thesis79.pdf

ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΙΔΡΥΜΑ ΙΟΝΙΩΝ ΝΗΣΩΝ

ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΣΙΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ ΚΑΙ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

ΓΑΛΑΝΑΚΗΣ ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ

ΑΡ ΜΗΤΡΩΟΥ 08128

ΘΕΜΑ ΠΤΥΧΙΑΚΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

laquoΜουσεία διαχείριση μνήμης και συλλογικής

ταυτότητας τα εβραϊκά μουσεία ολοκαυτώματοςraquo

Διδάσκουσα ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ ΒΑΣΙΛΙΚΗ

ΚΕΦΑΛΛΟΝΙΑ 2014

1

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Σελ

ΠΡΟΛΟΓΟΣhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip2

ΕΙΣΑΓΩΓΗhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip3

ΕΒΡΑΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΕΛΛΑΔΟΣhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip7

Εκπαιδευτικά προγράμματα για το Ολοκαύτωμα που βασίζονται στη μόνιμη

Έκθεση του ΕΜΕhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip8

Ολοκαύτωμαhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip9

Θεατρικό Δρώμενο Η ιστορία του Αλμπέρτουhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip9

Περιοδικές εκθέσεις και ψηφιακές εφαρμογέςhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip10

Το Μνημείο-16 καλλιτέχνες προτείνουν10

Εικόνες Ελλήνων Εβραίωνhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip10

Εβραϊκές Γειτονιές της Ελλάδαςhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip10

Εκπαιδευτικές δραστηριότητες που πραγματοποιούνται στο Εβραϊκό Μουσείο

Ελλάδας με αφορμή την Εθνική Ημέρα Μνήμης του Ολοκαυτώματοςhelliphelliphelliphellip10

Επισκέψεις σε σχολείαhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip11

Εκπαιδευτικές Μουσειοσκευές για χρήση στο σχολείοhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip12

Κρυμμένα Παιδιά στην Ελλάδα της Κατοχήςhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip12

Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος και το Ολοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων 1941-

1944helliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip13

Σεμινάρια για τη Διδασκαλία του Ολοκαυτώματος στην Ελλάδαhelliphelliphelliphelliphelliphellip13

Σεμινάρια εκπαιδευτικών στο Yad Vashemhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip14

Μουσειακές εκπαιδευτικές εκδόσειςhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip15

Ο φίλος μου ο Ααρώνhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip15

Τα Ξυλοπάπουτσα Διηγούνται Ένα Αληθινό Παραμύθιhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip16



Διαδραστικό DVDhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip17

Αντισημιτισμός και Ρατσισμός Χθες και Σήμεραhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip18

ΕΒΡΑΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip20

Η επιχειρηματική δραστηριότητα των Εβραίων της Θεσσαλονίκης 1920-1940helliphelliphellip26

Με δικά τους λόγια-Ματιές στην εβραϊκή ζωή στην Θεσσαλονίκη πριν από το

Ολοκαύτωμαhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip28

Πανευρωπαϊκή Ημέρα Εβραϊκού Πολιτισμούhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip30

Memorias-Αναμνήσειςhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip30

ΕΒΡΑΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΒΕΡΟΛΙΝΟΥhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip30

Η μόνιμη έκθεση του Μουσείουhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip32

Συλλογές του Εβραϊκού Μουσείου του Βερολίνουhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip33

Συλλογή Καθημερινής Κουλτούραςhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip33

Φωτογραφική Συλλογήhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip34

Αρχείοhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip36

Περιοδικές εκθέσεις του Εβραϊκού Μουσείου του Βερολίνουhelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip36

Die Erschaffung der Welt (Η Δημιουργία του Κόσμου)Εικονογραφημένα χειρόγραφα

από τη Συλλογή Braginskyhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip37

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip40

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip45

2

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Σκοπός της παρούσας έρευνας αποτελεί η μελέτη και ανάλυση του ρόλου των

εβραϊκών μουσείων τόσο στην Ελλάδα όσο και στο Βερολίνο με σκοπό να

αναδείξουν την διδασκαλία την έρευνα και τη μνήμη του θλιβερού γεγονότος περί

του Ολοκαυτώματος των Εβραίων κατά τον Βrsquo Παγκόσμιο Πόλεμο αποτελώντας το

μεγαλύτερο έγκλημα του 20ου

αιώνα και το μεγαλύτερο ομαδικό στην ιστορία της

ανθρωπότητας Ως προς τη μνήμη σημαντική υπήρξε η απόφαση της Ελληνικής

Βουλής που όρισε την 27η Ιανουαρίου ως ημέρα μνήμης των Ελλήνων Εβραίων

Μαρτύρων και Ηρώων του Ολοκαυτώματος Μέσα από τις έννοιες συλλογική μνήμη

και ταυτότητα θα μπορέσουμε να κατανοήσουμε τη σημασία που διακατέχουν τα

εβραϊκά μουσεία και να αναγνωρίσουμε τον εξέχοντα ρόλο που διαδραματίζουν

ώστε να είναι σε θέση οι τωρινές αλλά και οι μεταγενέστερες γενεές να έρθουν σε

επαφή να γνωρίσουν το παρελθόν και να διαφυλάξουν -άμεσα και έμμεσα- την

πολιτιστική τους κληρονομιά και ιστορία

(Λέξεις-κλειδιά Εβραίοι Μουσεία Ολοκαύτωμα μνήμη ταυτότητα Ελλάδα

Βερολίνο)

3

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Προτού προβούμε όμως στην εμβάθυνση του ζητήματος που μας απασχολεί

σκόπιμο θα ήταν να δώσουμε απαντήσεις στα ακόλουθα ερωτήματα τα οποία

σχετίζονται με την διαχείριση της μνήμης και της συλλογικής ταυτότητας

Ειδικότερα το μουσείο είναι ένας τόπος διαχείρισης της μνήμης Σύμφωνα με τον

Νορά η laquoέλλειψη μνήμηςraquo μας κάνει να ενδιαφερόμαστε για τόπους όπου η μνήμη

αποκρυσταλλώνεται όπως είναι τα μουσεία1

Τι μνήμη όμως αντιπροσωπεύουν τα μουσεία Τα μουσεία αναπαράγουν τη

συλλογική μνήμη Μνήμη είναι ένα κοινωνικό συμβόλαιο μια διαπραγμάτευση

μεταξύ των ανθρώπων για το τι έχουν αποφασίσει να θυμούνται Επομένως

συλλογική μνήμη είναι αυτή που τη μοιράζεται μια ομάδα ατόμων επειδή τα άτομα

αυτά έζησαν το ίδιο γεγονός και βοηθά στη συνοχή της ομάδας Δηλαδή κατά τον

Σταυρίδη laquoη συλλογική μνήμη είναι τόπος παραγωγής κοινά αναγνωρίσιμων

εικόνωνraquo Οι αναμνήσεις διαφοροποιούνται ανάλογα με το κοινωνικό πλαίσιο στο

οποίο ζούσαν τότε αλλά και σε αυτό που ζουν σήμερα Αυτό που αποτελεί μνήμη για

μια ομάδα και άρα σημαντικό στοιχείο της συλλογικής της ταυτότητας μπορεί να

είναι ακριβώς εκείνο που κάποια άλλη ομάδα επιθυμεί να ξεχάσει να αποσιωπήσει ή

και να απωθήσει2

Πως δομείται και διαδίδεται η μνήμη Το μουσείο ως σημαντικό τοπόσημο

καθορίζει τις καθημερινές ιστορικές διαδρομές των ανθρώπων Υποβάλλει το μήνυμα

ότι το παρελθόν δεν σβήστηκε αλλά αναπαύτηκε σε έναν χώρο Το μουσείο

υπενθυμίζει την ιστορία και διατηρεί κατά κάποιο τρόπο άσβηστη μια μνήμη

αντίστασης ενώ παράλληλα δίνει και μια αίσθηση εθνικής υπερηφάνειας που

σχετίζεται με την αντίσταση και την επιβίωση σε δύσκολους καιρούς3

Όπως αναφέρει ο Μπενβενίστε κατά τον Αριστοτέλη η μνήμη είναι η

δυνατότητα διατήρησης του παρελθόντος4 Έχει δικές της μεθόδους συντήρησης -

αυτοαναίρεσης με σκοπό να υφίσταται να ενεργοποιείται και να ενσωματώνεται στο

1 Γκαζή Α laquoΔιαδράσεις της μνήμης στο μουσείοraquo Στο ΙΡΙΣ μελέτες στην μνήμη της καθηγήτριας

Αγγελικής-Πιλάλη Παπαστερίου εκδ Κορνηλία Σφακιανάκη 2010 σελ 345 2 Γκαζή Α laquoΔιαδράσεις της μνήμης στο μουσείοraquo όπ σελ 346-348

3 Γκαζή Α laquoΔιαδράσεις της μνήμης στο μουσείοraquo όπ σελ 348-349

4 Μπενβενίστε Ρ Μνήμη και Ιστοριογραφία Στο (Μπενβενίστε Ρ) laquoΔιαδρομές και Τόποι της

Μνήμης Ιστορικές και ανθρωπολογικές προσεγγίσειςraquo επιμ Παραδέλλης Θ Αθήνα (Εκδόσεις Αλεξάνδρεια και Εταιρία Αξιοποίησης και Διαχείρισης Περιουσίας Πανεπιστημίου Αιγαίου) 1999 σελ 11-12

4

σύστημα αξιών που επικρατεί σε κάθε κοινωνία Έτσι η μνήμη συνδιαλέγεται με το

παρόν και διατηρεί μια μεταβλητότητα κατά την πάροδο των ετών5

Σύμφωνα με την Τσιάρα laquoτα εθνικά μουσεία αποκτούν συχνά κυρίαρχη

συμβολική σημασία στις τοπικές κοινωνίες και τη συλλογική τους μνήμη Ορίζουν (hellip)

τον αστικό χώρο και καθορίζουν την πρόσληψή του από το κοινωνικό σώμαraquo Η

δημιουργία ενός μνημείου μουσείου ή άλλων αρχιτεκτονικών μορφών αποτελεί τον

πιο ξεκάθαρο τρόπο ανάκλησης της μνήμης Συνεχίζει λέγοντας ότι laquoΤο μνημείο

είναι η ορατή υλική βάση σχηματοποίησης και συντήρησης της μνήμηςraquo ενώ

παράλληλα έχει ως στόχο να laquoλειτουργήσει ως οπτικό ερέθισμα για τη διέγερσή της

Αποτελεί μία υλική μνημοτεχνική διεργασία ένα συμβολικό μέσο αφήγησης του

παρελθόντος που συμβάλλει στην επανένταξη της ατομικής μνήμης στη συλλογικήraquo6

Ένας από τους πιο βασικούς μηχανισμούς κατασκευής ταυτότητας αποτελεί ο

τρόπος κατά τον οποίο η ιστορική μνήμη χρησιμοποιείται στο παρόν καθώς και ο

τρόπος με τον οποίο το παρελθόν ενσωματώνεται σε αυτό Ανάλογα με τον τρόπο

που τα άτομα βιώνουν και προσδοκούν το παρόν προσλαμβάνουν και το παρελθόν

το οποίο αφενός νοηματοδοτεί το παρόν και αφετέρου κατασκευάζει την εικόνα του

επιθυμητού μέλλοντος7

Κατά τον Σταυρίδη η συλλογική μνήμη είναι μια αναπλαστική μορφοποίηση

του παρελθόντος στο βαθμό που αυτό αναγνωρίζεται κοινά ως παρελθόν

Διαμορφώνει συνεχώς πλαίσια υποδοχής του παρόντος συσχετίζει παρελθόν με

παρόν με στόχο να επηρεάσει την έκβαση του παρόντος και συνεπώς δημιουργεί

μέλλον8

Το δημόσιο μνημείο χρησιμοποιείται με σκοπό να εξυπηρετήσει κοινωνικές

ανάγκες οι οποίες συνδέονται με την ταυτότητα και τη διαιώνιση προσώπων και

γεγονότων Το κοινό στο οποίο απευθύνεται ένα δημόσιο μνημείο είναι

πολυδιάστατο Περιλαμβάνει τις προηγούμενες γενεές τις οποίες καλείται να τιμήσει

τις παρούσες και τις μεταγενέστερες που οφείλει να νουθετήσει Ο ρόλος ενός

μνημείου αποτελεί είτε την αφύπνιση είτε την καταστολή της μνήμης Ωστόσο η

5 Μπενβενίστε Ρ Ταξιδιωτική αφήγηση μνήμη και ιστορία Εβραίοι ταξιδιώτες τον Μεσαίωνα Στο

(Μπενβενίστε Ρ) laquoΔιαδρομές και Τόποι της Μνήμης Ιστορικές και ανθρωπολογικές προσεγγίσειςraquo όπ σελ 127 6 Τσιάρα Σ Τοπία Εθνικής Μνήμης Ιστορίες της Μακεδονίας γραμμένες σε μάρμαρο Αθήνα

(Εκδόσεις Κλειδάριθμος) 2004 σελ 12 και 17 7 Παραδέλλης Θ Ανθρωπολογία της Μνήμης Στο (Μπενβενίστε Ρ) laquoΔιαδρομές και Τόποι της

Μνήμης Ιστορικές και ανθρωπολογικές προσεγγίσειςraquo όπ σελ 29 8 Σταυρίδης Σ Η σχέση χώρου και χρόνου στη συλλογική μνήμη Στο (Σταυρίδης Σ) laquoΜνήμη και

εμπειρία του χώρουraquo Αθήνα (Εκδόσεις Αλεξάνδρεια) 2006 σελ 14

5

διέγερση της μνήμης δεν προκαλείται αυτόματα από την παρουσία του μνημείου στο

χώρο Η επιθυμία και η ανάγκη υπενθύμισης του παρελθόντος εξαρτάται από τις

προθέσεις της ανθρώπινης κοινότητας Κατά την Τσιάρα όταν δεν υπάρχει

προσωπική και πολιτική βούληση ενεργοποίησης της μνήμης τότε δημιουργούμε

μνημεία κενά νοηματικού περιεχομένου9

Μια ιστορία όπως εξηγεί και ο Πιερ Νορά δύναται να πραγματοποιείται στη

βάση της μελέτης των τόπων της συλλογικής μνήμης τόποι τοπογραφικοί όπως τα

αρχεία οι βιβλιοθήκες και τα μουσεία τόποι μνημειακοί όπως τα νεκροταφεία ή οι

αρχιτεκτονικές τόποι συμβολικοί όπως οι εορτές προς ανάμνηση γεγονότων τα

προσκυνήματα οι επέτειοι τα εμβλήματα τόποι λειτουργικοί όπως τα εγχειρίδια οι

αυτοβιογραφίες ή οι σύλλογοι Όλα αυτά τα μνημεία έχουν την ιστορία τους10

Κατά τον Hegel οι ανθρώπινες κοινότητες έχουν ανάγκη από μια αφήγηση που

να τις αναπαριστά όχι με τον τρόπο που είναι αλλά με τον τρόπο που θέλουν να

βλέπουν τον εαυτό τους Τα μουσεία μπορούν να δημιουργήσουν και να

υποστηρίξουν τέτοιου είδους αφηγήσεις που αναπαριστούν συγκεκριμένες μορφές

συλλογικής μνήμης Αυτή η υποστασιοποίηση του παρελθόντος και της μνήμης

γίνεται στα μουσεία μέσα από την έκθεση των αντικειμένων Ταυτόχρονα όμως το

μουσείο κατασκευάζει τη μνήμη γιατί είναι δημόσιο μνημείο της μνήμης Η

διαχείριση της δημόσιας μνήμης είναι βαθιά πολιτική καθώς διαμορφώνεται μέσα

από συνεχείς εκτάσεις μεταξύ της ηγεμονικής κουλτούρας και του λαού Μέσω της

δημόσιας μνήμης παράγεται και αναπαράγεται ένα είδος γνώσης που βεβαιώνει τις

αντιλήψεις για την ιστορική συνέχεια του λαού11

Άξιο επίσης θα ήταν να αναφέρουμε εν συντομία και τον γενικό ρόλο που

διαδραματίζουν τα μουσεία συμβάλλοντας έτσι ως νέα τοπόσημα σε μία πόλη

Γενικά επειδή οι πόλεις και οι κοινωνίες δίνουν μεγαλύτερη προσοχή στην εικόνα

του προϊόντος τα μουσεία παίζουν καθοριστικό ρόλο πάνω στη δημόσια κουλτούρα

Τα μουσεία αποτελούν ένα προσφιλή τουριστικό προορισμό για ανθρώπους οι οποίοι

συνδυάζουν την αναψυχή με διάφορα πολιτιστικά δρώμενα δημιουργώντας με αυτόν

τον τρόπο τεράστια οικονομικά οφέλη από τις δαπάνες των τουριστών που θα

καταφθάσουν για να θαυμάσουν τις διάφορες μουσειακές συλλογές Επιπλέον οι

9 Τσιάρα Σ Τοπία Εθνικής Μνήμης Ιστορίες της Μακεδονίας γραμμένες σε μάρμαρο όπ σελ 19-

21 10

Θεολόγος Κώστας Η Αξία της Μνήμης για μια Κοινωνία intellectum 2007-2008 τεύχος 3 σελ 63-64 11

Γκαζή Α laquoΔιαδράσεις της μνήμης στο μουσείοraquo όπ σελ 349-350

6

πόλεις που φιλοξενούν διεθνούς φήμης μουσεία γίνονται πόλοι έλξης για

επιχειρήσεις οι οποίες έχουν ως στόχο να προβάλλουν ένα πιο ανθρωποκεντρικό

χαρακτήρα δίνοντας έμφαση στην κουλτούρα και τον πολιτισμό12

Η βιομηχανία της κουλτούρας και της πολιτιστικής κληρονομιάς εκτός του ότι

προσελκύει τουρισμό παρέχει ευκαιρίες απασχόλησης και παράγει εισοδήματα

λειτουργώντας έτσι ως ένα σημαντικό τμήμα μιας υγιούς οικονομίας η οποία είναι

απαραίτητη για την οικονομική επιτυχία της πόλης στην παγκόσμια οικονομία Η

κουλτούρα κατέχει σημαντικό ρόλο στην καθημερινότητα της πόλης αποτελεί

αντικείμενο διαχείρισης και σηματοδοτεί την εφαρμογή των τεχνών και την

παραγωγή αισθητικής Με λίγα λόγια αποτελεί μια βάση οικονομικής ανάπτυξης και

μέσο οριοθέτησης της πόλης13

Επίσης η Zukin αναφέρει χαρακτηριστικά πως η

κουλτούρα συμβάλλει αποτελεσματικά στον αστικό έλεγχο αφενός επειδή αποτελεί

πηγή εικόνων και αναμνήσεων μέσω των οποίων καθορίζεται το ποιος ανήκει σε

συγκεκριμένους χώρους και αφετέρου επειδή λειτουργεί ως σύνολο αρχιτεκτονικών

θεμάτων αφού ως τέτοιο διαδραματίζει εξέχοντα ρόλο στις στρατηγικές αστικής

ανάπτυξης που έχουν ως βάση τους την ιστορική διατήρηση της τοπικής

κληρονομιάς14

Κατά την Σολομών το μουσείο δεν αποτελεί μόνο έναν οργανισμό με

προσδιορισμένο χώρο και εκθέματα αλλά διαχέεται στην κοινωνία με πολλαπλούς

τρόπους Ειδικότερα ως επιστημονική γνώση ως αισθητική και ιδεολογία ως τρόπος

οργάνωσης της οπτικής εμπειρίας της ψυχαγωγίας του ταξιδιού και της μάθησης ως

στάση απέναντι στον υλικό πολιτισμό ως άποψη για την ταυτότητα την ετερότητα

τη σημασία της πολιτιστικής κληρονομιάς την δράση της κοινωνίας αλλά και του

έθνους γενικότερα σε έναν παγκοσμιοποιημένο κόσμο και τη σχέση του παρελθόντος

με το παρόν15

Συνεχίζει υποστηρίζοντας πως τα μουσεία δεν διασφαλίζουν απλά

αρχειοθετημένα τεκμήρια Δεν αντικατοπτρίζουν μόνο την μνήμη αλλά ταυτόχρονα

την ενεργοποιούν καθιστώντας μια ιστορική έκθεση ή μια έκθεση βασισμένη σε

ιστορικές αναφορές μαρτυρίες και αρχεία ως έναν παράγοντα νέων αφηγήσεων

σχέσεων και διενέξεων στο όνομα της έγκυρης ηθικής και αντικειμενικής απόδοσης

12

Short RJ Global Metropolitan Globalizing cities in a capitalist world London (Routledge Publications) 2004 p 26 13

Zukin S The Cultures of Cities Blackwell Publishers 1995 p 13 14

Zukin S The Cultures of Cities όπ p 1-2 15

Σολομών Εσθήρ Τα μουσεία ως laquoαντικείμεναraquo Αναζητώντας τρόπους προσέγγισης Στο (Γιαλούρη Ε) laquoΥλικός πολιτισμός Η ανθρωπολογία στη χώρα των πραγμάτωνraquo Αθήνα (εκδόσεις Αλεξάνδρεια) 2012 σελ 78

7

του παρελθόντος Εξάλλου πολλά μουσεία επικεντρώνονται κυρίως στη

μικροϊστορία στους αφανείς ndashστα μεγάλα γεγονότα- πρωταγωνιστές αλλά και στον

πολιτισμό της καθημερινότητας δίνοντας με αυτόν τον τρόπο στα αντικείμενα έναν

ιδιαίτερα ενεργητικό ρόλο Η παρουσίαση αναμνήσεων που συνδέονται με ένα

έκθεμα και ο συσχετισμός του με προφορικές μαρτυρίες ζωντανεύουν τις πολλαπλές

σημασίες του και φανερώνουν τον προσωπικό τρόπο κατά τον οποίο τα άτομα

έζησαν μια εποχή ή ένα μεγάλο ιστορικό γεγονός16

Σύμφωνα με τον Baudrillard laquoτο μουσείο αντί να περιορίζεται σε μια

γεωγραφική θέση είναι πλέον παντού σαν μια διάσταση της ίδιας της ζωήςraquo17

Στη συνέχεια θα εξετάσουμε πως μια συγκεκριμένη ιστορική και πολιτισμική

ομάδα αυτή των Εβραίων διαχειρίστηκε την εμπειρία της μαζικής δίωξης και

εξόντωσής της (γνωστής ως Ολοκαύτωμα) μέσα από τα μουσεία Συγκεκριμένα το

εξαιρετικά ενδιαφέρον στοιχείο σε αυτήν την περίπτωση είναι η συγκρότηση μιας

συλλογικής ταυτότητας και μιας συλλογικής μνήμης που έχει ως πυρήνα της την

προς τα έξω προβολή την διάχυση γνώσης και την δημοσιοποίηση του

Ολοκαυτώματος

ΕΒΡΑΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΕΛΛΑΔΟΣ

Το Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος ιδρύθηκε το 1977 με σκοπό την συλλογή την

διατήρηση την έρευνα και την έκθεση των κατάλοιπων του υλικού πολιτισμού 2300

χρόνων εβραϊκής παρουσίας στην Ελλάδα Ως ιστορικό και εθνογραφικό μουσείο

επικεντρώνει το ενδιαφέρον του στην παρουσίαση μιας ζωντανής εικόνας της

εβραϊκής ιστορίας και παράδοσης στη διάρκεια αυτών των αιώνων (εικόνα 1)18

16

Σολομών Εσθήρ Τα μουσεία ως laquoαντικείμεναraquo Αναζητώντας τρόπους προσέγγισης όπ σελ 100 17

Baudrillard J Simulations New York [Semiotext(e)] 1983 pp 15-16 18

httpwwwjewishmuseumgr

8

Εικόνα 1 Εβραϊκό Μουσείο της Ελλάδος Πρόσοψη κτηρίου

Το Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος οργανώνει από το 1996 ειδικά εκπαιδευτικά

προγράμματα για σχολεία Τα εκπαιδευτικά προγράμματα έχουν ως στόχο την

εξοικείωση των παιδιών με το μουσείο την ανάπτυξη των μαθησιακών

συνδυαστικών και κριτικών τους ικανοτήτων την παρατήρηση και κατανόηση των

εκθεμάτων ώστε να γίνει η επίσκεψή τους μια ευχάριστη και εποικοδομητική

εμπειρία Με ποικίλους τρόπους ερμηνείας επιδιώκεται η ενεργοποίηση της

δημιουργικότητας τους η διαπολιτισμική και διαθρησκευτική γνωριμία με το χώρο

και η επεξεργασία θεμάτων όπως τα ανθρώπινα δικαιώματα και το Ολοκαύτωμα19

Επιπρόσθετα το Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος σχεδίασε και πραγματοποίησε ένα

σεμινάριο για δασκάλους και καθηγητές πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας

εκπαίδευσης και μουσειοπαιδαγωγούς με θέμα laquoΔιδάσκοντας το Ολοκαύτωμα στην

Ελλάδαraquo20

1 Εκπαιδευτικά προγράμματα για το Ολοκαύτωμα που βασίζονται στην

μόνιμη έκθεση του ΕΜΕ

19

Τρέβεζα-Σούση Οριέττα Μουσειακά εκπαιδευτικά εργαλεία για τη διδασκαλία του Ολοκαυτώματος Πρακτικά Σεμιναρίου Εβραϊκού Μουσείου Ελλάδος laquoΔιδάσκοντας για το Ολοκαύτωμα στην Ελλάδαraquo Ιωάννινα 2012 σελ 43 20


9

laquoΟλοκαύτωμαraquo Ο

εκπαιδευτικός στόχος αυτού

του προγράμματος είναι

να γνωρίσουν τα παιδιά τα

γεγονότα που συνέβησαν στη

διάρκεια του Β΄

Παγκοσμίου Πολέμου στην

Ευρώπη και την Ελλάδα Μέσα

την Ελλάδα Μέσα από τα

ιστορικά στοιχεία τις φωτογραφίες και τις μαρτυρίες μαθαίνουν για την τύχη των

Εβραίων και των άλλων θυμάτων του Ολοκαυτώματος και συζητούν για τη σημασία

των ηθικών ζητημάτων που προκύπτουν για την ζωή μας σήμερα Το συγκεκριμένο

πρόγραμμα μπορεί μάλιστα να συνδυαστεί με την περιοδική έκθεση του ΕΜΕ υπό

τον τίτλο laquoΤο Μνημείο - 16 καλλιτέχνες προτείνουνraquo και προτείνεται για σχολικές

ομάδες μαθητών του Γυμνασίου και του Λυκείου21

Θεατρικό Δρώμενο laquoΗ

ιστορία του Αλμπέρτουraquo Το

δρώμενο αυτό έχει σαν στόχο

μέσα από μια βιωματική

προσέγγιση να γνωρίσουν οι

μαθητές για τα γεγονότα που

έζησαν παιδιά της ηλικίας

τους την περίοδο του

πολέμου Τα γεγονότα που

περιγράφονται αντανακλούν

την ιστορική πραγματικότητα και έχουν σαν βάση τις αυθεντικές αναμνήσεις τριών

παιδιών που έζησαν τα χρόνια του Ολοκαυτώματος και βρίσκονται στα αρχεία του

Μουσείου Οι εμπειρίες τους συνδυάσθηκαν για να δημιουργήσουν την ιστορία μιας

21


10

οικογένειας που παρουσιάζεται μέσα από το ημερολόγιο του γιου Αλμπέρτου Το

πρόγραμμα αυτό προτείνεται σε μαθητές της Εrsquo και ΣΤrsquo τάξης Δημοτικού22

2 Περιοδικές εκθέσεις και ψηφιακές εφαρμογές

laquoΤο Μνημείο ndash 16 καλλιτέχνες προτείνουνraquo Η έκθεση παρουσιάζεται στην

αίθουσα σύγχρονης τέχνης Σαμ Μπενρουμπή Ο εκπαιδευτικός στόχος του

προγράμματος αυτού είναι η γνωριμία των παιδιών με τις διαδικασίες δημιουργίας

ενός μνημείου τις δυνατότητες και τους περιορισμούς του Διερευνάται τι σημαίνει

για τους Εβραίους η ύπαρξη ενός μνημείου Ολοκαυτώματος ο ιδιαίτερος

συμβολισμός του αλλά και η θέση του μέσα στην τοπική και εθνική ιστορία23

laquoΕικόνες Ελλήνων Εβραίωνraquo Η ψηφιακή φωτογραφική έκθεση η οποία είναι

διαθέσιμη στην ιστοσελίδα του ΕΜΕ (wwwjewishmuseumgr) περιλαμβάνει

εκπαιδευτικές προτάσεις για τη χρήση της έκθεσης αυτής στο σχολείο και ανάλογα

προσαρμόζεται για μαθητές Δημοτικού Γυμνασίου και Λυκείου24

laquoΕβραϊκές Γειτονιές της Ελλάδαςraquo Η ψηφιακή φωτογραφική έκθεση που

είναι διαθέσιμη στην ιστοσελίδα του ΕΜΕ (wwwjewishmuseumgr)

περιλαμβάνει πλούσιο φωτογραφικό υλικό από 12 κοινότητες στην Ελλάδα

Παρουσιάζει τη ζωή στις γειτονιές όπου ζούσαν Eβραίοι πριν από τον πόλεμο και

μπορεί να αξιοποιηθεί από τον εκπαιδευτικό για χρήση μέσα στην τάξη Η έκθεση

απευθύνεται σε μαθητές Δημοτικού Γυμνασίου και Λυκείου25

3 Εκπαιδευτικές δραστηριότητες που πραγματοποιούνται στο Εβραϊκό

Μουσείο Ελλάδος με αφορμή την Εθνική Ημέρα Μνήμης του Ολοκαυτώματος

(27η Ιανουαρίου)

22

httpwwwjewishmuseumgr 23

Τρέβεζα-Σούση Οριέττα Μουσειακά εκπαιδευτικά εργαλεία για τη διδασκαλία του Ολοκαυτώματος όπ σελ 44 24


Τρέβεζα-Σούση Οριέττα Μουσειακά εκπαιδευτικά εργαλεία για τη διδασκαλία του Ολοκαυτώματος όπ σελ 44

11

Στα πλαίσια του εορτασμού της Ημέρας Μνήμης του Ολοκαυτωμάτος

πραγματοποιείται εκπαιδευτικό πρόγραμμα σε συνεργασία με τη Νίνα Αλκαλάη

καθηγήτριας χορού και χοροθεραπεύτρια με στόχο τη βιωματική διδασκαλία του

Ολοκαυτώματος μέσω της Τέχνης και απευθύνεται σε μαθητές Δημοτικού και

Γυμνασίου26

Εργαστήρι (Κατασκευή κολλάζ)

Θέμα Σπίτι ndash Μάσκα

Η εκπαιδευτική αυτή

δραστηριότητα προτείνεται σε

παιδιά Δημοτικού και Γυμνασίου

και έχει ως στόχο τον

προβληματισμό των νεαρών

επισκεπτών πάνω σε θέματα που

παραπέμπουν στις ιστορίες των

Κρυμμένων παιδιών στην Ελλάδα

της Κατοχής Για την περίοδο αυτή προγραμματίζονται για τα σχολεία στο χώρο του

ΕΜΕ αλλά και σε σχολικές τάξεις συναντήσεις με επιζήσαντες του

Ολοκαυτώματος αλλά και κρυμμένα παιδιά με στόχο τη προσωπική επαφή και

γνωριμία με τα παιδιά και τη συζήτηση μαζί τους για τις εμπειρίες τους Επίσης στον

ειδικά διαμορφωμένο χώρο του ΕΜΕ γίνονται προβολές μαρτυρίων από laquoΚρυμμένα

Παιδιάraquo της Κατοχής και επιζήσαντες από το Ολοκαύτωμα και σχετικές ταινίες και

ντοκιμαντέρ για το Βrsquo Παγκόσμιο Πόλεμο27

4 Επισκέψεις σε σχολεία

26



12

Η υπεύθυνη εκπαιδευτικών προγραμμάτων σε συνεργασία με τους

εκπαιδευτικούς και με επιζήσαντες του Ολοκαυτώματος διοργανώνουν παρουσιάσεις

σε σχολεία28

5 Εκπαιδευτικές Μουσειοσκευές για χρήση στο σχολείο

Το ΕΜΕ προσφέρει για εκπαιδευτική χρήση στα σχολεία ειδικά

διαμορφωμένες μουσειοσκευές με εκπαιδευτικό υλικό σχετικό με το θέμα της

διδασκαλίας του Ολοκαυτώματος

laquoΚρυμμένα Παιδιά στην

Ελλάδα της Κατοχήςraquo Ο

εκπαιδευτικός στόχος του

προγράμματος είναι να

προβληματιστούν οι μαθητές

πάνω σε επίκαιρα ζητήματα

όπως η φρίκη του πολέμου η

προστασία των ανθρώπινων

δικαιωμάτων η έννοια της

ταυτότητας η κοινωνική

ανεκτικότητα το δικαίωμα της διαφορετικότητας ο ρατσισμός και η ξενοφοβία Η

μουσειοσκευή μπορεί να συνδεθεί και με την ομότιτλη περιοδεύουσα έκθεση του

Εβραϊκού Μουσείου Ελλάδος και προτείνεται για τις τελευταίες τάξεις του δημοτικού

και όλες τις τάξεις του Γυμνασίου29

28



13

laquoΟ Δεύτερος

Παγκόσμιος Πόλεμος

και το Ολοκαύτωμα

των Ελλήνων Εβραίων

1941 ndash 1944raquo

Ο εκπαιδευτικός στόχος

της φωτογραφικής αυτής

έκθεσης είναι να

ενισχύσει τους

εκπαιδευτικούς στη

διδασκαλία του

Ολοκαυτώματος και στη

μνημόνευση της Εθνικής Ημέρας Μνήμης του Ολοκαυτώματος Με το υλικό αυτό

δίνεται η δυνατότητα να δημιουργηθεί μια φωτογραφική έκθεση μέσα στην τάξη ή σε

άλλο χώρο του σχολείου χωρισμένη σε τρεις ενότητες α) τη ζωή των Εβραίων πριν

από τον πόλεμο β) κατά τη διάρκεια και γ) μετά τον πόλεμο Επιπλέον παρέχεται

φωτογραφικό υλικό από το χώρο του Ολοκαυτώματος της μόνιμης έκθεσης του

ΕΜΕ για τα σχολεία που δεν μπορούν να έχουν άμεση πρόσβαση στο Μουσείο

καθώς και συνοδευτικές εκδόσεις και οπτικό-ακουστικό υλικό Η μουσειοσκευή

προτείνεται για μαθητές Δημοτικού Γυμνασίου και Λυκείου30

6 Σεμινάρια για τη Διδασκαλία του Ολοκαυτώματος στην Ελλάδα

Το Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος έχει οργανώσει και υλοποιήσει εννιά (9)

σεμινάρια που απευθύνονται σε εκπαιδευτικούς με θέμα τη διδασκαλία για το

Ολοκαύτωμα στην Ελλάδα Έξι (6) πραγματοποιήθηκαν στην Αθήνα (2004 2006

2007 2009 2010 και 2011) ενώ ένα διοργανώθηκε στη Θεσσαλονίκη (2005) ένα

στα Γιάννενα και το Βόλο (2012) Στα σεμινάρια συμμετείχαν πλήθος εκπαιδευτικών

αλλά και εκπρόσωποι υπουργείων οργανισμών και φορέων31

30



14

Σεμινάρια εκπαιδευτικών στο Yad Vashem

Τον Ιούλιο 2006

πραγματοποιήθηκε στην

Ιερουσαλήμ από το ίδρυμα

Yad Vashem σε συνεργασία

με το Ελληνικό ΥΠΕΠΘ και

με την υποστήριξη του

ΕΜΕ το πρώτο δεκαή-

μερο σεμινάριο με στόχο

την επιμόρφωση και την

προετοιμασία Ελλήνων

εκπαιδευτικών της δευτερο-

βάθμιας εκπαίδευσης στο θέμα της διδασκαλίας για το Ολοκαύτωμα Η ομάδα των

δεκαοκτώ εκπαιδευτικών που επιλέχθηκε από το ΥΠΕΠΘ προήλθε από ολόκληρη

την Ελλάδα Τον Ιούλιο του 2008 πραγματοποιήθηκε στο ίδρυμα Yad Vashem το

δεύτερο επταήμερο σεμινάριο για εκπαιδευτικούς από την Ελλάδα και με τη

συμμετοχή 10 εκπαιδευτικών από όλη την χώρα Τον Ιούλιο του 2011 έλαβε χώρα

το τρίτο επταήμερο σεμινάριο στο Yad Vashem μετά από απευθείας συνεργασία του

ιδρύματος με το ΕΜΕ για 12 μελή ομάδα εκπαιδευτικών από όλη την Ελλάδα Τον

Ιούλιο του 2012 πραγματοποιήθηκε το τέταρτο σεμινάριο στο οποίο συμμετείχαν 27

Έλληνες εκπαιδευτικοί32

Το Yad Vashem το Ίδρυμα για τη Μνήμη των Μαρτύρων

και Ηρώων του Ολοκαυτώματος ιδρύθηκε το 1953 με πράξη του Ισραηλινού

Κοινοβουλίου Το όνομά του προέρχεται από ένα απόσπασμα της Παλαιάς Διαθήκης

(Ησαΐας Κεφάλαιο ΝΣΤ΄ Στίχος 5) laquoδώσω αυτοίς εν τω οίκω μου και εν τω τείχει

μου τόπον ονομαστόν [hellip] όνομα αιώνιον (yad vashem) δώσω αυτοίς και ουκ

εκλείψειraquo Με έδρα την Ιερουσαλήμ το Yad Vashem έχει αναλάβει την τεκμηρίωση

της ιστορίας του Εβραϊκού λαού κατά τη διάρκεια του Ολοκαυτώματος τη

διατήρηση της μνήμης και της ιστορίας του καθενός από τα έξι εκατομμύρια θύματα

και τη μεταβίβαση της κληρονομιάς του Ολοκαυτώματος στις επερχόμενες γενιές

32


15

Για το σκοπό αυτό διαθέτει τεράστια αρχεία εκτεταμένη βιβλιοθήκη ίδρυμα

ερευνών διεθνή σχολή και νέα μουσεία33

7 Μουσειακές Εκπαιδευτικές Εκδόσεις

laquoΟ Φίλος μου ο Ααρώνraquo Η έκδοση αυτή

σχεδιάστηκε με στόχο να κατανοήσουν τα

παιδιά την ιδιαιτερότητα της Εβραϊκής

θρησκείας και να προβληματιστούν για τη

σημασία της διαφορετικότητας μέσα από τις

εμπειρίες δυο παιδιών της ηλικίας τους Το

βιβλίο διηγείται την ιστορία της φιλίας δυο

μικρών αγοριών του Κωστή και του Ααρών

Καθώς ο Κωστής που είναι Χριστιανός

Ορθόδοξος περιγράφει τις γιορτές που τα

περισσότερα παιδιά γνωρίζουν καλά δίπλα στα έθιμα της οικογένειας του Εβραίου

φίλου του τα παιδιά έχουν τη δυνατότητα να γνωρίσουν τις εβραϊκές γιορτές και

τελετές και τη σχέση τους με τις χριστιανικές γιορτές και τις εποχές του χρόνου

Μέσα από την ιστορία τα παιδιά κατανοούν ότι μπορεί κάποιος να γιορτάζει

διαφορετικά πράγματα σε διαφορετικές εορτές με διαφορετικά έθιμα αλλά δεν παύει

να έχει τις ίδιες προσδοκίες και τα ίδια δικαιώματα με όλους τους ανθρώπους

Μαθαίνουν ότι η διαφορετικότητα στην πίστη ή τις συνήθειες δεν αλλάζει τη σχέση

με ένα φίλο αλλά αντιθέτως προσδίδει ενδιαφέρον και εμπλουτίζει την εμπειρία της

ζωής34

33

httpwwwyadvashemogr 34


16

laquoΤα Ξυλοπάπουτσα Διηγούνται Ένα

Αληθινό Παραμύθιraquo Στόχος της

συγκεκριμένης εκπαιδευτικής έκδοσης είναι να

έρθουν τα παιδιά σε πρώτη επαφή με το θέμα

του Ολοκαυτώματος παρουσιάζοντας το

Ολοκαύτωμα μέσα από την εμπειρία ενός

νεαρού αγοριού Η αφήγηση βασίζεται σε

πραγματικές ιστορίες από το στρατόπεδο

συγκέντρωσης Μπέργκεν-Μπέλσεν καθώς και

σε πρωτότυπα αντικείμενα από τη Συλλογή

Ολοκαυτώματος του Μουσείου Η

εικονογράφηση έγινε με βάση φωτογραφίες του στρατοπέδου και στοιχεία από τις

μαρτυρίες επιζώντων Στο βιβλίο τα ίδια τα ξυλοπάπουτσα διηγούνται την ιστορία

τους πώς από ένα δέντρο σε ένα δάσος της Γερμανίας κατέληξαν στην προθήκη του

Ολοκαυτώματος στο Εβραϊκό Μουσείο με σκοπό να λένε σε όλους τους επισκέπτες

την απίστευτη ιστορία τους Μέσα από τη διαδρομή των ξύλινων παπουτσιών

γνωρίζουμε το ανώνυμο παιδί του στρατοπέδου την προσπάθεια του να επιβιώσει

στον απάνθρωπο αυτό τόπο τα συναισθήματα και τις ανησυχίες του Το βιβλίο

μπορεί να λειτουργήσει ως αυτούσιο ανάγνωσμα ή να χρησιμοποιηθεί στην τάξη για

την προετοιμασία των παιδιών πριν από μια επίσκεψη στο Εβραϊκό Μουσείο

Μπορεί επίσης να βοηθήσει γονείς που επισκέπτονται το Μουσείο με τα παιδιά

τους35

35


17

laquoΟ Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος και

το Ολοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων

1941 ndash 1944raquo Η έκδοση απευθύνεται

κυρίως σε μαθητές Γυμνασίου και

Λυκείου έχοντας ως στόχο να τους εισάγει

με τρόπο παραστατικό σε ένα θέμα τόσο

σύνθετο και πολύπλοκο όπως το

Ολοκαύτωμα στην Ελλάδα Συγχρόνως

προσφέρεται και ως εργαλείο για τους

καθηγητές δίνοντάς τους μία αφετηρία για

την οργάνωση της διδασκαλίας του

μαθήματος στην τάξη Για αυτό

περιλαμβάνει συνοπτικό χρονολόγιο των γεγονότων και πιο εκτεταμένη

βιβλιογραφία ελληνική και ξενόγλωσση ενώ παρατίθενται διευθύνσεις έγκυρων

σχετικών διαδικτυακών τόπων Περιγράφοντας συνοπτικά την ιστορία του

αντισημιτισμού αλλά κυρίως τα ίδια τα γεγονότα του Ολοκαυτώματος στην

Ευρώπη -και ειδικότερα στην Ελλάδα- το εγχειρίδιο υποστηρίζει τη διδασκαλία του

τελευταίου στα σχολεία ως αφετηρία και ερέθισμα για εκτενέστερη έρευνα και

συζήτηση πάνω σε θέματα ρατσισμού προκαταλήψεων διακρίσεων κατατρεγμών

και γενοκτονιών36

Διαδραστικό DVD laquoΟ Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος και το Ολοκαύτωμα των

Ελλήνων Εβραίων 1941 ndash 1944raquo Η ψηφιακή εφαρμογή που παρουσιάζεται στο

χώρο Ολοκαυτώματος του ΕΜΕ παρέχει τη δυνατότητα ενημέρωσης σχετικά με

την ζωή των Εβραίων της Ελλάδος πριν από τον πόλεμο δίνοντας μια εικόνα του

κόσμου που καταστράφηκε Στη συνέχεια ο επισκέπτης μπορεί να παρακολουθήσει

τα τραγικά γεγονότα του Ολοκαυτώματος μέσα από το συνδυασμό ιστορικών

πληροφοριών εγγράφων φωτογραφιών αλλά και προσωπικών μαρτυριών θυμάτων

με τη μορφή σύντομων αποσπασμάτων βιντεοσκοπημένων συνεντεύξεων ενώ το

θέμα ολοκληρώνεται με την παρουσίαση των προσπαθειών ανασυγκρότησης μετά

36


18

τον πόλεμο και με μια συνοπτική αναφορά στις εβραϊκές κοινότητες που υπάρχουν

στην Ελλάδα σήμερα37

8 Το σχολικό έτος 2012-2013 το ΕΜΕ προσέφερε εκπαιδευτικά

προγράμματα και άλλες εκπαιδευτικές δράσεις με θέμα laquoΑντισημιτισμός και

Ρατσισμός Χθες και Σήμεραraquo Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα έχει ως στόχο την

ανίχνευση της ιστορίας του αντισημιτισμού και του ρατσισμού και των εκδηλώσεων

των φαινομένων αυτών διαχρονικά Με την εξέταση ιστορικών μελετών άρθρων του

ημερήσιου τύπου και σχετικών επίκαιρων κειμένων τίθενται προς συζήτηση

ερωτήματα όπως ποιες μορφές παίρνει ο αντισημιτισμός και ο ρατσισμός στις μέρες

μας πόσο ρατσιστές είμαστε τι μας οδηγεί σε τέτοιες συμπεριφορές πως μπορούμε να

αλλάξουμε Το εκπαιδευτικό πρόγραμμα προτείνεται για μαθητές Γυμνασίου και

Λυκείου38

Στο Εβραϊκό Μουσείο της Αθήνας η παρουσίαση του Ολοκαυτώματος των

Εβραίων αναπτύσσεται σε τέσσερις προθήκες στο 4ο επίπεδο στη μέση δηλαδή

περίπου της συνολικής διαδρομής που πραγματοποιεί ο επισκέπτης σε ένα χώρο

ειδικά σχεδιασμένο με σκοπό να φιλοξενήσει εκπαιδευτικές και θεματικές δράσεις οι

οποίες αναφέρθηκαν ανωτέρω Η επιλογή της θέσης αυτής θεωρείται σκόπιμη καθώς

ο επισκέπτης έχει ήδη συναντήσει σημαντικές όψεις του εβραϊκού πολιτισμού στον

ελλαδικό χώρο και έχει ήδη συνειδητοποιήσει ότι αφορά πραγματικούς

καθημερινούς ανθρώπους που παρουσιάζουν πολλά κοινά με τον ίδιο και όχι έναν

λαό μαρτύρων ή θυμάτων που γεννήθηκε και πέθανε με τη Shoah (Γενοκτονία)39

Στα επίπεδα που ακολουθούν μετά από αυτό του Ολοκαυτώματος ο επισκέπτης

συναντάει συλλογές λαογραφικού χαρακτήρα οι διοργανωτές των οποίων έχουν ως

στόχο την αποφόρτιση των αρνητικών συναισθημάτων που προκαλούνται από το

θλιβερό θέμα της γενοκτονίας καθώς επίσης προσπαθούν να δώσουν στον

37


Τρέβεζα-Σούση Οριέττα Μουσειακά εκπαιδευτικά εργαλεία για τη διδασκαλία του Ολοκαυτώματος όπ σελ 48-49 39

Σολομών Εσθήρ Ιστορία Μνήμη Αναπαράσταση Παρουσιάζοντας το Ολοκαύτωμα στα εβραϊκά μουσεία της Ελλάδας Στο (Ν Μαραντζίδης Σ Δορδανάς Ν Ζάικος Γ Αντωνίου) laquoΤο Ολοκαύτωμα στα Βαλκάνιαraquo Θεσσαλονίκη 2011 σελ 490-491

19

επισκέπτη μια θετική και αισιόδοξη εντύπωση κατά την περιήγησή του στο

Μουσείο40

Η εκθεσιακή προσέγγιση του Ολοκαυτώματος στο Εβραϊκό Μουσείο της

Αθήνας προσπαθεί να συγκρατήσει τα αρνητικά συναισθήματα της εξόντωσης και

του αφανισμού και να ξεφύγει από τη λογική θυματοποίησης του εβραϊκού

πληθυσμού41

Σε παράπλευρο κείμενο δίνεται έμφαση στο θετικό ρόλο του αρχιεπισκόπου

Δαμασκηνού και στην ανταπόκριση του κλήρου και των απλών ανθρώπων στις

επικλήσεις του πρώτου με σκοπό να βοηθήσουν και να σώσουν τους κατατρεγμένους

Εβραίους Επιπλέον στην έκθεση του Μουσείου δεν περιλαμβάνονται σκηνές και

εικόνες του διωγμού στα στρατόπεδα που να προκαλούν φρίκη ή αποτροπιασμό

δεδομένου και του μεγάλου αριθμού μαθητών που επισκέπτονται το Μουσείο

Αντιθέτως τα κείμενα εξαίρουν και προβάλλουν έννοιες όπως ο πατριωτισμός το

ελληνικό έθνος και η ανθρώπινη αλληλεγγύη προς τους Εβραίους της Ελλάδας42

Εδώ στόχος της έκθεσης είναι όχι μόνο η άμβλυνση των βαρέων συναισθημάτων

που δημιουργούνται από την τραγικότητα της γενοκτονίας σε συνδυασμό με το

θετικό και αισιόδοξο αίσθημα που προκαλείται από την παροχή ουσιαστικής

βοήθειας των Χριστιανών Ελλήνων προς τους διωκόμενους Εβραίους συμπολίτες

τους αλλά και η επισήμανση μιας τάσης συμφιλίωσης και αλληλοκατανόησης του

χριστιανικού με το εβραϊκό στοιχείο στο πλαίσιο μιας αρμονικής συμβίωσης των δυο

πληθυσμών Έτσι λοιπόν δεν παρατηρείται καμία αναφορά των Ελλήνων (ή και των

Εβραίων) συνεργατών των αρχών Κατοχής των τραγικών στρατηγικών επιβίωσης

που έθρεψαν άνομες δράσεις και συχνά προδοσία της τύχης των εβραϊκών

περιουσιών κατά την Κατοχή και της μη επιστροφής πολλών από αυτών στους

δικαιούχους τους43

40

Σολομών Εσθήρ Ιστορία Μνήμη Αναπαράσταση Παρουσιάζοντας το Ολοκαύτωμα στα εβραϊκά μουσεία της Ελλάδας όπ σελ 491 41



Σολομών Εσθήρ Ιστορία Μνήμη Αναπαράσταση Παρουσιάζοντας το Ολοκαύτωμα στα εβραϊκά μουσεία της Ελλάδας όπ σελ 495

20

ΕΒΡΑΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

Το Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης ιδρύθηκε για να τιμήσει την πλούσια και

δημιουργική Σεφαραδίτικη κληρονομιά του πολιτισμού η οποία αναπτύχθηκε στην

πόλη μετά τον 15ο αιώνα Μετά την φοβερή εκδίωξή τους από την Ισπανία από τους

βασιλείς Φερδινάνδο και Ισαβέλλα το 1492 χιλιάδες Εβραίοι βρήκαν ασφαλές

καταφύγιο στην Θεσσαλονίκη φέρνοντας μαζί τους τη γνώση του πολιτισμού της

Αναγέννησης και των γλωσσών της Δυτικής Μεσογείου (εικόνα 2)44

Εικόνα 2 Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης Πρόσοψη κτηρίου

Το Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης ιδρύθηκε μόλις το 2001 και οφείλει την

λειτουργία του στις προσπάθειες μελών της τοπικής ισραηλιτικής κοινότητας Το

Μουσείο στεγάζεται σε ένα από τα σπάνια κτίρια εβραϊκής ιδιοκτησίας που σώθηκαν

από την πυρκαγιά του 1917 Το επιβλητικό αυτό κτίριο στο κέντρο της Θεσσαλονίκης

που στέγασε κατά καιρούς την Τράπεζα Αθηνών και τα γραφεία της εβραϊκής

εφημερίδας L Independent είναι σιωπηλός μάρτυρας της Εβραϊκής παρουσίας που

44

httpwwwjmthgr

21

κάποτε γέμιζε τους δρόμους της πόλης με τη γλώσσα του Θερβάντες και τις ευωδιές

της κουζίνας της Σεβίλλης και του Τολέδου Η αναπαλαίωσή του πραγματοποιήθηκε

από τον Οργανισμό laquoΘεσσαλονίκη Πολιτιστική Πρωτεύουσα 1997raquo45

Η Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης σήμερα προσπαθεί να εξασφαλίσει

στα μέλη της όλα τα μέσα με σκοπό να ενισχύσει τις εμπειρίες τους στον Εβραϊκό

τρόπο ζωής Χαρακτηριστικά αναφέρει laquoΑκολουθούμε τα βήματα των προγόνων

μας που δημιούργησαν αυτήν την Εβραϊκή πόλη και ελπίζουμε κάποια μέρα να

γίνουμε ένα νέο κέντρο Ιουδαϊσμού μία νέα Ir vaEm beIsraelraquo46

Στο Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης η έναρξη της μουσειακής αφήγησης

συνδέεται με έμμεσο τρόπο με την αρχή του τέλους της εβραϊκής παρουσίας στην

πόλη Στην είσοδο του Μουσείου ο επισκέπτης αντικρίζει φωτογραφίες ιστορικών

συναγωγών της πόλης οι οποίες δεν υπάρχουν πια καθώς και ταφόπλακες από την

απέραντη εβραϊκή νεκρόπολη που βρισκόταν εκεί όπου εκτείνεται σήμερα το

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο47

Το συγκεκριμένο τμήμα λοιπόν του Μουσείου δεν

παρουσιάζει μόνο την κοινωνική σημασία των ταφικών εθίμων μιας κοινότητας κατά

το παρελθόν αλλά και την ιστορία που αφορά άμεσα τον αφανισμό των μελών της

45


httpwwwjmthgr 47

httpwwwjmthgr

22

και την ολική διαγραφή του εβραϊκού νεκροταφείου από το χάρτη και τη μνήμη της

Θεσσαλονίκης48

Προτού περάσει λοιπόν ο επισκέπτης στον 1ο όροφο έχει ήδη διασχίσει την

σκηνική παράταξη νεκρικών πλακών και τεράστιων φωτογραφιών με Εβραίες

γυναίκες να φλυαρούν στη μέση μιας τεράστιας επέκτασης η οποία μέχρι την

καταστροφή της το 1942 και την καταπάτησή της αριθμούσε πάνω από 500000

τάφους49

Παρά την έμφαση που δίνεται στα δημιουργήματα μιας μακράς εβραϊκής

κουλτούρας όπως θρησκευτικά ήθη και έθιμα εορτές εκπαιδευτικές και εκδοτικές

δραστηριότητες κοινωνική ζωή κά ο θάνατος και ο διωγμός παίζουν εξέχοντα

ρόλο50

Στο κεντρικό σημείο του πρώτου ορόφου του Εβραϊκού Μουσείου της

Θεσσαλονίκης εκτίθεται η ιστορία της εβραϊκής παρουσίας στη Θεσσαλονίκη από

τον 3ο αιώνα πκπ μέχρι το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο

Η έκθεση σχεδιάστηκε στο κιμπούτς Μπέιτ Λοχαμέι α Γκεταότ του Ισραήλ και

48


Σολομών Εσθήρ Ιστορία Μνήμη Αναπαράσταση Παρουσιάζοντας το Ολοκαύτωμα στα εβραϊκά μουσεία της Ελλάδας όπ σελ 491-492 50


23

χρηματοδοτήθηκε από το Ίδρυμα laquoMichael Marks Charitable Trustraquo51

Ξεκινάει με

ένα κείμενο το όποιο πληροφορεί τον επισκέπτη για την εποχή αμέσως πριν από τον

πόλεμο το οποίο εστιάζει στα οικονομικά και πολιτικά προβλήματα που η Ελλάδα

καλούνταν να αντιμετωπίσει κατά τη δεκαετία του 1920 με την έλευση ενός

εκατομμυρίου προσφύγων από τη Μικρά Ασία καθώς επίσης και τις

αντικρουόμενες ιδεολογίες οι οποίες χαρακτήριζαν μέρη του τοπικού εβραϊκού

πληθυσμού τις πρώτες δεκαετίες του 20ου

αιώνα το σιωνισμό το σοσιαλισμό την

επιδίωξη των Θεσσαλονικιών Εβραίων να ενταχθούν στα ελληνικά πολιτιστικά και

κοινωνικά δρώμενα καθώς και τη διάκριση ανάμεσα στην εθνική και θρησκευτική

ταυτότητα που άρχισε να εμφανίζεται στην Θεσσαλονίκη λίγο μετά την

ενσωμάτωση της Μακεδονίας στο ελληνικό έθνος-κράτος52

Οι εκθεσιακοί χώροι του πρώτου ορόφου παρέχουν στον επισκέπτη μία

συνολική εικόνα της θρησκευτικής και καθημερινής ζωής των Εβραίων της πόλης53

51

httpwwwjmthgr 52


httpwwwjmthgr

24

Ένας ειδικός εκθεσιακός χώρος αναφέρεται στη γενοκτονία όπως αυτή επηρέασε

την Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης στο σύνολο της Περίπου 49000 μέλη της

ιστορικής αυτής κοινότητας εκτοπίστηκαν στα στρατόπεδα Άουσβιτς και Μπέργκεν

Μπέλσεν όπου και εξοντώθηκαν54

Τα ιστορικά γεγονότα αναπτύσσονται κατά χρονολογική σειρά σε μεγάλες

επιφάνειες και βασίζονται πάνω σε κείμενα εικόνες και φωτογραφικά αντίγραφα

ντοκουμέντων ακολουθώντας την παρακάτω δομή

Ο Μουσολίνι και ο Πόλεμος στην Αλβανία Στρατιωτική κινητοποίηση Η

εμπλοκή του Χίτλερ άφιξη του γερμανικού στρατού Κατοχή

Επιβολή αλλαγών μέσα στην κοινότητα Διορισμός δωσίλογου προέδρου

σύλληψη του ραβίνου Κόρετς Κακουχίες και στερήσεις του πληθυσμού

Έλλειψη τροφίμων και φαρμάκων Η γερμανική αντισημιτική προπαγάνδα και

ο ρόλος του τοπικού Τύπου Δημεύσεις εβραϊκών σπιτιών βιβλιοθηκών

βιβλιοπωλείων και εταιρειών

11 Ιουλίου 1942 Μαύρο Σάββατο Τα γεγονότα στην πλατεία Ελευθερίας

Καταναγκαστική εργασία στην Κεντρική Μακεδονία Συνθήκες εργασίας

Συμφωνία για πληρωμή λύτρων με στόχο την εξαίρεση του εβραϊκού

πληθυσμού

Δεκέμβριος 1942 Ιανουάριος και Φεβρουάριος 1943 Τέθηκε σε εφαρμογή η

laquoΤελική Λύσηraquo Άφιξη στην Θεσσαλονίκη των Βισλιτσένι και Μπρούνερ για

54

httpwwwjmthgr

25

την επιβολή των φυλετικών νόμων Άμεση σύνταξη καταλόγου από το ραβίνο

Κόρετς με όλα τα ονόματα των μελών της κοινότητας και των περιουσιών

τους Εγκλεισμός στα γκέτο της περιοχής Βαρώνου Χιρς και ορισμένων

άλλων περιοχών

Εκτόπιση Τα τρένα προς το Άουσβιτς Η πρώτη αποστολή Αριθμοί

Δολοφονημένοι στους θαλάμους αερίων άνδρες και γυναίκες οι οποίοι

εστάλησαν για καταναγκαστική εργασία Η ροή των 18 αποστολών

Συνολικοί αριθμοί νεκρών και επιζώντων Συμπέρασμα Μέσα σε ένα χρόνο

το μεγαλύτερο κέντρο του σεφαραδικού εβραϊσμού έχει ερημωθεί Αυτοί που

επέζησαν επέστρεψαν σε μια πόλη φαντασμάτων όπου ξεκίνησαν μια

καινούργια ζωή55

Με βάση λοιπόν την παραπάνω δομή τα σύντομα συνοδευτικά κείμενα

προσπαθούν να περιγράψουν σημαντικά γεγονότα χωρίς τρομερά λόγια και

συναισθηματισμούς Εδώ δεν επιδιώκεται η ψυχική αναστάτωση ή η ταύτιση με τα

θύματα Κύριος στόχος του Μουσείου δεν είναι η επικέντρωση πάνω στο καθαυτό

Ολοκαύτωμα αλλά η ανάδειξη των πολιτιστικών παραδόσεων και αξιών του τοπικού

εβραϊσμού οι οποίες αφανίστηκαν εξαιτίας της γενοκοτονίας Αναφέρεται ξεκάθαρα

ο εξελληνισμός του εβραϊκού πληθυσμού της πόλης ο οποίος ξεκίνησε το 1912 και

διεκόπη για πάντα από τον Βrsquo Παγκόσμιο Πόλεμο Επιπλέον γίνεται λόγος για τις

εντάσεις και τον ανταγωνισμό που επικρατούσε μεταξύ του ελληνικού και του

ντόπιου εβραϊκού στοιχείου Το γεγονός αυτό δίνει την ευκαιρία στον επισκέπτη να

αναρωτηθεί για αυτά τα ζητήματα και να κατανοήσει τις δυναμικές διαδικασίες οι

οποίες επηρέασαν την κοινωνική ταυτότητα ενός πληθυσμού56

Επιπλέον αξίζει να επισημανθεί ότι μέσα από τις αναμνήσεις και τις μαρτυρίες

των Θεσσαλονικιών επιζώντων ο ρόλος του ραβίνου Κόρετς ήταν ιδιαίτερα

αρνητικός Ο Κόρετς είχε χαρακτηριστεί μέχρι και προδότης καθώς υπάκουσε στις

εντολές των Ναζί αλλά και γιατί ενθάρρυνε τους ομοθρήσκους του να αποδεχτούν

την εκτόπισή τους στην Πολωνία ενώ παράλληλα καταδίκαζε ως ακατάλληλα τα

σχέδια πολλών να δραπετεύσουν και να καταταχθούν στους μαχητές της Αντίστασης

55


Σολομών Εσθήρ Ιστορία Μνήμη Αναπαράσταση Παρουσιάζοντας το Ολοκαύτωμα στα εβραϊκά μουσεία της Ελλάδας όπ σελ 497-498

26

Για όλους αυτούς τους λόγους λοιπόν ορισμένοι επιζώντες δυσαρεστήθηκαν από την

αναφορά του Μουσείου στον ραβίνο και ζήτησαν να αποσυρθεί η φωτογραφία του

Το αίτημα έγινε πρόσφατα δεκτό ως ένδειξη σεβασμού των αισθημάτων όλων όσων

έζησαν την εκτόπιση57

Ένα σημαντικό ζήτημα που απουσιάζει εντελώς από την αφήγηση και η

Σολομών οφείλει να τονίσει αποτελεί η διαχείριση των εβραϊκών περιουσιών στην

Θεσσαλονίκη Πολλοί χριστιανοί Έλληνες μεμονωμένοι πολίτες και αρχές

συμμετείχαν στην λεηλασία που ακολούθησε την εκτόπιση και συνεχίστηκε και μετά

το τέλος του πολέμου Ακόμη πιο σημαντικό επισημαίνει η Σολομών είναι το

γεγονός ότι οι μεταπολεμικές ελληνικές αρχές υποστήριξαν τους επιζώντες Εβραίους

στην ανάκτηση των περιουσιών τους αλλά και των περιουσιών της κοινότητας σε

πολύ μικρότερο βαθμό από ότι προέβλεπαν οι σχετικοί νόμοι Η συγκεκριμένη στάση

συνέβαλε στην υποτίμηση του Ολοκαυτώματος στην ελληνική συλλογική μνήμη και

κυρίως στην πόλη της Θεσσαλονίκης58

Το Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης παρουσίασε τις ακόλουθες εκθέσεις με

στόχο να έρθουν σε επαφή οι επισκέπτες με τις επιχειρηματικές δραστηριότητες που

πραγματοποιούσε ο ντόπιος εβραϊκός πληθυσμός αλλά και με την γενικότερη ζωή

τους κατά την διάρκεια του Μεσοπολέμου

Η επιχειρηματική δραστη-

ριότητα των Εβραίων της

Θεσσαλονίκης 1920-1940

Η συγκεκριμένη έκθεση

στοχεύει στην παρουσίαση της

σημαντικής επιχειρηματικής δρα-

στηριότητας των Εβραίων στους

κλάδους του εμπορίου της

βιοτεχνίας της βιομηχανίας και

των παρόμοιων υπηρεσιών στη

Θεσσαλονίκη κατά την περίοδο

57



27

του μεσοπολέμου

Η παρουσίαση αντλεί πληροφορίες από τους εμπορικούς οδηγούς της εποχής και

βασίζεται σε πρωτότυπο συλλεκτικό υλικό όπως διαφημίσεις επιστολόχαρτα

επιστολικά δελτάρια φωτογραφίες μετοχές κά ενώ παράλληλα πλαισιώνεται από

αντικείμενα που κατασκευάζονταν ή αντιπροσωπεύονταν από Εβραίους

επιχειρηματίες

Η έκθεση που διοργανώνεται από το Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης μας

δίνει την δυνατότητα να ανακαλύψουμε το τεράστιο εύρος ενασχόλησης των

Εβραίων επιχειρηματιών και υποδεικνύει την κυριαρχία τους σε διάφορους τομείς

όπως οι αντιπροσωπείες το λιανικό εμπόριο οι ασφαλιστικές εταιρίες και ορισμένοι

βιοτεχνικοί κλάδοι59

59

httpwwwjmthgr

28

laquoΜΕ ΔΙΚΑ ΤΟΥΣ ΛΟΓΙΑraquo-

Ματιές στην εβραϊκή ζωή

στην Θεσσαλονίκη πριν από το

Ολοκαύτωμα

Πρόκειται για μια έκθεση η

οποία βασίζεται στο αρχειακό

υλικό της Εβραϊκής Κοινότητας

της Θεσσαλονίκης

Στόχος της έκθεσης είναι να

χρησιμοποιήσει έγγραφα και

άλλο αρχειακό υλικό ώστε να

αναδείξει με αντιπροσωπευτικό

τρόπο τη ζωή της εβραϊκής

κοινότητας στη Θεσσαλονίκη

πριν από τη καταστροφή του

Ολοκαυτώματος Ένας ακόμη στόχος είναι να αφήσουμε τα λόγια των γονιών μας

των παππούδων μας και των προπάππων μας να μας διηγηθούν τις ιστορίες τους τις

επιτυχίες τους και τους αγώνες τους ως Εβραίων στη Θεσσαλονίκη Για τα 50000

άτομα που έχασαν τη ζωή τους στα ναζιστικά στρατόπεδα εξόντωσης -αυτά τα λόγια-

είναι σε πολλές περιπτώσεις τα μοναδικά στοιχεία που μας υπενθυμίζουν ότι

υπήρξαν Η έκθεση laquoΜε δικά τους λόγιαraquo κάνει λόγο επίσης για την ισπανοεβραϊκή

γλώσσα την κύρια γλώσσα της εβραϊκής κοινότητας της Θεσσαλονίκης την γλώσσα

στην οποία -επί σειρά γενεών- καταγράφονταν οι διοικητικές διαδικασίες της

κοινότητας η καθημερινή αλληλογραφία οι εμπορικές συναλλαγές οι εφημερίδες

και τα βιβλία Η συγκεκριμένη έκθεση παρουσιάζοντας τους Εβραίους της

Θεσσαλονίκης laquoΜε δικά τους λόγιαraquo δεν αναφέρεται σε μια νησίδα ισπανοεβραϊκού

πολιτισμού στην Νοτιανατολική Ευρώπη αλλά κυρίως στα μέλη μιας ευρύτερης

ισπανοεβραϊκής κοινότητας η οποία εκτείνεται από τα Βαλκάνια ως την Ανατολική

Μεσόγειο Ποιος ήταν ο ρόλος της Θεσσαλονίκης Η Θεσσαλονίκη ήταν η μητρική

κοινότητα η laquoΙερουσαλήμ των Βαλκανίωνraquo ή αλλιώς στα Ισπανοεβραϊκά laquoLa Madre

de Yisraelraquo (η μητέρα του Ισραήλ) Αυτή η εικόνα της Εβραϊκής Κοινότητας της

Θεσσαλονίκης ως μητέρας των κοινοτήτων αναδύεται μέσα από τα έγγραφα των

29

αρχείων Επιπρόσθετα η έκθεση laquoΜε δικά τους λόγιαraquo αναφέρεται σε μια εβραϊκή

κοινότητα σε μετάβαση από τη μεγαλύτερη εθνική ομάδα στην πολυπολιτισμική

οθωμανική Selanik σε μια μειονότητα στην ελληνική Θεσσαλονίκη Κατά τη

διάρκεια της διαδικασίας αυτής τα ίδια τα λόγια των μελών της εβραϊκής κοινότητας

αλλάζουν όπως αλλάζουν και οι γλώσσες στις οποίες γράφονται τα λόγια αυτά

Αυτό το κομμάτι της ιστορίας είναι ένας αγώνας καθώς η εβραϊκή κοινότητα

προσπαθεί να προσαρμοστεί στην ζωή της Ελλάδας και ταυτόχρονα να διατηρήσει

την εβραϊκή ταυτότητά της και να συνεχίσει να λειτουργεί ως παραδοσιακή εβραϊκή

κοινότητα Μία από τις εκφάνσεις της μετάβασης αυτής είναι η χρήση της ελληνικής

γλώσσας η οποία γίνεται ένα μέσο για να κατακτήσει η εβραϊκή κοινότητα την

καινούρια θέση της στη Θεσσαλονίκη την εποχή του Μεσοπολέμου Ωστόσο στο

διάστημα αυτό η ισπανοεβραϊκή γλώσσα δεν εγκαταλείπεται παρά τον επιπλέον

ανταγωνισμό της γαλλικής και της εβραϊκής Παραμένει μάλλον χαρακτηριστική

ιδιότητα της κοινότητας όχι μόνον μέχρι τις εκτοπίσεις στα ναζιστικά στρατόπεδα

θανάτου αλλά ακόμη και σήμερα60

60

httpwwwjmthgr

30

Πανευρωπαϊκή Ημέρα Εβραϊκού Πολιτισμού Το Εβραϊκό Μουσείο

Θεσσαλονίκης συμμετέχει στην Πανευρωπαϊκή Ημέρα Εβραϊκού Πολιτισμού

προσφέροντας στους επισκέπτες δωρεάν είσοδο και μουσική γεύσεις και διάφορες

άλλες χαρακτηριστικές εβραϊκές παραδόσεις Το θέμα διαφέρει κάθε χρόνο61

Memorias-Αναμνήσεις Η συγκεκριμένη έκθεση αποτελεί την πρώτη έκθεση

του Εβραϊκού Μουσείου της Θεσσαλονίκης σε συνεργασία με το τμήμα

Ισπανοεβραϊκών (Λαντίνο) Σπουδών του Πανεπιστημίου Μπάρ-Ιλάν στο Ισραήλ

Περιλαμβάνει αναμνηστικά αντικείμενα που είχαν πάρει μαζί τους οι Εβραίοι της

Θεσσαλονίκης που μετανάστευσαν στο Ισραήλ τη δεκαετία του 193062

ΕΒΡΑΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΒΕΡΟΛΙΝΟΥ

Το Εβραϊκό Μουσείο Βερολίνου βρίσκεται στην περιοχή του δυτικού

Kreuzberg και πιο συγκεκριμένα σε ένα τμήμα της το λεγόμενο Friedrichstadt προς

τιμήν του πρώτου βασιλιά της Πρωσίας Friedrich I περιοχή στην οποία επεκτάθηκε

η πόλη στα τέλη της Μπαρόκ περιόδου Μέχρι το 1989 το βορειότερο τμήμα του

Friedrichstadt ανήκε στο Ανατολικό Βερολίνο ενώ το υπόλοιπο ήταν από την άλλη

61

httpwwwjmthgr 62

httpwwwjmthgr

31

μεριά του Τείχους που είχε υψωθεί για να χωρίσει την πόλη σε δύο μέρη Τη χρονιά

1988-89 διεθνής οργανισμός της IBA (International Building Exhibition) για την

επέκταση του Μουσείου του Βερολίνου ως συνέχεια των γενικότερων στόχων της

ΙΒΑ κατά τη δεκαετία 1979-88 για την κριτική ανακατασκευή του ιστορικού αστικού

σχεδίου με τη βοήθεια μοντέρνων αρχιτεκτονικών μεσών Το νέο προσάρτημα είχε

ως στόχο την αναπαράσταση της Εβραϊκής ιστορίας ως αναπόσπαστο τμήμα της

ιστορίας της πόλης του Βερολίνου Κατατέθηκαν 165 προτάσεις και το 1ο βραβείο

απονεμήθηκε στο σχέδιο του αρχιτέκτονα Daniel Libeskind (εικόνα 3)63

Εικόνα 3 Εβραϊκό Μουσείο Βερολίνου Εξωτερική όψη

Η Σολομών αναφέρει ότι προτού τοποθετηθούν εκθέματα και στηθούν οι

μόνιμες εκθέσεις του Εβραϊκού Μουσείου του Βερολίνου άνοιξε για το κοινό το

1999 η νέα του πτέρυγα η οποία σχεδιάστηκε από τον αρχιτέκτονα Libeskind όπως

προαναφέραμε Το κοινό μπορούσε να περιηγηθεί και να ξεναγηθεί σε άδειους

χώρους Το κτίριο το σχέδιο του οποίου ονομάστηκε από το δημιουργό του laquoΜεταξύ

των γραμμώνraquo αποτελείται από τρεις άξονες της εξορίας του Ολοκαυτώματος και

της συνέχειας Στις διασταυρώσεις τους αναπτύσσονται τα λεγόμενα κενά ενώ στις

απολήξεις τους μπορεί να συναντήσει κάποιος έναν λαβυρινθώδη κήπο (μεταφορά

της εμπειρίας των εξόριστων Εβραίων της Γερμανίας) έναν σκοτεινό πύργο

(μεταφορά των συναισθημάτων εγκλεισμού) και μια σκάλα η οποία οδηγεί στους

ορόφους του ιστορικού κτιρίου του Μουσείου όπου αναπτύσσονται οι μόνιμες

εκθέσεις Η απήχηση του άδειου κτιρίου ήταν ιδιαιτέρως εντυπωσιακή καθώς πλήθος

63

Schneider B Jewish Museum Berlin Munich (Prestel Verlag) 5th

edition 2007 pp 17-18

32

κόσμου το επισκέφτηκαν με σκοπό να ζήσουν στο χώρο μια εμπειρία συνδεόμενη με

γεγονότα που οι Εβραίοι της Γερμανίας βίωσαν από το 1933 μέχρι το 194564

Αξιοσημείωτο είναι ότι όταν το Μουσείο εγκαινιάστηκε το 2001 η έκθεση των

αντικειμένων υποστήριξε την αρχιτεκτονική πρόταση του Libeskind Στις προθήκες

του κτιρίου παρουσιάζονται προσωπικά αντικείμενα των Εβραίων της Γερμανίας

μέσω μιας βιογραφικής οπτικής η οποία ερχόμενη σε αντίθεση με την ιστορική-

θεματική παρουσίαση των μόνιμων συλλογών του κυρίως Μουσείου65

λειτουργεί και

ως ευκαιρία μνημόνευσης των θυμάτων66

Ανακαλύπτοντας τον εβραϊκό κόσμο μέσα από τις εκθέσεις του Μουσείου

Η μόνιμη έκθεση του Μουσείου

Στόχος του Μουσείου του Βερολίνου είναι η παρουσίαση της κοινωνικής

πολιτικής και πολιτιστικής ιστορίας των Εβραίων μέχρι τις μέρες μας και ταυτόχρονα

να δώσει στον επισκέπτη την δυνατότητα να αντιληφθεί πόσο άρρηκτα είναι

συνδεδεμένη η Γερμανική ιστορία με την Εβραϊκή ζωή και παράδοση Η Two

Millennia of German Jewish History επιτρέπει στον επισκέπτη να δει την Γερμανία

του παρόντος και του παρελθόντος μέσα από τα μάτια της εβραϊκής μειονότητας

Αυτή η άποψη παρουσιάζει γνωστά ιστορικά γεγονότα με μια νέα εστίαση και

μεγαλύτερη πολυπλοκότητα παράλληλα με τη μοίρα των ατόμων και των

οικογενειών Η μόνιμη ιστορική έκθεση του Μουσείου εκτείνεται σε ένα χώρο 3000

τετραγωνικών μέτρων και αποτελεί μιαν αναδρομή 2000 χρόνων της Γερμανο-

Εβραϊκής ιστορίας Απεικονίζονται 14 ιστορικές περίοδοι από τον Μεσαίωνα έως τη

σύγχρονη εποχή κατά τις οποίες περιγράφεται με λεπτομερή τρόπο η

καθημερινότητα των Γερμανο-Εβραίων μέσω ηχητικών και φωτογραφικών

ντοκουμέντων χρηστικών αντικειμένων ενδυμάτων επίπλων εγγράφων που

φανερώνουν τα ήθη τα έθιμα και τις καθημερινές τους δραστηριότητες67

64

Σολομών Εσθήρ Τα μουσεία ως laquoαντικείμεναraquo Αναζητώντας τρόπους προσέγγισης σελ 103 65

Gorbey K The Vision and the Exhibitions In laquoJewish Museum Berlin Stories of an Exhibition Two Millennia of German Jewish Historyraquo Berlin 2001 pp 18-20 66

Hannah D The Jewish Museum of Berlin-Dancing Between the Lines Idea Journal 2006 p 32 67

httpwwwjmberlinde

33

Κατά την περιήγηση στη μόνιμη έκθεση του Μουσείου σκιαγραφούνται κυρίως

σπουδαία πρόσωπα της υψηλής αστικής εβραϊκής κοινωνίας όπως έμποροι

τραπεζίτες βιομήχανοι εκδότες Αντίθετα υποβαθμίζονται ριζοσπαστικές ιδέες και

γεγονότα που συνέβησαν όπως και η ύπαρξη της εβραϊκής εργατικής τάξης και των

σοσιαλιστικών ιδεών Συχνές αναφορές πραγματοποιούνται για τους διωγμούς που

υπέστησαν οι Εβραίοι από την εποχή των Σταυροφοριών την παρεμπόδισή τους να

έχουν πολιτικά δικαιώματα έως το 1871 τα οποία απέκτησαν στη Γερμανία αλλά τα

ξαναέχασαν με την άνοδο του Ναζισμού δημιουργώντας με όλη αυτή την

ανασκόπηση ένα αίσθημα θυματοποίησης του έθνους τους ανά τους αιώνες68

Μια ματιά στη μόνιμη έκθεση Εβραϊκό Μουσείο Βερολίνου φωτογραφία Thomas

Bruns

Συλλογές του Εβραϊκού Μουσείου του Βερολίνου

Η Συλλογή της Καθημερινής Κουλτούρας στο Εβραϊκό Μουσείο του Βερολίνου

περιλαμβάνει πάνω από 3000 αντικείμενα κατασκευασμένα από διάφορα υλικά και

υφάσματα Η συλλογή αποτελείται κυρίως από αναμνηστικά και αντικείμενα των

ατόμων και των οικογενειών τους Συνήθως αποτελούν μέρος μιας ευρύτερης

68

Judt T Ποιους αλήθεια εξόντωσαν οι ναζί στην Ελληνική έκδοση της Le Monde Diplomatique στην Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία Νο φύλλου 545 2008

34

οικογένειας Οι περισσότερες συλλογές ήρθαν ως δωρεές στο Μουσείο Το κύριο

νόημα των αντικειμένων είναι ότι κατέχουν μεγάλη προσωπική συναισθηματική αξία

για τους ιδιοκτήτες τους Οι μαρτυρίες της καθημερινής κουλτούρας αναφέρουν

επίσης γενικά θέματα της γερμανο-εβραϊκής ιστορίας κυρίως κατά την περίοδο

μεταξύ του 1870 και του 1930 Έτσι στρατιωτικά βραβεία ειδικά από τον Αrsquo

Παγκόσμιο Πόλεμο παρουσιάζονται εδώ Οι διακοσμήσεις και τα μετάλλια είναι η

απόδειξη του πατριωτισμού και ανήκουν στους Γερμανο-Εβραίους Πολλά από τα

αντικείμενα καθημερινής χρήσης ιδιαίτερα οι συλλογές των οικογενειών Plesch και

Simon αντανακλούν την αστική ζωή των ιδιοκτητών τους Από την άλλη προϊόντα

εταιρειών διαφημιστικά αντικείμενα φανερώνουν την οικονομική επιτυχία και την

κοινωνική πρόοδο των επιχειρηματιών των εμπόρων των γιατρών ή των δικηγόρων

Ακόμη πολλά αντικείμενα αναφέρονται στη μετανάστευση και τη ζωή των

μεταναστών μετά το 193369

Η Φωτογραφική Συλλογή έχει οριστεί ως ένας ξεχωριστός χώρος συλλογής του

Μουσείου στις αρχές του 2006 και περιλαμβάνει όλες τις φωτογραφίες του

σπιτιού Προέρχονται κυρίως από τα τέλη του 19ου

και τις αρχές του 20ου

αιώνα και

αντιπροσωπεύουν γεωγραφικά κυρίως τη Γερμανία και τις χώρες της αποδημίας των

69

httpwwwjmberlinde

35

Γερμανών Εβραίων Οι περισσότερες από τις φωτογραφίες - πάνω από 7000 λήψεις -

προέρχονται από οικογενειακές συλλογές και συνδέονται στενά με τις συλλογές της

Ιστορικής Συλλογής70

Οι οικογενειακές φωτογρα-

φίες απεικονίζουν τη ζωή της

Γερμανο-εβραϊκής αστικής

τάξης της Γερμανικής

Αυτοκρατορίας και της

Δημοκρατίας της Βαϊμάρης

Επίσης δείχνουν την

προστασία της ιδιωτικής

ζωής αλλά και την

επαγγελματική ζωή και τον

κόσμο της εργασίας Υπάρ-

χουν μάλιστα πολυάριθμες

ηχογραφήσεις από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο Στη δεκαετία του 1920 το

άθλημα είναι το πιο δημοφιλές θέμα Οι φωτογραφίες του 1930 δείχνουν πως

διδάσκουν στα εβραϊκά σχολεία ή μετεκπαιδεύονται για να προετοιμαστούν για τη

μετανάστευση Ακολουθούν εικόνες της ίδιας της μετανάστευσης και αργότερα

εικόνες από τη ζωή στην εξορία ή της νέας αρχής στη Γερμανία Ανάμεσα στα πιο

χρήσιμα και σημαντικά μεμονωμένα αποθέματα περιλαμβάνονται 3000 περίπου

φωτογραφίες του Herbert Sonnenfeld ο οποίος παρουσιάζει την Εβραϊκή κοινότητα

και τους κοινωνικούς θεσμούς τις πολιτιστικές και αθλητικές εκδηλώσεις ως

φωτορεπόρτερ από το 1933 έως και το 1938 Μια εντυπωσιακή κάψουλα του χρόνου

αποτελούν οι φωτογραφίες διαβατηρίων πάνω από 500 Εβραίων σκλάβων εργατών

του Βερολίνου Electric Company Ehrich amp Graetz Εκτός από τα αποθέματα αυτά

υπάρχουν μικρότερες συλλογές και μεμονωμένα έργα από διάσημους φωτογράφους

της δεκαετίας του 1920 και του 1930 καθώς και σύγχρονα έργα71

70

httpwwwjmberlinde 71

httpwwwjmberlinde

36

Το Αρχείο του Εβραϊκού Μουσείου του Βερολίνου διατηρεί πάνω από 1500

συλλογές οι οποίες αναφέρονται στη ζωή και την τύχη των Γερμανών Εβραίων και

των οικογενειών τους με ποικίλους τρόπους

Το Αρχείο περιέχει εκτός από την

προστασία των πολιτών και τα

γράμματα πιστοποιητικά γάμου

και ληξιαρχικών πράξεων

πιστοποιητικά της στρατιωτικής

θητείας και της επαγγελματικής

κατάρτισης της επαγγελματικής

ζωής των επιχειρήσεων την

επιστημονική και προσωπική

αλληλογραφία ημερολόγια και

απομνημονεύματα Συμπληρώνει

το γραπτό υλικό μέσα από

φωτογραφίες περίτεχνα πιστο-

ποιητικά αναμνηστικά και

αντικείμενα72

Περιοδικές εκθέσεις του Εβραϊκού Μουσείου του Βερολίνου

Ταυτόχρονα με την μόνιμη έκθεση το Εβραϊκό Μουσείο φιλοξενεί κατά

διαστήματα διάφορες εποχικές εκθέσεις σχετιζόμενες με την πολιτισμική ιστορία τις

μοντέρνες καλλιτεχνικές δημιουργίες παρουσιάζοντας ένα ευρύ πεδίο θεμάτων και

οι οποίες δρουν συμπληρωματικά με την μόνιμη έκθεση Η πιο πρόσφατη έκθεση που

πραγματοποιήθηκε στο Μουσείο του Βερολίνου είναι η ακόλουθη

72

httpwwwjmberlinde

37

Die Erschaffung der Welt (Η Δημιουργία του Κόσμου) Εικονογραφημένα

χειρόγραφα από τη Συλλογή Braginsky Ο Reneacute Braginsky έχει συντάξει μια

εντυπωσιακή συλλογή από Εβραϊκά χειρόγραφα που αφορούν πάνω από τρεις

δεκαετίες περιλαμβάνει μεσαιωνικά έγγραφα επιδέξια συμβόλαια πολυσέλιδα

ειλητάρια εικονογραφημένα χειρόγραφα και σπάνια βιβλία

Τα πολύτιμα χειρόγραφα αυτής της

ιδιωτικής συλλογής μαρτυρούν τη

σημασία που είχαν στον Ιουδαϊσμό να

κρατούν τα ιερά κείμενα και να

παρουσιάζουν γραπτώς τις παρατη-

ρήσεις τους Κατά τη διάρκεια των

διωγμών τα Εβραϊκά χειρόγραφα και

βιβλία υπέστησαν συχνά βλάβη ή

καταστράφηκαν Τα περισσότερα ανή-

κουν στην πολύτιμη συλλογή του Reneacute

Braginsky με αξιοσημείωτα παρα-

δείγματα της εβραϊκής καλλιγρα-

φίας Όντας η μεγαλύτερη ιδιωτική

συλλογή αντικειμένων από διαφορετικές περιοχές της δυτικής και ανατολικής

Διασποράς μπορεί επίσης να μας δώσει μια ολοκληρωμένη εικόνα της εβραϊκής

ιστορίας73

Όπως αναφέρει το Μουσείο Μνήμης του Ολοκαυτώματος στις ΗΠΑ laquoΤο

Ολοκαύτωμα ήταν η συστηματική γραφειοκρατική και χρηματοδοτούμενη -από το

κράτος- δίωξη και δολοφονία περίπου έξι εκατομμυρίων Εβραίων από το Ναζιστικό

καθεστώς και όσους συνεργάστηκαν με αυτό laquoΟλοκαύτωμαraquo είναι μια Ελληνική

λέξη η οποία αρχικά σήμαινε laquoθυσία στην πυράraquo Οι Ναζιστές οι οποίοι πήραν την

εξουσία στη Γερμανία τον Ιανουάριο του 1933 πίστευαν ότι οι Γερμανοί ήταν

laquoφυλετικά ανώτεροιraquo και ότι οι Εβραίοι ήταν laquoόντα που δεν άξιζε να ζουνraquo Κατά τη

73

httpwwwjmberlinde

38

διάρκεια του Ολοκαυτώματος οι Ναζιστές καταδίωξαν και άλλες κοινωνικές ομάδες

τις οποίες θεωρούσαν laquoφυλετικά κατώτερεςraquo Ρομά και Σίντι (Τσιγγάνους)

ανάπηρους και ορισμένα Σλαβικά έθνη (Πολωνούς Ρώσους και άλλους) Άλλες

ομάδες εκδιώχθηκαν λόγω των πολιτικών τους πεποιθήσεων ή της συμπεριφοράς

τους όπως Κομμουνιστές Σοσιαλιστές Μάρτυρες του Ιεχωβά και ομοφυλόφιλοιraquo74

Τον Ιανουάριο του 2000 46 κυβερνήσεις συμπεριλαμβανομένων των 41

χωρών-μελών του OSCE (Οργανισμός Ασφάλειας και Συνεργασίας στην Ευρώπη)

υπέγραψαν τη Διακήρυξη του Διεθνούς Φόρουμ της Στοκχόλμης για το Ολοκαύτωμα

σημειώνοντας ότι laquoΤο Ολοκαύτωμα έθεσε υπό αμφισβήτηση τις βάσεις του

πολιτισμού Ο πρωτοφανής χαρακτήρας του Ολοκαυτώματος θα φέρει πάντα ένα

νόημα παγκόσμιας σημασίας Ύστερα από περισσότερο μισό αιώνα παραμένει ένα

γεγονός τόσο πρόσφατο ώστε να έχουμε στη διάθεσή μας μαρτυρίες επιζώντων για

τη φρίκη που έπληξε τον Εβραϊκό λαό Τα τρομερά μαρτύρια που υπέστησαν πολλά

εκατομμύρια θύματα των Ναζί έχουν αφήσει άσβηστα σημάδια σε όλη την Ευρώπη

Οι 41 χώρες-μέλη υπόσχονται να αναλάβουν τη δέσμευση να διαιωνίσουν τη μνήμη

του Ολοκαυτώματος και να τιμήσουν όσους αντιστάθηκαν σε αυτό Ενθαρρύνουν τις

κατάλληλες μορφές μνήμης του Ολοκαυτώματος στις αντίστοιχες χώρες τους στις

οποίες θα περιλαμβάνεται και μια ετήσια Ημέρα Μνήμης του Ολοκαυτώματος

Ωστόσο σε κάποιες χώρες οι Ημέρες Μνήμης του Ολοκαυτώματος αποτελούν ένα

σχετικά νέο φαινόμενο ενώ σε άλλες αποτελούν από χρόνια καθιερωμένη παράδοση

Πολλές κυβερνήσεις έχουν θεσμοθετήσει και οργανώσει επίσημες τελετές και ειδικές

κοινοβουλευτικές συνεδρίες προς τιμήν της μέρας αυτής οι οποίες έχουν λάβει

ευρεία κάλυψη από τοπικά εθνικά και διεθνή μέσα μαζικής ενημέρωσης75

Τα τελευταία χρόνια ο OSCE δίνει έμφαση στην προώθηση της μνήμης του

Ολοκαυτώματος και την καταπολέμηση του σύγχρονου αντισημιτισμού Οι χώρες-

μέλη του OSCE έχουν δεσμευτεί να τηρούν τη μνήμη του Ολοκαυτώματος σύμφωνα

με την απόφαση που λήφθηκε στο τέλος ενός συνεδρίου για τον Αντισημιτισμό τον

Απρίλιο του 2004 στο Βερολίνο Τριανταμία από τις 55 χώρες-μέλη του OSCE έχουν

καθιερώσει μια μέρα μνήμης του Ολοκαυτώματος Οι χώρες Αλβανία Βέλγιο

Γαλλία Γερμανία Δανία Δημοκρατία της Τσεχίας Ελβετία Ελλάδα Εσθονία

74

httpwwwushmmorg 75

httpwwwosceorg

39

Ηνωμένο Βασίλειο Ιρλανδία Ισπανία Ιταλία Κροατία Λιχτενστάιν Νορβηγία

Σουηδία και Φινλανδία έχουν ψηφίσει νομοθετικές διατάξεις σύμφωνα με τις οποίες

κάθε χρόνο την 27η Ιανουαρίου (ημέρα απελευθέρωσης του στρατοπέδου Άουσβιτς-

Μπίρκεναου) θα διοργανώνονται ειδικές εκδηλώσεις μνήμης για τα θύματα του

Ολοκαυτώματος76

Μια Ημέρα Μνήμης του Ολοκαυτώματος μπορεί να περιλαμβάνει εκδηλώσεις

όπως ανάγνωση ονομάτων θυμάτων απαγγελία ποίησης προβολή ταινιών επίσκεψη

σε εκθέσεις συζητήσεις για τις εντυπώσεις των μαθητών μετά από μια επίσκεψη σε

κάποιο μουσείο ή χώρο που έχει σχέση με τα γεγονότα του Ολοκαυτώματος

οργάνωση παραστάσεων ή ακόμη και εκτέλεση τραγουδιών που έγραψαν οι

μαθητές77

Η 27η Ιανουαρίου ημέρα που απελευθερώθηκε από τα σοβιετικά στρατεύματα

το μεγαλύτερο στρατόπεδο συγκέντρωσης Άουσβιτς-Μπίρκεναου έχει οριστεί

ως ημέρα μνήμης των Εβραίων του Ολοκαυτώματος τόσο στην Ελλάδα όσο και

διεθνώς

76

httpwwwosceorg 77

httpwwwosceorg

40

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Η microνήmicroη του Ολοκαυτώmicroατος ζωντανή στις ατοmicroικές microαρτυρίες απέκτησε

σχεδόν θεσmicroικό χαρακτήρα microέσω της ηθικής αναγνώρισης όσων διέσωσαν Εβραίους

στα δύσκολα χρόνια Το 1953 το κράτος του Ισραήλ αναγνώρισε επίσηmicroα στο ένατο

άρθρο του laquoΝόmicroου για τη Μνήmicroη Μαρτύρων και Ηρώωνraquo (Yad Vashem) τον όρο

∆ίκαιοι των Εθνών ως τίτλο τιmicroής για τους laquoυψηλόφρονες δίκαιους που έθεσαν σε

κίνδυνο τη ζωή τους για να σώσουν Εβραίουςraquo αψηφώντας το γεγονός ότι κατά το

∆εύτερο Παγκόσmicroιο Πόλεmicroο η παροχή προστασίας σε Εβραίο αποτελούσε έγκληmicroα

που επέσυρε βαρύτατη τιmicroωρία ως και το θάνατο Σήmicroερα microια ειδική επιτροπή του

Yad Vashem εξετάζει τις περιπτώσεις ανθρώπων ή οmicroάδων που σύmicroφωνα microε τις

microαρτυρίες microε τις πράξεις και τη συmicroπεριφορά τους συνέβαλαν στη σωτηρία

Εβραίων Οι πράξεις τους αντικατοπτρίζουν τη σπάνια ανθρώπινη αρετή που

αντικατοπτρίζεται και στο Ταλmicroούδ laquoΕκείνος που σώζει μια ζωή σώζει ολόκληρο το

σύmicroπανraquo και αποτελούν και σήmicroερα δείγmicroατα σπάνιου ψυχικού σθένους και

αλληλεγγύης

Το Ολοκαύτωμα αποτελεί μια πολύ σημαντική θεματική ενότητα για την

διερεύνηση βασικών ηθικών ζητημάτων Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά ο Χάγουελ

laquoΟλοκαύτωμα δεν είναι μόνο η εξιστόρηση της δυστυχίας των διώξεων των

κακουχιών των εξοντώσεων σε θαλάμους αερίων Δεν είναι και δεν πρέπει να είναι

ένας μηχανισμός παραγωγής οίκτου Ο διωγμός και η φυσική εξόντωση των Εβραίων

από τους Γερμανούς είναι μόνον η κορύφωση αυτού το οποίο συνηθίσαμε να ορίζουμε

ως Ολοκαύτωμαraquo Ορίζεται λοιπόν ως μια συνεχής διαδικασία με μια μεγάλη

κορύφωση τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και μια μέγιστη κορύφωση την απώλεια

και τον θάνατο τόσων ανθρώπων78

Το Ολοκαύτωμα είχε δυστυχώς μεγάλο αριθμό θυμάτων μεταξύ των

συμπατριωτών μας Η Ελληνική Εβραϊκή Κοινότητα αριθμούσε πάνω από 50000

μέλη πριν τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο Από τις διώξεις των Τριών Κατοχικών

Δυνάμεων εξοντώθηκε σχεδόν το 90 Επομένως η εξολόθρευση της Εβραϊκής

Κοινότητας αποτελεί σημαντικό στοιχείο της Ελληνικής Ιστορίας και έρχεται να

προστεθεί στο μακρύ κατάλογο των θυσιών και των καταστροφών που υπέστη η

78

Χάγουελ Πωλ Το Ολοκαύτωμα των Εβραίων στα Βαλκάνια Γεγονότα Ιδιαιτερότητες Μνήμη Θεσσαλονίκη (Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών) 2012 σελ 1-2

41

Πατρίδα μας κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου Αποτελεί ελάχιστο

φόρο τιμής προς τα θύματα αυτής της τραγωδίας να διατηρούμε στη συλλογική

μνήμη την ιστορία του Ολοκαυτώματος στην Ελλάδα

Μετά την κατάκτηση της Ελλάδας και πριν από τη διαίρεσή της microεταξύ των

δυνάmicroεων του Άξονα το διαβόητο laquoΖόντερκοmicromicroαντο Ρόζενmicroπεργκraquo που είχε ήδη

λεηλατήσει την υπόλοιπη ηττηmicroένη Ευρώπη αρπάζοντας Εβραϊκούς θησαυρούς

άρχισε να περιτρέχει όλη τη χώρα Εισέβαλλε σε εβραϊκά σπίτια και καταστήmicroατα

καθώς και σε δηmicroόσια ή ιδιωτικά ιδρύmicroατα όπως σχολεία βιβλιοθήκες τράπεζες

νοσοκοmicroεία και Συναγωγές79

Για την πλειοψηφία των Ελλήνων Εβραίων όπως και για πάρα πολλούς άλλους

από διάφορες χώρες το στρατόπεδο το οποίο τους επεφύλασσε η χιτλερική λαίλαπα

ήταν το Άουσβιτς-Μπίρκεναου Μόλις έφθαναν εκεί όσοι ήταν ικανοί για εργασία

στέλνονταν σε καταναγκαστικά έργα ενώ τα παιδιά οι γέροι οι άρρωστοι και

ανάπηροι θανατώνονταν αmicroέσως Εκεί δοκιmicroάστηκε για πρώτη φορά και

τελειοποιήθηκε η microέθοδος θανάτωσης των κρατουmicroένων microε το δηλητηριώδες αέριο

Τσικλόν Μπε Εκτός των Εβραίων στο Άουσβιτς υπήρχαν Τσιγγάνοι Μάρτυρες του

Ιεχωβά Πολωνοί και Σοβιετικοί αιχmicroάλωτοι πολέmicroου οι οποίοι εργάζονταν σε

microονάδες παραγωγής άνθρακα συνθετικού ελαστικού βενζίνης και άλλων εφοδίων

χρήσιmicroων στην πολεmicroική προσπάθεια των Γερmicroανών Οι περισσότεροι από αυτούς τους

εργάτες πέθαιναν microέσα σε λίγους microήνες από τις κακουχίες την εξάντληση και τον

εσκεmicromicroένο και συστηmicroατικό υποσιτισmicroό και αποτεφρώνονταν στα κρεmicroατόρια

Μέσω της τεχνολογίας του Τσικλόν Μπε αλλά και των εκτελέσεων microε όπλα ή την

κρεmicroάλα καθώς και τα βασανιστήρια την εξαντλητική εργασία τη λιmicroοκτονία και

τις αρρώστιες τουλάχιστον ένα εκατοmicromicroύριο Εβραίοι και 250000 άλλοι κρατούmicroενοι

πέθαναν στο Άουσβιτς80

Μέσα από τη διδασκαλία του Ολοκαυτώματος και της επίσκεψης τους στα

Εβραϊκά Μουσεία της εκάστοτε χώρας οι μαθητές μπορούν να κατανοήσουν τις

ρίζες και τις συνέπειες της προκατάληψης του ρατσισμού και της δημιουργίας

στερεοτύπων αλλά και να διερευνήσουν τους κινδύνους της σιωπής της απάθειας

και της αδιαφορίας μπροστά στην καταπίεση των άλλων Επίσης ωθούνται να

σκεφτούν και να προβληματιστούν για τη χρήση και κατάχρηση της εξουσίας αλλά 79

Χανδρινός Ιάσονας Το Ολοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων 1941-45 Στο Σεmicroινάριο για Εκπαιδευτικούς laquo∆Ι∆ΑΣΚΟΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΟ ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ∆Αraquo Αθήνα 14-16 Οκτωβρίου 2009 σελ 16 80

Χανδρινός Ιάσονας Το Ολοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων 1941-45 όπ σελ 21

42

και για τον ρόλο και τις ευθύνες των ατόμων των οργανώσεων και των εθνών όταν

αντιμετωπίζουν την καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων

Η μελέτη του Ολοκαυτώματος βοηθά τους μαθητές να αντιληφθούν την αξία του

πλουραλισμού και της διαφορετικότητας σε μια πλουραλιστική κοινωνία να

γνωρίζουν τους ιστορικούς κοινωνικούς θρησκευτικούς πολιτικούς και

οικονομικούς παράγοντες που οδήγησαν στο Ολοκαύτωμα Τέλος μπορούν να

κατανοήσουν ότι είναι ευθύνη των πολιτών να μάθουν πότε να αντιδρούν για να

προλάβουν μια γενοκτονία αλλά και τα στάδια που θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε

αυτήν81

Στην παρούσα μελέτη αναδείχτηκε το μουσείο ως ένας πολυεπίπεδος

πολιτιστικός οργανισμός που όπως τονίστηκε στην εισαγωγή μας εμπλέκεται σε

ζητήματα πολιτισμικής διαχείρισης με έναν ιδιαίτερα πολύπλοκο τρόπο στην

περίπτωση των Εβραίων κατασκευάζεται και αναπαρίσταται το Ολοκαύτωμα με

συγκεκριμένους τρόπους και μέσα ώστε από τη μια να συμβάλει στη διατήρηση της

μνήμης και της συλλογικής ταυτότητας της ομάδας και από την άλλη να

προβάλλεται αυτό δημόσια να απευθύνεται δηλαδή σε ένα ευρύ κοινό έξω από τα

όρια της ίδιας της ομάδας Αυτό βοηθά στην ενδυνάμωση της συγκεκριμένης ομάδας

στη διατήρηση της συνοχής της και στην εν γένει κινητοποίησή της γύρω από

ζητήματα που την αφορούν Αυτά τα ζητήματα μάλιστα ndash όπως έχει συμβεί και στις

περιπτώσεις άλλων ομάδων μαύρων ιθαγενών μέσω της διαχείρισης της

πολιτιστικής τους ταυτότητας σε μουσεία και αλλού κλπ ndash αγγίζουν και το πολιτικό

πεδίο Αυτό σημαίνει ότι χρησιμοποιείται η πολιτισμική ταυτότητα ως μέσο για την

επίτευξη σκοπών προώθησης δικαιωμάτων διεκδικήσεων πρόσβασης σε διάφορα

πεδία του δημόσιου βίου αποφυγής του στιγματισμού και του κοινωνικού

αποκλεισμού

Κάθε μουσείο μέσω συγκεκριμένων τεχνικών (πχ συναντήσεις μαθητών με

επιζήσαντες του Ολοκαυτώματος με σκοπό να γνωρίσουν τους ίδιους και να

ακούσουν τις εμπειρίες τους ή συλλογές αντικειμένων και αναμνηστικών των ίδιων

των ατόμων και των οικογενειών τους) και μέσων προβολής προσκαλεί το κοινό σε

διαφόρων και διαφορετικών τύπων ερμηνείες και ldquoαναγνώσειςrdquo

81 Σημειώσεις μαθήματος Πολιτισμική Διαχείριση ΙΙ e-class TEI ΙΟΝΙΩΝ ΝΗΣΩΝ Βασιλική

Παπαγεωργίου

43

Η Γκαζή ισχυριζόμενη ότι υπάρχει μια κατηγορία μουσείων και εκθέσεων του

Ολοκαυτώματος τα οποία συμβάλλουν στην διατήρηση της μνήμης υιοθετεί την

άποψη της Βαρών-Βασάρ η οποία έχει μιλήσει για ευρωπαϊκό και αμερικανικό

μοντέλο μουσείων του Ολοκαυτώματος Το πρώτο απευθύνεται σε μια laquoκατανόηση

δια της νοήσεωςraquo όπως για παράδειγμα στο κέντρο ιστορίας της αντίστασης και της

εκτόπισης στη Λυών ενώ το δεύτερο παρουσιάζεται πιο δραματικό και

σκηνογραφικό αναπλάθοντας συγκινησιακά την τραγωδία και σοκάροντας τον

επισκέπτη όπως για παράδειγμα συμβαίνει στο Holocaust Memorial Museum στη

Ουάσινγκτον Το γεγονός ότι αρκετά μουσεία του Ολοκαυτώματος δημιουργούνται

σε χώρες που δεν ενεπλάκησαν άμεσα (πχ ΗΠΑ Βρετανία) αυτό δηλώνει την

παγκοσμιοποίηση της μνήμης ή την εργαλειοποίηση της μνήμης82

Πάντως και τα

δύο μοντέλα μουσείων προσεγγίζουν το Ολοκαύτωμα και έχουν ως στόχο να

ευαισθητοποιήσουν το κοινό αναπαριστώντας τις τραγικές πλευρές της γενοκτονίας

και καλώντας τους επισκέπτες να ταυτιστούν με τα θύματα Για να το πετύχουν αυτό

θα πρέπει να προκαλέσουν στους επισκέπτες έντονα συναισθήματα μέσω

δραματοποιημένων παρουσιάσεων της σημασίας των αντικειμένων εκθεσιακών

τεχνικών και άλλων αφηγηματικών μέσων τα οποία καταφέρνουν να συγκλονίσουν

τους επισκέπτες83

Στα μουσεία που αναφέραμε στην παρούσα έρευνα όπου παρουσιάζεται το

Ολοκαύτωμα το παρόν συναντά το παρελθόν κατά τρόπο ώστε η έκθεση

αντικειμένων και η χρήση οπτικών και λεκτικών μέσων ξυπνά επώδυνες αναμνήσεις

στους επιζήσαντες του γεγονότος αυτού Ενοχές σιωπές αντιφάσεις αναπόφευκτες

συγκρίσεις με το παρόν καθώς και δυσκολίες στην κατανόηση των γεγονότων του

πολέμου Για παράδειγμα στο Μουσείο της Αθήνας τα περισσότερα αντικείμενα

όπως τα άδεια διπλωμένα ρούχα των κρατουμένων υπαινίσσονται τις περιπέτειες των

ανθρώπων που κάποτε τα χρησιμοποίησαν και που δεν βρίσκονται πια εν ζωή Η

συγκεκριμένη τάση του αθηναϊκού μουσείου συμβαδίζει με πολλά διεθνή μουσεία με

βασικότερο το Εβραϊκό Μουσείο του Βερολίνου όπου οι προσωπικές μνήμες γύρω

από τα εκτιθέμενα αντικείμενα παίζουν πρωταγωνιστικό ρόλο Εκεί παρουσιάζεται

μια ουσιαστική αναμέτρηση της Γερμανίας με το παρελθόν της με τις σχετικές όμως


Αγγελικής-Πιλάλη Παπαστερίου εκδ Κορνηλία Σφακιανάκη 2010 σελ 353-354 83

Σολομών Ε laquoΙστορία μνήμη αναπαράσταση Παρουσιάζοντας το Ολοκαύτωμα στα εβραϊκά μουσεία της Ελλάδαςraquo όπ σελ 485-486

44

μνήμες να ακούγονται να διαβάζονται και να αναπαριστώνται Στην προθήκη του

λεγόμενου Άξονα της Εξορίας στο νεόδμητο κτίριο του Daniel Libeskind όπως

έχουμε προαναφέρει παρατηρούμε μια βαλίτσα και ένα σερβίτσιο τα οποία

συνοδεύονται από την αφήγηση της ιστορίας της βερολινέζικης οικογένειας που

εξορίστηκε στη Χιλή το 1939 παίρνοντας μαζί της τα συγκεκριμένα αντικείμενα

Μια κούκλα-μαϊμουδάκι είναι το μόνο αντικείμενο που πήρε μαζί του ένα παιδάκι

την ίδια περίοδο φεύγοντας από την Γερμανία ενώ η φωτογραφία και το γράμμα

μιας κόρης προς τον πατέρα της laquoεικονοποιούνraquo την ιστορία μιας νεαρής κοπέλας η

οποία ξεκίνησε την καλλιτεχνική της πορεία το 1937 και διεκόπη το 1942 μια μέρα

αφότου έγραψε το γράμμα με τη σύλληψη και τη θανάτωσή της στο Άουσβιτς84

Κλείνοντας θα θέλαμε να προσθέσουμε ότι τα μουσεία είναι δημόσια μνημεία

της μνήμης σύμφωνα με διατύπωση της Ανδρομάχης Γκαζή Είναι μια ηγεμονική

και συγχρόνως βαθιά πολιτική διαχείριση Παράγουν δηλαδή τα μουσεία και

αναπαράγουν ένα είδος επικυρωμένης ιστορικής γνώσης Από την άλλη φέρνουν το

παρελθόν συγκεκριμένες εκδοχές και νοηματοδοτήσεις του στο παρόν85

84

Σολομών Ε laquoΙστορία μνήμη αναπαράσταση Παρουσιάζοντας το Ολοκαύτωμα στα εβραϊκά μουσεία της Ελλάδαςraquo όπ σελ 505-506 85

Γκαζή Α laquoΔιαδράσεις της μνήμης στο μουσείοraquo όπ σελ 349

45

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γκαζή Α laquoΔιαδράσεις της μνήμης στο μουσείοraquo Στο ΙΡΙΣ μελέτες στην

μνήμη της καθηγήτριας Αγγελικής-Πιλάλη Παπαστερίου εκδ Κορνηλία

Σφακιανάκη 2010

Θεολόγος Κώστας Η Αξία της Μνήμης για μια Κοινωνία intellectum 2007-

2008 τεύχος 3

Μπενβενίστε Ρ laquoΔιαδρομές και Τόποι της Μνήμης Ιστορικές και

ανθρωπολογικές προσεγγίσειςraquo επιμ Παραδέλλης Θ Αθήνα (Εκδόσεις

Αλεξάνδρεια και Εταιρία Αξιοποίησης και Διαχείρισης Περιουσίας

Πανεπιστημίου Αιγαίου) 1999

Παραδέλλης Θ Ανθρωπολογία της Μνήμης Στο (Μπενβενίστε Ρ)

laquoΔιαδρομές και Τόποι της Μνήμης Ιστορικές και ανθρωπολογικές

προσεγγίσειςraquo (επιμ Παραδέλλης Θ) Αθήνα (Εκδόσεις Αλεξάνδρεια και

Εταιρία Αξιοποίησης και Διαχείρισης Περιουσίας Πανεπιστημίου Αιγαίου)

1999

Σημειώσεις μαθήματος Πολιτισμική Διαχείριση ΙΙ e-class TEI ΙΟΝΙΩΝ

ΝΗΣΩΝ Βασιλική Παπαγεωργίου

Σολομών Ε Ιστορία μνήμη αναπαράσταση Παρουσιάζοντας το

Ολοκαύτωμα στα εβραϊκά μουσεία της Ελλάδας Στο (Ν Μαραντζίδης Σ

Δορδανάς Ν Ζάικος Γ Αντωνίου) laquoΤο Ολοκαύτωμα στα Βαλκάνιαraquo

Θεσσαλονίκη 2011

Σολομών Εσθήρ Τα μουσεία ως laquoαντικείμεναraquo Αναζητώντας τρόπους

προσέγγισης Στο (Γιαλούρη Ε) laquoΥλικός πολιτισμός Η ανθρωπολογία στη

χώρα των πραγμάτωνraquo Αθήνα (εκδόσεις Αλεξάνδρεια) 2012

Σταυρίδης Σ laquoΜνήμη και εμπειρία του χώρουraquo Αθήνα (Εκδόσεις

Αλεξάνδρεια) 2006

Τρέβεζα-Σούση Οριέττα Μουσειακά εκπαιδευτικά εργαλεία για τη διδασκαλία

του Ολοκαυτώματος Πρακτικά Σεμιναρίου Εβραϊκού Μουσείου Ελλάδος

laquoΔιδάσκοντας για το Ολοκαύτωμα στην Ελλάδαraquo Ιωάννινα 2012

Τσιάρα Σ Τοπία Εθνικής Μνήμης Ιστορίες της Μακεδονίας γραμμένες σε

μάρμαρο Αθήνα (Εκδόσεις Κλειδάριθμος) 2004

Χάγουελ Πωλ Το Ολοκαύτωμα των Εβραίων στα Βαλκάνια Γεγονότα

Ιδιαιτερότητες Μνήμη Θεσσαλονίκη (Εταιρία Μακεδονικών Σπουδών) 2012

Χανδρινός Ιάσονας Το Ολοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων 1941-45 Στο

Σεmicroινάριο για Εκπαιδευτικούς laquo∆Ι∆ΑΣΚΟΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΟ ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑ

ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ∆Αraquo Αθήνα 14-16 Οκτωβρίου 2009

Judt T Ποιους αλήθεια εξόντωσαν οι ναζί στην Ελληνική έκδοση της Le

Monde Diplomatique στην Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία Νο φύλλου 545

2008

46

ΞΕΝΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Baudrillard J Simulations New York [Semiotext(e)] 1983

Hannah D The Jewish Museum of Berlin-Dancing Between the Lines Idea

Journal 2006

Gorbey K The Vision and the Exhibitions In laquoJewish Museum Berlin

Stories of an Exhibition Two Millennia of German Jewish Historyraquo Berlin

2001

Zukin S The Cultures of Cities Blackwell Publishers 1995


edition

2007

Short RJ Global Metropolitan Globalizing cities in a capitalist world

London (Routledge Publications) 2004

ΔΙΚΤΥΑΚΟΙ ΤΟΠΟΙ


httpwwwjmthgr

httpwwwjmberlinde

httpwwwosceorg

httpwwwushmmorg

httpwwwyadvashemogr

Εικόνα εξωφύλλου Λογότυπο Εβραϊκού Μουσείου Ελλάδος Η εικόνα ανακτήθηκε

από την ακόλουθη ιστοσελίδα httpwwwjewishmuseumgr

1

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Σελ

ΠΡΟΛΟΓΟΣhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip2

ΕΙΣΑΓΩΓΗhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip3

ΕΒΡΑΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΕΛΛΑΔΟΣhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip7

Εκπαιδευτικά προγράμματα για το Ολοκαύτωμα που βασίζονται στη μόνιμη

Έκθεση του ΕΜΕhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip8

Ολοκαύτωμαhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip9

Θεατρικό Δρώμενο Η ιστορία του Αλμπέρτουhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip9

Περιοδικές εκθέσεις και ψηφιακές εφαρμογέςhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip10

Το Μνημείο-16 καλλιτέχνες προτείνουν10

Εικόνες Ελλήνων Εβραίωνhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip10

Εβραϊκές Γειτονιές της Ελλάδαςhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip10

Εκπαιδευτικές δραστηριότητες που πραγματοποιούνται στο Εβραϊκό Μουσείο

Ελλάδας με αφορμή την Εθνική Ημέρα Μνήμης του Ολοκαυτώματοςhelliphelliphelliphellip10

Επισκέψεις σε σχολείαhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip11

Εκπαιδευτικές Μουσειοσκευές για χρήση στο σχολείοhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip12

Κρυμμένα Παιδιά στην Ελλάδα της Κατοχήςhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip12



Σεμινάρια για τη Διδασκαλία του Ολοκαυτώματος στην Ελλάδαhelliphelliphelliphelliphelliphellip13

Σεμινάρια εκπαιδευτικών στο Yad Vashemhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip14

Μουσειακές εκπαιδευτικές εκδόσειςhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip15

Ο φίλος μου ο Ααρώνhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip15

Τα Ξυλοπάπουτσα Διηγούνται Ένα Αληθινό Παραμύθιhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip16



Διαδραστικό DVDhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip17

Αντισημιτισμός και Ρατσισμός Χθες και Σήμεραhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip18

ΕΒΡΑΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip20

Η επιχειρηματική δραστηριότητα των Εβραίων της Θεσσαλονίκης 1920-1940helliphelliphellip26

Με δικά τους λόγια-Ματιές στην εβραϊκή ζωή στην Θεσσαλονίκη πριν από το

Ολοκαύτωμαhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip28

Πανευρωπαϊκή Ημέρα Εβραϊκού Πολιτισμούhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip30

Memorias-Αναμνήσειςhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip30

ΕΒΡΑΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΒΕΡΟΛΙΝΟΥhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip30

Η μόνιμη έκθεση του Μουσείουhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip32

Συλλογές του Εβραϊκού Μουσείου του Βερολίνουhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip33

Συλλογή Καθημερινής Κουλτούραςhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip33

Φωτογραφική Συλλογήhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip34

Αρχείοhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip36

Περιοδικές εκθέσεις του Εβραϊκού Μουσείου του Βερολίνουhelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip36

Die Erschaffung der Welt (Η Δημιουργία του Κόσμου)Εικονογραφημένα χειρόγραφα

από τη Συλλογή Braginskyhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip37

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip40

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑhelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphelliphellip45

2

ΠΡΟΛΟΓΟΣ
















Βερολίνο)

3

ΕΙΣΑΓΩΓΗ
































4






















μέλλον8












5
































21 10



6
































12





7























16




8













Ελλάδαraquo20



19



9





























21


10























22





11
























26



12






















28



13




























30



14































32


15






















ζωής34

33



16






















τους35

35


17






























36


18












Λυκείου38














37




19


Μουσείο40
























40





20















44

httpwwwjmthgr

21


















45


httpwwwjmthgr 47

httpwwwjmthgr

22







τάφους49




ρόλο50





48




23
















51

httpwwwjmthgr 52


httpwwwjmthgr

24


















πληθυσμού



54

httpwwwjmthgr

25






























55



26






























57



27












59

httpwwwjmthgr

28

































29
















60

httpwwwjmthgr

30
















61

httpwwwjmthgr 62

httpwwwjmthgr

31






















63



32



























64




httpwwwjmberlinde

33











Bruns






68


34


















αιώνα και


69

httpwwwjmberlinde

35





























70


httpwwwjmberlinde

36

























72

httpwwwjmberlinde

37





















ιστορίας73








73

httpwwwjmberlinde

38































74

httpwwwushmmorg 75

httpwwwosceorg

39











μαθητές77




διεθνώς

76

httpwwwosceorg 77

httpwwwosceorg

40































78


41


































42









αυτήν81
























43



































44
















84



45






2008 τεύχος 3









1999
























2008

46




Journal 2006



2001



edition

2007





httpwwwjmthgr

httpwwwjmberlinde

httpwwwosceorg

httpwwwushmmorg

httpwwwyadvashemogr



2

ΠΡΟΛΟΓΟΣ
















Βερολίνο)

3

ΕΙΣΑΓΩΓΗ
































4






















μέλλον8












5
































21 10



6
































12





7























16




8













Ελλάδαraquo20



19



9





























21


10























22





11
























26



12






















28



13




























30



14































32


15






















ζωής34

33



16






















τους35

35


17






























36


18












Λυκείου38














37




19


Μουσείο40
























40





20















44

httpwwwjmthgr

21


















45


httpwwwjmthgr 47

httpwwwjmthgr

22







τάφους49




ρόλο50





48




23
















51

httpwwwjmthgr 52


httpwwwjmthgr

24


















πληθυσμού



54

httpwwwjmthgr

25






























55



26






























57



27












59

httpwwwjmthgr

28

































29
















60

httpwwwjmthgr

30
















61

httpwwwjmthgr 62

httpwwwjmthgr

31






















63



32



























64




httpwwwjmberlinde

33











Bruns






68


34


















αιώνα και


69

httpwwwjmberlinde

35





























70


httpwwwjmberlinde

36

























72

httpwwwjmberlinde

37





















ιστορίας73








73

httpwwwjmberlinde

38































74

httpwwwushmmorg 75

httpwwwosceorg

39











μαθητές77




διεθνώς

76

httpwwwosceorg 77

httpwwwosceorg

40































78


41


































42









αυτήν81
























43



































44
















84



45






2008 τεύχος 3









1999
























2008

46




Journal 2006



2001



edition

2007





httpwwwjmthgr

httpwwwjmberlinde

httpwwwosceorg

httpwwwushmmorg

httpwwwyadvashemogr



3

ΕΙΣΑΓΩΓΗ
































4






















μέλλον8












5
































21 10



6
































12





7























16




8













Ελλάδαraquo20



19



9





























21


10























22





11
























26



12






















28



13




























30



14































32


15






















ζωής34

33



16






















τους35

35


17






























36


18












Λυκείου38














37




19


Μουσείο40
























40





20















44

httpwwwjmthgr

21


















45


httpwwwjmthgr 47

httpwwwjmthgr

22







τάφους49




ρόλο50





48




23
















51

httpwwwjmthgr 52


httpwwwjmthgr

24


















πληθυσμού



54

httpwwwjmthgr

25






























55



26






























57



27












59

httpwwwjmthgr

28

































29
















60

httpwwwjmthgr

30
















61

httpwwwjmthgr 62

httpwwwjmthgr

31






















63



32



























64




httpwwwjmberlinde

33











Bruns






68


34


















αιώνα και


69

httpwwwjmberlinde

35





























70


httpwwwjmberlinde

36

























72

httpwwwjmberlinde

37





















ιστορίας73








73

httpwwwjmberlinde

38































74

httpwwwushmmorg 75

httpwwwosceorg

39











μαθητές77




διεθνώς

76

httpwwwosceorg 77

httpwwwosceorg

40































78


41


































42









αυτήν81
























43



































44
















84



45






2008 τεύχος 3









1999
























2008

46




Journal 2006



2001



edition

2007





httpwwwjmthgr

httpwwwjmberlinde

httpwwwosceorg

httpwwwushmmorg

httpwwwyadvashemogr



4






















μέλλον8












5
































21 10



6
































12





7























16




8













Ελλάδαraquo20



19



9





























21


10























22





11
























26



12






















28



13




























30



14































32


15






















ζωής34

33



16






















τους35

35


17






























36


18












Λυκείου38














37




19


Μουσείο40
























40





20















44

httpwwwjmthgr

21


















45


httpwwwjmthgr 47

httpwwwjmthgr

22







τάφους49




ρόλο50





48




23
















51

httpwwwjmthgr 52


httpwwwjmthgr

24


















πληθυσμού



54

httpwwwjmthgr

25






























55



26






























57



27












59

httpwwwjmthgr

28

































29
















60

httpwwwjmthgr

30
















61

httpwwwjmthgr 62

httpwwwjmthgr

31






















63



32



























64




httpwwwjmberlinde

33











Bruns






68


34


















αιώνα και


69

httpwwwjmberlinde

35





























70


httpwwwjmberlinde

36

























72

httpwwwjmberlinde

37





















ιστορίας73








73

httpwwwjmberlinde

38































74

httpwwwushmmorg 75

httpwwwosceorg

39











μαθητές77




διεθνώς

76

httpwwwosceorg 77

httpwwwosceorg

40































78


41


































42









αυτήν81
























43



































44
















84



45






2008 τεύχος 3









1999
























2008

46




Journal 2006



2001



edition

2007





httpwwwjmthgr

httpwwwjmberlinde

httpwwwosceorg

httpwwwushmmorg

httpwwwyadvashemogr



5
































21 10



6
































12





7























16




8













Ελλάδαraquo20



19



9





























21


10























22





11
























26



12






















28



13




























30



14































32


15






















ζωής34

33



16






















τους35

35


17






























36


18












Λυκείου38














37




19


Μουσείο40
























40





20















44

httpwwwjmthgr

21


















45


httpwwwjmthgr 47

httpwwwjmthgr

22







τάφους49




ρόλο50





48




23
















51

httpwwwjmthgr 52


httpwwwjmthgr

24


















πληθυσμού



54

httpwwwjmthgr

25






























55



26






























57



27












59

httpwwwjmthgr

28

































29
















60

httpwwwjmthgr

30
















61

httpwwwjmthgr 62

httpwwwjmthgr

31






















63



32



























64




httpwwwjmberlinde

33











Bruns






68


34


















αιώνα και


69

httpwwwjmberlinde

35





























70


httpwwwjmberlinde

36

























72

httpwwwjmberlinde

37





















ιστορίας73








73

httpwwwjmberlinde

38































74

httpwwwushmmorg 75

httpwwwosceorg

39











μαθητές77




διεθνώς

76

httpwwwosceorg 77

httpwwwosceorg

40































78


41


































42









αυτήν81
























43



































44
















84



45






2008 τεύχος 3









1999
























2008

46




Journal 2006



2001



edition

2007





httpwwwjmthgr

httpwwwjmberlinde

httpwwwosceorg

httpwwwushmmorg

httpwwwyadvashemogr



6
































12





7























16




8













Ελλάδαraquo20



19



9





























21


10























22





11
























26



12






















28



13




























30



14































32


15






















ζωής34

33



16






















τους35

35


17






























36


18












Λυκείου38














37




19


Μουσείο40
























40





20















44

httpwwwjmthgr

21


















45


httpwwwjmthgr 47

httpwwwjmthgr

22







τάφους49




ρόλο50





48




23
















51

httpwwwjmthgr 52


httpwwwjmthgr

24


















πληθυσμού



54

httpwwwjmthgr

25






























55



26






























57



27












59

httpwwwjmthgr

28

































29
















60

httpwwwjmthgr

30
















61

httpwwwjmthgr 62

httpwwwjmthgr

31






















63



32



























64




httpwwwjmberlinde

33











Bruns






68


34


















αιώνα και


69

httpwwwjmberlinde

35





























70


httpwwwjmberlinde

36

























72

httpwwwjmberlinde

37





















ιστορίας73








73

httpwwwjmberlinde

38































74

httpwwwushmmorg 75

httpwwwosceorg

39











μαθητές77




διεθνώς

76

httpwwwosceorg 77

httpwwwosceorg

40































78


41


































42









αυτήν81
























43



































44
















84



45






2008 τεύχος 3









1999
























2008

46




Journal 2006



2001



edition

2007





httpwwwjmthgr

httpwwwjmberlinde

httpwwwosceorg

httpwwwushmmorg

httpwwwyadvashemogr



7























16




8













Ελλάδαraquo20



19



9





























21


10























22





11
























26



12






















28



13




























30



14































32


15






















ζωής34

33



16






















τους35

35


17






























36


18












Λυκείου38














37




19


Μουσείο40
























40





20















44

httpwwwjmthgr

21


















45


httpwwwjmthgr 47

httpwwwjmthgr

22







τάφους49




ρόλο50





48




23
















51

httpwwwjmthgr 52


httpwwwjmthgr

24


















πληθυσμού



54

httpwwwjmthgr

25






























55



26






























57



27












59

httpwwwjmthgr

28

































29
















60

httpwwwjmthgr

30
















61

httpwwwjmthgr 62

httpwwwjmthgr

31






















63



32



























64




httpwwwjmberlinde

33











Bruns






68


34


















αιώνα και


69

httpwwwjmberlinde

35





























70


httpwwwjmberlinde

36

























72

httpwwwjmberlinde

37





















ιστορίας73








73

httpwwwjmberlinde

38































74

httpwwwushmmorg 75

httpwwwosceorg

39











μαθητές77




διεθνώς

76

httpwwwosceorg 77

httpwwwosceorg

40































78


41


































42









αυτήν81
























43



































44
















84



45






2008 τεύχος 3









1999
























2008

46




Journal 2006



2001



edition

2007





httpwwwjmthgr

httpwwwjmberlinde

httpwwwosceorg

httpwwwushmmorg

httpwwwyadvashemogr



8













Ελλάδαraquo20



19



9





























21


10























22





11
























26



12






















28



13




























30



14































32


15






















ζωής34

33



16






















τους35

35


17






























36


18












Λυκείου38














37




19


Μουσείο40
























40





20















44

httpwwwjmthgr

21


















45


httpwwwjmthgr 47

httpwwwjmthgr

22







τάφους49




ρόλο50





48




23
















51

httpwwwjmthgr 52


httpwwwjmthgr

24


















πληθυσμού



54

httpwwwjmthgr

25






























55



26






























57



27












59

httpwwwjmthgr

28

































29
















60

httpwwwjmthgr

30
















61

httpwwwjmthgr 62

httpwwwjmthgr

31






















63



32



























64




httpwwwjmberlinde

33











Bruns






68


34


















αιώνα και


69

httpwwwjmberlinde

35





























70


httpwwwjmberlinde

36

























72

httpwwwjmberlinde

37





















ιστορίας73








73

httpwwwjmberlinde

38































74

httpwwwushmmorg 75

httpwwwosceorg

39











μαθητές77




διεθνώς

76

httpwwwosceorg 77

httpwwwosceorg

40































78


41


































42









αυτήν81
























43



































44
















84



45






2008 τεύχος 3









1999
























2008

46




Journal 2006



2001



edition

2007





httpwwwjmthgr

httpwwwjmberlinde

httpwwwosceorg

httpwwwushmmorg

httpwwwyadvashemogr



9





























21


10























22





11
























26



12






















28



13




























30



14































32


15






















ζωής34

33



16






















τους35

35


17






























36


18












Λυκείου38














37




19


Μουσείο40
























40





20















44

httpwwwjmthgr

21


















45


httpwwwjmthgr 47

httpwwwjmthgr

22







τάφους49




ρόλο50





48




23
















51

httpwwwjmthgr 52


httpwwwjmthgr

24


















πληθυσμού



54

httpwwwjmthgr

25






























55



26






























57



27












59

httpwwwjmthgr

28

































29
















60

httpwwwjmthgr

30
















61

httpwwwjmthgr 62

httpwwwjmthgr

31






















63



32



























64




httpwwwjmberlinde

33











Bruns






68


34


















αιώνα και


69

httpwwwjmberlinde

35





























70


httpwwwjmberlinde

36

























72

httpwwwjmberlinde

37





















ιστορίας73








73

httpwwwjmberlinde

38































74

httpwwwushmmorg 75

httpwwwosceorg

39











μαθητές77




διεθνώς

76

httpwwwosceorg 77

httpwwwosceorg

40































78


41


































42









αυτήν81
























43



































44
















84



45






2008 τεύχος 3









1999
























2008

46




Journal 2006



2001



edition

2007





httpwwwjmthgr

httpwwwjmberlinde

httpwwwosceorg

httpwwwushmmorg

httpwwwyadvashemogr



10























22





11
























26



12






















28



13




























30



14































32


15






















ζωής34

33



16






















τους35

35


17






























36


18












Λυκείου38














37




19


Μουσείο40
























40





20















44

httpwwwjmthgr

21


















45


httpwwwjmthgr 47

httpwwwjmthgr

22







τάφους49




ρόλο50





48




23
















51

httpwwwjmthgr 52


httpwwwjmthgr

24


















πληθυσμού



54

httpwwwjmthgr

25






























55



26






























57



27












59

httpwwwjmthgr

28

































29
















60

httpwwwjmthgr

30
















61

httpwwwjmthgr 62

httpwwwjmthgr

31






















63



32



























64




httpwwwjmberlinde

33











Bruns






68


34


















αιώνα και


69

httpwwwjmberlinde

35





























70


httpwwwjmberlinde

36

























72

httpwwwjmberlinde

37





















ιστορίας73








73

httpwwwjmberlinde

38































74

httpwwwushmmorg 75

httpwwwosceorg

39











μαθητές77




διεθνώς

76

httpwwwosceorg 77

httpwwwosceorg

40































78


41


































42









αυτήν81
























43



































44
















84



45






2008 τεύχος 3









1999
























2008

46




Journal 2006



2001



edition

2007





httpwwwjmthgr

httpwwwjmberlinde

httpwwwosceorg

httpwwwushmmorg

httpwwwyadvashemogr



11
























26



12






















28



13




























30



14































32


15






















ζωής34

33



16






















τους35

35


17






























36


18












Λυκείου38














37




19


Μουσείο40
























40





20















44

httpwwwjmthgr

21


















45


httpwwwjmthgr 47

httpwwwjmthgr

22







τάφους49




ρόλο50





48




23
















51

httpwwwjmthgr 52


httpwwwjmthgr

24


















πληθυσμού



54

httpwwwjmthgr

25






























55



26






























57



27












59

httpwwwjmthgr

28

































29
















60

httpwwwjmthgr

30
















61

httpwwwjmthgr 62

httpwwwjmthgr

31






















63



32



























64




httpwwwjmberlinde

33











Bruns






68


34


















αιώνα και


69

httpwwwjmberlinde

35





























70


httpwwwjmberlinde

36

























72

httpwwwjmberlinde

37





















ιστορίας73








73

httpwwwjmberlinde

38































74

httpwwwushmmorg 75

httpwwwosceorg

39











μαθητές77




διεθνώς

76

httpwwwosceorg 77

httpwwwosceorg

40































78


41


































42









αυτήν81
























43



































44
















84



45






2008 τεύχος 3









1999
























2008

46




Journal 2006



2001



edition

2007





httpwwwjmthgr

httpwwwjmberlinde

httpwwwosceorg

httpwwwushmmorg

httpwwwyadvashemogr



12






















28



13




























30



14































32


15






















ζωής34

33



16






















τους35

35


17






























36


18












Λυκείου38














37




19


Μουσείο40
























40





20















44

httpwwwjmthgr

21


















45


httpwwwjmthgr 47

httpwwwjmthgr

22







τάφους49




ρόλο50





48




23
















51

httpwwwjmthgr 52


httpwwwjmthgr

24


















πληθυσμού



54

httpwwwjmthgr

25






























55



26






























57



27












59

httpwwwjmthgr

28

































29
















60

httpwwwjmthgr

30
















61

httpwwwjmthgr 62

httpwwwjmthgr

31






















63



32



























64




httpwwwjmberlinde

33











Bruns






68


34


















αιώνα και


69

httpwwwjmberlinde

35





























70


httpwwwjmberlinde

36

























72

httpwwwjmberlinde

37





















ιστορίας73








73

httpwwwjmberlinde

38































74

httpwwwushmmorg 75

httpwwwosceorg

39











μαθητές77




διεθνώς

76

httpwwwosceorg 77

httpwwwosceorg

40































78


41


































42









αυτήν81
























43



































44
















84



45






2008 τεύχος 3









1999
























2008

46




Journal 2006



2001



edition

2007





httpwwwjmthgr

httpwwwjmberlinde

httpwwwosceorg

httpwwwushmmorg

httpwwwyadvashemogr



13




























30



14































32


15






















ζωής34

33



16






















τους35

35


17






























36


18












Λυκείου38














37




19


Μουσείο40
























40





20















44

httpwwwjmthgr

21


















45


httpwwwjmthgr 47

httpwwwjmthgr

22







τάφους49




ρόλο50





48




23
















51

httpwwwjmthgr 52


httpwwwjmthgr

24


















πληθυσμού



54

httpwwwjmthgr

25






























55



26






























57



27












59

httpwwwjmthgr

28

































29
















60

httpwwwjmthgr

30
















61

httpwwwjmthgr 62

httpwwwjmthgr

31






















63



32



























64




httpwwwjmberlinde

33











Bruns






68


34


















αιώνα και


69

httpwwwjmberlinde

35





























70


httpwwwjmberlinde

36

























72

httpwwwjmberlinde

37





















ιστορίας73








73

httpwwwjmberlinde

38































74

httpwwwushmmorg 75

httpwwwosceorg

39











μαθητές77




διεθνώς

76

httpwwwosceorg 77

httpwwwosceorg

40































78


41


































42









αυτήν81
























43



































44
















84



45






2008 τεύχος 3









1999
























2008

46




Journal 2006



2001



edition

2007





httpwwwjmthgr

httpwwwjmberlinde

httpwwwosceorg

httpwwwushmmorg

httpwwwyadvashemogr



14































32


15






















ζωής34

33



16






















τους35

35


17






























36


18












Λυκείου38














37




19


Μουσείο40
























40





20















44

httpwwwjmthgr

21


















45


httpwwwjmthgr 47

httpwwwjmthgr

22







τάφους49




ρόλο50





48




23
















51

httpwwwjmthgr 52


httpwwwjmthgr

24


















πληθυσμού



54

httpwwwjmthgr

25






























55



26






























57



27












59

httpwwwjmthgr

28

































29
















60

httpwwwjmthgr

30
















61

httpwwwjmthgr 62

httpwwwjmthgr

31






















63



32



























64




httpwwwjmberlinde

33











Bruns






68


34


















αιώνα και


69

httpwwwjmberlinde

35





























70


httpwwwjmberlinde

36

























72

httpwwwjmberlinde

37





















ιστορίας73








73

httpwwwjmberlinde

38































74

httpwwwushmmorg 75

httpwwwosceorg

39











μαθητές77




διεθνώς

76

httpwwwosceorg 77

httpwwwosceorg

40































78


41


































42









αυτήν81
























43



































44
















84



45






2008 τεύχος 3









1999
























2008

46




Journal 2006



2001



edition

2007





httpwwwjmthgr

httpwwwjmberlinde

httpwwwosceorg

httpwwwushmmorg

httpwwwyadvashemogr



15






















ζωής34

33



16






















τους35

35


17






























36


18












Λυκείου38














37




19


Μουσείο40
























40





20















44

httpwwwjmthgr

21


















45


httpwwwjmthgr 47

httpwwwjmthgr

22







τάφους49




ρόλο50





48




23
















51

httpwwwjmthgr 52


httpwwwjmthgr

24


















πληθυσμού



54

httpwwwjmthgr

25






























55



26






























57



27












59

httpwwwjmthgr

28

































29
















60

httpwwwjmthgr

30
















61

httpwwwjmthgr 62

httpwwwjmthgr

31






















63



32



























64




httpwwwjmberlinde

33











Bruns






68


34


















αιώνα και


69

httpwwwjmberlinde

35





























70


httpwwwjmberlinde

36

























72

httpwwwjmberlinde

37





















ιστορίας73








73

httpwwwjmberlinde

38































74

httpwwwushmmorg 75

httpwwwosceorg

39











μαθητές77




διεθνώς

76

httpwwwosceorg 77

httpwwwosceorg

40































78


41


































42









αυτήν81
























43



































44
















84



45






2008 τεύχος 3









1999
























2008

46




Journal 2006



2001



edition

2007





httpwwwjmthgr

httpwwwjmberlinde

httpwwwosceorg

httpwwwushmmorg

httpwwwyadvashemogr



16






















τους35

35


17






























36


18












Λυκείου38














37




19


Μουσείο40
























40





20















44

httpwwwjmthgr

21


















45


httpwwwjmthgr 47

httpwwwjmthgr

22







τάφους49




ρόλο50





48




23
















51

httpwwwjmthgr 52


httpwwwjmthgr

24


















πληθυσμού



54

httpwwwjmthgr

25






























55



26






























57



27












59

httpwwwjmthgr

28

































29
















60

httpwwwjmthgr

30
















61

httpwwwjmthgr 62

httpwwwjmthgr

31






















63



32



























64




httpwwwjmberlinde

33











Bruns






68


34


















αιώνα και


69

httpwwwjmberlinde

35





























70


httpwwwjmberlinde

36

























72

httpwwwjmberlinde

37





















ιστορίας73








73

httpwwwjmberlinde

38































74

httpwwwushmmorg 75

httpwwwosceorg

39











μαθητές77




διεθνώς

76

httpwwwosceorg 77

httpwwwosceorg

40































78


41


































42









αυτήν81
























43



































44
















84



45






2008 τεύχος 3









1999
























2008

46




Journal 2006



2001



edition

2007





httpwwwjmthgr

httpwwwjmberlinde

httpwwwosceorg

httpwwwushmmorg

httpwwwyadvashemogr



17






























36


18












Λυκείου38














37




19


Μουσείο40
























40





20















44

httpwwwjmthgr

21


















45


httpwwwjmthgr 47

httpwwwjmthgr

22







τάφους49




ρόλο50





48




23
















51

httpwwwjmthgr 52


httpwwwjmthgr

24


















πληθυσμού



54

httpwwwjmthgr

25






























55



26






























57



27












59

httpwwwjmthgr

28

































29
















60

httpwwwjmthgr

30
















61

httpwwwjmthgr 62

httpwwwjmthgr

31






















63



32



























64




httpwwwjmberlinde

33











Bruns






68


34


















αιώνα και


69

httpwwwjmberlinde

35





























70


httpwwwjmberlinde

36

























72

httpwwwjmberlinde

37





















ιστορίας73








73

httpwwwjmberlinde

38































74

httpwwwushmmorg 75

httpwwwosceorg

39











μαθητές77




διεθνώς

76

httpwwwosceorg 77

httpwwwosceorg

40































78


41


































42









αυτήν81
























43



































44
















84



45






2008 τεύχος 3









1999
























2008

46




Journal 2006



2001



edition

2007





httpwwwjmthgr

httpwwwjmberlinde

httpwwwosceorg

httpwwwushmmorg

httpwwwyadvashemogr



18












Λυκείου38














37




19


Μουσείο40
























40





20















44

httpwwwjmthgr

21


















45


httpwwwjmthgr 47

httpwwwjmthgr

22







τάφους49




ρόλο50





48




23
















51

httpwwwjmthgr 52


httpwwwjmthgr

24


















πληθυσμού



54

httpwwwjmthgr

25






























55



26






























57



27












59

httpwwwjmthgr

28

































29
















60

httpwwwjmthgr

30
















61

httpwwwjmthgr 62

httpwwwjmthgr

31






















63



32



























64




httpwwwjmberlinde

33











Bruns






68


34


















αιώνα και


69

httpwwwjmberlinde

35





























70


httpwwwjmberlinde

36

























72

httpwwwjmberlinde

37





















ιστορίας73








73

httpwwwjmberlinde

38































74

httpwwwushmmorg 75

httpwwwosceorg

39











μαθητές77




διεθνώς

76

httpwwwosceorg 77

httpwwwosceorg

40































78


41


































42









αυτήν81
























43



































44
















84



45






2008 τεύχος 3









1999
























2008

46




Journal 2006



2001



edition

2007





httpwwwjmthgr

httpwwwjmberlinde

httpwwwosceorg

httpwwwushmmorg

httpwwwyadvashemogr



19


Μουσείο40
























40





20















44

httpwwwjmthgr

21


















45


httpwwwjmthgr 47

httpwwwjmthgr

22







τάφους49




ρόλο50





48




23
















51

httpwwwjmthgr 52


httpwwwjmthgr

24


















πληθυσμού



54

httpwwwjmthgr

25






























55



26






























57



27












59

httpwwwjmthgr

28

































29
















60

httpwwwjmthgr

30
















61

httpwwwjmthgr 62

httpwwwjmthgr

31






















63



32



























64




httpwwwjmberlinde

33











Bruns






68


34


















αιώνα και


69

httpwwwjmberlinde

35





























70


httpwwwjmberlinde

36

























72

httpwwwjmberlinde

37





















ιστορίας73








73

httpwwwjmberlinde

38































74

httpwwwushmmorg 75

httpwwwosceorg

39











μαθητές77




διεθνώς

76

httpwwwosceorg 77

httpwwwosceorg

40































78


41


































42









αυτήν81
























43



































44
















84



45






2008 τεύχος 3









1999
























2008

46




Journal 2006



2001



edition

2007





httpwwwjmthgr

httpwwwjmberlinde

httpwwwosceorg

httpwwwushmmorg

httpwwwyadvashemogr



20















44

httpwwwjmthgr

21


















45


httpwwwjmthgr 47

httpwwwjmthgr

22







τάφους49




ρόλο50





48




23
















51

httpwwwjmthgr 52


httpwwwjmthgr

24


















πληθυσμού



54

httpwwwjmthgr

25






























55



26






























57



27












59

httpwwwjmthgr

28

































29
















60

httpwwwjmthgr

30
















61

httpwwwjmthgr 62

httpwwwjmthgr

31






















63



32



























64




httpwwwjmberlinde

33











Bruns






68


34


















αιώνα και


69

httpwwwjmberlinde

35





























70


httpwwwjmberlinde

36

























72

httpwwwjmberlinde

37





















ιστορίας73








73

httpwwwjmberlinde

38































74

httpwwwushmmorg 75

httpwwwosceorg

39











μαθητές77




διεθνώς

76

httpwwwosceorg 77

httpwwwosceorg

40































78


41


































42









αυτήν81
























43



































44
















84



45






2008 τεύχος 3









1999
























2008

46




Journal 2006



2001



edition

2007





httpwwwjmthgr

httpwwwjmberlinde

httpwwwosceorg

httpwwwushmmorg

httpwwwyadvashemogr



21


















45


httpwwwjmthgr 47

httpwwwjmthgr

22







τάφους49




ρόλο50





48




23
















51

httpwwwjmthgr 52


httpwwwjmthgr

24


















πληθυσμού



54

httpwwwjmthgr

25






























55



26






























57



27












59

httpwwwjmthgr

28

































29
















60

httpwwwjmthgr

30
















61

httpwwwjmthgr 62

httpwwwjmthgr

31






















63



32



























64




httpwwwjmberlinde

33











Bruns






68


34


















αιώνα και


69

httpwwwjmberlinde

35





























70


httpwwwjmberlinde

36

























72

httpwwwjmberlinde

37





















ιστορίας73








73

httpwwwjmberlinde

38































74

httpwwwushmmorg 75

httpwwwosceorg

39











μαθητές77




διεθνώς

76

httpwwwosceorg 77

httpwwwosceorg

40































78


41


































42









αυτήν81
























43



































44
















84



45






2008 τεύχος 3









1999
























2008

46




Journal 2006



2001



edition

2007





httpwwwjmthgr

httpwwwjmberlinde

httpwwwosceorg

httpwwwushmmorg

httpwwwyadvashemogr



22







τάφους49




ρόλο50





48




23
















51

httpwwwjmthgr 52


httpwwwjmthgr

24


















πληθυσμού



54

httpwwwjmthgr

25






























55



26






























57



27












59

httpwwwjmthgr

28

































29
















60

httpwwwjmthgr

30
















61

httpwwwjmthgr 62

httpwwwjmthgr

31






















63



32



























64




httpwwwjmberlinde

33











Bruns






68


34


















αιώνα και


69

httpwwwjmberlinde

35





























70


httpwwwjmberlinde

36

























72

httpwwwjmberlinde

37





















ιστορίας73








73

httpwwwjmberlinde

38































74

httpwwwushmmorg 75

httpwwwosceorg

39











μαθητές77




διεθνώς

76

httpwwwosceorg 77

httpwwwosceorg

40































78


41


































42









αυτήν81
























43



































44
















84



45






2008 τεύχος 3









1999
























2008

46




Journal 2006



2001



edition

2007





httpwwwjmthgr

httpwwwjmberlinde

httpwwwosceorg

httpwwwushmmorg

httpwwwyadvashemogr



23
















51

httpwwwjmthgr 52


httpwwwjmthgr

24


















πληθυσμού



54

httpwwwjmthgr

25






























55



26






























57



27












59

httpwwwjmthgr

28

































29
















60

httpwwwjmthgr

30
















61

httpwwwjmthgr 62

httpwwwjmthgr

31






















63



32



























64




httpwwwjmberlinde

33











Bruns






68


34


















αιώνα και


69

httpwwwjmberlinde

35





























70


httpwwwjmberlinde

36

























72

httpwwwjmberlinde

37





















ιστορίας73








73

httpwwwjmberlinde

38































74

httpwwwushmmorg 75

httpwwwosceorg

39











μαθητές77




διεθνώς

76

httpwwwosceorg 77

httpwwwosceorg

40































78


41


































42









αυτήν81
























43



































44
















84



45






2008 τεύχος 3









1999
























2008

46




Journal 2006



2001



edition

2007





httpwwwjmthgr

httpwwwjmberlinde

httpwwwosceorg

httpwwwushmmorg

httpwwwyadvashemogr



24


















πληθυσμού



54

httpwwwjmthgr

25






























55



26






























57



27












59

httpwwwjmthgr

28

































29
















60

httpwwwjmthgr

30
















61

httpwwwjmthgr 62

httpwwwjmthgr

31






















63



32



























64




httpwwwjmberlinde

33











Bruns






68


34


















αιώνα και


69

httpwwwjmberlinde

35





























70


httpwwwjmberlinde

36

























72

httpwwwjmberlinde

37





















ιστορίας73








73

httpwwwjmberlinde

38































74

httpwwwushmmorg 75

httpwwwosceorg

39











μαθητές77




διεθνώς

76

httpwwwosceorg 77

httpwwwosceorg

40































78


41


































42









αυτήν81
























43



































44
















84



45






2008 τεύχος 3









1999
























2008

46




Journal 2006



2001



edition

2007





httpwwwjmthgr

httpwwwjmberlinde

httpwwwosceorg

httpwwwushmmorg

httpwwwyadvashemogr



25






























55



26






























57



27












59

httpwwwjmthgr

28

































29
















60

httpwwwjmthgr

30
















61

httpwwwjmthgr 62

httpwwwjmthgr

31






















63



32



























64




httpwwwjmberlinde

33











Bruns






68


34


















αιώνα και


69

httpwwwjmberlinde

35





























70


httpwwwjmberlinde

36

























72

httpwwwjmberlinde

37





















ιστορίας73








73

httpwwwjmberlinde

38































74

httpwwwushmmorg 75

httpwwwosceorg

39











μαθητές77




διεθνώς

76

httpwwwosceorg 77

httpwwwosceorg

40































78


41


































42









αυτήν81
























43



































44
















84



45






2008 τεύχος 3









1999
























2008

46




Journal 2006



2001



edition

2007





httpwwwjmthgr

httpwwwjmberlinde

httpwwwosceorg

httpwwwushmmorg

httpwwwyadvashemogr



26






























57



27












59

httpwwwjmthgr

28

































29
















60

httpwwwjmthgr

30
















61

httpwwwjmthgr 62

httpwwwjmthgr

31






















63



32



























64




httpwwwjmberlinde

33











Bruns






68


34


















αιώνα και


69

httpwwwjmberlinde

35





























70


httpwwwjmberlinde

36

























72

httpwwwjmberlinde

37





















ιστορίας73








73

httpwwwjmberlinde

38































74

httpwwwushmmorg 75

httpwwwosceorg

39











μαθητές77




διεθνώς

76

httpwwwosceorg 77

httpwwwosceorg

40































78


41


































42









αυτήν81
























43



































44
















84



45






2008 τεύχος 3









1999
























2008

46




Journal 2006



2001



edition

2007





httpwwwjmthgr

httpwwwjmberlinde

httpwwwosceorg

httpwwwushmmorg

httpwwwyadvashemogr



27












59

httpwwwjmthgr

28

































29
















60

httpwwwjmthgr

30
















61

httpwwwjmthgr 62

httpwwwjmthgr

31






















63



32



























64




httpwwwjmberlinde

33











Bruns






68


34


















αιώνα και


69

httpwwwjmberlinde

35





























70


httpwwwjmberlinde

36

























72

httpwwwjmberlinde

37





















ιστορίας73








73

httpwwwjmberlinde

38































74

httpwwwushmmorg 75

httpwwwosceorg

39











μαθητές77




διεθνώς

76

httpwwwosceorg 77

httpwwwosceorg

40































78


41


































42









αυτήν81
























43



































44
















84



45






2008 τεύχος 3









1999
























2008

46




Journal 2006



2001



edition

2007





httpwwwjmthgr

httpwwwjmberlinde

httpwwwosceorg

httpwwwushmmorg

httpwwwyadvashemogr



28

































29
















60

httpwwwjmthgr

30
















61

httpwwwjmthgr 62

httpwwwjmthgr

31






















63



32



























64




httpwwwjmberlinde

33











Bruns






68


34


















αιώνα και


69

httpwwwjmberlinde

35





























70


httpwwwjmberlinde

36

























72

httpwwwjmberlinde

37





















ιστορίας73








73

httpwwwjmberlinde

38































74

httpwwwushmmorg 75

httpwwwosceorg

39











μαθητές77




διεθνώς

76

httpwwwosceorg 77

httpwwwosceorg

40































78


41


































42









αυτήν81
























43



































44
















84



45






2008 τεύχος 3









1999
























2008

46




Journal 2006



2001



edition

2007





httpwwwjmthgr

httpwwwjmberlinde

httpwwwosceorg

httpwwwushmmorg

httpwwwyadvashemogr



29
















60

httpwwwjmthgr

30
















61

httpwwwjmthgr 62

httpwwwjmthgr

31






















63



32



























64




httpwwwjmberlinde

33











Bruns






68


34


















αιώνα και


69

httpwwwjmberlinde

35





























70


httpwwwjmberlinde

36

























72

httpwwwjmberlinde

37





















ιστορίας73








73

httpwwwjmberlinde

38































74

httpwwwushmmorg 75

httpwwwosceorg

39











μαθητές77




διεθνώς

76

httpwwwosceorg 77

httpwwwosceorg

40































78


41


































42









αυτήν81
























43



































44
















84



45






2008 τεύχος 3









1999
























2008

46




Journal 2006



2001



edition

2007





httpwwwjmthgr

httpwwwjmberlinde

httpwwwosceorg

httpwwwushmmorg

httpwwwyadvashemogr



30
















61

httpwwwjmthgr 62

httpwwwjmthgr

31






















63



32



























64




httpwwwjmberlinde

33











Bruns






68


34


















αιώνα και


69

httpwwwjmberlinde

35





























70


httpwwwjmberlinde

36

























72

httpwwwjmberlinde

37





















ιστορίας73








73

httpwwwjmberlinde

38































74

httpwwwushmmorg 75

httpwwwosceorg

39











μαθητές77




διεθνώς

76

httpwwwosceorg 77

httpwwwosceorg

40































78


41


































42









αυτήν81
























43



































44
















84



45






2008 τεύχος 3









1999
























2008

46




Journal 2006



2001



edition

2007





httpwwwjmthgr

httpwwwjmberlinde

httpwwwosceorg

httpwwwushmmorg

httpwwwyadvashemogr



31






















63



32



























64




httpwwwjmberlinde

33











Bruns






68


34


















αιώνα και


69

httpwwwjmberlinde

35





























70


httpwwwjmberlinde

36

























72

httpwwwjmberlinde

37





















ιστορίας73








73

httpwwwjmberlinde

38































74

httpwwwushmmorg 75

httpwwwosceorg

39











μαθητές77




διεθνώς

76

httpwwwosceorg 77

httpwwwosceorg

40































78


41


































42









αυτήν81
























43



































44
















84



45






2008 τεύχος 3









1999
























2008

46




Journal 2006



2001



edition

2007





httpwwwjmthgr

httpwwwjmberlinde

httpwwwosceorg

httpwwwushmmorg

httpwwwyadvashemogr



32



























64




httpwwwjmberlinde

33











Bruns






68


34


















αιώνα και


69

httpwwwjmberlinde

35





























70


httpwwwjmberlinde

36

























72

httpwwwjmberlinde

37





















ιστορίας73








73

httpwwwjmberlinde

38































74

httpwwwushmmorg 75

httpwwwosceorg

39











μαθητές77




διεθνώς

76

httpwwwosceorg 77

httpwwwosceorg

40































78


41


































42









αυτήν81
























43



































44
















84



45






2008 τεύχος 3









1999
























2008

46




Journal 2006



2001



edition

2007





httpwwwjmthgr

httpwwwjmberlinde

httpwwwosceorg

httpwwwushmmorg

httpwwwyadvashemogr



33











Bruns






68


34


















αιώνα και


69

httpwwwjmberlinde

35





























70


httpwwwjmberlinde

36

























72

httpwwwjmberlinde

37





















ιστορίας73








73

httpwwwjmberlinde

38































74

httpwwwushmmorg 75

httpwwwosceorg

39











μαθητές77




διεθνώς

76

httpwwwosceorg 77

httpwwwosceorg

40































78


41


































42









αυτήν81
























43



































44
















84



45






2008 τεύχος 3









1999
























2008

46




Journal 2006



2001



edition

2007





httpwwwjmthgr

httpwwwjmberlinde

httpwwwosceorg

httpwwwushmmorg

httpwwwyadvashemogr



34


















αιώνα και


69

httpwwwjmberlinde

35





























70


httpwwwjmberlinde

36

























72

httpwwwjmberlinde

37





















ιστορίας73








73

httpwwwjmberlinde

38































74

httpwwwushmmorg 75

httpwwwosceorg

39











μαθητές77




διεθνώς

76

httpwwwosceorg 77

httpwwwosceorg

40































78


41


































42









αυτήν81
























43



































44
















84



45






2008 τεύχος 3









1999
























2008

46




Journal 2006



2001



edition

2007





httpwwwjmthgr

httpwwwjmberlinde

httpwwwosceorg

httpwwwushmmorg

httpwwwyadvashemogr



35





























70


httpwwwjmberlinde

36

























72

httpwwwjmberlinde

37





















ιστορίας73








73

httpwwwjmberlinde

38































74

httpwwwushmmorg 75

httpwwwosceorg

39











μαθητές77




διεθνώς

76

httpwwwosceorg 77

httpwwwosceorg

40































78


41


































42









αυτήν81
























43



































44
















84



45






2008 τεύχος 3









1999
























2008

46




Journal 2006



2001



edition

2007





httpwwwjmthgr

httpwwwjmberlinde

httpwwwosceorg

httpwwwushmmorg

httpwwwyadvashemogr



36

























72

httpwwwjmberlinde

37





















ιστορίας73








73

httpwwwjmberlinde

38































74

httpwwwushmmorg 75

httpwwwosceorg

39











μαθητές77




διεθνώς

76

httpwwwosceorg 77

httpwwwosceorg

40































78


41


































42









αυτήν81
























43



































44
















84



45






2008 τεύχος 3









1999
























2008

46




Journal 2006



2001



edition

2007





httpwwwjmthgr

httpwwwjmberlinde

httpwwwosceorg

httpwwwushmmorg

httpwwwyadvashemogr



37





















ιστορίας73








73

httpwwwjmberlinde

38































74

httpwwwushmmorg 75

httpwwwosceorg

39











μαθητές77




διεθνώς

76

httpwwwosceorg 77

httpwwwosceorg

40































78


41


































42









αυτήν81
























43



































44
















84



45






2008 τεύχος 3









1999
























2008

46




Journal 2006



2001



edition

2007





httpwwwjmthgr

httpwwwjmberlinde

httpwwwosceorg

httpwwwushmmorg

httpwwwyadvashemogr



38































74

httpwwwushmmorg 75

httpwwwosceorg

39











μαθητές77




διεθνώς

76

httpwwwosceorg 77

httpwwwosceorg

40































78


41


































42









αυτήν81
























43



































44
















84



45






2008 τεύχος 3









1999
























2008

46




Journal 2006



2001



edition

2007





httpwwwjmthgr

httpwwwjmberlinde

httpwwwosceorg

httpwwwushmmorg

httpwwwyadvashemogr



39











μαθητές77




διεθνώς

76

httpwwwosceorg 77

httpwwwosceorg

40































78


41


































42









αυτήν81
























43



































44
















84



45






2008 τεύχος 3









1999
























2008

46




Journal 2006



2001



edition

2007





httpwwwjmthgr

httpwwwjmberlinde

httpwwwosceorg

httpwwwushmmorg

httpwwwyadvashemogr



40































78


41


































42









αυτήν81
























43



































44
















84



45






2008 τεύχος 3









1999
























2008

46




Journal 2006



2001



edition

2007





httpwwwjmthgr

httpwwwjmberlinde

httpwwwosceorg

httpwwwushmmorg

httpwwwyadvashemogr



41


































42









αυτήν81
























43



































44
















84



45






2008 τεύχος 3









1999
























2008

46




Journal 2006



2001



edition

2007





httpwwwjmthgr

httpwwwjmberlinde

httpwwwosceorg

httpwwwushmmorg

httpwwwyadvashemogr



42









αυτήν81
























43



































44
















84



45






2008 τεύχος 3









1999
























2008

46




Journal 2006



2001



edition

2007





httpwwwjmthgr

httpwwwjmberlinde

httpwwwosceorg

httpwwwushmmorg

httpwwwyadvashemogr



43



































44
















84



45






2008 τεύχος 3









1999
























2008

46




Journal 2006



2001



edition

2007





httpwwwjmthgr

httpwwwjmberlinde

httpwwwosceorg

httpwwwushmmorg

httpwwwyadvashemogr



44
















84



45






2008 τεύχος 3









1999
























2008

46




Journal 2006



2001



edition

2007





httpwwwjmthgr

httpwwwjmberlinde

httpwwwosceorg

httpwwwushmmorg

httpwwwyadvashemogr



45






2008 τεύχος 3









1999
























2008

46




Journal 2006



2001



edition

2007





httpwwwjmthgr

httpwwwjmberlinde

httpwwwosceorg

httpwwwushmmorg

httpwwwyadvashemogr



46




Journal 2006



2001



edition

2007





httpwwwjmthgr

httpwwwjmberlinde

httpwwwosceorg

httpwwwushmmorg

httpwwwyadvashemogr



thesis79.pdf

Documents

Transcript of thesis79.pdf