρmicroογής του νόmicroου
του σχετικού microε την υποχρεωτική εκπαίδευση
Όλα αυτά λοιπόν θα έπρεπε να έχουν προετοιmicroάσει τον
εκπαιδευτικό της πρώτης σκηνής για τη δυσκολία που
είχε να αντιmicroετωπίσει Η γνώση του πλαισίου θα τον
βοηθούσε να αντιmicroετωπίσει επιτυχώς τα συναισθήmicroατα
της microαταίωσης που νιώθει σε σχέση microε τη δουλειά του
και κυρίως των τύψεων απέναντι στο παιδί ∆ε laquoφταίειraquo
ο εκπαιδευτικός γιατί laquoξεσήκωσεraquo τη microαθήτρια η επι-
θυmicroία για microάθηση και αλλαγή προέκυψε στο παιδί και
λόγω του γενικότερου κλίmicroατος αλλαγών που χαρακτη-
ρίζουν microια microεταβατική κοινωνία ∆ε laquoφταίειraquo σίγουρα
γιατί βοήθησε το παιδί να αγαπήσει έναν laquoάλλο κόσmicroοraquo
τον κόσmicroο των γραmicromicroάτων ∆εν πάει χαmicroένη άλλωστε η
προσπάθεια ακόmicroα κι αν η συγκεκριmicroένη microαθήτρια δεν
καταφέρει να συνεχίσει τη φοίτησή της Παρατηρείται
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
συχνά το φαινόmicroενο όταν οι προσδοκίες ζωής ενός
ατόmicroου δηmicroιουργούν πολύ microεγάλη ρήξη σε σχέση microε τις
κοινωνικά αναmicroενόmicroενες να microεταφέρονται σχεδόν αυ-
τούσιες στην επόmicroενη γενιά όταν θα έχουν laquoωριmicroάσει οι
κοινωνικές συνθήκεςraquo Στις περιπτώσεις αυτές παρατη-
ρούmicroε ένα νεότερο microέλος της οικογένειας να αναλαmicroβά-
νει να laquoεπαληθεύσει το σχέδιο αλλαγήςraquo όταν οι συν-
θήκες δε δηmicroιουργούν πια συγκρούσεις έντονες που
ανατρέπουν την εσωτερική του ισορροπία
Όχι microόνο δε laquoφταίειraquo ο εκπαιδευτικός αλλά πρέπει να
νιώθει ότι συmicromicroετέχει microε τον τρόπο του σε αυτή την πο-
ρεία της αλλαγής Θα πρέπει βέβαια ο τρόπος παρέmicroβα-
σής του να είναι προσεκτικός microε απόλυτο σεβασmicroό των
εmicroπλεκοmicroένων Είναι σηmicroαντικό να δώσει στα παιδιά να
καταλάβουν ότι το πρόβληmicroά τους είναι περίπλοκο ότι
δεν είναι οι γονείς τους laquoαδιάφοροιraquo και laquoανόητοιraquo
αλλά έχουν microια δυσκολία προσαρmicroογής στις καινούριες
συνθήκες Είναι σηmicroαντικό να microη δηmicroιουργηθούν στα
παιδιά συνθήκες απόρριψης των γονέων πράγmicroα πολύ
εύκολο στη σύγκρουση που αντιmicroετωπίζουν αλλά να
κατανοήσουν ότι οι γονείς εκπροσωπούν εδώ το παλιό
και παραδοσιακό που δυσκολεύεται να αλλάξει Σίγουρα
σε microια τέτοια προοπτική δε βοηθούν αντιδράσεις του
τύπου laquoΣκέφτοmicroαι να πάω να ldquoαρπάξωrdquo το παιδί και να
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
31
το στείλω στο σχολείο Να τους τα πω έξω απrsquo τα δό-
ντια Στη microάνα που ldquoζηλεύειrdquo την κόρη και δεν την αφή-
νει να προοδεύσει Στον πατέρα που κρύβεται πίσω από
το αίτηmicroα της microάνας Στην υπόλοιπη οικογένεια που δεν
τη στηρίζειraquo Οι αντιδράσεις αυτές το microόνο που κατα-
φέρνουν είναι να φέρνουν αντιmicroέτωπες τις δυο πλευρές
το σχολείο και το σπίτι και να δυναmicroιτίζουν το ενδεχό-
microενο οποιασδήποτε νεότερης συνεργασίας και ανταλλα-
γής Η παρέmicroβαση του εκπαιδευτικού πρέπει να είναι
προσεκτική συστηmicroατική και να δίνει το χρόνο στους
άλλους να αποδεχτούν το διαφορετικό σιγά σιγά ως microια
κατάσταση αλλαγής που αρχίζουν να αναγνωρίζουν και
οι ίδιοι και όχι ως microια laquoεπιβολή της κυρίαρχης πλειονο-
τικής οmicroάδαςraquo Μπορεί βέβαια ο χρόνος αυτός να είναι
αποφασιστικός για την πορεία ζωής του συγκεκριmicroένου
παιδιού Αν γίνει όmicroως η παρέmicroβαση microε σεβασmicroό και σύ-
στηmicroα δε θα πάει χαmicroένη ούτε και για το συγκεκριmicroένο
παιδί αν αυτό νιώσει πως laquoέχασε microια microάχη αλλά όχι
τον πόλεmicroοraquo αν νιώσει πως σε αυτή την πορεία των
αλλαγών έχει νόηmicroα να διεκδικεί σταθερά και επίmicroονα
microε στόχο την καλυτέρευση της ζωής του
Αν εξετάσουmicroε τη δεύτερη σκηνή θα διαπιστώσουmicroε
επίσης πως και εκεί η γνώση του πλαισίου θα είχε βοη-
θήσει τον εκπαιδευτικό να περιmicroένει τις laquoδυσκολίες κα-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
τανόησηςraquo από την πλευρά των microαθητών Ο συγκεκρι-
microένος εκπαιδευτικός λειτουργεί στο πλαίσιο microιας κλει-
στής αγροτικής κοινωνίας της οποίας χαρακτηριστικό
είναι microεταξύ άλλων η laquoαξιοποίησηraquo από microικρή ηλικία
των νεότερων microελών για την ενίσχυση του οικογενεια-
κού εισοδήmicroατος Η κοινωνία αυτή microαθαίνει από πολύ
νωρίς στα microέλη της τη χρησιmicroότητα της εργασίας ακόmicroα
και της παιδικής για την ωρίmicroανση του παιδιού για την
εκmicroάθηση microιας τέχνης για τη συmicromicroετοχή του στον οικο-
γενειακό αγώνα για ένα καλύτερο αύριο Η πολύ έντονη
laquoκαταδίκη της παιδικής εργασίαςraquo που θεωρείται σχε-
δόν αυτονόητη σε microια κοινωνία άλλου τύπου δεν microπο-
ρεί να γίνει κατανοητή στο συγκεκριmicroένο πλαίσιο Τα
παιδιά microεγαλώνουν microαθαίνοντας για την αξία της δου-
λειάς ενώ παράλληλα εργάζονται και τα ίδια
Η γνώση λοιπόν της συγκεκριmicroένης συνθήκης θα είχε
βοηθήσει τον εκπαιδευτικό να αποφύγει την έκπληξη
την αmicroηχανία καθώς και την ανατροπή που νιώθει εκ
των υστέρων Θα του είχε αφήσει χρόνο να σκεφτεί τη
διαφορά στις αντιλήψεις για την παιδική εργασία ανά-
microεσα σε αυτόν και τους microαθητές του να τη δικαιολογή-
σει και να αναmicroένει τις αντιδράσεις των παιδιών και τη
δυσκολία κατανόησης Από την άλλη θα microπορούσε να
αποφύγει τις τύψεις γιατί θα είχε microελετήσει τη θεmicroε-
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
33
λιώδη διαφορά που επισηmicroαίνουν οι ειδικοί όταν συζη-
τούν για την παιδική εργασία Σύmicroφωνα microε τη Unicef
λοιπόν η παιδική εργασία χωρίζεται σε laquomicroη αποδεκτήraquo
και laquoαποδεκτήraquo Η πρώτη αναφέρεται στο είδος της
laquoεργασίας που εmicroποδίζει τη φυσική και την πνευmicroατική
ανάπτυξη του παιδιού συmicromicroετέχει στην εκmicroετάλλευσή
του οικονοmicroική και κοινωνική παραβιάζει την πνευmicroα-
τική και ηθική του ακεραιότητα Η δεύτερη δίνει στο
παιδί που συmicromicroετέχει στο οικογενειακό εισόδηmicroα ασφά-
λεια και περηφάνια του παρέχει microια εκπαίδευση (for-
mation) ή ακόmicroα και ένα επάγγελmicroα ακόmicroα κι αν δεν
εξασφαλίζει πάντα τη συνέχιση της σχολικής φοίτησης
τις αργίες του τη διασκέδασή του Του παρέχει τελικά microια
θέση και διευκολύνει την ένταξή του στο περιβάλλονraquo7
Αν τα γνώριζε όλα αυτά ο εκπαιδευτικός και είχε προ-
βληmicroατιστεί εκ των προτέρων δε θα ένιωθε αmicroηχανία
γιατί έθιξε ένα δύσκολο ζήτηmicroα Θα αναγνώριζε ότι οι
περισσότεροι microαθητές του παρά τις ιδιαίτερες δυσκολίες
στη ζωή τους ανήκουν στη δεύτερη κατηγορία της παι-
δικής εργασίας και ίσως θα είχε νόηmicroα να στηριχτεί σε
7 Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacuteus-site aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παρα-
γωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000 σ 309
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτή τη διαφορά και να δώσει στα παιδιά να καταλά-
βουν πόσο απάνθρωπη και καταδικαστέα είναι η άλλη
microορφή παιδικής εργασίας Αν γνώριζε το πλαίσιο θα
microπορούσε να κατανοήσει τις διαφορετικές αντιλήψεις
των παιδιών και θα είχε κάνει την παρέmicroβασή του πιο
συγκροτηmicroένα Έτσι θα απέφευγε την κούραση και την
απογοήτευση που τόσο έντονα δηλώνει στο τέλος
Συmicroπεράσmicroατα
Γίνεται νοmicroίζουmicroε κατανοητό ότι η γνώση του πλαισίου
microπορεί να βοηθήσει τους εκπαιδευτικούς στην εκπαιδευ-
τική τους πρακτική microε πολλούς τρόπους Καταρχήν βοη-
θάει στη microείωση των αρνητικών συναισθηmicroάτων που
προκαλεί η έκπληξη και η ανατροπή στην καθηmicroερινή
σχολική πρακτική Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό Αρκεί να
αναλογιστούmicroε πόσες περιπτώσεις ανθρώπων γνωρί-
ζουmicroε κοινωνικά ευαίσθητων οι οποίοι laquoπαραιτούνταιraquo
στον εργασιακό τους χώρο γιατί απελπίζονται γιατί θε-
ωρούν ότι laquoτίποτα δεν αλλάζειraquo γιατί ξεκινούν microε microε-
γάλη ορmicroή και επιθυmicroία να προσφέρουν και δεν τα κα-
ταφέρνουν Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις η γνώση του
πλαισίου θα είχε microειώσει το συναίσθηmicroα της microαταίωσης
κυρίαρχο στις καταστάσεις όπου υπάρχουν έντονα κοι-
νωνικά προβλήmicroατα και ο εκπαιδευτικός νιώθει ότι δεν
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
35
microπορεί να επέmicroβει Θα είχε πείσει επίσης τους εκπαι-
δευτικούς να βάζουν microικρότερους και εφικτούς στόχους
και θα τους είχε δώσει τη χαρά και την ικανοποίηση της
κατάκτησης των στόχων αυτών Θα τους είχε βοηθήσει
να microην laquoπαίρνουν στην πλάτη τουςraquo όλη την ευθύνη
παρά microόνο αυτή που τους αναλογεί Θα τους είχε βοη-
θήσει ακόmicroα να ξεπεράσουν γρήγορα το στάδιο της
ταύτισης microε τους κοινωνικά αδύνατους πηγαίνοντας σε
microια πιο laquoχρήσιmicroη κατάστασηraquo όπου microπορούν να συνει-
δητοποιήσουν και την πολυπλοκότητα αλλά και το laquoδί-
καιοraquo όλων των εmicroπλεκοmicroένων Σε αυτή τη νέα κατά-
σταση θα microπορούσαν να περάσουν από την οργή στην
οργάνωση microιας συστηmicroατικής εκπαιδευτικής παρέmicroβασης
η οποία microακροπρόθεσmicroα και υπό όρους θα microπορούσε
να συντελέσει στη microείωση της κοινωνικής αδικίας
Και microόνο η microείωση λοιπόν των αρνητικών συναισθηmicroά-
των των εκπαιδευτικών microπορεί να τους βοηθήσει στο να
οργανώσουν την εκπαιδευτική τους πρακτική πιο αποτε-
λεσmicroατικά Η προσαρmicroογή στις ανάγκες του πλαισίου
όταν δε θεωρείται laquoέκπτωσηraquo και laquoυποχώρησηraquo αλλά
γίνεται συνειδητά και οργανωmicroένα microε αφετηρία τα βιώ-
microατα των παιδιών και στόχο τη δηmicroιουργία κινήτρων
microάθησης microπορεί να φέρει σηmicroαντικά αποτελέσmicroατα για
την εκπαιδευτική διαδικασία Τα παιδιά θα νιώσουν ότι ο
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
εκπαιδευτικός τα υπολογίζει τα σέβεται καθώς προσαρ-
microόζει το microάθηmicroα στις ανάγκες τους Το κλίmicroα αυτό είναι
πιθανό να έχει θετικά αποτελέσmicroατα για τα παιδιά ―
microπορεί όχι θεαmicroατικά αλλά ουσιαστικά Αν ο εκπαιδευτι-
κός έχει την οξύνοια και την ικανότητα να αντιληφθεί
αυτές τις έστω microικρές αλλαγές και να τις αξιοποιήσει
τότε ο ίδιος θα γίνει πιο αποτελεσmicroατικός και τα παιδιά
θα αρχίσουν να βρίσκουν σιγά σιγά τα κλειδιά για να
οικοδοmicroήσουν microια σχέση δηmicroιουργική microε τη microάθηση Το
σηmicroαντικό και για τους δυο laquoεταίρουςraquo (εκπαιδευτικό
και microαθητές) είναι να πειστούν πως παρά τις δυσκολίες
microπορεί η τάξη να microπει σε microια ουσιαστική διαδικασία microά-
θησης Χωρίς αυτή την πίστη κάθε προσπάθεια θα laquoπέ-
φτει στο κενόraquo Αν ο εκπαιδευτικός κατανοήσει τις ιδιαί-
τερες δυσκολίες τις αναστολές τα προβλήmicroατα που δη-
microιουργεί το κοινωνικό πλαίσιο για την εκπαιδευτική δια-
δικασία αλλά πειστεί από την άλλη πως microε τις κατάλ-
ληλες στρατηγικές microπορεί να κινητοποιήσει τα παιδιά να
microάθουν (αφού όλα τα παιδιά microπορούν να κινητοποιη-
θούν όταν προσαρmicroοστεί το microάθηmicroα στις ανάγκες τους)
τότε η καθηmicroερινή του σχολική πρακτική microπορεί να microην
τον γεmicroίζει microε αρνητικά συναισθήmicroατα αλλά να του
προσφέρει πολλές προσωπικές στιγmicroές ικανοποίησης και
δηmicroιουργίας
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
37
Η κατανόηση αυτή δεν είναι φυσικά microια εύκολη διαδικα-
σία Πολλές φορές προκαλεί έντονα συναισθήmicroατα στον
εκπαιδευτικό ιδιαίτερα όταν οι καταστάσεις που αντιmicroε-
τωπίζει και τις οποίες πρέπει να αναλύσει ανακινούν
microέσα του αντίστοιχες προσωπικές ή οικογενειακές εmicroπει-
ρίες Είναι σαφές ότι χρειάζεται σοβαρή προσωπική δου-
λειά του εκπαιδευτικού για να microπορέσει να ξεφύγει από
τα έντονα συναισθήmicroατα που του προκαλούν οι ταυτί-
σεις και να κατανοήσει ψύχραιmicroα την κατάσταση Οι δυ-
σκολίες είναι microεγάλες αλλά και το κέρδος αντίστοιχο Το
πλαίσιο δεν αποτελεί πια τον άγνωστο laquomicroπαmicroπούλαraquo
αλλά είναι εκεί microπροστά ορατό αλλά και ευέλικτο σου
θέτει τα όρια αλλά σου αφήνει παράλληλα και microικρά
παράθυρα διαφυγής Σου εξηγεί σε προβληmicroατίζει
αλλά από την άλλη σου δίνει να καταλάβεις πως σε αυτή
την πολυπλοκότητα των παραγόντων που το ορίζουν
microπορείς να επέmicroβεις και συ σιγά σιγά και διακριτικά αλλά
πολύ ουσιαστικά Μπορείς να επέmicroβεις δηmicroιουργώντας
microικρές ανατροπές θέτοντας απλά ερωτήmicroατα στους συ-
νεργάτες σου τα παιδιά δείχνοντάς τους τις πολλαπλές
όψεις της laquoπραγmicroατικότηταςraquo και δίνοντάς τους εργα-
λεία για να επεξεργαστούν την πολλαπλότητα Η κατα-
νόηση του πλαισίου λοιπόν δε σου δηmicroιουργεί το αί-
σθηmicroα του microάταιου αφού όλα είναι δεδοmicroένα και ετερο-
καθορίζονται αντίθετα σου ενισχύει τις πιθανότητες ου-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
σιαστικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό microε κέρδη προ-
φανή για την εκπαιδευτική διαδικασία
Βιβλιογραφία
Ανδρούσου Α Το κίνητρο στην εκπαίδευση Κλειδιά και Αντι-
κλείδια ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Αθήνα 2003 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd
edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η ανα-γκαιότητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοι-νότητα τ 20 Αθήνα 1993
Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacute-ussite aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παραγωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000
Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
39
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
14
νας Στην υπόλοιπη οικογένεια που δεν τη στηρίζει
Νιώθω οργή και microαταίωση Για τη microαθήτρια και τα σχέ-
διά της αλλά και για microένα Για τη δουλειά που έκανα όλο
το χρόνο για την laquoεπένδυσηraquo πάνω στο παιδί Νοmicroίζω
πως δε θα ξαναεπενδύσω συναισθηmicroατικά τουλάχιστον
αφού οι άνθρωποι είναι τόσο microακριά από αυτά που πι-
στεύω και ονειρεύοmicroαι
Νιώθω και απορία Είναι δυνατό να microη βλέπουν την αδι-
κία Είναι τόσο διαφορετικοί Τόσο πίσω Τόσο άδικοι
Πώς θα microπορέσω να ξανασυνεργαστώ microαζί τους
Εντέλει νιώθω και τύψεις Προς τι να laquoξεσηκώνωraquo τα
παιδιά να τους ανοίγω την όρεξη για microάθηση να τους
περιγράφω έναν άλλο κόσmicroο τον κόσmicroο που ανοίγεται
microπροστά τους microέσα από τις σπουδές και τα γράmicromicroατα
αφού δε θα ζήσουν ποτέ σε αυτό τον κόσmicroο Πόσο δι-
καίωmicroα έχω να επεmicroβαίνω στη ζωή τους στα όνειρά
τους Νιώθω σαν να έχω laquoπαίξειraquo microε τη ζωή και την
ισορροπία των microαθητριών microου laquoσυνεπής microε την προο-
δευτική ιδεολογία microουraquo αλλά ασυνεπής απέναντι στο
παιδί αφού δεν microπορώ να το στηρίξω στο να διεκδική-
σει καλύτερους όρους για τη ζωή του
Με τέτοιες microελαγχολικές σκέψεις τέλειωσε αυτό το βρα-
δάκι Κι ακόmicroα απορώ πώς πρέπει να αντιδράσωhellip
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
15
Σκηνή 2η
∆ιδάσκω στην ορεινή Ξάνθη στην Αrsquo Γυmicroνασίου Γλώσ-
σα Ευτυχώς τα παιδιά έχουν ξεπεράσει το αρχικό σοκ
της προσαρmicroογής και έχουν αρχίσει να εκφράζονται στα
ελληνικά ικανοποιητικά Η επικοινωνία microας microοιάζει να
microην αντιmicroετωπίζει ιδιαίτερα προβλήmicroατα Τα ελληνικά
τους βελτιώνονται καθηmicroερινά και συνεργαζόmicroαστε όλο
και καλύτερα Είmicroαστε άλλωστε στην ενότητα 6 Το
θέmicroα της είναι η εργασία Σήmicroερα αποφάσισα να τους
κάνω το κείmicroενο που microιλάει για την παιδική εργασία
Λέει microέσα σrsquo αυτό η λεζάντα από το κείmicroενο της Unicef
laquoΧάρη στη δική microας αδιαφορία κάποια παιδιά ldquoωριmicroά-
ζουνrdquo απότοmicroαraquo Αναφέρονται στη συνέχεια παραδείγ-
microατα από διάφορες χώρες του κόσmicroου όπου laquoανθείraquo η
παιδική εργασία και κάποιοι αριθmicroοί για την Ελλάδα
Το κείmicroενο προχωράει αλλά τα παιδιά δε συmicromicroετέχουν
όσο άλλες φορές Έχει άραγε τόσες άγνωστες λέξεις και
τους δυσκολεύει Πολλές φορές τελικά microου συmicroβαίνει να
θεωρώ ένα κείmicroενο βατό και τα παιδιά να σκοντάφτουν
σε απίστευτες λέξεις Όmicroως όχι το κείmicroενο δεν είναι
δύσκολο Τι είναι αυτό που τα δυσκολεύει
Ξαφνικά ανοίγει microια συζήτηση για τη δουλειά Αντιλαmicro-
βάνοmicroαι ότι πολύ microεγάλος αριθmicroός microαθητών microου εργά-
ζεται ήδη παράλληλα microε το σχολείο Άλλοι στα microικρά
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
16
τους χωράφια άλλοι σε microαγαζιά το απόγευmicroα άλλοι στα
πρόβατα άλλοι δίπλα στον πατέρα τους που είναι οικο-
δόmicroος και συνεχίζει το microεροκάmicroατο και microετά τις τρεις
που σχολάmicroε Νιώθω αmicroήχανη και ένοχη Εγώ τόση ώρα
microιλώ για το Μπαγκλαντές και την Αφρική και τα παιδιά
microου έχουν ήδη διαmicroορφώσει σχέση και άποψη για την
εργασία Εντάξει το κείmicroενο microιλούσε για παιδιά που
εγκαταλείπουν το σχολείο και εργάζονται σε απάνθρω-
πες συνθήκες Όmicroως και τα δικά microου δε δυσκολεύονται
Το πρωί σχολείο και microετά microεροκάmicroατο Μεροκάmicroατο microι-
κρό Ίσα που να ενισχύει λιγάκι το οικογενειακό εισό-
δηmicroα Και την άλλη microέρα σχολείο laquoάγραφα κι αδιάβα-
σταraquo γιατί πώς να προλάβεις και τις σχολικές υποχρεώ-
σεις όταν είσαι πτώmicroα στην κούραση ∆εν είναι εύκολο
Νιώθω αmicroηχανία Μήπως δεν έπρεπε τελικά να τους
θέσω ένα τόσο καυτό ζήτηmicroα Εγώ microιλούσα για εκmicroε-
τάλλευση χωρίς να σκεφτώ ότι τα αφορά και προσω-
πικά Μάλλον γιrsquo αυτό δεν microπορούσαmicroε τελικά να συ-
νεννοηθούmicroε και microου έλεγαν για το πόσο σηmicroαντικό εί-
ναι να microαθαίνει ο άνθρωπος από microικρός στη δουλειά
Πρέπει ή δεν πρέπει το σχολείο να θέτει τέτοια ζητή-
microατα Πώς θα microπορούσα τελικά να microιλήσω για το τόσο
σηmicroαντικό ζήτηmicroα της παιδικής εργασίας Να το απο-
σιωπήσω Έχω κουραστεί σε αυτό το σχολείο να ξαφνιά-
ζοmicroαι και να microην καταλαβαίνω Τι κάνω λάθος εντέλει
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
17
ΗΗ γγννώώσσηη ττοουυ κκοοιιννωωννιικκοούύ ππλλααιισσίίοουυ κκααιι ηη σσηηmicromicroαασσίίαα ττηηςς
Πολύ συχνά παρατηρείται το φαινόmicroενο να εργάζονται
εκπαιδευτικοί σε ένα σχολείο και να γνωρίζουν ελάχιστα
για τους microαθητές τους ∆εν έχουν καmicroιά πληροφόρηση
για την οικογενειακή κατάσταση των microαθητών τα ιδιαί-
τερα προβλήmicroατά τους τις συνθήκες ζωής τους τα
όνειρα και τις φιλοδοξίες τους Ο χώρος του σχολείου
φαντάζει αποκοmicromicroένος από το ευρύτερο κοινωνικό περι-
βάλλον Η έλλειψη αυτή ενισχύεται και από την παντελή
σχεδόν έλλειψη επικοινωνίας microε τους γονείς οι οποίοι
θα microπορούσαν να αποτελέσουν microια βασική laquoδεξαmicroενή
πληροφοριώνraquo Οι πληροφορίες αυτές θα microπορούσαν να
κάνουν πιο ξεκάθαρη την εικόνα των microαθητών και να
βοηθήσουν τον εκπαιδευτικό να προσαρmicroόσει τη συmicroπε-
ριφορά και τις microεθόδους του ανάλογα microε τους βασικούς
του συνεργάτες τα παιδιά
Η έλλειψη αυτή ενός δικτύου σχέσεων δυσκολεύει τη
λειτουργία του σχολείου και καθιστά την ουσιαστική πα-
ρέmicroβαση των διδασκόντων σχεδόν αδύνατη Για να κα-
ταφέρει το σχολείο να παρέmicroβει ουσιαστικά και να δη-
microιουργήσει συνθήκες και κίνητρα microάθησης στους microαθη-
τές του είναι απαραίτητο να γνωρίζει ποιοι είναι αυτοί οι
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
18
microαθητές τι χρειάζονται ποιες είναι οι ιδιαιτερότητές
τους και microετά να αποφασίσει microε ποιες microεθόδους θα πα-
ρέmicroβει και πού θα δώσει έmicroφαση Ξέρουmicroε ότι η γνώση
δεν είναι ένα laquoσακίraquo που το αδειάζουmicroε σε laquoάδεια κεφά-
λιαraquo και περιmicroένουmicroε να καλύψουmicroε τα κενά Εδώ και
πολλά χρόνια οι παιδαγωγοί τονίζουν τη σηmicroασία του
κινήτρου για την ουσιαστική microάθηση2 καθώς και την
προτεραιότητα της απόκτησης δεξιοτήτων απέναντι στην
απόκτηση γνώσεων Για να δηmicroιουργήσεις όmicroως κίνητρα
σε κάποιον πρέπει να ξέρεις σε ποιον απευθύνεσαι Για
να του microάθεις πώς να microαθαίνει πρέπει να ξέρεις ποιος
είναι
Τα πράγmicroατα γίνονται ακόmicroα πιο δύσκολα όταν υπάρχει
microεγάλη απόσταση ανάmicroεσα στο κοινωνικό περιβάλλον
από όπου προέρχεται ο εκπαιδευτικός και σε εκείνο
όπου διδάσκει Η απόσταση αυτή (κοινωνική
πολιτιστική οικονοmicroική) συχνά οφείλεται σε ένα
συνδυασmicroό παραγόντων Σε περιπτώσεις δε που
υπάρχουν και ιδιαίτερα κοινωνικά χαρακτηριστικά πχ
microειονοτικές οmicroάδες η διαφορά εmicroφανίζεται ακόmicroα πιο
microεγεθυσmicroένη και πολύ συχνά λείπουν εντελώς τα
2 Βλ Ανδρούσου Α Το κίνητρο στην εκπαίδευση Κλειδιά και Αντικλείδια ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Αθήνα 2003 σ 14-15
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
19
κλειδιά ερmicroηνείας και αλληλοκατανόησης Σε αυτές τις
δύσκολες καταστάσεις προβάλλει πιο επιτακτική η
ανάγκη κατανόησης του κοινωνικού πλαισίου microέσα στο
οποίο λειτουργεί το συγκεκριmicroένο σχολείο ζει η
microειονοτική οmicroάδα ―ιδιαίτερα όταν υπάρχουν στοιχεία
κοινωνικού αποκλεισmicroού― και διαmicroορφώνονται τα
νεότερα microέλη της οι microαθητές microας
ΚΚααττααννόόηησσηη ττοουυ κκοοιιννωωννιικκοούύ ππλλααιισσίίοουυ
κκααιι έέρρεευυνναα δδρράάσσηηςς
Πώς όmicroως είναι δυνατό να κατανοήσει ο εκπαιδευτικός
ένα κοινωνικό πλαίσιο που του φαίνεται τόσο διαφορε-
τικό και microακρινό Ποια εργαλεία θα τον βοηθήσουν ώστε
να κατανοήσει τις διαφορές αλλά και τις οmicroοιότητες microε
τους microαθητές του και να τις αξιοποιήσει προς όφελος
της διδακτικής διαδικασίας
Γίνεται πολύ συχνά λόγος στον εκπαιδευτικό χώρο για
την ανάγκη εξοικείωσης του εκπαιδευτικού microε την
έρευνα δράσης η οποία microπορεί να αποτελέσει το κλειδί
για την κατανόηση του κοινωνικού και εκπαιδευτικού
πλαισίου και για την προσαρmicroογή της διδασκαλίας στο
πλαίσιο αυτό Εδώ θα πρέπει να διευκρινίσουmicroε ότι η
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
έρευνα δράσης laquoείναι η έρευνα που γίνεται από συγκε-
κριmicroένους ανθρώπους στην ίδια τους τη δουλειά για να
βοηθηθούν ώστε να βελτιώσουν αυτό που κάνουν συ-
microπεριλαmicroβανοmicroένου και του πώς εργάζονται microε και για
τους άλλους Η έρευνα δράσης είναι η έρευνα που αντι-
microετωπίζει τους ανθρώπους ως αυτόνοmicroους υπεύθυνους
συντελεστές (agents) που συmicromicroετέχουν ενεργά στο να
φτιάξουν τις δικές τους ιστορίες και συνθήκες ζωής
όπως και ικανούς να γίνουν πιο αποτελεσmicroατικοί στο να
φτιάχνουν ιστορίες και συνθήκες ζωής [hellip] ∆εν αντιmicroε-
τωπίζει τους ανθρώπους ως αντικείmicroενα για έρευνα
αλλά τους ενθαρρύνει να δουλεύουν microαζί ως υποκεί-
microενα που έχουν συνείδηση και ως συντελεστές (agents)
της αλλαγής και της βελτίωσηςraquo3 Η διαδικασία αυτή
microπορεί να αποδειχτεί ιδιαίτερα χρήσιmicroη για τον εκπαι-
δευτικό στην εποχή microας όπου διάφορα τmicroήmicroατα της
κοινωνίας βρίσκονται σε microεταβατικό στάδιο Στις περι-
πτώσεις αυτές αυξάνονται και οι δυσκολίες κατανόησης
του πλαισίου και αντίστοιχα οι δυσκολίες αποτελεσmicroα-
τικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό
3 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η αναγκαιό-τητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοινότητα τ 20 Αθήνα 1993 σ 38
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
21
Κοινωνίες σε microετάβαση και έρευνα δράσης
Πολλές φορές ιδιαίτερα σε καταστάσεις κοινωνιών σε
microετάβαση η πολυπλοκότητα και η αντιφατικότητα είναι
τα χαρακτηριστικά των κοινωνικών συστηmicroάτων Έτσι
ενώ η εξωτερική εικόνα microιας κοινωνίας παρουσιάζει ση-
microάδια νεωτερικότητας και εκσυγχρονισmicroού οι
βαθύτερες αντιλήψεις των ανθρώπων παραmicroένουν
παραδοσιακές δηmicroιουργώντας στα microέλη τους σοβαρές
συγκρούσεις και αποσταθεροποιήσεις Τα φαινόmicroενα
αυτά είναι πολύ πιο έντονα όταν πρόκειται για κλειστές-
παραδοσιακές κοινωνίες οι οποίες microεταβαίνουν σε
νεότερες microορφές που δεν είναι ξεκάθαρες ακόmicroα Στην
περίπτωση βέβαια που οι κοινωνίες αυτές αποτελούνται
από microειονοτικούς πληθυσmicroούς4 τα πράγmicroατα
περιπλέκονται ακόmicroα περισσότερο
4 Οι σκηνές στην αρχή του κειmicroένου εκτυλίσσονται σε τέτοιες περιοχές (σχολεία στην ορεινή Ξάνθη) τις οποίες microέχρι το 1995 χρειαζόταν ειδική άδεια από την Αστυνοmicroία για να microπορέ-σεις να επισκεφτείς Η σηmicroερινή τους εικόνα (πολύ έντονης ανοικοδόmicroησης δηmicroιουργίας καταστηmicroάτων αύξησης των microέ-σων microετακίνησης και γενικότερα laquoανοίγmicroατοςraquo και laquoεκσυγχρο-νισmicroούraquo) δηmicroιουργεί microια πολύ ισχυρή αντίθεση σε σχέση microε την εικόνα τους πριν από 8 microόλις χρόνια και αποτελεί από microόνη της
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
Οι αλλαγές είναι ραγδαίες το πλαίσιο αλλάζει συνεχώς
το δεδοmicroένα τρέχουν και οι άνθρωποι αδυνατούν να τα
παρακολουθήσουν και να τα κατανοήσουν Κάποιοι νιώ-
θουν ότι απειλούνται από αυτή την αλλαγή Φοβούνται
και εύκολα αναπολούν τις εποχές που laquoείχαν λίγα χρή-
microατα microεν αλλά ήξεραν τι περιmicroένουν απrsquo τη ζωή τουςraquo
Άλλοι αλλάζουν ξαφνικά τα πάντα αρνούmicroενοι όλες
τους τις ρίζες και τις προγενέστερες αξίες Νιώθουν microια
επιτακτική ανάγκη ενσωmicroάτωσης Να γίνουν σαν τους
άλλους να microην ξεχωρίζουν Σε ένα πλαίσιο microετάβασης
γίνονται αντιληπτές ποικίλες αντιδράσεις απέναντι στη
νεωτερικότητα Είναι όλες αναmicroενόmicroενες γιατί είναι σα-
φές πως η αλλαγή στη ζωή των ανθρώπων τούς προκα-
λεί διαφορετικά συναισθήmicroατα που συνδέονται κυρίως
microε τις οικογενειακές καταβολές τα οικογενειακά και
προσωπικά σχέδια ζωής καθώς και microε το πόσο έχει
laquoπροβλεφθείraquo στα σχέδια ζωής το ενδεχόmicroενο ανατρο-
πής των δεδοmicroένων
Τι κάνει όmicroως ένας δάσκαλος όταν εργάζεται σε microια κοι-
νωνία σε microετάβαση Τι σηmicroαίνει κατανοώ το πλαίσιο
όταν το πλαίσιο αλλάζει συνεχώς Και πόση έρευνα
microια πολύ ισχυρή ένδειξη για τη microεταβατική φάση στην οποία βρίσκονται
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
23
δράσης microπορεί εντέλει να κάνει ένας εκπαιδευτικός που
εξακολουθεί να αποτελεί ξένο σώmicroα σε microια τέτοια κοι-
νωνία Πόσο εύκολο είναι να microην παραιτηθεί από την
προσπάθεια η οποία του έχει laquoχαρίσειraquo τόσες ανατρο-
πές και απογοητεύσεις
Η απάντηση στα ερωτήmicroατα αυτά είναι δύσκολη Αυτό
που απαιτείται καταρχήν από τον εκπαιδευτικό είναι συ-
νεχής εγρήγορση και παρατήρηση Είναι απαραίτητο να
microη βιαστεί να δώσει χρόνο στον εαυτό του αλλά και
στους microαθητές του να προβληmicroατιστεί πριν αποφασίσει
πώς θα οργανώσει τη διδασκαλία του Απαραίτητη προ-
ϋπόθεση για να κατανοήσει το πλαίσιο ως εξωτερικός
παρατηρητής είναι να δηmicroιουργήσει σχέση εmicroπιστοσύ-
νης microε τους microαθητές του Μια σχέση ουσιαστικής επα-
φής στην οποία θα είναι φυσικά σαφή τόσο τα όρια και
η δυναmicroική όσο και το γνήσιο ενδιαφέρον του
εκπαιδευτικού για τη ζωή των microαθητών του Η σχέση
αυτή δε χτίζεται από τη microια microέρα στην άλλη Απαιτεί
ειλικρινείς προθέσεις Απαιτεί laquoάνοιγmicroαraquo από την
πλευρά του εκπαιδευτικού laquoΆνοιγmicroαraquo προς τον άλλο
αυτόν που φαίνεται τόσο διαφορετικός όχι για να τον
αφοmicroοιώσει αλλά για να τον ακούσει να τον καταλάβει
και να βρει τις συνιστάmicroενες στις οποίες θα microπορέσει να
στηριχτεί για να φτιάξει τη γέφυρα που θα οδηγήσει τα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
παιδιά στην επιθυmicroία να microάθουν Βασικοί laquoκίνδυνοιraquo σε
microια τέτοια κατάσταση είναι είτε η πλήρης απόρριψη του
laquoδιαφορετικούraquo είτε η πλήρης αποδοχή του και η αντι-
microετώπισή του ως φολκλόρ Και τα δύο φανερώνουν
εντέλει την αποτυχία επικοινωνίας και ισότιmicroης ανταλ-
λαγής Πώς όmicroως είναι δυνατό να πετύχεις ισότιmicroη
ανταλλαγή microε κάποιον που σου φαίνεται τόσο
διαφορετικός Σε αυτές τις περιπτώσεις βοηθάει σίγουρα
η προσωπική αναζήτηση στο θέmicroα της ταυτότητας laquoΗ
ταυτότητα του κάθε ανθρώπου συντίθεται από microια
πληθώρα στοιχείων τα οποία προφανώς δεν
περιορίζονται σε όσα αναγράφονται στα επίσηmicroα αρχεία
Οι περισσότεροι άνθρωποι καταρχήν εντάσσονται σε
κάποια θρησκευτική παράδοση έχουν microια εθνικότητα
καmicroιά φορά δύο ανήκουν σε microια εθνική ή γλωσσική
οmicroάδα έχουν οικογένεια microε περισσότερα ή λιγότερα
microέλη επάγγελmicroα κοινωνική θέση κάποιον κοινωνικό
κύκλοhellip Ο κατάλογος όmicroως είναι ακόmicroα πιο microακρύς
υποθετικά ατελείωτος ορισmicroένοι microπορεί να νιώθουν
περισσότερο ή λιγότερο πως ανήκουν σε microια επαρχία σε
ένα χωριό σε microια αδερφότητα σε microια επαγγελmicroατική ή
ποδοσφαιρική οmicroάδα σε microια παρέα φίλων σε ένα
συνδικάτο σε microια επιχείρηση σε ένα κόmicromicroα σε κάποιο
σύλλογο σε microια ενορία σε microια κοινότητα ανθρώπων
που microοιράζονται τα ίδια πάθη τις ίδιες ερωτικές
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
25
επιλογές τις ίδιες σωmicroατικές αναπηρίες ή
αντιmicroετωπίζουν τα ίδια προβλήmicroαταraquo5
Αυτές οι πολλαπλές υπαγωγές κάνουν σίγουρα κάθε άν-
θρωπο microοναδικό στον κόσmicroο Από την άλλη όmicroως ενι-
σχύουν την πιθανότητα να microπορέσεις να συναντήσεις
τον laquoάλλοraquo αφού δεν microπορεί κάποια από όλες αυτές
τις υπαγωγές θα είναι κοινή και θα βοηθάει τη συνά-
ντηση Αν ο καθένας microας ορίζει microονοσήmicroαντα την ταυ-
τότητά του αν νιώθει πχ microόνο Έλληνας ή microόνο χρι-
στιανός ή microόνο Ολυmicroπιακός τότε πολύ εύκολα θα βρει
απέναντί του τον αντίπαλο τον εχθρό Σε τέτοιες περι-
πτώσεις οι ταυτότητες γίνονται εύκολα laquoφονικέςraquo όπως
εύστοχα περιγράφει ο Αmicroίν Μααλούφ στο βιβλίο του Φο-
νικές ταυτότητες Αν όmicroως ο άνθρωπος αντιλαmicroβάνεται
τον εαυτό του και τον laquoάλλοraquo ως ένα κράmicroα ταυτοτή-
των και υπαγωγών τότε αρχίζει να νιώθει πόσο το
laquoεmicroείςraquo περιλαmicroβάνει και το οι laquoάλλοιraquo Η συνειδητο-
ποίηση αυτή αποτελεί αυτόmicroατα και microια γέφυρα επικοι-
νωνίας microια γέφυρα που δεν αποσιωπά τις διαφορές
αλλά προσπαθεί να βρει τα κλειδιά ερmicroηνείας τους
εντάσσοντάς τες στο πλαίσιο
5 Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999 σ 19
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
Η διαδικασία αυτή είναι ιδιαίτερα χρήσιmicroη για τον εκπαι-
δευτικό αφενός γιατί του επιτρέπει την ουσιαστική πα-
ρέmicroβαση όταν διδάσκει σε περιβάλλοντα φαινοmicroενικά
πολύ διαφορετικά και αφετέρου γιατί τον προφυλλάσ-
σει από απογοητεύσεις και παρανοήσεις της συmicroπεριφο-
ράς των παιδιών των γονιών και του ευρύτερου περι-
βάλλοντος Οι παρανοήσεις αυτές συχνό φαινόmicroενο σε
περιβάλλοντα πολυσυλλεκτικά θα microπορούσαν να laquoπεί-
σουνraquo τον εκπαιδευτικό είτε ότι η διαφορετικότητα του
απέναντι είναι επιθετική και απευθύνεται προς τον ίδιο
άρα να του προκαλέσουν συναισθήmicroατα και συmicroπεριφο-
ρές αmicroυντικές είτε ότι ο απέναντί του δεν είναι επιθετι-
κός αλλά βρίσκεται πολύ πίσω άρα υπάρχει και πάλι
αδυναmicroία επικοινωνίας γιατί ο άλλος πρέπει να καλύψει
microια πολύ microεγάλη διαδροmicroή για να καταφέρουν να συνο-
microιλήσουν Και στις δύο περιπτώσεις οι αντιδράσεις του
εκπαιδευτικού θα δυσχεράνουν σίγουρα την εκπαιδευ-
τική του παρέmicroβαση
ΤΤιι θθαα σσήήmicromicroααιιννεε ηη κκααττααννόόηησσηη ττοουυ ππλλααιισσίίοουυ
σστταα σσυυγγκκεεκκρριιmicromicroέένναα ππααρρααδδεείίγγmicromicroαατταασσκκηηννέέςς
Ας δούmicroε λοιπόν τώρα τι θα σήmicroαινε η κατανόηση του
πλαισίου στις παραπάνω σκηνές Στο πρώτο παράδειγmicroα
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
27
είναι εmicroφανέστατη η απογοήτευση και η παραίτηση που
νιώθει ο εκπαιδευτικός αντιmicroετωπίζοντας microια δύσκολη
κατάσταση Κι όmicroως τα σηmicroάδια αυτού του laquoπροαναγ-
γελθέντος θανάτουraquo ήταν ιδιαίτερα έντονα πολύ νωρί-
τερα Η περιοχή η οποία περιγράφεται η ορεινή περιοχή
της Ξάνθης αποτελεί παράδειγmicroα κοινωνίας σε microετά-
βαση όπου τα πιο καταπιεσmicroένα κοmicromicroάτια η οmicroάδα των
γυναικών δεν έχουν καταφέρει σε κανένα βαθmicroό να
κερδίσουν από την laquoπροελαύνουσα νεωτερικότηταraquo
Αυτό γίνεται καταρχήν αντιληπτό από πολύ ορατά ση-
microάδια όπως η ενδυmicroασία αλλά κυρίως από τις πορείες
ζωής τους οι οποίες παρουσιάζουν microεγάλη αναντιστοιχία
σε σχέση microε τις πορείες ζωής των ανδρών της περιοχής
που χαρακτηρίζονται από σηmicroαντικές αλλαγές και προ-
σαρmicroογές στη νεωτερικότητα Οι γυναίκες της περιοχής
παρουσιάζουν σχεδόν την ίδια εικόνα που παρουσίαζαν
και πριν από 30 χρόνια τη στιγmicroή που η ίδια η περιοχή
έχει πραγmicroατικά laquomicroεταmicroορφωθείraquo Ένα πολύ microεγάλο
ποσοστό τους δε microιλάει ικανοποιητικά ελληνικά ενώ οι
άνδρες της αντίστοιχης ηλικίας χρησιmicroοποιούν την ελλη-
νική microε ευχέρεια είναι αποκλεισmicroένες στον οικιακό
χώρο δεν microπορούν σε κανένα βαθmicroό να παρακολουθή-
σουν τις κοινωνικές εξελίξεις αποκοmicromicroένες από πολύ
microικρές από την εκπαίδευση Ένα συντριπτικό ποσοστό
γυναικών διακόπτουν τη σχολική φοίτηση πριν καν γί-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
νουν γυναίκες τελειώνοντας δηλαδή το ∆ηmicroοτικό και
microάλιστα έχοντας αριστεύσει στην εξαετή φοίτησή τους
Υπάρχουν χωριά στην ορεινή Ξάνθη που δεν έχουν
ακόmicroα στείλει κορίτσια στο Γυmicroνάσιο6 Κι αν η κατά-
σταση αυτή θεωρούνταν σχεδόν laquoαποδεκτή και φυσικήraquo
πριν από microερικά χρόνια όταν η γενικότερη εικόνα των
κοινωνιών αυτών ήταν εντελώς παραδοσιακή στις microέρες
microας φαντάζει αναντίστοιχη των γενικότερων εξελίξεων
προκαλώντας πολύ συχνά συναισθήmicroατα πόνου στα ίδια
τα νεαρά κορίτσια που νιώθουν να laquoτιmicroωρούνταιraquo για
το φύλο τους
Η κατάσταση αυτή προκαλεί συγκρούσεις πολλαπλών
τύπων όχι microόνο microεταξύ των microελών της παραδοσιακής
6 Τα χωριά αυτά microειώνονται συνεχώς Παρατηρείται το φαινό-microενο όταν ξεκινήσει ένα κορίτσι τη φοίτησή του να ακολουθή-σουν κι άλλα την επόmicroενη ή και την ίδια σχολική χρονιά Έτσι υπάρχουν περιπτώσεις κοριτσιών που κατάφεραν να πάνε στο Γυmicroνάσιο τρία χρόνια microετά τη φοίτησή τους στο ∆ηmicroοτικό microαζί microε το πρώτο κορίτσι που πήγε από το χωριό τους Στις περισ-σότερες των περιπτώσεων αυτών τα κορίτσια συνεχίζουν ικα-νοποιητικά τη δευτεροβάθmicroια εκπαίδευση microε υψηλές επιδόσεις και όταν καταφέρουν να φοιτήσουν και στο Λύκειο είναι σχε-δόν σίγουρα φοιτήτριες στο Πανεπιστήmicroιο Άρα η microεγάλη δυ-σκολία και η αποφασιστική καmicroπή στη ζωή των νεαρών γυναι-κών στις περιοχές αυτές είναι το πέρασmicroα από το ∆ηmicroοτικό στο Γυmicroνάσιο και από εκεί στο Λύκειο
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
29
κοινωνίας που αλλάζει αλλά και microεταξύ όλων των
εmicroπλεκοmicroένων στην εκπαιδευτική διαδικασία στις περιο-
χές αυτές Είναι χαρακτηριστική η αmicroηχανία του σχολι-
κού microηχανισmicroού απέναντι στο πρόβληmicroα της διακοπής
της σχολικής φοίτησης ο οποίος έχει ποικίλες αντιδρά-
σεις από οργάνωση ενηmicroερωτικών συναντήσεων των
γονέων microε κύριο θέmicroα την αναγκαιότητα της συνέχισης
της φοίτησης για τα κορίτσια microέχρι την laquoαπειλήraquo λήψης
διοικητικών microέτρων λόγω της microη εφαρmicroογής του νόmicroου
του σχετικού microε την υποχρεωτική εκπαίδευση
Όλα αυτά λοιπόν θα έπρεπε να έχουν προετοιmicroάσει τον
εκπαιδευτικό της πρώτης σκηνής για τη δυσκολία που
είχε να αντιmicroετωπίσει Η γνώση του πλαισίου θα τον
βοηθούσε να αντιmicroετωπίσει επιτυχώς τα συναισθήmicroατα
της microαταίωσης που νιώθει σε σχέση microε τη δουλειά του
και κυρίως των τύψεων απέναντι στο παιδί ∆ε laquoφταίειraquo
ο εκπαιδευτικός γιατί laquoξεσήκωσεraquo τη microαθήτρια η επι-
θυmicroία για microάθηση και αλλαγή προέκυψε στο παιδί και
λόγω του γενικότερου κλίmicroατος αλλαγών που χαρακτη-
ρίζουν microια microεταβατική κοινωνία ∆ε laquoφταίειraquo σίγουρα
γιατί βοήθησε το παιδί να αγαπήσει έναν laquoάλλο κόσmicroοraquo
τον κόσmicroο των γραmicromicroάτων ∆εν πάει χαmicroένη άλλωστε η
προσπάθεια ακόmicroα κι αν η συγκεκριmicroένη microαθήτρια δεν
καταφέρει να συνεχίσει τη φοίτησή της Παρατηρείται
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
συχνά το φαινόmicroενο όταν οι προσδοκίες ζωής ενός
ατόmicroου δηmicroιουργούν πολύ microεγάλη ρήξη σε σχέση microε τις
κοινωνικά αναmicroενόmicroενες να microεταφέρονται σχεδόν αυ-
τούσιες στην επόmicroενη γενιά όταν θα έχουν laquoωριmicroάσει οι
κοινωνικές συνθήκεςraquo Στις περιπτώσεις αυτές παρατη-
ρούmicroε ένα νεότερο microέλος της οικογένειας να αναλαmicroβά-
νει να laquoεπαληθεύσει το σχέδιο αλλαγήςraquo όταν οι συν-
θήκες δε δηmicroιουργούν πια συγκρούσεις έντονες που
ανατρέπουν την εσωτερική του ισορροπία
Όχι microόνο δε laquoφταίειraquo ο εκπαιδευτικός αλλά πρέπει να
νιώθει ότι συmicromicroετέχει microε τον τρόπο του σε αυτή την πο-
ρεία της αλλαγής Θα πρέπει βέβαια ο τρόπος παρέmicroβα-
σής του να είναι προσεκτικός microε απόλυτο σεβασmicroό των
εmicroπλεκοmicroένων Είναι σηmicroαντικό να δώσει στα παιδιά να
καταλάβουν ότι το πρόβληmicroά τους είναι περίπλοκο ότι
δεν είναι οι γονείς τους laquoαδιάφοροιraquo και laquoανόητοιraquo
αλλά έχουν microια δυσκολία προσαρmicroογής στις καινούριες
συνθήκες Είναι σηmicroαντικό να microη δηmicroιουργηθούν στα
παιδιά συνθήκες απόρριψης των γονέων πράγmicroα πολύ
εύκολο στη σύγκρουση που αντιmicroετωπίζουν αλλά να
κατανοήσουν ότι οι γονείς εκπροσωπούν εδώ το παλιό
και παραδοσιακό που δυσκολεύεται να αλλάξει Σίγουρα
σε microια τέτοια προοπτική δε βοηθούν αντιδράσεις του
τύπου laquoΣκέφτοmicroαι να πάω να ldquoαρπάξωrdquo το παιδί και να
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
31
το στείλω στο σχολείο Να τους τα πω έξω απrsquo τα δό-
ντια Στη microάνα που ldquoζηλεύειrdquo την κόρη και δεν την αφή-
νει να προοδεύσει Στον πατέρα που κρύβεται πίσω από
το αίτηmicroα της microάνας Στην υπόλοιπη οικογένεια που δεν
τη στηρίζειraquo Οι αντιδράσεις αυτές το microόνο που κατα-
φέρνουν είναι να φέρνουν αντιmicroέτωπες τις δυο πλευρές
το σχολείο και το σπίτι και να δυναmicroιτίζουν το ενδεχό-
microενο οποιασδήποτε νεότερης συνεργασίας και ανταλλα-
γής Η παρέmicroβαση του εκπαιδευτικού πρέπει να είναι
προσεκτική συστηmicroατική και να δίνει το χρόνο στους
άλλους να αποδεχτούν το διαφορετικό σιγά σιγά ως microια
κατάσταση αλλαγής που αρχίζουν να αναγνωρίζουν και
οι ίδιοι και όχι ως microια laquoεπιβολή της κυρίαρχης πλειονο-
τικής οmicroάδαςraquo Μπορεί βέβαια ο χρόνος αυτός να είναι
αποφασιστικός για την πορεία ζωής του συγκεκριmicroένου
παιδιού Αν γίνει όmicroως η παρέmicroβαση microε σεβασmicroό και σύ-
στηmicroα δε θα πάει χαmicroένη ούτε και για το συγκεκριmicroένο
παιδί αν αυτό νιώσει πως laquoέχασε microια microάχη αλλά όχι
τον πόλεmicroοraquo αν νιώσει πως σε αυτή την πορεία των
αλλαγών έχει νόηmicroα να διεκδικεί σταθερά και επίmicroονα
microε στόχο την καλυτέρευση της ζωής του
Αν εξετάσουmicroε τη δεύτερη σκηνή θα διαπιστώσουmicroε
επίσης πως και εκεί η γνώση του πλαισίου θα είχε βοη-
θήσει τον εκπαιδευτικό να περιmicroένει τις laquoδυσκολίες κα-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
τανόησηςraquo από την πλευρά των microαθητών Ο συγκεκρι-
microένος εκπαιδευτικός λειτουργεί στο πλαίσιο microιας κλει-
στής αγροτικής κοινωνίας της οποίας χαρακτηριστικό
είναι microεταξύ άλλων η laquoαξιοποίησηraquo από microικρή ηλικία
των νεότερων microελών για την ενίσχυση του οικογενεια-
κού εισοδήmicroατος Η κοινωνία αυτή microαθαίνει από πολύ
νωρίς στα microέλη της τη χρησιmicroότητα της εργασίας ακόmicroα
και της παιδικής για την ωρίmicroανση του παιδιού για την
εκmicroάθηση microιας τέχνης για τη συmicromicroετοχή του στον οικο-
γενειακό αγώνα για ένα καλύτερο αύριο Η πολύ έντονη
laquoκαταδίκη της παιδικής εργασίαςraquo που θεωρείται σχε-
δόν αυτονόητη σε microια κοινωνία άλλου τύπου δεν microπο-
ρεί να γίνει κατανοητή στο συγκεκριmicroένο πλαίσιο Τα
παιδιά microεγαλώνουν microαθαίνοντας για την αξία της δου-
λειάς ενώ παράλληλα εργάζονται και τα ίδια
Η γνώση λοιπόν της συγκεκριmicroένης συνθήκης θα είχε
βοηθήσει τον εκπαιδευτικό να αποφύγει την έκπληξη
την αmicroηχανία καθώς και την ανατροπή που νιώθει εκ
των υστέρων Θα του είχε αφήσει χρόνο να σκεφτεί τη
διαφορά στις αντιλήψεις για την παιδική εργασία ανά-
microεσα σε αυτόν και τους microαθητές του να τη δικαιολογή-
σει και να αναmicroένει τις αντιδράσεις των παιδιών και τη
δυσκολία κατανόησης Από την άλλη θα microπορούσε να
αποφύγει τις τύψεις γιατί θα είχε microελετήσει τη θεmicroε-
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
33
λιώδη διαφορά που επισηmicroαίνουν οι ειδικοί όταν συζη-
τούν για την παιδική εργασία Σύmicroφωνα microε τη Unicef
λοιπόν η παιδική εργασία χωρίζεται σε laquomicroη αποδεκτήraquo
και laquoαποδεκτήraquo Η πρώτη αναφέρεται στο είδος της
laquoεργασίας που εmicroποδίζει τη φυσική και την πνευmicroατική
ανάπτυξη του παιδιού συmicromicroετέχει στην εκmicroετάλλευσή
του οικονοmicroική και κοινωνική παραβιάζει την πνευmicroα-
τική και ηθική του ακεραιότητα Η δεύτερη δίνει στο
παιδί που συmicromicroετέχει στο οικογενειακό εισόδηmicroα ασφά-
λεια και περηφάνια του παρέχει microια εκπαίδευση (for-
mation) ή ακόmicroα και ένα επάγγελmicroα ακόmicroα κι αν δεν
εξασφαλίζει πάντα τη συνέχιση της σχολικής φοίτησης
τις αργίες του τη διασκέδασή του Του παρέχει τελικά microια
θέση και διευκολύνει την ένταξή του στο περιβάλλονraquo7
Αν τα γνώριζε όλα αυτά ο εκπαιδευτικός και είχε προ-
βληmicroατιστεί εκ των προτέρων δε θα ένιωθε αmicroηχανία
γιατί έθιξε ένα δύσκολο ζήτηmicroα Θα αναγνώριζε ότι οι
περισσότεροι microαθητές του παρά τις ιδιαίτερες δυσκολίες
στη ζωή τους ανήκουν στη δεύτερη κατηγορία της παι-
δικής εργασίας και ίσως θα είχε νόηmicroα να στηριχτεί σε
7 Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacuteus-site aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παρα-
γωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000 σ 309
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτή τη διαφορά και να δώσει στα παιδιά να καταλά-
βουν πόσο απάνθρωπη και καταδικαστέα είναι η άλλη
microορφή παιδικής εργασίας Αν γνώριζε το πλαίσιο θα
microπορούσε να κατανοήσει τις διαφορετικές αντιλήψεις
των παιδιών και θα είχε κάνει την παρέmicroβασή του πιο
συγκροτηmicroένα Έτσι θα απέφευγε την κούραση και την
απογοήτευση που τόσο έντονα δηλώνει στο τέλος
Συmicroπεράσmicroατα
Γίνεται νοmicroίζουmicroε κατανοητό ότι η γνώση του πλαισίου
microπορεί να βοηθήσει τους εκπαιδευτικούς στην εκπαιδευ-
τική τους πρακτική microε πολλούς τρόπους Καταρχήν βοη-
θάει στη microείωση των αρνητικών συναισθηmicroάτων που
προκαλεί η έκπληξη και η ανατροπή στην καθηmicroερινή
σχολική πρακτική Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό Αρκεί να
αναλογιστούmicroε πόσες περιπτώσεις ανθρώπων γνωρί-
ζουmicroε κοινωνικά ευαίσθητων οι οποίοι laquoπαραιτούνταιraquo
στον εργασιακό τους χώρο γιατί απελπίζονται γιατί θε-
ωρούν ότι laquoτίποτα δεν αλλάζειraquo γιατί ξεκινούν microε microε-
γάλη ορmicroή και επιθυmicroία να προσφέρουν και δεν τα κα-
ταφέρνουν Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις η γνώση του
πλαισίου θα είχε microειώσει το συναίσθηmicroα της microαταίωσης
κυρίαρχο στις καταστάσεις όπου υπάρχουν έντονα κοι-
νωνικά προβλήmicroατα και ο εκπαιδευτικός νιώθει ότι δεν
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
35
microπορεί να επέmicroβει Θα είχε πείσει επίσης τους εκπαι-
δευτικούς να βάζουν microικρότερους και εφικτούς στόχους
και θα τους είχε δώσει τη χαρά και την ικανοποίηση της
κατάκτησης των στόχων αυτών Θα τους είχε βοηθήσει
να microην laquoπαίρνουν στην πλάτη τουςraquo όλη την ευθύνη
παρά microόνο αυτή που τους αναλογεί Θα τους είχε βοη-
θήσει ακόmicroα να ξεπεράσουν γρήγορα το στάδιο της
ταύτισης microε τους κοινωνικά αδύνατους πηγαίνοντας σε
microια πιο laquoχρήσιmicroη κατάστασηraquo όπου microπορούν να συνει-
δητοποιήσουν και την πολυπλοκότητα αλλά και το laquoδί-
καιοraquo όλων των εmicroπλεκοmicroένων Σε αυτή τη νέα κατά-
σταση θα microπορούσαν να περάσουν από την οργή στην
οργάνωση microιας συστηmicroατικής εκπαιδευτικής παρέmicroβασης
η οποία microακροπρόθεσmicroα και υπό όρους θα microπορούσε
να συντελέσει στη microείωση της κοινωνικής αδικίας
Και microόνο η microείωση λοιπόν των αρνητικών συναισθηmicroά-
των των εκπαιδευτικών microπορεί να τους βοηθήσει στο να
οργανώσουν την εκπαιδευτική τους πρακτική πιο αποτε-
λεσmicroατικά Η προσαρmicroογή στις ανάγκες του πλαισίου
όταν δε θεωρείται laquoέκπτωσηraquo και laquoυποχώρησηraquo αλλά
γίνεται συνειδητά και οργανωmicroένα microε αφετηρία τα βιώ-
microατα των παιδιών και στόχο τη δηmicroιουργία κινήτρων
microάθησης microπορεί να φέρει σηmicroαντικά αποτελέσmicroατα για
την εκπαιδευτική διαδικασία Τα παιδιά θα νιώσουν ότι ο
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
εκπαιδευτικός τα υπολογίζει τα σέβεται καθώς προσαρ-
microόζει το microάθηmicroα στις ανάγκες τους Το κλίmicroα αυτό είναι
πιθανό να έχει θετικά αποτελέσmicroατα για τα παιδιά ―
microπορεί όχι θεαmicroατικά αλλά ουσιαστικά Αν ο εκπαιδευτι-
κός έχει την οξύνοια και την ικανότητα να αντιληφθεί
αυτές τις έστω microικρές αλλαγές και να τις αξιοποιήσει
τότε ο ίδιος θα γίνει πιο αποτελεσmicroατικός και τα παιδιά
θα αρχίσουν να βρίσκουν σιγά σιγά τα κλειδιά για να
οικοδοmicroήσουν microια σχέση δηmicroιουργική microε τη microάθηση Το
σηmicroαντικό και για τους δυο laquoεταίρουςraquo (εκπαιδευτικό
και microαθητές) είναι να πειστούν πως παρά τις δυσκολίες
microπορεί η τάξη να microπει σε microια ουσιαστική διαδικασία microά-
θησης Χωρίς αυτή την πίστη κάθε προσπάθεια θα laquoπέ-
φτει στο κενόraquo Αν ο εκπαιδευτικός κατανοήσει τις ιδιαί-
τερες δυσκολίες τις αναστολές τα προβλήmicroατα που δη-
microιουργεί το κοινωνικό πλαίσιο για την εκπαιδευτική δια-
δικασία αλλά πειστεί από την άλλη πως microε τις κατάλ-
ληλες στρατηγικές microπορεί να κινητοποιήσει τα παιδιά να
microάθουν (αφού όλα τα παιδιά microπορούν να κινητοποιη-
θούν όταν προσαρmicroοστεί το microάθηmicroα στις ανάγκες τους)
τότε η καθηmicroερινή του σχολική πρακτική microπορεί να microην
τον γεmicroίζει microε αρνητικά συναισθήmicroατα αλλά να του
προσφέρει πολλές προσωπικές στιγmicroές ικανοποίησης και
δηmicroιουργίας
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
37
Η κατανόηση αυτή δεν είναι φυσικά microια εύκολη διαδικα-
σία Πολλές φορές προκαλεί έντονα συναισθήmicroατα στον
εκπαιδευτικό ιδιαίτερα όταν οι καταστάσεις που αντιmicroε-
τωπίζει και τις οποίες πρέπει να αναλύσει ανακινούν
microέσα του αντίστοιχες προσωπικές ή οικογενειακές εmicroπει-
ρίες Είναι σαφές ότι χρειάζεται σοβαρή προσωπική δου-
λειά του εκπαιδευτικού για να microπορέσει να ξεφύγει από
τα έντονα συναισθήmicroατα που του προκαλούν οι ταυτί-
σεις και να κατανοήσει ψύχραιmicroα την κατάσταση Οι δυ-
σκολίες είναι microεγάλες αλλά και το κέρδος αντίστοιχο Το
πλαίσιο δεν αποτελεί πια τον άγνωστο laquomicroπαmicroπούλαraquo
αλλά είναι εκεί microπροστά ορατό αλλά και ευέλικτο σου
θέτει τα όρια αλλά σου αφήνει παράλληλα και microικρά
παράθυρα διαφυγής Σου εξηγεί σε προβληmicroατίζει
αλλά από την άλλη σου δίνει να καταλάβεις πως σε αυτή
την πολυπλοκότητα των παραγόντων που το ορίζουν
microπορείς να επέmicroβεις και συ σιγά σιγά και διακριτικά αλλά
πολύ ουσιαστικά Μπορείς να επέmicroβεις δηmicroιουργώντας
microικρές ανατροπές θέτοντας απλά ερωτήmicroατα στους συ-
νεργάτες σου τα παιδιά δείχνοντάς τους τις πολλαπλές
όψεις της laquoπραγmicroατικότηταςraquo και δίνοντάς τους εργα-
λεία για να επεξεργαστούν την πολλαπλότητα Η κατα-
νόηση του πλαισίου λοιπόν δε σου δηmicroιουργεί το αί-
σθηmicroα του microάταιου αφού όλα είναι δεδοmicroένα και ετερο-
καθορίζονται αντίθετα σου ενισχύει τις πιθανότητες ου-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
σιαστικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό microε κέρδη προ-
φανή για την εκπαιδευτική διαδικασία
Βιβλιογραφία
Ανδρούσου Α Το κίνητρο στην εκπαίδευση Κλειδιά και Αντι-
κλείδια ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Αθήνα 2003 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd
edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η ανα-γκαιότητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοι-νότητα τ 20 Αθήνα 1993
Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacute-ussite aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παραγωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000
Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
39
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
15
Σκηνή 2η
∆ιδάσκω στην ορεινή Ξάνθη στην Αrsquo Γυmicroνασίου Γλώσ-
σα Ευτυχώς τα παιδιά έχουν ξεπεράσει το αρχικό σοκ
της προσαρmicroογής και έχουν αρχίσει να εκφράζονται στα
ελληνικά ικανοποιητικά Η επικοινωνία microας microοιάζει να
microην αντιmicroετωπίζει ιδιαίτερα προβλήmicroατα Τα ελληνικά
τους βελτιώνονται καθηmicroερινά και συνεργαζόmicroαστε όλο
και καλύτερα Είmicroαστε άλλωστε στην ενότητα 6 Το
θέmicroα της είναι η εργασία Σήmicroερα αποφάσισα να τους
κάνω το κείmicroενο που microιλάει για την παιδική εργασία
Λέει microέσα σrsquo αυτό η λεζάντα από το κείmicroενο της Unicef
laquoΧάρη στη δική microας αδιαφορία κάποια παιδιά ldquoωριmicroά-
ζουνrdquo απότοmicroαraquo Αναφέρονται στη συνέχεια παραδείγ-
microατα από διάφορες χώρες του κόσmicroου όπου laquoανθείraquo η
παιδική εργασία και κάποιοι αριθmicroοί για την Ελλάδα
Το κείmicroενο προχωράει αλλά τα παιδιά δε συmicromicroετέχουν
όσο άλλες φορές Έχει άραγε τόσες άγνωστες λέξεις και
τους δυσκολεύει Πολλές φορές τελικά microου συmicroβαίνει να
θεωρώ ένα κείmicroενο βατό και τα παιδιά να σκοντάφτουν
σε απίστευτες λέξεις Όmicroως όχι το κείmicroενο δεν είναι
δύσκολο Τι είναι αυτό που τα δυσκολεύει
Ξαφνικά ανοίγει microια συζήτηση για τη δουλειά Αντιλαmicro-
βάνοmicroαι ότι πολύ microεγάλος αριθmicroός microαθητών microου εργά-
ζεται ήδη παράλληλα microε το σχολείο Άλλοι στα microικρά
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
16
τους χωράφια άλλοι σε microαγαζιά το απόγευmicroα άλλοι στα
πρόβατα άλλοι δίπλα στον πατέρα τους που είναι οικο-
δόmicroος και συνεχίζει το microεροκάmicroατο και microετά τις τρεις
που σχολάmicroε Νιώθω αmicroήχανη και ένοχη Εγώ τόση ώρα
microιλώ για το Μπαγκλαντές και την Αφρική και τα παιδιά
microου έχουν ήδη διαmicroορφώσει σχέση και άποψη για την
εργασία Εντάξει το κείmicroενο microιλούσε για παιδιά που
εγκαταλείπουν το σχολείο και εργάζονται σε απάνθρω-
πες συνθήκες Όmicroως και τα δικά microου δε δυσκολεύονται
Το πρωί σχολείο και microετά microεροκάmicroατο Μεροκάmicroατο microι-
κρό Ίσα που να ενισχύει λιγάκι το οικογενειακό εισό-
δηmicroα Και την άλλη microέρα σχολείο laquoάγραφα κι αδιάβα-
σταraquo γιατί πώς να προλάβεις και τις σχολικές υποχρεώ-
σεις όταν είσαι πτώmicroα στην κούραση ∆εν είναι εύκολο
Νιώθω αmicroηχανία Μήπως δεν έπρεπε τελικά να τους
θέσω ένα τόσο καυτό ζήτηmicroα Εγώ microιλούσα για εκmicroε-
τάλλευση χωρίς να σκεφτώ ότι τα αφορά και προσω-
πικά Μάλλον γιrsquo αυτό δεν microπορούσαmicroε τελικά να συ-
νεννοηθούmicroε και microου έλεγαν για το πόσο σηmicroαντικό εί-
ναι να microαθαίνει ο άνθρωπος από microικρός στη δουλειά
Πρέπει ή δεν πρέπει το σχολείο να θέτει τέτοια ζητή-
microατα Πώς θα microπορούσα τελικά να microιλήσω για το τόσο
σηmicroαντικό ζήτηmicroα της παιδικής εργασίας Να το απο-
σιωπήσω Έχω κουραστεί σε αυτό το σχολείο να ξαφνιά-
ζοmicroαι και να microην καταλαβαίνω Τι κάνω λάθος εντέλει
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
17
ΗΗ γγννώώσσηη ττοουυ κκοοιιννωωννιικκοούύ ππλλααιισσίίοουυ κκααιι ηη σσηηmicromicroαασσίίαα ττηηςς
Πολύ συχνά παρατηρείται το φαινόmicroενο να εργάζονται
εκπαιδευτικοί σε ένα σχολείο και να γνωρίζουν ελάχιστα
για τους microαθητές τους ∆εν έχουν καmicroιά πληροφόρηση
για την οικογενειακή κατάσταση των microαθητών τα ιδιαί-
τερα προβλήmicroατά τους τις συνθήκες ζωής τους τα
όνειρα και τις φιλοδοξίες τους Ο χώρος του σχολείου
φαντάζει αποκοmicromicroένος από το ευρύτερο κοινωνικό περι-
βάλλον Η έλλειψη αυτή ενισχύεται και από την παντελή
σχεδόν έλλειψη επικοινωνίας microε τους γονείς οι οποίοι
θα microπορούσαν να αποτελέσουν microια βασική laquoδεξαmicroενή
πληροφοριώνraquo Οι πληροφορίες αυτές θα microπορούσαν να
κάνουν πιο ξεκάθαρη την εικόνα των microαθητών και να
βοηθήσουν τον εκπαιδευτικό να προσαρmicroόσει τη συmicroπε-
ριφορά και τις microεθόδους του ανάλογα microε τους βασικούς
του συνεργάτες τα παιδιά
Η έλλειψη αυτή ενός δικτύου σχέσεων δυσκολεύει τη
λειτουργία του σχολείου και καθιστά την ουσιαστική πα-
ρέmicroβαση των διδασκόντων σχεδόν αδύνατη Για να κα-
ταφέρει το σχολείο να παρέmicroβει ουσιαστικά και να δη-
microιουργήσει συνθήκες και κίνητρα microάθησης στους microαθη-
τές του είναι απαραίτητο να γνωρίζει ποιοι είναι αυτοί οι
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
18
microαθητές τι χρειάζονται ποιες είναι οι ιδιαιτερότητές
τους και microετά να αποφασίσει microε ποιες microεθόδους θα πα-
ρέmicroβει και πού θα δώσει έmicroφαση Ξέρουmicroε ότι η γνώση
δεν είναι ένα laquoσακίraquo που το αδειάζουmicroε σε laquoάδεια κεφά-
λιαraquo και περιmicroένουmicroε να καλύψουmicroε τα κενά Εδώ και
πολλά χρόνια οι παιδαγωγοί τονίζουν τη σηmicroασία του
κινήτρου για την ουσιαστική microάθηση2 καθώς και την
προτεραιότητα της απόκτησης δεξιοτήτων απέναντι στην
απόκτηση γνώσεων Για να δηmicroιουργήσεις όmicroως κίνητρα
σε κάποιον πρέπει να ξέρεις σε ποιον απευθύνεσαι Για
να του microάθεις πώς να microαθαίνει πρέπει να ξέρεις ποιος
είναι
Τα πράγmicroατα γίνονται ακόmicroα πιο δύσκολα όταν υπάρχει
microεγάλη απόσταση ανάmicroεσα στο κοινωνικό περιβάλλον
από όπου προέρχεται ο εκπαιδευτικός και σε εκείνο
όπου διδάσκει Η απόσταση αυτή (κοινωνική
πολιτιστική οικονοmicroική) συχνά οφείλεται σε ένα
συνδυασmicroό παραγόντων Σε περιπτώσεις δε που
υπάρχουν και ιδιαίτερα κοινωνικά χαρακτηριστικά πχ
microειονοτικές οmicroάδες η διαφορά εmicroφανίζεται ακόmicroα πιο
microεγεθυσmicroένη και πολύ συχνά λείπουν εντελώς τα
2 Βλ Ανδρούσου Α Το κίνητρο στην εκπαίδευση Κλειδιά και Αντικλείδια ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Αθήνα 2003 σ 14-15
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
19
κλειδιά ερmicroηνείας και αλληλοκατανόησης Σε αυτές τις
δύσκολες καταστάσεις προβάλλει πιο επιτακτική η
ανάγκη κατανόησης του κοινωνικού πλαισίου microέσα στο
οποίο λειτουργεί το συγκεκριmicroένο σχολείο ζει η
microειονοτική οmicroάδα ―ιδιαίτερα όταν υπάρχουν στοιχεία
κοινωνικού αποκλεισmicroού― και διαmicroορφώνονται τα
νεότερα microέλη της οι microαθητές microας
ΚΚααττααννόόηησσηη ττοουυ κκοοιιννωωννιικκοούύ ππλλααιισσίίοουυ
κκααιι έέρρεευυνναα δδρράάσσηηςς
Πώς όmicroως είναι δυνατό να κατανοήσει ο εκπαιδευτικός
ένα κοινωνικό πλαίσιο που του φαίνεται τόσο διαφορε-
τικό και microακρινό Ποια εργαλεία θα τον βοηθήσουν ώστε
να κατανοήσει τις διαφορές αλλά και τις οmicroοιότητες microε
τους microαθητές του και να τις αξιοποιήσει προς όφελος
της διδακτικής διαδικασίας
Γίνεται πολύ συχνά λόγος στον εκπαιδευτικό χώρο για
την ανάγκη εξοικείωσης του εκπαιδευτικού microε την
έρευνα δράσης η οποία microπορεί να αποτελέσει το κλειδί
για την κατανόηση του κοινωνικού και εκπαιδευτικού
πλαισίου και για την προσαρmicroογή της διδασκαλίας στο
πλαίσιο αυτό Εδώ θα πρέπει να διευκρινίσουmicroε ότι η
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
έρευνα δράσης laquoείναι η έρευνα που γίνεται από συγκε-
κριmicroένους ανθρώπους στην ίδια τους τη δουλειά για να
βοηθηθούν ώστε να βελτιώσουν αυτό που κάνουν συ-
microπεριλαmicroβανοmicroένου και του πώς εργάζονται microε και για
τους άλλους Η έρευνα δράσης είναι η έρευνα που αντι-
microετωπίζει τους ανθρώπους ως αυτόνοmicroους υπεύθυνους
συντελεστές (agents) που συmicromicroετέχουν ενεργά στο να
φτιάξουν τις δικές τους ιστορίες και συνθήκες ζωής
όπως και ικανούς να γίνουν πιο αποτελεσmicroατικοί στο να
φτιάχνουν ιστορίες και συνθήκες ζωής [hellip] ∆εν αντιmicroε-
τωπίζει τους ανθρώπους ως αντικείmicroενα για έρευνα
αλλά τους ενθαρρύνει να δουλεύουν microαζί ως υποκεί-
microενα που έχουν συνείδηση και ως συντελεστές (agents)
της αλλαγής και της βελτίωσηςraquo3 Η διαδικασία αυτή
microπορεί να αποδειχτεί ιδιαίτερα χρήσιmicroη για τον εκπαι-
δευτικό στην εποχή microας όπου διάφορα τmicroήmicroατα της
κοινωνίας βρίσκονται σε microεταβατικό στάδιο Στις περι-
πτώσεις αυτές αυξάνονται και οι δυσκολίες κατανόησης
του πλαισίου και αντίστοιχα οι δυσκολίες αποτελεσmicroα-
τικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό
3 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η αναγκαιό-τητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοινότητα τ 20 Αθήνα 1993 σ 38
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
21
Κοινωνίες σε microετάβαση και έρευνα δράσης
Πολλές φορές ιδιαίτερα σε καταστάσεις κοινωνιών σε
microετάβαση η πολυπλοκότητα και η αντιφατικότητα είναι
τα χαρακτηριστικά των κοινωνικών συστηmicroάτων Έτσι
ενώ η εξωτερική εικόνα microιας κοινωνίας παρουσιάζει ση-
microάδια νεωτερικότητας και εκσυγχρονισmicroού οι
βαθύτερες αντιλήψεις των ανθρώπων παραmicroένουν
παραδοσιακές δηmicroιουργώντας στα microέλη τους σοβαρές
συγκρούσεις και αποσταθεροποιήσεις Τα φαινόmicroενα
αυτά είναι πολύ πιο έντονα όταν πρόκειται για κλειστές-
παραδοσιακές κοινωνίες οι οποίες microεταβαίνουν σε
νεότερες microορφές που δεν είναι ξεκάθαρες ακόmicroα Στην
περίπτωση βέβαια που οι κοινωνίες αυτές αποτελούνται
από microειονοτικούς πληθυσmicroούς4 τα πράγmicroατα
περιπλέκονται ακόmicroα περισσότερο
4 Οι σκηνές στην αρχή του κειmicroένου εκτυλίσσονται σε τέτοιες περιοχές (σχολεία στην ορεινή Ξάνθη) τις οποίες microέχρι το 1995 χρειαζόταν ειδική άδεια από την Αστυνοmicroία για να microπορέ-σεις να επισκεφτείς Η σηmicroερινή τους εικόνα (πολύ έντονης ανοικοδόmicroησης δηmicroιουργίας καταστηmicroάτων αύξησης των microέ-σων microετακίνησης και γενικότερα laquoανοίγmicroατοςraquo και laquoεκσυγχρο-νισmicroούraquo) δηmicroιουργεί microια πολύ ισχυρή αντίθεση σε σχέση microε την εικόνα τους πριν από 8 microόλις χρόνια και αποτελεί από microόνη της
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
Οι αλλαγές είναι ραγδαίες το πλαίσιο αλλάζει συνεχώς
το δεδοmicroένα τρέχουν και οι άνθρωποι αδυνατούν να τα
παρακολουθήσουν και να τα κατανοήσουν Κάποιοι νιώ-
θουν ότι απειλούνται από αυτή την αλλαγή Φοβούνται
και εύκολα αναπολούν τις εποχές που laquoείχαν λίγα χρή-
microατα microεν αλλά ήξεραν τι περιmicroένουν απrsquo τη ζωή τουςraquo
Άλλοι αλλάζουν ξαφνικά τα πάντα αρνούmicroενοι όλες
τους τις ρίζες και τις προγενέστερες αξίες Νιώθουν microια
επιτακτική ανάγκη ενσωmicroάτωσης Να γίνουν σαν τους
άλλους να microην ξεχωρίζουν Σε ένα πλαίσιο microετάβασης
γίνονται αντιληπτές ποικίλες αντιδράσεις απέναντι στη
νεωτερικότητα Είναι όλες αναmicroενόmicroενες γιατί είναι σα-
φές πως η αλλαγή στη ζωή των ανθρώπων τούς προκα-
λεί διαφορετικά συναισθήmicroατα που συνδέονται κυρίως
microε τις οικογενειακές καταβολές τα οικογενειακά και
προσωπικά σχέδια ζωής καθώς και microε το πόσο έχει
laquoπροβλεφθείraquo στα σχέδια ζωής το ενδεχόmicroενο ανατρο-
πής των δεδοmicroένων
Τι κάνει όmicroως ένας δάσκαλος όταν εργάζεται σε microια κοι-
νωνία σε microετάβαση Τι σηmicroαίνει κατανοώ το πλαίσιο
όταν το πλαίσιο αλλάζει συνεχώς Και πόση έρευνα
microια πολύ ισχυρή ένδειξη για τη microεταβατική φάση στην οποία βρίσκονται
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
23
δράσης microπορεί εντέλει να κάνει ένας εκπαιδευτικός που
εξακολουθεί να αποτελεί ξένο σώmicroα σε microια τέτοια κοι-
νωνία Πόσο εύκολο είναι να microην παραιτηθεί από την
προσπάθεια η οποία του έχει laquoχαρίσειraquo τόσες ανατρο-
πές και απογοητεύσεις
Η απάντηση στα ερωτήmicroατα αυτά είναι δύσκολη Αυτό
που απαιτείται καταρχήν από τον εκπαιδευτικό είναι συ-
νεχής εγρήγορση και παρατήρηση Είναι απαραίτητο να
microη βιαστεί να δώσει χρόνο στον εαυτό του αλλά και
στους microαθητές του να προβληmicroατιστεί πριν αποφασίσει
πώς θα οργανώσει τη διδασκαλία του Απαραίτητη προ-
ϋπόθεση για να κατανοήσει το πλαίσιο ως εξωτερικός
παρατηρητής είναι να δηmicroιουργήσει σχέση εmicroπιστοσύ-
νης microε τους microαθητές του Μια σχέση ουσιαστικής επα-
φής στην οποία θα είναι φυσικά σαφή τόσο τα όρια και
η δυναmicroική όσο και το γνήσιο ενδιαφέρον του
εκπαιδευτικού για τη ζωή των microαθητών του Η σχέση
αυτή δε χτίζεται από τη microια microέρα στην άλλη Απαιτεί
ειλικρινείς προθέσεις Απαιτεί laquoάνοιγmicroαraquo από την
πλευρά του εκπαιδευτικού laquoΆνοιγmicroαraquo προς τον άλλο
αυτόν που φαίνεται τόσο διαφορετικός όχι για να τον
αφοmicroοιώσει αλλά για να τον ακούσει να τον καταλάβει
και να βρει τις συνιστάmicroενες στις οποίες θα microπορέσει να
στηριχτεί για να φτιάξει τη γέφυρα που θα οδηγήσει τα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
παιδιά στην επιθυmicroία να microάθουν Βασικοί laquoκίνδυνοιraquo σε
microια τέτοια κατάσταση είναι είτε η πλήρης απόρριψη του
laquoδιαφορετικούraquo είτε η πλήρης αποδοχή του και η αντι-
microετώπισή του ως φολκλόρ Και τα δύο φανερώνουν
εντέλει την αποτυχία επικοινωνίας και ισότιmicroης ανταλ-
λαγής Πώς όmicroως είναι δυνατό να πετύχεις ισότιmicroη
ανταλλαγή microε κάποιον που σου φαίνεται τόσο
διαφορετικός Σε αυτές τις περιπτώσεις βοηθάει σίγουρα
η προσωπική αναζήτηση στο θέmicroα της ταυτότητας laquoΗ
ταυτότητα του κάθε ανθρώπου συντίθεται από microια
πληθώρα στοιχείων τα οποία προφανώς δεν
περιορίζονται σε όσα αναγράφονται στα επίσηmicroα αρχεία
Οι περισσότεροι άνθρωποι καταρχήν εντάσσονται σε
κάποια θρησκευτική παράδοση έχουν microια εθνικότητα
καmicroιά φορά δύο ανήκουν σε microια εθνική ή γλωσσική
οmicroάδα έχουν οικογένεια microε περισσότερα ή λιγότερα
microέλη επάγγελmicroα κοινωνική θέση κάποιον κοινωνικό
κύκλοhellip Ο κατάλογος όmicroως είναι ακόmicroα πιο microακρύς
υποθετικά ατελείωτος ορισmicroένοι microπορεί να νιώθουν
περισσότερο ή λιγότερο πως ανήκουν σε microια επαρχία σε
ένα χωριό σε microια αδερφότητα σε microια επαγγελmicroατική ή
ποδοσφαιρική οmicroάδα σε microια παρέα φίλων σε ένα
συνδικάτο σε microια επιχείρηση σε ένα κόmicromicroα σε κάποιο
σύλλογο σε microια ενορία σε microια κοινότητα ανθρώπων
που microοιράζονται τα ίδια πάθη τις ίδιες ερωτικές
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
25
επιλογές τις ίδιες σωmicroατικές αναπηρίες ή
αντιmicroετωπίζουν τα ίδια προβλήmicroαταraquo5
Αυτές οι πολλαπλές υπαγωγές κάνουν σίγουρα κάθε άν-
θρωπο microοναδικό στον κόσmicroο Από την άλλη όmicroως ενι-
σχύουν την πιθανότητα να microπορέσεις να συναντήσεις
τον laquoάλλοraquo αφού δεν microπορεί κάποια από όλες αυτές
τις υπαγωγές θα είναι κοινή και θα βοηθάει τη συνά-
ντηση Αν ο καθένας microας ορίζει microονοσήmicroαντα την ταυ-
τότητά του αν νιώθει πχ microόνο Έλληνας ή microόνο χρι-
στιανός ή microόνο Ολυmicroπιακός τότε πολύ εύκολα θα βρει
απέναντί του τον αντίπαλο τον εχθρό Σε τέτοιες περι-
πτώσεις οι ταυτότητες γίνονται εύκολα laquoφονικέςraquo όπως
εύστοχα περιγράφει ο Αmicroίν Μααλούφ στο βιβλίο του Φο-
νικές ταυτότητες Αν όmicroως ο άνθρωπος αντιλαmicroβάνεται
τον εαυτό του και τον laquoάλλοraquo ως ένα κράmicroα ταυτοτή-
των και υπαγωγών τότε αρχίζει να νιώθει πόσο το
laquoεmicroείςraquo περιλαmicroβάνει και το οι laquoάλλοιraquo Η συνειδητο-
ποίηση αυτή αποτελεί αυτόmicroατα και microια γέφυρα επικοι-
νωνίας microια γέφυρα που δεν αποσιωπά τις διαφορές
αλλά προσπαθεί να βρει τα κλειδιά ερmicroηνείας τους
εντάσσοντάς τες στο πλαίσιο
5 Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999 σ 19
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
Η διαδικασία αυτή είναι ιδιαίτερα χρήσιmicroη για τον εκπαι-
δευτικό αφενός γιατί του επιτρέπει την ουσιαστική πα-
ρέmicroβαση όταν διδάσκει σε περιβάλλοντα φαινοmicroενικά
πολύ διαφορετικά και αφετέρου γιατί τον προφυλλάσ-
σει από απογοητεύσεις και παρανοήσεις της συmicroπεριφο-
ράς των παιδιών των γονιών και του ευρύτερου περι-
βάλλοντος Οι παρανοήσεις αυτές συχνό φαινόmicroενο σε
περιβάλλοντα πολυσυλλεκτικά θα microπορούσαν να laquoπεί-
σουνraquo τον εκπαιδευτικό είτε ότι η διαφορετικότητα του
απέναντι είναι επιθετική και απευθύνεται προς τον ίδιο
άρα να του προκαλέσουν συναισθήmicroατα και συmicroπεριφο-
ρές αmicroυντικές είτε ότι ο απέναντί του δεν είναι επιθετι-
κός αλλά βρίσκεται πολύ πίσω άρα υπάρχει και πάλι
αδυναmicroία επικοινωνίας γιατί ο άλλος πρέπει να καλύψει
microια πολύ microεγάλη διαδροmicroή για να καταφέρουν να συνο-
microιλήσουν Και στις δύο περιπτώσεις οι αντιδράσεις του
εκπαιδευτικού θα δυσχεράνουν σίγουρα την εκπαιδευ-
τική του παρέmicroβαση
ΤΤιι θθαα σσήήmicromicroααιιννεε ηη κκααττααννόόηησσηη ττοουυ ππλλααιισσίίοουυ
σστταα σσυυγγκκεεκκρριιmicromicroέένναα ππααρρααδδεείίγγmicromicroαατταασσκκηηννέέςς
Ας δούmicroε λοιπόν τώρα τι θα σήmicroαινε η κατανόηση του
πλαισίου στις παραπάνω σκηνές Στο πρώτο παράδειγmicroα
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
27
είναι εmicroφανέστατη η απογοήτευση και η παραίτηση που
νιώθει ο εκπαιδευτικός αντιmicroετωπίζοντας microια δύσκολη
κατάσταση Κι όmicroως τα σηmicroάδια αυτού του laquoπροαναγ-
γελθέντος θανάτουraquo ήταν ιδιαίτερα έντονα πολύ νωρί-
τερα Η περιοχή η οποία περιγράφεται η ορεινή περιοχή
της Ξάνθης αποτελεί παράδειγmicroα κοινωνίας σε microετά-
βαση όπου τα πιο καταπιεσmicroένα κοmicromicroάτια η οmicroάδα των
γυναικών δεν έχουν καταφέρει σε κανένα βαθmicroό να
κερδίσουν από την laquoπροελαύνουσα νεωτερικότηταraquo
Αυτό γίνεται καταρχήν αντιληπτό από πολύ ορατά ση-
microάδια όπως η ενδυmicroασία αλλά κυρίως από τις πορείες
ζωής τους οι οποίες παρουσιάζουν microεγάλη αναντιστοιχία
σε σχέση microε τις πορείες ζωής των ανδρών της περιοχής
που χαρακτηρίζονται από σηmicroαντικές αλλαγές και προ-
σαρmicroογές στη νεωτερικότητα Οι γυναίκες της περιοχής
παρουσιάζουν σχεδόν την ίδια εικόνα που παρουσίαζαν
και πριν από 30 χρόνια τη στιγmicroή που η ίδια η περιοχή
έχει πραγmicroατικά laquomicroεταmicroορφωθείraquo Ένα πολύ microεγάλο
ποσοστό τους δε microιλάει ικανοποιητικά ελληνικά ενώ οι
άνδρες της αντίστοιχης ηλικίας χρησιmicroοποιούν την ελλη-
νική microε ευχέρεια είναι αποκλεισmicroένες στον οικιακό
χώρο δεν microπορούν σε κανένα βαθmicroό να παρακολουθή-
σουν τις κοινωνικές εξελίξεις αποκοmicromicroένες από πολύ
microικρές από την εκπαίδευση Ένα συντριπτικό ποσοστό
γυναικών διακόπτουν τη σχολική φοίτηση πριν καν γί-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
νουν γυναίκες τελειώνοντας δηλαδή το ∆ηmicroοτικό και
microάλιστα έχοντας αριστεύσει στην εξαετή φοίτησή τους
Υπάρχουν χωριά στην ορεινή Ξάνθη που δεν έχουν
ακόmicroα στείλει κορίτσια στο Γυmicroνάσιο6 Κι αν η κατά-
σταση αυτή θεωρούνταν σχεδόν laquoαποδεκτή και φυσικήraquo
πριν από microερικά χρόνια όταν η γενικότερη εικόνα των
κοινωνιών αυτών ήταν εντελώς παραδοσιακή στις microέρες
microας φαντάζει αναντίστοιχη των γενικότερων εξελίξεων
προκαλώντας πολύ συχνά συναισθήmicroατα πόνου στα ίδια
τα νεαρά κορίτσια που νιώθουν να laquoτιmicroωρούνταιraquo για
το φύλο τους
Η κατάσταση αυτή προκαλεί συγκρούσεις πολλαπλών
τύπων όχι microόνο microεταξύ των microελών της παραδοσιακής
6 Τα χωριά αυτά microειώνονται συνεχώς Παρατηρείται το φαινό-microενο όταν ξεκινήσει ένα κορίτσι τη φοίτησή του να ακολουθή-σουν κι άλλα την επόmicroενη ή και την ίδια σχολική χρονιά Έτσι υπάρχουν περιπτώσεις κοριτσιών που κατάφεραν να πάνε στο Γυmicroνάσιο τρία χρόνια microετά τη φοίτησή τους στο ∆ηmicroοτικό microαζί microε το πρώτο κορίτσι που πήγε από το χωριό τους Στις περισ-σότερες των περιπτώσεων αυτών τα κορίτσια συνεχίζουν ικα-νοποιητικά τη δευτεροβάθmicroια εκπαίδευση microε υψηλές επιδόσεις και όταν καταφέρουν να φοιτήσουν και στο Λύκειο είναι σχε-δόν σίγουρα φοιτήτριες στο Πανεπιστήmicroιο Άρα η microεγάλη δυ-σκολία και η αποφασιστική καmicroπή στη ζωή των νεαρών γυναι-κών στις περιοχές αυτές είναι το πέρασmicroα από το ∆ηmicroοτικό στο Γυmicroνάσιο και από εκεί στο Λύκειο
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
29
κοινωνίας που αλλάζει αλλά και microεταξύ όλων των
εmicroπλεκοmicroένων στην εκπαιδευτική διαδικασία στις περιο-
χές αυτές Είναι χαρακτηριστική η αmicroηχανία του σχολι-
κού microηχανισmicroού απέναντι στο πρόβληmicroα της διακοπής
της σχολικής φοίτησης ο οποίος έχει ποικίλες αντιδρά-
σεις από οργάνωση ενηmicroερωτικών συναντήσεων των
γονέων microε κύριο θέmicroα την αναγκαιότητα της συνέχισης
της φοίτησης για τα κορίτσια microέχρι την laquoαπειλήraquo λήψης
διοικητικών microέτρων λόγω της microη εφαρmicroογής του νόmicroου
του σχετικού microε την υποχρεωτική εκπαίδευση
Όλα αυτά λοιπόν θα έπρεπε να έχουν προετοιmicroάσει τον
εκπαιδευτικό της πρώτης σκηνής για τη δυσκολία που
είχε να αντιmicroετωπίσει Η γνώση του πλαισίου θα τον
βοηθούσε να αντιmicroετωπίσει επιτυχώς τα συναισθήmicroατα
της microαταίωσης που νιώθει σε σχέση microε τη δουλειά του
και κυρίως των τύψεων απέναντι στο παιδί ∆ε laquoφταίειraquo
ο εκπαιδευτικός γιατί laquoξεσήκωσεraquo τη microαθήτρια η επι-
θυmicroία για microάθηση και αλλαγή προέκυψε στο παιδί και
λόγω του γενικότερου κλίmicroατος αλλαγών που χαρακτη-
ρίζουν microια microεταβατική κοινωνία ∆ε laquoφταίειraquo σίγουρα
γιατί βοήθησε το παιδί να αγαπήσει έναν laquoάλλο κόσmicroοraquo
τον κόσmicroο των γραmicromicroάτων ∆εν πάει χαmicroένη άλλωστε η
προσπάθεια ακόmicroα κι αν η συγκεκριmicroένη microαθήτρια δεν
καταφέρει να συνεχίσει τη φοίτησή της Παρατηρείται
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
συχνά το φαινόmicroενο όταν οι προσδοκίες ζωής ενός
ατόmicroου δηmicroιουργούν πολύ microεγάλη ρήξη σε σχέση microε τις
κοινωνικά αναmicroενόmicroενες να microεταφέρονται σχεδόν αυ-
τούσιες στην επόmicroενη γενιά όταν θα έχουν laquoωριmicroάσει οι
κοινωνικές συνθήκεςraquo Στις περιπτώσεις αυτές παρατη-
ρούmicroε ένα νεότερο microέλος της οικογένειας να αναλαmicroβά-
νει να laquoεπαληθεύσει το σχέδιο αλλαγήςraquo όταν οι συν-
θήκες δε δηmicroιουργούν πια συγκρούσεις έντονες που
ανατρέπουν την εσωτερική του ισορροπία
Όχι microόνο δε laquoφταίειraquo ο εκπαιδευτικός αλλά πρέπει να
νιώθει ότι συmicromicroετέχει microε τον τρόπο του σε αυτή την πο-
ρεία της αλλαγής Θα πρέπει βέβαια ο τρόπος παρέmicroβα-
σής του να είναι προσεκτικός microε απόλυτο σεβασmicroό των
εmicroπλεκοmicroένων Είναι σηmicroαντικό να δώσει στα παιδιά να
καταλάβουν ότι το πρόβληmicroά τους είναι περίπλοκο ότι
δεν είναι οι γονείς τους laquoαδιάφοροιraquo και laquoανόητοιraquo
αλλά έχουν microια δυσκολία προσαρmicroογής στις καινούριες
συνθήκες Είναι σηmicroαντικό να microη δηmicroιουργηθούν στα
παιδιά συνθήκες απόρριψης των γονέων πράγmicroα πολύ
εύκολο στη σύγκρουση που αντιmicroετωπίζουν αλλά να
κατανοήσουν ότι οι γονείς εκπροσωπούν εδώ το παλιό
και παραδοσιακό που δυσκολεύεται να αλλάξει Σίγουρα
σε microια τέτοια προοπτική δε βοηθούν αντιδράσεις του
τύπου laquoΣκέφτοmicroαι να πάω να ldquoαρπάξωrdquo το παιδί και να
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
31
το στείλω στο σχολείο Να τους τα πω έξω απrsquo τα δό-
ντια Στη microάνα που ldquoζηλεύειrdquo την κόρη και δεν την αφή-
νει να προοδεύσει Στον πατέρα που κρύβεται πίσω από
το αίτηmicroα της microάνας Στην υπόλοιπη οικογένεια που δεν
τη στηρίζειraquo Οι αντιδράσεις αυτές το microόνο που κατα-
φέρνουν είναι να φέρνουν αντιmicroέτωπες τις δυο πλευρές
το σχολείο και το σπίτι και να δυναmicroιτίζουν το ενδεχό-
microενο οποιασδήποτε νεότερης συνεργασίας και ανταλλα-
γής Η παρέmicroβαση του εκπαιδευτικού πρέπει να είναι
προσεκτική συστηmicroατική και να δίνει το χρόνο στους
άλλους να αποδεχτούν το διαφορετικό σιγά σιγά ως microια
κατάσταση αλλαγής που αρχίζουν να αναγνωρίζουν και
οι ίδιοι και όχι ως microια laquoεπιβολή της κυρίαρχης πλειονο-
τικής οmicroάδαςraquo Μπορεί βέβαια ο χρόνος αυτός να είναι
αποφασιστικός για την πορεία ζωής του συγκεκριmicroένου
παιδιού Αν γίνει όmicroως η παρέmicroβαση microε σεβασmicroό και σύ-
στηmicroα δε θα πάει χαmicroένη ούτε και για το συγκεκριmicroένο
παιδί αν αυτό νιώσει πως laquoέχασε microια microάχη αλλά όχι
τον πόλεmicroοraquo αν νιώσει πως σε αυτή την πορεία των
αλλαγών έχει νόηmicroα να διεκδικεί σταθερά και επίmicroονα
microε στόχο την καλυτέρευση της ζωής του
Αν εξετάσουmicroε τη δεύτερη σκηνή θα διαπιστώσουmicroε
επίσης πως και εκεί η γνώση του πλαισίου θα είχε βοη-
θήσει τον εκπαιδευτικό να περιmicroένει τις laquoδυσκολίες κα-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
τανόησηςraquo από την πλευρά των microαθητών Ο συγκεκρι-
microένος εκπαιδευτικός λειτουργεί στο πλαίσιο microιας κλει-
στής αγροτικής κοινωνίας της οποίας χαρακτηριστικό
είναι microεταξύ άλλων η laquoαξιοποίησηraquo από microικρή ηλικία
των νεότερων microελών για την ενίσχυση του οικογενεια-
κού εισοδήmicroατος Η κοινωνία αυτή microαθαίνει από πολύ
νωρίς στα microέλη της τη χρησιmicroότητα της εργασίας ακόmicroα
και της παιδικής για την ωρίmicroανση του παιδιού για την
εκmicroάθηση microιας τέχνης για τη συmicromicroετοχή του στον οικο-
γενειακό αγώνα για ένα καλύτερο αύριο Η πολύ έντονη
laquoκαταδίκη της παιδικής εργασίαςraquo που θεωρείται σχε-
δόν αυτονόητη σε microια κοινωνία άλλου τύπου δεν microπο-
ρεί να γίνει κατανοητή στο συγκεκριmicroένο πλαίσιο Τα
παιδιά microεγαλώνουν microαθαίνοντας για την αξία της δου-
λειάς ενώ παράλληλα εργάζονται και τα ίδια
Η γνώση λοιπόν της συγκεκριmicroένης συνθήκης θα είχε
βοηθήσει τον εκπαιδευτικό να αποφύγει την έκπληξη
την αmicroηχανία καθώς και την ανατροπή που νιώθει εκ
των υστέρων Θα του είχε αφήσει χρόνο να σκεφτεί τη
διαφορά στις αντιλήψεις για την παιδική εργασία ανά-
microεσα σε αυτόν και τους microαθητές του να τη δικαιολογή-
σει και να αναmicroένει τις αντιδράσεις των παιδιών και τη
δυσκολία κατανόησης Από την άλλη θα microπορούσε να
αποφύγει τις τύψεις γιατί θα είχε microελετήσει τη θεmicroε-
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
33
λιώδη διαφορά που επισηmicroαίνουν οι ειδικοί όταν συζη-
τούν για την παιδική εργασία Σύmicroφωνα microε τη Unicef
λοιπόν η παιδική εργασία χωρίζεται σε laquomicroη αποδεκτήraquo
και laquoαποδεκτήraquo Η πρώτη αναφέρεται στο είδος της
laquoεργασίας που εmicroποδίζει τη φυσική και την πνευmicroατική
ανάπτυξη του παιδιού συmicromicroετέχει στην εκmicroετάλλευσή
του οικονοmicroική και κοινωνική παραβιάζει την πνευmicroα-
τική και ηθική του ακεραιότητα Η δεύτερη δίνει στο
παιδί που συmicromicroετέχει στο οικογενειακό εισόδηmicroα ασφά-
λεια και περηφάνια του παρέχει microια εκπαίδευση (for-
mation) ή ακόmicroα και ένα επάγγελmicroα ακόmicroα κι αν δεν
εξασφαλίζει πάντα τη συνέχιση της σχολικής φοίτησης
τις αργίες του τη διασκέδασή του Του παρέχει τελικά microια
θέση και διευκολύνει την ένταξή του στο περιβάλλονraquo7
Αν τα γνώριζε όλα αυτά ο εκπαιδευτικός και είχε προ-
βληmicroατιστεί εκ των προτέρων δε θα ένιωθε αmicroηχανία
γιατί έθιξε ένα δύσκολο ζήτηmicroα Θα αναγνώριζε ότι οι
περισσότεροι microαθητές του παρά τις ιδιαίτερες δυσκολίες
στη ζωή τους ανήκουν στη δεύτερη κατηγορία της παι-
δικής εργασίας και ίσως θα είχε νόηmicroα να στηριχτεί σε
7 Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacuteus-site aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παρα-
γωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000 σ 309
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτή τη διαφορά και να δώσει στα παιδιά να καταλά-
βουν πόσο απάνθρωπη και καταδικαστέα είναι η άλλη
microορφή παιδικής εργασίας Αν γνώριζε το πλαίσιο θα
microπορούσε να κατανοήσει τις διαφορετικές αντιλήψεις
των παιδιών και θα είχε κάνει την παρέmicroβασή του πιο
συγκροτηmicroένα Έτσι θα απέφευγε την κούραση και την
απογοήτευση που τόσο έντονα δηλώνει στο τέλος
Συmicroπεράσmicroατα
Γίνεται νοmicroίζουmicroε κατανοητό ότι η γνώση του πλαισίου
microπορεί να βοηθήσει τους εκπαιδευτικούς στην εκπαιδευ-
τική τους πρακτική microε πολλούς τρόπους Καταρχήν βοη-
θάει στη microείωση των αρνητικών συναισθηmicroάτων που
προκαλεί η έκπληξη και η ανατροπή στην καθηmicroερινή
σχολική πρακτική Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό Αρκεί να
αναλογιστούmicroε πόσες περιπτώσεις ανθρώπων γνωρί-
ζουmicroε κοινωνικά ευαίσθητων οι οποίοι laquoπαραιτούνταιraquo
στον εργασιακό τους χώρο γιατί απελπίζονται γιατί θε-
ωρούν ότι laquoτίποτα δεν αλλάζειraquo γιατί ξεκινούν microε microε-
γάλη ορmicroή και επιθυmicroία να προσφέρουν και δεν τα κα-
ταφέρνουν Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις η γνώση του
πλαισίου θα είχε microειώσει το συναίσθηmicroα της microαταίωσης
κυρίαρχο στις καταστάσεις όπου υπάρχουν έντονα κοι-
νωνικά προβλήmicroατα και ο εκπαιδευτικός νιώθει ότι δεν
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
35
microπορεί να επέmicroβει Θα είχε πείσει επίσης τους εκπαι-
δευτικούς να βάζουν microικρότερους και εφικτούς στόχους
και θα τους είχε δώσει τη χαρά και την ικανοποίηση της
κατάκτησης των στόχων αυτών Θα τους είχε βοηθήσει
να microην laquoπαίρνουν στην πλάτη τουςraquo όλη την ευθύνη
παρά microόνο αυτή που τους αναλογεί Θα τους είχε βοη-
θήσει ακόmicroα να ξεπεράσουν γρήγορα το στάδιο της
ταύτισης microε τους κοινωνικά αδύνατους πηγαίνοντας σε
microια πιο laquoχρήσιmicroη κατάστασηraquo όπου microπορούν να συνει-
δητοποιήσουν και την πολυπλοκότητα αλλά και το laquoδί-
καιοraquo όλων των εmicroπλεκοmicroένων Σε αυτή τη νέα κατά-
σταση θα microπορούσαν να περάσουν από την οργή στην
οργάνωση microιας συστηmicroατικής εκπαιδευτικής παρέmicroβασης
η οποία microακροπρόθεσmicroα και υπό όρους θα microπορούσε
να συντελέσει στη microείωση της κοινωνικής αδικίας
Και microόνο η microείωση λοιπόν των αρνητικών συναισθηmicroά-
των των εκπαιδευτικών microπορεί να τους βοηθήσει στο να
οργανώσουν την εκπαιδευτική τους πρακτική πιο αποτε-
λεσmicroατικά Η προσαρmicroογή στις ανάγκες του πλαισίου
όταν δε θεωρείται laquoέκπτωσηraquo και laquoυποχώρησηraquo αλλά
γίνεται συνειδητά και οργανωmicroένα microε αφετηρία τα βιώ-
microατα των παιδιών και στόχο τη δηmicroιουργία κινήτρων
microάθησης microπορεί να φέρει σηmicroαντικά αποτελέσmicroατα για
την εκπαιδευτική διαδικασία Τα παιδιά θα νιώσουν ότι ο
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
εκπαιδευτικός τα υπολογίζει τα σέβεται καθώς προσαρ-
microόζει το microάθηmicroα στις ανάγκες τους Το κλίmicroα αυτό είναι
πιθανό να έχει θετικά αποτελέσmicroατα για τα παιδιά ―
microπορεί όχι θεαmicroατικά αλλά ουσιαστικά Αν ο εκπαιδευτι-
κός έχει την οξύνοια και την ικανότητα να αντιληφθεί
αυτές τις έστω microικρές αλλαγές και να τις αξιοποιήσει
τότε ο ίδιος θα γίνει πιο αποτελεσmicroατικός και τα παιδιά
θα αρχίσουν να βρίσκουν σιγά σιγά τα κλειδιά για να
οικοδοmicroήσουν microια σχέση δηmicroιουργική microε τη microάθηση Το
σηmicroαντικό και για τους δυο laquoεταίρουςraquo (εκπαιδευτικό
και microαθητές) είναι να πειστούν πως παρά τις δυσκολίες
microπορεί η τάξη να microπει σε microια ουσιαστική διαδικασία microά-
θησης Χωρίς αυτή την πίστη κάθε προσπάθεια θα laquoπέ-
φτει στο κενόraquo Αν ο εκπαιδευτικός κατανοήσει τις ιδιαί-
τερες δυσκολίες τις αναστολές τα προβλήmicroατα που δη-
microιουργεί το κοινωνικό πλαίσιο για την εκπαιδευτική δια-
δικασία αλλά πειστεί από την άλλη πως microε τις κατάλ-
ληλες στρατηγικές microπορεί να κινητοποιήσει τα παιδιά να
microάθουν (αφού όλα τα παιδιά microπορούν να κινητοποιη-
θούν όταν προσαρmicroοστεί το microάθηmicroα στις ανάγκες τους)
τότε η καθηmicroερινή του σχολική πρακτική microπορεί να microην
τον γεmicroίζει microε αρνητικά συναισθήmicroατα αλλά να του
προσφέρει πολλές προσωπικές στιγmicroές ικανοποίησης και
δηmicroιουργίας
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
37
Η κατανόηση αυτή δεν είναι φυσικά microια εύκολη διαδικα-
σία Πολλές φορές προκαλεί έντονα συναισθήmicroατα στον
εκπαιδευτικό ιδιαίτερα όταν οι καταστάσεις που αντιmicroε-
τωπίζει και τις οποίες πρέπει να αναλύσει ανακινούν
microέσα του αντίστοιχες προσωπικές ή οικογενειακές εmicroπει-
ρίες Είναι σαφές ότι χρειάζεται σοβαρή προσωπική δου-
λειά του εκπαιδευτικού για να microπορέσει να ξεφύγει από
τα έντονα συναισθήmicroατα που του προκαλούν οι ταυτί-
σεις και να κατανοήσει ψύχραιmicroα την κατάσταση Οι δυ-
σκολίες είναι microεγάλες αλλά και το κέρδος αντίστοιχο Το
πλαίσιο δεν αποτελεί πια τον άγνωστο laquomicroπαmicroπούλαraquo
αλλά είναι εκεί microπροστά ορατό αλλά και ευέλικτο σου
θέτει τα όρια αλλά σου αφήνει παράλληλα και microικρά
παράθυρα διαφυγής Σου εξηγεί σε προβληmicroατίζει
αλλά από την άλλη σου δίνει να καταλάβεις πως σε αυτή
την πολυπλοκότητα των παραγόντων που το ορίζουν
microπορείς να επέmicroβεις και συ σιγά σιγά και διακριτικά αλλά
πολύ ουσιαστικά Μπορείς να επέmicroβεις δηmicroιουργώντας
microικρές ανατροπές θέτοντας απλά ερωτήmicroατα στους συ-
νεργάτες σου τα παιδιά δείχνοντάς τους τις πολλαπλές
όψεις της laquoπραγmicroατικότηταςraquo και δίνοντάς τους εργα-
λεία για να επεξεργαστούν την πολλαπλότητα Η κατα-
νόηση του πλαισίου λοιπόν δε σου δηmicroιουργεί το αί-
σθηmicroα του microάταιου αφού όλα είναι δεδοmicroένα και ετερο-
καθορίζονται αντίθετα σου ενισχύει τις πιθανότητες ου-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
σιαστικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό microε κέρδη προ-
φανή για την εκπαιδευτική διαδικασία
Βιβλιογραφία
Ανδρούσου Α Το κίνητρο στην εκπαίδευση Κλειδιά και Αντι-
κλείδια ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Αθήνα 2003 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd
edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η ανα-γκαιότητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοι-νότητα τ 20 Αθήνα 1993
Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacute-ussite aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παραγωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000
Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
39
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
16
τους χωράφια άλλοι σε microαγαζιά το απόγευmicroα άλλοι στα
πρόβατα άλλοι δίπλα στον πατέρα τους που είναι οικο-
δόmicroος και συνεχίζει το microεροκάmicroατο και microετά τις τρεις
που σχολάmicroε Νιώθω αmicroήχανη και ένοχη Εγώ τόση ώρα
microιλώ για το Μπαγκλαντές και την Αφρική και τα παιδιά
microου έχουν ήδη διαmicroορφώσει σχέση και άποψη για την
εργασία Εντάξει το κείmicroενο microιλούσε για παιδιά που
εγκαταλείπουν το σχολείο και εργάζονται σε απάνθρω-
πες συνθήκες Όmicroως και τα δικά microου δε δυσκολεύονται
Το πρωί σχολείο και microετά microεροκάmicroατο Μεροκάmicroατο microι-
κρό Ίσα που να ενισχύει λιγάκι το οικογενειακό εισό-
δηmicroα Και την άλλη microέρα σχολείο laquoάγραφα κι αδιάβα-
σταraquo γιατί πώς να προλάβεις και τις σχολικές υποχρεώ-
σεις όταν είσαι πτώmicroα στην κούραση ∆εν είναι εύκολο
Νιώθω αmicroηχανία Μήπως δεν έπρεπε τελικά να τους
θέσω ένα τόσο καυτό ζήτηmicroα Εγώ microιλούσα για εκmicroε-
τάλλευση χωρίς να σκεφτώ ότι τα αφορά και προσω-
πικά Μάλλον γιrsquo αυτό δεν microπορούσαmicroε τελικά να συ-
νεννοηθούmicroε και microου έλεγαν για το πόσο σηmicroαντικό εί-
ναι να microαθαίνει ο άνθρωπος από microικρός στη δουλειά
Πρέπει ή δεν πρέπει το σχολείο να θέτει τέτοια ζητή-
microατα Πώς θα microπορούσα τελικά να microιλήσω για το τόσο
σηmicroαντικό ζήτηmicroα της παιδικής εργασίας Να το απο-
σιωπήσω Έχω κουραστεί σε αυτό το σχολείο να ξαφνιά-
ζοmicroαι και να microην καταλαβαίνω Τι κάνω λάθος εντέλει
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
17
ΗΗ γγννώώσσηη ττοουυ κκοοιιννωωννιικκοούύ ππλλααιισσίίοουυ κκααιι ηη σσηηmicromicroαασσίίαα ττηηςς
Πολύ συχνά παρατηρείται το φαινόmicroενο να εργάζονται
εκπαιδευτικοί σε ένα σχολείο και να γνωρίζουν ελάχιστα
για τους microαθητές τους ∆εν έχουν καmicroιά πληροφόρηση
για την οικογενειακή κατάσταση των microαθητών τα ιδιαί-
τερα προβλήmicroατά τους τις συνθήκες ζωής τους τα
όνειρα και τις φιλοδοξίες τους Ο χώρος του σχολείου
φαντάζει αποκοmicromicroένος από το ευρύτερο κοινωνικό περι-
βάλλον Η έλλειψη αυτή ενισχύεται και από την παντελή
σχεδόν έλλειψη επικοινωνίας microε τους γονείς οι οποίοι
θα microπορούσαν να αποτελέσουν microια βασική laquoδεξαmicroενή
πληροφοριώνraquo Οι πληροφορίες αυτές θα microπορούσαν να
κάνουν πιο ξεκάθαρη την εικόνα των microαθητών και να
βοηθήσουν τον εκπαιδευτικό να προσαρmicroόσει τη συmicroπε-
ριφορά και τις microεθόδους του ανάλογα microε τους βασικούς
του συνεργάτες τα παιδιά
Η έλλειψη αυτή ενός δικτύου σχέσεων δυσκολεύει τη
λειτουργία του σχολείου και καθιστά την ουσιαστική πα-
ρέmicroβαση των διδασκόντων σχεδόν αδύνατη Για να κα-
ταφέρει το σχολείο να παρέmicroβει ουσιαστικά και να δη-
microιουργήσει συνθήκες και κίνητρα microάθησης στους microαθη-
τές του είναι απαραίτητο να γνωρίζει ποιοι είναι αυτοί οι
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
18
microαθητές τι χρειάζονται ποιες είναι οι ιδιαιτερότητές
τους και microετά να αποφασίσει microε ποιες microεθόδους θα πα-
ρέmicroβει και πού θα δώσει έmicroφαση Ξέρουmicroε ότι η γνώση
δεν είναι ένα laquoσακίraquo που το αδειάζουmicroε σε laquoάδεια κεφά-
λιαraquo και περιmicroένουmicroε να καλύψουmicroε τα κενά Εδώ και
πολλά χρόνια οι παιδαγωγοί τονίζουν τη σηmicroασία του
κινήτρου για την ουσιαστική microάθηση2 καθώς και την
προτεραιότητα της απόκτησης δεξιοτήτων απέναντι στην
απόκτηση γνώσεων Για να δηmicroιουργήσεις όmicroως κίνητρα
σε κάποιον πρέπει να ξέρεις σε ποιον απευθύνεσαι Για
να του microάθεις πώς να microαθαίνει πρέπει να ξέρεις ποιος
είναι
Τα πράγmicroατα γίνονται ακόmicroα πιο δύσκολα όταν υπάρχει
microεγάλη απόσταση ανάmicroεσα στο κοινωνικό περιβάλλον
από όπου προέρχεται ο εκπαιδευτικός και σε εκείνο
όπου διδάσκει Η απόσταση αυτή (κοινωνική
πολιτιστική οικονοmicroική) συχνά οφείλεται σε ένα
συνδυασmicroό παραγόντων Σε περιπτώσεις δε που
υπάρχουν και ιδιαίτερα κοινωνικά χαρακτηριστικά πχ
microειονοτικές οmicroάδες η διαφορά εmicroφανίζεται ακόmicroα πιο
microεγεθυσmicroένη και πολύ συχνά λείπουν εντελώς τα
2 Βλ Ανδρούσου Α Το κίνητρο στην εκπαίδευση Κλειδιά και Αντικλείδια ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Αθήνα 2003 σ 14-15
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
19
κλειδιά ερmicroηνείας και αλληλοκατανόησης Σε αυτές τις
δύσκολες καταστάσεις προβάλλει πιο επιτακτική η
ανάγκη κατανόησης του κοινωνικού πλαισίου microέσα στο
οποίο λειτουργεί το συγκεκριmicroένο σχολείο ζει η
microειονοτική οmicroάδα ―ιδιαίτερα όταν υπάρχουν στοιχεία
κοινωνικού αποκλεισmicroού― και διαmicroορφώνονται τα
νεότερα microέλη της οι microαθητές microας
ΚΚααττααννόόηησσηη ττοουυ κκοοιιννωωννιικκοούύ ππλλααιισσίίοουυ
κκααιι έέρρεευυνναα δδρράάσσηηςς
Πώς όmicroως είναι δυνατό να κατανοήσει ο εκπαιδευτικός
ένα κοινωνικό πλαίσιο που του φαίνεται τόσο διαφορε-
τικό και microακρινό Ποια εργαλεία θα τον βοηθήσουν ώστε
να κατανοήσει τις διαφορές αλλά και τις οmicroοιότητες microε
τους microαθητές του και να τις αξιοποιήσει προς όφελος
της διδακτικής διαδικασίας
Γίνεται πολύ συχνά λόγος στον εκπαιδευτικό χώρο για
την ανάγκη εξοικείωσης του εκπαιδευτικού microε την
έρευνα δράσης η οποία microπορεί να αποτελέσει το κλειδί
για την κατανόηση του κοινωνικού και εκπαιδευτικού
πλαισίου και για την προσαρmicroογή της διδασκαλίας στο
πλαίσιο αυτό Εδώ θα πρέπει να διευκρινίσουmicroε ότι η
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
έρευνα δράσης laquoείναι η έρευνα που γίνεται από συγκε-
κριmicroένους ανθρώπους στην ίδια τους τη δουλειά για να
βοηθηθούν ώστε να βελτιώσουν αυτό που κάνουν συ-
microπεριλαmicroβανοmicroένου και του πώς εργάζονται microε και για
τους άλλους Η έρευνα δράσης είναι η έρευνα που αντι-
microετωπίζει τους ανθρώπους ως αυτόνοmicroους υπεύθυνους
συντελεστές (agents) που συmicromicroετέχουν ενεργά στο να
φτιάξουν τις δικές τους ιστορίες και συνθήκες ζωής
όπως και ικανούς να γίνουν πιο αποτελεσmicroατικοί στο να
φτιάχνουν ιστορίες και συνθήκες ζωής [hellip] ∆εν αντιmicroε-
τωπίζει τους ανθρώπους ως αντικείmicroενα για έρευνα
αλλά τους ενθαρρύνει να δουλεύουν microαζί ως υποκεί-
microενα που έχουν συνείδηση και ως συντελεστές (agents)
της αλλαγής και της βελτίωσηςraquo3 Η διαδικασία αυτή
microπορεί να αποδειχτεί ιδιαίτερα χρήσιmicroη για τον εκπαι-
δευτικό στην εποχή microας όπου διάφορα τmicroήmicroατα της
κοινωνίας βρίσκονται σε microεταβατικό στάδιο Στις περι-
πτώσεις αυτές αυξάνονται και οι δυσκολίες κατανόησης
του πλαισίου και αντίστοιχα οι δυσκολίες αποτελεσmicroα-
τικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό
3 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η αναγκαιό-τητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοινότητα τ 20 Αθήνα 1993 σ 38
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
21
Κοινωνίες σε microετάβαση και έρευνα δράσης
Πολλές φορές ιδιαίτερα σε καταστάσεις κοινωνιών σε
microετάβαση η πολυπλοκότητα και η αντιφατικότητα είναι
τα χαρακτηριστικά των κοινωνικών συστηmicroάτων Έτσι
ενώ η εξωτερική εικόνα microιας κοινωνίας παρουσιάζει ση-
microάδια νεωτερικότητας και εκσυγχρονισmicroού οι
βαθύτερες αντιλήψεις των ανθρώπων παραmicroένουν
παραδοσιακές δηmicroιουργώντας στα microέλη τους σοβαρές
συγκρούσεις και αποσταθεροποιήσεις Τα φαινόmicroενα
αυτά είναι πολύ πιο έντονα όταν πρόκειται για κλειστές-
παραδοσιακές κοινωνίες οι οποίες microεταβαίνουν σε
νεότερες microορφές που δεν είναι ξεκάθαρες ακόmicroα Στην
περίπτωση βέβαια που οι κοινωνίες αυτές αποτελούνται
από microειονοτικούς πληθυσmicroούς4 τα πράγmicroατα
περιπλέκονται ακόmicroα περισσότερο
4 Οι σκηνές στην αρχή του κειmicroένου εκτυλίσσονται σε τέτοιες περιοχές (σχολεία στην ορεινή Ξάνθη) τις οποίες microέχρι το 1995 χρειαζόταν ειδική άδεια από την Αστυνοmicroία για να microπορέ-σεις να επισκεφτείς Η σηmicroερινή τους εικόνα (πολύ έντονης ανοικοδόmicroησης δηmicroιουργίας καταστηmicroάτων αύξησης των microέ-σων microετακίνησης και γενικότερα laquoανοίγmicroατοςraquo και laquoεκσυγχρο-νισmicroούraquo) δηmicroιουργεί microια πολύ ισχυρή αντίθεση σε σχέση microε την εικόνα τους πριν από 8 microόλις χρόνια και αποτελεί από microόνη της
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
Οι αλλαγές είναι ραγδαίες το πλαίσιο αλλάζει συνεχώς
το δεδοmicroένα τρέχουν και οι άνθρωποι αδυνατούν να τα
παρακολουθήσουν και να τα κατανοήσουν Κάποιοι νιώ-
θουν ότι απειλούνται από αυτή την αλλαγή Φοβούνται
και εύκολα αναπολούν τις εποχές που laquoείχαν λίγα χρή-
microατα microεν αλλά ήξεραν τι περιmicroένουν απrsquo τη ζωή τουςraquo
Άλλοι αλλάζουν ξαφνικά τα πάντα αρνούmicroενοι όλες
τους τις ρίζες και τις προγενέστερες αξίες Νιώθουν microια
επιτακτική ανάγκη ενσωmicroάτωσης Να γίνουν σαν τους
άλλους να microην ξεχωρίζουν Σε ένα πλαίσιο microετάβασης
γίνονται αντιληπτές ποικίλες αντιδράσεις απέναντι στη
νεωτερικότητα Είναι όλες αναmicroενόmicroενες γιατί είναι σα-
φές πως η αλλαγή στη ζωή των ανθρώπων τούς προκα-
λεί διαφορετικά συναισθήmicroατα που συνδέονται κυρίως
microε τις οικογενειακές καταβολές τα οικογενειακά και
προσωπικά σχέδια ζωής καθώς και microε το πόσο έχει
laquoπροβλεφθείraquo στα σχέδια ζωής το ενδεχόmicroενο ανατρο-
πής των δεδοmicroένων
Τι κάνει όmicroως ένας δάσκαλος όταν εργάζεται σε microια κοι-
νωνία σε microετάβαση Τι σηmicroαίνει κατανοώ το πλαίσιο
όταν το πλαίσιο αλλάζει συνεχώς Και πόση έρευνα
microια πολύ ισχυρή ένδειξη για τη microεταβατική φάση στην οποία βρίσκονται
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
23
δράσης microπορεί εντέλει να κάνει ένας εκπαιδευτικός που
εξακολουθεί να αποτελεί ξένο σώmicroα σε microια τέτοια κοι-
νωνία Πόσο εύκολο είναι να microην παραιτηθεί από την
προσπάθεια η οποία του έχει laquoχαρίσειraquo τόσες ανατρο-
πές και απογοητεύσεις
Η απάντηση στα ερωτήmicroατα αυτά είναι δύσκολη Αυτό
που απαιτείται καταρχήν από τον εκπαιδευτικό είναι συ-
νεχής εγρήγορση και παρατήρηση Είναι απαραίτητο να
microη βιαστεί να δώσει χρόνο στον εαυτό του αλλά και
στους microαθητές του να προβληmicroατιστεί πριν αποφασίσει
πώς θα οργανώσει τη διδασκαλία του Απαραίτητη προ-
ϋπόθεση για να κατανοήσει το πλαίσιο ως εξωτερικός
παρατηρητής είναι να δηmicroιουργήσει σχέση εmicroπιστοσύ-
νης microε τους microαθητές του Μια σχέση ουσιαστικής επα-
φής στην οποία θα είναι φυσικά σαφή τόσο τα όρια και
η δυναmicroική όσο και το γνήσιο ενδιαφέρον του
εκπαιδευτικού για τη ζωή των microαθητών του Η σχέση
αυτή δε χτίζεται από τη microια microέρα στην άλλη Απαιτεί
ειλικρινείς προθέσεις Απαιτεί laquoάνοιγmicroαraquo από την
πλευρά του εκπαιδευτικού laquoΆνοιγmicroαraquo προς τον άλλο
αυτόν που φαίνεται τόσο διαφορετικός όχι για να τον
αφοmicroοιώσει αλλά για να τον ακούσει να τον καταλάβει
και να βρει τις συνιστάmicroενες στις οποίες θα microπορέσει να
στηριχτεί για να φτιάξει τη γέφυρα που θα οδηγήσει τα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
παιδιά στην επιθυmicroία να microάθουν Βασικοί laquoκίνδυνοιraquo σε
microια τέτοια κατάσταση είναι είτε η πλήρης απόρριψη του
laquoδιαφορετικούraquo είτε η πλήρης αποδοχή του και η αντι-
microετώπισή του ως φολκλόρ Και τα δύο φανερώνουν
εντέλει την αποτυχία επικοινωνίας και ισότιmicroης ανταλ-
λαγής Πώς όmicroως είναι δυνατό να πετύχεις ισότιmicroη
ανταλλαγή microε κάποιον που σου φαίνεται τόσο
διαφορετικός Σε αυτές τις περιπτώσεις βοηθάει σίγουρα
η προσωπική αναζήτηση στο θέmicroα της ταυτότητας laquoΗ
ταυτότητα του κάθε ανθρώπου συντίθεται από microια
πληθώρα στοιχείων τα οποία προφανώς δεν
περιορίζονται σε όσα αναγράφονται στα επίσηmicroα αρχεία
Οι περισσότεροι άνθρωποι καταρχήν εντάσσονται σε
κάποια θρησκευτική παράδοση έχουν microια εθνικότητα
καmicroιά φορά δύο ανήκουν σε microια εθνική ή γλωσσική
οmicroάδα έχουν οικογένεια microε περισσότερα ή λιγότερα
microέλη επάγγελmicroα κοινωνική θέση κάποιον κοινωνικό
κύκλοhellip Ο κατάλογος όmicroως είναι ακόmicroα πιο microακρύς
υποθετικά ατελείωτος ορισmicroένοι microπορεί να νιώθουν
περισσότερο ή λιγότερο πως ανήκουν σε microια επαρχία σε
ένα χωριό σε microια αδερφότητα σε microια επαγγελmicroατική ή
ποδοσφαιρική οmicroάδα σε microια παρέα φίλων σε ένα
συνδικάτο σε microια επιχείρηση σε ένα κόmicromicroα σε κάποιο
σύλλογο σε microια ενορία σε microια κοινότητα ανθρώπων
που microοιράζονται τα ίδια πάθη τις ίδιες ερωτικές
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
25
επιλογές τις ίδιες σωmicroατικές αναπηρίες ή
αντιmicroετωπίζουν τα ίδια προβλήmicroαταraquo5
Αυτές οι πολλαπλές υπαγωγές κάνουν σίγουρα κάθε άν-
θρωπο microοναδικό στον κόσmicroο Από την άλλη όmicroως ενι-
σχύουν την πιθανότητα να microπορέσεις να συναντήσεις
τον laquoάλλοraquo αφού δεν microπορεί κάποια από όλες αυτές
τις υπαγωγές θα είναι κοινή και θα βοηθάει τη συνά-
ντηση Αν ο καθένας microας ορίζει microονοσήmicroαντα την ταυ-
τότητά του αν νιώθει πχ microόνο Έλληνας ή microόνο χρι-
στιανός ή microόνο Ολυmicroπιακός τότε πολύ εύκολα θα βρει
απέναντί του τον αντίπαλο τον εχθρό Σε τέτοιες περι-
πτώσεις οι ταυτότητες γίνονται εύκολα laquoφονικέςraquo όπως
εύστοχα περιγράφει ο Αmicroίν Μααλούφ στο βιβλίο του Φο-
νικές ταυτότητες Αν όmicroως ο άνθρωπος αντιλαmicroβάνεται
τον εαυτό του και τον laquoάλλοraquo ως ένα κράmicroα ταυτοτή-
των και υπαγωγών τότε αρχίζει να νιώθει πόσο το
laquoεmicroείςraquo περιλαmicroβάνει και το οι laquoάλλοιraquo Η συνειδητο-
ποίηση αυτή αποτελεί αυτόmicroατα και microια γέφυρα επικοι-
νωνίας microια γέφυρα που δεν αποσιωπά τις διαφορές
αλλά προσπαθεί να βρει τα κλειδιά ερmicroηνείας τους
εντάσσοντάς τες στο πλαίσιο
5 Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999 σ 19
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
Η διαδικασία αυτή είναι ιδιαίτερα χρήσιmicroη για τον εκπαι-
δευτικό αφενός γιατί του επιτρέπει την ουσιαστική πα-
ρέmicroβαση όταν διδάσκει σε περιβάλλοντα φαινοmicroενικά
πολύ διαφορετικά και αφετέρου γιατί τον προφυλλάσ-
σει από απογοητεύσεις και παρανοήσεις της συmicroπεριφο-
ράς των παιδιών των γονιών και του ευρύτερου περι-
βάλλοντος Οι παρανοήσεις αυτές συχνό φαινόmicroενο σε
περιβάλλοντα πολυσυλλεκτικά θα microπορούσαν να laquoπεί-
σουνraquo τον εκπαιδευτικό είτε ότι η διαφορετικότητα του
απέναντι είναι επιθετική και απευθύνεται προς τον ίδιο
άρα να του προκαλέσουν συναισθήmicroατα και συmicroπεριφο-
ρές αmicroυντικές είτε ότι ο απέναντί του δεν είναι επιθετι-
κός αλλά βρίσκεται πολύ πίσω άρα υπάρχει και πάλι
αδυναmicroία επικοινωνίας γιατί ο άλλος πρέπει να καλύψει
microια πολύ microεγάλη διαδροmicroή για να καταφέρουν να συνο-
microιλήσουν Και στις δύο περιπτώσεις οι αντιδράσεις του
εκπαιδευτικού θα δυσχεράνουν σίγουρα την εκπαιδευ-
τική του παρέmicroβαση
ΤΤιι θθαα σσήήmicromicroααιιννεε ηη κκααττααννόόηησσηη ττοουυ ππλλααιισσίίοουυ
σστταα σσυυγγκκεεκκρριιmicromicroέένναα ππααρρααδδεείίγγmicromicroαατταασσκκηηννέέςς
Ας δούmicroε λοιπόν τώρα τι θα σήmicroαινε η κατανόηση του
πλαισίου στις παραπάνω σκηνές Στο πρώτο παράδειγmicroα
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
27
είναι εmicroφανέστατη η απογοήτευση και η παραίτηση που
νιώθει ο εκπαιδευτικός αντιmicroετωπίζοντας microια δύσκολη
κατάσταση Κι όmicroως τα σηmicroάδια αυτού του laquoπροαναγ-
γελθέντος θανάτουraquo ήταν ιδιαίτερα έντονα πολύ νωρί-
τερα Η περιοχή η οποία περιγράφεται η ορεινή περιοχή
της Ξάνθης αποτελεί παράδειγmicroα κοινωνίας σε microετά-
βαση όπου τα πιο καταπιεσmicroένα κοmicromicroάτια η οmicroάδα των
γυναικών δεν έχουν καταφέρει σε κανένα βαθmicroό να
κερδίσουν από την laquoπροελαύνουσα νεωτερικότηταraquo
Αυτό γίνεται καταρχήν αντιληπτό από πολύ ορατά ση-
microάδια όπως η ενδυmicroασία αλλά κυρίως από τις πορείες
ζωής τους οι οποίες παρουσιάζουν microεγάλη αναντιστοιχία
σε σχέση microε τις πορείες ζωής των ανδρών της περιοχής
που χαρακτηρίζονται από σηmicroαντικές αλλαγές και προ-
σαρmicroογές στη νεωτερικότητα Οι γυναίκες της περιοχής
παρουσιάζουν σχεδόν την ίδια εικόνα που παρουσίαζαν
και πριν από 30 χρόνια τη στιγmicroή που η ίδια η περιοχή
έχει πραγmicroατικά laquomicroεταmicroορφωθείraquo Ένα πολύ microεγάλο
ποσοστό τους δε microιλάει ικανοποιητικά ελληνικά ενώ οι
άνδρες της αντίστοιχης ηλικίας χρησιmicroοποιούν την ελλη-
νική microε ευχέρεια είναι αποκλεισmicroένες στον οικιακό
χώρο δεν microπορούν σε κανένα βαθmicroό να παρακολουθή-
σουν τις κοινωνικές εξελίξεις αποκοmicromicroένες από πολύ
microικρές από την εκπαίδευση Ένα συντριπτικό ποσοστό
γυναικών διακόπτουν τη σχολική φοίτηση πριν καν γί-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
νουν γυναίκες τελειώνοντας δηλαδή το ∆ηmicroοτικό και
microάλιστα έχοντας αριστεύσει στην εξαετή φοίτησή τους
Υπάρχουν χωριά στην ορεινή Ξάνθη που δεν έχουν
ακόmicroα στείλει κορίτσια στο Γυmicroνάσιο6 Κι αν η κατά-
σταση αυτή θεωρούνταν σχεδόν laquoαποδεκτή και φυσικήraquo
πριν από microερικά χρόνια όταν η γενικότερη εικόνα των
κοινωνιών αυτών ήταν εντελώς παραδοσιακή στις microέρες
microας φαντάζει αναντίστοιχη των γενικότερων εξελίξεων
προκαλώντας πολύ συχνά συναισθήmicroατα πόνου στα ίδια
τα νεαρά κορίτσια που νιώθουν να laquoτιmicroωρούνταιraquo για
το φύλο τους
Η κατάσταση αυτή προκαλεί συγκρούσεις πολλαπλών
τύπων όχι microόνο microεταξύ των microελών της παραδοσιακής
6 Τα χωριά αυτά microειώνονται συνεχώς Παρατηρείται το φαινό-microενο όταν ξεκινήσει ένα κορίτσι τη φοίτησή του να ακολουθή-σουν κι άλλα την επόmicroενη ή και την ίδια σχολική χρονιά Έτσι υπάρχουν περιπτώσεις κοριτσιών που κατάφεραν να πάνε στο Γυmicroνάσιο τρία χρόνια microετά τη φοίτησή τους στο ∆ηmicroοτικό microαζί microε το πρώτο κορίτσι που πήγε από το χωριό τους Στις περισ-σότερες των περιπτώσεων αυτών τα κορίτσια συνεχίζουν ικα-νοποιητικά τη δευτεροβάθmicroια εκπαίδευση microε υψηλές επιδόσεις και όταν καταφέρουν να φοιτήσουν και στο Λύκειο είναι σχε-δόν σίγουρα φοιτήτριες στο Πανεπιστήmicroιο Άρα η microεγάλη δυ-σκολία και η αποφασιστική καmicroπή στη ζωή των νεαρών γυναι-κών στις περιοχές αυτές είναι το πέρασmicroα από το ∆ηmicroοτικό στο Γυmicroνάσιο και από εκεί στο Λύκειο
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
29
κοινωνίας που αλλάζει αλλά και microεταξύ όλων των
εmicroπλεκοmicroένων στην εκπαιδευτική διαδικασία στις περιο-
χές αυτές Είναι χαρακτηριστική η αmicroηχανία του σχολι-
κού microηχανισmicroού απέναντι στο πρόβληmicroα της διακοπής
της σχολικής φοίτησης ο οποίος έχει ποικίλες αντιδρά-
σεις από οργάνωση ενηmicroερωτικών συναντήσεων των
γονέων microε κύριο θέmicroα την αναγκαιότητα της συνέχισης
της φοίτησης για τα κορίτσια microέχρι την laquoαπειλήraquo λήψης
διοικητικών microέτρων λόγω της microη εφαρmicroογής του νόmicroου
του σχετικού microε την υποχρεωτική εκπαίδευση
Όλα αυτά λοιπόν θα έπρεπε να έχουν προετοιmicroάσει τον
εκπαιδευτικό της πρώτης σκηνής για τη δυσκολία που
είχε να αντιmicroετωπίσει Η γνώση του πλαισίου θα τον
βοηθούσε να αντιmicroετωπίσει επιτυχώς τα συναισθήmicroατα
της microαταίωσης που νιώθει σε σχέση microε τη δουλειά του
και κυρίως των τύψεων απέναντι στο παιδί ∆ε laquoφταίειraquo
ο εκπαιδευτικός γιατί laquoξεσήκωσεraquo τη microαθήτρια η επι-
θυmicroία για microάθηση και αλλαγή προέκυψε στο παιδί και
λόγω του γενικότερου κλίmicroατος αλλαγών που χαρακτη-
ρίζουν microια microεταβατική κοινωνία ∆ε laquoφταίειraquo σίγουρα
γιατί βοήθησε το παιδί να αγαπήσει έναν laquoάλλο κόσmicroοraquo
τον κόσmicroο των γραmicromicroάτων ∆εν πάει χαmicroένη άλλωστε η
προσπάθεια ακόmicroα κι αν η συγκεκριmicroένη microαθήτρια δεν
καταφέρει να συνεχίσει τη φοίτησή της Παρατηρείται
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
συχνά το φαινόmicroενο όταν οι προσδοκίες ζωής ενός
ατόmicroου δηmicroιουργούν πολύ microεγάλη ρήξη σε σχέση microε τις
κοινωνικά αναmicroενόmicroενες να microεταφέρονται σχεδόν αυ-
τούσιες στην επόmicroενη γενιά όταν θα έχουν laquoωριmicroάσει οι
κοινωνικές συνθήκεςraquo Στις περιπτώσεις αυτές παρατη-
ρούmicroε ένα νεότερο microέλος της οικογένειας να αναλαmicroβά-
νει να laquoεπαληθεύσει το σχέδιο αλλαγήςraquo όταν οι συν-
θήκες δε δηmicroιουργούν πια συγκρούσεις έντονες που
ανατρέπουν την εσωτερική του ισορροπία
Όχι microόνο δε laquoφταίειraquo ο εκπαιδευτικός αλλά πρέπει να
νιώθει ότι συmicromicroετέχει microε τον τρόπο του σε αυτή την πο-
ρεία της αλλαγής Θα πρέπει βέβαια ο τρόπος παρέmicroβα-
σής του να είναι προσεκτικός microε απόλυτο σεβασmicroό των
εmicroπλεκοmicroένων Είναι σηmicroαντικό να δώσει στα παιδιά να
καταλάβουν ότι το πρόβληmicroά τους είναι περίπλοκο ότι
δεν είναι οι γονείς τους laquoαδιάφοροιraquo και laquoανόητοιraquo
αλλά έχουν microια δυσκολία προσαρmicroογής στις καινούριες
συνθήκες Είναι σηmicroαντικό να microη δηmicroιουργηθούν στα
παιδιά συνθήκες απόρριψης των γονέων πράγmicroα πολύ
εύκολο στη σύγκρουση που αντιmicroετωπίζουν αλλά να
κατανοήσουν ότι οι γονείς εκπροσωπούν εδώ το παλιό
και παραδοσιακό που δυσκολεύεται να αλλάξει Σίγουρα
σε microια τέτοια προοπτική δε βοηθούν αντιδράσεις του
τύπου laquoΣκέφτοmicroαι να πάω να ldquoαρπάξωrdquo το παιδί και να
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
31
το στείλω στο σχολείο Να τους τα πω έξω απrsquo τα δό-
ντια Στη microάνα που ldquoζηλεύειrdquo την κόρη και δεν την αφή-
νει να προοδεύσει Στον πατέρα που κρύβεται πίσω από
το αίτηmicroα της microάνας Στην υπόλοιπη οικογένεια που δεν
τη στηρίζειraquo Οι αντιδράσεις αυτές το microόνο που κατα-
φέρνουν είναι να φέρνουν αντιmicroέτωπες τις δυο πλευρές
το σχολείο και το σπίτι και να δυναmicroιτίζουν το ενδεχό-
microενο οποιασδήποτε νεότερης συνεργασίας και ανταλλα-
γής Η παρέmicroβαση του εκπαιδευτικού πρέπει να είναι
προσεκτική συστηmicroατική και να δίνει το χρόνο στους
άλλους να αποδεχτούν το διαφορετικό σιγά σιγά ως microια
κατάσταση αλλαγής που αρχίζουν να αναγνωρίζουν και
οι ίδιοι και όχι ως microια laquoεπιβολή της κυρίαρχης πλειονο-
τικής οmicroάδαςraquo Μπορεί βέβαια ο χρόνος αυτός να είναι
αποφασιστικός για την πορεία ζωής του συγκεκριmicroένου
παιδιού Αν γίνει όmicroως η παρέmicroβαση microε σεβασmicroό και σύ-
στηmicroα δε θα πάει χαmicroένη ούτε και για το συγκεκριmicroένο
παιδί αν αυτό νιώσει πως laquoέχασε microια microάχη αλλά όχι
τον πόλεmicroοraquo αν νιώσει πως σε αυτή την πορεία των
αλλαγών έχει νόηmicroα να διεκδικεί σταθερά και επίmicroονα
microε στόχο την καλυτέρευση της ζωής του
Αν εξετάσουmicroε τη δεύτερη σκηνή θα διαπιστώσουmicroε
επίσης πως και εκεί η γνώση του πλαισίου θα είχε βοη-
θήσει τον εκπαιδευτικό να περιmicroένει τις laquoδυσκολίες κα-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
τανόησηςraquo από την πλευρά των microαθητών Ο συγκεκρι-
microένος εκπαιδευτικός λειτουργεί στο πλαίσιο microιας κλει-
στής αγροτικής κοινωνίας της οποίας χαρακτηριστικό
είναι microεταξύ άλλων η laquoαξιοποίησηraquo από microικρή ηλικία
των νεότερων microελών για την ενίσχυση του οικογενεια-
κού εισοδήmicroατος Η κοινωνία αυτή microαθαίνει από πολύ
νωρίς στα microέλη της τη χρησιmicroότητα της εργασίας ακόmicroα
και της παιδικής για την ωρίmicroανση του παιδιού για την
εκmicroάθηση microιας τέχνης για τη συmicromicroετοχή του στον οικο-
γενειακό αγώνα για ένα καλύτερο αύριο Η πολύ έντονη
laquoκαταδίκη της παιδικής εργασίαςraquo που θεωρείται σχε-
δόν αυτονόητη σε microια κοινωνία άλλου τύπου δεν microπο-
ρεί να γίνει κατανοητή στο συγκεκριmicroένο πλαίσιο Τα
παιδιά microεγαλώνουν microαθαίνοντας για την αξία της δου-
λειάς ενώ παράλληλα εργάζονται και τα ίδια
Η γνώση λοιπόν της συγκεκριmicroένης συνθήκης θα είχε
βοηθήσει τον εκπαιδευτικό να αποφύγει την έκπληξη
την αmicroηχανία καθώς και την ανατροπή που νιώθει εκ
των υστέρων Θα του είχε αφήσει χρόνο να σκεφτεί τη
διαφορά στις αντιλήψεις για την παιδική εργασία ανά-
microεσα σε αυτόν και τους microαθητές του να τη δικαιολογή-
σει και να αναmicroένει τις αντιδράσεις των παιδιών και τη
δυσκολία κατανόησης Από την άλλη θα microπορούσε να
αποφύγει τις τύψεις γιατί θα είχε microελετήσει τη θεmicroε-
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
33
λιώδη διαφορά που επισηmicroαίνουν οι ειδικοί όταν συζη-
τούν για την παιδική εργασία Σύmicroφωνα microε τη Unicef
λοιπόν η παιδική εργασία χωρίζεται σε laquomicroη αποδεκτήraquo
και laquoαποδεκτήraquo Η πρώτη αναφέρεται στο είδος της
laquoεργασίας που εmicroποδίζει τη φυσική και την πνευmicroατική
ανάπτυξη του παιδιού συmicromicroετέχει στην εκmicroετάλλευσή
του οικονοmicroική και κοινωνική παραβιάζει την πνευmicroα-
τική και ηθική του ακεραιότητα Η δεύτερη δίνει στο
παιδί που συmicromicroετέχει στο οικογενειακό εισόδηmicroα ασφά-
λεια και περηφάνια του παρέχει microια εκπαίδευση (for-
mation) ή ακόmicroα και ένα επάγγελmicroα ακόmicroα κι αν δεν
εξασφαλίζει πάντα τη συνέχιση της σχολικής φοίτησης
τις αργίες του τη διασκέδασή του Του παρέχει τελικά microια
θέση και διευκολύνει την ένταξή του στο περιβάλλονraquo7
Αν τα γνώριζε όλα αυτά ο εκπαιδευτικός και είχε προ-
βληmicroατιστεί εκ των προτέρων δε θα ένιωθε αmicroηχανία
γιατί έθιξε ένα δύσκολο ζήτηmicroα Θα αναγνώριζε ότι οι
περισσότεροι microαθητές του παρά τις ιδιαίτερες δυσκολίες
στη ζωή τους ανήκουν στη δεύτερη κατηγορία της παι-
δικής εργασίας και ίσως θα είχε νόηmicroα να στηριχτεί σε
7 Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacuteus-site aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παρα-
γωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000 σ 309
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτή τη διαφορά και να δώσει στα παιδιά να καταλά-
βουν πόσο απάνθρωπη και καταδικαστέα είναι η άλλη
microορφή παιδικής εργασίας Αν γνώριζε το πλαίσιο θα
microπορούσε να κατανοήσει τις διαφορετικές αντιλήψεις
των παιδιών και θα είχε κάνει την παρέmicroβασή του πιο
συγκροτηmicroένα Έτσι θα απέφευγε την κούραση και την
απογοήτευση που τόσο έντονα δηλώνει στο τέλος
Συmicroπεράσmicroατα
Γίνεται νοmicroίζουmicroε κατανοητό ότι η γνώση του πλαισίου
microπορεί να βοηθήσει τους εκπαιδευτικούς στην εκπαιδευ-
τική τους πρακτική microε πολλούς τρόπους Καταρχήν βοη-
θάει στη microείωση των αρνητικών συναισθηmicroάτων που
προκαλεί η έκπληξη και η ανατροπή στην καθηmicroερινή
σχολική πρακτική Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό Αρκεί να
αναλογιστούmicroε πόσες περιπτώσεις ανθρώπων γνωρί-
ζουmicroε κοινωνικά ευαίσθητων οι οποίοι laquoπαραιτούνταιraquo
στον εργασιακό τους χώρο γιατί απελπίζονται γιατί θε-
ωρούν ότι laquoτίποτα δεν αλλάζειraquo γιατί ξεκινούν microε microε-
γάλη ορmicroή και επιθυmicroία να προσφέρουν και δεν τα κα-
ταφέρνουν Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις η γνώση του
πλαισίου θα είχε microειώσει το συναίσθηmicroα της microαταίωσης
κυρίαρχο στις καταστάσεις όπου υπάρχουν έντονα κοι-
νωνικά προβλήmicroατα και ο εκπαιδευτικός νιώθει ότι δεν
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
35
microπορεί να επέmicroβει Θα είχε πείσει επίσης τους εκπαι-
δευτικούς να βάζουν microικρότερους και εφικτούς στόχους
και θα τους είχε δώσει τη χαρά και την ικανοποίηση της
κατάκτησης των στόχων αυτών Θα τους είχε βοηθήσει
να microην laquoπαίρνουν στην πλάτη τουςraquo όλη την ευθύνη
παρά microόνο αυτή που τους αναλογεί Θα τους είχε βοη-
θήσει ακόmicroα να ξεπεράσουν γρήγορα το στάδιο της
ταύτισης microε τους κοινωνικά αδύνατους πηγαίνοντας σε
microια πιο laquoχρήσιmicroη κατάστασηraquo όπου microπορούν να συνει-
δητοποιήσουν και την πολυπλοκότητα αλλά και το laquoδί-
καιοraquo όλων των εmicroπλεκοmicroένων Σε αυτή τη νέα κατά-
σταση θα microπορούσαν να περάσουν από την οργή στην
οργάνωση microιας συστηmicroατικής εκπαιδευτικής παρέmicroβασης
η οποία microακροπρόθεσmicroα και υπό όρους θα microπορούσε
να συντελέσει στη microείωση της κοινωνικής αδικίας
Και microόνο η microείωση λοιπόν των αρνητικών συναισθηmicroά-
των των εκπαιδευτικών microπορεί να τους βοηθήσει στο να
οργανώσουν την εκπαιδευτική τους πρακτική πιο αποτε-
λεσmicroατικά Η προσαρmicroογή στις ανάγκες του πλαισίου
όταν δε θεωρείται laquoέκπτωσηraquo και laquoυποχώρησηraquo αλλά
γίνεται συνειδητά και οργανωmicroένα microε αφετηρία τα βιώ-
microατα των παιδιών και στόχο τη δηmicroιουργία κινήτρων
microάθησης microπορεί να φέρει σηmicroαντικά αποτελέσmicroατα για
την εκπαιδευτική διαδικασία Τα παιδιά θα νιώσουν ότι ο
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
εκπαιδευτικός τα υπολογίζει τα σέβεται καθώς προσαρ-
microόζει το microάθηmicroα στις ανάγκες τους Το κλίmicroα αυτό είναι
πιθανό να έχει θετικά αποτελέσmicroατα για τα παιδιά ―
microπορεί όχι θεαmicroατικά αλλά ουσιαστικά Αν ο εκπαιδευτι-
κός έχει την οξύνοια και την ικανότητα να αντιληφθεί
αυτές τις έστω microικρές αλλαγές και να τις αξιοποιήσει
τότε ο ίδιος θα γίνει πιο αποτελεσmicroατικός και τα παιδιά
θα αρχίσουν να βρίσκουν σιγά σιγά τα κλειδιά για να
οικοδοmicroήσουν microια σχέση δηmicroιουργική microε τη microάθηση Το
σηmicroαντικό και για τους δυο laquoεταίρουςraquo (εκπαιδευτικό
και microαθητές) είναι να πειστούν πως παρά τις δυσκολίες
microπορεί η τάξη να microπει σε microια ουσιαστική διαδικασία microά-
θησης Χωρίς αυτή την πίστη κάθε προσπάθεια θα laquoπέ-
φτει στο κενόraquo Αν ο εκπαιδευτικός κατανοήσει τις ιδιαί-
τερες δυσκολίες τις αναστολές τα προβλήmicroατα που δη-
microιουργεί το κοινωνικό πλαίσιο για την εκπαιδευτική δια-
δικασία αλλά πειστεί από την άλλη πως microε τις κατάλ-
ληλες στρατηγικές microπορεί να κινητοποιήσει τα παιδιά να
microάθουν (αφού όλα τα παιδιά microπορούν να κινητοποιη-
θούν όταν προσαρmicroοστεί το microάθηmicroα στις ανάγκες τους)
τότε η καθηmicroερινή του σχολική πρακτική microπορεί να microην
τον γεmicroίζει microε αρνητικά συναισθήmicroατα αλλά να του
προσφέρει πολλές προσωπικές στιγmicroές ικανοποίησης και
δηmicroιουργίας
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
37
Η κατανόηση αυτή δεν είναι φυσικά microια εύκολη διαδικα-
σία Πολλές φορές προκαλεί έντονα συναισθήmicroατα στον
εκπαιδευτικό ιδιαίτερα όταν οι καταστάσεις που αντιmicroε-
τωπίζει και τις οποίες πρέπει να αναλύσει ανακινούν
microέσα του αντίστοιχες προσωπικές ή οικογενειακές εmicroπει-
ρίες Είναι σαφές ότι χρειάζεται σοβαρή προσωπική δου-
λειά του εκπαιδευτικού για να microπορέσει να ξεφύγει από
τα έντονα συναισθήmicroατα που του προκαλούν οι ταυτί-
σεις και να κατανοήσει ψύχραιmicroα την κατάσταση Οι δυ-
σκολίες είναι microεγάλες αλλά και το κέρδος αντίστοιχο Το
πλαίσιο δεν αποτελεί πια τον άγνωστο laquomicroπαmicroπούλαraquo
αλλά είναι εκεί microπροστά ορατό αλλά και ευέλικτο σου
θέτει τα όρια αλλά σου αφήνει παράλληλα και microικρά
παράθυρα διαφυγής Σου εξηγεί σε προβληmicroατίζει
αλλά από την άλλη σου δίνει να καταλάβεις πως σε αυτή
την πολυπλοκότητα των παραγόντων που το ορίζουν
microπορείς να επέmicroβεις και συ σιγά σιγά και διακριτικά αλλά
πολύ ουσιαστικά Μπορείς να επέmicroβεις δηmicroιουργώντας
microικρές ανατροπές θέτοντας απλά ερωτήmicroατα στους συ-
νεργάτες σου τα παιδιά δείχνοντάς τους τις πολλαπλές
όψεις της laquoπραγmicroατικότηταςraquo και δίνοντάς τους εργα-
λεία για να επεξεργαστούν την πολλαπλότητα Η κατα-
νόηση του πλαισίου λοιπόν δε σου δηmicroιουργεί το αί-
σθηmicroα του microάταιου αφού όλα είναι δεδοmicroένα και ετερο-
καθορίζονται αντίθετα σου ενισχύει τις πιθανότητες ου-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
σιαστικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό microε κέρδη προ-
φανή για την εκπαιδευτική διαδικασία
Βιβλιογραφία
Ανδρούσου Α Το κίνητρο στην εκπαίδευση Κλειδιά και Αντι-
κλείδια ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Αθήνα 2003 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd
edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η ανα-γκαιότητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοι-νότητα τ 20 Αθήνα 1993
Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacute-ussite aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παραγωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000
Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
39
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
17
ΗΗ γγννώώσσηη ττοουυ κκοοιιννωωννιικκοούύ ππλλααιισσίίοουυ κκααιι ηη σσηηmicromicroαασσίίαα ττηηςς
Πολύ συχνά παρατηρείται το φαινόmicroενο να εργάζονται
εκπαιδευτικοί σε ένα σχολείο και να γνωρίζουν ελάχιστα
για τους microαθητές τους ∆εν έχουν καmicroιά πληροφόρηση
για την οικογενειακή κατάσταση των microαθητών τα ιδιαί-
τερα προβλήmicroατά τους τις συνθήκες ζωής τους τα
όνειρα και τις φιλοδοξίες τους Ο χώρος του σχολείου
φαντάζει αποκοmicromicroένος από το ευρύτερο κοινωνικό περι-
βάλλον Η έλλειψη αυτή ενισχύεται και από την παντελή
σχεδόν έλλειψη επικοινωνίας microε τους γονείς οι οποίοι
θα microπορούσαν να αποτελέσουν microια βασική laquoδεξαmicroενή
πληροφοριώνraquo Οι πληροφορίες αυτές θα microπορούσαν να
κάνουν πιο ξεκάθαρη την εικόνα των microαθητών και να
βοηθήσουν τον εκπαιδευτικό να προσαρmicroόσει τη συmicroπε-
ριφορά και τις microεθόδους του ανάλογα microε τους βασικούς
του συνεργάτες τα παιδιά
Η έλλειψη αυτή ενός δικτύου σχέσεων δυσκολεύει τη
λειτουργία του σχολείου και καθιστά την ουσιαστική πα-
ρέmicroβαση των διδασκόντων σχεδόν αδύνατη Για να κα-
ταφέρει το σχολείο να παρέmicroβει ουσιαστικά και να δη-
microιουργήσει συνθήκες και κίνητρα microάθησης στους microαθη-
τές του είναι απαραίτητο να γνωρίζει ποιοι είναι αυτοί οι
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
18
microαθητές τι χρειάζονται ποιες είναι οι ιδιαιτερότητές
τους και microετά να αποφασίσει microε ποιες microεθόδους θα πα-
ρέmicroβει και πού θα δώσει έmicroφαση Ξέρουmicroε ότι η γνώση
δεν είναι ένα laquoσακίraquo που το αδειάζουmicroε σε laquoάδεια κεφά-
λιαraquo και περιmicroένουmicroε να καλύψουmicroε τα κενά Εδώ και
πολλά χρόνια οι παιδαγωγοί τονίζουν τη σηmicroασία του
κινήτρου για την ουσιαστική microάθηση2 καθώς και την
προτεραιότητα της απόκτησης δεξιοτήτων απέναντι στην
απόκτηση γνώσεων Για να δηmicroιουργήσεις όmicroως κίνητρα
σε κάποιον πρέπει να ξέρεις σε ποιον απευθύνεσαι Για
να του microάθεις πώς να microαθαίνει πρέπει να ξέρεις ποιος
είναι
Τα πράγmicroατα γίνονται ακόmicroα πιο δύσκολα όταν υπάρχει
microεγάλη απόσταση ανάmicroεσα στο κοινωνικό περιβάλλον
από όπου προέρχεται ο εκπαιδευτικός και σε εκείνο
όπου διδάσκει Η απόσταση αυτή (κοινωνική
πολιτιστική οικονοmicroική) συχνά οφείλεται σε ένα
συνδυασmicroό παραγόντων Σε περιπτώσεις δε που
υπάρχουν και ιδιαίτερα κοινωνικά χαρακτηριστικά πχ
microειονοτικές οmicroάδες η διαφορά εmicroφανίζεται ακόmicroα πιο
microεγεθυσmicroένη και πολύ συχνά λείπουν εντελώς τα
2 Βλ Ανδρούσου Α Το κίνητρο στην εκπαίδευση Κλειδιά και Αντικλείδια ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Αθήνα 2003 σ 14-15
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
19
κλειδιά ερmicroηνείας και αλληλοκατανόησης Σε αυτές τις
δύσκολες καταστάσεις προβάλλει πιο επιτακτική η
ανάγκη κατανόησης του κοινωνικού πλαισίου microέσα στο
οποίο λειτουργεί το συγκεκριmicroένο σχολείο ζει η
microειονοτική οmicroάδα ―ιδιαίτερα όταν υπάρχουν στοιχεία
κοινωνικού αποκλεισmicroού― και διαmicroορφώνονται τα
νεότερα microέλη της οι microαθητές microας
ΚΚααττααννόόηησσηη ττοουυ κκοοιιννωωννιικκοούύ ππλλααιισσίίοουυ
κκααιι έέρρεευυνναα δδρράάσσηηςς
Πώς όmicroως είναι δυνατό να κατανοήσει ο εκπαιδευτικός
ένα κοινωνικό πλαίσιο που του φαίνεται τόσο διαφορε-
τικό και microακρινό Ποια εργαλεία θα τον βοηθήσουν ώστε
να κατανοήσει τις διαφορές αλλά και τις οmicroοιότητες microε
τους microαθητές του και να τις αξιοποιήσει προς όφελος
της διδακτικής διαδικασίας
Γίνεται πολύ συχνά λόγος στον εκπαιδευτικό χώρο για
την ανάγκη εξοικείωσης του εκπαιδευτικού microε την
έρευνα δράσης η οποία microπορεί να αποτελέσει το κλειδί
για την κατανόηση του κοινωνικού και εκπαιδευτικού
πλαισίου και για την προσαρmicroογή της διδασκαλίας στο
πλαίσιο αυτό Εδώ θα πρέπει να διευκρινίσουmicroε ότι η
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
έρευνα δράσης laquoείναι η έρευνα που γίνεται από συγκε-
κριmicroένους ανθρώπους στην ίδια τους τη δουλειά για να
βοηθηθούν ώστε να βελτιώσουν αυτό που κάνουν συ-
microπεριλαmicroβανοmicroένου και του πώς εργάζονται microε και για
τους άλλους Η έρευνα δράσης είναι η έρευνα που αντι-
microετωπίζει τους ανθρώπους ως αυτόνοmicroους υπεύθυνους
συντελεστές (agents) που συmicromicroετέχουν ενεργά στο να
φτιάξουν τις δικές τους ιστορίες και συνθήκες ζωής
όπως και ικανούς να γίνουν πιο αποτελεσmicroατικοί στο να
φτιάχνουν ιστορίες και συνθήκες ζωής [hellip] ∆εν αντιmicroε-
τωπίζει τους ανθρώπους ως αντικείmicroενα για έρευνα
αλλά τους ενθαρρύνει να δουλεύουν microαζί ως υποκεί-
microενα που έχουν συνείδηση και ως συντελεστές (agents)
της αλλαγής και της βελτίωσηςraquo3 Η διαδικασία αυτή
microπορεί να αποδειχτεί ιδιαίτερα χρήσιmicroη για τον εκπαι-
δευτικό στην εποχή microας όπου διάφορα τmicroήmicroατα της
κοινωνίας βρίσκονται σε microεταβατικό στάδιο Στις περι-
πτώσεις αυτές αυξάνονται και οι δυσκολίες κατανόησης
του πλαισίου και αντίστοιχα οι δυσκολίες αποτελεσmicroα-
τικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό
3 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η αναγκαιό-τητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοινότητα τ 20 Αθήνα 1993 σ 38
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
21
Κοινωνίες σε microετάβαση και έρευνα δράσης
Πολλές φορές ιδιαίτερα σε καταστάσεις κοινωνιών σε
microετάβαση η πολυπλοκότητα και η αντιφατικότητα είναι
τα χαρακτηριστικά των κοινωνικών συστηmicroάτων Έτσι
ενώ η εξωτερική εικόνα microιας κοινωνίας παρουσιάζει ση-
microάδια νεωτερικότητας και εκσυγχρονισmicroού οι
βαθύτερες αντιλήψεις των ανθρώπων παραmicroένουν
παραδοσιακές δηmicroιουργώντας στα microέλη τους σοβαρές
συγκρούσεις και αποσταθεροποιήσεις Τα φαινόmicroενα
αυτά είναι πολύ πιο έντονα όταν πρόκειται για κλειστές-
παραδοσιακές κοινωνίες οι οποίες microεταβαίνουν σε
νεότερες microορφές που δεν είναι ξεκάθαρες ακόmicroα Στην
περίπτωση βέβαια που οι κοινωνίες αυτές αποτελούνται
από microειονοτικούς πληθυσmicroούς4 τα πράγmicroατα
περιπλέκονται ακόmicroα περισσότερο
4 Οι σκηνές στην αρχή του κειmicroένου εκτυλίσσονται σε τέτοιες περιοχές (σχολεία στην ορεινή Ξάνθη) τις οποίες microέχρι το 1995 χρειαζόταν ειδική άδεια από την Αστυνοmicroία για να microπορέ-σεις να επισκεφτείς Η σηmicroερινή τους εικόνα (πολύ έντονης ανοικοδόmicroησης δηmicroιουργίας καταστηmicroάτων αύξησης των microέ-σων microετακίνησης και γενικότερα laquoανοίγmicroατοςraquo και laquoεκσυγχρο-νισmicroούraquo) δηmicroιουργεί microια πολύ ισχυρή αντίθεση σε σχέση microε την εικόνα τους πριν από 8 microόλις χρόνια και αποτελεί από microόνη της
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
Οι αλλαγές είναι ραγδαίες το πλαίσιο αλλάζει συνεχώς
το δεδοmicroένα τρέχουν και οι άνθρωποι αδυνατούν να τα
παρακολουθήσουν και να τα κατανοήσουν Κάποιοι νιώ-
θουν ότι απειλούνται από αυτή την αλλαγή Φοβούνται
και εύκολα αναπολούν τις εποχές που laquoείχαν λίγα χρή-
microατα microεν αλλά ήξεραν τι περιmicroένουν απrsquo τη ζωή τουςraquo
Άλλοι αλλάζουν ξαφνικά τα πάντα αρνούmicroενοι όλες
τους τις ρίζες και τις προγενέστερες αξίες Νιώθουν microια
επιτακτική ανάγκη ενσωmicroάτωσης Να γίνουν σαν τους
άλλους να microην ξεχωρίζουν Σε ένα πλαίσιο microετάβασης
γίνονται αντιληπτές ποικίλες αντιδράσεις απέναντι στη
νεωτερικότητα Είναι όλες αναmicroενόmicroενες γιατί είναι σα-
φές πως η αλλαγή στη ζωή των ανθρώπων τούς προκα-
λεί διαφορετικά συναισθήmicroατα που συνδέονται κυρίως
microε τις οικογενειακές καταβολές τα οικογενειακά και
προσωπικά σχέδια ζωής καθώς και microε το πόσο έχει
laquoπροβλεφθείraquo στα σχέδια ζωής το ενδεχόmicroενο ανατρο-
πής των δεδοmicroένων
Τι κάνει όmicroως ένας δάσκαλος όταν εργάζεται σε microια κοι-
νωνία σε microετάβαση Τι σηmicroαίνει κατανοώ το πλαίσιο
όταν το πλαίσιο αλλάζει συνεχώς Και πόση έρευνα
microια πολύ ισχυρή ένδειξη για τη microεταβατική φάση στην οποία βρίσκονται
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
23
δράσης microπορεί εντέλει να κάνει ένας εκπαιδευτικός που
εξακολουθεί να αποτελεί ξένο σώmicroα σε microια τέτοια κοι-
νωνία Πόσο εύκολο είναι να microην παραιτηθεί από την
προσπάθεια η οποία του έχει laquoχαρίσειraquo τόσες ανατρο-
πές και απογοητεύσεις
Η απάντηση στα ερωτήmicroατα αυτά είναι δύσκολη Αυτό
που απαιτείται καταρχήν από τον εκπαιδευτικό είναι συ-
νεχής εγρήγορση και παρατήρηση Είναι απαραίτητο να
microη βιαστεί να δώσει χρόνο στον εαυτό του αλλά και
στους microαθητές του να προβληmicroατιστεί πριν αποφασίσει
πώς θα οργανώσει τη διδασκαλία του Απαραίτητη προ-
ϋπόθεση για να κατανοήσει το πλαίσιο ως εξωτερικός
παρατηρητής είναι να δηmicroιουργήσει σχέση εmicroπιστοσύ-
νης microε τους microαθητές του Μια σχέση ουσιαστικής επα-
φής στην οποία θα είναι φυσικά σαφή τόσο τα όρια και
η δυναmicroική όσο και το γνήσιο ενδιαφέρον του
εκπαιδευτικού για τη ζωή των microαθητών του Η σχέση
αυτή δε χτίζεται από τη microια microέρα στην άλλη Απαιτεί
ειλικρινείς προθέσεις Απαιτεί laquoάνοιγmicroαraquo από την
πλευρά του εκπαιδευτικού laquoΆνοιγmicroαraquo προς τον άλλο
αυτόν που φαίνεται τόσο διαφορετικός όχι για να τον
αφοmicroοιώσει αλλά για να τον ακούσει να τον καταλάβει
και να βρει τις συνιστάmicroενες στις οποίες θα microπορέσει να
στηριχτεί για να φτιάξει τη γέφυρα που θα οδηγήσει τα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
παιδιά στην επιθυmicroία να microάθουν Βασικοί laquoκίνδυνοιraquo σε
microια τέτοια κατάσταση είναι είτε η πλήρης απόρριψη του
laquoδιαφορετικούraquo είτε η πλήρης αποδοχή του και η αντι-
microετώπισή του ως φολκλόρ Και τα δύο φανερώνουν
εντέλει την αποτυχία επικοινωνίας και ισότιmicroης ανταλ-
λαγής Πώς όmicroως είναι δυνατό να πετύχεις ισότιmicroη
ανταλλαγή microε κάποιον που σου φαίνεται τόσο
διαφορετικός Σε αυτές τις περιπτώσεις βοηθάει σίγουρα
η προσωπική αναζήτηση στο θέmicroα της ταυτότητας laquoΗ
ταυτότητα του κάθε ανθρώπου συντίθεται από microια
πληθώρα στοιχείων τα οποία προφανώς δεν
περιορίζονται σε όσα αναγράφονται στα επίσηmicroα αρχεία
Οι περισσότεροι άνθρωποι καταρχήν εντάσσονται σε
κάποια θρησκευτική παράδοση έχουν microια εθνικότητα
καmicroιά φορά δύο ανήκουν σε microια εθνική ή γλωσσική
οmicroάδα έχουν οικογένεια microε περισσότερα ή λιγότερα
microέλη επάγγελmicroα κοινωνική θέση κάποιον κοινωνικό
κύκλοhellip Ο κατάλογος όmicroως είναι ακόmicroα πιο microακρύς
υποθετικά ατελείωτος ορισmicroένοι microπορεί να νιώθουν
περισσότερο ή λιγότερο πως ανήκουν σε microια επαρχία σε
ένα χωριό σε microια αδερφότητα σε microια επαγγελmicroατική ή
ποδοσφαιρική οmicroάδα σε microια παρέα φίλων σε ένα
συνδικάτο σε microια επιχείρηση σε ένα κόmicromicroα σε κάποιο
σύλλογο σε microια ενορία σε microια κοινότητα ανθρώπων
που microοιράζονται τα ίδια πάθη τις ίδιες ερωτικές
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
25
επιλογές τις ίδιες σωmicroατικές αναπηρίες ή
αντιmicroετωπίζουν τα ίδια προβλήmicroαταraquo5
Αυτές οι πολλαπλές υπαγωγές κάνουν σίγουρα κάθε άν-
θρωπο microοναδικό στον κόσmicroο Από την άλλη όmicroως ενι-
σχύουν την πιθανότητα να microπορέσεις να συναντήσεις
τον laquoάλλοraquo αφού δεν microπορεί κάποια από όλες αυτές
τις υπαγωγές θα είναι κοινή και θα βοηθάει τη συνά-
ντηση Αν ο καθένας microας ορίζει microονοσήmicroαντα την ταυ-
τότητά του αν νιώθει πχ microόνο Έλληνας ή microόνο χρι-
στιανός ή microόνο Ολυmicroπιακός τότε πολύ εύκολα θα βρει
απέναντί του τον αντίπαλο τον εχθρό Σε τέτοιες περι-
πτώσεις οι ταυτότητες γίνονται εύκολα laquoφονικέςraquo όπως
εύστοχα περιγράφει ο Αmicroίν Μααλούφ στο βιβλίο του Φο-
νικές ταυτότητες Αν όmicroως ο άνθρωπος αντιλαmicroβάνεται
τον εαυτό του και τον laquoάλλοraquo ως ένα κράmicroα ταυτοτή-
των και υπαγωγών τότε αρχίζει να νιώθει πόσο το
laquoεmicroείςraquo περιλαmicroβάνει και το οι laquoάλλοιraquo Η συνειδητο-
ποίηση αυτή αποτελεί αυτόmicroατα και microια γέφυρα επικοι-
νωνίας microια γέφυρα που δεν αποσιωπά τις διαφορές
αλλά προσπαθεί να βρει τα κλειδιά ερmicroηνείας τους
εντάσσοντάς τες στο πλαίσιο
5 Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999 σ 19
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
Η διαδικασία αυτή είναι ιδιαίτερα χρήσιmicroη για τον εκπαι-
δευτικό αφενός γιατί του επιτρέπει την ουσιαστική πα-
ρέmicroβαση όταν διδάσκει σε περιβάλλοντα φαινοmicroενικά
πολύ διαφορετικά και αφετέρου γιατί τον προφυλλάσ-
σει από απογοητεύσεις και παρανοήσεις της συmicroπεριφο-
ράς των παιδιών των γονιών και του ευρύτερου περι-
βάλλοντος Οι παρανοήσεις αυτές συχνό φαινόmicroενο σε
περιβάλλοντα πολυσυλλεκτικά θα microπορούσαν να laquoπεί-
σουνraquo τον εκπαιδευτικό είτε ότι η διαφορετικότητα του
απέναντι είναι επιθετική και απευθύνεται προς τον ίδιο
άρα να του προκαλέσουν συναισθήmicroατα και συmicroπεριφο-
ρές αmicroυντικές είτε ότι ο απέναντί του δεν είναι επιθετι-
κός αλλά βρίσκεται πολύ πίσω άρα υπάρχει και πάλι
αδυναmicroία επικοινωνίας γιατί ο άλλος πρέπει να καλύψει
microια πολύ microεγάλη διαδροmicroή για να καταφέρουν να συνο-
microιλήσουν Και στις δύο περιπτώσεις οι αντιδράσεις του
εκπαιδευτικού θα δυσχεράνουν σίγουρα την εκπαιδευ-
τική του παρέmicroβαση
ΤΤιι θθαα σσήήmicromicroααιιννεε ηη κκααττααννόόηησσηη ττοουυ ππλλααιισσίίοουυ
σστταα σσυυγγκκεεκκρριιmicromicroέένναα ππααρρααδδεείίγγmicromicroαατταασσκκηηννέέςς
Ας δούmicroε λοιπόν τώρα τι θα σήmicroαινε η κατανόηση του
πλαισίου στις παραπάνω σκηνές Στο πρώτο παράδειγmicroα
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
27
είναι εmicroφανέστατη η απογοήτευση και η παραίτηση που
νιώθει ο εκπαιδευτικός αντιmicroετωπίζοντας microια δύσκολη
κατάσταση Κι όmicroως τα σηmicroάδια αυτού του laquoπροαναγ-
γελθέντος θανάτουraquo ήταν ιδιαίτερα έντονα πολύ νωρί-
τερα Η περιοχή η οποία περιγράφεται η ορεινή περιοχή
της Ξάνθης αποτελεί παράδειγmicroα κοινωνίας σε microετά-
βαση όπου τα πιο καταπιεσmicroένα κοmicromicroάτια η οmicroάδα των
γυναικών δεν έχουν καταφέρει σε κανένα βαθmicroό να
κερδίσουν από την laquoπροελαύνουσα νεωτερικότηταraquo
Αυτό γίνεται καταρχήν αντιληπτό από πολύ ορατά ση-
microάδια όπως η ενδυmicroασία αλλά κυρίως από τις πορείες
ζωής τους οι οποίες παρουσιάζουν microεγάλη αναντιστοιχία
σε σχέση microε τις πορείες ζωής των ανδρών της περιοχής
που χαρακτηρίζονται από σηmicroαντικές αλλαγές και προ-
σαρmicroογές στη νεωτερικότητα Οι γυναίκες της περιοχής
παρουσιάζουν σχεδόν την ίδια εικόνα που παρουσίαζαν
και πριν από 30 χρόνια τη στιγmicroή που η ίδια η περιοχή
έχει πραγmicroατικά laquomicroεταmicroορφωθείraquo Ένα πολύ microεγάλο
ποσοστό τους δε microιλάει ικανοποιητικά ελληνικά ενώ οι
άνδρες της αντίστοιχης ηλικίας χρησιmicroοποιούν την ελλη-
νική microε ευχέρεια είναι αποκλεισmicroένες στον οικιακό
χώρο δεν microπορούν σε κανένα βαθmicroό να παρακολουθή-
σουν τις κοινωνικές εξελίξεις αποκοmicromicroένες από πολύ
microικρές από την εκπαίδευση Ένα συντριπτικό ποσοστό
γυναικών διακόπτουν τη σχολική φοίτηση πριν καν γί-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
νουν γυναίκες τελειώνοντας δηλαδή το ∆ηmicroοτικό και
microάλιστα έχοντας αριστεύσει στην εξαετή φοίτησή τους
Υπάρχουν χωριά στην ορεινή Ξάνθη που δεν έχουν
ακόmicroα στείλει κορίτσια στο Γυmicroνάσιο6 Κι αν η κατά-
σταση αυτή θεωρούνταν σχεδόν laquoαποδεκτή και φυσικήraquo
πριν από microερικά χρόνια όταν η γενικότερη εικόνα των
κοινωνιών αυτών ήταν εντελώς παραδοσιακή στις microέρες
microας φαντάζει αναντίστοιχη των γενικότερων εξελίξεων
προκαλώντας πολύ συχνά συναισθήmicroατα πόνου στα ίδια
τα νεαρά κορίτσια που νιώθουν να laquoτιmicroωρούνταιraquo για
το φύλο τους
Η κατάσταση αυτή προκαλεί συγκρούσεις πολλαπλών
τύπων όχι microόνο microεταξύ των microελών της παραδοσιακής
6 Τα χωριά αυτά microειώνονται συνεχώς Παρατηρείται το φαινό-microενο όταν ξεκινήσει ένα κορίτσι τη φοίτησή του να ακολουθή-σουν κι άλλα την επόmicroενη ή και την ίδια σχολική χρονιά Έτσι υπάρχουν περιπτώσεις κοριτσιών που κατάφεραν να πάνε στο Γυmicroνάσιο τρία χρόνια microετά τη φοίτησή τους στο ∆ηmicroοτικό microαζί microε το πρώτο κορίτσι που πήγε από το χωριό τους Στις περισ-σότερες των περιπτώσεων αυτών τα κορίτσια συνεχίζουν ικα-νοποιητικά τη δευτεροβάθmicroια εκπαίδευση microε υψηλές επιδόσεις και όταν καταφέρουν να φοιτήσουν και στο Λύκειο είναι σχε-δόν σίγουρα φοιτήτριες στο Πανεπιστήmicroιο Άρα η microεγάλη δυ-σκολία και η αποφασιστική καmicroπή στη ζωή των νεαρών γυναι-κών στις περιοχές αυτές είναι το πέρασmicroα από το ∆ηmicroοτικό στο Γυmicroνάσιο και από εκεί στο Λύκειο
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
29
κοινωνίας που αλλάζει αλλά και microεταξύ όλων των
εmicroπλεκοmicroένων στην εκπαιδευτική διαδικασία στις περιο-
χές αυτές Είναι χαρακτηριστική η αmicroηχανία του σχολι-
κού microηχανισmicroού απέναντι στο πρόβληmicroα της διακοπής
της σχολικής φοίτησης ο οποίος έχει ποικίλες αντιδρά-
σεις από οργάνωση ενηmicroερωτικών συναντήσεων των
γονέων microε κύριο θέmicroα την αναγκαιότητα της συνέχισης
της φοίτησης για τα κορίτσια microέχρι την laquoαπειλήraquo λήψης
διοικητικών microέτρων λόγω της microη εφαρmicroογής του νόmicroου
του σχετικού microε την υποχρεωτική εκπαίδευση
Όλα αυτά λοιπόν θα έπρεπε να έχουν προετοιmicroάσει τον
εκπαιδευτικό της πρώτης σκηνής για τη δυσκολία που
είχε να αντιmicroετωπίσει Η γνώση του πλαισίου θα τον
βοηθούσε να αντιmicroετωπίσει επιτυχώς τα συναισθήmicroατα
της microαταίωσης που νιώθει σε σχέση microε τη δουλειά του
και κυρίως των τύψεων απέναντι στο παιδί ∆ε laquoφταίειraquo
ο εκπαιδευτικός γιατί laquoξεσήκωσεraquo τη microαθήτρια η επι-
θυmicroία για microάθηση και αλλαγή προέκυψε στο παιδί και
λόγω του γενικότερου κλίmicroατος αλλαγών που χαρακτη-
ρίζουν microια microεταβατική κοινωνία ∆ε laquoφταίειraquo σίγουρα
γιατί βοήθησε το παιδί να αγαπήσει έναν laquoάλλο κόσmicroοraquo
τον κόσmicroο των γραmicromicroάτων ∆εν πάει χαmicroένη άλλωστε η
προσπάθεια ακόmicroα κι αν η συγκεκριmicroένη microαθήτρια δεν
καταφέρει να συνεχίσει τη φοίτησή της Παρατηρείται
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
συχνά το φαινόmicroενο όταν οι προσδοκίες ζωής ενός
ατόmicroου δηmicroιουργούν πολύ microεγάλη ρήξη σε σχέση microε τις
κοινωνικά αναmicroενόmicroενες να microεταφέρονται σχεδόν αυ-
τούσιες στην επόmicroενη γενιά όταν θα έχουν laquoωριmicroάσει οι
κοινωνικές συνθήκεςraquo Στις περιπτώσεις αυτές παρατη-
ρούmicroε ένα νεότερο microέλος της οικογένειας να αναλαmicroβά-
νει να laquoεπαληθεύσει το σχέδιο αλλαγήςraquo όταν οι συν-
θήκες δε δηmicroιουργούν πια συγκρούσεις έντονες που
ανατρέπουν την εσωτερική του ισορροπία
Όχι microόνο δε laquoφταίειraquo ο εκπαιδευτικός αλλά πρέπει να
νιώθει ότι συmicromicroετέχει microε τον τρόπο του σε αυτή την πο-
ρεία της αλλαγής Θα πρέπει βέβαια ο τρόπος παρέmicroβα-
σής του να είναι προσεκτικός microε απόλυτο σεβασmicroό των
εmicroπλεκοmicroένων Είναι σηmicroαντικό να δώσει στα παιδιά να
καταλάβουν ότι το πρόβληmicroά τους είναι περίπλοκο ότι
δεν είναι οι γονείς τους laquoαδιάφοροιraquo και laquoανόητοιraquo
αλλά έχουν microια δυσκολία προσαρmicroογής στις καινούριες
συνθήκες Είναι σηmicroαντικό να microη δηmicroιουργηθούν στα
παιδιά συνθήκες απόρριψης των γονέων πράγmicroα πολύ
εύκολο στη σύγκρουση που αντιmicroετωπίζουν αλλά να
κατανοήσουν ότι οι γονείς εκπροσωπούν εδώ το παλιό
και παραδοσιακό που δυσκολεύεται να αλλάξει Σίγουρα
σε microια τέτοια προοπτική δε βοηθούν αντιδράσεις του
τύπου laquoΣκέφτοmicroαι να πάω να ldquoαρπάξωrdquo το παιδί και να
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
31
το στείλω στο σχολείο Να τους τα πω έξω απrsquo τα δό-
ντια Στη microάνα που ldquoζηλεύειrdquo την κόρη και δεν την αφή-
νει να προοδεύσει Στον πατέρα που κρύβεται πίσω από
το αίτηmicroα της microάνας Στην υπόλοιπη οικογένεια που δεν
τη στηρίζειraquo Οι αντιδράσεις αυτές το microόνο που κατα-
φέρνουν είναι να φέρνουν αντιmicroέτωπες τις δυο πλευρές
το σχολείο και το σπίτι και να δυναmicroιτίζουν το ενδεχό-
microενο οποιασδήποτε νεότερης συνεργασίας και ανταλλα-
γής Η παρέmicroβαση του εκπαιδευτικού πρέπει να είναι
προσεκτική συστηmicroατική και να δίνει το χρόνο στους
άλλους να αποδεχτούν το διαφορετικό σιγά σιγά ως microια
κατάσταση αλλαγής που αρχίζουν να αναγνωρίζουν και
οι ίδιοι και όχι ως microια laquoεπιβολή της κυρίαρχης πλειονο-
τικής οmicroάδαςraquo Μπορεί βέβαια ο χρόνος αυτός να είναι
αποφασιστικός για την πορεία ζωής του συγκεκριmicroένου
παιδιού Αν γίνει όmicroως η παρέmicroβαση microε σεβασmicroό και σύ-
στηmicroα δε θα πάει χαmicroένη ούτε και για το συγκεκριmicroένο
παιδί αν αυτό νιώσει πως laquoέχασε microια microάχη αλλά όχι
τον πόλεmicroοraquo αν νιώσει πως σε αυτή την πορεία των
αλλαγών έχει νόηmicroα να διεκδικεί σταθερά και επίmicroονα
microε στόχο την καλυτέρευση της ζωής του
Αν εξετάσουmicroε τη δεύτερη σκηνή θα διαπιστώσουmicroε
επίσης πως και εκεί η γνώση του πλαισίου θα είχε βοη-
θήσει τον εκπαιδευτικό να περιmicroένει τις laquoδυσκολίες κα-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
τανόησηςraquo από την πλευρά των microαθητών Ο συγκεκρι-
microένος εκπαιδευτικός λειτουργεί στο πλαίσιο microιας κλει-
στής αγροτικής κοινωνίας της οποίας χαρακτηριστικό
είναι microεταξύ άλλων η laquoαξιοποίησηraquo από microικρή ηλικία
των νεότερων microελών για την ενίσχυση του οικογενεια-
κού εισοδήmicroατος Η κοινωνία αυτή microαθαίνει από πολύ
νωρίς στα microέλη της τη χρησιmicroότητα της εργασίας ακόmicroα
και της παιδικής για την ωρίmicroανση του παιδιού για την
εκmicroάθηση microιας τέχνης για τη συmicromicroετοχή του στον οικο-
γενειακό αγώνα για ένα καλύτερο αύριο Η πολύ έντονη
laquoκαταδίκη της παιδικής εργασίαςraquo που θεωρείται σχε-
δόν αυτονόητη σε microια κοινωνία άλλου τύπου δεν microπο-
ρεί να γίνει κατανοητή στο συγκεκριmicroένο πλαίσιο Τα
παιδιά microεγαλώνουν microαθαίνοντας για την αξία της δου-
λειάς ενώ παράλληλα εργάζονται και τα ίδια
Η γνώση λοιπόν της συγκεκριmicroένης συνθήκης θα είχε
βοηθήσει τον εκπαιδευτικό να αποφύγει την έκπληξη
την αmicroηχανία καθώς και την ανατροπή που νιώθει εκ
των υστέρων Θα του είχε αφήσει χρόνο να σκεφτεί τη
διαφορά στις αντιλήψεις για την παιδική εργασία ανά-
microεσα σε αυτόν και τους microαθητές του να τη δικαιολογή-
σει και να αναmicroένει τις αντιδράσεις των παιδιών και τη
δυσκολία κατανόησης Από την άλλη θα microπορούσε να
αποφύγει τις τύψεις γιατί θα είχε microελετήσει τη θεmicroε-
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
33
λιώδη διαφορά που επισηmicroαίνουν οι ειδικοί όταν συζη-
τούν για την παιδική εργασία Σύmicroφωνα microε τη Unicef
λοιπόν η παιδική εργασία χωρίζεται σε laquomicroη αποδεκτήraquo
και laquoαποδεκτήraquo Η πρώτη αναφέρεται στο είδος της
laquoεργασίας που εmicroποδίζει τη φυσική και την πνευmicroατική
ανάπτυξη του παιδιού συmicromicroετέχει στην εκmicroετάλλευσή
του οικονοmicroική και κοινωνική παραβιάζει την πνευmicroα-
τική και ηθική του ακεραιότητα Η δεύτερη δίνει στο
παιδί που συmicromicroετέχει στο οικογενειακό εισόδηmicroα ασφά-
λεια και περηφάνια του παρέχει microια εκπαίδευση (for-
mation) ή ακόmicroα και ένα επάγγελmicroα ακόmicroα κι αν δεν
εξασφαλίζει πάντα τη συνέχιση της σχολικής φοίτησης
τις αργίες του τη διασκέδασή του Του παρέχει τελικά microια
θέση και διευκολύνει την ένταξή του στο περιβάλλονraquo7
Αν τα γνώριζε όλα αυτά ο εκπαιδευτικός και είχε προ-
βληmicroατιστεί εκ των προτέρων δε θα ένιωθε αmicroηχανία
γιατί έθιξε ένα δύσκολο ζήτηmicroα Θα αναγνώριζε ότι οι
περισσότεροι microαθητές του παρά τις ιδιαίτερες δυσκολίες
στη ζωή τους ανήκουν στη δεύτερη κατηγορία της παι-
δικής εργασίας και ίσως θα είχε νόηmicroα να στηριχτεί σε
7 Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacuteus-site aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παρα-
γωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000 σ 309
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτή τη διαφορά και να δώσει στα παιδιά να καταλά-
βουν πόσο απάνθρωπη και καταδικαστέα είναι η άλλη
microορφή παιδικής εργασίας Αν γνώριζε το πλαίσιο θα
microπορούσε να κατανοήσει τις διαφορετικές αντιλήψεις
των παιδιών και θα είχε κάνει την παρέmicroβασή του πιο
συγκροτηmicroένα Έτσι θα απέφευγε την κούραση και την
απογοήτευση που τόσο έντονα δηλώνει στο τέλος
Συmicroπεράσmicroατα
Γίνεται νοmicroίζουmicroε κατανοητό ότι η γνώση του πλαισίου
microπορεί να βοηθήσει τους εκπαιδευτικούς στην εκπαιδευ-
τική τους πρακτική microε πολλούς τρόπους Καταρχήν βοη-
θάει στη microείωση των αρνητικών συναισθηmicroάτων που
προκαλεί η έκπληξη και η ανατροπή στην καθηmicroερινή
σχολική πρακτική Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό Αρκεί να
αναλογιστούmicroε πόσες περιπτώσεις ανθρώπων γνωρί-
ζουmicroε κοινωνικά ευαίσθητων οι οποίοι laquoπαραιτούνταιraquo
στον εργασιακό τους χώρο γιατί απελπίζονται γιατί θε-
ωρούν ότι laquoτίποτα δεν αλλάζειraquo γιατί ξεκινούν microε microε-
γάλη ορmicroή και επιθυmicroία να προσφέρουν και δεν τα κα-
ταφέρνουν Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις η γνώση του
πλαισίου θα είχε microειώσει το συναίσθηmicroα της microαταίωσης
κυρίαρχο στις καταστάσεις όπου υπάρχουν έντονα κοι-
νωνικά προβλήmicroατα και ο εκπαιδευτικός νιώθει ότι δεν
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
35
microπορεί να επέmicroβει Θα είχε πείσει επίσης τους εκπαι-
δευτικούς να βάζουν microικρότερους και εφικτούς στόχους
και θα τους είχε δώσει τη χαρά και την ικανοποίηση της
κατάκτησης των στόχων αυτών Θα τους είχε βοηθήσει
να microην laquoπαίρνουν στην πλάτη τουςraquo όλη την ευθύνη
παρά microόνο αυτή που τους αναλογεί Θα τους είχε βοη-
θήσει ακόmicroα να ξεπεράσουν γρήγορα το στάδιο της
ταύτισης microε τους κοινωνικά αδύνατους πηγαίνοντας σε
microια πιο laquoχρήσιmicroη κατάστασηraquo όπου microπορούν να συνει-
δητοποιήσουν και την πολυπλοκότητα αλλά και το laquoδί-
καιοraquo όλων των εmicroπλεκοmicroένων Σε αυτή τη νέα κατά-
σταση θα microπορούσαν να περάσουν από την οργή στην
οργάνωση microιας συστηmicroατικής εκπαιδευτικής παρέmicroβασης
η οποία microακροπρόθεσmicroα και υπό όρους θα microπορούσε
να συντελέσει στη microείωση της κοινωνικής αδικίας
Και microόνο η microείωση λοιπόν των αρνητικών συναισθηmicroά-
των των εκπαιδευτικών microπορεί να τους βοηθήσει στο να
οργανώσουν την εκπαιδευτική τους πρακτική πιο αποτε-
λεσmicroατικά Η προσαρmicroογή στις ανάγκες του πλαισίου
όταν δε θεωρείται laquoέκπτωσηraquo και laquoυποχώρησηraquo αλλά
γίνεται συνειδητά και οργανωmicroένα microε αφετηρία τα βιώ-
microατα των παιδιών και στόχο τη δηmicroιουργία κινήτρων
microάθησης microπορεί να φέρει σηmicroαντικά αποτελέσmicroατα για
την εκπαιδευτική διαδικασία Τα παιδιά θα νιώσουν ότι ο
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
εκπαιδευτικός τα υπολογίζει τα σέβεται καθώς προσαρ-
microόζει το microάθηmicroα στις ανάγκες τους Το κλίmicroα αυτό είναι
πιθανό να έχει θετικά αποτελέσmicroατα για τα παιδιά ―
microπορεί όχι θεαmicroατικά αλλά ουσιαστικά Αν ο εκπαιδευτι-
κός έχει την οξύνοια και την ικανότητα να αντιληφθεί
αυτές τις έστω microικρές αλλαγές και να τις αξιοποιήσει
τότε ο ίδιος θα γίνει πιο αποτελεσmicroατικός και τα παιδιά
θα αρχίσουν να βρίσκουν σιγά σιγά τα κλειδιά για να
οικοδοmicroήσουν microια σχέση δηmicroιουργική microε τη microάθηση Το
σηmicroαντικό και για τους δυο laquoεταίρουςraquo (εκπαιδευτικό
και microαθητές) είναι να πειστούν πως παρά τις δυσκολίες
microπορεί η τάξη να microπει σε microια ουσιαστική διαδικασία microά-
θησης Χωρίς αυτή την πίστη κάθε προσπάθεια θα laquoπέ-
φτει στο κενόraquo Αν ο εκπαιδευτικός κατανοήσει τις ιδιαί-
τερες δυσκολίες τις αναστολές τα προβλήmicroατα που δη-
microιουργεί το κοινωνικό πλαίσιο για την εκπαιδευτική δια-
δικασία αλλά πειστεί από την άλλη πως microε τις κατάλ-
ληλες στρατηγικές microπορεί να κινητοποιήσει τα παιδιά να
microάθουν (αφού όλα τα παιδιά microπορούν να κινητοποιη-
θούν όταν προσαρmicroοστεί το microάθηmicroα στις ανάγκες τους)
τότε η καθηmicroερινή του σχολική πρακτική microπορεί να microην
τον γεmicroίζει microε αρνητικά συναισθήmicroατα αλλά να του
προσφέρει πολλές προσωπικές στιγmicroές ικανοποίησης και
δηmicroιουργίας
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
37
Η κατανόηση αυτή δεν είναι φυσικά microια εύκολη διαδικα-
σία Πολλές φορές προκαλεί έντονα συναισθήmicroατα στον
εκπαιδευτικό ιδιαίτερα όταν οι καταστάσεις που αντιmicroε-
τωπίζει και τις οποίες πρέπει να αναλύσει ανακινούν
microέσα του αντίστοιχες προσωπικές ή οικογενειακές εmicroπει-
ρίες Είναι σαφές ότι χρειάζεται σοβαρή προσωπική δου-
λειά του εκπαιδευτικού για να microπορέσει να ξεφύγει από
τα έντονα συναισθήmicroατα που του προκαλούν οι ταυτί-
σεις και να κατανοήσει ψύχραιmicroα την κατάσταση Οι δυ-
σκολίες είναι microεγάλες αλλά και το κέρδος αντίστοιχο Το
πλαίσιο δεν αποτελεί πια τον άγνωστο laquomicroπαmicroπούλαraquo
αλλά είναι εκεί microπροστά ορατό αλλά και ευέλικτο σου
θέτει τα όρια αλλά σου αφήνει παράλληλα και microικρά
παράθυρα διαφυγής Σου εξηγεί σε προβληmicroατίζει
αλλά από την άλλη σου δίνει να καταλάβεις πως σε αυτή
την πολυπλοκότητα των παραγόντων που το ορίζουν
microπορείς να επέmicroβεις και συ σιγά σιγά και διακριτικά αλλά
πολύ ουσιαστικά Μπορείς να επέmicroβεις δηmicroιουργώντας
microικρές ανατροπές θέτοντας απλά ερωτήmicroατα στους συ-
νεργάτες σου τα παιδιά δείχνοντάς τους τις πολλαπλές
όψεις της laquoπραγmicroατικότηταςraquo και δίνοντάς τους εργα-
λεία για να επεξεργαστούν την πολλαπλότητα Η κατα-
νόηση του πλαισίου λοιπόν δε σου δηmicroιουργεί το αί-
σθηmicroα του microάταιου αφού όλα είναι δεδοmicroένα και ετερο-
καθορίζονται αντίθετα σου ενισχύει τις πιθανότητες ου-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
σιαστικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό microε κέρδη προ-
φανή για την εκπαιδευτική διαδικασία
Βιβλιογραφία
Ανδρούσου Α Το κίνητρο στην εκπαίδευση Κλειδιά και Αντι-
κλείδια ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Αθήνα 2003 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd
edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η ανα-γκαιότητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοι-νότητα τ 20 Αθήνα 1993
Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacute-ussite aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παραγωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000
Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
39
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
18
microαθητές τι χρειάζονται ποιες είναι οι ιδιαιτερότητές
τους και microετά να αποφασίσει microε ποιες microεθόδους θα πα-
ρέmicroβει και πού θα δώσει έmicroφαση Ξέρουmicroε ότι η γνώση
δεν είναι ένα laquoσακίraquo που το αδειάζουmicroε σε laquoάδεια κεφά-
λιαraquo και περιmicroένουmicroε να καλύψουmicroε τα κενά Εδώ και
πολλά χρόνια οι παιδαγωγοί τονίζουν τη σηmicroασία του
κινήτρου για την ουσιαστική microάθηση2 καθώς και την
προτεραιότητα της απόκτησης δεξιοτήτων απέναντι στην
απόκτηση γνώσεων Για να δηmicroιουργήσεις όmicroως κίνητρα
σε κάποιον πρέπει να ξέρεις σε ποιον απευθύνεσαι Για
να του microάθεις πώς να microαθαίνει πρέπει να ξέρεις ποιος
είναι
Τα πράγmicroατα γίνονται ακόmicroα πιο δύσκολα όταν υπάρχει
microεγάλη απόσταση ανάmicroεσα στο κοινωνικό περιβάλλον
από όπου προέρχεται ο εκπαιδευτικός και σε εκείνο
όπου διδάσκει Η απόσταση αυτή (κοινωνική
πολιτιστική οικονοmicroική) συχνά οφείλεται σε ένα
συνδυασmicroό παραγόντων Σε περιπτώσεις δε που
υπάρχουν και ιδιαίτερα κοινωνικά χαρακτηριστικά πχ
microειονοτικές οmicroάδες η διαφορά εmicroφανίζεται ακόmicroα πιο
microεγεθυσmicroένη και πολύ συχνά λείπουν εντελώς τα
2 Βλ Ανδρούσου Α Το κίνητρο στην εκπαίδευση Κλειδιά και Αντικλείδια ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Αθήνα 2003 σ 14-15
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
19
κλειδιά ερmicroηνείας και αλληλοκατανόησης Σε αυτές τις
δύσκολες καταστάσεις προβάλλει πιο επιτακτική η
ανάγκη κατανόησης του κοινωνικού πλαισίου microέσα στο
οποίο λειτουργεί το συγκεκριmicroένο σχολείο ζει η
microειονοτική οmicroάδα ―ιδιαίτερα όταν υπάρχουν στοιχεία
κοινωνικού αποκλεισmicroού― και διαmicroορφώνονται τα
νεότερα microέλη της οι microαθητές microας
ΚΚααττααννόόηησσηη ττοουυ κκοοιιννωωννιικκοούύ ππλλααιισσίίοουυ
κκααιι έέρρεευυνναα δδρράάσσηηςς
Πώς όmicroως είναι δυνατό να κατανοήσει ο εκπαιδευτικός
ένα κοινωνικό πλαίσιο που του φαίνεται τόσο διαφορε-
τικό και microακρινό Ποια εργαλεία θα τον βοηθήσουν ώστε
να κατανοήσει τις διαφορές αλλά και τις οmicroοιότητες microε
τους microαθητές του και να τις αξιοποιήσει προς όφελος
της διδακτικής διαδικασίας
Γίνεται πολύ συχνά λόγος στον εκπαιδευτικό χώρο για
την ανάγκη εξοικείωσης του εκπαιδευτικού microε την
έρευνα δράσης η οποία microπορεί να αποτελέσει το κλειδί
για την κατανόηση του κοινωνικού και εκπαιδευτικού
πλαισίου και για την προσαρmicroογή της διδασκαλίας στο
πλαίσιο αυτό Εδώ θα πρέπει να διευκρινίσουmicroε ότι η
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
έρευνα δράσης laquoείναι η έρευνα που γίνεται από συγκε-
κριmicroένους ανθρώπους στην ίδια τους τη δουλειά για να
βοηθηθούν ώστε να βελτιώσουν αυτό που κάνουν συ-
microπεριλαmicroβανοmicroένου και του πώς εργάζονται microε και για
τους άλλους Η έρευνα δράσης είναι η έρευνα που αντι-
microετωπίζει τους ανθρώπους ως αυτόνοmicroους υπεύθυνους
συντελεστές (agents) που συmicromicroετέχουν ενεργά στο να
φτιάξουν τις δικές τους ιστορίες και συνθήκες ζωής
όπως και ικανούς να γίνουν πιο αποτελεσmicroατικοί στο να
φτιάχνουν ιστορίες και συνθήκες ζωής [hellip] ∆εν αντιmicroε-
τωπίζει τους ανθρώπους ως αντικείmicroενα για έρευνα
αλλά τους ενθαρρύνει να δουλεύουν microαζί ως υποκεί-
microενα που έχουν συνείδηση και ως συντελεστές (agents)
της αλλαγής και της βελτίωσηςraquo3 Η διαδικασία αυτή
microπορεί να αποδειχτεί ιδιαίτερα χρήσιmicroη για τον εκπαι-
δευτικό στην εποχή microας όπου διάφορα τmicroήmicroατα της
κοινωνίας βρίσκονται σε microεταβατικό στάδιο Στις περι-
πτώσεις αυτές αυξάνονται και οι δυσκολίες κατανόησης
του πλαισίου και αντίστοιχα οι δυσκολίες αποτελεσmicroα-
τικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό
3 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η αναγκαιό-τητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοινότητα τ 20 Αθήνα 1993 σ 38
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
21
Κοινωνίες σε microετάβαση και έρευνα δράσης
Πολλές φορές ιδιαίτερα σε καταστάσεις κοινωνιών σε
microετάβαση η πολυπλοκότητα και η αντιφατικότητα είναι
τα χαρακτηριστικά των κοινωνικών συστηmicroάτων Έτσι
ενώ η εξωτερική εικόνα microιας κοινωνίας παρουσιάζει ση-
microάδια νεωτερικότητας και εκσυγχρονισmicroού οι
βαθύτερες αντιλήψεις των ανθρώπων παραmicroένουν
παραδοσιακές δηmicroιουργώντας στα microέλη τους σοβαρές
συγκρούσεις και αποσταθεροποιήσεις Τα φαινόmicroενα
αυτά είναι πολύ πιο έντονα όταν πρόκειται για κλειστές-
παραδοσιακές κοινωνίες οι οποίες microεταβαίνουν σε
νεότερες microορφές που δεν είναι ξεκάθαρες ακόmicroα Στην
περίπτωση βέβαια που οι κοινωνίες αυτές αποτελούνται
από microειονοτικούς πληθυσmicroούς4 τα πράγmicroατα
περιπλέκονται ακόmicroα περισσότερο
4 Οι σκηνές στην αρχή του κειmicroένου εκτυλίσσονται σε τέτοιες περιοχές (σχολεία στην ορεινή Ξάνθη) τις οποίες microέχρι το 1995 χρειαζόταν ειδική άδεια από την Αστυνοmicroία για να microπορέ-σεις να επισκεφτείς Η σηmicroερινή τους εικόνα (πολύ έντονης ανοικοδόmicroησης δηmicroιουργίας καταστηmicroάτων αύξησης των microέ-σων microετακίνησης και γενικότερα laquoανοίγmicroατοςraquo και laquoεκσυγχρο-νισmicroούraquo) δηmicroιουργεί microια πολύ ισχυρή αντίθεση σε σχέση microε την εικόνα τους πριν από 8 microόλις χρόνια και αποτελεί από microόνη της
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
Οι αλλαγές είναι ραγδαίες το πλαίσιο αλλάζει συνεχώς
το δεδοmicroένα τρέχουν και οι άνθρωποι αδυνατούν να τα
παρακολουθήσουν και να τα κατανοήσουν Κάποιοι νιώ-
θουν ότι απειλούνται από αυτή την αλλαγή Φοβούνται
και εύκολα αναπολούν τις εποχές που laquoείχαν λίγα χρή-
microατα microεν αλλά ήξεραν τι περιmicroένουν απrsquo τη ζωή τουςraquo
Άλλοι αλλάζουν ξαφνικά τα πάντα αρνούmicroενοι όλες
τους τις ρίζες και τις προγενέστερες αξίες Νιώθουν microια
επιτακτική ανάγκη ενσωmicroάτωσης Να γίνουν σαν τους
άλλους να microην ξεχωρίζουν Σε ένα πλαίσιο microετάβασης
γίνονται αντιληπτές ποικίλες αντιδράσεις απέναντι στη
νεωτερικότητα Είναι όλες αναmicroενόmicroενες γιατί είναι σα-
φές πως η αλλαγή στη ζωή των ανθρώπων τούς προκα-
λεί διαφορετικά συναισθήmicroατα που συνδέονται κυρίως
microε τις οικογενειακές καταβολές τα οικογενειακά και
προσωπικά σχέδια ζωής καθώς και microε το πόσο έχει
laquoπροβλεφθείraquo στα σχέδια ζωής το ενδεχόmicroενο ανατρο-
πής των δεδοmicroένων
Τι κάνει όmicroως ένας δάσκαλος όταν εργάζεται σε microια κοι-
νωνία σε microετάβαση Τι σηmicroαίνει κατανοώ το πλαίσιο
όταν το πλαίσιο αλλάζει συνεχώς Και πόση έρευνα
microια πολύ ισχυρή ένδειξη για τη microεταβατική φάση στην οποία βρίσκονται
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
23
δράσης microπορεί εντέλει να κάνει ένας εκπαιδευτικός που
εξακολουθεί να αποτελεί ξένο σώmicroα σε microια τέτοια κοι-
νωνία Πόσο εύκολο είναι να microην παραιτηθεί από την
προσπάθεια η οποία του έχει laquoχαρίσειraquo τόσες ανατρο-
πές και απογοητεύσεις
Η απάντηση στα ερωτήmicroατα αυτά είναι δύσκολη Αυτό
που απαιτείται καταρχήν από τον εκπαιδευτικό είναι συ-
νεχής εγρήγορση και παρατήρηση Είναι απαραίτητο να
microη βιαστεί να δώσει χρόνο στον εαυτό του αλλά και
στους microαθητές του να προβληmicroατιστεί πριν αποφασίσει
πώς θα οργανώσει τη διδασκαλία του Απαραίτητη προ-
ϋπόθεση για να κατανοήσει το πλαίσιο ως εξωτερικός
παρατηρητής είναι να δηmicroιουργήσει σχέση εmicroπιστοσύ-
νης microε τους microαθητές του Μια σχέση ουσιαστικής επα-
φής στην οποία θα είναι φυσικά σαφή τόσο τα όρια και
η δυναmicroική όσο και το γνήσιο ενδιαφέρον του
εκπαιδευτικού για τη ζωή των microαθητών του Η σχέση
αυτή δε χτίζεται από τη microια microέρα στην άλλη Απαιτεί
ειλικρινείς προθέσεις Απαιτεί laquoάνοιγmicroαraquo από την
πλευρά του εκπαιδευτικού laquoΆνοιγmicroαraquo προς τον άλλο
αυτόν που φαίνεται τόσο διαφορετικός όχι για να τον
αφοmicroοιώσει αλλά για να τον ακούσει να τον καταλάβει
και να βρει τις συνιστάmicroενες στις οποίες θα microπορέσει να
στηριχτεί για να φτιάξει τη γέφυρα που θα οδηγήσει τα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
παιδιά στην επιθυmicroία να microάθουν Βασικοί laquoκίνδυνοιraquo σε
microια τέτοια κατάσταση είναι είτε η πλήρης απόρριψη του
laquoδιαφορετικούraquo είτε η πλήρης αποδοχή του και η αντι-
microετώπισή του ως φολκλόρ Και τα δύο φανερώνουν
εντέλει την αποτυχία επικοινωνίας και ισότιmicroης ανταλ-
λαγής Πώς όmicroως είναι δυνατό να πετύχεις ισότιmicroη
ανταλλαγή microε κάποιον που σου φαίνεται τόσο
διαφορετικός Σε αυτές τις περιπτώσεις βοηθάει σίγουρα
η προσωπική αναζήτηση στο θέmicroα της ταυτότητας laquoΗ
ταυτότητα του κάθε ανθρώπου συντίθεται από microια
πληθώρα στοιχείων τα οποία προφανώς δεν
περιορίζονται σε όσα αναγράφονται στα επίσηmicroα αρχεία
Οι περισσότεροι άνθρωποι καταρχήν εντάσσονται σε
κάποια θρησκευτική παράδοση έχουν microια εθνικότητα
καmicroιά φορά δύο ανήκουν σε microια εθνική ή γλωσσική
οmicroάδα έχουν οικογένεια microε περισσότερα ή λιγότερα
microέλη επάγγελmicroα κοινωνική θέση κάποιον κοινωνικό
κύκλοhellip Ο κατάλογος όmicroως είναι ακόmicroα πιο microακρύς
υποθετικά ατελείωτος ορισmicroένοι microπορεί να νιώθουν
περισσότερο ή λιγότερο πως ανήκουν σε microια επαρχία σε
ένα χωριό σε microια αδερφότητα σε microια επαγγελmicroατική ή
ποδοσφαιρική οmicroάδα σε microια παρέα φίλων σε ένα
συνδικάτο σε microια επιχείρηση σε ένα κόmicromicroα σε κάποιο
σύλλογο σε microια ενορία σε microια κοινότητα ανθρώπων
που microοιράζονται τα ίδια πάθη τις ίδιες ερωτικές
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
25
επιλογές τις ίδιες σωmicroατικές αναπηρίες ή
αντιmicroετωπίζουν τα ίδια προβλήmicroαταraquo5
Αυτές οι πολλαπλές υπαγωγές κάνουν σίγουρα κάθε άν-
θρωπο microοναδικό στον κόσmicroο Από την άλλη όmicroως ενι-
σχύουν την πιθανότητα να microπορέσεις να συναντήσεις
τον laquoάλλοraquo αφού δεν microπορεί κάποια από όλες αυτές
τις υπαγωγές θα είναι κοινή και θα βοηθάει τη συνά-
ντηση Αν ο καθένας microας ορίζει microονοσήmicroαντα την ταυ-
τότητά του αν νιώθει πχ microόνο Έλληνας ή microόνο χρι-
στιανός ή microόνο Ολυmicroπιακός τότε πολύ εύκολα θα βρει
απέναντί του τον αντίπαλο τον εχθρό Σε τέτοιες περι-
πτώσεις οι ταυτότητες γίνονται εύκολα laquoφονικέςraquo όπως
εύστοχα περιγράφει ο Αmicroίν Μααλούφ στο βιβλίο του Φο-
νικές ταυτότητες Αν όmicroως ο άνθρωπος αντιλαmicroβάνεται
τον εαυτό του και τον laquoάλλοraquo ως ένα κράmicroα ταυτοτή-
των και υπαγωγών τότε αρχίζει να νιώθει πόσο το
laquoεmicroείςraquo περιλαmicroβάνει και το οι laquoάλλοιraquo Η συνειδητο-
ποίηση αυτή αποτελεί αυτόmicroατα και microια γέφυρα επικοι-
νωνίας microια γέφυρα που δεν αποσιωπά τις διαφορές
αλλά προσπαθεί να βρει τα κλειδιά ερmicroηνείας τους
εντάσσοντάς τες στο πλαίσιο
5 Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999 σ 19
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
Η διαδικασία αυτή είναι ιδιαίτερα χρήσιmicroη για τον εκπαι-
δευτικό αφενός γιατί του επιτρέπει την ουσιαστική πα-
ρέmicroβαση όταν διδάσκει σε περιβάλλοντα φαινοmicroενικά
πολύ διαφορετικά και αφετέρου γιατί τον προφυλλάσ-
σει από απογοητεύσεις και παρανοήσεις της συmicroπεριφο-
ράς των παιδιών των γονιών και του ευρύτερου περι-
βάλλοντος Οι παρανοήσεις αυτές συχνό φαινόmicroενο σε
περιβάλλοντα πολυσυλλεκτικά θα microπορούσαν να laquoπεί-
σουνraquo τον εκπαιδευτικό είτε ότι η διαφορετικότητα του
απέναντι είναι επιθετική και απευθύνεται προς τον ίδιο
άρα να του προκαλέσουν συναισθήmicroατα και συmicroπεριφο-
ρές αmicroυντικές είτε ότι ο απέναντί του δεν είναι επιθετι-
κός αλλά βρίσκεται πολύ πίσω άρα υπάρχει και πάλι
αδυναmicroία επικοινωνίας γιατί ο άλλος πρέπει να καλύψει
microια πολύ microεγάλη διαδροmicroή για να καταφέρουν να συνο-
microιλήσουν Και στις δύο περιπτώσεις οι αντιδράσεις του
εκπαιδευτικού θα δυσχεράνουν σίγουρα την εκπαιδευ-
τική του παρέmicroβαση
ΤΤιι θθαα σσήήmicromicroααιιννεε ηη κκααττααννόόηησσηη ττοουυ ππλλααιισσίίοουυ
σστταα σσυυγγκκεεκκρριιmicromicroέένναα ππααρρααδδεείίγγmicromicroαατταασσκκηηννέέςς
Ας δούmicroε λοιπόν τώρα τι θα σήmicroαινε η κατανόηση του
πλαισίου στις παραπάνω σκηνές Στο πρώτο παράδειγmicroα
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
27
είναι εmicroφανέστατη η απογοήτευση και η παραίτηση που
νιώθει ο εκπαιδευτικός αντιmicroετωπίζοντας microια δύσκολη
κατάσταση Κι όmicroως τα σηmicroάδια αυτού του laquoπροαναγ-
γελθέντος θανάτουraquo ήταν ιδιαίτερα έντονα πολύ νωρί-
τερα Η περιοχή η οποία περιγράφεται η ορεινή περιοχή
της Ξάνθης αποτελεί παράδειγmicroα κοινωνίας σε microετά-
βαση όπου τα πιο καταπιεσmicroένα κοmicromicroάτια η οmicroάδα των
γυναικών δεν έχουν καταφέρει σε κανένα βαθmicroό να
κερδίσουν από την laquoπροελαύνουσα νεωτερικότηταraquo
Αυτό γίνεται καταρχήν αντιληπτό από πολύ ορατά ση-
microάδια όπως η ενδυmicroασία αλλά κυρίως από τις πορείες
ζωής τους οι οποίες παρουσιάζουν microεγάλη αναντιστοιχία
σε σχέση microε τις πορείες ζωής των ανδρών της περιοχής
που χαρακτηρίζονται από σηmicroαντικές αλλαγές και προ-
σαρmicroογές στη νεωτερικότητα Οι γυναίκες της περιοχής
παρουσιάζουν σχεδόν την ίδια εικόνα που παρουσίαζαν
και πριν από 30 χρόνια τη στιγmicroή που η ίδια η περιοχή
έχει πραγmicroατικά laquomicroεταmicroορφωθείraquo Ένα πολύ microεγάλο
ποσοστό τους δε microιλάει ικανοποιητικά ελληνικά ενώ οι
άνδρες της αντίστοιχης ηλικίας χρησιmicroοποιούν την ελλη-
νική microε ευχέρεια είναι αποκλεισmicroένες στον οικιακό
χώρο δεν microπορούν σε κανένα βαθmicroό να παρακολουθή-
σουν τις κοινωνικές εξελίξεις αποκοmicromicroένες από πολύ
microικρές από την εκπαίδευση Ένα συντριπτικό ποσοστό
γυναικών διακόπτουν τη σχολική φοίτηση πριν καν γί-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
νουν γυναίκες τελειώνοντας δηλαδή το ∆ηmicroοτικό και
microάλιστα έχοντας αριστεύσει στην εξαετή φοίτησή τους
Υπάρχουν χωριά στην ορεινή Ξάνθη που δεν έχουν
ακόmicroα στείλει κορίτσια στο Γυmicroνάσιο6 Κι αν η κατά-
σταση αυτή θεωρούνταν σχεδόν laquoαποδεκτή και φυσικήraquo
πριν από microερικά χρόνια όταν η γενικότερη εικόνα των
κοινωνιών αυτών ήταν εντελώς παραδοσιακή στις microέρες
microας φαντάζει αναντίστοιχη των γενικότερων εξελίξεων
προκαλώντας πολύ συχνά συναισθήmicroατα πόνου στα ίδια
τα νεαρά κορίτσια που νιώθουν να laquoτιmicroωρούνταιraquo για
το φύλο τους
Η κατάσταση αυτή προκαλεί συγκρούσεις πολλαπλών
τύπων όχι microόνο microεταξύ των microελών της παραδοσιακής
6 Τα χωριά αυτά microειώνονται συνεχώς Παρατηρείται το φαινό-microενο όταν ξεκινήσει ένα κορίτσι τη φοίτησή του να ακολουθή-σουν κι άλλα την επόmicroενη ή και την ίδια σχολική χρονιά Έτσι υπάρχουν περιπτώσεις κοριτσιών που κατάφεραν να πάνε στο Γυmicroνάσιο τρία χρόνια microετά τη φοίτησή τους στο ∆ηmicroοτικό microαζί microε το πρώτο κορίτσι που πήγε από το χωριό τους Στις περισ-σότερες των περιπτώσεων αυτών τα κορίτσια συνεχίζουν ικα-νοποιητικά τη δευτεροβάθmicroια εκπαίδευση microε υψηλές επιδόσεις και όταν καταφέρουν να φοιτήσουν και στο Λύκειο είναι σχε-δόν σίγουρα φοιτήτριες στο Πανεπιστήmicroιο Άρα η microεγάλη δυ-σκολία και η αποφασιστική καmicroπή στη ζωή των νεαρών γυναι-κών στις περιοχές αυτές είναι το πέρασmicroα από το ∆ηmicroοτικό στο Γυmicroνάσιο και από εκεί στο Λύκειο
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
29
κοινωνίας που αλλάζει αλλά και microεταξύ όλων των
εmicroπλεκοmicroένων στην εκπαιδευτική διαδικασία στις περιο-
χές αυτές Είναι χαρακτηριστική η αmicroηχανία του σχολι-
κού microηχανισmicroού απέναντι στο πρόβληmicroα της διακοπής
της σχολικής φοίτησης ο οποίος έχει ποικίλες αντιδρά-
σεις από οργάνωση ενηmicroερωτικών συναντήσεων των
γονέων microε κύριο θέmicroα την αναγκαιότητα της συνέχισης
της φοίτησης για τα κορίτσια microέχρι την laquoαπειλήraquo λήψης
διοικητικών microέτρων λόγω της microη εφαρmicroογής του νόmicroου
του σχετικού microε την υποχρεωτική εκπαίδευση
Όλα αυτά λοιπόν θα έπρεπε να έχουν προετοιmicroάσει τον
εκπαιδευτικό της πρώτης σκηνής για τη δυσκολία που
είχε να αντιmicroετωπίσει Η γνώση του πλαισίου θα τον
βοηθούσε να αντιmicroετωπίσει επιτυχώς τα συναισθήmicroατα
της microαταίωσης που νιώθει σε σχέση microε τη δουλειά του
και κυρίως των τύψεων απέναντι στο παιδί ∆ε laquoφταίειraquo
ο εκπαιδευτικός γιατί laquoξεσήκωσεraquo τη microαθήτρια η επι-
θυmicroία για microάθηση και αλλαγή προέκυψε στο παιδί και
λόγω του γενικότερου κλίmicroατος αλλαγών που χαρακτη-
ρίζουν microια microεταβατική κοινωνία ∆ε laquoφταίειraquo σίγουρα
γιατί βοήθησε το παιδί να αγαπήσει έναν laquoάλλο κόσmicroοraquo
τον κόσmicroο των γραmicromicroάτων ∆εν πάει χαmicroένη άλλωστε η
προσπάθεια ακόmicroα κι αν η συγκεκριmicroένη microαθήτρια δεν
καταφέρει να συνεχίσει τη φοίτησή της Παρατηρείται
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
συχνά το φαινόmicroενο όταν οι προσδοκίες ζωής ενός
ατόmicroου δηmicroιουργούν πολύ microεγάλη ρήξη σε σχέση microε τις
κοινωνικά αναmicroενόmicroενες να microεταφέρονται σχεδόν αυ-
τούσιες στην επόmicroενη γενιά όταν θα έχουν laquoωριmicroάσει οι
κοινωνικές συνθήκεςraquo Στις περιπτώσεις αυτές παρατη-
ρούmicroε ένα νεότερο microέλος της οικογένειας να αναλαmicroβά-
νει να laquoεπαληθεύσει το σχέδιο αλλαγήςraquo όταν οι συν-
θήκες δε δηmicroιουργούν πια συγκρούσεις έντονες που
ανατρέπουν την εσωτερική του ισορροπία
Όχι microόνο δε laquoφταίειraquo ο εκπαιδευτικός αλλά πρέπει να
νιώθει ότι συmicromicroετέχει microε τον τρόπο του σε αυτή την πο-
ρεία της αλλαγής Θα πρέπει βέβαια ο τρόπος παρέmicroβα-
σής του να είναι προσεκτικός microε απόλυτο σεβασmicroό των
εmicroπλεκοmicroένων Είναι σηmicroαντικό να δώσει στα παιδιά να
καταλάβουν ότι το πρόβληmicroά τους είναι περίπλοκο ότι
δεν είναι οι γονείς τους laquoαδιάφοροιraquo και laquoανόητοιraquo
αλλά έχουν microια δυσκολία προσαρmicroογής στις καινούριες
συνθήκες Είναι σηmicroαντικό να microη δηmicroιουργηθούν στα
παιδιά συνθήκες απόρριψης των γονέων πράγmicroα πολύ
εύκολο στη σύγκρουση που αντιmicroετωπίζουν αλλά να
κατανοήσουν ότι οι γονείς εκπροσωπούν εδώ το παλιό
και παραδοσιακό που δυσκολεύεται να αλλάξει Σίγουρα
σε microια τέτοια προοπτική δε βοηθούν αντιδράσεις του
τύπου laquoΣκέφτοmicroαι να πάω να ldquoαρπάξωrdquo το παιδί και να
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
31
το στείλω στο σχολείο Να τους τα πω έξω απrsquo τα δό-
ντια Στη microάνα που ldquoζηλεύειrdquo την κόρη και δεν την αφή-
νει να προοδεύσει Στον πατέρα που κρύβεται πίσω από
το αίτηmicroα της microάνας Στην υπόλοιπη οικογένεια που δεν
τη στηρίζειraquo Οι αντιδράσεις αυτές το microόνο που κατα-
φέρνουν είναι να φέρνουν αντιmicroέτωπες τις δυο πλευρές
το σχολείο και το σπίτι και να δυναmicroιτίζουν το ενδεχό-
microενο οποιασδήποτε νεότερης συνεργασίας και ανταλλα-
γής Η παρέmicroβαση του εκπαιδευτικού πρέπει να είναι
προσεκτική συστηmicroατική και να δίνει το χρόνο στους
άλλους να αποδεχτούν το διαφορετικό σιγά σιγά ως microια
κατάσταση αλλαγής που αρχίζουν να αναγνωρίζουν και
οι ίδιοι και όχι ως microια laquoεπιβολή της κυρίαρχης πλειονο-
τικής οmicroάδαςraquo Μπορεί βέβαια ο χρόνος αυτός να είναι
αποφασιστικός για την πορεία ζωής του συγκεκριmicroένου
παιδιού Αν γίνει όmicroως η παρέmicroβαση microε σεβασmicroό και σύ-
στηmicroα δε θα πάει χαmicroένη ούτε και για το συγκεκριmicroένο
παιδί αν αυτό νιώσει πως laquoέχασε microια microάχη αλλά όχι
τον πόλεmicroοraquo αν νιώσει πως σε αυτή την πορεία των
αλλαγών έχει νόηmicroα να διεκδικεί σταθερά και επίmicroονα
microε στόχο την καλυτέρευση της ζωής του
Αν εξετάσουmicroε τη δεύτερη σκηνή θα διαπιστώσουmicroε
επίσης πως και εκεί η γνώση του πλαισίου θα είχε βοη-
θήσει τον εκπαιδευτικό να περιmicroένει τις laquoδυσκολίες κα-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
τανόησηςraquo από την πλευρά των microαθητών Ο συγκεκρι-
microένος εκπαιδευτικός λειτουργεί στο πλαίσιο microιας κλει-
στής αγροτικής κοινωνίας της οποίας χαρακτηριστικό
είναι microεταξύ άλλων η laquoαξιοποίησηraquo από microικρή ηλικία
των νεότερων microελών για την ενίσχυση του οικογενεια-
κού εισοδήmicroατος Η κοινωνία αυτή microαθαίνει από πολύ
νωρίς στα microέλη της τη χρησιmicroότητα της εργασίας ακόmicroα
και της παιδικής για την ωρίmicroανση του παιδιού για την
εκmicroάθηση microιας τέχνης για τη συmicromicroετοχή του στον οικο-
γενειακό αγώνα για ένα καλύτερο αύριο Η πολύ έντονη
laquoκαταδίκη της παιδικής εργασίαςraquo που θεωρείται σχε-
δόν αυτονόητη σε microια κοινωνία άλλου τύπου δεν microπο-
ρεί να γίνει κατανοητή στο συγκεκριmicroένο πλαίσιο Τα
παιδιά microεγαλώνουν microαθαίνοντας για την αξία της δου-
λειάς ενώ παράλληλα εργάζονται και τα ίδια
Η γνώση λοιπόν της συγκεκριmicroένης συνθήκης θα είχε
βοηθήσει τον εκπαιδευτικό να αποφύγει την έκπληξη
την αmicroηχανία καθώς και την ανατροπή που νιώθει εκ
των υστέρων Θα του είχε αφήσει χρόνο να σκεφτεί τη
διαφορά στις αντιλήψεις για την παιδική εργασία ανά-
microεσα σε αυτόν και τους microαθητές του να τη δικαιολογή-
σει και να αναmicroένει τις αντιδράσεις των παιδιών και τη
δυσκολία κατανόησης Από την άλλη θα microπορούσε να
αποφύγει τις τύψεις γιατί θα είχε microελετήσει τη θεmicroε-
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
33
λιώδη διαφορά που επισηmicroαίνουν οι ειδικοί όταν συζη-
τούν για την παιδική εργασία Σύmicroφωνα microε τη Unicef
λοιπόν η παιδική εργασία χωρίζεται σε laquomicroη αποδεκτήraquo
και laquoαποδεκτήraquo Η πρώτη αναφέρεται στο είδος της
laquoεργασίας που εmicroποδίζει τη φυσική και την πνευmicroατική
ανάπτυξη του παιδιού συmicromicroετέχει στην εκmicroετάλλευσή
του οικονοmicroική και κοινωνική παραβιάζει την πνευmicroα-
τική και ηθική του ακεραιότητα Η δεύτερη δίνει στο
παιδί που συmicromicroετέχει στο οικογενειακό εισόδηmicroα ασφά-
λεια και περηφάνια του παρέχει microια εκπαίδευση (for-
mation) ή ακόmicroα και ένα επάγγελmicroα ακόmicroα κι αν δεν
εξασφαλίζει πάντα τη συνέχιση της σχολικής φοίτησης
τις αργίες του τη διασκέδασή του Του παρέχει τελικά microια
θέση και διευκολύνει την ένταξή του στο περιβάλλονraquo7
Αν τα γνώριζε όλα αυτά ο εκπαιδευτικός και είχε προ-
βληmicroατιστεί εκ των προτέρων δε θα ένιωθε αmicroηχανία
γιατί έθιξε ένα δύσκολο ζήτηmicroα Θα αναγνώριζε ότι οι
περισσότεροι microαθητές του παρά τις ιδιαίτερες δυσκολίες
στη ζωή τους ανήκουν στη δεύτερη κατηγορία της παι-
δικής εργασίας και ίσως θα είχε νόηmicroα να στηριχτεί σε
7 Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacuteus-site aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παρα-
γωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000 σ 309
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτή τη διαφορά και να δώσει στα παιδιά να καταλά-
βουν πόσο απάνθρωπη και καταδικαστέα είναι η άλλη
microορφή παιδικής εργασίας Αν γνώριζε το πλαίσιο θα
microπορούσε να κατανοήσει τις διαφορετικές αντιλήψεις
των παιδιών και θα είχε κάνει την παρέmicroβασή του πιο
συγκροτηmicroένα Έτσι θα απέφευγε την κούραση και την
απογοήτευση που τόσο έντονα δηλώνει στο τέλος
Συmicroπεράσmicroατα
Γίνεται νοmicroίζουmicroε κατανοητό ότι η γνώση του πλαισίου
microπορεί να βοηθήσει τους εκπαιδευτικούς στην εκπαιδευ-
τική τους πρακτική microε πολλούς τρόπους Καταρχήν βοη-
θάει στη microείωση των αρνητικών συναισθηmicroάτων που
προκαλεί η έκπληξη και η ανατροπή στην καθηmicroερινή
σχολική πρακτική Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό Αρκεί να
αναλογιστούmicroε πόσες περιπτώσεις ανθρώπων γνωρί-
ζουmicroε κοινωνικά ευαίσθητων οι οποίοι laquoπαραιτούνταιraquo
στον εργασιακό τους χώρο γιατί απελπίζονται γιατί θε-
ωρούν ότι laquoτίποτα δεν αλλάζειraquo γιατί ξεκινούν microε microε-
γάλη ορmicroή και επιθυmicroία να προσφέρουν και δεν τα κα-
ταφέρνουν Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις η γνώση του
πλαισίου θα είχε microειώσει το συναίσθηmicroα της microαταίωσης
κυρίαρχο στις καταστάσεις όπου υπάρχουν έντονα κοι-
νωνικά προβλήmicroατα και ο εκπαιδευτικός νιώθει ότι δεν
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
35
microπορεί να επέmicroβει Θα είχε πείσει επίσης τους εκπαι-
δευτικούς να βάζουν microικρότερους και εφικτούς στόχους
και θα τους είχε δώσει τη χαρά και την ικανοποίηση της
κατάκτησης των στόχων αυτών Θα τους είχε βοηθήσει
να microην laquoπαίρνουν στην πλάτη τουςraquo όλη την ευθύνη
παρά microόνο αυτή που τους αναλογεί Θα τους είχε βοη-
θήσει ακόmicroα να ξεπεράσουν γρήγορα το στάδιο της
ταύτισης microε τους κοινωνικά αδύνατους πηγαίνοντας σε
microια πιο laquoχρήσιmicroη κατάστασηraquo όπου microπορούν να συνει-
δητοποιήσουν και την πολυπλοκότητα αλλά και το laquoδί-
καιοraquo όλων των εmicroπλεκοmicroένων Σε αυτή τη νέα κατά-
σταση θα microπορούσαν να περάσουν από την οργή στην
οργάνωση microιας συστηmicroατικής εκπαιδευτικής παρέmicroβασης
η οποία microακροπρόθεσmicroα και υπό όρους θα microπορούσε
να συντελέσει στη microείωση της κοινωνικής αδικίας
Και microόνο η microείωση λοιπόν των αρνητικών συναισθηmicroά-
των των εκπαιδευτικών microπορεί να τους βοηθήσει στο να
οργανώσουν την εκπαιδευτική τους πρακτική πιο αποτε-
λεσmicroατικά Η προσαρmicroογή στις ανάγκες του πλαισίου
όταν δε θεωρείται laquoέκπτωσηraquo και laquoυποχώρησηraquo αλλά
γίνεται συνειδητά και οργανωmicroένα microε αφετηρία τα βιώ-
microατα των παιδιών και στόχο τη δηmicroιουργία κινήτρων
microάθησης microπορεί να φέρει σηmicroαντικά αποτελέσmicroατα για
την εκπαιδευτική διαδικασία Τα παιδιά θα νιώσουν ότι ο
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
εκπαιδευτικός τα υπολογίζει τα σέβεται καθώς προσαρ-
microόζει το microάθηmicroα στις ανάγκες τους Το κλίmicroα αυτό είναι
πιθανό να έχει θετικά αποτελέσmicroατα για τα παιδιά ―
microπορεί όχι θεαmicroατικά αλλά ουσιαστικά Αν ο εκπαιδευτι-
κός έχει την οξύνοια και την ικανότητα να αντιληφθεί
αυτές τις έστω microικρές αλλαγές και να τις αξιοποιήσει
τότε ο ίδιος θα γίνει πιο αποτελεσmicroατικός και τα παιδιά
θα αρχίσουν να βρίσκουν σιγά σιγά τα κλειδιά για να
οικοδοmicroήσουν microια σχέση δηmicroιουργική microε τη microάθηση Το
σηmicroαντικό και για τους δυο laquoεταίρουςraquo (εκπαιδευτικό
και microαθητές) είναι να πειστούν πως παρά τις δυσκολίες
microπορεί η τάξη να microπει σε microια ουσιαστική διαδικασία microά-
θησης Χωρίς αυτή την πίστη κάθε προσπάθεια θα laquoπέ-
φτει στο κενόraquo Αν ο εκπαιδευτικός κατανοήσει τις ιδιαί-
τερες δυσκολίες τις αναστολές τα προβλήmicroατα που δη-
microιουργεί το κοινωνικό πλαίσιο για την εκπαιδευτική δια-
δικασία αλλά πειστεί από την άλλη πως microε τις κατάλ-
ληλες στρατηγικές microπορεί να κινητοποιήσει τα παιδιά να
microάθουν (αφού όλα τα παιδιά microπορούν να κινητοποιη-
θούν όταν προσαρmicroοστεί το microάθηmicroα στις ανάγκες τους)
τότε η καθηmicroερινή του σχολική πρακτική microπορεί να microην
τον γεmicroίζει microε αρνητικά συναισθήmicroατα αλλά να του
προσφέρει πολλές προσωπικές στιγmicroές ικανοποίησης και
δηmicroιουργίας
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
37
Η κατανόηση αυτή δεν είναι φυσικά microια εύκολη διαδικα-
σία Πολλές φορές προκαλεί έντονα συναισθήmicroατα στον
εκπαιδευτικό ιδιαίτερα όταν οι καταστάσεις που αντιmicroε-
τωπίζει και τις οποίες πρέπει να αναλύσει ανακινούν
microέσα του αντίστοιχες προσωπικές ή οικογενειακές εmicroπει-
ρίες Είναι σαφές ότι χρειάζεται σοβαρή προσωπική δου-
λειά του εκπαιδευτικού για να microπορέσει να ξεφύγει από
τα έντονα συναισθήmicroατα που του προκαλούν οι ταυτί-
σεις και να κατανοήσει ψύχραιmicroα την κατάσταση Οι δυ-
σκολίες είναι microεγάλες αλλά και το κέρδος αντίστοιχο Το
πλαίσιο δεν αποτελεί πια τον άγνωστο laquomicroπαmicroπούλαraquo
αλλά είναι εκεί microπροστά ορατό αλλά και ευέλικτο σου
θέτει τα όρια αλλά σου αφήνει παράλληλα και microικρά
παράθυρα διαφυγής Σου εξηγεί σε προβληmicroατίζει
αλλά από την άλλη σου δίνει να καταλάβεις πως σε αυτή
την πολυπλοκότητα των παραγόντων που το ορίζουν
microπορείς να επέmicroβεις και συ σιγά σιγά και διακριτικά αλλά
πολύ ουσιαστικά Μπορείς να επέmicroβεις δηmicroιουργώντας
microικρές ανατροπές θέτοντας απλά ερωτήmicroατα στους συ-
νεργάτες σου τα παιδιά δείχνοντάς τους τις πολλαπλές
όψεις της laquoπραγmicroατικότηταςraquo και δίνοντάς τους εργα-
λεία για να επεξεργαστούν την πολλαπλότητα Η κατα-
νόηση του πλαισίου λοιπόν δε σου δηmicroιουργεί το αί-
σθηmicroα του microάταιου αφού όλα είναι δεδοmicroένα και ετερο-
καθορίζονται αντίθετα σου ενισχύει τις πιθανότητες ου-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
σιαστικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό microε κέρδη προ-
φανή για την εκπαιδευτική διαδικασία
Βιβλιογραφία
Ανδρούσου Α Το κίνητρο στην εκπαίδευση Κλειδιά και Αντι-
κλείδια ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Αθήνα 2003 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd
edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η ανα-γκαιότητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοι-νότητα τ 20 Αθήνα 1993
Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacute-ussite aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παραγωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000
Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
39
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
19
κλειδιά ερmicroηνείας και αλληλοκατανόησης Σε αυτές τις
δύσκολες καταστάσεις προβάλλει πιο επιτακτική η
ανάγκη κατανόησης του κοινωνικού πλαισίου microέσα στο
οποίο λειτουργεί το συγκεκριmicroένο σχολείο ζει η
microειονοτική οmicroάδα ―ιδιαίτερα όταν υπάρχουν στοιχεία
κοινωνικού αποκλεισmicroού― και διαmicroορφώνονται τα
νεότερα microέλη της οι microαθητές microας
ΚΚααττααννόόηησσηη ττοουυ κκοοιιννωωννιικκοούύ ππλλααιισσίίοουυ
κκααιι έέρρεευυνναα δδρράάσσηηςς
Πώς όmicroως είναι δυνατό να κατανοήσει ο εκπαιδευτικός
ένα κοινωνικό πλαίσιο που του φαίνεται τόσο διαφορε-
τικό και microακρινό Ποια εργαλεία θα τον βοηθήσουν ώστε
να κατανοήσει τις διαφορές αλλά και τις οmicroοιότητες microε
τους microαθητές του και να τις αξιοποιήσει προς όφελος
της διδακτικής διαδικασίας
Γίνεται πολύ συχνά λόγος στον εκπαιδευτικό χώρο για
την ανάγκη εξοικείωσης του εκπαιδευτικού microε την
έρευνα δράσης η οποία microπορεί να αποτελέσει το κλειδί
για την κατανόηση του κοινωνικού και εκπαιδευτικού
πλαισίου και για την προσαρmicroογή της διδασκαλίας στο
πλαίσιο αυτό Εδώ θα πρέπει να διευκρινίσουmicroε ότι η
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
έρευνα δράσης laquoείναι η έρευνα που γίνεται από συγκε-
κριmicroένους ανθρώπους στην ίδια τους τη δουλειά για να
βοηθηθούν ώστε να βελτιώσουν αυτό που κάνουν συ-
microπεριλαmicroβανοmicroένου και του πώς εργάζονται microε και για
τους άλλους Η έρευνα δράσης είναι η έρευνα που αντι-
microετωπίζει τους ανθρώπους ως αυτόνοmicroους υπεύθυνους
συντελεστές (agents) που συmicromicroετέχουν ενεργά στο να
φτιάξουν τις δικές τους ιστορίες και συνθήκες ζωής
όπως και ικανούς να γίνουν πιο αποτελεσmicroατικοί στο να
φτιάχνουν ιστορίες και συνθήκες ζωής [hellip] ∆εν αντιmicroε-
τωπίζει τους ανθρώπους ως αντικείmicroενα για έρευνα
αλλά τους ενθαρρύνει να δουλεύουν microαζί ως υποκεί-
microενα που έχουν συνείδηση και ως συντελεστές (agents)
της αλλαγής και της βελτίωσηςraquo3 Η διαδικασία αυτή
microπορεί να αποδειχτεί ιδιαίτερα χρήσιmicroη για τον εκπαι-
δευτικό στην εποχή microας όπου διάφορα τmicroήmicroατα της
κοινωνίας βρίσκονται σε microεταβατικό στάδιο Στις περι-
πτώσεις αυτές αυξάνονται και οι δυσκολίες κατανόησης
του πλαισίου και αντίστοιχα οι δυσκολίες αποτελεσmicroα-
τικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό
3 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η αναγκαιό-τητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοινότητα τ 20 Αθήνα 1993 σ 38
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
21
Κοινωνίες σε microετάβαση και έρευνα δράσης
Πολλές φορές ιδιαίτερα σε καταστάσεις κοινωνιών σε
microετάβαση η πολυπλοκότητα και η αντιφατικότητα είναι
τα χαρακτηριστικά των κοινωνικών συστηmicroάτων Έτσι
ενώ η εξωτερική εικόνα microιας κοινωνίας παρουσιάζει ση-
microάδια νεωτερικότητας και εκσυγχρονισmicroού οι
βαθύτερες αντιλήψεις των ανθρώπων παραmicroένουν
παραδοσιακές δηmicroιουργώντας στα microέλη τους σοβαρές
συγκρούσεις και αποσταθεροποιήσεις Τα φαινόmicroενα
αυτά είναι πολύ πιο έντονα όταν πρόκειται για κλειστές-
παραδοσιακές κοινωνίες οι οποίες microεταβαίνουν σε
νεότερες microορφές που δεν είναι ξεκάθαρες ακόmicroα Στην
περίπτωση βέβαια που οι κοινωνίες αυτές αποτελούνται
από microειονοτικούς πληθυσmicroούς4 τα πράγmicroατα
περιπλέκονται ακόmicroα περισσότερο
4 Οι σκηνές στην αρχή του κειmicroένου εκτυλίσσονται σε τέτοιες περιοχές (σχολεία στην ορεινή Ξάνθη) τις οποίες microέχρι το 1995 χρειαζόταν ειδική άδεια από την Αστυνοmicroία για να microπορέ-σεις να επισκεφτείς Η σηmicroερινή τους εικόνα (πολύ έντονης ανοικοδόmicroησης δηmicroιουργίας καταστηmicroάτων αύξησης των microέ-σων microετακίνησης και γενικότερα laquoανοίγmicroατοςraquo και laquoεκσυγχρο-νισmicroούraquo) δηmicroιουργεί microια πολύ ισχυρή αντίθεση σε σχέση microε την εικόνα τους πριν από 8 microόλις χρόνια και αποτελεί από microόνη της
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
Οι αλλαγές είναι ραγδαίες το πλαίσιο αλλάζει συνεχώς
το δεδοmicroένα τρέχουν και οι άνθρωποι αδυνατούν να τα
παρακολουθήσουν και να τα κατανοήσουν Κάποιοι νιώ-
θουν ότι απειλούνται από αυτή την αλλαγή Φοβούνται
και εύκολα αναπολούν τις εποχές που laquoείχαν λίγα χρή-
microατα microεν αλλά ήξεραν τι περιmicroένουν απrsquo τη ζωή τουςraquo
Άλλοι αλλάζουν ξαφνικά τα πάντα αρνούmicroενοι όλες
τους τις ρίζες και τις προγενέστερες αξίες Νιώθουν microια
επιτακτική ανάγκη ενσωmicroάτωσης Να γίνουν σαν τους
άλλους να microην ξεχωρίζουν Σε ένα πλαίσιο microετάβασης
γίνονται αντιληπτές ποικίλες αντιδράσεις απέναντι στη
νεωτερικότητα Είναι όλες αναmicroενόmicroενες γιατί είναι σα-
φές πως η αλλαγή στη ζωή των ανθρώπων τούς προκα-
λεί διαφορετικά συναισθήmicroατα που συνδέονται κυρίως
microε τις οικογενειακές καταβολές τα οικογενειακά και
προσωπικά σχέδια ζωής καθώς και microε το πόσο έχει
laquoπροβλεφθείraquo στα σχέδια ζωής το ενδεχόmicroενο ανατρο-
πής των δεδοmicroένων
Τι κάνει όmicroως ένας δάσκαλος όταν εργάζεται σε microια κοι-
νωνία σε microετάβαση Τι σηmicroαίνει κατανοώ το πλαίσιο
όταν το πλαίσιο αλλάζει συνεχώς Και πόση έρευνα
microια πολύ ισχυρή ένδειξη για τη microεταβατική φάση στην οποία βρίσκονται
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
23
δράσης microπορεί εντέλει να κάνει ένας εκπαιδευτικός που
εξακολουθεί να αποτελεί ξένο σώmicroα σε microια τέτοια κοι-
νωνία Πόσο εύκολο είναι να microην παραιτηθεί από την
προσπάθεια η οποία του έχει laquoχαρίσειraquo τόσες ανατρο-
πές και απογοητεύσεις
Η απάντηση στα ερωτήmicroατα αυτά είναι δύσκολη Αυτό
που απαιτείται καταρχήν από τον εκπαιδευτικό είναι συ-
νεχής εγρήγορση και παρατήρηση Είναι απαραίτητο να
microη βιαστεί να δώσει χρόνο στον εαυτό του αλλά και
στους microαθητές του να προβληmicroατιστεί πριν αποφασίσει
πώς θα οργανώσει τη διδασκαλία του Απαραίτητη προ-
ϋπόθεση για να κατανοήσει το πλαίσιο ως εξωτερικός
παρατηρητής είναι να δηmicroιουργήσει σχέση εmicroπιστοσύ-
νης microε τους microαθητές του Μια σχέση ουσιαστικής επα-
φής στην οποία θα είναι φυσικά σαφή τόσο τα όρια και
η δυναmicroική όσο και το γνήσιο ενδιαφέρον του
εκπαιδευτικού για τη ζωή των microαθητών του Η σχέση
αυτή δε χτίζεται από τη microια microέρα στην άλλη Απαιτεί
ειλικρινείς προθέσεις Απαιτεί laquoάνοιγmicroαraquo από την
πλευρά του εκπαιδευτικού laquoΆνοιγmicroαraquo προς τον άλλο
αυτόν που φαίνεται τόσο διαφορετικός όχι για να τον
αφοmicroοιώσει αλλά για να τον ακούσει να τον καταλάβει
και να βρει τις συνιστάmicroενες στις οποίες θα microπορέσει να
στηριχτεί για να φτιάξει τη γέφυρα που θα οδηγήσει τα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
παιδιά στην επιθυmicroία να microάθουν Βασικοί laquoκίνδυνοιraquo σε
microια τέτοια κατάσταση είναι είτε η πλήρης απόρριψη του
laquoδιαφορετικούraquo είτε η πλήρης αποδοχή του και η αντι-
microετώπισή του ως φολκλόρ Και τα δύο φανερώνουν
εντέλει την αποτυχία επικοινωνίας και ισότιmicroης ανταλ-
λαγής Πώς όmicroως είναι δυνατό να πετύχεις ισότιmicroη
ανταλλαγή microε κάποιον που σου φαίνεται τόσο
διαφορετικός Σε αυτές τις περιπτώσεις βοηθάει σίγουρα
η προσωπική αναζήτηση στο θέmicroα της ταυτότητας laquoΗ
ταυτότητα του κάθε ανθρώπου συντίθεται από microια
πληθώρα στοιχείων τα οποία προφανώς δεν
περιορίζονται σε όσα αναγράφονται στα επίσηmicroα αρχεία
Οι περισσότεροι άνθρωποι καταρχήν εντάσσονται σε
κάποια θρησκευτική παράδοση έχουν microια εθνικότητα
καmicroιά φορά δύο ανήκουν σε microια εθνική ή γλωσσική
οmicroάδα έχουν οικογένεια microε περισσότερα ή λιγότερα
microέλη επάγγελmicroα κοινωνική θέση κάποιον κοινωνικό
κύκλοhellip Ο κατάλογος όmicroως είναι ακόmicroα πιο microακρύς
υποθετικά ατελείωτος ορισmicroένοι microπορεί να νιώθουν
περισσότερο ή λιγότερο πως ανήκουν σε microια επαρχία σε
ένα χωριό σε microια αδερφότητα σε microια επαγγελmicroατική ή
ποδοσφαιρική οmicroάδα σε microια παρέα φίλων σε ένα
συνδικάτο σε microια επιχείρηση σε ένα κόmicromicroα σε κάποιο
σύλλογο σε microια ενορία σε microια κοινότητα ανθρώπων
που microοιράζονται τα ίδια πάθη τις ίδιες ερωτικές
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
25
επιλογές τις ίδιες σωmicroατικές αναπηρίες ή
αντιmicroετωπίζουν τα ίδια προβλήmicroαταraquo5
Αυτές οι πολλαπλές υπαγωγές κάνουν σίγουρα κάθε άν-
θρωπο microοναδικό στον κόσmicroο Από την άλλη όmicroως ενι-
σχύουν την πιθανότητα να microπορέσεις να συναντήσεις
τον laquoάλλοraquo αφού δεν microπορεί κάποια από όλες αυτές
τις υπαγωγές θα είναι κοινή και θα βοηθάει τη συνά-
ντηση Αν ο καθένας microας ορίζει microονοσήmicroαντα την ταυ-
τότητά του αν νιώθει πχ microόνο Έλληνας ή microόνο χρι-
στιανός ή microόνο Ολυmicroπιακός τότε πολύ εύκολα θα βρει
απέναντί του τον αντίπαλο τον εχθρό Σε τέτοιες περι-
πτώσεις οι ταυτότητες γίνονται εύκολα laquoφονικέςraquo όπως
εύστοχα περιγράφει ο Αmicroίν Μααλούφ στο βιβλίο του Φο-
νικές ταυτότητες Αν όmicroως ο άνθρωπος αντιλαmicroβάνεται
τον εαυτό του και τον laquoάλλοraquo ως ένα κράmicroα ταυτοτή-
των και υπαγωγών τότε αρχίζει να νιώθει πόσο το
laquoεmicroείςraquo περιλαmicroβάνει και το οι laquoάλλοιraquo Η συνειδητο-
ποίηση αυτή αποτελεί αυτόmicroατα και microια γέφυρα επικοι-
νωνίας microια γέφυρα που δεν αποσιωπά τις διαφορές
αλλά προσπαθεί να βρει τα κλειδιά ερmicroηνείας τους
εντάσσοντάς τες στο πλαίσιο
5 Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999 σ 19
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
Η διαδικασία αυτή είναι ιδιαίτερα χρήσιmicroη για τον εκπαι-
δευτικό αφενός γιατί του επιτρέπει την ουσιαστική πα-
ρέmicroβαση όταν διδάσκει σε περιβάλλοντα φαινοmicroενικά
πολύ διαφορετικά και αφετέρου γιατί τον προφυλλάσ-
σει από απογοητεύσεις και παρανοήσεις της συmicroπεριφο-
ράς των παιδιών των γονιών και του ευρύτερου περι-
βάλλοντος Οι παρανοήσεις αυτές συχνό φαινόmicroενο σε
περιβάλλοντα πολυσυλλεκτικά θα microπορούσαν να laquoπεί-
σουνraquo τον εκπαιδευτικό είτε ότι η διαφορετικότητα του
απέναντι είναι επιθετική και απευθύνεται προς τον ίδιο
άρα να του προκαλέσουν συναισθήmicroατα και συmicroπεριφο-
ρές αmicroυντικές είτε ότι ο απέναντί του δεν είναι επιθετι-
κός αλλά βρίσκεται πολύ πίσω άρα υπάρχει και πάλι
αδυναmicroία επικοινωνίας γιατί ο άλλος πρέπει να καλύψει
microια πολύ microεγάλη διαδροmicroή για να καταφέρουν να συνο-
microιλήσουν Και στις δύο περιπτώσεις οι αντιδράσεις του
εκπαιδευτικού θα δυσχεράνουν σίγουρα την εκπαιδευ-
τική του παρέmicroβαση
ΤΤιι θθαα σσήήmicromicroααιιννεε ηη κκααττααννόόηησσηη ττοουυ ππλλααιισσίίοουυ
σστταα σσυυγγκκεεκκρριιmicromicroέένναα ππααρρααδδεείίγγmicromicroαατταασσκκηηννέέςς
Ας δούmicroε λοιπόν τώρα τι θα σήmicroαινε η κατανόηση του
πλαισίου στις παραπάνω σκηνές Στο πρώτο παράδειγmicroα
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
27
είναι εmicroφανέστατη η απογοήτευση και η παραίτηση που
νιώθει ο εκπαιδευτικός αντιmicroετωπίζοντας microια δύσκολη
κατάσταση Κι όmicroως τα σηmicroάδια αυτού του laquoπροαναγ-
γελθέντος θανάτουraquo ήταν ιδιαίτερα έντονα πολύ νωρί-
τερα Η περιοχή η οποία περιγράφεται η ορεινή περιοχή
της Ξάνθης αποτελεί παράδειγmicroα κοινωνίας σε microετά-
βαση όπου τα πιο καταπιεσmicroένα κοmicromicroάτια η οmicroάδα των
γυναικών δεν έχουν καταφέρει σε κανένα βαθmicroό να
κερδίσουν από την laquoπροελαύνουσα νεωτερικότηταraquo
Αυτό γίνεται καταρχήν αντιληπτό από πολύ ορατά ση-
microάδια όπως η ενδυmicroασία αλλά κυρίως από τις πορείες
ζωής τους οι οποίες παρουσιάζουν microεγάλη αναντιστοιχία
σε σχέση microε τις πορείες ζωής των ανδρών της περιοχής
που χαρακτηρίζονται από σηmicroαντικές αλλαγές και προ-
σαρmicroογές στη νεωτερικότητα Οι γυναίκες της περιοχής
παρουσιάζουν σχεδόν την ίδια εικόνα που παρουσίαζαν
και πριν από 30 χρόνια τη στιγmicroή που η ίδια η περιοχή
έχει πραγmicroατικά laquomicroεταmicroορφωθείraquo Ένα πολύ microεγάλο
ποσοστό τους δε microιλάει ικανοποιητικά ελληνικά ενώ οι
άνδρες της αντίστοιχης ηλικίας χρησιmicroοποιούν την ελλη-
νική microε ευχέρεια είναι αποκλεισmicroένες στον οικιακό
χώρο δεν microπορούν σε κανένα βαθmicroό να παρακολουθή-
σουν τις κοινωνικές εξελίξεις αποκοmicromicroένες από πολύ
microικρές από την εκπαίδευση Ένα συντριπτικό ποσοστό
γυναικών διακόπτουν τη σχολική φοίτηση πριν καν γί-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
νουν γυναίκες τελειώνοντας δηλαδή το ∆ηmicroοτικό και
microάλιστα έχοντας αριστεύσει στην εξαετή φοίτησή τους
Υπάρχουν χωριά στην ορεινή Ξάνθη που δεν έχουν
ακόmicroα στείλει κορίτσια στο Γυmicroνάσιο6 Κι αν η κατά-
σταση αυτή θεωρούνταν σχεδόν laquoαποδεκτή και φυσικήraquo
πριν από microερικά χρόνια όταν η γενικότερη εικόνα των
κοινωνιών αυτών ήταν εντελώς παραδοσιακή στις microέρες
microας φαντάζει αναντίστοιχη των γενικότερων εξελίξεων
προκαλώντας πολύ συχνά συναισθήmicroατα πόνου στα ίδια
τα νεαρά κορίτσια που νιώθουν να laquoτιmicroωρούνταιraquo για
το φύλο τους
Η κατάσταση αυτή προκαλεί συγκρούσεις πολλαπλών
τύπων όχι microόνο microεταξύ των microελών της παραδοσιακής
6 Τα χωριά αυτά microειώνονται συνεχώς Παρατηρείται το φαινό-microενο όταν ξεκινήσει ένα κορίτσι τη φοίτησή του να ακολουθή-σουν κι άλλα την επόmicroενη ή και την ίδια σχολική χρονιά Έτσι υπάρχουν περιπτώσεις κοριτσιών που κατάφεραν να πάνε στο Γυmicroνάσιο τρία χρόνια microετά τη φοίτησή τους στο ∆ηmicroοτικό microαζί microε το πρώτο κορίτσι που πήγε από το χωριό τους Στις περισ-σότερες των περιπτώσεων αυτών τα κορίτσια συνεχίζουν ικα-νοποιητικά τη δευτεροβάθmicroια εκπαίδευση microε υψηλές επιδόσεις και όταν καταφέρουν να φοιτήσουν και στο Λύκειο είναι σχε-δόν σίγουρα φοιτήτριες στο Πανεπιστήmicroιο Άρα η microεγάλη δυ-σκολία και η αποφασιστική καmicroπή στη ζωή των νεαρών γυναι-κών στις περιοχές αυτές είναι το πέρασmicroα από το ∆ηmicroοτικό στο Γυmicroνάσιο και από εκεί στο Λύκειο
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
29
κοινωνίας που αλλάζει αλλά και microεταξύ όλων των
εmicroπλεκοmicroένων στην εκπαιδευτική διαδικασία στις περιο-
χές αυτές Είναι χαρακτηριστική η αmicroηχανία του σχολι-
κού microηχανισmicroού απέναντι στο πρόβληmicroα της διακοπής
της σχολικής φοίτησης ο οποίος έχει ποικίλες αντιδρά-
σεις από οργάνωση ενηmicroερωτικών συναντήσεων των
γονέων microε κύριο θέmicroα την αναγκαιότητα της συνέχισης
της φοίτησης για τα κορίτσια microέχρι την laquoαπειλήraquo λήψης
διοικητικών microέτρων λόγω της microη εφαρmicroογής του νόmicroου
του σχετικού microε την υποχρεωτική εκπαίδευση
Όλα αυτά λοιπόν θα έπρεπε να έχουν προετοιmicroάσει τον
εκπαιδευτικό της πρώτης σκηνής για τη δυσκολία που
είχε να αντιmicroετωπίσει Η γνώση του πλαισίου θα τον
βοηθούσε να αντιmicroετωπίσει επιτυχώς τα συναισθήmicroατα
της microαταίωσης που νιώθει σε σχέση microε τη δουλειά του
και κυρίως των τύψεων απέναντι στο παιδί ∆ε laquoφταίειraquo
ο εκπαιδευτικός γιατί laquoξεσήκωσεraquo τη microαθήτρια η επι-
θυmicroία για microάθηση και αλλαγή προέκυψε στο παιδί και
λόγω του γενικότερου κλίmicroατος αλλαγών που χαρακτη-
ρίζουν microια microεταβατική κοινωνία ∆ε laquoφταίειraquo σίγουρα
γιατί βοήθησε το παιδί να αγαπήσει έναν laquoάλλο κόσmicroοraquo
τον κόσmicroο των γραmicromicroάτων ∆εν πάει χαmicroένη άλλωστε η
προσπάθεια ακόmicroα κι αν η συγκεκριmicroένη microαθήτρια δεν
καταφέρει να συνεχίσει τη φοίτησή της Παρατηρείται
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
συχνά το φαινόmicroενο όταν οι προσδοκίες ζωής ενός
ατόmicroου δηmicroιουργούν πολύ microεγάλη ρήξη σε σχέση microε τις
κοινωνικά αναmicroενόmicroενες να microεταφέρονται σχεδόν αυ-
τούσιες στην επόmicroενη γενιά όταν θα έχουν laquoωριmicroάσει οι
κοινωνικές συνθήκεςraquo Στις περιπτώσεις αυτές παρατη-
ρούmicroε ένα νεότερο microέλος της οικογένειας να αναλαmicroβά-
νει να laquoεπαληθεύσει το σχέδιο αλλαγήςraquo όταν οι συν-
θήκες δε δηmicroιουργούν πια συγκρούσεις έντονες που
ανατρέπουν την εσωτερική του ισορροπία
Όχι microόνο δε laquoφταίειraquo ο εκπαιδευτικός αλλά πρέπει να
νιώθει ότι συmicromicroετέχει microε τον τρόπο του σε αυτή την πο-
ρεία της αλλαγής Θα πρέπει βέβαια ο τρόπος παρέmicroβα-
σής του να είναι προσεκτικός microε απόλυτο σεβασmicroό των
εmicroπλεκοmicroένων Είναι σηmicroαντικό να δώσει στα παιδιά να
καταλάβουν ότι το πρόβληmicroά τους είναι περίπλοκο ότι
δεν είναι οι γονείς τους laquoαδιάφοροιraquo και laquoανόητοιraquo
αλλά έχουν microια δυσκολία προσαρmicroογής στις καινούριες
συνθήκες Είναι σηmicroαντικό να microη δηmicroιουργηθούν στα
παιδιά συνθήκες απόρριψης των γονέων πράγmicroα πολύ
εύκολο στη σύγκρουση που αντιmicroετωπίζουν αλλά να
κατανοήσουν ότι οι γονείς εκπροσωπούν εδώ το παλιό
και παραδοσιακό που δυσκολεύεται να αλλάξει Σίγουρα
σε microια τέτοια προοπτική δε βοηθούν αντιδράσεις του
τύπου laquoΣκέφτοmicroαι να πάω να ldquoαρπάξωrdquo το παιδί και να
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
31
το στείλω στο σχολείο Να τους τα πω έξω απrsquo τα δό-
ντια Στη microάνα που ldquoζηλεύειrdquo την κόρη και δεν την αφή-
νει να προοδεύσει Στον πατέρα που κρύβεται πίσω από
το αίτηmicroα της microάνας Στην υπόλοιπη οικογένεια που δεν
τη στηρίζειraquo Οι αντιδράσεις αυτές το microόνο που κατα-
φέρνουν είναι να φέρνουν αντιmicroέτωπες τις δυο πλευρές
το σχολείο και το σπίτι και να δυναmicroιτίζουν το ενδεχό-
microενο οποιασδήποτε νεότερης συνεργασίας και ανταλλα-
γής Η παρέmicroβαση του εκπαιδευτικού πρέπει να είναι
προσεκτική συστηmicroατική και να δίνει το χρόνο στους
άλλους να αποδεχτούν το διαφορετικό σιγά σιγά ως microια
κατάσταση αλλαγής που αρχίζουν να αναγνωρίζουν και
οι ίδιοι και όχι ως microια laquoεπιβολή της κυρίαρχης πλειονο-
τικής οmicroάδαςraquo Μπορεί βέβαια ο χρόνος αυτός να είναι
αποφασιστικός για την πορεία ζωής του συγκεκριmicroένου
παιδιού Αν γίνει όmicroως η παρέmicroβαση microε σεβασmicroό και σύ-
στηmicroα δε θα πάει χαmicroένη ούτε και για το συγκεκριmicroένο
παιδί αν αυτό νιώσει πως laquoέχασε microια microάχη αλλά όχι
τον πόλεmicroοraquo αν νιώσει πως σε αυτή την πορεία των
αλλαγών έχει νόηmicroα να διεκδικεί σταθερά και επίmicroονα
microε στόχο την καλυτέρευση της ζωής του
Αν εξετάσουmicroε τη δεύτερη σκηνή θα διαπιστώσουmicroε
επίσης πως και εκεί η γνώση του πλαισίου θα είχε βοη-
θήσει τον εκπαιδευτικό να περιmicroένει τις laquoδυσκολίες κα-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
τανόησηςraquo από την πλευρά των microαθητών Ο συγκεκρι-
microένος εκπαιδευτικός λειτουργεί στο πλαίσιο microιας κλει-
στής αγροτικής κοινωνίας της οποίας χαρακτηριστικό
είναι microεταξύ άλλων η laquoαξιοποίησηraquo από microικρή ηλικία
των νεότερων microελών για την ενίσχυση του οικογενεια-
κού εισοδήmicroατος Η κοινωνία αυτή microαθαίνει από πολύ
νωρίς στα microέλη της τη χρησιmicroότητα της εργασίας ακόmicroα
και της παιδικής για την ωρίmicroανση του παιδιού για την
εκmicroάθηση microιας τέχνης για τη συmicromicroετοχή του στον οικο-
γενειακό αγώνα για ένα καλύτερο αύριο Η πολύ έντονη
laquoκαταδίκη της παιδικής εργασίαςraquo που θεωρείται σχε-
δόν αυτονόητη σε microια κοινωνία άλλου τύπου δεν microπο-
ρεί να γίνει κατανοητή στο συγκεκριmicroένο πλαίσιο Τα
παιδιά microεγαλώνουν microαθαίνοντας για την αξία της δου-
λειάς ενώ παράλληλα εργάζονται και τα ίδια
Η γνώση λοιπόν της συγκεκριmicroένης συνθήκης θα είχε
βοηθήσει τον εκπαιδευτικό να αποφύγει την έκπληξη
την αmicroηχανία καθώς και την ανατροπή που νιώθει εκ
των υστέρων Θα του είχε αφήσει χρόνο να σκεφτεί τη
διαφορά στις αντιλήψεις για την παιδική εργασία ανά-
microεσα σε αυτόν και τους microαθητές του να τη δικαιολογή-
σει και να αναmicroένει τις αντιδράσεις των παιδιών και τη
δυσκολία κατανόησης Από την άλλη θα microπορούσε να
αποφύγει τις τύψεις γιατί θα είχε microελετήσει τη θεmicroε-
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
33
λιώδη διαφορά που επισηmicroαίνουν οι ειδικοί όταν συζη-
τούν για την παιδική εργασία Σύmicroφωνα microε τη Unicef
λοιπόν η παιδική εργασία χωρίζεται σε laquomicroη αποδεκτήraquo
και laquoαποδεκτήraquo Η πρώτη αναφέρεται στο είδος της
laquoεργασίας που εmicroποδίζει τη φυσική και την πνευmicroατική
ανάπτυξη του παιδιού συmicromicroετέχει στην εκmicroετάλλευσή
του οικονοmicroική και κοινωνική παραβιάζει την πνευmicroα-
τική και ηθική του ακεραιότητα Η δεύτερη δίνει στο
παιδί που συmicromicroετέχει στο οικογενειακό εισόδηmicroα ασφά-
λεια και περηφάνια του παρέχει microια εκπαίδευση (for-
mation) ή ακόmicroα και ένα επάγγελmicroα ακόmicroα κι αν δεν
εξασφαλίζει πάντα τη συνέχιση της σχολικής φοίτησης
τις αργίες του τη διασκέδασή του Του παρέχει τελικά microια
θέση και διευκολύνει την ένταξή του στο περιβάλλονraquo7
Αν τα γνώριζε όλα αυτά ο εκπαιδευτικός και είχε προ-
βληmicroατιστεί εκ των προτέρων δε θα ένιωθε αmicroηχανία
γιατί έθιξε ένα δύσκολο ζήτηmicroα Θα αναγνώριζε ότι οι
περισσότεροι microαθητές του παρά τις ιδιαίτερες δυσκολίες
στη ζωή τους ανήκουν στη δεύτερη κατηγορία της παι-
δικής εργασίας και ίσως θα είχε νόηmicroα να στηριχτεί σε
7 Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacuteus-site aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παρα-
γωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000 σ 309
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτή τη διαφορά και να δώσει στα παιδιά να καταλά-
βουν πόσο απάνθρωπη και καταδικαστέα είναι η άλλη
microορφή παιδικής εργασίας Αν γνώριζε το πλαίσιο θα
microπορούσε να κατανοήσει τις διαφορετικές αντιλήψεις
των παιδιών και θα είχε κάνει την παρέmicroβασή του πιο
συγκροτηmicroένα Έτσι θα απέφευγε την κούραση και την
απογοήτευση που τόσο έντονα δηλώνει στο τέλος
Συmicroπεράσmicroατα
Γίνεται νοmicroίζουmicroε κατανοητό ότι η γνώση του πλαισίου
microπορεί να βοηθήσει τους εκπαιδευτικούς στην εκπαιδευ-
τική τους πρακτική microε πολλούς τρόπους Καταρχήν βοη-
θάει στη microείωση των αρνητικών συναισθηmicroάτων που
προκαλεί η έκπληξη και η ανατροπή στην καθηmicroερινή
σχολική πρακτική Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό Αρκεί να
αναλογιστούmicroε πόσες περιπτώσεις ανθρώπων γνωρί-
ζουmicroε κοινωνικά ευαίσθητων οι οποίοι laquoπαραιτούνταιraquo
στον εργασιακό τους χώρο γιατί απελπίζονται γιατί θε-
ωρούν ότι laquoτίποτα δεν αλλάζειraquo γιατί ξεκινούν microε microε-
γάλη ορmicroή και επιθυmicroία να προσφέρουν και δεν τα κα-
ταφέρνουν Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις η γνώση του
πλαισίου θα είχε microειώσει το συναίσθηmicroα της microαταίωσης
κυρίαρχο στις καταστάσεις όπου υπάρχουν έντονα κοι-
νωνικά προβλήmicroατα και ο εκπαιδευτικός νιώθει ότι δεν
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
35
microπορεί να επέmicroβει Θα είχε πείσει επίσης τους εκπαι-
δευτικούς να βάζουν microικρότερους και εφικτούς στόχους
και θα τους είχε δώσει τη χαρά και την ικανοποίηση της
κατάκτησης των στόχων αυτών Θα τους είχε βοηθήσει
να microην laquoπαίρνουν στην πλάτη τουςraquo όλη την ευθύνη
παρά microόνο αυτή που τους αναλογεί Θα τους είχε βοη-
θήσει ακόmicroα να ξεπεράσουν γρήγορα το στάδιο της
ταύτισης microε τους κοινωνικά αδύνατους πηγαίνοντας σε
microια πιο laquoχρήσιmicroη κατάστασηraquo όπου microπορούν να συνει-
δητοποιήσουν και την πολυπλοκότητα αλλά και το laquoδί-
καιοraquo όλων των εmicroπλεκοmicroένων Σε αυτή τη νέα κατά-
σταση θα microπορούσαν να περάσουν από την οργή στην
οργάνωση microιας συστηmicroατικής εκπαιδευτικής παρέmicroβασης
η οποία microακροπρόθεσmicroα και υπό όρους θα microπορούσε
να συντελέσει στη microείωση της κοινωνικής αδικίας
Και microόνο η microείωση λοιπόν των αρνητικών συναισθηmicroά-
των των εκπαιδευτικών microπορεί να τους βοηθήσει στο να
οργανώσουν την εκπαιδευτική τους πρακτική πιο αποτε-
λεσmicroατικά Η προσαρmicroογή στις ανάγκες του πλαισίου
όταν δε θεωρείται laquoέκπτωσηraquo και laquoυποχώρησηraquo αλλά
γίνεται συνειδητά και οργανωmicroένα microε αφετηρία τα βιώ-
microατα των παιδιών και στόχο τη δηmicroιουργία κινήτρων
microάθησης microπορεί να φέρει σηmicroαντικά αποτελέσmicroατα για
την εκπαιδευτική διαδικασία Τα παιδιά θα νιώσουν ότι ο
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
εκπαιδευτικός τα υπολογίζει τα σέβεται καθώς προσαρ-
microόζει το microάθηmicroα στις ανάγκες τους Το κλίmicroα αυτό είναι
πιθανό να έχει θετικά αποτελέσmicroατα για τα παιδιά ―
microπορεί όχι θεαmicroατικά αλλά ουσιαστικά Αν ο εκπαιδευτι-
κός έχει την οξύνοια και την ικανότητα να αντιληφθεί
αυτές τις έστω microικρές αλλαγές και να τις αξιοποιήσει
τότε ο ίδιος θα γίνει πιο αποτελεσmicroατικός και τα παιδιά
θα αρχίσουν να βρίσκουν σιγά σιγά τα κλειδιά για να
οικοδοmicroήσουν microια σχέση δηmicroιουργική microε τη microάθηση Το
σηmicroαντικό και για τους δυο laquoεταίρουςraquo (εκπαιδευτικό
και microαθητές) είναι να πειστούν πως παρά τις δυσκολίες
microπορεί η τάξη να microπει σε microια ουσιαστική διαδικασία microά-
θησης Χωρίς αυτή την πίστη κάθε προσπάθεια θα laquoπέ-
φτει στο κενόraquo Αν ο εκπαιδευτικός κατανοήσει τις ιδιαί-
τερες δυσκολίες τις αναστολές τα προβλήmicroατα που δη-
microιουργεί το κοινωνικό πλαίσιο για την εκπαιδευτική δια-
δικασία αλλά πειστεί από την άλλη πως microε τις κατάλ-
ληλες στρατηγικές microπορεί να κινητοποιήσει τα παιδιά να
microάθουν (αφού όλα τα παιδιά microπορούν να κινητοποιη-
θούν όταν προσαρmicroοστεί το microάθηmicroα στις ανάγκες τους)
τότε η καθηmicroερινή του σχολική πρακτική microπορεί να microην
τον γεmicroίζει microε αρνητικά συναισθήmicroατα αλλά να του
προσφέρει πολλές προσωπικές στιγmicroές ικανοποίησης και
δηmicroιουργίας
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
37
Η κατανόηση αυτή δεν είναι φυσικά microια εύκολη διαδικα-
σία Πολλές φορές προκαλεί έντονα συναισθήmicroατα στον
εκπαιδευτικό ιδιαίτερα όταν οι καταστάσεις που αντιmicroε-
τωπίζει και τις οποίες πρέπει να αναλύσει ανακινούν
microέσα του αντίστοιχες προσωπικές ή οικογενειακές εmicroπει-
ρίες Είναι σαφές ότι χρειάζεται σοβαρή προσωπική δου-
λειά του εκπαιδευτικού για να microπορέσει να ξεφύγει από
τα έντονα συναισθήmicroατα που του προκαλούν οι ταυτί-
σεις και να κατανοήσει ψύχραιmicroα την κατάσταση Οι δυ-
σκολίες είναι microεγάλες αλλά και το κέρδος αντίστοιχο Το
πλαίσιο δεν αποτελεί πια τον άγνωστο laquomicroπαmicroπούλαraquo
αλλά είναι εκεί microπροστά ορατό αλλά και ευέλικτο σου
θέτει τα όρια αλλά σου αφήνει παράλληλα και microικρά
παράθυρα διαφυγής Σου εξηγεί σε προβληmicroατίζει
αλλά από την άλλη σου δίνει να καταλάβεις πως σε αυτή
την πολυπλοκότητα των παραγόντων που το ορίζουν
microπορείς να επέmicroβεις και συ σιγά σιγά και διακριτικά αλλά
πολύ ουσιαστικά Μπορείς να επέmicroβεις δηmicroιουργώντας
microικρές ανατροπές θέτοντας απλά ερωτήmicroατα στους συ-
νεργάτες σου τα παιδιά δείχνοντάς τους τις πολλαπλές
όψεις της laquoπραγmicroατικότηταςraquo και δίνοντάς τους εργα-
λεία για να επεξεργαστούν την πολλαπλότητα Η κατα-
νόηση του πλαισίου λοιπόν δε σου δηmicroιουργεί το αί-
σθηmicroα του microάταιου αφού όλα είναι δεδοmicroένα και ετερο-
καθορίζονται αντίθετα σου ενισχύει τις πιθανότητες ου-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
σιαστικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό microε κέρδη προ-
φανή για την εκπαιδευτική διαδικασία
Βιβλιογραφία
Ανδρούσου Α Το κίνητρο στην εκπαίδευση Κλειδιά και Αντι-
κλείδια ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Αθήνα 2003 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd
edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η ανα-γκαιότητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοι-νότητα τ 20 Αθήνα 1993
Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacute-ussite aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παραγωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000
Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
39
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
20
έρευνα δράσης laquoείναι η έρευνα που γίνεται από συγκε-
κριmicroένους ανθρώπους στην ίδια τους τη δουλειά για να
βοηθηθούν ώστε να βελτιώσουν αυτό που κάνουν συ-
microπεριλαmicroβανοmicroένου και του πώς εργάζονται microε και για
τους άλλους Η έρευνα δράσης είναι η έρευνα που αντι-
microετωπίζει τους ανθρώπους ως αυτόνοmicroους υπεύθυνους
συντελεστές (agents) που συmicromicroετέχουν ενεργά στο να
φτιάξουν τις δικές τους ιστορίες και συνθήκες ζωής
όπως και ικανούς να γίνουν πιο αποτελεσmicroατικοί στο να
φτιάχνουν ιστορίες και συνθήκες ζωής [hellip] ∆εν αντιmicroε-
τωπίζει τους ανθρώπους ως αντικείmicroενα για έρευνα
αλλά τους ενθαρρύνει να δουλεύουν microαζί ως υποκεί-
microενα που έχουν συνείδηση και ως συντελεστές (agents)
της αλλαγής και της βελτίωσηςraquo3 Η διαδικασία αυτή
microπορεί να αποδειχτεί ιδιαίτερα χρήσιmicroη για τον εκπαι-
δευτικό στην εποχή microας όπου διάφορα τmicroήmicroατα της
κοινωνίας βρίσκονται σε microεταβατικό στάδιο Στις περι-
πτώσεις αυτές αυξάνονται και οι δυσκολίες κατανόησης
του πλαισίου και αντίστοιχα οι δυσκολίες αποτελεσmicroα-
τικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό
3 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η αναγκαιό-τητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοινότητα τ 20 Αθήνα 1993 σ 38
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
21
Κοινωνίες σε microετάβαση και έρευνα δράσης
Πολλές φορές ιδιαίτερα σε καταστάσεις κοινωνιών σε
microετάβαση η πολυπλοκότητα και η αντιφατικότητα είναι
τα χαρακτηριστικά των κοινωνικών συστηmicroάτων Έτσι
ενώ η εξωτερική εικόνα microιας κοινωνίας παρουσιάζει ση-
microάδια νεωτερικότητας και εκσυγχρονισmicroού οι
βαθύτερες αντιλήψεις των ανθρώπων παραmicroένουν
παραδοσιακές δηmicroιουργώντας στα microέλη τους σοβαρές
συγκρούσεις και αποσταθεροποιήσεις Τα φαινόmicroενα
αυτά είναι πολύ πιο έντονα όταν πρόκειται για κλειστές-
παραδοσιακές κοινωνίες οι οποίες microεταβαίνουν σε
νεότερες microορφές που δεν είναι ξεκάθαρες ακόmicroα Στην
περίπτωση βέβαια που οι κοινωνίες αυτές αποτελούνται
από microειονοτικούς πληθυσmicroούς4 τα πράγmicroατα
περιπλέκονται ακόmicroα περισσότερο
4 Οι σκηνές στην αρχή του κειmicroένου εκτυλίσσονται σε τέτοιες περιοχές (σχολεία στην ορεινή Ξάνθη) τις οποίες microέχρι το 1995 χρειαζόταν ειδική άδεια από την Αστυνοmicroία για να microπορέ-σεις να επισκεφτείς Η σηmicroερινή τους εικόνα (πολύ έντονης ανοικοδόmicroησης δηmicroιουργίας καταστηmicroάτων αύξησης των microέ-σων microετακίνησης και γενικότερα laquoανοίγmicroατοςraquo και laquoεκσυγχρο-νισmicroούraquo) δηmicroιουργεί microια πολύ ισχυρή αντίθεση σε σχέση microε την εικόνα τους πριν από 8 microόλις χρόνια και αποτελεί από microόνη της
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
Οι αλλαγές είναι ραγδαίες το πλαίσιο αλλάζει συνεχώς
το δεδοmicroένα τρέχουν και οι άνθρωποι αδυνατούν να τα
παρακολουθήσουν και να τα κατανοήσουν Κάποιοι νιώ-
θουν ότι απειλούνται από αυτή την αλλαγή Φοβούνται
και εύκολα αναπολούν τις εποχές που laquoείχαν λίγα χρή-
microατα microεν αλλά ήξεραν τι περιmicroένουν απrsquo τη ζωή τουςraquo
Άλλοι αλλάζουν ξαφνικά τα πάντα αρνούmicroενοι όλες
τους τις ρίζες και τις προγενέστερες αξίες Νιώθουν microια
επιτακτική ανάγκη ενσωmicroάτωσης Να γίνουν σαν τους
άλλους να microην ξεχωρίζουν Σε ένα πλαίσιο microετάβασης
γίνονται αντιληπτές ποικίλες αντιδράσεις απέναντι στη
νεωτερικότητα Είναι όλες αναmicroενόmicroενες γιατί είναι σα-
φές πως η αλλαγή στη ζωή των ανθρώπων τούς προκα-
λεί διαφορετικά συναισθήmicroατα που συνδέονται κυρίως
microε τις οικογενειακές καταβολές τα οικογενειακά και
προσωπικά σχέδια ζωής καθώς και microε το πόσο έχει
laquoπροβλεφθείraquo στα σχέδια ζωής το ενδεχόmicroενο ανατρο-
πής των δεδοmicroένων
Τι κάνει όmicroως ένας δάσκαλος όταν εργάζεται σε microια κοι-
νωνία σε microετάβαση Τι σηmicroαίνει κατανοώ το πλαίσιο
όταν το πλαίσιο αλλάζει συνεχώς Και πόση έρευνα
microια πολύ ισχυρή ένδειξη για τη microεταβατική φάση στην οποία βρίσκονται
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
23
δράσης microπορεί εντέλει να κάνει ένας εκπαιδευτικός που
εξακολουθεί να αποτελεί ξένο σώmicroα σε microια τέτοια κοι-
νωνία Πόσο εύκολο είναι να microην παραιτηθεί από την
προσπάθεια η οποία του έχει laquoχαρίσειraquo τόσες ανατρο-
πές και απογοητεύσεις
Η απάντηση στα ερωτήmicroατα αυτά είναι δύσκολη Αυτό
που απαιτείται καταρχήν από τον εκπαιδευτικό είναι συ-
νεχής εγρήγορση και παρατήρηση Είναι απαραίτητο να
microη βιαστεί να δώσει χρόνο στον εαυτό του αλλά και
στους microαθητές του να προβληmicroατιστεί πριν αποφασίσει
πώς θα οργανώσει τη διδασκαλία του Απαραίτητη προ-
ϋπόθεση για να κατανοήσει το πλαίσιο ως εξωτερικός
παρατηρητής είναι να δηmicroιουργήσει σχέση εmicroπιστοσύ-
νης microε τους microαθητές του Μια σχέση ουσιαστικής επα-
φής στην οποία θα είναι φυσικά σαφή τόσο τα όρια και
η δυναmicroική όσο και το γνήσιο ενδιαφέρον του
εκπαιδευτικού για τη ζωή των microαθητών του Η σχέση
αυτή δε χτίζεται από τη microια microέρα στην άλλη Απαιτεί
ειλικρινείς προθέσεις Απαιτεί laquoάνοιγmicroαraquo από την
πλευρά του εκπαιδευτικού laquoΆνοιγmicroαraquo προς τον άλλο
αυτόν που φαίνεται τόσο διαφορετικός όχι για να τον
αφοmicroοιώσει αλλά για να τον ακούσει να τον καταλάβει
και να βρει τις συνιστάmicroενες στις οποίες θα microπορέσει να
στηριχτεί για να φτιάξει τη γέφυρα που θα οδηγήσει τα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
παιδιά στην επιθυmicroία να microάθουν Βασικοί laquoκίνδυνοιraquo σε
microια τέτοια κατάσταση είναι είτε η πλήρης απόρριψη του
laquoδιαφορετικούraquo είτε η πλήρης αποδοχή του και η αντι-
microετώπισή του ως φολκλόρ Και τα δύο φανερώνουν
εντέλει την αποτυχία επικοινωνίας και ισότιmicroης ανταλ-
λαγής Πώς όmicroως είναι δυνατό να πετύχεις ισότιmicroη
ανταλλαγή microε κάποιον που σου φαίνεται τόσο
διαφορετικός Σε αυτές τις περιπτώσεις βοηθάει σίγουρα
η προσωπική αναζήτηση στο θέmicroα της ταυτότητας laquoΗ
ταυτότητα του κάθε ανθρώπου συντίθεται από microια
πληθώρα στοιχείων τα οποία προφανώς δεν
περιορίζονται σε όσα αναγράφονται στα επίσηmicroα αρχεία
Οι περισσότεροι άνθρωποι καταρχήν εντάσσονται σε
κάποια θρησκευτική παράδοση έχουν microια εθνικότητα
καmicroιά φορά δύο ανήκουν σε microια εθνική ή γλωσσική
οmicroάδα έχουν οικογένεια microε περισσότερα ή λιγότερα
microέλη επάγγελmicroα κοινωνική θέση κάποιον κοινωνικό
κύκλοhellip Ο κατάλογος όmicroως είναι ακόmicroα πιο microακρύς
υποθετικά ατελείωτος ορισmicroένοι microπορεί να νιώθουν
περισσότερο ή λιγότερο πως ανήκουν σε microια επαρχία σε
ένα χωριό σε microια αδερφότητα σε microια επαγγελmicroατική ή
ποδοσφαιρική οmicroάδα σε microια παρέα φίλων σε ένα
συνδικάτο σε microια επιχείρηση σε ένα κόmicromicroα σε κάποιο
σύλλογο σε microια ενορία σε microια κοινότητα ανθρώπων
που microοιράζονται τα ίδια πάθη τις ίδιες ερωτικές
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
25
επιλογές τις ίδιες σωmicroατικές αναπηρίες ή
αντιmicroετωπίζουν τα ίδια προβλήmicroαταraquo5
Αυτές οι πολλαπλές υπαγωγές κάνουν σίγουρα κάθε άν-
θρωπο microοναδικό στον κόσmicroο Από την άλλη όmicroως ενι-
σχύουν την πιθανότητα να microπορέσεις να συναντήσεις
τον laquoάλλοraquo αφού δεν microπορεί κάποια από όλες αυτές
τις υπαγωγές θα είναι κοινή και θα βοηθάει τη συνά-
ντηση Αν ο καθένας microας ορίζει microονοσήmicroαντα την ταυ-
τότητά του αν νιώθει πχ microόνο Έλληνας ή microόνο χρι-
στιανός ή microόνο Ολυmicroπιακός τότε πολύ εύκολα θα βρει
απέναντί του τον αντίπαλο τον εχθρό Σε τέτοιες περι-
πτώσεις οι ταυτότητες γίνονται εύκολα laquoφονικέςraquo όπως
εύστοχα περιγράφει ο Αmicroίν Μααλούφ στο βιβλίο του Φο-
νικές ταυτότητες Αν όmicroως ο άνθρωπος αντιλαmicroβάνεται
τον εαυτό του και τον laquoάλλοraquo ως ένα κράmicroα ταυτοτή-
των και υπαγωγών τότε αρχίζει να νιώθει πόσο το
laquoεmicroείςraquo περιλαmicroβάνει και το οι laquoάλλοιraquo Η συνειδητο-
ποίηση αυτή αποτελεί αυτόmicroατα και microια γέφυρα επικοι-
νωνίας microια γέφυρα που δεν αποσιωπά τις διαφορές
αλλά προσπαθεί να βρει τα κλειδιά ερmicroηνείας τους
εντάσσοντάς τες στο πλαίσιο
5 Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999 σ 19
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
Η διαδικασία αυτή είναι ιδιαίτερα χρήσιmicroη για τον εκπαι-
δευτικό αφενός γιατί του επιτρέπει την ουσιαστική πα-
ρέmicroβαση όταν διδάσκει σε περιβάλλοντα φαινοmicroενικά
πολύ διαφορετικά και αφετέρου γιατί τον προφυλλάσ-
σει από απογοητεύσεις και παρανοήσεις της συmicroπεριφο-
ράς των παιδιών των γονιών και του ευρύτερου περι-
βάλλοντος Οι παρανοήσεις αυτές συχνό φαινόmicroενο σε
περιβάλλοντα πολυσυλλεκτικά θα microπορούσαν να laquoπεί-
σουνraquo τον εκπαιδευτικό είτε ότι η διαφορετικότητα του
απέναντι είναι επιθετική και απευθύνεται προς τον ίδιο
άρα να του προκαλέσουν συναισθήmicroατα και συmicroπεριφο-
ρές αmicroυντικές είτε ότι ο απέναντί του δεν είναι επιθετι-
κός αλλά βρίσκεται πολύ πίσω άρα υπάρχει και πάλι
αδυναmicroία επικοινωνίας γιατί ο άλλος πρέπει να καλύψει
microια πολύ microεγάλη διαδροmicroή για να καταφέρουν να συνο-
microιλήσουν Και στις δύο περιπτώσεις οι αντιδράσεις του
εκπαιδευτικού θα δυσχεράνουν σίγουρα την εκπαιδευ-
τική του παρέmicroβαση
ΤΤιι θθαα σσήήmicromicroααιιννεε ηη κκααττααννόόηησσηη ττοουυ ππλλααιισσίίοουυ
σστταα σσυυγγκκεεκκρριιmicromicroέένναα ππααρρααδδεείίγγmicromicroαατταασσκκηηννέέςς
Ας δούmicroε λοιπόν τώρα τι θα σήmicroαινε η κατανόηση του
πλαισίου στις παραπάνω σκηνές Στο πρώτο παράδειγmicroα
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
27
είναι εmicroφανέστατη η απογοήτευση και η παραίτηση που
νιώθει ο εκπαιδευτικός αντιmicroετωπίζοντας microια δύσκολη
κατάσταση Κι όmicroως τα σηmicroάδια αυτού του laquoπροαναγ-
γελθέντος θανάτουraquo ήταν ιδιαίτερα έντονα πολύ νωρί-
τερα Η περιοχή η οποία περιγράφεται η ορεινή περιοχή
της Ξάνθης αποτελεί παράδειγmicroα κοινωνίας σε microετά-
βαση όπου τα πιο καταπιεσmicroένα κοmicromicroάτια η οmicroάδα των
γυναικών δεν έχουν καταφέρει σε κανένα βαθmicroό να
κερδίσουν από την laquoπροελαύνουσα νεωτερικότηταraquo
Αυτό γίνεται καταρχήν αντιληπτό από πολύ ορατά ση-
microάδια όπως η ενδυmicroασία αλλά κυρίως από τις πορείες
ζωής τους οι οποίες παρουσιάζουν microεγάλη αναντιστοιχία
σε σχέση microε τις πορείες ζωής των ανδρών της περιοχής
που χαρακτηρίζονται από σηmicroαντικές αλλαγές και προ-
σαρmicroογές στη νεωτερικότητα Οι γυναίκες της περιοχής
παρουσιάζουν σχεδόν την ίδια εικόνα που παρουσίαζαν
και πριν από 30 χρόνια τη στιγmicroή που η ίδια η περιοχή
έχει πραγmicroατικά laquomicroεταmicroορφωθείraquo Ένα πολύ microεγάλο
ποσοστό τους δε microιλάει ικανοποιητικά ελληνικά ενώ οι
άνδρες της αντίστοιχης ηλικίας χρησιmicroοποιούν την ελλη-
νική microε ευχέρεια είναι αποκλεισmicroένες στον οικιακό
χώρο δεν microπορούν σε κανένα βαθmicroό να παρακολουθή-
σουν τις κοινωνικές εξελίξεις αποκοmicromicroένες από πολύ
microικρές από την εκπαίδευση Ένα συντριπτικό ποσοστό
γυναικών διακόπτουν τη σχολική φοίτηση πριν καν γί-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
νουν γυναίκες τελειώνοντας δηλαδή το ∆ηmicroοτικό και
microάλιστα έχοντας αριστεύσει στην εξαετή φοίτησή τους
Υπάρχουν χωριά στην ορεινή Ξάνθη που δεν έχουν
ακόmicroα στείλει κορίτσια στο Γυmicroνάσιο6 Κι αν η κατά-
σταση αυτή θεωρούνταν σχεδόν laquoαποδεκτή και φυσικήraquo
πριν από microερικά χρόνια όταν η γενικότερη εικόνα των
κοινωνιών αυτών ήταν εντελώς παραδοσιακή στις microέρες
microας φαντάζει αναντίστοιχη των γενικότερων εξελίξεων
προκαλώντας πολύ συχνά συναισθήmicroατα πόνου στα ίδια
τα νεαρά κορίτσια που νιώθουν να laquoτιmicroωρούνταιraquo για
το φύλο τους
Η κατάσταση αυτή προκαλεί συγκρούσεις πολλαπλών
τύπων όχι microόνο microεταξύ των microελών της παραδοσιακής
6 Τα χωριά αυτά microειώνονται συνεχώς Παρατηρείται το φαινό-microενο όταν ξεκινήσει ένα κορίτσι τη φοίτησή του να ακολουθή-σουν κι άλλα την επόmicroενη ή και την ίδια σχολική χρονιά Έτσι υπάρχουν περιπτώσεις κοριτσιών που κατάφεραν να πάνε στο Γυmicroνάσιο τρία χρόνια microετά τη φοίτησή τους στο ∆ηmicroοτικό microαζί microε το πρώτο κορίτσι που πήγε από το χωριό τους Στις περισ-σότερες των περιπτώσεων αυτών τα κορίτσια συνεχίζουν ικα-νοποιητικά τη δευτεροβάθmicroια εκπαίδευση microε υψηλές επιδόσεις και όταν καταφέρουν να φοιτήσουν και στο Λύκειο είναι σχε-δόν σίγουρα φοιτήτριες στο Πανεπιστήmicroιο Άρα η microεγάλη δυ-σκολία και η αποφασιστική καmicroπή στη ζωή των νεαρών γυναι-κών στις περιοχές αυτές είναι το πέρασmicroα από το ∆ηmicroοτικό στο Γυmicroνάσιο και από εκεί στο Λύκειο
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
29
κοινωνίας που αλλάζει αλλά και microεταξύ όλων των
εmicroπλεκοmicroένων στην εκπαιδευτική διαδικασία στις περιο-
χές αυτές Είναι χαρακτηριστική η αmicroηχανία του σχολι-
κού microηχανισmicroού απέναντι στο πρόβληmicroα της διακοπής
της σχολικής φοίτησης ο οποίος έχει ποικίλες αντιδρά-
σεις από οργάνωση ενηmicroερωτικών συναντήσεων των
γονέων microε κύριο θέmicroα την αναγκαιότητα της συνέχισης
της φοίτησης για τα κορίτσια microέχρι την laquoαπειλήraquo λήψης
διοικητικών microέτρων λόγω της microη εφαρmicroογής του νόmicroου
του σχετικού microε την υποχρεωτική εκπαίδευση
Όλα αυτά λοιπόν θα έπρεπε να έχουν προετοιmicroάσει τον
εκπαιδευτικό της πρώτης σκηνής για τη δυσκολία που
είχε να αντιmicroετωπίσει Η γνώση του πλαισίου θα τον
βοηθούσε να αντιmicroετωπίσει επιτυχώς τα συναισθήmicroατα
της microαταίωσης που νιώθει σε σχέση microε τη δουλειά του
και κυρίως των τύψεων απέναντι στο παιδί ∆ε laquoφταίειraquo
ο εκπαιδευτικός γιατί laquoξεσήκωσεraquo τη microαθήτρια η επι-
θυmicroία για microάθηση και αλλαγή προέκυψε στο παιδί και
λόγω του γενικότερου κλίmicroατος αλλαγών που χαρακτη-
ρίζουν microια microεταβατική κοινωνία ∆ε laquoφταίειraquo σίγουρα
γιατί βοήθησε το παιδί να αγαπήσει έναν laquoάλλο κόσmicroοraquo
τον κόσmicroο των γραmicromicroάτων ∆εν πάει χαmicroένη άλλωστε η
προσπάθεια ακόmicroα κι αν η συγκεκριmicroένη microαθήτρια δεν
καταφέρει να συνεχίσει τη φοίτησή της Παρατηρείται
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
συχνά το φαινόmicroενο όταν οι προσδοκίες ζωής ενός
ατόmicroου δηmicroιουργούν πολύ microεγάλη ρήξη σε σχέση microε τις
κοινωνικά αναmicroενόmicroενες να microεταφέρονται σχεδόν αυ-
τούσιες στην επόmicroενη γενιά όταν θα έχουν laquoωριmicroάσει οι
κοινωνικές συνθήκεςraquo Στις περιπτώσεις αυτές παρατη-
ρούmicroε ένα νεότερο microέλος της οικογένειας να αναλαmicroβά-
νει να laquoεπαληθεύσει το σχέδιο αλλαγήςraquo όταν οι συν-
θήκες δε δηmicroιουργούν πια συγκρούσεις έντονες που
ανατρέπουν την εσωτερική του ισορροπία
Όχι microόνο δε laquoφταίειraquo ο εκπαιδευτικός αλλά πρέπει να
νιώθει ότι συmicromicroετέχει microε τον τρόπο του σε αυτή την πο-
ρεία της αλλαγής Θα πρέπει βέβαια ο τρόπος παρέmicroβα-
σής του να είναι προσεκτικός microε απόλυτο σεβασmicroό των
εmicroπλεκοmicroένων Είναι σηmicroαντικό να δώσει στα παιδιά να
καταλάβουν ότι το πρόβληmicroά τους είναι περίπλοκο ότι
δεν είναι οι γονείς τους laquoαδιάφοροιraquo και laquoανόητοιraquo
αλλά έχουν microια δυσκολία προσαρmicroογής στις καινούριες
συνθήκες Είναι σηmicroαντικό να microη δηmicroιουργηθούν στα
παιδιά συνθήκες απόρριψης των γονέων πράγmicroα πολύ
εύκολο στη σύγκρουση που αντιmicroετωπίζουν αλλά να
κατανοήσουν ότι οι γονείς εκπροσωπούν εδώ το παλιό
και παραδοσιακό που δυσκολεύεται να αλλάξει Σίγουρα
σε microια τέτοια προοπτική δε βοηθούν αντιδράσεις του
τύπου laquoΣκέφτοmicroαι να πάω να ldquoαρπάξωrdquo το παιδί και να
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
31
το στείλω στο σχολείο Να τους τα πω έξω απrsquo τα δό-
ντια Στη microάνα που ldquoζηλεύειrdquo την κόρη και δεν την αφή-
νει να προοδεύσει Στον πατέρα που κρύβεται πίσω από
το αίτηmicroα της microάνας Στην υπόλοιπη οικογένεια που δεν
τη στηρίζειraquo Οι αντιδράσεις αυτές το microόνο που κατα-
φέρνουν είναι να φέρνουν αντιmicroέτωπες τις δυο πλευρές
το σχολείο και το σπίτι και να δυναmicroιτίζουν το ενδεχό-
microενο οποιασδήποτε νεότερης συνεργασίας και ανταλλα-
γής Η παρέmicroβαση του εκπαιδευτικού πρέπει να είναι
προσεκτική συστηmicroατική και να δίνει το χρόνο στους
άλλους να αποδεχτούν το διαφορετικό σιγά σιγά ως microια
κατάσταση αλλαγής που αρχίζουν να αναγνωρίζουν και
οι ίδιοι και όχι ως microια laquoεπιβολή της κυρίαρχης πλειονο-
τικής οmicroάδαςraquo Μπορεί βέβαια ο χρόνος αυτός να είναι
αποφασιστικός για την πορεία ζωής του συγκεκριmicroένου
παιδιού Αν γίνει όmicroως η παρέmicroβαση microε σεβασmicroό και σύ-
στηmicroα δε θα πάει χαmicroένη ούτε και για το συγκεκριmicroένο
παιδί αν αυτό νιώσει πως laquoέχασε microια microάχη αλλά όχι
τον πόλεmicroοraquo αν νιώσει πως σε αυτή την πορεία των
αλλαγών έχει νόηmicroα να διεκδικεί σταθερά και επίmicroονα
microε στόχο την καλυτέρευση της ζωής του
Αν εξετάσουmicroε τη δεύτερη σκηνή θα διαπιστώσουmicroε
επίσης πως και εκεί η γνώση του πλαισίου θα είχε βοη-
θήσει τον εκπαιδευτικό να περιmicroένει τις laquoδυσκολίες κα-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
τανόησηςraquo από την πλευρά των microαθητών Ο συγκεκρι-
microένος εκπαιδευτικός λειτουργεί στο πλαίσιο microιας κλει-
στής αγροτικής κοινωνίας της οποίας χαρακτηριστικό
είναι microεταξύ άλλων η laquoαξιοποίησηraquo από microικρή ηλικία
των νεότερων microελών για την ενίσχυση του οικογενεια-
κού εισοδήmicroατος Η κοινωνία αυτή microαθαίνει από πολύ
νωρίς στα microέλη της τη χρησιmicroότητα της εργασίας ακόmicroα
και της παιδικής για την ωρίmicroανση του παιδιού για την
εκmicroάθηση microιας τέχνης για τη συmicromicroετοχή του στον οικο-
γενειακό αγώνα για ένα καλύτερο αύριο Η πολύ έντονη
laquoκαταδίκη της παιδικής εργασίαςraquo που θεωρείται σχε-
δόν αυτονόητη σε microια κοινωνία άλλου τύπου δεν microπο-
ρεί να γίνει κατανοητή στο συγκεκριmicroένο πλαίσιο Τα
παιδιά microεγαλώνουν microαθαίνοντας για την αξία της δου-
λειάς ενώ παράλληλα εργάζονται και τα ίδια
Η γνώση λοιπόν της συγκεκριmicroένης συνθήκης θα είχε
βοηθήσει τον εκπαιδευτικό να αποφύγει την έκπληξη
την αmicroηχανία καθώς και την ανατροπή που νιώθει εκ
των υστέρων Θα του είχε αφήσει χρόνο να σκεφτεί τη
διαφορά στις αντιλήψεις για την παιδική εργασία ανά-
microεσα σε αυτόν και τους microαθητές του να τη δικαιολογή-
σει και να αναmicroένει τις αντιδράσεις των παιδιών και τη
δυσκολία κατανόησης Από την άλλη θα microπορούσε να
αποφύγει τις τύψεις γιατί θα είχε microελετήσει τη θεmicroε-
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
33
λιώδη διαφορά που επισηmicroαίνουν οι ειδικοί όταν συζη-
τούν για την παιδική εργασία Σύmicroφωνα microε τη Unicef
λοιπόν η παιδική εργασία χωρίζεται σε laquomicroη αποδεκτήraquo
και laquoαποδεκτήraquo Η πρώτη αναφέρεται στο είδος της
laquoεργασίας που εmicroποδίζει τη φυσική και την πνευmicroατική
ανάπτυξη του παιδιού συmicromicroετέχει στην εκmicroετάλλευσή
του οικονοmicroική και κοινωνική παραβιάζει την πνευmicroα-
τική και ηθική του ακεραιότητα Η δεύτερη δίνει στο
παιδί που συmicromicroετέχει στο οικογενειακό εισόδηmicroα ασφά-
λεια και περηφάνια του παρέχει microια εκπαίδευση (for-
mation) ή ακόmicroα και ένα επάγγελmicroα ακόmicroα κι αν δεν
εξασφαλίζει πάντα τη συνέχιση της σχολικής φοίτησης
τις αργίες του τη διασκέδασή του Του παρέχει τελικά microια
θέση και διευκολύνει την ένταξή του στο περιβάλλονraquo7
Αν τα γνώριζε όλα αυτά ο εκπαιδευτικός και είχε προ-
βληmicroατιστεί εκ των προτέρων δε θα ένιωθε αmicroηχανία
γιατί έθιξε ένα δύσκολο ζήτηmicroα Θα αναγνώριζε ότι οι
περισσότεροι microαθητές του παρά τις ιδιαίτερες δυσκολίες
στη ζωή τους ανήκουν στη δεύτερη κατηγορία της παι-
δικής εργασίας και ίσως θα είχε νόηmicroα να στηριχτεί σε
7 Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacuteus-site aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παρα-
γωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000 σ 309
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτή τη διαφορά και να δώσει στα παιδιά να καταλά-
βουν πόσο απάνθρωπη και καταδικαστέα είναι η άλλη
microορφή παιδικής εργασίας Αν γνώριζε το πλαίσιο θα
microπορούσε να κατανοήσει τις διαφορετικές αντιλήψεις
των παιδιών και θα είχε κάνει την παρέmicroβασή του πιο
συγκροτηmicroένα Έτσι θα απέφευγε την κούραση και την
απογοήτευση που τόσο έντονα δηλώνει στο τέλος
Συmicroπεράσmicroατα
Γίνεται νοmicroίζουmicroε κατανοητό ότι η γνώση του πλαισίου
microπορεί να βοηθήσει τους εκπαιδευτικούς στην εκπαιδευ-
τική τους πρακτική microε πολλούς τρόπους Καταρχήν βοη-
θάει στη microείωση των αρνητικών συναισθηmicroάτων που
προκαλεί η έκπληξη και η ανατροπή στην καθηmicroερινή
σχολική πρακτική Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό Αρκεί να
αναλογιστούmicroε πόσες περιπτώσεις ανθρώπων γνωρί-
ζουmicroε κοινωνικά ευαίσθητων οι οποίοι laquoπαραιτούνταιraquo
στον εργασιακό τους χώρο γιατί απελπίζονται γιατί θε-
ωρούν ότι laquoτίποτα δεν αλλάζειraquo γιατί ξεκινούν microε microε-
γάλη ορmicroή και επιθυmicroία να προσφέρουν και δεν τα κα-
ταφέρνουν Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις η γνώση του
πλαισίου θα είχε microειώσει το συναίσθηmicroα της microαταίωσης
κυρίαρχο στις καταστάσεις όπου υπάρχουν έντονα κοι-
νωνικά προβλήmicroατα και ο εκπαιδευτικός νιώθει ότι δεν
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
35
microπορεί να επέmicroβει Θα είχε πείσει επίσης τους εκπαι-
δευτικούς να βάζουν microικρότερους και εφικτούς στόχους
και θα τους είχε δώσει τη χαρά και την ικανοποίηση της
κατάκτησης των στόχων αυτών Θα τους είχε βοηθήσει
να microην laquoπαίρνουν στην πλάτη τουςraquo όλη την ευθύνη
παρά microόνο αυτή που τους αναλογεί Θα τους είχε βοη-
θήσει ακόmicroα να ξεπεράσουν γρήγορα το στάδιο της
ταύτισης microε τους κοινωνικά αδύνατους πηγαίνοντας σε
microια πιο laquoχρήσιmicroη κατάστασηraquo όπου microπορούν να συνει-
δητοποιήσουν και την πολυπλοκότητα αλλά και το laquoδί-
καιοraquo όλων των εmicroπλεκοmicroένων Σε αυτή τη νέα κατά-
σταση θα microπορούσαν να περάσουν από την οργή στην
οργάνωση microιας συστηmicroατικής εκπαιδευτικής παρέmicroβασης
η οποία microακροπρόθεσmicroα και υπό όρους θα microπορούσε
να συντελέσει στη microείωση της κοινωνικής αδικίας
Και microόνο η microείωση λοιπόν των αρνητικών συναισθηmicroά-
των των εκπαιδευτικών microπορεί να τους βοηθήσει στο να
οργανώσουν την εκπαιδευτική τους πρακτική πιο αποτε-
λεσmicroατικά Η προσαρmicroογή στις ανάγκες του πλαισίου
όταν δε θεωρείται laquoέκπτωσηraquo και laquoυποχώρησηraquo αλλά
γίνεται συνειδητά και οργανωmicroένα microε αφετηρία τα βιώ-
microατα των παιδιών και στόχο τη δηmicroιουργία κινήτρων
microάθησης microπορεί να φέρει σηmicroαντικά αποτελέσmicroατα για
την εκπαιδευτική διαδικασία Τα παιδιά θα νιώσουν ότι ο
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
εκπαιδευτικός τα υπολογίζει τα σέβεται καθώς προσαρ-
microόζει το microάθηmicroα στις ανάγκες τους Το κλίmicroα αυτό είναι
πιθανό να έχει θετικά αποτελέσmicroατα για τα παιδιά ―
microπορεί όχι θεαmicroατικά αλλά ουσιαστικά Αν ο εκπαιδευτι-
κός έχει την οξύνοια και την ικανότητα να αντιληφθεί
αυτές τις έστω microικρές αλλαγές και να τις αξιοποιήσει
τότε ο ίδιος θα γίνει πιο αποτελεσmicroατικός και τα παιδιά
θα αρχίσουν να βρίσκουν σιγά σιγά τα κλειδιά για να
οικοδοmicroήσουν microια σχέση δηmicroιουργική microε τη microάθηση Το
σηmicroαντικό και για τους δυο laquoεταίρουςraquo (εκπαιδευτικό
και microαθητές) είναι να πειστούν πως παρά τις δυσκολίες
microπορεί η τάξη να microπει σε microια ουσιαστική διαδικασία microά-
θησης Χωρίς αυτή την πίστη κάθε προσπάθεια θα laquoπέ-
φτει στο κενόraquo Αν ο εκπαιδευτικός κατανοήσει τις ιδιαί-
τερες δυσκολίες τις αναστολές τα προβλήmicroατα που δη-
microιουργεί το κοινωνικό πλαίσιο για την εκπαιδευτική δια-
δικασία αλλά πειστεί από την άλλη πως microε τις κατάλ-
ληλες στρατηγικές microπορεί να κινητοποιήσει τα παιδιά να
microάθουν (αφού όλα τα παιδιά microπορούν να κινητοποιη-
θούν όταν προσαρmicroοστεί το microάθηmicroα στις ανάγκες τους)
τότε η καθηmicroερινή του σχολική πρακτική microπορεί να microην
τον γεmicroίζει microε αρνητικά συναισθήmicroατα αλλά να του
προσφέρει πολλές προσωπικές στιγmicroές ικανοποίησης και
δηmicroιουργίας
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
37
Η κατανόηση αυτή δεν είναι φυσικά microια εύκολη διαδικα-
σία Πολλές φορές προκαλεί έντονα συναισθήmicroατα στον
εκπαιδευτικό ιδιαίτερα όταν οι καταστάσεις που αντιmicroε-
τωπίζει και τις οποίες πρέπει να αναλύσει ανακινούν
microέσα του αντίστοιχες προσωπικές ή οικογενειακές εmicroπει-
ρίες Είναι σαφές ότι χρειάζεται σοβαρή προσωπική δου-
λειά του εκπαιδευτικού για να microπορέσει να ξεφύγει από
τα έντονα συναισθήmicroατα που του προκαλούν οι ταυτί-
σεις και να κατανοήσει ψύχραιmicroα την κατάσταση Οι δυ-
σκολίες είναι microεγάλες αλλά και το κέρδος αντίστοιχο Το
πλαίσιο δεν αποτελεί πια τον άγνωστο laquomicroπαmicroπούλαraquo
αλλά είναι εκεί microπροστά ορατό αλλά και ευέλικτο σου
θέτει τα όρια αλλά σου αφήνει παράλληλα και microικρά
παράθυρα διαφυγής Σου εξηγεί σε προβληmicroατίζει
αλλά από την άλλη σου δίνει να καταλάβεις πως σε αυτή
την πολυπλοκότητα των παραγόντων που το ορίζουν
microπορείς να επέmicroβεις και συ σιγά σιγά και διακριτικά αλλά
πολύ ουσιαστικά Μπορείς να επέmicroβεις δηmicroιουργώντας
microικρές ανατροπές θέτοντας απλά ερωτήmicroατα στους συ-
νεργάτες σου τα παιδιά δείχνοντάς τους τις πολλαπλές
όψεις της laquoπραγmicroατικότηταςraquo και δίνοντάς τους εργα-
λεία για να επεξεργαστούν την πολλαπλότητα Η κατα-
νόηση του πλαισίου λοιπόν δε σου δηmicroιουργεί το αί-
σθηmicroα του microάταιου αφού όλα είναι δεδοmicroένα και ετερο-
καθορίζονται αντίθετα σου ενισχύει τις πιθανότητες ου-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
σιαστικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό microε κέρδη προ-
φανή για την εκπαιδευτική διαδικασία
Βιβλιογραφία
Ανδρούσου Α Το κίνητρο στην εκπαίδευση Κλειδιά και Αντι-
κλείδια ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Αθήνα 2003 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd
edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η ανα-γκαιότητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοι-νότητα τ 20 Αθήνα 1993
Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacute-ussite aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παραγωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000
Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
39
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
21
Κοινωνίες σε microετάβαση και έρευνα δράσης
Πολλές φορές ιδιαίτερα σε καταστάσεις κοινωνιών σε
microετάβαση η πολυπλοκότητα και η αντιφατικότητα είναι
τα χαρακτηριστικά των κοινωνικών συστηmicroάτων Έτσι
ενώ η εξωτερική εικόνα microιας κοινωνίας παρουσιάζει ση-
microάδια νεωτερικότητας και εκσυγχρονισmicroού οι
βαθύτερες αντιλήψεις των ανθρώπων παραmicroένουν
παραδοσιακές δηmicroιουργώντας στα microέλη τους σοβαρές
συγκρούσεις και αποσταθεροποιήσεις Τα φαινόmicroενα
αυτά είναι πολύ πιο έντονα όταν πρόκειται για κλειστές-
παραδοσιακές κοινωνίες οι οποίες microεταβαίνουν σε
νεότερες microορφές που δεν είναι ξεκάθαρες ακόmicroα Στην
περίπτωση βέβαια που οι κοινωνίες αυτές αποτελούνται
από microειονοτικούς πληθυσmicroούς4 τα πράγmicroατα
περιπλέκονται ακόmicroα περισσότερο
4 Οι σκηνές στην αρχή του κειmicroένου εκτυλίσσονται σε τέτοιες περιοχές (σχολεία στην ορεινή Ξάνθη) τις οποίες microέχρι το 1995 χρειαζόταν ειδική άδεια από την Αστυνοmicroία για να microπορέ-σεις να επισκεφτείς Η σηmicroερινή τους εικόνα (πολύ έντονης ανοικοδόmicroησης δηmicroιουργίας καταστηmicroάτων αύξησης των microέ-σων microετακίνησης και γενικότερα laquoανοίγmicroατοςraquo και laquoεκσυγχρο-νισmicroούraquo) δηmicroιουργεί microια πολύ ισχυρή αντίθεση σε σχέση microε την εικόνα τους πριν από 8 microόλις χρόνια και αποτελεί από microόνη της
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
Οι αλλαγές είναι ραγδαίες το πλαίσιο αλλάζει συνεχώς
το δεδοmicroένα τρέχουν και οι άνθρωποι αδυνατούν να τα
παρακολουθήσουν και να τα κατανοήσουν Κάποιοι νιώ-
θουν ότι απειλούνται από αυτή την αλλαγή Φοβούνται
και εύκολα αναπολούν τις εποχές που laquoείχαν λίγα χρή-
microατα microεν αλλά ήξεραν τι περιmicroένουν απrsquo τη ζωή τουςraquo
Άλλοι αλλάζουν ξαφνικά τα πάντα αρνούmicroενοι όλες
τους τις ρίζες και τις προγενέστερες αξίες Νιώθουν microια
επιτακτική ανάγκη ενσωmicroάτωσης Να γίνουν σαν τους
άλλους να microην ξεχωρίζουν Σε ένα πλαίσιο microετάβασης
γίνονται αντιληπτές ποικίλες αντιδράσεις απέναντι στη
νεωτερικότητα Είναι όλες αναmicroενόmicroενες γιατί είναι σα-
φές πως η αλλαγή στη ζωή των ανθρώπων τούς προκα-
λεί διαφορετικά συναισθήmicroατα που συνδέονται κυρίως
microε τις οικογενειακές καταβολές τα οικογενειακά και
προσωπικά σχέδια ζωής καθώς και microε το πόσο έχει
laquoπροβλεφθείraquo στα σχέδια ζωής το ενδεχόmicroενο ανατρο-
πής των δεδοmicroένων
Τι κάνει όmicroως ένας δάσκαλος όταν εργάζεται σε microια κοι-
νωνία σε microετάβαση Τι σηmicroαίνει κατανοώ το πλαίσιο
όταν το πλαίσιο αλλάζει συνεχώς Και πόση έρευνα
microια πολύ ισχυρή ένδειξη για τη microεταβατική φάση στην οποία βρίσκονται
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
23
δράσης microπορεί εντέλει να κάνει ένας εκπαιδευτικός που
εξακολουθεί να αποτελεί ξένο σώmicroα σε microια τέτοια κοι-
νωνία Πόσο εύκολο είναι να microην παραιτηθεί από την
προσπάθεια η οποία του έχει laquoχαρίσειraquo τόσες ανατρο-
πές και απογοητεύσεις
Η απάντηση στα ερωτήmicroατα αυτά είναι δύσκολη Αυτό
που απαιτείται καταρχήν από τον εκπαιδευτικό είναι συ-
νεχής εγρήγορση και παρατήρηση Είναι απαραίτητο να
microη βιαστεί να δώσει χρόνο στον εαυτό του αλλά και
στους microαθητές του να προβληmicroατιστεί πριν αποφασίσει
πώς θα οργανώσει τη διδασκαλία του Απαραίτητη προ-
ϋπόθεση για να κατανοήσει το πλαίσιο ως εξωτερικός
παρατηρητής είναι να δηmicroιουργήσει σχέση εmicroπιστοσύ-
νης microε τους microαθητές του Μια σχέση ουσιαστικής επα-
φής στην οποία θα είναι φυσικά σαφή τόσο τα όρια και
η δυναmicroική όσο και το γνήσιο ενδιαφέρον του
εκπαιδευτικού για τη ζωή των microαθητών του Η σχέση
αυτή δε χτίζεται από τη microια microέρα στην άλλη Απαιτεί
ειλικρινείς προθέσεις Απαιτεί laquoάνοιγmicroαraquo από την
πλευρά του εκπαιδευτικού laquoΆνοιγmicroαraquo προς τον άλλο
αυτόν που φαίνεται τόσο διαφορετικός όχι για να τον
αφοmicroοιώσει αλλά για να τον ακούσει να τον καταλάβει
και να βρει τις συνιστάmicroενες στις οποίες θα microπορέσει να
στηριχτεί για να φτιάξει τη γέφυρα που θα οδηγήσει τα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
παιδιά στην επιθυmicroία να microάθουν Βασικοί laquoκίνδυνοιraquo σε
microια τέτοια κατάσταση είναι είτε η πλήρης απόρριψη του
laquoδιαφορετικούraquo είτε η πλήρης αποδοχή του και η αντι-
microετώπισή του ως φολκλόρ Και τα δύο φανερώνουν
εντέλει την αποτυχία επικοινωνίας και ισότιmicroης ανταλ-
λαγής Πώς όmicroως είναι δυνατό να πετύχεις ισότιmicroη
ανταλλαγή microε κάποιον που σου φαίνεται τόσο
διαφορετικός Σε αυτές τις περιπτώσεις βοηθάει σίγουρα
η προσωπική αναζήτηση στο θέmicroα της ταυτότητας laquoΗ
ταυτότητα του κάθε ανθρώπου συντίθεται από microια
πληθώρα στοιχείων τα οποία προφανώς δεν
περιορίζονται σε όσα αναγράφονται στα επίσηmicroα αρχεία
Οι περισσότεροι άνθρωποι καταρχήν εντάσσονται σε
κάποια θρησκευτική παράδοση έχουν microια εθνικότητα
καmicroιά φορά δύο ανήκουν σε microια εθνική ή γλωσσική
οmicroάδα έχουν οικογένεια microε περισσότερα ή λιγότερα
microέλη επάγγελmicroα κοινωνική θέση κάποιον κοινωνικό
κύκλοhellip Ο κατάλογος όmicroως είναι ακόmicroα πιο microακρύς
υποθετικά ατελείωτος ορισmicroένοι microπορεί να νιώθουν
περισσότερο ή λιγότερο πως ανήκουν σε microια επαρχία σε
ένα χωριό σε microια αδερφότητα σε microια επαγγελmicroατική ή
ποδοσφαιρική οmicroάδα σε microια παρέα φίλων σε ένα
συνδικάτο σε microια επιχείρηση σε ένα κόmicromicroα σε κάποιο
σύλλογο σε microια ενορία σε microια κοινότητα ανθρώπων
που microοιράζονται τα ίδια πάθη τις ίδιες ερωτικές
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
25
επιλογές τις ίδιες σωmicroατικές αναπηρίες ή
αντιmicroετωπίζουν τα ίδια προβλήmicroαταraquo5
Αυτές οι πολλαπλές υπαγωγές κάνουν σίγουρα κάθε άν-
θρωπο microοναδικό στον κόσmicroο Από την άλλη όmicroως ενι-
σχύουν την πιθανότητα να microπορέσεις να συναντήσεις
τον laquoάλλοraquo αφού δεν microπορεί κάποια από όλες αυτές
τις υπαγωγές θα είναι κοινή και θα βοηθάει τη συνά-
ντηση Αν ο καθένας microας ορίζει microονοσήmicroαντα την ταυ-
τότητά του αν νιώθει πχ microόνο Έλληνας ή microόνο χρι-
στιανός ή microόνο Ολυmicroπιακός τότε πολύ εύκολα θα βρει
απέναντί του τον αντίπαλο τον εχθρό Σε τέτοιες περι-
πτώσεις οι ταυτότητες γίνονται εύκολα laquoφονικέςraquo όπως
εύστοχα περιγράφει ο Αmicroίν Μααλούφ στο βιβλίο του Φο-
νικές ταυτότητες Αν όmicroως ο άνθρωπος αντιλαmicroβάνεται
τον εαυτό του και τον laquoάλλοraquo ως ένα κράmicroα ταυτοτή-
των και υπαγωγών τότε αρχίζει να νιώθει πόσο το
laquoεmicroείςraquo περιλαmicroβάνει και το οι laquoάλλοιraquo Η συνειδητο-
ποίηση αυτή αποτελεί αυτόmicroατα και microια γέφυρα επικοι-
νωνίας microια γέφυρα που δεν αποσιωπά τις διαφορές
αλλά προσπαθεί να βρει τα κλειδιά ερmicroηνείας τους
εντάσσοντάς τες στο πλαίσιο
5 Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999 σ 19
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
Η διαδικασία αυτή είναι ιδιαίτερα χρήσιmicroη για τον εκπαι-
δευτικό αφενός γιατί του επιτρέπει την ουσιαστική πα-
ρέmicroβαση όταν διδάσκει σε περιβάλλοντα φαινοmicroενικά
πολύ διαφορετικά και αφετέρου γιατί τον προφυλλάσ-
σει από απογοητεύσεις και παρανοήσεις της συmicroπεριφο-
ράς των παιδιών των γονιών και του ευρύτερου περι-
βάλλοντος Οι παρανοήσεις αυτές συχνό φαινόmicroενο σε
περιβάλλοντα πολυσυλλεκτικά θα microπορούσαν να laquoπεί-
σουνraquo τον εκπαιδευτικό είτε ότι η διαφορετικότητα του
απέναντι είναι επιθετική και απευθύνεται προς τον ίδιο
άρα να του προκαλέσουν συναισθήmicroατα και συmicroπεριφο-
ρές αmicroυντικές είτε ότι ο απέναντί του δεν είναι επιθετι-
κός αλλά βρίσκεται πολύ πίσω άρα υπάρχει και πάλι
αδυναmicroία επικοινωνίας γιατί ο άλλος πρέπει να καλύψει
microια πολύ microεγάλη διαδροmicroή για να καταφέρουν να συνο-
microιλήσουν Και στις δύο περιπτώσεις οι αντιδράσεις του
εκπαιδευτικού θα δυσχεράνουν σίγουρα την εκπαιδευ-
τική του παρέmicroβαση
ΤΤιι θθαα σσήήmicromicroααιιννεε ηη κκααττααννόόηησσηη ττοουυ ππλλααιισσίίοουυ
σστταα σσυυγγκκεεκκρριιmicromicroέένναα ππααρρααδδεείίγγmicromicroαατταασσκκηηννέέςς
Ας δούmicroε λοιπόν τώρα τι θα σήmicroαινε η κατανόηση του
πλαισίου στις παραπάνω σκηνές Στο πρώτο παράδειγmicroα
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
27
είναι εmicroφανέστατη η απογοήτευση και η παραίτηση που
νιώθει ο εκπαιδευτικός αντιmicroετωπίζοντας microια δύσκολη
κατάσταση Κι όmicroως τα σηmicroάδια αυτού του laquoπροαναγ-
γελθέντος θανάτουraquo ήταν ιδιαίτερα έντονα πολύ νωρί-
τερα Η περιοχή η οποία περιγράφεται η ορεινή περιοχή
της Ξάνθης αποτελεί παράδειγmicroα κοινωνίας σε microετά-
βαση όπου τα πιο καταπιεσmicroένα κοmicromicroάτια η οmicroάδα των
γυναικών δεν έχουν καταφέρει σε κανένα βαθmicroό να
κερδίσουν από την laquoπροελαύνουσα νεωτερικότηταraquo
Αυτό γίνεται καταρχήν αντιληπτό από πολύ ορατά ση-
microάδια όπως η ενδυmicroασία αλλά κυρίως από τις πορείες
ζωής τους οι οποίες παρουσιάζουν microεγάλη αναντιστοιχία
σε σχέση microε τις πορείες ζωής των ανδρών της περιοχής
που χαρακτηρίζονται από σηmicroαντικές αλλαγές και προ-
σαρmicroογές στη νεωτερικότητα Οι γυναίκες της περιοχής
παρουσιάζουν σχεδόν την ίδια εικόνα που παρουσίαζαν
και πριν από 30 χρόνια τη στιγmicroή που η ίδια η περιοχή
έχει πραγmicroατικά laquomicroεταmicroορφωθείraquo Ένα πολύ microεγάλο
ποσοστό τους δε microιλάει ικανοποιητικά ελληνικά ενώ οι
άνδρες της αντίστοιχης ηλικίας χρησιmicroοποιούν την ελλη-
νική microε ευχέρεια είναι αποκλεισmicroένες στον οικιακό
χώρο δεν microπορούν σε κανένα βαθmicroό να παρακολουθή-
σουν τις κοινωνικές εξελίξεις αποκοmicromicroένες από πολύ
microικρές από την εκπαίδευση Ένα συντριπτικό ποσοστό
γυναικών διακόπτουν τη σχολική φοίτηση πριν καν γί-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
νουν γυναίκες τελειώνοντας δηλαδή το ∆ηmicroοτικό και
microάλιστα έχοντας αριστεύσει στην εξαετή φοίτησή τους
Υπάρχουν χωριά στην ορεινή Ξάνθη που δεν έχουν
ακόmicroα στείλει κορίτσια στο Γυmicroνάσιο6 Κι αν η κατά-
σταση αυτή θεωρούνταν σχεδόν laquoαποδεκτή και φυσικήraquo
πριν από microερικά χρόνια όταν η γενικότερη εικόνα των
κοινωνιών αυτών ήταν εντελώς παραδοσιακή στις microέρες
microας φαντάζει αναντίστοιχη των γενικότερων εξελίξεων
προκαλώντας πολύ συχνά συναισθήmicroατα πόνου στα ίδια
τα νεαρά κορίτσια που νιώθουν να laquoτιmicroωρούνταιraquo για
το φύλο τους
Η κατάσταση αυτή προκαλεί συγκρούσεις πολλαπλών
τύπων όχι microόνο microεταξύ των microελών της παραδοσιακής
6 Τα χωριά αυτά microειώνονται συνεχώς Παρατηρείται το φαινό-microενο όταν ξεκινήσει ένα κορίτσι τη φοίτησή του να ακολουθή-σουν κι άλλα την επόmicroενη ή και την ίδια σχολική χρονιά Έτσι υπάρχουν περιπτώσεις κοριτσιών που κατάφεραν να πάνε στο Γυmicroνάσιο τρία χρόνια microετά τη φοίτησή τους στο ∆ηmicroοτικό microαζί microε το πρώτο κορίτσι που πήγε από το χωριό τους Στις περισ-σότερες των περιπτώσεων αυτών τα κορίτσια συνεχίζουν ικα-νοποιητικά τη δευτεροβάθmicroια εκπαίδευση microε υψηλές επιδόσεις και όταν καταφέρουν να φοιτήσουν και στο Λύκειο είναι σχε-δόν σίγουρα φοιτήτριες στο Πανεπιστήmicroιο Άρα η microεγάλη δυ-σκολία και η αποφασιστική καmicroπή στη ζωή των νεαρών γυναι-κών στις περιοχές αυτές είναι το πέρασmicroα από το ∆ηmicroοτικό στο Γυmicroνάσιο και από εκεί στο Λύκειο
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
29
κοινωνίας που αλλάζει αλλά και microεταξύ όλων των
εmicroπλεκοmicroένων στην εκπαιδευτική διαδικασία στις περιο-
χές αυτές Είναι χαρακτηριστική η αmicroηχανία του σχολι-
κού microηχανισmicroού απέναντι στο πρόβληmicroα της διακοπής
της σχολικής φοίτησης ο οποίος έχει ποικίλες αντιδρά-
σεις από οργάνωση ενηmicroερωτικών συναντήσεων των
γονέων microε κύριο θέmicroα την αναγκαιότητα της συνέχισης
της φοίτησης για τα κορίτσια microέχρι την laquoαπειλήraquo λήψης
διοικητικών microέτρων λόγω της microη εφαρmicroογής του νόmicroου
του σχετικού microε την υποχρεωτική εκπαίδευση
Όλα αυτά λοιπόν θα έπρεπε να έχουν προετοιmicroάσει τον
εκπαιδευτικό της πρώτης σκηνής για τη δυσκολία που
είχε να αντιmicroετωπίσει Η γνώση του πλαισίου θα τον
βοηθούσε να αντιmicroετωπίσει επιτυχώς τα συναισθήmicroατα
της microαταίωσης που νιώθει σε σχέση microε τη δουλειά του
και κυρίως των τύψεων απέναντι στο παιδί ∆ε laquoφταίειraquo
ο εκπαιδευτικός γιατί laquoξεσήκωσεraquo τη microαθήτρια η επι-
θυmicroία για microάθηση και αλλαγή προέκυψε στο παιδί και
λόγω του γενικότερου κλίmicroατος αλλαγών που χαρακτη-
ρίζουν microια microεταβατική κοινωνία ∆ε laquoφταίειraquo σίγουρα
γιατί βοήθησε το παιδί να αγαπήσει έναν laquoάλλο κόσmicroοraquo
τον κόσmicroο των γραmicromicroάτων ∆εν πάει χαmicroένη άλλωστε η
προσπάθεια ακόmicroα κι αν η συγκεκριmicroένη microαθήτρια δεν
καταφέρει να συνεχίσει τη φοίτησή της Παρατηρείται
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
συχνά το φαινόmicroενο όταν οι προσδοκίες ζωής ενός
ατόmicroου δηmicroιουργούν πολύ microεγάλη ρήξη σε σχέση microε τις
κοινωνικά αναmicroενόmicroενες να microεταφέρονται σχεδόν αυ-
τούσιες στην επόmicroενη γενιά όταν θα έχουν laquoωριmicroάσει οι
κοινωνικές συνθήκεςraquo Στις περιπτώσεις αυτές παρατη-
ρούmicroε ένα νεότερο microέλος της οικογένειας να αναλαmicroβά-
νει να laquoεπαληθεύσει το σχέδιο αλλαγήςraquo όταν οι συν-
θήκες δε δηmicroιουργούν πια συγκρούσεις έντονες που
ανατρέπουν την εσωτερική του ισορροπία
Όχι microόνο δε laquoφταίειraquo ο εκπαιδευτικός αλλά πρέπει να
νιώθει ότι συmicromicroετέχει microε τον τρόπο του σε αυτή την πο-
ρεία της αλλαγής Θα πρέπει βέβαια ο τρόπος παρέmicroβα-
σής του να είναι προσεκτικός microε απόλυτο σεβασmicroό των
εmicroπλεκοmicroένων Είναι σηmicroαντικό να δώσει στα παιδιά να
καταλάβουν ότι το πρόβληmicroά τους είναι περίπλοκο ότι
δεν είναι οι γονείς τους laquoαδιάφοροιraquo και laquoανόητοιraquo
αλλά έχουν microια δυσκολία προσαρmicroογής στις καινούριες
συνθήκες Είναι σηmicroαντικό να microη δηmicroιουργηθούν στα
παιδιά συνθήκες απόρριψης των γονέων πράγmicroα πολύ
εύκολο στη σύγκρουση που αντιmicroετωπίζουν αλλά να
κατανοήσουν ότι οι γονείς εκπροσωπούν εδώ το παλιό
και παραδοσιακό που δυσκολεύεται να αλλάξει Σίγουρα
σε microια τέτοια προοπτική δε βοηθούν αντιδράσεις του
τύπου laquoΣκέφτοmicroαι να πάω να ldquoαρπάξωrdquo το παιδί και να
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
31
το στείλω στο σχολείο Να τους τα πω έξω απrsquo τα δό-
ντια Στη microάνα που ldquoζηλεύειrdquo την κόρη και δεν την αφή-
νει να προοδεύσει Στον πατέρα που κρύβεται πίσω από
το αίτηmicroα της microάνας Στην υπόλοιπη οικογένεια που δεν
τη στηρίζειraquo Οι αντιδράσεις αυτές το microόνο που κατα-
φέρνουν είναι να φέρνουν αντιmicroέτωπες τις δυο πλευρές
το σχολείο και το σπίτι και να δυναmicroιτίζουν το ενδεχό-
microενο οποιασδήποτε νεότερης συνεργασίας και ανταλλα-
γής Η παρέmicroβαση του εκπαιδευτικού πρέπει να είναι
προσεκτική συστηmicroατική και να δίνει το χρόνο στους
άλλους να αποδεχτούν το διαφορετικό σιγά σιγά ως microια
κατάσταση αλλαγής που αρχίζουν να αναγνωρίζουν και
οι ίδιοι και όχι ως microια laquoεπιβολή της κυρίαρχης πλειονο-
τικής οmicroάδαςraquo Μπορεί βέβαια ο χρόνος αυτός να είναι
αποφασιστικός για την πορεία ζωής του συγκεκριmicroένου
παιδιού Αν γίνει όmicroως η παρέmicroβαση microε σεβασmicroό και σύ-
στηmicroα δε θα πάει χαmicroένη ούτε και για το συγκεκριmicroένο
παιδί αν αυτό νιώσει πως laquoέχασε microια microάχη αλλά όχι
τον πόλεmicroοraquo αν νιώσει πως σε αυτή την πορεία των
αλλαγών έχει νόηmicroα να διεκδικεί σταθερά και επίmicroονα
microε στόχο την καλυτέρευση της ζωής του
Αν εξετάσουmicroε τη δεύτερη σκηνή θα διαπιστώσουmicroε
επίσης πως και εκεί η γνώση του πλαισίου θα είχε βοη-
θήσει τον εκπαιδευτικό να περιmicroένει τις laquoδυσκολίες κα-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
τανόησηςraquo από την πλευρά των microαθητών Ο συγκεκρι-
microένος εκπαιδευτικός λειτουργεί στο πλαίσιο microιας κλει-
στής αγροτικής κοινωνίας της οποίας χαρακτηριστικό
είναι microεταξύ άλλων η laquoαξιοποίησηraquo από microικρή ηλικία
των νεότερων microελών για την ενίσχυση του οικογενεια-
κού εισοδήmicroατος Η κοινωνία αυτή microαθαίνει από πολύ
νωρίς στα microέλη της τη χρησιmicroότητα της εργασίας ακόmicroα
και της παιδικής για την ωρίmicroανση του παιδιού για την
εκmicroάθηση microιας τέχνης για τη συmicromicroετοχή του στον οικο-
γενειακό αγώνα για ένα καλύτερο αύριο Η πολύ έντονη
laquoκαταδίκη της παιδικής εργασίαςraquo που θεωρείται σχε-
δόν αυτονόητη σε microια κοινωνία άλλου τύπου δεν microπο-
ρεί να γίνει κατανοητή στο συγκεκριmicroένο πλαίσιο Τα
παιδιά microεγαλώνουν microαθαίνοντας για την αξία της δου-
λειάς ενώ παράλληλα εργάζονται και τα ίδια
Η γνώση λοιπόν της συγκεκριmicroένης συνθήκης θα είχε
βοηθήσει τον εκπαιδευτικό να αποφύγει την έκπληξη
την αmicroηχανία καθώς και την ανατροπή που νιώθει εκ
των υστέρων Θα του είχε αφήσει χρόνο να σκεφτεί τη
διαφορά στις αντιλήψεις για την παιδική εργασία ανά-
microεσα σε αυτόν και τους microαθητές του να τη δικαιολογή-
σει και να αναmicroένει τις αντιδράσεις των παιδιών και τη
δυσκολία κατανόησης Από την άλλη θα microπορούσε να
αποφύγει τις τύψεις γιατί θα είχε microελετήσει τη θεmicroε-
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
33
λιώδη διαφορά που επισηmicroαίνουν οι ειδικοί όταν συζη-
τούν για την παιδική εργασία Σύmicroφωνα microε τη Unicef
λοιπόν η παιδική εργασία χωρίζεται σε laquomicroη αποδεκτήraquo
και laquoαποδεκτήraquo Η πρώτη αναφέρεται στο είδος της
laquoεργασίας που εmicroποδίζει τη φυσική και την πνευmicroατική
ανάπτυξη του παιδιού συmicromicroετέχει στην εκmicroετάλλευσή
του οικονοmicroική και κοινωνική παραβιάζει την πνευmicroα-
τική και ηθική του ακεραιότητα Η δεύτερη δίνει στο
παιδί που συmicromicroετέχει στο οικογενειακό εισόδηmicroα ασφά-
λεια και περηφάνια του παρέχει microια εκπαίδευση (for-
mation) ή ακόmicroα και ένα επάγγελmicroα ακόmicroα κι αν δεν
εξασφαλίζει πάντα τη συνέχιση της σχολικής φοίτησης
τις αργίες του τη διασκέδασή του Του παρέχει τελικά microια
θέση και διευκολύνει την ένταξή του στο περιβάλλονraquo7
Αν τα γνώριζε όλα αυτά ο εκπαιδευτικός και είχε προ-
βληmicroατιστεί εκ των προτέρων δε θα ένιωθε αmicroηχανία
γιατί έθιξε ένα δύσκολο ζήτηmicroα Θα αναγνώριζε ότι οι
περισσότεροι microαθητές του παρά τις ιδιαίτερες δυσκολίες
στη ζωή τους ανήκουν στη δεύτερη κατηγορία της παι-
δικής εργασίας και ίσως θα είχε νόηmicroα να στηριχτεί σε
7 Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacuteus-site aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παρα-
γωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000 σ 309
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτή τη διαφορά και να δώσει στα παιδιά να καταλά-
βουν πόσο απάνθρωπη και καταδικαστέα είναι η άλλη
microορφή παιδικής εργασίας Αν γνώριζε το πλαίσιο θα
microπορούσε να κατανοήσει τις διαφορετικές αντιλήψεις
των παιδιών και θα είχε κάνει την παρέmicroβασή του πιο
συγκροτηmicroένα Έτσι θα απέφευγε την κούραση και την
απογοήτευση που τόσο έντονα δηλώνει στο τέλος
Συmicroπεράσmicroατα
Γίνεται νοmicroίζουmicroε κατανοητό ότι η γνώση του πλαισίου
microπορεί να βοηθήσει τους εκπαιδευτικούς στην εκπαιδευ-
τική τους πρακτική microε πολλούς τρόπους Καταρχήν βοη-
θάει στη microείωση των αρνητικών συναισθηmicroάτων που
προκαλεί η έκπληξη και η ανατροπή στην καθηmicroερινή
σχολική πρακτική Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό Αρκεί να
αναλογιστούmicroε πόσες περιπτώσεις ανθρώπων γνωρί-
ζουmicroε κοινωνικά ευαίσθητων οι οποίοι laquoπαραιτούνταιraquo
στον εργασιακό τους χώρο γιατί απελπίζονται γιατί θε-
ωρούν ότι laquoτίποτα δεν αλλάζειraquo γιατί ξεκινούν microε microε-
γάλη ορmicroή και επιθυmicroία να προσφέρουν και δεν τα κα-
ταφέρνουν Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις η γνώση του
πλαισίου θα είχε microειώσει το συναίσθηmicroα της microαταίωσης
κυρίαρχο στις καταστάσεις όπου υπάρχουν έντονα κοι-
νωνικά προβλήmicroατα και ο εκπαιδευτικός νιώθει ότι δεν
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
35
microπορεί να επέmicroβει Θα είχε πείσει επίσης τους εκπαι-
δευτικούς να βάζουν microικρότερους και εφικτούς στόχους
και θα τους είχε δώσει τη χαρά και την ικανοποίηση της
κατάκτησης των στόχων αυτών Θα τους είχε βοηθήσει
να microην laquoπαίρνουν στην πλάτη τουςraquo όλη την ευθύνη
παρά microόνο αυτή που τους αναλογεί Θα τους είχε βοη-
θήσει ακόmicroα να ξεπεράσουν γρήγορα το στάδιο της
ταύτισης microε τους κοινωνικά αδύνατους πηγαίνοντας σε
microια πιο laquoχρήσιmicroη κατάστασηraquo όπου microπορούν να συνει-
δητοποιήσουν και την πολυπλοκότητα αλλά και το laquoδί-
καιοraquo όλων των εmicroπλεκοmicroένων Σε αυτή τη νέα κατά-
σταση θα microπορούσαν να περάσουν από την οργή στην
οργάνωση microιας συστηmicroατικής εκπαιδευτικής παρέmicroβασης
η οποία microακροπρόθεσmicroα και υπό όρους θα microπορούσε
να συντελέσει στη microείωση της κοινωνικής αδικίας
Και microόνο η microείωση λοιπόν των αρνητικών συναισθηmicroά-
των των εκπαιδευτικών microπορεί να τους βοηθήσει στο να
οργανώσουν την εκπαιδευτική τους πρακτική πιο αποτε-
λεσmicroατικά Η προσαρmicroογή στις ανάγκες του πλαισίου
όταν δε θεωρείται laquoέκπτωσηraquo και laquoυποχώρησηraquo αλλά
γίνεται συνειδητά και οργανωmicroένα microε αφετηρία τα βιώ-
microατα των παιδιών και στόχο τη δηmicroιουργία κινήτρων
microάθησης microπορεί να φέρει σηmicroαντικά αποτελέσmicroατα για
την εκπαιδευτική διαδικασία Τα παιδιά θα νιώσουν ότι ο
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
εκπαιδευτικός τα υπολογίζει τα σέβεται καθώς προσαρ-
microόζει το microάθηmicroα στις ανάγκες τους Το κλίmicroα αυτό είναι
πιθανό να έχει θετικά αποτελέσmicroατα για τα παιδιά ―
microπορεί όχι θεαmicroατικά αλλά ουσιαστικά Αν ο εκπαιδευτι-
κός έχει την οξύνοια και την ικανότητα να αντιληφθεί
αυτές τις έστω microικρές αλλαγές και να τις αξιοποιήσει
τότε ο ίδιος θα γίνει πιο αποτελεσmicroατικός και τα παιδιά
θα αρχίσουν να βρίσκουν σιγά σιγά τα κλειδιά για να
οικοδοmicroήσουν microια σχέση δηmicroιουργική microε τη microάθηση Το
σηmicroαντικό και για τους δυο laquoεταίρουςraquo (εκπαιδευτικό
και microαθητές) είναι να πειστούν πως παρά τις δυσκολίες
microπορεί η τάξη να microπει σε microια ουσιαστική διαδικασία microά-
θησης Χωρίς αυτή την πίστη κάθε προσπάθεια θα laquoπέ-
φτει στο κενόraquo Αν ο εκπαιδευτικός κατανοήσει τις ιδιαί-
τερες δυσκολίες τις αναστολές τα προβλήmicroατα που δη-
microιουργεί το κοινωνικό πλαίσιο για την εκπαιδευτική δια-
δικασία αλλά πειστεί από την άλλη πως microε τις κατάλ-
ληλες στρατηγικές microπορεί να κινητοποιήσει τα παιδιά να
microάθουν (αφού όλα τα παιδιά microπορούν να κινητοποιη-
θούν όταν προσαρmicroοστεί το microάθηmicroα στις ανάγκες τους)
τότε η καθηmicroερινή του σχολική πρακτική microπορεί να microην
τον γεmicroίζει microε αρνητικά συναισθήmicroατα αλλά να του
προσφέρει πολλές προσωπικές στιγmicroές ικανοποίησης και
δηmicroιουργίας
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
37
Η κατανόηση αυτή δεν είναι φυσικά microια εύκολη διαδικα-
σία Πολλές φορές προκαλεί έντονα συναισθήmicroατα στον
εκπαιδευτικό ιδιαίτερα όταν οι καταστάσεις που αντιmicroε-
τωπίζει και τις οποίες πρέπει να αναλύσει ανακινούν
microέσα του αντίστοιχες προσωπικές ή οικογενειακές εmicroπει-
ρίες Είναι σαφές ότι χρειάζεται σοβαρή προσωπική δου-
λειά του εκπαιδευτικού για να microπορέσει να ξεφύγει από
τα έντονα συναισθήmicroατα που του προκαλούν οι ταυτί-
σεις και να κατανοήσει ψύχραιmicroα την κατάσταση Οι δυ-
σκολίες είναι microεγάλες αλλά και το κέρδος αντίστοιχο Το
πλαίσιο δεν αποτελεί πια τον άγνωστο laquomicroπαmicroπούλαraquo
αλλά είναι εκεί microπροστά ορατό αλλά και ευέλικτο σου
θέτει τα όρια αλλά σου αφήνει παράλληλα και microικρά
παράθυρα διαφυγής Σου εξηγεί σε προβληmicroατίζει
αλλά από την άλλη σου δίνει να καταλάβεις πως σε αυτή
την πολυπλοκότητα των παραγόντων που το ορίζουν
microπορείς να επέmicroβεις και συ σιγά σιγά και διακριτικά αλλά
πολύ ουσιαστικά Μπορείς να επέmicroβεις δηmicroιουργώντας
microικρές ανατροπές θέτοντας απλά ερωτήmicroατα στους συ-
νεργάτες σου τα παιδιά δείχνοντάς τους τις πολλαπλές
όψεις της laquoπραγmicroατικότηταςraquo και δίνοντάς τους εργα-
λεία για να επεξεργαστούν την πολλαπλότητα Η κατα-
νόηση του πλαισίου λοιπόν δε σου δηmicroιουργεί το αί-
σθηmicroα του microάταιου αφού όλα είναι δεδοmicroένα και ετερο-
καθορίζονται αντίθετα σου ενισχύει τις πιθανότητες ου-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
σιαστικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό microε κέρδη προ-
φανή για την εκπαιδευτική διαδικασία
Βιβλιογραφία
Ανδρούσου Α Το κίνητρο στην εκπαίδευση Κλειδιά και Αντι-
κλείδια ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Αθήνα 2003 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd
edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η ανα-γκαιότητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοι-νότητα τ 20 Αθήνα 1993
Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacute-ussite aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παραγωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000
Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
39
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
22
Οι αλλαγές είναι ραγδαίες το πλαίσιο αλλάζει συνεχώς
το δεδοmicroένα τρέχουν και οι άνθρωποι αδυνατούν να τα
παρακολουθήσουν και να τα κατανοήσουν Κάποιοι νιώ-
θουν ότι απειλούνται από αυτή την αλλαγή Φοβούνται
και εύκολα αναπολούν τις εποχές που laquoείχαν λίγα χρή-
microατα microεν αλλά ήξεραν τι περιmicroένουν απrsquo τη ζωή τουςraquo
Άλλοι αλλάζουν ξαφνικά τα πάντα αρνούmicroενοι όλες
τους τις ρίζες και τις προγενέστερες αξίες Νιώθουν microια
επιτακτική ανάγκη ενσωmicroάτωσης Να γίνουν σαν τους
άλλους να microην ξεχωρίζουν Σε ένα πλαίσιο microετάβασης
γίνονται αντιληπτές ποικίλες αντιδράσεις απέναντι στη
νεωτερικότητα Είναι όλες αναmicroενόmicroενες γιατί είναι σα-
φές πως η αλλαγή στη ζωή των ανθρώπων τούς προκα-
λεί διαφορετικά συναισθήmicroατα που συνδέονται κυρίως
microε τις οικογενειακές καταβολές τα οικογενειακά και
προσωπικά σχέδια ζωής καθώς και microε το πόσο έχει
laquoπροβλεφθείraquo στα σχέδια ζωής το ενδεχόmicroενο ανατρο-
πής των δεδοmicroένων
Τι κάνει όmicroως ένας δάσκαλος όταν εργάζεται σε microια κοι-
νωνία σε microετάβαση Τι σηmicroαίνει κατανοώ το πλαίσιο
όταν το πλαίσιο αλλάζει συνεχώς Και πόση έρευνα
microια πολύ ισχυρή ένδειξη για τη microεταβατική φάση στην οποία βρίσκονται
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
23
δράσης microπορεί εντέλει να κάνει ένας εκπαιδευτικός που
εξακολουθεί να αποτελεί ξένο σώmicroα σε microια τέτοια κοι-
νωνία Πόσο εύκολο είναι να microην παραιτηθεί από την
προσπάθεια η οποία του έχει laquoχαρίσειraquo τόσες ανατρο-
πές και απογοητεύσεις
Η απάντηση στα ερωτήmicroατα αυτά είναι δύσκολη Αυτό
που απαιτείται καταρχήν από τον εκπαιδευτικό είναι συ-
νεχής εγρήγορση και παρατήρηση Είναι απαραίτητο να
microη βιαστεί να δώσει χρόνο στον εαυτό του αλλά και
στους microαθητές του να προβληmicroατιστεί πριν αποφασίσει
πώς θα οργανώσει τη διδασκαλία του Απαραίτητη προ-
ϋπόθεση για να κατανοήσει το πλαίσιο ως εξωτερικός
παρατηρητής είναι να δηmicroιουργήσει σχέση εmicroπιστοσύ-
νης microε τους microαθητές του Μια σχέση ουσιαστικής επα-
φής στην οποία θα είναι φυσικά σαφή τόσο τα όρια και
η δυναmicroική όσο και το γνήσιο ενδιαφέρον του
εκπαιδευτικού για τη ζωή των microαθητών του Η σχέση
αυτή δε χτίζεται από τη microια microέρα στην άλλη Απαιτεί
ειλικρινείς προθέσεις Απαιτεί laquoάνοιγmicroαraquo από την
πλευρά του εκπαιδευτικού laquoΆνοιγmicroαraquo προς τον άλλο
αυτόν που φαίνεται τόσο διαφορετικός όχι για να τον
αφοmicroοιώσει αλλά για να τον ακούσει να τον καταλάβει
και να βρει τις συνιστάmicroενες στις οποίες θα microπορέσει να
στηριχτεί για να φτιάξει τη γέφυρα που θα οδηγήσει τα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
παιδιά στην επιθυmicroία να microάθουν Βασικοί laquoκίνδυνοιraquo σε
microια τέτοια κατάσταση είναι είτε η πλήρης απόρριψη του
laquoδιαφορετικούraquo είτε η πλήρης αποδοχή του και η αντι-
microετώπισή του ως φολκλόρ Και τα δύο φανερώνουν
εντέλει την αποτυχία επικοινωνίας και ισότιmicroης ανταλ-
λαγής Πώς όmicroως είναι δυνατό να πετύχεις ισότιmicroη
ανταλλαγή microε κάποιον που σου φαίνεται τόσο
διαφορετικός Σε αυτές τις περιπτώσεις βοηθάει σίγουρα
η προσωπική αναζήτηση στο θέmicroα της ταυτότητας laquoΗ
ταυτότητα του κάθε ανθρώπου συντίθεται από microια
πληθώρα στοιχείων τα οποία προφανώς δεν
περιορίζονται σε όσα αναγράφονται στα επίσηmicroα αρχεία
Οι περισσότεροι άνθρωποι καταρχήν εντάσσονται σε
κάποια θρησκευτική παράδοση έχουν microια εθνικότητα
καmicroιά φορά δύο ανήκουν σε microια εθνική ή γλωσσική
οmicroάδα έχουν οικογένεια microε περισσότερα ή λιγότερα
microέλη επάγγελmicroα κοινωνική θέση κάποιον κοινωνικό
κύκλοhellip Ο κατάλογος όmicroως είναι ακόmicroα πιο microακρύς
υποθετικά ατελείωτος ορισmicroένοι microπορεί να νιώθουν
περισσότερο ή λιγότερο πως ανήκουν σε microια επαρχία σε
ένα χωριό σε microια αδερφότητα σε microια επαγγελmicroατική ή
ποδοσφαιρική οmicroάδα σε microια παρέα φίλων σε ένα
συνδικάτο σε microια επιχείρηση σε ένα κόmicromicroα σε κάποιο
σύλλογο σε microια ενορία σε microια κοινότητα ανθρώπων
που microοιράζονται τα ίδια πάθη τις ίδιες ερωτικές
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
25
επιλογές τις ίδιες σωmicroατικές αναπηρίες ή
αντιmicroετωπίζουν τα ίδια προβλήmicroαταraquo5
Αυτές οι πολλαπλές υπαγωγές κάνουν σίγουρα κάθε άν-
θρωπο microοναδικό στον κόσmicroο Από την άλλη όmicroως ενι-
σχύουν την πιθανότητα να microπορέσεις να συναντήσεις
τον laquoάλλοraquo αφού δεν microπορεί κάποια από όλες αυτές
τις υπαγωγές θα είναι κοινή και θα βοηθάει τη συνά-
ντηση Αν ο καθένας microας ορίζει microονοσήmicroαντα την ταυ-
τότητά του αν νιώθει πχ microόνο Έλληνας ή microόνο χρι-
στιανός ή microόνο Ολυmicroπιακός τότε πολύ εύκολα θα βρει
απέναντί του τον αντίπαλο τον εχθρό Σε τέτοιες περι-
πτώσεις οι ταυτότητες γίνονται εύκολα laquoφονικέςraquo όπως
εύστοχα περιγράφει ο Αmicroίν Μααλούφ στο βιβλίο του Φο-
νικές ταυτότητες Αν όmicroως ο άνθρωπος αντιλαmicroβάνεται
τον εαυτό του και τον laquoάλλοraquo ως ένα κράmicroα ταυτοτή-
των και υπαγωγών τότε αρχίζει να νιώθει πόσο το
laquoεmicroείςraquo περιλαmicroβάνει και το οι laquoάλλοιraquo Η συνειδητο-
ποίηση αυτή αποτελεί αυτόmicroατα και microια γέφυρα επικοι-
νωνίας microια γέφυρα που δεν αποσιωπά τις διαφορές
αλλά προσπαθεί να βρει τα κλειδιά ερmicroηνείας τους
εντάσσοντάς τες στο πλαίσιο
5 Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999 σ 19
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
Η διαδικασία αυτή είναι ιδιαίτερα χρήσιmicroη για τον εκπαι-
δευτικό αφενός γιατί του επιτρέπει την ουσιαστική πα-
ρέmicroβαση όταν διδάσκει σε περιβάλλοντα φαινοmicroενικά
πολύ διαφορετικά και αφετέρου γιατί τον προφυλλάσ-
σει από απογοητεύσεις και παρανοήσεις της συmicroπεριφο-
ράς των παιδιών των γονιών και του ευρύτερου περι-
βάλλοντος Οι παρανοήσεις αυτές συχνό φαινόmicroενο σε
περιβάλλοντα πολυσυλλεκτικά θα microπορούσαν να laquoπεί-
σουνraquo τον εκπαιδευτικό είτε ότι η διαφορετικότητα του
απέναντι είναι επιθετική και απευθύνεται προς τον ίδιο
άρα να του προκαλέσουν συναισθήmicroατα και συmicroπεριφο-
ρές αmicroυντικές είτε ότι ο απέναντί του δεν είναι επιθετι-
κός αλλά βρίσκεται πολύ πίσω άρα υπάρχει και πάλι
αδυναmicroία επικοινωνίας γιατί ο άλλος πρέπει να καλύψει
microια πολύ microεγάλη διαδροmicroή για να καταφέρουν να συνο-
microιλήσουν Και στις δύο περιπτώσεις οι αντιδράσεις του
εκπαιδευτικού θα δυσχεράνουν σίγουρα την εκπαιδευ-
τική του παρέmicroβαση
ΤΤιι θθαα σσήήmicromicroααιιννεε ηη κκααττααννόόηησσηη ττοουυ ππλλααιισσίίοουυ
σστταα σσυυγγκκεεκκρριιmicromicroέένναα ππααρρααδδεείίγγmicromicroαατταασσκκηηννέέςς
Ας δούmicroε λοιπόν τώρα τι θα σήmicroαινε η κατανόηση του
πλαισίου στις παραπάνω σκηνές Στο πρώτο παράδειγmicroα
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
27
είναι εmicroφανέστατη η απογοήτευση και η παραίτηση που
νιώθει ο εκπαιδευτικός αντιmicroετωπίζοντας microια δύσκολη
κατάσταση Κι όmicroως τα σηmicroάδια αυτού του laquoπροαναγ-
γελθέντος θανάτουraquo ήταν ιδιαίτερα έντονα πολύ νωρί-
τερα Η περιοχή η οποία περιγράφεται η ορεινή περιοχή
της Ξάνθης αποτελεί παράδειγmicroα κοινωνίας σε microετά-
βαση όπου τα πιο καταπιεσmicroένα κοmicromicroάτια η οmicroάδα των
γυναικών δεν έχουν καταφέρει σε κανένα βαθmicroό να
κερδίσουν από την laquoπροελαύνουσα νεωτερικότηταraquo
Αυτό γίνεται καταρχήν αντιληπτό από πολύ ορατά ση-
microάδια όπως η ενδυmicroασία αλλά κυρίως από τις πορείες
ζωής τους οι οποίες παρουσιάζουν microεγάλη αναντιστοιχία
σε σχέση microε τις πορείες ζωής των ανδρών της περιοχής
που χαρακτηρίζονται από σηmicroαντικές αλλαγές και προ-
σαρmicroογές στη νεωτερικότητα Οι γυναίκες της περιοχής
παρουσιάζουν σχεδόν την ίδια εικόνα που παρουσίαζαν
και πριν από 30 χρόνια τη στιγmicroή που η ίδια η περιοχή
έχει πραγmicroατικά laquomicroεταmicroορφωθείraquo Ένα πολύ microεγάλο
ποσοστό τους δε microιλάει ικανοποιητικά ελληνικά ενώ οι
άνδρες της αντίστοιχης ηλικίας χρησιmicroοποιούν την ελλη-
νική microε ευχέρεια είναι αποκλεισmicroένες στον οικιακό
χώρο δεν microπορούν σε κανένα βαθmicroό να παρακολουθή-
σουν τις κοινωνικές εξελίξεις αποκοmicromicroένες από πολύ
microικρές από την εκπαίδευση Ένα συντριπτικό ποσοστό
γυναικών διακόπτουν τη σχολική φοίτηση πριν καν γί-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
νουν γυναίκες τελειώνοντας δηλαδή το ∆ηmicroοτικό και
microάλιστα έχοντας αριστεύσει στην εξαετή φοίτησή τους
Υπάρχουν χωριά στην ορεινή Ξάνθη που δεν έχουν
ακόmicroα στείλει κορίτσια στο Γυmicroνάσιο6 Κι αν η κατά-
σταση αυτή θεωρούνταν σχεδόν laquoαποδεκτή και φυσικήraquo
πριν από microερικά χρόνια όταν η γενικότερη εικόνα των
κοινωνιών αυτών ήταν εντελώς παραδοσιακή στις microέρες
microας φαντάζει αναντίστοιχη των γενικότερων εξελίξεων
προκαλώντας πολύ συχνά συναισθήmicroατα πόνου στα ίδια
τα νεαρά κορίτσια που νιώθουν να laquoτιmicroωρούνταιraquo για
το φύλο τους
Η κατάσταση αυτή προκαλεί συγκρούσεις πολλαπλών
τύπων όχι microόνο microεταξύ των microελών της παραδοσιακής
6 Τα χωριά αυτά microειώνονται συνεχώς Παρατηρείται το φαινό-microενο όταν ξεκινήσει ένα κορίτσι τη φοίτησή του να ακολουθή-σουν κι άλλα την επόmicroενη ή και την ίδια σχολική χρονιά Έτσι υπάρχουν περιπτώσεις κοριτσιών που κατάφεραν να πάνε στο Γυmicroνάσιο τρία χρόνια microετά τη φοίτησή τους στο ∆ηmicroοτικό microαζί microε το πρώτο κορίτσι που πήγε από το χωριό τους Στις περισ-σότερες των περιπτώσεων αυτών τα κορίτσια συνεχίζουν ικα-νοποιητικά τη δευτεροβάθmicroια εκπαίδευση microε υψηλές επιδόσεις και όταν καταφέρουν να φοιτήσουν και στο Λύκειο είναι σχε-δόν σίγουρα φοιτήτριες στο Πανεπιστήmicroιο Άρα η microεγάλη δυ-σκολία και η αποφασιστική καmicroπή στη ζωή των νεαρών γυναι-κών στις περιοχές αυτές είναι το πέρασmicroα από το ∆ηmicroοτικό στο Γυmicroνάσιο και από εκεί στο Λύκειο
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
29
κοινωνίας που αλλάζει αλλά και microεταξύ όλων των
εmicroπλεκοmicroένων στην εκπαιδευτική διαδικασία στις περιο-
χές αυτές Είναι χαρακτηριστική η αmicroηχανία του σχολι-
κού microηχανισmicroού απέναντι στο πρόβληmicroα της διακοπής
της σχολικής φοίτησης ο οποίος έχει ποικίλες αντιδρά-
σεις από οργάνωση ενηmicroερωτικών συναντήσεων των
γονέων microε κύριο θέmicroα την αναγκαιότητα της συνέχισης
της φοίτησης για τα κορίτσια microέχρι την laquoαπειλήraquo λήψης
διοικητικών microέτρων λόγω της microη εφαρmicroογής του νόmicroου
του σχετικού microε την υποχρεωτική εκπαίδευση
Όλα αυτά λοιπόν θα έπρεπε να έχουν προετοιmicroάσει τον
εκπαιδευτικό της πρώτης σκηνής για τη δυσκολία που
είχε να αντιmicroετωπίσει Η γνώση του πλαισίου θα τον
βοηθούσε να αντιmicroετωπίσει επιτυχώς τα συναισθήmicroατα
της microαταίωσης που νιώθει σε σχέση microε τη δουλειά του
και κυρίως των τύψεων απέναντι στο παιδί ∆ε laquoφταίειraquo
ο εκπαιδευτικός γιατί laquoξεσήκωσεraquo τη microαθήτρια η επι-
θυmicroία για microάθηση και αλλαγή προέκυψε στο παιδί και
λόγω του γενικότερου κλίmicroατος αλλαγών που χαρακτη-
ρίζουν microια microεταβατική κοινωνία ∆ε laquoφταίειraquo σίγουρα
γιατί βοήθησε το παιδί να αγαπήσει έναν laquoάλλο κόσmicroοraquo
τον κόσmicroο των γραmicromicroάτων ∆εν πάει χαmicroένη άλλωστε η
προσπάθεια ακόmicroα κι αν η συγκεκριmicroένη microαθήτρια δεν
καταφέρει να συνεχίσει τη φοίτησή της Παρατηρείται
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
συχνά το φαινόmicroενο όταν οι προσδοκίες ζωής ενός
ατόmicroου δηmicroιουργούν πολύ microεγάλη ρήξη σε σχέση microε τις
κοινωνικά αναmicroενόmicroενες να microεταφέρονται σχεδόν αυ-
τούσιες στην επόmicroενη γενιά όταν θα έχουν laquoωριmicroάσει οι
κοινωνικές συνθήκεςraquo Στις περιπτώσεις αυτές παρατη-
ρούmicroε ένα νεότερο microέλος της οικογένειας να αναλαmicroβά-
νει να laquoεπαληθεύσει το σχέδιο αλλαγήςraquo όταν οι συν-
θήκες δε δηmicroιουργούν πια συγκρούσεις έντονες που
ανατρέπουν την εσωτερική του ισορροπία
Όχι microόνο δε laquoφταίειraquo ο εκπαιδευτικός αλλά πρέπει να
νιώθει ότι συmicromicroετέχει microε τον τρόπο του σε αυτή την πο-
ρεία της αλλαγής Θα πρέπει βέβαια ο τρόπος παρέmicroβα-
σής του να είναι προσεκτικός microε απόλυτο σεβασmicroό των
εmicroπλεκοmicroένων Είναι σηmicroαντικό να δώσει στα παιδιά να
καταλάβουν ότι το πρόβληmicroά τους είναι περίπλοκο ότι
δεν είναι οι γονείς τους laquoαδιάφοροιraquo και laquoανόητοιraquo
αλλά έχουν microια δυσκολία προσαρmicroογής στις καινούριες
συνθήκες Είναι σηmicroαντικό να microη δηmicroιουργηθούν στα
παιδιά συνθήκες απόρριψης των γονέων πράγmicroα πολύ
εύκολο στη σύγκρουση που αντιmicroετωπίζουν αλλά να
κατανοήσουν ότι οι γονείς εκπροσωπούν εδώ το παλιό
και παραδοσιακό που δυσκολεύεται να αλλάξει Σίγουρα
σε microια τέτοια προοπτική δε βοηθούν αντιδράσεις του
τύπου laquoΣκέφτοmicroαι να πάω να ldquoαρπάξωrdquo το παιδί και να
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
31
το στείλω στο σχολείο Να τους τα πω έξω απrsquo τα δό-
ντια Στη microάνα που ldquoζηλεύειrdquo την κόρη και δεν την αφή-
νει να προοδεύσει Στον πατέρα που κρύβεται πίσω από
το αίτηmicroα της microάνας Στην υπόλοιπη οικογένεια που δεν
τη στηρίζειraquo Οι αντιδράσεις αυτές το microόνο που κατα-
φέρνουν είναι να φέρνουν αντιmicroέτωπες τις δυο πλευρές
το σχολείο και το σπίτι και να δυναmicroιτίζουν το ενδεχό-
microενο οποιασδήποτε νεότερης συνεργασίας και ανταλλα-
γής Η παρέmicroβαση του εκπαιδευτικού πρέπει να είναι
προσεκτική συστηmicroατική και να δίνει το χρόνο στους
άλλους να αποδεχτούν το διαφορετικό σιγά σιγά ως microια
κατάσταση αλλαγής που αρχίζουν να αναγνωρίζουν και
οι ίδιοι και όχι ως microια laquoεπιβολή της κυρίαρχης πλειονο-
τικής οmicroάδαςraquo Μπορεί βέβαια ο χρόνος αυτός να είναι
αποφασιστικός για την πορεία ζωής του συγκεκριmicroένου
παιδιού Αν γίνει όmicroως η παρέmicroβαση microε σεβασmicroό και σύ-
στηmicroα δε θα πάει χαmicroένη ούτε και για το συγκεκριmicroένο
παιδί αν αυτό νιώσει πως laquoέχασε microια microάχη αλλά όχι
τον πόλεmicroοraquo αν νιώσει πως σε αυτή την πορεία των
αλλαγών έχει νόηmicroα να διεκδικεί σταθερά και επίmicroονα
microε στόχο την καλυτέρευση της ζωής του
Αν εξετάσουmicroε τη δεύτερη σκηνή θα διαπιστώσουmicroε
επίσης πως και εκεί η γνώση του πλαισίου θα είχε βοη-
θήσει τον εκπαιδευτικό να περιmicroένει τις laquoδυσκολίες κα-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
τανόησηςraquo από την πλευρά των microαθητών Ο συγκεκρι-
microένος εκπαιδευτικός λειτουργεί στο πλαίσιο microιας κλει-
στής αγροτικής κοινωνίας της οποίας χαρακτηριστικό
είναι microεταξύ άλλων η laquoαξιοποίησηraquo από microικρή ηλικία
των νεότερων microελών για την ενίσχυση του οικογενεια-
κού εισοδήmicroατος Η κοινωνία αυτή microαθαίνει από πολύ
νωρίς στα microέλη της τη χρησιmicroότητα της εργασίας ακόmicroα
και της παιδικής για την ωρίmicroανση του παιδιού για την
εκmicroάθηση microιας τέχνης για τη συmicromicroετοχή του στον οικο-
γενειακό αγώνα για ένα καλύτερο αύριο Η πολύ έντονη
laquoκαταδίκη της παιδικής εργασίαςraquo που θεωρείται σχε-
δόν αυτονόητη σε microια κοινωνία άλλου τύπου δεν microπο-
ρεί να γίνει κατανοητή στο συγκεκριmicroένο πλαίσιο Τα
παιδιά microεγαλώνουν microαθαίνοντας για την αξία της δου-
λειάς ενώ παράλληλα εργάζονται και τα ίδια
Η γνώση λοιπόν της συγκεκριmicroένης συνθήκης θα είχε
βοηθήσει τον εκπαιδευτικό να αποφύγει την έκπληξη
την αmicroηχανία καθώς και την ανατροπή που νιώθει εκ
των υστέρων Θα του είχε αφήσει χρόνο να σκεφτεί τη
διαφορά στις αντιλήψεις για την παιδική εργασία ανά-
microεσα σε αυτόν και τους microαθητές του να τη δικαιολογή-
σει και να αναmicroένει τις αντιδράσεις των παιδιών και τη
δυσκολία κατανόησης Από την άλλη θα microπορούσε να
αποφύγει τις τύψεις γιατί θα είχε microελετήσει τη θεmicroε-
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
33
λιώδη διαφορά που επισηmicroαίνουν οι ειδικοί όταν συζη-
τούν για την παιδική εργασία Σύmicroφωνα microε τη Unicef
λοιπόν η παιδική εργασία χωρίζεται σε laquomicroη αποδεκτήraquo
και laquoαποδεκτήraquo Η πρώτη αναφέρεται στο είδος της
laquoεργασίας που εmicroποδίζει τη φυσική και την πνευmicroατική
ανάπτυξη του παιδιού συmicromicroετέχει στην εκmicroετάλλευσή
του οικονοmicroική και κοινωνική παραβιάζει την πνευmicroα-
τική και ηθική του ακεραιότητα Η δεύτερη δίνει στο
παιδί που συmicromicroετέχει στο οικογενειακό εισόδηmicroα ασφά-
λεια και περηφάνια του παρέχει microια εκπαίδευση (for-
mation) ή ακόmicroα και ένα επάγγελmicroα ακόmicroα κι αν δεν
εξασφαλίζει πάντα τη συνέχιση της σχολικής φοίτησης
τις αργίες του τη διασκέδασή του Του παρέχει τελικά microια
θέση και διευκολύνει την ένταξή του στο περιβάλλονraquo7
Αν τα γνώριζε όλα αυτά ο εκπαιδευτικός και είχε προ-
βληmicroατιστεί εκ των προτέρων δε θα ένιωθε αmicroηχανία
γιατί έθιξε ένα δύσκολο ζήτηmicroα Θα αναγνώριζε ότι οι
περισσότεροι microαθητές του παρά τις ιδιαίτερες δυσκολίες
στη ζωή τους ανήκουν στη δεύτερη κατηγορία της παι-
δικής εργασίας και ίσως θα είχε νόηmicroα να στηριχτεί σε
7 Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacuteus-site aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παρα-
γωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000 σ 309
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτή τη διαφορά και να δώσει στα παιδιά να καταλά-
βουν πόσο απάνθρωπη και καταδικαστέα είναι η άλλη
microορφή παιδικής εργασίας Αν γνώριζε το πλαίσιο θα
microπορούσε να κατανοήσει τις διαφορετικές αντιλήψεις
των παιδιών και θα είχε κάνει την παρέmicroβασή του πιο
συγκροτηmicroένα Έτσι θα απέφευγε την κούραση και την
απογοήτευση που τόσο έντονα δηλώνει στο τέλος
Συmicroπεράσmicroατα
Γίνεται νοmicroίζουmicroε κατανοητό ότι η γνώση του πλαισίου
microπορεί να βοηθήσει τους εκπαιδευτικούς στην εκπαιδευ-
τική τους πρακτική microε πολλούς τρόπους Καταρχήν βοη-
θάει στη microείωση των αρνητικών συναισθηmicroάτων που
προκαλεί η έκπληξη και η ανατροπή στην καθηmicroερινή
σχολική πρακτική Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό Αρκεί να
αναλογιστούmicroε πόσες περιπτώσεις ανθρώπων γνωρί-
ζουmicroε κοινωνικά ευαίσθητων οι οποίοι laquoπαραιτούνταιraquo
στον εργασιακό τους χώρο γιατί απελπίζονται γιατί θε-
ωρούν ότι laquoτίποτα δεν αλλάζειraquo γιατί ξεκινούν microε microε-
γάλη ορmicroή και επιθυmicroία να προσφέρουν και δεν τα κα-
ταφέρνουν Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις η γνώση του
πλαισίου θα είχε microειώσει το συναίσθηmicroα της microαταίωσης
κυρίαρχο στις καταστάσεις όπου υπάρχουν έντονα κοι-
νωνικά προβλήmicroατα και ο εκπαιδευτικός νιώθει ότι δεν
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
35
microπορεί να επέmicroβει Θα είχε πείσει επίσης τους εκπαι-
δευτικούς να βάζουν microικρότερους και εφικτούς στόχους
και θα τους είχε δώσει τη χαρά και την ικανοποίηση της
κατάκτησης των στόχων αυτών Θα τους είχε βοηθήσει
να microην laquoπαίρνουν στην πλάτη τουςraquo όλη την ευθύνη
παρά microόνο αυτή που τους αναλογεί Θα τους είχε βοη-
θήσει ακόmicroα να ξεπεράσουν γρήγορα το στάδιο της
ταύτισης microε τους κοινωνικά αδύνατους πηγαίνοντας σε
microια πιο laquoχρήσιmicroη κατάστασηraquo όπου microπορούν να συνει-
δητοποιήσουν και την πολυπλοκότητα αλλά και το laquoδί-
καιοraquo όλων των εmicroπλεκοmicroένων Σε αυτή τη νέα κατά-
σταση θα microπορούσαν να περάσουν από την οργή στην
οργάνωση microιας συστηmicroατικής εκπαιδευτικής παρέmicroβασης
η οποία microακροπρόθεσmicroα και υπό όρους θα microπορούσε
να συντελέσει στη microείωση της κοινωνικής αδικίας
Και microόνο η microείωση λοιπόν των αρνητικών συναισθηmicroά-
των των εκπαιδευτικών microπορεί να τους βοηθήσει στο να
οργανώσουν την εκπαιδευτική τους πρακτική πιο αποτε-
λεσmicroατικά Η προσαρmicroογή στις ανάγκες του πλαισίου
όταν δε θεωρείται laquoέκπτωσηraquo και laquoυποχώρησηraquo αλλά
γίνεται συνειδητά και οργανωmicroένα microε αφετηρία τα βιώ-
microατα των παιδιών και στόχο τη δηmicroιουργία κινήτρων
microάθησης microπορεί να φέρει σηmicroαντικά αποτελέσmicroατα για
την εκπαιδευτική διαδικασία Τα παιδιά θα νιώσουν ότι ο
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
εκπαιδευτικός τα υπολογίζει τα σέβεται καθώς προσαρ-
microόζει το microάθηmicroα στις ανάγκες τους Το κλίmicroα αυτό είναι
πιθανό να έχει θετικά αποτελέσmicroατα για τα παιδιά ―
microπορεί όχι θεαmicroατικά αλλά ουσιαστικά Αν ο εκπαιδευτι-
κός έχει την οξύνοια και την ικανότητα να αντιληφθεί
αυτές τις έστω microικρές αλλαγές και να τις αξιοποιήσει
τότε ο ίδιος θα γίνει πιο αποτελεσmicroατικός και τα παιδιά
θα αρχίσουν να βρίσκουν σιγά σιγά τα κλειδιά για να
οικοδοmicroήσουν microια σχέση δηmicroιουργική microε τη microάθηση Το
σηmicroαντικό και για τους δυο laquoεταίρουςraquo (εκπαιδευτικό
και microαθητές) είναι να πειστούν πως παρά τις δυσκολίες
microπορεί η τάξη να microπει σε microια ουσιαστική διαδικασία microά-
θησης Χωρίς αυτή την πίστη κάθε προσπάθεια θα laquoπέ-
φτει στο κενόraquo Αν ο εκπαιδευτικός κατανοήσει τις ιδιαί-
τερες δυσκολίες τις αναστολές τα προβλήmicroατα που δη-
microιουργεί το κοινωνικό πλαίσιο για την εκπαιδευτική δια-
δικασία αλλά πειστεί από την άλλη πως microε τις κατάλ-
ληλες στρατηγικές microπορεί να κινητοποιήσει τα παιδιά να
microάθουν (αφού όλα τα παιδιά microπορούν να κινητοποιη-
θούν όταν προσαρmicroοστεί το microάθηmicroα στις ανάγκες τους)
τότε η καθηmicroερινή του σχολική πρακτική microπορεί να microην
τον γεmicroίζει microε αρνητικά συναισθήmicroατα αλλά να του
προσφέρει πολλές προσωπικές στιγmicroές ικανοποίησης και
δηmicroιουργίας
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
37
Η κατανόηση αυτή δεν είναι φυσικά microια εύκολη διαδικα-
σία Πολλές φορές προκαλεί έντονα συναισθήmicroατα στον
εκπαιδευτικό ιδιαίτερα όταν οι καταστάσεις που αντιmicroε-
τωπίζει και τις οποίες πρέπει να αναλύσει ανακινούν
microέσα του αντίστοιχες προσωπικές ή οικογενειακές εmicroπει-
ρίες Είναι σαφές ότι χρειάζεται σοβαρή προσωπική δου-
λειά του εκπαιδευτικού για να microπορέσει να ξεφύγει από
τα έντονα συναισθήmicroατα που του προκαλούν οι ταυτί-
σεις και να κατανοήσει ψύχραιmicroα την κατάσταση Οι δυ-
σκολίες είναι microεγάλες αλλά και το κέρδος αντίστοιχο Το
πλαίσιο δεν αποτελεί πια τον άγνωστο laquomicroπαmicroπούλαraquo
αλλά είναι εκεί microπροστά ορατό αλλά και ευέλικτο σου
θέτει τα όρια αλλά σου αφήνει παράλληλα και microικρά
παράθυρα διαφυγής Σου εξηγεί σε προβληmicroατίζει
αλλά από την άλλη σου δίνει να καταλάβεις πως σε αυτή
την πολυπλοκότητα των παραγόντων που το ορίζουν
microπορείς να επέmicroβεις και συ σιγά σιγά και διακριτικά αλλά
πολύ ουσιαστικά Μπορείς να επέmicroβεις δηmicroιουργώντας
microικρές ανατροπές θέτοντας απλά ερωτήmicroατα στους συ-
νεργάτες σου τα παιδιά δείχνοντάς τους τις πολλαπλές
όψεις της laquoπραγmicroατικότηταςraquo και δίνοντάς τους εργα-
λεία για να επεξεργαστούν την πολλαπλότητα Η κατα-
νόηση του πλαισίου λοιπόν δε σου δηmicroιουργεί το αί-
σθηmicroα του microάταιου αφού όλα είναι δεδοmicroένα και ετερο-
καθορίζονται αντίθετα σου ενισχύει τις πιθανότητες ου-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
σιαστικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό microε κέρδη προ-
φανή για την εκπαιδευτική διαδικασία
Βιβλιογραφία
Ανδρούσου Α Το κίνητρο στην εκπαίδευση Κλειδιά και Αντι-
κλείδια ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Αθήνα 2003 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd
edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η ανα-γκαιότητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοι-νότητα τ 20 Αθήνα 1993
Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacute-ussite aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παραγωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000
Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
39
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
23
δράσης microπορεί εντέλει να κάνει ένας εκπαιδευτικός που
εξακολουθεί να αποτελεί ξένο σώmicroα σε microια τέτοια κοι-
νωνία Πόσο εύκολο είναι να microην παραιτηθεί από την
προσπάθεια η οποία του έχει laquoχαρίσειraquo τόσες ανατρο-
πές και απογοητεύσεις
Η απάντηση στα ερωτήmicroατα αυτά είναι δύσκολη Αυτό
που απαιτείται καταρχήν από τον εκπαιδευτικό είναι συ-
νεχής εγρήγορση και παρατήρηση Είναι απαραίτητο να
microη βιαστεί να δώσει χρόνο στον εαυτό του αλλά και
στους microαθητές του να προβληmicroατιστεί πριν αποφασίσει
πώς θα οργανώσει τη διδασκαλία του Απαραίτητη προ-
ϋπόθεση για να κατανοήσει το πλαίσιο ως εξωτερικός
παρατηρητής είναι να δηmicroιουργήσει σχέση εmicroπιστοσύ-
νης microε τους microαθητές του Μια σχέση ουσιαστικής επα-
φής στην οποία θα είναι φυσικά σαφή τόσο τα όρια και
η δυναmicroική όσο και το γνήσιο ενδιαφέρον του
εκπαιδευτικού για τη ζωή των microαθητών του Η σχέση
αυτή δε χτίζεται από τη microια microέρα στην άλλη Απαιτεί
ειλικρινείς προθέσεις Απαιτεί laquoάνοιγmicroαraquo από την
πλευρά του εκπαιδευτικού laquoΆνοιγmicroαraquo προς τον άλλο
αυτόν που φαίνεται τόσο διαφορετικός όχι για να τον
αφοmicroοιώσει αλλά για να τον ακούσει να τον καταλάβει
και να βρει τις συνιστάmicroενες στις οποίες θα microπορέσει να
στηριχτεί για να φτιάξει τη γέφυρα που θα οδηγήσει τα
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
παιδιά στην επιθυmicroία να microάθουν Βασικοί laquoκίνδυνοιraquo σε
microια τέτοια κατάσταση είναι είτε η πλήρης απόρριψη του
laquoδιαφορετικούraquo είτε η πλήρης αποδοχή του και η αντι-
microετώπισή του ως φολκλόρ Και τα δύο φανερώνουν
εντέλει την αποτυχία επικοινωνίας και ισότιmicroης ανταλ-
λαγής Πώς όmicroως είναι δυνατό να πετύχεις ισότιmicroη
ανταλλαγή microε κάποιον που σου φαίνεται τόσο
διαφορετικός Σε αυτές τις περιπτώσεις βοηθάει σίγουρα
η προσωπική αναζήτηση στο θέmicroα της ταυτότητας laquoΗ
ταυτότητα του κάθε ανθρώπου συντίθεται από microια
πληθώρα στοιχείων τα οποία προφανώς δεν
περιορίζονται σε όσα αναγράφονται στα επίσηmicroα αρχεία
Οι περισσότεροι άνθρωποι καταρχήν εντάσσονται σε
κάποια θρησκευτική παράδοση έχουν microια εθνικότητα
καmicroιά φορά δύο ανήκουν σε microια εθνική ή γλωσσική
οmicroάδα έχουν οικογένεια microε περισσότερα ή λιγότερα
microέλη επάγγελmicroα κοινωνική θέση κάποιον κοινωνικό
κύκλοhellip Ο κατάλογος όmicroως είναι ακόmicroα πιο microακρύς
υποθετικά ατελείωτος ορισmicroένοι microπορεί να νιώθουν
περισσότερο ή λιγότερο πως ανήκουν σε microια επαρχία σε
ένα χωριό σε microια αδερφότητα σε microια επαγγελmicroατική ή
ποδοσφαιρική οmicroάδα σε microια παρέα φίλων σε ένα
συνδικάτο σε microια επιχείρηση σε ένα κόmicromicroα σε κάποιο
σύλλογο σε microια ενορία σε microια κοινότητα ανθρώπων
που microοιράζονται τα ίδια πάθη τις ίδιες ερωτικές
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
25
επιλογές τις ίδιες σωmicroατικές αναπηρίες ή
αντιmicroετωπίζουν τα ίδια προβλήmicroαταraquo5
Αυτές οι πολλαπλές υπαγωγές κάνουν σίγουρα κάθε άν-
θρωπο microοναδικό στον κόσmicroο Από την άλλη όmicroως ενι-
σχύουν την πιθανότητα να microπορέσεις να συναντήσεις
τον laquoάλλοraquo αφού δεν microπορεί κάποια από όλες αυτές
τις υπαγωγές θα είναι κοινή και θα βοηθάει τη συνά-
ντηση Αν ο καθένας microας ορίζει microονοσήmicroαντα την ταυ-
τότητά του αν νιώθει πχ microόνο Έλληνας ή microόνο χρι-
στιανός ή microόνο Ολυmicroπιακός τότε πολύ εύκολα θα βρει
απέναντί του τον αντίπαλο τον εχθρό Σε τέτοιες περι-
πτώσεις οι ταυτότητες γίνονται εύκολα laquoφονικέςraquo όπως
εύστοχα περιγράφει ο Αmicroίν Μααλούφ στο βιβλίο του Φο-
νικές ταυτότητες Αν όmicroως ο άνθρωπος αντιλαmicroβάνεται
τον εαυτό του και τον laquoάλλοraquo ως ένα κράmicroα ταυτοτή-
των και υπαγωγών τότε αρχίζει να νιώθει πόσο το
laquoεmicroείςraquo περιλαmicroβάνει και το οι laquoάλλοιraquo Η συνειδητο-
ποίηση αυτή αποτελεί αυτόmicroατα και microια γέφυρα επικοι-
νωνίας microια γέφυρα που δεν αποσιωπά τις διαφορές
αλλά προσπαθεί να βρει τα κλειδιά ερmicroηνείας τους
εντάσσοντάς τες στο πλαίσιο
5 Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999 σ 19
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
Η διαδικασία αυτή είναι ιδιαίτερα χρήσιmicroη για τον εκπαι-
δευτικό αφενός γιατί του επιτρέπει την ουσιαστική πα-
ρέmicroβαση όταν διδάσκει σε περιβάλλοντα φαινοmicroενικά
πολύ διαφορετικά και αφετέρου γιατί τον προφυλλάσ-
σει από απογοητεύσεις και παρανοήσεις της συmicroπεριφο-
ράς των παιδιών των γονιών και του ευρύτερου περι-
βάλλοντος Οι παρανοήσεις αυτές συχνό φαινόmicroενο σε
περιβάλλοντα πολυσυλλεκτικά θα microπορούσαν να laquoπεί-
σουνraquo τον εκπαιδευτικό είτε ότι η διαφορετικότητα του
απέναντι είναι επιθετική και απευθύνεται προς τον ίδιο
άρα να του προκαλέσουν συναισθήmicroατα και συmicroπεριφο-
ρές αmicroυντικές είτε ότι ο απέναντί του δεν είναι επιθετι-
κός αλλά βρίσκεται πολύ πίσω άρα υπάρχει και πάλι
αδυναmicroία επικοινωνίας γιατί ο άλλος πρέπει να καλύψει
microια πολύ microεγάλη διαδροmicroή για να καταφέρουν να συνο-
microιλήσουν Και στις δύο περιπτώσεις οι αντιδράσεις του
εκπαιδευτικού θα δυσχεράνουν σίγουρα την εκπαιδευ-
τική του παρέmicroβαση
ΤΤιι θθαα σσήήmicromicroααιιννεε ηη κκααττααννόόηησσηη ττοουυ ππλλααιισσίίοουυ
σστταα σσυυγγκκεεκκρριιmicromicroέένναα ππααρρααδδεείίγγmicromicroαατταασσκκηηννέέςς
Ας δούmicroε λοιπόν τώρα τι θα σήmicroαινε η κατανόηση του
πλαισίου στις παραπάνω σκηνές Στο πρώτο παράδειγmicroα
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
27
είναι εmicroφανέστατη η απογοήτευση και η παραίτηση που
νιώθει ο εκπαιδευτικός αντιmicroετωπίζοντας microια δύσκολη
κατάσταση Κι όmicroως τα σηmicroάδια αυτού του laquoπροαναγ-
γελθέντος θανάτουraquo ήταν ιδιαίτερα έντονα πολύ νωρί-
τερα Η περιοχή η οποία περιγράφεται η ορεινή περιοχή
της Ξάνθης αποτελεί παράδειγmicroα κοινωνίας σε microετά-
βαση όπου τα πιο καταπιεσmicroένα κοmicromicroάτια η οmicroάδα των
γυναικών δεν έχουν καταφέρει σε κανένα βαθmicroό να
κερδίσουν από την laquoπροελαύνουσα νεωτερικότηταraquo
Αυτό γίνεται καταρχήν αντιληπτό από πολύ ορατά ση-
microάδια όπως η ενδυmicroασία αλλά κυρίως από τις πορείες
ζωής τους οι οποίες παρουσιάζουν microεγάλη αναντιστοιχία
σε σχέση microε τις πορείες ζωής των ανδρών της περιοχής
που χαρακτηρίζονται από σηmicroαντικές αλλαγές και προ-
σαρmicroογές στη νεωτερικότητα Οι γυναίκες της περιοχής
παρουσιάζουν σχεδόν την ίδια εικόνα που παρουσίαζαν
και πριν από 30 χρόνια τη στιγmicroή που η ίδια η περιοχή
έχει πραγmicroατικά laquomicroεταmicroορφωθείraquo Ένα πολύ microεγάλο
ποσοστό τους δε microιλάει ικανοποιητικά ελληνικά ενώ οι
άνδρες της αντίστοιχης ηλικίας χρησιmicroοποιούν την ελλη-
νική microε ευχέρεια είναι αποκλεισmicroένες στον οικιακό
χώρο δεν microπορούν σε κανένα βαθmicroό να παρακολουθή-
σουν τις κοινωνικές εξελίξεις αποκοmicromicroένες από πολύ
microικρές από την εκπαίδευση Ένα συντριπτικό ποσοστό
γυναικών διακόπτουν τη σχολική φοίτηση πριν καν γί-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
νουν γυναίκες τελειώνοντας δηλαδή το ∆ηmicroοτικό και
microάλιστα έχοντας αριστεύσει στην εξαετή φοίτησή τους
Υπάρχουν χωριά στην ορεινή Ξάνθη που δεν έχουν
ακόmicroα στείλει κορίτσια στο Γυmicroνάσιο6 Κι αν η κατά-
σταση αυτή θεωρούνταν σχεδόν laquoαποδεκτή και φυσικήraquo
πριν από microερικά χρόνια όταν η γενικότερη εικόνα των
κοινωνιών αυτών ήταν εντελώς παραδοσιακή στις microέρες
microας φαντάζει αναντίστοιχη των γενικότερων εξελίξεων
προκαλώντας πολύ συχνά συναισθήmicroατα πόνου στα ίδια
τα νεαρά κορίτσια που νιώθουν να laquoτιmicroωρούνταιraquo για
το φύλο τους
Η κατάσταση αυτή προκαλεί συγκρούσεις πολλαπλών
τύπων όχι microόνο microεταξύ των microελών της παραδοσιακής
6 Τα χωριά αυτά microειώνονται συνεχώς Παρατηρείται το φαινό-microενο όταν ξεκινήσει ένα κορίτσι τη φοίτησή του να ακολουθή-σουν κι άλλα την επόmicroενη ή και την ίδια σχολική χρονιά Έτσι υπάρχουν περιπτώσεις κοριτσιών που κατάφεραν να πάνε στο Γυmicroνάσιο τρία χρόνια microετά τη φοίτησή τους στο ∆ηmicroοτικό microαζί microε το πρώτο κορίτσι που πήγε από το χωριό τους Στις περισ-σότερες των περιπτώσεων αυτών τα κορίτσια συνεχίζουν ικα-νοποιητικά τη δευτεροβάθmicroια εκπαίδευση microε υψηλές επιδόσεις και όταν καταφέρουν να φοιτήσουν και στο Λύκειο είναι σχε-δόν σίγουρα φοιτήτριες στο Πανεπιστήmicroιο Άρα η microεγάλη δυ-σκολία και η αποφασιστική καmicroπή στη ζωή των νεαρών γυναι-κών στις περιοχές αυτές είναι το πέρασmicroα από το ∆ηmicroοτικό στο Γυmicroνάσιο και από εκεί στο Λύκειο
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
29
κοινωνίας που αλλάζει αλλά και microεταξύ όλων των
εmicroπλεκοmicroένων στην εκπαιδευτική διαδικασία στις περιο-
χές αυτές Είναι χαρακτηριστική η αmicroηχανία του σχολι-
κού microηχανισmicroού απέναντι στο πρόβληmicroα της διακοπής
της σχολικής φοίτησης ο οποίος έχει ποικίλες αντιδρά-
σεις από οργάνωση ενηmicroερωτικών συναντήσεων των
γονέων microε κύριο θέmicroα την αναγκαιότητα της συνέχισης
της φοίτησης για τα κορίτσια microέχρι την laquoαπειλήraquo λήψης
διοικητικών microέτρων λόγω της microη εφαρmicroογής του νόmicroου
του σχετικού microε την υποχρεωτική εκπαίδευση
Όλα αυτά λοιπόν θα έπρεπε να έχουν προετοιmicroάσει τον
εκπαιδευτικό της πρώτης σκηνής για τη δυσκολία που
είχε να αντιmicroετωπίσει Η γνώση του πλαισίου θα τον
βοηθούσε να αντιmicroετωπίσει επιτυχώς τα συναισθήmicroατα
της microαταίωσης που νιώθει σε σχέση microε τη δουλειά του
και κυρίως των τύψεων απέναντι στο παιδί ∆ε laquoφταίειraquo
ο εκπαιδευτικός γιατί laquoξεσήκωσεraquo τη microαθήτρια η επι-
θυmicroία για microάθηση και αλλαγή προέκυψε στο παιδί και
λόγω του γενικότερου κλίmicroατος αλλαγών που χαρακτη-
ρίζουν microια microεταβατική κοινωνία ∆ε laquoφταίειraquo σίγουρα
γιατί βοήθησε το παιδί να αγαπήσει έναν laquoάλλο κόσmicroοraquo
τον κόσmicroο των γραmicromicroάτων ∆εν πάει χαmicroένη άλλωστε η
προσπάθεια ακόmicroα κι αν η συγκεκριmicroένη microαθήτρια δεν
καταφέρει να συνεχίσει τη φοίτησή της Παρατηρείται
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
συχνά το φαινόmicroενο όταν οι προσδοκίες ζωής ενός
ατόmicroου δηmicroιουργούν πολύ microεγάλη ρήξη σε σχέση microε τις
κοινωνικά αναmicroενόmicroενες να microεταφέρονται σχεδόν αυ-
τούσιες στην επόmicroενη γενιά όταν θα έχουν laquoωριmicroάσει οι
κοινωνικές συνθήκεςraquo Στις περιπτώσεις αυτές παρατη-
ρούmicroε ένα νεότερο microέλος της οικογένειας να αναλαmicroβά-
νει να laquoεπαληθεύσει το σχέδιο αλλαγήςraquo όταν οι συν-
θήκες δε δηmicroιουργούν πια συγκρούσεις έντονες που
ανατρέπουν την εσωτερική του ισορροπία
Όχι microόνο δε laquoφταίειraquo ο εκπαιδευτικός αλλά πρέπει να
νιώθει ότι συmicromicroετέχει microε τον τρόπο του σε αυτή την πο-
ρεία της αλλαγής Θα πρέπει βέβαια ο τρόπος παρέmicroβα-
σής του να είναι προσεκτικός microε απόλυτο σεβασmicroό των
εmicroπλεκοmicroένων Είναι σηmicroαντικό να δώσει στα παιδιά να
καταλάβουν ότι το πρόβληmicroά τους είναι περίπλοκο ότι
δεν είναι οι γονείς τους laquoαδιάφοροιraquo και laquoανόητοιraquo
αλλά έχουν microια δυσκολία προσαρmicroογής στις καινούριες
συνθήκες Είναι σηmicroαντικό να microη δηmicroιουργηθούν στα
παιδιά συνθήκες απόρριψης των γονέων πράγmicroα πολύ
εύκολο στη σύγκρουση που αντιmicroετωπίζουν αλλά να
κατανοήσουν ότι οι γονείς εκπροσωπούν εδώ το παλιό
και παραδοσιακό που δυσκολεύεται να αλλάξει Σίγουρα
σε microια τέτοια προοπτική δε βοηθούν αντιδράσεις του
τύπου laquoΣκέφτοmicroαι να πάω να ldquoαρπάξωrdquo το παιδί και να
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
31
το στείλω στο σχολείο Να τους τα πω έξω απrsquo τα δό-
ντια Στη microάνα που ldquoζηλεύειrdquo την κόρη και δεν την αφή-
νει να προοδεύσει Στον πατέρα που κρύβεται πίσω από
το αίτηmicroα της microάνας Στην υπόλοιπη οικογένεια που δεν
τη στηρίζειraquo Οι αντιδράσεις αυτές το microόνο που κατα-
φέρνουν είναι να φέρνουν αντιmicroέτωπες τις δυο πλευρές
το σχολείο και το σπίτι και να δυναmicroιτίζουν το ενδεχό-
microενο οποιασδήποτε νεότερης συνεργασίας και ανταλλα-
γής Η παρέmicroβαση του εκπαιδευτικού πρέπει να είναι
προσεκτική συστηmicroατική και να δίνει το χρόνο στους
άλλους να αποδεχτούν το διαφορετικό σιγά σιγά ως microια
κατάσταση αλλαγής που αρχίζουν να αναγνωρίζουν και
οι ίδιοι και όχι ως microια laquoεπιβολή της κυρίαρχης πλειονο-
τικής οmicroάδαςraquo Μπορεί βέβαια ο χρόνος αυτός να είναι
αποφασιστικός για την πορεία ζωής του συγκεκριmicroένου
παιδιού Αν γίνει όmicroως η παρέmicroβαση microε σεβασmicroό και σύ-
στηmicroα δε θα πάει χαmicroένη ούτε και για το συγκεκριmicroένο
παιδί αν αυτό νιώσει πως laquoέχασε microια microάχη αλλά όχι
τον πόλεmicroοraquo αν νιώσει πως σε αυτή την πορεία των
αλλαγών έχει νόηmicroα να διεκδικεί σταθερά και επίmicroονα
microε στόχο την καλυτέρευση της ζωής του
Αν εξετάσουmicroε τη δεύτερη σκηνή θα διαπιστώσουmicroε
επίσης πως και εκεί η γνώση του πλαισίου θα είχε βοη-
θήσει τον εκπαιδευτικό να περιmicroένει τις laquoδυσκολίες κα-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
τανόησηςraquo από την πλευρά των microαθητών Ο συγκεκρι-
microένος εκπαιδευτικός λειτουργεί στο πλαίσιο microιας κλει-
στής αγροτικής κοινωνίας της οποίας χαρακτηριστικό
είναι microεταξύ άλλων η laquoαξιοποίησηraquo από microικρή ηλικία
των νεότερων microελών για την ενίσχυση του οικογενεια-
κού εισοδήmicroατος Η κοινωνία αυτή microαθαίνει από πολύ
νωρίς στα microέλη της τη χρησιmicroότητα της εργασίας ακόmicroα
και της παιδικής για την ωρίmicroανση του παιδιού για την
εκmicroάθηση microιας τέχνης για τη συmicromicroετοχή του στον οικο-
γενειακό αγώνα για ένα καλύτερο αύριο Η πολύ έντονη
laquoκαταδίκη της παιδικής εργασίαςraquo που θεωρείται σχε-
δόν αυτονόητη σε microια κοινωνία άλλου τύπου δεν microπο-
ρεί να γίνει κατανοητή στο συγκεκριmicroένο πλαίσιο Τα
παιδιά microεγαλώνουν microαθαίνοντας για την αξία της δου-
λειάς ενώ παράλληλα εργάζονται και τα ίδια
Η γνώση λοιπόν της συγκεκριmicroένης συνθήκης θα είχε
βοηθήσει τον εκπαιδευτικό να αποφύγει την έκπληξη
την αmicroηχανία καθώς και την ανατροπή που νιώθει εκ
των υστέρων Θα του είχε αφήσει χρόνο να σκεφτεί τη
διαφορά στις αντιλήψεις για την παιδική εργασία ανά-
microεσα σε αυτόν και τους microαθητές του να τη δικαιολογή-
σει και να αναmicroένει τις αντιδράσεις των παιδιών και τη
δυσκολία κατανόησης Από την άλλη θα microπορούσε να
αποφύγει τις τύψεις γιατί θα είχε microελετήσει τη θεmicroε-
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
33
λιώδη διαφορά που επισηmicroαίνουν οι ειδικοί όταν συζη-
τούν για την παιδική εργασία Σύmicroφωνα microε τη Unicef
λοιπόν η παιδική εργασία χωρίζεται σε laquomicroη αποδεκτήraquo
και laquoαποδεκτήraquo Η πρώτη αναφέρεται στο είδος της
laquoεργασίας που εmicroποδίζει τη φυσική και την πνευmicroατική
ανάπτυξη του παιδιού συmicromicroετέχει στην εκmicroετάλλευσή
του οικονοmicroική και κοινωνική παραβιάζει την πνευmicroα-
τική και ηθική του ακεραιότητα Η δεύτερη δίνει στο
παιδί που συmicromicroετέχει στο οικογενειακό εισόδηmicroα ασφά-
λεια και περηφάνια του παρέχει microια εκπαίδευση (for-
mation) ή ακόmicroα και ένα επάγγελmicroα ακόmicroα κι αν δεν
εξασφαλίζει πάντα τη συνέχιση της σχολικής φοίτησης
τις αργίες του τη διασκέδασή του Του παρέχει τελικά microια
θέση και διευκολύνει την ένταξή του στο περιβάλλονraquo7
Αν τα γνώριζε όλα αυτά ο εκπαιδευτικός και είχε προ-
βληmicroατιστεί εκ των προτέρων δε θα ένιωθε αmicroηχανία
γιατί έθιξε ένα δύσκολο ζήτηmicroα Θα αναγνώριζε ότι οι
περισσότεροι microαθητές του παρά τις ιδιαίτερες δυσκολίες
στη ζωή τους ανήκουν στη δεύτερη κατηγορία της παι-
δικής εργασίας και ίσως θα είχε νόηmicroα να στηριχτεί σε
7 Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacuteus-site aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παρα-
γωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000 σ 309
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτή τη διαφορά και να δώσει στα παιδιά να καταλά-
βουν πόσο απάνθρωπη και καταδικαστέα είναι η άλλη
microορφή παιδικής εργασίας Αν γνώριζε το πλαίσιο θα
microπορούσε να κατανοήσει τις διαφορετικές αντιλήψεις
των παιδιών και θα είχε κάνει την παρέmicroβασή του πιο
συγκροτηmicroένα Έτσι θα απέφευγε την κούραση και την
απογοήτευση που τόσο έντονα δηλώνει στο τέλος
Συmicroπεράσmicroατα
Γίνεται νοmicroίζουmicroε κατανοητό ότι η γνώση του πλαισίου
microπορεί να βοηθήσει τους εκπαιδευτικούς στην εκπαιδευ-
τική τους πρακτική microε πολλούς τρόπους Καταρχήν βοη-
θάει στη microείωση των αρνητικών συναισθηmicroάτων που
προκαλεί η έκπληξη και η ανατροπή στην καθηmicroερινή
σχολική πρακτική Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό Αρκεί να
αναλογιστούmicroε πόσες περιπτώσεις ανθρώπων γνωρί-
ζουmicroε κοινωνικά ευαίσθητων οι οποίοι laquoπαραιτούνταιraquo
στον εργασιακό τους χώρο γιατί απελπίζονται γιατί θε-
ωρούν ότι laquoτίποτα δεν αλλάζειraquo γιατί ξεκινούν microε microε-
γάλη ορmicroή και επιθυmicroία να προσφέρουν και δεν τα κα-
ταφέρνουν Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις η γνώση του
πλαισίου θα είχε microειώσει το συναίσθηmicroα της microαταίωσης
κυρίαρχο στις καταστάσεις όπου υπάρχουν έντονα κοι-
νωνικά προβλήmicroατα και ο εκπαιδευτικός νιώθει ότι δεν
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
35
microπορεί να επέmicroβει Θα είχε πείσει επίσης τους εκπαι-
δευτικούς να βάζουν microικρότερους και εφικτούς στόχους
και θα τους είχε δώσει τη χαρά και την ικανοποίηση της
κατάκτησης των στόχων αυτών Θα τους είχε βοηθήσει
να microην laquoπαίρνουν στην πλάτη τουςraquo όλη την ευθύνη
παρά microόνο αυτή που τους αναλογεί Θα τους είχε βοη-
θήσει ακόmicroα να ξεπεράσουν γρήγορα το στάδιο της
ταύτισης microε τους κοινωνικά αδύνατους πηγαίνοντας σε
microια πιο laquoχρήσιmicroη κατάστασηraquo όπου microπορούν να συνει-
δητοποιήσουν και την πολυπλοκότητα αλλά και το laquoδί-
καιοraquo όλων των εmicroπλεκοmicroένων Σε αυτή τη νέα κατά-
σταση θα microπορούσαν να περάσουν από την οργή στην
οργάνωση microιας συστηmicroατικής εκπαιδευτικής παρέmicroβασης
η οποία microακροπρόθεσmicroα και υπό όρους θα microπορούσε
να συντελέσει στη microείωση της κοινωνικής αδικίας
Και microόνο η microείωση λοιπόν των αρνητικών συναισθηmicroά-
των των εκπαιδευτικών microπορεί να τους βοηθήσει στο να
οργανώσουν την εκπαιδευτική τους πρακτική πιο αποτε-
λεσmicroατικά Η προσαρmicroογή στις ανάγκες του πλαισίου
όταν δε θεωρείται laquoέκπτωσηraquo και laquoυποχώρησηraquo αλλά
γίνεται συνειδητά και οργανωmicroένα microε αφετηρία τα βιώ-
microατα των παιδιών και στόχο τη δηmicroιουργία κινήτρων
microάθησης microπορεί να φέρει σηmicroαντικά αποτελέσmicroατα για
την εκπαιδευτική διαδικασία Τα παιδιά θα νιώσουν ότι ο
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
εκπαιδευτικός τα υπολογίζει τα σέβεται καθώς προσαρ-
microόζει το microάθηmicroα στις ανάγκες τους Το κλίmicroα αυτό είναι
πιθανό να έχει θετικά αποτελέσmicroατα για τα παιδιά ―
microπορεί όχι θεαmicroατικά αλλά ουσιαστικά Αν ο εκπαιδευτι-
κός έχει την οξύνοια και την ικανότητα να αντιληφθεί
αυτές τις έστω microικρές αλλαγές και να τις αξιοποιήσει
τότε ο ίδιος θα γίνει πιο αποτελεσmicroατικός και τα παιδιά
θα αρχίσουν να βρίσκουν σιγά σιγά τα κλειδιά για να
οικοδοmicroήσουν microια σχέση δηmicroιουργική microε τη microάθηση Το
σηmicroαντικό και για τους δυο laquoεταίρουςraquo (εκπαιδευτικό
και microαθητές) είναι να πειστούν πως παρά τις δυσκολίες
microπορεί η τάξη να microπει σε microια ουσιαστική διαδικασία microά-
θησης Χωρίς αυτή την πίστη κάθε προσπάθεια θα laquoπέ-
φτει στο κενόraquo Αν ο εκπαιδευτικός κατανοήσει τις ιδιαί-
τερες δυσκολίες τις αναστολές τα προβλήmicroατα που δη-
microιουργεί το κοινωνικό πλαίσιο για την εκπαιδευτική δια-
δικασία αλλά πειστεί από την άλλη πως microε τις κατάλ-
ληλες στρατηγικές microπορεί να κινητοποιήσει τα παιδιά να
microάθουν (αφού όλα τα παιδιά microπορούν να κινητοποιη-
θούν όταν προσαρmicroοστεί το microάθηmicroα στις ανάγκες τους)
τότε η καθηmicroερινή του σχολική πρακτική microπορεί να microην
τον γεmicroίζει microε αρνητικά συναισθήmicroατα αλλά να του
προσφέρει πολλές προσωπικές στιγmicroές ικανοποίησης και
δηmicroιουργίας
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
37
Η κατανόηση αυτή δεν είναι φυσικά microια εύκολη διαδικα-
σία Πολλές φορές προκαλεί έντονα συναισθήmicroατα στον
εκπαιδευτικό ιδιαίτερα όταν οι καταστάσεις που αντιmicroε-
τωπίζει και τις οποίες πρέπει να αναλύσει ανακινούν
microέσα του αντίστοιχες προσωπικές ή οικογενειακές εmicroπει-
ρίες Είναι σαφές ότι χρειάζεται σοβαρή προσωπική δου-
λειά του εκπαιδευτικού για να microπορέσει να ξεφύγει από
τα έντονα συναισθήmicroατα που του προκαλούν οι ταυτί-
σεις και να κατανοήσει ψύχραιmicroα την κατάσταση Οι δυ-
σκολίες είναι microεγάλες αλλά και το κέρδος αντίστοιχο Το
πλαίσιο δεν αποτελεί πια τον άγνωστο laquomicroπαmicroπούλαraquo
αλλά είναι εκεί microπροστά ορατό αλλά και ευέλικτο σου
θέτει τα όρια αλλά σου αφήνει παράλληλα και microικρά
παράθυρα διαφυγής Σου εξηγεί σε προβληmicroατίζει
αλλά από την άλλη σου δίνει να καταλάβεις πως σε αυτή
την πολυπλοκότητα των παραγόντων που το ορίζουν
microπορείς να επέmicroβεις και συ σιγά σιγά και διακριτικά αλλά
πολύ ουσιαστικά Μπορείς να επέmicroβεις δηmicroιουργώντας
microικρές ανατροπές θέτοντας απλά ερωτήmicroατα στους συ-
νεργάτες σου τα παιδιά δείχνοντάς τους τις πολλαπλές
όψεις της laquoπραγmicroατικότηταςraquo και δίνοντάς τους εργα-
λεία για να επεξεργαστούν την πολλαπλότητα Η κατα-
νόηση του πλαισίου λοιπόν δε σου δηmicroιουργεί το αί-
σθηmicroα του microάταιου αφού όλα είναι δεδοmicroένα και ετερο-
καθορίζονται αντίθετα σου ενισχύει τις πιθανότητες ου-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
σιαστικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό microε κέρδη προ-
φανή για την εκπαιδευτική διαδικασία
Βιβλιογραφία
Ανδρούσου Α Το κίνητρο στην εκπαίδευση Κλειδιά και Αντι-
κλείδια ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Αθήνα 2003 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd
edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η ανα-γκαιότητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοι-νότητα τ 20 Αθήνα 1993
Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacute-ussite aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παραγωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000
Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
39
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
24
παιδιά στην επιθυmicroία να microάθουν Βασικοί laquoκίνδυνοιraquo σε
microια τέτοια κατάσταση είναι είτε η πλήρης απόρριψη του
laquoδιαφορετικούraquo είτε η πλήρης αποδοχή του και η αντι-
microετώπισή του ως φολκλόρ Και τα δύο φανερώνουν
εντέλει την αποτυχία επικοινωνίας και ισότιmicroης ανταλ-
λαγής Πώς όmicroως είναι δυνατό να πετύχεις ισότιmicroη
ανταλλαγή microε κάποιον που σου φαίνεται τόσο
διαφορετικός Σε αυτές τις περιπτώσεις βοηθάει σίγουρα
η προσωπική αναζήτηση στο θέmicroα της ταυτότητας laquoΗ
ταυτότητα του κάθε ανθρώπου συντίθεται από microια
πληθώρα στοιχείων τα οποία προφανώς δεν
περιορίζονται σε όσα αναγράφονται στα επίσηmicroα αρχεία
Οι περισσότεροι άνθρωποι καταρχήν εντάσσονται σε
κάποια θρησκευτική παράδοση έχουν microια εθνικότητα
καmicroιά φορά δύο ανήκουν σε microια εθνική ή γλωσσική
οmicroάδα έχουν οικογένεια microε περισσότερα ή λιγότερα
microέλη επάγγελmicroα κοινωνική θέση κάποιον κοινωνικό
κύκλοhellip Ο κατάλογος όmicroως είναι ακόmicroα πιο microακρύς
υποθετικά ατελείωτος ορισmicroένοι microπορεί να νιώθουν
περισσότερο ή λιγότερο πως ανήκουν σε microια επαρχία σε
ένα χωριό σε microια αδερφότητα σε microια επαγγελmicroατική ή
ποδοσφαιρική οmicroάδα σε microια παρέα φίλων σε ένα
συνδικάτο σε microια επιχείρηση σε ένα κόmicromicroα σε κάποιο
σύλλογο σε microια ενορία σε microια κοινότητα ανθρώπων
που microοιράζονται τα ίδια πάθη τις ίδιες ερωτικές
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
25
επιλογές τις ίδιες σωmicroατικές αναπηρίες ή
αντιmicroετωπίζουν τα ίδια προβλήmicroαταraquo5
Αυτές οι πολλαπλές υπαγωγές κάνουν σίγουρα κάθε άν-
θρωπο microοναδικό στον κόσmicroο Από την άλλη όmicroως ενι-
σχύουν την πιθανότητα να microπορέσεις να συναντήσεις
τον laquoάλλοraquo αφού δεν microπορεί κάποια από όλες αυτές
τις υπαγωγές θα είναι κοινή και θα βοηθάει τη συνά-
ντηση Αν ο καθένας microας ορίζει microονοσήmicroαντα την ταυ-
τότητά του αν νιώθει πχ microόνο Έλληνας ή microόνο χρι-
στιανός ή microόνο Ολυmicroπιακός τότε πολύ εύκολα θα βρει
απέναντί του τον αντίπαλο τον εχθρό Σε τέτοιες περι-
πτώσεις οι ταυτότητες γίνονται εύκολα laquoφονικέςraquo όπως
εύστοχα περιγράφει ο Αmicroίν Μααλούφ στο βιβλίο του Φο-
νικές ταυτότητες Αν όmicroως ο άνθρωπος αντιλαmicroβάνεται
τον εαυτό του και τον laquoάλλοraquo ως ένα κράmicroα ταυτοτή-
των και υπαγωγών τότε αρχίζει να νιώθει πόσο το
laquoεmicroείςraquo περιλαmicroβάνει και το οι laquoάλλοιraquo Η συνειδητο-
ποίηση αυτή αποτελεί αυτόmicroατα και microια γέφυρα επικοι-
νωνίας microια γέφυρα που δεν αποσιωπά τις διαφορές
αλλά προσπαθεί να βρει τα κλειδιά ερmicroηνείας τους
εντάσσοντάς τες στο πλαίσιο
5 Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999 σ 19
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
Η διαδικασία αυτή είναι ιδιαίτερα χρήσιmicroη για τον εκπαι-
δευτικό αφενός γιατί του επιτρέπει την ουσιαστική πα-
ρέmicroβαση όταν διδάσκει σε περιβάλλοντα φαινοmicroενικά
πολύ διαφορετικά και αφετέρου γιατί τον προφυλλάσ-
σει από απογοητεύσεις και παρανοήσεις της συmicroπεριφο-
ράς των παιδιών των γονιών και του ευρύτερου περι-
βάλλοντος Οι παρανοήσεις αυτές συχνό φαινόmicroενο σε
περιβάλλοντα πολυσυλλεκτικά θα microπορούσαν να laquoπεί-
σουνraquo τον εκπαιδευτικό είτε ότι η διαφορετικότητα του
απέναντι είναι επιθετική και απευθύνεται προς τον ίδιο
άρα να του προκαλέσουν συναισθήmicroατα και συmicroπεριφο-
ρές αmicroυντικές είτε ότι ο απέναντί του δεν είναι επιθετι-
κός αλλά βρίσκεται πολύ πίσω άρα υπάρχει και πάλι
αδυναmicroία επικοινωνίας γιατί ο άλλος πρέπει να καλύψει
microια πολύ microεγάλη διαδροmicroή για να καταφέρουν να συνο-
microιλήσουν Και στις δύο περιπτώσεις οι αντιδράσεις του
εκπαιδευτικού θα δυσχεράνουν σίγουρα την εκπαιδευ-
τική του παρέmicroβαση
ΤΤιι θθαα σσήήmicromicroααιιννεε ηη κκααττααννόόηησσηη ττοουυ ππλλααιισσίίοουυ
σστταα σσυυγγκκεεκκρριιmicromicroέένναα ππααρρααδδεείίγγmicromicroαατταασσκκηηννέέςς
Ας δούmicroε λοιπόν τώρα τι θα σήmicroαινε η κατανόηση του
πλαισίου στις παραπάνω σκηνές Στο πρώτο παράδειγmicroα
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
27
είναι εmicroφανέστατη η απογοήτευση και η παραίτηση που
νιώθει ο εκπαιδευτικός αντιmicroετωπίζοντας microια δύσκολη
κατάσταση Κι όmicroως τα σηmicroάδια αυτού του laquoπροαναγ-
γελθέντος θανάτουraquo ήταν ιδιαίτερα έντονα πολύ νωρί-
τερα Η περιοχή η οποία περιγράφεται η ορεινή περιοχή
της Ξάνθης αποτελεί παράδειγmicroα κοινωνίας σε microετά-
βαση όπου τα πιο καταπιεσmicroένα κοmicromicroάτια η οmicroάδα των
γυναικών δεν έχουν καταφέρει σε κανένα βαθmicroό να
κερδίσουν από την laquoπροελαύνουσα νεωτερικότηταraquo
Αυτό γίνεται καταρχήν αντιληπτό από πολύ ορατά ση-
microάδια όπως η ενδυmicroασία αλλά κυρίως από τις πορείες
ζωής τους οι οποίες παρουσιάζουν microεγάλη αναντιστοιχία
σε σχέση microε τις πορείες ζωής των ανδρών της περιοχής
που χαρακτηρίζονται από σηmicroαντικές αλλαγές και προ-
σαρmicroογές στη νεωτερικότητα Οι γυναίκες της περιοχής
παρουσιάζουν σχεδόν την ίδια εικόνα που παρουσίαζαν
και πριν από 30 χρόνια τη στιγmicroή που η ίδια η περιοχή
έχει πραγmicroατικά laquomicroεταmicroορφωθείraquo Ένα πολύ microεγάλο
ποσοστό τους δε microιλάει ικανοποιητικά ελληνικά ενώ οι
άνδρες της αντίστοιχης ηλικίας χρησιmicroοποιούν την ελλη-
νική microε ευχέρεια είναι αποκλεισmicroένες στον οικιακό
χώρο δεν microπορούν σε κανένα βαθmicroό να παρακολουθή-
σουν τις κοινωνικές εξελίξεις αποκοmicromicroένες από πολύ
microικρές από την εκπαίδευση Ένα συντριπτικό ποσοστό
γυναικών διακόπτουν τη σχολική φοίτηση πριν καν γί-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
νουν γυναίκες τελειώνοντας δηλαδή το ∆ηmicroοτικό και
microάλιστα έχοντας αριστεύσει στην εξαετή φοίτησή τους
Υπάρχουν χωριά στην ορεινή Ξάνθη που δεν έχουν
ακόmicroα στείλει κορίτσια στο Γυmicroνάσιο6 Κι αν η κατά-
σταση αυτή θεωρούνταν σχεδόν laquoαποδεκτή και φυσικήraquo
πριν από microερικά χρόνια όταν η γενικότερη εικόνα των
κοινωνιών αυτών ήταν εντελώς παραδοσιακή στις microέρες
microας φαντάζει αναντίστοιχη των γενικότερων εξελίξεων
προκαλώντας πολύ συχνά συναισθήmicroατα πόνου στα ίδια
τα νεαρά κορίτσια που νιώθουν να laquoτιmicroωρούνταιraquo για
το φύλο τους
Η κατάσταση αυτή προκαλεί συγκρούσεις πολλαπλών
τύπων όχι microόνο microεταξύ των microελών της παραδοσιακής
6 Τα χωριά αυτά microειώνονται συνεχώς Παρατηρείται το φαινό-microενο όταν ξεκινήσει ένα κορίτσι τη φοίτησή του να ακολουθή-σουν κι άλλα την επόmicroενη ή και την ίδια σχολική χρονιά Έτσι υπάρχουν περιπτώσεις κοριτσιών που κατάφεραν να πάνε στο Γυmicroνάσιο τρία χρόνια microετά τη φοίτησή τους στο ∆ηmicroοτικό microαζί microε το πρώτο κορίτσι που πήγε από το χωριό τους Στις περισ-σότερες των περιπτώσεων αυτών τα κορίτσια συνεχίζουν ικα-νοποιητικά τη δευτεροβάθmicroια εκπαίδευση microε υψηλές επιδόσεις και όταν καταφέρουν να φοιτήσουν και στο Λύκειο είναι σχε-δόν σίγουρα φοιτήτριες στο Πανεπιστήmicroιο Άρα η microεγάλη δυ-σκολία και η αποφασιστική καmicroπή στη ζωή των νεαρών γυναι-κών στις περιοχές αυτές είναι το πέρασmicroα από το ∆ηmicroοτικό στο Γυmicroνάσιο και από εκεί στο Λύκειο
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
29
κοινωνίας που αλλάζει αλλά και microεταξύ όλων των
εmicroπλεκοmicroένων στην εκπαιδευτική διαδικασία στις περιο-
χές αυτές Είναι χαρακτηριστική η αmicroηχανία του σχολι-
κού microηχανισmicroού απέναντι στο πρόβληmicroα της διακοπής
της σχολικής φοίτησης ο οποίος έχει ποικίλες αντιδρά-
σεις από οργάνωση ενηmicroερωτικών συναντήσεων των
γονέων microε κύριο θέmicroα την αναγκαιότητα της συνέχισης
της φοίτησης για τα κορίτσια microέχρι την laquoαπειλήraquo λήψης
διοικητικών microέτρων λόγω της microη εφαρmicroογής του νόmicroου
του σχετικού microε την υποχρεωτική εκπαίδευση
Όλα αυτά λοιπόν θα έπρεπε να έχουν προετοιmicroάσει τον
εκπαιδευτικό της πρώτης σκηνής για τη δυσκολία που
είχε να αντιmicroετωπίσει Η γνώση του πλαισίου θα τον
βοηθούσε να αντιmicroετωπίσει επιτυχώς τα συναισθήmicroατα
της microαταίωσης που νιώθει σε σχέση microε τη δουλειά του
και κυρίως των τύψεων απέναντι στο παιδί ∆ε laquoφταίειraquo
ο εκπαιδευτικός γιατί laquoξεσήκωσεraquo τη microαθήτρια η επι-
θυmicroία για microάθηση και αλλαγή προέκυψε στο παιδί και
λόγω του γενικότερου κλίmicroατος αλλαγών που χαρακτη-
ρίζουν microια microεταβατική κοινωνία ∆ε laquoφταίειraquo σίγουρα
γιατί βοήθησε το παιδί να αγαπήσει έναν laquoάλλο κόσmicroοraquo
τον κόσmicroο των γραmicromicroάτων ∆εν πάει χαmicroένη άλλωστε η
προσπάθεια ακόmicroα κι αν η συγκεκριmicroένη microαθήτρια δεν
καταφέρει να συνεχίσει τη φοίτησή της Παρατηρείται
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
συχνά το φαινόmicroενο όταν οι προσδοκίες ζωής ενός
ατόmicroου δηmicroιουργούν πολύ microεγάλη ρήξη σε σχέση microε τις
κοινωνικά αναmicroενόmicroενες να microεταφέρονται σχεδόν αυ-
τούσιες στην επόmicroενη γενιά όταν θα έχουν laquoωριmicroάσει οι
κοινωνικές συνθήκεςraquo Στις περιπτώσεις αυτές παρατη-
ρούmicroε ένα νεότερο microέλος της οικογένειας να αναλαmicroβά-
νει να laquoεπαληθεύσει το σχέδιο αλλαγήςraquo όταν οι συν-
θήκες δε δηmicroιουργούν πια συγκρούσεις έντονες που
ανατρέπουν την εσωτερική του ισορροπία
Όχι microόνο δε laquoφταίειraquo ο εκπαιδευτικός αλλά πρέπει να
νιώθει ότι συmicromicroετέχει microε τον τρόπο του σε αυτή την πο-
ρεία της αλλαγής Θα πρέπει βέβαια ο τρόπος παρέmicroβα-
σής του να είναι προσεκτικός microε απόλυτο σεβασmicroό των
εmicroπλεκοmicroένων Είναι σηmicroαντικό να δώσει στα παιδιά να
καταλάβουν ότι το πρόβληmicroά τους είναι περίπλοκο ότι
δεν είναι οι γονείς τους laquoαδιάφοροιraquo και laquoανόητοιraquo
αλλά έχουν microια δυσκολία προσαρmicroογής στις καινούριες
συνθήκες Είναι σηmicroαντικό να microη δηmicroιουργηθούν στα
παιδιά συνθήκες απόρριψης των γονέων πράγmicroα πολύ
εύκολο στη σύγκρουση που αντιmicroετωπίζουν αλλά να
κατανοήσουν ότι οι γονείς εκπροσωπούν εδώ το παλιό
και παραδοσιακό που δυσκολεύεται να αλλάξει Σίγουρα
σε microια τέτοια προοπτική δε βοηθούν αντιδράσεις του
τύπου laquoΣκέφτοmicroαι να πάω να ldquoαρπάξωrdquo το παιδί και να
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
31
το στείλω στο σχολείο Να τους τα πω έξω απrsquo τα δό-
ντια Στη microάνα που ldquoζηλεύειrdquo την κόρη και δεν την αφή-
νει να προοδεύσει Στον πατέρα που κρύβεται πίσω από
το αίτηmicroα της microάνας Στην υπόλοιπη οικογένεια που δεν
τη στηρίζειraquo Οι αντιδράσεις αυτές το microόνο που κατα-
φέρνουν είναι να φέρνουν αντιmicroέτωπες τις δυο πλευρές
το σχολείο και το σπίτι και να δυναmicroιτίζουν το ενδεχό-
microενο οποιασδήποτε νεότερης συνεργασίας και ανταλλα-
γής Η παρέmicroβαση του εκπαιδευτικού πρέπει να είναι
προσεκτική συστηmicroατική και να δίνει το χρόνο στους
άλλους να αποδεχτούν το διαφορετικό σιγά σιγά ως microια
κατάσταση αλλαγής που αρχίζουν να αναγνωρίζουν και
οι ίδιοι και όχι ως microια laquoεπιβολή της κυρίαρχης πλειονο-
τικής οmicroάδαςraquo Μπορεί βέβαια ο χρόνος αυτός να είναι
αποφασιστικός για την πορεία ζωής του συγκεκριmicroένου
παιδιού Αν γίνει όmicroως η παρέmicroβαση microε σεβασmicroό και σύ-
στηmicroα δε θα πάει χαmicroένη ούτε και για το συγκεκριmicroένο
παιδί αν αυτό νιώσει πως laquoέχασε microια microάχη αλλά όχι
τον πόλεmicroοraquo αν νιώσει πως σε αυτή την πορεία των
αλλαγών έχει νόηmicroα να διεκδικεί σταθερά και επίmicroονα
microε στόχο την καλυτέρευση της ζωής του
Αν εξετάσουmicroε τη δεύτερη σκηνή θα διαπιστώσουmicroε
επίσης πως και εκεί η γνώση του πλαισίου θα είχε βοη-
θήσει τον εκπαιδευτικό να περιmicroένει τις laquoδυσκολίες κα-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
τανόησηςraquo από την πλευρά των microαθητών Ο συγκεκρι-
microένος εκπαιδευτικός λειτουργεί στο πλαίσιο microιας κλει-
στής αγροτικής κοινωνίας της οποίας χαρακτηριστικό
είναι microεταξύ άλλων η laquoαξιοποίησηraquo από microικρή ηλικία
των νεότερων microελών για την ενίσχυση του οικογενεια-
κού εισοδήmicroατος Η κοινωνία αυτή microαθαίνει από πολύ
νωρίς στα microέλη της τη χρησιmicroότητα της εργασίας ακόmicroα
και της παιδικής για την ωρίmicroανση του παιδιού για την
εκmicroάθηση microιας τέχνης για τη συmicromicroετοχή του στον οικο-
γενειακό αγώνα για ένα καλύτερο αύριο Η πολύ έντονη
laquoκαταδίκη της παιδικής εργασίαςraquo που θεωρείται σχε-
δόν αυτονόητη σε microια κοινωνία άλλου τύπου δεν microπο-
ρεί να γίνει κατανοητή στο συγκεκριmicroένο πλαίσιο Τα
παιδιά microεγαλώνουν microαθαίνοντας για την αξία της δου-
λειάς ενώ παράλληλα εργάζονται και τα ίδια
Η γνώση λοιπόν της συγκεκριmicroένης συνθήκης θα είχε
βοηθήσει τον εκπαιδευτικό να αποφύγει την έκπληξη
την αmicroηχανία καθώς και την ανατροπή που νιώθει εκ
των υστέρων Θα του είχε αφήσει χρόνο να σκεφτεί τη
διαφορά στις αντιλήψεις για την παιδική εργασία ανά-
microεσα σε αυτόν και τους microαθητές του να τη δικαιολογή-
σει και να αναmicroένει τις αντιδράσεις των παιδιών και τη
δυσκολία κατανόησης Από την άλλη θα microπορούσε να
αποφύγει τις τύψεις γιατί θα είχε microελετήσει τη θεmicroε-
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
33
λιώδη διαφορά που επισηmicroαίνουν οι ειδικοί όταν συζη-
τούν για την παιδική εργασία Σύmicroφωνα microε τη Unicef
λοιπόν η παιδική εργασία χωρίζεται σε laquomicroη αποδεκτήraquo
και laquoαποδεκτήraquo Η πρώτη αναφέρεται στο είδος της
laquoεργασίας που εmicroποδίζει τη φυσική και την πνευmicroατική
ανάπτυξη του παιδιού συmicromicroετέχει στην εκmicroετάλλευσή
του οικονοmicroική και κοινωνική παραβιάζει την πνευmicroα-
τική και ηθική του ακεραιότητα Η δεύτερη δίνει στο
παιδί που συmicromicroετέχει στο οικογενειακό εισόδηmicroα ασφά-
λεια και περηφάνια του παρέχει microια εκπαίδευση (for-
mation) ή ακόmicroα και ένα επάγγελmicroα ακόmicroα κι αν δεν
εξασφαλίζει πάντα τη συνέχιση της σχολικής φοίτησης
τις αργίες του τη διασκέδασή του Του παρέχει τελικά microια
θέση και διευκολύνει την ένταξή του στο περιβάλλονraquo7
Αν τα γνώριζε όλα αυτά ο εκπαιδευτικός και είχε προ-
βληmicroατιστεί εκ των προτέρων δε θα ένιωθε αmicroηχανία
γιατί έθιξε ένα δύσκολο ζήτηmicroα Θα αναγνώριζε ότι οι
περισσότεροι microαθητές του παρά τις ιδιαίτερες δυσκολίες
στη ζωή τους ανήκουν στη δεύτερη κατηγορία της παι-
δικής εργασίας και ίσως θα είχε νόηmicroα να στηριχτεί σε
7 Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacuteus-site aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παρα-
γωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000 σ 309
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτή τη διαφορά και να δώσει στα παιδιά να καταλά-
βουν πόσο απάνθρωπη και καταδικαστέα είναι η άλλη
microορφή παιδικής εργασίας Αν γνώριζε το πλαίσιο θα
microπορούσε να κατανοήσει τις διαφορετικές αντιλήψεις
των παιδιών και θα είχε κάνει την παρέmicroβασή του πιο
συγκροτηmicroένα Έτσι θα απέφευγε την κούραση και την
απογοήτευση που τόσο έντονα δηλώνει στο τέλος
Συmicroπεράσmicroατα
Γίνεται νοmicroίζουmicroε κατανοητό ότι η γνώση του πλαισίου
microπορεί να βοηθήσει τους εκπαιδευτικούς στην εκπαιδευ-
τική τους πρακτική microε πολλούς τρόπους Καταρχήν βοη-
θάει στη microείωση των αρνητικών συναισθηmicroάτων που
προκαλεί η έκπληξη και η ανατροπή στην καθηmicroερινή
σχολική πρακτική Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό Αρκεί να
αναλογιστούmicroε πόσες περιπτώσεις ανθρώπων γνωρί-
ζουmicroε κοινωνικά ευαίσθητων οι οποίοι laquoπαραιτούνταιraquo
στον εργασιακό τους χώρο γιατί απελπίζονται γιατί θε-
ωρούν ότι laquoτίποτα δεν αλλάζειraquo γιατί ξεκινούν microε microε-
γάλη ορmicroή και επιθυmicroία να προσφέρουν και δεν τα κα-
ταφέρνουν Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις η γνώση του
πλαισίου θα είχε microειώσει το συναίσθηmicroα της microαταίωσης
κυρίαρχο στις καταστάσεις όπου υπάρχουν έντονα κοι-
νωνικά προβλήmicroατα και ο εκπαιδευτικός νιώθει ότι δεν
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
35
microπορεί να επέmicroβει Θα είχε πείσει επίσης τους εκπαι-
δευτικούς να βάζουν microικρότερους και εφικτούς στόχους
και θα τους είχε δώσει τη χαρά και την ικανοποίηση της
κατάκτησης των στόχων αυτών Θα τους είχε βοηθήσει
να microην laquoπαίρνουν στην πλάτη τουςraquo όλη την ευθύνη
παρά microόνο αυτή που τους αναλογεί Θα τους είχε βοη-
θήσει ακόmicroα να ξεπεράσουν γρήγορα το στάδιο της
ταύτισης microε τους κοινωνικά αδύνατους πηγαίνοντας σε
microια πιο laquoχρήσιmicroη κατάστασηraquo όπου microπορούν να συνει-
δητοποιήσουν και την πολυπλοκότητα αλλά και το laquoδί-
καιοraquo όλων των εmicroπλεκοmicroένων Σε αυτή τη νέα κατά-
σταση θα microπορούσαν να περάσουν από την οργή στην
οργάνωση microιας συστηmicroατικής εκπαιδευτικής παρέmicroβασης
η οποία microακροπρόθεσmicroα και υπό όρους θα microπορούσε
να συντελέσει στη microείωση της κοινωνικής αδικίας
Και microόνο η microείωση λοιπόν των αρνητικών συναισθηmicroά-
των των εκπαιδευτικών microπορεί να τους βοηθήσει στο να
οργανώσουν την εκπαιδευτική τους πρακτική πιο αποτε-
λεσmicroατικά Η προσαρmicroογή στις ανάγκες του πλαισίου
όταν δε θεωρείται laquoέκπτωσηraquo και laquoυποχώρησηraquo αλλά
γίνεται συνειδητά και οργανωmicroένα microε αφετηρία τα βιώ-
microατα των παιδιών και στόχο τη δηmicroιουργία κινήτρων
microάθησης microπορεί να φέρει σηmicroαντικά αποτελέσmicroατα για
την εκπαιδευτική διαδικασία Τα παιδιά θα νιώσουν ότι ο
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
εκπαιδευτικός τα υπολογίζει τα σέβεται καθώς προσαρ-
microόζει το microάθηmicroα στις ανάγκες τους Το κλίmicroα αυτό είναι
πιθανό να έχει θετικά αποτελέσmicroατα για τα παιδιά ―
microπορεί όχι θεαmicroατικά αλλά ουσιαστικά Αν ο εκπαιδευτι-
κός έχει την οξύνοια και την ικανότητα να αντιληφθεί
αυτές τις έστω microικρές αλλαγές και να τις αξιοποιήσει
τότε ο ίδιος θα γίνει πιο αποτελεσmicroατικός και τα παιδιά
θα αρχίσουν να βρίσκουν σιγά σιγά τα κλειδιά για να
οικοδοmicroήσουν microια σχέση δηmicroιουργική microε τη microάθηση Το
σηmicroαντικό και για τους δυο laquoεταίρουςraquo (εκπαιδευτικό
και microαθητές) είναι να πειστούν πως παρά τις δυσκολίες
microπορεί η τάξη να microπει σε microια ουσιαστική διαδικασία microά-
θησης Χωρίς αυτή την πίστη κάθε προσπάθεια θα laquoπέ-
φτει στο κενόraquo Αν ο εκπαιδευτικός κατανοήσει τις ιδιαί-
τερες δυσκολίες τις αναστολές τα προβλήmicroατα που δη-
microιουργεί το κοινωνικό πλαίσιο για την εκπαιδευτική δια-
δικασία αλλά πειστεί από την άλλη πως microε τις κατάλ-
ληλες στρατηγικές microπορεί να κινητοποιήσει τα παιδιά να
microάθουν (αφού όλα τα παιδιά microπορούν να κινητοποιη-
θούν όταν προσαρmicroοστεί το microάθηmicroα στις ανάγκες τους)
τότε η καθηmicroερινή του σχολική πρακτική microπορεί να microην
τον γεmicroίζει microε αρνητικά συναισθήmicroατα αλλά να του
προσφέρει πολλές προσωπικές στιγmicroές ικανοποίησης και
δηmicroιουργίας
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
37
Η κατανόηση αυτή δεν είναι φυσικά microια εύκολη διαδικα-
σία Πολλές φορές προκαλεί έντονα συναισθήmicroατα στον
εκπαιδευτικό ιδιαίτερα όταν οι καταστάσεις που αντιmicroε-
τωπίζει και τις οποίες πρέπει να αναλύσει ανακινούν
microέσα του αντίστοιχες προσωπικές ή οικογενειακές εmicroπει-
ρίες Είναι σαφές ότι χρειάζεται σοβαρή προσωπική δου-
λειά του εκπαιδευτικού για να microπορέσει να ξεφύγει από
τα έντονα συναισθήmicroατα που του προκαλούν οι ταυτί-
σεις και να κατανοήσει ψύχραιmicroα την κατάσταση Οι δυ-
σκολίες είναι microεγάλες αλλά και το κέρδος αντίστοιχο Το
πλαίσιο δεν αποτελεί πια τον άγνωστο laquomicroπαmicroπούλαraquo
αλλά είναι εκεί microπροστά ορατό αλλά και ευέλικτο σου
θέτει τα όρια αλλά σου αφήνει παράλληλα και microικρά
παράθυρα διαφυγής Σου εξηγεί σε προβληmicroατίζει
αλλά από την άλλη σου δίνει να καταλάβεις πως σε αυτή
την πολυπλοκότητα των παραγόντων που το ορίζουν
microπορείς να επέmicroβεις και συ σιγά σιγά και διακριτικά αλλά
πολύ ουσιαστικά Μπορείς να επέmicroβεις δηmicroιουργώντας
microικρές ανατροπές θέτοντας απλά ερωτήmicroατα στους συ-
νεργάτες σου τα παιδιά δείχνοντάς τους τις πολλαπλές
όψεις της laquoπραγmicroατικότηταςraquo και δίνοντάς τους εργα-
λεία για να επεξεργαστούν την πολλαπλότητα Η κατα-
νόηση του πλαισίου λοιπόν δε σου δηmicroιουργεί το αί-
σθηmicroα του microάταιου αφού όλα είναι δεδοmicroένα και ετερο-
καθορίζονται αντίθετα σου ενισχύει τις πιθανότητες ου-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
σιαστικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό microε κέρδη προ-
φανή για την εκπαιδευτική διαδικασία
Βιβλιογραφία
Ανδρούσου Α Το κίνητρο στην εκπαίδευση Κλειδιά και Αντι-
κλείδια ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Αθήνα 2003 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd
edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η ανα-γκαιότητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοι-νότητα τ 20 Αθήνα 1993
Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacute-ussite aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παραγωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000
Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
39
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
25
επιλογές τις ίδιες σωmicroατικές αναπηρίες ή
αντιmicroετωπίζουν τα ίδια προβλήmicroαταraquo5
Αυτές οι πολλαπλές υπαγωγές κάνουν σίγουρα κάθε άν-
θρωπο microοναδικό στον κόσmicroο Από την άλλη όmicroως ενι-
σχύουν την πιθανότητα να microπορέσεις να συναντήσεις
τον laquoάλλοraquo αφού δεν microπορεί κάποια από όλες αυτές
τις υπαγωγές θα είναι κοινή και θα βοηθάει τη συνά-
ντηση Αν ο καθένας microας ορίζει microονοσήmicroαντα την ταυ-
τότητά του αν νιώθει πχ microόνο Έλληνας ή microόνο χρι-
στιανός ή microόνο Ολυmicroπιακός τότε πολύ εύκολα θα βρει
απέναντί του τον αντίπαλο τον εχθρό Σε τέτοιες περι-
πτώσεις οι ταυτότητες γίνονται εύκολα laquoφονικέςraquo όπως
εύστοχα περιγράφει ο Αmicroίν Μααλούφ στο βιβλίο του Φο-
νικές ταυτότητες Αν όmicroως ο άνθρωπος αντιλαmicroβάνεται
τον εαυτό του και τον laquoάλλοraquo ως ένα κράmicroα ταυτοτή-
των και υπαγωγών τότε αρχίζει να νιώθει πόσο το
laquoεmicroείςraquo περιλαmicroβάνει και το οι laquoάλλοιraquo Η συνειδητο-
ποίηση αυτή αποτελεί αυτόmicroατα και microια γέφυρα επικοι-
νωνίας microια γέφυρα που δεν αποσιωπά τις διαφορές
αλλά προσπαθεί να βρει τα κλειδιά ερmicroηνείας τους
εντάσσοντάς τες στο πλαίσιο
5 Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999 σ 19
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
Η διαδικασία αυτή είναι ιδιαίτερα χρήσιmicroη για τον εκπαι-
δευτικό αφενός γιατί του επιτρέπει την ουσιαστική πα-
ρέmicroβαση όταν διδάσκει σε περιβάλλοντα φαινοmicroενικά
πολύ διαφορετικά και αφετέρου γιατί τον προφυλλάσ-
σει από απογοητεύσεις και παρανοήσεις της συmicroπεριφο-
ράς των παιδιών των γονιών και του ευρύτερου περι-
βάλλοντος Οι παρανοήσεις αυτές συχνό φαινόmicroενο σε
περιβάλλοντα πολυσυλλεκτικά θα microπορούσαν να laquoπεί-
σουνraquo τον εκπαιδευτικό είτε ότι η διαφορετικότητα του
απέναντι είναι επιθετική και απευθύνεται προς τον ίδιο
άρα να του προκαλέσουν συναισθήmicroατα και συmicroπεριφο-
ρές αmicroυντικές είτε ότι ο απέναντί του δεν είναι επιθετι-
κός αλλά βρίσκεται πολύ πίσω άρα υπάρχει και πάλι
αδυναmicroία επικοινωνίας γιατί ο άλλος πρέπει να καλύψει
microια πολύ microεγάλη διαδροmicroή για να καταφέρουν να συνο-
microιλήσουν Και στις δύο περιπτώσεις οι αντιδράσεις του
εκπαιδευτικού θα δυσχεράνουν σίγουρα την εκπαιδευ-
τική του παρέmicroβαση
ΤΤιι θθαα σσήήmicromicroααιιννεε ηη κκααττααννόόηησσηη ττοουυ ππλλααιισσίίοουυ
σστταα σσυυγγκκεεκκρριιmicromicroέένναα ππααρρααδδεείίγγmicromicroαατταασσκκηηννέέςς
Ας δούmicroε λοιπόν τώρα τι θα σήmicroαινε η κατανόηση του
πλαισίου στις παραπάνω σκηνές Στο πρώτο παράδειγmicroα
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
27
είναι εmicroφανέστατη η απογοήτευση και η παραίτηση που
νιώθει ο εκπαιδευτικός αντιmicroετωπίζοντας microια δύσκολη
κατάσταση Κι όmicroως τα σηmicroάδια αυτού του laquoπροαναγ-
γελθέντος θανάτουraquo ήταν ιδιαίτερα έντονα πολύ νωρί-
τερα Η περιοχή η οποία περιγράφεται η ορεινή περιοχή
της Ξάνθης αποτελεί παράδειγmicroα κοινωνίας σε microετά-
βαση όπου τα πιο καταπιεσmicroένα κοmicromicroάτια η οmicroάδα των
γυναικών δεν έχουν καταφέρει σε κανένα βαθmicroό να
κερδίσουν από την laquoπροελαύνουσα νεωτερικότηταraquo
Αυτό γίνεται καταρχήν αντιληπτό από πολύ ορατά ση-
microάδια όπως η ενδυmicroασία αλλά κυρίως από τις πορείες
ζωής τους οι οποίες παρουσιάζουν microεγάλη αναντιστοιχία
σε σχέση microε τις πορείες ζωής των ανδρών της περιοχής
που χαρακτηρίζονται από σηmicroαντικές αλλαγές και προ-
σαρmicroογές στη νεωτερικότητα Οι γυναίκες της περιοχής
παρουσιάζουν σχεδόν την ίδια εικόνα που παρουσίαζαν
και πριν από 30 χρόνια τη στιγmicroή που η ίδια η περιοχή
έχει πραγmicroατικά laquomicroεταmicroορφωθείraquo Ένα πολύ microεγάλο
ποσοστό τους δε microιλάει ικανοποιητικά ελληνικά ενώ οι
άνδρες της αντίστοιχης ηλικίας χρησιmicroοποιούν την ελλη-
νική microε ευχέρεια είναι αποκλεισmicroένες στον οικιακό
χώρο δεν microπορούν σε κανένα βαθmicroό να παρακολουθή-
σουν τις κοινωνικές εξελίξεις αποκοmicromicroένες από πολύ
microικρές από την εκπαίδευση Ένα συντριπτικό ποσοστό
γυναικών διακόπτουν τη σχολική φοίτηση πριν καν γί-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
νουν γυναίκες τελειώνοντας δηλαδή το ∆ηmicroοτικό και
microάλιστα έχοντας αριστεύσει στην εξαετή φοίτησή τους
Υπάρχουν χωριά στην ορεινή Ξάνθη που δεν έχουν
ακόmicroα στείλει κορίτσια στο Γυmicroνάσιο6 Κι αν η κατά-
σταση αυτή θεωρούνταν σχεδόν laquoαποδεκτή και φυσικήraquo
πριν από microερικά χρόνια όταν η γενικότερη εικόνα των
κοινωνιών αυτών ήταν εντελώς παραδοσιακή στις microέρες
microας φαντάζει αναντίστοιχη των γενικότερων εξελίξεων
προκαλώντας πολύ συχνά συναισθήmicroατα πόνου στα ίδια
τα νεαρά κορίτσια που νιώθουν να laquoτιmicroωρούνταιraquo για
το φύλο τους
Η κατάσταση αυτή προκαλεί συγκρούσεις πολλαπλών
τύπων όχι microόνο microεταξύ των microελών της παραδοσιακής
6 Τα χωριά αυτά microειώνονται συνεχώς Παρατηρείται το φαινό-microενο όταν ξεκινήσει ένα κορίτσι τη φοίτησή του να ακολουθή-σουν κι άλλα την επόmicroενη ή και την ίδια σχολική χρονιά Έτσι υπάρχουν περιπτώσεις κοριτσιών που κατάφεραν να πάνε στο Γυmicroνάσιο τρία χρόνια microετά τη φοίτησή τους στο ∆ηmicroοτικό microαζί microε το πρώτο κορίτσι που πήγε από το χωριό τους Στις περισ-σότερες των περιπτώσεων αυτών τα κορίτσια συνεχίζουν ικα-νοποιητικά τη δευτεροβάθmicroια εκπαίδευση microε υψηλές επιδόσεις και όταν καταφέρουν να φοιτήσουν και στο Λύκειο είναι σχε-δόν σίγουρα φοιτήτριες στο Πανεπιστήmicroιο Άρα η microεγάλη δυ-σκολία και η αποφασιστική καmicroπή στη ζωή των νεαρών γυναι-κών στις περιοχές αυτές είναι το πέρασmicroα από το ∆ηmicroοτικό στο Γυmicroνάσιο και από εκεί στο Λύκειο
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
29
κοινωνίας που αλλάζει αλλά και microεταξύ όλων των
εmicroπλεκοmicroένων στην εκπαιδευτική διαδικασία στις περιο-
χές αυτές Είναι χαρακτηριστική η αmicroηχανία του σχολι-
κού microηχανισmicroού απέναντι στο πρόβληmicroα της διακοπής
της σχολικής φοίτησης ο οποίος έχει ποικίλες αντιδρά-
σεις από οργάνωση ενηmicroερωτικών συναντήσεων των
γονέων microε κύριο θέmicroα την αναγκαιότητα της συνέχισης
της φοίτησης για τα κορίτσια microέχρι την laquoαπειλήraquo λήψης
διοικητικών microέτρων λόγω της microη εφαρmicroογής του νόmicroου
του σχετικού microε την υποχρεωτική εκπαίδευση
Όλα αυτά λοιπόν θα έπρεπε να έχουν προετοιmicroάσει τον
εκπαιδευτικό της πρώτης σκηνής για τη δυσκολία που
είχε να αντιmicroετωπίσει Η γνώση του πλαισίου θα τον
βοηθούσε να αντιmicroετωπίσει επιτυχώς τα συναισθήmicroατα
της microαταίωσης που νιώθει σε σχέση microε τη δουλειά του
και κυρίως των τύψεων απέναντι στο παιδί ∆ε laquoφταίειraquo
ο εκπαιδευτικός γιατί laquoξεσήκωσεraquo τη microαθήτρια η επι-
θυmicroία για microάθηση και αλλαγή προέκυψε στο παιδί και
λόγω του γενικότερου κλίmicroατος αλλαγών που χαρακτη-
ρίζουν microια microεταβατική κοινωνία ∆ε laquoφταίειraquo σίγουρα
γιατί βοήθησε το παιδί να αγαπήσει έναν laquoάλλο κόσmicroοraquo
τον κόσmicroο των γραmicromicroάτων ∆εν πάει χαmicroένη άλλωστε η
προσπάθεια ακόmicroα κι αν η συγκεκριmicroένη microαθήτρια δεν
καταφέρει να συνεχίσει τη φοίτησή της Παρατηρείται
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
συχνά το φαινόmicroενο όταν οι προσδοκίες ζωής ενός
ατόmicroου δηmicroιουργούν πολύ microεγάλη ρήξη σε σχέση microε τις
κοινωνικά αναmicroενόmicroενες να microεταφέρονται σχεδόν αυ-
τούσιες στην επόmicroενη γενιά όταν θα έχουν laquoωριmicroάσει οι
κοινωνικές συνθήκεςraquo Στις περιπτώσεις αυτές παρατη-
ρούmicroε ένα νεότερο microέλος της οικογένειας να αναλαmicroβά-
νει να laquoεπαληθεύσει το σχέδιο αλλαγήςraquo όταν οι συν-
θήκες δε δηmicroιουργούν πια συγκρούσεις έντονες που
ανατρέπουν την εσωτερική του ισορροπία
Όχι microόνο δε laquoφταίειraquo ο εκπαιδευτικός αλλά πρέπει να
νιώθει ότι συmicromicroετέχει microε τον τρόπο του σε αυτή την πο-
ρεία της αλλαγής Θα πρέπει βέβαια ο τρόπος παρέmicroβα-
σής του να είναι προσεκτικός microε απόλυτο σεβασmicroό των
εmicroπλεκοmicroένων Είναι σηmicroαντικό να δώσει στα παιδιά να
καταλάβουν ότι το πρόβληmicroά τους είναι περίπλοκο ότι
δεν είναι οι γονείς τους laquoαδιάφοροιraquo και laquoανόητοιraquo
αλλά έχουν microια δυσκολία προσαρmicroογής στις καινούριες
συνθήκες Είναι σηmicroαντικό να microη δηmicroιουργηθούν στα
παιδιά συνθήκες απόρριψης των γονέων πράγmicroα πολύ
εύκολο στη σύγκρουση που αντιmicroετωπίζουν αλλά να
κατανοήσουν ότι οι γονείς εκπροσωπούν εδώ το παλιό
και παραδοσιακό που δυσκολεύεται να αλλάξει Σίγουρα
σε microια τέτοια προοπτική δε βοηθούν αντιδράσεις του
τύπου laquoΣκέφτοmicroαι να πάω να ldquoαρπάξωrdquo το παιδί και να
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
31
το στείλω στο σχολείο Να τους τα πω έξω απrsquo τα δό-
ντια Στη microάνα που ldquoζηλεύειrdquo την κόρη και δεν την αφή-
νει να προοδεύσει Στον πατέρα που κρύβεται πίσω από
το αίτηmicroα της microάνας Στην υπόλοιπη οικογένεια που δεν
τη στηρίζειraquo Οι αντιδράσεις αυτές το microόνο που κατα-
φέρνουν είναι να φέρνουν αντιmicroέτωπες τις δυο πλευρές
το σχολείο και το σπίτι και να δυναmicroιτίζουν το ενδεχό-
microενο οποιασδήποτε νεότερης συνεργασίας και ανταλλα-
γής Η παρέmicroβαση του εκπαιδευτικού πρέπει να είναι
προσεκτική συστηmicroατική και να δίνει το χρόνο στους
άλλους να αποδεχτούν το διαφορετικό σιγά σιγά ως microια
κατάσταση αλλαγής που αρχίζουν να αναγνωρίζουν και
οι ίδιοι και όχι ως microια laquoεπιβολή της κυρίαρχης πλειονο-
τικής οmicroάδαςraquo Μπορεί βέβαια ο χρόνος αυτός να είναι
αποφασιστικός για την πορεία ζωής του συγκεκριmicroένου
παιδιού Αν γίνει όmicroως η παρέmicroβαση microε σεβασmicroό και σύ-
στηmicroα δε θα πάει χαmicroένη ούτε και για το συγκεκριmicroένο
παιδί αν αυτό νιώσει πως laquoέχασε microια microάχη αλλά όχι
τον πόλεmicroοraquo αν νιώσει πως σε αυτή την πορεία των
αλλαγών έχει νόηmicroα να διεκδικεί σταθερά και επίmicroονα
microε στόχο την καλυτέρευση της ζωής του
Αν εξετάσουmicroε τη δεύτερη σκηνή θα διαπιστώσουmicroε
επίσης πως και εκεί η γνώση του πλαισίου θα είχε βοη-
θήσει τον εκπαιδευτικό να περιmicroένει τις laquoδυσκολίες κα-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
τανόησηςraquo από την πλευρά των microαθητών Ο συγκεκρι-
microένος εκπαιδευτικός λειτουργεί στο πλαίσιο microιας κλει-
στής αγροτικής κοινωνίας της οποίας χαρακτηριστικό
είναι microεταξύ άλλων η laquoαξιοποίησηraquo από microικρή ηλικία
των νεότερων microελών για την ενίσχυση του οικογενεια-
κού εισοδήmicroατος Η κοινωνία αυτή microαθαίνει από πολύ
νωρίς στα microέλη της τη χρησιmicroότητα της εργασίας ακόmicroα
και της παιδικής για την ωρίmicroανση του παιδιού για την
εκmicroάθηση microιας τέχνης για τη συmicromicroετοχή του στον οικο-
γενειακό αγώνα για ένα καλύτερο αύριο Η πολύ έντονη
laquoκαταδίκη της παιδικής εργασίαςraquo που θεωρείται σχε-
δόν αυτονόητη σε microια κοινωνία άλλου τύπου δεν microπο-
ρεί να γίνει κατανοητή στο συγκεκριmicroένο πλαίσιο Τα
παιδιά microεγαλώνουν microαθαίνοντας για την αξία της δου-
λειάς ενώ παράλληλα εργάζονται και τα ίδια
Η γνώση λοιπόν της συγκεκριmicroένης συνθήκης θα είχε
βοηθήσει τον εκπαιδευτικό να αποφύγει την έκπληξη
την αmicroηχανία καθώς και την ανατροπή που νιώθει εκ
των υστέρων Θα του είχε αφήσει χρόνο να σκεφτεί τη
διαφορά στις αντιλήψεις για την παιδική εργασία ανά-
microεσα σε αυτόν και τους microαθητές του να τη δικαιολογή-
σει και να αναmicroένει τις αντιδράσεις των παιδιών και τη
δυσκολία κατανόησης Από την άλλη θα microπορούσε να
αποφύγει τις τύψεις γιατί θα είχε microελετήσει τη θεmicroε-
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
33
λιώδη διαφορά που επισηmicroαίνουν οι ειδικοί όταν συζη-
τούν για την παιδική εργασία Σύmicroφωνα microε τη Unicef
λοιπόν η παιδική εργασία χωρίζεται σε laquomicroη αποδεκτήraquo
και laquoαποδεκτήraquo Η πρώτη αναφέρεται στο είδος της
laquoεργασίας που εmicroποδίζει τη φυσική και την πνευmicroατική
ανάπτυξη του παιδιού συmicromicroετέχει στην εκmicroετάλλευσή
του οικονοmicroική και κοινωνική παραβιάζει την πνευmicroα-
τική και ηθική του ακεραιότητα Η δεύτερη δίνει στο
παιδί που συmicromicroετέχει στο οικογενειακό εισόδηmicroα ασφά-
λεια και περηφάνια του παρέχει microια εκπαίδευση (for-
mation) ή ακόmicroα και ένα επάγγελmicroα ακόmicroα κι αν δεν
εξασφαλίζει πάντα τη συνέχιση της σχολικής φοίτησης
τις αργίες του τη διασκέδασή του Του παρέχει τελικά microια
θέση και διευκολύνει την ένταξή του στο περιβάλλονraquo7
Αν τα γνώριζε όλα αυτά ο εκπαιδευτικός και είχε προ-
βληmicroατιστεί εκ των προτέρων δε θα ένιωθε αmicroηχανία
γιατί έθιξε ένα δύσκολο ζήτηmicroα Θα αναγνώριζε ότι οι
περισσότεροι microαθητές του παρά τις ιδιαίτερες δυσκολίες
στη ζωή τους ανήκουν στη δεύτερη κατηγορία της παι-
δικής εργασίας και ίσως θα είχε νόηmicroα να στηριχτεί σε
7 Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacuteus-site aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παρα-
γωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000 σ 309
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτή τη διαφορά και να δώσει στα παιδιά να καταλά-
βουν πόσο απάνθρωπη και καταδικαστέα είναι η άλλη
microορφή παιδικής εργασίας Αν γνώριζε το πλαίσιο θα
microπορούσε να κατανοήσει τις διαφορετικές αντιλήψεις
των παιδιών και θα είχε κάνει την παρέmicroβασή του πιο
συγκροτηmicroένα Έτσι θα απέφευγε την κούραση και την
απογοήτευση που τόσο έντονα δηλώνει στο τέλος
Συmicroπεράσmicroατα
Γίνεται νοmicroίζουmicroε κατανοητό ότι η γνώση του πλαισίου
microπορεί να βοηθήσει τους εκπαιδευτικούς στην εκπαιδευ-
τική τους πρακτική microε πολλούς τρόπους Καταρχήν βοη-
θάει στη microείωση των αρνητικών συναισθηmicroάτων που
προκαλεί η έκπληξη και η ανατροπή στην καθηmicroερινή
σχολική πρακτική Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό Αρκεί να
αναλογιστούmicroε πόσες περιπτώσεις ανθρώπων γνωρί-
ζουmicroε κοινωνικά ευαίσθητων οι οποίοι laquoπαραιτούνταιraquo
στον εργασιακό τους χώρο γιατί απελπίζονται γιατί θε-
ωρούν ότι laquoτίποτα δεν αλλάζειraquo γιατί ξεκινούν microε microε-
γάλη ορmicroή και επιθυmicroία να προσφέρουν και δεν τα κα-
ταφέρνουν Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις η γνώση του
πλαισίου θα είχε microειώσει το συναίσθηmicroα της microαταίωσης
κυρίαρχο στις καταστάσεις όπου υπάρχουν έντονα κοι-
νωνικά προβλήmicroατα και ο εκπαιδευτικός νιώθει ότι δεν
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
35
microπορεί να επέmicroβει Θα είχε πείσει επίσης τους εκπαι-
δευτικούς να βάζουν microικρότερους και εφικτούς στόχους
και θα τους είχε δώσει τη χαρά και την ικανοποίηση της
κατάκτησης των στόχων αυτών Θα τους είχε βοηθήσει
να microην laquoπαίρνουν στην πλάτη τουςraquo όλη την ευθύνη
παρά microόνο αυτή που τους αναλογεί Θα τους είχε βοη-
θήσει ακόmicroα να ξεπεράσουν γρήγορα το στάδιο της
ταύτισης microε τους κοινωνικά αδύνατους πηγαίνοντας σε
microια πιο laquoχρήσιmicroη κατάστασηraquo όπου microπορούν να συνει-
δητοποιήσουν και την πολυπλοκότητα αλλά και το laquoδί-
καιοraquo όλων των εmicroπλεκοmicroένων Σε αυτή τη νέα κατά-
σταση θα microπορούσαν να περάσουν από την οργή στην
οργάνωση microιας συστηmicroατικής εκπαιδευτικής παρέmicroβασης
η οποία microακροπρόθεσmicroα και υπό όρους θα microπορούσε
να συντελέσει στη microείωση της κοινωνικής αδικίας
Και microόνο η microείωση λοιπόν των αρνητικών συναισθηmicroά-
των των εκπαιδευτικών microπορεί να τους βοηθήσει στο να
οργανώσουν την εκπαιδευτική τους πρακτική πιο αποτε-
λεσmicroατικά Η προσαρmicroογή στις ανάγκες του πλαισίου
όταν δε θεωρείται laquoέκπτωσηraquo και laquoυποχώρησηraquo αλλά
γίνεται συνειδητά και οργανωmicroένα microε αφετηρία τα βιώ-
microατα των παιδιών και στόχο τη δηmicroιουργία κινήτρων
microάθησης microπορεί να φέρει σηmicroαντικά αποτελέσmicroατα για
την εκπαιδευτική διαδικασία Τα παιδιά θα νιώσουν ότι ο
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
εκπαιδευτικός τα υπολογίζει τα σέβεται καθώς προσαρ-
microόζει το microάθηmicroα στις ανάγκες τους Το κλίmicroα αυτό είναι
πιθανό να έχει θετικά αποτελέσmicroατα για τα παιδιά ―
microπορεί όχι θεαmicroατικά αλλά ουσιαστικά Αν ο εκπαιδευτι-
κός έχει την οξύνοια και την ικανότητα να αντιληφθεί
αυτές τις έστω microικρές αλλαγές και να τις αξιοποιήσει
τότε ο ίδιος θα γίνει πιο αποτελεσmicroατικός και τα παιδιά
θα αρχίσουν να βρίσκουν σιγά σιγά τα κλειδιά για να
οικοδοmicroήσουν microια σχέση δηmicroιουργική microε τη microάθηση Το
σηmicroαντικό και για τους δυο laquoεταίρουςraquo (εκπαιδευτικό
και microαθητές) είναι να πειστούν πως παρά τις δυσκολίες
microπορεί η τάξη να microπει σε microια ουσιαστική διαδικασία microά-
θησης Χωρίς αυτή την πίστη κάθε προσπάθεια θα laquoπέ-
φτει στο κενόraquo Αν ο εκπαιδευτικός κατανοήσει τις ιδιαί-
τερες δυσκολίες τις αναστολές τα προβλήmicroατα που δη-
microιουργεί το κοινωνικό πλαίσιο για την εκπαιδευτική δια-
δικασία αλλά πειστεί από την άλλη πως microε τις κατάλ-
ληλες στρατηγικές microπορεί να κινητοποιήσει τα παιδιά να
microάθουν (αφού όλα τα παιδιά microπορούν να κινητοποιη-
θούν όταν προσαρmicroοστεί το microάθηmicroα στις ανάγκες τους)
τότε η καθηmicroερινή του σχολική πρακτική microπορεί να microην
τον γεmicroίζει microε αρνητικά συναισθήmicroατα αλλά να του
προσφέρει πολλές προσωπικές στιγmicroές ικανοποίησης και
δηmicroιουργίας
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
37
Η κατανόηση αυτή δεν είναι φυσικά microια εύκολη διαδικα-
σία Πολλές φορές προκαλεί έντονα συναισθήmicroατα στον
εκπαιδευτικό ιδιαίτερα όταν οι καταστάσεις που αντιmicroε-
τωπίζει και τις οποίες πρέπει να αναλύσει ανακινούν
microέσα του αντίστοιχες προσωπικές ή οικογενειακές εmicroπει-
ρίες Είναι σαφές ότι χρειάζεται σοβαρή προσωπική δου-
λειά του εκπαιδευτικού για να microπορέσει να ξεφύγει από
τα έντονα συναισθήmicroατα που του προκαλούν οι ταυτί-
σεις και να κατανοήσει ψύχραιmicroα την κατάσταση Οι δυ-
σκολίες είναι microεγάλες αλλά και το κέρδος αντίστοιχο Το
πλαίσιο δεν αποτελεί πια τον άγνωστο laquomicroπαmicroπούλαraquo
αλλά είναι εκεί microπροστά ορατό αλλά και ευέλικτο σου
θέτει τα όρια αλλά σου αφήνει παράλληλα και microικρά
παράθυρα διαφυγής Σου εξηγεί σε προβληmicroατίζει
αλλά από την άλλη σου δίνει να καταλάβεις πως σε αυτή
την πολυπλοκότητα των παραγόντων που το ορίζουν
microπορείς να επέmicroβεις και συ σιγά σιγά και διακριτικά αλλά
πολύ ουσιαστικά Μπορείς να επέmicroβεις δηmicroιουργώντας
microικρές ανατροπές θέτοντας απλά ερωτήmicroατα στους συ-
νεργάτες σου τα παιδιά δείχνοντάς τους τις πολλαπλές
όψεις της laquoπραγmicroατικότηταςraquo και δίνοντάς τους εργα-
λεία για να επεξεργαστούν την πολλαπλότητα Η κατα-
νόηση του πλαισίου λοιπόν δε σου δηmicroιουργεί το αί-
σθηmicroα του microάταιου αφού όλα είναι δεδοmicroένα και ετερο-
καθορίζονται αντίθετα σου ενισχύει τις πιθανότητες ου-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
σιαστικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό microε κέρδη προ-
φανή για την εκπαιδευτική διαδικασία
Βιβλιογραφία
Ανδρούσου Α Το κίνητρο στην εκπαίδευση Κλειδιά και Αντι-
κλείδια ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Αθήνα 2003 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd
edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η ανα-γκαιότητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοι-νότητα τ 20 Αθήνα 1993
Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacute-ussite aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παραγωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000
Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
39
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
26
Η διαδικασία αυτή είναι ιδιαίτερα χρήσιmicroη για τον εκπαι-
δευτικό αφενός γιατί του επιτρέπει την ουσιαστική πα-
ρέmicroβαση όταν διδάσκει σε περιβάλλοντα φαινοmicroενικά
πολύ διαφορετικά και αφετέρου γιατί τον προφυλλάσ-
σει από απογοητεύσεις και παρανοήσεις της συmicroπεριφο-
ράς των παιδιών των γονιών και του ευρύτερου περι-
βάλλοντος Οι παρανοήσεις αυτές συχνό φαινόmicroενο σε
περιβάλλοντα πολυσυλλεκτικά θα microπορούσαν να laquoπεί-
σουνraquo τον εκπαιδευτικό είτε ότι η διαφορετικότητα του
απέναντι είναι επιθετική και απευθύνεται προς τον ίδιο
άρα να του προκαλέσουν συναισθήmicroατα και συmicroπεριφο-
ρές αmicroυντικές είτε ότι ο απέναντί του δεν είναι επιθετι-
κός αλλά βρίσκεται πολύ πίσω άρα υπάρχει και πάλι
αδυναmicroία επικοινωνίας γιατί ο άλλος πρέπει να καλύψει
microια πολύ microεγάλη διαδροmicroή για να καταφέρουν να συνο-
microιλήσουν Και στις δύο περιπτώσεις οι αντιδράσεις του
εκπαιδευτικού θα δυσχεράνουν σίγουρα την εκπαιδευ-
τική του παρέmicroβαση
ΤΤιι θθαα σσήήmicromicroααιιννεε ηη κκααττααννόόηησσηη ττοουυ ππλλααιισσίίοουυ
σστταα σσυυγγκκεεκκρριιmicromicroέένναα ππααρρααδδεείίγγmicromicroαατταασσκκηηννέέςς
Ας δούmicroε λοιπόν τώρα τι θα σήmicroαινε η κατανόηση του
πλαισίου στις παραπάνω σκηνές Στο πρώτο παράδειγmicroα
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
27
είναι εmicroφανέστατη η απογοήτευση και η παραίτηση που
νιώθει ο εκπαιδευτικός αντιmicroετωπίζοντας microια δύσκολη
κατάσταση Κι όmicroως τα σηmicroάδια αυτού του laquoπροαναγ-
γελθέντος θανάτουraquo ήταν ιδιαίτερα έντονα πολύ νωρί-
τερα Η περιοχή η οποία περιγράφεται η ορεινή περιοχή
της Ξάνθης αποτελεί παράδειγmicroα κοινωνίας σε microετά-
βαση όπου τα πιο καταπιεσmicroένα κοmicromicroάτια η οmicroάδα των
γυναικών δεν έχουν καταφέρει σε κανένα βαθmicroό να
κερδίσουν από την laquoπροελαύνουσα νεωτερικότηταraquo
Αυτό γίνεται καταρχήν αντιληπτό από πολύ ορατά ση-
microάδια όπως η ενδυmicroασία αλλά κυρίως από τις πορείες
ζωής τους οι οποίες παρουσιάζουν microεγάλη αναντιστοιχία
σε σχέση microε τις πορείες ζωής των ανδρών της περιοχής
που χαρακτηρίζονται από σηmicroαντικές αλλαγές και προ-
σαρmicroογές στη νεωτερικότητα Οι γυναίκες της περιοχής
παρουσιάζουν σχεδόν την ίδια εικόνα που παρουσίαζαν
και πριν από 30 χρόνια τη στιγmicroή που η ίδια η περιοχή
έχει πραγmicroατικά laquomicroεταmicroορφωθείraquo Ένα πολύ microεγάλο
ποσοστό τους δε microιλάει ικανοποιητικά ελληνικά ενώ οι
άνδρες της αντίστοιχης ηλικίας χρησιmicroοποιούν την ελλη-
νική microε ευχέρεια είναι αποκλεισmicroένες στον οικιακό
χώρο δεν microπορούν σε κανένα βαθmicroό να παρακολουθή-
σουν τις κοινωνικές εξελίξεις αποκοmicromicroένες από πολύ
microικρές από την εκπαίδευση Ένα συντριπτικό ποσοστό
γυναικών διακόπτουν τη σχολική φοίτηση πριν καν γί-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
νουν γυναίκες τελειώνοντας δηλαδή το ∆ηmicroοτικό και
microάλιστα έχοντας αριστεύσει στην εξαετή φοίτησή τους
Υπάρχουν χωριά στην ορεινή Ξάνθη που δεν έχουν
ακόmicroα στείλει κορίτσια στο Γυmicroνάσιο6 Κι αν η κατά-
σταση αυτή θεωρούνταν σχεδόν laquoαποδεκτή και φυσικήraquo
πριν από microερικά χρόνια όταν η γενικότερη εικόνα των
κοινωνιών αυτών ήταν εντελώς παραδοσιακή στις microέρες
microας φαντάζει αναντίστοιχη των γενικότερων εξελίξεων
προκαλώντας πολύ συχνά συναισθήmicroατα πόνου στα ίδια
τα νεαρά κορίτσια που νιώθουν να laquoτιmicroωρούνταιraquo για
το φύλο τους
Η κατάσταση αυτή προκαλεί συγκρούσεις πολλαπλών
τύπων όχι microόνο microεταξύ των microελών της παραδοσιακής
6 Τα χωριά αυτά microειώνονται συνεχώς Παρατηρείται το φαινό-microενο όταν ξεκινήσει ένα κορίτσι τη φοίτησή του να ακολουθή-σουν κι άλλα την επόmicroενη ή και την ίδια σχολική χρονιά Έτσι υπάρχουν περιπτώσεις κοριτσιών που κατάφεραν να πάνε στο Γυmicroνάσιο τρία χρόνια microετά τη φοίτησή τους στο ∆ηmicroοτικό microαζί microε το πρώτο κορίτσι που πήγε από το χωριό τους Στις περισ-σότερες των περιπτώσεων αυτών τα κορίτσια συνεχίζουν ικα-νοποιητικά τη δευτεροβάθmicroια εκπαίδευση microε υψηλές επιδόσεις και όταν καταφέρουν να φοιτήσουν και στο Λύκειο είναι σχε-δόν σίγουρα φοιτήτριες στο Πανεπιστήmicroιο Άρα η microεγάλη δυ-σκολία και η αποφασιστική καmicroπή στη ζωή των νεαρών γυναι-κών στις περιοχές αυτές είναι το πέρασmicroα από το ∆ηmicroοτικό στο Γυmicroνάσιο και από εκεί στο Λύκειο
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
29
κοινωνίας που αλλάζει αλλά και microεταξύ όλων των
εmicroπλεκοmicroένων στην εκπαιδευτική διαδικασία στις περιο-
χές αυτές Είναι χαρακτηριστική η αmicroηχανία του σχολι-
κού microηχανισmicroού απέναντι στο πρόβληmicroα της διακοπής
της σχολικής φοίτησης ο οποίος έχει ποικίλες αντιδρά-
σεις από οργάνωση ενηmicroερωτικών συναντήσεων των
γονέων microε κύριο θέmicroα την αναγκαιότητα της συνέχισης
της φοίτησης για τα κορίτσια microέχρι την laquoαπειλήraquo λήψης
διοικητικών microέτρων λόγω της microη εφαρmicroογής του νόmicroου
του σχετικού microε την υποχρεωτική εκπαίδευση
Όλα αυτά λοιπόν θα έπρεπε να έχουν προετοιmicroάσει τον
εκπαιδευτικό της πρώτης σκηνής για τη δυσκολία που
είχε να αντιmicroετωπίσει Η γνώση του πλαισίου θα τον
βοηθούσε να αντιmicroετωπίσει επιτυχώς τα συναισθήmicroατα
της microαταίωσης που νιώθει σε σχέση microε τη δουλειά του
και κυρίως των τύψεων απέναντι στο παιδί ∆ε laquoφταίειraquo
ο εκπαιδευτικός γιατί laquoξεσήκωσεraquo τη microαθήτρια η επι-
θυmicroία για microάθηση και αλλαγή προέκυψε στο παιδί και
λόγω του γενικότερου κλίmicroατος αλλαγών που χαρακτη-
ρίζουν microια microεταβατική κοινωνία ∆ε laquoφταίειraquo σίγουρα
γιατί βοήθησε το παιδί να αγαπήσει έναν laquoάλλο κόσmicroοraquo
τον κόσmicroο των γραmicromicroάτων ∆εν πάει χαmicroένη άλλωστε η
προσπάθεια ακόmicroα κι αν η συγκεκριmicroένη microαθήτρια δεν
καταφέρει να συνεχίσει τη φοίτησή της Παρατηρείται
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
συχνά το φαινόmicroενο όταν οι προσδοκίες ζωής ενός
ατόmicroου δηmicroιουργούν πολύ microεγάλη ρήξη σε σχέση microε τις
κοινωνικά αναmicroενόmicroενες να microεταφέρονται σχεδόν αυ-
τούσιες στην επόmicroενη γενιά όταν θα έχουν laquoωριmicroάσει οι
κοινωνικές συνθήκεςraquo Στις περιπτώσεις αυτές παρατη-
ρούmicroε ένα νεότερο microέλος της οικογένειας να αναλαmicroβά-
νει να laquoεπαληθεύσει το σχέδιο αλλαγήςraquo όταν οι συν-
θήκες δε δηmicroιουργούν πια συγκρούσεις έντονες που
ανατρέπουν την εσωτερική του ισορροπία
Όχι microόνο δε laquoφταίειraquo ο εκπαιδευτικός αλλά πρέπει να
νιώθει ότι συmicromicroετέχει microε τον τρόπο του σε αυτή την πο-
ρεία της αλλαγής Θα πρέπει βέβαια ο τρόπος παρέmicroβα-
σής του να είναι προσεκτικός microε απόλυτο σεβασmicroό των
εmicroπλεκοmicroένων Είναι σηmicroαντικό να δώσει στα παιδιά να
καταλάβουν ότι το πρόβληmicroά τους είναι περίπλοκο ότι
δεν είναι οι γονείς τους laquoαδιάφοροιraquo και laquoανόητοιraquo
αλλά έχουν microια δυσκολία προσαρmicroογής στις καινούριες
συνθήκες Είναι σηmicroαντικό να microη δηmicroιουργηθούν στα
παιδιά συνθήκες απόρριψης των γονέων πράγmicroα πολύ
εύκολο στη σύγκρουση που αντιmicroετωπίζουν αλλά να
κατανοήσουν ότι οι γονείς εκπροσωπούν εδώ το παλιό
και παραδοσιακό που δυσκολεύεται να αλλάξει Σίγουρα
σε microια τέτοια προοπτική δε βοηθούν αντιδράσεις του
τύπου laquoΣκέφτοmicroαι να πάω να ldquoαρπάξωrdquo το παιδί και να
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
31
το στείλω στο σχολείο Να τους τα πω έξω απrsquo τα δό-
ντια Στη microάνα που ldquoζηλεύειrdquo την κόρη και δεν την αφή-
νει να προοδεύσει Στον πατέρα που κρύβεται πίσω από
το αίτηmicroα της microάνας Στην υπόλοιπη οικογένεια που δεν
τη στηρίζειraquo Οι αντιδράσεις αυτές το microόνο που κατα-
φέρνουν είναι να φέρνουν αντιmicroέτωπες τις δυο πλευρές
το σχολείο και το σπίτι και να δυναmicroιτίζουν το ενδεχό-
microενο οποιασδήποτε νεότερης συνεργασίας και ανταλλα-
γής Η παρέmicroβαση του εκπαιδευτικού πρέπει να είναι
προσεκτική συστηmicroατική και να δίνει το χρόνο στους
άλλους να αποδεχτούν το διαφορετικό σιγά σιγά ως microια
κατάσταση αλλαγής που αρχίζουν να αναγνωρίζουν και
οι ίδιοι και όχι ως microια laquoεπιβολή της κυρίαρχης πλειονο-
τικής οmicroάδαςraquo Μπορεί βέβαια ο χρόνος αυτός να είναι
αποφασιστικός για την πορεία ζωής του συγκεκριmicroένου
παιδιού Αν γίνει όmicroως η παρέmicroβαση microε σεβασmicroό και σύ-
στηmicroα δε θα πάει χαmicroένη ούτε και για το συγκεκριmicroένο
παιδί αν αυτό νιώσει πως laquoέχασε microια microάχη αλλά όχι
τον πόλεmicroοraquo αν νιώσει πως σε αυτή την πορεία των
αλλαγών έχει νόηmicroα να διεκδικεί σταθερά και επίmicroονα
microε στόχο την καλυτέρευση της ζωής του
Αν εξετάσουmicroε τη δεύτερη σκηνή θα διαπιστώσουmicroε
επίσης πως και εκεί η γνώση του πλαισίου θα είχε βοη-
θήσει τον εκπαιδευτικό να περιmicroένει τις laquoδυσκολίες κα-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
τανόησηςraquo από την πλευρά των microαθητών Ο συγκεκρι-
microένος εκπαιδευτικός λειτουργεί στο πλαίσιο microιας κλει-
στής αγροτικής κοινωνίας της οποίας χαρακτηριστικό
είναι microεταξύ άλλων η laquoαξιοποίησηraquo από microικρή ηλικία
των νεότερων microελών για την ενίσχυση του οικογενεια-
κού εισοδήmicroατος Η κοινωνία αυτή microαθαίνει από πολύ
νωρίς στα microέλη της τη χρησιmicroότητα της εργασίας ακόmicroα
και της παιδικής για την ωρίmicroανση του παιδιού για την
εκmicroάθηση microιας τέχνης για τη συmicromicroετοχή του στον οικο-
γενειακό αγώνα για ένα καλύτερο αύριο Η πολύ έντονη
laquoκαταδίκη της παιδικής εργασίαςraquo που θεωρείται σχε-
δόν αυτονόητη σε microια κοινωνία άλλου τύπου δεν microπο-
ρεί να γίνει κατανοητή στο συγκεκριmicroένο πλαίσιο Τα
παιδιά microεγαλώνουν microαθαίνοντας για την αξία της δου-
λειάς ενώ παράλληλα εργάζονται και τα ίδια
Η γνώση λοιπόν της συγκεκριmicroένης συνθήκης θα είχε
βοηθήσει τον εκπαιδευτικό να αποφύγει την έκπληξη
την αmicroηχανία καθώς και την ανατροπή που νιώθει εκ
των υστέρων Θα του είχε αφήσει χρόνο να σκεφτεί τη
διαφορά στις αντιλήψεις για την παιδική εργασία ανά-
microεσα σε αυτόν και τους microαθητές του να τη δικαιολογή-
σει και να αναmicroένει τις αντιδράσεις των παιδιών και τη
δυσκολία κατανόησης Από την άλλη θα microπορούσε να
αποφύγει τις τύψεις γιατί θα είχε microελετήσει τη θεmicroε-
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
33
λιώδη διαφορά που επισηmicroαίνουν οι ειδικοί όταν συζη-
τούν για την παιδική εργασία Σύmicroφωνα microε τη Unicef
λοιπόν η παιδική εργασία χωρίζεται σε laquomicroη αποδεκτήraquo
και laquoαποδεκτήraquo Η πρώτη αναφέρεται στο είδος της
laquoεργασίας που εmicroποδίζει τη φυσική και την πνευmicroατική
ανάπτυξη του παιδιού συmicromicroετέχει στην εκmicroετάλλευσή
του οικονοmicroική και κοινωνική παραβιάζει την πνευmicroα-
τική και ηθική του ακεραιότητα Η δεύτερη δίνει στο
παιδί που συmicromicroετέχει στο οικογενειακό εισόδηmicroα ασφά-
λεια και περηφάνια του παρέχει microια εκπαίδευση (for-
mation) ή ακόmicroα και ένα επάγγελmicroα ακόmicroα κι αν δεν
εξασφαλίζει πάντα τη συνέχιση της σχολικής φοίτησης
τις αργίες του τη διασκέδασή του Του παρέχει τελικά microια
θέση και διευκολύνει την ένταξή του στο περιβάλλονraquo7
Αν τα γνώριζε όλα αυτά ο εκπαιδευτικός και είχε προ-
βληmicroατιστεί εκ των προτέρων δε θα ένιωθε αmicroηχανία
γιατί έθιξε ένα δύσκολο ζήτηmicroα Θα αναγνώριζε ότι οι
περισσότεροι microαθητές του παρά τις ιδιαίτερες δυσκολίες
στη ζωή τους ανήκουν στη δεύτερη κατηγορία της παι-
δικής εργασίας και ίσως θα είχε νόηmicroα να στηριχτεί σε
7 Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacuteus-site aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παρα-
γωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000 σ 309
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτή τη διαφορά και να δώσει στα παιδιά να καταλά-
βουν πόσο απάνθρωπη και καταδικαστέα είναι η άλλη
microορφή παιδικής εργασίας Αν γνώριζε το πλαίσιο θα
microπορούσε να κατανοήσει τις διαφορετικές αντιλήψεις
των παιδιών και θα είχε κάνει την παρέmicroβασή του πιο
συγκροτηmicroένα Έτσι θα απέφευγε την κούραση και την
απογοήτευση που τόσο έντονα δηλώνει στο τέλος
Συmicroπεράσmicroατα
Γίνεται νοmicroίζουmicroε κατανοητό ότι η γνώση του πλαισίου
microπορεί να βοηθήσει τους εκπαιδευτικούς στην εκπαιδευ-
τική τους πρακτική microε πολλούς τρόπους Καταρχήν βοη-
θάει στη microείωση των αρνητικών συναισθηmicroάτων που
προκαλεί η έκπληξη και η ανατροπή στην καθηmicroερινή
σχολική πρακτική Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό Αρκεί να
αναλογιστούmicroε πόσες περιπτώσεις ανθρώπων γνωρί-
ζουmicroε κοινωνικά ευαίσθητων οι οποίοι laquoπαραιτούνταιraquo
στον εργασιακό τους χώρο γιατί απελπίζονται γιατί θε-
ωρούν ότι laquoτίποτα δεν αλλάζειraquo γιατί ξεκινούν microε microε-
γάλη ορmicroή και επιθυmicroία να προσφέρουν και δεν τα κα-
ταφέρνουν Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις η γνώση του
πλαισίου θα είχε microειώσει το συναίσθηmicroα της microαταίωσης
κυρίαρχο στις καταστάσεις όπου υπάρχουν έντονα κοι-
νωνικά προβλήmicroατα και ο εκπαιδευτικός νιώθει ότι δεν
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
35
microπορεί να επέmicroβει Θα είχε πείσει επίσης τους εκπαι-
δευτικούς να βάζουν microικρότερους και εφικτούς στόχους
και θα τους είχε δώσει τη χαρά και την ικανοποίηση της
κατάκτησης των στόχων αυτών Θα τους είχε βοηθήσει
να microην laquoπαίρνουν στην πλάτη τουςraquo όλη την ευθύνη
παρά microόνο αυτή που τους αναλογεί Θα τους είχε βοη-
θήσει ακόmicroα να ξεπεράσουν γρήγορα το στάδιο της
ταύτισης microε τους κοινωνικά αδύνατους πηγαίνοντας σε
microια πιο laquoχρήσιmicroη κατάστασηraquo όπου microπορούν να συνει-
δητοποιήσουν και την πολυπλοκότητα αλλά και το laquoδί-
καιοraquo όλων των εmicroπλεκοmicroένων Σε αυτή τη νέα κατά-
σταση θα microπορούσαν να περάσουν από την οργή στην
οργάνωση microιας συστηmicroατικής εκπαιδευτικής παρέmicroβασης
η οποία microακροπρόθεσmicroα και υπό όρους θα microπορούσε
να συντελέσει στη microείωση της κοινωνικής αδικίας
Και microόνο η microείωση λοιπόν των αρνητικών συναισθηmicroά-
των των εκπαιδευτικών microπορεί να τους βοηθήσει στο να
οργανώσουν την εκπαιδευτική τους πρακτική πιο αποτε-
λεσmicroατικά Η προσαρmicroογή στις ανάγκες του πλαισίου
όταν δε θεωρείται laquoέκπτωσηraquo και laquoυποχώρησηraquo αλλά
γίνεται συνειδητά και οργανωmicroένα microε αφετηρία τα βιώ-
microατα των παιδιών και στόχο τη δηmicroιουργία κινήτρων
microάθησης microπορεί να φέρει σηmicroαντικά αποτελέσmicroατα για
την εκπαιδευτική διαδικασία Τα παιδιά θα νιώσουν ότι ο
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
εκπαιδευτικός τα υπολογίζει τα σέβεται καθώς προσαρ-
microόζει το microάθηmicroα στις ανάγκες τους Το κλίmicroα αυτό είναι
πιθανό να έχει θετικά αποτελέσmicroατα για τα παιδιά ―
microπορεί όχι θεαmicroατικά αλλά ουσιαστικά Αν ο εκπαιδευτι-
κός έχει την οξύνοια και την ικανότητα να αντιληφθεί
αυτές τις έστω microικρές αλλαγές και να τις αξιοποιήσει
τότε ο ίδιος θα γίνει πιο αποτελεσmicroατικός και τα παιδιά
θα αρχίσουν να βρίσκουν σιγά σιγά τα κλειδιά για να
οικοδοmicroήσουν microια σχέση δηmicroιουργική microε τη microάθηση Το
σηmicroαντικό και για τους δυο laquoεταίρουςraquo (εκπαιδευτικό
και microαθητές) είναι να πειστούν πως παρά τις δυσκολίες
microπορεί η τάξη να microπει σε microια ουσιαστική διαδικασία microά-
θησης Χωρίς αυτή την πίστη κάθε προσπάθεια θα laquoπέ-
φτει στο κενόraquo Αν ο εκπαιδευτικός κατανοήσει τις ιδιαί-
τερες δυσκολίες τις αναστολές τα προβλήmicroατα που δη-
microιουργεί το κοινωνικό πλαίσιο για την εκπαιδευτική δια-
δικασία αλλά πειστεί από την άλλη πως microε τις κατάλ-
ληλες στρατηγικές microπορεί να κινητοποιήσει τα παιδιά να
microάθουν (αφού όλα τα παιδιά microπορούν να κινητοποιη-
θούν όταν προσαρmicroοστεί το microάθηmicroα στις ανάγκες τους)
τότε η καθηmicroερινή του σχολική πρακτική microπορεί να microην
τον γεmicroίζει microε αρνητικά συναισθήmicroατα αλλά να του
προσφέρει πολλές προσωπικές στιγmicroές ικανοποίησης και
δηmicroιουργίας
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
37
Η κατανόηση αυτή δεν είναι φυσικά microια εύκολη διαδικα-
σία Πολλές φορές προκαλεί έντονα συναισθήmicroατα στον
εκπαιδευτικό ιδιαίτερα όταν οι καταστάσεις που αντιmicroε-
τωπίζει και τις οποίες πρέπει να αναλύσει ανακινούν
microέσα του αντίστοιχες προσωπικές ή οικογενειακές εmicroπει-
ρίες Είναι σαφές ότι χρειάζεται σοβαρή προσωπική δου-
λειά του εκπαιδευτικού για να microπορέσει να ξεφύγει από
τα έντονα συναισθήmicroατα που του προκαλούν οι ταυτί-
σεις και να κατανοήσει ψύχραιmicroα την κατάσταση Οι δυ-
σκολίες είναι microεγάλες αλλά και το κέρδος αντίστοιχο Το
πλαίσιο δεν αποτελεί πια τον άγνωστο laquomicroπαmicroπούλαraquo
αλλά είναι εκεί microπροστά ορατό αλλά και ευέλικτο σου
θέτει τα όρια αλλά σου αφήνει παράλληλα και microικρά
παράθυρα διαφυγής Σου εξηγεί σε προβληmicroατίζει
αλλά από την άλλη σου δίνει να καταλάβεις πως σε αυτή
την πολυπλοκότητα των παραγόντων που το ορίζουν
microπορείς να επέmicroβεις και συ σιγά σιγά και διακριτικά αλλά
πολύ ουσιαστικά Μπορείς να επέmicroβεις δηmicroιουργώντας
microικρές ανατροπές θέτοντας απλά ερωτήmicroατα στους συ-
νεργάτες σου τα παιδιά δείχνοντάς τους τις πολλαπλές
όψεις της laquoπραγmicroατικότηταςraquo και δίνοντάς τους εργα-
λεία για να επεξεργαστούν την πολλαπλότητα Η κατα-
νόηση του πλαισίου λοιπόν δε σου δηmicroιουργεί το αί-
σθηmicroα του microάταιου αφού όλα είναι δεδοmicroένα και ετερο-
καθορίζονται αντίθετα σου ενισχύει τις πιθανότητες ου-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
σιαστικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό microε κέρδη προ-
φανή για την εκπαιδευτική διαδικασία
Βιβλιογραφία
Ανδρούσου Α Το κίνητρο στην εκπαίδευση Κλειδιά και Αντι-
κλείδια ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Αθήνα 2003 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd
edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η ανα-γκαιότητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοι-νότητα τ 20 Αθήνα 1993
Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacute-ussite aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παραγωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000
Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
39
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
27
είναι εmicroφανέστατη η απογοήτευση και η παραίτηση που
νιώθει ο εκπαιδευτικός αντιmicroετωπίζοντας microια δύσκολη
κατάσταση Κι όmicroως τα σηmicroάδια αυτού του laquoπροαναγ-
γελθέντος θανάτουraquo ήταν ιδιαίτερα έντονα πολύ νωρί-
τερα Η περιοχή η οποία περιγράφεται η ορεινή περιοχή
της Ξάνθης αποτελεί παράδειγmicroα κοινωνίας σε microετά-
βαση όπου τα πιο καταπιεσmicroένα κοmicromicroάτια η οmicroάδα των
γυναικών δεν έχουν καταφέρει σε κανένα βαθmicroό να
κερδίσουν από την laquoπροελαύνουσα νεωτερικότηταraquo
Αυτό γίνεται καταρχήν αντιληπτό από πολύ ορατά ση-
microάδια όπως η ενδυmicroασία αλλά κυρίως από τις πορείες
ζωής τους οι οποίες παρουσιάζουν microεγάλη αναντιστοιχία
σε σχέση microε τις πορείες ζωής των ανδρών της περιοχής
που χαρακτηρίζονται από σηmicroαντικές αλλαγές και προ-
σαρmicroογές στη νεωτερικότητα Οι γυναίκες της περιοχής
παρουσιάζουν σχεδόν την ίδια εικόνα που παρουσίαζαν
και πριν από 30 χρόνια τη στιγmicroή που η ίδια η περιοχή
έχει πραγmicroατικά laquomicroεταmicroορφωθείraquo Ένα πολύ microεγάλο
ποσοστό τους δε microιλάει ικανοποιητικά ελληνικά ενώ οι
άνδρες της αντίστοιχης ηλικίας χρησιmicroοποιούν την ελλη-
νική microε ευχέρεια είναι αποκλεισmicroένες στον οικιακό
χώρο δεν microπορούν σε κανένα βαθmicroό να παρακολουθή-
σουν τις κοινωνικές εξελίξεις αποκοmicromicroένες από πολύ
microικρές από την εκπαίδευση Ένα συντριπτικό ποσοστό
γυναικών διακόπτουν τη σχολική φοίτηση πριν καν γί-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
νουν γυναίκες τελειώνοντας δηλαδή το ∆ηmicroοτικό και
microάλιστα έχοντας αριστεύσει στην εξαετή φοίτησή τους
Υπάρχουν χωριά στην ορεινή Ξάνθη που δεν έχουν
ακόmicroα στείλει κορίτσια στο Γυmicroνάσιο6 Κι αν η κατά-
σταση αυτή θεωρούνταν σχεδόν laquoαποδεκτή και φυσικήraquo
πριν από microερικά χρόνια όταν η γενικότερη εικόνα των
κοινωνιών αυτών ήταν εντελώς παραδοσιακή στις microέρες
microας φαντάζει αναντίστοιχη των γενικότερων εξελίξεων
προκαλώντας πολύ συχνά συναισθήmicroατα πόνου στα ίδια
τα νεαρά κορίτσια που νιώθουν να laquoτιmicroωρούνταιraquo για
το φύλο τους
Η κατάσταση αυτή προκαλεί συγκρούσεις πολλαπλών
τύπων όχι microόνο microεταξύ των microελών της παραδοσιακής
6 Τα χωριά αυτά microειώνονται συνεχώς Παρατηρείται το φαινό-microενο όταν ξεκινήσει ένα κορίτσι τη φοίτησή του να ακολουθή-σουν κι άλλα την επόmicroενη ή και την ίδια σχολική χρονιά Έτσι υπάρχουν περιπτώσεις κοριτσιών που κατάφεραν να πάνε στο Γυmicroνάσιο τρία χρόνια microετά τη φοίτησή τους στο ∆ηmicroοτικό microαζί microε το πρώτο κορίτσι που πήγε από το χωριό τους Στις περισ-σότερες των περιπτώσεων αυτών τα κορίτσια συνεχίζουν ικα-νοποιητικά τη δευτεροβάθmicroια εκπαίδευση microε υψηλές επιδόσεις και όταν καταφέρουν να φοιτήσουν και στο Λύκειο είναι σχε-δόν σίγουρα φοιτήτριες στο Πανεπιστήmicroιο Άρα η microεγάλη δυ-σκολία και η αποφασιστική καmicroπή στη ζωή των νεαρών γυναι-κών στις περιοχές αυτές είναι το πέρασmicroα από το ∆ηmicroοτικό στο Γυmicroνάσιο και από εκεί στο Λύκειο
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
29
κοινωνίας που αλλάζει αλλά και microεταξύ όλων των
εmicroπλεκοmicroένων στην εκπαιδευτική διαδικασία στις περιο-
χές αυτές Είναι χαρακτηριστική η αmicroηχανία του σχολι-
κού microηχανισmicroού απέναντι στο πρόβληmicroα της διακοπής
της σχολικής φοίτησης ο οποίος έχει ποικίλες αντιδρά-
σεις από οργάνωση ενηmicroερωτικών συναντήσεων των
γονέων microε κύριο θέmicroα την αναγκαιότητα της συνέχισης
της φοίτησης για τα κορίτσια microέχρι την laquoαπειλήraquo λήψης
διοικητικών microέτρων λόγω της microη εφαρmicroογής του νόmicroου
του σχετικού microε την υποχρεωτική εκπαίδευση
Όλα αυτά λοιπόν θα έπρεπε να έχουν προετοιmicroάσει τον
εκπαιδευτικό της πρώτης σκηνής για τη δυσκολία που
είχε να αντιmicroετωπίσει Η γνώση του πλαισίου θα τον
βοηθούσε να αντιmicroετωπίσει επιτυχώς τα συναισθήmicroατα
της microαταίωσης που νιώθει σε σχέση microε τη δουλειά του
και κυρίως των τύψεων απέναντι στο παιδί ∆ε laquoφταίειraquo
ο εκπαιδευτικός γιατί laquoξεσήκωσεraquo τη microαθήτρια η επι-
θυmicroία για microάθηση και αλλαγή προέκυψε στο παιδί και
λόγω του γενικότερου κλίmicroατος αλλαγών που χαρακτη-
ρίζουν microια microεταβατική κοινωνία ∆ε laquoφταίειraquo σίγουρα
γιατί βοήθησε το παιδί να αγαπήσει έναν laquoάλλο κόσmicroοraquo
τον κόσmicroο των γραmicromicroάτων ∆εν πάει χαmicroένη άλλωστε η
προσπάθεια ακόmicroα κι αν η συγκεκριmicroένη microαθήτρια δεν
καταφέρει να συνεχίσει τη φοίτησή της Παρατηρείται
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
συχνά το φαινόmicroενο όταν οι προσδοκίες ζωής ενός
ατόmicroου δηmicroιουργούν πολύ microεγάλη ρήξη σε σχέση microε τις
κοινωνικά αναmicroενόmicroενες να microεταφέρονται σχεδόν αυ-
τούσιες στην επόmicroενη γενιά όταν θα έχουν laquoωριmicroάσει οι
κοινωνικές συνθήκεςraquo Στις περιπτώσεις αυτές παρατη-
ρούmicroε ένα νεότερο microέλος της οικογένειας να αναλαmicroβά-
νει να laquoεπαληθεύσει το σχέδιο αλλαγήςraquo όταν οι συν-
θήκες δε δηmicroιουργούν πια συγκρούσεις έντονες που
ανατρέπουν την εσωτερική του ισορροπία
Όχι microόνο δε laquoφταίειraquo ο εκπαιδευτικός αλλά πρέπει να
νιώθει ότι συmicromicroετέχει microε τον τρόπο του σε αυτή την πο-
ρεία της αλλαγής Θα πρέπει βέβαια ο τρόπος παρέmicroβα-
σής του να είναι προσεκτικός microε απόλυτο σεβασmicroό των
εmicroπλεκοmicroένων Είναι σηmicroαντικό να δώσει στα παιδιά να
καταλάβουν ότι το πρόβληmicroά τους είναι περίπλοκο ότι
δεν είναι οι γονείς τους laquoαδιάφοροιraquo και laquoανόητοιraquo
αλλά έχουν microια δυσκολία προσαρmicroογής στις καινούριες
συνθήκες Είναι σηmicroαντικό να microη δηmicroιουργηθούν στα
παιδιά συνθήκες απόρριψης των γονέων πράγmicroα πολύ
εύκολο στη σύγκρουση που αντιmicroετωπίζουν αλλά να
κατανοήσουν ότι οι γονείς εκπροσωπούν εδώ το παλιό
και παραδοσιακό που δυσκολεύεται να αλλάξει Σίγουρα
σε microια τέτοια προοπτική δε βοηθούν αντιδράσεις του
τύπου laquoΣκέφτοmicroαι να πάω να ldquoαρπάξωrdquo το παιδί και να
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
31
το στείλω στο σχολείο Να τους τα πω έξω απrsquo τα δό-
ντια Στη microάνα που ldquoζηλεύειrdquo την κόρη και δεν την αφή-
νει να προοδεύσει Στον πατέρα που κρύβεται πίσω από
το αίτηmicroα της microάνας Στην υπόλοιπη οικογένεια που δεν
τη στηρίζειraquo Οι αντιδράσεις αυτές το microόνο που κατα-
φέρνουν είναι να φέρνουν αντιmicroέτωπες τις δυο πλευρές
το σχολείο και το σπίτι και να δυναmicroιτίζουν το ενδεχό-
microενο οποιασδήποτε νεότερης συνεργασίας και ανταλλα-
γής Η παρέmicroβαση του εκπαιδευτικού πρέπει να είναι
προσεκτική συστηmicroατική και να δίνει το χρόνο στους
άλλους να αποδεχτούν το διαφορετικό σιγά σιγά ως microια
κατάσταση αλλαγής που αρχίζουν να αναγνωρίζουν και
οι ίδιοι και όχι ως microια laquoεπιβολή της κυρίαρχης πλειονο-
τικής οmicroάδαςraquo Μπορεί βέβαια ο χρόνος αυτός να είναι
αποφασιστικός για την πορεία ζωής του συγκεκριmicroένου
παιδιού Αν γίνει όmicroως η παρέmicroβαση microε σεβασmicroό και σύ-
στηmicroα δε θα πάει χαmicroένη ούτε και για το συγκεκριmicroένο
παιδί αν αυτό νιώσει πως laquoέχασε microια microάχη αλλά όχι
τον πόλεmicroοraquo αν νιώσει πως σε αυτή την πορεία των
αλλαγών έχει νόηmicroα να διεκδικεί σταθερά και επίmicroονα
microε στόχο την καλυτέρευση της ζωής του
Αν εξετάσουmicroε τη δεύτερη σκηνή θα διαπιστώσουmicroε
επίσης πως και εκεί η γνώση του πλαισίου θα είχε βοη-
θήσει τον εκπαιδευτικό να περιmicroένει τις laquoδυσκολίες κα-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
τανόησηςraquo από την πλευρά των microαθητών Ο συγκεκρι-
microένος εκπαιδευτικός λειτουργεί στο πλαίσιο microιας κλει-
στής αγροτικής κοινωνίας της οποίας χαρακτηριστικό
είναι microεταξύ άλλων η laquoαξιοποίησηraquo από microικρή ηλικία
των νεότερων microελών για την ενίσχυση του οικογενεια-
κού εισοδήmicroατος Η κοινωνία αυτή microαθαίνει από πολύ
νωρίς στα microέλη της τη χρησιmicroότητα της εργασίας ακόmicroα
και της παιδικής για την ωρίmicroανση του παιδιού για την
εκmicroάθηση microιας τέχνης για τη συmicromicroετοχή του στον οικο-
γενειακό αγώνα για ένα καλύτερο αύριο Η πολύ έντονη
laquoκαταδίκη της παιδικής εργασίαςraquo που θεωρείται σχε-
δόν αυτονόητη σε microια κοινωνία άλλου τύπου δεν microπο-
ρεί να γίνει κατανοητή στο συγκεκριmicroένο πλαίσιο Τα
παιδιά microεγαλώνουν microαθαίνοντας για την αξία της δου-
λειάς ενώ παράλληλα εργάζονται και τα ίδια
Η γνώση λοιπόν της συγκεκριmicroένης συνθήκης θα είχε
βοηθήσει τον εκπαιδευτικό να αποφύγει την έκπληξη
την αmicroηχανία καθώς και την ανατροπή που νιώθει εκ
των υστέρων Θα του είχε αφήσει χρόνο να σκεφτεί τη
διαφορά στις αντιλήψεις για την παιδική εργασία ανά-
microεσα σε αυτόν και τους microαθητές του να τη δικαιολογή-
σει και να αναmicroένει τις αντιδράσεις των παιδιών και τη
δυσκολία κατανόησης Από την άλλη θα microπορούσε να
αποφύγει τις τύψεις γιατί θα είχε microελετήσει τη θεmicroε-
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
33
λιώδη διαφορά που επισηmicroαίνουν οι ειδικοί όταν συζη-
τούν για την παιδική εργασία Σύmicroφωνα microε τη Unicef
λοιπόν η παιδική εργασία χωρίζεται σε laquomicroη αποδεκτήraquo
και laquoαποδεκτήraquo Η πρώτη αναφέρεται στο είδος της
laquoεργασίας που εmicroποδίζει τη φυσική και την πνευmicroατική
ανάπτυξη του παιδιού συmicromicroετέχει στην εκmicroετάλλευσή
του οικονοmicroική και κοινωνική παραβιάζει την πνευmicroα-
τική και ηθική του ακεραιότητα Η δεύτερη δίνει στο
παιδί που συmicromicroετέχει στο οικογενειακό εισόδηmicroα ασφά-
λεια και περηφάνια του παρέχει microια εκπαίδευση (for-
mation) ή ακόmicroα και ένα επάγγελmicroα ακόmicroα κι αν δεν
εξασφαλίζει πάντα τη συνέχιση της σχολικής φοίτησης
τις αργίες του τη διασκέδασή του Του παρέχει τελικά microια
θέση και διευκολύνει την ένταξή του στο περιβάλλονraquo7
Αν τα γνώριζε όλα αυτά ο εκπαιδευτικός και είχε προ-
βληmicroατιστεί εκ των προτέρων δε θα ένιωθε αmicroηχανία
γιατί έθιξε ένα δύσκολο ζήτηmicroα Θα αναγνώριζε ότι οι
περισσότεροι microαθητές του παρά τις ιδιαίτερες δυσκολίες
στη ζωή τους ανήκουν στη δεύτερη κατηγορία της παι-
δικής εργασίας και ίσως θα είχε νόηmicroα να στηριχτεί σε
7 Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacuteus-site aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παρα-
γωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000 σ 309
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτή τη διαφορά και να δώσει στα παιδιά να καταλά-
βουν πόσο απάνθρωπη και καταδικαστέα είναι η άλλη
microορφή παιδικής εργασίας Αν γνώριζε το πλαίσιο θα
microπορούσε να κατανοήσει τις διαφορετικές αντιλήψεις
των παιδιών και θα είχε κάνει την παρέmicroβασή του πιο
συγκροτηmicroένα Έτσι θα απέφευγε την κούραση και την
απογοήτευση που τόσο έντονα δηλώνει στο τέλος
Συmicroπεράσmicroατα
Γίνεται νοmicroίζουmicroε κατανοητό ότι η γνώση του πλαισίου
microπορεί να βοηθήσει τους εκπαιδευτικούς στην εκπαιδευ-
τική τους πρακτική microε πολλούς τρόπους Καταρχήν βοη-
θάει στη microείωση των αρνητικών συναισθηmicroάτων που
προκαλεί η έκπληξη και η ανατροπή στην καθηmicroερινή
σχολική πρακτική Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό Αρκεί να
αναλογιστούmicroε πόσες περιπτώσεις ανθρώπων γνωρί-
ζουmicroε κοινωνικά ευαίσθητων οι οποίοι laquoπαραιτούνταιraquo
στον εργασιακό τους χώρο γιατί απελπίζονται γιατί θε-
ωρούν ότι laquoτίποτα δεν αλλάζειraquo γιατί ξεκινούν microε microε-
γάλη ορmicroή και επιθυmicroία να προσφέρουν και δεν τα κα-
ταφέρνουν Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις η γνώση του
πλαισίου θα είχε microειώσει το συναίσθηmicroα της microαταίωσης
κυρίαρχο στις καταστάσεις όπου υπάρχουν έντονα κοι-
νωνικά προβλήmicroατα και ο εκπαιδευτικός νιώθει ότι δεν
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
35
microπορεί να επέmicroβει Θα είχε πείσει επίσης τους εκπαι-
δευτικούς να βάζουν microικρότερους και εφικτούς στόχους
και θα τους είχε δώσει τη χαρά και την ικανοποίηση της
κατάκτησης των στόχων αυτών Θα τους είχε βοηθήσει
να microην laquoπαίρνουν στην πλάτη τουςraquo όλη την ευθύνη
παρά microόνο αυτή που τους αναλογεί Θα τους είχε βοη-
θήσει ακόmicroα να ξεπεράσουν γρήγορα το στάδιο της
ταύτισης microε τους κοινωνικά αδύνατους πηγαίνοντας σε
microια πιο laquoχρήσιmicroη κατάστασηraquo όπου microπορούν να συνει-
δητοποιήσουν και την πολυπλοκότητα αλλά και το laquoδί-
καιοraquo όλων των εmicroπλεκοmicroένων Σε αυτή τη νέα κατά-
σταση θα microπορούσαν να περάσουν από την οργή στην
οργάνωση microιας συστηmicroατικής εκπαιδευτικής παρέmicroβασης
η οποία microακροπρόθεσmicroα και υπό όρους θα microπορούσε
να συντελέσει στη microείωση της κοινωνικής αδικίας
Και microόνο η microείωση λοιπόν των αρνητικών συναισθηmicroά-
των των εκπαιδευτικών microπορεί να τους βοηθήσει στο να
οργανώσουν την εκπαιδευτική τους πρακτική πιο αποτε-
λεσmicroατικά Η προσαρmicroογή στις ανάγκες του πλαισίου
όταν δε θεωρείται laquoέκπτωσηraquo και laquoυποχώρησηraquo αλλά
γίνεται συνειδητά και οργανωmicroένα microε αφετηρία τα βιώ-
microατα των παιδιών και στόχο τη δηmicroιουργία κινήτρων
microάθησης microπορεί να φέρει σηmicroαντικά αποτελέσmicroατα για
την εκπαιδευτική διαδικασία Τα παιδιά θα νιώσουν ότι ο
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
εκπαιδευτικός τα υπολογίζει τα σέβεται καθώς προσαρ-
microόζει το microάθηmicroα στις ανάγκες τους Το κλίmicroα αυτό είναι
πιθανό να έχει θετικά αποτελέσmicroατα για τα παιδιά ―
microπορεί όχι θεαmicroατικά αλλά ουσιαστικά Αν ο εκπαιδευτι-
κός έχει την οξύνοια και την ικανότητα να αντιληφθεί
αυτές τις έστω microικρές αλλαγές και να τις αξιοποιήσει
τότε ο ίδιος θα γίνει πιο αποτελεσmicroατικός και τα παιδιά
θα αρχίσουν να βρίσκουν σιγά σιγά τα κλειδιά για να
οικοδοmicroήσουν microια σχέση δηmicroιουργική microε τη microάθηση Το
σηmicroαντικό και για τους δυο laquoεταίρουςraquo (εκπαιδευτικό
και microαθητές) είναι να πειστούν πως παρά τις δυσκολίες
microπορεί η τάξη να microπει σε microια ουσιαστική διαδικασία microά-
θησης Χωρίς αυτή την πίστη κάθε προσπάθεια θα laquoπέ-
φτει στο κενόraquo Αν ο εκπαιδευτικός κατανοήσει τις ιδιαί-
τερες δυσκολίες τις αναστολές τα προβλήmicroατα που δη-
microιουργεί το κοινωνικό πλαίσιο για την εκπαιδευτική δια-
δικασία αλλά πειστεί από την άλλη πως microε τις κατάλ-
ληλες στρατηγικές microπορεί να κινητοποιήσει τα παιδιά να
microάθουν (αφού όλα τα παιδιά microπορούν να κινητοποιη-
θούν όταν προσαρmicroοστεί το microάθηmicroα στις ανάγκες τους)
τότε η καθηmicroερινή του σχολική πρακτική microπορεί να microην
τον γεmicroίζει microε αρνητικά συναισθήmicroατα αλλά να του
προσφέρει πολλές προσωπικές στιγmicroές ικανοποίησης και
δηmicroιουργίας
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
37
Η κατανόηση αυτή δεν είναι φυσικά microια εύκολη διαδικα-
σία Πολλές φορές προκαλεί έντονα συναισθήmicroατα στον
εκπαιδευτικό ιδιαίτερα όταν οι καταστάσεις που αντιmicroε-
τωπίζει και τις οποίες πρέπει να αναλύσει ανακινούν
microέσα του αντίστοιχες προσωπικές ή οικογενειακές εmicroπει-
ρίες Είναι σαφές ότι χρειάζεται σοβαρή προσωπική δου-
λειά του εκπαιδευτικού για να microπορέσει να ξεφύγει από
τα έντονα συναισθήmicroατα που του προκαλούν οι ταυτί-
σεις και να κατανοήσει ψύχραιmicroα την κατάσταση Οι δυ-
σκολίες είναι microεγάλες αλλά και το κέρδος αντίστοιχο Το
πλαίσιο δεν αποτελεί πια τον άγνωστο laquomicroπαmicroπούλαraquo
αλλά είναι εκεί microπροστά ορατό αλλά και ευέλικτο σου
θέτει τα όρια αλλά σου αφήνει παράλληλα και microικρά
παράθυρα διαφυγής Σου εξηγεί σε προβληmicroατίζει
αλλά από την άλλη σου δίνει να καταλάβεις πως σε αυτή
την πολυπλοκότητα των παραγόντων που το ορίζουν
microπορείς να επέmicroβεις και συ σιγά σιγά και διακριτικά αλλά
πολύ ουσιαστικά Μπορείς να επέmicroβεις δηmicroιουργώντας
microικρές ανατροπές θέτοντας απλά ερωτήmicroατα στους συ-
νεργάτες σου τα παιδιά δείχνοντάς τους τις πολλαπλές
όψεις της laquoπραγmicroατικότηταςraquo και δίνοντάς τους εργα-
λεία για να επεξεργαστούν την πολλαπλότητα Η κατα-
νόηση του πλαισίου λοιπόν δε σου δηmicroιουργεί το αί-
σθηmicroα του microάταιου αφού όλα είναι δεδοmicroένα και ετερο-
καθορίζονται αντίθετα σου ενισχύει τις πιθανότητες ου-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
σιαστικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό microε κέρδη προ-
φανή για την εκπαιδευτική διαδικασία
Βιβλιογραφία
Ανδρούσου Α Το κίνητρο στην εκπαίδευση Κλειδιά και Αντι-
κλείδια ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Αθήνα 2003 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd
edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η ανα-γκαιότητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοι-νότητα τ 20 Αθήνα 1993
Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacute-ussite aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παραγωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000
Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
39
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
28
νουν γυναίκες τελειώνοντας δηλαδή το ∆ηmicroοτικό και
microάλιστα έχοντας αριστεύσει στην εξαετή φοίτησή τους
Υπάρχουν χωριά στην ορεινή Ξάνθη που δεν έχουν
ακόmicroα στείλει κορίτσια στο Γυmicroνάσιο6 Κι αν η κατά-
σταση αυτή θεωρούνταν σχεδόν laquoαποδεκτή και φυσικήraquo
πριν από microερικά χρόνια όταν η γενικότερη εικόνα των
κοινωνιών αυτών ήταν εντελώς παραδοσιακή στις microέρες
microας φαντάζει αναντίστοιχη των γενικότερων εξελίξεων
προκαλώντας πολύ συχνά συναισθήmicroατα πόνου στα ίδια
τα νεαρά κορίτσια που νιώθουν να laquoτιmicroωρούνταιraquo για
το φύλο τους
Η κατάσταση αυτή προκαλεί συγκρούσεις πολλαπλών
τύπων όχι microόνο microεταξύ των microελών της παραδοσιακής
6 Τα χωριά αυτά microειώνονται συνεχώς Παρατηρείται το φαινό-microενο όταν ξεκινήσει ένα κορίτσι τη φοίτησή του να ακολουθή-σουν κι άλλα την επόmicroενη ή και την ίδια σχολική χρονιά Έτσι υπάρχουν περιπτώσεις κοριτσιών που κατάφεραν να πάνε στο Γυmicroνάσιο τρία χρόνια microετά τη φοίτησή τους στο ∆ηmicroοτικό microαζί microε το πρώτο κορίτσι που πήγε από το χωριό τους Στις περισ-σότερες των περιπτώσεων αυτών τα κορίτσια συνεχίζουν ικα-νοποιητικά τη δευτεροβάθmicroια εκπαίδευση microε υψηλές επιδόσεις και όταν καταφέρουν να φοιτήσουν και στο Λύκειο είναι σχε-δόν σίγουρα φοιτήτριες στο Πανεπιστήmicroιο Άρα η microεγάλη δυ-σκολία και η αποφασιστική καmicroπή στη ζωή των νεαρών γυναι-κών στις περιοχές αυτές είναι το πέρασmicroα από το ∆ηmicroοτικό στο Γυmicroνάσιο και από εκεί στο Λύκειο
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
29
κοινωνίας που αλλάζει αλλά και microεταξύ όλων των
εmicroπλεκοmicroένων στην εκπαιδευτική διαδικασία στις περιο-
χές αυτές Είναι χαρακτηριστική η αmicroηχανία του σχολι-
κού microηχανισmicroού απέναντι στο πρόβληmicroα της διακοπής
της σχολικής φοίτησης ο οποίος έχει ποικίλες αντιδρά-
σεις από οργάνωση ενηmicroερωτικών συναντήσεων των
γονέων microε κύριο θέmicroα την αναγκαιότητα της συνέχισης
της φοίτησης για τα κορίτσια microέχρι την laquoαπειλήraquo λήψης
διοικητικών microέτρων λόγω της microη εφαρmicroογής του νόmicroου
του σχετικού microε την υποχρεωτική εκπαίδευση
Όλα αυτά λοιπόν θα έπρεπε να έχουν προετοιmicroάσει τον
εκπαιδευτικό της πρώτης σκηνής για τη δυσκολία που
είχε να αντιmicroετωπίσει Η γνώση του πλαισίου θα τον
βοηθούσε να αντιmicroετωπίσει επιτυχώς τα συναισθήmicroατα
της microαταίωσης που νιώθει σε σχέση microε τη δουλειά του
και κυρίως των τύψεων απέναντι στο παιδί ∆ε laquoφταίειraquo
ο εκπαιδευτικός γιατί laquoξεσήκωσεraquo τη microαθήτρια η επι-
θυmicroία για microάθηση και αλλαγή προέκυψε στο παιδί και
λόγω του γενικότερου κλίmicroατος αλλαγών που χαρακτη-
ρίζουν microια microεταβατική κοινωνία ∆ε laquoφταίειraquo σίγουρα
γιατί βοήθησε το παιδί να αγαπήσει έναν laquoάλλο κόσmicroοraquo
τον κόσmicroο των γραmicromicroάτων ∆εν πάει χαmicroένη άλλωστε η
προσπάθεια ακόmicroα κι αν η συγκεκριmicroένη microαθήτρια δεν
καταφέρει να συνεχίσει τη φοίτησή της Παρατηρείται
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
συχνά το φαινόmicroενο όταν οι προσδοκίες ζωής ενός
ατόmicroου δηmicroιουργούν πολύ microεγάλη ρήξη σε σχέση microε τις
κοινωνικά αναmicroενόmicroενες να microεταφέρονται σχεδόν αυ-
τούσιες στην επόmicroενη γενιά όταν θα έχουν laquoωριmicroάσει οι
κοινωνικές συνθήκεςraquo Στις περιπτώσεις αυτές παρατη-
ρούmicroε ένα νεότερο microέλος της οικογένειας να αναλαmicroβά-
νει να laquoεπαληθεύσει το σχέδιο αλλαγήςraquo όταν οι συν-
θήκες δε δηmicroιουργούν πια συγκρούσεις έντονες που
ανατρέπουν την εσωτερική του ισορροπία
Όχι microόνο δε laquoφταίειraquo ο εκπαιδευτικός αλλά πρέπει να
νιώθει ότι συmicromicroετέχει microε τον τρόπο του σε αυτή την πο-
ρεία της αλλαγής Θα πρέπει βέβαια ο τρόπος παρέmicroβα-
σής του να είναι προσεκτικός microε απόλυτο σεβασmicroό των
εmicroπλεκοmicroένων Είναι σηmicroαντικό να δώσει στα παιδιά να
καταλάβουν ότι το πρόβληmicroά τους είναι περίπλοκο ότι
δεν είναι οι γονείς τους laquoαδιάφοροιraquo και laquoανόητοιraquo
αλλά έχουν microια δυσκολία προσαρmicroογής στις καινούριες
συνθήκες Είναι σηmicroαντικό να microη δηmicroιουργηθούν στα
παιδιά συνθήκες απόρριψης των γονέων πράγmicroα πολύ
εύκολο στη σύγκρουση που αντιmicroετωπίζουν αλλά να
κατανοήσουν ότι οι γονείς εκπροσωπούν εδώ το παλιό
και παραδοσιακό που δυσκολεύεται να αλλάξει Σίγουρα
σε microια τέτοια προοπτική δε βοηθούν αντιδράσεις του
τύπου laquoΣκέφτοmicroαι να πάω να ldquoαρπάξωrdquo το παιδί και να
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
31
το στείλω στο σχολείο Να τους τα πω έξω απrsquo τα δό-
ντια Στη microάνα που ldquoζηλεύειrdquo την κόρη και δεν την αφή-
νει να προοδεύσει Στον πατέρα που κρύβεται πίσω από
το αίτηmicroα της microάνας Στην υπόλοιπη οικογένεια που δεν
τη στηρίζειraquo Οι αντιδράσεις αυτές το microόνο που κατα-
φέρνουν είναι να φέρνουν αντιmicroέτωπες τις δυο πλευρές
το σχολείο και το σπίτι και να δυναmicroιτίζουν το ενδεχό-
microενο οποιασδήποτε νεότερης συνεργασίας και ανταλλα-
γής Η παρέmicroβαση του εκπαιδευτικού πρέπει να είναι
προσεκτική συστηmicroατική και να δίνει το χρόνο στους
άλλους να αποδεχτούν το διαφορετικό σιγά σιγά ως microια
κατάσταση αλλαγής που αρχίζουν να αναγνωρίζουν και
οι ίδιοι και όχι ως microια laquoεπιβολή της κυρίαρχης πλειονο-
τικής οmicroάδαςraquo Μπορεί βέβαια ο χρόνος αυτός να είναι
αποφασιστικός για την πορεία ζωής του συγκεκριmicroένου
παιδιού Αν γίνει όmicroως η παρέmicroβαση microε σεβασmicroό και σύ-
στηmicroα δε θα πάει χαmicroένη ούτε και για το συγκεκριmicroένο
παιδί αν αυτό νιώσει πως laquoέχασε microια microάχη αλλά όχι
τον πόλεmicroοraquo αν νιώσει πως σε αυτή την πορεία των
αλλαγών έχει νόηmicroα να διεκδικεί σταθερά και επίmicroονα
microε στόχο την καλυτέρευση της ζωής του
Αν εξετάσουmicroε τη δεύτερη σκηνή θα διαπιστώσουmicroε
επίσης πως και εκεί η γνώση του πλαισίου θα είχε βοη-
θήσει τον εκπαιδευτικό να περιmicroένει τις laquoδυσκολίες κα-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
τανόησηςraquo από την πλευρά των microαθητών Ο συγκεκρι-
microένος εκπαιδευτικός λειτουργεί στο πλαίσιο microιας κλει-
στής αγροτικής κοινωνίας της οποίας χαρακτηριστικό
είναι microεταξύ άλλων η laquoαξιοποίησηraquo από microικρή ηλικία
των νεότερων microελών για την ενίσχυση του οικογενεια-
κού εισοδήmicroατος Η κοινωνία αυτή microαθαίνει από πολύ
νωρίς στα microέλη της τη χρησιmicroότητα της εργασίας ακόmicroα
και της παιδικής για την ωρίmicroανση του παιδιού για την
εκmicroάθηση microιας τέχνης για τη συmicromicroετοχή του στον οικο-
γενειακό αγώνα για ένα καλύτερο αύριο Η πολύ έντονη
laquoκαταδίκη της παιδικής εργασίαςraquo που θεωρείται σχε-
δόν αυτονόητη σε microια κοινωνία άλλου τύπου δεν microπο-
ρεί να γίνει κατανοητή στο συγκεκριmicroένο πλαίσιο Τα
παιδιά microεγαλώνουν microαθαίνοντας για την αξία της δου-
λειάς ενώ παράλληλα εργάζονται και τα ίδια
Η γνώση λοιπόν της συγκεκριmicroένης συνθήκης θα είχε
βοηθήσει τον εκπαιδευτικό να αποφύγει την έκπληξη
την αmicroηχανία καθώς και την ανατροπή που νιώθει εκ
των υστέρων Θα του είχε αφήσει χρόνο να σκεφτεί τη
διαφορά στις αντιλήψεις για την παιδική εργασία ανά-
microεσα σε αυτόν και τους microαθητές του να τη δικαιολογή-
σει και να αναmicroένει τις αντιδράσεις των παιδιών και τη
δυσκολία κατανόησης Από την άλλη θα microπορούσε να
αποφύγει τις τύψεις γιατί θα είχε microελετήσει τη θεmicroε-
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
33
λιώδη διαφορά που επισηmicroαίνουν οι ειδικοί όταν συζη-
τούν για την παιδική εργασία Σύmicroφωνα microε τη Unicef
λοιπόν η παιδική εργασία χωρίζεται σε laquomicroη αποδεκτήraquo
και laquoαποδεκτήraquo Η πρώτη αναφέρεται στο είδος της
laquoεργασίας που εmicroποδίζει τη φυσική και την πνευmicroατική
ανάπτυξη του παιδιού συmicromicroετέχει στην εκmicroετάλλευσή
του οικονοmicroική και κοινωνική παραβιάζει την πνευmicroα-
τική και ηθική του ακεραιότητα Η δεύτερη δίνει στο
παιδί που συmicromicroετέχει στο οικογενειακό εισόδηmicroα ασφά-
λεια και περηφάνια του παρέχει microια εκπαίδευση (for-
mation) ή ακόmicroα και ένα επάγγελmicroα ακόmicroα κι αν δεν
εξασφαλίζει πάντα τη συνέχιση της σχολικής φοίτησης
τις αργίες του τη διασκέδασή του Του παρέχει τελικά microια
θέση και διευκολύνει την ένταξή του στο περιβάλλονraquo7
Αν τα γνώριζε όλα αυτά ο εκπαιδευτικός και είχε προ-
βληmicroατιστεί εκ των προτέρων δε θα ένιωθε αmicroηχανία
γιατί έθιξε ένα δύσκολο ζήτηmicroα Θα αναγνώριζε ότι οι
περισσότεροι microαθητές του παρά τις ιδιαίτερες δυσκολίες
στη ζωή τους ανήκουν στη δεύτερη κατηγορία της παι-
δικής εργασίας και ίσως θα είχε νόηmicroα να στηριχτεί σε
7 Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacuteus-site aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παρα-
γωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000 σ 309
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτή τη διαφορά και να δώσει στα παιδιά να καταλά-
βουν πόσο απάνθρωπη και καταδικαστέα είναι η άλλη
microορφή παιδικής εργασίας Αν γνώριζε το πλαίσιο θα
microπορούσε να κατανοήσει τις διαφορετικές αντιλήψεις
των παιδιών και θα είχε κάνει την παρέmicroβασή του πιο
συγκροτηmicroένα Έτσι θα απέφευγε την κούραση και την
απογοήτευση που τόσο έντονα δηλώνει στο τέλος
Συmicroπεράσmicroατα
Γίνεται νοmicroίζουmicroε κατανοητό ότι η γνώση του πλαισίου
microπορεί να βοηθήσει τους εκπαιδευτικούς στην εκπαιδευ-
τική τους πρακτική microε πολλούς τρόπους Καταρχήν βοη-
θάει στη microείωση των αρνητικών συναισθηmicroάτων που
προκαλεί η έκπληξη και η ανατροπή στην καθηmicroερινή
σχολική πρακτική Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό Αρκεί να
αναλογιστούmicroε πόσες περιπτώσεις ανθρώπων γνωρί-
ζουmicroε κοινωνικά ευαίσθητων οι οποίοι laquoπαραιτούνταιraquo
στον εργασιακό τους χώρο γιατί απελπίζονται γιατί θε-
ωρούν ότι laquoτίποτα δεν αλλάζειraquo γιατί ξεκινούν microε microε-
γάλη ορmicroή και επιθυmicroία να προσφέρουν και δεν τα κα-
ταφέρνουν Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις η γνώση του
πλαισίου θα είχε microειώσει το συναίσθηmicroα της microαταίωσης
κυρίαρχο στις καταστάσεις όπου υπάρχουν έντονα κοι-
νωνικά προβλήmicroατα και ο εκπαιδευτικός νιώθει ότι δεν
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
35
microπορεί να επέmicroβει Θα είχε πείσει επίσης τους εκπαι-
δευτικούς να βάζουν microικρότερους και εφικτούς στόχους
και θα τους είχε δώσει τη χαρά και την ικανοποίηση της
κατάκτησης των στόχων αυτών Θα τους είχε βοηθήσει
να microην laquoπαίρνουν στην πλάτη τουςraquo όλη την ευθύνη
παρά microόνο αυτή που τους αναλογεί Θα τους είχε βοη-
θήσει ακόmicroα να ξεπεράσουν γρήγορα το στάδιο της
ταύτισης microε τους κοινωνικά αδύνατους πηγαίνοντας σε
microια πιο laquoχρήσιmicroη κατάστασηraquo όπου microπορούν να συνει-
δητοποιήσουν και την πολυπλοκότητα αλλά και το laquoδί-
καιοraquo όλων των εmicroπλεκοmicroένων Σε αυτή τη νέα κατά-
σταση θα microπορούσαν να περάσουν από την οργή στην
οργάνωση microιας συστηmicroατικής εκπαιδευτικής παρέmicroβασης
η οποία microακροπρόθεσmicroα και υπό όρους θα microπορούσε
να συντελέσει στη microείωση της κοινωνικής αδικίας
Και microόνο η microείωση λοιπόν των αρνητικών συναισθηmicroά-
των των εκπαιδευτικών microπορεί να τους βοηθήσει στο να
οργανώσουν την εκπαιδευτική τους πρακτική πιο αποτε-
λεσmicroατικά Η προσαρmicroογή στις ανάγκες του πλαισίου
όταν δε θεωρείται laquoέκπτωσηraquo και laquoυποχώρησηraquo αλλά
γίνεται συνειδητά και οργανωmicroένα microε αφετηρία τα βιώ-
microατα των παιδιών και στόχο τη δηmicroιουργία κινήτρων
microάθησης microπορεί να φέρει σηmicroαντικά αποτελέσmicroατα για
την εκπαιδευτική διαδικασία Τα παιδιά θα νιώσουν ότι ο
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
εκπαιδευτικός τα υπολογίζει τα σέβεται καθώς προσαρ-
microόζει το microάθηmicroα στις ανάγκες τους Το κλίmicroα αυτό είναι
πιθανό να έχει θετικά αποτελέσmicroατα για τα παιδιά ―
microπορεί όχι θεαmicroατικά αλλά ουσιαστικά Αν ο εκπαιδευτι-
κός έχει την οξύνοια και την ικανότητα να αντιληφθεί
αυτές τις έστω microικρές αλλαγές και να τις αξιοποιήσει
τότε ο ίδιος θα γίνει πιο αποτελεσmicroατικός και τα παιδιά
θα αρχίσουν να βρίσκουν σιγά σιγά τα κλειδιά για να
οικοδοmicroήσουν microια σχέση δηmicroιουργική microε τη microάθηση Το
σηmicroαντικό και για τους δυο laquoεταίρουςraquo (εκπαιδευτικό
και microαθητές) είναι να πειστούν πως παρά τις δυσκολίες
microπορεί η τάξη να microπει σε microια ουσιαστική διαδικασία microά-
θησης Χωρίς αυτή την πίστη κάθε προσπάθεια θα laquoπέ-
φτει στο κενόraquo Αν ο εκπαιδευτικός κατανοήσει τις ιδιαί-
τερες δυσκολίες τις αναστολές τα προβλήmicroατα που δη-
microιουργεί το κοινωνικό πλαίσιο για την εκπαιδευτική δια-
δικασία αλλά πειστεί από την άλλη πως microε τις κατάλ-
ληλες στρατηγικές microπορεί να κινητοποιήσει τα παιδιά να
microάθουν (αφού όλα τα παιδιά microπορούν να κινητοποιη-
θούν όταν προσαρmicroοστεί το microάθηmicroα στις ανάγκες τους)
τότε η καθηmicroερινή του σχολική πρακτική microπορεί να microην
τον γεmicroίζει microε αρνητικά συναισθήmicroατα αλλά να του
προσφέρει πολλές προσωπικές στιγmicroές ικανοποίησης και
δηmicroιουργίας
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
37
Η κατανόηση αυτή δεν είναι φυσικά microια εύκολη διαδικα-
σία Πολλές φορές προκαλεί έντονα συναισθήmicroατα στον
εκπαιδευτικό ιδιαίτερα όταν οι καταστάσεις που αντιmicroε-
τωπίζει και τις οποίες πρέπει να αναλύσει ανακινούν
microέσα του αντίστοιχες προσωπικές ή οικογενειακές εmicroπει-
ρίες Είναι σαφές ότι χρειάζεται σοβαρή προσωπική δου-
λειά του εκπαιδευτικού για να microπορέσει να ξεφύγει από
τα έντονα συναισθήmicroατα που του προκαλούν οι ταυτί-
σεις και να κατανοήσει ψύχραιmicroα την κατάσταση Οι δυ-
σκολίες είναι microεγάλες αλλά και το κέρδος αντίστοιχο Το
πλαίσιο δεν αποτελεί πια τον άγνωστο laquomicroπαmicroπούλαraquo
αλλά είναι εκεί microπροστά ορατό αλλά και ευέλικτο σου
θέτει τα όρια αλλά σου αφήνει παράλληλα και microικρά
παράθυρα διαφυγής Σου εξηγεί σε προβληmicroατίζει
αλλά από την άλλη σου δίνει να καταλάβεις πως σε αυτή
την πολυπλοκότητα των παραγόντων που το ορίζουν
microπορείς να επέmicroβεις και συ σιγά σιγά και διακριτικά αλλά
πολύ ουσιαστικά Μπορείς να επέmicroβεις δηmicroιουργώντας
microικρές ανατροπές θέτοντας απλά ερωτήmicroατα στους συ-
νεργάτες σου τα παιδιά δείχνοντάς τους τις πολλαπλές
όψεις της laquoπραγmicroατικότηταςraquo και δίνοντάς τους εργα-
λεία για να επεξεργαστούν την πολλαπλότητα Η κατα-
νόηση του πλαισίου λοιπόν δε σου δηmicroιουργεί το αί-
σθηmicroα του microάταιου αφού όλα είναι δεδοmicroένα και ετερο-
καθορίζονται αντίθετα σου ενισχύει τις πιθανότητες ου-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
σιαστικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό microε κέρδη προ-
φανή για την εκπαιδευτική διαδικασία
Βιβλιογραφία
Ανδρούσου Α Το κίνητρο στην εκπαίδευση Κλειδιά και Αντι-
κλείδια ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Αθήνα 2003 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd
edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η ανα-γκαιότητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοι-νότητα τ 20 Αθήνα 1993
Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacute-ussite aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παραγωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000
Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
39
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
29
κοινωνίας που αλλάζει αλλά και microεταξύ όλων των
εmicroπλεκοmicroένων στην εκπαιδευτική διαδικασία στις περιο-
χές αυτές Είναι χαρακτηριστική η αmicroηχανία του σχολι-
κού microηχανισmicroού απέναντι στο πρόβληmicroα της διακοπής
της σχολικής φοίτησης ο οποίος έχει ποικίλες αντιδρά-
σεις από οργάνωση ενηmicroερωτικών συναντήσεων των
γονέων microε κύριο θέmicroα την αναγκαιότητα της συνέχισης
της φοίτησης για τα κορίτσια microέχρι την laquoαπειλήraquo λήψης
διοικητικών microέτρων λόγω της microη εφαρmicroογής του νόmicroου
του σχετικού microε την υποχρεωτική εκπαίδευση
Όλα αυτά λοιπόν θα έπρεπε να έχουν προετοιmicroάσει τον
εκπαιδευτικό της πρώτης σκηνής για τη δυσκολία που
είχε να αντιmicroετωπίσει Η γνώση του πλαισίου θα τον
βοηθούσε να αντιmicroετωπίσει επιτυχώς τα συναισθήmicroατα
της microαταίωσης που νιώθει σε σχέση microε τη δουλειά του
και κυρίως των τύψεων απέναντι στο παιδί ∆ε laquoφταίειraquo
ο εκπαιδευτικός γιατί laquoξεσήκωσεraquo τη microαθήτρια η επι-
θυmicroία για microάθηση και αλλαγή προέκυψε στο παιδί και
λόγω του γενικότερου κλίmicroατος αλλαγών που χαρακτη-
ρίζουν microια microεταβατική κοινωνία ∆ε laquoφταίειraquo σίγουρα
γιατί βοήθησε το παιδί να αγαπήσει έναν laquoάλλο κόσmicroοraquo
τον κόσmicroο των γραmicromicroάτων ∆εν πάει χαmicroένη άλλωστε η
προσπάθεια ακόmicroα κι αν η συγκεκριmicroένη microαθήτρια δεν
καταφέρει να συνεχίσει τη φοίτησή της Παρατηρείται
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
συχνά το φαινόmicroενο όταν οι προσδοκίες ζωής ενός
ατόmicroου δηmicroιουργούν πολύ microεγάλη ρήξη σε σχέση microε τις
κοινωνικά αναmicroενόmicroενες να microεταφέρονται σχεδόν αυ-
τούσιες στην επόmicroενη γενιά όταν θα έχουν laquoωριmicroάσει οι
κοινωνικές συνθήκεςraquo Στις περιπτώσεις αυτές παρατη-
ρούmicroε ένα νεότερο microέλος της οικογένειας να αναλαmicroβά-
νει να laquoεπαληθεύσει το σχέδιο αλλαγήςraquo όταν οι συν-
θήκες δε δηmicroιουργούν πια συγκρούσεις έντονες που
ανατρέπουν την εσωτερική του ισορροπία
Όχι microόνο δε laquoφταίειraquo ο εκπαιδευτικός αλλά πρέπει να
νιώθει ότι συmicromicroετέχει microε τον τρόπο του σε αυτή την πο-
ρεία της αλλαγής Θα πρέπει βέβαια ο τρόπος παρέmicroβα-
σής του να είναι προσεκτικός microε απόλυτο σεβασmicroό των
εmicroπλεκοmicroένων Είναι σηmicroαντικό να δώσει στα παιδιά να
καταλάβουν ότι το πρόβληmicroά τους είναι περίπλοκο ότι
δεν είναι οι γονείς τους laquoαδιάφοροιraquo και laquoανόητοιraquo
αλλά έχουν microια δυσκολία προσαρmicroογής στις καινούριες
συνθήκες Είναι σηmicroαντικό να microη δηmicroιουργηθούν στα
παιδιά συνθήκες απόρριψης των γονέων πράγmicroα πολύ
εύκολο στη σύγκρουση που αντιmicroετωπίζουν αλλά να
κατανοήσουν ότι οι γονείς εκπροσωπούν εδώ το παλιό
και παραδοσιακό που δυσκολεύεται να αλλάξει Σίγουρα
σε microια τέτοια προοπτική δε βοηθούν αντιδράσεις του
τύπου laquoΣκέφτοmicroαι να πάω να ldquoαρπάξωrdquo το παιδί και να
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
31
το στείλω στο σχολείο Να τους τα πω έξω απrsquo τα δό-
ντια Στη microάνα που ldquoζηλεύειrdquo την κόρη και δεν την αφή-
νει να προοδεύσει Στον πατέρα που κρύβεται πίσω από
το αίτηmicroα της microάνας Στην υπόλοιπη οικογένεια που δεν
τη στηρίζειraquo Οι αντιδράσεις αυτές το microόνο που κατα-
φέρνουν είναι να φέρνουν αντιmicroέτωπες τις δυο πλευρές
το σχολείο και το σπίτι και να δυναmicroιτίζουν το ενδεχό-
microενο οποιασδήποτε νεότερης συνεργασίας και ανταλλα-
γής Η παρέmicroβαση του εκπαιδευτικού πρέπει να είναι
προσεκτική συστηmicroατική και να δίνει το χρόνο στους
άλλους να αποδεχτούν το διαφορετικό σιγά σιγά ως microια
κατάσταση αλλαγής που αρχίζουν να αναγνωρίζουν και
οι ίδιοι και όχι ως microια laquoεπιβολή της κυρίαρχης πλειονο-
τικής οmicroάδαςraquo Μπορεί βέβαια ο χρόνος αυτός να είναι
αποφασιστικός για την πορεία ζωής του συγκεκριmicroένου
παιδιού Αν γίνει όmicroως η παρέmicroβαση microε σεβασmicroό και σύ-
στηmicroα δε θα πάει χαmicroένη ούτε και για το συγκεκριmicroένο
παιδί αν αυτό νιώσει πως laquoέχασε microια microάχη αλλά όχι
τον πόλεmicroοraquo αν νιώσει πως σε αυτή την πορεία των
αλλαγών έχει νόηmicroα να διεκδικεί σταθερά και επίmicroονα
microε στόχο την καλυτέρευση της ζωής του
Αν εξετάσουmicroε τη δεύτερη σκηνή θα διαπιστώσουmicroε
επίσης πως και εκεί η γνώση του πλαισίου θα είχε βοη-
θήσει τον εκπαιδευτικό να περιmicroένει τις laquoδυσκολίες κα-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
τανόησηςraquo από την πλευρά των microαθητών Ο συγκεκρι-
microένος εκπαιδευτικός λειτουργεί στο πλαίσιο microιας κλει-
στής αγροτικής κοινωνίας της οποίας χαρακτηριστικό
είναι microεταξύ άλλων η laquoαξιοποίησηraquo από microικρή ηλικία
των νεότερων microελών για την ενίσχυση του οικογενεια-
κού εισοδήmicroατος Η κοινωνία αυτή microαθαίνει από πολύ
νωρίς στα microέλη της τη χρησιmicroότητα της εργασίας ακόmicroα
και της παιδικής για την ωρίmicroανση του παιδιού για την
εκmicroάθηση microιας τέχνης για τη συmicromicroετοχή του στον οικο-
γενειακό αγώνα για ένα καλύτερο αύριο Η πολύ έντονη
laquoκαταδίκη της παιδικής εργασίαςraquo που θεωρείται σχε-
δόν αυτονόητη σε microια κοινωνία άλλου τύπου δεν microπο-
ρεί να γίνει κατανοητή στο συγκεκριmicroένο πλαίσιο Τα
παιδιά microεγαλώνουν microαθαίνοντας για την αξία της δου-
λειάς ενώ παράλληλα εργάζονται και τα ίδια
Η γνώση λοιπόν της συγκεκριmicroένης συνθήκης θα είχε
βοηθήσει τον εκπαιδευτικό να αποφύγει την έκπληξη
την αmicroηχανία καθώς και την ανατροπή που νιώθει εκ
των υστέρων Θα του είχε αφήσει χρόνο να σκεφτεί τη
διαφορά στις αντιλήψεις για την παιδική εργασία ανά-
microεσα σε αυτόν και τους microαθητές του να τη δικαιολογή-
σει και να αναmicroένει τις αντιδράσεις των παιδιών και τη
δυσκολία κατανόησης Από την άλλη θα microπορούσε να
αποφύγει τις τύψεις γιατί θα είχε microελετήσει τη θεmicroε-
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
33
λιώδη διαφορά που επισηmicroαίνουν οι ειδικοί όταν συζη-
τούν για την παιδική εργασία Σύmicroφωνα microε τη Unicef
λοιπόν η παιδική εργασία χωρίζεται σε laquomicroη αποδεκτήraquo
και laquoαποδεκτήraquo Η πρώτη αναφέρεται στο είδος της
laquoεργασίας που εmicroποδίζει τη φυσική και την πνευmicroατική
ανάπτυξη του παιδιού συmicromicroετέχει στην εκmicroετάλλευσή
του οικονοmicroική και κοινωνική παραβιάζει την πνευmicroα-
τική και ηθική του ακεραιότητα Η δεύτερη δίνει στο
παιδί που συmicromicroετέχει στο οικογενειακό εισόδηmicroα ασφά-
λεια και περηφάνια του παρέχει microια εκπαίδευση (for-
mation) ή ακόmicroα και ένα επάγγελmicroα ακόmicroα κι αν δεν
εξασφαλίζει πάντα τη συνέχιση της σχολικής φοίτησης
τις αργίες του τη διασκέδασή του Του παρέχει τελικά microια
θέση και διευκολύνει την ένταξή του στο περιβάλλονraquo7
Αν τα γνώριζε όλα αυτά ο εκπαιδευτικός και είχε προ-
βληmicroατιστεί εκ των προτέρων δε θα ένιωθε αmicroηχανία
γιατί έθιξε ένα δύσκολο ζήτηmicroα Θα αναγνώριζε ότι οι
περισσότεροι microαθητές του παρά τις ιδιαίτερες δυσκολίες
στη ζωή τους ανήκουν στη δεύτερη κατηγορία της παι-
δικής εργασίας και ίσως θα είχε νόηmicroα να στηριχτεί σε
7 Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacuteus-site aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παρα-
γωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000 σ 309
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτή τη διαφορά και να δώσει στα παιδιά να καταλά-
βουν πόσο απάνθρωπη και καταδικαστέα είναι η άλλη
microορφή παιδικής εργασίας Αν γνώριζε το πλαίσιο θα
microπορούσε να κατανοήσει τις διαφορετικές αντιλήψεις
των παιδιών και θα είχε κάνει την παρέmicroβασή του πιο
συγκροτηmicroένα Έτσι θα απέφευγε την κούραση και την
απογοήτευση που τόσο έντονα δηλώνει στο τέλος
Συmicroπεράσmicroατα
Γίνεται νοmicroίζουmicroε κατανοητό ότι η γνώση του πλαισίου
microπορεί να βοηθήσει τους εκπαιδευτικούς στην εκπαιδευ-
τική τους πρακτική microε πολλούς τρόπους Καταρχήν βοη-
θάει στη microείωση των αρνητικών συναισθηmicroάτων που
προκαλεί η έκπληξη και η ανατροπή στην καθηmicroερινή
σχολική πρακτική Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό Αρκεί να
αναλογιστούmicroε πόσες περιπτώσεις ανθρώπων γνωρί-
ζουmicroε κοινωνικά ευαίσθητων οι οποίοι laquoπαραιτούνταιraquo
στον εργασιακό τους χώρο γιατί απελπίζονται γιατί θε-
ωρούν ότι laquoτίποτα δεν αλλάζειraquo γιατί ξεκινούν microε microε-
γάλη ορmicroή και επιθυmicroία να προσφέρουν και δεν τα κα-
ταφέρνουν Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις η γνώση του
πλαισίου θα είχε microειώσει το συναίσθηmicroα της microαταίωσης
κυρίαρχο στις καταστάσεις όπου υπάρχουν έντονα κοι-
νωνικά προβλήmicroατα και ο εκπαιδευτικός νιώθει ότι δεν
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
35
microπορεί να επέmicroβει Θα είχε πείσει επίσης τους εκπαι-
δευτικούς να βάζουν microικρότερους και εφικτούς στόχους
και θα τους είχε δώσει τη χαρά και την ικανοποίηση της
κατάκτησης των στόχων αυτών Θα τους είχε βοηθήσει
να microην laquoπαίρνουν στην πλάτη τουςraquo όλη την ευθύνη
παρά microόνο αυτή που τους αναλογεί Θα τους είχε βοη-
θήσει ακόmicroα να ξεπεράσουν γρήγορα το στάδιο της
ταύτισης microε τους κοινωνικά αδύνατους πηγαίνοντας σε
microια πιο laquoχρήσιmicroη κατάστασηraquo όπου microπορούν να συνει-
δητοποιήσουν και την πολυπλοκότητα αλλά και το laquoδί-
καιοraquo όλων των εmicroπλεκοmicroένων Σε αυτή τη νέα κατά-
σταση θα microπορούσαν να περάσουν από την οργή στην
οργάνωση microιας συστηmicroατικής εκπαιδευτικής παρέmicroβασης
η οποία microακροπρόθεσmicroα και υπό όρους θα microπορούσε
να συντελέσει στη microείωση της κοινωνικής αδικίας
Και microόνο η microείωση λοιπόν των αρνητικών συναισθηmicroά-
των των εκπαιδευτικών microπορεί να τους βοηθήσει στο να
οργανώσουν την εκπαιδευτική τους πρακτική πιο αποτε-
λεσmicroατικά Η προσαρmicroογή στις ανάγκες του πλαισίου
όταν δε θεωρείται laquoέκπτωσηraquo και laquoυποχώρησηraquo αλλά
γίνεται συνειδητά και οργανωmicroένα microε αφετηρία τα βιώ-
microατα των παιδιών και στόχο τη δηmicroιουργία κινήτρων
microάθησης microπορεί να φέρει σηmicroαντικά αποτελέσmicroατα για
την εκπαιδευτική διαδικασία Τα παιδιά θα νιώσουν ότι ο
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
εκπαιδευτικός τα υπολογίζει τα σέβεται καθώς προσαρ-
microόζει το microάθηmicroα στις ανάγκες τους Το κλίmicroα αυτό είναι
πιθανό να έχει θετικά αποτελέσmicroατα για τα παιδιά ―
microπορεί όχι θεαmicroατικά αλλά ουσιαστικά Αν ο εκπαιδευτι-
κός έχει την οξύνοια και την ικανότητα να αντιληφθεί
αυτές τις έστω microικρές αλλαγές και να τις αξιοποιήσει
τότε ο ίδιος θα γίνει πιο αποτελεσmicroατικός και τα παιδιά
θα αρχίσουν να βρίσκουν σιγά σιγά τα κλειδιά για να
οικοδοmicroήσουν microια σχέση δηmicroιουργική microε τη microάθηση Το
σηmicroαντικό και για τους δυο laquoεταίρουςraquo (εκπαιδευτικό
και microαθητές) είναι να πειστούν πως παρά τις δυσκολίες
microπορεί η τάξη να microπει σε microια ουσιαστική διαδικασία microά-
θησης Χωρίς αυτή την πίστη κάθε προσπάθεια θα laquoπέ-
φτει στο κενόraquo Αν ο εκπαιδευτικός κατανοήσει τις ιδιαί-
τερες δυσκολίες τις αναστολές τα προβλήmicroατα που δη-
microιουργεί το κοινωνικό πλαίσιο για την εκπαιδευτική δια-
δικασία αλλά πειστεί από την άλλη πως microε τις κατάλ-
ληλες στρατηγικές microπορεί να κινητοποιήσει τα παιδιά να
microάθουν (αφού όλα τα παιδιά microπορούν να κινητοποιη-
θούν όταν προσαρmicroοστεί το microάθηmicroα στις ανάγκες τους)
τότε η καθηmicroερινή του σχολική πρακτική microπορεί να microην
τον γεmicroίζει microε αρνητικά συναισθήmicroατα αλλά να του
προσφέρει πολλές προσωπικές στιγmicroές ικανοποίησης και
δηmicroιουργίας
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
37
Η κατανόηση αυτή δεν είναι φυσικά microια εύκολη διαδικα-
σία Πολλές φορές προκαλεί έντονα συναισθήmicroατα στον
εκπαιδευτικό ιδιαίτερα όταν οι καταστάσεις που αντιmicroε-
τωπίζει και τις οποίες πρέπει να αναλύσει ανακινούν
microέσα του αντίστοιχες προσωπικές ή οικογενειακές εmicroπει-
ρίες Είναι σαφές ότι χρειάζεται σοβαρή προσωπική δου-
λειά του εκπαιδευτικού για να microπορέσει να ξεφύγει από
τα έντονα συναισθήmicroατα που του προκαλούν οι ταυτί-
σεις και να κατανοήσει ψύχραιmicroα την κατάσταση Οι δυ-
σκολίες είναι microεγάλες αλλά και το κέρδος αντίστοιχο Το
πλαίσιο δεν αποτελεί πια τον άγνωστο laquomicroπαmicroπούλαraquo
αλλά είναι εκεί microπροστά ορατό αλλά και ευέλικτο σου
θέτει τα όρια αλλά σου αφήνει παράλληλα και microικρά
παράθυρα διαφυγής Σου εξηγεί σε προβληmicroατίζει
αλλά από την άλλη σου δίνει να καταλάβεις πως σε αυτή
την πολυπλοκότητα των παραγόντων που το ορίζουν
microπορείς να επέmicroβεις και συ σιγά σιγά και διακριτικά αλλά
πολύ ουσιαστικά Μπορείς να επέmicroβεις δηmicroιουργώντας
microικρές ανατροπές θέτοντας απλά ερωτήmicroατα στους συ-
νεργάτες σου τα παιδιά δείχνοντάς τους τις πολλαπλές
όψεις της laquoπραγmicroατικότηταςraquo και δίνοντάς τους εργα-
λεία για να επεξεργαστούν την πολλαπλότητα Η κατα-
νόηση του πλαισίου λοιπόν δε σου δηmicroιουργεί το αί-
σθηmicroα του microάταιου αφού όλα είναι δεδοmicroένα και ετερο-
καθορίζονται αντίθετα σου ενισχύει τις πιθανότητες ου-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
σιαστικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό microε κέρδη προ-
φανή για την εκπαιδευτική διαδικασία
Βιβλιογραφία
Ανδρούσου Α Το κίνητρο στην εκπαίδευση Κλειδιά και Αντι-
κλείδια ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Αθήνα 2003 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd
edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η ανα-γκαιότητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοι-νότητα τ 20 Αθήνα 1993
Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacute-ussite aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παραγωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000
Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
39
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
30
συχνά το φαινόmicroενο όταν οι προσδοκίες ζωής ενός
ατόmicroου δηmicroιουργούν πολύ microεγάλη ρήξη σε σχέση microε τις
κοινωνικά αναmicroενόmicroενες να microεταφέρονται σχεδόν αυ-
τούσιες στην επόmicroενη γενιά όταν θα έχουν laquoωριmicroάσει οι
κοινωνικές συνθήκεςraquo Στις περιπτώσεις αυτές παρατη-
ρούmicroε ένα νεότερο microέλος της οικογένειας να αναλαmicroβά-
νει να laquoεπαληθεύσει το σχέδιο αλλαγήςraquo όταν οι συν-
θήκες δε δηmicroιουργούν πια συγκρούσεις έντονες που
ανατρέπουν την εσωτερική του ισορροπία
Όχι microόνο δε laquoφταίειraquo ο εκπαιδευτικός αλλά πρέπει να
νιώθει ότι συmicromicroετέχει microε τον τρόπο του σε αυτή την πο-
ρεία της αλλαγής Θα πρέπει βέβαια ο τρόπος παρέmicroβα-
σής του να είναι προσεκτικός microε απόλυτο σεβασmicroό των
εmicroπλεκοmicroένων Είναι σηmicroαντικό να δώσει στα παιδιά να
καταλάβουν ότι το πρόβληmicroά τους είναι περίπλοκο ότι
δεν είναι οι γονείς τους laquoαδιάφοροιraquo και laquoανόητοιraquo
αλλά έχουν microια δυσκολία προσαρmicroογής στις καινούριες
συνθήκες Είναι σηmicroαντικό να microη δηmicroιουργηθούν στα
παιδιά συνθήκες απόρριψης των γονέων πράγmicroα πολύ
εύκολο στη σύγκρουση που αντιmicroετωπίζουν αλλά να
κατανοήσουν ότι οι γονείς εκπροσωπούν εδώ το παλιό
και παραδοσιακό που δυσκολεύεται να αλλάξει Σίγουρα
σε microια τέτοια προοπτική δε βοηθούν αντιδράσεις του
τύπου laquoΣκέφτοmicroαι να πάω να ldquoαρπάξωrdquo το παιδί και να
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
31
το στείλω στο σχολείο Να τους τα πω έξω απrsquo τα δό-
ντια Στη microάνα που ldquoζηλεύειrdquo την κόρη και δεν την αφή-
νει να προοδεύσει Στον πατέρα που κρύβεται πίσω από
το αίτηmicroα της microάνας Στην υπόλοιπη οικογένεια που δεν
τη στηρίζειraquo Οι αντιδράσεις αυτές το microόνο που κατα-
φέρνουν είναι να φέρνουν αντιmicroέτωπες τις δυο πλευρές
το σχολείο και το σπίτι και να δυναmicroιτίζουν το ενδεχό-
microενο οποιασδήποτε νεότερης συνεργασίας και ανταλλα-
γής Η παρέmicroβαση του εκπαιδευτικού πρέπει να είναι
προσεκτική συστηmicroατική και να δίνει το χρόνο στους
άλλους να αποδεχτούν το διαφορετικό σιγά σιγά ως microια
κατάσταση αλλαγής που αρχίζουν να αναγνωρίζουν και
οι ίδιοι και όχι ως microια laquoεπιβολή της κυρίαρχης πλειονο-
τικής οmicroάδαςraquo Μπορεί βέβαια ο χρόνος αυτός να είναι
αποφασιστικός για την πορεία ζωής του συγκεκριmicroένου
παιδιού Αν γίνει όmicroως η παρέmicroβαση microε σεβασmicroό και σύ-
στηmicroα δε θα πάει χαmicroένη ούτε και για το συγκεκριmicroένο
παιδί αν αυτό νιώσει πως laquoέχασε microια microάχη αλλά όχι
τον πόλεmicroοraquo αν νιώσει πως σε αυτή την πορεία των
αλλαγών έχει νόηmicroα να διεκδικεί σταθερά και επίmicroονα
microε στόχο την καλυτέρευση της ζωής του
Αν εξετάσουmicroε τη δεύτερη σκηνή θα διαπιστώσουmicroε
επίσης πως και εκεί η γνώση του πλαισίου θα είχε βοη-
θήσει τον εκπαιδευτικό να περιmicroένει τις laquoδυσκολίες κα-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
τανόησηςraquo από την πλευρά των microαθητών Ο συγκεκρι-
microένος εκπαιδευτικός λειτουργεί στο πλαίσιο microιας κλει-
στής αγροτικής κοινωνίας της οποίας χαρακτηριστικό
είναι microεταξύ άλλων η laquoαξιοποίησηraquo από microικρή ηλικία
των νεότερων microελών για την ενίσχυση του οικογενεια-
κού εισοδήmicroατος Η κοινωνία αυτή microαθαίνει από πολύ
νωρίς στα microέλη της τη χρησιmicroότητα της εργασίας ακόmicroα
και της παιδικής για την ωρίmicroανση του παιδιού για την
εκmicroάθηση microιας τέχνης για τη συmicromicroετοχή του στον οικο-
γενειακό αγώνα για ένα καλύτερο αύριο Η πολύ έντονη
laquoκαταδίκη της παιδικής εργασίαςraquo που θεωρείται σχε-
δόν αυτονόητη σε microια κοινωνία άλλου τύπου δεν microπο-
ρεί να γίνει κατανοητή στο συγκεκριmicroένο πλαίσιο Τα
παιδιά microεγαλώνουν microαθαίνοντας για την αξία της δου-
λειάς ενώ παράλληλα εργάζονται και τα ίδια
Η γνώση λοιπόν της συγκεκριmicroένης συνθήκης θα είχε
βοηθήσει τον εκπαιδευτικό να αποφύγει την έκπληξη
την αmicroηχανία καθώς και την ανατροπή που νιώθει εκ
των υστέρων Θα του είχε αφήσει χρόνο να σκεφτεί τη
διαφορά στις αντιλήψεις για την παιδική εργασία ανά-
microεσα σε αυτόν και τους microαθητές του να τη δικαιολογή-
σει και να αναmicroένει τις αντιδράσεις των παιδιών και τη
δυσκολία κατανόησης Από την άλλη θα microπορούσε να
αποφύγει τις τύψεις γιατί θα είχε microελετήσει τη θεmicroε-
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
33
λιώδη διαφορά που επισηmicroαίνουν οι ειδικοί όταν συζη-
τούν για την παιδική εργασία Σύmicroφωνα microε τη Unicef
λοιπόν η παιδική εργασία χωρίζεται σε laquomicroη αποδεκτήraquo
και laquoαποδεκτήraquo Η πρώτη αναφέρεται στο είδος της
laquoεργασίας που εmicroποδίζει τη φυσική και την πνευmicroατική
ανάπτυξη του παιδιού συmicromicroετέχει στην εκmicroετάλλευσή
του οικονοmicroική και κοινωνική παραβιάζει την πνευmicroα-
τική και ηθική του ακεραιότητα Η δεύτερη δίνει στο
παιδί που συmicromicroετέχει στο οικογενειακό εισόδηmicroα ασφά-
λεια και περηφάνια του παρέχει microια εκπαίδευση (for-
mation) ή ακόmicroα και ένα επάγγελmicroα ακόmicroα κι αν δεν
εξασφαλίζει πάντα τη συνέχιση της σχολικής φοίτησης
τις αργίες του τη διασκέδασή του Του παρέχει τελικά microια
θέση και διευκολύνει την ένταξή του στο περιβάλλονraquo7
Αν τα γνώριζε όλα αυτά ο εκπαιδευτικός και είχε προ-
βληmicroατιστεί εκ των προτέρων δε θα ένιωθε αmicroηχανία
γιατί έθιξε ένα δύσκολο ζήτηmicroα Θα αναγνώριζε ότι οι
περισσότεροι microαθητές του παρά τις ιδιαίτερες δυσκολίες
στη ζωή τους ανήκουν στη δεύτερη κατηγορία της παι-
δικής εργασίας και ίσως θα είχε νόηmicroα να στηριχτεί σε
7 Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacuteus-site aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παρα-
γωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000 σ 309
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτή τη διαφορά και να δώσει στα παιδιά να καταλά-
βουν πόσο απάνθρωπη και καταδικαστέα είναι η άλλη
microορφή παιδικής εργασίας Αν γνώριζε το πλαίσιο θα
microπορούσε να κατανοήσει τις διαφορετικές αντιλήψεις
των παιδιών και θα είχε κάνει την παρέmicroβασή του πιο
συγκροτηmicroένα Έτσι θα απέφευγε την κούραση και την
απογοήτευση που τόσο έντονα δηλώνει στο τέλος
Συmicroπεράσmicroατα
Γίνεται νοmicroίζουmicroε κατανοητό ότι η γνώση του πλαισίου
microπορεί να βοηθήσει τους εκπαιδευτικούς στην εκπαιδευ-
τική τους πρακτική microε πολλούς τρόπους Καταρχήν βοη-
θάει στη microείωση των αρνητικών συναισθηmicroάτων που
προκαλεί η έκπληξη και η ανατροπή στην καθηmicroερινή
σχολική πρακτική Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό Αρκεί να
αναλογιστούmicroε πόσες περιπτώσεις ανθρώπων γνωρί-
ζουmicroε κοινωνικά ευαίσθητων οι οποίοι laquoπαραιτούνταιraquo
στον εργασιακό τους χώρο γιατί απελπίζονται γιατί θε-
ωρούν ότι laquoτίποτα δεν αλλάζειraquo γιατί ξεκινούν microε microε-
γάλη ορmicroή και επιθυmicroία να προσφέρουν και δεν τα κα-
ταφέρνουν Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις η γνώση του
πλαισίου θα είχε microειώσει το συναίσθηmicroα της microαταίωσης
κυρίαρχο στις καταστάσεις όπου υπάρχουν έντονα κοι-
νωνικά προβλήmicroατα και ο εκπαιδευτικός νιώθει ότι δεν
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
35
microπορεί να επέmicroβει Θα είχε πείσει επίσης τους εκπαι-
δευτικούς να βάζουν microικρότερους και εφικτούς στόχους
και θα τους είχε δώσει τη χαρά και την ικανοποίηση της
κατάκτησης των στόχων αυτών Θα τους είχε βοηθήσει
να microην laquoπαίρνουν στην πλάτη τουςraquo όλη την ευθύνη
παρά microόνο αυτή που τους αναλογεί Θα τους είχε βοη-
θήσει ακόmicroα να ξεπεράσουν γρήγορα το στάδιο της
ταύτισης microε τους κοινωνικά αδύνατους πηγαίνοντας σε
microια πιο laquoχρήσιmicroη κατάστασηraquo όπου microπορούν να συνει-
δητοποιήσουν και την πολυπλοκότητα αλλά και το laquoδί-
καιοraquo όλων των εmicroπλεκοmicroένων Σε αυτή τη νέα κατά-
σταση θα microπορούσαν να περάσουν από την οργή στην
οργάνωση microιας συστηmicroατικής εκπαιδευτικής παρέmicroβασης
η οποία microακροπρόθεσmicroα και υπό όρους θα microπορούσε
να συντελέσει στη microείωση της κοινωνικής αδικίας
Και microόνο η microείωση λοιπόν των αρνητικών συναισθηmicroά-
των των εκπαιδευτικών microπορεί να τους βοηθήσει στο να
οργανώσουν την εκπαιδευτική τους πρακτική πιο αποτε-
λεσmicroατικά Η προσαρmicroογή στις ανάγκες του πλαισίου
όταν δε θεωρείται laquoέκπτωσηraquo και laquoυποχώρησηraquo αλλά
γίνεται συνειδητά και οργανωmicroένα microε αφετηρία τα βιώ-
microατα των παιδιών και στόχο τη δηmicroιουργία κινήτρων
microάθησης microπορεί να φέρει σηmicroαντικά αποτελέσmicroατα για
την εκπαιδευτική διαδικασία Τα παιδιά θα νιώσουν ότι ο
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
εκπαιδευτικός τα υπολογίζει τα σέβεται καθώς προσαρ-
microόζει το microάθηmicroα στις ανάγκες τους Το κλίmicroα αυτό είναι
πιθανό να έχει θετικά αποτελέσmicroατα για τα παιδιά ―
microπορεί όχι θεαmicroατικά αλλά ουσιαστικά Αν ο εκπαιδευτι-
κός έχει την οξύνοια και την ικανότητα να αντιληφθεί
αυτές τις έστω microικρές αλλαγές και να τις αξιοποιήσει
τότε ο ίδιος θα γίνει πιο αποτελεσmicroατικός και τα παιδιά
θα αρχίσουν να βρίσκουν σιγά σιγά τα κλειδιά για να
οικοδοmicroήσουν microια σχέση δηmicroιουργική microε τη microάθηση Το
σηmicroαντικό και για τους δυο laquoεταίρουςraquo (εκπαιδευτικό
και microαθητές) είναι να πειστούν πως παρά τις δυσκολίες
microπορεί η τάξη να microπει σε microια ουσιαστική διαδικασία microά-
θησης Χωρίς αυτή την πίστη κάθε προσπάθεια θα laquoπέ-
φτει στο κενόraquo Αν ο εκπαιδευτικός κατανοήσει τις ιδιαί-
τερες δυσκολίες τις αναστολές τα προβλήmicroατα που δη-
microιουργεί το κοινωνικό πλαίσιο για την εκπαιδευτική δια-
δικασία αλλά πειστεί από την άλλη πως microε τις κατάλ-
ληλες στρατηγικές microπορεί να κινητοποιήσει τα παιδιά να
microάθουν (αφού όλα τα παιδιά microπορούν να κινητοποιη-
θούν όταν προσαρmicroοστεί το microάθηmicroα στις ανάγκες τους)
τότε η καθηmicroερινή του σχολική πρακτική microπορεί να microην
τον γεmicroίζει microε αρνητικά συναισθήmicroατα αλλά να του
προσφέρει πολλές προσωπικές στιγmicroές ικανοποίησης και
δηmicroιουργίας
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
37
Η κατανόηση αυτή δεν είναι φυσικά microια εύκολη διαδικα-
σία Πολλές φορές προκαλεί έντονα συναισθήmicroατα στον
εκπαιδευτικό ιδιαίτερα όταν οι καταστάσεις που αντιmicroε-
τωπίζει και τις οποίες πρέπει να αναλύσει ανακινούν
microέσα του αντίστοιχες προσωπικές ή οικογενειακές εmicroπει-
ρίες Είναι σαφές ότι χρειάζεται σοβαρή προσωπική δου-
λειά του εκπαιδευτικού για να microπορέσει να ξεφύγει από
τα έντονα συναισθήmicroατα που του προκαλούν οι ταυτί-
σεις και να κατανοήσει ψύχραιmicroα την κατάσταση Οι δυ-
σκολίες είναι microεγάλες αλλά και το κέρδος αντίστοιχο Το
πλαίσιο δεν αποτελεί πια τον άγνωστο laquomicroπαmicroπούλαraquo
αλλά είναι εκεί microπροστά ορατό αλλά και ευέλικτο σου
θέτει τα όρια αλλά σου αφήνει παράλληλα και microικρά
παράθυρα διαφυγής Σου εξηγεί σε προβληmicroατίζει
αλλά από την άλλη σου δίνει να καταλάβεις πως σε αυτή
την πολυπλοκότητα των παραγόντων που το ορίζουν
microπορείς να επέmicroβεις και συ σιγά σιγά και διακριτικά αλλά
πολύ ουσιαστικά Μπορείς να επέmicroβεις δηmicroιουργώντας
microικρές ανατροπές θέτοντας απλά ερωτήmicroατα στους συ-
νεργάτες σου τα παιδιά δείχνοντάς τους τις πολλαπλές
όψεις της laquoπραγmicroατικότηταςraquo και δίνοντάς τους εργα-
λεία για να επεξεργαστούν την πολλαπλότητα Η κατα-
νόηση του πλαισίου λοιπόν δε σου δηmicroιουργεί το αί-
σθηmicroα του microάταιου αφού όλα είναι δεδοmicroένα και ετερο-
καθορίζονται αντίθετα σου ενισχύει τις πιθανότητες ου-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
σιαστικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό microε κέρδη προ-
φανή για την εκπαιδευτική διαδικασία
Βιβλιογραφία
Ανδρούσου Α Το κίνητρο στην εκπαίδευση Κλειδιά και Αντι-
κλείδια ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Αθήνα 2003 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd
edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η ανα-γκαιότητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοι-νότητα τ 20 Αθήνα 1993
Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacute-ussite aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παραγωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000
Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
39
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
31
το στείλω στο σχολείο Να τους τα πω έξω απrsquo τα δό-
ντια Στη microάνα που ldquoζηλεύειrdquo την κόρη και δεν την αφή-
νει να προοδεύσει Στον πατέρα που κρύβεται πίσω από
το αίτηmicroα της microάνας Στην υπόλοιπη οικογένεια που δεν
τη στηρίζειraquo Οι αντιδράσεις αυτές το microόνο που κατα-
φέρνουν είναι να φέρνουν αντιmicroέτωπες τις δυο πλευρές
το σχολείο και το σπίτι και να δυναmicroιτίζουν το ενδεχό-
microενο οποιασδήποτε νεότερης συνεργασίας και ανταλλα-
γής Η παρέmicroβαση του εκπαιδευτικού πρέπει να είναι
προσεκτική συστηmicroατική και να δίνει το χρόνο στους
άλλους να αποδεχτούν το διαφορετικό σιγά σιγά ως microια
κατάσταση αλλαγής που αρχίζουν να αναγνωρίζουν και
οι ίδιοι και όχι ως microια laquoεπιβολή της κυρίαρχης πλειονο-
τικής οmicroάδαςraquo Μπορεί βέβαια ο χρόνος αυτός να είναι
αποφασιστικός για την πορεία ζωής του συγκεκριmicroένου
παιδιού Αν γίνει όmicroως η παρέmicroβαση microε σεβασmicroό και σύ-
στηmicroα δε θα πάει χαmicroένη ούτε και για το συγκεκριmicroένο
παιδί αν αυτό νιώσει πως laquoέχασε microια microάχη αλλά όχι
τον πόλεmicroοraquo αν νιώσει πως σε αυτή την πορεία των
αλλαγών έχει νόηmicroα να διεκδικεί σταθερά και επίmicroονα
microε στόχο την καλυτέρευση της ζωής του
Αν εξετάσουmicroε τη δεύτερη σκηνή θα διαπιστώσουmicroε
επίσης πως και εκεί η γνώση του πλαισίου θα είχε βοη-
θήσει τον εκπαιδευτικό να περιmicroένει τις laquoδυσκολίες κα-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
τανόησηςraquo από την πλευρά των microαθητών Ο συγκεκρι-
microένος εκπαιδευτικός λειτουργεί στο πλαίσιο microιας κλει-
στής αγροτικής κοινωνίας της οποίας χαρακτηριστικό
είναι microεταξύ άλλων η laquoαξιοποίησηraquo από microικρή ηλικία
των νεότερων microελών για την ενίσχυση του οικογενεια-
κού εισοδήmicroατος Η κοινωνία αυτή microαθαίνει από πολύ
νωρίς στα microέλη της τη χρησιmicroότητα της εργασίας ακόmicroα
και της παιδικής για την ωρίmicroανση του παιδιού για την
εκmicroάθηση microιας τέχνης για τη συmicromicroετοχή του στον οικο-
γενειακό αγώνα για ένα καλύτερο αύριο Η πολύ έντονη
laquoκαταδίκη της παιδικής εργασίαςraquo που θεωρείται σχε-
δόν αυτονόητη σε microια κοινωνία άλλου τύπου δεν microπο-
ρεί να γίνει κατανοητή στο συγκεκριmicroένο πλαίσιο Τα
παιδιά microεγαλώνουν microαθαίνοντας για την αξία της δου-
λειάς ενώ παράλληλα εργάζονται και τα ίδια
Η γνώση λοιπόν της συγκεκριmicroένης συνθήκης θα είχε
βοηθήσει τον εκπαιδευτικό να αποφύγει την έκπληξη
την αmicroηχανία καθώς και την ανατροπή που νιώθει εκ
των υστέρων Θα του είχε αφήσει χρόνο να σκεφτεί τη
διαφορά στις αντιλήψεις για την παιδική εργασία ανά-
microεσα σε αυτόν και τους microαθητές του να τη δικαιολογή-
σει και να αναmicroένει τις αντιδράσεις των παιδιών και τη
δυσκολία κατανόησης Από την άλλη θα microπορούσε να
αποφύγει τις τύψεις γιατί θα είχε microελετήσει τη θεmicroε-
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
33
λιώδη διαφορά που επισηmicroαίνουν οι ειδικοί όταν συζη-
τούν για την παιδική εργασία Σύmicroφωνα microε τη Unicef
λοιπόν η παιδική εργασία χωρίζεται σε laquomicroη αποδεκτήraquo
και laquoαποδεκτήraquo Η πρώτη αναφέρεται στο είδος της
laquoεργασίας που εmicroποδίζει τη φυσική και την πνευmicroατική
ανάπτυξη του παιδιού συmicromicroετέχει στην εκmicroετάλλευσή
του οικονοmicroική και κοινωνική παραβιάζει την πνευmicroα-
τική και ηθική του ακεραιότητα Η δεύτερη δίνει στο
παιδί που συmicromicroετέχει στο οικογενειακό εισόδηmicroα ασφά-
λεια και περηφάνια του παρέχει microια εκπαίδευση (for-
mation) ή ακόmicroα και ένα επάγγελmicroα ακόmicroα κι αν δεν
εξασφαλίζει πάντα τη συνέχιση της σχολικής φοίτησης
τις αργίες του τη διασκέδασή του Του παρέχει τελικά microια
θέση και διευκολύνει την ένταξή του στο περιβάλλονraquo7
Αν τα γνώριζε όλα αυτά ο εκπαιδευτικός και είχε προ-
βληmicroατιστεί εκ των προτέρων δε θα ένιωθε αmicroηχανία
γιατί έθιξε ένα δύσκολο ζήτηmicroα Θα αναγνώριζε ότι οι
περισσότεροι microαθητές του παρά τις ιδιαίτερες δυσκολίες
στη ζωή τους ανήκουν στη δεύτερη κατηγορία της παι-
δικής εργασίας και ίσως θα είχε νόηmicroα να στηριχτεί σε
7 Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacuteus-site aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παρα-
γωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000 σ 309
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτή τη διαφορά και να δώσει στα παιδιά να καταλά-
βουν πόσο απάνθρωπη και καταδικαστέα είναι η άλλη
microορφή παιδικής εργασίας Αν γνώριζε το πλαίσιο θα
microπορούσε να κατανοήσει τις διαφορετικές αντιλήψεις
των παιδιών και θα είχε κάνει την παρέmicroβασή του πιο
συγκροτηmicroένα Έτσι θα απέφευγε την κούραση και την
απογοήτευση που τόσο έντονα δηλώνει στο τέλος
Συmicroπεράσmicroατα
Γίνεται νοmicroίζουmicroε κατανοητό ότι η γνώση του πλαισίου
microπορεί να βοηθήσει τους εκπαιδευτικούς στην εκπαιδευ-
τική τους πρακτική microε πολλούς τρόπους Καταρχήν βοη-
θάει στη microείωση των αρνητικών συναισθηmicroάτων που
προκαλεί η έκπληξη και η ανατροπή στην καθηmicroερινή
σχολική πρακτική Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό Αρκεί να
αναλογιστούmicroε πόσες περιπτώσεις ανθρώπων γνωρί-
ζουmicroε κοινωνικά ευαίσθητων οι οποίοι laquoπαραιτούνταιraquo
στον εργασιακό τους χώρο γιατί απελπίζονται γιατί θε-
ωρούν ότι laquoτίποτα δεν αλλάζειraquo γιατί ξεκινούν microε microε-
γάλη ορmicroή και επιθυmicroία να προσφέρουν και δεν τα κα-
ταφέρνουν Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις η γνώση του
πλαισίου θα είχε microειώσει το συναίσθηmicroα της microαταίωσης
κυρίαρχο στις καταστάσεις όπου υπάρχουν έντονα κοι-
νωνικά προβλήmicroατα και ο εκπαιδευτικός νιώθει ότι δεν
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
35
microπορεί να επέmicroβει Θα είχε πείσει επίσης τους εκπαι-
δευτικούς να βάζουν microικρότερους και εφικτούς στόχους
και θα τους είχε δώσει τη χαρά και την ικανοποίηση της
κατάκτησης των στόχων αυτών Θα τους είχε βοηθήσει
να microην laquoπαίρνουν στην πλάτη τουςraquo όλη την ευθύνη
παρά microόνο αυτή που τους αναλογεί Θα τους είχε βοη-
θήσει ακόmicroα να ξεπεράσουν γρήγορα το στάδιο της
ταύτισης microε τους κοινωνικά αδύνατους πηγαίνοντας σε
microια πιο laquoχρήσιmicroη κατάστασηraquo όπου microπορούν να συνει-
δητοποιήσουν και την πολυπλοκότητα αλλά και το laquoδί-
καιοraquo όλων των εmicroπλεκοmicroένων Σε αυτή τη νέα κατά-
σταση θα microπορούσαν να περάσουν από την οργή στην
οργάνωση microιας συστηmicroατικής εκπαιδευτικής παρέmicroβασης
η οποία microακροπρόθεσmicroα και υπό όρους θα microπορούσε
να συντελέσει στη microείωση της κοινωνικής αδικίας
Και microόνο η microείωση λοιπόν των αρνητικών συναισθηmicroά-
των των εκπαιδευτικών microπορεί να τους βοηθήσει στο να
οργανώσουν την εκπαιδευτική τους πρακτική πιο αποτε-
λεσmicroατικά Η προσαρmicroογή στις ανάγκες του πλαισίου
όταν δε θεωρείται laquoέκπτωσηraquo και laquoυποχώρησηraquo αλλά
γίνεται συνειδητά και οργανωmicroένα microε αφετηρία τα βιώ-
microατα των παιδιών και στόχο τη δηmicroιουργία κινήτρων
microάθησης microπορεί να φέρει σηmicroαντικά αποτελέσmicroατα για
την εκπαιδευτική διαδικασία Τα παιδιά θα νιώσουν ότι ο
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
εκπαιδευτικός τα υπολογίζει τα σέβεται καθώς προσαρ-
microόζει το microάθηmicroα στις ανάγκες τους Το κλίmicroα αυτό είναι
πιθανό να έχει θετικά αποτελέσmicroατα για τα παιδιά ―
microπορεί όχι θεαmicroατικά αλλά ουσιαστικά Αν ο εκπαιδευτι-
κός έχει την οξύνοια και την ικανότητα να αντιληφθεί
αυτές τις έστω microικρές αλλαγές και να τις αξιοποιήσει
τότε ο ίδιος θα γίνει πιο αποτελεσmicroατικός και τα παιδιά
θα αρχίσουν να βρίσκουν σιγά σιγά τα κλειδιά για να
οικοδοmicroήσουν microια σχέση δηmicroιουργική microε τη microάθηση Το
σηmicroαντικό και για τους δυο laquoεταίρουςraquo (εκπαιδευτικό
και microαθητές) είναι να πειστούν πως παρά τις δυσκολίες
microπορεί η τάξη να microπει σε microια ουσιαστική διαδικασία microά-
θησης Χωρίς αυτή την πίστη κάθε προσπάθεια θα laquoπέ-
φτει στο κενόraquo Αν ο εκπαιδευτικός κατανοήσει τις ιδιαί-
τερες δυσκολίες τις αναστολές τα προβλήmicroατα που δη-
microιουργεί το κοινωνικό πλαίσιο για την εκπαιδευτική δια-
δικασία αλλά πειστεί από την άλλη πως microε τις κατάλ-
ληλες στρατηγικές microπορεί να κινητοποιήσει τα παιδιά να
microάθουν (αφού όλα τα παιδιά microπορούν να κινητοποιη-
θούν όταν προσαρmicroοστεί το microάθηmicroα στις ανάγκες τους)
τότε η καθηmicroερινή του σχολική πρακτική microπορεί να microην
τον γεmicroίζει microε αρνητικά συναισθήmicroατα αλλά να του
προσφέρει πολλές προσωπικές στιγmicroές ικανοποίησης και
δηmicroιουργίας
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
37
Η κατανόηση αυτή δεν είναι φυσικά microια εύκολη διαδικα-
σία Πολλές φορές προκαλεί έντονα συναισθήmicroατα στον
εκπαιδευτικό ιδιαίτερα όταν οι καταστάσεις που αντιmicroε-
τωπίζει και τις οποίες πρέπει να αναλύσει ανακινούν
microέσα του αντίστοιχες προσωπικές ή οικογενειακές εmicroπει-
ρίες Είναι σαφές ότι χρειάζεται σοβαρή προσωπική δου-
λειά του εκπαιδευτικού για να microπορέσει να ξεφύγει από
τα έντονα συναισθήmicroατα που του προκαλούν οι ταυτί-
σεις και να κατανοήσει ψύχραιmicroα την κατάσταση Οι δυ-
σκολίες είναι microεγάλες αλλά και το κέρδος αντίστοιχο Το
πλαίσιο δεν αποτελεί πια τον άγνωστο laquomicroπαmicroπούλαraquo
αλλά είναι εκεί microπροστά ορατό αλλά και ευέλικτο σου
θέτει τα όρια αλλά σου αφήνει παράλληλα και microικρά
παράθυρα διαφυγής Σου εξηγεί σε προβληmicroατίζει
αλλά από την άλλη σου δίνει να καταλάβεις πως σε αυτή
την πολυπλοκότητα των παραγόντων που το ορίζουν
microπορείς να επέmicroβεις και συ σιγά σιγά και διακριτικά αλλά
πολύ ουσιαστικά Μπορείς να επέmicroβεις δηmicroιουργώντας
microικρές ανατροπές θέτοντας απλά ερωτήmicroατα στους συ-
νεργάτες σου τα παιδιά δείχνοντάς τους τις πολλαπλές
όψεις της laquoπραγmicroατικότηταςraquo και δίνοντάς τους εργα-
λεία για να επεξεργαστούν την πολλαπλότητα Η κατα-
νόηση του πλαισίου λοιπόν δε σου δηmicroιουργεί το αί-
σθηmicroα του microάταιου αφού όλα είναι δεδοmicroένα και ετερο-
καθορίζονται αντίθετα σου ενισχύει τις πιθανότητες ου-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
σιαστικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό microε κέρδη προ-
φανή για την εκπαιδευτική διαδικασία
Βιβλιογραφία
Ανδρούσου Α Το κίνητρο στην εκπαίδευση Κλειδιά και Αντι-
κλείδια ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Αθήνα 2003 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd
edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η ανα-γκαιότητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοι-νότητα τ 20 Αθήνα 1993
Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacute-ussite aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παραγωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000
Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
39
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
32
τανόησηςraquo από την πλευρά των microαθητών Ο συγκεκρι-
microένος εκπαιδευτικός λειτουργεί στο πλαίσιο microιας κλει-
στής αγροτικής κοινωνίας της οποίας χαρακτηριστικό
είναι microεταξύ άλλων η laquoαξιοποίησηraquo από microικρή ηλικία
των νεότερων microελών για την ενίσχυση του οικογενεια-
κού εισοδήmicroατος Η κοινωνία αυτή microαθαίνει από πολύ
νωρίς στα microέλη της τη χρησιmicroότητα της εργασίας ακόmicroα
και της παιδικής για την ωρίmicroανση του παιδιού για την
εκmicroάθηση microιας τέχνης για τη συmicromicroετοχή του στον οικο-
γενειακό αγώνα για ένα καλύτερο αύριο Η πολύ έντονη
laquoκαταδίκη της παιδικής εργασίαςraquo που θεωρείται σχε-
δόν αυτονόητη σε microια κοινωνία άλλου τύπου δεν microπο-
ρεί να γίνει κατανοητή στο συγκεκριmicroένο πλαίσιο Τα
παιδιά microεγαλώνουν microαθαίνοντας για την αξία της δου-
λειάς ενώ παράλληλα εργάζονται και τα ίδια
Η γνώση λοιπόν της συγκεκριmicroένης συνθήκης θα είχε
βοηθήσει τον εκπαιδευτικό να αποφύγει την έκπληξη
την αmicroηχανία καθώς και την ανατροπή που νιώθει εκ
των υστέρων Θα του είχε αφήσει χρόνο να σκεφτεί τη
διαφορά στις αντιλήψεις για την παιδική εργασία ανά-
microεσα σε αυτόν και τους microαθητές του να τη δικαιολογή-
σει και να αναmicroένει τις αντιδράσεις των παιδιών και τη
δυσκολία κατανόησης Από την άλλη θα microπορούσε να
αποφύγει τις τύψεις γιατί θα είχε microελετήσει τη θεmicroε-
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
33
λιώδη διαφορά που επισηmicroαίνουν οι ειδικοί όταν συζη-
τούν για την παιδική εργασία Σύmicroφωνα microε τη Unicef
λοιπόν η παιδική εργασία χωρίζεται σε laquomicroη αποδεκτήraquo
και laquoαποδεκτήraquo Η πρώτη αναφέρεται στο είδος της
laquoεργασίας που εmicroποδίζει τη φυσική και την πνευmicroατική
ανάπτυξη του παιδιού συmicromicroετέχει στην εκmicroετάλλευσή
του οικονοmicroική και κοινωνική παραβιάζει την πνευmicroα-
τική και ηθική του ακεραιότητα Η δεύτερη δίνει στο
παιδί που συmicromicroετέχει στο οικογενειακό εισόδηmicroα ασφά-
λεια και περηφάνια του παρέχει microια εκπαίδευση (for-
mation) ή ακόmicroα και ένα επάγγελmicroα ακόmicroα κι αν δεν
εξασφαλίζει πάντα τη συνέχιση της σχολικής φοίτησης
τις αργίες του τη διασκέδασή του Του παρέχει τελικά microια
θέση και διευκολύνει την ένταξή του στο περιβάλλονraquo7
Αν τα γνώριζε όλα αυτά ο εκπαιδευτικός και είχε προ-
βληmicroατιστεί εκ των προτέρων δε θα ένιωθε αmicroηχανία
γιατί έθιξε ένα δύσκολο ζήτηmicroα Θα αναγνώριζε ότι οι
περισσότεροι microαθητές του παρά τις ιδιαίτερες δυσκολίες
στη ζωή τους ανήκουν στη δεύτερη κατηγορία της παι-
δικής εργασίας και ίσως θα είχε νόηmicroα να στηριχτεί σε
7 Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacuteus-site aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παρα-
γωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000 σ 309
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτή τη διαφορά και να δώσει στα παιδιά να καταλά-
βουν πόσο απάνθρωπη και καταδικαστέα είναι η άλλη
microορφή παιδικής εργασίας Αν γνώριζε το πλαίσιο θα
microπορούσε να κατανοήσει τις διαφορετικές αντιλήψεις
των παιδιών και θα είχε κάνει την παρέmicroβασή του πιο
συγκροτηmicroένα Έτσι θα απέφευγε την κούραση και την
απογοήτευση που τόσο έντονα δηλώνει στο τέλος
Συmicroπεράσmicroατα
Γίνεται νοmicroίζουmicroε κατανοητό ότι η γνώση του πλαισίου
microπορεί να βοηθήσει τους εκπαιδευτικούς στην εκπαιδευ-
τική τους πρακτική microε πολλούς τρόπους Καταρχήν βοη-
θάει στη microείωση των αρνητικών συναισθηmicroάτων που
προκαλεί η έκπληξη και η ανατροπή στην καθηmicroερινή
σχολική πρακτική Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό Αρκεί να
αναλογιστούmicroε πόσες περιπτώσεις ανθρώπων γνωρί-
ζουmicroε κοινωνικά ευαίσθητων οι οποίοι laquoπαραιτούνταιraquo
στον εργασιακό τους χώρο γιατί απελπίζονται γιατί θε-
ωρούν ότι laquoτίποτα δεν αλλάζειraquo γιατί ξεκινούν microε microε-
γάλη ορmicroή και επιθυmicroία να προσφέρουν και δεν τα κα-
ταφέρνουν Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις η γνώση του
πλαισίου θα είχε microειώσει το συναίσθηmicroα της microαταίωσης
κυρίαρχο στις καταστάσεις όπου υπάρχουν έντονα κοι-
νωνικά προβλήmicroατα και ο εκπαιδευτικός νιώθει ότι δεν
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
35
microπορεί να επέmicroβει Θα είχε πείσει επίσης τους εκπαι-
δευτικούς να βάζουν microικρότερους και εφικτούς στόχους
και θα τους είχε δώσει τη χαρά και την ικανοποίηση της
κατάκτησης των στόχων αυτών Θα τους είχε βοηθήσει
να microην laquoπαίρνουν στην πλάτη τουςraquo όλη την ευθύνη
παρά microόνο αυτή που τους αναλογεί Θα τους είχε βοη-
θήσει ακόmicroα να ξεπεράσουν γρήγορα το στάδιο της
ταύτισης microε τους κοινωνικά αδύνατους πηγαίνοντας σε
microια πιο laquoχρήσιmicroη κατάστασηraquo όπου microπορούν να συνει-
δητοποιήσουν και την πολυπλοκότητα αλλά και το laquoδί-
καιοraquo όλων των εmicroπλεκοmicroένων Σε αυτή τη νέα κατά-
σταση θα microπορούσαν να περάσουν από την οργή στην
οργάνωση microιας συστηmicroατικής εκπαιδευτικής παρέmicroβασης
η οποία microακροπρόθεσmicroα και υπό όρους θα microπορούσε
να συντελέσει στη microείωση της κοινωνικής αδικίας
Και microόνο η microείωση λοιπόν των αρνητικών συναισθηmicroά-
των των εκπαιδευτικών microπορεί να τους βοηθήσει στο να
οργανώσουν την εκπαιδευτική τους πρακτική πιο αποτε-
λεσmicroατικά Η προσαρmicroογή στις ανάγκες του πλαισίου
όταν δε θεωρείται laquoέκπτωσηraquo και laquoυποχώρησηraquo αλλά
γίνεται συνειδητά και οργανωmicroένα microε αφετηρία τα βιώ-
microατα των παιδιών και στόχο τη δηmicroιουργία κινήτρων
microάθησης microπορεί να φέρει σηmicroαντικά αποτελέσmicroατα για
την εκπαιδευτική διαδικασία Τα παιδιά θα νιώσουν ότι ο
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
εκπαιδευτικός τα υπολογίζει τα σέβεται καθώς προσαρ-
microόζει το microάθηmicroα στις ανάγκες τους Το κλίmicroα αυτό είναι
πιθανό να έχει θετικά αποτελέσmicroατα για τα παιδιά ―
microπορεί όχι θεαmicroατικά αλλά ουσιαστικά Αν ο εκπαιδευτι-
κός έχει την οξύνοια και την ικανότητα να αντιληφθεί
αυτές τις έστω microικρές αλλαγές και να τις αξιοποιήσει
τότε ο ίδιος θα γίνει πιο αποτελεσmicroατικός και τα παιδιά
θα αρχίσουν να βρίσκουν σιγά σιγά τα κλειδιά για να
οικοδοmicroήσουν microια σχέση δηmicroιουργική microε τη microάθηση Το
σηmicroαντικό και για τους δυο laquoεταίρουςraquo (εκπαιδευτικό
και microαθητές) είναι να πειστούν πως παρά τις δυσκολίες
microπορεί η τάξη να microπει σε microια ουσιαστική διαδικασία microά-
θησης Χωρίς αυτή την πίστη κάθε προσπάθεια θα laquoπέ-
φτει στο κενόraquo Αν ο εκπαιδευτικός κατανοήσει τις ιδιαί-
τερες δυσκολίες τις αναστολές τα προβλήmicroατα που δη-
microιουργεί το κοινωνικό πλαίσιο για την εκπαιδευτική δια-
δικασία αλλά πειστεί από την άλλη πως microε τις κατάλ-
ληλες στρατηγικές microπορεί να κινητοποιήσει τα παιδιά να
microάθουν (αφού όλα τα παιδιά microπορούν να κινητοποιη-
θούν όταν προσαρmicroοστεί το microάθηmicroα στις ανάγκες τους)
τότε η καθηmicroερινή του σχολική πρακτική microπορεί να microην
τον γεmicroίζει microε αρνητικά συναισθήmicroατα αλλά να του
προσφέρει πολλές προσωπικές στιγmicroές ικανοποίησης και
δηmicroιουργίας
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
37
Η κατανόηση αυτή δεν είναι φυσικά microια εύκολη διαδικα-
σία Πολλές φορές προκαλεί έντονα συναισθήmicroατα στον
εκπαιδευτικό ιδιαίτερα όταν οι καταστάσεις που αντιmicroε-
τωπίζει και τις οποίες πρέπει να αναλύσει ανακινούν
microέσα του αντίστοιχες προσωπικές ή οικογενειακές εmicroπει-
ρίες Είναι σαφές ότι χρειάζεται σοβαρή προσωπική δου-
λειά του εκπαιδευτικού για να microπορέσει να ξεφύγει από
τα έντονα συναισθήmicroατα που του προκαλούν οι ταυτί-
σεις και να κατανοήσει ψύχραιmicroα την κατάσταση Οι δυ-
σκολίες είναι microεγάλες αλλά και το κέρδος αντίστοιχο Το
πλαίσιο δεν αποτελεί πια τον άγνωστο laquomicroπαmicroπούλαraquo
αλλά είναι εκεί microπροστά ορατό αλλά και ευέλικτο σου
θέτει τα όρια αλλά σου αφήνει παράλληλα και microικρά
παράθυρα διαφυγής Σου εξηγεί σε προβληmicroατίζει
αλλά από την άλλη σου δίνει να καταλάβεις πως σε αυτή
την πολυπλοκότητα των παραγόντων που το ορίζουν
microπορείς να επέmicroβεις και συ σιγά σιγά και διακριτικά αλλά
πολύ ουσιαστικά Μπορείς να επέmicroβεις δηmicroιουργώντας
microικρές ανατροπές θέτοντας απλά ερωτήmicroατα στους συ-
νεργάτες σου τα παιδιά δείχνοντάς τους τις πολλαπλές
όψεις της laquoπραγmicroατικότηταςraquo και δίνοντάς τους εργα-
λεία για να επεξεργαστούν την πολλαπλότητα Η κατα-
νόηση του πλαισίου λοιπόν δε σου δηmicroιουργεί το αί-
σθηmicroα του microάταιου αφού όλα είναι δεδοmicroένα και ετερο-
καθορίζονται αντίθετα σου ενισχύει τις πιθανότητες ου-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
σιαστικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό microε κέρδη προ-
φανή για την εκπαιδευτική διαδικασία
Βιβλιογραφία
Ανδρούσου Α Το κίνητρο στην εκπαίδευση Κλειδιά και Αντι-
κλείδια ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Αθήνα 2003 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd
edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η ανα-γκαιότητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοι-νότητα τ 20 Αθήνα 1993
Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacute-ussite aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παραγωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000
Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
39
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
33
λιώδη διαφορά που επισηmicroαίνουν οι ειδικοί όταν συζη-
τούν για την παιδική εργασία Σύmicroφωνα microε τη Unicef
λοιπόν η παιδική εργασία χωρίζεται σε laquomicroη αποδεκτήraquo
και laquoαποδεκτήraquo Η πρώτη αναφέρεται στο είδος της
laquoεργασίας που εmicroποδίζει τη φυσική και την πνευmicroατική
ανάπτυξη του παιδιού συmicromicroετέχει στην εκmicroετάλλευσή
του οικονοmicroική και κοινωνική παραβιάζει την πνευmicroα-
τική και ηθική του ακεραιότητα Η δεύτερη δίνει στο
παιδί που συmicromicroετέχει στο οικογενειακό εισόδηmicroα ασφά-
λεια και περηφάνια του παρέχει microια εκπαίδευση (for-
mation) ή ακόmicroα και ένα επάγγελmicroα ακόmicroα κι αν δεν
εξασφαλίζει πάντα τη συνέχιση της σχολικής φοίτησης
τις αργίες του τη διασκέδασή του Του παρέχει τελικά microια
θέση και διευκολύνει την ένταξή του στο περιβάλλονraquo7
Αν τα γνώριζε όλα αυτά ο εκπαιδευτικός και είχε προ-
βληmicroατιστεί εκ των προτέρων δε θα ένιωθε αmicroηχανία
γιατί έθιξε ένα δύσκολο ζήτηmicroα Θα αναγνώριζε ότι οι
περισσότεροι microαθητές του παρά τις ιδιαίτερες δυσκολίες
στη ζωή τους ανήκουν στη δεύτερη κατηγορία της παι-
δικής εργασίας και ίσως θα είχε νόηmicroα να στηριχτεί σε
7 Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacuteus-site aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παρα-
γωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000 σ 309
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτή τη διαφορά και να δώσει στα παιδιά να καταλά-
βουν πόσο απάνθρωπη και καταδικαστέα είναι η άλλη
microορφή παιδικής εργασίας Αν γνώριζε το πλαίσιο θα
microπορούσε να κατανοήσει τις διαφορετικές αντιλήψεις
των παιδιών και θα είχε κάνει την παρέmicroβασή του πιο
συγκροτηmicroένα Έτσι θα απέφευγε την κούραση και την
απογοήτευση που τόσο έντονα δηλώνει στο τέλος
Συmicroπεράσmicroατα
Γίνεται νοmicroίζουmicroε κατανοητό ότι η γνώση του πλαισίου
microπορεί να βοηθήσει τους εκπαιδευτικούς στην εκπαιδευ-
τική τους πρακτική microε πολλούς τρόπους Καταρχήν βοη-
θάει στη microείωση των αρνητικών συναισθηmicroάτων που
προκαλεί η έκπληξη και η ανατροπή στην καθηmicroερινή
σχολική πρακτική Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό Αρκεί να
αναλογιστούmicroε πόσες περιπτώσεις ανθρώπων γνωρί-
ζουmicroε κοινωνικά ευαίσθητων οι οποίοι laquoπαραιτούνταιraquo
στον εργασιακό τους χώρο γιατί απελπίζονται γιατί θε-
ωρούν ότι laquoτίποτα δεν αλλάζειraquo γιατί ξεκινούν microε microε-
γάλη ορmicroή και επιθυmicroία να προσφέρουν και δεν τα κα-
ταφέρνουν Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις η γνώση του
πλαισίου θα είχε microειώσει το συναίσθηmicroα της microαταίωσης
κυρίαρχο στις καταστάσεις όπου υπάρχουν έντονα κοι-
νωνικά προβλήmicroατα και ο εκπαιδευτικός νιώθει ότι δεν
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
35
microπορεί να επέmicroβει Θα είχε πείσει επίσης τους εκπαι-
δευτικούς να βάζουν microικρότερους και εφικτούς στόχους
και θα τους είχε δώσει τη χαρά και την ικανοποίηση της
κατάκτησης των στόχων αυτών Θα τους είχε βοηθήσει
να microην laquoπαίρνουν στην πλάτη τουςraquo όλη την ευθύνη
παρά microόνο αυτή που τους αναλογεί Θα τους είχε βοη-
θήσει ακόmicroα να ξεπεράσουν γρήγορα το στάδιο της
ταύτισης microε τους κοινωνικά αδύνατους πηγαίνοντας σε
microια πιο laquoχρήσιmicroη κατάστασηraquo όπου microπορούν να συνει-
δητοποιήσουν και την πολυπλοκότητα αλλά και το laquoδί-
καιοraquo όλων των εmicroπλεκοmicroένων Σε αυτή τη νέα κατά-
σταση θα microπορούσαν να περάσουν από την οργή στην
οργάνωση microιας συστηmicroατικής εκπαιδευτικής παρέmicroβασης
η οποία microακροπρόθεσmicroα και υπό όρους θα microπορούσε
να συντελέσει στη microείωση της κοινωνικής αδικίας
Και microόνο η microείωση λοιπόν των αρνητικών συναισθηmicroά-
των των εκπαιδευτικών microπορεί να τους βοηθήσει στο να
οργανώσουν την εκπαιδευτική τους πρακτική πιο αποτε-
λεσmicroατικά Η προσαρmicroογή στις ανάγκες του πλαισίου
όταν δε θεωρείται laquoέκπτωσηraquo και laquoυποχώρησηraquo αλλά
γίνεται συνειδητά και οργανωmicroένα microε αφετηρία τα βιώ-
microατα των παιδιών και στόχο τη δηmicroιουργία κινήτρων
microάθησης microπορεί να φέρει σηmicroαντικά αποτελέσmicroατα για
την εκπαιδευτική διαδικασία Τα παιδιά θα νιώσουν ότι ο
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
εκπαιδευτικός τα υπολογίζει τα σέβεται καθώς προσαρ-
microόζει το microάθηmicroα στις ανάγκες τους Το κλίmicroα αυτό είναι
πιθανό να έχει θετικά αποτελέσmicroατα για τα παιδιά ―
microπορεί όχι θεαmicroατικά αλλά ουσιαστικά Αν ο εκπαιδευτι-
κός έχει την οξύνοια και την ικανότητα να αντιληφθεί
αυτές τις έστω microικρές αλλαγές και να τις αξιοποιήσει
τότε ο ίδιος θα γίνει πιο αποτελεσmicroατικός και τα παιδιά
θα αρχίσουν να βρίσκουν σιγά σιγά τα κλειδιά για να
οικοδοmicroήσουν microια σχέση δηmicroιουργική microε τη microάθηση Το
σηmicroαντικό και για τους δυο laquoεταίρουςraquo (εκπαιδευτικό
και microαθητές) είναι να πειστούν πως παρά τις δυσκολίες
microπορεί η τάξη να microπει σε microια ουσιαστική διαδικασία microά-
θησης Χωρίς αυτή την πίστη κάθε προσπάθεια θα laquoπέ-
φτει στο κενόraquo Αν ο εκπαιδευτικός κατανοήσει τις ιδιαί-
τερες δυσκολίες τις αναστολές τα προβλήmicroατα που δη-
microιουργεί το κοινωνικό πλαίσιο για την εκπαιδευτική δια-
δικασία αλλά πειστεί από την άλλη πως microε τις κατάλ-
ληλες στρατηγικές microπορεί να κινητοποιήσει τα παιδιά να
microάθουν (αφού όλα τα παιδιά microπορούν να κινητοποιη-
θούν όταν προσαρmicroοστεί το microάθηmicroα στις ανάγκες τους)
τότε η καθηmicroερινή του σχολική πρακτική microπορεί να microην
τον γεmicroίζει microε αρνητικά συναισθήmicroατα αλλά να του
προσφέρει πολλές προσωπικές στιγmicroές ικανοποίησης και
δηmicroιουργίας
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
37
Η κατανόηση αυτή δεν είναι φυσικά microια εύκολη διαδικα-
σία Πολλές φορές προκαλεί έντονα συναισθήmicroατα στον
εκπαιδευτικό ιδιαίτερα όταν οι καταστάσεις που αντιmicroε-
τωπίζει και τις οποίες πρέπει να αναλύσει ανακινούν
microέσα του αντίστοιχες προσωπικές ή οικογενειακές εmicroπει-
ρίες Είναι σαφές ότι χρειάζεται σοβαρή προσωπική δου-
λειά του εκπαιδευτικού για να microπορέσει να ξεφύγει από
τα έντονα συναισθήmicroατα που του προκαλούν οι ταυτί-
σεις και να κατανοήσει ψύχραιmicroα την κατάσταση Οι δυ-
σκολίες είναι microεγάλες αλλά και το κέρδος αντίστοιχο Το
πλαίσιο δεν αποτελεί πια τον άγνωστο laquomicroπαmicroπούλαraquo
αλλά είναι εκεί microπροστά ορατό αλλά και ευέλικτο σου
θέτει τα όρια αλλά σου αφήνει παράλληλα και microικρά
παράθυρα διαφυγής Σου εξηγεί σε προβληmicroατίζει
αλλά από την άλλη σου δίνει να καταλάβεις πως σε αυτή
την πολυπλοκότητα των παραγόντων που το ορίζουν
microπορείς να επέmicroβεις και συ σιγά σιγά και διακριτικά αλλά
πολύ ουσιαστικά Μπορείς να επέmicroβεις δηmicroιουργώντας
microικρές ανατροπές θέτοντας απλά ερωτήmicroατα στους συ-
νεργάτες σου τα παιδιά δείχνοντάς τους τις πολλαπλές
όψεις της laquoπραγmicroατικότηταςraquo και δίνοντάς τους εργα-
λεία για να επεξεργαστούν την πολλαπλότητα Η κατα-
νόηση του πλαισίου λοιπόν δε σου δηmicroιουργεί το αί-
σθηmicroα του microάταιου αφού όλα είναι δεδοmicroένα και ετερο-
καθορίζονται αντίθετα σου ενισχύει τις πιθανότητες ου-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
σιαστικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό microε κέρδη προ-
φανή για την εκπαιδευτική διαδικασία
Βιβλιογραφία
Ανδρούσου Α Το κίνητρο στην εκπαίδευση Κλειδιά και Αντι-
κλείδια ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Αθήνα 2003 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd
edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η ανα-γκαιότητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοι-νότητα τ 20 Αθήνα 1993
Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacute-ussite aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παραγωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000
Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
39
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
34
αυτή τη διαφορά και να δώσει στα παιδιά να καταλά-
βουν πόσο απάνθρωπη και καταδικαστέα είναι η άλλη
microορφή παιδικής εργασίας Αν γνώριζε το πλαίσιο θα
microπορούσε να κατανοήσει τις διαφορετικές αντιλήψεις
των παιδιών και θα είχε κάνει την παρέmicroβασή του πιο
συγκροτηmicroένα Έτσι θα απέφευγε την κούραση και την
απογοήτευση που τόσο έντονα δηλώνει στο τέλος
Συmicroπεράσmicroατα
Γίνεται νοmicroίζουmicroε κατανοητό ότι η γνώση του πλαισίου
microπορεί να βοηθήσει τους εκπαιδευτικούς στην εκπαιδευ-
τική τους πρακτική microε πολλούς τρόπους Καταρχήν βοη-
θάει στη microείωση των αρνητικών συναισθηmicroάτων που
προκαλεί η έκπληξη και η ανατροπή στην καθηmicroερινή
σχολική πρακτική Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό Αρκεί να
αναλογιστούmicroε πόσες περιπτώσεις ανθρώπων γνωρί-
ζουmicroε κοινωνικά ευαίσθητων οι οποίοι laquoπαραιτούνταιraquo
στον εργασιακό τους χώρο γιατί απελπίζονται γιατί θε-
ωρούν ότι laquoτίποτα δεν αλλάζειraquo γιατί ξεκινούν microε microε-
γάλη ορmicroή και επιθυmicroία να προσφέρουν και δεν τα κα-
ταφέρνουν Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις η γνώση του
πλαισίου θα είχε microειώσει το συναίσθηmicroα της microαταίωσης
κυρίαρχο στις καταστάσεις όπου υπάρχουν έντονα κοι-
νωνικά προβλήmicroατα και ο εκπαιδευτικός νιώθει ότι δεν
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
35
microπορεί να επέmicroβει Θα είχε πείσει επίσης τους εκπαι-
δευτικούς να βάζουν microικρότερους και εφικτούς στόχους
και θα τους είχε δώσει τη χαρά και την ικανοποίηση της
κατάκτησης των στόχων αυτών Θα τους είχε βοηθήσει
να microην laquoπαίρνουν στην πλάτη τουςraquo όλη την ευθύνη
παρά microόνο αυτή που τους αναλογεί Θα τους είχε βοη-
θήσει ακόmicroα να ξεπεράσουν γρήγορα το στάδιο της
ταύτισης microε τους κοινωνικά αδύνατους πηγαίνοντας σε
microια πιο laquoχρήσιmicroη κατάστασηraquo όπου microπορούν να συνει-
δητοποιήσουν και την πολυπλοκότητα αλλά και το laquoδί-
καιοraquo όλων των εmicroπλεκοmicroένων Σε αυτή τη νέα κατά-
σταση θα microπορούσαν να περάσουν από την οργή στην
οργάνωση microιας συστηmicroατικής εκπαιδευτικής παρέmicroβασης
η οποία microακροπρόθεσmicroα και υπό όρους θα microπορούσε
να συντελέσει στη microείωση της κοινωνικής αδικίας
Και microόνο η microείωση λοιπόν των αρνητικών συναισθηmicroά-
των των εκπαιδευτικών microπορεί να τους βοηθήσει στο να
οργανώσουν την εκπαιδευτική τους πρακτική πιο αποτε-
λεσmicroατικά Η προσαρmicroογή στις ανάγκες του πλαισίου
όταν δε θεωρείται laquoέκπτωσηraquo και laquoυποχώρησηraquo αλλά
γίνεται συνειδητά και οργανωmicroένα microε αφετηρία τα βιώ-
microατα των παιδιών και στόχο τη δηmicroιουργία κινήτρων
microάθησης microπορεί να φέρει σηmicroαντικά αποτελέσmicroατα για
την εκπαιδευτική διαδικασία Τα παιδιά θα νιώσουν ότι ο
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
εκπαιδευτικός τα υπολογίζει τα σέβεται καθώς προσαρ-
microόζει το microάθηmicroα στις ανάγκες τους Το κλίmicroα αυτό είναι
πιθανό να έχει θετικά αποτελέσmicroατα για τα παιδιά ―
microπορεί όχι θεαmicroατικά αλλά ουσιαστικά Αν ο εκπαιδευτι-
κός έχει την οξύνοια και την ικανότητα να αντιληφθεί
αυτές τις έστω microικρές αλλαγές και να τις αξιοποιήσει
τότε ο ίδιος θα γίνει πιο αποτελεσmicroατικός και τα παιδιά
θα αρχίσουν να βρίσκουν σιγά σιγά τα κλειδιά για να
οικοδοmicroήσουν microια σχέση δηmicroιουργική microε τη microάθηση Το
σηmicroαντικό και για τους δυο laquoεταίρουςraquo (εκπαιδευτικό
και microαθητές) είναι να πειστούν πως παρά τις δυσκολίες
microπορεί η τάξη να microπει σε microια ουσιαστική διαδικασία microά-
θησης Χωρίς αυτή την πίστη κάθε προσπάθεια θα laquoπέ-
φτει στο κενόraquo Αν ο εκπαιδευτικός κατανοήσει τις ιδιαί-
τερες δυσκολίες τις αναστολές τα προβλήmicroατα που δη-
microιουργεί το κοινωνικό πλαίσιο για την εκπαιδευτική δια-
δικασία αλλά πειστεί από την άλλη πως microε τις κατάλ-
ληλες στρατηγικές microπορεί να κινητοποιήσει τα παιδιά να
microάθουν (αφού όλα τα παιδιά microπορούν να κινητοποιη-
θούν όταν προσαρmicroοστεί το microάθηmicroα στις ανάγκες τους)
τότε η καθηmicroερινή του σχολική πρακτική microπορεί να microην
τον γεmicroίζει microε αρνητικά συναισθήmicroατα αλλά να του
προσφέρει πολλές προσωπικές στιγmicroές ικανοποίησης και
δηmicroιουργίας
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
37
Η κατανόηση αυτή δεν είναι φυσικά microια εύκολη διαδικα-
σία Πολλές φορές προκαλεί έντονα συναισθήmicroατα στον
εκπαιδευτικό ιδιαίτερα όταν οι καταστάσεις που αντιmicroε-
τωπίζει και τις οποίες πρέπει να αναλύσει ανακινούν
microέσα του αντίστοιχες προσωπικές ή οικογενειακές εmicroπει-
ρίες Είναι σαφές ότι χρειάζεται σοβαρή προσωπική δου-
λειά του εκπαιδευτικού για να microπορέσει να ξεφύγει από
τα έντονα συναισθήmicroατα που του προκαλούν οι ταυτί-
σεις και να κατανοήσει ψύχραιmicroα την κατάσταση Οι δυ-
σκολίες είναι microεγάλες αλλά και το κέρδος αντίστοιχο Το
πλαίσιο δεν αποτελεί πια τον άγνωστο laquomicroπαmicroπούλαraquo
αλλά είναι εκεί microπροστά ορατό αλλά και ευέλικτο σου
θέτει τα όρια αλλά σου αφήνει παράλληλα και microικρά
παράθυρα διαφυγής Σου εξηγεί σε προβληmicroατίζει
αλλά από την άλλη σου δίνει να καταλάβεις πως σε αυτή
την πολυπλοκότητα των παραγόντων που το ορίζουν
microπορείς να επέmicroβεις και συ σιγά σιγά και διακριτικά αλλά
πολύ ουσιαστικά Μπορείς να επέmicroβεις δηmicroιουργώντας
microικρές ανατροπές θέτοντας απλά ερωτήmicroατα στους συ-
νεργάτες σου τα παιδιά δείχνοντάς τους τις πολλαπλές
όψεις της laquoπραγmicroατικότηταςraquo και δίνοντάς τους εργα-
λεία για να επεξεργαστούν την πολλαπλότητα Η κατα-
νόηση του πλαισίου λοιπόν δε σου δηmicroιουργεί το αί-
σθηmicroα του microάταιου αφού όλα είναι δεδοmicroένα και ετερο-
καθορίζονται αντίθετα σου ενισχύει τις πιθανότητες ου-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
σιαστικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό microε κέρδη προ-
φανή για την εκπαιδευτική διαδικασία
Βιβλιογραφία
Ανδρούσου Α Το κίνητρο στην εκπαίδευση Κλειδιά και Αντι-
κλείδια ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Αθήνα 2003 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd
edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η ανα-γκαιότητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοι-νότητα τ 20 Αθήνα 1993
Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacute-ussite aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παραγωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000
Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
39
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
35
microπορεί να επέmicroβει Θα είχε πείσει επίσης τους εκπαι-
δευτικούς να βάζουν microικρότερους και εφικτούς στόχους
και θα τους είχε δώσει τη χαρά και την ικανοποίηση της
κατάκτησης των στόχων αυτών Θα τους είχε βοηθήσει
να microην laquoπαίρνουν στην πλάτη τουςraquo όλη την ευθύνη
παρά microόνο αυτή που τους αναλογεί Θα τους είχε βοη-
θήσει ακόmicroα να ξεπεράσουν γρήγορα το στάδιο της
ταύτισης microε τους κοινωνικά αδύνατους πηγαίνοντας σε
microια πιο laquoχρήσιmicroη κατάστασηraquo όπου microπορούν να συνει-
δητοποιήσουν και την πολυπλοκότητα αλλά και το laquoδί-
καιοraquo όλων των εmicroπλεκοmicroένων Σε αυτή τη νέα κατά-
σταση θα microπορούσαν να περάσουν από την οργή στην
οργάνωση microιας συστηmicroατικής εκπαιδευτικής παρέmicroβασης
η οποία microακροπρόθεσmicroα και υπό όρους θα microπορούσε
να συντελέσει στη microείωση της κοινωνικής αδικίας
Και microόνο η microείωση λοιπόν των αρνητικών συναισθηmicroά-
των των εκπαιδευτικών microπορεί να τους βοηθήσει στο να
οργανώσουν την εκπαιδευτική τους πρακτική πιο αποτε-
λεσmicroατικά Η προσαρmicroογή στις ανάγκες του πλαισίου
όταν δε θεωρείται laquoέκπτωσηraquo και laquoυποχώρησηraquo αλλά
γίνεται συνειδητά και οργανωmicroένα microε αφετηρία τα βιώ-
microατα των παιδιών και στόχο τη δηmicroιουργία κινήτρων
microάθησης microπορεί να φέρει σηmicroαντικά αποτελέσmicroατα για
την εκπαιδευτική διαδικασία Τα παιδιά θα νιώσουν ότι ο
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
εκπαιδευτικός τα υπολογίζει τα σέβεται καθώς προσαρ-
microόζει το microάθηmicroα στις ανάγκες τους Το κλίmicroα αυτό είναι
πιθανό να έχει θετικά αποτελέσmicroατα για τα παιδιά ―
microπορεί όχι θεαmicroατικά αλλά ουσιαστικά Αν ο εκπαιδευτι-
κός έχει την οξύνοια και την ικανότητα να αντιληφθεί
αυτές τις έστω microικρές αλλαγές και να τις αξιοποιήσει
τότε ο ίδιος θα γίνει πιο αποτελεσmicroατικός και τα παιδιά
θα αρχίσουν να βρίσκουν σιγά σιγά τα κλειδιά για να
οικοδοmicroήσουν microια σχέση δηmicroιουργική microε τη microάθηση Το
σηmicroαντικό και για τους δυο laquoεταίρουςraquo (εκπαιδευτικό
και microαθητές) είναι να πειστούν πως παρά τις δυσκολίες
microπορεί η τάξη να microπει σε microια ουσιαστική διαδικασία microά-
θησης Χωρίς αυτή την πίστη κάθε προσπάθεια θα laquoπέ-
φτει στο κενόraquo Αν ο εκπαιδευτικός κατανοήσει τις ιδιαί-
τερες δυσκολίες τις αναστολές τα προβλήmicroατα που δη-
microιουργεί το κοινωνικό πλαίσιο για την εκπαιδευτική δια-
δικασία αλλά πειστεί από την άλλη πως microε τις κατάλ-
ληλες στρατηγικές microπορεί να κινητοποιήσει τα παιδιά να
microάθουν (αφού όλα τα παιδιά microπορούν να κινητοποιη-
θούν όταν προσαρmicroοστεί το microάθηmicroα στις ανάγκες τους)
τότε η καθηmicroερινή του σχολική πρακτική microπορεί να microην
τον γεmicroίζει microε αρνητικά συναισθήmicroατα αλλά να του
προσφέρει πολλές προσωπικές στιγmicroές ικανοποίησης και
δηmicroιουργίας
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
37
Η κατανόηση αυτή δεν είναι φυσικά microια εύκολη διαδικα-
σία Πολλές φορές προκαλεί έντονα συναισθήmicroατα στον
εκπαιδευτικό ιδιαίτερα όταν οι καταστάσεις που αντιmicroε-
τωπίζει και τις οποίες πρέπει να αναλύσει ανακινούν
microέσα του αντίστοιχες προσωπικές ή οικογενειακές εmicroπει-
ρίες Είναι σαφές ότι χρειάζεται σοβαρή προσωπική δου-
λειά του εκπαιδευτικού για να microπορέσει να ξεφύγει από
τα έντονα συναισθήmicroατα που του προκαλούν οι ταυτί-
σεις και να κατανοήσει ψύχραιmicroα την κατάσταση Οι δυ-
σκολίες είναι microεγάλες αλλά και το κέρδος αντίστοιχο Το
πλαίσιο δεν αποτελεί πια τον άγνωστο laquomicroπαmicroπούλαraquo
αλλά είναι εκεί microπροστά ορατό αλλά και ευέλικτο σου
θέτει τα όρια αλλά σου αφήνει παράλληλα και microικρά
παράθυρα διαφυγής Σου εξηγεί σε προβληmicroατίζει
αλλά από την άλλη σου δίνει να καταλάβεις πως σε αυτή
την πολυπλοκότητα των παραγόντων που το ορίζουν
microπορείς να επέmicroβεις και συ σιγά σιγά και διακριτικά αλλά
πολύ ουσιαστικά Μπορείς να επέmicroβεις δηmicroιουργώντας
microικρές ανατροπές θέτοντας απλά ερωτήmicroατα στους συ-
νεργάτες σου τα παιδιά δείχνοντάς τους τις πολλαπλές
όψεις της laquoπραγmicroατικότηταςraquo και δίνοντάς τους εργα-
λεία για να επεξεργαστούν την πολλαπλότητα Η κατα-
νόηση του πλαισίου λοιπόν δε σου δηmicroιουργεί το αί-
σθηmicroα του microάταιου αφού όλα είναι δεδοmicroένα και ετερο-
καθορίζονται αντίθετα σου ενισχύει τις πιθανότητες ου-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
σιαστικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό microε κέρδη προ-
φανή για την εκπαιδευτική διαδικασία
Βιβλιογραφία
Ανδρούσου Α Το κίνητρο στην εκπαίδευση Κλειδιά και Αντι-
κλείδια ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Αθήνα 2003 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd
edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η ανα-γκαιότητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοι-νότητα τ 20 Αθήνα 1993
Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacute-ussite aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παραγωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000
Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
39
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
36
εκπαιδευτικός τα υπολογίζει τα σέβεται καθώς προσαρ-
microόζει το microάθηmicroα στις ανάγκες τους Το κλίmicroα αυτό είναι
πιθανό να έχει θετικά αποτελέσmicroατα για τα παιδιά ―
microπορεί όχι θεαmicroατικά αλλά ουσιαστικά Αν ο εκπαιδευτι-
κός έχει την οξύνοια και την ικανότητα να αντιληφθεί
αυτές τις έστω microικρές αλλαγές και να τις αξιοποιήσει
τότε ο ίδιος θα γίνει πιο αποτελεσmicroατικός και τα παιδιά
θα αρχίσουν να βρίσκουν σιγά σιγά τα κλειδιά για να
οικοδοmicroήσουν microια σχέση δηmicroιουργική microε τη microάθηση Το
σηmicroαντικό και για τους δυο laquoεταίρουςraquo (εκπαιδευτικό
και microαθητές) είναι να πειστούν πως παρά τις δυσκολίες
microπορεί η τάξη να microπει σε microια ουσιαστική διαδικασία microά-
θησης Χωρίς αυτή την πίστη κάθε προσπάθεια θα laquoπέ-
φτει στο κενόraquo Αν ο εκπαιδευτικός κατανοήσει τις ιδιαί-
τερες δυσκολίες τις αναστολές τα προβλήmicroατα που δη-
microιουργεί το κοινωνικό πλαίσιο για την εκπαιδευτική δια-
δικασία αλλά πειστεί από την άλλη πως microε τις κατάλ-
ληλες στρατηγικές microπορεί να κινητοποιήσει τα παιδιά να
microάθουν (αφού όλα τα παιδιά microπορούν να κινητοποιη-
θούν όταν προσαρmicroοστεί το microάθηmicroα στις ανάγκες τους)
τότε η καθηmicroερινή του σχολική πρακτική microπορεί να microην
τον γεmicroίζει microε αρνητικά συναισθήmicroατα αλλά να του
προσφέρει πολλές προσωπικές στιγmicroές ικανοποίησης και
δηmicroιουργίας
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
37
Η κατανόηση αυτή δεν είναι φυσικά microια εύκολη διαδικα-
σία Πολλές φορές προκαλεί έντονα συναισθήmicroατα στον
εκπαιδευτικό ιδιαίτερα όταν οι καταστάσεις που αντιmicroε-
τωπίζει και τις οποίες πρέπει να αναλύσει ανακινούν
microέσα του αντίστοιχες προσωπικές ή οικογενειακές εmicroπει-
ρίες Είναι σαφές ότι χρειάζεται σοβαρή προσωπική δου-
λειά του εκπαιδευτικού για να microπορέσει να ξεφύγει από
τα έντονα συναισθήmicroατα που του προκαλούν οι ταυτί-
σεις και να κατανοήσει ψύχραιmicroα την κατάσταση Οι δυ-
σκολίες είναι microεγάλες αλλά και το κέρδος αντίστοιχο Το
πλαίσιο δεν αποτελεί πια τον άγνωστο laquomicroπαmicroπούλαraquo
αλλά είναι εκεί microπροστά ορατό αλλά και ευέλικτο σου
θέτει τα όρια αλλά σου αφήνει παράλληλα και microικρά
παράθυρα διαφυγής Σου εξηγεί σε προβληmicroατίζει
αλλά από την άλλη σου δίνει να καταλάβεις πως σε αυτή
την πολυπλοκότητα των παραγόντων που το ορίζουν
microπορείς να επέmicroβεις και συ σιγά σιγά και διακριτικά αλλά
πολύ ουσιαστικά Μπορείς να επέmicroβεις δηmicroιουργώντας
microικρές ανατροπές θέτοντας απλά ερωτήmicroατα στους συ-
νεργάτες σου τα παιδιά δείχνοντάς τους τις πολλαπλές
όψεις της laquoπραγmicroατικότηταςraquo και δίνοντάς τους εργα-
λεία για να επεξεργαστούν την πολλαπλότητα Η κατα-
νόηση του πλαισίου λοιπόν δε σου δηmicroιουργεί το αί-
σθηmicroα του microάταιου αφού όλα είναι δεδοmicroένα και ετερο-
καθορίζονται αντίθετα σου ενισχύει τις πιθανότητες ου-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
σιαστικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό microε κέρδη προ-
φανή για την εκπαιδευτική διαδικασία
Βιβλιογραφία
Ανδρούσου Α Το κίνητρο στην εκπαίδευση Κλειδιά και Αντι-
κλείδια ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Αθήνα 2003 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd
edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η ανα-γκαιότητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοι-νότητα τ 20 Αθήνα 1993
Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacute-ussite aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παραγωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000
Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
39
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
37
Η κατανόηση αυτή δεν είναι φυσικά microια εύκολη διαδικα-
σία Πολλές φορές προκαλεί έντονα συναισθήmicroατα στον
εκπαιδευτικό ιδιαίτερα όταν οι καταστάσεις που αντιmicroε-
τωπίζει και τις οποίες πρέπει να αναλύσει ανακινούν
microέσα του αντίστοιχες προσωπικές ή οικογενειακές εmicroπει-
ρίες Είναι σαφές ότι χρειάζεται σοβαρή προσωπική δου-
λειά του εκπαιδευτικού για να microπορέσει να ξεφύγει από
τα έντονα συναισθήmicroατα που του προκαλούν οι ταυτί-
σεις και να κατανοήσει ψύχραιmicroα την κατάσταση Οι δυ-
σκολίες είναι microεγάλες αλλά και το κέρδος αντίστοιχο Το
πλαίσιο δεν αποτελεί πια τον άγνωστο laquomicroπαmicroπούλαraquo
αλλά είναι εκεί microπροστά ορατό αλλά και ευέλικτο σου
θέτει τα όρια αλλά σου αφήνει παράλληλα και microικρά
παράθυρα διαφυγής Σου εξηγεί σε προβληmicroατίζει
αλλά από την άλλη σου δίνει να καταλάβεις πως σε αυτή
την πολυπλοκότητα των παραγόντων που το ορίζουν
microπορείς να επέmicroβεις και συ σιγά σιγά και διακριτικά αλλά
πολύ ουσιαστικά Μπορείς να επέmicroβεις δηmicroιουργώντας
microικρές ανατροπές θέτοντας απλά ερωτήmicroατα στους συ-
νεργάτες σου τα παιδιά δείχνοντάς τους τις πολλαπλές
όψεις της laquoπραγmicroατικότηταςraquo και δίνοντάς τους εργα-
λεία για να επεξεργαστούν την πολλαπλότητα Η κατα-
νόηση του πλαισίου λοιπόν δε σου δηmicroιουργεί το αί-
σθηmicroα του microάταιου αφού όλα είναι δεδοmicroένα και ετερο-
καθορίζονται αντίθετα σου ενισχύει τις πιθανότητες ου-
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
σιαστικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό microε κέρδη προ-
φανή για την εκπαιδευτική διαδικασία
Βιβλιογραφία
Ανδρούσου Α Το κίνητρο στην εκπαίδευση Κλειδιά και Αντι-
κλείδια ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Αθήνα 2003 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd
edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η ανα-γκαιότητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοι-νότητα τ 20 Αθήνα 1993
Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacute-ussite aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παραγωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000
Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
39
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ
38
σιαστικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό microε κέρδη προ-
φανή για την εκπαιδευτική διαδικασία
Βιβλιογραφία
Ανδρούσου Α Το κίνητρο στην εκπαίδευση Κλειδιά και Αντι-
κλείδια ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Αθήνα 2003 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd
edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η ανα-γκαιότητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοι-νότητα τ 20 Αθήνα 1993
Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacute-ussite aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παραγωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000
Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
39
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ
39
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος
Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη
Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου
Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα
Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα
Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση
και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος