Template_paper_proceedings_3rd_Slag_Valor_Symposium

Η ΠΡΟ(Σ)ΚΛΗΣΗ ΤΟΥ ΓΕΩΤΟΥΡΙΣΜΟΥ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ: ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ ΣΤΗΝ ΠΕΡΙΟΧΗ ΤΟΥ ΖΑΓΟΡΙΟΥ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ (ΒΔ ΕΛΛΑΔΑ)

Γεωργία ΚΑΝΕΛΛΟΠΟΥΛΟΥ1

1 Υπ. διδάκτορας, Τμήμα Διαχείρισης Πολιτισμικού Περιβάλλοντος και Νέων Τεχνολογιών, Πανεπιστήμιο Πάτρας, Σεφέρη 2, 30100, Αγρίνιο, Ελλάδα

geozagori@gmail.com

Περίληψη

Ο γεωτουρισμός (geotourism) δίνει προτεραιότητα στη βιωματική εμπειρία μέσα από την επαφή με το γεωπεριβάλλον και τα πολιτιστικά στοιχεία που συγκροτούν την ιδιαίτερη ταυτότητα κάθε τόπου. Το Ζαγόρι αποτελεί μια γεωγραφική ενότητα που αντιπροσωπεύει το συνδυασμένο έργο φύσης και ανθρώπου, απεικονίζοντας την εξέλιξη της ανθρώπινης κοινωνίας υπό την επίδραση των φυσικών περιορισμών του ορεινού χώρου. Στις προτεινόμενες γεωπολιτιστικές διαδρομές η διαλεκτική σχέση ανθρώπου-φύσης καθορίζεται με όρους ιστορικούς και καταγράφεται η διαδικασία μετασχηματισμού του φυσικού χώρου σε ανθρωπογενές τοπίο. Κάπως έτσι συλλέγουμε βότανα ακολουθώντας το μονοπάτι των Βικογιατρών στα πετρόχτιστα καλντερίμια ταξιδεύοντας πίσω στο γεωλογικό χρόνο, όπου τα νερά των παγετώνων σμίλευαν τα ιζήματα μιας βαθειάς θάλασσας.

Γεωτουρισμός-μια νέα μορφή βιωματικού τουρισμού

Κατά τη δεκαετία του 1980, οι αρνητικές επιπτώσεις του μαζικού τουρισμού, σε συνδυασμό με την πρόταση του μοντέλου της βιώσιμης ανάπτυξης, έδωσαν χώρο σε νέες μορφές ήπιου τουρισμού. Στο πλαίσιο αυτό αναπτύχθηκαν διάφοροι τύποι εναλλακτικού τουρισμού, όπως ο αγροτουρισμός, ο οικοτουρισμός, ο συνεδριακός, ο θρησκευτικός, ο πολιτιστικός, ο ιαματικός, ο θαλάσσιος, ο αθλητικός, ο χιονοδρομικός, ο περιπατητικός και ο ορειβατικός τουρισμός. Ο γεωτουρισμός θεωρείται μια νέα μορφή ήπιου τουρισμού, ο οποίος αναπτύσσεται δυναμικά τις δύο τελευταίες δεκαετίες σε αρκετές χώρες, και προκύπτει από τη σύνδεση του οικοτουρισμού με τον πολιτιστικό τουρισμό. Ως οικοτουρισμός χαρακτηρίζεται ο περιβαλλοντικά υπεύθυνος τουρισμός που αποσκοπεί στην απόλαυση και εκτίμηση της φύσης και των πολιτισμικών στοιχείων του παρόντος και του παρελθόντος. Προάγει τη διατήρηση της κληρονομιάς, έχει χαμηλό περιβαλλοντικό αποτύπωμα και ενισχύει την ενεργή κοινωνικο-οικονομική ανάμιξη του ντόπιου πληθυσμού1. Ο πολιτιστικός τουρισμός σχετίζεται με την επίσκεψη σε έναν τόπο με στόχο την επαφή με τα πολιτιστικά στοιχεία του, με την τοπική κοινωνία και ιστορία.

Επομένως ο γεωτουρισμός έχει ως κύριο στόχο τη σύνδεση των στοιχείων της γεωλογικής κληρονομιάς με το φυσικό περιβάλλον, με τα πολιτιστικά μνημεία και τις παραδόσεις κάθε τόπου2. Είναι η μορφή τουρισμού που δίνει προτεραιότητα στη βιωματική εμπειρία μέσα από την επαφή με τη γεωπολιτιστική κληρονομιά που συγκροτεί κάθε τοπική ταυτότητα3. Τα κίνητρα που ωθούν στην ανάπτυξη γεωτουριστικών προορισμών είναι κυρίως η εμπειρία και η γνώση. Επομένως, οι γεωταξιδιώτες ενεργοποιούνται από το κίνητρο της εξερεύνησης και τη δύναμη της αυθεντικότητας της γεωλογικής και της πολιτισμικής κληρονομιάς4.

Η γεωλογική κληρονομιά μιας περιοχής αποτελεί την κινητήριο δύναμη των γεωτουριστικών πακέτων, η οποία, σε συνδυασμό με την πολιτισμική κληρονομιά, δίνει μια εξαιρετικά μεγάλη προστιθέμενη αξία στην ποιότητα ενός γεωτουριστικού προορισμού. Η γεωλογική κληρονομιά είναι το σύνολο των γεωτόπων της, δηλαδή των  γεωλογικών-γεωμορφολογικών εμφανίσεων που αντιπροσωπεύουν σημαντικές στιγμές της ιστορίας της Γης, καταδεικνύοντας παράλληλα σύγχρονες φυσικές και γεωλογικές διεργασίες που συνεχίζουν να εξελίσσονται στη γήινη επιφάνεια5. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναι τα ηφαίστεια, τα βουνά, τα σπήλαια, τα φαράγγια, οι λίμνες, τα ποτάμια, οι θερμές πηγές, οι παλαιοακτές, οι παγετωνικοί σχηματισμοί, κτλ.

Επίσημοι γεωτουριστικοί προορισμοί αποτελούν τα γεωπάρκα. Ως γεωπάρκο ορίζεται η περιοχή η οποία περιέχει έναν ικανό αριθμό γεωτόπων, αποτελώντας ένα μωσαϊκό γεωλογικών χαρακτηριστικών ιδιαιτέρου ενδιαφέροντος, σπανιότητας ή κάλλους, αντιπροσωπευτικών της περιοχής, των γεγονότων και των διαδικασιών της γεωλογικής ιστορίας της. Συνήθως, το ενδιαφέρον της περιοχής δεν είναι μόνο γεωλογικό, αλλά έχει επίσης οικολογική, αρχαιολογική, ιστορική και πολιτισμική αξία6. Το 2000 ιδρύθηκε το Ευρωπαϊκό Δίκτυο Γεωπάρκων (European Geopark Network7) με στόχο την προστασία της γεωποικιλότητας, την ανάδειξη της γεωλογικής κληρονομιάς και τη βιώσιμη ανάπτυξη των περιοχών με ιδιαίτερη γεωλογική κληρονομιά, κυρίως μέσω της ανάπτυξης του γεωτουρισμού. Το παρόν το Δίκτυο απαρτίζεται από 69 μέλη σε 23 ευρωπαϊκές χώρες (Εικόνα 1). Πρόσφατα η Γενική Διάσκεψη της UNESCO αποφάσισε τη δημιουργία ενός νέου προγράμματος του Οργανισμού για τις Γεωεπιστήμες και τα Γεωπάρκα (International Geoscience and Geoparks Program8), σύμφωνα με το οποίο καθιερώνεται η αναγνώριση περιοχών με τον τίτλο «Παγκόσμια Γεωπάρκα UNESCO». Στο νέο πρόγραμμα εντάσσονται όλες οι περιοχές που ανήκουν σήμερα στο Παγκόσμιο Δίκτυο Γεωπάρκων, που αντιστοιχούν σε 120 γεωπάρκα από 33 χώρες.

Εικόνα 1: Ευρωπαϊκό Δίκτυο Γεωπάρκων

Οι δυνητικοί αγοραστές ενός γεωπολιτιστικού πακέτου είναι άνθρωποι με ελάχιστες ή και καθόλου γεωλογικές γνώσεις, οι οποίοι θέλουν να επισκεφθούν μια περιοχή (συνήθως εντός ενός γεωπάρκου), ελκυόμενοι απλά από τη φυσική ομορφιά του τοπίου. Σκοπός του γεωτουρισμού είναι οι γεωταξιδιώτες, όταν ολοκληρώσουν το ταξίδι τους, να έχουν ευαισθητοποιηθεί σε θέματα διατήρησης της γεωβιοποικιλότητας και του τοπικού πολιτισμού, αλλά και να έχουν κατανοήσει έννοιες που αφορούν τις επιστήμες της Γης μέσω της βιωματικής εκπαίδευσης9.

Γεωπολιτιστικές διαδρομές-ένα δυναμικό τουριστικό προϊόν

Οι κυριαρχούσες σήμερα κατευθύνσεις των ήπιων μορφών τουρισμού ορίζουν την έννοια των φιλικότερων προς το περιβάλλον τουριστικών δραστηριοτήτων, όπως το περπάτημα, η ποδηλασία, η συμμετοχή σε παραδοσιακές παραγωγικές διαδικασίες, η παρατήρηση χλωρίδας και πανίδας, η τροφοσυλλογή, κτλ. Τέτοιες δραστηριότητες συμβάλλουν, πέραν της αναψυχής, της πνευματικής καλλιέργειας, της επαφής με το φυσικό και πολιτισμικό περιβάλλον ενός τόπου και της άσκησης, στην προστασία της γεωπολιτισμικής κληρονομιάς και της τοπικής ταυτότητας.

Κατά συνέπεια, η έννοια του «μονοπατιού» και της «περιπατητικής- πεζοπορικής διαδρομής», δεν αποτελεί μια υποδομή προς όφελος μιας δευτερευούσης ή τριτευούσης σημασίας τουριστικής δραστηριότητας. Τουναντίον, αναδεικνύεται σε εξέχουσας κατηγορίας υποδομή, προτιμώμενη από ολοένα και αυξανόμενο αριθμό ατόμων, όλων των ηλικιακών ομάδων και εισοδηματικών κριτηρίων, ανεξαρτήτως του που βρίσκονται και για ποιο λόγο. Σύμφωνα με την έκθεση της Outdoor Foundation σχετικά με τη συμμετοχή σε υπαίθριες δραστηριότητες προκύπτει ότι το 48,4% των Αμερικανών συμμετείχαν σε τουλάχιστον μία υπαίθρια δραστηριότητα κατά το έτος 201410. Είναι χαρακτηριστικό ότι σε ευρωπαϊκό επίπεδο έχουν συγκεκριμενοποιηθεί άνω των 25 θεματικών μορφών μονοπατιών, εμπλέκοντας τουρισμό με αναψυχή, υπαίθριες δραστηριότητες, πολιτισμό, τέχνες, παραδοσιακά επαγγέλματα και δεξιότητες, παραδοσιακές παραγωγικές διαδικασίες και προϊόντα, γαστρονομία, υγεία, ευεξία, εκπαίδευση, εκμάθηση, περιβαλλοντικές πολιτικές και πρακτικές, οικολογία, επιστημονική παρατήρηση, φυσιολατρία, αθλητισμό και προπόνηση11.

Ως εκ τούτου, οι γεωπολιτιστικές διαδρομές δύναται να αποτελέσουν το κυριότερο διαχειριστικό-ερμηνευτικό εργαλείο ανάπτυξης του γεωτουρισμού σε έναν προορισμό, καθορίζοντας ένα εννοιολογικό-θεματικό πλαίσιο σχετικό με τη τοπική γεωπολιτισμική κληρονομιά. Επί της ουσίας χαρακτηρίζονται ως μονοπάτια διαθεματικής και διεπιστημονικής γνώσης. Η επιλογή του περιεχομένου δεν περιορίζεται σε γεωιστορικά κριτήρια, αλλά ενσωματώνει το γεωπεριβάλλον και την πολιτισμική φυσιογνωμία του τοπίου, καθώς ο σχεδιαστικός στόχος του τουριστικού αυτού προϊόντος είναι η αντίληψη της διαχρονικότητας του χώρου. Ο σχεδιασμός ενός πλέγματος διαδρομών με την αναβίωση δικτύων μονοπατιών σε μια περιοχή οφείλει να ενεργοποιεί την τοπική κοινωνία, συμβάλλοντας παράλληλα στην ανάπτυξη πρωτοβουλιών από τους τοπικούς φορείς. Στις διαδρομές αυτές οι ταξιδιώτες εξερευνούν και ανακαλύπτουν μέσα από βιωματικές δραστηριότητες τις ιδιαιτερότητες ενός τόπου, δημιουργώντας εμπειρίες, άρα συναισθηματικό δέσιμο με τον τόπο αυτό.

Το γεωπάρκο Βίκου-Αώου και η περιοχή του Ζαγορίου

Τα ελληνικά γεωπάρκα είναι τα εξής12: το Απολιθωμένο Δάσος Λέσβου (έτος ίδρυσης 2000), το Φυσικό Πάρκο Ψηλορείτη (έτος ίδρυσης-2001), το Εθνικό Πάρκο Χελμού-Βουραϊκού (έτος ίδρυσης-2009), η περιοχή του Εθνικού Δρυμού Βίκου-Αώου (έτος-ίδρυσης 2010) και το Φυσικό Πάρκο Σητείας (έτος ίδρυσης-2015). Το γεωπάρκο Βίκου-Αώου, το οποίο βρίσκεται στην Περιφερειακή Ενότητα Ιωαννίνων, θεωρείται μια εξαιρετικής σημασίας προστατευόμενη περιοχή, τόσο σε εθνικό όσο και σε ευρωπαϊκό επίπεδο, καθώς συνδυάζει μοναδικά το φυσικό και το ανθρωπογενές περιβάλλον (Εικόνα 2).

Το Ζαγόρι βρίσκεται εντός των ορίων του Γεωπάρκου Βίκου-Αώου και αποτελεί έναν ιδιαίτερο γεωπολιτισμικό προορισμό. Συνιστά μια γεωγραφική ενότητα που αντιπροσωπεύει το συνδυασμένο έργο φύσης και ανθρώπου, απεικονίζοντας την εξέλιξη της ανθρώπινης κοινωνίας υπό την επίδραση των φυσικών περιορισμών και καταναγκασμών του ορεινού χώρου. Από τις βραχοσκεπές του ποταμού Βοϊδομάτη, όπου έβρισκαν καταφύγιο οι κυνηγοί της εποχής των παγετώνων, ως την τοπική έκφραση της αρχιτεκτονικής τέχνης (γεφύρια, νερόμυλοι, καλντερίμια και σκάλες) των 17ου-19ου αιώνων, αποκαλύπτεται μια σειρά υποδηλώσεων της βαθύτατης αυτής σχέσης (Εικόνα 2).

Εικόνα 2: Η περιοχή του Ζαγορίου στη ΒΔ Ελλάδα (αριστερά) και τα κυριότερα γεωπολιτιστικά στοιχεία του γεωπάρκου Βίκου-Αώου (δεξιά)

Γεωπολιτιστικές διαδρομές στην περιοχή του Ζαγορίου

Η μεθοδολογία σχεδιασμού των γεωπολιτιστικών διαδρομών στο Ζαγόρι βασίστηκε στα παρακάτω χαρακτηριστικά, τα οποία συγκροτούν την τοπική ταυτότητα:

· Σημαντικοί πόροι γεωβιοποικιλότητας.

· Πληροφορία για την προϊστορία και την ιστορία.

· Ενσωμάτωση των διακριτών χαρακτηριστικών ενός τύπου, μιας περιόδου ή μιας μεθόδου οικοδόμησης.

· Στοιχεία φυσικής και πολιτισμικής κληρονομιάς.

· Τεκμήρια σημαντικής παρελθούσας σχέσης μεταξύ ανθρώπου και φύσης ως μιας ισορροπημένης και βιώσιμης σχέσης.

· Αισθητικές αξίες.

Επίσης, οι γεωπολιτιστικές διαδρομές συνοδεύονται από μια δομημένη αφήγηση με κεντρικό άξονα τη σχέση ανθρώπου-φύσης. Η κάθε αφήγηση προκύπτει από την πολύχρονη επιτόπια έρευνα που αφορά στο διάλογο του ανθρώπου ως κοινωνικού όντος με το φυσικό του περιβάλλον στην ορεινή αυτή περιοχή. Ο τοπικός πολιτισμός προσεγγίζεται με τη βοήθεια των νεότερων θεωρητικών εξελίξεων στο χώρο των κοινωνικών επιστημών, δηλαδή υπό ένα ολικό και διεπιστημονικό πρίσμα. Η διαλεκτική σχέση ανθρώπου-φύσης καθορίζεται με όρους ιστορικούς και καταγράφεται η διαδικασία μετασχηματισμού του φυσικού χώρου σε ανθρωπογενές τοπίο. Επιπλέον, η χρήση της ερμηνευτικής μεθόδου συμβάλλει στην βαθύτερη κατανόηση της συνάφειας του όλου προς τα επιμέρους στοιχεία του, φωτίζοντας εκ νέου το όλο, δηλαδή το ανθρωπογενές τοπίο (Εικόνα 3).

(ΓεωμορφολογίαΧλωρίδα-πανίδαΧρήσεις γηςΙστορία-πολιτισμόςΑλληλεπίδραση ανθρώπου-φύσης)

Εικόνα 3: Η πολυσύνθετη φύση του γεωτουρισμού ως εμπειρία

Ερχόμαστε έτσι σε επαφή με τον κύκλο του πρόβειου μαλλιού, πειραματιζόμαστε με την παρασκευή γαλακτοκομικών προϊόντων, συλλέγουμε βότανα ακολουθώντας το μονοπάτι των Βικογιατρών, περπατάμε στο πετρόχτιστο οδικό δίκτυο του παρελθόντος και, τέλος, αφήνουμε τη φαντασία μας ελεύθερη να ταξιδέψει πίσω στον γεωλογικό χρόνο, όπου τα νερά των παγετώνων σμίλευαν τα ιζήματα μιας βαθειάς θάλασσας. Για να αποτελέσει ο γεωτουρισμός ένα ελκυστικό τουριστικό προϊόν θα πρέπει να μην περιορισθεί μόνο σε θεματικές διαδρομές του τύπου μονοπάτια, αλλά να προσφερθεί ως ένα ολοκληρωμένο πακέτο υπηρεσιών και προϊόντων τοπικής ταυτότητας. Στο πλαίσιο αυτό αναπτύσσονται συνέργειες με αγροτουριστικά καταλύματα, με τοπικούς παραγωγούς, με οικομουσεία, με τοπικούς συλλόγους, κτλ. και οι γεωπολιτιστικές διαδρομές αποκτούν θεματικές όπως: «Ο δρόμος της ξερολιθιάς», «Το μονοπάτι των Βικογιατρών», «Ο κύκλος του μαλλιού», «Ο δρόμος για το τυρί», «Συλλέγοντας την τροφή μας» (Εικόνα 4, 5, 6).

Εικόνα 4: Γεωπολιτιστική διαδρομή: «Ο δρόμος της ξερολιθιάς»

Εικόνα 5: Γεωπολιτιστική διαδρομή: «Το μονοπάτι των Βικογιατρών»

Εικόνα 6: Γεωπολιτιστική διαδρομή: «Ο δρόμος για το τυρί»

Συμπεράσματα

Ο γεωτουρισμός μπορεί να διαδραματίσει ηγετικό ρόλο στον τομέα του τουρισμού και ιδιαίτερα του βιωματικού τουρισμού, δεδομένου ότι αποτελεί μιας ήπιας μορφής τουρισμό, ο οποίος βασίζεται στην ανακάλυψη της αυθεντικότητας της γεωλογικής και της πολιτισμικής κληρονομιάς. Στοχεύει στην απόκτηση νέων εμπειριών και γνώσεων, με σκοπό την ευαισθητοποίηση σχετικά με τη διατήρηση των τοπικών ταυτοτήτων13. Δεν αποτελεί απλά ένα ταξίδι σε προστατευόμενες περιοχές, αλλά ένα ταξίδι σε προορισμούς όπου η φύση και ο άνθρωπος συναντιούνται, ώστε οι γεωταξιδιώτες να βιώσουν πραγματικές εμπειρίες μέσω της εξερεύνησης, της ανακάλυψης και της ερμηνείας και τελικά με την βαθύτερη κατανόηση αυτού που βλέπουν, που ακούν και που αγγίζουν...

Βιβλιογραφία

Η. Πενθερουδάκη και Α. Γαλάνη, «Εναλλακτικός τουρισμός στην Ελλάδα και τις ανταγωνίστριες Μεσογειακές χώρες-Εξέλιξη και e-Marketing», Πτυχιακή εργασία, ΤΕΙ Πειραιά, 2014.

D. Newsome, R. Dowling and Y. Leung, “The Νature and Μanagement of Geotourism: A Case Study of two Established Iconic Geotourism Destinations”, Tourism Management Perspectives, 2-3, 19-27 (2012).

D. Newsome and R. Dowling, Geotourism: The Tourism of Geology and Landscape. Goodfellow Publishers, Οξφόρδη, 2010.

N. T. Farsani, C. Coelho and C. Costa, “Geotourism and geoparks as novel strategies for socio-economic development in rural areas”, International Journal of Tourism Research, 13 (1) 68-91 (2011).

I. Drandaki, A. Diakantoni, W. Eder, G. Fermeli, D. Galanakis, G. P. Gonggrijp, B. Hlad,  A. Koutsouveli,  G. Martini  and K. Page, “Geological Heritage: Research in Environmental Education and Cooperation in European Level”, in Proceeding of the 3rd International Symposium ProGEO on the Conservation of the Geological Heritage, Sociedad Geologica de Espana, 324-329, 1999.  

UNESCO, Global Geoparks Network, Published by Division of Ecological and Earth Sciences, Παρίσι, 2006.

http://www.europeangeoparks.org/

http://www.unesco.org/new/en/natural-sciences/environment/earth-sciences/global-geoparks/

T.A. Hose, “The English Origins of Geotourism (as a Vehicle for Geoconservation) and their Relevance to Current Studies”, Acta Geographica Slovenica, 51 (3) 343–359 (2011).

Outdoor Foundation, Outdoor Recreation Participation Topline Report, Washington, 2015.

B. Lane, Sustainable Rural Tourism Strategies: A Tool for Development and Conservation, Journal of Sustainable Tourism, 2 (1-2), 1994.

http://www.hellenicgeoparks.gr/

B. Nickerson and K. Bosak, “Measuring geotourism: Developing and Testing the Geotraveler Tendency Scale (GTS)” Journal of Travel Research, 5, 15-22 (2011).

IMIC2015: 1st International Conference on Experiential Tourism|Santorini, Greece|09-11/10/2015 8