00.indd[Πρακτικ 1ης πιστημονικς μερδος Συλλγου Φοιτητν Τμματος Γε- ωγραφας, Πανεπιστμιον Αγαου, ιαστσεις τς Σγχρονης Γεωγραφας: Σπουδς κα παγγελματικς προοπτικς, διεπιστημονικτητα κα φαρμογς, Μυτιλνη 22 Μαου 1999]
1. Γεωγρφος κα τ ργον του
1.1. Σντομο βιογραφικ.
Φ. Ρτσελ γεννθη ν Καρλσρο τ 1844 κα πεβωσε στ μερλαντ (Γερ- μανα) τ 1904. ρχικ κπαδευσς του δν ταν ατ το Γεωγρφου. ρχικς σποδασε Φαρμακευτικ κα τ 1866 παρηκολοθησε μαθματα Ζολογας στ Πανεπιστμιον τς Χαδελβργης. κε, πηρεσθη βαθτατα π τν Καθηγητ ρνστ Χκελ (Ernst Haeckel) — ποος ταν κα εσηγητς το ρου «Οκο- λογα» δηγομενος στς αρβινικς πψεις. Τ 1869 ξδωκε να σχετικν πνημα μ ττλο «Τ παρν κα τ μλλον το ργανικο κσμου» που δδεται μεγλη μφασις στς ξελικτικς κα δαρβινικς ντιλψεις. Τς πψεις ατς τς συναντομε στ ρατσελιαν ργο ξαν στ ργα του Πολιτικ Γεωγραφα (1897), Ζωτικς Χρος/1901 κα στ Γ κα Ζω /1901-1902. ιαπνεμενος π ντονο θνικισμ χαρακτηριστικ τς ποχς του κατετγη στν γερμανικ στρατ στν πλεμο το 1870 κα κατγραψε τς ντυπσεις του στ Στιγμιτυπα το πολμου μ τν Γαλλα. Κατπιν (1872) ταξδευσε στν ταλα κα τς Η.Π.Α. (1874-5) ς νταποκριτς τς Kölnische Zeitung. Μετ τν ποστριξη τς διδα- κτορικς του διατριβς μ ττλον Κινεζικ Μετανστευσις: Πραγματεα π τς Γεωγραφας το μπορου κα το Πολιτισμο/1876 καταλαμβνει τν δρα τς Γεωγραφας το Τεχνικο Πανεπιστημου το Μονχου που δδαξε κατ τν δεκαετα μεταξ 1876 κα 1886. Τ 1886 Ρτσελ πιτυγχνει τν δρα τς Γεω- γραφας στ πανεπιστμιον τς Λειψας που διδσκει μχρι το 1904.
89
V. FRIEDRICH RATZEL: Η ΓΕΡΜΑΝΙΚ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ Η ΓΕΝΕΣΙΣ ΤΗΣ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗΣ
1.2. ο ρωτματα σχετικ μ τν φση το ρατσελιανο στοχασμο: ργανικισμς κα ντετερμινισμς
Γι τ νωτρω δο ργα του τν τν 1901-1902, κατηγορθη κυρως τι φωμοωσε κατ να πλρως ποκειμενικν τρπον τν ννοια το Κρτους στν ννοια το «ργανισμο», λλ κα γι να εκαιριακ γεωπολιτικ ντε- τερμινισμ στν πηρεσα τν ποστηρικτν τς Μεγλης Γερμανας. Τ διο βε- βαως συνβη κα μ τν Πολιτικ Γεωγραφα (1897).
πως ναφρει Michel Korinman, τ ργο ατ γινε τ ντικεμενο κρι- τικν σχολων π δεκαετες. Κατηγγλθη μεταφυσικς του χαρακτρ, πως κα ο «δεολογικο κνδυνοι» ο ποοι ποτθεται πς προκπτουν π τ συσχετισμ μεταξ τς καντητος διαχειρσεως το χρου (Raumbewaltigung) κα τν διαιτρων θνοττων, πως πσης κα περετονσθη συμμετοχ το Ρτσελ στν δρυση π το 1890 τς Alldeutscher Verband (Παγ- γερμανικς νσεως). Τελικς, βοηθοντος κα το λογοτεχνικο φους το Ρτσελ, τ ποον χαρακτηρζετο π παινικτικς τσεις κα μεταφορς, Politische Geographie κατεγρφη ς κατ’ ξοχν «θεωρα το μπεριαλισμο», που ντληψις το Lebensraum διεδραμτιζε σημανοντα ρλο, στω κα ν Ρτσελ τν εσηγαγε ς αστηρς βιογεωγραφικ ννοια μ καθαρ διδα- κτικ κα μεθοδολογικ διθεση, πργμα πο γινε πολτως σαφς μ τν συγ- γραφ τς διαιτρας μοττλου μονογραφας του τσσερα χρνια ργτερα (1901). κριτικ ατ «νετπισε» στενς σχσεις μεταξ το δεολογματος το Κρτους/ργανισμο κα το γνς του γι Χρο (Kampf um Raum) πως κα τν προσανατολισμ το Ρχ πρς τς δες το Γουλιλμου. κενο τ ποον θ μποροσε ν πισημανθε π τος πικριτς του ταν τ τι ο «ργανικιστικς» ατς θσεις το γεωγρφου, πειδ πετελοσαν τ προν μις πιστμης, πως Γεωγραφα, ποα μελετ τν «φση» τν χρων φε- λοσαν περισστερον τν πολιτικο-δεολογηματικ λγο, ταν ατς τς νε- δεκνυε στ πλασιο τς πιχειρηματολογας του. Παρ’ λα μως ατ, μιν νλογη ρμηνεα δν μπεριχει, πντα συμφνως πρς τν Korinman, τν οσα τς ρατσελιανς προτσεως, ποος πεδωκε μσ το ργου του ατο ν νταποκριθε στς νησυχες τν γετν το πρωσσικο κρατικο μηχανισμο, ο ποοι εχαν πογοητευθε π τος καδημακος γεωγρφους τς χρας τους. Ρτσελ τος πρτεινε μι λση που πιστμη κα πολι- τικ δν θ λληλοεγρονθοκοποντο, οτε θ πκλειε μα τν λλην θλο- ντας ν θσει τς βσεις γι μι «χωρικ τεχνολογα» τς κρατικς ξουσας.
Πολιτικ Γεωγραφα πρεπε ν γνει να ργαλεο στ χρια τν γετν, ο ποοι θ μθαιναν π τν πλευρ τους ν τν χρησιμοποιον. Ατ λλως τε εναι κα ννοια τς εσαγωγς το γεωγρφου στν κδοση το 1897, που Ρτσελ ναφρεται σ μι «γεωγραφικ θεωρα» ποα μπορε, ν χι ν δι- δαχθε, τολχιστον ν ναπτυχθε. τσι, Πολιτικ Γεωγραφα διαμορφνε- ται σ θεωρα, ατ πο ργτερα ργαννει στ πλασι της λες τς συσσω- ρευμνες γνσεις περ κρατικς ξουσας κα τν χωρικν της μορφν.1
1. νθ' ν., σελ. 12.
ΙΩΑΝΝΗΣ Θ. ΜΑΖΗΣ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΕΥΡΥΤΕΡΑ Μ. ΑΝΑΤΟΛΗ ΚΑΙ ΜΕΣΟΓΕΙΟ
90
Πργματι, εναι γεγονς τι Ρτσελ πλς πμεινε στς φιστμενες μοιτη- τες μεταξ τν πρωτογνων κρατικν ργανισμν κα τς Ζως. Ατν τν ρα- τσελιαν ντληψη θ τν ντοπσομε μσως κατωτρω. λλωςτε, πρκειτο, πως θ δειχθε, πλς γι μιν εκνα κα χι γι ξομοωση. ξζει μως ν μελετσομε τν βασιμτητα τς κατηγορας πο πηγγλθη στν γερμαν γε- ωγρφο ναφορικς πρς τν ποτιθμενο «ργανικισμ» του.
Εναι ββαιον τι μεταφορικ εκν το Κρτους-ργανισμο διατρχει π’ κρου ες κρον τν Πολιτικ Γεωγραφα (1897) κα κλαμβανομνη μ τν κατ γρμμα σημασα της ννοια το πολιτικο ργανισμο παραπμπει στ ερω- πακ σοσιαλδαρβινισμ. Κα εναι ββαιον τι π τν στιγμ πο δεχμεθα τν ποψη τι τ κρτη ζον, φθνουν/παρακμζουν κα πεθανουν πως ο φυτι- κο ζωικο ργανισμο, ντληψις το Kampf um Raum κυριαρχε πολ εκο- λα2. ντιθτως στν περπτωση το Ρτσελ τ πργματα εναι πολυπλοκτερα. Στν Πολιτικ Γεωγραφα γεωγρφος ναφρει τι « βιογεωγραφα ντι- λαμβνεται τ κρτος ς μορφ ξαπλσεως τς ζως στν πιφνεια τς γς. Τ Κρτος πκειται στς διες πιδρσεις μ κθε μορφ ζως. Ο βσεις ξαπλ- σεως τν νθρωπνων πληθυσμν στν πιφνεια τς γς καθορζουν κα τν ξπλωση τν κρατν τους. ν χουν παρατηρηθε κρατογενσεις στς πολικς περιοχς στς ρμους κα παραμνουν μικροσκοπικ τ κρατικ μορφματα πο ντοπζονται στς τροπικς περιοχς, τ παρθνα δση κα τ ψηλ βουν. Τ κρτη πεξετθησαν προοδευτικς στν πιφνεια τς γς κολουθντας τ νθρπινο εδος. Ηξθησαν σ ριθμ κα σ μγεθος παρακολουθντας τν αξηση τν πληθυσμν τους. Ο συνεχες λλαγς [τν χαρακτηριστικν] τν κρατικν μορφωμτων ποδεικνουν τν ζω τους. Τ σνορα δν εναι δυνατν ν γνουν ντιληπτ μ διαφορετικ τρπο παρ μνον ς μορφ μις νοργνου κα νοργνου κινσεως. Τ στοιχειδη κρατικ μορφματα χουν τν δομ το κυτταρικο στο. [...] Παντο ναγνωρζεται μοιτης τν μορφν ζως πο γενννται π τν δεσμ τους μ τ δαφος».3 Συνεχζοντας μως γεωγρφος ποστηρζει, τι «τ Κρτος εναι ργανισμς χι μνον διτι διαρθρνει τν ζω νς λαο στν κινησα το δφους [πο διαθτει], λλ κα διτι ατς θεσμς νδυναμνεται μοιβαως σ βαθμ πο λας κα δαφος γνονται να κα δν εναι δυνατν ν ντιληφθε κανες τ να μρος χωρς τ λλο».4
Ρτσελ λοιπν ντοπζει σγκλιση μεταξ τν διοττων το κατοικουμνου δφους κα τν κανοττων το διαβιοντος πληθυσμο χωρς ν λησμονε κα τν σπουδαιτητα το συλλογικο ασθματος στ διαδραστικ ατ δπολο. Κα μνον ατ τελευταα διαπστωσις το γεωγρφου φθνει γι ν ποσεσει π τ ργο του τν κατηγορα το ντετερμινισμο. Γρφει χαρακτηριστικς
2. Σχετικ μ τν ργανικισμ βλ, Judith Schlanger, Les Metaphores de l’organisme, Paris, Vrin, 1971.
3. Βλ. F. Ratzel, Politische Geographie, München, Leipzig, Oldenburg, 1903, a:3s in. F. Rat- zel, Géographie Politique, Sous la dir. de Charles Hussy, Editions Regionales Europiéennes S.A., Dif. Economica, Paris, 1988, Pref. de C. Hussy, σελ. 42.
4. νθ’ ν. in F. Ratzel, Géographie Politique, Sous la dier. de Charles Hussy, Editions Regio- nales Européennes S.A., Dif. Economica, Paris, 1988, Pref. de C. Hussy, σελ. 42.
91
V. FRIEDRICH RATZEL: Η ΓΕΡΜΑΝΙΚ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ Η ΓΕΝΕΣΙΣ ΤΗΣ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗΣ
γεωγρφος «ταν μιλομε γι τν ‘‘πατρδα μας’’, προσθτομε στν ννοι της κα ,τι ποτελε νθρπινο δημιοργημα λλ κα τς μνμες πο ερσκονται κε βαθει ριζωμνες, οτως στε μι, οσιαστικς κα ρχικς, γεωγραφικ ννοια μ τν αστηρν σημασα το ρου ν μετατρπεται σ πνευματικ κα συναισθηματικ δεσμ μεταξ τν κατοκων ατο το τπου κα τς στορας τους»5. Ν λοιπν γιατ Πολιτικ Γεωγραφα ναφρεται τελικς σ μιν πολι- τικ ργνωση το χρου. λλ τ συμπρασμα ατ νισχεται ταν μελετσο- με τν §6 το 1ου Κεφ. π τν ττλο «Die Grenze des Organismus im Staat (Τ σνορα το ργανισμο στ Κρτος)». Γρφει κε Ρτσελ: «Τ Κρτος εναι ργανισμς ξαιρετικς τελς [...] τοποθετεται στ διο ππεδο πο ερσκο- νται μερικ εδη φυκν κα σπγγων [...]. σγκρισις το Κρτους μ πολ νε- πτυγμνους ργανισμος δν εναι διαιτρως γνιμος [...] θεμελιδης ατα [ατς τς παρερμηνεας] ερσκεται στ τι πλανμεθα μ τς ναλογες πο μπορε ν πρχουν μεταξ το νθρωπνου συμπιλματος κα τς δομς το μβου ντος». πσης, ποδεχμενος κποια μορφ διαστσεως μεταξ το Κρτους κα το πληθυσμο του γεωγρφος ντιδιαστλλει τ Κρτος μ τν ργανισμ γρφοντας τι «στν περπτωση νς ργανισμο [...] τ μρη του εναι πολτως ποκεμενα στ σνολο χνοντας μ ατν τν τρπο τν νεξαρ- τησα τους [...], στν περπτωση το Κρτους [...] [: τ μρος] δν θυσιζει τποτε τ οσιαστικ στ σνολο στ ποον νκει. Μπορε ν’ ποχωρισθε ν πσαν στιγμ». Εναι παρατητος νας σχυρς κοινς θικς δεσμς, μι κοιν θικ δσμευσις μεταξ τν πολιτν στε ν καταστε δυνατ γνεσις νς Κρτους: «π ατν τν ποψη παει ν φσταται ποιαδποτε δυναττης βιολογικς συγκρσεως»6. Πσο περισστερον ξεκθαρη δλωση περμεναν ο πικριτα του γι ν πασουν ν πιπιλζουν τν καραμλλα το δθεν «ργανικισμο»; Εναι προφανς τι γεωγρφος ντσσει στν στοχασμ του ννοιες πως ατς το κσυγχρονισμο, το κεφαλαου κα τς ψηλο πιπδου κοινωνικς ναπτξε- ως. καντης τν κρατν ν δημιουργον μπορικ δυναμισμ κα ν ποκτον ντστοιχον ργνωση τ χειραφετε: «σον ναπτσεται να κρτος τσον πε- ρισστερον τενει ν ξεπερσει τν ργανικ πστασ του. τσι, σγκρισις νς Κρτους μ να ργανισμ πλησιζει τσον περισστερον τν πραγματικτη- τα σον τ Κρτος ατ ερσκεται γγτερα στν πρωτγονο κατσταση. πο- μακρνεται δ π ατν, σον τ Κρτος αξνει τν βαθμ ναπτξες του»7.
Μπορομε λοιπν συμπερασματικς ν ποστηρζωμε τι Ρτσελ δν εναι «ργανικιστς», γγρφει μως τν Πολιτικ Γεωγραφα σ να διλογο πο ναδει «ργανικισμ». Πρκειται γι να χαρακτηριστικν το στοχασμο του πο ρεθζει τος παδος του πως Heinrich Hertzberg ποος γρφει, « Ρτσελ διαισθνεται πολ καλ τι κτι δν πει καλ μ τν παρομοωσιν ατν [...], λλ δν ποχωρε».8 Μ τν σειρ του Otto Schlutter, καθηγητς
5. Ατθι. 6. Ατθι. 7. Ατθι, σελ. 43. 8. Heinrich Hertzberg, "Friedrich Ratzels Politische Geographie", Geographische Zeitschrift,
1908, vo 7, cr.:398.
ΙΩΑΝΝΗΣ Θ. ΜΑΖΗΣ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΕΥΡΥΤΕΡΑ Μ. ΑΝΑΤΟΛΗ ΚΑΙ ΜΕΣΟΓΕΙΟ
92
τς Γεωγραφας στ Πανεπιστμιον το Halle, γρφει: « Ρτσελ στ σημεον ατ προκαλε στν ντφαση: πορρπτει τν νομικ ντληψη το Κρτους, ξηγε μ τ διο σθνος τι ργανικ θεωρα το Κρτους δν μπορε ν ξα- ντλεται στ ρια μις ‘‘πεξηγηματικς παρομοισεως’’ κα τν δια στιγμ τν παρουσιζει προωθντς την ς πθεση αθεντικς πιστημονικ»9. Βεβαως, εναι νδιαφρον ν ξετασθε γιατ Ρτσελ δν πιθυμε ν ρει τελικς ατν τν ποψα π τν γεωγραφικν του λγο. Karl Georg Faber μς προσφρει τν ξγηση: σχυρζεται τι ννοια το ργανισμο χρησμευε στν Ρτσελ ς «πιστημονικς θρλος» διτι γεωγρφος παρμενε κατ βσιν παδς τς φυ- σικς γεωγραφας κα κτι περισστερον. Κτι πο θ μποροσαμε ν τ προσ- διορσομε ς «νατουραλιστικ» προσγγιση τς Γεωγραφας συμφνως πρς τν ποα γι ν ποτελσει κποια στιγμ Γεωγραφα τν κορωνδα τν πι- στημν θ πρπει ν μοισει σον γνεται περισστερον π πιστημολογικς πψεως, μ τς Φυσικς πιστμες.
σο γι τν ποτιθμενο «ντετερμινισμ» του ποος, παρ’λα τατα, πε- λμβανε τς γκρσεως κα τς ποδοχς τν προκατχων του, εναι μφανς π τ νωτρω δη τι γεωγρφος τν καταδικζει. λλωςτε ατ κριβς προκπτει π τν περιβητο «παρομοωση το Κρτους μ να ζωνταν ργανισμ». Πς θ ταν, λλωςτε, δυνατν φ’ νς ν κμει ατν τν «παρομοωση» κα φ' τρου ν καταδικζει τν ργανισμ ατ σ καμψα φ’ σον ατς θ πκειται στς πιρρος νς περιβλλοντος σχεδν κιντου; Θ το ντιφατικν!
Πρπει λοιπν ν συνοψσομε πωσδποτε τι τ ν συγκρνεται τ Κρτος μ να ργανισμ στν ρατσελιαν σκψη, ατ δν σημανει τι γεωγρφος τατζει τν μιν νττητα μ τν λλην. κενο πο προσπαθε ν πιτχει εναι ν διδξει στν ναγνστη τι εναι δυνατν στν Γεωγραφα, πως κα στν Βι- ολογα, ν προτενομε τν δημιουργα μεγλης κλμακος ρμηνευτικ συστμα- τα. Εναι προφανς τι γεωγρφος προσεπαθοσε ν καταδεξει πς μι κλα- σικ μθοδος τπου «θετικν πιστημν», φαρμοζομνη στν γεωγραφα μπο- ρε ν βοηθσει τν γεωγρφο στν νακλυψη γενικν καννων κανν ν διαλευκνουν κα ν ρμηνεσουν μ ντικειμενικν τρπο τ στορικ γγνε- σθαι. Προεξτεινε δ ατν τν λογικ θλοντας ν καταστσει σαφς τι μνον π’ ατν τν προπθεση Γεωγραφα, ς ρμηνεα τν στορικν δυνμεων, μποροσε ν παινιχθε κμη κα ν προτενει συγκεκριμνη πολιτικ στ
9. Πρβλ. Otto Schlutter, Die leitenden Gesichtspuncte der Anthropogeographie, ins- besondere der Lehre Friedrich Ratzel (O κατευθυντριοι προσανατολισμο στν νθρωπογεωγραφα κα διαιτρως στν διδασκαλα το Φρειδερκου Ρτσελ), ν Ar- chiv fur Sozialwissenschaft und Sozialpolitik 22, 1906, σελ. 62 Joseph Partsch μιλε περ ‘‘εκνος’’ (Bild) στ πμνημ του περ Πολιτικς Γεωγραφας ν Deutsche Lit- eraturzeitung 24. 1903, σελ. 2723. Μπορομε κμα ν βρομε μι σνοψη ατο το διαλγου ν Hermann Overbeck, Das Politisch geographische Lehrgebäude von F. Rat- zel in der Sicht unserer Zeit (Τ πολιτικογεωγραφικ σστημα το Φ. Ρτσελ ...π τ βλμμα τς ποχς μας) ν Josef Matznetter, Politische Geographie, Darmstadt, Wissen- schaftliche Buchgesellschaft, 1977, σ.σ. 303-307, 1977=Die Erde ( Γ), 1957, σ.σ. 169- 192 ν F. Ratzel, Géographie Politique, Sous la dir. de Charles Hussy, Editions Regionales Européennes S.A., Dif. Economica, Paris, 1988, Pref, de C. Hussy, σελ. 335.
93
V. FRIEDRICH RATZEL: Η ΓΕΡΜΑΝΙΚ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ Η ΓΕΝΕΣΙΣ ΤΗΣ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗΣ
Κρτος. ς μν ξεχνμε, λλωςτε τι Ζωτικς Χρος (1901) γρφεται τσσα- ρα λκληρα χρνια μετ τν Πολιτικ Γεωγραφα (1897) κα δν δικαιολογεται τ βιογεωγραφικ του περιεχμενο παρ μνον ς νγκη διδαχς μις πιστη- μονικς μεθοδολογας πο δν φνει περιθρια ποκειμενισμο10. δ γινε τ σφλμα π τος πικριτς του, ο ποοι τν χαρακτρισαν ς «σοσιαλδαρβι- νιστ» ν ατς πμενε ν προσδιορζει σον πιστημονικτερα μποροσε τ ντικεμεν του στε ν τ καταστσει καν ν ποτελσει θεωρητικ μηχα- νισμ παραγωγς πολιτικν ποφσεων.
2. Τ στορικν πλασιο κα παραγωγ το ρατσελιανο ργου
Γι ν κατανοσομε καλλτερα τς θσεις το Ρτσελ θ πρπει ν τοποθετη- θομε στ πολιτικ κα πνευματικ πλασιο το δευτρου μσεος το ιθ ανος, που θριαμβεουν ο θεωρες το αρβνου κα τ περιεχμενο τν σπουδν το Ρτσελ τν καθιστον πολτως καν ν τς προσεγγσει κα ν τς κατανοσει. Γερμανα ξερχομνη π να νικηφρο πλεμο λαμβνει πλον τν πρτη κα κυραρχο θση στν πειρωτικν Ερπη. ατοκρατορα πανιδρθη. Ατ θριαμβευτικ νοδος τς Πρωσας κα γενικτερα τν γερμανικν λαν ξπτει τ πνεματα κα διαιτρως ατ τ πρ το Ρνου. Τθεται φλγον τ ρτημα: μπως Γερμανα, γι τσα χρνια διρημνη κα τρα συγκεντρωμνη λλ πντα νοικτ, χωρς κριβ σνορα πρς νατολς κα πρς δυσμς ερσκε- ται στν καλλιτραν στιγμ γι τν ναρξη μις γεμονικς πορεας πως ατς πο νπνεε τος Heinrich von Bulow (1757-1807), Karl Ritter (1779-1859) κα Friedrich List (1789-1846) κα λλους, ο ποοι δν φειλαν τποτε π’ εθεας στν πδραση τς γεωπολιτικς ναλσεως; Ρτσελ παρστη πσης μρτυς μεγλων πολιτικν κα οκονομικν πιτυχιν ρισμνων κρατν —πως ο Η.Π.Α. στν ξηρ κα Μ. Βρεταννα στν θαλσσι της ατοκρατορα. πιτυ- χιν πο φελοντο κυρως στν κστοτε μορφ τς χωρικς τους ναπτξεως.
πιρρο τν Η.Π.Α. στν διαμρφωση το στοχασμο του το καθορι- στικ κα δν θ εναι περβολ ν επωθε πς σ’ ατν φελεται τ γεγονς τι Ρτσελ στρφη ριστικς πρς τν Γεωγραφα. Gunther Buttman, βι- ογρφος το Ρτσελ μς λγει τι τ ταξεδι στν μερικ πρξε ποφασιστικς σημασας γι τν γεωγρφο: «Τν προσδεσε στ ρμα το παγγλματος».11 Ο Η.Π.Α. θ χρησιμεσουν στν γεωγρφο μας ς πρτυπον. Ερσκει ες ατς να ‘‘φυσικ μγεθος’’, να ρχτυπο σχος σ πλανητικ κλμακα που τ πλοιπα
10. Το Ζωτικο Χρου προηγθησαν τ Μελτες περ πολιτικν χρων (1895), Τ Κρτος κα τ δαφος το 1896 κα τ Πολιτικ Γεωγραφα (1897) τ ποον ποτελε κα τ σημαντικτερον π πψεως συμβολς στν γεωπολιτικ θεωρα, ργο το γεωγρφου.
11. Πρβλ. Gunther Buttman, Friedrich Ratzel, Stuttgart, 1977, σελ. 47 in Friedrich Ratzel, La Géographie Politique: Les concepts fondamentaux, Fayard, Paris, 1987. Πρλογος Michel Korinman, σ.σ. 22-25. (Μετφρασις στν λληνικν το Προλγου: Παλος λζιρσκυ, ιπλωματικ ργασα Τμματος Ξνων Γλωσσν, Μεταφρσεως κα ιερμηνεας, κτβριος 1991, κριος πιβλπων: καθηγητς . Θ. Μζης).
ΙΩΑΝΝΗΣ Θ. ΜΑΖΗΣ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΣΤΗΝ ΕΥΡΥΤΕΡΑ Μ. ΑΝΑΤΟΛΗ ΚΑΙ ΜΕΣΟΓΕΙΟ
94
θνη πρπει π τρα ν ποκρυπτογραφσουν τ ναπφευκτο μλλον. με- ρικ πιτρπει στν γεωγρφο ν ναπτξει να πειρωτικ τρπο σκψεως.12 Ρτσελ θεωρε τι ο διαστσεις τν Η.Π.Α., προσδδουν στν χρα να μνιμο δυ- ναμισμ. Μσα σ να κρτος-πειρο, που τερστιες κτσεις προσφρονται γι γκατσταση νθρπων, ντοπζει κα καταγρφει μι συνεχ κνηση πο λει- τοργησε ρχικς π τ νατολικ πρς τ δυτικ, μετατοπζοντας πληθυσμος. ντιστρφως, μως, ο μερικανο γτες εναι ποχρεωμνοι ν χειρζονται τν περιοχ τους ς να νιαον σνολον. λα στς Η.Π.Α. θ συντειναν στν συγκε- ντρωτισμν (Zussamenfassung). π πλον, τ γεωστρατηγικ σχδια τν Η.Π.Α. ντιστοιχον στ δυναμικ σχος ατς τς χρας: «Τ γμα Μονρε δν εναι να μεμονωμνο γεγονς, οτε ββαια να τυχαον συμβν».13 « μερικανικ νωσις καλπτει τ 30% τς πιφανεας το πλαντου κα εναι τι περισστε- ρον πικνδυνη πειδ πρκειται γι μι συμπαγ δναμη, παρ’ λον πο εναι κμη ραιοκατκημνη, μ ψηλν πολιτισμικν ππεδον. τσι», συνεχζει Ρτσελ, «ο Η.Π.Α. μ τ 142.000 km2 τους δν ντιπροσωπεουν μνες τους ατν τν περπτωση. Καναδς (Βρειος Βρεταννικ μερικ), Βραζιλα, Ρωσσα, Κνα, Αστραλα πιβεβαινουν ατν τν παγκσμια τση πρς τν Παγκσμια ναμη (Weltmacht), τς ποας τ ποτελσματα μετρονται σ πει- ρωτικν κλμακα». Κα τ συμπρασμα το Ρτσελ προκπτει βαστως: «μες ( Ερπη) πρπει ν μθομε ν κατανοομε τν ψη το κσμου δι μσου τν πολιτικν σχεδων τν Μεγλων υνμεων, κμη κα ν μφισβητομε τν νο- μιμτητ τους, διτι ν δν γνει ατ διατρχομε τν κνδυνο ο κτιμσεις μας ν εναι κοντφθαλμες».14
Καταλγει μως κα σ λλα νδιαφροντα συμπερσματα γεωγρφος, πως στ τι Ερπη πρπει ν ξαμερικανισθε, φ’ σον μερικανικ στορα φρει μσα στ σπλχνα της τ γονιμοποι σπρμα τς στορας τς Ερπης. ‘‘πειρωτικ’’ ατ κατληξις τν Η.Π.Α. δεχνει, κατ τν γεωγρφο, κα τς προοπτικς τς γεωπολιτικς καταλξεως το Παλαιο Κσμου: «ν πρχουν μνον συνολικς ναλογες, ατ σχει κα γι φαινμενα μειωμνης ση- μασας ν προκπτουν σ ψηλτερον στδιο τ μλογα ππεδα που ο ξελξεις συμππτουν».15 Συγκρνοντας, γεωγρφος διαπιστνει τι κα στς δο περιπτσεις, π τν μιν πλευρ πρχει μι Μεσγειος, νας ξων Βορρ- Ντου,16 νας μελλοντικς διηπειρωτικς δαυλος γι τν μερικ κα ‘‘καρ- ποφρες κτς’’ (παρ τν σχετικ λλειψη νσων στ μερικανικ δατα). Ερπη μως δν εναι μερικ κα Ρτσελ θ πανλθει π’ατο σ να κεμε- νο φιερωμνο στν Οκονομικ Κοιντητα τς Κεντρικς Ερπης (1904). πα- ναλαμβνοντας τ περφημο πιχερημα το Καγκελλαρου Καπρβη νπιον το Ρχσταγ (10 εκεμβρου 1891), γεωγρφος θ πενθυμσει τι στορα
12. Βλ. νθ’ ν. σελ. 22. 13. Πρβλ. Gunther Buttman, Friedrich Ratzel, σελ. 86, ν νθ' ν. σελ. 23. 14. Βλ. νθ' ν. 15. Βλ. νθ’ ν. σελ. 8. ν. νθ’ ν. σελ. 24. 16. Εναι μφανς ρατσελιαν πηγ μπνεσεως το Karl Haushoffer στν σλληψη το
γεωπολιτικο του μοντλλου τν Ζωνν Βορρ-Ντου.
95
V. FRIEDRICH RATZEL: Η ΓΕΡΜΑΝΙΚ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ ΚΑΙ Η ΓΕΝΕΣΙΣ ΤΗΣ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗΣ
στηρζεται πνω στ παλαι της θεμλια γεγονς πο παγορεει τν πρριψ τους π τος πολιτικος ο ποοι μπνονται χοντας τ ‘‘βλμμα στραμμνο πρς τν σα’’ κα χωρς καμμιν νησυχα σχετικς πρς τν ερωπακν δι- αιτερτητα. ξ λλου, ο πλεμοι στν Γηραι πειρο παργαγαν να σστη- μα σορροπας τν δυνμεων στ πλασιο το ποου ο Μεγλες υνμεις ντι- σταθμζουν τς δυναμες τους. Ρτσελ ποστηρζει —προφητικς γι τν μελ- λοντικ ερωπακν νοποηση τι πρπει π κε κα μετ ν κρνομε ‘‘δι τς συμβιβαστικς δο’’. νταγωνισμς τν διεθνν δυνμεων παιτε, σγου- ρα, μι διξοδο. πωσδποτε, μως, χι τν βιαα ρξη μεταξ τν ερωπακν πραγματικοττων. Κα προχωρε στν συλλογισμ του μ κμη μεγαλυτραν διο- ρατικτητα ναφορικς πρς τς μελλοντικς ερωπακς ξελξεις, τονζοντας τι ο ερωπακς δυνμεις χοντας κατανοσει τν μερικανικ τρπο λειτουργας, θ φροντσουν ρχικς ν καλ