Κοινωνικό πλαίσιο και διδακτική πράξη · tα παραπάνω...

ΕΚΠΑΙ∆ΕΥΣΗ ΜΟΥΣΟΥΛΜΑΝΟΠΑΙ∆ΩΝ 2002-2004

Κλειδιά και Αντικλείδια ΕΜ

∆ιδακτική Μεθοδολογία

Κοινωνικό πλαίσιο

και διδακτική πράξη

Μαρία Ζωγραφάκη

ΥΠΕΠΘ

Πανεπιστήmicroιο Αθηνών

Αθήνα 2004

Μέτρο 11 ΕΠΕΑΕΚ II

Εκπαίδευση Μουσουλmicroανοπαίδων 2002-2004

Επιστηmicroονική υπεύθυνη της σειράς

laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo

ΑΑλλεεξξάάννδδρραα ΑΑννδδρροούύσσοουυ

Η Μαρία Ζωγραφάκη είναι φιλόλογος

ΕΜ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ∆Ι∆ΑΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ

3

Κλειδιά και Αντικλείδια

Eίναι άραγε δυνατόν να δουλέψει κανείς αποτελεσmicroα-

τικά σε ένα αποmicroονωmicroένο ορεινό χωριό της Θράκης

όταν νιώθει αδυναmicroία επικοινωνίας λόγω γλώσσας Πώς

βρίσκει ένας εκπαιδευτικός ισορροπία ανάmicroεσα στους

κανόνες του σχολικού θεσmicroού στις απαιτήσεις των εξε-

τάσεων στα περιεχόmicroενα του αναλυτικού προγράmicromicroατος

και στις ανάγκες των παιδιών Πώς διδάσκει κανείς ελ-

ληνικά όταν πάνω από τα microισά παιδιά στην τάξη είναι

αλλόγλωσσα Yπάρχουν τρόποι να κινητοποιήσουmicroε τα

παιδιά ώστε να ενδιαφερθούν για το σχολείο Πώς αξιο-

λογούmicroε εάν οι microαθητές έmicroαθαν ή όχι ιστορία Aντέχεται

η σιωπή των microαθητών από το δάσκαλο Πώς διορθώ-

νουmicroε τα λάθη των παιδιών Πώς επικοινωνούmicroε σε microια

σχολική τάξη Yπάρχει χώρος για ευχαρίστηση στο

σηmicroερινό σχολείο

Tα παραπάνω ερωτήmicroατα και πολλά άλλα απασχολούν

τους εκπαιδευτικούς και συνδέονται άmicroεσα microε την καθη-

microερινή διδακτική τους πράξη Kάθε τάξη ορίζεται ως συ-

νάντηση υποκειmicroένων microε διαφορετική το καθένα προ-

σωπική ιστορία που καλούνται να δράσουν σε ένα ενιαίο

πλαίσιο Aυτή η συνάντηση δεν είναι εύκολη ούτε ανέ-

ΕΜ ΚΛΕΙ∆ΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΚΛΕΙ∆ΙΑ

4

φελη και δεν υπακούει σε προδιαγεγραmicromicroένους κανόνες

Aντιθέτως είναι γεmicroάτη συγκρούσεις δυσκολίες συγκι-

νήσεις απογοητεύσεις ικανοποιήσεις και δηmicroιουργεί

συνεχώς νέα ερωτήmicroατα που αναζητούν απαντήσεις

Tα Kλειδιά και Aντικλείδια δεν πρόκειται να αποπειρα-

θούν να δώσουν απαντήσεις αλλά εερργγααλλεείίαα που θα επι-

τρέψουν στους αναγνώστεςχρήστες τους να συνθέσουν

τις δικές τους λύσεις που αντιστοιχούν στη δική τους

πραγmicroατικότητα Αυτό βασίζεται στην αρχή ότι η σχο-

λική πραγmicroατικότητα είναι πολύπλοκη δυναmicroική απρό-

βλεπτη και κυρίως microοναδική Άρα δεν υπάρχει microία microόνο

λύση microία συνταγή microαγική που λύνει τα προβλήmicroατα

Kάθε εκπαιδευτικό πλαίσιο έχει τις δικές του παραmicroέ-

τρους που πρέπει πριν από όλα να εντοπιστούν για να

αναζητηθούν στη συνέχεια οι κατάλληλες λύσεις

Tα Kλειδιά και Aντικλείδια είναι εερργγααλλεείίαα ααννάάγγννωωσσηηςς της

σχολικής πραγmicroατικότητας ∆ηλαδή κάθε κείmicroενο που

έχετε στα χέρια σας αποτελεί microια προσπάθεια σύντοmicroης

απάντησης σε ένα ερώτηmicroα (πχ πώς microαθαίνουν τα παι-

διά) από τη σκοπιά microιας επιστηmicroονικής προσέγγισης

(πχ της γνωστικής ψυχολογίας) Mπορεί ωστόσο σε

άλλο κείmicroενο να συναντήσετε απάντηση στο ίδιο ερώ-

τηmicroα από διαφορετική επιστηmicroονική σκοπιά (πχ την


5

κοινωνιολογία) Tα κείmicroενα γραmicromicroένα από εκπαιδευτι-

κούς και πανεπιστηmicroιακούς διάφορων ειδικοτήτων ακο-

λουθούν την ίδια δοmicroή ξεκινούν από microια σκηνή σε ένα

σχολικό πλαίσιο αναλύουν τι συmicroβαίνει και ύστερα δια-

τυπώνουν απαντήσεις στηριγmicroένες σε microία επιστήmicroη ∆η-

λαδή microε αφετηρία την εκπαιδευτική ππρράάξξηη περνούν

microέσα από microια διαδικασία ανάλυσης και σύνθεσης από τη

θθεεωωρρίίαα για να καταλήξουν στα χέρια σας σαν κκλλεειιδδιιάά

για τη δική σας διδακτική πρακτική

Tα κείmicroενα συνδέονται λειτουργικά microεταξύ τους γιατί

καθένα αναδεικνύει και microια ξεχωριστή ψηφίδα από την

πραγmicroατικότητα της εκπαιδευτικής πράξης Mελετώντας

και δουλεύοντας πάνω στον τρόπο microε τον οποίο τα κεί-

microενα συνδέονται microεταξύ τους φανταστήκαmicroε πολλά από

τα κλειδιά που microπορούν να ξεκλειδώσουν πολλά από τα

φαινόmicroενα που αναλύουmicroε Ωστόσο microόνο εσείς microπο-

ρείτε να κατασκευάσετε τα αντικλείδια που έχουν νόηmicroα

τη συγκεκριmicroένη στιγmicroή για το δικό σας πλαίσιο που

κάνουν κλικ και ανοίγουν microια laquoπόρταraquo που οδηγεί σε

δικές σας λύσεις

Aυτή η πολυπρισmicroατική διεπιστηmicroονική προσέγγιση της

καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πράξης είναι προφανές ότι

χρησιmicroοποιεί ως έναυσmicroα microια ευρεία ποικιλία αναφορών


6

σε σχολικές πραγmicroατικότητες τάξεις στην πόλη στο

βουνό microονοθέσια σχολεία microειονοτικά σχολεία της Θρά-

κης σχολεία microε πολλούς αλλόγλωσσους microαθητές σχο-

λεία σηmicroερινά στην Eλλάδα και αλλού άλλοτε και

τώρα Eίναι κοινή πεποίθηση όλων όσοι συmicromicroετέχουmicroε

σε αυτή τη σειρά ότι συχνά βοηθάει να αναγνώσει κα-

νείς τη δική του εκπαιδευτική πραγmicroατικότητα βλέπο-

ντας κάτι ανάλογο που συmicroβαίνει σε microια άλλη τάξη σε

ένα άλλο πλαίσιο ώστε microέσα από την ανάλυση και την

κατανόησή του να microεταφέρει την εmicroπειρία αυτής της

γνώσης στη δική του πραγmicroατικότητα στο δικό του

πλαίσιο H απόσταση από τα δικά microας πράγmicroατα τελικά

βοηθάει να τα καταλάβουmicroε καλύτερα

Tρεις θεmicroατικές ενότητες η ∆ιδακτική Μεθοδολογία το

Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης και τα

ζητήmicroατα Ταυτότητας και Ετερότητας αποτελούν τον

καmicroβά πάνω στον οποίο microέσα από διαφορετικές επιστη-

microονικές προσεγγίσεις προσπαθούmicroε να απαντήσουmicroε

στα ερωτήmicroατα της καθηmicroερινής εκπαιδευτικής πρακτι-

κής ∆εν κρύβουmicroε τις δυσκολίες ούτε αποσιωπούmicroε τα

όρια των προτάσεων που κάνουmicroε και δεν πιστεύουmicroε

ότι η ευθύνη για τις λύσεις είναι microόνο στα χέρια των

εκπαιδευτικών Yποστηρίζουmicroε όmicroως ότι microπορούν οι εκ-

παιδευτικοί να πάρουν στα χέρια τους τα εργαλεία που


7

θα τους επιτρέψουν να καταλάβουν καλύτερα το πλαίσιο

microέσα στο οποίο εργάζονται να το βελτιώσουν και να

αντλήσουν ικανοποίηση από τη δουλειά τους

Tα Kλειδιά και Aντικλείδια ευτύχησαν να συναντήσουν

στη διαδροmicroή τους άξιους τεχνίτες που τόσο στην

έντυπη όσο και στην ηλεκτρονική microορφή τα έκαναν αν-

θεκτικά λειτουργικά καιhellip έτοιmicroα να ξεκλειδώσουν Tους

ευχαριστώ όλους και όλες θερmicroά

Aλεξάνδρα Aνδρούσου Εκπαιδευτική Ψυχολόγος

Νοέmicroβριος 2002


8

Από τη σειρά laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo κυκλοφορούν τα βιβλία

θεmicroατικό πεδίο ∆ιδακτική Μεθοδολογία

bull ∆ιδάσκοντας ιστορία

Αβδελά Ε

bull Κίνητρο στην εκπαίδευση

Ανδρούσου Α

bull Ανάγνωση και ετερότητα

Αποστολίδου Β

bull Εmicroψύχωση στην τάξη

∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Νικολάου Β

bull Η επικοινωνιακή προσέγγιση του γλωσσικού microαθήmicroατος

Ιορδανίδου Α Σφυρόερα Μ

bull ∆ηmicroιουργικές δραστηριότητες και διαδικασίες microάθησης

Κουτσούρη Α

bull Για τη microέθοδο project

Μάγος Κ

bull ∆ιαθεmicroατική προσέγγιση της γνώσης

Σφυρόερα Μ

bull Η επεξεργασία της εικόνας στη σχολική τάξη

Σφυρόερα Μ

bull Το λάθος ως εργαλείο microάθησης και διδασκαλίας

Σφυρόερα Μ

bull Φυσικές Επιστήmicroες διδασκαλία και εκπαίδευση

Τσελφές Β

bull Μουσική στο σχολείο

Τσιρίδης Π

bull Η επανατροφοδότηση των microαθητών στα γραπτά τους κείmicroενα

Χοντολίδου Ε


9

θεmicroατικό πεδίο Κοινωνικοπολιτισmicroικό πλαίσιο της εκπαίδευσης

bull Κοινωνικές ανισότητες στο σχολείο

Ασκούνη Ν

bull Οικογένεια και σχολείο

∆ραγώνα Θ

bull Η microη λεκτική επικοινωνία στο σχολείο

Κούρτη Ε

bull Πολιτισmicroός και σχολείο

Πλεξουσάκη Ε

bull Η microειονοτική εκπαίδευση της Θράκης

Τσιτσελίκης Κ

bull Γλώσσα του σπιτιού και γλώσσα του σχολείου

Φραγκουδάκη Α

bull Η ικανότητα του λόγου και η γλωσσική διδασκαλία


θεmicroατικό πεδίο Ταυτότητες και Ετερότητες

bull laquoΕmicroείςraquo και οι laquoάλλοιraquo εmicroπειρίες εκπαιδευτικών

∆ηmicroητρίου Α Λαγοπούλου Β Πετρίδης Τ

bull Ταυτότητα και εκπαίδευση

∆ραγώνα Θ

bull Γλωσσική ετερότητα στην Ελλάδα

Μπαλτσιώτης Λ

bull Ταυτότητες και λογοτεχνία στο σχολείο



10

Για περισσότερα laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo

wwwkleidiakaiantikleidianet


11

Κοινωνικό πλαίσιο και διδακτική πράξη

Σκηνή 1η Είmicroαι στο εξοχικό microου στη θάλασσα microε παρέα Μόλις

γυρίσαmicroε από το απογευmicroατινό microπάνιο Χαλαρά Το κα-

λοκαιράκι τελειώνει Συζητώ microε τους φίλους microου για τη

Θράκη για τα παιδιά που έχω αρχίσει να αποθυmicroώ για

τη νέα σχολική χρονιά και τα σχέδιά microου Θα ξαναπάρω

τη Γrsquo Γυmicroνασίου Είναι microεγάλα παιδιά και microπορείς να

συνεννοηθείς εύκολα Έχουν πια ξεπεράσει τις αρχικές

δυσκολίες της πολυγλωσσίας τους και κάνουν όνειρα για

το microέλλον Μου αρέσει πολύ που γίνοmicroαι κοινωνός αυ-

τών των ονείρων Ελπίζω και αρωγός στην επιτυχία

τους

Ξαφνικά έχω microήνυmicroα στο κινητό Το ανοίγω χαρούmicroενη

Μια από τις καλύτερές microου microαθήτριες Πόσο microε συγκινεί

που microε θυmicroούνται και το καλοκαίρι Το microήνυmicroα λέει

laquoΚυρία η microαmicroά microου δε microrsquo αφήνει τελικά να πάω στο Λύ-

κειο Έκλαψα παρακάλεσα τίποτα Ο microπαmicroπάς microου άλ-

λαξε γνώmicroη και τώρα συmicroφωνεί microε τη microαmicroά που ζητάει

βοήθεια στο σπίτι και το χωράφι Κυρία τι να την κάνω

τη ζωή έτσι ∆εν microπορώ να φανταστώ τη ζωή microου microα-

κριά απrsquo το σχολείοraquo


12

Παγώνω Το ήξερα το πρόβληmicroα της microαθήτριας αλλά

θεώρησα ότι το είχαmicroε λύσει Είχα φροντίσει στη διάρ-

κεια της περσινής σχολικής χρονιάς να συναντήσω τη

microητέρα της Ήταν microια δύσκολη συνάντηση είναι αλή-

θεια Χρειάστηκε να επιστρατεύσω όλες microου τις laquoεπικοι-

νωνιακές δεξιότητεςraquo για να τη microετακινήσω από την αρ-

χική της παντελή άρνηση Γιατί σίγουρα δεν είναι εύ-

κολο να βρεις επιχειρήmicroατα απέναντι σε ένα γονιό που

σου λέει laquoΤι να τα κάνει τα γράmicromicroατα Κορίτσι είναιhellipraquo

Μεγάλωσα microε το αυτονόητο ότι τα γράmicromicroατα είναι καλά

για έναν άνθρωπο ανεξαρτήτως φύλου Πώς να συνοmicroι-

λήσω τώρα microε έναν κόσmicroο που microου φαίνεται τόσο microα-

κρινός Κι όmicroως νόmicroιζα πως τα είχα καταφέρει Προσπά-

θησα να της εκθέσω όλες τις πιθανές δυσκολίες που

microπορεί να αντιmicroετώπιζε το παιδί αργότερα Να της microι-

λήσω για το πόσο σηmicroαντικός είναι ο κόσmicroος του σχο-

λείου για το παιδί της Για το πόσο περήφανη microπορεί να

ένιωθε αργότερα microε microια microορφωmicroένη κόρη Για το πόσο

γρήγορα αλλάζουν τα πράγmicroατα και πόσο απαραίτητο

είναι τώρα πια ένα laquoχαρτίraquo Ήταν σαν να microη microε άκουγε

όmicroως Σε κάποια στιγmicroή ψέλλισε κάτι σαν laquoθα τη

χάσωraquo Ξεπρόβαλε ξαφνικά microπροστά microου microια απειλή που

ένιωθε η microητέρα και που δεν είχα καν υποπτευθεί Σαν

από ένστικτο γρήγορα χωρίς να το σκεφτώ της εξή-

γησα ότι υπάρχουν και πανεπιστήmicroια κοντά στο χωριό


13

Θα microπορούσε να πηγαινοέρχεται ακόmicroα και καθηmicroερινά

Ήταν εκεί που νόmicroισα ότι πείστηκε Χαλάρωσε το πρό-

σωπό της και microου είπε laquoΘα το σκεφτώhellipraquo

Εκεί που νόmicroισα λοιπόν ότι έχει τελειώσει η ιστορία και

θα καmicroαρώσω τη microαθήτριά microου στο Λύκειο και σίγουρα

microετά και στο Πανεπιστήmicroιο1 έρχεται ξανά η απειλή Η

απαγόρευση Ο αποκλεισmicroός Τόσο άδικος Ενός παιδιού

ευαίσθητου ενός παιδιού microε όρεξη και ορmicroή του οποίου

το laquomicroειονέκτηmicroαraquo ήταν βασικά το φύλο Νιώθω οργή

Από τη microια θέλω να βάλω τα κλάmicroατα από την άλλη να

πάω να laquoαρπάξωraquo το παιδί και να το στείλω στο σχο-

λείο Να τους τα πω έξω απrsquo τα δόντια Στη microάνα που

laquoζηλεύειraquo την κόρη και δεν την αφήνει να προοδεύσει

Στον πατέρα που κρύβεται πίσω από το αίτηmicroα της microά-

1 Για τους microειονοτικούς microαθητές της Θράκης υπάρχει ένα ειδικό ποσοστό εισαγωγής στην τριτοβάθmicroια εκπαίδευση οπότε το σύνολο σχεδόν των παιδιών τα οποία καταφέρνουν να ολοκλη-ρώσουν τη δευτεροβάθmicroια εκπαίδευση εισάγονται στα πανεπι-στήmicroια Η microεγάλη δυσκολία λοιπόν για τα κορίτσια της ορεινής περιοχής της Ξάνθης είναι να πείσουν τους γονείς τους να συ-νεχίσουν στο Λύκειο Αν το καταφέρουν αυτό θεωρείται σχε-δόν σίγουρη η φοίτησή τους στο Πανεπιστήmicroιο καθώς το microεγα-λύτερο ποσοστό από αυτά διακρίνεται για την πολύ καλή επί-δοση στο σχολείο Ωστόσο πολύ microεγάλο ποσοστό άριστων microα-θητριών διακόπτει τη σχολική φοίτηση microετά την ολοκλήρωση της υποχρεωτικής εκπαίδευσης


14

νας Στην υπόλοιπη οικογένεια που δεν τη στηρίζει

Νιώθω οργή και microαταίωση Για τη microαθήτρια και τα σχέ-

διά της αλλά και για microένα Για τη δουλειά που έκανα όλο

το χρόνο για την laquoεπένδυσηraquo πάνω στο παιδί Νοmicroίζω

πως δε θα ξαναεπενδύσω συναισθηmicroατικά τουλάχιστον

αφού οι άνθρωποι είναι τόσο microακριά από αυτά που πι-

στεύω και ονειρεύοmicroαι

Νιώθω και απορία Είναι δυνατό να microη βλέπουν την αδι-

κία Είναι τόσο διαφορετικοί Τόσο πίσω Τόσο άδικοι

Πώς θα microπορέσω να ξανασυνεργαστώ microαζί τους

Εντέλει νιώθω και τύψεις Προς τι να laquoξεσηκώνωraquo τα

παιδιά να τους ανοίγω την όρεξη για microάθηση να τους

περιγράφω έναν άλλο κόσmicroο τον κόσmicroο που ανοίγεται

microπροστά τους microέσα από τις σπουδές και τα γράmicromicroατα

αφού δε θα ζήσουν ποτέ σε αυτό τον κόσmicroο Πόσο δι-

καίωmicroα έχω να επεmicroβαίνω στη ζωή τους στα όνειρά

τους Νιώθω σαν να έχω laquoπαίξειraquo microε τη ζωή και την

ισορροπία των microαθητριών microου laquoσυνεπής microε την προο-

δευτική ιδεολογία microουraquo αλλά ασυνεπής απέναντι στο

παιδί αφού δεν microπορώ να το στηρίξω στο να διεκδική-

σει καλύτερους όρους για τη ζωή του

Με τέτοιες microελαγχολικές σκέψεις τέλειωσε αυτό το βρα-

δάκι Κι ακόmicroα απορώ πώς πρέπει να αντιδράσωhellip


15

Σκηνή 2η

∆ιδάσκω στην ορεινή Ξάνθη στην Αrsquo Γυmicroνασίου Γλώσ-

σα Ευτυχώς τα παιδιά έχουν ξεπεράσει το αρχικό σοκ

της προσαρmicroογής και έχουν αρχίσει να εκφράζονται στα

ελληνικά ικανοποιητικά Η επικοινωνία microας microοιάζει να

microην αντιmicroετωπίζει ιδιαίτερα προβλήmicroατα Τα ελληνικά

τους βελτιώνονται καθηmicroερινά και συνεργαζόmicroαστε όλο

και καλύτερα Είmicroαστε άλλωστε στην ενότητα 6 Το

θέmicroα της είναι η εργασία Σήmicroερα αποφάσισα να τους

κάνω το κείmicroενο που microιλάει για την παιδική εργασία

Λέει microέσα σrsquo αυτό η λεζάντα από το κείmicroενο της Unicef

laquoΧάρη στη δική microας αδιαφορία κάποια παιδιά ldquoωριmicroά-

ζουνrdquo απότοmicroαraquo Αναφέρονται στη συνέχεια παραδείγ-

microατα από διάφορες χώρες του κόσmicroου όπου laquoανθείraquo η

παιδική εργασία και κάποιοι αριθmicroοί για την Ελλάδα

Το κείmicroενο προχωράει αλλά τα παιδιά δε συmicromicroετέχουν

όσο άλλες φορές Έχει άραγε τόσες άγνωστες λέξεις και

τους δυσκολεύει Πολλές φορές τελικά microου συmicroβαίνει να

θεωρώ ένα κείmicroενο βατό και τα παιδιά να σκοντάφτουν

σε απίστευτες λέξεις Όmicroως όχι το κείmicroενο δεν είναι

δύσκολο Τι είναι αυτό που τα δυσκολεύει

Ξαφνικά ανοίγει microια συζήτηση για τη δουλειά Αντιλαmicro-

βάνοmicroαι ότι πολύ microεγάλος αριθmicroός microαθητών microου εργά-

ζεται ήδη παράλληλα microε το σχολείο Άλλοι στα microικρά


16

τους χωράφια άλλοι σε microαγαζιά το απόγευmicroα άλλοι στα

πρόβατα άλλοι δίπλα στον πατέρα τους που είναι οικο-

δόmicroος και συνεχίζει το microεροκάmicroατο και microετά τις τρεις

που σχολάmicroε Νιώθω αmicroήχανη και ένοχη Εγώ τόση ώρα

microιλώ για το Μπαγκλαντές και την Αφρική και τα παιδιά

microου έχουν ήδη διαmicroορφώσει σχέση και άποψη για την

εργασία Εντάξει το κείmicroενο microιλούσε για παιδιά που

εγκαταλείπουν το σχολείο και εργάζονται σε απάνθρω-

πες συνθήκες Όmicroως και τα δικά microου δε δυσκολεύονται

Το πρωί σχολείο και microετά microεροκάmicroατο Μεροκάmicroατο microι-

κρό Ίσα που να ενισχύει λιγάκι το οικογενειακό εισό-

δηmicroα Και την άλλη microέρα σχολείο laquoάγραφα κι αδιάβα-

σταraquo γιατί πώς να προλάβεις και τις σχολικές υποχρεώ-

σεις όταν είσαι πτώmicroα στην κούραση ∆εν είναι εύκολο

Νιώθω αmicroηχανία Μήπως δεν έπρεπε τελικά να τους

θέσω ένα τόσο καυτό ζήτηmicroα Εγώ microιλούσα για εκmicroε-

τάλλευση χωρίς να σκεφτώ ότι τα αφορά και προσω-

πικά Μάλλον γιrsquo αυτό δεν microπορούσαmicroε τελικά να συ-

νεννοηθούmicroε και microου έλεγαν για το πόσο σηmicroαντικό εί-

ναι να microαθαίνει ο άνθρωπος από microικρός στη δουλειά

Πρέπει ή δεν πρέπει το σχολείο να θέτει τέτοια ζητή-

microατα Πώς θα microπορούσα τελικά να microιλήσω για το τόσο

σηmicroαντικό ζήτηmicroα της παιδικής εργασίας Να το απο-

σιωπήσω Έχω κουραστεί σε αυτό το σχολείο να ξαφνιά-

ζοmicroαι και να microην καταλαβαίνω Τι κάνω λάθος εντέλει


17

ΗΗ γγννώώσσηη ττοουυ κκοοιιννωωννιικκοούύ ππλλααιισσίίοουυ κκααιι ηη σσηηmicromicroαασσίίαα ττηηςς

Πολύ συχνά παρατηρείται το φαινόmicroενο να εργάζονται

εκπαιδευτικοί σε ένα σχολείο και να γνωρίζουν ελάχιστα

για τους microαθητές τους ∆εν έχουν καmicroιά πληροφόρηση

για την οικογενειακή κατάσταση των microαθητών τα ιδιαί-

τερα προβλήmicroατά τους τις συνθήκες ζωής τους τα

όνειρα και τις φιλοδοξίες τους Ο χώρος του σχολείου

φαντάζει αποκοmicromicroένος από το ευρύτερο κοινωνικό περι-

βάλλον Η έλλειψη αυτή ενισχύεται και από την παντελή

σχεδόν έλλειψη επικοινωνίας microε τους γονείς οι οποίοι

θα microπορούσαν να αποτελέσουν microια βασική laquoδεξαmicroενή

πληροφοριώνraquo Οι πληροφορίες αυτές θα microπορούσαν να

κάνουν πιο ξεκάθαρη την εικόνα των microαθητών και να

βοηθήσουν τον εκπαιδευτικό να προσαρmicroόσει τη συmicroπε-

ριφορά και τις microεθόδους του ανάλογα microε τους βασικούς

του συνεργάτες τα παιδιά

Η έλλειψη αυτή ενός δικτύου σχέσεων δυσκολεύει τη

λειτουργία του σχολείου και καθιστά την ουσιαστική πα-

ρέmicroβαση των διδασκόντων σχεδόν αδύνατη Για να κα-

ταφέρει το σχολείο να παρέmicroβει ουσιαστικά και να δη-

microιουργήσει συνθήκες και κίνητρα microάθησης στους microαθη-

τές του είναι απαραίτητο να γνωρίζει ποιοι είναι αυτοί οι


18

microαθητές τι χρειάζονται ποιες είναι οι ιδιαιτερότητές

τους και microετά να αποφασίσει microε ποιες microεθόδους θα πα-

ρέmicroβει και πού θα δώσει έmicroφαση Ξέρουmicroε ότι η γνώση

δεν είναι ένα laquoσακίraquo που το αδειάζουmicroε σε laquoάδεια κεφά-

λιαraquo και περιmicroένουmicroε να καλύψουmicroε τα κενά Εδώ και

πολλά χρόνια οι παιδαγωγοί τονίζουν τη σηmicroασία του

κινήτρου για την ουσιαστική microάθηση2 καθώς και την

προτεραιότητα της απόκτησης δεξιοτήτων απέναντι στην

απόκτηση γνώσεων Για να δηmicroιουργήσεις όmicroως κίνητρα

σε κάποιον πρέπει να ξέρεις σε ποιον απευθύνεσαι Για

να του microάθεις πώς να microαθαίνει πρέπει να ξέρεις ποιος

είναι

Τα πράγmicroατα γίνονται ακόmicroα πιο δύσκολα όταν υπάρχει

microεγάλη απόσταση ανάmicroεσα στο κοινωνικό περιβάλλον

από όπου προέρχεται ο εκπαιδευτικός και σε εκείνο

όπου διδάσκει Η απόσταση αυτή (κοινωνική

πολιτιστική οικονοmicroική) συχνά οφείλεται σε ένα

συνδυασmicroό παραγόντων Σε περιπτώσεις δε που

υπάρχουν και ιδιαίτερα κοινωνικά χαρακτηριστικά πχ

microειονοτικές οmicroάδες η διαφορά εmicroφανίζεται ακόmicroα πιο

microεγεθυσmicroένη και πολύ συχνά λείπουν εντελώς τα

2 Βλ Ανδρούσου Α Το κίνητρο στην εκπαίδευση Κλειδιά και Αντικλείδια ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Αθήνα 2003 σ 14-15


19

κλειδιά ερmicroηνείας και αλληλοκατανόησης Σε αυτές τις

δύσκολες καταστάσεις προβάλλει πιο επιτακτική η

ανάγκη κατανόησης του κοινωνικού πλαισίου microέσα στο

οποίο λειτουργεί το συγκεκριmicroένο σχολείο ζει η

microειονοτική οmicroάδα ―ιδιαίτερα όταν υπάρχουν στοιχεία

κοινωνικού αποκλεισmicroού― και διαmicroορφώνονται τα

νεότερα microέλη της οι microαθητές microας

ΚΚααττααννόόηησσηη ττοουυ κκοοιιννωωννιικκοούύ ππλλααιισσίίοουυ

κκααιι έέρρεευυνναα δδρράάσσηηςς

Πώς όmicroως είναι δυνατό να κατανοήσει ο εκπαιδευτικός

ένα κοινωνικό πλαίσιο που του φαίνεται τόσο διαφορε-

τικό και microακρινό Ποια εργαλεία θα τον βοηθήσουν ώστε

να κατανοήσει τις διαφορές αλλά και τις οmicroοιότητες microε

τους microαθητές του και να τις αξιοποιήσει προς όφελος

της διδακτικής διαδικασίας

Γίνεται πολύ συχνά λόγος στον εκπαιδευτικό χώρο για

την ανάγκη εξοικείωσης του εκπαιδευτικού microε την

έρευνα δράσης η οποία microπορεί να αποτελέσει το κλειδί

για την κατανόηση του κοινωνικού και εκπαιδευτικού

πλαισίου και για την προσαρmicroογή της διδασκαλίας στο

πλαίσιο αυτό Εδώ θα πρέπει να διευκρινίσουmicroε ότι η


20

έρευνα δράσης laquoείναι η έρευνα που γίνεται από συγκε-

κριmicroένους ανθρώπους στην ίδια τους τη δουλειά για να

βοηθηθούν ώστε να βελτιώσουν αυτό που κάνουν συ-

microπεριλαmicroβανοmicroένου και του πώς εργάζονται microε και για

τους άλλους Η έρευνα δράσης είναι η έρευνα που αντι-

microετωπίζει τους ανθρώπους ως αυτόνοmicroους υπεύθυνους

συντελεστές (agents) που συmicromicroετέχουν ενεργά στο να

φτιάξουν τις δικές τους ιστορίες και συνθήκες ζωής

όπως και ικανούς να γίνουν πιο αποτελεσmicroατικοί στο να

φτιάχνουν ιστορίες και συνθήκες ζωής [hellip] ∆εν αντιmicroε-

τωπίζει τους ανθρώπους ως αντικείmicroενα για έρευνα

αλλά τους ενθαρρύνει να δουλεύουν microαζί ως υποκεί-

microενα που έχουν συνείδηση και ως συντελεστές (agents)

της αλλαγής και της βελτίωσηςraquo3 Η διαδικασία αυτή

microπορεί να αποδειχτεί ιδιαίτερα χρήσιmicroη για τον εκπαι-

δευτικό στην εποχή microας όπου διάφορα τmicroήmicroατα της

κοινωνίας βρίσκονται σε microεταβατικό στάδιο Στις περι-

πτώσεις αυτές αυξάνονται και οι δυσκολίες κατανόησης

του πλαισίου και αντίστοιχα οι δυσκολίες αποτελεσmicroα-

τικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό

3 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η αναγκαιό-τητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοινότητα τ 20 Αθήνα 1993 σ 38


21

Κοινωνίες σε microετάβαση και έρευνα δράσης

Πολλές φορές ιδιαίτερα σε καταστάσεις κοινωνιών σε

microετάβαση η πολυπλοκότητα και η αντιφατικότητα είναι

τα χαρακτηριστικά των κοινωνικών συστηmicroάτων Έτσι

ενώ η εξωτερική εικόνα microιας κοινωνίας παρουσιάζει ση-

microάδια νεωτερικότητας και εκσυγχρονισmicroού οι

βαθύτερες αντιλήψεις των ανθρώπων παραmicroένουν

παραδοσιακές δηmicroιουργώντας στα microέλη τους σοβαρές

συγκρούσεις και αποσταθεροποιήσεις Τα φαινόmicroενα

αυτά είναι πολύ πιο έντονα όταν πρόκειται για κλειστές-

παραδοσιακές κοινωνίες οι οποίες microεταβαίνουν σε

νεότερες microορφές που δεν είναι ξεκάθαρες ακόmicroα Στην

περίπτωση βέβαια που οι κοινωνίες αυτές αποτελούνται

από microειονοτικούς πληθυσmicroούς4 τα πράγmicroατα

περιπλέκονται ακόmicroα περισσότερο

4 Οι σκηνές στην αρχή του κειmicroένου εκτυλίσσονται σε τέτοιες περιοχές (σχολεία στην ορεινή Ξάνθη) τις οποίες microέχρι το 1995 χρειαζόταν ειδική άδεια από την Αστυνοmicroία για να microπορέ-σεις να επισκεφτείς Η σηmicroερινή τους εικόνα (πολύ έντονης ανοικοδόmicroησης δηmicroιουργίας καταστηmicroάτων αύξησης των microέ-σων microετακίνησης και γενικότερα laquoανοίγmicroατοςraquo και laquoεκσυγχρο-νισmicroούraquo) δηmicroιουργεί microια πολύ ισχυρή αντίθεση σε σχέση microε την εικόνα τους πριν από 8 microόλις χρόνια και αποτελεί από microόνη της


22

Οι αλλαγές είναι ραγδαίες το πλαίσιο αλλάζει συνεχώς

το δεδοmicroένα τρέχουν και οι άνθρωποι αδυνατούν να τα

παρακολουθήσουν και να τα κατανοήσουν Κάποιοι νιώ-

θουν ότι απειλούνται από αυτή την αλλαγή Φοβούνται

και εύκολα αναπολούν τις εποχές που laquoείχαν λίγα χρή-

microατα microεν αλλά ήξεραν τι περιmicroένουν απrsquo τη ζωή τουςraquo

Άλλοι αλλάζουν ξαφνικά τα πάντα αρνούmicroενοι όλες

τους τις ρίζες και τις προγενέστερες αξίες Νιώθουν microια

επιτακτική ανάγκη ενσωmicroάτωσης Να γίνουν σαν τους

άλλους να microην ξεχωρίζουν Σε ένα πλαίσιο microετάβασης

γίνονται αντιληπτές ποικίλες αντιδράσεις απέναντι στη

νεωτερικότητα Είναι όλες αναmicroενόmicroενες γιατί είναι σα-

φές πως η αλλαγή στη ζωή των ανθρώπων τούς προκα-

λεί διαφορετικά συναισθήmicroατα που συνδέονται κυρίως

microε τις οικογενειακές καταβολές τα οικογενειακά και

προσωπικά σχέδια ζωής καθώς και microε το πόσο έχει

laquoπροβλεφθείraquo στα σχέδια ζωής το ενδεχόmicroενο ανατρο-

πής των δεδοmicroένων

Τι κάνει όmicroως ένας δάσκαλος όταν εργάζεται σε microια κοι-

νωνία σε microετάβαση Τι σηmicroαίνει κατανοώ το πλαίσιο

όταν το πλαίσιο αλλάζει συνεχώς Και πόση έρευνα

microια πολύ ισχυρή ένδειξη για τη microεταβατική φάση στην οποία βρίσκονται


23

δράσης microπορεί εντέλει να κάνει ένας εκπαιδευτικός που

εξακολουθεί να αποτελεί ξένο σώmicroα σε microια τέτοια κοι-

νωνία Πόσο εύκολο είναι να microην παραιτηθεί από την

προσπάθεια η οποία του έχει laquoχαρίσειraquo τόσες ανατρο-

πές και απογοητεύσεις

Η απάντηση στα ερωτήmicroατα αυτά είναι δύσκολη Αυτό

που απαιτείται καταρχήν από τον εκπαιδευτικό είναι συ-

νεχής εγρήγορση και παρατήρηση Είναι απαραίτητο να

microη βιαστεί να δώσει χρόνο στον εαυτό του αλλά και

στους microαθητές του να προβληmicroατιστεί πριν αποφασίσει

πώς θα οργανώσει τη διδασκαλία του Απαραίτητη προ-

ϋπόθεση για να κατανοήσει το πλαίσιο ως εξωτερικός

παρατηρητής είναι να δηmicroιουργήσει σχέση εmicroπιστοσύ-

νης microε τους microαθητές του Μια σχέση ουσιαστικής επα-

φής στην οποία θα είναι φυσικά σαφή τόσο τα όρια και

η δυναmicroική όσο και το γνήσιο ενδιαφέρον του

εκπαιδευτικού για τη ζωή των microαθητών του Η σχέση

αυτή δε χτίζεται από τη microια microέρα στην άλλη Απαιτεί

ειλικρινείς προθέσεις Απαιτεί laquoάνοιγmicroαraquo από την

πλευρά του εκπαιδευτικού laquoΆνοιγmicroαraquo προς τον άλλο

αυτόν που φαίνεται τόσο διαφορετικός όχι για να τον

αφοmicroοιώσει αλλά για να τον ακούσει να τον καταλάβει

και να βρει τις συνιστάmicroενες στις οποίες θα microπορέσει να

στηριχτεί για να φτιάξει τη γέφυρα που θα οδηγήσει τα


24

παιδιά στην επιθυmicroία να microάθουν Βασικοί laquoκίνδυνοιraquo σε

microια τέτοια κατάσταση είναι είτε η πλήρης απόρριψη του

laquoδιαφορετικούraquo είτε η πλήρης αποδοχή του και η αντι-

microετώπισή του ως φολκλόρ Και τα δύο φανερώνουν

εντέλει την αποτυχία επικοινωνίας και ισότιmicroης ανταλ-

λαγής Πώς όmicroως είναι δυνατό να πετύχεις ισότιmicroη

ανταλλαγή microε κάποιον που σου φαίνεται τόσο

διαφορετικός Σε αυτές τις περιπτώσεις βοηθάει σίγουρα

η προσωπική αναζήτηση στο θέmicroα της ταυτότητας laquoΗ

ταυτότητα του κάθε ανθρώπου συντίθεται από microια

πληθώρα στοιχείων τα οποία προφανώς δεν

περιορίζονται σε όσα αναγράφονται στα επίσηmicroα αρχεία

Οι περισσότεροι άνθρωποι καταρχήν εντάσσονται σε

κάποια θρησκευτική παράδοση έχουν microια εθνικότητα

καmicroιά φορά δύο ανήκουν σε microια εθνική ή γλωσσική

οmicroάδα έχουν οικογένεια microε περισσότερα ή λιγότερα

microέλη επάγγελmicroα κοινωνική θέση κάποιον κοινωνικό

κύκλοhellip Ο κατάλογος όmicroως είναι ακόmicroα πιο microακρύς

υποθετικά ατελείωτος ορισmicroένοι microπορεί να νιώθουν

περισσότερο ή λιγότερο πως ανήκουν σε microια επαρχία σε

ένα χωριό σε microια αδερφότητα σε microια επαγγελmicroατική ή

ποδοσφαιρική οmicroάδα σε microια παρέα φίλων σε ένα

συνδικάτο σε microια επιχείρηση σε ένα κόmicromicroα σε κάποιο

σύλλογο σε microια ενορία σε microια κοινότητα ανθρώπων

που microοιράζονται τα ίδια πάθη τις ίδιες ερωτικές


25

επιλογές τις ίδιες σωmicroατικές αναπηρίες ή

αντιmicroετωπίζουν τα ίδια προβλήmicroαταraquo5

Αυτές οι πολλαπλές υπαγωγές κάνουν σίγουρα κάθε άν-

θρωπο microοναδικό στον κόσmicroο Από την άλλη όmicroως ενι-

σχύουν την πιθανότητα να microπορέσεις να συναντήσεις

τον laquoάλλοraquo αφού δεν microπορεί κάποια από όλες αυτές

τις υπαγωγές θα είναι κοινή και θα βοηθάει τη συνά-

ντηση Αν ο καθένας microας ορίζει microονοσήmicroαντα την ταυ-

τότητά του αν νιώθει πχ microόνο Έλληνας ή microόνο χρι-

στιανός ή microόνο Ολυmicroπιακός τότε πολύ εύκολα θα βρει

απέναντί του τον αντίπαλο τον εχθρό Σε τέτοιες περι-

πτώσεις οι ταυτότητες γίνονται εύκολα laquoφονικέςraquo όπως

εύστοχα περιγράφει ο Αmicroίν Μααλούφ στο βιβλίο του Φο-

νικές ταυτότητες Αν όmicroως ο άνθρωπος αντιλαmicroβάνεται

τον εαυτό του και τον laquoάλλοraquo ως ένα κράmicroα ταυτοτή-

των και υπαγωγών τότε αρχίζει να νιώθει πόσο το

laquoεmicroείςraquo περιλαmicroβάνει και το οι laquoάλλοιraquo Η συνειδητο-

ποίηση αυτή αποτελεί αυτόmicroατα και microια γέφυρα επικοι-

νωνίας microια γέφυρα που δεν αποσιωπά τις διαφορές

αλλά προσπαθεί να βρει τα κλειδιά ερmicroηνείας τους

εντάσσοντάς τες στο πλαίσιο

5 Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999 σ 19


26

Η διαδικασία αυτή είναι ιδιαίτερα χρήσιmicroη για τον εκπαι-

δευτικό αφενός γιατί του επιτρέπει την ουσιαστική πα-

ρέmicroβαση όταν διδάσκει σε περιβάλλοντα φαινοmicroενικά

πολύ διαφορετικά και αφετέρου γιατί τον προφυλλάσ-

σει από απογοητεύσεις και παρανοήσεις της συmicroπεριφο-

ράς των παιδιών των γονιών και του ευρύτερου περι-

βάλλοντος Οι παρανοήσεις αυτές συχνό φαινόmicroενο σε

περιβάλλοντα πολυσυλλεκτικά θα microπορούσαν να laquoπεί-

σουνraquo τον εκπαιδευτικό είτε ότι η διαφορετικότητα του

απέναντι είναι επιθετική και απευθύνεται προς τον ίδιο

άρα να του προκαλέσουν συναισθήmicroατα και συmicroπεριφο-

ρές αmicroυντικές είτε ότι ο απέναντί του δεν είναι επιθετι-

κός αλλά βρίσκεται πολύ πίσω άρα υπάρχει και πάλι

αδυναmicroία επικοινωνίας γιατί ο άλλος πρέπει να καλύψει

microια πολύ microεγάλη διαδροmicroή για να καταφέρουν να συνο-

microιλήσουν Και στις δύο περιπτώσεις οι αντιδράσεις του

εκπαιδευτικού θα δυσχεράνουν σίγουρα την εκπαιδευ-

τική του παρέmicroβαση

ΤΤιι θθαα σσήήmicromicroααιιννεε ηη κκααττααννόόηησσηη ττοουυ ππλλααιισσίίοουυ

σστταα σσυυγγκκεεκκρριιmicromicroέένναα ππααρρααδδεείίγγmicromicroαατταασσκκηηννέέςς

Ας δούmicroε λοιπόν τώρα τι θα σήmicroαινε η κατανόηση του

πλαισίου στις παραπάνω σκηνές Στο πρώτο παράδειγmicroα


27

είναι εmicroφανέστατη η απογοήτευση και η παραίτηση που

νιώθει ο εκπαιδευτικός αντιmicroετωπίζοντας microια δύσκολη

κατάσταση Κι όmicroως τα σηmicroάδια αυτού του laquoπροαναγ-

γελθέντος θανάτουraquo ήταν ιδιαίτερα έντονα πολύ νωρί-

τερα Η περιοχή η οποία περιγράφεται η ορεινή περιοχή

της Ξάνθης αποτελεί παράδειγmicroα κοινωνίας σε microετά-

βαση όπου τα πιο καταπιεσmicroένα κοmicromicroάτια η οmicroάδα των

γυναικών δεν έχουν καταφέρει σε κανένα βαθmicroό να

κερδίσουν από την laquoπροελαύνουσα νεωτερικότηταraquo

Αυτό γίνεται καταρχήν αντιληπτό από πολύ ορατά ση-

microάδια όπως η ενδυmicroασία αλλά κυρίως από τις πορείες

ζωής τους οι οποίες παρουσιάζουν microεγάλη αναντιστοιχία

σε σχέση microε τις πορείες ζωής των ανδρών της περιοχής

που χαρακτηρίζονται από σηmicroαντικές αλλαγές και προ-

σαρmicroογές στη νεωτερικότητα Οι γυναίκες της περιοχής

παρουσιάζουν σχεδόν την ίδια εικόνα που παρουσίαζαν

και πριν από 30 χρόνια τη στιγmicroή που η ίδια η περιοχή

έχει πραγmicroατικά laquomicroεταmicroορφωθείraquo Ένα πολύ microεγάλο

ποσοστό τους δε microιλάει ικανοποιητικά ελληνικά ενώ οι

άνδρες της αντίστοιχης ηλικίας χρησιmicroοποιούν την ελλη-

νική microε ευχέρεια είναι αποκλεισmicroένες στον οικιακό

χώρο δεν microπορούν σε κανένα βαθmicroό να παρακολουθή-

σουν τις κοινωνικές εξελίξεις αποκοmicromicroένες από πολύ

microικρές από την εκπαίδευση Ένα συντριπτικό ποσοστό

γυναικών διακόπτουν τη σχολική φοίτηση πριν καν γί-


28

νουν γυναίκες τελειώνοντας δηλαδή το ∆ηmicroοτικό και

microάλιστα έχοντας αριστεύσει στην εξαετή φοίτησή τους

Υπάρχουν χωριά στην ορεινή Ξάνθη που δεν έχουν

ακόmicroα στείλει κορίτσια στο Γυmicroνάσιο6 Κι αν η κατά-

σταση αυτή θεωρούνταν σχεδόν laquoαποδεκτή και φυσικήraquo

πριν από microερικά χρόνια όταν η γενικότερη εικόνα των

κοινωνιών αυτών ήταν εντελώς παραδοσιακή στις microέρες

microας φαντάζει αναντίστοιχη των γενικότερων εξελίξεων

προκαλώντας πολύ συχνά συναισθήmicroατα πόνου στα ίδια

τα νεαρά κορίτσια που νιώθουν να laquoτιmicroωρούνταιraquo για

το φύλο τους

Η κατάσταση αυτή προκαλεί συγκρούσεις πολλαπλών

τύπων όχι microόνο microεταξύ των microελών της παραδοσιακής

6 Τα χωριά αυτά microειώνονται συνεχώς Παρατηρείται το φαινό-microενο όταν ξεκινήσει ένα κορίτσι τη φοίτησή του να ακολουθή-σουν κι άλλα την επόmicroενη ή και την ίδια σχολική χρονιά Έτσι υπάρχουν περιπτώσεις κοριτσιών που κατάφεραν να πάνε στο Γυmicroνάσιο τρία χρόνια microετά τη φοίτησή τους στο ∆ηmicroοτικό microαζί microε το πρώτο κορίτσι που πήγε από το χωριό τους Στις περισ-σότερες των περιπτώσεων αυτών τα κορίτσια συνεχίζουν ικα-νοποιητικά τη δευτεροβάθmicroια εκπαίδευση microε υψηλές επιδόσεις και όταν καταφέρουν να φοιτήσουν και στο Λύκειο είναι σχε-δόν σίγουρα φοιτήτριες στο Πανεπιστήmicroιο Άρα η microεγάλη δυ-σκολία και η αποφασιστική καmicroπή στη ζωή των νεαρών γυναι-κών στις περιοχές αυτές είναι το πέρασmicroα από το ∆ηmicroοτικό στο Γυmicroνάσιο και από εκεί στο Λύκειο


29

κοινωνίας που αλλάζει αλλά και microεταξύ όλων των

εmicroπλεκοmicroένων στην εκπαιδευτική διαδικασία στις περιο-

χές αυτές Είναι χαρακτηριστική η αmicroηχανία του σχολι-

κού microηχανισmicroού απέναντι στο πρόβληmicroα της διακοπής

της σχολικής φοίτησης ο οποίος έχει ποικίλες αντιδρά-

σεις από οργάνωση ενηmicroερωτικών συναντήσεων των

γονέων microε κύριο θέmicroα την αναγκαιότητα της συνέχισης

της φοίτησης για τα κορίτσια microέχρι την laquoαπειλήraquo λήψης

διοικητικών microέτρων λόγω της microη εφαρmicroογής του νόmicroου

του σχετικού microε την υποχρεωτική εκπαίδευση

Όλα αυτά λοιπόν θα έπρεπε να έχουν προετοιmicroάσει τον

εκπαιδευτικό της πρώτης σκηνής για τη δυσκολία που

είχε να αντιmicroετωπίσει Η γνώση του πλαισίου θα τον

βοηθούσε να αντιmicroετωπίσει επιτυχώς τα συναισθήmicroατα

της microαταίωσης που νιώθει σε σχέση microε τη δουλειά του

και κυρίως των τύψεων απέναντι στο παιδί ∆ε laquoφταίειraquo

ο εκπαιδευτικός γιατί laquoξεσήκωσεraquo τη microαθήτρια η επι-

θυmicroία για microάθηση και αλλαγή προέκυψε στο παιδί και

λόγω του γενικότερου κλίmicroατος αλλαγών που χαρακτη-

ρίζουν microια microεταβατική κοινωνία ∆ε laquoφταίειraquo σίγουρα

γιατί βοήθησε το παιδί να αγαπήσει έναν laquoάλλο κόσmicroοraquo

τον κόσmicroο των γραmicromicroάτων ∆εν πάει χαmicroένη άλλωστε η

προσπάθεια ακόmicroα κι αν η συγκεκριmicroένη microαθήτρια δεν

καταφέρει να συνεχίσει τη φοίτησή της Παρατηρείται


30

συχνά το φαινόmicroενο όταν οι προσδοκίες ζωής ενός

ατόmicroου δηmicroιουργούν πολύ microεγάλη ρήξη σε σχέση microε τις

κοινωνικά αναmicroενόmicroενες να microεταφέρονται σχεδόν αυ-

τούσιες στην επόmicroενη γενιά όταν θα έχουν laquoωριmicroάσει οι

κοινωνικές συνθήκεςraquo Στις περιπτώσεις αυτές παρατη-

ρούmicroε ένα νεότερο microέλος της οικογένειας να αναλαmicroβά-

νει να laquoεπαληθεύσει το σχέδιο αλλαγήςraquo όταν οι συν-

θήκες δε δηmicroιουργούν πια συγκρούσεις έντονες που

ανατρέπουν την εσωτερική του ισορροπία

Όχι microόνο δε laquoφταίειraquo ο εκπαιδευτικός αλλά πρέπει να

νιώθει ότι συmicromicroετέχει microε τον τρόπο του σε αυτή την πο-

ρεία της αλλαγής Θα πρέπει βέβαια ο τρόπος παρέmicroβα-

σής του να είναι προσεκτικός microε απόλυτο σεβασmicroό των

εmicroπλεκοmicroένων Είναι σηmicroαντικό να δώσει στα παιδιά να

καταλάβουν ότι το πρόβληmicroά τους είναι περίπλοκο ότι

δεν είναι οι γονείς τους laquoαδιάφοροιraquo και laquoανόητοιraquo

αλλά έχουν microια δυσκολία προσαρmicroογής στις καινούριες

συνθήκες Είναι σηmicroαντικό να microη δηmicroιουργηθούν στα

παιδιά συνθήκες απόρριψης των γονέων πράγmicroα πολύ

εύκολο στη σύγκρουση που αντιmicroετωπίζουν αλλά να

κατανοήσουν ότι οι γονείς εκπροσωπούν εδώ το παλιό

και παραδοσιακό που δυσκολεύεται να αλλάξει Σίγουρα

σε microια τέτοια προοπτική δε βοηθούν αντιδράσεις του

τύπου laquoΣκέφτοmicroαι να πάω να ldquoαρπάξωrdquo το παιδί και να


31

το στείλω στο σχολείο Να τους τα πω έξω απrsquo τα δό-

ντια Στη microάνα που ldquoζηλεύειrdquo την κόρη και δεν την αφή-

νει να προοδεύσει Στον πατέρα που κρύβεται πίσω από

το αίτηmicroα της microάνας Στην υπόλοιπη οικογένεια που δεν

τη στηρίζειraquo Οι αντιδράσεις αυτές το microόνο που κατα-

φέρνουν είναι να φέρνουν αντιmicroέτωπες τις δυο πλευρές

το σχολείο και το σπίτι και να δυναmicroιτίζουν το ενδεχό-

microενο οποιασδήποτε νεότερης συνεργασίας και ανταλλα-

γής Η παρέmicroβαση του εκπαιδευτικού πρέπει να είναι

προσεκτική συστηmicroατική και να δίνει το χρόνο στους

άλλους να αποδεχτούν το διαφορετικό σιγά σιγά ως microια

κατάσταση αλλαγής που αρχίζουν να αναγνωρίζουν και

οι ίδιοι και όχι ως microια laquoεπιβολή της κυρίαρχης πλειονο-

τικής οmicroάδαςraquo Μπορεί βέβαια ο χρόνος αυτός να είναι

αποφασιστικός για την πορεία ζωής του συγκεκριmicroένου

παιδιού Αν γίνει όmicroως η παρέmicroβαση microε σεβασmicroό και σύ-

στηmicroα δε θα πάει χαmicroένη ούτε και για το συγκεκριmicroένο

παιδί αν αυτό νιώσει πως laquoέχασε microια microάχη αλλά όχι

τον πόλεmicroοraquo αν νιώσει πως σε αυτή την πορεία των

αλλαγών έχει νόηmicroα να διεκδικεί σταθερά και επίmicroονα

microε στόχο την καλυτέρευση της ζωής του

Αν εξετάσουmicroε τη δεύτερη σκηνή θα διαπιστώσουmicroε

επίσης πως και εκεί η γνώση του πλαισίου θα είχε βοη-

θήσει τον εκπαιδευτικό να περιmicroένει τις laquoδυσκολίες κα-


32

τανόησηςraquo από την πλευρά των microαθητών Ο συγκεκρι-

microένος εκπαιδευτικός λειτουργεί στο πλαίσιο microιας κλει-

στής αγροτικής κοινωνίας της οποίας χαρακτηριστικό

είναι microεταξύ άλλων η laquoαξιοποίησηraquo από microικρή ηλικία

των νεότερων microελών για την ενίσχυση του οικογενεια-

κού εισοδήmicroατος Η κοινωνία αυτή microαθαίνει από πολύ

νωρίς στα microέλη της τη χρησιmicroότητα της εργασίας ακόmicroα

και της παιδικής για την ωρίmicroανση του παιδιού για την

εκmicroάθηση microιας τέχνης για τη συmicromicroετοχή του στον οικο-

γενειακό αγώνα για ένα καλύτερο αύριο Η πολύ έντονη

laquoκαταδίκη της παιδικής εργασίαςraquo που θεωρείται σχε-

δόν αυτονόητη σε microια κοινωνία άλλου τύπου δεν microπο-

ρεί να γίνει κατανοητή στο συγκεκριmicroένο πλαίσιο Τα

παιδιά microεγαλώνουν microαθαίνοντας για την αξία της δου-

λειάς ενώ παράλληλα εργάζονται και τα ίδια

Η γνώση λοιπόν της συγκεκριmicroένης συνθήκης θα είχε

βοηθήσει τον εκπαιδευτικό να αποφύγει την έκπληξη

την αmicroηχανία καθώς και την ανατροπή που νιώθει εκ

των υστέρων Θα του είχε αφήσει χρόνο να σκεφτεί τη

διαφορά στις αντιλήψεις για την παιδική εργασία ανά-

microεσα σε αυτόν και τους microαθητές του να τη δικαιολογή-

σει και να αναmicroένει τις αντιδράσεις των παιδιών και τη

δυσκολία κατανόησης Από την άλλη θα microπορούσε να

αποφύγει τις τύψεις γιατί θα είχε microελετήσει τη θεmicroε-


33

λιώδη διαφορά που επισηmicroαίνουν οι ειδικοί όταν συζη-

τούν για την παιδική εργασία Σύmicroφωνα microε τη Unicef

λοιπόν η παιδική εργασία χωρίζεται σε laquomicroη αποδεκτήraquo

και laquoαποδεκτήraquo Η πρώτη αναφέρεται στο είδος της

laquoεργασίας που εmicroποδίζει τη φυσική και την πνευmicroατική

ανάπτυξη του παιδιού συmicromicroετέχει στην εκmicroετάλλευσή

του οικονοmicroική και κοινωνική παραβιάζει την πνευmicroα-

τική και ηθική του ακεραιότητα Η δεύτερη δίνει στο

παιδί που συmicromicroετέχει στο οικογενειακό εισόδηmicroα ασφά-

λεια και περηφάνια του παρέχει microια εκπαίδευση (for-

mation) ή ακόmicroα και ένα επάγγελmicroα ακόmicroα κι αν δεν

εξασφαλίζει πάντα τη συνέχιση της σχολικής φοίτησης

τις αργίες του τη διασκέδασή του Του παρέχει τελικά microια

θέση και διευκολύνει την ένταξή του στο περιβάλλονraquo7

Αν τα γνώριζε όλα αυτά ο εκπαιδευτικός και είχε προ-

βληmicroατιστεί εκ των προτέρων δε θα ένιωθε αmicroηχανία

γιατί έθιξε ένα δύσκολο ζήτηmicroα Θα αναγνώριζε ότι οι

περισσότεροι microαθητές του παρά τις ιδιαίτερες δυσκολίες

στη ζωή τους ανήκουν στη δεύτερη κατηγορία της παι-

δικής εργασίας και ίσως θα είχε νόηmicroα να στηριχτεί σε

7 Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacuteus-site aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παρα-

γωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000 σ 309


34

αυτή τη διαφορά και να δώσει στα παιδιά να καταλά-

βουν πόσο απάνθρωπη και καταδικαστέα είναι η άλλη

microορφή παιδικής εργασίας Αν γνώριζε το πλαίσιο θα

microπορούσε να κατανοήσει τις διαφορετικές αντιλήψεις

των παιδιών και θα είχε κάνει την παρέmicroβασή του πιο

συγκροτηmicroένα Έτσι θα απέφευγε την κούραση και την

απογοήτευση που τόσο έντονα δηλώνει στο τέλος

Συmicroπεράσmicroατα

Γίνεται νοmicroίζουmicroε κατανοητό ότι η γνώση του πλαισίου

microπορεί να βοηθήσει τους εκπαιδευτικούς στην εκπαιδευ-

τική τους πρακτική microε πολλούς τρόπους Καταρχήν βοη-

θάει στη microείωση των αρνητικών συναισθηmicroάτων που

προκαλεί η έκπληξη και η ανατροπή στην καθηmicroερινή

σχολική πρακτική Αυτό είναι πολύ σηmicroαντικό Αρκεί να

αναλογιστούmicroε πόσες περιπτώσεις ανθρώπων γνωρί-

ζουmicroε κοινωνικά ευαίσθητων οι οποίοι laquoπαραιτούνταιraquo

στον εργασιακό τους χώρο γιατί απελπίζονται γιατί θε-

ωρούν ότι laquoτίποτα δεν αλλάζειraquo γιατί ξεκινούν microε microε-

γάλη ορmicroή και επιθυmicroία να προσφέρουν και δεν τα κα-

ταφέρνουν Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις η γνώση του

πλαισίου θα είχε microειώσει το συναίσθηmicroα της microαταίωσης

κυρίαρχο στις καταστάσεις όπου υπάρχουν έντονα κοι-

νωνικά προβλήmicroατα και ο εκπαιδευτικός νιώθει ότι δεν


35

microπορεί να επέmicroβει Θα είχε πείσει επίσης τους εκπαι-

δευτικούς να βάζουν microικρότερους και εφικτούς στόχους

και θα τους είχε δώσει τη χαρά και την ικανοποίηση της

κατάκτησης των στόχων αυτών Θα τους είχε βοηθήσει

να microην laquoπαίρνουν στην πλάτη τουςraquo όλη την ευθύνη

παρά microόνο αυτή που τους αναλογεί Θα τους είχε βοη-

θήσει ακόmicroα να ξεπεράσουν γρήγορα το στάδιο της

ταύτισης microε τους κοινωνικά αδύνατους πηγαίνοντας σε

microια πιο laquoχρήσιmicroη κατάστασηraquo όπου microπορούν να συνει-

δητοποιήσουν και την πολυπλοκότητα αλλά και το laquoδί-

καιοraquo όλων των εmicroπλεκοmicroένων Σε αυτή τη νέα κατά-

σταση θα microπορούσαν να περάσουν από την οργή στην

οργάνωση microιας συστηmicroατικής εκπαιδευτικής παρέmicroβασης

η οποία microακροπρόθεσmicroα και υπό όρους θα microπορούσε

να συντελέσει στη microείωση της κοινωνικής αδικίας

Και microόνο η microείωση λοιπόν των αρνητικών συναισθηmicroά-

των των εκπαιδευτικών microπορεί να τους βοηθήσει στο να

οργανώσουν την εκπαιδευτική τους πρακτική πιο αποτε-

λεσmicroατικά Η προσαρmicroογή στις ανάγκες του πλαισίου

όταν δε θεωρείται laquoέκπτωσηraquo και laquoυποχώρησηraquo αλλά

γίνεται συνειδητά και οργανωmicroένα microε αφετηρία τα βιώ-

microατα των παιδιών και στόχο τη δηmicroιουργία κινήτρων

microάθησης microπορεί να φέρει σηmicroαντικά αποτελέσmicroατα για

την εκπαιδευτική διαδικασία Τα παιδιά θα νιώσουν ότι ο


36

εκπαιδευτικός τα υπολογίζει τα σέβεται καθώς προσαρ-

microόζει το microάθηmicroα στις ανάγκες τους Το κλίmicroα αυτό είναι

πιθανό να έχει θετικά αποτελέσmicroατα για τα παιδιά ―

microπορεί όχι θεαmicroατικά αλλά ουσιαστικά Αν ο εκπαιδευτι-

κός έχει την οξύνοια και την ικανότητα να αντιληφθεί

αυτές τις έστω microικρές αλλαγές και να τις αξιοποιήσει

τότε ο ίδιος θα γίνει πιο αποτελεσmicroατικός και τα παιδιά

θα αρχίσουν να βρίσκουν σιγά σιγά τα κλειδιά για να

οικοδοmicroήσουν microια σχέση δηmicroιουργική microε τη microάθηση Το

σηmicroαντικό και για τους δυο laquoεταίρουςraquo (εκπαιδευτικό

και microαθητές) είναι να πειστούν πως παρά τις δυσκολίες

microπορεί η τάξη να microπει σε microια ουσιαστική διαδικασία microά-

θησης Χωρίς αυτή την πίστη κάθε προσπάθεια θα laquoπέ-

φτει στο κενόraquo Αν ο εκπαιδευτικός κατανοήσει τις ιδιαί-

τερες δυσκολίες τις αναστολές τα προβλήmicroατα που δη-

microιουργεί το κοινωνικό πλαίσιο για την εκπαιδευτική δια-

δικασία αλλά πειστεί από την άλλη πως microε τις κατάλ-

ληλες στρατηγικές microπορεί να κινητοποιήσει τα παιδιά να

microάθουν (αφού όλα τα παιδιά microπορούν να κινητοποιη-

θούν όταν προσαρmicroοστεί το microάθηmicroα στις ανάγκες τους)

τότε η καθηmicroερινή του σχολική πρακτική microπορεί να microην

τον γεmicroίζει microε αρνητικά συναισθήmicroατα αλλά να του

προσφέρει πολλές προσωπικές στιγmicroές ικανοποίησης και

δηmicroιουργίας


37

Η κατανόηση αυτή δεν είναι φυσικά microια εύκολη διαδικα-

σία Πολλές φορές προκαλεί έντονα συναισθήmicroατα στον

εκπαιδευτικό ιδιαίτερα όταν οι καταστάσεις που αντιmicroε-

τωπίζει και τις οποίες πρέπει να αναλύσει ανακινούν

microέσα του αντίστοιχες προσωπικές ή οικογενειακές εmicroπει-

ρίες Είναι σαφές ότι χρειάζεται σοβαρή προσωπική δου-

λειά του εκπαιδευτικού για να microπορέσει να ξεφύγει από

τα έντονα συναισθήmicroατα που του προκαλούν οι ταυτί-

σεις και να κατανοήσει ψύχραιmicroα την κατάσταση Οι δυ-

σκολίες είναι microεγάλες αλλά και το κέρδος αντίστοιχο Το

πλαίσιο δεν αποτελεί πια τον άγνωστο laquomicroπαmicroπούλαraquo

αλλά είναι εκεί microπροστά ορατό αλλά και ευέλικτο σου

θέτει τα όρια αλλά σου αφήνει παράλληλα και microικρά

παράθυρα διαφυγής Σου εξηγεί σε προβληmicroατίζει

αλλά από την άλλη σου δίνει να καταλάβεις πως σε αυτή

την πολυπλοκότητα των παραγόντων που το ορίζουν

microπορείς να επέmicroβεις και συ σιγά σιγά και διακριτικά αλλά

πολύ ουσιαστικά Μπορείς να επέmicroβεις δηmicroιουργώντας

microικρές ανατροπές θέτοντας απλά ερωτήmicroατα στους συ-

νεργάτες σου τα παιδιά δείχνοντάς τους τις πολλαπλές

όψεις της laquoπραγmicroατικότηταςraquo και δίνοντάς τους εργα-

λεία για να επεξεργαστούν την πολλαπλότητα Η κατα-

νόηση του πλαισίου λοιπόν δε σου δηmicroιουργεί το αί-

σθηmicroα του microάταιου αφού όλα είναι δεδοmicroένα και ετερο-

καθορίζονται αντίθετα σου ενισχύει τις πιθανότητες ου-


38

σιαστικής παρέmicroβασης στο πλαίσιο αυτό microε κέρδη προ-

φανή για την εκπαιδευτική διαδικασία

Βιβλιογραφία

Ανδρούσου Α Το κίνητρο στην εκπαίδευση Κλειδιά και Αντι-

κλείδια ΥΠΕΠΘ Πανεπιστήmicroιο Αθηνών Αθήνα 2003 Κemmis S amp McTaggart R The action research planner (3rd

edition) Deakin University Press Geelong (Australia) στο Μπαγάκης Γ laquoΤι είναι η έρευνα δράσης και ποια η ανα-γκαιότητά της σήmicroερα στην εκπαίδευσηraquo Εκπαιδευτική Κοι-νότητα τ 20 Αθήνα 1993

Langelier J-P ldquoDes millions drsquoenfants qui travaillentrdquo Le Monde 27 octobre στο Katranidou F Vos cleacutes pour la reacute-ussite aux uniteacutes du DELF A5-A6 et du DALF B1 Εκδοτική Παραγωγή Επτάλοφος ΑΒΕΕ Αθήνα 2000

Μααλούφ Α Οι φονικές ταυτότητες microτφρ Θ Τραmicroπούλης Ωκεανίδα Αθήνα 1999


39

Επιmicroέλεια κειmicroένου Μαρία Ζωγραφάκη

Τυπογραφική επιmicroέλεια Παναγιώτα ∆ιδάχου

Σελιδοποίηση Ειρήνη Μίχα

Εξώφυλλο ∆άφνη Κονταργύρη Ειρήνη Μίχα

Φωτογράφηση-microοντάζ εκτύπωση

και βιβλιοδεσία ∆ Ε Ταmicroπακόπουλος

Μέτρο 11 ΕΠΕΑΕΚ II

Εκπαίδευση Μουσουλmicroανοπαίδων 2002-2004

Επιστηmicroονική υπεύθυνη της σειράς

laquoΚλειδιά και Αντικλείδιαraquo

ΑΑλλεεξξάάννδδρραα ΑΑννδδρροούύσσοουυ

Η Μαρία Ζωγραφάκη είναι φιλόλογος


3
























4

























5

























6


























7












8




Αβδελά Ε












Μάγος Κ


Σφυρόερα Μ


Σφυρόερα Μ


Σφυρόερα Μ


Τσελφές Β


Τσιρίδης Π




9



Ασκούνη Ν


∆ραγώνα Θ


Κούρτη Ε













∆ραγώνα Θ






10




11












τους











12



























13

















14

























15

Σκηνή 2η

























16



























17
























18












είναι












19























20























21


















22
























23


























24



























25
























26
























27



























28
















29


























30


























31


























32


























33
























34

























35


























36


























37



























38










39








3
























4

























5

























6


























7












8




Αβδελά Ε












Μάγος Κ


Σφυρόερα Μ


Σφυρόερα Μ


Σφυρόερα Μ


Τσελφές Β


Τσιρίδης Π




9



Ασκούνη Ν


∆ραγώνα Θ


Κούρτη Ε













∆ραγώνα Θ






10




11












τους











12



























13

















14

























15

Σκηνή 2η

























16



























17
























18












είναι












19























20























21


















22
























23


























24



























25
























26
























27



























28
















29


























30


























31


























32


























33
























34

























35


























36


























37



























38










39








4

























5

























6


























7












8




Αβδελά Ε












Μάγος Κ


Σφυρόερα Μ


Σφυρόερα Μ


Σφυρόερα Μ


Τσελφές Β


Τσιρίδης Π




9



Ασκούνη Ν


∆ραγώνα Θ


Κούρτη Ε













∆ραγώνα Θ






10




11












τους











12



























13

















14

























15

Σκηνή 2η

























16



























17
























18












είναι












19























20























21


















22
























23


























24



























25
























26
























27



























28
















29


























30


























31


























32


























33
























34

























35


























36


























37



























38










39








5

























6


























7












8




Αβδελά Ε












Μάγος Κ


Σφυρόερα Μ


Σφυρόερα Μ


Σφυρόερα Μ


Τσελφές Β


Τσιρίδης Π




9



Ασκούνη Ν


∆ραγώνα Θ


Κούρτη Ε













∆ραγώνα Θ






10




11












τους











12



























13

















14

























15

Σκηνή 2η

























16



























17
























18












είναι












19























20























21


















22
























23


























24



























25
























26
























27



























28
















29


























30


























31


























32


























33
























34

























35


























36


























37



























38










39








6


























7












8




Αβδελά Ε












Μάγος Κ


Σφυρόερα Μ


Σφυρόερα Μ


Σφυρόερα Μ


Τσελφές Β


Τσιρίδης Π




9



Ασκούνη Ν


∆ραγώνα Θ


Κούρτη Ε













∆ραγώνα Θ






10




11












τους











12



























13

















14

























15

Σκηνή 2η

























16



























17
























18












είναι












19























20























21


















22
























23


























24



























25
























26
























27



























28
















29


























30


























31


























32


























33
























34

























35


























36


























37



























38










39








7












8




Αβδελά Ε












Μάγος Κ


Σφυρόερα Μ


Σφυρόερα Μ


Σφυρόερα Μ


Τσελφές Β


Τσιρίδης Π




9



Ασκούνη Ν


∆ραγώνα Θ


Κούρτη Ε













∆ραγώνα Θ






10




11












τους











12



























13

















14

























15

Σκηνή 2η

























16



























17
























18












είναι












19























20























21


















22
























23


























24



























25
























26
























27



























28
















29


























30


























31


























32


























33
























34

























35


























36


























37



























38










39








8




Αβδελά Ε












Μάγος Κ


Σφυρόερα Μ


Σφυρόερα Μ


Σφυρόερα Μ


Τσελφές Β


Τσιρίδης Π




9



Ασκούνη Ν


∆ραγώνα Θ


Κούρτη Ε













∆ραγώνα Θ






10




11












τους











12



























13

















14

























15

Σκηνή 2η

























16



























17
























18












είναι












19























20























21


















22
























23


























24



























25
























26
























27



























28
















29


























30


























31


























32


























33
























34

























35


























36


























37



























38










39








9



Ασκούνη Ν


∆ραγώνα Θ


Κούρτη Ε













∆ραγώνα Θ






10




11












τους











12



























13

















14

























15

Σκηνή 2η

























16



























17
























18












είναι












19























20























21


















22
























23


























24



























25
























26
























27



























28
















29


























30


























31


























32


























33
























34

























35


























36


























37



























38










39








10




11












τους











12



























13

















14

























15

Σκηνή 2η

























16



























17
























18












είναι












19























20























21


















22
























23


























24



























25
























26
























27



























28
















29


























30


























31


























32


























33
























34

























35


























36


























37



























38










39








11












τους











12



























13

















14

























15

Σκηνή 2η

























16



























17
























18












είναι












19























20























21


















22
























23


























24



























25
























26
























27



























28
















29


























30


























31


























32


























33
























34

























35


























36


























37



























38










39








12



























13

















14

























15

Σκηνή 2η

























16



























17
























18












είναι












19























20























21


















22
























23


























24



























25
























26
























27



























28
















29


























30


























31


























32


























33
























34

























35


























36


























37



























38










39








13

















14

























15

Σκηνή 2η

























16



























17
























18












είναι












19























20























21


















22
























23


























24



























25
























26
























27



























28
















29


























30


























31


























32


























33
























34

























35


























36


























37



























38










39








14

























15

Σκηνή 2η

























16



























17
























18












είναι












19























20























21


















22
























23


























24



























25
























26
























27



























28
















29


























30


























31


























32


























33
























34

























35


























36


























37



























38










39








15

Σκηνή 2η

























16



























17
























18












είναι












19























20























21


















22
























23


























24



























25
























26
























27



























28
















29


























30


























31


























32


























33
























34

























35


























36


























37



























38










39








16



























17
























18












είναι












19























20























21


















22
























23


























24



























25
























26
























27



























28
















29


























30


























31


























32


























33
























34

























35


























36


























37



























38










39








17
























18












είναι












19























20























21


















22
























23


























24



























25
























26
























27



























28
















29


























30


























31


























32


























33
























34

























35


























36


























37



























38










39








18












είναι












19























20























21


















22
























23


























24



























25
























26
























27



























28
















29


























30


























31


























32


























33
























34

























35


























36


























37



























38










39








19























20























21


















22
























23


























24



























25
























26
























27



























28
















29


























30


























31


























32


























33
























34

























35


























36


























37



























38










39








20























21


















22
























23


























24



























25
























26
























27



























28
















29


























30


























31


























32


























33
























34

























35


























36


























37



























38










39








21


















22
























23


























24



























25
























26
























27



























28
















29


























30


























31


























32


























33
























34

























35


























36


























37



























38










39








22
























23


























24



























25
























26
























27



























28
















29


























30


























31


























32


























33
























34

























35


























36


























37



























38










39








23


























24



























25
























26
























27



























28
















29


























30


























31


























32


























33
























34

























35


























36


























37



























38










39








24



























25
























26
























27



























28
















29


























30


























31


























32


























33
























34

























35


























36


























37



























38










39








25
























26
























27



























28
















29


























30


























31


























32


























33
























34

























35


























36


























37



























38










39








26
























27



























28
















29


























30


























31


























32


























33
























34

























35


























36


























37



























38










39








27



























28
















29


























30


























31


























32


























33
























34

























35


























36


























37



























38










39








28
















29


























30


























31


























32


























33
























34

























35


























36


























37



























38










39








29


























30


























31


























32


























33
























34

























35


























36


























37



























38










39








30


























31


























32


























33
























34

























35


























36


























37



























38










39








31


























32


























33
























34

























35


























36


























37



























38










39








32


























33
























34

























35


























36


























37



























38










39








33
























34

























35


























36


























37



























38










39








34

























35


























36


























37



























38










39








35


























36


























37



























38










39








36


























37



























38










39








37



























38










39








38










39








39







Κοινωνικό πλαίσιο και διδακτική πράξη · tα παραπάνω...

Documents

Transcript of Κοινωνικό πλαίσιο και διδακτική πράξη · tα παραπάνω...