η τεχνολογία των αρχαίων ελλήνων

2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 4 IANOYAPIOY 1998

AΦIEPΩMA

KYPIAKH 4 IANOYAPIOY 1998

2-32 AΦIEPΩMA� Aρ�αία ελληνική τε�ν�λ�γίαT�υ Θ.Π. Tάσι�υ

� Mη�αν�λ�γικές κατασκευέςT�υ Θ.Π. Tάσι�υ

� Oργανωμένα δίκτυα τηλεπικ�ινωνίαςT�υ Στέλι�υ Π�λυκράτη

� Tε�ν�λ�γία μετάλλ�υTης K.Γ. Tσάιμ�υ

� Aρ�αία ναυπηγικήT�υ Xάρη T�άλα

� Oι αρ�αί�ι νεώσ�ικ�ιT�υ David Blackman

� Aρ�αία ελληνικά αυτ!ματα.T�υ Δημητρί�υ Kαλλιγερ!π�υ-λ�υ

� Eγκαταστάσεις υγιεινής.Tης Kλαίρης Παλύ$�υ

� Eκπληκτικά συστήματα ύδρευσης.T�υ Eλευθέρι�υ Bα$λιάκη

� Aτ�μικ!ς �πλισμ!ς.T�υ Παναγιώτη B. Φάκλαρη

� Δρυτ!μ�ι και &υλ�υργ�ί.Tης Στέλλας K�κκίνη

� «Eίματα ευπ�ίητα»Tης Iριδας T�α�ίλη

� Tα αστρ�ν�μικά !ργαναTης Mάρως K. Παπαθανασί�υ

� O μη�ανισμ!ς των AντικυθήρωνT�υ N.A. Oικ�ν!μ�υ

� Iατρική τε�ν�λ�γίαT�υ Σπύρ�υ Γ. Mαρκέτ�υ

� Πρ�ηγμένη μεταλλ�τε�νίαTης Eυαγγελίας A. Bαρέλλα

� Eλεγ��ς π�ι!τητας πρ�ϊ!ντωνT�υ Γιώργ�υ Bαρ�υ(άκη

� Aμα&ήλατη επικ�ινωνίαT�υ Γ.A. Πίκ�υλα

E�ώ�υλλ�: H «Eλέπ�λις» ήταν ένας κυλι�-μεν�ς π�λι�ρκητικ�ς πύργ�ς ύψ�υς 20 μ. έως60 μ., σιδερ��ρακτ�ς στ� πρ�σθι� μέρ�ς τ�υ.

Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών»EΛEYΘEPIA TPAΪOY

T υ Θ.Π. Tάσι�υ

Kαθηγητή EMΠ, Πρ�έδρ�υ της Eταιρείας Mελέτης Aρ�αίας Eλληνικής Tε�ν�λ�γίας(EMAET)

ENA απ� τα παράδ �α της νε ελλη-νικής πραγματικ�τητας είναι κι η ά-π ψη κατά την π ία ι «αρ�αί ιEλληνες δεν εί�αν σπ υδαία τε�ν -λ γία – ι Pωμαί ι ήσαν ι μεγάλ ιτε�νικ ί».

O αντικειμενικ�ς μελετητής τηςελληνικής ιστ ρίας, �μως, παρατη-ρεί �τι ι αρ�αί ι Eλληνες ήταν λα�ςτ�σ π λύ στραμμέν ς στην τε�ν -λ γία, ώστε απ’ τα �άθη των αιώνωντην εί�αν ήδη «πρ �άλλει» στ μυ-θ θρησκευτικ� επίπεδ . O Πρ μη-θεϊκ�ς μύθ ς είναι καταλυτικής ση-μασίας εν πρ κειμένω (Πλάτων ς«Πρωταγ�ρας», 321 c): O Πρ μηθεύςπαρατηρεί �τι τ νε δημι ύργητ ν«άνθρωπ ς» είναι γυμν�, �υπ�λητ ,ά πλ και άστεγ , σπεύδει δε να ε-παν ρθώσει τ σ"άλμα αυτ� της Δη-μι υργίας, πρ σ"έρ ντας στ υς αν-θρώπ υς «έντε�ν ν σ "ίαν» (δηλα-δή τε�ν γνωσία) και «πυρ» (δηλαδήενέργειαν). Eτσι γεννήθηκε η τε�ν -λ γία, την επ�μενη κι�λας μέρα τηςΔημι υργίας! Tέτ ια �ασική περί τε-�ν λ γίας αντίληψη εί�ε αυτ�ς λα-�ς. Γι’ αυτ�, άλλωστε, εί�ε και θε�νμη�ανικ� (τ ν H"αιστ ) και μυθικάγιγάντια ρ μπ�τ, �πως Tάλως, -π ί ς περιδιά�α&ε τα�ύτατα �λη τηνKρήτη κι έρι�νε �ρά� υς θε�ρατ υςπάνω στα πλ ία των ε�θρών. Eναςτέτ ι ς λα�ς ήταν λ ιπ�ν αν ιγμέ-ν ς πρ ς τις μη�ανικές κατασκευέςαπ� π λύ νωρίς – εις πείσμα της ανι-στ�ρητης απ�ψεως π υ πρ τά�αμε.

Πλήθ ς απλών τε�ν λ γιών εί�αναυτ �θ�νως αναπτυ�θεί στις ελλη-νίδες �ώρες ή εί�αν σταδιακά εισα-�θή απ’ την Eγγύς Aνατ λή. Oμως, ε-κεί γύρω στ ν 6 π.X. αιώνα, κάτι τ πρωτ�"αντ συμ�αίνει στην Eλλά-δα: Σταδιακά, μια καιν ύργια (κατε-

� �ήν ελληνική) δραστηρι�τητα, ηEπιστήμη, αρ�ί&ει να διαπ τί&ει τηνεμπειρική τε�ν λ γία. Xάρις στ ν υ-μέναι αυτ�ν, η τε�νική καιν τ μίαθα γίνει ευ�ερέστερη, αλλά κι η τε-�ν λ γία γίνεται παραγωγικ�τερη. OΘαλής Mιλήσι ς, ε"αρμ�&ει τα μα-θηματικά τ υ στ μεγάλ �ωματ υρ-γικ� έργ εκτρ πής τ υ Aλι ς π τα-μ ύ (Hρ�δ τ ς I–70). T ίδι άλλω-στε κάνει κι Πυθαγ�ρας �ταν, �ά-ρις στην αριθμητικ π ίηση της μ υ-σικής κλίμακας, διευκ λύνει την κα-τασκευή μ υσικών ργάνων. Aυτήνακρι�ώς την επιστημ νική στρ "ήτης ελληνικής τε�νικής επισημαίνεικι Bιτρ ύ�ι ς (1 ς αι. μ.X.) �τανμας �ε�αιώνει �τι «[ ι Eλληνες] κλη-ρ δ�τησαν στις επ�μενες γενεέςπ λλές μη�ανές επιν ημένες και κα-τασκευασμένες με �άση τ υς αριθ-μ�ύς και τ υς �υσικ�ύς ν�μ�υς» (I,1.17).

Tώρα, �άρις στην τε�ν λ γία, κα-

τασκευά& νται και ακρι�ή μετρητικά�ργανα: Δι�πτρες, �ωρ �άτες, δ�-μετρα, αστρ λά� ι, υδραυλικά ωρ -λ�για, &υγ ί ακρι�είας, θα είναι τ «αντίδωρ ν» της τε�ν λ γίας πρ ςτη &ω γ�να επιστήμη.

Aλλ’ ας έρθ υμε σε μια, συν πτι-κ�τατη έστω και υπαινικτική, παρ υ-σίαση των επιμέρ υς κλάδων της αρ-�αίας ελληνικής τε�ν λ γίας.

Mεταλλευτική –Mεταλλυργία

H νίκη των Aθηναίων στη Σαλαμίναμε 200 νε ναυπηγημένες τριήρειςδεν είναι άσ�ετη τ υ γεγ ν�τ ς �τι,επί τρία �ρ�νια πριν, η παραγωγή αρ-γύρ υ στ Λαύρι εί�ε "θάσει στ α-π�γει (750 τάλαντα κατ’ έτ ς). Kι ανέ�ασαν τ ν Πελ π ννησιακ� Π�λε-μ , είναι ίσως δι�τι τα μεταλλεία εί-�αν σ�εδ�ν κλείσει (75 τάλαντα κατ’έτ ς). Bε�αίως, ύτε η μεταλλευτική

Aρισιδηρ�υργ�ς με τ� ��ηθ� τ�υ, μπρ�στά σε μεταλλ�υργικ� κλί�αν�. Πα-ράσταση σε μελαν�μ�ρ�η λήκυθ� (Bρετανικ� M�υσεί�).

Aρ�αία ελληνική τε�ν�λ�γίαEκταση και σημασία των αρ�αιελληνικών τε�νλγικών επιτευγμάτων

ΣTO α�ιέρωμα των «Eπτά Hμερών» για τ�ν Παρθενώνα (13N�εμ!ρί�υ ’94) � αρ�ιτέκτ�νας Mαν�λης K�ρρές σημείωνε:«Mε γνώμ�να τη μ�ναδική λιθ�τε�νική τελει�τητα και τα διά-��ρα π�σ�τικά μεγέθη τ�υ Παρθενώνα ως κτιρί�υ, εύκ�λα α-π�δεικνύεται �τι σήμερα δεν θα ήταν δυνατή η τ�σ� τέλειακατασκευή τ�υ στ�ν εκπληκτικ� �ρ�ν� των �κτώ ετών, έστωκαι με απασ��ληση ισάριθμων ή και περισσ�τερων τε�νιτώνκαι παρά τη �ρήση αυτ�κινήτων αντίκάρρων ή ηλεκτρικών γερανών αντί �ει-ρ�κινήτων». T� τεκμηριωμέν� αυτ� συ-μπέρασμα είναι ενδεικτικ� των επιτευγ-μάτων της αρ�αι�ελληνικής τε�ν�λ�γίας,η �π�ία δημι�ύργησε έργα π�υ επηρέασαν την ε"έλι"η τ�υ τε-�νικ�ύ π�λιτισμ�ύ, μέ�ρι τις ημέρες μας. Ωστ�σ�, ενώ π�λλέςπλευρές τ�υ αρ�αί�υ ελληνικ�ύ π�λιτισμ�ύ, �πως η π�λιτική,η �ιλ�σ��ία, η τέ�νη κ.ά., έ��υν γίνει αντικείμεν� μελέτης καιθαυμασμ�ύ διεθνώς, � τ�μέας της τε�ν�λ�γίας έ�ει υπ�τιμη-θεί, παρά τ� γεγ�ν�ς �τι η πρ�σέγγιση εν�ς π�λιτισμ�ύ δεν εί-ναι δυνατή �ωρίς την καταν�ηση !ασικών κ�ινωνικών �αιν�-

μένων, �πως η �ικ�ν�μία και η τε�ν�λ�γία π�υ τη στηρί$ει.A"ι�λ�γη πρ�σπάθεια μελέτης και πρ�!�λής της σημαντι-

κής αυτής πτυ�ής τ�υ ελληνικ�ύ π�λιτισμ�ύ απ�τέλεσε τ� συ-νέδρι� «Aρ�αία ελληνική τε�ν�λ�γία», τ� πρώτ� στ�ν τ�μέααυτ�, π�υ �ργανώθηκε τ�ν Σεπτέμ!ρι� στη Θεσσαλ�νίκη απ�την «Eταιρεία Mελέτης της Aρ�αίας Eλληνικής Tε�ν�λ�γίας»και τ� «Tε�νικ� M�υσεί� Θεσσαλ�νίκης» στ� πλαίσι� της Π�-

λιτιστικής Πρωτεύ�υσας της Eυρώπης«Θεσσαλ�νίκη 1997». Συμμετεί�ε μεγά-λ�ς αριθμ�ς ερευνητών, εκ των �π�ίωνπ�λλ�ί παρ�υσιά$�υν τις εργασίες τ�υςστ� α�ιέρωμά μας αυτ�. H έκταση τ�υ

θέματ�ς και � περι�ρισμέν�ς �ώρ�ς τ�υ α�ιερώματ�ς δεν επέ-τρεψαν την πλήρη κάλυψη των αρ�αι�ελληνικών τε�ν�λ�γι-κών επιτευγμάτων, τα �π�ία, ώς ένα !αθμ�, έ��υν παρ�υσια-σθεί σε παλι�τερα τεύ�η των «Eπτά Hμερών» με θέμα την ελιά(16 Iαν�υαρί�υ 1994), τ� κρασί (17 Oκτω!ρί�υ 1993), την ελ-ληνική ιατρική (12 Oκτω!ρί�υ 1997), την παραδ�σιακή ναυ-πηγική (19 Δεκεμ!ρί�υ 1993) κ.α.

Eπιμέλεια α ιερώματ�ς:

EΛEYΘEPIA TPAΪOY

Συνέεια στην 4η σελίδα

KYPIAKH 4 IANOYAPIOY 1998 - H KAΘHMEPINH 3

ύτε η μεταλλ υργία των Aθηναίωνήσαν αρ�ικώς πρωτ�τυπες. Oμως,κατά τ ν 5 αι. και τ ν 4 αι. παρατη-ρείται μια άνθηση και μια συστημα-τ π ίηση π υ υδέπ τε άλλ τε εί�επαρατηρηθεί: άνετες στ ές ε� ρύ-�εως, δίδυμα "ρεάτια για τη μη�αν -π ίηση της ανυψώσεως " ρτίων, ρ-γανωμένη μα&ική εκκαμίνευση καιτή�η, νέες τε�νικές ε� πλισμ ύ τωνμεταλλευμάτων, μη�αν π ίηση τηςκ πής ν μισμάτων.

Στρατιωτική τε�νική

Eδώ πρ�κειται για ένα μ�νιμ ι-στ ρικ� "αιν�μεν κι ��ι για «επα-νάληψη» της Iστ ρίας: Oι περισσ�τε-ρες ανακαλύψεις γίν νται (ή, έστω,ε"αρμ�& νται ευρέως) για να ε�υπη-ρετήσ υν στρατιωτικές σκ πιμ�τη-τες. Aπ "εύγ ντας μια ηθικ λ γικήπρ σέγγιση στ θέμα, ας θυμήσ υμεπρ �είρως μερικά επιτεύγματα στηναρ�αία Eλλάδα: Φλ γ ��λα (Θ υκι-δίδης, Δ.100), τ �αλκ�τ ν ν �πλ (Kτησί�ι ς, 3 ς αι. π.X.), η Eλέπ λιςτ υ Eπιμά� υ (θωρηκτ� άρμα ύψ υς40 μ., Δι�δωρ ς xx,91), τ π λυ��-λ ν (καταπέλτης τ υ Δι νύσ υ εκMαγνησίας). T εντυπωσιακ�τερ ί-σως �πλ , αμυντικ� αυτή τη " ρά, ή-σαν ι " �ερ ί γεραν ί τ υ Aρ�ιμή-δη, καθώς πρ��αλαν �α"νικά πάνωαπ’ τα θαλάσσια τεί�η των Συρακ υ-σών για ν’ αρπά� υν τις πλωτές π -λι ρκητικές μη�ανές των Pωμαίωνκαι να τις �ρ ντ �τυπήσ υν πάνωστα �ρά�ια (Πλ ύταρ� ς, Mάρκελ-λ ς, XV).

Tε�νικά έργα

Aνα"έρθηκε ήδη η περίπτωση τ υΘαλή (6 ς αι.) να εκτρέπει τ ν Aλυνπ ταμ�ν. K ντά στην Iωνία πάντ τε, κυματ θραύστης της Σάμ υ (�ά-θ ς 35 μ., μήκ ς 335 μ.) είναι απ� τασημαντικ�τερα λιμενικά έργα τηςαρ�αι�τητας. H σήραγγα �μως τηςΣάμ υ, έργ τ υ Mεγαρέως Eυπαλί-ν υ, παρ υσιά&ει ίσως τ μεγαλύτε-ρ ενδια"έρ ν: Mε ύψ ς γύρω στα2,5 μ. και μήκ ς 835 μ. εντυπωσιά&ει,ακ�μα και για τα σημερινά δεδ μένα.

Σειρά έ�ει τώρα ένα ευρύτερ υ-δραυλικ� έργ , η απ �ήρανση τηςλίμνης των Πτυ�ών (της λίμνης Δύ-στ υ, δηλαδή, στη ν�τια Eύ� ια).Σώ&εται η σύμ�αση τ υ δήμ υ Eρε-τριέων με τ ν Mη�ανικ� Xαιρε"άνη(330 π.X.). Περιγρά"εται τ έργ (κα-τασκευή απ �ετευτικών αγωγών καιδρυ"ράκτων, κατασκευή δε�αμενής,κ.ά.), δίνεται τετραετής πρ θεσμία,παρέ�εται ατέλεια στα εισαγ�μεναυλικά και ασυλία στ ν εργ λά� καιστ υς εργα&�μεν υς κατά τη διάρ-κεια της τετραετίας. Πρ �λέπ νται�μως και σα"είς π ινικές ρήτρες, υ-λικής και ηθικής "ύσεως. Eίναι τ πρώτ έργ B.O.T. (build, operateand transfer) στην Iστ ρία.

Kαι για να μη διαιωνί&εται η ανα-κρί�εια πως μ�ν ι ι Pωμαί ι ε"εύ-ραν τ ν θ�λ , ιδέστε και τη γέ"υρατης Bαλύρας (άνω Πάμισ ς) π υ�ρησιμ π ιείται ακ�μα μέ�ρι σήμε-ρα!

Mη�ανλγία

Δίκαια �αρακτηρί&εται ως η �αρύ-τερη τε�ν λ γία. Eνδεικτικώς, θα

Aλλη μια απ�δει�η τ�υ π�σ� στραμμέν�ς ήταν � ελληνικ�ς λα�ς στην τεν�λ�γία και τις μηανικές κατασκευές, απ�τα �άθη των αιώνων, απ�τελεί � Tάλως, τ� μυθικ� γιγάντι� ρ�μπ�τ π�υ περιδιά�α"ε ταύτατα �λη την Kρήτη και έρι-νε �ρά�υς θε�ρατ�υς στα πλ�ία των εθρών. Στην αγγει�γρα�ία (5�υ αι. π.X.) �λέπ�υμε τ� τέλ�ς τ�υ �ρειάλκιν�υ�ρ�υρ�ύ της Kρήτης, ύστερα απ� τη σύγκρ�υσή τ�υ με τ�υ Aργ�ναύτες κατά την επιστρ��ή τ�υς απ� την K�λίδα.Eικ�νί"εται � Tάλως ανάμεσα στ�υς έ�ιππ�υς Δι�σκ�ρ�υς π�υ τ�ν συνέλα�αν και η Mήδεια η �π�ία �γήκε απ� τηνAργώ, α��ύ συμπλήρωσε τις μαγικές πρά�εις π�υ έ�εραν τ� θάνατ� τ�υ ήρωα· τ� αίμα τ�υ, λέει � μύθ�ς, ύθηκε απ�τη μ�ναδική τ�υ �λέ�α σαν λιωμέν� μ�λύ�ι μετά τ�ν τραυματισμ� τ�υ στ�ν αστράγαλ� (P�ύ��, Συλλ�γή Jatta).

Oι αραί�ι Eλληνες ήταν τ�σ� στραμμέν�ιστην τεν�λ�γίαώστε την είανπρ��άλει, απ� τα�άθη των αιώ-νων, στ� μυθ�-θρησκευτικ� επίπεδ�. Aρκεί να θυμηθ�ύμετ�ν Πρ�μηθέαπ�υ πρ�σ�ερεστ�υς ανθρώ-π�υς «έντεν�νσ��ία» και«πυρ», δηλαδήτεν�γνωσία καιενέργεια, �πωςκαι τ� γεγ�ν�ς�τι ένας απ�τ�υς θε�ύς,� H�αιστ�ς, ήταν μηανικ�ς.Στη �ωτ�γρα�ία,παράσταση σε ερυθρ�μ�ρ�ηκύλικα τ�υ 5�υαι. π.X., �π�υ εικ�νί"εται � H�αιστ�ς (αρικά θε�ς της �ωτιάς, των η�αιστείωνκαι ύστερα τηςμεταλλ�τενίας),ενώ παραδίδειστη Θέτιδα την παν�πλία τ�υ Aιλλέα(Aραι�λ�γικ�M�υσεί�, Bερ�λίν�).

Συνέεια απ� την 3η σελίδα

Eνα απ� τα π�λλά αν�ίγματα της αραίας(3�υ π.X. αι.;)γέ�υρας της Bαλύρας (άνω Πάμισ�ς)�πως υπερυψώ-θηκε και ρησιμ�π�ιείταιμέρι σήμερα(�ωτ.: Γ. Γ. Mακρή).

Aνακατασκευή υδραύλεως. H ύδραυλις (τ� πρώτ� «αρμ�-νι�») απ�δίδεται στ�ν Kτησί�ι� (3�ς αι. π..). Πρ�έκυψε α-π� τ�ν συνδυασμ� εν�ς μ�υσικ�ύ �ργάν�υ με σειρά αυλών(σύριγ�) με τη νέα τενική π�υ ε�ασ�άλι"ε με υδραυλικ�τρ�π� σταθερή πίεση αέρα (μελετητής: M. Mαυρ�ειδής,κατασκευαστής: Γ. Παράσ�ς).

T� ευπαλίνει� �ρυγμα της Σάμ�υ, απ� τα σπ�υδαι�τερα τενικά έργα της αραι�τητας, με ύψ�ς γύρω στα 2,5 μ. καιμήκ�ς 835 μ. Kατασκευάστηκε απ� τ�ν Mεγαρέα μηανικ� Eυπαλίν�, με ρηματ�δ�τηση τ�υ τυράνν�υ των MεγάρωνΠ�λυκράτη, πρ�κειμέν�υ να καλυ�θ�ύν �ι ανάγκες υδρ�δ�τησης της αραίας Σάμ�υ (�ωτ.: «Samos», XIX, εκδ. Γερ-μανικής Aραι�λ�γικής Σ�λής, 1995).

μνημ νεύσ υμε πρώτα τα εργα-λεία. Π λύσπαστα (5 ς αι. π.X.), συ-γκ�λληση σιδήρ υ (6 ς αι. π.X.), α-τέρμων κ �λίας (3 ς αι. π.X.) και,πιθαν�τατα, τ�ρν ς μεταλλικών α-ντικειμένων. Xάρη σ’ αυτά, καθώςκαι στις πρ �δ υς της μεταλλ υρ-γίας, έγινε δυνατή η εντατική �ρή-ση των ακ�λ υθων μη�ανημάτων:

Mεταλλικά ελατήρια για ισ�υρ ύςκαταπέλτες, ισ�υρ ί δ ντωτ ίτρ � ί για γεραν ύς, καλώς συναρ-μ σμένα έμ� λα και �ιτώνια για εμ-� λ "�ρες αντλίες (3 ς αι. π.X.),καθώς και αυτ ματισμ ί π ικίλ ι –πριν κι απ� τ ν Hρωνα της Aλε�άν-δρειας (1 ς αι. π.X.).

Xημική τε�νλγία

H συστηματική συλλ γή των �η-μικών «συνταγών» των Eλλήνων έ-γινε τ ν 1 αι. μ.X., η �ρ ν λ�γησήτ υς �μως είναι π λύ παλαι�τερη.Aλλωστε, τα σ�ετικά απ σπάσματατ υ Bώλ υ Δημ κριτεί υ ανάγ -νται στ ν 2 π.X. αιώνα. Eντυπω-σιά&ει πλ ύτ ς των �ημικών γνώ-σεων, αλλά και η ακρί�εια της ρ -λ γίας π υ �ρησιμ π ιείται. O Δι -κλητιαν�ς θα καταστρέψει �σα αρ-�αία συγγράματα μπ�ρεσε «περί�ημείας �ρυσ ύ και αργύρ υ», γιανα εμπ δίσει την Aίγυπτ ν’ απ -κτήσει πλ ύτη! Aς ανα"ερθεί, πά-ντως, �τι μέγα μέρ ς των σω&�με-νων παπύρων περιγρά" υν μεθ�-δ υς ν θεύσεως μετάλλων...

Nαυπηγική

Δίκαια έ�ει λε�θεί �τι ένα μεγάλ πλ ί είναι η συνάντηση π λλώντε�ν λ γιών. Δεν είναι τυ�αί �τι ηαθηναϊκή τριήρης, αυτ� τ σαρα-ντάμετρ πλ ί με διακ�σι υς άν-

δρες πλήρωμα, ήταν ικαν� να ανα-πτύσσει την (&ηλευτή και σήμερα)τα�ύτητα των 20 �ιλι μέτρων τηνώρα. Στην Aλε�άνδρεια θα "θά-σ υν σε «υπερωκεάνεια» των 1.000τ�ννων, μήκ υς 130 μέτρων και μεμερικές �ιλιάδες ανθρώπ υς " ρ-τί (Kαλλί�εν ς P�δι ς, 2 ς αι.π.X.). Δεν "αίνεται �μως �τι πρ�κ -ψαν π λύ με τέτ ια δυσκίνητα σκά-"η. H πρ ώθηση γιν�ταν ακ�μη μεκ υπιά...

Aν δεν εί�ε ανακπεί...H αναδρ μή αυτή στην αρ�αία

ελληνική τε�ν λ γία είναι εμ"ανώςατελέστατη. Yπ δηλώνει �μως τηνέκταση, την εμμ�νή και τη σημασίααυτ ύ τ υ θεμελιώδ υς π λιτισμι-κ ύ "αιν μέν υ. A�ί&ει μάλιστα ναπαρατηρηθεί �τι ι Eλληνες μη�α-νικ ί και τε�νικ ί συγγρα"είς τηςαρ�αι�τητας επλήθαιναν σταθερά,απ’ τ ν 6 π.X. πρ ς τ ν 1 π.X. αι-ώνα: Θαλής, Eυπαλίν ς, Mανδρ -κλής, Iππ�δαμ ς, Xερσί"ρων, Φιλ�-λα ς, Aρ�ύτας, Δι νύσι ς, Aινείας,Π λύειδ ς, Φίλων Aθ., Διάδης, Kα-ρίας, Kινεύς, Πύρρ ς, Σώστρατ ς,Δημήτρι ς, Eπίμα� ς, Hγήτωρ,Kτησί�ι ς, Eυκλείδης, Aρ�ιμήδης,Bίτων, Φίλων Bυ&., Aπ λλώνι ς,Iππαρ� ς, Aγησίστρατ ς, Hρων,Π σειδώνι ς, Aθήναι ς, Aσκληπι�-δ τ ς. Aυτή η (ατελής άλλωστε)παράθεση ν μάτων δηγεί κατ’ευθείαν στη Mεγάλη Aλε�άνδρεια,

τ τε�ν λ γικ� κέντρ τ υ αρ�αί υκ�σμ υ. Eκεί �π υ θα λ κληρωθείη στρ "ή της ελληνικής σκέψεως.Aντί για την ερμηνεία τ υ κ�σμ υαπ� τα «έ�ω πρ ς τα μέσα» (π.�. α-ντί να �εκιν ύν απ� τα τέσσεραστ ι�εία της "ύσεως ή τις γενικέςαρ�ές), ανα&ητ ύν τώρα να συνδέ-σ υν τα μικρ γεγ ν�τα της πραγ-ματικ�τητας, για να τα κάν υν εν-

δε� μένως ν’ απ κτήσ υν ν�ημα.Eτσι, ψά�ν υν τ ν κ�σμ απ� «μέ-σα πρ ς τα έ�ω», μ’ έναν τρ�π π υπρ αναγγέλει τ ν Γαλιλαί .

Tώρα, π λύ περισσ�τερ ι αρέ-σκ νται στην παρατήρηση, στη μέ-τρηση, στην κατασκευή. Kαι κάτι α-κ�μα: Oι μεγάλ ι συγγρα"είς μη�α-νικ ί δεν είναι πλέ ν κτηματίες ήστρατηγ ί. O Kτησί�ι ς ( ιδρυτής

της Aλε�ανδρινής τε�ν λ γικήςπαράδ σης) ήταν γι ς κ υρέα, ενώ Hρων (τ υ π ί υ τ έργ θα ε-πανεκδίδεται συνε�ώς μέ�ρι τ ν16 αι. μ.X. στην Eυρώπη) εργα&�-ταν στην αρ�ή ως υπ δηματ π ι�ς.

Aν δεν εί�ε ανακ πεί η λαμπρή ε-κείνη τε�ν λ γική παράδ ση, τ κέ-ντρ της ικ ν μίας τώρα θα �ρι-σκ�ταν στην Aνατ λική Mεσ�γει ...

Σιδερένι� καντηλέρι ύψ�υς 2 μ., απ�την αραία Πριήνη.

T� υδραυλικ� ρ�λ�ι τ�υ Kτησι�ί�υ. H σταθερή ρ�ή τ�υ νερ�ύ μετατρέπεται σε ρ�νική μέτρηση (τ� σέδι� είναι απ�τ� �ι�λί� «Les dix livres d’ architecture de Vitruve», εκδ. P. Mardaga, 1979).

Mη�αν�λ�γικές κατασκευέςEργαλεία, συστήματα τρ� αλιών, αντλίες και άλλα τε ν�λ�γικά επιτεύγματα των αρ αίων Eλλήνων

T�υ Θ. Π. Tάσι�υ

Kαθηγητή EMΠ, Πρέδρυ EMAET

BAΣH για την ανάπτυ η των μη�αν�-λ�γικών κατασκευών είναι η ανάπτυ- η εργαλείων και εργαλει�μηανών.Iδ�ύ, πρώτ�ν, μερικά τέτ�ια παρα-δείγματα απ’ την Aρ�αία Eλλάδα:

Tρ��αλίες και π�λύσπαστα �ρησι-μ�π�ιήθηκαν για τ� Eρε�θεί�ν, στ�τέλ�ς τ�υ 5�υ αι. Aλλά και απ’ τ�ν 6�αι. έ��με μεγάλ�υ �άρ�υς λίθιναστ�ι�εία με εντ�ρμίες π�υ δηλώ-ν�υν σ�ήνες για τη �ρήση μη�ανώναναρτήσεως. Πώς αλλιώς να ε ηγη-θεί η απ!τ�μη κατά τ�ν 6� αι. αντικα-τάσταση των ύλινων δ�κών των να-ών με πέτρινα επιστύλια; H ανάπτυ ητων μέσων μετα��ράς και ανυψώσε-ως εί�ε πρ��ανώς πρ�ηγηθεί.

O Bιτρ�ύ�ι�ς εκ�ρά#ει τ�ν θαυμα-σμ! τ�υ πρ�ς τ�ν Xερσί�ρ�να (αρ�ι-τέκτ�να τ�υ να�ύ της Aρτέμιδ�ςστην E�εσ�), � �π�ί�ς διέθετε σπ�υ-δαίες μη�ανές μετα��ράς και ανυ-ψώσεως υλικών.

Στ�ν Γλαύκ� τ� Xί�ν (6�ς αι.) απ�-δίδ�υν την ε�εύρεση της συγκ�λλή-σεως σιδήρ�υ.

O Hρ!δ�τ�ς (IV,75) ανα�έρει τη�ρήση τ�υ τ!ρν�υ αγγει�πλαστικής.Aλλά και � τ!ρν�ς μεταλλικών αντι-κειμένων �αίνεται πως �ρησιμ�π�ι!-ταν, !πως � Γ. Bαρ�υ�άκης απέδει- ε μελετώντας τ�ν κρατήρα τ�υΔερ�ενί�υ.

O Hρων � Aλε ανδρεύς γρά�ει �ι-�λί� (τα «Mη�ανικά») για να περιγρά-ψει τα πέντε �ασικά τε�νικά εργα-λεία (μη�ανικάς «δυνάμεις» τα κα-λεί): �αρ�ύλκ�ν, μ��λ!ς, π�λύσπα-στ�ν, σ�ην, ατέρμων, κ��λίας. Eπει-δή δε � ατέρμων κ��λίας θα γίνει �α-σικ! συστατικ! των αυτ�ματισμώντ�υς �π�ί�υς θα ε�εύρ�υν �ι Aλε- ανδριν�ί, έ�ει σημασία να θυμίσ�υ-με πως � κ��λίας αυτ!ς ήταν ήδηγνωστ!ς και στ�ν Aπ�λλώνι� (3�ςαι.) � �π�ί�ς έγραψε και ειδικ! σύγ-γραμμα «περί κ��λί�υ».

Φτάν�υν ίσως τα πρώτα αυτά πα-ραδείγματα μη�ανικών εργαλείων,π�υ συνιστ�ύν τ�ν «πρ�θάλαμ�» τηςMη�αν�λ�γίας. Θ’ ανα�ερθ�ύμε τώ-ρα συν�πτικ!τατα σε μερικές ειδικ!-τερες ε�αρμ�γές.

Σκληρά κράματα

*ύλινα μη�ανήματα (μετα��ρικάκαι ανυψωτικά κυρίως) υπήρ�αν απ!π�λύ παλιά. Eκείν� !μως π�υ έδωσετη μεγάλη ώθηση στην αρ�αι�ελλη-νική μη�αν�λ�γία �αίνεται πως ήτανη απ!�τηση των σκληρών κραμάτων,!πως λ.�. τ� «κρατέρωμα» (�αλκ!ςκαι κασσίτερ�ς), και � σίδηρ�ς �ε-�αίως αργ!τερα (!λη η Eλλάδα «εσι-δηρ!��ρει» μας λέει � Θ�υκυδίδης).Eτσι έγιναν ε�ικτές �ρισμένες σημα-ντικές ε ελί εις, �άρις στην κατα-σκευή ισ�υρών �δ�ντωτών τρ��ών(για γεραν�ύς λ.�. με μειωτήρες 1πρ�ς 200), μεταλλικών ελατηρίωνπαντ!ς τύπ�υ (σε καταπέλτες λ.�., ι-

Aνυψωτική μη�ανή νερ�ύ Περα�ώρας. Aπ�τελείται απ� σταθερή �ύλινη �άση πάνω απ� δε�αμενή και περιστρε��με-ν� τρ�� π�υ �έρει �κτώ δ��εία. Συνδέεται με σύστημα δια��ρικών τρ��ών ώστε να παίρνει κίνηση απ� #ώα π�υ κι-ν�ύνται στ� �ρι#�ντι� επίπεδ� (κατασκευαστής: Δ. Kριάρης).

Πάνω: πρέσα λαδι�ύ Hρων�ς. Δε�ιά: αναρρ��ητική – κατα-θληπτική αντλία Kτησι�ί�υ (κατασκευαστής: Δ. Kριάρης).

H ανέγερση τ�υ Παρθενώνα πλησιά#ει στην �λ�-κλήρωσή της. Mε τη ��ήθεια ανυψωτικ�ύ μη�α-

νήματ�ς με συστήματα τρ��αλιών, τα υψη-λ�τερα μέλη τ�υ να�ύ τ�π�θετ�ύνται

στη θέση τ�υς (σ�έδι� Mαν�ληK�ρρέ απ� τ� �ι�λί� τ�υ «Aπ�

την Πεντέλη στ�ν Παρθενώ-να», εκδ. «Mέλισσα»,

Aθήνα 1993). Kάτω, α-νακατασκευή ανυ-

ψωτικής μη�ανής(μελέτη – επί-

�λεψη: M.K�ρρές, κα-

τασκευα-στής:

AρηςN�μι-κ�ς).

καν�ύς να εκτινάσσ�υν �άρη 80 kgσε απ!σταση 200 m), και �ιτωνίων καιεμ�!λων καλά συναρμ�σμένων (γιατις εμ��λ��!ρες αντλίες τ�υ Kτησι-�ί�υ, (3�ς αι. π.X.).

Aντλίες νερ�ύ

Aντλίες νερ�ύ �ρησιμ�π�ι�ύντανευρέως: Eλικ�ειδείς αντλίες («αρ�ι-μήδειες») �ρησιμ�π�ι�ύνταν στηνάρδευση και στα μεταλλεία (μέ�ριτ�ν περασμέν� αιώνα). T� νερ! ανε-�αίνει «�υγ�κεντρικά» μέσα σ’ ένανπεριστρε�!μεν� �αρδύ σωλήνα, στ�εσωτερικ! τ�υ �π�ί�υ είναι στερεω-μένη μια λάμα σε ελικ�ειδή γραμμή(παρ��ή νερ�ύ, γύρω στα 10 μ3 τηνώρα). Aλλες μ�ρ�ές αντλίας �ρησι-μ�π�ι�ύνταν επίσης για την άρδευ-ση: Tύμπαν�ν (με στερεωμένες λά-μες 30 μ3/ώρα), Π�λυκάδια και Aλυσ-

σις (!πως τις έραμε μέ�ρι �θες σταπερι�!λια). H μεγάλη !μως κατά�τη-ση ήταν η εμ��λ��!ρ�ς αντλία τ�υKτησι�ί�υ (τ� «πνευματικ!ν !ργα-ν�ν») για αέρα ή για νερ!, με παρ�-�ές 1 τ.μ. απ! �άθ�ς 4 μέτρων. Aυτήακρι�ώς η αντλία θα τρ��δ�τήσειμε αέρα και την ύδραυλιν (τ� πρώτ�«αρμ!νι�ν»), τ�υ Kτησι�ί�υ ε�εύρε-ση κι’ αυτή.

Eίναι �αρακτηριστική η τάση τωναρ�αίων Eλλήνων να υπηρετ�ύν τε-�ν�λ�γικά τις π�λιτισμικές τ�υς ανά-γκες: � Hρων, τε�νικ!ς συγγρα�έαςκαι δάσκαλ�ς μέγιστ�ς (Aλε άν-δρεια, 1�ς αι. π.X.), στ� �ι�λί� τ�υ«Aυτ�ματ�π�ιητική» περιγρά�ειπλήθ�ς μη�ανών για την ε υπηρέτη-ση λατρευτικών αναγκών ή και θεα-τρικών δρωμένων. Aλλά και � Φίλων(3�ς αι. π.X.), τιμά την αλε ανδρινή

Συνέ�εια στην 8η σελίδα

Συνέ�εια απ� την 7η σελίδα

τάση πρ�ς τ�υς αυτ�ματισμ�ύς.H σω#!μενη αρα�ική μετά�ραση

των πνευματικών τ�υ είναι θησαυ-ρ!ς τέτ�ιων παιγνίων: O αέρας, τα υ-γρά, η �ωτιά, �ι πλωτήρες, �ι �δ�-ντωτ�ί καν!νες πρ�σ�έρ�υν πλ�ύ-σι� �πλ�στάσι� για μια καιν�ύργιατε�ν�λ�γία (τ�υς αυτ�ματισμ�ύς),π�υ δυστυ�ώς δεν πρ!λα�ε τ!τε να�λ�κληρωθεί !μως θα τρ��δ�τ�ύ-σε !λη την Eυρώπη για 1500 �ρ!νια.

Aνάλ�γες διατά εις κρυμμένωνγερανών, καταπακτών και η�ητικώναυτ�μάτων, επραγμάτωναν τ�ν «απ!μη�ανής θε!ν» στ� αρ�αί� θέατρ�των ύστερων �ρ!νων.

M�ρ�ές ενέργειας

Σημαντική �έ�αια ώθηση στην αρ-�αι�ελληνική μη�αν�λ�γία θα διν!-ταν εάν εί�ε πρ�λά�ει να επεκταθείη ε�αρμ�γή άλλων μ�ρ�ών ενέργει-ας, εκτ!ς απ’ τη μυική δύναμη (αν-θρώπων και #ώων):

H δύναμη τ�υ ανέμ�υ: O Hρων(1�ς αι. π.X.) εί�ε περιγράψει μιαν«ανεμ�γεννήτρια» π�υ κιν�ύσε μιανεμ��λ��!ρ� αντλία η �π�ία λειτ�υρ-γ�ύσε μια ύδραυλιν. H σημαντικ!τε-ρη λεπτ�μέρεια αυτής της ε�ευρέ-σεως ήταν � μη�ανισμ!ς μετατρ�-πής της κυκλικής κινήσεως της �τε-ρωτής, σε παλινδρ�μική ευθύγραμ-μη κίνηση τ�υ εμ�!λ�υ της αντλίας.

H δύναμη τ�υ νερ�ύ: Aν ε αιρέ-σ�υμε τ�ν υδρ�τρ��! της αθηναϊκήςαγ�ράς, � «Eλληνικ!ς νερ!μυλ�ς»θα εμ�ανισθεί π�λύ αργ!τερα (1�ςαι. μ.X.), στην Mικρά Aσία.

H δύναμη της �ωτιάς: T� πρώτ�και σημαντικ!τερ� �ήμα εί�ε γίνει !-ταν � Hρων περιέγραψε την αι�λ!-σ�αιρά τ�υ, η �π�ία περιστρε�!τανμε ατμ!...

H δύναμη τ�υ ηλεκτρισμ�ύ: Eδώ ηγνώση είναι υπ�τυπώδης. T� «ήλε-κτρ�ν» (τ� κε�ριμπάρι) π�υ έλκειδιά��ρα υλικά «ακρι�ώς !πως � μα-γνήτης έλκει τ� σίδηρ�», ήταν π�λύγνωστ! – και πρ�ερ�!ταν απ’ τη B!-ρεια Θάλασσα, εκεί !π�υ � Φαέθων�τυπήθηκε απ’ τ�ν κευραν! (άλλημια �ρθή διασύνδεση ηλεκτρικών�αιν�μένων!). Aυτά �ωρίς καμιά ε-�αρμ�γή. Kι !μως, αυτά θα αναθυ-μηθεί � W. Gilbert ύστερα απ! δυ��ιλιάδες �ρ!νια (1646 μ.X.) και θα τα�ν�μάσει vis electrica...

Στη �ι�λιγρα�ία �ε�αίως, μπρεί κανείς να�ρει περισσ�τερες μη�ανλγικές ε�αρμ-γές:

• Στις ανυψωτικές μη�ανές (�λ. λ.�. M. Kρ-ρέ: «Aπ� την Πεντέλη στν Παρθενώνα»,Mέλισσα, Aθήνα, 1992).

• Στις πικίλες αντλίες (�λ. λ.�. J.G. Landels,«Engineering in the ancient world»,University of California Press, 1981).

• Στις στρατιωτικές μη�ανές τα �αλκ�τνα,τα αερ�τνα και τα τεράστια άρματα μά-�ης (40 έως 60 μ. ύψς), τις «ελεπ�λεις» (�λ.λ.�. B. Gille «Les mecaniciens grecs», Seuil,Paris, 1980, καθώς και Θ. Kρρέ: «T υ-γρ�ν πυρ», Bάνιας, Θεσ/νίκη, 1995).

• Στη ναυπηγική (�λ. λ.�. X. Λά$ς: «Nαυτικήτε�νλγία στην αρ�αία Eλλάδα», Aίλς,1996).

• Στην Aυτματπιητική (�λ. λ.�. Δ. Kαλλι-γερ�πυλς: «Aυτματπιητική τυHρωνς», Aθήνα, 1996).

1) Πρέσσα λαδιύ no 41 (Oδηγ�).2) Aνυψωτική μη�ανή νερύ no 45 (Oδηγ�ς).3) Aνυψωτική μη�ανή νερύ no 48 (Oδηγ�ς).4) Aρθρ Pάιτ σ�ήμα 15) Oδηγ�ς no 43, αντλία Kτησι�ίυ.6) Aρθρ Oλεσν, σ�. 13.

Πώς �ι γεραν�ί τ�υ Aρ�ιμήδη κατα�ύθι#αν τα ρωμαϊκά π�λι�ρκητικά πλ�ία στις Συρακ�ύσες κατά την περιγρα�ή τ�υΠλ�υτάρ��υ. (Σ�έδι� P. James, N. Thorpe, «Ancient Inventions», M. O΄ Mara, London, 1995).

H εμ��λ��ρ�ς αντλία τ�υ Kτησι�ί�υ για αέρα ή για νερ�, με παρ��ές 1 κ.μ. απ� �άθ�ς 4 μέτρων (αριστερά). Yπήρ�εη μεγάλη κατάκτηση στ�ν τ�μέα των αντλιών νερ�ύ, παράλληλα, δε τρ��δ�τησε με αέρα και την Yδραυλιν (τ� πρώ-τ� «αρμ�νι�») τ�υ Kτησι�ί�υ, ε�εύρεση και αυτή. H αντλία τ�υ Hρων�ς (δε�ιά) είναι �υσιαστικά η αντλία τ�υ Kτησι�ί-�υ με διά��ρες �ελτιώσεις τις �π�ίες περιγρά�ει � Hρων στα σω#�μενα �ι�λία τ�υ.

Oργανωμένα δίκτυα τηλεπικ�ινωνίαςTα αρ�αι�ελληνικά συστήματα επικ�ινωνίας με κωδικ�π�ιημένα σήματα

T�υ Στέλι�υ Π�λυκράτη

Διευθυντή – Iδρυτή τ�υ Tηλεπικ�ινωνιακ�ύM�υσεί�υ OTE

AΠO τη στιγμή π�υ � πρωτ�γ�ν�ςάνθρωπ�ς αισθάνθηκε την ανάγκη ε-πικ�ινωνίας με τ�υς συνανθρώπ�υςτ�υ, δημι�υργήθηκε ενστικτωδώς σ’αυτ�ν η ένν�ια της τηλεπικ�ινωνίας,δηλαδή η εκ τ�υ μακρ�θεν επικ�ινω-νία. Tα πρώτα μέσα της επικ�ινωνίαςπ�υ �ρησιμ�π�ίησε ήταν η �ωνή, τασυρίγματα, �ι κινήσεις των �εριών,τ� κέρας, �ι �ωτιές, κ.ά. Oταν �ι σ�έ-σεις μετα�ύ των δια��ρων κ�ινωνι-κών �μάδων αναπτύ�θηκαν, δημι-�υργήθηκε η ανάγκη να ε�ευρεθ�ύναπ�τελεσματικ�τερα μέσα.

Στην πρώτη αυτή περί�δ� �ι αρ-�αί�ι Eλληνες �ρησιμ�π�ι�ύσαν ταςπυράς πρ�ς μετάδ�ση σημάτων.Στην Iλιάδα � Oμηρ�ς �μιλεί περίΠυρσών σηματ�δ�τ�υσών τ�ν ερ��-μ� �ιλικ�ύ στ�λ�υ πρ�ς !�ήθεια τωνπ�λι�ρκημένων (Iλιάς Σ 209–213).

«�ι τε πανημέρι�ι στυγερώ κρίν�νταιAρηι, / άστε�ς εκ σ�ετέρ�υ, άμα δι’ πε-λίω καταδύντι / πυρσ�ί τε �λεγέθ�υσινεπήτριμ�ι, υψ�σε / δ’ αυγή γίνεται αίσ-σ�υσα, περικτι�νεσσι ιδέσθαι / αι κενπως συν νηυσίν Aρεω αλκτήρες ίκω-νται». (�γαίν�υν ��ω �ι κάτ�ικ�ι καιμά!�υνται �λημερής / σ’ ανατρι!ιάρηπ�λεμ�, μα σα ��υτή�ει � ήλι�ς / ανά-��υν σύδετες �ωτιές – κι η λάμψη ως τα�υράνια / ψηλά πηδάει – για να τη δ�υνγειτ�ν�ι κι ίσως / τρέ��υν �! τ� !αμ� μεκαρα�ιών ��ήθεια να τ�υς σώσ�υν).(Mετά�ρασις A. Πάλλη).

Δίκτυα �ρυκτωριών

Eκ των ανωτέρω συνάγεται �τι ή-δη κατά την επ��ήν εκείνην υπήρ-�αν υπ�τυπώδη «δίκτυα» �ρυκτω-ριών με σταθμ�ύς «αναμεταδ�σε-ως» εις τ�ν �ώρ�ν τ�υ Aιγαί�υ ωςκαι εις την Mικράν Aσίαν. Tην υπ�θε-ση ενισ�ύει � τραγικ�ς π�ιητής Aι-σ�ύλ�ς εις τ� δράμα τ�υ «Aγαμέ-μνων». T� σ�ετικ� μέρ�ς, αν και κά-πως μακρ�σκελές, ανα�έρεται κα-τωτέρω �λ�κληρ� δι�τι παρ�υσιά"ειιδιαίτερ�ν ενδια�έρ�ν (Aγαμέμνων280 και ε�ε�ής):

X�ρ�ς: και π�ι�ς μαντατ��ρ�ς ήρθεεδώ έτσι γρήγ�ρα;/

Kλυτ: O H�αιστ�ς! �απ�λιώνταςαπ� την ίδια λάμψη, / �ωτιά τη �ωτιά

στέλνει πρ�ς τα εδώ μηνύτρα τα�ιδευτή./ Kαι πρώτα / η Iδα στ� �ρα!��υν� τ�υEρμή της Λήμν�ς / K’ ύστερα τ�υ Aθωτ� ύψωμα / τ�υ Δία κ�ρ�ή, απ’ τ� νησίδέ!τη τ� λάμπαδ� / και άναψε Tρίτη,π�υ κι αυτή ψήλωσε τ�σ� / π�υ πέρασεπάνω στης θάλασσας τα πλάτη / !αρ�ύ-μενη η �ρμή της τα�ιδεύτρας �λ�γας /κ’ η δάδα της στ� ��υν� Mάκιστ�,στ�υς �ύλακες, / στέλνει !ρυσ��εγγηπαραγγελία σαν ήλι�ς. / Kαι τ�ύτ� α-νάργητ�, δί!ως απ� τ�ν ύπν� / αστ�!α-στα να νικηθεί δε μένει ανάμελ�ς με τησειρά τ�υ μηνυτής / κι έτσι �ι �ωτιές τ�υστέλν�υν τη λάμψη πι� μακριά / στ� ρέ-μα τ�υ Eύριπ�υ στ�υς �ύλακες να �έ-ρ�υν στ�υ Mεσσάπι�υ μήνυμα. Kι αυτ�ί

με αντιλαμπάδιασμα στείλαν παράγ-γελμα / μακρύτερα, μια στ�ί�α �ερά ρεί-κια ανά��ντας. / K’ η �λ�γα ��ύντωσε,δί!ως να πιέσει δι�λ�υ, / πηδώντας πά-νω απ’ τ�υ Aσωπ�ύ τ�ν κάμπ�, / σα λα-μπερή Σελήνη, στ� ��υν� �τασμένη τ�υKιθαιρώνα, της �ωτιάς �υπνάει και-ν�ύργι� τα�ιδευτή. / Kι’ ανά��ντας �ι�ίγλες μια αιθρε�λαμνη �λ�γα, / δενάργησαν να τηνε κάν�υν μακρ�τά�ιδη./ Πέ�τει η αντι�λ�γιά πάνω στη Γ�ργώ-πη λίμνη / και ως έ�τασε στ� ��υν� Aι-γίπλαγκτ�, τ� σπρώ!νει / της �ωτιάς τ�παράγγελμα να μη !ρ�νίσει / κι απ�λ�-γ�ύν, ως ανά��υν με αψ�θυμ� κ�ρωμα/ μια γλώσσα �λ�γας θε�ρατη, π�υ �

λάμπαδ�ς της / �επέρασε πέρ’ απ’ τ�νκά�� τ�υ κατάστεν�υ, / π�υ αγνάντιαστ� Σαρωνικ� σαν �ρ�υρ�ς Στέκει. Nά-τ� π�υ δρέμει, να π�υ �τάνει στ� Aρα-!ναί� ��υν� / και στα γειτ�νικά της π�-λης �άγναντα / και να στ� δώμα αυτ�π�υ πέ�τει τ� Aτρειδέικ� / η λάμψη π�υεί!ε τη �ωτιά της Iδας πρ�παππ�. / Tέ-τ�ια εί!α δώσει διάτα στ�υς λαμπαδη-��ρ�υς μ�υ / π�υ ακ�ύσαν κι � ένας τη�ωτιά στ�ν άλλ� δίν�ντας / νικήσαν απ’τ�ν πρώτ� ως τ�ν στερν� στ� δρ�μ�. /Aυτή τη μαρτυρία σ�υ λέω και τ� σημά-δι, / τ� μήνυμα π�υ � άντρας μ�υ απ’την Tρ�ία μ�υ στέλνει. (Mετά�ρασις A.Mελα!ριν�ύ).

O ιστ�ρικ�ς Π�λύ!ι�ς ανα�έρειστην κριτική τ�υ επί της δια πυρσώνμεταδ�σεως ειδήσεων τα ε�ής:(1,43) «δια γαρ συνθημάτων ωρισμέ-νων έδει την !ρείαν συντελείν των δεπραγμάτων α�ρίστων υπαρ!�ντων ταπλείστα διέ�υγε την των πυρσών !ρεί-αν... περί ων γαρ �υκ ενεδέ!ετ� πρ�-ν�ηθήναι, περί τ�ύτων �υδέν σύνθημαπ�ιήσασθαι δυνατ�ν». (Δι�τι διωρισμέ-νων συνθημάτων έπρεπε να ε�υπηρετή-ται εκάστη περίπτωσις· επειδή �μως ταπράγματα δεν είναι γνωστά εκ τωνπρ�τέρων, δια τ�ύτ� αι πλείσται τωνπεριπτώσεων δεν ήτ� δυνατ�ν να ε�υ-πηρετηθ�ύν με τ�υς πυρσ�ύς... δι�τι ταπράγματα τα �π�ία δεν είναι δυνατ�ννα πρ��λε�θ�ύν δι’ αυτά δεν δύνανταινα συμ�ωνηθ�ύν εκ των πρ�τέρων καιαντίστ�ι!α συνθήματα).

Eίναι δε τ�σες π�λλές �ι μαρτυ-ρίες και τα ιστ�ρικά ντ�κ�υμέντα ώ-στε μπ�ρ�ύμε να υπ�θέσ�υμε �τι �-λ�ς � ελλαδικ�ς �ώρ�ς απ� τη Mα-κεδ�νία μέ�ρι την Kρήτη ήταν κατά-σπαρτ�ς με �άρ�υς και εστίες �ω-τιάς.

Kωδικ�π�ιημένασήματα

Aπ� μία περί�δ� και μετά �ι διά��-ρες πληρ��ρίες δεν απ�στέλ�ντανμε απλ� άναμα ή σ!ήσιμ� της �ωτιάςαλλά με κωδικ�π�ιημένα σήματα και�ι Eλληνες στην περί�δ� αυτή π�υ�ρ�ν�λ�γείται απ� τ� 1195 π.X. ήτανπρωτ�π�ρ�ι στις �ργανωμένες τη-λεπικ�ινωνίες στην Eυρώπη με τε-ράστια ως εκ τ�ύτ�υ συμ!�λή στηνε�έλι�η τ�υ π�λιτισμ�ύ κάθε �ώρας.

Oι επιν�ήσεις των Παλαμήδη – Σί-νωνα τ� 1195 π.X. των Kλε��ένη –Δημ�κλειτ�υ τ�ν 4� αιώνα π.X. καιτ�υ Aινεία τ�υ Tακτικ�ύ τ� 362 π.X.ήσαν πρ�δρ�μ�ι της μετέπειτα ε�έ-λι�ης της τηλεγρα�ίας.

Σύμ�ωνα δε με την ανακάλυψητ�υ δρ�ς K. Θε��άνη Mανιά, Tα�ίαρ-��υ – Eρευνητή – συγγρα�έα �ι θέ-σεις των ιερών των Π�λεων και τωνMνημείων (στα μνημεία εντάσσ�νταικαι �ι τηλεπικ�ινωνιακ�ί �άρ�ι) τηςAρ�αίας Eλλάδας δεν ήσαν τυ�αίεςαλλά εί�αν καθ�ριστεί !άσει γεωμε-τρικών και αστρ�ν�μικών υπ�λ�γι-σμών και μετρήσεων.

Ωρισμένες !έ!αια π�λεις εί�αν�υσικές γεωγρα�ικές θέσεις για �ι-κ�ν�μικ�ύς και στρατηγικ�ύς λ�-γ�υς κι αυτές �μως μα"ί με τα π�λυ-πληθή ιερά μνημεία απ�τελ�ύσαν έ-να αρμ�νικ� σύν�λ� και ανά τρία, ταπλησιέστερα, συνδε�μενα με ν�ητέςγραμμές σ�ημάτι"αν γιγάντια τρίγω-να κατά τ� πλείστ�ν ισ�σκελή, τα �-π�ία ανήκαν εν συνε�εία σε τιτάνια ι-δανικά καν�νικά π�λύγωνα.

Πρώτ�ς �μως �ργανωτής των Eπι-κ�ινωνιών ήταν � Παλαμήδης γι�ςτ�υ Bασιλιά Nαύπλι�υ, � �π�ί�ς κατάτην περί�δ� τ�υ Tρωικ�ύ Π�λέμ�υ1195–1184 π.X. ανέπτυ�ε τ�ν πρώτ��ργανωμέν� τηλέγρα�� με «πυρσεί-

O «ακ�υστικ�ς τηλέγρα��ς» με εμ�έλεια 2.500 μ., π�υ �ρησιμ�π�ιήθηκε στιςεκστρατείες τ�υ Mεγάλ�υ Aλε�άνδρ�υ. H αναπαράσταση έ�ει �ιλ�λ�γικήμ�ν� τεκμηρίωση: ανα�έρεται απ� τ�ν Aρριαν�. (Oι αναπαραστάσεις μετα-��ράς των πληρ��ριών π�υ εικ�νί!�νται στ� κείμεν� είναι τ�υ Tηλεπικ�ι-νωνιακ�ύ M�υσεί�υ OTE �π�υ και λειτ�υργ�ύν σε πλήρη ανάπτυ�η)

T� «άγγαρ�ν πυρ», η �ωτιά π�υ δεν σ�ήνει. H αναπαράσταση έ�ει �ιλ�λ�γι-κή μ�ν� τεκμηρίωση καθώς ανα�έρεται απ� τ�ν Aισ�ύλ� στ�ν Aγαμέμν�να:«�ρυκτ�ς δε �ρυκτ�ν δευρ’ απ’ αγγάρα πυρ�ς έπεμπεν». H �ν�μασία πρ�έρ-�εται απ� τ�υς Aγγαρ�υς, μετα��ρείς μηνυμάτων.

Xάρτης της Eλλάδας στ�ν �π�ί� σημειών�νται τα πι� γνωστά δίκτυα τηλεπι-κ�ινωνιών με �ρυκτωρίες (πύργ�ι αναμετάδ�σης �πτικών σημάτων). O επι-σκέπτης τ�υ Tηλεπικ�ινωνιακ�ύ M�υσεί�υ OTE, �ρησιμ�π�ιώντας έναν ηλε-κτρικ� πίνακα, πατά συγκεκριμένη διαδρ�μή και τη �λέπει να διαγρά�εταιστ� �άρτη με τ� άναμμα μικρών λυ�νιών για κάθε �ρυκτωρία.

ες – �ρυκτωρίες– με αριθμητικ�ύςκώδικες και «παραλλαγές».

H δε πληρ��ρία κατάληψης τηςTρ�ίας εστάλη τ� 1184 στις Mυκήνεςαπ� τ�ν Σίνωνα !�ηθ� τ�υ Παλαμή-δη μέσω τ�υ δικτύ�υ ΦρυκτωριώνTρ�ίας (Iδη), Eρμαί�υ της Λήμν�υ,Aκράθω, τ�υ Mάκιστ�υ (Kαντήλι) τηςEυ!�ίας, Mεσσάπι�υ τ�υ Eυρίπ�υ,Kιθαιρώνα (Eλατιά) της B�ιωτίας, Aι-γίπλακτ�υ της Mεγαρίδ�ς, Aρα�ναί�(Aϊ–Λια) και �ρυκτηρ� τ�υ παλατι�ύτων Mυκηνών. Σπ�υδαι�τερη �μωςτηλεπικ�ινωνιακή ανακάλυψη, πρ�-δρ�μική και τ�υ �πτικ�ύ μ�ρσικ�ύτηλέγρα��υ θεωρείται η επιν�ησητων Eλλήνων Kλε��ένη – Δημ�κλεί-τ�υ τ�ν 4� αι. π.X.

Aναλυτικά τ� σύστημα λειτ�υρ-γ�ύσε ως ε�ής:

Eπαιρναν τ� αλ�ά!ητ� και τ� �ώ-ρι"αν σε 5 κατηγ�ρίες π�υ κάθε μίαπεριεί�ε 5 γράμματα, για την ακρί-!εια η τελευταία κατηγ�ρία περιεί�εμ�ν�ν 4 γράμματα. Aυτ�ί π�υ εί�αναναλά!ει να �τιά��υν τ� πρ�ς μετά-δ�ση σήμα έπρεπε να ετ�ιμάσ�υν 5πλάκες και να γράψ�υν πάνω σ’ αυ-τές ένα μέρ�ς των γραμμάτων. Aυ-τ�ς π�υ θα μεταδώσει τ� σήμα ση-κώνει αρ�ικά δύ� �αν�ύς για να ει-δ�π�ιήσει τ�ν άλλ� και περιμένειτην ανταπ�κρισή τ�υ. Aυτ� τ� πρώτ�!ήμα ήταν απαραίτητ� για να κατα-λά!ει � επ�μεν�ς σηματ�δ�της �τι �πρώτ�ς ήταν έτ�ιμ�ς. Aπα� και κατέ-

!αιναν αυτ�ί �ι �αν�ί υψών�ντανστα αριστερά άλλ�ι για να δεί��υνπ�ια πλάκα θα ’πρεπε να παρατηρη-θεί, αν ήταν η πρώτη ύψωναν 1 �αν�,αν ήταν η 2η δύ� κ.λπ.

Mετά ύψωναν απ� τη δε�ιά πλευράκαι με την ίδια σειρά �αν�ύς για ναυπ�δεί��υν τ� γράμμα της πλάκαςπ�υ έπρεπε να καταγρα�εί. Kάθε πα-ρατηρητής έμπαινε στ� π�στ� τ�υκαι εί�ε κ�ντά τ�υ μια δι�πτρα πλαι-σιωμένη με σωλήνες και τ�π�θετη-μένη έτσι ώστε να �ε�ώρι"ε τέλειατη δε�ιά απ� την αριστερή πλευράτ�υ ανταπ�κριτή.

Yδραυλικ�ςτηλέγρα��ς Aινεία

Aλλη σημαντική ανακάλυψη συν-δυασμένη με υδραυλικ� σύστημα ή-ταν η επιν�ηση τ�υ Aινεία τ�υ Tακτι-κ�ύ τ� 362 π.X., � �π�ί�ς έδωσε ε-ντ�λή και "ήτησε απ� αυτ�ύς π�υ ή-θελαν να ανταλλά��υν νέα, να πρ�ε-τ�ιμάσ�υν μ�ν�ι τ�υς τα πήλινα ήμεταλλικά δ��εία απ�λύτως ίσα κατάύψ�ς και πλάτ�ς, έ��ντας ύψ�ς τ�π�λύ 3 πή�εις και πλάτ�υς 1 πή�υ.

Mετά θα έπρεπε να έ��υν κ�μμά-τια �ελλ� πλάτ�υς κατά τι μικρ�τε-ρ�υ τ�υ στ�μί�υ των δ��είων και ναμπή��υν στ� κέντρ� των �ελλών μι-κρές ρά!δ�υς �ωρισμένες ίσα, σεδιαστήματα τριών δα�τύλων και πά-νω εκεί να !άλ�υν ένα ευδιάκριτ�κάλυμμα στ� �π�ί� θα κατέγρα�αντα πλέ�ν συνηθισμένα γεγ�ν�τα τ�υπ�λέμ�υ, αυτά π�υ μπ�ρ�ύν να πρ�-!λε�θ�ύν πι� εύκ�λα. Στ� πρώτ�τμήμα θα έγρα�αν στρατιώτες πε"�ίμε !αρύ �πλισμ�, στ� δεύτερ� τμή-μα στρατιώτες με ελα�ρύ �πλισμ�,στ� τρίτ� ιππικ� και πε"ικ�, στ� τέ-ταρτ� στ�λ�ς κ.λπ. καλύπτ�ντας �λατα πιθανά σε π�λεμ� γεγ�ν�τα. Eπι-πλέ�ν τα δ��εία αυτά θα εί�αν μια �-πή απ�λύτως �μ�ια μετα�ύ τ�υς

απ’ �π�υ θα μπ�ρ�ύσε να τρέ�ει η ί-δια π�σ�τητα νερ�ύ. Tα δ��εία αυτάήταν γεμάτα με νερ� στην επι�άνειατ�υ �π�ί�υ ήταν τ�π�θετημέν�ι �ι�ελλ�ί με τα ρα!δάκια. Aν�ίγ�νταςσυγ�ρ�νως τα στ�μια και με την υ-π��ώρηση της στάθμης τ�υ νερ�ύ �ι�ελλ�ί θα υπ��ωρ�ύσαν και τα ρα-!δάκια θα �άν�νταν με τη σειράτ�υς στ� εσωτερικ� των δ��είων.

E�ασ�αλί"�ντας την ίδια τα�ύτηταστη �άση των δ�κιμών, τα δ��εία με-τα�έρ�νταν στ�υς τ�π�υς �π�υ υ-πήρ�αν τα συστήματα με τ�υς �α-ν�ύς. Eκεί, �ταν συνέ!αινε κάπ�ι�γεγ�ν�ς απ� αυτά π�υ εί�αν πρ�-!λε�θεί θα δίν�νταν σήματα με τ�υς�αν�ύς απ� μία πλευρά στην άλληκαι αμέσως �ι δύ� πλευρές θα άν�ι-γαν τ�υς κρ�υν�ύς. M�λις τα δ��είαέδει�ναν τ� σωστ� γεγ�ν�ς για τημετάδ�ση �ι �αν�ί θα υψών�ντανπάλι και �ι κρ�υν�ί θα έκλειναν. Oπαρατηρητής θα μάθαινε, παρατη-ρώντας τα ρα!δάκια, π�ι� ήταν τ�γεγ�ν�ς.

Kατά τ�υς Bυ"αντιν�ύς �ρ�ν�υς ��ιλ�σ��ς Λέων Eπίσκ�π�ς Θεσσα-

λ�νίκης τα έτη 829–842 π.X. !ελτίω-σε τ� σύστημα απ�στ�λής πληρ��-ριών των �ρυκτωριών με τ�«ΩPONOMIO» δηλαδή σύστημα συγ-�ρ�νι"�μεν� με μη�ανικά ωρ�λ�για,υπ�διαιρ�ύμενα σε αντίστ�ι�ες ώ-ρες και συνδυασμένα με αριθμ�γρα-�ικ� κώδικα των σπ�υδαι�τέρων ει-δήσεων.

T� σύστημα αυτ� διατηρήθηκε γιαπ�λλά �ρ�νια και τ� έτ�ς 1204 �ιΣταυρ��ρ�ι δημι�ύργησαν τ� με-γάλ� δίκτυ� «Kαμιν�!ιγλατ�ρίων» α-π� τις !ίγλες (παρατηρητήρια) και τακαμίνια τα �π�ία διατηρ�ύσαν άσ!η-στ� τ� «άγγαρ�ν πυρ» απ� την Kων-σταντιν�ύπ�λη μέ�ρι τ�ν Tάραντατης Iταλίας με ενδιαμέσ�υς σταθ-μ�ύς στην Θράκη – Θεσσαλ�νίκη –Δυτική Mακεδ�νία – Hπειρ� – Kέρκυ-ρα – Oθων�ύς.

Mέ�ρι δε τ� τέλ�ς τ�υ 16�υ αιώναμ.X. περί�δ� κατά την �π�ία !ελτιώ-θηκε τ� τηλεσκ�πι� �ι επιν�ήσειςτων Aρ�αίων Eλλήνων απ�τελ�ύσαντη !άση για τη μετα!ί!αση κάθε πλη-ρ��ρίας, συμ!άλλ�ντας τα μέγισταστην ε�έλι�η των τηλεπικ�ινωνιών.

Aναπαράσταση τ�υ συστήματ�ς μετα��ράς πληρ��ριών με τ�ν υδραυλικ�τηλέγρα�� τ�υ Aινεία τ�υ Tακτικ�ύ. Διακρίν�νται δυ� �πλίτες (σε �πτική επα-�ή και απ�σταση 1.000–1.200 μ.), π�υ υψών�υν αναμμένες δάδες καθώς ετ�ι-μά!�νται για απ�στ�λή και λήψη μηνύματ�ς μέσω της συσκευής τ�υ Aινεία.

Πάνω: Aπ�ψη τ�υ τμήματ�ς «Tηλεπικ�ινωνίες» στην Kρυπτ�στ�ά της Aρ�αίας Aγ�ράς Θεσσαλ�νίκης, �π�υ η «Eταιρία Mελέτης της Aρ�αίας Eλληνικής Tε-�ν�λ�γίας» και τ� «Tε�νικ� M�υσεί� Θεσσαλ�νίκης» �ργάνωσαν πρ�σ�ατα την έκθεση «Aρ�αία ελληνική τε�ν�λ�γία» στ� πλαίσι� της Π�λιτιστικής Πρω-τεύ�υσας της Eυρώπης «Θεσσαλ�νίκη 1997». Kάτω αριστερά: Aναπαράσταση τ�υ υδραυλικ�ύ τηλέγρα��υ τ�υ Aινεία τ�υ Tακτικ�ύ. H απεικ�νιση στηρί-!εται σε γκρα��ύρα τ�υ 18�υ αι. Kάτω δε�ιά: Aναπαράσταση τ�υ συστήματ�ς �πτικής αναμετάδ�σης κωδικ�π�ιημένων σημάτων με �λ�γες, των Kλε��έ-νη και Δημ�κλείτ�υ (4�ς αι. π.X.). H επιν�ηση αυτή στηρι!�ταν σε ένα δια�ωρισμ� των γραμμάτων τ�υ ελληνικ�ύ αλ�α�ήτ�υ σε �μάδες πέντε γραμμάτωνκαι θεωρείται πρ�δρ�μική ��ι μ�ν� τ�υ μ�ρσικ�ύ τηλέγρα��υ αλλά και της σημερινής κωδικ�π�ιημένης ψη�ιακής απ�στ�λής μηνυμάτων μέσω �πτικώνινών. (Φωτ�γρα�ίες κειμέν�υ: Iωάννης Mπαρδ�π�υλ�ς)

Tε�ν�λ�γία μετάλλ�υH μεταλλευτική και μεταλλυργική δραστηρι�τητα στ αρ�αί Λαύρι

Tης K. Γ. Tσάιμ�υ

Aρ�αι�λ�γ�υ, Eπικ. Kαθηγήτριας της Iστ�ρίαςτης Mεταλλευτικής και Mεταλλ�υργίας τ�υ EMΠ

OI APXAIOI Aθηναί�ι στ� Λαύρι�,για την παραγωγή αργύρ�υ ανέ-πτυ�αν μία μ�ναδική για την επ��ήτε�νική στη μεταλλευτική και με-ταλλ�υργία τ�υ αργύρ�υ, π�υ πρ�-καλεί θαυμασμ� και συγκίνηση γιατ� ε�ευρετικ� πνεύμα τ�υς. Tα με-ταλλεύματα π�υ εκμεταλλεύθηκανεντατικά ήταν εκείνα τ�υ αργυρ�ύ-��υ μ�λύ�δ�υ και συγκεκριμέναδύ� είδη: τα ��ειδωμένα μεταλλεύ-ματα μ�λύ�δ�υ (κερ�υσίτης) και ταθει�ύ�α μεταλλεύματα μ�λύ�δ�υ(γαληνίτης). Tα μεταλλεύματα αυ-τά τα �ν�μα�αν «αργυρίτις γη» ε-πειδή περιεί�αν άργυρ�. Mέσαστ�ν μ�λυ�δ� τ�υ μεταλλεύματ�ςυπήρ�ε ένα π�σ�στ� αργύρ�υ 1μέ�ρι 3 κιλά ανά τ�νν� περιε��μέ-ν�υ μ�λύ�δ�υ.

Oι αρ�αί�ι για να πάρ�υν τ�ν π�-λύτιμ� άργυρ� απ� τα αργυρ�ύ�αμεταλλεύματα ακ�λ�υθ�ύσαν μιασειρά εργασιών, �ι �π�ίες γιν�-ντ�υσαν με την ε�αρμ�γή μεθ�-δων και τε�νικών π�υ δεν έ��υν�υσιαστικά αλλά�ει. Oι διά��ρες�άσεις α��ρ�ύν την ε��ρυ�η καιεμπλ�υτισμ� τ�υ μεταλλεύματ�ς,την τή�η πρ�ς παραγωγή αργυρ�ύ-��υ μ�λύ�δ�υ, την κυπέλλωση γιατ�ν δια�ωρισμ� τ�υ αργύρ�υ απ�τ�ν αργυρ�ύ�� μ�λυ�δ� και τέλ�ςτην ανάτη�η τ�υ λιθαργύρ�υ πρ�ςπαραγωγή τ�υ «εμπ�ρεύσιμ�υ»μ�λύ�δ�υ.

E��ρυ�η

Tα μεταλλεύματα της Λαυρεωτι-κής αναπτύσσ�νται σε τρεις �ώνεςή επα�ές μετα�ύ των �π�ίων πα-ρεμ�άλλ�νται πετρώματα σ�ιστ�-λίθων και μαρμάρων.

Oι αρ�αί�ι για να ανι�νεύσ�υν ανυπήρ�ε μετάλλευμα στην περι��ήπ�υ τ�υς ενδιέ�ερε άν�ιγαν στ�έςμικρής διατ�μής (070x0,90 μ.).

O εργάτης εργα��ταν στη στ�άμισ��απλωμέν�ς ή γ�νατιστ�ς και�ρησιμ�π�ι�ύσε σ�υρί και καλέμι.Oσ� τ� μήκ�ς των στ�ών μεγάλω-νε �ι ανάγκες ε�αερισμ�ύ γίν�-νταν επιτακτικές, πράγμα π�υτ�υς ανάγκα�ε να αν�ί��υν �ρέα-τα π�υ �ρησίμευαν επίσης για ε-ρευνητικ�ύς σκ�π�ύς καθώς καιγια τη μετα��ρά τ�υ μεταλλεύμα-τ�ς στ� ύπαιθρ�. Περισσ�τερα απ�1.000 �ρέατα σημειών�νται στ�υς�άρτες, η κατασκευή των �π�ίωναπ� πλευράς καταστάσεως τωντ�ι�ωμάτων πρ�καλ�ύν τ�ν θαυ-μασμ�.

Oταν με μια ερευνητική στ�ά έ-�ταναν στ� μετάλλευμα με απλάεργαλεία, σ�υριά, �τυάρια, καλέ-μια, διαμ�ρ�ωναν τα μέτωπα εκμε-ταλλεύσεως απ�σπώντας τ� πλ�ύ-σι� μετάλλευμα και α�ήν�ντας στύ-λ�υς απ� τ� ίδι� τ� μετάλλευμα για

την υπ�στήρι�η της �ρ��ής τ�υ με-ταλλεί�υ.

Aκ�λ�υθ�ύσαν την ίδια μέθ�δ�π�υ και σήμερα ε�αρμ��εται ευ-ρύτατα, τη μέθ�δ� των θαλαμίωνκαι των στυλών.

Oταν �μως η �λέ�α τ�υ κ�ιτά-σματ�ς ήταν κατακ�ρυ�η, αδιά-��ρ� αν ήταν μικρ�ύ ή μεγάλ�υ

πά��υς, τ�τε για την ε��ρυ�η τ�υμεταλλεύματ�ς ακ�λ�υθ�ύσαν τημέθ�δ� των �αθμίδων. T� μετάλ-λευμα κ��εται σε σκαλ�πάτια. T�μετάλλευμα έπειτα απ� μια πρ��ει-ρη επί τ�π�υ διαλ�γή τ� τ�π�θε-τ�ύσαν σε κ��ίνια και τ� μετέ�ε-ραν στην επι�άνεια μέσω των στ�-ών και των �ρεάτων, �π�υ πιθαν�ν

�ρησιμ�π�ι�ύσαν και �αρ�ύλκα. T�ν �ωτισμ� στ� πυκν� σκ�τάδι

των στ�ών τ�ν ε�ασ�άλι�αν �ρησι-μ�π�ιώντας πήλινα λυ�νάρια π�υέκαιγαν λάδι. Oσ�ν α��ρά τ� σ�-�αρ� πρ��λημα τ�υ αερισμ�ύ, τ�αντιμετώπι�αν είτε εκμεταλλευ�-μεν�ι τ� ρεύμα τ�υ �υσικ�ύ ελκυ-σμ�ύ π�υ εδημι�υργείτ� �ταν δύ��ρέατα ή στ�ές π�υ επικ�ινων�ύ-σαν �ρίσκ�νταν σε δια��ρετικά υ-ψ�μετρα, είτε �ρησιμ�π�ιώνταςμεγάλα �υσερά.

T� πλ�ύσι� μετάλλευμα πήγαινεκατ’ ευθείαν για τή�η. T� �τω�� έ-πρεπε να εμπλ�υτιστεί, δηλαδή ν’απαλλαγεί απ� τα στείρα πετρώμα-τα π�υ τ� συν�δευαν.

Eμπλυτισμ�ς

O εμπλ�υτισμ�ς άρ�ι�ε με τηθραύση και τη λει�τρί�ηση τ�υ με-ταλλεύματ�ς. H θραύση γιν�ταν μεσιδερένι�υς κ�πάν�υς επάνω σεμαρμάριν�υς �γκ�υς. Για τη λει�-τρί�ηση �ρησιμ�π�ι�ύσαν τα επί-πεδα τρι�εία. T� λεπτ�τρι�ημέν�μετάλλευμα τ� έπλεναν με νερ� σεειδικές εγκαταστάσεις στα πλυντή-ρια πάνω σε �ύλινα ρείθρα. Oι �α-ρύτερ�ι κ�κκ�ι τ�υ μεταλλεύματ�ςδια�ωρί��νταν απ� τ�υς ελα�ρ�-τερ�υς τ�υ στείρ�υ και συλλέγ�-νταν κατάλληλα. Πρ�κειται για ένα�αρυμετρικ� δια�ωρισμ�, μέθ�δ�ςπ�υ ε�αρμ��εται σήμερα ευρύτα-τα στ�ν εμπλ�υτισμ� των μεταλ-λευμάτων.

Για να εμπλ�υτιστεί τ� μετάλ-λευμα �ρειά�εται π�λύ νερ�. H ε-�ασ�άλιση τ�υ απαραίτητ�υ νερ�ύυπήρ�ε μεγάλ� πρ��λημα, α��ύ ηΛαυρεωτική είναι μία απ� τις πε-ρισσ�τερ� άνυδρες περι��ές της�ώρας. Eτσι, αναγκά��νταν να συ-γκεντρών�υν τ� νερ� της �ρ��ήςσε μεγάλες δε�αμενές στεγαν�-π�ιημένες με ειδικ� κ�νίαμα, αλλά,κυρίως, κατά τη λειτ�υργία τωνπλυντηρίων, επιτύγ�αναν επανα-κυκλ��ρία τ�υ νερ�ύ μέσα απ� έ-να κλειστ� σύστημα δε�αμενών καικαναλιών.

Tα πλυντήρια αρ�ικά ήταν επίπε-δα. Στα τέλη τ�υ 4�υ αιώνα κατα-σκευάστηκαν τα ελικ�ειδή μαρμά-ρινα πλυντήρια αυ�άν�ντας τ� μή-κ�ς ρ�ής. Πρ�κειται για καταπλη-κτική επιν�ηση, η �π�ία δεν δια�έ-ρει απ� πλευράς αρ�ής απ� τ�νσπειρ�ειδή συγκεντρωτή τ�υHumphrey π�υ κατασκευάστηκεστα μέσα τ�υ 20�υ αιώνα δηλαδή2.500 �ρ�νια αργ�τερα.

T� εμπλ�υτισμέν� μετάλλευμαύστερα απ� πλινθ�π�ίηση τ� στέλ-νανε να τακεί σε καμίν�υς τή�εωςμ�ρ�ής μικρών υψικαμίνων. Ωςκαύσιμη ύλη �ρησιμ�π�ι�ύσαν �υ-λ�κάρ��υν�. T�ν αέρα εμ�υσ�ύ-σαν στην κάμιν� με �υσερά. Aπ�την τή�η τ�υ μεταλλεύματ�ς παρά-γ�νταν � αργυρ�ύ��ς μ�λυ�δ�ςκαι η σκ�υριά.

Διάγραμμα της κατεργασίας τ�υ αργυρ�ύ��υ μεταλλεύματ�ς. T� μετάλλευ-μα μετά την ε��ρυ�η ακ�λ�υθ�ύσε μια π�λύπλ�κη μεταλλ�υργική κατεργα-σία (σ�έδι� K. K�ν��άγ�υ).

Στ� Λαύρι� υπάρ��υν �ρέατα π�υ έ��υν �ρυ�θεί κατά μ�ναδικ� τρ�π�.Yπάρ��υν �ρέατα με παρειές λείες, με εκτεταμένες δ�υλεμένες επι�άνειες(αρ�εί� K. Tσάιμ�υ).

O αργυρ�ύ��ς μ�λυ�δ�ς περιέ-�ει �λ� τ�ν άργυρ� π�υ περιεί�ε τ�μετάλλευμα, εκτ�ς �έ�αια απ� τιςαπώλειές τ�υ στ� απ�ρριμμα κατάτ�ν εμπλ�υτισμ�, στη σκ�υριά κα-τά την τή�η και στ�υς καπν�ύς τηςκαμίν�υ.

O απ��ωρισμ�ς τ�υ αργύρ�υ απ�τ�ν αργυρ�ύ�� μ�λυ�δ� επιτυγ�α-ν�ταν με μια μεταλλ�υργική πρά�ηγνωστή ως κυπέλλωση και �ασί�ε-ται στην ��είδωση τ�υ μ�λύ�δ�υμε αέρα. H κυπέλλωση γιν�ταν σεειδική κάμιν� κυπέλλωσης, �π�υσε θερμ�κρασία 950°C � αργυρ�ύ-��ς μ�λυ�δ�ς ��ειδων�ταν με αέ-ρα μέσα σε ένα πυρίμα�� κύπελλ�απ� άργιλ�. O μ�λυ�δ�ς έρρεε ε-κτ�ς της καμίν�υ λιωμέν�ς ως �-�είδι� (PbO) και � άργυρ�ς π�υ ωςγνωστ� δεν ��ειδώνεται έμενε στ�«κύπελλ�» της καμίν�υ. H �λη δια-δικασία της κυπέλλωσης �αρακτη-ρί�εται απ� πλήθ�ς λεπτ�μερειώνκαι επιν�ήσεων.

H μεταλλ�υργική επε�εργασία συ-μπληρων�ταν με την αναγωγική α-νάτη�η τ�υ ��ειδί�υ τ�υ μ�λύ�δ�υ(λιθάργυρ� τ� έλεγαν �ι αρ�αί�ι)πρ�ς απ�ληψη πλέ�ν τ�υ μ�λύ�δ�υ.Για τ�ν σκ�π� αυτ� �ρησιμ�π�ι�ύ-σαν καμίν�υς τή�εως �μ�ιες με ε-κείνες της αρ�ικής τή�εως τ�υ με-ταλλεύματ�ς.

Aυτ�ς � μ�λυ�δ�ς ήταν � «εμπ�-

ρεύσιμ�ς» μ�λυ�δ�ς και περιεί�επ�λύ λίγ� άργυρ� (20–300 gr ανάτ�νν�).

E�ει υπ�λ�γιστεί �τι στ� Λαύρι�παρή�θησαν 3.500 τ. αργύρ�υ και1.400.000 τ. μ�λύ�δ�υ. T� μέγιστ�π�σ�στ� τ�υ παραγ�μεν�υ αργύ-ρ�υ δι��ετεύθηκε στα ν�μισματ�-κ�πεία των Aθηνών, ενώ � μ�λυ-�δ�ς �ρησιμ�π�ιήθηκε στην αρ�ι-τεκτ�νική αλλά και σε άλλες ε�αρ-μ�γές.

Mεταλλυργία σιδήρυκαι �άλυ�α

Στ� Λαύρι� αναπτύ�θηκε επίσηςη μεταλλ�υργία τ�υ σιδήρ�υ και�άλυ�α, απαραίτητα για την κατα-σκευή εργαλείων για την ε��ρυ�ητων μεταλλείων αλλά και γενικ�τε-ρα για τη �ι�μη�ανία �πλων και ερ-γαλείων στην Aθήνα. H μεταλλ�υρ-γία τ�υ σιδήρ�υ για τ�ν αρ�αί� με-ταλλ�υργ� ήταν μια διαδικασία αρ-κετά δύσκ�λη. Oι αρ�αί�ι δεν μπ�-ρεσαν να πετύ��υν μέσα στην κά-μιν� υψηλές θερμ�κρασίες (� σίδη-ρ�ς έ�ει σημεί� τή�εως 1.540°).

Kατά την τή�η σιδηρ�ύ�ων με-ταλλευμάτων � αρ�αί�ς μεταλ-λ�υργ�ς αντί ρευστ�ύ μετάλλ�υστη �ρεατώδη κάμιν� έπαιρνε μίασπ�γγώδη μά�α (τ� σύντηγμα) στην�π�ία υπήρ�ε εγκλω�ισμέν�ς � σί-

δηρ�ς σε μ�ρ�ή σ�αιριδίων και ησκ�υριά σε π�λτώδη κατάσταση.

H απ�μάκρυνση της σκ�υριάς απ�τ� σίδηρ� γιν�ταν με σ�υρηλασίασε υψηλή θερμ�κρασία της τά�εωςτων 1.200 – 1.300° C σε �ρεατώδηκάμιν�. T� σύντηγμα με τη σ�υρη-λασία διαμ�ρ�ώνεται σε συνε�ή μά-�α σιδήρ�υ.

O �άλυ�ας παραγ�ταν υπ� μ�ρ-�ή �ύλλων με εναθράκωση. Tα λε-πτά �ύλλα σιδήρ�υ τα τ�π�θετ�ύ-σαν σε πήλινα σ�ραγισμένα αγγείαμε αρκετή σκ�νη �υλάνθρακα. Hδιαδικασία της εναθράκωσης απαι-τ�ύσε θερμ�κρασία 800 - 900 ° C, η

�π�ία επιτυγ�αν�ταν και σε καμί-ν�υς π�υ �ρησιμ�π�ι�ύσαν για τ�ψήσιμ� των αγγείων.

H κατασκευή μεγάλων �αλύ�δι-νων αντικειμένων γιν�ταν με συ-γκ�λληση π�λλών λεπτών �ύλλων�άλυ�α με την τε�νική της αυτ�γε-ν�ύς σ�υρηλασίας.

H αρ�αία ελληνική τε�νική στημεταλλ�υργία απ�τελεί ένα μεγά-λ� επίτευγμα π�υ λαμπρύνει, μα�ίμε τα άλλα π�λύ πι� γνωστά, τη �ι-λ�σ��ία, τ� θέατρ�, τη γλυπτικήκαι γενικά τ�ν π�λιτισμ� και τηνπ�λιτική, τ�ν «Xρυσ� Aιώνα» τ�υ5�υ αι. π.X. της αρ�αίας Aθήνας.

Aρ�αία στ�ά στην περι��ή Λαυρί�υ (αρ�εί� K. Tσάιμ�υ).Tρ�π�ς ε��ρυ�ης μεταλλεύματ�ς με τη μέθ�δ� των "αθμίδων (σ�έδι� K. K�-ν��άγ�υ).

Aναπαράσταση της διαδικασίας ενανθράκωσης σιδήρ�υ υπ� μ�ρ�ή λεπτών�ύλλων (τ� σ�έδι� είναι απ� τ� "ι"λί� «Aρ�αι�γνωσία των μετάλλων. Aρ�αίαμεταλλευτική και μεταλλ�υργική τε�νική», της K.Γ. Tσάιμ�υ, Aθήνα 1997).

Eπίπεδ� πλυντήρι� με τη μεγάλη δε�αμενή νερ�ύ τ�υ συγκρ�τήματ�ς τ�υ Σί-μ�υ τ�υ Παιανιέως στη Σ�ύρε%α, 4�ς αι. π.X. (ανασκα�ή EMΠ K. K�ν��ά-γ�ς–K. Tσάιμ�υ).

Aρ�αία ναυπηγική

Yψηλή τε�ν�λ�γία στη ναυπήγηση πλ�ίων

T�υ Xάρη T#άλα

Πρέδρυ τυ Eλληνικύ Iνστιτύτυ Πρστα-σίας Nαυτικής Παράδσης, Διευθυντή τυ Πρ-γράμματς «Kυρήνεια II»

«Eάν απσυνδέσεις τηνEλλάδα, στ τέλς θα δεις νασυ απμένυν μια ελιά, ένααμπέλι κι ένα καρά�ι. Πυσημαίνει: με άλλα τ�σα την�ανα�τιά�νεις».

Oδυσσέας Eλύτης«O μικρ�ς Nαυτίλ�ς»

OTAN ανα�ερ�μαστε στην αρ�αίαναυπηγική των Eλλήνων, πρέπει ναδιευκρινίσ�υμε �τι �ι Eλληνες, έναςκατε��ήν ναυτικ�ς λα�ς, δώσανεπ�λλά αλλά και π�λλά πήραν απ� άλ-λ�υς λα�ύς της Mεσ�γεί�υ.

Aρ�αίες απεικ�νίσεις δεί�ν�υν ε-μπ�ρικά ή π�λεμικά πλ�ία και μας δί-ν�υν �ρήσιμες πληρ��ρίες για τ�σ�ήμα τ�υς και την ε�άρτηση. Πλη-ρ��ρίες αντλ�ύμε και απ� αρ�αίακείμενα. Oμως, �ι παραστάσεις καιτα κείμενα δεν μας δίν�υν τ�ν τρ�π�π�υ ήταν κατασκευασμένα αυτά ταπλ�ία: δηλαδή πώς γιν�ταν η συναρ-μ�λ�γηση της καρίνας1 με π�δ�στή-ματα, πώς συνδέ�νταν τα μαδέριατ�υ πετσώματ�ς και �ι ν�μείς2.

Mέ�ρι τις αρ�ές αυτ�ύ τ�υ αιώνα3

πιστευ�ταν �τι � τρ�π�ς π�υ εσυ-ναρμ�λ�γ�ύντ� τα αρ�αία πλ�ία ή-ταν ίδι�ς με εκείν�ν π�υ �ρησιμ�π�ι-είται στα παραδ�σιακά. Δηλαδή, �τιεστήνετ� η καρίνα, εδημι�υργείτ� έ-νας σκελετ�ς απ�τελ�ύμεν�ς απ�ν�μείς και πάνω στις πρ�καθ�ρισμέ-νες γραμμές � καρα��μαραγκ�ς λύ-γι"ε τα μαδέρια τ�υ πετσώματ�ς γιανα τα καρ�ώσει πάνω στ�υς ν�μείς,σ�ηματί"�ντας έτσι τ� σκαρί.

Πρώτα τ� πέτσωμα

Oι αρ�αί�ι �μως έ�τι"αν τα καρά-�ια τ�υς με έναν τρ�π� τελείως δια-��ρετικ�. 'εκιν�ύσαν απ� την τ�π�-θέτηση μιας κυρτής καρίνας και τησυνδέανε με τα δύ� π�δ�στήματα.Στη συνέ�εια, �ρησιμ�π�ιώντας μα-δέρια πελεκημένα με σκεπάρνι, αρ-�ί"�ντας απ� την καρίνα τ�π�θετ�ύ-σαν διαδ��ικά δε�ιά αριστερά τιςσειρές μαδεριών π�υ στηρί"�νταν τ�ένα πάνω απ� τ� άλλ� με ένα π�λύ-πλ�κ� σύστημα σύνδεσης με μ�ρσακαι κα�ίλιες. Eκτι"αν πρώτ� τ� κέλυ-��ς τ�υ σκαρι�ύ και αργ�τερα μ�ν�τ� ενίσ�υαν εσωτερικά με ν�μείςπ�υ δεν στηρί"�ννταν στην καρίνα,αλλά απλώς καρ�ών�νταν απ� έ�ωπρ�ς τα μέσα. Aυτή η μέθ�δ�ς είναιγνωστή ως shell–first δηλαδή «πρώ-τα τ� πέτσωμα» και δια��ρ�π�ιείταιαπ� τη γνωστή παραδ�σιακή

skeleton first «πρώτα �ι ν�μείς».T� �τι είναι ε�ικτή η κατασκευή ε-

ν�ς σκά��υς στήν�ντας πρώτα τ�πέτσωμα και τ�π�θετώντας μετάτ�υς ν�μείς, επι�ε�αιώθηκε κατάτην πρ�σπάθεια πειραματικής αρ�αι-�λ�γίας της ναυπήγησης τ�υ«KYPHNEIA II4.

Eάν για �λη τη Mεσ�γει� έ��υμετη �ε�αι�τητα �τι τα πλ�ία εναυπη-γ�ύντ� με αυτή τη μέθ�δ�, δεν συμ-�αίνει τ� ίδι� για σύνδεση των μαδε-ριών τ�υ πετσώματ�ς, δηλαδή με ταμ�ρσα και κα�ίλιες. Aυτ� δεν ίσ�υεπάντα για �λη τη Mεσ�γει�. ΣτηνAνατ�λική Mεσ�γει� τ� αρ�αι�τερ�σκαρί π�υ έ�ει �ρεθεί, εκείν� τ�υUlu Burum5, �ρ�ν�λ�γείται στ�ν 14�αιώνα π.X. Eκεί τα μαδέρια τ�υ πε-τσώματ�ς είναι συνδεδεμένα μεμ�ρσα και με κα�ίλιες. Mε τ�ν ίδι�τρ�π� είναι συνδεδεμένα με τα μα-δέρια τ�υ πετσώματ�ς �λων των άλ-λων πλ�ίων π�υ �ρέθηκαν στην ανα-τ�λική Mεσ�γει� μέ�ρι τ�ν 7� μ.X.αιώνα.

Tα πράγματα δια�έρ�υν στη δυτι-κή Mεσ�γει�. Eκεί έ��υν �ρεθεί τμή-ματα πλ�ίων των πρ�κλασικών �ρ�-νων �π�υ �λέπ�υμε μια δια��ρετικήτε�νική για τη σύνδεση των μαδε-ριών, π�υ είναι γνωστή ως η μέθ�-δ�ς των «ραμμένων πλ�ίων» ήbateaux cousus, γιατί κυρι�λεκτικάτα μαδέρια είναι συρραμμένα ανάμε-σά τ�υς με λεπτές �υτικές ίνες πε-ρασμένες απ� τριγωνικές �πές π�υακ�λ�υθ�ύν τ� άνω και τ� κάτω μή-κ�ς τ�υ κάθε μαδερι�ύ. T� 1993 σεμια ανασκα�ή στ� αρ�αί� λιμάνι τηςMασσαλίας, ήρθαν στ� �ως δύ�σπ�υδαία ελληνικά πλ�ία τ�υ δεύτε-ρ�υ ημίσεως τ�υ 6�υ π.X. αιώνα. T�ένα ήταν 9 μέτρα μήκ�ς και ήταν ε��λ�κλήρ�υ ραμμέν�, ενώ τ� δεύτε-ρ� π�υ ήταν 15 μέτρα μήκ�ς, ήτανραμμέν� μ�ν� στα δύσκ�λα σημεία�π�υ τα μαδέρια τ�υ πετσώματ�ςσυναντ�ύσαν τα π�δ�στήματα. Oλατα υπ�λ�ιπα τμήματα είναι συνδεδ-μένα με μ�ρσα και μα�ίλιες.

Yψηλή τε�ν�λ�γία

Eάν δεν υπήρ�ε τ� πλ�ί� τ�υ UluBurum, τ�υ 14�υ αιώνα π.X., στ� �-π�ί� ε�αρμ�στηκε η μέθ�δ�ς σύν-δεσης με μ�ρσα και κα�ίλιες, θαμπ�ρ�ύσε κανείς να ισ�υριστεί �τιτα πλ�ία τα ελληνικά πριν τα κλασικά�ρ�νια ήταν ραμμένα και �τι απ� τατέλη τ�υ 6�υ π.X. αιώνα εγκαταλεί-�θηκε σιγά σιγά η μέθ�δ�ς των ραμ-μένων μαδεριών και ε�ελί�θηκε ηναυπήγηση με μ�ρσα και κα�ίλιες.Δεν πιστεύ�υμε �μως �τι είναι έτσι.Tα πλ�ία των Eλλήνων, τ�υλά�ιστ�ναπ� τη 2η �ιλιετία π.X. ήταν καρά�ια

κατασκευασμένα με την υψηλή τε-�ν�λ�γία π�υ απαιτεί τ� σύστημα μεμ�ρσα και κα�ίλιες. Oι Eλληνες στατα�ίδια τ�υς πρ�ς τη Δύση ήρθαν σεεπα�ή με άλλ�υς λα�ύς π�υ κατα-σκεύα"αν τα σκά�η τ�υς με τη μέθ�-δ� των «ραμμένων πλ�ίων». Για έναή για δύ� αιώνες μπ�ρεί αυτ�ί �ι δύ�τρ�π�ι να συνυπήρ�αν στις δυτικέςαπ�ικίες των Eλλήνων. Tραν� παρά-δειγμα είναι τα δύ� «αρ�αία» πλ�ίατης Mασσαλίας, �π�υ τ� ένα, είναι ε��λ�κλήρ�υ «ραμμέν�», ενώ στ� άλ-λ� συνυπάρ�ει τ� ράψιμ� στα δύσκ�-λα σημεία και τα μ�ρσα και τις κα�ί-λιες στ� μεγαλύτερ� τμήμα.

Mετά τ�ν 5� π.X. αιώνα επεκράτη-σε και τελει�π�ιήθηκε η μέθ�δ�ςσυναρμ�λ�γησης των μαδεριών μεμ�ρσα και κα�ίλιες. Kατά τα υστερ�-ρωμαϊκά και τα πρώτα �υ"αντινά�ρ�νια, απ� τ�ν 4� μέ�ρι τ�ν 11� μX.αιώνα συντελείται μία άλλη αλλαγή,η �π�ία πιθαν�λ�γείται �τι κι αυτήπρ�ήλθε απ� την ανατ�λική Mεσ�-γει�. Oι ανάγκες για ε��ικ�ν�μηση�υλείας και εργατ�ωρών ώθησε τηναυπηγική να ακ�λ�υθήσει τη μέθ�-δ� π�υ ε�αρμ�"εται ακ�μα και σήμε-ρα, στα παραδ�σιακά ναυπηγήματαγνωστή ως skeleton first.

Tα πρώιμα πλ�ία και μέ�ρι ταEλληνιστικά και τα Pωμαϊκά �ρ�νιαέ��υν ως ε�έ��ν στ�ι�εί� τ� ρωμα-λέ� πέτσωμα, ενώ �σ� περν�ύν �ιαιώνες �λ� και σημαντικ�τερ� ρ�λ�

θα έ��υν �ι ν�μείς. Tα μαδέρια τ�υπετσώματ�ς θα είναι �λ� και λεπτ�-τερα, ενώ �λ� και περισσ�τερ� �ιν�μείς θα ενισ�ύ�νται μέ�ρι π�υ α-π� τ�ν 11� αιώνα και μετά να σ�η-ματί"�υν με την καρίνα τ�ν σκελετ�των πλ�ίων. Kατά τη διάρκεια τηςπαραπάνω ε�έλι�ης τα δύ� πλευρι-κά κ�υπιά–πηδάλια μετατρέπ�νταισε ένα κεντρικ� πρυμναί� πηδάλι�και πέρα απ� τ� πανί με τ� παραδ�-σιακ� τετράγων� σ�ήμα εμ�ανί"ε-ται τ� τριγωνικ�, τ� απ�καλ�ύμεν�«λατίνικ�».

Ως πρ�ς τ� σ�ήμα, δηλαδή τιςγραμμές, τ� ελληνικ� σκαρί τηςMασσαλίας μ�ιά"ει με τ� πλ�ί� τηςKυρήνειας, ενώ �ι γραμμές τ�υ«KYPHNEIA II» είναι κ�ντά σ’ εκείνεςτων αιγαι�πελαγίτικων τρε�αντη-ριών, συνε�ί"�ντας την άρρηκτη α-λυσίδα καρα��μαραγκών και ναυτι-κών π�υ απ� τα �άθη των αιώνων�έρν�υν πρωτ�π�ρα την ελληνικήναυτ�σύνη.

Σημειώσεις:1. Kαρίνα ή καρένα = αρ�αία τρ�πις.2. Nμέας = στρα��υλ.3. T 1901 μετά την ανακάλυψη τυ ναυαγί-

υ των Aντικυθήρων δημιυργήθηκε η υ-πψία �τι ι αρ�αίι έκτι#αν τα πλίατυς με δια�ρετικ� τρ�π.

4. T «KYPHNEIA II» ναυπηγήθηκε στναυπηγεί τυ κ. Mανώλη Ψαρρύ στΠέραμα και καθελκύστηκε τ 1985.

5. Aρ�αί «ακρωτήρι» της Aντι�έλλυ.

T� «Kυρήνεια», πιστ� αντίγρα�� τ�υ αρ�αί�υ (4�ς π.X. αιώνας) πλ�ί�υ τηςKυρήνειας, έτ�ιμ� για καθέλκυση.

Oι αρ�αί�ι νεώσ�ικ�ιKτίσματα και εγκαταστάσεις πρ�στασίας των π�λεμικών πλ�ίων

T�υ David Blackman

Διευθυντή της Aγγλικής Aρ�αιλγικής Σ�λής Aθηνών

ΣTHN APXAIOTHTA τα π�λεμικάπλ�ία δεν παρέμεναν στη θάλασσαγια μεγάλα διαστήματα. Για να πρ�-στατευτ�ύν τα ύ�αλα απ� τ�υς θα-λάσσι�υς μικρ�ργανισμ�ύς π�υ κα-τέστρε�αν τ� �ύλ� ανελκύ�ντ� καιε�υλάσσ�ντ� σε στεγασμέν�υς�ώρ�υς, π�υ �ν�μάστηκαν νεώσ�ι-κ�ι1. Mε επικλινείς «γλύστρες» γιατην ευ�ερή ανέλκυση και καθέλκυ-ση �ι νεώσ�ικ�ι ε�ελί�θηκαν απ�τ�ν 6� και τ�ν 5� π.X. αιώνα και πα-ρέμειναν σε �ρήση μέ�ρι τ�υς Pω-μαϊκ�ύς �ρ�ν�υς. O Hρ�δ�τ�ς μαρ-τυρεί την ύπαρ�η τέτ�ιων νεωσ�ί-κων στη Σάμ� την επ��ή τ�υ Π�λυ-κράτη (γύρω στ� 530 π.X.). Πρ�κει-ται ενδε��μένως για τ�υς πρώτ�υςνεώσ�ικ�υς των Eλλήνων.

Στις αρ�ές τ�υ 5�υ αιώνα π.X. �ιAθηναί�ι έκτισαν στ�ν Πειραιά νε-ώσ�ικ�υς για τ�ν νε�τευκτ� π�λε-μικ� τ�υς στ�λ�. Kατά τα κλασσικά�ρ�νια τα σημαντικ�τερα ελληνικάλιμάνια εί�αν νεώσ�ικ�υς.

Πρέπει να �ανταστ�ύμε μία μα-κρά και στενή λωρίδα στεγάστρωνμε κλίση πρ�ς τη θάλασσα, με σκε-πές ανά ένα ή ανά δύ� νεωσ�ίκ�υς.Kατά τ� δεύτερ� ήμισυ τ�υ 4�υ αι-ώνα π.X. � Πειραιάς, δηλαδή � Kάν-θαρ�ς, η Zέα και η M�υνι�ία (κύρι�λιμάνι τ�υ Πειραιά, Πασαλιμάνι καιMακρ�λίμαν�) αριθμ�ύσαν συν�λι-κά 372 νεώσ�ικ�υς.

Oι καλύτερα διατηρημέν�ι νεώ-σ�ικ�ι της Zέας ερευνήθηκαν τ�1885 στην ��ρει�ανατ�λική πλευ-ρά τ�υ λιμανι�ύ και μερικά ερείπιαδιασώ"�νται στ� υπ�γει� π�λυκα-τ�ικίας της ακτής M�υτσ�π�ύλ�υ.

Περιγρα�ήOι νεώσ�ικ�ι απ�τελ�ύνταν απ�

ένα �πίσθι� τ�ί�� ενώ σειρές απ�κί�νες �εκιν�ύσαν απ� αυτ� τ�ντ�ί�� και έ�θαναν μέ�ρι τ� άκρ�της επικλιν�ύς γλύστρας π�υ κατέ-ληγε στη θάλασσα. Oι κί�νες αυτ�ίστήρι"αν τη στέγη. Oι νεώσ�ικ�ιτης Zέας έ��υν συν�λικ� μήκ�ς 37μέτρων και μία κλίση 1 πρ�ς 10. T�πλάτ�ς ανάμεσα στ�υς κί�νες είναιελα�ρώς κατώτερ� των 6 μέτρων.Eτσι καθ�ρί"εται και τ� ανώτατ�πλάτ�ς των αρ�αίων Aθηναϊκώντριήρων. Στις ίδιες διαστάσεις, δη-λαδή περίπ�υ 6 μέτρα πλάτ�ς, μή-κ�ς 40 μέτρα και σ�έση 1 πρ�ς 14για την κλίση είναι και �ι 10 νεώσ�ι-κ�ι λα�ευμέν�ι στ� �ρά�� τηςAπ�λλωνίας της Kυρηναϊκής. Oι έ-ρευνες π�υ έγιναν στις Oινιάδεςτης Aκαρνανίας στις αρ�ές τ�υ αι-ώνα και συνε�ίστηκαν πρ�σ�ατα α-π� τ�ν αρ�αι�λ�γ� κ. Λά"αρ� K�-λώνα έ�εραν στ� �ως 5 νεώσ�ι-κ�υς τ�υ 3�υ π.X. αιώνα λα�ευμέ-ν�υς στ� �ρά��. Kαι εκεί τ� πλάτ�ςείναι γύρω στα 6 μέτρα ενώ τ� μή-

κ�ς είναι ασυνήθιστα μεγάλ� (47μέτρα)· έ��υν μία κλίση 1 πρ�ς 6.

Σημαντικά ευρήματα είναι εκείνατης Γαλλίδας καθηγήτριας Marg-uerite Yon στ� Kιτί� της Kύπρ�υ.Oμ�ιά"�υν π�λύ με τ�υς νεώσ�ι-κ�υς τ�υ Πειραιά.

Πρ�σ�ατες ανασκα�ές της E��-ρείας Eναλίων Aρ�αι�τήτων στ�στρατιωτικ� λιμένα της Θάσ�υ έ-�εραν στ� �ως μία σειρά νεώσ�ι-κων. Φαίνεται �τι πρ�κειται για κα-τασκευές των μέσων τ�υ 5�υ π.X.αιώνα με ί�νη παλαι�τέρων �άσε-ων απ� τα τέλη τ�υ 6�υ αιώνα π.X.Aυτ�ί είναι και �ι πρωϊμ�τερ�ι νεώ-σ�ικ�ι π�υ η έρευνα έ�ερε στ��ως παρ�λ� �τι μπ�ρεί �ι ανασκα-�ές π�υ �ρίσκ�νται εν ε�ελί�ει στηΣάμ� να �δηγήσ�υν στην ανακάλυ-ψη των διάσημων νεώσ�ικων τ�υ6�υ αιώνα π.X.

Eνδεί�εις νεώσ�ικων �ρέθηκανκατά την ανασκα�ή της E��ρείας

Eναλίων Aρ�αι�τήτων στα A�δηρατης Θράκης �π�υ ένα κτίσμα 30 μέ-τρων μήκ�ς και 9 μέτρων πλάτ�ς�αίνεται να ανήκει σε νεώσ�ικ�.Πρ�κειται για κτίρι� τ�υ τέλ�υςτ�υ 6�υ αιώνα π.X. π�υ καταστρά-�ηκε στις αρ�ές τ�υ 5�υ. Kαι εκείέ��υμε ένδει�η για στέγη καλυμ-μένη με κεραμίδια στηρι"�μενη σεπέτριν�υς κί�νες και �ύλινες γλύ-στρες. H κλίση είναι 1 πρ�ς 12. Nε-ώσ�ικ�ι των ελληνιστικών �ρ�νωνκαι πρωιμ�τερ�ι της ελληνικής α-π�ικίας της Mασσαλίας �ρέθηκανσε πρ�σ�ατες ανασκα�ές π�υ συ-νε�ί"�νται. Bρέθηκαν επίσης υπ�-λείμματα νεώσ�ικων στην απ�ικίατης Nά��υ στη Σικελία π�υ κατα-στρά�ηκαν κατά τ� 403 π.X.

Mικρ�τερ�ι σε αριθμ� και στεν�-τερ�ι νεώσ�ικ�ι έ��υν �ρεθεί λα-�ευμέν�ι στ� Σ�ύνι� και κ�ντά στ�λιμάνι της Σητείας, στα Mάταλα καιστ� Pέθυμν� της Kρήτης. Στεν�τε-

ρ�ι κτισμέν�ι νεώσ�ικ�ι �ρέθηκανστη ν�τια πλευρά τ�υ αρ�αί�υ π�-λεμικ�ύ λιμέν�ς της P�δ�υ τ�υ ση-μεριν�ύ Mαντρακί�υ. Hταν για μι-κρ�τερα πλ�ία �πως τριημι�λες.

Mικρ� εκτ�πισμα

Πρ�σ�ατες μελέτες συγκεντρώ-θηκαν στη �ρήση των νεώσ�ικων καιστη μέθ�δ� της ανέλκυσης. Mελε-τητής επιμένει �τι δεν �ρησιμ�π�ι-�ύνταν �ύλινα «�ά"α»2 στ�υς νεώ-σ�ικ�υς λ�γω τ�υ π�λύ μικρ�ύ ε-κτ�πίσματ�ς των αρ�αίων τριήρωνπ�υ μπ�ρ�ύσαν ευ�ερώς να ανελκυ-θ�ύν συρ�μενες στ� γυμν� �ρά��.Oι ενδεί�εις �μως για �ύλινες γλύ-στρες ή «�ά"α» είναι π�λύ πιθαν�τε-ρες (P�δ�ς, Kως, Kαρ�ηδών). Oπωςυπάρ��υν επίσης και κάπ�ιες ενδεί-�εις για μη�ανισμ�ύς ανέλκυσης.

Eνα �ασικ� ερώτημα π�υ συνε�ί-"ει να παραμένει αναπάντητ� είναιπ�ύ κτί"ανε �ι αρ�αί�ι τα π�λεμικάαλλά και τα εμπ�ρικά τ�υς πλ�ία καιπ�ύ τα επισκεύα"αν. O Mεσαιωνικ�ς�ώρ�ς τ�υ «ταρσανά» �αίνεται �τιδεν υπάρ�ει στην αρ�αι�τητα. Oιαρ�αί�ι μάλλ�ν έκτι"αν και επισκεύ-α"αν τα πλ�ία τ�υς σε διά��ρα πα-ραλιακά σημεία. Πιθαν�λ�γείται �τι�ι ναυπηγικές εγκαταστάσεις ήτανλιγ�τερ� μ�νιμες απ� άλλα λιμενικάκτίσματα και έμ�ια"αν με τις πρ�-�ειρες, σκαλωσιές π�υ �λέπ�υμεσήμερα σε διά��ρες παραλίες �τανκτί"�νται εκεί καΐκια. Φ�ρητές �πωςείναι, �άν�νται με τ� �ρ�ν� και δενα�ήν�υν ί�νη.

Σημειώσεις:1. Aπ� τις λέ�εις νεώς και ίκς.2. H λέ�η «�ά#α» είναι σύγ�ρνη και ανα�έ-

ρεται στν παραδσιακ� τρ�π ανέλκυ-σης / καθέλκυσης.

Aναπαράσταση εγκάρσιας τ�μής νεώσ�ικ�υ της Zέας.

Eρείπια των νεώσ�ικων τ�υ Σ�υνί�υ.

T� κινητ� αυτ�ματ� θέατρ� τ�υ Hρω-να (�μ�ίωμα και σ�έδι�, αριστερά καιπάνω). Στ� κινητ� αυτ� είναι δυνατ�ννα κιν�ύνται �λες �ι μ�ρ�ές, να ανά-��υν διαδ��ικά �ωτιές σε δύ� �ω-μ�ύς και να ακ�ύγ�νται ταυτ��ρ�ναή��ι τυμπάνων και κυμ�άλων.

Aρ�αία ελληνικά αυτ�ματαO συνδυασμ�ς τε�ν�λ�γίας αι�μής και τέ�νης στις αυτ�κίνητες μη�ανές

T�υ Δημητρί�υ Kαλλιγερ�π�υλ�υ

Δρ�ς Tε�νικών Eπιστημών, KαθηγητήTμήματ�ς Aυτ�ματισμ�ύ TEI Πειραιά, γλύπτη

TO ΠAPEΛΘON των αυτ�μάτων �ά-νεται μέσα στ�ν αρ�αί� ελληνικ�μύθ�. H π�ιητική �αντασία ��ι μ�-ν� πλάθει αλλά και �ραματί�εται,πρ��λέπει, επιν�εί μη�ανές αυτ�-κίνητες, �πως τ�υς αυτ�ματ�υςτρίπ�δες τ�υ H�αίστ�υ στην Oμη-ρική Iλιάδα ή τα αυτ�ματα πλ�ίατων Φαιάκων στην Oδύσσεια. O μυ-θικ�ς ανθρωπ�μ�ρ�ισμ�ς, η π�ιη-τική δηλαδή πρ�θεση να απ�κτήσειη �ύση ανθρώπινη μ�ρ�ή και ψυ-�ή, επηρεά�ει και την ελληνικήσκέψη.

Πανάρ�αι� τε�νικ� �ραμα, π�υσταδιακά ε$ελίσσεται σε έμπρακτητε�νική επιδίω$η, είναι η κατα-σκευή μη�ανών αυτ�κιν�ύμενων,�μ�ιων με �ωντανά �ντα, σαν τις�ρυσές θεραπαινίδες τ�υ H�αί-στ�υ ή σαν τ�ν μπρ�ύντ�ιν� γίγα-ντα Tάλω.

Στην ιστ�ρική της ε$έλι$η πραγ-ματ�π�ίησε η τε�νική σκέψη τρίαμεγάλα άλματα. T� πρώτ� α��ράτην ε�εύρεση των εργαλείων, π�υεπεκτείν�υν τη δύναμη, τις ικαν�-τητες, την εμ�έλεια τ�υ ανθρώ-

π�υ, �πως τ� ρ�παλ�, τ� ακ�ντι�και τ� δρεπάνι.

T� δεύτερ� άλμα α��ρά την επι-ν�ηση των μη�ανών π�υ λειτ�υρ-γ�ύν με ε ωτερική ενέργεια, �πωςτ� τ�$�, η άμα$α, τ� πλ�ί�, �ι σύν-θετες π�λεμικές μη�ανές. T� τρίτ�άλμα α��ρά τις αυτ�κίνητες μη�α-νές, τα αυτ�ματα π�υ κιν�ύνται«μ�να τ�υς» με εσωτερική ενέρ-γεια, «ψυ�ή» κατά τ�υς πρ�σωκρα-τικ�ύς �ιλ�σ��υς, �πως τ� περι-στέρι τ�υ Aρ�ύτα τ�ν 5� π.X. αιώ-να, �ι αυτ�ματ�ι καθρέπτες τ�υ Φί-λωνα τ�ν 3� π.X. αιώνα και τα αυτ�-ματα θέατρα τ�υ Hρωνα τ�ν 1� π.X.αιώνα.

Tα αυτ�ματα �ρίσκ�νται λ�ιπ�νστ� τελευταί� σκαλ�πάτι της τε-�ν�λ�γικής πυραμίδας, απ�τελ�ύντην τε�ν�λ�γία αι�μής κάθε επ�-�ής και μελετώνται, συστηματ�π�ι-�ύνται, κατατάσσ�νται, �ελτιών�-νται, υλ�π�ι�ύνται και ανανεών�-νται στα ελληνιστικά �ρ�νια, απ�μία σ��λή Eλλήνων μη�ανικών, τ�νΦίλωνα τ�ν Bυ�άντι�, τ�ν Kτησί�ι�και τ�ν Hρωνα, π�υ διέθεταν τ�ν�ι�λι�γρα�ικ� πλ�ύτ� της αλε$αν-δρινής �ι�λι�θήκης, την �ρε$η ναα$ι�π�ιήσ�υν, να �άλ�υν σε τά$ηκαι να ε�αρμ�σ�υν σε ειρηνικές

περι�δ�υς τις εμπειρίες των πλ�ύ-σιων μεσ�γειακών π�λιτισμών καιτην πρ�θεση να δημι�υργήσ�υντε�ν�λ�γίες.

«Aι μεν αναγκαι�τάτας τω �ίω τ�ύ-των �ρείας παρέ�ωσαι, αι δε εκπληκτι-κ�ύ τινά θαυμασμ�ύ επιδεικνύμεναι,π�υ άλλες μεν τις �ρεια��μαστεγια να αντιμετωπίσ�υμε τις ανά-γκες της �ωής μας, άλλες δε μαςπρ�καλ�ύν έκπλη$η και θαυμα-σμ�». (Hρων, Πνευματικά).

Tα αυτ�ματα τ�υ Hρωνα

Aυτ� τ�ν διπλ� �αρακτήρα της�ρησιμ�τητας και της αισθητικήςαπ�λαυσης, αυτή τη σύνδεση τηςτε�ν�λ�γίας και της τέ�νης, �ρί-σκ�υμε στα αυτ�ματα τ�υ Hρωνα.

Στα έργα τ�υ «Περί Πνευματι-κών» A και B � Hρων συνέλε$ε, τα-$ιν�μησε και περιέγραψε ε$ήνταμέ�ρι τ�τε γνωστ�ύς υδραυλικ�ύςκαι πνευματικ�ύς αυτ�ματ�υς μη-�ανισμ�ύς π�υ �ρησιμ�π�ι�ύσανσαν κινητήρια δύναμη την πίεσητ�υ ατμ�ύ, τ�υ διαστελλ�μεν�υ α-π� τη θερμ�τητα αέρα ή τ�υ νε-ρ�ύ, για να πρ�καλέσ�υν αυτ�κί-νηση και ή��υς, να πετύ��υν αυτ�-

Aυτ�ματη κρήνη (�μ�ίωμα και σ�έδι�, αριστερά

και πάνω) και αυτ�ματες πύλες να�ύ (�μ�ίωμα

και σ�έδι�, δε�ιά και κάτω). Στα αυτ�ματα τ�υ Hρωνα

η τε�ν�λ�γία συναντά την τέ�νη.

ματη λειτ�υργία μη�ανών, θυρών,μ�υσικών �ργάνων, γλυπτών �μ�ι-ωμάτων κ.λπ.

Aυτ�ματες πύλες να�ύ«Nα�ς κατασκευά�εται, έτσι ώστε,

μ�λις ανά�ει !ωτιά σε �ωμ� π�υ �ρί-σκεται στην είσ�δ� τ�υ και γίνει θυ-σία, �ι π�ρτες τ�υ να�ύ να αν�ίγ�υναυτ�ματα και μ�λις σ�ήσει η !ωτιάπάλι να κλείν�υν» (Hρων, Πνευματι-κά A, 38).

O Hρων α$ι�π�ιεί στ�ν μη�ανι-σμ� αυτ� τη διαστ�λή τ�υ θερμαι-ν�μεν�υ αέρα κάτω απ� τ� �ωμ�.Mε την πίεση τ�υ αέρα μετα�έρειυγρ� απ� ένα σταθερ� σε ένα κινη-τ� δ��εί� και στη συνέ�εια �ρησι-μ�π�ιεί σύστημα τρ��αλιών και α-ντί�αρων για την περιστρ��ή τωνπυλών τ�υ να�ύ.

Aυτ�ματη κρήνη

«Σε μία κρήνη, σε μία πηγή ή γενικά�π�υ υπάρ�ει τρε��ύμεν� νερ�, κατα-σκευά��νται π�υλιά π�υ τραγ�υδ�ύν.Δίπλα τ�υς τ�π�θετείται μία κ�υκ�υ�ά-για, π�υ μπ�ρεί να περιστρέ!εται αυτ�-ματα πρ�ς τα π�υλιά, �π�τε αυτά στα-ματ�ύν να τραγ�υδ�ύν, ή να τα απ�-στρέ!εται, �π�τε αυτά συνε�ί��υν τ�τραγ�ύδι τ�υς. Kαι αυτ� γίνεται ακατά-παυστα» (Hρων, Πνευματικά A, 16).

Στα δ��εία π�υ �ρίσκ�νται κάτωαπ� την κρήνη ελέγ�εται η στάθμητ�υ νερ�ύ με δύ� α$�νικά υδραυλι-κά σι�ώνια. Mε μη�ανικ� τρ�π�συγ�ρ�νί�εται η περιστρ��ή τηςκ�υκ�υ�άγιας με τη ρ�ή π�υ πρ�-καλεί τις �ωνές των π�υλιών.

H σ�αίρα τ�υ Aι�λ�υ

«Πάνω απ� θερμαιν�μεν� λέ�ηταπεριστρέ!εται σ!αίρα σταθερά πρ�-σαρμ�σμένη σε περιστρε!�μεν� ά#�-να» (Hρων, Πνευματικά B, 11).

H αι�λ�σ�αιρα τ�υ Hρωνα, π�υα$ι�π�ιεί την πίεση τ�υ ατμ�ύ καιτη μετατρέπει σε κινητήρια περι-στρ��ική δύναμη, απ�τελεί αναμ-�ί��λα πρ�δρ�μ� της ατμ�μη�α-νής. T� νερ� μέσα στ� λέ�ητα θερ-μαίνεται μέ�ρι �ρασμ�ύ. O ατμ�ςδι��ετεύεται μέσα απ� τ� σωλήναπαρ��ής στη σ�αίρα, εκτ�$εύεταιμέσα απ� τα ακρ��ύσια με πίεσηκαι πρ�καλεί την κινητήρια ρ�πή.

T� κινητ� αυτ�ματ�

Στ� δεύτερ� μεγάλ� έργ� τ�υAλε$ανδριν�ύ μη�ανικ�ύ, την Aυ-τ�ματ�π�ιητική, περιγρά��νταιδύ� είδη αυτ�ματων θεάτρων.

Στα σταθερά αυτ�ματα θέατρα,αν�ίγ�υν απ� μ�νες τ�υς �ι πύλες

μιας σκηνής και παρ�υσιά��νται σε�θ�νη μ�ρ�ές κιν�ύμενες σύμ�ω-να με κάπ�ι� μύθ�.

Στα κινητά αυτ�ματα θέατρασυμ�αίν�υν τα ε$ής: «Kατασκευά-��νται να�ί ή �ωμ�ί μετρί�υ μεγέ-θ�υς, ικαν�ί να μετακιν�ύνται αυ-τ�ματα και να στέκ�νται μετά σεκαθ�ρισμένες θέσεις. Kαι τα είδω-λα πάνω σε αυτ�ύς κιν�ύνται �λααπ� μ�να τ�υς, με μια λ�γική ακ�-λ�υθία π�υ ταιριά�ει στ� σ�ετικ�μύθ� και, τέλ�ς, επιστρέ��υν στηναρ�ική τ�υς θέση». (Hρων, Aυτ�-ματ�π�ιητική, 1.2).

Eιδικά στ� κινητ� αυτ�ματ� π�υπεριγρά�ει � Hρων και π�υ αναπα-ριστά περί�πτ� κυκλικ� να� με �-μ�ίωμα τ�υ Δι�νύσ�υ, μια Nίκηστην κ�ρυ�ή και �ακ�ίδες περιμε-τρικά τ�υ να�ύ, �λες �ι μ�ρ�ές εί-ναι δυνατ�ν να κιν�ύνται, �ωτιέςνα ανά��υν διαδ��ικά σε δυ� �ω-μ�ύς μπρ�στά και πίσω απ� τ� να�,λ�υλ�ύδια να στε�ανών�υν τ� επι-στύλι� και να ακ�ύγ�νται ταυτ�-�ρ�να ή��ι τυμπάνων και κυμ�ά-λων.

H κινητήρια δύναμη των αυτ�μά-των αυτών παράγεται είτε με ένασύστρεμμα νεύρων, ένα είδ�ς ελα-τηρί�υ σαν αυτ� π�υ λειτ�υργ�ύσεστ�υς καταπέλτες, είτε με την

πτώση μ�λύ�διν�υ �άρ�υς. H πτώ-ση τ�υ μ�λύ�διν�υ �άρ�υς μέσασε κλεψύδρα πρ�καλ�ύσε την κί-νηση σε έναν κινητήρι� τρ��,συνδεδεμέν� με τ� �άρ�ς μέσω ε-ν�ς τεντωμέν�υ νήματ�ς.

Iδι��υή �μως ε�εύρεση της επ�-�ής απ�τελ�ύσε η μέθ�δ�ς πρ�-γραμματισμ�ύ των κινήσεων τ�υτρ��ύ και κατά συνέπεια τ�υ αυ-τ�μάτ�υ και �λων των κιν�ύμενωνμελών τ�υ. O πρ�γραμματισμ�ςτων κινήσεων γιν�ταν με ένα σύ-στημα δε$ι�στρ��ων, αριστερ�-στρ��ων και ελεύθερων περιελί$ε-ων, π�υ πρ�καλ�ύσαν αντίστ�ι�ακίνηση πρ�ς τα μπρ�ς, πρ�ς τα πί-σω ή ακινησία.

Tα αυτ�ματα αυτά άν�ι$αν τ�δρ�μ� για μια νέα επ��ή ��ι μ�ν�στην τε�ν�λ�γία αλλά και στην τέ-�νη, μελετήθηκαν και ανακατα-σκευάστηκαν απ� Pωμαί�υς, Aρα-�ες και Bυ�αντιν�ύς μη�ανικ�ύς,και απ�τέλεσαν τ�ν κρίκ� π�υ ενώ-νει, απ� τε�ν�λ�γική σκ�πιά, τηναρ�αία ελληνική τε�νική σκέψη μετην ευρωπαϊκή αναγέννηση.

Σημείωση: Tα σ�έδια είναι τ�υ κ. Δ. Kαλλι-γερ�π�υλ�υ. Oι !ωτ�γρα!ίες α!�ρ�ύν �-μ�ιώματα π�υ κατασκεύασε � ίδι�ς καιπαρ�υσιάστηκαν στην έκθεση «Aρ�αίαEλληνική Tε�ν�λ�γία», Θεσσαλ�νίκη1997, π�υ δι�ργάνωσαν η Eταιρεία Mελέ-της Aρ�αίας Eλληνικής Tε�ν�λ�γίας καιτ� Tε�νικ� M�υσεί� Θεσσαλ�νίκης.

Πηγές: Δημήτρης Kαλλιγερ�π�υλ�ς, «Aυτ�-ματ�π�ιητική Hρωνα τ�υ Aλε#ανδριν�ύ,η τέ�νη της κατασκευής των αυτ�μάτων»,Aθήνα 1996.

ΣE ένα απ�σπασμα απ� τα Π�λιτικάτ�υ, � Aριστ�τέλης ανα�έρεται στησ�έση ανθρώπ�υ και μη�ανής, πρ�-�λέπει την ε�αρμ�γή αυτ�ματωνμη�ανών στην παραγωγή ή στην κα-θημερινή �ωή τ�υ ανθρώπ�υ και θε-ωρεί �τι μια τέτ�ια τε�ν�λ�γική ε-πανάσταση θα σημάνει ταυτ��ρ�νακαι μια κ�ινωνική επανάσταση, π�υθα �δηγήσει στην κατάργηση τηςδ�υλείας και της ε$αρτημένης �ει-ρωνακτικής εργασίας.

«...Σε �ρισμένες τέ�νες, τε�νικέςή επαγγέλματα (τέ�ναι) είναι ανα-γκαί� να υπάρ��υν τα κατάλληλα

εργαλεία, μη�ανήματα ή συσκευές(�ργανα), για να μπ�ρέσει να �λ�-κληρωθεί τ� τε�νικ� έργ�... Aπ� ταεργαλεία αυτά άλλα μεν είναι άψυ-�α και άλλα έμψυ�α. Oπως και γιατ�ν κυ�ερνήτη τ�υ πλ�ί�υ τ� πηδά-λι� είναι εργαλεί� άψυ��, ενώ �πρωρέας, � ναύτης δηλαδή π�υ �υ-λάει στην πλώρη, παρατηρεί τη θά-λασσα και ενημερώνει τ�ν καπετά-νι�, είναι έμψυ��. Γιατί � τε�νίτης,� εργάτης π�υ μετέ�ει στις τε�νι-κές εργασίες απ�τελεί ένα είδ�ςεργαλεί�υ, �ργάν�υ, ε$αρτήματ�ςμιας μη�ανής. Eτσι, κάθε απ�κτημα

τ�υ ανθρώπ�υ είναι εργαλεί� για τη�ωή τ�υ και η περι�υσία τ�υ �λη εί-ναι ένα πλήθ�ς τέτ�ιων εργαλείων.O δ�ύλ�ς είναι έμψυ�� απ�κτημα,γι’ αυτ� και κάθε εργάτης είναι έναείδ�ς εργαλεί�υ ανώτερ� απ� ταάλλα εργαλεία.

Γιατί αν κάθε εργαλεί� μπ�ρ�ύσενα �λ�κληρώσει τ� έργ� τ�υ είτεκατ�πιν ε$ωτερικής εντ�λής, κα-τευθυν�μεν� ε$ωτερικά (κελευ-σθέν) είτε διαθέτ�ντας εσωτερικ�πρ�γραμματισμ�, έ��ντας πρ�κα-θ�ρισμένη εσωτερική λειτ�υργία(πρ�αισθαν�μεν�ν) και λειτ�υργ�ύ-

σε αυτ�ματα, σαν τα γλυπτά τ�υΔαίδαλ�υ, π�υ λέγαν πώς κιν�ύ-νταν ή σαν τ�υς τρίπ�δες τ�υ H�αί-στ�υ, π�υ � π�ιητής αυτ�ματ�υςτ�υς �ν�μασε, γιατί απ� μ�ν�ι τ�υςμέσ’ των θεών τη σύνα$η πηγαίναν,έτσι αν αυτ�ματα ύ�αινε η σαΐτατ�υ αργαλει�ύ κι αν απ� μ�να τ�υςπαί�αν μ�υσική τα πλήκτρα της κι-θάρας, τ�τε δεν θα ’�αν ανάγκη �ύ-τε �ι αρ�ιτέκτ�νες, �ι αρ�ιμάστ�-ρες απ� κανέναν εργάτη, �ύτε �ι α-�έντες, �ι άρ��ντες απ� κανέναδ�ύλ�».

Aριστ�τέλης, Π�λιτικά, A,2,4

O Aριστ�τέλης για τη σ έση ανθρώπ�υ και μη ανής

Oμ�ίωμα και σ�έδι� της σ�αίρας τ�υ Aι�λ�υ. H αι�λ�σ�αιρα τ�υ Hρωνα, π�υ α�ι�π�ιεί την πίεση τ�υ ατμ�ύ και τη με-τατρέπει σε κινητήρια περιστρ��ική δύναμη, απ�τελεί αναμ�ί��λα πρ�δρ�μ� της ατμ�μη�ανής.

Eγκαταστάσεις υγιεινήςAπ�καλύπτ�υν ιδιαίτερη μέριμνα σε θέματα υγείας ήδη απ� την επ��ή τ�υ Xαλκ�ύ

Tης Kλαίρης Παλυ�ύ

Δρ Aρ�ιτεκτνικής, μέλυς τυ Δ.Σ. της E.M.A.E.T.

H YΣTEPH επ��ή τ�υ Xαλκ�ύ (τ�μέσ�ν της 2ης �ιλιετίας π.X.) είναιπερί�δ�ς μεγάλης ακμής για τ� ν�-τι� Aιγαί� και ιδιαίτερα την Kρήτη:�ι π�λεις έ��υν �ργανωμένη, πυ-κνή δ�μηση σε �ικ�δ�μικά τετρά-γωνα, με δρ�μ�υς και πλατείες, καισπίτια διώρ��α και τριώρ��α με ε-πίπεδες στέγες. Σ’ ένα αστικ� περι-�άλλ�ν σαν αυτ�, τ� πρ��λημα τηςαπ�ρρ�ής των �μ�ρίων και των λυ-μάτων είναι ιδιαίτερα ��ύ. Oπως εί-ναι �υσικ�, �μως, μια περί�δ�ς ευ-μάρειας δεν μπ�ρεί παρά να ήταν ε-�ίσ�υ γ�νιμη και στ�ν τ�μέα τωντε�ν�λ�γικών επιτεύ�εων.

Aπ��ετευτικά δίκτυα διαπιστών�-νται σε �λ�υς τ�υς �ικισμ�ύς της ε-π��ής τ�υ Xαλκ�ύ και είναι μικτήςλειτ�υργίας: ε�υπηρετ�ύν κυρίωςτα νερά της �ρ��ής, αλλά και τα λύ-ματα απ� τις π�ικίλες �ικ�τε�νίες.Eκεί �μως π�υ τα πράγματα συγ�έ-�νται, είναι κατά π�σ�ν τα δίκτυααυτά ε�υπηρετ�ύσαν και τις λει-τ�υργίες υγιεινής. Kαι δεν ανα�ε-ρ�μαστε τ�σ� στ� λ�υτρ� τ�υ σώ-ματ�ς (�ι πήλινες «μπανιέρες», ε-�άλλ�υ, �ρίσκ�νται συνήθως σε�ώρ�υς π�υ δεν διαθέτ�υν απ��έ-τευση), αλλά στις... άλλες, τις πι�καθημερινές και πι� παραγωγικέςσε λύματα.

Yπ�θέσεις για εγκαταστάσεις υ-γιεινής έ��υν γίνει σε αρκετές πε-ριπτώσεις, δύ� απ� αυτές �μως–μια στην Kρήτη και η άλλη στη Θή-ρα– είναι ιδιαίτερα ενδια�έρ�υσες,δι�τι σώ"�νται σε καλή κατάστασηκαι δεί�ν�υν με κάθε λεπτ�μέρειατ�ν τρ�π� π�υ �ι Mινωίτες αντιμε-τώπι"αν τ�ν σημαντικ� αυτ� τ�μέατης καθημερινής "ωής.

Kνωσ�ς

Kάτω απ� τ� ανάκτ�ρ� της Kνω-σ�ύ, σε έκταση 25 στρεμμάτων πε-ρίπ�υ, υπάρ�ει ένας άλλ�ς «λα�ύ-ρινθ�ς», απ� αγωγ�ύς ύψ�υς περίτ� 1 μ., κτισμέν�υς με μεγάλες λα-�ευτές πέτρες π�υ �τάν�υν τ� 1,70μ. σε μήκ�ς. Στ� δίκτυ� αυτ� κατα-λήγ�υν κατακ�ρυ��ι κτιστ�ί συλ-λέκτες π�υ συγκεντρών�υν τα νε-ρά των άνω �ρ��ων, των δωματίωνκαι της μεγάλης Kεντρικής Aυλής.

Στην ανατ�λική πτέρυγα τ�υ ανα-κτ�ρ�υ, εκεί �π�υ �ρίσκ�νται ταλεγ�μενα «Διαμερίσματα Kατ�ι-κίας», απ�καλύ�θηκε εγκατάστασηυγιεινής, γνωστή ως «η τ�υαλέτατης �ασιλίσσης». Bρίσκεται σε αρ-κετά απ�μ�νωμένη και διακριτικήθέση, δίπλα σε �ωταγωγ�, και πρ�-κειται για μικρ� �ώρ� π�υ απ�μ�-νώνεται απ� τ� υπ�λ�ιπ� δωμάτι�με �ρθιες γυψ�πλακες. E�ει δια-στάσεις 1,10 μ.x2,20 μ. –�σ� ακρι-�ώς �ρί"�υν και �ι σημερινές πρ�-διαγρα�ές για αντίστ�ι��υς �ώ-

ρ�υς– και έκλεινε με δί�υλλη π�ρ-τα. Eνα �ύλιν� κάθισμα, με κατάλ-ληλη �πή κάλυπτε στεν� άν�ιγματ�υ δαπέδ�υ τ� �π�ί� �δηγεί σεκτιστ� �ρεάτι� και απ� εκεί στ� κε-ντρικ� δίκτυ�. Oι κατασκευαστικέςλεπτ�μέρειες και �ι περίτε�νες δια-τ�μές των σημείων σύνδεσης αγω-γ�ύ και �ρεατί�υ δεί�ν�υν μεγάληγνώση των υδραυλικών θεμάτων.

ΘήραΣτην αντικρινή Θήρα, στην εντυ-

πωσιακά διατηρημένη π�λη τ�υAκρωτηρί�υ (�άρη στις στά�τες τ�υη�αιστεί�υ π�υ κάλυψαν τα ερείπιάτης), �ι μελετές τ�υ πρ�ϊστ�ρικ�ύκ�σμ�υ μπ�ρ�ύν, επιτέλ�υς, να ερ-γαστ�ύν με σ�εδ�ν πλήρη στ�ι�είακαι ��ι απελπιστικά απ�σπασματι-κά, �πως συνήθως συμ�αίνει.

T� απ��ετευτικ� δίκτυ� της π�-λης κατη��ρί"ει πρ�ς τη θάλασσακαι απ�τελείται απ� έναν κύρι�κ�ρμ� στ�ν �π�ί� καταλήγ�υν δια-κλαδώσεις π�υ έρ��νται απ� τις

παρ�δ�υς. E��υν εντ�πιστεί αρκε-τές συνδέσεις τ�υ δικτύ�υ με τακτίρια. Mια απ� αυτές �ρέθηκε άθι-κτη και ε�υπηρετεί εγκατάσταση υ-γιεινής π�υ �ρίσκεται στ�ν άνω �-ρ��.

Πρ�κειται για εσ��ή τ�υ τ�ί��υ,μέσα στην �π�ία είναι κτισμένα δυ�πε"�ύλια ύψ�υς 0,43 μ. Aνάμεσάτ�υς υπάρ�ει κεν� πλάτ�υς 8–10εκ. π�υ αντιστ�ι�εί σε �πή στ� πά-τωμα, η �π�ία απ�τελεί τ� στ�μι�αγωγ�ύ. O αγωγ�ς απαρτί"εται απ�κατακ�ρυ��υς πήλιν�υς σωλήνες,εντ�ι�ισμέν�υς στη λιθ�δ�μή τ�υ ι-σ�γεί�υ και καταλήγει σ’ ένα άν�ιγ-μα τ�υ τ�ί��υ πρ�ς την ε�ωτερικήπλευρά τ�υ κτιρί�υ. Aπ� τ� άν�ιγμααυτ� τα απ��λητα �ύν�νταν σε�ρεάτι�, τ� �π�ί� συνδέεται με τ�κεντρικ� δίκτυ� τ�υ �ικισμ�ύ και�ρέθηκε καλά σ�ραγισμέν� με με-γάλη πλάκα. Πρ�κειται για «�ρεά-τι� επισκέψεως» για τ�ν καθαρισμ�και τη συντήρηση των εγκαταστά-σεων.

Mέσα στ� �ρεάτι� �ρέθηκαν �ρι-σμένες πλάκες τ�π�θετημένες έτσιώστε η ρ�ή των απ��λήτων ��ι μ�-ν� να μην ανακ�πτεται αλλά και ναεπιτα�ύνεται, διατηρώντας τ� δί-κτυ� καθαρ�. Eπιπλέ�ν, �ι πλάκεςαυτές απ�μ�νών�υν σε μεγάλ��αθμ� τ� �ρεάτι� απ� τ�ν αγωγ�τ�υ σπιτι�ύ – σ�ηματί"�υν δηλαδήένα είδ�ς «�σμ�παγίδας». Eίναι �α-νερ�, επ�μένως, �τι �ι κατασκευα-στές της επ��ής εκείνης κατέ�α-λαν μεγάλες πρ�σπάθειες να αντι-μετωπίσ�υν τ� πρ��λημα της κα-θαρι�τητας τ�υ δικτύ�υ και τ�υ ε-λέγ��υ των �σμών και των αναθυ-μιάσεων.

Aν και η λειτ�υργία της εγκατά-στασης αυτής ήταν σα�ής, την �ρι-στική απ�δει�η για τη �ρήση τηςτην έδωσε η σ�ετικά νε�σύστατη ε-πιστήμη της παλαι��ταν�λ�γίας:�ι εργαστηριακές αναλύσεις της ΔρAνάγιας Σαρπάκη σε δείγμα �ώμα-τ�ς απ� τ�υς κατακ�ρυ��υς πήλι-ν�υς σωλήνες τ�υ αγωγ�ύ, δεν α-�ήν�υν καμία αμ�ι��λία για τηνπρ�έλευση των �ργανικών κατα-λ�ίπων π�υ περιέ��υν.

Oι εσωτερικές εγκαταστάσεις υ-γιεινής π�υ έ��υν εντ�πιστεί έωςτώρα με �ε�αι�τητα είναι αναλ�γι-κά λίγες –γι’ αυτ� και δεν θα δημι-�υργ�ύσαν σημαντικά πρ��λήματαστη γενική λειτ�υργία τ�υ δικτύ�υ.H παρ�υσία τ�υς, �μως, τ�σ� σε α-νάκτ�ρα �σ� και σε σπίτια της Kρή-της και της Θήρας (και μάλισταστ�ν άνω �ρ��), δεί�νει �τι η σ�ε-τική τε�ν�λ�γία ήταν στη διάθεσημεγάλ�υ μέρ�υς των π�λιτών.

Mια ακ�μη απ�δει�η επ�μένως–κ�ντά σ’ αυτές π�υ δίν�υν η τέ-�νη, η �ικ�ν�μία και �ι άλλ�ι τ�μείςτ�υ �ί�υ– �τι �ι π�λίτες της ύστε-ρης επ��ής τ�υ Xαλκ�ύ απ�λάμ�α-ναν ένα α�ι�"ήλευτα υψηλ� επίπε-δ� "ωής.

H Δυτική Oικία στ� Aκρωτήρι της Θήρας: κτίστηκε πριν απ� 3.500 �ρ�νια καιδιατηρήθηκε σε άριστη κατάσταση ώς τις μέρες μας �άρη στις η�αιστειακέςστά�τες π�υ κάλυψαν τ�ν �ικισμ�.

Δυτική Oικία: η εγκατάσταση υγιεινής τ�υ άνω �ρ��υ. Aνάμεσα στα δύ� κτι-στά πε#�ύλια υπάρ�ει �πή στ� δάπεδ� η �π�ία αντιστ�ι�εί σε εντ�ι�ισμέν�πήλιν� αγωγ�.

Eκπληκτικά συστήματα ύδρευσηςYδρ�δ�τηση π�λεων και άρδευση αγρών στην αρ�αία Eλλάδα

T�υ Eλευθερί�υ Bαλιάκη

Aν. Kαθηγητή Tμήματς Γεωλγίας A.Π.Θ., Eπιτ. Kαθηγητή Γεωγρα�ίας τυ ΠανεπιστημίυSalzburg Aυστρίας

O OPOΣ Kανάτ (τ�ύνελ με κατακ -ρυ�α πηγάδια) σηματ�δ�τεί συστή-ματα υπ γειων αγωγών με τη ��ή-θεια των �π�ίων υδρ�μαστεύεται �υπ γει�ς υδρ�� ρ�ς �ρί��ντας, καιτ� νερ , με τη ��ήθεια της �υσικήςκλίσης, ε�έρ!εται στην επι�άνεια μεελεύθερη ρ�ή.

Aν υπ�θέσ�υμε τι θέλ�υμε νααρδεύσ�υμε κάπ�ιες εκτάσεις, να ι-δρύσ�υμε ή να υδρ�δ�τήσ�υμε μίαπ λη σε μία περι�!ή π�υ δεν υπάρ-!�υν �υσικές πηγές ή π�τάμια, τ τευπ�!ρεωτικά πρέπει να κατασκευά-σ�υμε ένα σύστημα κανάτ.

Στ� ψηλ τερ� τμήμα μιας κλιτύ�ς(πλαγιάς) κατασκευά��υμε τ� κα-λ�ύμεν� μητρικ ή ερευνητικ πη-γάδι πρ�κειμέν�υ να διαπιστωθεί ηύπαρ�η ή !ι υπ γει�υ νερ�ύ. E�’ -σ�ν η π�σ τητα τ�υ νερ�ύ είναι η ε-πιθυμητή τ τε πρ�ς τα κατάντι τ�υμητρικ�ύ πηγαδι�ύ κατασκευά�εταιτ�ύνελ ύψ�υς 1,20 μ. μέ!ρι 2 μ. καιπλάτ�υς 0,8 μ. μέ!ρι 1,5 μ. Aνά 10 μ.μέ!ρι 30 μ. κατασκευά��νται κατακ -ρυ�α πηγάδια πρ�κειμέν�υ να γίνε-ται η εκ!ωμάτωση και � ε�αερισμ ςτ�υ τ�ύνελ. T� νερ κινείται υπ γειαστη �άση τ�υ τ�ύνελ. E�’ σ�ν τ��άθ�ς τ�υ τ�ύνελ μειωθεί π�λύ τ τετ� νερ απ τ� τ�ύνελ �δηγείται σεκλειστ�ύς πέτριν�υς ή κυλινδρικ�ύςπήλιν�υς αγωγ�ύς και απ αυτ�ύςσε �υσικές ή τε!νητές τά�ρ�υς, σε�ρύσες ή σιντρι�άνια.

Aν η π�σ τητα τ�υ νερ�ύ είναι μι-κρ τερη απ την επιθυμητή, τ τε ήτ� μητρικ πηγάδι γίνεται �αθύτερ�ή πρ�ς τα ανάντι τ�υ μητρικ�ύ πηγα-δι�ύ κατασκευά��νται περισσ τερατ�υ εν ς τ�ύνελ μέ!ρις τ�υ ε�α-σ�αλιστεί η επιθυμητή π�σ τητα νε-ρ�ύ.

Στ� �άθ�ς των κανάτ κυμαίνεταιαπ 5 μέ!ρι 300 μ., τ� δε μήκ�ς απ λίγα μέτρα μέ!ρι 50 !λμ. (π.!. στηνΠερσία). Στην Eλλάδα τ� μεγαλύτε-ρ� μέ!ρι σήμερα γνωστ σε μήκ�ςτ�ύνελ (περίπ�υ 3 !λμ.) είναι αυτ τ�υ Eυπαλινεί�υ �ρύγματ�ς της Σά-μ�υ. T� μεγαλύτερ� μως σε συν�λι-κ μήκ�ς (τ�ύνελ + αγωγ�ί) είναι αυ-τ τ�υ X�ρτιάτη Θεσσαλ�νίκης (πε-ρίπ�υ 20 !λμ.) H παρ�!ή νερ�ύ κυ-μαίνεται απ λίγα μέ!ρι 80 κ.μ. τηνώρα.

Πρ�ϊστ�ρικ�ί �ρ�ν�ι

Σύμ�ωνα με τη μυθ�λ�γία τανλέμε λα�ύρινθ� ενν��ύμε δαιδαλώ-δεις υπ γειες στ�ές. Aλλά και τα συ-στήματα κανάτ, πως ανα�έραμε ή-δη, στη �ώνη υδρ�μάστευσης (δηλα-δή στ� ψηλ τερ� τμήμα τ�υ συστή-ματ�ς) είναι δαιδαλώδη, δεδ�μέν�υ τι σ’ αυτή τα τ�ύνελ είναι περισσ -τερα απ ένα.

H ενν�ι�λ�γική �μ�ι τητα τ�υ λα-�ύρινθ�υ με τα κανάτ και η ιδι τητα

Eσωτερικ� τμήμα τ�υ Eυπαλινεί�υ�ρύγματ�ς (τ�ύνελ). Aριστερά (τ� �ωτι��μεν�)διακρίνεται � διάδρ�μ�ς διέλευσης επισκεπτών και δε�ιά (τ�πρ�στατευ�μεν�με μεταλλικ�πλέγμα) τ� κανάλι μετα��ράς νερ�ύ (�ωτ.:Bασ. Bαλής).

τ�υ Δαίδαλ�υ (σύμ�ωνα με τη μυθ�-λ�γία και υδραυλικ�ύ μη!ανικ�ύ)μας επιτρέπει να κάν�υμε τη �άσιμηυπ θεση τι � λα�ύρινθ�ς π�υ κατα-σκευάστηκε κατά τη Mινωική περί�-δ� πρέπει να ήταν κανάτ. H άπ�ψη -μως αυτή για να απ�δει!θεί !ρειά�ε-ται συνδυασμένη έρευνα απ επι-στήμ�νες δια� ρων ειδικ�τήτων.

Eίναι �έ�αι� τι η τε!νική τωντ�ύνελ με κατακ ρυ�α πηγάδια!ρησιμ�π�ιήθηκε κατά την πρ�ϊστ�-ρική περί�δ�. Aπ τ�υς Knauss et al.(1984) στην περι�!ή της Kωπαΐδαςανακαλύ�θηκε μετα�ύ άλλων, τε-!νητή κατα� θρα (τ�ύνελ) μήκ�υς2.200 μ., ύψ�υς 1,80 μ. και πλάτ�υς1,5 μ. με 16 πηγάδια, τα �π�ία δια-ν�ί!θηκαν κατά τ� !ρ ν� κατασκευ-ής τ�υ τ�ύνελ. T� έργ� αυτ κατα-σκευάστηκε απ τ�υς Mινύες τ�1450 π.X. περίπ�υ, στην πρ�σπάθειάτ�υς να απ�!ετεύσ�υν μέρ�ς τωννερών της Kωπαΐδας πρ�ς τη θά-λασσα. H �μ�ι τητά τ�υ με τα συ-στήματα κανάτ είναι απ λυτη. H μ -νη δια��ρά εντ�πί�εται στ�ν στ !�κατασκευής. Tα δεύτερα έ!�υν ωςστ !� την υπ γεια υδρ�μάστευση,ενώ τ� έργ� των Mινύων την υπ -γεια απ�στράγγιση.

Iστ�ρικ�ί �ρ�ν�ι –Yδρευση π�λεων

Σύμ�ωνα με τη �ι�λι�γρα�ία η μέ-θ�δ�ς των τ�ύνελ με κατακ ρυ�απηγάδια είναι ανακάλυψη των αρ!αί-ων Περσών κατά τ� τέλ�ς τ�υ 7�υπ.X. αιώνα. Aναμ�ί��λα �ι αρ!αί�ιΠέρσες !ρησιμ�π�ίησαν ευρύτατατη μέθ�δ� αυτή για την ύδρευση π -λεων. Για παράδειγμα η αρ!αία π ληEchbatana, τ� σημεριν Hamadan, υ-π�!ρεώθηκε σε παράδ�ση περί τατέλη τ�υ 7�υ π.X. αιώνα, ταν �ι επι-δρ�μείς κατέστρεψαν τα κανάτ π�υυδρ�δ�τ�ύσαν την π λη. H πρωτεύ-�υσα των A!αιμενιδών Περσέπ�λις,π�υ ιδρύθηκε απ τ�ν Δαρεί� τ�ν I΄(522–485 π.X.) υδρ�δ�τ�ύνταν απ

T�ύνελ τ�υ κανάτ τ�υ X�ρτιάτη (πηγές X�ρτιάτη). Tα τε�νικά �αρακτηριστι-κά τ�υ μ�ιά��υν με αυτά τ�υ Eυπαλινεί�υ �ρύγματ�ς. Kατασκευάστηκεστις αρ�ές τ�υ 18�υ αιώνα. Σήμερα ακ�μα, με παρ��ή 25 m³ την ώρα, υδρ�-δ�τεί τ� N�σ�κ�μεί� Παπανικ�λά�υ, ένα στρατ�πεδ� και ένα M�ναστήρι.Aν δεν λη�θ�ύν, �μως, μέτρα πρ�στασίας, υπάρ�ει κίνδυν�ς μ�λυνσης ήρύπανσης τ�υ νερ�ύ.

Σ�ηματική τ�μή εν�ς συστήματ�ς κανάτ της επαρ�ίας Φυλλίδας Σερρών, με γεωλ�γικά και μ�ρ��λ�γικά δεδ�μένα.

Σιντριάνι της M�νής Eικ�σι��ινίσσης Παγγαί�υ. Aντιστ�ι�εί στ� τελικ� ση-μεί� εν�ς απ� τα τρία κανάτ (τ�ύνελ με κατακ�ρυ�α πηγάδια) π�υ την υδρ�-δ�τ�ύν μέ�ρι σήμερα.

την ίδρυσή της με παρ μ�ια συστή-ματα.

Σ!εδ ν ταυτ !ρ�να μως με τ�υςαρ!αί�υς Πέρσες τα συστήματα αυ-τά !ρησιμ�π�ιήθηκαν και απ τ�υςEλληνες.

Σύμ�ωνα με τ�ν Sauerwein (1988)o τύρραν�ς των Aθηνών Πεισίστρα-τ�ς τ� 528 π.X. κατασκεύασε υπ -γει� αγωγ νερ�ύ π�υ �εκιν�ύσε α-π την κ�ίτη τ�υ Kη�ισ�ύ στ� Xα-λάνδρι μέ!ρι την περι�!ή τ�υ νέ�υ�ασιλικ�ύ κήπ�υ. O ίδι�ς ερευνητής,�ασι� μεν�ς στην περιγρα�ή τ�υCurtius (1894α), θεωρεί τ� υδραγω-γεί� τ�υ Πεισίστρατ�υ κανάτ.

T� Eυπαλίνει� ρυγμα της Σάμ�υ(520 π.X.) π�υ κατασκεύασε � Mεγα-ρέας μη!ανικ ς Eυπαλίν�ς πρ�κει-μέν�υ να πρ�μηθεύσει με νερ τηναρ!αία Σάμ� και π�υ !ρηματ�δ τησε� τύρραν�ς των Mεγάρων Π�λυκρά-της, λειτ�υργ�ύσε και ως σύστημακανάτ.

Σ!εδ ν ταυτ !ρ�να με τ� Eυπαλί-νει� ρυγμα της Σάμ�υ κατασκευά-στηκε σύστημα κανάτ στην ασηKharga της Aιγύπτ�υ απ τ�ν Δαρεί�τ�ν I΄. Σύμ�ωνα με τ�ν Troll (1963), �Δαρεί�ς ανέθεσε την κατασκευή τ�υέργ�υ στ�ν Eλληνα γεωγρά��, ιστ�-

ρικ και ε�ερευνητή Σκύλακα.Tην άπ�ψη τι �ι αρ!αί�ι Eλληνες

!ρησιμ�π�ι�ύσαν ταυτ !ρ�να μετ�υς Πέρσες συστήματα κανάτ γιατην ύδρευση π λεων ενισ!ύει τ� γε-γ�ν ς τι παρ μ�ια συστήματα διέ-θεταν π�λλές ελληνικές π λεις.Aνάμεσά τ�υς η αρ!αία Στρύμη τηςΘράκης (πριν απ τ�ν 4� π.X. αιώνα),η αρ!αία Oλυνθ�ς (420–400 π.X.), ηΠερα!ώρα K�ρίνθ�υ (300 π.X.), η Aί-γινα, η Σκύρ�ς, τα A�δηρα της Θρά-κης κ.α.

Aπ τα μέ!ρι σήμερα δεδ�μένα,κανάτ π�υ να κατασκευάστηκαν κα-τά τη ρωμαϊκή και �υ�αντινή περί�-δ�, δεν είναι με �ε�αι τητα γνωστάστ� !ώρ� της Eλλάδας. Aντίθετα, τασυστήματα αυτά !ρησιμ�π�ι�ύντανευρύτατα κατά την �θωμανική πε-ρί�δ� για την ύδρευση π λεων καιτην άρδευση σημαντικών εκτάσεων.Tα πλέ�ν αντιπρ�σωπευτικά αυτήςτης περι δ�υ είναι εκείν� της επαρ-!ίας Φυλλίδας και κυρίως εκείν� τ�υX�ρτιάτη της Θεσσαλ�νίκης, σε !ρή-ση μέ!ρι σήμερα, π�υ κατασκευά-στηκε απ τ�ν M�υράτ τ�ν B΄ στιςαρ!ές τ�υ 18�υ αι. και κάλυπτε μέ!ριτ� 1984 μεγάλ� μέρ�ς των αναγκώνύδρευσης της Θεσσαλ�νίκης.

T� τ�ύνελ τ�υ κανάτ Nέας Zί�νης με μήκ�ς μεγαλύτερ� απ� 1.000 μ. T� νερ�απ� τ� τ�ύνελ �δηγείτ� μέ�ρι τ� 1980 στ�υς κυλινδρικ�ύ σ�ήματ�ς πήλιν�υςαγωγ�ύς και απ� αυτ�ύς σε ρύσες π�υ ύδρευαν την κωμ�π�λη Nέας Zί�νης.Mετά τ� 1980, �ι αγωγ�ί αντικαταστάθηκαν με σύγ�ρ�ν�υς πλαστικ�ύς.

T� πηγάδι της �ωτ�γρα�ίας ανήκει σ’ ένα απ� τα κανάτ τ�υ Σιδ. Σταθμ�ύ Aγγί-στας Σερρών, π�υ κάλυπτε τις ανάγκες σε νερ� των ατμ�μη�ανών μέ�ρι τ�1935. Σήμερα, τ� πηγάδι καλύπτει τις ανάγκες ύδρευσης τ�υ �μώνυμ�υ �ωρι�ύ.

O M. Aλέ�ανδρς με λιν θώρακα και �ρυσπίκιλτ �ί�ς. Ψη�ιδωτ Πμπηίας. Tελευταί τέταρτ 4υ αι. π.X.

Aτ�μικ�ς �πλισμ�ςH υπερ��ή των αμυντικών και επιθετικών �πλων των αρ�αίων Eλλήνων

Πρετιμασία Eλλήνων πλεμιστών. Eρυθρ μρ�η αγγειγρα�ία. Γύρω στ 500 π.X., (Bιέννη).

T�υ Παναγιώτη B. Φάκλαρη

Aν. καθηγητή Kλασικής Aρ�αι�λ�γίας τ�υ AΠΘ

O ΠOΛEMOΣ απ�τελ�ύσε σημαντικ�μέρ�ς της �ωής των αρ�αίων Eλλή-νων. Eπ�μένως, τα �πλα ήταν μέσαστη �ωή τ�υς, καθώς στις ειρηνικέςπερι�δ�υς ασκ�ύνταν στη �ρήσητ�υς και στις εμπ�λεμες απ�τελ�ύ-σαν τ� κύρι� μέσ�ν διατήρησης τηςελευθερίας και της υπερ��ής τ�υς.Για π�λλ�ύς Eλληνες π�υ εργά��-νταν ως μισθ�"�ρ�ι, τα �πλα απ�τε-λ�ύσαν απαραίτητ� ε"�δι�.

H �πλ�π�ιία ήταν ανεπτυγμένηστην Eλλάδα. H τε�ν�λ�γία των �-πλων ήταν εντυπωσιακά πρ�ηγμένησε κάθε λεπτ�μέρεια π�υ α"�ρ�ύσετην απ�τελεσματικ�τητα και στερε-�τητα τ�υ �πλ�υ. Mαρτυρείται η ύ-παρ#η ε#ειδικευμένων εργαστηρίωνστην Aθήνα, την K�ρινθ�, τ� Aργ�ς,τη Θή%α, τη Σπάρτη, τη Xαλκίδα κ.α.Φημισμένα ήταν τα κ�ρινθιακά κρά-νη, �ι αργ�λικές ασπίδες, τα �αλκιδι-κά #ί"η, �ι %�ιωτικές ασπίδες και τα%�ιωτικά κράνη. Στ��ς ήταν η στέ-ρεη και απ�τελεσματική κατασκευήτων �πλων, �μως τ�υς ενδιέ"ερε ι-διαίτερα η καλαίσθητη εμ"άνιση καιη διακ�σμησή τ�υς με π�λύτιμα υλι-κά, ώστε να #ε�ωρί��υν απ� τα �πλα

Xάλκινα κρινθιακά κράνη. (Aρ�αιλγικ Mυσεί Oλυμπίας).Eπι�ρυσωμέν περιτρα�ήλι απ τη Bεργίνα. Mακεδνικ ςτά�ς II. Tρίτ τέταρτ τυ 4υ αι. π.X.

των άλλων. Aυτ� εί�ε ως συνέπειατα π�λυτελή �πλα να πρ�#εν�ύν δέ-�ς στ�ν αντίπαλ� και να πρ�σθέτ�υνκύρ�ς σ’ αυτ�ν π�υ τα "�ρ�ύσε.

Eπίσης, επικρατ�ύσε η αντίληψη�τι η νίκη ή � θάνατ�ς έπρεπε νατ�υς %ρει με τα λαμπρ�τερα �πλατ�υς ()εν�". Aνά%. 3. 27).

Π�λυτελή

Στις αρ�αίες πηγές υπάρ��υν πλη-ρ�"�ρίες για π�λυτελή �πλα. Oι α-#ιωματικ�ί και �ι %ασιλείς #ε�ώρι�ανστη μά�η απ� τη λαμπρ�τητα των �-πλων τ�υς. Aνα"έρ�υμε την περί"η-μη παν�πλία τ�υ A�ιλλέα, την ασπίδατ�υ Aλκι%ιάδη «εκ �ρυσ�ύ και ελέ-"αντ�ς...», τη �ρυσ�π�ρ"υρη ασπί-δα τ�υ Nικία και τα λαμπρά �πλα τ�υMεγάλ�υ Aλε#άνδρ�υ, � �π�ί�ς στημά�η των Γαυγαμήλων "�ρ�ύσε πε-ριτρα�ήλι� στ�λισμέν� με π�λύτι-μ�υς λίθ�υς.

H �ρυσελε"άντινη ασπίδα, τ� �ρυ-σ�π�ίκιλτ� #ί"�ς και η επί�ρυση ε-πένδυση της "αρέτρας, τα �π�ία%ρέθηκαν στ�ν μακεδ�νικ� τά"� IIτης Bεργίνας, π�υ απ�δ�θηκε στ�ν

%ασιλιά Φίλιππ� B΄ ή στ�ν Φίλιππ� Γ΄τ�ν Aρριδαί�, είναι απ� τα καλύτεραπαραδείγματα καταστ�λιστων �πλωνπ�υ σώθηκαν. Πρέπει να τ�νιστεί �τι�λα τα �πλα, είτε απλά είτε με π�λυ-τελή διακ�σμηση, ήταν κατασκευα-σμένα απ�κλειστικά για π�λεμική�ρήση. Δεν υπήρ�αν τελετ�υργικά�πλα. Tα �πλα της Bεργίνας, τα �-π�ία ανα"έρθηκαν, είναι κατασκευα-σμένα με τις πρ�διαγρα"ές απ�τε-λεσματικ�τητας π�υ πρ�%λέπ�ντανγια �λα τα �πλα. Oι ανάγλυ"ες μ�ρ-"ές στ� έμ%λημα της ασπίδας δεν α-π�τελ�ύσαν εμπ�δι� για τη �ρήσητης στ�ν π�λεμ�, καθώς η κατα-σκευή τ�υς ήταν π�λύ στέρεη.

Aπ�τελεσματικά

Oυσιαστικ� στ�ι�εί� της κατα-σκευής των �πλων δεν ήταν ασ"α-λώς η διακ�σμηση, αλλά η απ�τελε-σματικ�τητα και η ανθεκτικ�τητάτ�υς. Tα ελληνικής κατασκευής �-πλα υπερεί�αν μετα#ύ των �πλωντ�υ τ�τε γνωστ�ύ κ�σμ�υ. O Hρ�δ�-τ�ς τ�νί�ει �τι �ι νίκες των Eλλήνωνεναντί�ν των Περσών �"είλ�νταν �-

�ι μ�ν� στην ανδρεία των Eλλήνων,αλλά και στην υπερ��ή των �πλωντ�υς. Aπ� τα �πλα π�υ διασώθηκανμπ�ρ�ύμε να παρακ�λ�υθήσ�υμετην ε"αρμ�γή και την ε#έλι#η τηςτε�ν�λ�γίας, η �π�ία ήταν εντυπω-σιακή στ�ν τ�μέα αυτ�. H κατασκευήεν�ς �πλ�υ δεν ήταν απλώς έργ� ε-ν�ς �ειρ�τέ�νη σιδηρ�υργ�ύ, αλλάαπ�τέλεσμα συνδυασμ�ύ επιστημ�-νικών στ�ι�είων και τε�νικής ε"αρ-μ�γής τ�υς.

H κατασκευή #ι"ών, λ�γ�ών και%ελών πρ�"ανώς εί�ε μελετηθεί ια-τρικώς ώστε να έ��υν θανατη"�ρ�απ�τέλεσμα (εμ%άπτισή τ�υς σε δη-λητήρι�, κατασκευή λεπίδων τέτ�ιαώστε να εισέρ�εται αέρας στην πλη-γή). Eίναι εμ"ανής η ε"αρμ�γή γνώ-σεων "υσικής στην κατασκευή %ε-λών και ακ�ντίων ώστε να έ��υν αε-ρ�δυναμικ� σ�ήμα, μεγάλ� %εληνε-κές και ευστ��ία. Eπίσης, ε#ειδικευ-μένες γνώσεις "υτ�λ�γίας ήταν α-παραίτητες για την επιλ�γή τ�υ κα-τάλληλ�υ #ύλ�υ για κάθε �πλ�. Eυ-θύγραμμ�, επίμηκες, σκληρ�, ελα-στικ� και ελα"ρύ έπρεπε να είναι τ�#ύλ� για δ�ρατα και ακ�ντια· εύκα-

μπτ�, ελα"ρύ και ανθεκτικ� για τηνκατασκευή ασπίδων και τ�#ων.

Aνθεκτικ�τητα –πρ�σαρμ�γή

E"αρμ�γή γνώσεων �ημείας διαπι-στώνεται απ� την επιλ�γή των κρα-μάτων π�υ επελέγησαν σε κάθε πε-ρίπτωση, ώστε να ε#ασ"αλιστεί η μέ-γιστη ανθεκτικ�τητα και τ� ελά�ιστ�%άρ�ς τ�υ μετάλλ�υ, καθώς και απ�την ειδική επε#εργασία τ�υς, �πωςείναι η %α"ή (ατσάλωμα). Eπίσης, εί-ναι πρ�"ανής η �ρήση γεωμετρίαςκαι μαθηματικών στην επιλ�γή τ�υσ�ήματ�ς κάθε �πλ�υ, στ�ν υπ�λ�-γισμ� των αναλ�γιών των επιμέρ�υςστ�ι�είων τ�υ, τ�ν πρ�σδι�ρισμ�τ�υ κέντρ�υ %άρ�υς και στην εν γέ-νει εκτέλεση τ�υ σ�εδί�υ. Eπιπλέ�ν,μεριμν�ύσαν ώστε � σ�εδιασμ�ς τ�υ�πλισμ�ύ να ανταπ�κρίνεται στην α-νατ�μία τ�υ σώματ�ς, να παρέ�ει ε-λευθερία κινήσεων και να είναι εύ-�ρηστ�ς.

Για την καλύτερη πρ�σαρμ�γή των�πλων στ� σώμα και για την άμ%λυν-ση των ε�θρικών πληγμάτων �ρησι-μ�π�ι�ύσαν επενδύσεις απ� δέρμα,ύ"ασμα ή σπ�γγ�, σε κράνη, περι-τρα�ήλια, θώρακες και κνημίδες. Γιανα ανταπ�κριθ�ύν σ’ αυτές τις απαι-τήσεις, στα εργαστήρια �πλ�π�ιίαςεργα��ταν π�λυάριθμ� πρ�σωπικ�π�ικίλων ειδικ�τήτων (σιδηρ�υργ�ί,#υλ�υργ�ί, μεταλλ�τε�νίτες, σκυτ�-τ�μ�ι, γλύπτες, �ωγρά"�ι).

Eνδεικτική της απ�τελεσματικ�τη-τας της %α"ής τ�υ σιδήρ�υ είναι ηπληρ�"�ρία σ�ετικά με τ� #ί"�ς τ�υΠύρρ�υ, � �π�ί�ς κατά"ερε μ�ν� μεένα δυνατ� �τύπημα τ�υ #ί"�υς τ�υνα ε#�υδετερώσει έναν μεγαλ�σωμ�Mαμερτίν� στη μά�η κ�ντά στ� Pή-γι� της Mεγάλης Eλλάδας, αν�ίγ�-ντας στα δύ� τ� κρανί� τ�υ και σ�ί-��ντας τ� κ�ρμί τ�υ έως κάτω, ώστετ� ένα τμήμα να πέσει δε#ιά και τ�άλλ� αριστερά.

H μελέτη της �πλ�π�ιίας μας δίνειστ�ι�εία για τα τε�ν�λ�γικά επιτεύγ-ματα των αρ�αίων Eλλήνων π�υ α-"�ρ�ύν την κατασκευή των �πλων,τα �π�ία διασ"άλισαν την άνθησητ�υ ελληνικ�ύ π�λιτισμ�ύ και δημι-�ύργησαν τις πρ�ϋπ�θέσεις για τηδιάδ�ση και την επικράτησή τ�υ.

O Mενέλαςπλισμένς με κράνς,

θώρακα, �ί�ς και αργλική

ασπίδα. Eρυθρ μρ�η κύλικα

τυ 5υ αι. π.X.

(Mυσεί Λύ$ρυ).

H ανάπαυση των π�λεμιστών: � A�ιλλέας και � Aίαντας παί��υν πεσσ�ύς,κρατώντας πάντα τα ρά#ινα δ�ρατά τ�υς. H πενηντάκωπ�ς, τ� πλ�ί� της Oμηρικής Eπ��ής (Nαυτικ� M�υσεί� Mυκ�ν�υ).

Δρυτμ�ι και �υλ�υργ�ίOι �ρήσεις τ�υ �ύλ�υ στην αρ�αία Eλλάδα

Tης Στέλλας K�κκίνη

Aναπλ. Kαθηγήτριας στ� Eργαστήρι� Συστηματι-κής B�τανικής και Φυτ�γεωγρα"ίας, Tμήμα Bι�-λ�γίας, Aριστ�τέλει� Πανεπιστήμι� Θεσσαλ�νίκης

H XΛΩPIΣ, σύμ�ωνα με την ελληνι-κή μυθ�λ�γία, ήταν η θεά π�υ πρ�-στάτευε την ανάπτυ�η και την ευη-μερία των �υτών. Πληρ��ρία π�υμαρτυρά �τι �ι αρ�αί�ι Eλληνες δενήταν ανυπ�ψίαστ�ι τ�υ �υτικ�ύπλ�ύτ�υ π�υ τ�υς περιέ!αλλε.Γραπτές μαρτυρίες και καλλιτε�νι-κές απεικ�νίσεις της αρ�αι�τητας�ανερών�υν !αθιά γνώση των γνω-ρισμάτων των δια��ρετικών �υτι-κών ειδών και τ�υ ιδιαίτερ�υ !ι�τ�-π�υ �π�υ αυτά συναντώνται «...σαλεύκα, π�υ σε "αρδύ, $αθύ, $αλτ�τ�-π� "υτρώνει, κι ίσια πάνω τρα$άει, καιμ�να�ά κατάκ�ρ"α "υτρών�υν τακλαριά της, αμα��μάστ�ρας την έκ�ψεμ’ αστρα"τερ� τσεκ�ύρι, να τη λυγίσεικαι τρ��γυρ�ς να γίνει σε ώρι� αμά-�ι... ». (Iλ. Δ 482–486).

Oι π�λυάριθμες άμεσες ή έμμε-σες ανα��ρές υλ�τ�μησης δέν-δρων στα �μηρικά κείμενα, τε�νικήπ�υ απαιτεί είδικές γνώσεις «...�ν�υς τ�ν κάνει, κι ��ι η δύναμη, τ�ν ά-�ι� λ�τ�μ�...» (Iλ. Ψ 315) και κατάλ-ληλα εργαλεία, υπ�δεικνύ�υν μιασυστηματική εκμετάλλευση τωνδασικών διαπλάσεων τ�υ ελλαδι-κ�ύ �ώρ�υ απ� την επ��ή εκείνη. Oυλ�τ�μ�ς λέγεται «δρυτ�μ�ς», μιακαι τ� συ�ν�τερα υλ�τ�μ�ύμεν�δένδρ� ήταν η �υλ�!�λλ�ς δρυς ή!ελανιδιά, δένδρ� α�ιερωμέν�στ�ν παντ�δύναμ� Δία. Eκτ�ς απ�τις !ελανιδιές, άλλα 20 αυτ��υήδένδρα υλ�τ�μ�ύνται συστηματικάκαι τ� �ύλ� τ�υς �ρησιμ�π�ιείται ε-πιλεκτικά στην κατασκευή �ικ�δ�-μών, γεωργικών εργαλείων, αμα-�ιών, �πλων και πλ�ίων.

Mια �αρακτηριστική περίπτωση ε-�ειδικευμένης �ρήσης �ύλ�υ στις�ικ�δ�μές είναι η κατασκευή τωνθαλάμων – ειδικών δωματίων στα �-π�ία �υλάγ�νταν τα μάλλινα ρ�ύ�α– απ� τ� αρωματικ� �ύλ� τ�υ κέ-δρ�υ π�υ έ�ει εντ�μ�κτ�ν� δράση.

T� ε�αιρετικά σκληρ� αλλά και ελα-στικ� �ύλ� τ�υ �ρά��υ ή μελιάς,δέντρ� άγνωστ� ίσως στ�υς νε�έλ-ληνες, έ�αιρε ιδιαίτερης εκτίμησηςκαι σύμ�ωνα με τ�ν Hσί�δ� απ� αυτ�είμαστε πλασμέν�ι «...Kι � Δίας πατέ-ρας έπειτα τρίτ� θνητών ανθρώπωνγέν�ς έπλασε,...ήταν πλασμέν� απ�κ�νταρ��υλα (εκ μελιάν) π�λεμικ� και"�$ερ� περίσσια» (Eργα και Hμέρες143–145). Aπ� �ύλ� �ρά��υ κατα-σκευά��νται τα δ�ρατα π�υ με τ��άλκιν� αι�μηρ� τ�υς άκρ� απ�τε-λ�ύν τ�ν ατ�μικ� ε��πλισμ� κάθεπ�λεμιστή.

Nαυπηγική

Tα ευθυτενή �ύλα τ�υ κυπαρισσι-�ύ και τ�υ έλατ�υ δίν�υν τα δ�κά-ρια των �ικιών, τα κ�υπιά και τα κα-τάρτια των πλ�ίων. Oι �υλ�υργ�ί(και ιδιαίτερα �ι κατασκευαστές

των πλ�ίων) εργά��νται κάτω απ�την έμπνευση της Aθηνάς, «Oπωςμαδέρι ισιώνει σε άρμεν� μιαν άκρη ωςάλλη η στά"νη σε ά�ι�υ μαστ�ρ�υ �έ-ρια, η "ώτιση της Aθηνάς π�υ κάνει ταμυστικά π�υ κρύ$ει η τέ�νη τ�υ καλάνα τα κατέ�ει» (Iλ. O 410–412) και συ-γκαταλέγ�νται στ�υς «�ρήσιμ�υςγια τ� κ�ιν� τε�νίτες» π�υ καλεί κα-νείς ακ�μη «κι απ’ της γης τα πέρα-τα» (Oδ. ρ 386–390).

Tα δέντρα π�υ κατε��ήν �ρησι-μ�π�ι�ύνται στην κατασκευή πλ�ί-ων είναι η δρυς, τ� πεύκ�, η λεύκα,και τ� έλατ�. A�ί�ει να σ��λιαστεί ηεπιλ�γή τ�υ είδ�υς πεύκ�υ στηνκατασκευή της καρίνας των πλ�ί-ων. Oπως μας λέει � Oμηρ�ς, «...γιαδρυς, για λεύκα �άμω για πεύκ� τρι-σμέγαλ�, π�υ ‘κ�ψαν πα στα $�υνά �ιμάστ�ρ�ι με τα νι��τιστα τσεκ�ύριατ�υς, καρένα να τ� κάν�υν...» (Iλ. N389–391), τ� πεύκ� αυτ�, «η πίτυς»,

κ�!�ταν πάνω στα !�υνά, εκεί π�υσήμερα συναντάμε τα ψηλά ευθυ-τενή μαύρα πεύκα. Tα παραθαλάσ-σια είδη πεύκ�υ, «η πεύκη», δενπρ�τιμώνται γιατί έ��υν �αμηλ�τε-ρ�υς και συ�νά στρε!λ�ύς κ�ρ-μ�ύς. Λιγ�τερ� γνώστες τ�υ ελλη-νικ�ύ �υσικ�ύ περι!άλλ�ντ�ς, �ισύγ�ρ�ν�ι ναυπηγ�ί π�υ ανακατα-σκεύασαν την τριήρη Oλυμπιάδαπιστεύ�υν �τι ε�α�ανίστηκε απ�την Eλλάδα τ� είδ�ς πεύκ�υ π�υ�ρησιμ�π�ι�ύσαν �ι αρ�αί�ι στηνκατασκευή πλ�ίων και επιλέγ�υν έ-να αμερικάνικ� είδ�ς, τ� oregonpine.

Tα ευθυτενή έλατα δίν�υν τακ�υπιά και τα κατάρτια τ�υ πλ�ί�υ.«...στα τ�ρνευτά καθίσαν ελάτινα κ�υ-πιά και γέμισαν α"ρ�ύς τ� κύμα γύ-ρα...» (Oδ. μ 171–172). Πενήντα έλα-τα κ�!�νταν για τα κ�υπιά (ένα γιακάθε κ�υπί) και ένα για τ� κατάρτιμιας πενηντάκ�π�υ, τ�υ πλ�ί�υ τηςOμηρικής επ��ής. Στην εκστρατείακατά της Tρ�ίας π�υ περιγρά�ει �Oμηρ�ς, πήραν μέρ�ς 934 πενηντά-κ�π�ι π�υ (X 51 έλατα) αντιστ�ι-��ύν σε 47.634 υλ�τ�μημένα έλατα.H πιέση π�υ δέ�τηκαν τα ελατ�δά-ση απ� την ανάπτυ�η της ναυτικήςισ�ύ�ς των Eλλήνων γίνεται ακ�μηεντ�ν�τερη �ταν στην ακμή τ�υ α-θηναϊκ�ύ στ�λ�υ η κάθε τριήρης εί-�ε 170 ελάτινα κ�υπιά. Ωστ�σ�, ενώ�ι �υσικές διαπλάσεις των �αμη-λών υψ�μέτρων, π�υ κύρια τρ��-δ�τ�ύσαν με καύσιμη ύλη τις αν-θρώπινες δραστηρι�τητες, υπ�-!αθμίστηκαν έντ�να μετά τη μα-κρ��ρ�νια απ�ψίλωσή τ�υς, τα ε-λατ�δάση αντέδρασαν γεννώνταςένα νέ� παιδί, π�υ σήμερα κυριαρ-�εί στην �ρ�σειρά της Πίνδ�υ, τηνAbies borisii–regis, υ!ρίδι� της ελλη-νικής και ευρωπαϊκής ελάτης. Γε-γ�ν�ς π�υ υπ�δηλώνει πως η ελλη-νική �λωρίδα δεν έπαι�ε μ�ν� τ�ρ�λ� τ�υ παθητικ�ύ θύματ�ς τηςτε�ν�λ�γικής ανάπτυ�ης των αρ-�αίων Eλλήνων αλλά αντέδρασε καισυνε�ελί�θηκε με την ανθρώπινην�ηση.

Oι λεύκες (Populus spp.) έ��υν ελαρύ, ελαστικ� και εύκ�λα επε#εργα��με-ν� #ύλ�.

«Eίματα ευπ�ίητα»Y�αντικές τε�νικές και υ�άντρες στ�υς αρ�αί�υς �ρ�ν�υς

Tης Iριδας T�α�ίλη

Aρ�αι�λ�γ�υ, μέλ�υς της Eταιρίας MελέτηςAρ�αίας Eλληνικής Tε�ν�λ�γίας

H TEXNH της ύ�ανσης είναι μια απ�τις !ασικές, τις σταθερές τε�νικέςπ�υ αναπτύσσ�νται ή μετα!άλλ�νταιμε ρυθμ�ύς σταθερ�ύς, διαπερν�ύνκ�ινωνικές ανακατατά�εις και ελά�ι-στα επηρεά��νται απ� ιστ�ρικές τύ-�ες. Oι αλλαγές και �ι καιν�τ�μίεςυι�θετ�ύνται ή διαδίδ�νται με μεγα-λύτερη !ραδύτητα απ� �τι στις τε-�ν�λ�γίες αι�μής (π.�. μέταλλα, ναυ-πηγική, κ.ά.), δεί�ν�υν �μως μια μα-κρ�!ι�τητα π�υ λείπει απ� αυτές.Για παράδειγμα, � κάθετ�ς αργαλει-�ς με !άρη, � !ασικ�ς τύπ�ς αργα-λει�ύ στην αρ�αι�τητα, επι!ίωσε ώςτα μέσα τ�υ 20�υ αιώνα στη Σκανδι-να!ία.

H ύ�ανση είναι τε�νική της μεγά-λης διάρκειας. Mε τα πρ�ϊ�ντα της�μως, τα υ�άσματα, τα ενδύματα,τις στ�λές, συμ!αίνει ακρι!ώς τ� α-ντίθετ�. H �ψη τ�υς είναι ευμετά!�-λη, επιδιώκεται τ� νέ� και η αλλαγή.Oι ιστ�ρικές τύ�ες, η παρ�υσία �έ-νων, �ι κ�ινωνικ�ί συσ�ετισμ�ί τακαθ�ρί��υν απ�λύτως. Oι ενδυματ�-λ�γικ�ί συρμ�ί ήταν και είναι ένας α-π� τ�υς τρ�π�υς με τ�υς �π�ί�υςεκ�ράστηκαν η κ�ινωνική δια��ρ�-π�ίηση ή �ι κάθε είδ�υς εθνικισμ�ί,καθώς και η δικαίωσή τ�υς ή η αντί-σταση σ’ αυτ�ύς.

H διαδικασία της κατασκευής τωνυ�ασμάτων περιλαμ!άνει έναν π�ι-κίλ� και μεγάλ� αριθμ� επιμέρ�υςεργασιών και άρα εμπλέκεται σε π�-λύ δια��ρετικές τε�νικές. Για παρά-δειγμα τ� μαλλί, πρ�ϊ�ν μετάλλα�ης,σ�ετί�εται με τις τε�νικές της κτην�-τρ��ίας και απαιτήθηκε μακρά διαδι-κασία σταθερ�π�ίησης της απ�κτη-σής τ�υ.

T� λινάρι, τ� αρ�αι�τερ� «!ι�μη-�ανικ�» πρ�ϊ�ν, απαιτεί μακρ�τατηκατεργασία για την α�αίρεση της υ-�αντικής ίνας απ� τ� στέλε��ς. Γι-ν�ταν με την τε�νική της διά!ρε�ηςσε λιμνά��ντα νερά. T� �υλώδες μέ-ρ�ς σάπι�ε και απ�μακρυν�ταν με τησύνθλιψη τ�υ στελέ��υς και τ� �τέ-νισμα των ινών για την α�αίρεση τωνυπ�λειμμάτων. H τε�νική ήταν γνω-στή απ� τα μυκηναϊκά �ρ�νια.

T� γνέσιμ�, !ασικ� στάδι� τ�υ με-τασ�ηματισμ�ύ της ίνας σε νήμα,στηρί�εται στ�ν έλεγ�� της κυκλι-κής κίνησης π�υ απαιτείται για τ�στρίψιμ� της κλωστής. Tα εργαλείαείναι τ� αδρά�τι π�υ περιστρέ�εταικαι η ακίνητη ρ�κα, �π�υ είναι τυ-λιγμέν� τ� άγνεστ� ακ�μη μαλλί. T�γνέσιμ� απαιτεί απ� τη γνέστρα ι-σ�ρρ�πία, ρυθμ�, συντ�νισμ� τωνκινήσεων, εγρήγ�ρση των μελώντης, μία σωματική αίσθηση τ�υ �ρ�-ν�υ, της τα�ύτητας, των διαστάσε-ων. Συνήθως γίνεται συμπληρωματι-κά με άλλες δ�υλειές. O Δαρεί�ςθαύμασε μία γυναίκα π�υ �δηγεί ταάλ�γα στ� π�τάμι γνέθ�ντας και

H σειρά των υαντικών εργασιών, �πως σώ�εται απ� μελαν�μ�ρη λήκυθ� των μέσων τ�υ 6�υ αιώνα π.X. (εδώ σε α-νάπτυγμα). Aπ� αριστερά: H κατασκευή της πρώτης άστριης κλωστής, στη συνέ�εια δύ� γυναίκες διπλών�υν τ� έ-τ�ιμ� ύασμα, κατ�πιν μία άλλη γνέθει ενώ η άλλη κατασκευά�ει πάλι την πρώτη άστριτη κλωστή. Aκ�λ�υθεί � αρ-γαλει�ς και τέλ�ς τ� �ύγισμα τ�υ μαλλι�ύ. Nέα Y�ρκη, Metropolitan Museum. (Oι ωτ�γραίες είναι απ� τ� $ι$λί�«Yαντική και υάντρες στ� πρ�ϊστ�ρικ� Aιγαί�, 2000 - 1000 π.X.», της Iριδας T�α�ίλη, εκδ. «Πανεπιστημιακές Eκδ�-σεις Kρήτης», Hράκλει� 1997).

Λεπτ�μέρεια λευκής �ιν��ης,�π�υ αίν�νταιπ�λύ καθαρά �ι κινήσεις τ�υ γνεσίματ�ς.H γνέστρα σύρει σιγά σιγάτ� μαλλί απ� την κλακάτη, �π�υ είναι στερεωμένες �ι ίνες, και με τ� άλλ� �έριτρ��δ�τεί την κλωστή, π�υσ�ηματί�εται απ�την περιστρ�ικήκίνηση τ�υ αδρα�τι�ύ.Zωγρά�ς τ�υ Bρύγ�υ, γύρω στ� 490π.X., (Bρετανικ�M�υσεί�).

Γραμμική απ�δ�ση τ�υ $ασικ�ύ τρ�π�υ ύανσης. Tα στημ�νια �ωρί��νται σεδύ� σειρές εναλλά# τα περιττά (1,3,5,7...) και τα άρτια (2,4,6,8...). H μία σειράδένεται σε ένα ρα$δί, τ�ν καν�να, π�υ κινείται μπρ�ς και πίσω απ� την άλλησειρά, δημι�υργώντας έτσι ένα άν�ιγμα απ’ �π�υ περνά τ� υάδι (σ�έδι�: A.Castresana).

κρατώντας μια στάμνα στ� κε�άλιτης (Hρ�δ�τ�ς 5, 12).

Aργαλει�ςAς έρθ�υμε τέλ�ς στην ύ�ανση

αυτή καθαυτή. T� !ασικ� της μέσ�είναι � αργαλει�ς. Aργαλει�ς μπ�ρείνα είναι ένας �π�ι�σδήπ�τε μη�ανι-σμ�ς με τ�ν �π�ί� τεντώνεται έναςαριθμ�ς νημάτων, τα στημ�νια, γιανα περάσ�υν ανάμεσά τ�υς τα υ�ά-δια π�υ τέμν�νται με τα πρώτα σε�ρθή γωνία. Tα στημ�νια �ωρί��νταιεναλλά� σε δύ� σειρές τα περιττάκαι τα άρτια. H !ασική κίνηση της ύ-�ανσης είναι η μετακίνησή τ�υς �-λων μα�ί των στημ�νιών, κάθε σει-ράς, μπρ�ς και πίσω ώστε να σ�ημα-τί�εται ένα άν�ιγμα απ� �π�υ περνάμε μιας τ� υ�άδι τυλιγμέν� στησαΐτα.

Aυτή είναι η !ασική μη�αν�π�ίησηπ�υ έ�ει ήδη επιτευ�θεί απ� τ�υςπρωιμ�τερ�υς γνωστ�ύς αργαλει-�ύς στ�ν αιγαιακ� �ώρ�, τ�υς κάθε-τ�υς αργαλει�ύς με !άρη. Στ�ν αρ-γαλει� αυτ�ν τα στημ�νια τεντών�-νται μετα�ύ δύ� κάθετων δ�κών. Hμία τ�υς άκρη δένεται στ� �ρι��ντι�ρα!δί π�υ συνδέει τις δυ� κάθετεςδ�κ�ύς, ενώ στην άλλη άκρη δέν�-νται μια σειρά !αρίδια πήλινα, λίθιναή μετάλλινα, �ι αγνύθες και με τ� !ά-ρ�ς τ�υς τεντών�νται τα νήματα.Aυτ�ς είναι � αργαλει�ς της Πηνελ�-πης, σ’ αυτ�ν υ�άνθηκαν τα π�λύ-�ρωμα και περίτε�να μινωικά υ�ά-σματα, σε τέτ�ι�ν η Λυσιστράτη και�ι �ίλες της ύ�αναν τ�υς δια�ανείςτ�υς �ιτωνίσκ�υς. Eίναι αργαλει�ςπ�ικίλων δυνατ�τήτων, �π�υ μπ�-ρ�ύν να υ�ανθ�ύν π�λύπλ�κα ή α-πλά υ�άσματα και έτσι ίσως ε�ηγεί-ται η διάδ�ση και η τεράστιά τ�υ μα-κρ�!ι�τητα, παρά τ� γεγ�ν�ς �τι ή-ταν ένας !αρύς και κ�υραστικ�ς μη-�ανισμ�ς για τις υ�άντρες π�υ ύ�αι-ναν �ρθιες.

O �ρ�ν�ς και η τέ�νη π�υ απαιτ�ύ-σαν �ι παραπάνω εργασίες πρ�σέδι-δε στα υ�αντά α�ία και τα καθιστ�ύ-σε ιδιαίτερα π�λύτιμα. Oταν �ι Φαία-κες �επρ�!�δί��υν τ�ν Oδυσσέαστ�ν γυρισμ� τ�υ στην Iθάκη, ��ρ-τών�υν τ� πλ�ί� τ�υ με π�λύτιμα μέ-ταλλα, αλλά και με είματα ευπ�ίητα,με καλ�καμωμένα υ�αντά.

Aνακατασκευή (δε�ιά) τ�υ Mη�ανισμ�ύ των Aντικυθήρων α-π� τ�ν Derek de Solla Price. Πάνω, ανακατασκευή τ�υ μη-�ανισμ�ύ, με δια��ρετική θεώρηση των σειρμών των �δ�-ντωτών τρ��ών απ� τ�ν Allan Bromley. Aριστερά, ένα απ�τα τέσσερα θραύσματα τ�υ αρ�αί�υ ευρήματ�ς.

O Mη�ανισμ�ς των AντικυθήρωνM�ναδικ� αστρ�ν�μικ� �ργαν� μεγάλης ακρί�ειας με τεράστια επιστημ�νική και ιστ�ρική α�ία

T�υ N. A. Oικ�ν�μ�υ

Oμ�τιμ�υ καθηγητή A.Π.Θ.

TO ΠAΛAIOTEPO �ργαν� π�υ �ρη-σιμ�π�ι�ύσε μαθηματικ�ύς συρ-μ�ύς �δ�ντωτών τρ��ών και κατάσυνέπεια � αρ�αι�τερ�ς υπ�λ�γι-στής είναι τ� γνωστ� εύρημα Mη�α-νισμ�ς των Aντικυθήρων, π�υ α-διαμ�ισ�ήτητα �ρ�ν�λ�γήθηκε �τιανήκει στην πρ� τ�υ 80 π.X. επ��ή.Tέσσερα κύρια θραύσματα τ�υ μη-�ανισμ�ύ αυτ�ύ �ρέθηκαν τ� Πά-σ�α τ�υ 1900 απ� �μάδα σ��υγγα-ράδων, π�υ ε!ώκειλαν στ� νησί τωνAντικυθήρων στη διάρκεια τ�υ τα!ι-δι�ύ της επιστρ��ής τ�υς απ� τανερά της Λι�ύης, �π�υ αλίευανσ��υγγάρια, στην πατρίδα τ�υς τηΣύμη. Σε καταδύσεις διερευνητικές�ι σ��υγγαράδες �ρέθηκαν μπρ�-στά σε ένα ναυάγι� της ρωμαϊκής ε-π��ής, π�υ έκρυ�ε θησαυρ�ύς αρ-�αι�λ�γικ�ύς, μετα!ύ των �π�ίωντα θραύσματα αυτά.

Tα θραύσματα αρ�ικά δεν πρ�κά-λεσαν ιδιαίτερ� ενδια�έρ�ν, καθώςτα άλλα ευρήματα ήταν πι� εντυπω-σιακά. Oμως ήταν τα μ�να π�υ έ�ε-ραν επιγρα�ές και επ�μένως τα μ�-να π�υ επέτρεπαν σε πρώτη πρ�-σέγγιση τ�ν πρ�σδι�ρισμ� της �ρ�-ν�λ�γίας τ�υ ναυαγί�υ. Aπ� τις επι-γρα�ές αυτές, και ιδιαίτερα απ� την

επιγρα�ή τ�υ παραπήγματ�ς, πρ�-κύπτει πως � μη�ανισμ�ς συνδε�-ταν με αστρ�ν�μικές μετρήσεις.

H απ�τίμηση των θραυσμάτων έ-γινε σ�εδ�ν αμέσως απ� τ�ν καθη-γητή B. Σπάη, τ�ν ν�μισματ�λ�γ� I.Σ��ρών� και τ�ν ανθυπ�πλ�ίαρ��Π. Pεδιάδη. Oι δύ� τελευταί�ι συμ-�ων�ύν �τι � μη�ανισμ�ς είναι α-στρ�λά��ς ως εκ της αντιπαράθε-σης των επιγρα�ών με την αντίστ�ι-�η περιγρα�ή τ�υ Φιλ�π�ν�υ. O K.Pάδ�ς θεώρησε �τι τ� �ργαν� ήτανπλέ�ν π�λύπλ�κ� απλ�ύ αστρ�λά-��υ.

H πλέ�ν σύγ�ρ�νη μελέτη τ�υ μη-�ανισμ�ύ έγινε απ� τ�ν καθηγητήPrice π�υ �ασίστηκε σε ραδι�γρα�ι-κές έρευνες τ�υ κ. X. Kαράκαλ�υ.Aπ� τις ραδι�γρα�ίες πρ�έκυψε �τι� μη�ανισμ�ς περιεί�ε 32 �δ�ντω-τ�ύς τρ��ύς. Eπι�ειρήθηκε ανα-σύνθεση των εμπλεκ�μένων τρ�-�ών και ανακατασκευή τ�υ μη�ανι-σμ�ύ ώστε να απ�καλυ�θεί η λει-τ�υργία τ�υ. Mε �άση τις μελέτεςαυτές � Price ανακατασκεύασε τ�μη�ανισμ�. Hταν ένα �ρθ�γώνι�κ�υτί ύψ�υς 33 εκ., πλάτ�ς 17 εκ.και πά��υς 10 εκ. και σ�ηματί&�νταναπ� μπρ�ύντ&ιν�υς δίσκ�υς 2 �ιλ.πά��υς με πλαίσι� !ύλιν�. Oι δίσκ�ιέ�εραν τις επιγρα�ές.

Στην εμπρ�σθια �ψη έ�ερε δύ�

�μ�κεντρ�υς δίσκ�υς ενδεί!εων, �-π�υ ένας δείκτης δεί�νει τη θέσητ�υ Hλι�υ σε σ�έση με τ�υς απλα-νείς (τ� αστρικ� έτ�ς) και την ημε-ρ�μηνία. Eνς δεύτερ�ς δείκτης δεί-�νει τη θέση της σελήνης ως πρ�ςτ�υς απλανείς (αστρικ�ς μήνας).

Στην �πίσθια �ψη υπάρ��υν δύ�δίσκ�ι ενδεί!εων, π�υ καθένας απ�-τελείται απ� έναν αριθμ� �μ�κε-ντρων δακτυλίων. O �αμηλ�τερ�ςδίσκ�ς �έρει 59 διαιρέσεις, π�υ α-ντιστ�ι��ύν στις 29,5 μέρες τ�υ συ-ν�δικ�ύ (σεληνιακ�ύ) μήνα. Eναςμικρ�ς συμπληρωματικ�ς δείκτηςμετρά τ�υς δώδεκα συν�δικ�ύς μή-νες. T� πλέ�ν σημαντικ� ήταν νασυνδυά&ει τ� Mετωνικ� κύκλ� μετ�υς μήνες. Eνα επιπλέ�ν στ�ι�εί�είναι � δρακ�νικ�ς ή κ�μ�ικ�ς μή-νας, π�υ είναι η γραμμή της τ�μήςτ�υ επιπέδ�υ της τρ��ιάς της σελή-νης γύρω απ� τη γη με την εκλειπτι-κή, γιατί αυτ�ς καθ�ρί&ει τις εκλεί-ψεις. Mε τ� συνδυασμ� αυτ�ν �δη-γ�ύμαστε στ� κύκλ� Σάρ�ς, δηλαδήτ�ν κύκλ� των εκλείψεων, π�υ απ�-δεικνύεται απ� την ανάγνωση τωνεπιγρα�ών της �πίσθιας πλάκας(γραμμή 42, �π�υ � αριθμ�ς 223πρ��ανώς υπ�δηλώνει τ�υς συν�-δικ�ύς μήνες �π�υ συμ�αίν�υν 19εκλείψεις).

Oι αριθμ�ί των δ�ντιών των τρ�-

�ών και � συνδυασμ�ς σε συρμ�ύς,�πως δ�θηκε απ� τ�ν Price και μετάαπ� τ�ν Bromley επιτρέπει να απ�-δώσ�υμε στ�ν μη�ανισμ� λειτ�υρ-γίες π�υ συνδέ�νται με την κίνησητης σελήνης, τ�υ ήλι�υ και των με-τα!ύ τ�υς σ�έσεων (εκλείψεις), π�υ�μως απαιτ�ύν υπ�λ�γισμ�ύς π�υπρέπει να εκτιμ�ύν μέ�ρι και έ!ι δε-καδικά ψη�ία. Π.�. � συνδυασμ�ς 19ετών (Mετωνικ�ς κύκλ�ς) με τ�υς223 συν�δικ�ύς μήνες και τ�υς 242δρακ�ντει�υς μήνες, �π�υ � δρακ�-ντει�ς μήνας ισ�ύται με 27,212220μέρες και 0,921493 συν�δικ�ύς μή-νες, δεί�νει την απαιτ�ύμενη ακρί-�εια π�υ έπρεπε να εκ�ρά&ει � μη-�ανικ�ς αυτ�ς υπ�λ�γιστής.

Tέλ�ς, θα πρέπει να τ�νιστεί η ύ-παρ!η τ�υ δια��ρικ�ύ συστήματ�ςπ�υ �ρησιμ�π�ιεί μια είσ�δ� π�υ τημετα�έρει σε δύ� ε!�δ�υς. Στα συ-στήματα αυτά η τα�ύτητα περι-στρ��ής της εισ�δ�υ είναι ίση μετη δια��ρά τα�υτήτων των δύ� ε-!�δων. Tέτ�ια δια��ρικά συναντά-με σε σημερινές κατασκευές, �πωςσε μη�ανές έλ!ης και �πωσδήπ�τετίπ�τε ανάλ�γ� δεν υπάρ�ει πριν α-π� τα μέσα τ�υ 19�υ αιώνα. Στ�νMη�ανισμ� των Aντικυθήρων τ�δια��ρικ� σύστημα επιτρέπει τ�συσ�ετισμ� των συν�δικών δεδ�-μένων με τα αστρικά.

Tα αστρ�ν�μικά �ργαναΓνώμ�νες, ηλιακά ωρ�λ�για, αστρ�λά��ι και άλλα �ργανα παρατηρήσεως των �υρανίων �αιν�μένων

Tης Mάρως K. Παπαθανασί�υ

Δρ�ς Mαθηματικών, δρ�ς Bυ�αντιν�λ�γίας, επικ. καθηγήτριας της Iστ�ρίας των Θετικών Eπιστημών στ� Tμήμα Mαθηματικών τ�υ Πανεπιστημί�υ Aθηνών

H MAΓEYTIKH �μ�ρ�ιά τ�υ νυκτερι-ν�ύ �υραν�ύ με τις �ιλιάδες των α-στέρων τ�υ ώθησε απ� αρ�αι�τάτων�ρ�νων τ�ν άνθρωπ� στην παρατή-ρηση των �υρανίων �αιν�μένων. Hσπ�υδαι�τητά τ�υς για την επισή-μανση των επ��ών και την έναρ!ηγεωργικών εργασιών και ναυτιλια-κών δραστηρι�τήτων �αίν�νται στ�έργ� τ�υ Hσι�δ�υ Eργα και Hμέραι.

Kάθε ημέρα � Hλι�ς στέλνει τις α-κτίνες τ�υ στη γη καθώς διαγρά�ειτην τρ��ιά τ�υ στ�ν �υραν� και απ�τ� εκάστ�τε ύψ�ς τ�υ επάνω απ�τ�ν τ�πικ�ν �ρί&�ντα ε!αρτάται τ�μήκ�ς της σκιάς, την �π�ία ρί�ν�υντα αντικείμενα. Bάσει αυτής της α-πλής παρατηρήσεως κατεσκευάσθητ� αρ�αι�τερ� αστρ�ν�μικ� �ργαν�,� γνώμων ή σκιαθήρας, ένας κατα-κ�ρυ��ς στύλ�ς, τ�υ �π�ί�υ τ� μή-κ�ς της σκιάς μετα�άλλεται τ�σ�νκατά τη διάρκεια της ημέρας �σ�νκαι κατά τη διάρκεια τ�υ έτ�υς. Tηνημέρα τ� ελά�ιστ� μήκ�ς της σκιάςσημειώνεται την αληθή μεσημ�ρία,δηλαδή τη στιγμή της δια�άσεωςτ�υ ηλί�υ απ� τ�ν μεσημ�ριν� τ�υτ�π�υ. Kατά τη διάρκεια τ�υ έτ�υς ημεγαλύτερη μεσημ�ρινή σκιά τ�υγνώμ�ν�ς σημειώνεται την ημέρατ�υ �ειμεριν�ύ ηλι�στασί�υ (ή τρ�-πής) και η μικρ�τερη μεσημ�ρινήσκιά την ημέρα τ�υ θεριν�ύ ηλι�στα-σί�υ. Kατ�πιν πρ�σδι�ρί&εται γεωμε-τρικώς τ� μήκ�ς της σκιάς κατά τις ι-σημερίες, επ�μένως και �ι ημερ�μη-νίες τ�υς. O υπ�λ�γισμ�ς της ακρι-��ύς διαρκείας τ�υ έτ�υς και κάθεμίας απ� τις τέσσερις επ��ές απετέ-λεσε �ασική επιδίω!η των αρ�αίωναστρ�ν�μων.

H σπ�υδαι�της της �ρήσεως τ�υγνώμ�ν�ς για τη μέτρηση τ�υ ημε-ρησί�υ �ρ�ν�υ καθ’ �λη τη διάρκειατ�υ έτ�υς, �δήγησε στην ανάπτυ!ηιδιαιτέρ�υ επιστημ�νικ�ύ κλάδ�υ,της Γνωμ�νικής, της �π�ίας ε�αρ-μ�γή απ�τελεί η τε�νική της κατα-σκευής των ηλιακών ωρ�λ�γίων.

Tα ηλιακά ωρ�λ�για διακρίν�νταισε δυ� τύπ�υς, τ�ν ελληνικ� και τ�νρωμαϊκ�. Στ�ν ελληνικ� τύπ� η σκιάτ�υ γνώμ�ν�ς πέ�τει σε ημισ�αιρι-κή επι�άνεια, τ�ν π�λ�· στ�ν ρωμαϊ-κ� τύπ� η σκιά πέ�τει σε επι�άνειακαλ�υμένη σκά�η. Συνήθως � γνώ-μων στηρί&εται πλαγίως ώστε να έ�ειτην κατεύθυνση τ�υ ά!�ν�ς τ�υ κ�-σμ�υ, δηλαδή τ�υ ά!�ν�ς περιστρ�-�ής της γης, και να σκ�πεύει τ�ν ��-ρει� π�λ� τ�υ �υραν�ύ· στην επι�ά-νεια �π�υ πέ�τει η σκιά τ�υ υπάρ-��υν υπ�διαιρέσεις για τις 12 ώρεςτης ημέρας, �ι �π�ίες έ��υν δια��-ρετική διάρκεια κατά τις διά��ρες ε-π��ές, γι’ αυτ� και �ν�μά&�νται και-ρικές ώρες· είναι επίσης δια��ρετι-κής διάρκειας και απ� τις ώρες της

νύκτας, ε�’ �σ�ν μ�ν�ν κατά τις δύ�ημερ�μηνίες των ισημεριών �ι ώρεςτης ημέρας και της νύκτας είναι ίσεςμετα!ύ τ�υς και καλ�ύνται ισημερι-νές ώρες.

Για τη μέτρηση τ�υ �ρ�ν�υ τη νύ-κτα �ρησιμ�π�ι�ύντ� κλεψύδρες.Oμως, κατά τ� μεγάλ� αστρ�ν�μ�Kλαύδι� Πτ�λεμαί� (2�ς αι. μ.X.) απ�τα διά��ρα είδη ωρ�σκ�πίων, δηλα-

δή ωρ�λ�γίων, �ύτε τα ηλιακά ωρ�-λ�για �ύτε �ι κλεψύδρες πρέπει ναθεωρ�ύνται απ�λύτως ακρι�ή· ταμεν πρώτα λ�γω πιθανής μετατ�πί-σεως τ�υ γνώμ�ν�ς των, τα δε δεύ-τερα λ�γω ανωμάλ�υ ρ�ής τ�υ υ-γρ�ύ υπ� την επενέργεια δια��ρωνπαραγ�ντων· ακρι�είς μετρήσειςτ�υ �ρ�ν�υ, έως και τ�υ πρώτ�υ λε-πτ�ύ της ώρας, μπ�ρ�ύν να γίν�υν

μ�ν�ν δι’ αστρ�λά�ων ωρ�σκ�πίων.E! αρ�ής ήσαν γνωστ�ί δυ� τύπ�ι

αστρ�λά��υ, � σ�αιρικ�ς και � επί-πεδ�ς. O σ�αιρικ�ς αστρ�λά��ς,τ�ν τρ�π�ν κατασκευής τ�υ �π�ί�υεκθέτει � Πτ�λεμαί�ς, ήταν μια αρ-θρωτή σ�αίρα· �ρησίμευε για τ�νπρ�σδι�ρισμ� της θέσεως των αστέ-ρων ως πρ�ς την εκλειπτική (&ωδια-κ� κύκλ�) και ιδιαιτέρως για τη μελέ-τη της κινήσεως της σελήνης. O επί-πεδ�ς αστρ�λά��ς απετέλεσε τ�σπ�υδαι�τερ� αστρ�ν�μικ� �ργαν�απ� την ελληνιστική επ��ή έως καιτ�ν 17� αιώνα στ�ν δυτικ� κ�σμ�, ε-νώ στ�ν μ�υσ�υλμανικ� η �ρήση τ�υδιετηρήθη έως και τ�ν 19�ν αιώνα. Hθεωρητική �άση κατασκευής τ�υ α-νάγεται στ�ν μεγάλ� αστρ�ν�μ�Iππαρ�� (2�ς αι. π.X.), �πως μαρτυ-ρεί � Συνέσι�ς Kυρήνης. Πρ�κειταιπερί της στερε�γρα�ικής πρ��λής,δηλαδή απεικ�νίσεως σ�αίρας επά-νω σε επίπεδ� κατά τέτ�ι�ν τρ�π�,ώστε να διατηρ�ύνται η ισ�της τωνγωνιών και �ι αναλ�γίες των μηκών,απαραίτητες πρ�ϋπ�θέσεις �μ�ι�τη-τας για την αναγνώριση των σ�ημα-τισμών των αστέρων σε επίπεδ��άρτη. H αρ�αι�τέρα σω&�μένη περι-γρα�ή τ�υ �ργάν�υ ευρίσκεται στ�έργ� τ�υ Iωάνν�υ τ�υ Φιλ�π�ν�υ(6�ς αι. μ.X.) Περί της τ�υ αστρ�λά-��υ "ρήσεως και κατασκευής.

H σπ�υδαι�της τ�υ αστρ�λά��υ έ-γκειται στη δυνατ�τητα μετρήσεωςκαι αμέσ�υ υπ�λ�γισμ�ύ δια��ρωναστρ�ν�μικών και τ�π�γρα�ικώνστ�ι�είων: π.�. της ακρι��ύς ώρας �-π�ιαδήπ�τε στιγμή της ημέρας ή τηςνύκτας· τ�υ ωρ�σκ�π�υ και τ�υ με-σ�υρανήματ�ς, δηλαδή της μ�ίρας(και πρώτ�υ λεπτ�ύ) τ�υ &ωδιακ�ύ η�π�ία ανατέλλει κάθε στιγμή και ε-κείνης η �π�ία μεσ�υρανεί αντιστ�ί-�ως· της ακρι��ύς ώρας ανατ�λής,μεσ�υρανήσεως και δύσεως τωνδια��ρων αστέρων· της θέσεώςτ�υς κατά τα διά��ρα συστήματασυντεταγμένων· τ�υ πρ�σδι�ρισμ�ύτ�υ κλίματ�ς, δηλαδή τ�υ γεωγρα�ι-κ�ύ πλάτ�υς εν�ς τ�π�υ κ.ά.

Aλλα αστρ�ν�μικά �ργανα ήσαν ταε!ής: H στερεά σ�αίρα, της �π�ίαςτην κατασκευή ανα�έρει � Πτ�λε-μαί�ς αλλ’ η αρ�ή της �ρ�ν�λ�γείταιπ�λύ ενωρίτερα· έ�ερε επάνω της&ωγρα�ισμέν�υς τ�υς αστερισμ�ύςκαι τ�υς �ασικ�ύς κύκλ�υς της �υ-ρανί�υ σ�αίρας, �άσει των �π�ίων ε-τ�ρνεύ�ντ� και τ�π�θετ�ύντ� ε!ω-τερικώς αντίστ�ι��ι !ύλιν�ι κύκλ�ιμε τις υπ�διαιρέσεις των μ�ιρών. Oπαραλλακτικ�ς κανών για τ�ν πρ�σ-δι�ρισμ� της θέσεως των αστέρωνως πρ�ς τ�ν �ρί&�ντα. O τετράνταςκαι � μεσημ�ριν�ς κύκλ�ς για τ�νπρ�σδι�ρισμ� τ�υ ύψ�υς τ�υ ηλί�υκατά τη μεσ�υράνηση (αληθής με-σημ�ρία). O ισημεριν�ς κύκλ�ς γιατ�ν πρ�σδι�ρισμ� τ�υ �ρ�ν�υ των ι-σημεριών· και � κανών τ�υ Iππάρ"�υγια τη μέτρηση τ�υ γωνιακ�ύ εύ-ρ�υς τ�υ ηλιακ�ύ δίσκ�υ.

Hλιακ� ρ�λ�ι ιδιαίτερ�υ τύπ�υ απ� τ�υς Φιλίππ�υς της Mακεδ�νίας, �ρ�-ν�λ�γ�ύμεν� !άσει επιγρα�ών στ� 250-350 μ.X. Aνακατασκευή απ� τ�ν Δ.Kριάρη.

Bυ#αντιν�ς επίπεδ�ς αστρ�λά!�ς διαμέτρ�υ 14 εκ. απ� �ρεί�αλκ�, τ�υ1026 μ.X., � �π�ί�ς συνε�ί#ει την αρ�αία παράδ�ση.

Iατρική τεν�λ�γίαEργαλεία και μη�ανήματα της αρ�αι�ελληνικής ιατρικής απ� τ�ν Iππ�κράτη έως τ�ν Γαλην�

T�υ Σπύρ�υ Γ. Mαρκέτ�υ

Πρ�έδρ�υ της Eυρωπαϊκής Eταιρείας Φιλ�σ��ίας της Iατρικής, Aντιπρ�έδρ�υ της Διεθν�ύς Eταιρείας Iστ�ρίας της Iατρικής

H ΓENIKH εντύπωση π�υ επικρατείστ�ν ιατρικ� κ�σμ� �τι η Δυτική Iα-τρική Tε�ν�λ�γία άρ�ισε να ε�απλώ-νεται απ� τις αρ�ές τ�υ 19�υ αιώνα,δηλαδή α�’ �τ�υ η κλινική ιατρική ε-μπλ�υτίστηκε με τις ανακαλύψειςτ�υ στηθ�σκ�πί�υ, τ�υ θερμ�μέ-τρ�υ και τ�υ σ�υγμ�μαν�μέτρ�υ,δεν είναι ακρι"ής. Oσ�ι υπ�στηρί-#�υν την άπ�ψη αυτή δεν γνωρί#�υντη ρήση «ερευνάτε τας γρα�ές». Oσ��ς Iππ�κράτης στην «Περί Eυ-σ�ημ�σύνης» πραγματεία τ�υ συνι-στά στ�υς συναδέλ��υς τ�υ, ��ι μ�-ν� να ε�ετά#�υν ε��νυ�ιστικά και μεπρ�σ��ή τ�ν άρρωστ� και τ� περι-"άλλ�ν τ�υ, αλλά να έ��υν πρ�ετ�ι-μασμένα τα ιατρικά �ργανα, τα μη�α-νήματα και τα σιδερένια �ειρ�υργικάεργαλεία, �ωρίς τα �π�ία μπ�ρεί ναπεριέλθ�υν σε αμη�ανία και να πρ�-καλέσ�υν "λά"η! Aλλά και πέραν �-λων αυτών συνιστά ακ�μη �τι πρέπεινα είναι ε��διασμέν�ι και με μιαπρ�σθετη, απλ�ύστερη, ��ρητή ερ-γαλει�θήκη για τ�υς ε�ωτερικ�ύςαρρώστ�υς.

«Mελετάν δε �ρη εν ιητρική ταύτα με-τά πάσης καταστ�λής... ιν’ η σ�ι πρ�κα-τηρτισμένα �ργανά τε και μη�αναί καισίδηρ�ς και τα ε!ής· η γαρ εν τ�υτέ�ισιναπ�ρίη αμη�ανίη και "λά"η εστίν. Eστωδε σ�ι ετέρη παρέ!�δ�ς η λιτ�τέρη πρ�ςτας απ�δημίας η δια �ειρέων».

Tα πρώτα σπέρματα της IατρικήςTε�ν�λ�γίας ανευρίσκ�νται μέσαστην ελληνική αρ�αι�τητα, στ� μινω-ϊκ� και μυκηναϊκ� π�λιτισμ� και στηγεωγρα�ική περι��ή τ�υ Aιγαί�υ, �-πως μαρτυρ�ύν αναρίθμητα αρ�αι�-λ�γικά ευρήματα π�υ κ�σμ�ύν αρκε-τά �ημισμένα μ�υσεία. Oι ακλ�νητες�μως ρί#ες της, �πως πρ�κύπτει απ�την αναδρ�μική ιστ�ρι�γρα�ική έ-ρευνα της Iατρικής Tε�ν�λ�γίας, ε-ντ�πί#�νται κυρίως μέσα στα ιππ�-κρατικά κείμενα και σε άλλα ευρήμα-τα εκείνης της επ��ής· και δεν είναιτυ�αί�, �ύτε συμπτωματικ�, �τι πρ�-κειται για την περί�δ� τ�υ Xρυσ�ύAιώνα. Hταν η περί�δ�ς εκείνη κατάτην �π�ία η ελληνική ιατρική ενα-γκαλίστηκε για πρώτη ��ρά τ�ν �ι-λ�σ��ικ� στ��ασμ� και ενστερνί-σθηκε τ� τε�ν�λ�γικ� πνεύμα π�υεί�ε ήδη αρ�ίσει να διαμ�ρ�ώνεταιστην Iωνία και την Kάτω Iταλία. H ιπ-π�κρατική τέ�νη άρ�ισε να γίνεται ε-πιστήμη, �ωρίς �μως να απ�μακρύ-νεται απ� τ� "αθύτατ� ανθρωπιστι-κ� �αρακτήρα της...

H ιππ�κρατικήεργαλει�θήκη

Kάθε μ�ρ�ή δραστηρι�τητ�ς τ�υανθρώπιν�υ πνεύματ�ς έ�ει τα δι-κά της εργαλεία. T� ίδι� ακρι"ώςδεν θα μπ�ρ�ύσε να μη συμ"αίνει

και με την ιατρική, η �π�ία «πάνταπάλαι υπάρ�ει». Mε κύρι� και �αρα-κτηριστικ� παράδειγμα τη �ειρ�υρ-γική (�ειρ�υργία=έργ�ν �ειρ�ς).

Στ� σημεί� αυτ� πρέπει να διευ-κρινιστεί �τι στην αρ�αι�τητα ταπερισσ�τερα εργαλεία (εκτ�ς �υσι-κά απ� τα ιατρικά εργαλεία της λι-θίνης επ��ής) ήταν κατασκευασμέ-να κυρίως απ� �αλκ� (ή απ� διά��-ρα κράματα τ�υ �αλκ�ύ με άλλαμέταλλα) και απ� σίδηρ�. «Xαλκώ-ματι δε πλην των �ργάνων μηδενί �ρή-

σθω» επισημαίνει επιγραμματικά �Iππ�κράτης και πρ�συπ�γρά�ει �Bυ#αντιν�ς Oρει"άσι�ς εννέα αιώ-νες αργ�τερα, συνιστώτας �τι ταεργαλεία «��είλει γίγνεσθαι �αλκά ήσιδηρά» (πρέπει να κατασκευά#�-νται απ� �αλκ� ή απ� σίδηρ�).

H ιππ�κρατική εργαλει�θήκη εί-ναι πλ�ύσια σε �ειρ�υργικά εργα-λεία. Oι μελετητές της κυρι�λεκτι-κά εντυπωσιά#�νται! Eνδεικτικά,σκ�ρπια και στην τύ�η, σημειών�-νται �ν�μαστικά τα μα�αίρια (νυ-

στέρια), �ι μήλες (στειλε�ί), τα ά-γκιστρα, �ι "ελ�νες (ακίδες), ταράμματα, �ι διαστ�λείς, �ι σμίλες,�ι λα"ίδες, �ι αυλ�ί, �ι καυτήρες(σιδήρια), �ι καθετήρες, �ι κατ�-πτήρες, �ι �στάγρες (�στε�κ�π�ι),�ι �δ�ντάγρες (ρι#άγρες), �ι στα-�υλάγρες, �ι νάρθηκες και �ι σι-κύες ("εντ�ύ#ες), π�υ απ�τελ�ύνμερικά απ� τα πάμπ�λλα διαγνω-στικά και θεραπευτικά της ε�αρτή-ματα.

H πρ�σεκτική απ�τίμηση τ�υπλήθ�υς και της π�ικιλίας των ερ-γαλείων της ιππ�κρατικής ιατρικήςέρ�εται να επικυρώσει στην κλινικήπρά�η τη γνησι�τητα και τη σημα-σία δύ� απ�καλυπτικών α��ρισμώντ�υ Iππ�κράτη, �ι �π�ί�ι συναπ�τε-λ�ύν τη θεωρητική "άση και πρ��ι-ωνί#�υν την ακμή και την τελει�τη-τα της σύγ�ρ�νης Δυτικής IατρικήςTε�ν�λ�γίας.

T� πλήθ�ς της ιππ�κρατικής ερ-γαλει�θήκης �έρνει συνειρμικάστη μνήμη έναν απ� τ�υς π�λύγνωστ�ύς α��ρισμ�ύς τ�υ Iππ�-κράτη π�υ επισημαίνει �τι �σα ν�-σήματα δεν θεραπεύ�νται με τα�άρμακα, θεραπεύ�νται με τ� �ει-ρ�υργικ� νυστέρι, �πως ακρι"ώς α-ναγνωρί#εται απ� τη Δυτική Tε�ν�-λ�γία των ημερών μας!

«Oκ�σα �άρμακα �υ ιήται σίδηρ�ςιήται...»

H π�ικιλία της ιππ�κρατικής ερ-γαλει�θήκης υπενθυμί#ει έναν άλ-λ�, ίσως λιγ�τερ� γνωστ�, α��ρι-σμ� τ�υ Iππ�κράτη π�υ «κρ�ύει τ�νκώδωνα» τ�υ κινδύν�υ, �τι τα σ�-"αρά ν�σήματα �ρειά#�νται επιθε-τική θεραπεία, με λεπτ�τερα ε�ειδι-κευμένα εργαλεία, �πως επίσης α-ναγνωρί#εται απ� τη Δυτική Tε�ν�-λ�γία των ημερών μας! «Eς δε τα έ-σ�ατα ν�υσήματα αι έσ�αται θεραπεί-αι ες ακρι"είην κράτισται».

H τε�ν�λ�γικήε�άπλωση

Oι ε�ευρέσεις εργαλείων και �ρ-γάνων, �ι επιν�ήσεις μεθ�δων και �ιανακαλύψεις μη�ανημάτων –π�υ εί-�αν τις κατα"�λές τ�υς στην ιππ�-κρατική ιατρική– συνε�ίστηκαν, ε-μπλ�υτίστηκαν και π�λλαπλασιά-στηκαν στ�υς Aλε�ανδριν�ύς καιτ�υς Pωμαϊκ�ύς �ρ�ν�υς, με πρω-ταγωνιστές Eλληνες ιατρ�ύς καικ�ρυ�αί� ηγέτη τ�ν επ�ν�μασθέ-ντα «δεύτερ� Iππ�κράτη», τ�ν εν-δ��τατ� Γαλην�.

A�ί#ει να παρατηρηθεί �τι η πρ�-"�λή τ�υ τε�ν�λ�γικ�ύ ε��πλισμ�ύτης ανθρωπ�κεντρικής ιατρικής δενανήκε στις άμεσες πρ�τεραι�τητεςτης επ��ής εκείνης. Eτσι, θα μπ�-ρ�ύσε να ε�ηγηθεί τ� γεγ�ν�ς γιατίδεν εί�ε πρ�σελκύσει ιδιαίτερη πρ�-σ��ή στ�υς παλαι�τερ�υς ιστ�ρι-κ�ύς, �ι �π�ί�ι εί�αν επικεντρώσειτ� ενδια�έρ�ν τ�υς περισσ�τερ�στα �υσικά �αιν�μενα, στην κλινική

Eργαστήρι� παραγωγής (αριστερά) καιπωλήσεως (κάτω)�ειρ�υργικών εργαλείων (�άλυψ, σίδηρ�ς,�ρεί�αλκ�ς) της Eλλην�-ρωμαϊκής περι�δ�υ (M�υσεί� Bατικαν�, Pώμη).

ιατρική και στις ηθικ�δε�ντ�λ�γικέςαρ�ές π�υ πρέπει να την διέπ�υν,παρά στην περιγρα�ή των τε�ν�λ�-γικών της κατακτήσεων. E�άλλ�υ,τ� γεγ�ν�ς �τι �ι Eλληνες π�τέ δενυπήρ�αν άγρυπν�ι �ρ�υρ�ί των επι-τευγμάτων τ�υς ερμηνεύει γιατί αρ-κετ�ί �έν�ι ερευνητές πρ�σπάθη-σαν αργ�τερα να τα αντιγράψ�υνκαι να διεκδικήσ�υν την πατρ�τητάτ�υς, ισ�υρι#�μεν�ι –τις περισσ�τε-ρες ��ρές «αντιστάσεως μη �ύ-σης»– �τι τά�α ήταν δικά τ�υς! Δύ�απ� τα αναρίθμητα ιστ�ρικά παρα-δείγματα αρκ�ύν για να απ�δεί��υντ�υ λ�γ�υ τ� αληθές.

� O Iππ�κράτης (5�ς αι. π.X.) επι-ν�ησε ένα �ύλιν� θεραπευτικ� �ρ-γαν�, τ� λεγ�μεν� ιππ�κράτει� �ά-θρ�, τ� �π�ί� �ρησιμ�π�ίησε πρώ-τ�ς για την ανάτα�η των ε�αρθρη-

μάτων και τη θεραπεία των καταγ-μάτων. H πατρ�τητα τ�υ ιππ�κρα-τεί�υ �ργάν�υ διεκδικήθηκε αργ�-τερα απ� π�λλ�ύς, �πως απ� τ�διάσημ� Aρα"α ιατρ� A"ικένα κατάτ�ν 10� αιώνα και απ� δύ� Γάλλ�υς�ρθ�πεδικ�ύς, ακρι"ώς πριν απ� έ-ναν αιώνα (1897), δηλαδή 15 και 25�λ�κληρ�υς αιώνες αντιστ�ί�ωςμετά την αρ�ική περιγρα�ή τ�υ απ�τ�ν Iππ�κράτη!

� O Aλε�ανδριν�ς Hρ��ιλ�ς (απ�τη Xαλκηδ�να της Bιθυνίας) επι-ν�ησε (4�ς αι. π.X.) μια μικρή κλεψύ-δρα, με τη "�ήθεια της �π�ίας με-λέτησε τ� σ�υγμ� και την αναπν�ήσε συσ�ετισμ� με τις μετα"�λέςπ�υ επέρ��νται στα αγγεία κατά τη�άση της εισπν�ής και της εκπν�ής.Eτσι, σύμ�ωνα με τα ευρήματα τηςπραγματείας τ�υ «Περί Σ�υγμών»,

�ταν � άρρωστ�ς έ�ει πυρετ� �σ�υγμ�ς τ�υ γίνεται «πυκν�τερ�ς,μεγαλύτερ�ς και δυνατ�τερ�ς». Eί-κ�σι αιώνες αργ�τερα (16�ς) � διά-σημ�ς Iταλ�ς �υσι�λ�γ�ς Santorio,στηρι#�μεν�ς στα ευρήματα τ�υEλληνα Hρ��ιλ�υ, κατ�ρθωσε ναπεριγράψει μια "ελτιωμένη συ-σκευή για τη μελέτη τ�υ σ�υγμ�ύ...

Oι κατα"�λές και �ι ρί#ες της Δυ-τικής Iατρικής Tε�ν�λ�γίας ανευ-

ρίσκ�νται μέσα στα επιτεύγματατης αρ�αίας ελληνικής ιατρικής,της �π�ίας η καθ�ριστική συμ"�λήθα μπ�ρ�ύσε να παρα"ληθεί και νααπ�δει�θεί �τι, ίσως, είναι ε�ίσ�υσημαντική με εκείνες της �ιλ�σ�-�ίας, της λ�γ�τε�νίας, της π�λιτι-κής τέ�νης, των καλών τε�νών καιτων �υσικών επιστημών π�υ άνθη-σαν κατά την περί�δ� τ�υ Xρυσ�ύAιώνα.

H Iππ�κράτει�ς κλίμακα (αριστερά) και τ� Iππ�κράτει� �άθρ� απ�τελ�ύν τις δύ� πρώτες �ασικές τε�ν�λ�γικές επιν�ήσεις της Oρθ�πεδικής Θεραπευτικής.Aπ� �υ#αντιν� κώδικα τ�υ 11�υ αι. (Λαυρεντιανή Bι�λι�θήκη, Φλωρεντία).

H κλεψύδρα τ�υ Hρ�&ίλ�υ (300 π.X.) είναι τ� πρώτ� �ργαν� με τ� �π�ί� με-λετήθηκε � σ&υγμ�ς σε συνδυασμ� με τις αναπνευστικές κινήσεις (εισπν�ή -εκπν�ή).

Tα μετα&�ρικά μέσα των τραυματιών και των ασθενών στ�υς αρ�αί�υς ελλη-νικ�ύς �ρ�ν�υς ήταν τα &�ρεία (ράντ#α) και τα ασθεν�&�ρα (άμα'ες).(Aρ�αι�λ�γικ� M�υσεί� Φλωρεντίας).

Tης Eυαγγελίας A. Bαρέλλα

Eπ. καθηγήτριας τμήματ ς XημείαςAΠΘ, δρ Θε λ γίας

KOΣMHMATA και αναθήματα, επι-τραπέ�ια σκεύη και αγρ�τικά εργα-λεία, σωληνώσεις αστικών δικτύωνκαι συνδέσεις κι�νων, �πλα και ν�-μίσματα –τα πρ�ϊ�ντα της επε�ερ-γασίας των μετάλλων– σηματ�δ�-τ�ύν τις �άσεις τ�υ π�λιτισμ�ύ καιδιασώ��υν τις τε!νικές και αισθητι-κές τ�υ επιλ�γές. Tεκμηριωμένηαπ� π�ικίλης υ�ής κατάλ�ιπα, ημεταλλ�τε!νική μεθ�δ�λ�γία τ�υαρ!αι�ελληνικ�ύ κ�σμ�υ εί!ε συ-νάμα την τύ!η να απ�τυπωθεί σεειδικά εγ!ειρίδια, μάρτυρες μεγα-λ�πν�ων επιδιώ�εων και νεωτερι-στικών διεργασιών. Tα άνισα και ε-νί�τε ελλειπτικά τ�ύτα κείμενα α-νάγ�νται κατά τ� πλείστ�ν στηνπτ�λεμαϊκή και αυτ�κρατ�ρικήAλε�άνδρεια, απη!�ύν ωστ�σ� πα-λαι�τατες εμπειρικές γνώσεις, εκ-πε�ρασμένες με ενσυνείδητη συ-νέπεια �ρων και συμ"�λων.

Πρώτιστ� μέλημα της μεταλλ�-τε!νίας υπήρ�ε �υσικώ τω λ�γω η!ειραγώγηση εν�ς κατ’ ε��!ήν α-νυπ�τακτ�υ υλικ�ύ, !ειραγώγηση�ανερή στην επιμελή σμίλευση,αλλά και τη λαμπρή εμ�άνιση τωναντικειμένων. H εισαγωγή ευ�υώνμεθ�δων και πρωτ�τύπων �ργάνων–απ� τις περίτε!νες καμίν�υς καιτα ιδι�ρρυθμα δ�!εία ρυθμι��με-νης παρ�!ής στις ε�ε�ητημένεςσυσκευές συνε!�ύς λειτ�υργίαςκαι τ�υς απ�στακτήρες π�λλαπλών"ρα!ι�νων– επέτρεψε να παρα-!θ�ύν κράματα σταθερής συστά-σεως και ενώσεις δεδ�μένων ιδι�-τήτων, επέτρεψε εν τέλει την �υ-σιαστική "ελτίωση τ�υ πρ�ϊ�ντ�ςμε ταυτ�!ρ�νη μείωση τ�υ κ�-στ�υς, την γένεση μιας δυναμικήςκαι εντυπωσιακής κατά την ε�έλι�ητε!ν�λ�γίας.

Στα πλαίσια, άλλωστε, ανταπ�-κρίσεως, στις ανάγκες εν�ς κ�ινω-νικώς ανερ!�μέν�υ αστικ�ύ κ�ι-ν�ύ, μάλλ�ν !αμηλών αγ�ραστικώνδυνατ�τήτων, συνήθης απ�"αίνειη απ�μίμηση των ευγενών μετάλ-λων. Πρ�κειται για σα�είς και συ-!νά αναπαρά�ιμες συνταγές, α��-ρώσες επικάλυψη με στρώμα !ρυ-σί��ντ�ς ή αργυρ�!ρ��υ υλικ�ύ,τ� �π�ί� παρασκευά�εται σε adhoc !ημική αντίδραση: λα�ών τ υ-τίαν πτενήν γ° α΄, μ ίως κ�πρ ν γ° α΄,σύκα �ηρά και μαύρα γ° α΄, τρίψ ν εις

�λμ ν και ανάμι� ν, και έπαρ ν κασ-σίτερ ν γ° α΄, και σ"υρίσας κατάκ -ψ ν, μί� ν μετά τ υ είδ υς εκείν υ,και θες εν τη #ώνη, και κλείσ ν άνω-θεν μετά πηλ ύ, και "ύσα και ας �ρά-ση, �ταν ν ήσης �τι ε#ύθη, απ�κλει-σ ν και #ύσ ν, και πάλιν ανάμι� ν ταείδη και π ίησ ν ως τ πρ�τερ ν, ώ-στε να θέσης �λ ν εκείν τ είδ ς, καιγίνεται ως #ρυσ�ς.

Aλ�ημεία

Tα αντικείμενα τ�ιαύτης �ύσεωςθα δι�λισθήσ�υν ενί�τε στ�ν δ�λι�!ώρ� τ�υ κι"δήλ�υ, συγ!ρ�νως �-μως θα απ�τελέσ�υν την εμπειρική"άση της υψιπετ�ύς !ρυσ�π�ιίας –της καθ’ ημάς αλ!ημείας. Πράγματι.

H αρ!αι�ελληνική πρ�σέγγισητ�υ κ�σμ�υ διακρίνει στην π�ικιλίατων μετάλλων την επίπ�ν� αν�δική

π�ρεία π�υ συνιστά στ�!� και λ�γ�υπάρ�εως των πάντων: ατελείς κα-τά την �ύσιν, � !αλκ�ς, � κασσίτε-ρ�ς, � μ�λυ"δ�ς ή � σίδηρ�ς ανέ-"λεψαν πριν ακ�μη αναπτυ!θ�ύν ε-παρκώς στην γήινη μήτρα, είναι ε-κτρώματα μιας αργής κυ��ρίας!ρυσ�ύ. O τε!νίτης αναλαμ"άνει ναεπαν�ρθώση την διατάρα�η της αρ-!εγ�ν�υ �δεύσεως υπ�καθιστώντην διακ�πείσα υπ�!θ�νι� ωρίμαν-ση διά των εργαστηριακών τ�υ πα-ρεμ"άσεων και της παραλλήλ�υπρ�σωπικής τ�υ καθάρσεως, �δη-γών τ� αγενές μέταλλ� στην αρίστηεκδ�!ή τ�υ, τ�ν !ρυσ�: γρα"ήνδίελθε την σ "ωτάτην, και πλ ύτ νεύρ ις γνώσεως υπερτέρας, $ητών, ε-ρευνών την τρισ λ�ίαν "ύσιν, μ�νην"ύσεις νικώσαν ενθέω τρ�πω και #ρυ-σ�ν αιγλήεντα τίκτ υσαν μ�νην.

Στ� πειραματικ� και συνάμα �ι-

λ�σ��ικ� τ�ύτ� πλαίσι�, περί�ημ�ι�ρυσ�π�ι�ί – Δημ�κριτ�ς και Bώ-λ�ς, Mαρία και Kλε�πάτρα, Oλυ-μπι�δωρ�ς και Zώσιμ�ς, Συνέσι�ςεπίσκ�π�ς Πτ�λεμαΐδ�ς– θα �μιλή-σ�υν περί της συγγενείας ή απωθή-σεως των σωματικών �ύσεων, θαστ�!εύσ�υν στην επαναληψιμ�τη-τα των απ�τελεσμάτων, θα αναπτύ-��υν τρ�π�υς ελέγ!�υ της θερμ�-κρασίας, θα απ�καθάρ�υν πρώτεςύλες, θα !ειρισθ�ύν ��έα και αλκά-λια, τέλ�ς δε θα εισαγάγ�υν την κη-ρ�τακίδα, συσκευή εκθέσεως τ�υμετάλλ�υ σε ανακυκλ�ύμεν� ρεύ-μα δια"ρωτικών ατμών και τ�ν άμ-�υκα, !ρησιμ�π�ι�ύμεν� αρ!ικώςγια την ε�ά!νωση και επανασυμπύ-κνωση τ�υ υδραργύρ�υ: και αυτώνπρ πάντων #ρεία. �ίκ ς υέλιν ς, σω-λήν στράκιν ς πή#εως, άγγ ς στεν�-στ μ ν, εν ω έστω σωλήν εις τ πά-# ς τ υ �ικ στ�μ υ αυτ ύ, έ#ειν δε δειεπί �λων κρατήρα ύδατ ς και περιψάνσπ�γγω τ άγγ ς.

Tέκνα τ�υ !ειρώνακτ�ς H�αί-στ�υ, σύντρ��ι τ�υ ε�ευρετικ�ύEρμ�ύ και διάκ�ν�ι τ�υ υπερτάτ�υEν�ς, �ι μεταλλ�τέν!ες της καθ’ η-μάς αρ!αι�τητ�ς εστήρι�αν την α-νέλι�η τ�υ ανθρώπ�υ με την εγκα-θίδρυση μιας πρώτης ελλ�γ�υ ερ-μηνείας των !ημικών �αιν�μένων,αλλά και με πρακτικά επιτεύγματακατα�ιωμένα στ� !ρ�ν�: μ�ν�ι �ιπρ�σ�ατ�ι καιρ�ί θα πρ�"�ύν σερι�ικές επαναπρ�σεγγίσεις τωνδιεργασιών, ενώ η θεωρητική τεκ-μηρίωση των απ�τελεσμάτων θαπαραμείνει εσαεί ��ειλέτις των�ρυσ�π�ιών �σ�ν α��ρά την επι-στημ�νική της έκ�ραση και μεθ�-δ�λ�γία.

Σιδηρ�υργεί�. Aμ��ρέας 5�υ π.X. αιώνα (Aρ�αι�λ�γικ� M�υσεί� Bερ�λίν�υ).

Πρ�ηγμένη μεταλλ�τε νίαΠρωτ�π�ριακές ανα�ητήσεις και ε�αρμ�γές μιας δυναμικής τε�ν�λ�γίας

Xρυσ��εί�. T�ι��γρα�ία στ�ν �ίκ� Vettii, Π�μπηΐα.

Eλεγ��ς π�ιτητας πρ�ϊντωνMη�ανισμ�ί πρ�στασίας τ�υ καταναλωτή και της π�λιτείας στην αρ�αία Eλλάδα

T�υ Γιώργ�υ Bαρ�υάκη

Eπ. Kαθηγητή Πανεπιστημί�υ Aθηνών, πρ�έδρ�υτ�υ Eλληνικ�ύ Oργανισμ�ύ Tυπ�π�ίησης (EΛOT)

TEΛEYTAIA γίνεται π�λύς λ�γ�ς γιαθέματα γύρω απ� την π�ι�τητα καιπ�λλ�ί ίσως να ν�μί��υν �τι απ�τε-λεί μια σύγ�ρ�νη υπ�θεση, στενάσυνυ�ασμένη με τη σημερινή αλμα-τώδη ανάπτυ�η της τε�ν�λ�γίας. Kι�μως �ι ρί�ες της �θάν�υν !αθιάστη μακρινή αρ�αι�τητα και αυτ� α-π�δεικνύεται απ� τα κείμενα της αρ-�αίας ελληνικής γραμματείας, απ�τις υπάρ��υσες ενεπίγρα�ες στήλεςκαι τέλ�ς απ� την έρευνα γύρω απ�αρ�αι�λ�γικά ευρήματα.

H μελέτη της ενεπίγρα�ης στήληςτης Eλευσίνας τ�υ 4�υ αιώνα π.X. α-π�τέλεσε για μένα μια μεγάλη απ�-κάλυψη. T� κείμεν� ανα�έρεται σεμία παραγγελία για την κατασκευήτων μπρ�ύντ�ινων συνδέσμων (ε-μπ�λίων και π�λων) π�υ θα έμπαινανανάμεσα στ�υς σπ�νδύλ�υς των κι�-νων της Φιλώνειας Στ�άς. Eνα πανέ-μ�ρ�� κτίσμα π�υ θα ανεγειρ�τανμπρ�στά σε ένα παλαι�τερ�, τ� Tε-λεστήρι� της π�λης αυτής. Iδιαίτερηεντύπωση μ�υ πρ��ένησε η ανα��-ρά στη σύνθεση π�υ θα έπρεπε να έ-��υν �ι μπρ�ύντ�ιν�ι σύνδεσμ�ι: «…Xαλκ�ύ δε εργάσεται Mαριέως, κεκρα-μέν�υ την δωδεκάτην τα ένδεκα μέρη�αλκ�ύ τ� δε δωδέκατ�ν καττιτέρ�υ».Θα έπρεπε με άλλα λ�για � μπρ�ύ-ντ��ς να παρα�θεί στ� Mάρι�ν τηςKύπρ�υ και τ� κράμα να περιέ�ει στα12, τα 11 �αλκ� και τ� 1/12, δηλαδήτα 8,33% κασσίτερ�. Ως άνθρωπ�ςτ�υ ελέγ��υ π�ι�τητας σκέ�θηκατ�τε �τι �πωσδήπ�τε θα ε�ήρμ��ανέναν εμπειρικ� τρ�π� ελέγ��υ τηςπ�ι�τητας των μπρ�ύντ�ινων αυτώνσυνδέσμων. Γιατί αν δεν έκαναν τ�νέλεγ��, θα υπήρ�ε αναμ�ί!�λα �κίνδυν�ς ν�θείας. Aυτ� ενισ�ύεταικαι απ� την ύπαρ�η μιας άλλης επι-γρα�ής, η �π�ία ανα�έρει �τι η τιμήτ�υ �αλκ�ύ ήταν 35 δρ�. τ� τάλαντ�,ενώ τ�υ κασσιτέρ�υ 230 δρ�., δηλα-

δή ήταν πάνω 6,5 ��ρές ακι!�τερ�ς.Mία άλλη ενεπίγρα�η στήλη τ�υ

375 π.X. ανα�έρεται στ�ν έλεγ��π�ι�τητας των αττικών αργυρών ν�-μισμάτων. Eνα απ� τα κυρι�τερα ση-μεία τ�υ αθηναϊκ�ύ ν�μ�υ είναι τα α-κ�λ�υθα: «... O δε δημ�σι�ς Δ�κιμα-στής (αρ�αία λέ�η), π�υ κάθεται ανάμε-

σα στις τράπε!ες �"είλει να δ�κιμά!ειπρ�σκ�μι!�μεν� ν�μισμα... Aν απ�δει-�θεί γνήσι�, τ�τε � Δ�κιμαστής να τ� ε-πιστρέψει στ�ν κ�μιστή, εάν �μως είναιυπ��αλκ� ή υπ�μ�λυ$δ� ή κί$δηλ� νατ� �αρά�ει πέρα για πέρα αμέσως καινα τ� α"ιερώσει στ� ιερ� της μητέραςτων θεών...».

Aυτ� σημαίνει �τι γιν�ταν ένας αυ-στηρ�ς έλεγ��ς της π�ι�τητας τωναργυρών αττικών ν�μισμάτων καιμάλιστα σε μια π�λύ κακή επ��ή γιατην αθηναϊκή �ικ�ν�μία. Eπρέπε,λ�ιπ�ν, η π�λιτεία να λά!ει τα μέτρατης για να πρ�στατέψει τ� ν�μισμάτης και να αυ�ήσει ταυτ��ρ�να τηνα�ι�πιστία τ�υ κ�σμ�υ απέναντι στ�τελευταί�.

Eλεγ��ς π�ι�τηταςκρασι�ύ

Δύ� ενδια�έρ�υσες ενεπίγρα�εςστήλες στ� μ�υσεί� της Θάσ�υ ανα-�έρ�νται σε τρεις ν�μ�υς–�δηγίεςγύρω απ� την εμπ�ρία, τη διακίνηση,τη σήμανση και τ�ν έλεγ�� π�ι�τη-τας τ�υ κρασι�ύ. H πι� σημαντική �-μως πληρ��ρία π�υ μας δίνει έναςαπ� τ�υς ν�μ�υς αυτ�ύς είναι η ύ-παρ�η μιας γεωγρα�ικής περι��ήςπ�υ �ρι��ταν απ� τη Θάσ�, τ� ακρω-τήρι της Πα�είης και τη �ερσ�νησ�τ�υ Aθω, �π�υ ίσ�υαν �ι ίδι�ι ν�μ�ι,�ι ίδιες �δηγίες, τα ίδια πρ�τυπα καιτα ίδια πρ�στιμα για τ�υς παρα!ά-τες. Θα μπ�ρ�ύσαμε να θεωρήσ�υμετην περι��ή αυτή ως την αρ�αι�τερηευρωπαϊκή �ικ�ν�μική κ�ιν�τητα.

Mια άλλη ενδια�έρ�υσα πληρ��-ρία είναι και η ακ�λ�υθη: Aν ένας κυ-!ερνήτης πλ�ί�υ, παρα!αίν�ντας τις�δηγίες της �ικ�ν�μικής αυτής κ�ι-ν�τητας, πρ�έ!αινε στην εισαγωγή�έν�υ κρασι�ύ, τ�τε και αυτ�ς και �πλ�ι�κτήτης τ�υ πλ�ί�υ θα πλήρω-ναν τ� ίδι� πρ�στιμ� π�υ θα πλήρω-νε εκείν�ς π�υ θα τ�λμ�ύσε να ν�-θεύσει τ� κρασί με νερ�, «� παρά τ�ν�ίν�ν ύδωρ παρα�έων». Aυτ� σημαίνει�τι υπήρ�ε ένας άλλ�ς ν�μ�ς–�δη-γία π�υ καθ�ρι�ε τ� ύψ�ς τ�υ τιμή-ματ�ς και πιθαν�ν και τ�ν τρ�π�δειγματ�ληψίας ή ακ�μη και εκείν�ντ�υ ελέγ��υ π�ι�τητας. Πάνως η α-να��ρά στ� πρ�στιμ� σε περίπτωσην�θείας δεί�νει �τι �ωρίς αμ�ι!�λίαθα ε�αρμ��ταν ένας εμπειρικ�ς έ-λεγ��ς π�ι�τητας, �πως για παρά-δειγμα εκείν�ς της γευσιγνωσίας.

Γενικά, �λες �ι εργασίες μ�υ αυτές�δηγ�ύν στ� συμπέρασμα �τι �ι αρ-�αί�ι Eλληνες μεγαλ�ύργησαν ��ι μ�-ν� στη �ιλ�σ��ία, τη �ιλ�λ�γία, τιςτέ�νες, τα γράμματα και τ�ν π�λιτι-σμ� αλλά και στ�ν τ�μέα της τε�ν�λ�-γίας και �υσικά και σε εκείν�ν τ�υ ε-λέγ��υ της π�ι�τητας των πρ�ϊ�ντων.Eνας α�ι�θαύμαστ�ς και καλά �ργα-νωμέν�ς μη�ανισμ�ς λειτ�υργ�ύσεγια την πρ�στασία τ�υ καταναλωτή,αλλά και της ίδιας της π�λιτείας.

H επιγραή της Eλευσίνας τ�υ 4�υ αιώνα π.X. Eνα απ� τα αρ�αι�τερα ευρω-παϊκά πρ�τυπα, με π�λύ αυστηρές τε�νικές πρ�διαγραές, για την κατα-σκευή των μπρ�ύντ�ινων συνδέσμων (π�λων και εμπ�λίων) π�υ θα έμπαινανανάμεσα στ�υς σπ�νδύλ�υς των κι�νων της Φιλώνειας Στ�άς.

H ΦιλώνειαΣτ�ά, ένα �μ�ρ� κτίσμα μπρ�στά στ� αρ�αι�τε-ρ�, τ� Tελε-στήρι� της Eλευσίνας(μακέτα Iωάννη Tραυλ�ύ, Mικρ� M�υσεί� της Eλευσί-νας).

Στ� α"ιέρωμα αυτ� καθ�ριστική ήταν ησυμ$�λή της κ. Eυαγγελίας Bαρέλλα καιτ�υ κ. Θ. Π. Tάσι�υ. Oι "ωτ�γρα"ίεςπ�υ απεικ�νί!�υν ανακατασκευές αρ-�αίων �ργάνων, μη�ανών κ.ά., πρ�έρ��-νται απ� τ�ν κατάλ�γ� της έκθεσης«Aρ�αία ελληνική τε�ν�λ�γία», εκδ. Π�-λιτιστική Πρωτεύ�υσα της Eυρώπης«Θεσσαλ�νίκη 1997».

Aμα�ήλατη επικ�ινωνίαΠυκν�τατ� δίκτυ� ε�υπηρετ�ύσε �λ�κληρ� τ�ν αρ�αί� ελλαδικ� �ώρ�

T�υ Γ. A. Πίκ�υλα

Eκδ�τη περι δικ ύ H�ρ ς, Eπίκ. Eρευνητή Iνστιτ ύτ υ Eλληνικής και PωμαϊκήςAρ#αι�τητ ς τ υ E.I.E.

OI APXAIOI Eλληνες, γνωστ�ί ήδηαπ� τα τ�σα τ�υς επιτεύγματα στ�!ώρ� της τε!ν�λ�γίας, δεν θα μπ�-ρ�ύσαν να υστερ�ύν στ�ν τ�μέατης !ερσαίας επικ�ινωνίας και τωνμετα��ρών. Oι πρ�σ�ατες συνα-�είς έρευνες απ�δεικνύ�υν τηνπρ��δ� τ�υς στην �δ�π�ιία και α-ναδεικνύ�υν τα ά�ια θαυμασμ�ύέργα τ�υς. Aνέπτυ�αν και δημι�ύρ-γησαν πυκν�τατ� �δικ� δίκτυ�, τε-λείως ιδι�τυπ� και ρη�ικέλευθ�, ε-�ασ�αλί��ντας έτσι την απρ�σκ�-πτη αμα�ήλατη επικ�ινωνία σε �λ�σ!εδ�ν τ�ν ελλαδικ� !ώρ�.

Oι δρ�μ�ι π�υ διέσ!ι�αν την ελ-ληνική ύπαιθρ� –αλλά και αυτήντων απ�ικιών– ήταν δύ� ειδών: αυ-τ�ς π�υ πρ��ρι��ταν μ�ν� για πε-��π�ρ�υς και υπ��ύγια, ένα δηλαδήστεν� π�λυπατημέν� μ�ν�πάτι, καιαυτ�ς π�υ εί!ε κατασκευασθεί γιαάμα�ες.

Eπειδή η πρώτη κατηγ�ρία έ!ειμια δια!ρ�νική συνε!ή παρ�υσίακαι επ�μένως υπάρ!ει αδυναμία α-κρι"�ύς !ρ�ν�λ�γήσεως [τ� μ�ν�-πάτι δηλαδή είναι η ίδια κατασκευήσε �λες τις επ�!ές], η έρευνά μ�υασ!�λείται πρωτίστως με τη δεύ-τερη, δηλαδή τις αμα�ηλάτ�υς ή α-μα�ιτ�ύς �δ�ύς, επειδή αυτέςμπ�ρ�ύν να !ρ�ν�λ�γηθ�ύν με α-σ�άλεια.

Aμα�ήλατηεπικ�ινωνία

Oι αρ!αί�ι Eλληνες, λ�ιπ�ν, εί!ανδημι�υργήσει ένα εντελώς δικ�τ�υς σύστημα αμα�ήλατης επικ�ι-νωνίας: Xάρα�αν στα "ρα!ώδη μέ-ρη αυλάκια παντ�ύ και πάντ�τε μεσταθερ� μετατρ�!ι� 1.40 μ., μέσαστα �π�ία κινι�ταν η δίτρ�!η ή τε-τράτρ�!η άμα�α. Oι αρ!αί�ι �ν�μα-�αν αυτά τα αυλάκια αρματρ��ιές ήαμα��τρ��ιές. H άμα�α εί!ε πρ�κα-θ�ρισμένη διαδρ�μή και κινι�τανμε τ�υς τρ�!�ύς μέσα στις αρμα-τρ�!ιές, !ωρίς να μπ�ρεί να λ��-δρ�μήσει. Aυτ� ήταν και τ� μεί��νεπίτευγμα των Eλλήνων �δ�π�ιών.

Στην πραγματικ�τητα, παραλλη-λί��ντας τ� σύστημά τ�υς με τα ση-μερινά δεδ�μένα, θα λέγαμε �τι ε-πρ�κειτ� για ένα είδ�ς σιδηρ�δρ�-μ�υ· �πως � σιδηρ�δρ�μ�ς έ!ειτ�υς τρ�!�ύς επάνω στις ράγες, α-ντιστ�ί!ως �ι αρ!αί�ι Eλληνες εί-!αν την άμα�α να κινείται σταθεράμέσα στις αρματρ�!ιές. Πρ��ανώςη δυνατ�τητα να διασταυρωθ�ύνδύ� άμα�ες σε τ�π� δύσκ�λ� ήταναδύνατη και γιν�ταν μ�ν� σε επι-λεγμένα σημεία. Aν θυμηθ�ύμε μά-λιστα τη γνωστή ιστ�ρία της �δικήςδιαμά!ης Oιδίπ�δ�ς και Λαΐ�υ[Σ��. OT 800–812], γίνεται κατα-

ν�ητ� �τι ε�άμιλλες με τις σημερι-νές θα ήταν �ι διαμά!ες των αμα�η-λατών, �ταν �α�νικά ευρίσκ�νταναντιμέτωπ�ι. Oι διακλαδώσεις, ε-κτρ�πές κατά τ�υς αρ!αί�υς, μάλι-στα είναι ίδιες με τα «ψαλίδια» τ�υσιδηρ�δρ�μ�υ, ώστε να καθίσταταιε�ικτή η αλλαγή π�ρείας της άμα-�ας.

Oι αρματρ�!ιές σώ��νται μ�ν�στα "ρα!ώδη μέρη, α��ύ πρ��α-

νώς στα πεδινά εδά�η δεν ήταν ε-�ικτή η διατήρησή τ�υς· πρ��ανώς�μως έ!�υν "ρεθεί και αρματρ�-!ιές σε !ώμα, κατά την ανασκα�ή�δών. Σήμερα, ανα�ητώντας σε κά-θε τ�π� τις αρματρ�!ιές, μπ�ρ�ύμενα σ!εδιάσ�υμε στ�ν !άρτη επα-κρι"ώς τη διαδρ�μή μιας αρ!αίας�δ�ύ.

Σημειώνω �τι �ι αρ!αί�ι Eλληνεςγια λ�γ�υς �ικ�ν�μίας κατασκεύα-

�αν μ�ν�ν τα απ�λύτως απαραίτητατε!νικά έργα· έτσι είναι λίγες, γιαπαράδειγμα, �ι σω��μενες λίθινεςγέ�υρες, ενώ περισσ�τερες θα ή-ταν �ι �ύλινες.

Oι αστικ�ί δρ�μ�ι εί!αν συνήθωςγια �δ�στρωμα πατημέν� !ώμα μα-�ί με !αλίκι ή σπασμένα κεραμίδια.Tα λιθ�στρωτα σπάνι�αν και καθιε-ρώθηκαν μ�ν� κατά τα ρωμαϊκά!ρ�νια. Oι δρ�μ�ι ήταν κατά καν�-να στεν�ί, εάν ε�αιρέσ�υμε τις κε-ντρικές αρτηρίες, με πλάτ�ς π�υκυμαιν�ταν απ� τα 2 έως τα 5 μέ-τρα.

Oι Pωμαί�ι ε�άρμ�σαν ένα δια-��ρετικ� σύστημα για την αμα�ή-λατη επικ�ινωνία τ�υς: λιθ�στρω-ναν πάντ�τε τ� δρ�μ� επάνω σε ι-σ!υρή θεμελίωση, πλάτ�υς ± 4 μ.και δεν !άρα�αν αρματρ�!ιές· επι-πλέ�ν συνήθι�αν τα π�λλά και με-γάλης κλίμακ�ς τε!νικά έργα. HEγνατία Oδ�ς απ�τελεί τυπικ�δείγμα ρωμαϊκ�ύ δρ�μ�υ.

Aπ� τ�υς πρ�ϊστ�-ρικ�ύς �ρ�ν�υς

T� �δικ� σύστημα των αρ!αίωνEλλήνων !ρ�ν�λ�γείται τ�υλά!ι-στ�ν απ� τ�ν 7� και 6� αιώνα π.X.T� πι� πυκν� δίκτυ� "ρίσκεται στηνΠελ�π�ννησ� [Λακωνία, Aρκαδία,Aργ�λιδ�κ�ρινθία] και είναι έργ�της Σπάρτης. Yπάρ!�υν ενδεί�εις�τι και στα πρ�ϊστ�ρικά !ρ�νια,τ�υλά!ιστ�ν �ι Mυκηναί�ι, διέθε-ταν ένα παρ�μ�ι� αμα�ήλατ� δί-κτυ�, απ� τ� �π�ί� πιθαν�ν να κλη-ρ�ν�μησαν τε!ν�γνωσία �ι επερ!�-μεν�ι. T� δίκτυ� εγκαταλείπεταιστ� μεταί!μι� 4�υ και 5�υ μ.X. αιώ-να. Kατά τα μεσαιωνικά !ρ�νια καιτην τ�υρκ�κρατία �ι μετα��ρές γί-ν�νταν με υπ��ύγια, σ!ηματί��νταςπ�λυπληθή καρα"άνια, απ� τα γνω-στά καλντερίμια.

Eπειδή η έρευνα για τ�υς αρ!αί-�υς ελληνικ�ύς δρ�μ�υς διε�άγε-ται συστηματικώς μ�λις την τελευ-ταία δεκαπενταετία, η διεθνής "ι-"λι�γρα�ία αγν�εί τα εδώ πεπραγ-μένα και συνε!ί�ει να θεωρεί τ�υςPωμαί�υς πρώτ�υς και άριστ�υς �-δ�π�ι�ύς. Xωρίς να υπ�"αθμί�ωτην πρ�σ��ρά της Pώμης στην ε�έ-λι�η –�!ι �μως και στη δημι�υργία–της �δ�π�ιίας, πιστεύω �τι πρέπεινα αναθεωρήσ�υμε τά!ιστα τις υ-πάρ!�υσες απ�ψεις για τ� π�ι�ς έ-θεσε της "άσεις της.

H Eλλάδα εί!ε να επιδεί�ει πλή-ρες �δικ� δίκτυ� μερικ�ύς αιώνεςπριν απ� τη Pώμη. Kαταλήγω λ�ι-π�ν �τι πιθαν�τατα η ρωμαϊκή �δ�-π�ιία ��είλει περισσ�τερα απ� �,τι�αντα��μαστε στ�υς Eλληνες· δα-νείστηκε τε!ν�γνωσία την �π�ίαπρ�ήγαγε και παγίωσε.

Bι�λι�γραίαΓ. A. Πίκ υλας, «Oδικ� δίκτυ και άμυνα»,

περ. H�ρ ς: H Mεγάλη Bι�λι θήκη αρ. 2,Aθήνα 1995.

Aρματρ��ιές αρ�αίας αμα�ιτ�ύ �δ�ύ κ�ντά στα Xρύσα�α Λακωνίας. H �δ�ςσυνέδεε τη Σπάρτη με τις κώμες τ�υ Πάρνωνα (�ωτ.: Γ. A. Πίκ�υλας).

Oδ�ς Aργ�υς - Mαντινείας: θέση Π�ρτίτσα, επάνω απ� τη σήραγγα Aρτεμισί-�υ στη σημερινή λεω��ρ� K�ρίνθ�υ - Tριπ�λεως, η τε�νητή δί�δ�ς (�ωτ.: Γ.A. Πίκ�υλας).

η τεχνολογία των αρχαίων ελλήνων

Documents

Transcript of η τεχνολογία των αρχαίων ελλήνων

Θέματα αρχαίων ελληνικών - Τζουγανάτος

Ιδιωτική ζωή των αρχαίων Ελλήνων

Ο Δημόσιος Και Ιδιωτικός Βίος Των Αρχαίων Ελλήνων

Γλωσσική Τεχνολογία

Αρχαίων Τρόπος 1 - ";Άλογα"

16REQ005434860 2016-11-23 · Αρχαίων Ελλήνων Λόγος Σοφός: Η διαχρονική αξία της αρχαίας Ελληνικής σκέψης Δραμουντάνης

Αρχαίων Τρόπος 2 - "Πτήση"

ΜΟΔΑ ΠΡΟΤΥΠΑ · 2014-03-05 · • Τα ρούχα ων αρχαίων Ελλήνων ράβον αν και φοριόν αν πολύ εύκολα. Σνήθως ή αν

Aσχολίες των αρχαίων Eλλήνων

Συντακτικό Αρχαίων Ελληνικών: ομοιόπτωτοι προσδιορισμοί

Αρχαίων Τρόπος 1 - "Άλογα"

ΠΑΛΑΙΟΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΠΕΛΑΡΓΟΣ - Prints · 4 Αρχαίων Ελλήνων Πεζογράφων και Ποιητών" / Εκδοτικός Οίκος Ιωάννου

Υποδήματα των Αρχαίων Ελλήνων -

Η Τεχνολογία των Αρχαίων Ελλήνων

3 ΜΕΓΑΛΕΣ ΠΡΟΣΦΟΡΕΣ ΠΕΤΡΕΛΑΙΟ ΘΕΡΜΑΝΣΗΣ Ο ΜΥΪΚΟI … · Οι Υπερτροφές των Αρχαίων Ελλήνων 2.500 του υπερτροφές

lyk-agrou.ker.sch.grlyk-agrou.ker.sch.gr/.../lykagrou/2013B/TEXNOLOGIA_ARXAIA_E… · Web viewΜια βασικότατη πλευρά της ζωής των αρχαίων Ελλήνων,

Λεξικό Αρχαίων Ελληνικών

επανάληψη αρχαίων α΄ γυμνασίου

Η πολεμική τέχνη των αρχαίων Ελλήνων.pdf

Ο έρως στη ζωή των αρχαίων ελλήνων τόμος γ'