ΤΟΜΟΣ' ΕΙΚΟΣΤΟΣ ΠΕΜΠΤΟΣ ΤΕΥΧΟΣ 47 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2007

ΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑΠεριοδική εκδοση Ιστορικών σπουδών

Ν. Ε. ΚΑΡΑΠΙΔΑΚΗΣ, Κατάθλιψη καί μελαγχολία &~ Δ. ΑΡΒΑΝΙ-ΤΑΚΗΣ, Οί τύχες τοϋ Ρήγα στήν Ίταλία ~ MARIE- HELENEBLANCHET, Ή ίστοριογραφία τοϋ Γεννάδιου Σχολάριου ί?~ ΣΙΑΑΝΑΓΝΩΣΤΟΠΟΥΛΟΥ,Ό έθναρχισμός τοϋ Οίκουμενικοϋ Πατριαρ-χείου στό πλαίσιο τήο Μεγάλης Ίδέας &~ Κ. ΚΑΡΑΝΑΤΣΗΣ, Τόοίκονομικό προφίλ ένός εύπατρίδη &~ Π. ΒΟΓΛΗΣ, Ή δεκαετίατοϋ 1940 ώς παρελθόν ~ ΙΩΑΝΝΑ ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΙΟΥ,Χρήσεις καίκαταχρήσεις των ηηνών ί?~ Α. ΡΙΖΟΣ, Γύρω άπό τούς έπισκόπουςΛαρίσης Στέφανο καί Άχίλλιο ί?~ Θ. ΚΑΛΑΦΑΤΗΣ,Ό Ι. Α. Βαλαω-ρίτης γιά τήν άναγκαστική κυκλοφορία καί τό συνάλλαγμα &~ΧΡΟΝΙΚΟ: Στήν τροχιά τοϋ Φίλιππου Ήλιού ~ ΒΙΒΛΙΟΚΡΙΣΙΕΣ: Κ. Θ.Πέτσιος, Ούρανία Πολυκανδριώτη, Κ. Κόμης, Δ. Α. Σωτηρόπουλος

47~4 ΕΚΔΟTlΚΟΣ ΟIΚΟΣ~,ιι Μ Ε Λ Ι Σ Σ Α

------

ΜΟΥΣΕΙΟΜΠΕΝΑΚΗ

Βιβλιοκρισίες

Στό ύπόλοιπο τμήμα τοϋ βιβλίου, ή συγ-γραφέας μετακινείται πρός τήν πλευρά τηςκοινωνική; (εν μέρει καί της οίκονομικήτ)ίστορίας, μέ δρους μάλιστα οί όποϊοι εν-τάσσονται (ή δύνανται νά ενταχθούν) στούςστόχους καί τίς προσλήψεις της Ιστοοιεή;άνθρωπολογίας. Στό τέταρτο κεφάλαιο ε-ξετάζεται ή ελληνική εκπαίδευση στό πλαί-σιο της κοινότητας τοϋ Καίρου, παρέχον-τας χρήσιμες καί πολλαπλών κατευθύνσε-ων πληροφορίες γιά τά εκπαιδευτικά ίδρύ-ματα (Άμπέτειος Σχολή, Ξενάκειος Σχολήκ.ά.). Στό επόμενο κεφάλαιο άναλύεται ήπνευματική ζωή τοϋ Καίρου καί άναδει-κνύεται ή συμβολή τών 'Ελλήνων λογίωνσέ αύτή (ειδικά Γεώργιος Σκληρός, ΝίκοςΝικολαίδης, Στρατή; Τσίρκας). Τό εκτο κε-φάλαιο εστιάζεται στήν «οικονομική καίκοινωνική Ελίτ» της έλληνική; κοινότητας,μέ βάση τεκμήρια προερχόμενα κυρίωςάπό τό Έλληνικό 'Εμπορικό 'Επιμελητή-ριο Καίρου (ίδρύθηκε τό 1923). Στή θέσηαύτή διερευνάται, κατ' άρχάς, ή εσωτερικήίεραρχία τών έπιλέκτων κατά οικονομικόκλάδο, σύμφωνα μέ τά στοιχεία τοϋ 'Επιμε-λητηρίου. Κατόπιν, εξετάζεται ή κοινοτική

οργάνωση, σέ συνάφεια, σημειωτέον, μέ τάπροηγούμενα. Στό τελευταίο κεφάλαιο, ήσυγγραφέας εξειδικεύει τήν παρατήρηση/άνάλυση στήν οικογένεια Κότσικα, άντλών-τας έπισημάνσευ; παραδειγματικού τύπου.Μελετώνται οί οίκογενειακέ; στρατηγικέςκαί τά εμπορικά δίκτυα (έκτό; καί πέραντης Αιγύπτου), σέ συναλληλία μέ τό συγκε-κριμένο παράδειγμα, καταλήγοντας σέ δια-πιστώσεις γενικού ένδιαφέροντοξ.

Τέλος, στό βιβλίο προστίθεται «Ονομα-στικό καί Λημματικό Εύρετήριο» (σ. 333-343), μέσω τοϋ όποιου διευκολύνονται οίεπιλεκτικές άναζητήσεις.

'Ως κατακλείδα, άξίζει νά επισημανθείΙδιαιτέρω;: πρόκειται μέν γιά ενα πόνημασαφώς έπικεντρωμένο σέ ζητήματα τά ό-ποία αποτελούν εν γένει άντικείμενο της ί-στορική; δημογραφίας, άλλά μέ πολυά-ριθμα, εν τούτοις, θεματικά άνοίγματα προ-σανατολισμένα πρός μία συνολική Ιστο-ρία· καί αύτό είναι ίσως τό μεγαλύτεροάπό τά προτερήματα τοϋ συγκεκριμένουβιβλίου.

Κώστας Κόμης

Γιάτόν Έλευθέριο Βενιζέλο

PASCHALIS Μ. KITROMILIDES (έπιμ.), Ε-leftherios Venizelos: The Triαls ΟΙ Stαtemαn-ship, Έδιμβούργο, Edinburgh UniversityPress, 2006 (80,403 σ.)

'Άν τό μεγάλο κενό στήν ελληνική βιβλιο-γραφία της πολιτική; ίστορίας, ή ελλειψησυνολικού εργου γιά τόν Έλ. Βενιζέλο, κα-λύφθηκε πρό τριών ετών μέ τήν εκδοσητοϋ συλλογικού τόμου Ό 'Ελευθέριος Βενι-ζέλος καί ή εποχή του (έπιμ. Θάνου Βερέ-μη καί Ήλ. Νικολακόπουλου, Άθήνα, έκδ.

514

Τά Νέα καί Έλληνικά Γράμματα, 2005), όσυλλογικός τόμος μέ επιμέλεια τοϋ Πασχ.Κιτρομηλίδη ερχεται νά καλύψει τό άντί-στοιχο κενό στήν άγγλοσαξονική βιβλίο-γραφία. 'Όπως γράφει ό Γ. Δαυίδ στόνπρόλογο τοϋ τόμου, βιογραφία τοϋ Βενιζέ-λου είχε νά δημοσιευθεί στά άγγλικά άπότό 1942.

Δέν είναι άνευ σημασίας τό γεγονός δτιτά άνωτέρω κενά καλύφθηκαν άπό συλλο-γικούς τόμου ς άντί γιά μονογραφίες. Σήμε-ρα θά ηταν δύσκολο νά γραφεί συνολική

βιογραφία τοϋ Βενιζέλου από εναν ίστορι-κό. Τό νά γράφει κανείς γιά τόν Βενιζέλοισοδυναμεί μέ τό νά γράφει γιά μιά όλό-κληρη ίστορική περίοδο, διαμορφωτική δχιμόνο τών συνόρων, αλλά καί πολλών πολι-τικών θεσμών καί τομέων δημόσιας πολι-τικής τής σύγχρονης Έλλάδας. Ή έμφάνι-ση συλλογικών τόμων αντί βιογραφιώνπροφανώς σχετίζεται καί μέ τόν κατακερ-ματισμό τής ίστορικής ερευνας σέ έπιμέ-ρους είδικότητεξ, μέ τήν προσφορά νέαςγνώσης από περισσότερους είδυωύ; καί μέτήν ϋπαρξη πιό διαφοροποιημένων προ-σεγγίσεων από δ.τι στό παρελθόν. Ή κατάτεκμήριο πιό πλούσια προσέγγιση στά βιο-γραφούμενα πρόσωπα μέσω τής εκδοσηςσυλλογικών τόμων εχει ώστόσο καί ενα κό-στος. Ή δέσμη τών θεωρητικών σχημάτωνκαί τών κεντρικών ιδεών πού διατρέχουνβιβλία γραμμένα από πολλούς είναι άνα-πόφευκτα ευρύτερη από δ.τι θά επιθυμού-σαν οί έπιμελητέ; τέτοιων συλλογικών ερ-γων. 'Έτσι οί διαφοροποιήσεις μεταξύ τώνέπιμέοου; κεφαλαίων είναι άναμενόμενεξ.Γι' αυτό οί ίστορικοί πού αναλαμβάνουντόν κίνδυνο νά επιμεληθούν συλλογικούςτόμους γιά πολύπλοκα θέματα 11 γιά πολυ-σχιδείς προσωπικότητες, δπω; ό Βενιζέ-λος, είναι έπαινετοί. Τά προβλήματα πούαντιμετωπίζουν οί έπιμελητέι; συλλογικώντόμων είναι προφανή καί άφοοοϋν τή δια-θεσιμότητα των συγγραφέων έπιμέοου;κεφαλαίων καί τήν ποικιλία τών «επιστη-μονικών πειθαοχιών» από τίς όποίες προ-έρχονται. Δέν είναι καθόλου εύκολο γιάτούς έπιμελητέτ μιάς συλλογική; βιογρα-φίας νά βροϋν τούς κατάλληλους συγγρα-φείς γιά τίς διάφορες πτυχές πού θέλουννά αναδείξουν ούτε νά συνταιριάξουν τίςδιαφορετικές προσεγγίσεις πού τελικά φθά-νουν στά χέρια τους. Γιά παράδειγμα, όανά χείρας τόμος περιλαμβάνει κείμενα τό-σο ίστορικών Όσοκαί πολιτικών επιστημό-νων. Άξίζει έπαινοι; τόσο σέ αύτού; Όσοκαί στόν επιμελητή γιατί διάλεξαν νά έκτε-

Γιά τόν Έλευθέριο Βενιζέλο

θοϋν στό διεθνές κοινό, δημοσιεύοντας τόσυλλογικό εργο τους στά αγγλικά.

Πώς εξηγείται Όμως ή μακρά αναμονήμέχρι τήν εκδοση αυτών τών βιογραφιών,έστω ύπό τή μορφή συλλογικών τόμων, ε-νώ από πολλούς τονίζεται ό προσωποκεν-τρικός χαρακτήρας τής έλληνικής πολιτι-κής καί τών ελληνικών κομμάτων;

Βι6λιοκρισίες

τήν τελευταία κυβερνητική θητεία του,1928-1932 (Ίω. Στεφανίδης) καί τα τελευ-ταία άδοξα χρόνια του (Ίω. Κολιόπουλος).

Πιό αναλυτικά, στό κεφάλαιο τοϋ Λεων.Καλλιβρετάκη, μαθαίνουμε γιά τό οικονο-μικό, θεσμικό, δημογραφικό καί κοινωνικόπεριβάλλον τών διαδοχικών εξεγέρσεωνστήν Κρήτη από τό 1821 εως καί τό 1897.Στό κεφάλαιο της Λιλή; Μακράκη, πού α-φορά τήν περίοδο 1864-1910, βλέπουμε τόνΒενιζέλο διαδοχικά ώς μαθητή, φοιτητή,δικηγόρο, δημοσιογράφο, πολιτικό καί ε-παναστάτη. Στή συνέχεια, ή 'Ελένη Γαρδί-κα-Κατσιαδάκη παρουσιάζει τή μεστή γε-γονότων τριετία 1909-1912, μέ έμφαση στίςεσωτερικές πολιτικές, νομοθετικές, στρα-τιωτικές καί οίκονομαέ; εξελίξεις. Ή ϊδιακαί ό Θάν. Βερέμης παρουσιάζουν στόέπόμενο κεφάλαιο τήν ακόμα πιό πλούσιασέ εξελίξεις περίοδο 1912-1920, μιά περίο-δο κατά τήν όποία ή εγχώρια πολιτικήπροσδιοριζόταν σέ μεγάλο βαθμό από τήδιεθνή συγκυρία. Ό πρωταγωνιστικός ρό-λος τοϋ Βενιζέλου στή διεθνή συγκυρίατης δεκαετίας τοϋ 1910 αναδεικνύεται ατόκεφάλαιο τοϋ Μ. Llewellyn Smith, στόόποίο δίνεται έμφαση στή διπλωματικήδραστηριότητα τοϋ Βενιζέλου ακόμα καίδταν αύτό; ήταν εκτός εξουσίας, δηλαδήμετά τό 1920. Στό έπόμενο (εκτο) κεφά-λαιο, ό Ίω. Στεφανίδης παίρνει τή σκυτάλητης βιογραφίας άναπτύσσοντα; τήν εσωτε-ρική καί τήν εξωτερική πολιτική της τελευ-ταίας πρωθυπουργίας τοϋ Βενιζέλου (1928-1932). Στό εβδομυ κεφάλαιο, ό Ίω. Κολιό-πουλος μάς φέρνει ως τό τέλος της ζωηςτοϋ Βενιζέλου, επικεντρώνοντας τήν ανά-λυσή του στά πραξικοπήματα τοϋ Μαρ-τίου 1933 καί τοϋ Μαρτίου 1935.

'Ιδιαίτερα ένδιαφέοον είναι καί τό τε-λευταίο μέρος τοϋ τόμου (κεφάλαια 8-12).Έκεί περιλαμβάνονται κεφάλαια γιά έπι-μέρους τομείς της δημόσιας σφαίρας καί δη-μόσιες πολιτικές, δπω; ή νομική-συνταγ-ματική σκέψη τοϋ Βενιζέλου (Ίω. Τασό-

516

πουλος), οί σχέσεις τοϋ στρατοϋ μέ τήν πο-λιτική επί Βενιζέλου (Θάν. Βερέμης), ήοικονομική πολιτική του (Χριστίνα Άγρι-αντώνη), ή εκπαιδευτική πολιτική του (Άλ.Δημαράς) καί οί σχέσεις εκκλησίας-κρά-τους επί Βενιζέλου (Άνδ. Νανάκης). Συγ-κεκριμένα, στό πιό «φιλοσοφικό» κεφά-λαιο τοϋ βιβλίου πού συνέγραψε ό Ίω. Τα-σόπουλος, χρησιμοποιείται τό έρμηνευτικόδίπολο τοϋ «έγκλείοντο;» καί «άποκλείον-τος» συνταγματισμοϋ, μέ άφοομή τό σχετι-κό θεωρητικό σχήμα τοϋ Γκράμσι. Στή συ-νέχεια, στό ένατο κεφάλαιο, μέ άφοομή τάπραξικοπήματα της περιόδου 1909-1935,όΘάν. Βερέμης μιλά γιά τό ρόλο τοϋ στρα-τού στήν έλληνική πολιτική γενικά, διακρί-νοντας τίς περιπτώσεις κατά τίς όποίες όστρατός εδρασε ώς φορέας άλυτοωτικώνόραμάτων από έκεϊνε; κατά τίς όποίες λει-τούργησε ώς αντίβαρο της έγχώοια; δρά-σης πολιτικών ήγετών καί ύπογραμμίζον-τας καί τόν ρόλο των πολιτικών ατά εν λό-γω πραξικοπήματα. Στό πλούσιο κεφάλαιοτης Χριστίνας Ά γριαντώνη έχουμε ενα πα-νόραμα της οίκονομική; πολιτική; τοϋ Βε-νιζέλου, μέ έμφαση στίς οίεονομικέ; συν-θήκε; αλλά καί τίς οίκονομικό; έπιπτώσεκτων πολέμων της περιόδου 1912-1923, κα-θώς καί στήν αγροτική, βιομηχανική καίεργατική πολιτική της εύούτερη; περιόδου1910-1933. Στό ϊδιο κεφάλαιο μαθαίνουμεένδιαφέοουσε; λεπτομέρειες, δπακ, π.χ.,γιά τήν περιοδική επικοινωνία τοϋ Βενιζέ-λου μέ τόν Τζ. Μέϋναρντ Κέϋνς δταν, στάτέλη της δεκαετίας τοϋ 1910, ό τελευταίοςείχε τήν ιδιότητα τό συμβούλου τοϋ Ύ-πουργοϋ Οικονομικών της Μ. Βρετανίας.Ά ντίστοιχου εύρους είναι καί τό κεφάλαιοτοϋ Άλ. Δημαρά γιά τήν εκπαιδευτική πο-λιτική τοϋ Βενιζέλου, δπου ό άναγνώστη;δέν μπορεί παρά νά παρατηρήσει όρισμέ-νες όμοιότητες μέ τό σήμερα. Πιό χαρακτη-ριστική από αύτέ; είναι ή διαπίστωση τοϋσυγγραφέα γιά τίς άσυνέχειε; της πολι-τικης διαδοχικών ύπουργών Παιδείας. Οί

ύπουργοί τής έποχή; έκείνη; (μέ εξαίρεσητή διαδοχή τοϋ Κων. Γόντικα από τόν Γεώρ.Παπανδρέου) ανέτρεπαν ό ενας τό έργοτοϋ άλλου, μέ αποτέλεσμα σέ μεγάλο βαθ-μό νά μήν ύπάρχει συνολική «κυβερνητι-κή», αλλά «ύπουργική» πολιτική γιά τήνπαιδεία. Στό προτελευταίο κεφάλαιο τοϋβιβλίου, όΆνδ. Νανάκης επεκτείνει τό γεω-γραφικό φάσμα τοϋ βιβλίου, γράφονταςγιά τίς εξελίξεις στίς 'Εκκλησίες τής Κρήτηςκαί τής "Ελλάδα; καί τά Πατριαρχεία Άλε-ξανδρείας,