Τα μουσεία δεν είναι καθόλου αθώα πράγματαΗ διάλεξη αυτή δόθηκε στο Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, στο πλαίσιο της προετοιμασίας εκπαιδευτικήςεκδρομής που οργάνωσε το Μουσείο στο Βερολίνο.Της διάλεξης είχε προηγηθεί συνοπτική ενημέρωση για το Jüdisches Museum του D. Libeskind στο Βερολίνο

Στο πλαίσιο αυτής της προπαρασκευαστικής σας ενημέρωσης για όσα θα δείτε, θα ήθελα, με αφορμή τοΙουδαϊκό Μουσείο του Βερολίνου, να σας μιλήσω τόσο γι’ αυτό, όσο και για όλα τα Μουσεία που θαεπισκεφτείτε.

Ο τίτλος της σύντομης ομιλίας μου είναι «Τα μουσεία δεν είναι καθόλου αθώα πράγματα.»

Γιατί, εκ πρώτης όψεως, τα μουσεία μοιάζουν ίσως αθώα. Μας δείχνουν τις συλλογές τους, και οισυλλογές τους αποτελούνται από πράγματα. Με το παράδειγμα του Ιουδαϊκού Μουσείου θέλω λοιπόν νασας πω ότι τα μουσεία (δεν) μας δείχνουν πράγματα, όσο και ο έντυπος και ο ηλεκτρονικός τύπος (δεν)μας δείχνουν γεγονότα.Όπως λοιπόν κανείς, διαβάζοντας εφημερίδα και βλέποντας τηλεόραση, πρέπει να διαβάζει ανάμεσα απότις γραμμές, πίσω από τις γραμμές ή και έξω από τις γραμμές, έτσι μπορεί και πρέπει να κάνει οεπισκεπτόμενος ένα μουσείο.Ας πάρουμε λοιπόν για παράδειγμα το Ιουδαϊκό.

Α. Για τον αρχιτεκτονικό και εκθεσιακό σχεδιασμό του μουσείου δεν θα ήθελα να επεκταθώ εδώ, πέρααπό μια περίληψη όσων έχω γράψει σε πρόσφατο άρθρο μου: Το κτίριο είναι τυπικό προϊόν τουσύγχρονου αρχιτεκτονικού star-system, με υψηλή αισθητική ποιότητα, αλλά περιφρόνηση στην ουσίατου περιεχομένου του. Ο εκθεσιακός σχεδιασμός είναι κατά το πλείστον κακόγουστος, χωρίς καμίαπροσπάθεια συμβατοποίησης με το πνεύμα του κτιρίου.

Β. Θα μιλήσω περισσότερο για το νόημα ύπαρξης και το μήνυμα που εκπέμπει το μουσείο, το οποίομήνυμα, όπως θα δούμε, δεν προκύπτει μόνο από το ίδιο το συγκεκριμένο μουσείο, αλλά και από τονρόλο του στο πλέγμα μουσείων ανάλογου περιεχομένου.Φυσικά τα παρακάτω δεν είναι μόνο δικές μου απόψεις, αλλά αντικατοπτρίζουν κριτική που ακούστηκεδιεθνώς για το συγκεκριμένο αλλά και τα άλλα αντίστοιχα μουσεία.

Ας δούμε λοιπόν, εσείς που θα επισκεφτείτε αυτό το μουσείο, με πόσους τρόπους θα μπορούσατε να δείτεπαρουσιασμένο το ίδιο αντικείμενο - και πράγματι μπορείτε να το βιώσετε επισκεπτόμενοι αντίστοιχαμουσεία σε άλλες πόλεις και χώρες. ‘Η αλλιώς, πόσα ερωτήματα μπορείτε να θέσετε για το ίδιο εκθεσιακόθέμα.

1. Πρώτα απ’ όλα είναι προφανές, ότι δεν είναι μόνο δικαιολογημένη αλλά και επιβεβλημένη ηύπαρξη ενός μουσείου για ένα ιστορικό γεγονός τόσο συνταρακτικό, όσο η συστηματική εξαφάνιση απότους Ναζί ενός ολόκληρου λαού, 6 εκατομμυρίων Εβραίων. Η μουσειακή του παρουσίαση μαςσυγκλονίζει και μας διδάσκει.

2. Τι, αλήθεια μας, διδάσκει; Τι μας διδάσκει - όχι μόνο το συγκεκριμένο μουσείο, αλλά οι σκέψειςπου μπορούμε να κάνουμε ως προέκταση της συγκεκριμένης μουσειακής εμπειρίας; Όταν δει κανείς τατραγικά γεγονότα με τα μάτια των ανθρώπων που τα υπέστησαν, συμπάσχει με αυτούς που αδικούνταικαι βέβαια τους συμπαθεί και είναι με το μέρος τους. Το ίδιο θα συνέβαινε και με ένα μουσείο π.χ. για τηνδουλεία, ή οποιαδήποτε άλλη μορφή καταπίεσης. 3. Βέβαια, μπορεί κανείς να θέσει στον εαυτό του τοερώτημα και να περιμένει από το μουσείο να δείξει ποιοι ήταν οι καταπιεστές, πώς σκέφτονταν, και πώςμπόρεσαν να φθάσουν στο σημείο να ξεκληρίσουν ολόκληρο λαό.

Μπαίνουμε λοιπόν σε ένα δεύτερο επίπεδο παρουσίασης και ανάγνωσης των εκθεμάτων, τοερμηνευτικό επίπεδο, το επίπεδο της κατανόησης των μηχανισμών και των διαδικασιών που οδήγησανστο ασύλληπτο συμβάν. Και μάλιστα όταν ο αντισημιτισμός υπήρχε και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες, αλλάμόνο στη ναζιστική Γερμανία λειτούργησε με τον συγκεκριμένο τρόπο. Η ανάγνωση αυτή διδάσκεισχετικά με τους μηχανισμούς παραγωγής της συγκεκριμένης καταπίεσης και προσπαθεί να αποτρέψειτυχόν επανάληψή της.

4. Μπορεί να υπάρξει σοβαρή κριτική για μια τόσο αυτονόητα θεμιτή, δίκαιη και πολιτικώς ορθήπροσέγγιση; Κι όμως μπορεί!Αν τα μουσεία για το εβραϊκό «Ολοκαύτωμα» μονοπωλήσουν σε Ευρώπη και Αμερική τον χώρο τωνμουσείων για την ανθρώπινη καταπίεση, μπορεί να υποδηλώνουν μια μονομέρεια, η οποία μπορεί ναφθάσει ακόμη και σε υποψία στήριξης του Σιωνισμού.Οι συλλογικές τύψεις για ένα τέτοιο ιστορικό γεγονός μπορεί ίσως να οδηγήσουν σε αδράνεια ή ανοχήαπέναντι σε άλλα σύγχρονα ιστορικά γεγονότα. (π.χ. αποχή της Γερμανίας από κριτική για τοΠαλαιστινιακό, ισχυρό εβραϊκό Lobby στην Αμερική.) Μουσεία για το Ολοκαύτωμα υπάρχουν σε πολλέςευρωπαϊκές και αμερικανικές πόλεις και ο όρος Ολοκαύτωμα ταυτίστηκε τελικά με την συστηματικήεξόντωση των Εβραίων από τους Ναζί.

5. Έχουν βέβαια, δυστυχώς, υπάρξει και άλλα ολοκαυτώματα. Η αποδοχή μιας κριτικής σαν τηνπαραπάνω θα συνεπαγόταν, μαζί με την δίκαιη και επιβεβλημένη υπόμνηση της εβραϊκής τραγωδίας, ναγίνεται η παραπομπή και σε άλλες αντίστοιχες τραγωδίες μειονοτήτων, όπως π.χ. της Αρμενικής, έτσιώστε να ενεργοποιούμαστε όχι μόνο υπέρ των Εβραίων του μεσοπολέμου, αλλά υπέρ κάθεδεινοπαθούσας μειονότητας. Τέτοιο μουσείο π.χ. είναι το Μουσείο του Ολοκαυτώματος στην Ουάσιγκτον(1993), που συγκαταλέγει στα θύματα του ναζισμού και άλλες μειονότητες της μεσοπολεμικής Γερμανίας.Βέβαια το σήμα κατατεθέν του «Ολοκαυτώματος» (το μοναδικό άλλωστε με το αρχικό γράμμα κεφαλαίο)εξακολουθεί να παραπέμπει στον εβραϊκό πληθυσμό, που μπορεί να ειπωθεί ότι εξακολουθεί ναπαραμένει ο περιούσιος λαός της αμερικανικής και της διεθνούς συμπάθειας και υποστήριξης.Σε κάθε περίπτωση πάντως πρόκειται ήδη για μια ουσιώδη διαφοροποίηση.

6. Μπορεί λοιπόν κανείς να προχωρήσει ακόμη περισσότερο και να αποφασίσει να δημιουργήσει έναμουσείο όλων των τραγωδιών της καταπίεσης μειονοτήτων, όπου η εβραϊκή είναι μόνο μία από αυτές.Τέτοιο είναι το Museum of Tolerance του Los Angeles (1993), τα εγκαίνια του οποίου χαιρέτισε ο τότεπρόεδρος των ΗΠΑ Bil Clinton (ήταν δύο χρόνια μετά τον 1ο πόλεμο του Κόλπου).Πάντως και πάλι πρόκειται για μια κάποια διαφοροποίηση.

7. Αλλά και πάλι θα μπορούσε κανείς να ρωτήσει: Μόνο τέτοιες συστηματικές γενοκτονίες είναι οιμορφές καταπίεσης που θρυμματίζουν την ανθρώπινη αξιοπρέπεια; Η επιλεκτικά τονισμένη τουςπαρουσίαση δεν είναι ταυτοχρόνως μια παρέλκυση από άλλες μορφές καταπίεσης και εξόντωσης, εξίσουσημαντικές που όμως ενοχλούν και πονάνε ιδιαίτερα τον δυτικό άνθρωπο περισσότερο; Ας υποθέσουμελοιπόν ότι υπάρχει ένας ανεξάρτητος διεθνής οργανισμός, το «∆ιεθνές Μουσείο της ΑνθρώπινηςΑξιοπρέπειας» και κάποια κράτη του επιτρέπουν να στήσει μουσεία, τα οποία μαζί με την ναζιστικήεξολόθρευση των Εβραίων θα παρουσίαζαν και την τουρκική των Αρμενίων, την αμερικανική τωνερυθροδέρμων, την ισπανική των ιθαγενών πληθυσμού της Ν. Αμερικής, θα παρουσίαζαν τα παιδιά τηςΡουάντα, τις γυναίκες της ανατολικής Ευρώπης στους οίκους ανοχής της ∆ύσης, αλλά και παλιότερατους σκλάβους που έχτισαν τη λαμπρότητα της κλασικής Αθήνας, τους κολλήγους που στήριξαν τηνφεουδαρχία, τους προλετάριους εργάτες που έφεραν τη βιομηχανική επανάσταση, τα σημερινά παιδιά τηςάπω ανατολής που τροφοδοτούν τις δυτικές εταιρίες μόδας, και τον δυτικό εξωτικό σεξοτουρισμό…

Λοιπόν, αυτός ο διεθνής οργανισμός, μπροστά στην υλοποίηση ενός τέτοιου μουσείου, θα έπρεπε νασυγκροτήσει την ομάδα μουσειολόγων από όλες τις ειδικότητες για να παρουσιάσει την τεράστια καιτερατώδη «συλλογή» της ανθρώπινης τραγωδίας.

Κι ας φανταστούμε τώρα την ομάδα των μουσειολόγων, συγκεντρωμένη, να σκέφτεται, όχι βέβαιαπώς θα δείξει τα πειστήρια του εγκλήματος, αυτό είναι το εύκολο, αλλά πώς θα αναδείξει την πηγή καιτην προέλευση του διαρκούς εγκλήματος κατά της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, και τους τρόπους τηςμελλοντικής του αποτροπής.

Ομολογώ ότι θα ήμουν πολύ περίεργος να συμμετέχω σ’ αυτήν την ομάδα και να πρέπει ναπαρακολουθώ την επεξεργασία του βασικού μουσειολογικού σκεπτικού. Γιατί επάνω σ’ αυτό θαστηριζόταν στη συνέχεια η κεντρική μουσειολογική και η κεντρική αρχιτεκτονική ιδέα, την οποία θαέπρεπε να επεξεργαστώ εγώ...

Ήδη κατά την πρώτη συνεργασία της ομάδας θα ετίθετο επί τάπητος ολόκληρο το οπλοστάσιοαιώνων σκέψης επάνω στην πολιτική και κοινωνική φιλοσοφία. Θα εμφανίζονταν οι σκιές από το έναάκρο του Bin Laden και από το άλλο άκρο του Gandi. Και κάπου στη γωνία θα μας περίμενε, ψύχραιμασκεπτικός, ο μεγάλος Αθηναίος ιστορικός, έτοιμος να βοηθήσει το team των μουσειολόγων, διαβάζονταςαποσπάσματα από την συζήτηση μεταξύ των Αθηναίων και Μηλίων για την προέλευση, το νόημα και τομέλλον της ανθρώπινης καταπίεσης. ∆ηλαδή, για την νομοτελειακή ύπαρξη της βίας όσο παραμένει ίδια ηφύση του ανθρώπου, όπου η μόνη ατελής λύση, ατελής όσο και η φύση του ανθρώπου, είναι μια σχετικάσταθερή ισορροπία τρόμου.

Φανταστείτε τον λοιπόν, τον πραγματιστή ιστορικό, να τα έλεγε αυτά κατά την μουσειολογικήσύσκεψη ….Η ομάδα των έγκριτων μουσειολόγων θα βρισκόταν και πάλι στην αρχή… Να το κάνουμε τομουσείο ή καλύτερα να μην το κάνουμε;

Όπως δήλωσα στην αρχή, με όλα αυτά θέλησα να πω ότι τα μουσεία δεν είναι, δεν μπορεί να είναι, αθώαπράγματα. Αυτό δεν πρέπει κανείς να το ξεχνάει, είτε ξεκινώντας να φτιάξει ένα μουσείο, είτεξεκινώντας να επισκεφτεί ένα μουσείο.Τα μουσεία είναι τόσο μη αθώα, όσο ένοχοι είναι οι επισκέπτες τους. Είμαι σίγουρος ότι αυτή τη στιγμήπου μιλώ, οι περισσότεροι παριστάμενοι στην αίθουσα φοράμε κάποιο ρούχο που κατασκευάστηκε απόεννιάχρονο παιδάκι στην άπω ανατολή.Όταν δεν το ξεχνάμε αυτό, η επίσκεψη στα μουσεία γίνεται πιο συναρπαστική, γιατί δεν βλέπει κανείςμόνο αυτό που βλέπει, αλλά βλέπει κι ανάμεσα και πίσω… Όπως συναρπαστική ,ελπίζω, θα είναι ηεπίσκεψή σας στο Ιουδαϊκό μουσείο, και στα άλλα Μουσεία του Βερολίνου.

Π. Τζώνος