rWNAtfO* ΦΙΑΟΑΟΠΚΦΝ ΓΚΝ04ΙΚΟΝ

ΚΑΤΑ ΤΝΜΗΝΙΑΝ <ΚΑΙΑΟΜ<ΚΟΝ

ΤΟΜΟΣ ΚΣτ' ΔΡ. 3 (ΙΟΥΛΙΟΣ - ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 1984>

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

ΜΑΡΤΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ, Ή πλαστογράφηση τής 'Ιστορίας τής Μακεδονίας σσ. 361 - 376 ΧΡΟΝΟΠΟΥΛΟΣ Κ., Είναι απαραίτητη ή σκηνή μέ τον Τειρεσία στον

ΟΙδίποδα Τύραννο; ., σσ. 377-383 ΠΟΤΑΓΑ ΑΝΝΑ, 'Αναφορά στον Ζήνωνα τον Κιτιέα σσ. 384-393 ΑΝΤΩΝΙΟΥ ΙΩ. ΑΘΑΝ., 'Ανέκδοτη επιγραφή από τη Δωδώνη . . . . σσ. 394 - 401 ΟΙΚΟΝΟΜΑΚΟΣ Ι. ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ, Περί τών τόνων καΐ τών πνευμάτων σσ. 402 - 413 ΤΣΟΥΚΝΙΔΑΣ Ι. ΠΩΡΓΟΣ, Ή περίφραση στίς συνθηματικές γλώσσες

'Ελλήνων επαγγελματιών σσ. 414 - 432 ΜΕΝΑΡΔΟΣ ΣΙΜΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΣ, Έπιστολαΐ τοϋ Κύπρου Κυρίλλου Γ'

προς τον Σίμον Μενάρδον σσ. 433 - 447 ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΠΟΥΛΟΣ Β., Ή σημασία τής θυσίας τοϋ Γρηγορίου τοϋ Ε' σσ. 448 - 462 ΤΣΙΝΟΡΕΜΑ Φ. ΣΤΑΥΡΟΥΛΑ, Ελευθερία, Λογικότητα καΐ το Νόημα τοϋ

Ήθικοϋ Λόγου σσ. 463 - 481 ΔΕΜΠΟΝΟΣ ΑΓΤΕΛΟ-ΔΙΟΝΥΣΗΣ, Είκοσι χρόνια θεατρική ζωή στην

Κεφαλονιά (1837 -1856) σσ. 482 - 515

ΒΙΒΛΙΟΚΡΙΣΙΑ

ΤΣΟΥΚΝΙΔΑΣ Ι. ΠΩΡΓΟΣ, Σ τ υ λ ι α ν ο ΰ ' Α λ ε ξ ί ο υ , Γλωσσικά μελετήματα, "Αθήνα 1981 σσ. 516 - 520

Ρ A ► Κ A * * ♦ * . ♦ΙΑΦΛ^ΠΚΦΗ Ρ4Μ+4ΙΚΦΚ ΚΑΤΑ ΤΜΜΗΗΙΑΗ <ΚΑΙΑΦΜ<Η$Η

• Ι δ ι ο κ τ ή τ η ς : ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ Γραφεία : Πλατεία "Αγ. Γεωργίου Καρύτση 8—'Αθήναι (Τ.Τ. 124)

Ε π ι τ ρ ο π ή Σ υ ν τ ά ξ ε ω ς

ΓΕΡ. ΙΩ. ΚΟΝΙΔΑΡΗΣ : Πρόεδρος Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός

Γ. Κ. ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΛΟΣ: Γενικός Γραμματεύς Φ.Σ. Π.

NIK. ΛΙΒΑΔΑΡΑΣ : 'Αντιπρόεδρος Φ.Σ. Π. Υπεύθυνος κατά νόμον έκδοτης Γερ. *Ιω. Κονιδάρης

Λεωφ.'Αλεξάνδρας 120

Π ρ ο ϊ σ τ ά μ ε ν ο ς τ υ π ο γ ρ α φ ε ί ο υ : ΕΥΑΓΓ. ΜΠΟΥΛΟΥΚΟΣ Όδός Φωτομάρα 54, 'Αθήναι - Τηλ. 9238.933

Τιμή τεύχους Δρχ. 300 (Α.Ν. 1092/1938, άρθρον 6, § 1)

ΕΤΗΣΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗ (συμπεριλαμβανομένων καί των ταχυδρομικών) : 'ΕσωτερικοΟ Δρχ. 1000. 'Εξωτερικού Δολλ. 30.

Δια Συλλόγους, Σχολεία Δρχ. 500. Δια Τράπεζας, 'Επιχειρήσεις, 'Οργανισμούς, "Ανωνύμους "Εταιρείας,

Δήμους καί Κοινότητας Δρχ. 5000.

Βιβλία αποστελλόμενα είς τό περιοδικόν αναγγέλλονται. 'Αποστελλόμενα είς διπλοϋν βιβλιοκρίνονται. Χειρόγραφα δημοσιευόμενα ή μή δέν επιστρέφονται.

"Εμβάσματα αποστέλλονται έπ' ονόματι τοΰ Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός.

Π Α ^ Κ Α $ Η $ ΤΟΜΟΣ ΚΣτ' ΙΟΥΛΙΟΣ­ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ 1984 ΑΡΙΘ. 3

ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΜΑΡΤΗ

Η ΠΛΑΣΤΟΓΡΑΦΗΣΗ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ*

Το 1944 ανακηρύχθηκε και εμφανίσθηκε για πρώτη φορά, στον ιστο­

ρικό και γεωγραφικό χώρο, ή λεγομένη «Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Μακεδονίας».

Ή ομόσπονδη αύτη Δημοκρατία πού είναι ενα τεχνητό πολιτικής σκο­

πιμότητας δημιούργημα του Κομμουνιστικού Κόμματος τής Γιουγκοσλαβίας οικειοποιείται το όνομα, τήν ιστορία καί τήν πολιτιστική κληρονομιά τής Μακεδονίας πλαστογραφόντας τήν ιστορία της κατά τρόπο αδιανόητο, πα­

ράλογο και απαράδεκτο. Ή ενέργεια αυτή θίγει ολόκληρο το ελληνικό λαό καί τή μνήμη δύο

Μακεδόνων, του 'Αριστοτέλη και του 'Αλέξανδρου, πού σφράγισαν τήν ιστορία τοΰ κόσμου, ό ένας με τή σοφία του καί ό άλλος με τήν ανδρεία του, τήν πολιτική του καί τήν μεγαλοψυχία του. Ή ενέργεια αυτή προσβάλλει σε παγκόσμια κλίμακα τήν συνείδηση τών ερευνητών και ιστορικών καί αποτελεί επιβουλή κατά τής χώρας μας, διότι Ελλάς δεν είναι μόνο μερικές χιλιάδες στρέμματα γης άλλα καί ή ιστορία της, ή πολιτιστική κληρονομιά της, καί ό λαογραφικός της πλούτος, τμήμα τών οποίων είναι καί ή ιστορία τής Μακεδονίας.

Τό περιεχόμενο καί οι επιπτώσεις τής πλαστογραφήσεως αυτής πρέπει να αποκαλυφθούν καί να πληροφορηθεί ό Ελληνικός λαός, να ενημερωθεί ή Διεθνής κοινή γνώμη άλλα καί οί λαοί τής Γιουγκοσλαβίας οι όποιοι αγνοούν καί δεν μπορούν να πληροφορηθούν τήν αλήθεια.

Παρά τήν πάγια καί έντονη πάντοτε απόρριψη άπό Ελληνικής πλευράς τών απαραδέκτων αυτών θέσεων, ή ανάγκη για τήν ενημέρωση αυτή είναι επείγουσα διότι ή συστηματική καί μεθοδευμένη εκστρατεία σέ παγκόσμια κλίμακα για τήν οικειοποίηση τοΰ Ελληνικού ιστορικού παρελθόντος δημιουργεί ήδη σοβαρές παρεξηγήσεις καί εγκυμονεί απρόβλεπτες έμπλο­

* Παρασκευή 18 Μαΐου 1984, Μεγάλη αίθουσα Φ. Σ. Παρνασσός.

364 Νικολάου Μάρτη

της Μακεδονίας στον Ελληνικό πολιτισμό είναι και έξώφθαλμος και αυταπόδεικτος.

Δυστυχώς όμως ή, χωρίς κανένα φραγμό με άφθονα οικονομικά και άλλα μέσα από ενα μονοκομματικό καθεστώς, κατευθυνόμενη εκτεταμένη προπαγανδιστική προσπάθεια εις ολόκληρο τον κόσμο έφερε αποτελέσματα τα όποια πρέπει να ανατραπούν με πληροφόρηση και να ανασταλεί ή περαι­

τέρω παραπλάνηση της διεθνούς κοινής γνώμης. Πριν δμως αναφερθώ εις τό πόσο ανυπόστατοι είναι οί ισχυρισμοί

των όψιμων αυτών Μακεδόνων πού θυμήθηκαν τήν καταγωγή τους μετά άπό 4.000 χρόνια έντονης παρουσίας καί δημιουργικής λάμψεως τών Ελλήνων Μακεδόνων καθώς καί πώς προέκυψε τό όλο θέμα καί ποίοι τό συντηρούν, θα αναφέρω δύο συγκεκριμένα ιστορικά γεγονότα πού είναι πράγματι απο­

στομωτικά καί δεν επιδέχονται καμμία διαστρέβλωση. Είναι δεδομένο αποδεκτό καί άπό τους Σλάβους ιστορικούς, ότι ή εί­

σοδος καί ή εγκατάσταση τών Σλάβων στή Βαλκανική έγινε τό πρώτον τον 6ον αιώνα μ.Χ καί ότι ή πολιτιστική τους ιστορία αρχίζει μόνο τον 10ο αιώνα όταν οί "Ελληνες μοναχοί της θεσσαλονίκης Κύριλλος καί Μεθό­

διος τους δίδαξαν τήν γλώσσα τους. Μόνο τό γεγονός αυτό αποκόπτει καί στερεί τους Σλάβους άπό κάθε

δεσμό με τή Βαλκανική, ιστορικό μεν προ του 6ου, πολιτιστικό δε προ του 10ου αιώνα.

Τό γεγονός ότι οί "Ελληνες Μακεδόνες μεγαλούργησαν 1.000 καί πλέον χρόνια, πρίν εγκατασταθούν οί Σλάβοι στή Βαλκανική, θέτει άπό μόνο του τελεία καί παύλα στή δήθεν Σλαβική καταγωγή τών Μακεδόνων.

Τό δεύτερο γεγονός είναι τό ακόλουθο: Ώς γνωστό, με τή συνθήκη τοΰ Βουκουρεστίου του 1913, ορίστηκαν

τα σημερινά σύνορα Ελλάδος, Σερβίας, Βουλγαρίας. Με τή συνθήκη αυτή ή Σερβία πήρε ενα τμήμα τής αρχαίας βορείου

Μακεδονίας πού τό ένταξε στή Νότιο Σερβία καί ενα άλλο τμήμα πήρε ή Βουλγαρία πού τό ονομάζει Πιρίν.

Με τή συνθήκη τοΰ Νεϊγύ του 1919 στή Σερβία προσαρτήθηκε ή Κροα­

τία καί ή Σλοβενία καί ιδρύθηκε τό Βασίλειο Σέρβων Κροατών καί Σλοβέ­

νων, τό όποιο καταλύθηκε τό 1941 με τή Γερμανική εισβολή στα Βαλκάνια. Τό 1944 με τήν επικράτηση τοΰ Κομμουνιστικού Κόμματος στή Γιου­

γκοσλαβία άνεκηρύχθη ή Όμόσπονδη Σοσιαλιστική Δημοκρατία τής Γιου­

γκοσλαβίας. Τό 1945 τό Γιουγκοσλαβικό Κομμουνιστικό Κόμμα μετωνόμασε τή

Νότιο Σερβία Μακεδονία καί τους κατοίκους της Μακεδόνες, καί έτσι μέ μία πολιτική απόφαση δημιούργησαν τό "Εθνος τών Μακεδόνων.

'Εάν συνεπώς δεν έγένετο ό δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος ή δεν διε­

Ή πλαστογράφηση της 'Ιστορίας τής Μακεδονίας 365

λύετο το Βασίλειο των Σέρβων Κροατών και Σλοβένων ή αν δεν είχε επι­

κρατήσει το Κομμουνιστικό κόμμα στη Γιουγκοσλαβία, δεν θα εΐχε διανοη­

θεί κανένας να δημιουργήσει τη νέα αύτη εθνότητα. Εθνότητες όμως δέν δημιουργούνται με κυβερνητικές αποφάσεις και με τήν οικειοποίηση του ονόματος και της ιστορίας και της πολιτιστικής κληρονομιάς άλλων λαών.

Μετά όμως άπό τα ανωτέρω ιστορικά γεγονότα πού μόνο αυτά διαλύουν τήν πλάνη και αποδεικνύουν ότι ή δημιουργία της «Δημοκρατίας» αυτής είναι ενα περιστασιακό τεχνητό πολιτικό δημιούργημα, θα αναφερθώ περι­

ληπτικά σε ολίγα μόνο αρχαία καί νεώτερα κείμενα και στοιχεία πού είναι αδιάσειστα καί παρουσιάζουν πόσο οί ισχυρισμοί τών πλαστογράφων αυτών είναι τελείως αναληθείς.

Οί Μακεδόνες είναι "Ελληνες καί για τις ρίζες τους καί τήν Ελληνική καταγωγή τους αναφέρονται τόσο οί αρχαίοι συγγραφείς, όσο καί τά ϊδια τα γεγονότα για τή συμμετοχή τους στή ζωή τών Ελλήνων καθώς καί για τό ρόλο τους στην ιστορία του Ελληνικού Έθνους.

Ό ρόλος της Μακεδονίας στον Ελληνικό πολιτισμό αρχίζει άπό τήν Μυθολογία.

Στον Όλυμπο ήταν ή κατοικία τών 12 θεών καί στα Πιέρια εισήγαγε τήν λατρεία τών Μουσών ο βασιλιάς Πιέρος. Συνεπώς τά Ελληνικά φύλα εκεί πρωτοεγκαταστάθηκαν προτού μετακινηθούν στά Νότια καί δέν ήτο νοητό νά έχουν τους θεούς τους σέ μή ελληνικό χώρο.

Κατά τον 'Ησίοδο, ό Μακεδών (ό πρόγονος του Μακεδόνικου λαού) καί ό Μάγνητας (πρόγονος του θεσσαλικού λαού) ήσαν παιδιά του Δία καί της Πανδώρας.

Ή καταγωγή τών Βασιλέων της Μακεδονίας, όπως αναφέρει ό 'Ηρό­

δοτος καί ό ιστορικός θεόπομπος, ήτο άπό τό "Αργός καί γενάρχης ήτο ό 'Ηρακλής.

'Υπάρχει εύρημα πού βρέθηκε άπό τον Καθηγητή Ανδρόνικο στή Βεργίνα τό 1966 πού αναφέρει «ΗΡΑΚΑΗ ΠΑΤΡΩΩ» (στον γενάρχη Ηρα­

κλή) καί τρίποδας πού φυλάσσεται στο Μουσείο Θεσσαλονίκης, εύρημα της Βεργίνας, πού γράφει «εΐμαι άπό τους αγώνας 'Ηραία του "Αργούς».

'Ιστορικές πηγές υπάρχουν πάρα πολλές στον "Ομηρο, Θουκυδίδη, Πολύβιο, Παυσανία καί 'Ηρόδοτο, ό όποιος λέγει ότι οί Λακεδαιμόνιοι, Κορίνθιοι, Τριζήνιοι καί Έπιδαύριοι κατάγονται άπό τους Δωριείς καί Μα­

κεδόνας. Ό Στράβων αναφέρει ότι «'Ελλάς ούν εστί καί ή Μακεδονία». Ό διορισμός Φιλίππου καί Αλεξάνδρου ως αρχιστρατήγων όλων τών

'Ελλήνων εις τό κοινόν της Κορίνθου καί ή Επιγραφή στο άγαλμα της 'Αθηνάς μέ εντολή τοΰ 'Αλεξάνδρου κατά τήν αποστολή λαφύρων της μάχης τοΰ Γρανικού «...ό 'Αλέξανδρος ό Φιλίππου καί οί "Ελληνες πλην Λακε­

366 Νικολάου Μάρτη

δαιμονίων αναθέτουν...» αποτελούν αποστομωτικά στοιχεία κατά τών πλα­

στογράφων. Ή συμμετοχή επίσης τών Μακεδόνων στην θρησκεία και πολιτιστική

ζωή τών άλλων Ελλήνων είναι ενα πρόσθετο στοιχείο. Οι Μακεδόνες ήσαν μέλη της 'Αμφικτιονίας τών Δελφών όπου είχαν

6 αντιπροσώπους και ώς γνωστό μόνο "Ελληνες ήσαν μέλη τών "Αμφικτιο­

νιών. Στους 'Ολυμπιακούς 'Αγώνες όπου συμμετείχαν μόνο "Ελληνες νίκησαν

10 Μακεδόνες σε διαφορετικές 'Ολυμπιάδες. Τρία αρχαία θέατρα, Δίου, Βεργίνας, Φιλίππων, της Μακεδονίας, παρου­

σίαζαν Ελληνικές τραγωδίες πού άπευθύνοντο σε Ελληνικό ακροατήριο. Ό 'Αλέξανδρος λατρεύθηκε σαν θεός άπό όλους τους "Ελληνες. Περσική επιγραφή του 513 π.Χ., μεταξύ τών λαών της Ευρώπης τών

υποτελών στον μεγάλο Βασιλέα, αναφέρει και τους «Yauna Takabara» ("Ιω­

νες μέ κάλυμμα κεφαλής όμοιο μέ ασπίδα). Ώς γνωστόν όλους τους "Ελληνες οι Πέρσες και οι 'Αρχαίοι 'Ανατολικοί λαοί αποκαλούσαν "Ιωνες, και κά­

λυμμα όμοιο μέ ασπίδα είχαν οί Μακεδόνες όπως διαπιστώνεται άπό Μακε­

δόνικα νομίσματα. Ή επιγραφή αυτή θεωρείται ή αρχαιότερα για τήν ελλη­

νικότητα της Μακεδονίας. Πλην τών κειμένων τών αρχαίων συγγραφέων και τών ιστορικών στοι­

χείων και ή Παλαιά Διαθήκη δίδει αποστομωτική απάντηση σέ αυτούς πού άναληθώς ισχυρίζονται ότι οί Μακεδόνες δεν είναι "Ελληνες.

Τό βιβλίο Μακκαβαΐοι Α της Παλαιάς Διαθήκης αρχίζει «...ό "Αλέ­

ξανδρος Φιλίππου ό Μακεδών ένίκησε τον βασιλέα Περσών... προηγουμέ­

νως βασίλευσε στην Ελλάδα». Ό Προφήτης Δανιήλ εις τό κεφάλαιο 200 περίπου χρόνια πριν γεννη­

θεί ό 'Αλέξανδρος προφήτευσε ότι ό βασιλεύς τών Περσών θα ηττηθεί άπό τον "Ελληνα βασιλέα καί ότι τον πρώτο βασιλέα θά τον διαδεχθούν 4 άλλοι βασιλείς άπό τό αυτό "Εθνος (οί 4 διάδοχοι του Μεγάλου Αλεξάνδρου).

'Εκτός όμως άπό τά κείμενα υπάρχουν σήμερα τα χιλιάδες ευρήματα εις αρχαιολογικούς χώρους καί τά Μουσεία της Μακεδονίας μέ Ελληνικές επιγραφές σέ νομίσματα, επιτύμβιες πλάκες καί εις άλλα ευρήματα. Στα Μουσεία της Μακεδονίας εΐναι καταγεγραμμένα 62.969 ευρήματα πού είναι όμοια μέ τά ευρήματα τών Μουσείων της λοιπής Ελλάδος. "Αν στον αριθμό αυτό προστεθούν α) όσα καταστράφηκαν άπό τους διαφόρους επιδρομείς, β) όσα άρπαξαν οί Ρωμαίοι (αναφέρονται μόνο σέ αγάλματα 20.000), γ) όσα βρίσκονται σέ ιδιωτικές συλλογές στα διάφορα Μουσεία άνά τον κόσμο σέ χέρια αρχαιοκαπήλων, δ) όσα κρύβει ακόμα ή Μακεδόνικη γη καί όσα βρέθηκαν ή εΐναι θαμμένα στην Αυτοκρατορία τοΰ Μεγάλου 'Αλεξάνδρου, τότε ό κατακλυσμός αυτός τών Ελληνικών Μακεδόνικων θησαυρών πρέπει

Ή πλαστογράφηση της 'Ιστορίας της Μακεδονίας 367

να τρέψει σε άτακτο φυγή τους άρνητάς της ελληνικότητας της Μακεδονίας. "Εναντι όλων αυτών δεν υπάρχει απολύτως τίποτα, άλλα μόνο ένας ισχυρι­

σμός, δηλαδή ότι κάπου αναγράφεται ότι ό 'Αλέξανδρος πριν άπό μία μάχη μίλησε στους Μακεδόνας Μακεδόνικα. Για το θέμα αυτό θα επανέλθω όταν αναφερθώ στο θέμα της γλώσσας.

Ειλικρινά όμως πρέπει κανένας να διερωτάται πώς βρίσκονται άνθρω­

ποι πού με αυτά τα δεδομένα πιστεύουν αυτό το παιδαριώδες παραμύθι. Άπό όλα αυτά τα ευρήματα άλλα και άπό τα κείμενα εξάγεται ότι οί

Μακεδόνες ήσαν "Ελληνες, είχαν τήν ϊδια γλώσσα, κοινά ιερά τών θεών και θυσίες παρόμοιες μέ τους άλλους "Ελληνες, δηλαδή όλα τά κατά τον Ηρόδοτο κύρια στοιχεία πού χαρακτηρίζουν ενα Έθνος.

Άπό τή Μακεδονία ξεκίνησε ο Μ. 'Αλέξανδρος δ όποιος με τή φιλε­

λεύθερη και δημιουργική πολιτική τον εξύψωσε διανοητικά τους λαούς πού κατέκτησε καϊ αγαπήθηκε και λατρεύτηκε σαν θεός και αγαπάτε σήμερα. Ό Μωάμεθ στο Κοράνιο τον χαρακτηρίζει προφήτη. Έποικιστικό τον όργανο, γράφει ô Holner στο βιβλίο τον ΠΑΥΛΟΣ ήτο ή Ελληνική μόρφωση, ή ελληνική παγκόσμια γλώσσα, ή ελληνική κοινοτική ζωή και ή ελληνική πόλη.

Ή Παλαιά Διαθήκη μεταφράσθηκε στην 'Ελληνική και τά Ευαγγέλια και οι Πράξεις τών Αποστόλων γράφηκαν στην 'Ελληνική γλώσσα γιατί τήν 'Ελ­

ληνική γλώσσα εγνώριζαν οί λαοί χάρις στους "Ελληνες Μακεδόνες, τον Μ. 'Αλέξανδρο καϊ τους διαδόχους τον. Σαν αναγκαία συνέπεια υπήρξε το γεγονός ότι ούτε ο Ρωμαϊκός, οϋτε ο Βνζαντινος ούτε ό νεώτερος Δντικός Πολιτισμός είναι νοητοί χωρίς τόν Μ. 'Αλέξανδρο.

«Όραμα δια της νυκτός ώφθη τω Παύλω άνήρ τις ήν Μακεδών έστώς παρακαλών αυτόν και λέγειν διαβάς εις Μακεδονίαν βοηθήσον ήμϊν» (Πρά­

ξεις Αποστόλων). Μέ όραμα συνεπώς Μακεδόνος ό Παύλος άπό τή Μακε­

δονία άρχισε τό 'Αποστολικό έργο του. "Εγραψε επιστολές και προς Φιλιππισίους και τους Θεσσαλονικείς

στην 'Ελληνική πού έκτοτε διαβάζονται εις ολόκληρο τόν κόσμο γιά νά υπενθυμίζουν τήν 'Ελληνικότητα της Μακεδονίας.

Άπό τήν Μακεδονία ξεκίνησαν οί "Ελληνες Θεσσαλονικείς μοναχοί Κύριλλος και Μεθόδιος γιά νά φωτίσουν τους Σλάβους στην ορθοδοξία και νά τους διδάξουν τήν γραφή και τή γλώσσα τους, μέ συνέπεια νά επηρεά­

σουν τις μετέπειτα εξελίξεις στην 'Ανατολική Ευρώπη. Μελέτη Γερμανίδος στους χώρους της Βορείου Μακεδονίας πού δόθη­

καν στή Γιουγκοσλαβία και Βουλγαρία, στηρίχθηκε σε φιλολογικές επι­

γραφές, αρχαιολογικές μαρτυρίες και σε νομίσματα πού δίνουν πληροφο­

ρίες γιά τήν λατρεία στους χώρους αυτούς. 'Αποδεικνύεται ότι όλες οί επιγραφές είναι Ελληνικές και ότι εκεί έλατρεύοντο μόνο Ελληνικές θεό­

τητες.

368 Νικολάου Μάρτη

'Από τα ανωτέρω σε περίληψη αναπτυχθέντα εξάγεται ότι οϋτε άγνοια δικαιολογείται οϋτε και επιτρέπεται παρερμηνεία της ιστορίας της Μακε­

δονίας καθώς και ή άναλήθεια τοΰ ισχυρισμού των Σκοπίων ότι δήθεν οί Μακεδόνες δεν ήσαν "Ελληνες άλλα χωριστή Έθνότης.

Ό άλλος ισχυρισμός ότι ή γλώσσα τών Μακεδόνων δεν είναι Ελλη­

νική άλλα το ομιλούμενο σήμερα Σλαβικό ιδίωμα επίσης είναι τελείως αναληθής.

Χιλιάδες ευρήματα μόνο με Ελληνικές επιγραφές υπάρχουν στην Μακεδονία, 'Ασία, 'Αφρική, άλλα και στο τμήμα τής Βορείου Μακεδονίας πού παραχωρήθηκε στην Γιουγκοσλαβία και Βουλγαρία. Καμμιά άλλη επιγραφή άλλης γλώσσας δέν υπάρχει.

Οί Ρωμαίοι, παρά τό γεγονός ότι κατέλυσαν τό Μακεδόνικο κράτος, κυκλοφορούσαν νομίσματα αναφερόμενα στή Μακεδονία μέ ελληνικά γράμ­

ματα και παραδοσιακά Μακεδόνικα θέματα. Ό λ η ή θεωρία τών Σκοπιανών για τήν γλώσσα τών Μακεδόνων στηρί­

ζεται στην πληροφορία ότι ό Μ. 'Αλέξανδρος πριν από μία μάχη μίλησε στους Μακεδόνες Μακεδόνικα.

Οί Μακεδόνες όμως, όπως και οί "Ελληνες άλλων περιοχών τής Ελλά­

δος, όπως συμβαίνει και σέ όλες τις χώρες τοΰ κόσμου, είχαν ξεχωριστή διάλεκτο ή βαρεία προφορά όπως έχουν και σήμερα. Ό Μ. Αλέξανδρος για να τους ενθουσιάσει προφανώς τους μίλησε στην διάλεκτο τους πού ήτο ή Ελληνική γλώσσα.

Οί Μακεδόνες έζησαν αιώνες στην 'Ασία και μιλούσαν μόνο τήν Ελ­

ληνική γιατί αυτή ήτο ή γλώσσα τους και για τό λόγο αυτό τα νομίσματα και πολλές επιγραφές πού βρέθηκαν έκεΐ εΐναι μόνο στην Ελληνική.

Ό 'Αλέξανδρος όταν τοΰ άνεκοίνωσαν ότι 30.000 νέοι Πέρσαι στρα­

τεύθηκαν είπε: «Να τους μάθετε Ελληνικά και να τους εκπαιδεύσετε στα Μακεδόνικα όπλα». "Αν οί Μακεδόνες μιλοΰσαν άλλη γλώσσα ασφαλώς ή εντολή θά ήτο διαφορετική.

Ό Ρωμαίος Τίτος Λίβιος περιγράφει συνέλευση Ελλήνων στην Αιτω­

λία τό 200 π.Χ. «όπου βρίσκονταν αντιπρόσωποι από Αιτωλούς, "Ακαρνά­

νας, Μακεδόνες, ανθρώπους όμόγλωσσους». Τό ομιλούμενο Σλαβικό ιδίωμα πού ονομάσθηκε τό 1945 Μακεδόνικη

γλώσσα δέν ήτο γνωστή γλώσσα άλλα ένα φτωχό λεξιλόγιο μέ λέξεις άπό άλλες γλώσσες χωρίς συντακτικό, γι' αυτό και συνεστήθη αμέσως τότε ειδι­

κή επιτροπή για τή διαμόρφωση του και για τή βελτίωση του για νά επι­

βληθεί σαν γλώσσα. Κατά τήν περίοδο τοΰ Βυζαντίου Βούλγαροι και Σλάβοι ήρθαν στην

Μακεδονία για νά έργασθοΰν, και για νά συνεννοοΰνται μέ τους Τούρκους, Έλληνες και 'Αλβανούς χρησιμοποιούσαν λέξεις άπό όλες αυτές τις γλώσ­

Ή πλαστογράφηση της 'Ιστορίας της Μακεδονίας 369

σες. Αυτός ό τρόπος συνεννοήσεως αποτελεί το ιδίωμα πού ονομάσθηκε Μακεδόνικη γλώσσα.

Ό τρίτος ισχυρισμός των Σκοπίων ότι όταν κατέβηκαν στη Μακεδονία οί Σλάβοι ενώθηκαν με τους μή Έλληνες Μακεδόνες της αρχαίας Μακεδο­

νίας και έγιναν Σλάβοι­Μακεδόνες και ότι αυτοί είναι οί πρόγονοι τών ση­

μερινών Σκοπιανών δεν επιτρέπει σοβαρή συζήτηση. Μέ τήν ϊδια λογική θα έπρεπε όταν κατέλαβαν τήν Θεσσαλία και Πελο­

πόννησο να είχαν ονομασθεί Πελοποννήσιοι­Σλάβοι, θεσσαλοί­Σλάβοι. Ή έντεχνη προσπάθεια τους να αποκτήσουν τό όνομα Μακεδόνες είναι ολο­

φάνερη. Τον όρο αυτό τον χρησιμοποιούν εκ τών υστέρων για να δικαιολογή­

σουν τό πώς από Σλάβοι έγιναν Σλάβοι­Μακεδόνες και σε συνέχεια άφοϋ άφήρεσαν τό Σλάβοι έμειναν μόνο Μακεδόνες.

Τέτοια μεταμόρφωση ενός λαοϋ σέ άλλο λαό — μοναδική στην παγκό­

σμιο ιστορία — ασφαλώς κανένας δέν μπορεί να τήν φανταστεί. Θα πρέπει και οί Τούρκοι πού κατέκτησαν τήν Ελλάδα, Βουλγαρία, Σερβία, Ρουμανία, Ουγγαρία κλπ., να είχαν γίνει Τουρκο­Έλληνες, Τουρκο­Βούλγαροι, Τουρ­

κο­Σέρβοι κλπ. Ό τελευταίος ισχυρισμός ότι δήθεν τα Μακεδόνικα ήθη και έθιμα, ιστο­

ρία, μνημεία και πολιτισμός δέν εΐναι Ελληνικά άλλα δημιουργήματα τών Μακεδόνων τύπου Σκοπίων, μόνο μειδιάματα ειρωνικά μπορεί να προκαλέσει.

Μία επίσκεψη στα μουσεία και τους αρχαιολογικούς χώρους της Μα­

κεδονίας άλλα και στην περιοχή τους μέ τις Ελληνικές επιγραφές και τα ελληνικά έργα τέχνης θα αφήσει άφωνους και αυτούς ακόμη τους φανατι­

κούς πλαστογράφους. "Αφωνοι κυριολεκτικά έμειναν όσοι 'Ανατολικοί επι­

σκέφθηκαν τα Μουσεία της Μακεδονίας. Πολλοί έξ αυτών τα θαύμασαν και επαίνεσαν τήν Ελληνική πολιτιστική κληρονομιά.

Είναι αστείο επίσης να εξάγεται ως αναγκαία συνέπεια ότι και ό "Αλέ­

ξανδρος και ό "Αριστοτέλης, πού τό έργο τους συνεχίζει και επηρεάζει ολό­

κληρο τον κόσμο και σήμερα ακόμη, ότι δέν είναι Έλληνες. Οί Σκοπιανοί υποστηρίζουν και μια άλλη θεωρία για να ξεπεράσουν τό

παρελθόν και οικοδομήσουν τό μέλλον και κυρίως γιά να αποκτήσουν ιστο­

ρικό τίτλο στο χώρο της Μακεδονίας. Ισχυρίζονται ότι ό Σαμουήλ πού εγκαθίδρυσε γιά 18 χρόνια τό κράτος του στην Άχρίδα ήτο Μακεδών και ότι τό βασίλειο του ήτο τό πρώτο Μακεδόνικο κράτος.

Ό ισχυρισμός είναι επίσης αναληθής, διότι ό Σαμουήλ ήτο Βούλγαρος και Βουλγαρικό ήτο τό κράτος πού ίδρυσε.

Ό Αυτοκράτωρ τοϋ Βυζαντίου Βασίλειος πού ένίκησε τον Σαμουήλ ονομάσθηκε Βουλγαροκτόνος και όχι Μακεδονοκτόνος, διότι ήτο Βούλ­

γαρος ό Σαμουήλ.

370 Νικολάου Μάρτη

Ό ιστορικός Βασίλιεφ τον αναφέρει ώς Βουλγαροκτόνο, ό Leutsenko, καθηγητής του Λένινγκραντ, αναφέρει τον Σαμουήλ ώς Βούλγαρο Βογιάρο, γιο του Κόμητα Σισμάν και τον Βασίλειο τον λέγει Βουλγαροκτόνο. Και ό Γιάννης Κορδάτος τον αναφέρει τον Βασίλειο ώς Βουλγαροκτόνο.

Πλην των ανωτέρω βρέθηκε στο Μοναστήρι και μία επιγραφή του 1017 πού ό άνηψιός του Σαμουήλ Ιωάννης αναφέρεται ώς Βούλγαρος το γένος. Ή επιγραφή δημοσιεύθηκε σε βιβλίο Γιουγκοσλάβου το 1974.

Β'. ΠΩΣ, ΠΟΤΕ ΚΑΙ ΑΠΟ ΠΟίΟΥΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΗΘΗΚΕ ΤΟ ΘΕΜΑ ΤΗΣ ΠΛΑ­

ΣΤΟΓΡΑΦΗΣΕΩΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ

Ή πρώτη επιβουλή κατά της Μακεδονίας έγινε με τήν συνθήκη τοϋ ΓΑγ. Στεφάνου το 1878 τήν οποία επέβαλε ή Ρωσία στην Τουρκία μετά τον Ρω­

σοτουρκικό πόλεμο. Με τήν συνθήκη αυτή έδημιουργεΐτο μεγάλη Βουλγαρία διότι κατελάμ­

βανε το μεγαλύτερο τμήμα της Θράκης και τήν Μακεδονία, εκτός Χαλκιδι­

κής και Θεσσαλονίκης. Με τον ξεσηκωμό όλων των 'Ελλήνων και τήν Επανάσταση τοϋ Λιτό­

χωρου οι άλλες μεγάλες δυνάμεις άντελήφθηκαν τα επεκτατικά σχέδια της Ρωσίας να επεκταθεί στο Αϊγαΐο και αντέδρασαν, με συνέπεια να υποχωρή­

σει ή Ρωσία και να υπογραφεί ή Συνθήκη τοϋ Βερολίνου, πού επανέφερε τή Βουλγαρία στα παλαιά σύνορα. "Αν παρέμενε ή Συνθήκη τοϋ Άγ. Στεφάνου, ή Μακεδονία θά είχε γίνει Βουλγαρική περιοχή.

Με τήν αποτυχία αυτή οί Βούλγαροι έθεσαν σε εφαρμογή άλλα σχέδια. 'Αναπτύχθηκαν δύο γνώμες. Ή μία των Βερχοβιστών πού ήθελαν τήν άμεσο ενσωμάτωση της Μακεδονίας στή Βουλγαρία και ή άλλη της Ε.Μ.Ε.Ο. πού επεδίωκε τήν προσάρτηση της Μακεδονίας σταδιακά μέ πρώτο βήμα τήν αυτονόμηση της.

Τότε άρχισε ή δράση τών κομιτατζήδων πού επέβαλε τον Μακεδόνικο αγώνα και χάρη στους ηρωικούς αγώνες τών Μακεδόνων και τών λοιπών Ελλήνων, ιδίως εθελοντών έκ Κρήτης άλλα και της Μάνης και από άλλα μέρη, σώθηκε ή Μακεδονία από τήν επιβουλή αυτή.

Κατά τήν διάρκεια τοϋ Μεσοπολέμου εμφανίστηκε ή Βαλκανική Κομ­

μουνιστική Όμοσπονδία και ή Κομιντέρν πού έθεσαν θέμα αύτονομήσεως της Μακεδονίας τό 1921.

Στην απόφαση πού συμμετείχε και τό Ελληνικό Κομμουνιστικό Κόμμα άντετάχθηκε ό Γεωργιάδης, Γενικός Γραμματεύς τοϋ Κόμματος, άλλα διε­

γράφη. Τό 1924 διατυπώθηκε και πάλι ή απόφαση τών Κομμουνιστικών κομμά­

των για μιά ενιαία και αυτόνομη Μακεδονία πού θά συμμετείχε σε μια Κομμουνιστική Όμοσπονδία στά Βαλκάνια.

Ή πλαστογράφηση της Ιστορίας της Μακεδονίας 371

Ή απόφαση επικυρώθηκε άπό τήν Κομιντέρν και έγινε υποχρεωτική για τα Κομμουνιστικά κόμματα.

Οι "Ελληνες κομμουνισταί πού διεφώνησαν, διεγράφησαν, όπως ό Κορδάτος.

Το 1935 ή Κομιντέρν υιοθέτησε τήν αρχή της ισοτιμίας των μειονοτή­

των μέ στόχο τή δημιουργία Λαϊκών μετώπων. Τό 1936 τό Κ.Κ.Ε. άνεκάλεσε τήν απόφαση του του 1924 και ευθυγραμ­

μίστηκε μέ τήν απόφαση της Κομιντέρν. Τό 1944 ιδρύθηκε στή Γιουγκοσλαβία ή Σοσιαλιστική Δημοκρατία της

Μακεδονίας, όπως αναφέρθηκε ανωτέρω. Τό 1947 ό Τίτο καί ό Δημητρώφ στο Μπλέντ συμφώνησαν τό Πιρίν

να ενσωματωθεί στην Σοσιαλιστική Δημοκρατία της Μακεδονίας, ή δέ Ελληνική Μακεδονία θα ένσωματουτο σέ πρώτη ευκαιρία.

Οί Βούλγαροι πού παραχωρούσαν τό Πιρίν έζήτησαν από τους Γιουγκο­

σλάβους να τους υποστηρίξουν τό αϊτημά τους για τήν παραχώρηση της Δυτικής Θράκης.

Ή διαφωνία Τίτο και Κομιντέρν ανέτρεψε τά σχέδια αυτά, εξεδιώχθη­

σαν οί Γιουγκοσλάβοι­Μακεδόνες πού πήγαν για να πείσουν τους Βουλγά­

ρους τοΰ Πιρίν ότι είναι Μακεδόνες καί έκτοτε ή Βουλγαρία σιγά­σιγά υπα­

ναχώρησε άπό τις αρχικές απόψεις της καί σήμερα δέχεται ότι ούτε υπήρξε ούτε καί υπάρχει Μακεδόνικο "Εθνος.

Τό Κ.Κ.Ε. τό 1949 διεκήρυξε ότι «ό Μακεδόνικος λαός θα βρει τήν πλήρη εθνική αποκατάσταση του».

Τήν απόφαση αυτή τήν άπεκήρυξε τό Κ.Κ.Ε. τό 1956 όταν δήλωσε ότι έκαμε λάθος.

Μέ τήν 'ίδρυση της Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας της Μακεδονίας τό 1945 έθεσαν σέ κίνηση ολόκληρο τον κρατικό μηχανισμό διότι για νά αναγνωρισθεί ή νέα εθνότητα έπρεπε νά υπάρξει χωριστή κρατική υπόσταση, Ιδιαίτερη γλώσσα, ανεξάρτητη εκκλησία καί ιστορική παράδοση.

Δημιούργησαν τους Κρατικούς φορείς, Μακεδόνικη Κυβέρνηση, Μα­

κεδόνικη Βουλή, Μακεδόνικη πρωτεύουσα τά Σκόπια, Γραμματεία εξωτε­

ρικής πολιτικής καί Εθνικής "Αμυνας. "Αξίζει έδώ νά αναφερθεί ότι τά Σκόπια δέν άνηκαν ποτέ στο χώρο της αρχαίας Μακεδονίας.

'Ονόμασαν τό ιδίωμα Μακεδόνικη γλώσσα. 'Επέτρεψε ή Γιουγκοσλαβική Κυβέρνηση μόνο στα Σκόπια καί ανα­

κηρύχθηκε αυτοκέφαλη Μακεδόνικη 'Εκκλησία, παρά τήν αντίδραση όλων των Πατριαρχείων καί τοΰ Σερβικού ακόμη, καί άρχισε ό άγων­ γιά τό ιστορικό υπόβαθρο.

Δεκάδες έρευνηταί στάλθηκαν σέ "Ανατολή καί Δύση καί συγκέντρω­

σαν εκατοντάδες χιλιάδες μικροταινίες άπό κρατικά καί ιδιωτικά καί έκκλη­

372 Νικολάου Μάρτη

σιαστικά αρχεία πού αφορούσαν την Μακεδονία. "Εγινε επεξεργασία κατ' εντολή και το 1969 κυκλοφόρησε ή πολυδιαφημισμένη ιστορία τοϋ Μακε­

δόνικου "Εθνους.

Γ . ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΤΗΣ ΠΡΟΠΑΓΑΝΔΙΣΤΙΚΗΣ ΑΥΤΗΣ ΕΚΣΤΡΑΤΕΙΑΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΛΑΣΤΟΓΡΑΦΗΣΗ ΤΟΥ ΙΣΤΟΡΙΚΟΥ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΟΥ ΠΑΡΕΛ­

ΘΟΝΤΟΣ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ

Ή συστηματική επί δεκαετίες επανάληψη των ιστορικών ανακριβειών, αί επισκέψεις στα Σκόπια προσωπικοτήτων (τελευταία Χούα­Φέγκ, Θάτσερ και πολλών άλλων), ή επίσκεψις στελεχών Κυβερνήσεων, έμφάνισις πολι­

τιστικών συγκροτημάτων σε όλο τον κόσμο, μή ορθή πληροφόρηση τών Γιουγκοσλάβων λόγφ τοϋ μονοκομματικού Κομμουνιστικού καθεστώτος, συνετέλεσαν ώστε γενεές Σκοπιανών να πιστεύουν ότι είναι Μακεδόνες.

"Ηδη υπάρχουν ξένοι οι οποίοι άπό άγνοια ιστορικών γεγονότων και στοιχείων ανεξέταστα και αβασάνιστα δέχτηκαν τις καινοφανείς θεωρίες για τό ιστορικό παρελθόν της Μακεδονίας.

Ή ΟΥΝΕΣΚΟ, διεθνής οργανισμός υπεύθυνος και για τήν πολιτιστική ιστορία τών λαών, δημοσιεύει τό περιοδικό ((Courier» και εις τήν Μακε­

δόνικη γλώσσα. Δεκατρία Πανεπιστήμια διδάσκουν ήδη τή Μακεδόνικη γλώσσα. Εφέ­

τος θα τήν εισαγάγουν στα Πανεπιστήμια της Κωνσταντινουπόλεως και Μελβούρνης και τό προσεχές έτος τα Πανεπιστήμια Μαδρίτης και Βου­

κουρεστίου. Λεξικό της Μακεδόνικης γλώσσας, όπως έγραψε συνεργάτης της «Ε­

στίας», ό «Διπλωματικός», εκτυπώνεται σέ ξένες γλώσσες για να κυκλοφο­

ρήσει σε ολόκληρο τον κόσμο. Κάθε χρόνο φιλοξενούνται στα Σκόπια εκατοντάδες φοιτητές άπό όλο

τον κόσμο και υφίστανται πλύση εγκεφάλου και γίνονται ακούσιοι προπα­

γανδισταί τοϋ λεγομένου Μακεδόνικου "Εθνους και εις ολόκληρο σχεδόν τον κόσμο ώς Μακεδονία είναι γνωστή ή Σοσιαλιστική Δημοκρατία τών Σκοπίων.

'Εκατοντάδες βιβλία κυκλοφορούν εις τήν Μακεδόνικη γλώσσα καθώς και σέ ξένες γλώσσες για τήν Μακεδονία.

Ώρισμένα δέ Πανεπιστήμια στην 'Αμερική εκδίδουν και βιβλία για τήν Μακεδονία τών Σκοπίων.

"Οσοι επιθυμούν να ασχοληθούν στο εξωτερικό για τήν Μακεδονία καταφεύγουν σέ Σλαβικές βιβλιοθήκες.

Στή Γιουγκοσλαβία επειδή λόγω του καθεστώτος δέν υπάρχει δυνατό­

της ελευθέρας συζητήσεως, έρεύνης και κριτικής τοϋ θέματος αύτοϋ, γενεές

Ή πλαστογράφηση της Ιστορίας της Μακεδονίας 373

ολόκληρες πιστεύουν στις απόψεις των Σκοπιανών διότι αυτές διδάσκονται στα σχολεία.

Σέ διάφορες χώρες γίνονται εκπομπές στο ραδιόφωνο ή την τηλεόραση υπέρ τών απόψεων τών Σκοπιανών και οι λαοί άκοϋν συνεντεύξεις κατα­

σκευασμένες και παραποιημένες. Λειτουργούν επίσης σέ πολλές χώρες 'Ινστιτούτα Μακεδόνικα πού

χρηματοδοτούνται άπό τα Σκόπια. "Αν τα ανωτέρω πού συνιστούν φαλκίδευση του ιστορικού παρελθόντος

τοΰ λαού μας συνδυασθούν και μέ τό γεγονός δτι συνεχώς υποστηρίζεται, και μάλιστα άποτολμάται να δηλώνεται τούτο και μέσα στη χώρα μας, ότι υπάρχει Μακεδόνικη μειονότης στην Ελλάδα, τότε ή προσπάθεια αύτη δέν μπορεί παρά να κριθεί ώς μη φιλική αν όχι και εχθρική κατά της εδαφικής μας άκεραιότητος.

Για να μή θεωρηθώ ότι κινδυνολογώ αναφέρω κατωτέρω θέση πού υπε­

στήριξε σέ άρθρο του της 17­2­1981 και δημοσιεύθηκε στο «Βήμα», ό Πρόε­

δρος της ΕΔΑ κ. Ήλιου, μέ τίτλο «Προσοχή στή Μακεδονία». Ό κ. Ήλιου έλαβε, όπως πολλοί άλλοι, ημερολόγιο μέ σλαβική γραφή «Μεκεδονίγια», όπου ένας πολεμιστής (κομιτατζής) μέ έφ' όπλου λόγχη βρίσκεται κάτω άπό τό άγαλμα ελευθερίας πού στηρίζεται και στην Ελληνική Μακεδονία και έχει τό σύνθημα «'Ανεξάρτητη και ελεύθερη Μακεδονία». Τήν ενέργεια αυτή ό κ. Ήλιου τήν χαρακτηρίζει ώς ύποπτη πού θέτει σέ διακινδύνευση τα εθνικά μας δίκαια στή Μακεδονία και ότι εκφράζει μία οργανωμένη εκστρα­

τεία σέ βάρος της εθνικής μας άκεραιότητος και αποβλέπει στον ακρωτη­

ριασμό της Βορείου Ελλάδος. Εις ελληνική ν εφημερίδα τοΰ Καναδά αναγράφεται ή πληροφορία ότι

κατά τον εφετινό εορτασμό τής επετείου τοΰ Ήλιντέν στον Καναδά ό Πρόε­

δρος Σωτηρέφσκυ τής Ματίστα, πού είναι ή υπηρεσία τών αποδήμων Μα­

κεδόνων τών Σκοπίων, έδήλωσε παρουσία τοΰ Γιουγκοσλάβου Προξένου ότι άπό τό 1903 πέτυχαν οί Μακεδόνες και πολλά και λίγα, πολλά μέν όπως ή αναγνώριση τής διεθνούς κοινωνίας καθώς και ή δημιουργία μεγάλων κέν­

τρων Μακεδόνων πατριωτών στον Καναδά, 'Αμερική και Αυστραλία, και λίγα, στα όποια συμπεριλαμβάνεται και τό γεγονός ότι δέν κατόρθωσαν να ελευθερώσουν ολόκληρη τήν Μακεδονία.

Τό τελευταίο αυτό αποτελεί μεγάλο στόχο τών Σκοπιανών, είναι ευθεία απειλή κατά τής άκεραιότητος τής Ελλάδος και απειλή κατά τής ειρήνης στην περιοχή.

Ή πλαστογράφηση συνεπώς τής ιστορίας τής Μακεδονίας πού είναι πρωτοφανής και μοναδική στην παγκόσμιο ιστορία παραπλάνηση, δέν πρέ­

πει πλέον νά αφεθεί να δηλητηριάζει ακόμα περισσότερο τις σχέσεις τών δύο λαών, τήν διεθνή κοινή γνώμη άλλα και τον λαό τής Γιουγκοσλαβίας.

374 Νικολάου Μάρτη

Ανακύπτει λοιπόν καθήκον των "Ελλήνων να αντιδράσουν κατά των πλαστογράφων αυτών τής πολιτιστικής των ιστορίας.

Σήμερα υπάρχουν πλέον οι αδιάψευστες μαρτυρίες των φθεγγομένων λίθων τής Μακεδονίας αλλά και αναρίθμητα άλλα στοιχεία δίδουν τήν δυ­

νατότητα πώς θα αντιδράσουμε αποτελεσματικά στην επίθεση πού γίνεται εναντίον τής Ελλάδος στο πολιτιστικό τομέα πού έχει και άλλες προεκτά­

σεις. Ό Πρόεδρος τής Δημοκρατίας, Μακεδών ο ϊδιος, έλαβε μέτρα ουσια­

στικά για τήν συγκέντρωση και προβολή πολυτίμου ύλικοϋ για τήν τεκμη­

ρίωση τής πορείας των Ελλήνων τής Μακεδονίας ανά τους αιώνες. Ενίσχυσε κατά τήν περίοδο 1955­1960 τήν Εταιρεία τών Μακεδόνικων

Σπουδών και ανήγειρε πλούσιο και άνετο μέγαρο στην Θεσσαλονίκη, όπου επιτελείται ενα σημαντικό επιστημονικό και εθνικό έργο για τήν Μακεδονία.

Με ενίσχυση του άρχισαν από το 1957 ανασκαφές στην Πέλλα, τά δε τελευταία δύο χρόνια γίνονται συστηματικές και εκτεταμένες αρχαιολο­

γικές ανασκαφές στο Δίο, Πέλλα, Βεργίνα, Σίνδο, μέ προσωπική επέμβαση και παρακολούθηση, μέ αποτέλεσμα να αποκαλυφθούν αρχαιολογικά ευρή­

ματα πού αποτελούν, όπως έδήλωσε, αδιάψευστη μαρτυρία τής συνέχειας τού αρχαίου και του νεώτερου πολιτισμού και αποδεικνύουν τήν πολιτι­

στική ταυτότητα τής Βορείου και Νοτίου Ελλάδος. Μέ επέμβαση του έγινε ή συγγραφή άπό τήν Εκδοτική "Αθηνών τού

βιβλίου «ΦΙΛΙΠΠΟΣ ΒΑΣΙΛΕΥΣ ΤΩΝ ΜΑΚΕΔΟΝΩΝ)) και «ΜΑΚΕΔΟ­

ΝΙΑ 4.000 ΧΡΟΝΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ». Ιδρύθηκε οργανισμός για τήν διάσωση, διαφύλαξη και μελέτη τών

ανεκτίμητων θησαυρών του 'Αγίου "Ορους. Πραγματοποιήθηκε ή έκθεση του Μεγάλου "Αλεξάνδρου στην 'Αμερική,

Καναδά, πού αποφάσισε ό ϊδιος ό Πρόεδρος και πού απετέλεσε καλλιτεχνι­

κό και ιστορικό γεγονός μεγάλης εθνικής σημασίας. Τό Συμβούλιο τής Ευρώπης, όπως έδήλωσε ό κύριος Άντινόλφη, Ανα­

πληρωτής Γεν. Γραμματέας τού Συμβουλίου, άπό τους κυρίους του στόχους στον πολιτιστικό τομέα, είναι να καταστήσει κτήμα όλων τών Ευρωπαϊκών λαών τήν ανεκτίμητη αξία τής πολιτιστικής κληρονομιάς τών χωρών τής Ευρώπης.

Αυτονόητο είναι ότι κατά μείζονα λόγο τό Συμβούλιο τής Ευρώπης δέν μπορεί να μείνει αδιάφορο όταν σημαντικώτατοι σταθμοί τής πολιτιστικής ιστορίας τής Ευρώπης, όπως είναι ή πολιτιστική ιστορία τής Μακεδονίας, παραποιείται κατά τρόπο απαράδεκτο και σχεδόν παιδαριώδη.

"Ισως θά υπάρξουν ώρισμένοι πού θα πουν: «...μα τί τά θέλουμε αυτά να δημιουργούμε προβλήματα μέ τους Γιουγκοσλάβους;»

'Ακριβώς για να αποφευχθούν τά σοβαρώτερα προβλήματα πρέπει τό

'Η πλαστογράφηση της 'Ιστορίας της Μακεδονίας 375

ταχύτερο, όσο είναι καιρός ακόμη, να ξεκαθαρίσει αυτό το νόθο κατασκεύα­

σμα πού δηλητηριάζει κάθε μέρα και περισσότερο τις σχέσεις των δύο φίλων λαών.

Ή αλήθεια δεν δημιουργεί προβλήματα, άλλωστε πολλοί Γιουγκοσλά­

βοι δυσανασχετούν με την θέση αυτή των Σκοπιανών διότι γνωρίζουν τήν πραγματικότητα. Αυτό σας τό διαβεβαιώ, εχω προσωπικήν αντίληψη.

Μή ξεχνούμε ότι στή φίλη αυτή χώρα δεν υπάρχει δυνατότης συζητή­

σεως και κριτικής για να γνωρίσουν τήν αλήθεια, ιδίως στα Σκόπια, πού επί δεκαετίας διδάσκονται να πιστεύουν ότι είναι Μακεδόνες. Δημιούργησαν ενα ψευδές οικοδόμημα θεμελιωμένο στην άμμο, τό όποιο θα διαλύσουν οί ψίθυροι τών φθεγγομένων λίθων της Μακεδονίας.

"Οσοι άπό τους παρασυρθέντας θελήσουν να επισκεφθούν στή Μακε­

δονία τους αρχαιολογικούς χώρους και τα Μουσεία θα αντιληφθούν αμέσως τήν αλήθεια. Χαρακτηριστική εΐναι ή δήλωση του Προέδρου Μιττεράν μετά τήν επίσκεψη του στή Βεργίνα: «Δεν γνώριζα τα θαυμάσια αποτελέ­

σματα τών ανασκαφών στην Βεργίνα, ούτε ότι εμφανίζεται εκεί τόσο έντονα ή σφραγίδα της Ελλάδος». Επίσης Πρεσβευτής Δυτικής χώρας στην ΟΥΝΕΣΚΌ δήλωσε: «'Έμεινα κατάπληκτος άπό τα αριστουργήματα της τέχνης τών Μακεδόνων, άλλα τό σημαντικώτερο για μένα εΐναι ότι ξεκα­

θάρισα τό θέμα της Μακεδονίας». Παράλληλα στή χώρα μας πρέπει να κινητοποιηθούν οί πνευματικοί

άνθρωποι στα Πανεπιστήμια, τα επιστημονικά ιδρύματα, μέ τήν έρευνα και με όπλο τήν επιστημονική αλήθεια και τις αδιάψευστες μαρτυρίες τών φθεγγομένων λίθων της Μακεδονίας.

Ό Τύπος, τά Κρατικά μέσα δημοσιότητος, χωρίς υπερβολές ή μισόλογα, άλλα μέ σταθερότητα, συνέπεια και πάνω άπό όλα οί εκπαιδευτικοί μας. Τά Σχολικά μας εγχειρίδια αγνοούν τήν αρχαία και νεώτερη ιστορία της Μα­

κεδονίας και όταν σέ μερικά άπό αυτά υπάρχουν 2­3 παράγραφοι πού συνή­

θως βρίσκονται στις τελευταίες σελίδες τού βιβλίου, κανένας μαθητής δέν τις διδάσκεται και θα πρέπει λόγω της ειδικής αυτής εμπλοκής κατά προτε­

ραιότητα νά διδάσκονται οπωσδήποτε. Μέσω τών Πρεσβειών και τών Γραφείων Τύπου στο εξωτερικό θα πρέ­

πει νά γίνει συστηματική προβολή της ιστορίας και τού πολιτισμού της Μα­

κεδονίας μέ βιβλία και ειδικές ταινίες ώστε νά βοηθηθούν και οί ομογενείς μας πού έχουν τήν δυνατότητα σέ όλα τά πλάτη της γης νά επισημαίνουν και νά διαφωτίζουν συνεχώς όσους πλανήθηκαν και κυρίως τά ξένα Πανε­

πιστήμια τά όποια μέ τό νά αγνοούν τήν Ελληνική ιστορία παρασύρονται και εκτίθενται σοβαρά.

Για τό εξωτερικό ήδη τό Υφυπουργείο Τύπου παρέλαβε αντίτυπα άπό τό ειδικό για τό σκοπό αυτό βιβλίο μου για τήν αποστολή τους στους Άκο­

376 Νικολάου Μάρτη

λούθους Τύπου για την ενημέρωση τών ομογενών μας και της διεθνούς κοι­

νής γνώμης. Το «"Ιδρυμα 'Αλέξανδρος Ωνάσης» πού μεταφράζει, και θα διανείμει

σε προσωπικότητες στο εξωτερικό, τό βιβλίο μου στα αγγλικά, γαλλικά και γερμανικά, προσφέρει μία πολύ μεγάλη εθνικής σημασίας υπηρεσία χά­

ρις εις το μεγάλο διεθνές κύρος τοϋ 'Ιδρύματος. Και τέλος ό Αρχιεπίσκο­

πος Αμερικής κ. Ιάκωβος ενδιαφέρεται για την ενημέρωση τόσο τών ομο­

γενών 'Αμερικής και Καναδά όσο και τών 'Αμερικανών και Καναδών. Άπό όσα πολύ περιληπτικά ανέπτυξα για την ιστορία τής Μακεδονίας

ανακύπτει χρέος τόσον τών Ελλήνων όσον και όλων τών πολιτισμένων αν­

θρώπων για την διαφύλαξη καί προάσπιση της. Ή υποχρέωση άλλωστε τής Διεθνούς Κοινότητος για την διαφύλαξη τής πολιτιστικής κληρονομιάς τών λαών πού αυτονόητα συμπεριλαμβάνει καί τη διασφάλιση άπό κάθε παραποίηση της προκύπτει καί άπό καταστατικές διατάξεις Διεθνών 'Ορ­

γανισμών καί άπό Διεθνείς Συμβάσεις. Είδικώτερα μέ την ένταξη τής Ελλάδος στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα

τα όρια τής οποίας βρίσκονται πλέον καί στον Μακεδόνικο χώρο καί οί λαοί τών χωρών τής Κοινότητος προβάλλουν την έπιστροφήν τής Ευρώπης στις πολιτιστικές της ρίζες, ή πολιτιστική κληρονομιά τής Μακεδονίας αποκτά μία πρόσθετη διάσταση δεδομένου ότι ό σύγχρονος Δυτικός πολιτι­

σμός δέν εϊναι νοητός δίχως τον Μακεδόνα 'Αλέξανδρο. Πέραν όμως αυτού, όπως αναφέρει ό αείμνηστος Καθηγητής Άπ. Δα­

σκαλάκης στο βιβλίο του «Ο ΕΑΑΗΝΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ»: «Μπο­

ρεί να θεωρηθεί αναμφισβήτητο ότι αν οί Μακεδόνες δέν χρησίμευαν πρά­

γματι σαν πρόφραγμα (πράγμα πού αναφέρει καί ό Πολύβιος) κατά τών πάσης φύσεως νοτίως του 'Ολύμπου επιδρομών τών βαρβάρων, ό ελληνισμός δέν θα έμενε επί τόσους αιώνες απερίσπαστος να θεμελιώσει τα δόγματα τής ελευθερίας καί να φθάσει στα περίλαμπρα δημιουργήματα τής σκέψης καί τής τέχνης τα όποια κληρονόμησε ή σύγχρονη ανθρωπότητα».

Πρέπει να γίνει κατανοητό άπό όλους γενικά ότι αποδοχή τής θεωρίας αυτής τών νεόκοπων Μακεδόνων εΐναι εξω άπό κάθε λογική καί ιστορική πραγματικότητα καί αποτελεί όχι μόνο μή φιλική αντιπαράθεση προς τον ελληνικό λαό άλλα εκθέτει καί όσους τήν αποδέχονται.

Κ. ΧΡΟΝΟΠΟΥΛΟΥ Δρος Φιλοσοφίας Παν. Bristol

ΕΙΝΑΙ ΑΠΑΡΑΙΤΗΤΗ Η ΣΚΗΝΗ ΜΕ ΤΟΝ ΤΕΙΡΕΣΙΑ ΣΤΟΝ ΟΙΔΙΠΟΔΑ ΤΥΡΑΝΝΟ;

Ποιος είναι ό ρόλος πού παίζει ή σκηνή με τον Τειρεσία στον Οιδίποδα Τύραννο τοϋ Σοφοκλή; Μπορούμε να πούμε ότι ή σκηνή αυτή δεν είναι απαραίτητη στο έργο και δτι συνεπώς είναι δυνατό να λείψει;

Ό Οιδίπους μετά τον πρόλογο και τήν αρχή τοΰ πρώτου επεισοδίου αναζητεί το φονιά τοΰ Λαίου. Κι ενώ ό λαός με αγωνία περιμένει απ' αυτόν να ενεργήσει μέ γρηγοράδα1, ό Οιδίπους κάθεται και διαπληκτίζεται μέ τον Τειρεσία και κατηγορεί αυτόν και τον Κρέοντα για προδοσία2. Τή σκηνή αυτή φυσικά έτσι τή θέλησε ό Σοφοκλής· ό ποιητής εΐναι αυτός πού τήν έχει εντάξει στή θέση αυτή και της έχει δώσει και τή μορφή μέ τήν οποία τήν ξέρουμε3. Θα ήταν όμως δυνατό, μετά τή διαβεβαίωση τοΰ Οιδίποδα προς το χορό δτι θα καταβάλει κάθε προσπάθεια, για να λυτρώσει τήν πόλη άπό το λοιμό, να εμφανιστεί ή Τοκάστη και στή στιχομυθία πού θα επακο­

λουθούσε να δώσει τις αναγκαίες πληροφορίες για το φόνο τοΰ Λαΐου ανα­

φέροντας σέ κάποια στιγμή και τό περιλάλητο σταυροδόμι, πού αποτελεί βασικό στοιχείο για τήν ανέλιξη τοΰ δράματος. Μέ μια τέτοια πλοκή ή τρα­

γωδία θα ήταν και πάλι για έναν καλοπροαίρετο4, ευσεβή και διακρινόμενο για τήν όξύνοιά του5 βασιλιά, πού εΐχε πλήρη άγνοια για τον εαυτό του, και

1. Βλ. 22­30, 174­88 και 665 κ.έ. 'Επίσης: ικετεύομέν σε πάντες οϊδε πρόστροποι (41), W, ώ βροτών άριστ , ανόρθωσον πάλιν Ι W, εύλαβήθηθ' (46,7), 51, 53.

2. Βλ. τις παρατηρήσεις τοϋ χοροϋ: δει ό' ον τοιούτων, άλλ' δπως τα τοϋ θεοϋ / μαν­

τε'ι άριστα λνσομεν, τόδε σκοπεΐν (406,7), άλλα μοι δνσμόρω γά φθίνον / σα τρύχει λήμα και ταό' εί κακοΐς [κακά] / προσάψει τοις πάλαι τα προς σφών (665­7), άλις εμοιγ\ άλις, γάς προνοονμένω / φαίνεται, ενθ' εληξεν, αύτοϋ μένειν (685,6).

3. Πβ. Μ. J. O'Brien, Twentieth century interpretations of Oedipus Rex. A Collection of critical essays. Edited by..., Englewood Cliffs, N. J. 1968, σ. 7. Ό Corneille π.χ. δέν πα­

ρουσιάζει τον Τειρεσία στή σκηνή· βλ. σχετικά R. C. Jebb, Oedipus Tyrannus, o.XXXVII. 4. Πβ. το σχόλιο στό στ. 1: φιλόδημον και προνοητικον τοϋ κοινγι συμφέροντος το

τοϋ Οιδίποδος ήθος και στο στ. 93. 5. Ό Α. J. Α. Waldock (Sophocles the dramatist, Cambridge 1966, σ. 144, 146, 147)

έχει τή γνώμη δτι ό Οιδίπους δέν είναι ιδιαίτερα όξύνους. Τήν ίδια άποψη διατυπώνει και

378 Κ. Χρονόπουλου

ανακαλύπτει άπο τη μια μεριά δτι ό ϊδιος στάθηκε ή αϊτία συμφορών για τή χώρα του και άπο την άλλη δτι είναι ό φονιάς του πατέρα του και άντρας της μητέρας του6.

Μπορούμε να ποϋμε λοιπόν ότι ή σκηνή με τον Τειρεσία αποτελεί ανα­

πόσπαστο μέρος του έργου; 'Ή μήπως είναι δυνατό να τήν αφαιρέσουμε χωρίς να χαθεί τίποτε το ουσιαστικό άπ' αυτό μέ τήν πεποίθηση ότι ουδέν μόρων τοϋ δλον εστίν;1 Ή ανάλυση της ίδιας της σκηνής ίσως βοηθήσει.

Ό Τειρεσίας γιά τους γέροντες τοϋ χορού είναι το μόνο πρόσωπο πού μπορεί να δει τήν αλήθεια8. Κι ό Οιδίπους τον προσφωνεί μέ τον καλύτερο δυνατό τρόπο, επιβεβαιώνει τις ικανότητες τοϋ μάντη και επικαλείται τή βοήθεια του9. Μέ τά πρώτα του λόγια ό Τειρεσίας φανερώνει τήν απροθυμία του νά συνεργαστεί και νά συμπαρασταθεί στο λαό και τό βασιλιά στις δύσ­

κολες αυτές περιστάσεις. Κακή εϊναι ή γνώση, λέει, σ' εκείνον πού δέν τοϋ είναι χρήσιμη· αν δέν τό 'χε ξεχάσει αυτό, δέ θα ερχόταν10. "Αν άναλογιστοΰ­

με ότι ό Τειρεσίας τελικά όχι μόνο αποκαλύπτει τυπικά τό χρησμό του άλλα και προλέγει τό περιεχόμενο του στον Οιδίποδα μέ ποικίλους τρόπους, αυτή ή αΡΧή γεννά ϊσως τήν απορία μας. "Αν ό μάντης δέν ήθελε νά πει τήν αλή­

θεια, απλώς δέ θά τήν έλεγε­ ή, ακόμη καλύτερα, δέ θά παρουσιαζόταν11. "Ενας μάντης δέ λησμονεί. Άπό τήν άλλη πάλι μεριά δέν μπορεί νά υπάρχει

ό G. Norwood, Greek Tragedy, Ν.Y. 1960, σ. 149. 'Ανάμεσα στους πολλούς πού εξαίρουν τήν εξυπνάδα τοΰ Οιδίποδα είναι ό Β. Μ. W. Knox, Oedipus at Thebes, New Haven και Λονδίνο 1957, σ. 29, και ό C. Η. Whitman, Sophocles. A study of heroic humanism, Cam­

bridge Mass. 1961, σ. 124. Για τό χορό ό Οιδίπους σοφός ώφθη (509). 6. Τήν αντίθεση αυτή μεταξύ αρχής και τέλους, προλόγου και εξόδου έχουν υπογραμ­

μίσει ανάμεσα σ' άλλους ό L. Campbell, Sophocles, Όξφόρδη 1879, σ. 46, και ό J. C. Ka­

merbeek, The plays of Sophocles. Commentaries IV. The Oedipus Tyrannus, Leiden 1967 σ. 12. Ή G. Ronnet {Sophocle poète tragique, Παρίσι 1969, σ. 67, σημ. 1) μέ μια δόση υπερ­

βολής παρατηρεί: «on pourrait même dire que c'est l'épilogue qui a imposé le caractère exceptionnel du prologue». Πβ. καί H. D. F. Kitto, Poiesis, structure and thought, Berkeley 1966, σ. 222. Επιγραμματικά δίνει τήν αντίθεση ό Φ. Πολίτης {Σοφοκλέους Οιδίπους Τύ­

ραννος, μετ. Φ. Πολίτη, β' εκδ. 1969, σ. 9): «ό άνθρωπος αυτός, ό ύπερτέλειος, ό μοναδικός, ή πλέρια ανδρική ώριμότης, θά κυλιστεί σέ λίγο κατάχαμα, άθλιος, σαπρός, ανόσιος, δυστυχισμένος, περισσότερο άξιολύπητος κι άπό τον έσχατο των θνητών».

7. Άριστ. Περί Ποιητ., 1451α35. 8. Βλ. Kamerbeek, ό'.π., σημ. στο στ. 299. 9. Είναι χαρακτηριστική ή επίκληση τής «φιλανθρωπίας» τοΰ Τειρεσία πού βρί­

σκουμε στα τελευταία λόγια τοϋ Οιδίποδα (312­4): ρΰσαι σεαυτον και πόλιν, ρϋσαι ό' εμέ, j ρϋσαι δέ παν μίασμα τοϋ τεθνηκότος. / εν σοι γαρ έσμέν βλ. Kamerbeek, ό'.π., σημ. στους στ. 314,5.

10. 316­8. 11. Ό G. Murray {A history of ancient Greek literature, Λονδίνο 1897, σ. 240) ενο­

χλείται άπό τό γεγονός δτι ό Τειρεσίας έρχεται απολύτως αποφασισμένος νά κρατήσει τό

Είναι απαραίτητη ή σκηνή με τόν Τειρεσία στον Οιδίποδα Τύραννο; 379

θέμα φόβου από μέρους του12­ οΰτε κι αυτό είναι δυνατό να το ξεχνά. Ή αρχή αυτή λοιπόν — ή μάλλον ό δισταγμός και ή άρνηση τοΰ μάντη να πει τήν αλήθεια στην αρχή — εϊναι ενα απλό τέχνασμα του Σοφοκλή, για να κάνει τόν Οιδίποδα να εξοργιστεί. "Οχι μόνον ό Οιδίπους, άλλα και ό Τειρεσίας εξοργίζεται. "Ετσι ό θεατής κατανοεί γιατί ό Οιδίπους δεν αντιλαμβάνεται τί τοΰ λέει ό Τειρεσίας. Κι άπ' τήν άλλη μεριά δικαιολογείται ό Τειρεσίας, πού αποκαλύπτει τή φοβερή αλήθεια.

Ή οργή μπορεί να οδηγήσει στον παραλογισμό13. Και το πρώτο δείγμα τοϋ παραλογισμού στον Οιδίποδα — ό θυμός και των δύο σ' αυτό το σημείο έχει φουντώσει14 — το έχουμε στους στ. 346­9:

"Ισθι γαρ δοκών εμοι και ξνμφντενσαι τονργον, είργάσθαι θ', όσον μη χερσί καινών' ει δ' ετύγχανες βλέπων, και τονργον αν σον τοντ εφην είναι μόνον.

'Από κει και πέρα οτιδήποτε και αν τοϋ πει ό Τειρεσίας εκείνος δε θα τ' ακούσει. Κι ό Τειρεσίας θα τοΰ πει τήν αλήθεια τουλάχιστο πέντε φορές. Για πρώτη φορά στους στ. 350­3:

εννετοω σε τω κηρνγματι ωπερ προεϊπας εμμένειν, κάφ' ημέρας της νϋν προσαυδάν μήτε τονσδε μητ εμε, ως δντι γης τήσδε ανοσίω μιάστορι.

Σε λίγο ό Τειρεσίας θα είναι σαφέστερος (362):

φονέα σε φημι τάνδρος ον ζητείς κνρεϊν.

Και πιο κάτω τοΰ προσθέτει (366,7) :

λεληθεναι σε φημι σνν τοις φιλτάτοις αϊσχισθ' ομιλονντ , ούό' όραν ϊν' ει κακόν.

μυστικό του πού έκρυψε δεκαέξι χρόνια και στη συνέχεια τό αποκαλύπτει: «an aged pro­

phet who does that» προσθέτει «is a disgrace to his profession: but Sophocles does not seem to feel it». 'Ορθά όμως σημειώνει ó Kamerbeek (ό'.π., σημ. στο στ. 318): «The strife is throughout felt to be fought out by human means and on a human level»­ πβ. καί L. Campbell, A guide to Greek Tragedy for English readers, 1891, σ. 176.

12. ου το σον Ι δείσας πρόσωπον' ου γαρ εσθ' δπον μ' όλεϊς. (447,8). 13. "Οτι εδώ έχουμε μια λοξοδρόμηση της πορείας πού χάραξε στην αρχή ό Οιδίπους

φαίνεται καί άπό τήν παρατήρηση τοϋ χορού πού ανέφερα καί παραπάνω (406,7): δει δ' ου τοιούτων, ά?.λ' όπως τα τοϋ θεοϋ / μαντεΓ άριστα λύσομεν, τόδε σκοπεϊν. Πβ. καί Karl Reinhardt στον τόμο Twentieth century interpretations of Oedipus Rex, δ.π., σ. 55.

14. Βλ. τους στ. 337,8, 339,40, 345,6.

380 Κ. Χρονόπουλου

Ό Οιδίπους κατηγορεί τον Τειρεσία για διανοητική τυφλότητα(!) (370,1 ):

σοι δε τοντ ουκ εστ\ επεϊ τυφλός τά τ ώτα τόν τ ε νουν ta τ' δμματ εΐ15.

Ό παραλογισμός και ή τυφλότητα μπορεί να εκδηλωθούν με πολλές μορφές. Έδώ εκδηλώνονται μέ τη μορφή της φιλυποψίας. Ό Οιδίπους νο­

μίζει ότι ό Κρέων έχει συνωμοτήσει1 6 και κατηγορεί τον Τειρεσία ότι είναι συνεργός του (399,400):

δν δή συ πείρας εκβαλεϊν, δοκών θρόνοις παραστατήαειν τοις Κρεοντείοις πελας.

Ό Τειρεσίας θα συνεχίσει να αποκαλύπτει τήν αλήθεια17, άλλα βέβαια θα είναι αδύνατο στον Οιδίποδα να τήν αντιληφθεί.

'Αναμφισβήτητα ό Τειρεσίας προσφέρει στην πλοκή του δράματος τή δυνατότητα πού έχει να προλέγει το μέλλον18. Γιατί δέν μπορεί κανείς ν" αρ­

νηθεί ότι μέσα στο έργο έχει ιδιαίτερη σημασία να έχει κάθε στιγμή ό θεατής τήν έκβαση του δράματος μπροστά στα μάτια του. Κάτω από τό φώς της έκ­

βασης αυτής υπογραμμίζεται και ή τραγική ειρωνεία και αποκτά ενα ιδιαίτερο βάθος τό όλο έργο.

Ή γνώση παρ' όλ' αυτά πού προσφέρει ό Τειρεσίας θα μπορούσε να δοθεί μέ μια αγγελία. Μ' αυτόν τόν τρόπο θα ήταν δυνατό να μάθουμε τί πρόκειται να γίνει. Δέν είναι λοιπόν ή αποκάλυψη τοϋ μέλλοντος ό λόγος για τόν όποιο εμφανίζεται ό Τειρεσίας, άλλα τό γεγονός δτι δίνεται ή δυνα­

τότητα στο Σοφοκλή να μας παρουσιάσει μ' ενα χαρακτηριστικό τρόπο τό σκοτάδι μέσα στο όποιο ζει ό διακρινόμενος για τήν όξύνοιά του Οιδίπους. Δείχνει ανάγλυφα ό ποιητής τήν τυφλότητα τοϋ Οιδίποδα καθώς τήν αντι­

παραθέτει στην αναμφισβήτητη γνώση τοϋ Τειρεσία19. Γιατί ό Οιδίπους

15. Πβ. και 374,5. Ή παρήχηση υποδηλώνει τήν οργή. 16. 380 κ.έ. 17. Στους στ. 413­25 καί, πιο επίσημα, στους 449­60. 'Ανάμεσα σ' αυτά πού τοϋ λέει

είναι καί τα έξης: συ καί δέδορκας κού βλέπεις â1' εΐ κακοϋ, / ονδ' ένθα ναίεις, ούδ' δτων οϊ­

κεϊζ μέτα. / αρ' οισθ' αφ' ων εΐ ; (413­5), δταν καταίσθΐ] τον ύμέναιον, δν δόμοις / ανορμον είσέπλενσας, ευπλοίας τυχών (422,3), οσ' εξισώσεις σοι τε και τοις σοίς τέκνοις (425).

18. 298,9 καί 300,1. Πβ. Άριστ . (Περί Ποιητ. 1454β5): ή δσα ύστερον, α δε'ιται προα­

γορενσεως και αγγελίας' άπαντα γαρ άποόίδομεν τοις θεοϊς όραν. 19. "Οτι αυτό είναι βασικά τό θέμα φαίνεται καί άπο τήν πληθώρα των σχετικών λέ­

ξεων: φρονεΐν (316), φρονοϋντι (317), είδώς (318), φρονών (326), φρονεΐτ' (328), ξννειδώς (330), κατείδες (338), ξννίημ (346), τάληθες (356), διδαχθείς (357), μάθω (359), ξννήκας (360), γνωστόν (361), αληθείας (369), νουν (371), φώς δρα (375), γνωτον (396), μηδέν εϊδώς (397), γνώμη κνρήσας (398), μαθών (398), εγνως (403), φρονείς (403), δέδορκας κού βλέπεις (413), οϊσθ' (415), βλέποντα (419), καταίσθη (422), επαισθάνη (424), μώρα (433), μώροι (436), εμφρονες (436), φρονεΐν (462).

Είναι απαραίτητη ή σκηνή μέ τον Τειρεσία στον Οιδίποδα Τύραννο; 381

είναι τυφλός όχι μόνο σ' δ,τι άφορα τη ζωή του20 — και στο θέμα αυτό πώς θα μπορούσε να έχει κανείς την απαίτηση να εϊναι ό Οιδίπους πληροφορη­

μένος;21 —, άλλα παρουσιάζεται επίσης να είναι τυφλός σέ περιπτώσεις στις όποιες είναι πιο εύκολο νά δει κανείς και να αντιληφθεί την αλήθεια22.

Στην 'Αντιγόνη, όπου ό Σοφοκλής είχε κάνει χρήση του Τειρεσία, ό τελευταίος έρχεται απρόσκλητος23. 'Απλώς συνιστά στον Κρέοντα νά φάνει λογικός καί, όταν αυτός τον κατηγορεί για δωροδοκία (τον κέρδους χάριν, 1047) αποκαλύπτοντας έτσι τή δική του έλλειψη όρθοφροσύνης καί ευσέ­

βειας, ό Τειρεσίας του προλέγει τό μέλλον24. Ή διαφορά άπό τον Ο. Τ. είναι ότι εδώ ό Κρέων τελικά μεταπείθεται άπό τα λόγια του μάντη. Αυτός είναι ό λόγος πού χρησιμοποιείται καί μάλιστα αυτή τή στιγμή, δηλ. μετά τις σκη­

νές μέ τήν 'Αντιγόνη, τήν Ισμήνη καί τον Αϊμονα. Μέ τό μάντη (καί τό χο­

ρό) ό Κρέων βλέπει τήν αλήθεια. Ό Τειρεσίας μέ τήν υποτιθέμενη γνώση πού έχει εξυπηρετεί τό σκοπό της μεταβολής της γνώμης του Κρέοντα. Προτού ό Κρέων μεταπειστεί, κατηγορεί τό μάντη χωρίς αποδείξεις, απλώς καί μόνο γιατί αυτό αποτελεί μια πρόσθετη εκδήλωση του παραλογισμού τοΰ Κρέοντα, όπως βέβαια τή θέλει ό ποιητής, αφού θα μπορούσε ό Κρέων ν' αντιληφθεί τήν κατάσταση καί νά αλλάξει γνώμη χωρίς νά κατηγορήσει τό μάντη.

Μια σύγκριση καί μέ τον Τειρεσία τών Φοινισσών ϊσως είναι διαφωτι­

στική. Ό Τειρεσίας πού έχει κληθεί επιθυμεί νά πει στον Κρέοντα, πού πιστεύει σ' αυτόν, μέ ποιο τρόπο μπορεί νά σώσει τή Θήβα. Επειδή όμως αυτό πού πρόκειται νά ανακοινώσει είναι φοβερό, θέλει νά φύγει. Άφοϋ όμως ό Κρέων επιμένει ότι θά έπρεπε νά σώσει τήν πόλη, τοΰ φανερώνει ότι για νά σωθεί ή Θήβα είναι αναγκαίο νά θυσιαστεί ό γιος του ό Μενοικέας. Ό Κρέων προτιμά νά σώσει τό γιό του κι ας καταστραφεί ή πόλη. Στις Φοίνισ­

σες λοιπόν ό Τειρεσίας παρουσιάζεται δισταχτικός καί όργίλος, όχι όμως

20. Βλ. Α. Cameron, The identity of Oedipus the king, Νέα 'Υόρκη καί Λονδίνο 1968, σ. 130.

21. Βλ. Ε. R. Dodds, «On Misunderstanding the Oedipus Rex» στον τόμο The Ancient concept of progress, 'Οξφόρδη 1973, σ. 68.

22. 'Ορθά επισημαίνει ό Β. Stanford (Ambiguity in Greek literature, Νέα 'Υόρκη, Λονδίνο 1972, σ. 170) ότι ή εναλλαγή καί ή αντίθεση τοϋ φωτός καί τοϋ σκοταδιού, της όρασης καί της τύφλωσης αποτελεί συμβολικό μοτίβο σ' αυτό τό έργο. Πβ. καί Came­

ron, δ.π., σ. 130. Ό Η. Musuriilo {The light and the darkness. Studies in the dramatic poetry of Sophocles, Leiden 1967, σ. 85­8) έχει συγκεντρωμένες όλες τις εικόνες πού αναφέρονται στο φως καί στο σκοτάδι.

23. Βλ. Kamerbeek, δ.π., σ. 106. 24. Πιστεύω ότι φορέας της τραγικής ιδέας στην ,Αντιγόνη είναι ό Κρέων.

382 Κ. Χρονόπουλου

για νά δειχτεί μέ τρόπο πειστικό ή αυταπάτη και ή τύφλωση ενός προσώπου. Ή χρήση συνεπώς του στοιχείου αύτοϋ άπό τον Ευριπίδη είναι ουσιαστικά αδικαιολόγητη.

Προέκταση και υπογράμμιση της ιδέας της αυταπάτης και της τύφλω­

σης γίνεται στον Ο. Τ. και στην επόμενη σκηνή μέ τον Κρέοντα. Βασικό θέμα κι αυτής της σκηνής είναι νά δείξει ό ποιητής τήν τυφλότητα του Οιδί­

ποδα. Ό Κρέων μετά τήν αποχώρηση του Τειρεσία και τήν παρεμβολή του πρώτου στάσιμου έχοντας πληροφορηθεί στο μεταξύ τις κατηγορίες πού ξε­

στόμισε εναντίον του ό Οιδίπους έρχεται στο ανάκτορο, για νά ξεκαθαρίσει τή θέση του. Είναι ό άνθρωπος πού δεν έφταιξε σε τίποτα κι ούτε είναι γενικά διατεθειμένος νά πειράξει κανέναν. Τον ενδιαφέρει τό δνομά του νά είναι καθαρό25. Ταυτόχρονα σχεδόν βγαίνει άπό τό ανάκτορο κι ό Οιδίπους. Ένώ βρισκόταν μέσα δέν καταπραΰνθηκε, όπως φαίνεται. Μόλις βλέπει τον Κρέοντα μπροστά του, του επιτίθεται26. Τα λόγια του Οιδίποδα, ότι ό Κρέων είναι φονεύς... τάνδρος εμφανώς καί ληστής... εναργής... τυραννίδος, καθώς προέρχονται μάλιστα άπό έναν άνθρωπο πού έχει διακριθεί στο παρελθόν για τήν οξυδέρκεια του, δείχνουν καθαρά ότι ό Οιδίπους έχει χάσει εντελώς τήν ικανότητα του νά βλέπει τήν αλήθεια27. Κι ή συνέχεια των λόγων του28 στο ίδιο συμπέρασμα οδηγεί. Χαρακτηρίζει ώς μώρον τό εγχείρημα του Κρέον­

τα και στον ίδιο λέει δυσμενή... καί βαρνν σ' ηϋρηκ' εμοί: αυτά φανερώνουν ότι ό Οιδίπους είναι «τυφλός». Καί τό επιχείρημα τοΰ Οιδίποδα, ότι δηλ. ό Τειρεσίας μέ τό νά ονομάζει μόλις τώρα τό φονιά του Λαίου κι όχι στο παρελθόν αποδεικνύεται ότι έχει συνωμοτήσει, υποδηλώνει ότι ό Οιδίπους έχει χάσει κάθε αίσθηση της πραγματικότητας. 'Αποκορύφωμα όλων αυτών είναι ή δήλωση τοϋ Οιδίποδα στον Κρέοντα (632): θνήσκειν, ου φυγείν σε βούλομαι.

Ό βασικός σκοπός όλης της σκηνής δραματουργικά είναι νά δοθεί ανά­

γλυφα ή τυφλότητα του Οιδίποδα. Καί αυτή υπογραμμίζεται ακριβώς άπό

25. 513­22. Ό G. Méautis (Sophocle. Essai sur le héros tragique, Παρίσι 1957, σ. 137) αποδίδει στον Κρέοντα υποκρισία καί διπλοπροσωπία. Πιστεύω ότι έχει άδικο στο χαρα­

κτηρισμό του, τον όποιο αυθαίρετα στηρίζει καί σε φράσεις του Οίδ. επί Κολ., έργου γραμ­

μένου τό λιγότερο δεκαεφτά χρόνια αργότερα. 26. 532­5. 27. Βλ. επίσης τό ουκ εδ φρονείς (552) καί τό ού γαρ φρονοϋντά σ' εν βλέπιο (626).

Πβ. καί στην 'Αντιγόνη σε μια παρόμοια σχεδόν περίσταση τα λόγια τοϋ Κρέοντα προς τό γιό του κλαίων φρενώσεις, ων φρενών αυτός κενός (754) καί προς τον Τειρεσία οσωπερ, οϊμαι, μη φρονείν πλείστη βλάβη (1051). Για τήν απόλυτη σιγουριά μέ τήν οποία ξεστομί­

ζει τα λόγια του ό Οιδίπους ό Η. D. Kitto (ό'.π., σ. 22) παρατηρεί : «for Oedipus it is a certainty, but we know that he is wildly wrong».

28. 536­42. Είναι σίγουρος ότι ό Κρέων επιδιώκει νά ύποκλέψει τήν τυραννίδα.

Είναι απαραίτητη ή σκηνή με τόν Τειρεσία στον Οιδίποδα Τύραννο; 383

την τραγική ειρωνεία29 — μέ την οποία εξάλλου ό Σοφοκλής έχει εμποτίσει όλο το έργο — της φράσης του Οιδίποδα, όταν τελικά δέχεται να αφήσει τον Κρέοντα να πει δύο κουβέντες προς υπεράσπιση του (576): εκμάνθαν'­

ον γαρ δη φονενς άλώαομαι. Ό σκοπός λοιπόν της σκηνής μέ τον Τειρεσία μέσα στο έργο είναι να

συμβάλει στο να δώσει — πέρα βέβαια από το γεγονός ότι αποτελεί μια εντυπωσιακή θεατρικά σκηνή κυρίως λόγω τής σύγκρουσης πού περιέχει30

— ενα ανάγλυφο και χαρακτηριστικό δείγμα τής τυφλότητας του Οιδίποδα. 'Αλλιώς το έργο δε χάνει ουσιαστικά τίποτα δσον άφορα τήν πλοκή μέ τήν αφαίρεση της31.

29. Για τήν ειρωνεία του Σοφοκλή βλ. ανάμεσα σ' άλλους: L. Campbell, Sophocles, 1ος τόμ., 2η εκδ. άναθ.,'Οξφόρδη 1879, σ. 126­133, J. Α. Κ. Thompson, Irony. An historical introduction, Λονδίνο 1926, σ. 64, G. M. Kirkwood, A study ofSophoclean drama, Ν. 'Υόρ­

κη, Λονδίνο 1958, σ. 247­87, Kamerbeek, δ.π., σ. 14,5 και O'Brien, δ.π., σ. 9. «Ή τραγική ειρωνεία είναι κατεσπαρμένη δια παντός του δράματος και αποτελεί εν των αρίστων κο­

σμημάτων αύτοϋ» γράφει ό Δ. Ν. Γουδής, Σοφοκλέους 'Αντιγόνη Οιδίπους Τύραννος, Αθήνα 1973, σ. 539.

30. Ή θεωρία του T. von Wilamowitz­Moellendorff (Die dramatische Technik des Sophokles, Ζυρίχη 1969, 1η εκδ. Βερολίνο 1917) ότι βασικός σκοπός του Σοφοκλή ήταν να παρουσιάσει ενδιαφέρουσες θεατρικά σκηνές νομίζω ότι δέν ευσταθεί.

31. ό γαρ προσόν ή μή προσόν μηδέν ποιεί έπίδηλον, ουδέν μόριον του όλου εστίν. (1451α35).

ΑΝΝΑ ΠΟΤΑΓΑ, Δρ. φ.

ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΟΝ ΖΗΝΩΝΑ ΤΟΝ ΚΙΤΙΕΑ

«Τριμερή είπε τον κατά φιλοσοφίαν λόγον»1

«'Επειδή Ζήνων Μνασέου Κιτιεύς έτη πολλά κατά φιλοσοφίαν έν τη πόλει γενόμενος εν τε τοις λοιποΐς άνήρ αγαθός ών διετέλεσε και τους εις σύστασιν αύτψ τών νέων πορευομένους παρακαλών έπ' άρετήν και σωφρο­

σύνην παρώρμα προς τα βέλτιστα, παράδειγμα τον ϊδιον βίον έκθείς άπασιν άκόλουθον όντα τοϊς λόγοις οίς διελέγετο τύχη δεδόχθαι τω δήμω έπαινέσαι μέν Ζήνωνα Μνασέου Κιτιέα και στεφανώσαι χρυσώ στεφάνω κατά τον νόμον αρετής ένεκεν και σωφροσύνης, οίκοδομήσαι δε αύτώ και τάφον επί του Κεραμεικοϋ δημοσία...»2

Με το ψήφισμα αυτό της 23ης κυρίας εκκλησίας της πέμπτης Άκα­

μαντίδος Πρυτανείας, χαραγμένο σε λίθινες στήλες τοποθετημένες σε πε­

ρίοπτη θέση στην Πλατωνική 'Ακαδημία και στο 'Αριστοτέλειο Λύκειο ώστε να γνωρίζουν δλοι πως τίμα ό Δήμος 'Αθηναίων τους αγαθούς, έτιμή­

θηκε άπό τήν 'Αθήνα, τήν πνευματική του μητέρα, ό άρχηγέτης της Στωι­

κής Φιλοσοφίας, ό Κύπριος φιλόσοφος Ζήνων. Ή προσφορά του ϊδιου τοΰ Ζήνωνα στην "Αθήνα, εκτός άπό τή διαπαι­

δαγώγηση τών νέων της μέ τον ηθοπλαστικό χαρακτήρα της φιλοσοφίας του, και τή σφυρηλάτηση τών ηθών τής εποχής του γενικώτερα, έγκειται κυρίως στην ευρεία, μακραίωνη και βαθειά επίδραση τοΰ στοχασμού του και μέσω αύτου στην διάδοση τοΰ πνεύματος μέσα στο όποιο ανδρώθηκε στην πόλη τής Παλλάδας.

Τεκμήριο για τήν επιρροή και τό κϋρος τοΰ σοφοΰ Κύπριου στους συγχρόνους του αποτελεί ή επιστολή τοΰ Μακεδόνα βασιληδ, "Αντίγονου

1. Δ. Λαέρτιος, Περί Βίων και Γνωμών τών έν τή Φιλοσοφία Εύδοκιμησάντων, Ζ' Κεφ. Ζήνων.

2. «Τριμερή φασίν είναι τον κατά φιλοσοφίαν λόγον» λέει ό Δ. Λ. γενικά στους Στωι­

κούς αναφερόμενος, όμως αμέσως συνεχίζει, «οΰτω δέ πρώτος διεΐλε Ζήνων ό Κιτιεύς έν τω Περί Λόγου». Δ. Λαέρτιος.

'Αναφορά στον Ζήνωνα τόν Κιτιέα 385

Γόνατα, με την οποία προσπαθεί να πείση τον γηραιό πια φιλόσοφο να στέρ­

ξη νά τον έπισκεφθή για χάρη όλων των Μακεδόνων: Σκέψου, του γράφει, ότι δεχόμενος την πρόσκληση μου δεν θα γίνης δικός μου μόνο παιδαγωγός, αλλά όλων των Μακεδόνων «ούχένός έμοΰ παιδευτής εση, πάντων δε Μα­

κεδόνων συλλήβδην, ό γαρ τόν της Μακεδονίας άρχοντα και παιδεύων και άγων επί τα κατ' άρετήν φανερός εσται και τους ύποτεταγμένους παρασκευά­

ζουν προς εύανδρίαν. οΐος γαρ αν ό ηγούμενος ή, τοιούτους εικός ως επί τό πολύ γίγνεσθαι και τους ύποτεταγμένους.))1

Με παρόμοιο σεβασμό και προσήλωση στην φιλοσοφία του, τό πνευ­

ματικό άνθος της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, συγκλητικοί, απελεύθεροι, δού­

λοι ή αυτοκράτορες οι απόστολοι του θα διαδώσουν με ζήλο όλοι νεοφώτι­

στου τό χαρμόσυνο μήνυμα του για τή νέα κοινωνία των πνευματικά ελεύθε­

ρων ανθρώπων. Ό Κικέρων, ό Επίκτητος, ό Σενέκας, ό Μάρκος Αυρήλιος είναι οι γνωστότεροι από τους Στωικούς μέσα στή Ρώμη. "Αλλά καί οί Πα­

τέρες τής Χριστιανοσύνης δεν θα μείνουν ανεπηρέαστοι άπό τή διδασκαλία του καί θα μεταμοσχεύσουν στωικά δόγματα σχεδόν ατόφια μέσα στή νέα θρησκεία2. Ιδιαίτερα σέ σχέση με τή νέα θρησκεία, ή φιλοσοφία του Ζή­

νωνα μπορεί νά θεωρηθή βασικό κανάλι για τή μεταλαμπάδευση του Ελ­

ληνικού πνεύματος στον Χριστιανισμό3. "Εννοιες υπομονετικά, καί με αυστηρή συνέπεια καί λογική δεξιοτεχνία

επί αιώνες σμιλευμένες καί άναχωνευμένες μέσα στην Ελληνική διανόηση άπό τή Στοά4 πέρασαν καί απλώθηκαν σέ 'Ανατολή καί Δύση5 γιά νά αγ­

καλιάσουν στον στέρεο ιστό τους ολόκληρο τό ανθρώπινο πνεύμα καί νά μεταβάλουν τόν αλλοτινό Πύργο τής Βαβέλ σέ αληθινή κοινωνία, όπου αποκαλυπτική τοϋ Θείου Αόγου ή γλώσσα6 θα ένωνε τους ανθρώπους στην ανίχνευση των πολυσχιδών εκφάνσεων του καί στην περιφρούρηση του7.

Σ" αυτήν τήν ώριμη μορφή φιλοσοφίας τής ύστερης αρχαιότητας, απο­

κρυσταλλωμένα σέ αδρή πια μορφή καί στέρεη οργανική σύνθεση, τα προβλήματα πού δόνησαν τόν ανθρώπινο νου άπό τήν αφύπνιση του, ψηφί­

1. Δ. Λαέρτιος, Ζ' Κεφ. 2. Σχετικά μέ τήν Πρόνοια, τον Λόγο, τήν ενότητα τοϋ ανθρώπινου γένους, τήν ανα­

ζήτηση τοϋ ήθικοϋ νόμου στην Φύση, τήν φιλοσοφία ώς αποκαλυπτική τοϋ θείου λόγου, τήν έμφυτη στον άνθρωπο ιδέα τοϋ Θεοϋ κ.ά.

3. Ώς χρονικά πλησιέστερη πηγή εννοιών καί επιχειρημάτων χρήσιμων στην στή­

ριξη τοϋ Χριστιανισμού, άλλα καί σαν πλησιέστερος στόχος πολεμικής. 4. Στην Στωική φιλοσοφία αποκρυσταλλώνονται όλες οί βασικές έννοιες τών προγε­

νέστερων φιλοσόφων. 5. Βλέπε Μ. Pohlenz, Die Stoa. 6. Μέ τόν φύσει καί όχι θέσει χαρακτήρα της κατά τους Στωικούς. 7. Φυσική καί 'Ηθική δυνατές μόνο χάρη στή λογική ύφή τής γλώσσας.

386 "Αννα Πάταγα

δες κατάλληλα συνταιριασμένες τώρα δίνουν εικόνα ξεκάθαρη και απάντηση σφαιρική στή μακραίωνη φιλοσοφική αναζήτηση, ενώ ό άνθρωπος άπό τήν κεντρική σκοπιά του δύναται νάχη πανοραμική θέα του κόσμου και συνάμα ευθύνη καίρια για τήν εναρμόνιση μαζί του.

Στή σύλληψη του Λόγου1, τήν ανάλυση τών πολυσχιδών εκφάνσεων του2 και τή διαφύλαξη3 απρόσκοπτης της πορείας του, συνοψίζεται ολό­

κληρη ή φιλοσοφία του Κύπριου φιλόσοφου, με τήν τριμερή διαίρεση της σε Λογική, Φυσική και 'Ηθική: «Τριμερή φασίν είναι τον κατά φιλοσοφίαν λόγον, εΐναι γαρ αύτοΰ τον μέν τι φυσικόν, τό δέ ηθικόν, το δε λογικόν» μαρτυρεί ό Διογένης Λαέρτιος. Τήν οργανική ενότητα τών μερών αυτών με­

ταξύ τους παριστάνουν κατά τρόπο εναργή οί παρομοιώσεις της φιλοσοφίας και τών μερών της μέ αυγό και τα τρία συστατικά του, τό τσόφλι, τό ασπράδι και τον κρόκο, μέ ζώο τα οστά τα νεΰρα τή σάρκα και τήν ψυχή του, μέ παμ­

φόρο αγρό, τό φράχτη τή γη τα δέντρα και τους καρπούς του, ή τέλος μέ «καλώς τετειχισμένη και κατά λόγον διοικουμένην πόλιν»4.

Μέσα στο περίγραμμα5 του Λόγου, ανώτατο και έσχατο όριο ανάμεσα σέ ύπαρξη και ανυπαρξία6, όπου ό θείος Λόγος αναδιπλούμενος δημιουργεί τον κόσμο7, περιστοιχίζων και συνεχών8 τα πάντα σέ ευλογημένη9 ενότητα, συντελείται και ή αναδίπλωση του ανθρώπου, συγκροτείται ή Συνείδηση.

Δια του ϊδιου αύτοϋ του Λόγου, πού σαν σπέρμα ζωής —· Λόγος Σπερ­

ματικός10 είναι τώρα τό ονομάτου — εμφιλοχωρεί μέσα στον άνθρωπο όπως σέ όλα τα όντα11, εξασφαλίζεται ή καθαυτό ανθρώπινη, συνειδητή δηλαδή, μέθεξη σ' αυτόν, «τον του κόσμου σπερματικόν λόγον και τον δημιουργόν της διακοσμήσεως.»12

1. Μέ τή Λογική. 2. Μέ τήν Φυσική. 3. Μέ τήν 'Ηθική. 4. Δ. Λαέρτιος Ζ'. 5. Ώς αυτοσυνειδησία του λογικοϋ ώς λογικόν, και ώς σύνορο ουρανού και κενού.

Μέσα στον ουρανό συντελείται ή δημιουργία. 6. Άπό τήν εποχή τοΰ Δημόκριτου τό κενό είναι μή ον και στους Στωικούς είναι

'έρημία σώματος' τού μόνου οντος, γι' αυτό μόνο έξω τοΰ ουρανού τον όποιο περιέχει. Aetius Ι 18,5, Themistius Phys. 40 Β Spengi. II 284 Achill Tat. Isag in Arat. 5 Stob. Eel. I 19, 4, Jambl de An. Ap Stob Eel. I 48, 8.

7. Δ. Λαέρτιος. 8. Cicero ND, 30, 115. 9. Calcidius SVF 1.88.

10. Δ. Λαέρτιος, Stob. Eel. I 11, 5a. 11. Δ. Λαέρτιος, Stob. I 11,5a, Themistius SVF I, 158, Calcidius SVF I, 87. 12. Δ. Λαέρτιος.

'Αναφορά στον Ζήνωνα τόν Κιτιέα 387

Ό χ ι τυφλή και βουβή συνύπαρξη ή συναίσθηση έστω, όπως συμβαίνει στα άλλα όντα, άλλα συν­είδηση είναι ή ανθρώπινη μέθεξη στον Λόγο, όμοια βέβαια με συγκεχυμένο, τώρα, απόμακρο απόηχο αλλοτινής1 αυτονόη­

της κοινωνίας, έξελίξιμη όμως και πάλι σε άμεσο, γνήσιο και γλαφυρό διά­

λογο με όντική, γνωστική και ηθική διάσταση και συνέπεια. Παραστάτης και συνεργός στην τέλεια αφύπνιση της συνειδήσεως του

ανθρώπου κατά τό δυσχερή τώρα κοσμικό διάλογο του ή φιλοσοφία και ιδιαίτερα τό Λογικό μέρος της, ή Διαλεκτική2 γυμνάζει τό ηγεμονικό της ανθρώπινης ψυχής στή διαλογή των εξωτερικών εντυπώσεων της, των κατα­

ληπτικών φαντασιών, και τό καθοδηγεί στή σύμφωνο με τόν φύσει3 ορθό λόγο ένταξη αυτών στο γνωστικό δυναμικό του, κατά τρόπο, δηλαδή, δη­

λωτικό τής «ομολογίας» άνθρωπου και κόσμου. Βασικό μέσο εκφράσεως τής «ομολογίας» αυτής και τής άποκρυσταλ­

λώσεως τοΰ όρθοϋ λόγου στον άνθρωπο, ή γλώσσα4 με τα λεκτά αξιώματα της, όπως ονομάζει ό Ζήνων όλους εκείνους τους γλωσσικούς τύπους και κανόνες πού συγκροτούν τήν εννοιολογική σκέψη, και τή φύσει και όχι θέσει σημαντική της, διαμορφώνει και εκφράζει πιστά ότι ή «έκλαλητική διάνοια» πάσχει άπό τήν φαντασία, τήν τύπωση, δηλαδή, των πραγμάτων πάνω στην ψυχή5.

1. Ή άμεσότης στή σχέση των πρώτων ανθρώπων μέ τον Θείο Λόγο έχει χαθεί και μαζί της τό πραγματικό νόημα των λέξεων. Στην αποκατάσταση τής άμεσότητος αυτής αποσκοπούν οί Στωικοί μέ τήν ετυμολογική ανάλυση των λέξεων.

2. Δ. Λαέρτιος VII, ...διαλεκτικόν μόνον είναι τόν σοφόν, πάντα γαρ τα πράγματα δια τής εν λόγοις θεωρίας όρασθαι,... εις μέν τό λογικόν τί δει λέγειν περί τ ' ονομάτων όρθότητος... αυτήν δέ τήν διαλεκτικήν άναγκαίαν είναι καί άρετήν εν εΐδει περιέχουσαν άρετάς...τήν τ' άπροπτωσίαν έπιστήμην του τότε αεί σνγκατατίθεσαι και μή...ττ\ν δ' άμα­

ταιότητα εξιν άναφέρονσαν τάς φαντασίας επί τον ορθόν λόγοι', αυτήν τε τήν έπιστήμην φασιν ή κατάληψιν ασφαλή ή εξιν εκ φαντασιών προσδέξει άμετάπτωτον υπό λόγου. Cicero Ac. II, 18, 145.

3. Δ. Λαέρτιος VII... φύσει τε τό δίκαιον είναι και μη θέσει, ώς καί τόν νόμον καί τον ορθόν λόγον.

4. Stob. Eel. I p. 138, 14 αίτιον δ' ό Ζήνων φησίν είναι δι' ου δέ αίτιον συμβεβηκός καί τό μέν αίτιον σώμα, ού δέ αίτιον κατηγόρημα, αδύνατον δ' είναι τό μέν αίτιον παρεΐναι, ού δέ έστιν αίτιον μή ύπάρχειν. το δέ λεγόμενοι· τοιαντην έχει δνναμιν.

Γι' αυτό καί: «θεωρήματα τοΰ φιλοσόφου α Ζήνων λέγει, γνώναι τα του λόγου στοι­

χεία, ποιόν τι εκαστον αυτών έστι καί πώς άρμόττεται προς άλληλα καί όσα τούτοις ακό­

λουθα έστι» Arrian, Diss. IV 8, 12., Δ. Λαέρτιος VII Τήν διαλεκτικήν διαιρείσθαι εις τε τόν περί των σημαινόμενων καί τής φωνής τόπον, καί τόν μέν τών σημαινόμενων εις τε τό περί τών φαντασιών τόπον καί τών εκ τούτων υφισταμένων λεκτών αξιωμάτων.

5. Δ. Λαέρτιος, προηγείται γαρ ή φαντασία, εν ή διάνοια έκλαλητική υπάρχουσα, δ πάσχει υπό της φαντασίας, τοντο εκφέρει λόγω.

388 "Αννα Πάταγα

Προικισμένος από τη φύση μέ το θείο αυτό δώρο, αποκλειστικά δικό του προνόμιο έναντι όλων των άλλων όντων, τό λόγο μέ την πολυδιάστατη υπόσταση του, σαν διανόηση, όπου σχέση και μέτρο εΐναι τα κύρια χαρα­

κτηριστικά του, και σαν έκφραση πιστή του Εΐναι1, ό άνθρωπος ανεβασμέ­

νος στην πιο ψηλή βαθμίδα της δημιουργίας έχει τήν δυνατότητα για τήν καθόλου και επί μέρους σύλληψη της ζωής, και τήν οριοθέτηση καί συσχέ­

τιση τών γεγονότων της, συμπεριλαμβανομένου και τοϋ ϊδιου τοϋ έαυτοΰ του.

Διπλή εΐναι ή αποστολή της Διαλεκτικής: ή εξακρίβωση τοϋ «τί εκα­

στον εστί των όντων» καί «τί αυτό καλείται»2, πού κάνει κατανοητή καί τήν παρομοίωση της μέ τό τσόφλι τοϋ αύγοΰ, τον φράχτη παμφόρου άγροϋ ή τον σκελετό ζώου.

Χάρη στή λογική αυτή οριοθέτηση γίνεται δυνατή ή έρευνα τών όντων πού διεξάγει τό Φυσικό μέρος της φιλοσοφίας, ή ψυχή της φιλοσοφίας.

Φυσική Θεολογία, κατά τό πανάρχαιο παράδειγμα τών Ιώνων, είναι καί ή Φυσική τοϋ Ζήνωνα, μέ αντικείμενο της τή «Σύμπνοια καί συντονία τών ουρανίων καί επιγείων» κατά τή γενικώτερη Στωική έκφραση, καί διαιρείται «γενικώς εις τρεις τόπους, τόν τε περί κόσμου καί τον περί τών στοιχείων καί τρίτον τόν αίτιολογικόν, ενώ ειδικώς εις τε τόν περί σωμάτων τόπον καί περί άρχων καί στοιχείων καί θεών καί περάτων καί τόπου καί κενοΰ», κατά τήν μαρτυρία τοϋ Διογένη Λαέρτιου3.

'Αρχές του κόσμου τό Ποιοϋν καί τό Πάσχον4, αν καί έκφραση λογικοϋ δυϊσμοϋ, φυσικοϋ έπιγεννήματος της φιλοσοφίας άπό τήν εποχή τοϋ "Ανα­

ξαγόρα5, συγχέονται εξ όρισμοϋ σέ αχώριστη ενότητα, όπου τό ποιοϋν εΐ­

ναι «ό εν αύτη», τήν άποιον ούσίαν, καί πάσχον, «λόγος καί θεός»6, ό όποιος, διάχυτος μέσα της, τήν μεταβάλλει σέ πϋρ τεχνικό καί σπέρμα της όλης διακοσμήσεως7.

Πϋρ τεχνικόν, τώρα «όδώ βαδίζον εις γένεσιν»8 ό Θεός τοϋ Ζήνωνα

1. Δ. Λαέρτιος, νοείται δέ (ή) φαντασία ή άπυ νπύοχοντυζ κατά το ύπαρχοι· έναπο­

μεμαγμένη καί ένατετυπωμένη καί έναπεσφραγισμένη, οία ούκ αν γένοιτο άπό μή υπάρ­

χοντος. 2. Δ. Λαέρτιος. 3. Περί Βίων καί Γνωμών τών εν Φιλοσοφία Εύδοκιμησάντων, Ζ' Κεφ. 4. Περί Βίων. 5. Anax. Fr. 12, 13 (Diels/Kranz). 6. Δ. Λαέρτιος, ...το μέν ούν πάσχον είναι τήν άποιον ούσίαν τήν ΰλην, τό δέ

ποιοϋν τον έν αύτη λόγον τον θεόν, Aristocles SVF Ι, 98. Aetius SVF Ι, 85, Seneca SVF II, 303, Calcidius SVF I, 86.

7. Stob. Eel. I 20, 1. 8. Δ. Λαέρτιος.

'Αναφορά στον Ζήνωνα τόν Κιτιέα 389

ταυτίζεται με τη Φύση, και όμοιος στην κράση και δράση μέ το άείζωον πϋρ τοϋ Ηράκλειτου1, κοσμοποιούμενος, δημιουργεί το κάθε τι2 μετατρέ­

πων τήν ούσίαν στα τέσσερα στοιχεία, αυτά πάλι στα φυτά και τα ζώα και τα άλλα γένη, και όλα «καθ" είμαρμένην»3, πάνω, δηλαδή, στον ϊδιο πάντοτε τύπο μαθηματικής ακρίβειας μέ τον όποιο διεξάγεται ό κόσμος στις ανακυ­

κλώσεις του μετά άπό κάθε μοιραία έκπύρωσή του4. Όλόκληρη ή διακόσμηση ή συντελούμενη μέσα στα πέρατα τοϋ ου­

ρανού, έσχατο σύνορο κόσμου και κενού5, έχει συνεκτικό κρίκο «τόν δια πάντων έρχόμενον» κοινό νόμο, τόν ορθό λόγο ταυτόσημο μέ τόν Δία, «τόν καθηγεμόνα της των όντων διοικήσεως» και τήν Ειμαρμένη6.

Μέσα άπό τους σπερματικούς λόγους τών ξεχωριστών όντων, ή ειμαρ­

μένη, ή κινητική αυτή δύναμη της ύλης7, σαν έξη, σαν δομή, αίσθηση και νους, ανάλογα μέ τήν εκάστοτε κατάσταση και βαθμίδα τών πραγμάτων, διοικεί8 και ωθεί τα όντα στην ανάπτυξη και τελείωση τους και μέσω αυτών απεργάζεται τήν αρμονία τοϋ κόσμου, αύτοΰ τοϋ «κάλλιστου κατά φύσιν άπειργασμένου έργου», τοϋ οποίου «ουδέν κρεΐττόν έστιν»9.

Μαζί μέ τις άλλες προσωνυμίες της — λόγος, νόμος, αιτία, φύση, πρό­

νοια, γένεση10— ή ειμαρμένη ως «επιπλοκή και ακολουθία τών λόγων και αιτίων και τών εξ αυτών γεγονότων, γιγνομένων και έσομένων» — πού είναι και ό πυρήνας της Φυσικής σέ όλες τις εποχές — δικαιώνει και εκείνες της ε π ι σ τ ή μ η ς και α λ ή θ ε ι α ς 1 1 , όπου προφανώς στηρίζεται και ό χαρα­

κτηρισμός τοϋ Φυσικοϋ μέρους της φιλοσοφίας από τόν Ζήνωνα ως ευχή της φιλοσοφίας12.

1. Ήράκλ. Fr. 30. 2. Δ. Λαέρτιος, ...και εστί κόσμος ό ιδίως ποιος της τών όλων ουσίας. 3. Λαέρτιος, Epiphanius. 4. Aetius I 14 μ 6. 5. Άχιλλ . Τάτιος Ι, 115 ...ουρανός έστιν αιθέρος τό εσχατον... 6. Δ. Λαέρτιος II ...ό νόμος ό κοινός όσπερ έστιν ό ορθός λόγος, δια πάντων ερχό­

μενος, ό αυτός ων τω Διί, καθηγεμόνι τούτω της των όντων διοικήσεως όντι. 7. Άέτιος Ι. 27 5 Ζήνων ό Στωικός εν τω περί φύσεως (τήν είμαρμένην) δύναμιν κινη­

τική της ΰλης... 8. Άριστοκλ. Ι. 98 ταύτη (τη ειμαρμένη) διοικεΐσθαι τά κατά τόν κόσμον ύπέρευ,

καθάπερ εν εύνομωτάτη τινι πολιτεία... 9. Σέξτος IX 107 ...καί γαρ ούτος τό παν κάλλιστον είναι φησιν κατά φύσιν άπειργα­

σμένον έργον, επίσης IX ...ουδέν γε κόσμου κρεΐττόν έστιν. 10. Δ. Λαέρτιος II 149, Άέτιος Ι. 27, 5. 11. Άριστοκλ. (άπό του ζ περί φιλοσοφίας)... τό μέντοι πρώτον πϋρ είναι καθαπερεί

σπέρμα, τών απάντων έχον τους λόγους καί τάς αιτίας τών γεγονότων καί τών γιγνομένων καί τών έσομένων, τήν δέ τούτων έπιπλοκήν καί άκολουθίαν είμαρμένην καί έπιστήμην καί άλήθειαν καί νόμον είναι τών όντων...

12. Δ. Λαέρτιος.

390 "Αννα Πάταγα

Αυτές οί ξενίζουσες ϊσως για μας αλλά οικείες τότε προσωνυμίες της ειμαρμένης, ε π ι σ τ ή μ η και α λ ή θ ε ι α , εΐναι εκείνες πού θεμελιώ­

νουν την αδιάσπαστη ενότητα τών φιλοσοφικών τόπων: Μέσα στή Λογική όριοθεσία του Εΐναι ή Φυσική, καθώς παρακολουθεί τήν «επιπλοκή και ακολουθία τών λόγων και αιτίων και τών εξ αυτών γεγονότων, γιγνομένων και έσομένων», συστήνει τήν επιστήμη, συμπορεύεται μέ τα πράγματα, πα­

ρακολουθεί τή φορά τους, πού είναι ή ϊδια ή ειμαρμένη και ή Αλήθεια, ή θεία άλη, όπως τήν εΐχε ονομάσει ό Πλάτων στον Κρατύλο του1.

Πάνω στα χνάρια αυτής της αλήθειας χαράζει πια ή 'Ηθική του Ζήνωνα τήν ανθρώπινη πορεία, καθώς τελικός σκοπός της, όπως άλλωστε και ολό­

κληρης της δημιουργίας, εΐναι τό «ομολογουμένως τή φύσει ζην», μέ το όποιο επιτυγχάνεται τόσο ή ατομική τελείωση τών όντων όσο και ή αρμο­

νία τοϋ κόσμου. Τρόπος κοινός σε όλα τα όντα για τήν επίτευξη τοϋ «ομολογουμένως

τή φύσει ζην», ύψιστου αγαθού και αρετής2, ή εκτέλεση του καθήκοντος. Τήν νεοεισαγόμενη3 και κεντρική στην 'Ηθική του αυτή έννοια, τό Καθτ­

κον, ό Ζήνων ορίζει γενικά ώς «ενέργημα ταΐς κατά φύσιν κατασκευαϊς oi­

κεϊον»4, καί είδικώτερα για μεν τα ζώα ώς «τό ακολούθως τή εαυτών φύσα ένεργεϊν» ταυτόσημο μέ τό «κατά τήν όρμήν διοικεΐσθαι»5, ενώ για τον άνθρωπο τό διαφοροποιεί ώς «τό άκόλουθον εν ζωή, ό πραχθέν εύλογο/ άπολογίαν έχειν»6, ενέργημα, δηλαδή, δηλωτικό τής ανθρώπινης συνέπειας καί υπευθυνότητας, καθώς και τής λογικής δομής τοϋ ανθρώπινου ήθους, τής πηγής αυτής τοϋ βίου, άπ' όπου ρέουν «αί κατά μέρος πράξεις»7.

Ή λογική καταξίωση τής 'Ηθικής τοϋ Ζήνωνα, εμφανής σε όλόκληρ) τον φιλοσοφικό στοχασμό του, εκφράζεται ρητά στον ορισμό τής αρετής,

1. Πλάτωνος Κρατύλος 421 Β «ή γάρ θεία τοϋ οντος φορά εοικε προσειρήσθαι τούτο τω ρήματι τή άληθεία, ώς θεία ούσα άλη (τό δέ ψεύδος τουναντίον τη φορά)».

2. Δ. Λαέρτιος ...πρώτος ό Ζήνων εν τω περί ανθρώπου φύσεως τέλος εϊπε τί ομολογουμένως τη φύσει ζην, όπερ εστί κατ' άρετήν ζην... τήν τ' άρετήν διάθεσιν είνοι όμολογουμένην... εν ταύτη τ' είναι τήν εύδαιμονίαν... είναι δ' αυτό τούτο τήν τοϋ εύδα­

μονος άρετήν καί εϋροιαν βίου, όταν πάντα πράττηται κατά συμφωνίαν τοϋ παρ' έκαστο δαίμονος προς τήν τοϋ τών όλων διοικητού βούλησιν.

3. Δ. Λαέρτιος. 4. Δ. Λαέρτιος. 5. Δ. Λαέρτιος. 6. Ή αναφορά ειδικά στον άνθρωπο φανερώνεται από τήν προσθήκη, Δ. Λ. «τοΰτ)

(τό άκόλουθον εν ζωή, ο πραχθέν εϋλογον άπολογίαν έχει) διατείνει καί εις τα άλογα τω/ ζώων, ενεργεί γάρ τι κακεΐνα ακολούθως τή εαυτών φύσει, έπί (δέ) τών λογικών ούτω; άποδίδοται το άκόλουθον έν βίω». Stobaeus Eel. II 7.

7. Stobaeus Eel. II 7, ...ήθος έστι πηγή βίου, αφ' ής αί κατά μέρος πράξεις ρέουσι.

"Αναφορά στον Ζήνωνα τον Κιτιέα 391

ώς διάθεση της ψυχής και δύναμη γενημένη από τον λόγο, και ακόμη πιο κατηγορηματικά με την ταύτιση της με τον ϊδιο τον «όμολογούμενο και βέ­

βαιο και άμετάπτωτο λόγο»1. Άλλα και ό άντίπους της αρετής, ή κακία, το πάθος τής ψυχής, χωρίς καθαυτό υπόσταση2, λέγεται «διαστροφή λόγου», «λόγος πονηρός και ακόλαστος, εκ φαύλης και διημαρτημένης κρίσεως σφο­

δρότητα και ρώμην λαβών»3. Κατά λογική συνέπεια μόνος τέλειος, θείος, ενάρετος, απαθής και

αγαθός θεωρείται ό σοφός, ό όποιος με τήν διαλεκτική του δεινότητα4 μένει «άνέμπτωτος», ακλόνητος άπό ψευδείς λόγους, μόνους υπαίτιους για τή διαστροφή τής διάνοιας για τήν οποία ή φύση δεν δίνει αφορμές5, ενώ με τήν άγχίνοιά του είναι σε θέση να γνωρίζη αμέσως και να έκτελή τό καθή­

κον του6, πού συμβάλλει στην τελείωση του ώς κατά φύσιν λογικού οντος7. Τό είδωλο αυτό τής εύ­λογίας8, τον ιδανικό σοφό, κατέστησε ό Κύπριος

φιλόσοφος κάτοικο τής επίσης ιδανικής Πολιτείας του, όνειρο κι αυτή ευνομίας τών φοιτητικών του χρόνων9, υπόδειγμα αισθητικής τελειότητος10, κοσμημένης με τις αρετές τών πολιτών της11, όλων φίλων, ομοίων και οι­

κείων μεταξύ τους12, και με συνεργό στή σωτηρία της τον Θεό τής ομόνοιας, τής φιλίας και τής ελευθερίας13.

1. Plutarchus De Viri. Mor. 2.3 p. 441 C. 2. Stobaeus Eel. II 7, 1 πάθος... ού δυνάμει, μάλλον δ' ενεργεία. Plutarchus. 3. Δ. Λαέρτιος ...είναι δ' αγνοίας τάς κακίας, ών αί άρεταί έπιστήμαι. Themistius De

An. 90 β II 197, 24 Plutarchus De Virt. Mor. 4. Δ. Λαέρτιος ...εκ δέ τών ψευδών έπιγίγνεσθαι τήν διαστροφήν επί τήν διώ·οιαν...είς

άκολασίαν και δικαιότητα τρέπεσθαι τους άγνμνάστονς έχοντας τάς φαντασίας. Philo ανένδοτος γαρ και άήσσητος ψυχή, ην ορθός λόγος δόγμασι παγίοις ένεύρωσε.

5. Δ. Λαέρτιος ...διαστρέφεσθαι δέ το λογικόν ζώον, ποτέ μεν δια τάς τών έξωθεν πραγματειών πιθανότητας, ποτέ δέ δια τήν κατήχησιν τών συνόντων, έπεί ή φύσις άφορμάς δίδωσιν άδιαστρόφους.

6. Δ. Λαέρτιος ...τήν δ' άγχίνοιαν εξιν εύρετική του καθήκοντος εκ τοΰ παραχρήμα... 7. Δ. Λαέρτιος. 8. Καθώς όλες οί πράξεις και σκέψεις του είναι εύλογοι. 9. "Οταν ήταν μαθητής του Κράτητος, Plutarchus de Alex, Virt. I 6 «τούτο (τήν Πο­

λιτείαν του) Ζήνωνμέν εγραψεν ώσπερ οναρ ή εϊδωλον ευνομίας φιλοσόφου και πολιτείας... 10. Μέ τήν ταύτιση καλοΰ και άγαθοϋ. 11. Stob. Fiorii. 43, 88 Mein. Ζήνων εφη δεΐν τάς πόλεις κοσμεΐν ού άναθήμασιν άλλα

ταΐς των οίκούντων άρεταϊς. 12. Δ. Λαέρτιος. 13. Athenaeus XIII 561.

ΒΙΟΓΡΑΦΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΑΝΝΑΣ Κ. ΠΟΤΑΓΑ

Τόπος Γεννήσεως: 'Αθήνα Ημερομηνία Γεννήσεως: 20.1.1932

Σ π ο υ δ έ ς :

Μέση 'Εκπαίδευση: Παρθεναγωγείο Χίλλ ­ 'Αρσάκειο ­ Τοσίτσειο 'Ανώτερη 'Εκπαίδευση: Junior College of Orlinda Child's Pierce College, Έλληνικον

('Αγγλική και 'Ελληνική Φιλολογία, Ψυχολογία, Κοινωνιολογία, Φιλοσοφία, Di­

ploma) 'Ανώτατη 'Εκπαίδευση: Philosophische Fakultaet der Leopold­Franzens­Universitaet zu

Innsbruck, Αυστρία (Φιλοσοφία, Ψυχολογία, Προϊστορία, Διδάκτωρ Φιλοσοφίας) Ξένες Γλώσσες: 'Αγγλικά, Γερμανικά, Γαλλικά (Institut Français d'Athènes, Diplôme d'E­

tudes Supérieures)

' Ε π ι σ τ η μ ο ν ι κ έ ς ε ρ γ α σ ί ε ς :

Zur Philosophie Demokrits: Ein beitrag zur Analyse grundlegender begriffe seines systems Diss., Innsbruck, 1961

R. Loebl, Demokrits Atome: Eine untersuchung zur ueberlieferung und zu einigen wichtigen lehrstuecken in Demokrits Physik, Βιβλιοκρισία στή «Φιλοσοφία» 8­9 / 1978­79

The role of the Aegean Archipelago in the ancient Greek culture (The International confe­

rence afloat in the finnish Archipelago) 1978 Sein und werden bei Parmenides (Interdisciplinary Conference on being and becoming,

Κως, 1979) Natural Philosophy: An Intermediate between two revivals (The Balkan conference on Phi­

losophy and Culture, Βάρνα) 1981 'Αναφορά στον Ζήνωνα τον Κιτιέα: «Τριμερή, είπε, τον κατά Φιλοσοφίαν Αόγον» (Β' Διε­

θνές Κυπρολογικό Συνέδριο, Αευκωσία) 1982 Μηδείς άγεωμέτρητος είσίτω ή Ή σημασία τών Μαθηματικών στην Γνωσιολογία του

Βενιαμίν Λεσβίου (Συμπόσιο Βενιαμίν Λεσβίος, Μυτιλήνη) 1982 'Αδαμαντίου Κοραή Έγκώμιον Φιλοσοφίας ή Ή Φιλοσοφία και οί 'Επιστήμες (Διεθνές

Συνέδριο «Κοραής και Χίος») 1983

"Η ατομική θεωρία στή νεώτερη Ελλην ική Φιλοσοφία ­ 'Εννοιολογική προσέγγιση (Α' Διεθνές Συνέδριο γιά τον Δημόκριτο, Ξάνθη) 1983

"Αννα Πόταγα 393

Μίλητος, Το λίκνο της Φιλοσοφίας (αδημοσίευτο) Ή Επιστημονική και Φιλοσοφική Σκέψη τοϋ Θαλή (αδημοσίευτο)

Π ρ ο ϋ π η ρ ε σ ί α :

'Υπουργείο Παιδείας — Καθηγήτρια 'Αγγλικών σε επαρχιακό Γυμνάσιο (1952)

Δημόσια Επιχείρηση Ηλεκτρισμού, 'Υπεύθυνη για τήν οργάνωση και τήρηση τοϋ 'Αρ­

χείου της Νομικής Υπηρεσίας (1953­56)

Πάντειος 'Ανωτάτη Σχολή Πολιτικών 'Επιστημών — Βοηθός στην έδρα τής Κοινωνιο­

λογίας και Φιλοσοφίας (στον Ι. Θεοδωρακόπουλο) (1963­65) Ελληνικός 'Οργανισμός Τουρισμού — Μεταφράστρια (1968­70)

Ελληνική 'Επιτροπή 'Ατομικής 'Ενεργείας ­ Πρόγραμμα των Ηνωμένων 'Εθνών για τήν αναζήτηση ουρανίου — Μεταφράστρια επιστημονικών κειμένων (1971­74)

Δημόσια 'Επιχείρηση 'Ηλεκτρισμού ­ Κλιμάκιο Μελέτης 'Υδροηλεκτρικών Έργων — Μεταφράστρια κειμένων έπιστημονικοτεχνικοϋ περιεχομένου (1974­77)

'Ακαδημία 'Αθηνών, Κέντρον Έρεύνης τής 'Ελληνικής Φιλοσοφίας —'Ανάθεση Έργου «Οί Μιλήσιοι Φιλόσοφοι» (1980), εποπτεύοντος το έργο 'Ακαδημαϊκού

ΑΘΑΝ. ΙΩ. ΑΝΤΩΝΙΟΥ Της Φιλοσοφικής Σχολής

Παν/μίου 'Ιωαννίνων

ΑΝΕΚΔΟΤΗ ΕΠΙΓΡΑΦΗ ΑΠΟ ΤΗ ΔΩΔΩΝΗ*

Ι. Περιγραφή καί χαρακτηρισμός τής επιγραφής**. Ή επιγραφή βρέ­

θηκε στο ιερό της Δωδώνης1. Πρόκειται για μια επιγραφή γραμμένη επάνω σε χονδρό μολύβδινο έλασμα, ορθογώνια, όπισθόγραφη, φθαρμένη στην κάτω δεξιά γωνία. Βρίσκεται στο μουσείο Τωαννίνων καί είναι χωρίς αριθμό. Οί διαστάσεις της είναι: μέγιστο ΰψος 25,5 έκ. καί όλίγιστο 15,5 έκ. περίπου. Μέγιστο πλάτος 8,4 έκ. καί όλίγιστο 7,6 έκ. περίπου. Καί οί δύο πλευρές, εμπρόσθια καί οπίσθια, χωρίζονται σε δύο στήλες, ή πρώτη πλευρά μάλιστα με μια κάθετη γραμμή. Ή επιγραφή είναι ένας κατάλογος πολιτών, προφανώς από διάφορες πόλεις τής 'Ηπείρου, οί όποιοι είχαν κάνει εισφορές για τήν οικοδόμηση ή ανοικοδόμηση ή επισκευή κάποιων ιερών οικοδομημάτων στο ιερό τής Δωδώνης2. Τα χαρακτηριστικά γράμματα τής επιγραφής εΐναι τό δμικρον ( ο ), το ωμέγα (Ω), το Φ (Φ). 'Εντυπωσιάζουν επίσης τα έξης γράμ­

ματα: Α, Λ\, Κ, Λ, Ν, Π, οί γραμμές τών οποίων συνήθως δέν σταματούν στο

* 'Ανακοίνωση στο 8ο Διεθνές Συνέδριο Ελληνικής καί Λατινικής 'Επιγραφικής, 'Αθήνα 3­9 'Οκτωβρίου 1982. Πρέπει να εκφράσω τις ευχαριστίες μου­στόν καθηγητή τής Κλασικής 'Αρχαιολογίας τοϋ Πανεπιστημίου 'Ιωαννίνων κ. Σ. Δάκαρη, γιατί είχε τήν καλοσύνη να μοΰ παραχωρήσει τή μελέτη τής επιγραφής αυτής. Όφείλω ακόμη να ευχαριστήσω τον καθηγητή τοϋ Πανεπιστημίου τοϋ Μονάχου κ. S. Lauffer, για τήν πο­

λύτιμη συνεργασία πού είχα μαζί του, καθώς καί τους κ.κ. Μ. Μιτσό καί Χ. Κριτζά. ** Λόγω ελλείψεως χώρου γίνεται συνοπτική μνεία τών κεφαλαίων, πού αναφέρονται

στην περιγραφή καί τό χαρακτηρισμό τής επιγραφής, στή μελέτη τών γραμμάτων, στα αριθμητικά καί στον τρόπο παραθέσεως τους στην επιγραφή.

1. Ένας μεγάλος αριθμός άπό μολύβδινες μικρές πλάκες (ελάσματα) βρέθηκε στα τέλη τοϋ περασμένου αιώνα άπό τόν Κ. Καραπάνο στο ναό τοϋ Διός στή Δωδώνη, οί ό­

ποιες περιείχαν ερωτήσεις κλ. στο Δία Νάϊο καί τή Διώνα. Βλ. σχετικά Ο. Hof­

f m a n n , Die Orakelinschriften aus Dodona (Sammlung der Griechischen Dialekt­In­

schriften), Gottingen 1899, II σ. 93 κέξ. 2. Δέν αποκλείεται ή επιγραφή αυτή να αποτελεί τις «σημειώσεις τοϋ γραμματέως

τοϋ μαντείου» τής Δωδώνης. Πρβλ. H o f f m a n n , Die Orakelinschriften aus Dodona, II σ. 94.

'Ανέκδοτη επιγραφή από τή Δωδώνη 395

σημείο πού συναντούν ή μία την άλλη, άλλα ή μία άπό αυτές εκτείνεται πιο πέρα ή πιο πάνω άπο το σημείο επαφής τους.

II. 'Αποκατάσταση καί συνοπτικός σχολιασμός των ονομάτων. Ή απο­

κατάσταση της επιγραφής δεν υπήρξε πράγματι ευχερής. Έδώ θα γίνει λόγος μόνο για τα αποκατεστημένα ή και προβληματικά ονόματα3. Θά ανα­

φέρομε τή συλλογιστική πού εφαρμόστηκε για τήν αποκατάσταση τους καί τα ζητήματα πού παρουσιάζουν. Έξαλλου δέν είναι εύκολο να ταυτίσομε ή νά διακρίνομε έναν ομώνυμο πολίτη, πού συναντάται περισσότερες άπό μια φορές στην επιγραφή. 'Ασφαλώς καί θά σημειώσομε ότι τό ίδιο όνομα απαν­

τάται καί πιο πάνω ή πιο κάτω στην ϊδια επιγραφή ή ακόμη καί σέ άλλες επιγραφές πού έχουν δημοσιευθεί, αλλά οποιαδήποτε ταύτιση είναι σίγουρα παρακινδυνευμένη, έστω καί αν οί ομώνυμοι αυτοί πολίτες προέρχονται από τον ϊδιο ηπειρωτικό χώρο καί ανήκουν στα ϊδια χρονικά πλαίσια πού το­

ποθετούμε τήν επιγραφή. Σκόπιμο ωστόσο θεωρούμε νά αναφέρομε τους ομώνυμους πολίτες για μια σύγκριση.

Πλευρά Α'. Στήλη α, στίχος 15: Ύπό τό όνομα ΆΛΕΞΙΣ4 έχομε στην επιγραφή δύο τύπους. Τον πρώτο, πού αναφέραμε, μέ κατάληξη ­ις (Αβ στχ. 21) καί τό δεύτερο τύπο "ΑΑΕΞΥΣ μέ κατάληξη ­υς (Αα στχ. 15)5. Ό δεύτερος, σπάνιος τύπος, πρέπει νά προέρχεται άπό τον τύπο Άλεξεύς μέ τή συνηθισμένη κατάληξη ­εύς. α στχ. 26: Σίγουρα εΐναι τα τρία καταλη­

κτικά γράμματα ­Ε°Σ. Ή αποκατάσταση του ονόματος σέ [ΚΛ]ΕθΣ είναι πολύ πιθανή. Τό ϊδιο όνομα άλλωστε απαντάται καί σέ επιγραφή άπό τήν "Αρτα6. "Ας σημειωθεί ακόμη ότι ό τύπος ΚΑΕΑΣ (όχι ΚΛΕΟΣ) υπάρχει επίσης στην επιγραφή μας (Βλ. Αβ στχ. 9). α στχ. 27: [ΑΝ]ΔΡ[0]ΚΚΑΣ. Ή αποκατάσταση φαίνεται πολύ σίγουρη. "Αλλωστε τό ϊδιο όνομα συναν­

3. Ή λεπτομερειακή μελέτη της επιγραφής θά δημοσιευθεί άλλου, έδώ δίνονται συ­

νοπτικά νύξεις μερικών προβλημάτων τής επιγραφής. 4. Οί αντίστοιχες γενικές είναι: Άλέξις­Άλέξιδος, "Αλεξυς­Άλέξεως < Άλεξεύς­

Άλεξέως. 5. Βλ. F. Β e e h t e Ι και Α. F i e k, Die Griechischen Personennamen nach ihrer

Bildung erklârt und systematisch geordnet, Gòttingen 18942, λ. Άλέξις­ιδος, σ. 52. IG II 4 (Ευρετήρια), σ. 3. W. P a p e ­ G . B e n s e l e r , Worterbuch der griechischen Eigenna­

men, I­II, Braunschweig 19113 = Graz 1959. Μέ ­υ δέν υπάρχει στα παραπάνω λεξικά. 6. U. Κ ο e h 1 e r, Hermes 26, 1891, σ. 148 (επιγραφή άπο τήν "Αρτα). Βλ. Index Ι

(Onomastikon Epeirotikon) στο Ν. G. L. H a m m o n d , Epirus, Oxford 1967, σ. 807 λ. Κλέος.

7. Β e e h t e 1 καί F i e k, Die Griechischen Personennamen, σσ. 18.58: «Άνδρόκκας ...vermutlich = Άνδροκράτης...». H. C ο 11 i t z, Sammlung der Griechischen Dialekt­

Inschriften, I­IV, Gòttingen 1884­1901 (: II Epirus par A. Fick, n° 1334­1377. Die Orakelin­

schriften aus Dodona par O. Hoffmann, n° 1557­1598) άρ. 1351, 5. P. Ca b a n e s, L'Épire,

396 Άθαν. "Ιω. 'Αντωνίου

τοϋμε και πιο πάνω Αα στχ. 5, καθώς και πιο κάτω Αβ στχ. 20 ( = ΑΝΔΡ­

[ΟΚΚ]ΑΣ)7. α στχ. 29: ΜΕΛΑΝΤΑΣ. Ή πρώτη ανάγνωση ΜΕΔΑΝΤΑΣ αποδείχθηκε άπο τη σχετική έρευνα εσφαλμένη. Κάποιος Μ Ε Λ Α Ν Τ Α Σ είναι γνωστός άπο άλλες μαρτυρίες8. (Πρβλ. και το όνομα ΛνΕΑΑΝ, Αβ στχ. 51 στην επιγραφή μας), α στχ. 35: [Φ]ΑΛΕΙΑΣ. Ή αποκατάσταση του είναι [Φ]ΑΛΕΙΑΣ ή [ Δ ] Α Μ Ε Ι Α Σ . "Ας σημειωθεί ότι το όνομα ΦΑΛΕΙΑΣ το συναντούμε καί πιο κάτω Αβ στχ. 37. Το πρώτο γράμμα είναι τελείως σβη­

σμένο, ενώ το τρίτο είναι κάτι μεταξύ του Λ καί Μ9, α στχ. 38: [ΑΡΙ]ΚΚΑΣ. Το όνομα αυτό απαντάται καί άλλου στην επιγραφή μας: Αα στχ. 32 καί Αβ στχ. 5. α στχ. 1: Ή πρώτη γραμμή της πρώτης στήλης εΐναι δυσανάγνωστη. Εϊναι άγνωστο αν πρόκειται για όνομα ή για κάποια άλλη αρχική λέξη ή φράση. Τα γράμματα εΐναι δυσανάγνωστα, γιατί, φαίνεται, έχουν χαραχθεί επάνω σε άλλα πού γράφτηκαν παλιότερα. Γιαυτό μπορούν να δικαιολογη­

θούν περισσότερες αναγνώσεις : ΠΑΝΤ°ΑΛ.ΑΙ ή ΠΑΛΤΟΦ.ΡΑΙ ή ΠΑΝΤ. ΦΥΛΑΙ. "Ας σημειωθεί ακόμη ότι ή στήλη β έχει μια επιπλέον γραμμή, πού δέν είναι στην ϊδια ευθεία με τό στίχο 1 της α στήλης, ή οποία δεν αποκλείε­

ται νά εϊναι μεταγενέστερη προσθήκη. "Ετσι διαβάζομε Α, στήλη β, στίχος 1: ΟΠΟΙΑΝ... ή ΟΠΙΤΑΝ ΔΥΟ = ό επί τάν δύο; β στχ. 2: Καί έδώ βρίσκομε μεταγενέστερες αναγραφές, γιαυτό καί έχομε περισσότερες δυνατότητες ανα­

γνώσεως: Δ Ε Κ Α Μ Ε . Ρ Ι Μ ή Δ Ε Κ Α Μ Ε Ι Ρ Ι Α Δ ή ΔΕΚΑΡΧΟΣ ή ΔΕΜΑΡΧΟΣ. Πιο πάνω είπαμε ότι ή πρώτη γραμμή της δεύτερης στήλης μπορεί νά είναι προσθήκη. Αυτή ή υπόθεση ενισχύεται ϊσως καί άπό τό γεγονός ότι τά γράμ­

ματα της αϊ γραμμής, πού εΐναι στην ϊδια ευθεία, αντιστοιχούν δηλ. στα γράμματα της β2 γραμμής, εΐναι σχεδόν όμοια στο μέγεθος καί ϊσως γραμ­

μένα άπό τό ϊδιο χέρι, ένώ ή βΐ γραμμή αποτελείται άπό μικρότερα γράμ­

ματα. Στήλη β, στχ. 11 : ΆΓΕΛΛΥΣ. Ή πρώτη ανάγνωση μας Ά Γ Ε Μ Υ Σ αποδείχθηκε άπό τήν έρευνα εσφαλμένη. Βλ. τό ϊδιο όνομα καί παρακάτω Αβ στχ. 45. Τό όνομα αυτό απαντάται καί σε άλλη επιγραφή10. Τό σφάλμα της πρώτης αναγνώσεως οφείλεται στα δύο ΛΑ, πού φαίνονται ενωμένα στην επιγραφή. Μια απλή σύγκριση των ενωμένων ΛΑ με τό κανονικό Μ (Μ),

σσ. 470.580, αρ. 55. Βλ. καί τη βιβλιοκρισία τοϋ Ν. G. L. Η a m m ο n d, JHS XCVII, 1977, σ. 207 κέξ.

8. S I G 564o.5618. F. B e c h t e l , Die historischen Personennamen des griechischen bis zur Kaiserzeit, Halle 1917, σ. 303 κέξ.

9. [Φ]ΑΛΕΙΑΣ. Πρβλ. Φαλέας IG ΙΙ210397. (Β e c h t e 1, Die historischen Personen­

namen, σ. 495). 10. Κ. Κ α ρ α π ά ν ο ς, Dodone et ses ruine, τ. I (Texte), Paris 1878, σσ. 55­56. Καί

πίν. τ. II.

'Ανέκδοτη επιγραφή από τή Δωδώνη 397

δείχνει ότι τα δύο ΛΛ έχουν πολύ ανοιχτές τις κεραίες τους, πού ενώνονται υψηλότερα από τή νοητή κάτω γραμμή, και καλύπτουν διπλάσιο χώρο από ένα συνηθισμένο γράμμα λέξεως της επιγραφής11, β στχ. 15: ΓΑΛ[ΑΙΘΟ]Σ. Είναι αμφίβολη ή αποκατάσταση του ονόματος αύτοϋ, αν και τό ϊδιο όνομα βρίσκομε σέ άλλη επιγραφή άπό τήν "Ηπειρο12, β στχ. 16: Ξ[ΕΝΑΡΧ]θΣ ή Ξ[ΕΝθΛΑ]θΣ. Και οι δύο εκδοχές αποκαταστάσεως παρατίθενται μέ τις ϊδιες πιθανότητες ορθότητας. Τό όνομα ΞΕΝΑΡΧΟΣ συναντήσαμε σέ επι­

γραφή άπό τήν Κασσώπη13, ένώ τό άλλο, ΞΕΝΟΑΑΟΣ, σέ επιγραφή άπό χωριό Θεριακίσιο, κοντά στην 'Αμφιλοχία14, β στχ. 18: ΜΕΓΑΣ. Ή ερευνά μας στο όνομα αυτό απέδειξε εσφαλμένες τις πρώτες αναγνώσεις μας Μ Ε ­

ΧΑΣ ή Λ\ΕΚΑΣ15.β στχ. 20: ΑΝΔΡ[θΚΚ]ΑΣ. Βλ. παραπάνω Αα στχ. 271 6 . β στχ. 22: Π Ο Α [ Ε Μ Ω Ν ] . Τό ϊδιο όνομα απαντάται και πιο κάτω Βα στχ. 21. 'Επίσης τό ϊδιο όνομα είναι γνωστό και άπό άλλη επιγραφή της 'Ηπείρου17. β στχ. 36: ΚΑΛΛΪΝΟΣ. Ή πρώτη ανάγνωση τοϋ ονόματος ΚΑΛλΙΝΟΣ απο­

δείχθηκε εσφαλμένη άπό τήν έρευνα τοϋ ονόματος. Τό ϊδιο όνομα συναντά­

ται και άλλου και μάλιστα στις μορφές Καλλίνοος, Καλλίναος, Καλλίνους, Καλλΐνος18. β στχ. 39: ΘΥΒΡΥΣ. Μέ μεγάλη επιφύλαξη παρατίθεται ή απο­

κατάσταση αύτη. β στχ. 42: ΆΡΕΙΑΣ ή ΆΡΕΤΑΣ. Και οι δύο αποκαταστάσεις εΐναι πιθανές. Και τα δύο ονόματα είναι γνωστά και άπό άλλου19, β στχ. 55: ΑΓΥΝΑ[ΝΔΡθΣ]. Ή επιγραφή είναι φθαρμένη στή γωνία αυτή, γιαυτό και δέν υπάρχουν τα πέντε γράμματα. Ή αποκατάσταση φαίνεται ορθή. β στχ. 56: Α Μ Υ [ Ν Α Ν Δ Ρ Ο Σ ] . Για τον ϊδιο προαναφερόμενο λόγο λείπουν τά επτά γράμματα, τά όποια, όπως φαίνεται, αποκαταστάθηκαν σωστά20, β στχ. 57 και 58: Άπό τους στίχους αυτούς σώζονται μόνο τά αρχικά γράμματα, πού εΐναι δύο Φ, ενα για κάθε στίχο. Δύο γράμματα του πρώτου Φ . . δέν διασώ­

11. Β e e h t e Ι και F i c k, Die Griechischen Personennamen, σ. 21: «und iibringen vertreten von ­λαός, Άγγέλυς».

12. B e c h t e l και F i c k, Die Griechischen Personennamen, σ. 83 (Γαλ­ nicht sicher zu deuten) και κυρίως σ. 47 (Γάλ­αιθος, στην "Ηπειρο) βλ. SGDI 1351,3. Πρβλ. ακό­

μη τά ονόματα "Αρ­αιθος, Γόργ­αιθος κλπ. 13. H a m m o n d , Epirus, σ. 810. 14. Ι G IX Ι 533. 15. B e c h t e l και F i c k, Die Griechischen Personennamen, σ. 198 KUI SGDI 488,9. 16. S G D I 1351. Βλ. πιο πάνω σημ. 7. 17. S Ι G. 6902. C a b a n e s , L'Épire, σσ. 367 και 558, αρ. 34. 18. Ρ a ρ e ­ Β e n s e 1 e r, λ. Καλλΐνος, ­ου (Καλλίνοος). B e c h t e l και F i c k,

Die Griechischen Personennamen, σ. 154. 19. Και τα δύο ονόματα Άρείας και Άρέτας υπάρχουν στο λεξικό των Ρ a ρ e ­ Β e n­

s e 1 e r λ. 20. Tò ίδιο όνομα απαντάται και άλλου, βλ. C a b a n e s, L'Épire, σσ. 354.470.471.534,

άρ. 1.

398 Άθαν. Ίω. 'Αντωνίου

ζονται στην επιγραφή, ενώ τα υπόλοιπα ανήκουν στο τμήμα της επιγραφής πού έχει τελείως φθαρεί.

Πλευρά Β'. Στήλη α, στχ. 16: ΦΙΛΑΝΔΡΟΣ. Ή πιθανή αυτή αποκατά­

σταση ενισχύεται ϊσως και άπό μια άλλη επιγραφή21, α στχ. 17: [/ΥΛ]Ε[ΛΠΟ]­

ΜΕΝΟΣ. Τα γράμματα είναι τελείως σβησμένα στή μέση τοΰ ονόματος και αυτά πού διασώθηκαν μας επιτρέπουν αυτή τήν πιθανή αποκατάσταση22. α στχ. 19: [ Μ Α Μ ] Ε [ Ρ Τ ] Ι Ν Α Σ . Και του ονόματος αυτού ή αποκατάσταση είναι πολύ πιθανή23, α στχ. 20: ΛΕΥΚΙΑΣ. Ή αποκατάσταση αυτή εϊναι σίγουρη καί το ϊδιο όνομα απαντάται και πιο πάνω Βα στχ. 1. α στχ. 23: Ή πιθανή αποκατάσταση του ονόματος είναι: Π [ Ο Ι ] Μ Α Χ Ο Σ . α στχ. 26: [Φ]Ε[Ι]­

Δ[Υ]Σ. Ή αποκατάσταση αυτή πρέπει να είναι σωστή. Τό όνομα απαντά­

ται καί σε δύο άλλους στίχους Αβ στχ. 47 καί Αβ στχ. 5024. α στχ. 27: Α[Ν­

ΤΙΝ]θΥΣ. Τα μεσαία γράμματα τοΰ ονόματος είναι τελείως αδιάκριτα, ωσ­

τόσο ή αποκατάσταση αυτή φαίνεται πολύ πιθανή25, α στχ. 2S: Μ ΕΝΤΟΣ. Ή αποκατάσταση αυτή είναι αρκετά πιθανή. "Αλλωστε τό όνομα αυτό απαν­

τάται καί άλλου, όχι βέβαια στην "Ηπειρο26, α στχ. 29: —ΔΡΟΣ. Δυστυχώς είναι αδύνατη ή αποκατάσταση του ονόματος αύτοΰ. [ΝΙΚΑΝ]ΔΡΟΣ ή [ΑΛΕΞΑΝ]ΔΡΟΣ απαντούν καί πιο πάνω, άλλα τίποτε δεν συνηγορεί ότι μια τέτοια αποκατάσταση είναι σίγουρη, α στχ. 30: "ΑΝΔΡΩΝ. Είναι πιθανή ή αποκατάσταση τοΰ ονόματος αύτοΰ, τό όποιο συναντάται καί πιο κάτω (Βα στχ. 34). α στχ. 31: [ΚΡ]Α[ΙΝ]ΥΣ. Είναι πολύ πιθανή ή αποκατάσταση τοΰ ονόματος αύτοΰ, τό όποιο απαντάται καί πιο πάνω. (Αα στχ. 13 καί Βα στχ. 25)27. α στχ. 41: [ΕΧΥ]ΝΤΑΣ. Ή αποκατάσταση αυτή είναι πολύ πιθανή.

21. Βλ. Π Α Ε 1952, σ. 357. 22. Πρβλ. τις δυνατότητες αποκαταστάσεως από τό βιβλίο του Β. H a n s e n , Ruck­

làufiges Wòrterbuch der griechischen Eigennamen, Berlin 1957, σ. 269: Τ(ε)ισάμενος, Τει­

σόμενος, Πεφασμένος. 23. Πρβλ. P a p e ­ B e n s e l e r , λ. Μαμερτΐνος καί λ. Μαμέρτιον. SEG 24,1837

(σσ. 84­85). H a n s e n , Riicklaufiges Wòrterbuch, σ. 138. 24. Τό όνομα ΦΕΙΔΥΣ δέν αναφέρεται στους P a p e ­ B e n s e l e r . Πρβλ. τό θηλ.

Φείδυλα Κοιλωπή S G D I 1354. Επίσης S G D I 1354, σ. 6: «Ρείδυς ­ ist Koseform zu einem Vollnamen wie Ειδομένης auf Thasos, Είδόκριτος auf Delos. C a b a n e s , L'Épire, σ. 468.

25. Τό όνομα είναι γνωστό καί από άλλη επιγραφή άπό τή Δωδώνη του 164 π.Χ., βλ. Ηπειρωτικά Χρονικά 1935, σ. 248: «Ά[ντίν]ους Όρεστός Μολοσσός». Πρβλ. καί τό όνομα Ε[ύρύν]­ους, S G DI 1349, άπό τα τέλη 3ου­άρχές 2ου αι. π.Χ. Βλ. γενικά Onomastikon Epeirotikon H a m m o n d , Epirus, σ. 803.

26. Τό όνομα απαντάται καί σε άλλες επιγραφές Ι G II 4 (Ευρετήρια) 803,47: «Μένιος Οίήθεν νεωρίων επιμελητής» καί Ι G II, 4 (Ευρετήρια), 804Α, 46: «Μένιος, Σπαρτιάτης». Ήρόδ. VI, 71. Ι G II, 4 (Ευρετήρια), σ. 35. H a m m o n d , Epirus, Onomastikon Epeiroti­

kon σ. 809: «Μέν[ιο]ς, genitive. Amymnan. S G DI 1352». Γιατί όμως γενική; 27. Βλ. καί C a b a n e s , L'Épire, σ. 471 καί S G D Ι 1351, 7.

'Ανέκδοτη επιγραφή από τή Δωδώνη 399

Ή επιγραφή είναι τελείως φθαρμένη στη γωνία, γιαυτο δεν σώζονται τα τρία γράμματα, τά όποια έχομε αποκαταστήσει. Το όνομα αυτό απαντάται και πιο πάνω δύο φορές (Βα στχ. 10 και Βα στχ. 11). "Οπως στην πλευρά Α' ή β' στήλη έχει έναν επιπλέον στίχο άπό τήν α στήλη, έτσι και εδώ συμβαίνει το αντίθετο, δηλ. ή α' στήλη της Β' πλευράς έχει μια ακόμη γραμμή υψη­

λότερα άπό τή β' στήλη, πού, όπως ήδη ειπώθηκε, έχει δύο μόνο ονόματα. α στχ. 42: Άπό το στίχο αυτό σώζεται μόνο τό καταληκτικό Σ του ονόματος, ένώ τά υπόλοιπα γράμματα ανήκουν στο τμήμα της επιγραφής πού δεν έχει διασωθεί. "Οπως βλέπομε, όχι μόνο άπό τήν παράθεση των ονομάτων αυτών πού αναφέρθηκαν, αλλά και άπό τά ονόματα πού δέν μνημονεύθηκαν εδώ, ή επιγραφή παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον γιατί κάνει γνωστά ονόματα, τά όποια αναφέρονται στην ιστορία της 'Ηπείρου για πρώτη φορά. Έτσι με τήν επιγραφή αυτή ή προσωπογραφία της 'Ηπείρου πλουτίζεται με νέα ονόματα. Δύο ή τρία ονόματα ϊσως είναι 'Ιλλυρικής καταγωγής, ένώ πολλά ονόματα είναι άγνωστα στην αθηναϊκή προσωπογραφία.

III. 'Αριθμητικά και τρόπος αριθμήσεως : Ό κατάλογος τών ονομάτων της δεύτερης πλευράς κατακλείεται με τήν έξης φράση: Κ Ε Φ Α Λ Ω Μ Α ­

Τ Ω / Λ Π ΑΝΤΩΝ και ακολουθεί ό αριθμός ΗΔΔΔΠΙΙ. Ή λ. κεφάλωμα απαν­

τάται και σε άλλες επιγραφές. Μια επιγραφή προέρχεται άπό τή Μεσσηνία28, μια άλλη άπό τους Δελφούς29 και αρκετές άλλες επιγραφές άπό τους Έπιζε­

φυρίους Λοκρούς της Κάτω 'Ιταλίας30. Και στις τρεις περιπτώσεις ή λέξη βρίσκεται μέσα στο κείμενο, πού δέν είναι κατάλογος ονομάτων, και όχι στο τέλος ενός καταλόγου ονομάτων, όπως είναι ή περίπτωση μας. Και στις τρεϊς προαναφερόμενες περιπτώσεις εμφανώς συναθροίζονται χρηματικά πο­

σά. Στην περίπτωση μας όμως που αναφέρεται ή φράση; Στο σύνολο τών πο­

λιτών, πού συνεισέφεραν ή στο σύνολο τών χρηματικών ποσών, πού συγ­

κέντρωσε προφανώς ό ιερέας ή οί ιερείς της Δωδώνης; Για τον τρόπο αρι­

θμήσεως πού χρησιμοποιήθηκε στην επιγραφή, θα γράψομε δύο λέξεις: Στην καταχώριση τών αριθμών στην Α' πλευρά, α' στήλη, χρησιμοποιείται τό Δ = 10 τέσσερις φορές και στο πέμπτο Δ προστίθεται τό Π = 50 και μετά στή συνέχεια, ύστερα άπό άλλα τέσσερα δεκάρια, γράφεται τό Η = 100. Αυτός ό τρόπος μέ λίγες παραλλαγές εφαρμόζεται παντού στην επιγραφή μας. Για τά προβλήματα πού παρουσιάζει ή αρίθμηση, καθώς και γιά διά­

28. Ι G 5 (Ι) 1433, στίχοι 11 και 18 (δύο φορές) (Documenta publica). 29. S Ι G 241Β 122 (Delph. IV B.C.). (Tabulae senatus Delphorum: pensiones ex priore

deposito naopoeorum numeratae 360­319). 30. A l f o n s o de F r a n c i s c i s, Stato e società in Locri Epizefiri, Locrese­Napo­

li 1972. σσ. 68.110.117.

400 Άθαν. Ίω. 'Αντωνίου

φορά άλλα χαρακτηριστικά σύμβολα, θά γίνει λόγος στην προσεχή εκτενή δημοσίευση της επιγραφής.

IV. Χρονολόγηση και Ιστορική πλαισίωση της επιγραφής. 'Από το σχήμα και άπό τή μορφή γενικά των γραμμάτων, καθώς και άπό τ ή σύγκριση με άλλες επιγραφές άπό τήν "Ηπειρο, όπως επίσης και άπό μερικά ενδεικτικά ονόματα, πιστεύουμε ότι ή επιγραφή πρέπει να τοποθετηθεί χρονικά στο τέλος του 3ου ως τις αρχές του 2ου αι. π.Χ. Και αυτή βέβαια είναι μια πρώτη προσπάθεια χρονολογήσεως. "Ισως όμως θά πρέπει να κάνομε πιο συγκεκρι­

μένα τα χρονικά πλαίσια μέσα στα όποια τοποθετείται ή επιγραφή. Θά πρέπει ακόμη να βρούμε — αν αυτό είναι δυνατό — τό λόγο για τον όποιο οί πολίτες αυτοί θέλησαν να προσφέρουν τις εισφορές τους στο ιερό τής Δωδώνης. Νομίζω δτι ή επιγραφή πρέπει να τοποθετηθεί μετά τό έτος 219 π.Χ., μετά δηλ. τήν καταστροφή και πυρπόληση του ίεροϋ τής Δωδώνης άπό τον Αιτωλό Δωρίμαχο, πού συνέβη κατά τό έτος αυτό31. Τά κατεστραμ­

μένα ιερά οικοδομήματα χρειάζονταν ανοικοδόμηση, μετά άπό τή φοβερή καταστροφή, ή οποία απαιτούσε σημαντικές δαπάνες. "Ενα τέτοιο σκοπό πρέπει να κάλυπτε ή συλλογή αυτών των εισφορών. Δέν είναι δυνατόν να διαπιστωθεί για ποιο συγκεκριμένο οικοδόμημα τοϋ ίεροϋ συγκεντρώθηκαν αυτά τά χρηματικά ποσά, γιατί ώς γνωστό στή Δωδώνη λατρεύονταν αρκε­

τοί θεοί32, οί όποιοι θά είχαν ασφαλώς στο ιερό τους ναούς τους και τά ιερά τους οικοδομήματα. Τό ιερό τής Δωδώνης, πού ώς τότε ήταν ατείχιστο, καταστράφηκε ολοκληρωτικά άπό τό Δωρίμαχο και τους στρατιώτες του, οί όποιοι «είσέβαλον εις τους άνω τόπους τής Ηπείρου»33, όπως γράφει ό Πολύβιος IV 67,3, κατέλαβαν αιφνιδιαστικά τό αφύλακτο ιερό και έκαναν φοβερές λεηλασίες. Ή καταστροφή, κατά τον Πολύβιο, έγινε δια πυρός. Κατέστρεψε τους ναούς των θεών, τις στοές, τήν ίερή οικία, τήν οποία μά­

λιστα κατέσκαψαν. Μετά τήν καταστροφή άρχισαν νά συγκεντρώνονται χρήματα για τήν ανοικοδόμηση. 'Επειδή όμως τά κατεστραμμένα ιερά οικο­

δομήματα ήταν πολλά, θά απαιτήθηκαν όχι μόνο πολλά χρήματα, άλλα και αρκετός χρόνος για τήν ανοικοδόμηση τους. "Ετσι, εκτός άπό τά ποσά πού αναφέρονται στην επιγραφή, ό Φίλιππος ό Ε' και οί σύμμαχοι του ήπειρώ­

τες συνέβαλαν στην ανοικοδόμηση τοϋ ίεροϋ με τά λάφυρα πού αποκόμισαν άπό τή λεηλασία τοϋ Θέρμου34. Μάλιστα για τή θεμελίωση τοϋ νέου ναοϋ

31. Σ. Ι. Δ ά κ α ρ η, Το ίερον τής Δωδώνης, Α Δ 16, 1960, Κείμενον, σσ. 4­40. Για τή συγκεκριμένη περίπτωση βλ. σ. 7 κέξ.

32. Δ ά κ α ρ η, Α Δ 16, 1960, σ. 8 και σημ. 11. 33. Δ ά κ α ρ η, δ.π., σ. 8 κέξ. 34. Π ο λ ύ β. IV 67,3. Δ ά κ α ρ η, ο.π., σ. 10. Βλ. ακόμη Δ ι ό δ. Σ ι κ ε λ. XXVI, 7.

'Ανέκδοτη επιγραφή από τή Δωδώνη 401

χρησιμοποιήθηκε το δομικό υλικό του αρχαίου ναοϋ, κυρίως λίθοι ορθογώ­

νιοι κλπ. Άλλα και οι κατεστραμμένες στοές ανοικοδομήθηκαν σε μεγαλύ­

τερη αναλογία35. Τέλος τα λατρευτικά οικοδομήματα και το θέατρο κλεί­

στηκαν, κατά τα τέλη του 3ου αι. π.Χ., μέσα σέ ενιαίο περίβολο με πέντε εισόδους36.

'Επιφυλάσσομαι να δημοσιεύσω αναλυτικά τήν επιγραφή, ή οποία πα­

ρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον, όχι μόνον άπα τήν πλευρά της προσωπογρα­

φίας και του αριθμητικού τρόπου πού χρησιμοποιεί, άλλα και άπό γλωσ­

σική, εθνολογική και γραμματολογική ϊσως άποψη*.

Σ υ ν τ ο μ ο γ ρ α φ ί ε ς :

ΑΔ = Άρχαιολογικόν Δελτίον, 'Αθήναι. IG = Inscriptiones Graecae. JHS = Journal of Hellenic Studies, London. ΠΑΕ = Πρακτικά της εν 'Αθήναις 'Αρχαιολογικής Εταιρείας. SEG = Supplementum Epigraphicum Graecum. SGDI = Sammlung der Griechischen Dialekt­Inschriften.

35. Δ α κ α ρ η, ο.π., σ. 11. 36. Δ ά κ α ρ η, ό.π., σ. 13 κέξ. * Σ η μ ε ί ω σ η : Κρίνουμε σκόπιμο νά αναφέρουμε εδώ ότι τα κεφαλαία χαρακτηρι­

στικά γράμματα της επιγραφής (σ. 394), καθώς και τα κεφαλαιογράμματα ονόματα στις σελίδες τής μελέτης, δέν αποδίδονται όμοια όπως είναι στην επιγραφή, άπό έλλειψη ανα­

λόγων τυπογραφικών στοιχείων. Επίσης (σ. 395) στο αποκατεστημένο όνομα '[Α ν]­

δ ρ [ό] κ κ α ς, για τον ίδιο λόγο, έχουν παραλειφθεί οί τελείες κάτω άπό τό δ και ρ, οι όποιες — ώς γνωστόν — δείχνουν ότι τα γράμματα αυτά δέν φαίνονται ολόκληρα στην επιγραφή και επομένως είναι δυνατό νά αμφισβητηθούν, (σ. 396) [Φ] α λ ε ί α ς ή [Δ]α­

μ ε ί α ς· τελεία κάτω άπό τό λ και μ αντίστοιχα, (σημ. 9 ιδ. σ.) [Φ]α λ ε ί α ς · τελεία κάτω άπό τό λ. ΠΑΝΤ.ΦΥΑΑΙ· τελεία κάτω άπό τά γράμματα Φ, Υ, Α. [ Ά ρ ι]κ κ ά ς· τελεία κάτω άπό τό πρώτο κ. ΔΕΚΑΜΕΙΡΙΑΔ ­ τελεία κάτω άπό τά γράμματα Μ, Ε, Ι,. Ρ, Ι, Α, Δ. Δ έ κ α ρ χ ο ς ή Δ έ μ α ρ χ ο ς ­ τελεία κάτω από τά γράμματα κ καί μ, ρ, χ, ο, ς. (σ. 397) Ivi έ γ α ς, Μ έ χ α ς ή Μ έ κ α ς ­ τελεία κάτω άπό τό γ, χ καί κ. Θ ύ β ρ υ ς" τελεία κάτω άπό τά πρώτα γράμματα Θ καί υ. Ά ρ ε ί α ς ή Ά ρ έ τ τ α ς· τελεία κάτω άπό τά γράμματα ρ, ε, ι καί ρ, ε, τ. (σ. 398) Φ ί λ α ν δ ρος · τελεία κάτω άπό τά γράμματα λ, α, ν, δ, ρ. [Μ]ε[λ π ό]μ ε ν ό ς ­ τελεία κάτω άπό τό πρώτο ε. Π[ ο ί]μ α χ ο ς­ τελεία κάτω από τά γράμματα π, μ, α, χ. [Φ]ε[ί]δ[υ]ς· τελεία κάτω άπό τό ε καί δ. Ά [ν τ ί vjo υ ς· τελεία κάτω από τό Α. Μ έ ν ι ο ς· τελεία κάτω άπό τά γράμματα ν κα'ι ι. δ ρ ο ς· τελεία κάτω άπό τά γράμματα δ, ρ. "Α ν δ ρ ω ν τελεία κάτω άπό τά γράμματα ν, δ, ρ. [Έ χ ύ]ν τ α ς­ τελεία κάτω άπό τό ν.

ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ I. ΟΙΚΟΝΟΜΑΚΟΥ Διδάκτορος Φιλοσοφίας

ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΤΟΝΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΠΝΕΥΜΑΤΩΝ

Α'. ΤΑ ΥΠΕΡ ΤΗΣ ΚΑΤΑΡΓΗΣΕΩΣ ΤΩΝ ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΑ

Τρία είναι τα κύρια επιχειρήματα των 'Οπαδών της Καταργήσεως τών Τόνων και των Πνευμάτων. Το πρώτον είναι ιστορικής φύσεως, το άλλο οίκονομικόν και το τελευταΐον παιδαγωγικού χαράκτηρος.

Κατά το πρώτον, το 'Ιστορικόν επιχείρημα, οί Τόνοι και τα Πνεύματα δεν ύπήρχον εις τήν Γραφήν τών Ελλήνων τών Κλασσικών Χρόνων της 'Αρχαίας Ελλάδος, δηλ. της προ του Μ. Αλεξάνδρου Εποχής, άλλ' είναι έπινόησις μεταγενεστέρων χρόνων. Επομένως κατά τό επιχείρημα τούτο κατάργησις τών τόνων και τών πνευμάτων σημαίνει άπό της απόψεως ταύ­

της έπάνοδον εις τον τρόπον της Γραφής τών 'Αρχαίων Ελλήνων τής Κλασσικής Περιόδου.

Κατά τό δεύτερον, τό Οίκονομικόν επιχείρημα, δια τής καταργήσεως τών τόνων και τών πνευμάτων θα έπέλθη αυτομάτως τεραστία και ανυπολό­

γιστος οικονομία χρόνου, κόπου, δυνάμεων καί χρήματος όχι μόνον κατά τήν εκδοσιν τών Εφημερίδων και εις τα Τυπογραφεία εν γένει, ένθα θα περιορισθούν είς τό ύποπολλαπλάσιον τα έν χρήσει σήμερον τυπογραφικά στοιχεία, αλλά καί εις τα σχολεία καί είς όλον τον έθνικόν βίον, ίδιωτικόν καί δημόσιον.

Τέλος κατά τό Πα,'­δαγωγικον επιχείρημα ή κατάργησις τών τόνων καί τών πνευμάτων θα έπιφέρη αμέσως μεγίστην άπλούστευσιν τής ορθογραφίας τής Ελληνικής Γλώσσης καί θά συντέλεση είς τήνέλάττωσιν ή τήν έξαφά­

νισιν τοΰ ορθογραφικού άγχονς, όπερ συχνάκις κατέχει όχι μόνον τους Έλληνας μαθητάς, όσοι δεν ανήκουν εις τον καλούμενον Όπτικόν Τύπον, άλλα πολλάκις καί τους ενήλικας φοβούμενους ενίοτε, μήπως ύποπέσωσι τυχόν είς ορθογραφικόν τι λάθος καί κινδυνεύσουν να χαρακτηρισθώσιν ύπό αδιάκριτων ή κακόβουλων παρατηρητών ώς αγράμματοι καί σχολια­

σθώσι δια τούτο δυσμενώς. Καί τα τρία αυτά επιχειρήματα υπέρ τής καταργήσεως τών τόνων περιέ­

χουν δόσιν αληθείας. Παρά ταύτα όμως δεν εΐναι ακλόνητα, ουδέ δυσ­

καταμάχητα. Τδού διατί.

Περί των τόνων και των πνευμάτων 403

α'. Το 'Ιστορικόν Έπιχε ίρ η μ α. Ό ισχυρισμός, καθ" δν δια της καταργήσεως των τόνων και τών πνευμάτων θα έπανέλθωμεν εις την άρχικήν μορφήν της Ελληνικής Γραφής εΐναι ανακριβής.

Διότι εΐναι μεν αληθές ότι οί "Ελληνες αρχικώς δεν έχρησιμοποίουν είς την Γραφήν των σημεία τών τόνων, τών οποίων ή έπινόησις είναι προσ­

θήκη της αμέσως επομένης περιόδου, ήτοι τών Ελληνιστικών ή 'Αλεξαν­

δρινών Χρόνων, άλλα ή απουσία τών σημείων τούτων δέν είναι ή μόνη ουσιώδης διαφορά μεταξύ του αρχικού τρόπου της Γραφής τών Ελλήνων και εκείνου, ό όποιος βραδύτερον οριστικώς επεκράτησε. Δια τους έξης λόγους:

1) Οί "Ελληνες αρχικώς δέν έχρησιμοποίουν όλοι τον αυτόν ακριβώς τύπον αλφαβήτου, αλλ' όπως έλάλουν κατά τόπους διαφόρους Έλληνικάς διαλέκτους, ομοίως και γράφοντες έχρησιμοποίουν κατά πόλεις καί περιο­

χάς ποικίλα Ελληνικά αλφάβητα, εν έκ τών οποίων π.χ. ήτο τό Χαλκιδικόν, έξ ου προέκυψαν κυρίως τα Έλληνογενή ξένα αλφάβητα, έτερον τό άρχαΐον Άττικόν, τρίτον τό κυρίως Ίωνικόν, όπερ επεβλήθη καί εις 'Αθήνας επί άρχοντος Εύκλείδου, έκ τούτου δέ προέκυψεν έν τέλει καί τό σήμερον έν χρήσει.

2) Ή Γραφή τών Ελλήνων ήτο μέν ανέκαθεν οριζόντια, όπως καί ή τών Φοινίκων, έν αντιθέσει π.χ. προς τήν Κινεζική ν (κάθετον), άλλ' αρχι­

κώς εγραφον κατά τρεις διαφόρους τρόπους, ήτοι ή α) έκ δεξιών προς τα αριστερά, ώς γράφουν σήμερον οί Εβραίοι καί οί "Αραβες, ή β) βουστρο­

φηδόν (εναλλάξ) ή γ) έξ αριστερών προς τα δεξιά, ώς γράφομεν καί ήμεΐς σήμερον.

3) "Εγραφον τάς λέξεις τήν μίαν παρά τήν άλλην, έν συνεχεία, δηλ. άνευ τών κενών μικρών μεσοδιαστημάτων, τα όποια άφίνομεν μεταξύ τών λέξεων ήμεΐς σήμερον προς εύχερέστερον διαχωρισμόν αυτών απ' αλλήλων.

4) Δέν εκαμνον, ειμή κατ' έξαίρεσιν, χρήσιν σημείων στίξεως. 'Αλλά 5) Ή σπουδαιότερα τών διαφορών ήτο ότι εγραφον μόνον δια κεφα­

λαίων γραμμάτων, εκαμνον δηλ. άποκλειστικήν χρήσιν της λεγομένης σή­

μερον Μεγαλογραμμάτου Γραφής, άφοϋ ή αντίθετος, ή Μικρογράμματος Γραφή, τήν οποίαν χρησιμοποιοϋμεν κατά τό πλείστον καί ήμεΐς καί οί Ευρωπαίοι σήμερον, εΐναι έπινόησις πολύ μεταγενέστερα, του 2ου ήμίσεος του Μεσαίωνος.

Δια να έπανέλθωμεν λοιπόν ακριβώς εις τον τρόπον Γραφής τών Χρό­

νων τοϋ Περικλέους θα πρέπη όχι μόνον τους τόνους καί τά πνεύματα νά καταργήσωμεν, άλλα καί τά μεταξύ τών διαφόρων λέξεων μεσοδιαστήματα καί τά σημεία της στίξεως, νά γράφωμεν δέ μόνον δια κεφαλαίων. "Ολα αυτά δέ είναι ανέφικτα.

"Ας μή μας λέγουν λοιπόν οί Φανατικοί 'Οπαδοί της Καταργήσεως τών

404 Γρηγορίου Ί . Οίκονομάκου

Τόνων και των Πνευμάτων, ότι δήθεν αποβλέπουν εις άποκατάστασιν της αρχικής μορφής του Ελληνικού Γραπτού Λόγου, ένώ πράγματι επιδιώκουν την άποκοπήν τής συνεχείας και την καταστροφήν τής παραδόσεως.

Άλλα κατά του 'Ιστορικού Επιχειρήματος υπάρχουν και άλλα ακόμη ισχυρότερα άντεπιχειρήματα, εις τά όποια θα έπανέλθωμεν κατωτέρω.

β'. Το ΟΙκονομίκο ν 'Επιχείρημα. Ώ ς προς τό επιχείρημα τοϋτο παρατηροϋμεν τα έξης. Δεν άρνούμεθα ότι δια τής καταργήσεως των τόνων και των πνευμάτων θα έπέλθη κάποια οικονομία χρόνου και ενερ­

γείας, επομένως και χρήματος, θα πρόκυψη δέ τοιουτοτρόπως σημαντική ενδεχομένως οικονομική ωφέλεια των μεγάλων Δημοσιογραφικών Συγκρο­

τημάτων άλλα και τών Εκδοτικών Οϊκων εν γένει, άφοϋ δια τήν έκτύπωσιν τοϋ αύτοϋ κειμένου θα χρησιμοποιούνται πλέον όλιγώτεροι έργάται ή υπάλληλοι. Και οϋτω καθ' εξής.

'Αλλ' εις τον βίον τών ατόμων, τών ομάδων και τών εθνών δέν υπάρχουν μόνον οίκονομικαί άξίαι ούτε είναι φρόνιμον και συνετόν να θυσιάζωνται χάριν αυτών πάσαι αί άλλαι. "Αλλως, αν άπεβλέπομεν δηλ. μόνον εις αύτάς, θα έπρεπε και ως άτομα και ώς οίκογένειαι και ως έθνος να άπαλλαγώμεν από τά διάφορα κειμήλια και τά άλλα ενθυμήματα τοϋ παρελθόντος, άτινα και χώρον χρήσιμον ενίοτε καταλαμβάνουν και φροντίδα και δαπάνην πολ­

λάκις απαιτούν δια τήν συντήρησιν και τήν προστασίαν των, λειτουργούν δηλ. άντιοικονομικώς. 'Αλλά τό Κράτος αυτό αφ' ενός μεν ιδρύει και δια­

τηρεί Μουσεία, άφ' έτερου δέ χαρακτηρίζει ώρισμένας οϊκοδομάς ή οικι­

σμούς ή και πόλεις ολόκληρους ώς διατηρητέα μνημεία, όπερ βλάπτει οικο­

νομικώς. 'Αλλά και εις αυτήν τήν θέσιν τής 'Ακαδημίας 'Αθηνών τό Κράτος, αν ϊδρυεν πολυκατοικίας άντ' αυτής, θά ήδύνατο ασφαλώς να είσπράττη μεγαλυτέρας προσόδους από όσον ωφελείται σήμερον οικονομικώς έκ τής λειτουργίας τοϋ 'Ανωτάτου αύτοϋ Ιδρύματος.

Έξ άλλου ημείς οί Νεώτεροι "Ελληνες, οί όποιοι ενίοτε καλούμεθα και Γραικύλοι ή 'Ρίομιοί, είμεθα άρά γε περισσότερον έξυπνοι από τους άλλους μεγάλους συγχρόνους Ευρωπαϊκούς λαούς, π.χ. τους Γερμανούς, τους Γάλ­

λους και τους Βρεττανούς, οί όποιοι διατηρούν ώς κόρην όφθαλμοΰ τήν γραπτήν των και λογίαν παράδοσιν και τήν ίστορικήν των όρθογραφίαν; Ούτως οί πρώτοι έξ αυτών χρησιμοποιούν ακόμη και τήν καλουμένην Γοτ­

Οικην Γραφήν, οί Γάλλοι διατηροΰν και τους τρεις παραδοσιακούς τόνους, accent grave, accent aigu et accent circonflexe, βαρεΐαν, όξειαν και περισπω­

μένην, γράφουν δέ και τους άφωνους και μή προφερομένους φθόγγους, οί δέ "Αγγλοι τέλος γράφουν π.χ. enough και προφέρουν Ινάφ. Ή μήπως οί Νεοέλληνες είμεθα λαός πρακτικώτερος από τους τελευταίους τούτους;

"Οθεν γεννάται ευλόγως ή υπόνοια μήπως τά βαθύτερα ελατήρια πολλών

Περί των τόνων και των πνευμάτων 405

έκ των επικαλουμένων τον Οίκονομικον Παράγοντα δεν εΐναι είλικρινώς και γνησίως οικονομικά, άλλα άλλα, ήτοι εικονοκλαστικά, ή έχθρότης δηλ. προς παν δ,τι ανήκει εις τήν παράδοσιν του "Εθνους και μάλιστα τήν λογίαν.

γ'. Τ ο Παιδ ay ωγ ικον Επιχείρημα. Τον ίσχυρισμόν καθ' ον δια της καταργήσεως τών τόνων και των πνευμάτων θά έπέλθη μεγίστη έλάτ­

τωσις ή και έξαφάνισις τοϋ ορθογραφικού άγχους τών μαθητών και τών γρα­

φόντων έν γένει, θά άντικρούσωμεν δια δύο κυρίως άντεπιχειρημάτων.

1) Δια της Καταργήσεως τών Τόνων και τών Πνευμάτων δεν θά έπέλθη αποφασιστική άπλούστευσις της Ελληνικής 'Ορθογραφίας και άρσις τοϋ σχετικού άγχους, διότι πλεΐσται τών ορθογραφικών δυσκολιών προέρχονται από άλλα αϊτια, έκ τούτων δ' αναφέρω τήν στιγμήν αυτήν ώς λίαν σημαντι­

κά α) τον Ίωτακκτμόν, τήν φωνητικήν δηλ. σόμπτωσιν εις τήν Μεσαιωνικήν και τήν Νέαν Έλληνικήν μετά τοϋ ι πολλών άλλων αρχαίων φωνηέντων και διφθόγγων και συγκεκριμένως τοϋ η, τοϋ υ, τοϋ ει, τοϋ οι, τοϋ υι και τοϋ η, και β) τήν έξαφάνισιν της αρχαίας προσωδίας, δηλ. της διακρίσεως τών λεγο­

μένων μακρών και βραχέων φωνηέντων της 'Αρχαίας, και σύμπτωσιν τούτων εις τον προφορικόν λόγον ημών. 'Εντεύθεν και το πλήθος τών όμοήχων.

Προς άποφασιστικήν λοιπόν λύσιν τοϋ ορθογραφικού προβλήματος κατά τήν μέθοδον και τήν εννοιαν ταύτην θά χρειασθή νά προβώμεν περαι­

τέρω. 'Αλλά τότε θά κινδυνεύσωμεν νά εύρεθώμεν εις τον πειρασμόν νά άνοί­

ξωμεν τους ασκούς τοϋ Αιόλου. Διότι, αν προς έξαφάνισιν όριστικήν τοϋ ορθογραφικού άγχους άποφασίσωμεν επί τέλους, ώς έχει προταθή παλαιό­

τερον υπό τοϋ Αιμιλίου Ευρώτα1 και άλλων, προτείνεται δέ και σήμερον ύπό τίνων, νά έγκαταλείψωμεν ώς σύνολον τήν ιατορικήν μας όρΟογραφίαν και νά καθιερώσωμεν άντ' αυτής τήν λεγομένην φωνητικήν όρθογραφίαν, θά διαπιστώσωμεν ότι το Έλληνικόν Άλφάβητον δεν εΐναι πλήρως επαρκές και κατάλληλον προς άπόδοσιν της ορθογραφίας ταύτης. Διότι εις τον Νεο­

ελληνικόν Προφορικόν Λόγον υπάρχουν φθόγγοι ώς τό b, το d και το g και άλλοι, οί όποιοι δέν αποδίδονται απλώς δι' αντιστοίχων γραμμάτων τοϋ Ελ­

ληνικού 'Αλφαβήτου. Όποτε θά αντλήσουν νέα επί πλέον επιχειρήματα όσοι, όπως έκ τών

Μαρξιστών ό διαβόητος Δημήτριος Γληνός και άλλοι Γραικύλοι, έκ δέ τών μισελλήνων ό δήθεν φιλέλλην, πράγματι δέ προπαγανδιστής της μή Έλληνικότητος τών 'Αρχαίων Μακεδόνων και τών άλλων Βορείων Ελλή­

νων, παρά ταΰτα όμως φίλος και οικείος τών Προέδρων τής Ελληνικής Δη­

μοκρατίας και εισηγητής ιδεών προς αυτούς 'Ιωσήφ ή Κωνσταντίνος Dra­

1. Εμιλιου Εβροτα (Δημητρίου Παναγουλάκου).

406 Γρηγορίου Ί . Οικονομάκου

gan, οϊτινες πάντες εισηγούνται επιμόνως την έγκατάλειψιν ύφ' ημών και τοϋ Ελληνικού "Αλφαβήτου και την υίοθέτησιν άντ' αύτοϋ τοϋ Λατινικού 'Αλφαβήτου, ϊνα άφομοιωθώμεν εύχερέστερον προς τους λοιπούς λαούς της Δυτικής Ευρώπης, μιμηθώμεν δε και ήμεΐς τήν άντίστοιχον πράξιν τοϋ Γαζη Μουσταφά Κεμάλ "Ατατούρκ, όστις έπέβαλεν εν Τουρκία τήν άποκλειστι­

κήν χρήσιν τοϋ Αατινικοϋ αντί τοϋ Άραβικοΰ "Αλφαβήτου. 'Αλλ' οί Τούρκοι δεν εγκατέλειψαν έθνικόν των άλφάβητον, διότι δεν

εϊχον. Εις τό σημεΐον τοΰτο ας μοί έπιτραπή να δηλώσω, ότι ή έπίδειξις έ< μέρους Ελλήνων θαυμασμοΰ προς τό ύποκείμενον τοϋτο, τον ανηλεή εξο­

λοθρευτή ν και σφαγέα όχι μόνον των Ιώνων και.των Ποντίων, αλλά και των αδελφών μας λαών "Αρμενίων και Κούρδων, αποτελεί κατ' έμέ ενδειξιν εθν.­

κής άφιλοτιμίας. Τους δε ανδριάντας αύτοϋ πρέπει κάποτε να συντρίψο^μεν και εν Κωνσταντινουπόλει και εν Σμύρνη. "Αλλά προηγουμένως πρέπει να έξασφαλισθώμεν άπό τους εσωτερικούς κινδύνους.

'Αλλ' ή άλυσις τών αλλεπαλλήλων κινδύνων δέν τερματίζεται εις το σημεΐον τοϋτο. Διότι, εάν έγκαταλείψωμεν και τό Έλληνικόν Άλφάβητον δια λόγους πρακτικούς, διατί να μή έγκαταλείψωμεν βραδύτερον και τό σύνολον της 'Ελληνικής Γλώσσης, ήτοι όχι μόνον τής 'Αρχαίας, άλλα και τής Καθαρευούσης και τής Δημοτικής, χάριν άλλης ξένης, εϊτε τής 'Ρωσι­

κής εϊτε τής 'Αγγλικής ή άλλης, περισσότερον πρακτικής; Όποτε θα φραγ­

κέψωμεν εντελώς και θα άπολέσωμεν οριστικώς τον έθνισμόν μας.

2) Ή καταπολέμησις τοϋ ορθογραφικού άγχους και ή άπλούστευσις εν γένει τής ορθογραφίας δύναται να έπιτευχθή δι' άλλου όμαλωτέρου και ευ­

χερέστερου τρόπου. Έν πρώτοις παρατηροϋμεν ότι ή άπλούστευσις αύτη, ιδίως όσον άφορα

εις τον τονισμόν τών λέξεων άλλα και γενικώτερον, έχει ήδη αρχίσει άπό μακροϋ νά συντελήται είς τον Έλληνικόν Γραπτόν Λόγον αφ" εαυτής, αυτο­

μάτως και ελευθέρως, και άνευ τής επιβολής άνωθεν δια νόμου τινός ή δια­

τάγματος. 'Αρκεί ώς προς αυτό νά αναφερθούν ενδεικτικώς αί έξης, έκτος άλλων, χαρακτηριστικά! περιπτώσεις.

Ι) Ή εξαφάνισις τών τόνων καί τών πνευμάτων εκ τής Μεγαλογραμμάτου Γραφής. Και τοΰτο ενώ αρχικώς, ήτοι κατά τήν πρώτην έμφάνισιν τών ση­

μείων τούτων τοϋ γραπτοϋ λόγου, ταϋτα κατ" ανάγκην έφηρμόσθησαν μόνον επί τής Μεγαλογραμμάτου Γραφής, τής Μικρογράμματου μή ύπαρχούσης εισέτι. Τοιουτοτρόπως επί πολλούς αιώνας, χιλιετίαν και πλέον, ή Γραφή τής Ελληνικής Γλώσσης ήτο Μεγαλογράμματος (δια κεφαλαίων) μετά Τό­

νων και Πνευμάτων. Έπινοηθείσης τέλος κατά τον Μεσαίωνα τής Μικρο­

γράμματου Γραφής ταϋτα μετεδόθησαν και εις αυτήν, διετηρήθησαν όμως επί μακρόν είς άμφοτέρας τάς μορφάς, τήν τε μεγαλογράμματον και τήν μι­

Περί των τόνων καί των πνευμάτων 407

κρογράμματον, μέχρι και της εφευρέσεως καί της τυπογραφίας καί πολύ μετ' αυτήν. Σήμερον όμως τοϋτο δεν συμβαίνει. Διότι ή Μεγαλογράμματος Γραφή καί παρ' ήμΐν καί παρά τοις ξένοις παντού ένθα χρησιμοποιείται, εις τους τίτλους, τάς έπιγραφάς, τα ψηφίσματα, τους καταλόγους καί λοιπά, γράφεται κατά κανόνα άνευ τόνων καί άνευ πνευμάτων ακόμη καί καθ' άς περιπτώσεις ή παράλειψις αΰτη δύναται να όδηγήση εις γένεσιν συγχύσεως ή αμφιβολίας, ώς συμβαίνει ενίοτε. Χειρόγραφοι κώδικες ή έντυπα βιβλία μετά τόνων καί πνευμάτων επί των κεφαλαίων γραμμάτων σήμερον υπάρχουν μόνον εν ταΐς βιβλιοθήκαις. Τοϋτο δε έγένετο άνευ νόμου ή διατάγματος.

II) Ή προαιρετική τήρησις τής διακρίσεως της /^αρε/ας και της οξείας, κατ' ούσίαν δ' ή κατάργησις της πρώτης καί άντικατάστασις αυτής υπό της δευτέρας τούτων εις τον χειρόγραφον γραπτον λόγον τών 'Ελλήνων. Καί τούτο από αμνημονεύτων ήδη χρόνων παρ' όλον ότι οί σχετικοί κανόνες του τονισμού διαλαμβάνονται επακριβώς εις τα Εγχειρίδια της Γραμματι­

κής της Ελληνικής Γλώσσης ('Αρχαίας, Καθαρευούσης καί Δημοτικής). Διό καί ουδείς Έλλην μαθητής ή καί σπουδαστής ακόμη της Φιλολογίας ένθυμειται να έπετιμήθη ποτέ υπό διδασκάλου του δια τήν παράλειψιν τής διακρίσεως ταύτης. Ταύτα εις τα χειρόγραφα. Διότι εις τα έντυπα ή διάκρι­

σις βαρείας καί οξείας διατηρείται κατά κανόνα επιμελώς καί επακριβώς καί εν Ελλάδι καί εν τω Έξωτερικώ τών τυπογράφων κατεχόντων εκ παρα­

δόσεως άριστα τους σχετικούς κανόνας τοΰ τονισμού καί έφαρμοζόντων αυτούς άνευ ιδιαιτέρας προσπάθειας καί αυτομάτως. Καί αί Έλληνικαί γραφομηχαναί παραλείπουν τήν χρήσιν τής βαρείας.

III) Ή ανάλογος περίπτωσις, δηλ. ή προαιρετική χρήσις, κατά κανόνα δε παράλειψις τής (5ασ"ε/ας τοΰ άοχικοϋ ρώ και ή κατάργησις τοΰ συνδυασμού ψιλής καί δασείας επί τοΰ εν τΥϋ μέσω τών λέξεων διπλοϋ ρρ. Ούτω σήμερον γράφομεν θάρρος, ενώ εις παλαιά βιβλία καί χειρόγραφα άπαντώμεν θάρρος.

IV) Ή προαιρετική χρήσις, κατά κανόνα δε παράλειψις τον υπογεγραμ­

μένου Ιώτα (υπογεγραμμένης), δταν άνήκη (ή Θεωρήται ότι ανήκε;) εις τήν ρίζαν τών λέξεων. Ούτω γράφομεν σήμερον ζώον, ζωγράφος, ώόν, αθώος, πρώην, Θράκη κ.λ.π. αντί τών ορθότερων τύπων ζώον, ζωγράφος, ωόν, αθώος, πρώην, Θράκη κ.λ.π. Ή υπογεγραμμένη, διατηρείται κατά κανόνα, όταν άνήκη εις τάς καταλήξεις ρημάτων καί ονομάτων ή είς τήν χρονικήν αϋξη­

σιν ρημάτων. Καί ούτω καθ' έξης.

Κατόπιν τούτων τίθεται τό άκόλουθον ερώτημα. Διατί καί ή Ελληνική Πολιτεία μιμούμενη ώς προς τούτο τό "Εθνος καί τον Λαόν δεν θα ήδύνατο μακροπροθέσμως μέν ώς προς τό μέλλον να έμπιστευθή είς τήν αύτόματον ταύτην, βαθμιαίαν, έλευθέραν καί οιονεί φυσιολογικήν άπλούστευσιν καί άναπροσαρμογήν τής Ιστορικής 'Ορθογραφίας, ώς προς τό άμεσον δε παι­

408 Γρηγορίου Ί . Οίκονομάκου

δαγωγικον πρόβλημα εν τοις Σχολείοις να άρκεσθή εις χαρακτηρισμόν ώς προαιρετικών, οσωνδήποτε ορθογραφικών κανόνων θα εκρινεν ή ιδία σκό­

πιμον, ώστε ή μη τήρησις αυτών να μη λαμβάνεται ύπ' όψιν κατά την βα­

θμολόγησιν τών γραπτών δοκιμίων τών μαθητών, να δικαιούνται όμως να εφαρμόζουν αυτούς όσοι τυχόν θα ήδύναντο και θα ήθελον; Ούτω και τό όρθογραφικόν άγχος θα περιωρίζετο τα μέγιστα ή θα έξέλειπεν εντελώς, άλλα και ή γραπτή παράδοσις και ή εθνική συνέχεια δεν θα έκλονίζετο βιαίως και όποτόμως. Τουναντίον ή επιβολή άνωθεν δια νόμου δυναμικώς νέου συ­

στήματος γραφής, του άποκληθέντος μονοτονικού, διανοίγει ϊσως εν τω μέλλοντι τήν όδόν προς διωγμόν εκείνων, οι όποιοι δεν θα δύνανται ή δεν θα θέλουν να εφαρμόσουν αυτό.

Φοβούμεθα επίσης ότι θα ανακύψουν εντεύθεν και άλλαι σοβαραί έπι­

πλοκαί μή προβλεπόμεναι ύπό τών σπευδόντων εις τήν «Κατάλυσιν τών Ειδώλων» ή άφίνουσαι αυτούς όλως αδιάφορους.

Β'. ΑΙ ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ ΕΠΙΠΛΟΚΑΙ

α. Ό ε κ τ ή ς μ ο ν ο λ ι θ ί κ ο τ η τ ο ς κίνδννος.Οί Τόνοι μετά τών Πνευμάτων έπινοηθέντες κατά τους 'Αλεξανδρινούς Χρόνους έπεκράτησαν κατά μικρόν άνά τον Έλληνικόν Κόσμον άπ' άκρου εις άκρον καθ" όλην τήν έκτασιν αύτοΰ άνευ επιβολής άνωθεν δια νόμου ή διατάγματος ύπό τίνος τών Ελληνιστικών Βασιλείων τής "Ανατολής ή τών πολιτειών της κυρίως Ελλάδος, ουδέ τής μετέπειτα διαδόχου αυτών Μεσαιωνικής Βυζαντιακής Αυτοκρατορίας.

'Αλλά και ή κατάργησις αυτών — εάν ποτέ καταργηθούν — δεν θα ήτο όρθότερον και προτιμότερον να έπέλθη ελευθέρως άφ' εαυτής άνευ τής δυ­

ναμικής άνωθεν επιβολής δια νόμων υπό τής Πολιτείας; Διότι ή παρέμβασις του Κράτους προς έπιβολήν υπ' αυτού δυναμικών λύσεων εις ζητήματα του Πνεύματος δέν δύναται παρά νά άποβή τελικώς επιβλαβής, άφου περιορίζει τήν έλευθερίαν αύτοϋ, άπαραίτητον όρον τής αναπτύξεως του.

Χαράκτηριστικόν παράδειγμα τοιαύτης περιπτώσεως εκ τής Μεσαιωνι­

κής Ιστορίας εΐναι ή ύπό του Αυτοκράτορας 'Ιουστινιανού Α' άπαγόρευσις δια διατάγματος τω 529 μ.Χ. τής λειτουργίας τών Φιλοσοφικών Σχολών εν 'Αθήναις. Οι "Ελληνες Φιλόσοφοι τότε κατέφυγον προς τον Χοσρόην εις Περσίαν, οπόθεν πάλιν έκδιωχθέντες μετεβλήθησαν εις πλάνητας και μετ' ολίγον έξέλιπον. Ή πράξις αύτη του 'Ιουστινιανού ώφέλησεν αρά γε ή έβλαψε; Μήπως τουλάχιστον ήμπόδισε τήν έπέλευσιν ακολούθως εν τω Βυζαντίω του βαθύτερου σκότους τοΰ Μεσαίωνος επί τρεις καί πλέον εκα­

τονταετίας μέχρι τής εμφανίσεως τοΰ Φωτίου; Οί δέ προγενέστεροι τοΰ 'Ιου­

στινιανού μεγάλοι τής Εκκλησίας Πατέρες τοΰ Χρυσοΰ Αιώνος αυτής Μέ­

Περί των τόνων και τών πνευμάτων 409

γας Βασίλειος, Γρηγόριος Ναζιανζηνός, Γρηγόριος Νύσσης, 'Ιωάννης Χρυ­

σόστομος και οι άλλοι, όσοι διετέλεσαν μαθηταί τών Ελλήνων Φιλοσόφων, υπήρξαν δια τοΰτο κατώτεροι τών διαδόχων των; Και εκ της ελληνομάθειας των έζημιώθησαν μήπως ή τουναντίον διηυκολύνθησαν τα μέγιστα εις τήν θαυμαστήν όντως διατύπωσιν τών Δογμάτων;

Άλλα και σήμερον ή ύπό της Πολιτείας επιβολή δυναμικών μονολιθι­

κών λύσεων εις τα ζητήματα της μορφής του Προφορικού και του Γραπτού Λόγου τών Ελλήνων συμφώνως προς τάς εισηγήσεις, τάς απόψεις και τάς έμμονους επιδιώξεις τών απρόσεκτων, τών φανατικών ή τών Μαρξιστών δεν δύναται παρά να άποβή μακροπροθέσμως επικίνδυνος ή μοιραία δια τον πνευματικόν βίον του "Εθνους, τής αναπτύξεως του οποίου απαραίτητος προϋπόθεσις θα παραμείνη πάντοτε ή πολυμορφία, ή δυνατότης τής επιλο­

γής και ή ελευθερία.

β'. Φ ω ν ή κ al Γ ρ α φ ή. Ή δια νόμου μεταρρύθμισις του γραφικού συστήματος τής Ελληνικής Γλώσσης είναι νοητή κατά δύο τρόπους ή εν­

νοίας· ή 1) θά άφορα μόνον εις το μέλλον, εις δ,τι δηλ. θα γραφή ελληνιστί από τής ενάρξεως τής ισχύος του νόμου τούτου και εφεξής, ή 2) θά εχη ισχύν άναδρομικήν, οπότε θά πρόκυψη και τό πρόβλημα τής μεταγραφής τής μέχρι τοΰδε Ελληνικής Γραμματείας συμφώνως προς τους κανόνας του νέου συστή­

ματος. Και κατά τάς δύο αύτάς δυνατάς περιπτώσεις θά ανακύψουν μέγισται,

σοβαρώταται και ανυπέρβλητοι δυσχέρειαι και έπιπλοκαί. Ή πρώτη δ' εξ αυτών, εκτός του ότι θά συνάντηση μεγάλας δυσχέρειας κατά τήν έφαρμογήν της, π.χ. κατά τήν άνατύπωσιν τών αρχαιοτέρων κειμένων, θά συντέλεση τα μέγιστα εις τήν γένεσιν βαθύτατου χάσματος μεταξύ εθνικού παρελθόντος και μέλλοντος.

Άπό τής αυγής τών 'Ιστορικών Χρόνων αί μορφαί του Λόγου τών 'Αν­

θρώπων, δι' ου επικοινωνούν μεταξύ των τά άτομα, αί ομάδες και αί γενεαί, απέβησαν διτταί. Διότι εις τον μέχρι τότε μόνον Προφορικον Λόγον ή απλώς Φωνήν, στηριζόμενον κυρίως επί τής αίσθήσεως τής 'Ακοής και τοΰ οποίου τά στοιχεία, φθόγγοι, έντασις αυτών, υψος, χροιά και λοιπά, διαδέχονται το εν τό άλλο κατά τήν εκτασιν του Χρόνου, προσετέθη έκτοτε ô Γραπτός Λό­

γος ή απλώς Γραφή' ούτος στηρίζεται κατ' εξοχήν επί τής αίσθήσεως τής 'Οράσεως, τά δε στοιχεία αύτοΰ, γράμματα, σημεία τής στίξεως, τών τόνων, τών πνευμάτων και λοιπά, παρατίθενται κατά τάς διαστάσεις του Χώρου.

'Ακουστικά και 'Οπτικά στοιχεία δεν παραμένουν άσχετα μεταξύ των, άλλα τουναντίον συνδέονται στενώτατα εν τη Συνειδήσει κατά τους νόμους του συνειρμού και αποτελούν εκάστοτε ιδιαιτέρας ενιαίας ολότητας, τάς λέξεις, εκάστη δε τούτων περιέχει πάντοτε συγχρόνως άκουστικήν και όπτι­

410 Γρηγορίου Ί . Οίκονομάκου

κήν εικόνα. "Οθεν άρσις ή καταστροφή τινών εκ των είρημένων στοιχείων επιφέρει καταστροφήν της όλότητος και άποκοπήν της συνεχείας.

Έξ άλλου προς τήν Φωνήν άφ' ενός και τήν Γραφήν αφ' έτερου αντι­

στοιχούν ωσαύτως ή Προφορική ή άλλως λεγομένη Λαϊκή Παράδοσις άφ' ενός και ή Γραπτή ή άλλως καλούμενη Λογία Παράδοσις άφ' έτερου.

Και αί δύο αύται μορφαί της Παραδόσεως (Λαϊκή ή Προφορική και Λογία ή Γραπτή) είναι έξ ϊσου πολύτιμοι προς διατήρησιν της Συλλογικής Μνήμης. Ή Μνήμη πάλιν είναι όρος απαραίτητος της συγκροτήσεως του Πνεύματος. Διότι άνευ μνήμης Ισχνράς, ενεργού και σαφοϋς οϋτε το βιολογι­

κον άτομον μετατρέπεται εις πρόσωπον, οϋτε λαός τις μετουσιονται εις έθνος.

γ'. "Ελλην ες κ al 'Ρω μιο ί. Ό ριζικός κλονισμός και ή ολική κα­

τάλυσις της Παραδόσεως εν γένει άγει εις τα μεγάλα εκείνα κενά, τα χάσμα­

τα, άτινα διαπιστοϋνται κατά τάς εξαφανίσεις μεγάλων αρχαίων εθνών και τάς εμφανίσεις εις τάς θέσεις αυτών άλλων νεωτέρων τοϋτο δε παρά τήν διατήρησιν πολλάκις της βιολογικής συνεχείας. Τοιαύτα χάσματα εν μεν τη Ιστορία της Δύσεως αναφέρονται τα μεταξύ 'Αρχαίων 'Ιβήρων και συγ­

χρόνων Ισπανών, 'Αρχαίων Γαλατών και Φράγκων ή Γάλλων (Franks, Français), 'Αρχαίων Βρεττανών και "Αγγλων και πλείστα άλλα, εν δε τή Εγγύς 'Ανατολή μεταξύ 'Αρχαίων Αιγυπτίων και σημερινών 'Αραβόφωνων κατοίκων της χώρας αυτών και ού'τω καθ' έξης.

Οί οπαδοί του Ψυχαρισμοϋ και οι όμοια φρονοϋντες προς αυτούς, πα­

ραβλέποντες τον όλως ίδιαίτερον χαρακτήρα και τήν μοναδικότητα αύτοϋ έν τω Κόσμω, συγκρίνουν τον Νεώτερον Έλληνισμον προς τα σύγχρονα Έθνη τής Δύσεως και μας καλούν εις μίμησιν αυτών έν παντί. Μήπως λοι­

πόν πρόκειται να διανοίξωμεν και ήμεΐς άνάλογον χάσμα μεταξύ τών 'Αρ­

χαίων Ελλήνων και τών συγχρόνων 'Ρωμιών; Βεβαίως πολλών έκ τών έμμανών και αδιαλλάκτων έχθρων τής Λογίας

Παραδόσεως, αν μή έν πλήρει έπιγνώσει, όμως υποσυνείδητος ή άσυνειδή­

τως τοιούτος ήτο ό θεμελιώδης και τελικός, εις δν άπέβλεπον σκοπός· διό και άπεκάλουν ταύτην χλευαστικώς λογιωτατισμόν, ώμίλουν δέ και περί προγονοπληξίας και Λρογονοπλήκτων.

Τοιουτοτρόπως τό θέμα ανάγεται έν τέλει εις τό ερώτημα, αν αισθανώ­

μεθα ώς "Ελληνες ή ώς 'Ρωμιοί. Διότι, αν συμβαίνη τό δεύτερον, τότε πρά­

γματι ουδεμία ανάγκη να μεριμνώμεν περί τής Παραδόσεως και μάλιστα τής Λογίας. Τότε ας άπορρίψωμεν πάντα δεσμόν και ας άποκόψωμεν, ώς γνήσιοι ριζοσπάσται, μίαν προς μίαν όλας τάς ρίζας.

δ'. Έλλαδικον Κράτος και ευρύτερος "Ελληνισμός. Πάντα ταϋτα, τα αμέσως προηγουμένως, ελέχθησαν έξ αφορμής τής υποθέσεως εφαρμογής

Περί των τόνων και των πνευμάτων 411

της τονικής και γενικώτερον της γραφικής μεταρρυθμίσεως αποκλειστικώς μόνον εις το μέλλον. Άλλα και ή όλως αντίθετος περίπτωσις της αναδρομι­

κής ισχύος αυτής εφ' όλης ανέκαθεν από του Όμηρου μέχρι σήμερον τής Ελληνικής Γραμματείας δεν συνεπάγεται όλιγωτέρας και μικροτέρας έπι­

πλοκάς και δυσχέρειας. Πρώτον μεν ή παρούσα Κυβέρνησις τής Ελλάδος, ώς και ή μέλλουσα

διάδοχος αυτής, προσωρινή ώς εκ τής φύσεως τών ανθρωπίνων πραγμάτων τυγχάνουσα — εφ' όσον πάντα ανεξαιρέτως τα πολιτικά καθεστώτα, οιασδή­

ποτε μορφής καί όσονδήποτε μακρόβια, υποκύπτουν εν τέλει εις το μάκρος του χρόνου, διαδέχονται άλληλα καί αποβαίνουν ούτως πρόσκαιρα, ενώ πα­

ραλλήλως τό "Εθνος οφείλει να παραμείνη αΐώνιον — ερωτάται* τίνι δι­

καιώματι καί πώς δύναται να λάβη μέτρα τοιαύτα, ριζικά, αποφασιστικά καί ανεπανόρθωτα, εκ τών οποίων δυνατόν να κριθή ή τύχη και τό μέλλον του Γένους τών Ελλήνων επί γενεάς γενεών ή δια παντός;

"Επειτα τό Έλλαδικόν Κράτος καί σήμερον εισέτι δεν συμπίπτει προς τον εύρύτερον ή μείζονα Έλληνισμόν. Διότι πέρα τών ορίων αύτοϋ κείνται ου μόνον ή μεγαλόνησος Κύπρος ή τό Οίκουμενικόν τής 'Ορθοδοξίας Πα­

τριαρχεΐον εν Κωνσταντινουπόλει, διαφυλάσσον μεν εις τό άκέραιον μέχρι τούδε τήν ελληνικότητα αύτοΰ, άλλα μετ' αυτής ώς κόρην οφθαλμού καί τήν λογίαν Παράδοσιν — άνευ τής οποίας, αν δηλ. υιοθετεί καί τούτο τον ψυχα­

ρισμόν, θα άπέβαινεν άξιοκατάκριτον καί γελοΐον είς τα όμματα τών άλλων Χριστιανών — καθώς καί τα λοιπά 'Ορθόδοξα Πατριαρχεία τής Ελληνικής 'Ανατολής, μακρινοί τρόπον τινά συνεχισταί τής δόξης τών διαδόχων τοΰ Μεγάλου 'Αλεξάνδρου μέχρι τής σήμερον, άλλα καί όλος ό αλύτρωτος καί ό απόδημος Ελληνισμός άποτελών μέγα τμήμα τοΰ Έθνους ημών σήμερον, περίπου τό εν τρίτον αύτοΰ. Έπί πλέον δε οί άνά τον Κόσμον 'Ελληνόφωνοι, οι Κρυπτό έλληνες, οί Φιλέλληνες καί οί Έλληνισταί. Πώς εΐναι δυνατόν να άγνοήσωμεν πάντας τούτους καί να λάβωμεν αποφάσεις άφορώσας καί είς αυτούς χωρίς να τους έρωτήσωμεν καί τους συμβουλευθώμεν ο'χετικώς καί χωρίς να λάβωμεν ύπ' όψιν μας τάς γνώμας των;

Καιρός ήδη να προσθέσωμεν, ότι ή όλη Ελληνική Φιλολογία, όχι δηλ. μόνον ή τών Κλασσικών Χρόνων, είς ην ανήκουν καί ό Πλάτων καί ό Θου­

κυδίδης καί οί Τραγικοί καί οί άλλοι πνευματικοί κολοσσοί τών χρόνων εκείνων, άλλα καί ή Προκλασσική, είς ην εντάσσεται ό Όμηρος, καί ή Μετακλασσική, άπό τών χρόνων τοΰ 'Αλεξάνδρου καί εφεξής, είς τήν οποίαν εκτός άλλων στιλπνότατων αδαμάντων περιλαμβάνεται καί αυτή ή κατ' εξοχήν ιερά βίβλος τών Χριστιανών, ή Καινή Διαθήκη, δεν ανήκει πλέον αποκλειστικώς εις ημάς τους 'Ελλαδικούς ή τους συγχρόνους εν γένει "Ελ­

ληνας, άλλ' είναι μάλλον κτήμα, αν μή συμπάσης τής Άνθρωπότητος, του­

λάχιστον όμως τοΰ τμήματος εκείνου αυτής, όπερ άφ' ενός μεν ώς γραφήν

412 Γρηγορίου Ί . Οίκονομάκου

χρησιμοποιεί αλφάβητον Έλληνογενές, είτε Κυριλλικον (των Σλαύων) είτε Κοπτικον εϊτε Άρμενικον εϊτε οιονδήποτε άλλο είναι τοϋτο, και επομένως φέρει σφραγίδα άνεξίτηλον Έλληνικήν, άφ' έτερου δε ώς Θρησκείαν επι­

κρατούσαν έχει τήν Χρίστιανικήν. Εις τον Έλληνοχριστιανικον τούτον Κόσμον εν ευρύτατη εννοία περιλαμβάνονται έκτος άλλων σύμπασα ή Ευ­

ρώπη, 'Ανατολική και Δυτική, σύμπασα ή 'Αμερική, Βόρειος και Νότιος, ή Αυστραλία, ή Νέα Ζηλανδία, ή Νότιος 'Αφρική, οί Κόπται της Αιγύπτου, οί Αιθίοπες, οί 'Αρμένιοι και πάντες ανεξαιρέτως οί Χριστιανοί.

Και οί μεν Χριστιανικοί Λαοί μεταφράζουν τήν Γραφήν έκαστος εις τήν γλώσσαν του Έθνους του, παραλλήλως όμως ουδέποτε παύουν, ιδίως οί θεολόγοι των, να διατηρούν ανά χείρας τό Έλληνικόν πρωτότυπον αυτής. Ουδεμία δέ υπάρχει αμφιβολία ότι, εφ' όσον θα υφίσταται ό πλανήτης της Γης και ή Χριστιανοσύνη έπ' αυτής, αί αλλεπάλληλοι γενεαί τών Χριστια­

νών εις τους αιώνας τών αιώνων θα ανατρέχουν και θα σπουδάζουν εύλαβώς εις τό πρωτότυπον της Καινής Διαθήκης, ώς αΰτη έγράφη έξ αρχής ελληνι­

στί εις όριζόντιον γραμμήν έξ αριστερών προς τα δεξιά μετά κενών μεσο­

διαστημάτων μεταξύ τών λέξεων, μετά σημείων τής στίξεως και μετά τόνων και μετά πνευμάτων. Άφοϋ μάλιστα κατά σύμπτωσιν γέγραπται ή ρήσις εν αύτη­ «αμήν γαρ λέγω ύμϊν, εως αν παρέλθη ο ουρανός καΐ ή γη, Ιώτα εν ή μία κεραία ου μη παρέλθη άπα τοϋ νόμου εως αν πάντα γένηται)) (Ματθ. Ε', 18). — ((εύκοπώτερον δέ εστί τον ούρανον καί τήν γήν παρελθεϊν ή τοϋ νόμου μίαν κεραίαν πεσεϊν» (Λουκ. IÇ', 17).

Πώς λοιπόν θα δυνηθώμεν ήμεΐς να θέσωμεν βέβηλον χείρα έπ' αυτής;

ε'. ΟΙ âvà τον κόσμον Έ λλην ι στ αί. "Ας ρίψωμεν ίδιαίτερον βλέμμα είς τήν περίπτωσιν τών ξένων 'Ελληνιστών. Ούτοι κατά κανόνα είναι Φιλέλληνες, πας δέ ό αγαπών τήν Ελλάδα, ανήκει ύπό τίνα εποψιν είς τό "Εθνος τών Ελλήνων, όπερ κυρίως δέν εϊναι έννοια βιολογική, συμφώνως προς τήν ρήσιν τοϋ 'Ισοκράτους, καθ' ην (("Ελληνες καλούνται μάλλον οι τής παι­

δεύσεως τής ημετέρας ή τής κοινής φύσεως μετέχοντες» (Πανηγυρικός, 51). Μαθηταί κατ' αρχάς καί συνεχισταί κατόπιν τοϋ έργου τών ονομαστών

Ελλήνων λογίων τοϋ Βυζαντίου, οϊτινες περί τους χρόνους τής 'Αλώσεως διεσπάρησαν άνά τήν Δύσιν, απέβησαν έκτοτε οί ανά τον Κόσμον μεταλαμ­

παδευταί τοϋ άνεσπέρου φωτός τής Ελληνικής 'Αρχαιότητος. Διδάσκοντες συνήθως εν τοις Πανεπιστημίοις ή άλλαις σχολαΐς τής

'Ανωτάτης ή τής Μέσης 'Εκπαιδεύσεως έπεδόθησαν δια βίου, ουχί κυρίως προς άσκησιν επαγγέλματος άλλα μάλλον έξ έρωτος, μετά ζήλου, αγάπης καί θαυμασμοΰ εις τήν ενδελεχή μελέτην καί ερευναν τών μνημείων τοϋ Έλ­

ληνικοΰ Πολιτισμοΰ, τής γλώσσης, τής λογοτεχνίας, τής φιλοσοφίας, τής

Περί των τόνων καί των πνευμάτων 413

θρησκείας, της τέχνης, του δημοσίου καί ιδιωτικού βίου των Ελλήνων και παντός του Ελληνικού.

'Οξείς πολλάκις παρατηρηταί καί βαθείς ανατόμοι του Πνεύματος τών Ελλήνων κατέγιναν έκτος άλλων έξ αρχής εις την δι' επιμελούς άντιβολής τών μεσαιωνικών χειρογράφων κωδίκων άποκατάστασιν τοϋ παρεφθαρμέ­

νου πλειστάκις δια μέσου τών αιώνων κειμένου τών σωζόμενων 'Αρχαίων Συγγραφέων εις τήν όρθήν καί ύγια μορφήν του, ως ειχεν εξέλθει εκ της γραφίδος αυτών ωσαύτως εις τήν περισυλλογήν μετ' άκρας επιμελείας τών περισωθέντων αποσπασμάτων τών απολεσθέντων έργων, εις τήν συλλογήν τών άνα τον Κόσμον Ελληνικών επιγραφών καί εις τήν έκδοσιν πάντων τού­

των μετ' άκρας ευσυνειδησίας δια του Τύπου. Οΰτως εΐδον το φώς έργα θαυ­

μαστά καί μνημειώδη. 'Ιδίως αί καλούμεναι στερεότυποι εκδόσεις τών 'Αρ­

χαίων Συγγραφέων της Λειψίας, της 'Οξφόρδης καί τών Παρισίων, άπηλ­

λαγμέναι απολύτως τυπογραφικών λαθών καί συνοδευόμεναι πολλάκις ύπό κριτικού υπομνήματος αποτελούν ασφαλή βάσιν καί πολύτιμον βοήθημα δια πάντα άλλον μέλλοντα μελετητήν.

Πάσα δε ή εργασία αύτη έτελέσθη καί τελείται βάσει της παραδεδομέ­

νης καί παγίας μορφής τών αρχαίων Ελληνικών κειμένων, μεθ'ήςταϋτα δια μέσου τών αιώνων έφθασαν μέχρι τών χρόνων της εφευρέσεως τής τυπογρα­

φίας, ήτοι εις όριζόντιον γραμμήν, έξ αριστερών προς τα δεξιά, έκ τών άνω προς τα κάτω, μετά μεσοδιαστημάτων, μετά σημείων τής στίξεως, μετά τό­

νων καί πνευμάτων καί συνδυασμού μικρογράμματου καί μεγαλογραμμάτου (κεφαλαίων) γραφής.

Παρατηρητέον ότι εις τους κόλπους τών ξένων τούτων κλασσικών φι­

λολόγων περιλαμβάνονται άνδρες ή καί γυναίκες μεγαλοφυείς άμα καί χαλκέντεροι, ό Winckelmann, ό Wilamowitz, ό Jaeger, ό Kitto, ό Eduards, ή Romily καί αναρίθμητοι σχεδόν άλλοι. Προς τούτους ήμεΐς οι Ελλαδικοί καί γενικώτερον οί νεώτεροι "Ελληνες φιλόλογοι, ένεκα τών περιπετειών καί τών ατυχιών κατά τους τελευταίους αιώνας τοϋ λάου μας, εξαιρουμένου κυρίως τοϋ 'Αδαμαντίου Κοραή, δεν είναι δυνατόν ευκόλως να συγκριθώ­

μεν. Έξ άλλου άναγνωρίζομεν ασυζητητί τήν ύπεροχήν εκείνων καί μάλιστα θεωροϋμεν ώς μέγα ευτύχημα καί ίδιαιτέραν τιμήν, αν μετά τήν άποπεράτωσιν τών σπουδών μας έν Ελλάδι δυνηθώμεν να μεταβώμεν προς εύρυτέρας σπου­

δάς εις Έσπερίαν καί καταστώμεν μαθηταί των. "Οθεν τίθεται νϋν τό ερώτημα* πώς ήμεΐς οί Ελλαδικοί, οί χρησιμο­

ποιοΰντες κατά τάς εργασίας μας τάς εκδόσεις τών ξένων καί παραπέμποντες εις αύτάς, θα έφαρμόσωμεν μετά σπουδής τήν τονικήν καί γραφικήν μεταρ­

ρύθμισίν μας αναδρομικώς επί τοϋ πρωτοτύπου κειμένου του Όμηρου, τοϋ Πλάτωνος καί τών Τραγικών, χωρίς προηγουμένως να συγκληθή είδικόν διεθνές συνέδριον τών ανά τον Κόσμον Ελληνιστών, ϊνα άποφανθή καί αυτό περί τοϋ θέματος τούτου;

ΓΙΩΡΓΟΥ Ι. ΤΣΟΥΚΝΙΔΑ .Φιλολόγου

Η ΠΕΡΙΦΡΑΣΗ ΣΤΙΣ ΣΥΝΘΗΜΑΤΙΚΕΣ ΓΛΩΣΣΕΣ ΕΛΛΗΝΩΝ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΩΝ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ­ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ

Ά δ. Π ρ α μ. «Ή Ά γ. Π α ρ.»: Άδελφότητος Πραμάντων «Ή Αγία Παρασκευή» (έκδ.), Πράμαντα Τζουμέρκων 'Ιωαννίνων, 'Ιστορία ­ λαογραφία, 'Αθήνα 1977, 228­230.

A ì κ.: Γ. Ν. Αΐκατερινίδου, Ή συνθηματική γλώσσα των κτιστών του Ρεκουνίου (Λευκο­

χωρίου) Γορτυνίας, Γορτυνιακά 1 (1972) 106­123. Ά v.: (Ανώνυμου), Αίνίτικα, θρακικά 3 (1932) 334. Ά ν ώ v.: (Ανώνυμου), Συνθηματικοί λέξεις Αίνου ­ Κεσσάνης, Άρχεϊον τοΰ Θρακικού

Λαογραφικού και Γλωσσικού Θησαυρού 2 (1935­36) 96. Ά ν ώ ν υ μ . : (Ανώνυμου), Κουδαρίτικα της δουλειάς, 'Αρμολόι, τεΟχ. 8­9, 48­51. Β ο γ.: Ι. Κ. Βογιατζίδου, Περί της συνθηματικής γλώσσης των αρτοποιών Ζαγορίου,

Λαογραφία 8 (1921) 153­158. Γ ο ύ v.: Α. Α. Γούναρη, Μία συντεχνιακή συνθηματική γλώσσα τής δυτικής Θεσσαλίας:

τα «κουδαρίτικα» τής Δρακότρυπας, Θεσσαλικά Χρονικά 10 (1971) 211­246. Γ p.: Π. Γράβα, Τα κουδαρίτικα τής Σιάτιστας, Λαογραφία 12 (1938­1948) 429­447. Δ α μ.: Α. Ν. Δαμιανού, Άμπελακιώτισσα Ναυπακτίας, 'Αθήναι 1969, 43­46. Δ α μ ί γ.: Α. Δαμίγου, Οί γεωργατζάδες και τα γεωργατζέικα, ή τέχνη των κτενάδων σ'

ενα ορεινό χωριό τής Κυνουρίας κι' ή συνθηματική τους γλώσσα, έφημ. «Ταχυδρό­

μος», έτος η', αριθ. 404, 'Αθήναι, 6 'Ιανουαρίου 1962, 17. Δ ι ά φ.: (Διαφόρων (μαστόρων κ.λπ.), Κουδαρίτικα, συμβολή στή γλώσσα τών μαστό­

ρων τοΰ τόπου μας, Άρμολόι 3 (Μάιος 1977) 22­36.

Ε ύ θ.: Α. Ευθυμίου, Οί γύφτοι (ρώμηδες) τής επαρχίας Κονίτσης και ή συνθηματική των γλώσσα, 'Ηπειρωτική Εστία 3 (1954) 481­484.

Θ ε ο φ.: Γ. Α. Θεοφιλή, Ή Στεμνίτσα καί ή προσφορά της στην Ελλάδα, 'Αθήναι 1977, 116­119.

Κ α λ. Μ ο υ χ.: Μ. Καλινδέρη, Τα μουχίτικα τών Μπλατσιωτών, Λαογραφία 12(1938­

1948) 448­458.

Κ α λ. Β λ ά τ σ.: Μ. Α. Καλινδέρη, Ό βίος τής κοινότητος Βλάτσης έπί Τουρκοκρατίας είς τό πλαίσιον τοΰ δυτικομακεδονικοΰ περιβάλλοντος, Θεσσαλονίκη 1982,444 κέξ.

Ή περίφραση στις συνθηματικές γλώσσες Ελλήνων επαγγελματιών 415

Κ α ν δ­: (Τ. Χ. Κανδηλώρου), Το γλωσσάριον των Στεμνιτσιωτών, 'Αρκαδική Έπετηρίς 2 (1906) 222­223.

Κ ο ν τ. : Ν. Γ. Κοντοσοπούλου, Δύο συνθηματικά γλωσσάρια άπό το χωρίον Διακόπι Δωρίδος, 'Αθηνά 65 (1961) 210­229.

Κ p.: Κ. Δ. Κρυστάλλη, Οί Βλάχοι τής Πίνδου, Έβδομάς, έτος η', άρ. 17 (27 'Απριλίου 1891) 4.

Κ ώ ν σ τ.: Κ. Σ. Κώνστα, 'Ηπειρώτικες επιδράσεις στό λαϊκό βίο τών Αίτωλοακαρνάνων, Στερεά Ελλάς 2 (1970) 315.

Κ ω ν σ τ α ν τ.: Χ. Γ. Κωνσταντινόπουλου, Οί παραδοσιακοί χτίστες της Πελοποννή­

σου, 'Αθήνα 1983. Κ ω σ τ.: Θ. Π. Κωστάκη, Οί γιωργατζάδες τοϋ Κοσμά και ή γλώσσα τους, Πελοποννη­

σιακά 6 (1963­1968) 43­91. Μ α σ τ p.: Β. Μαστροκώστα, Τα «μπουλιάρικα», συνθηματική γλώσσα κατοίκων τών

ΒΔ Κραβάρων, Στερεοελλαδική Εστία 1 (1960) 240­247. Μ ο υ τ σ. Β έ p.: Ν. Κ. Μουτσόπουλου, Ή λαϊκή αρχιτεκτονική της Βέροιας, 'Αθήναι

1967, 50­63. Μ ο υ τ σ. Κ ο υ δ.: Ν. Μουτσόπουλου, Κουδαραΐοι Μακεδόνες και 'Ηπειρώτες μαΐστο­

ρες, άνάτυπον εκ τοϋ λευκώματος τοΰ Τ.Ε.Ε. οί «Πρώτοι Έλληνες Τεχνικοί Επι­

στήμονες Περιόδου Απελευθερώσεως», 'Αθήναι 1976, 353­453. Μ π ο γ δ.: Δ. Μπογδανόπουλου, Τα κουδαρίτικα, 'Ηπειρωτική Εστία 1 (1952) 685­688. Μ π ο σ.: Γ. Α. Μποσινάκου, Στ' άπόσκια της 'Αράχοβας, 'Αθήνα 1973, 454­462. Ν ί τ σ.: Ν. Νίτσου, Μονογραφία περί της έν Ήπείρω κώμης τοϋ Τσαμαντα, εν 'Αθήναις

1926, 291­296. Ο i κ.: Δ. Β. Οίκονομίδου, Τα «κουδαρίτικα» τοϋ Πετροβουνίου, 'Αθηνά 64 (1960) 169­180. Π α π α θ.: Θ. Παπαθανασόπουλου, Οί μπουλιαραϊοι καί τα μπουλιάρικα, Ελληνικά Θέ­

ματα 14 (1969) 450, 535­538. Π α π α θ. Σ υ ν θ . γ λ.: Θ. Παπαθανασόπουλου, Μια συνθηματική γλώσσα στα Κράβαρα,

Ρουμελιώτικη Τέχνη, έτος ε', αριθ. φύλλου 50, 'Αθήναι, Αύγουστος 1965, 4. Π α π α σ τ.: Χρ. Β. Παπασταύρου, Τ' άλειφιάτικα, τα σώπικα και τα μουτζούρικα, συν­

θηματικά γλωσσάρια 'Ηπειρωτών τεχνιτών, 'Αθήναι 1945. Π α π α χ.: Α. Χ. Παπαχαρίση, Τα σώπικα ή ή συνθηματική γλώσσα τών βαγενάδων της

Βορείου 'Ηπείρου, 'Ηπειρωτικά Χρονικά 5 (1930) 265­270. Π α π α χ p.: Α. Παπαχριστοπούλου, Τρικολωνικά, έν 'Αθήναις 1889, 67­71. Ρ ε μ π.: Χ. Ρεμπέλη, Κονιτσιώτικα, (Αθήναι) 1953, 350­356. Ρ ο δ.: Ν. Ροδόοινου, Κουλπανάδικα (ήτοι συνθηματικόν γλωσσικόν ιδίωμα Όρτάκιοϊ

Άδριανουπόλεως), θρακικά 4 (1933) 295­301. Σ ά p.: Δ. Μ. Σάρρου, Περί τών έν Ήπείρφ, Μακεδονία και Θράκη συνθηματικών γλωσ­

σών, Λαογραφία 7 (1928) 521­542.

Σ ο ύ λ. Μ π ο υ κ.: Χρ. Ι. Σούλη, Τα «μπουκουραίϊκα» τών Τζουμέρκων, ήτοι περί της συνθηματικής γλώσσης τών ραφτάδων τών Σχωρετσάνων τών Τζουμέρκων, 'Ηπειρω­

τικά Χρονικά 3 (1928) 310­320.

Σ ο ύ λ. Ρ ό μ.: Χρ. Ι. Σούλη, Τα «ρόμκα» της 'Ηπείρου, ήτοι περί τής συνθηματικής γλώσ­

σης τών Γύφτων τής 'Ηπείρου, 'Ηπειρωτικά Χρονικά 4 (1929) 146­156.

416 Γιώργου Ι. Τσουκνίδα

Σ ο ύ λ. Κ ο υ δ.: Χρ. Ι. Σούλη, Τα κουδαρίτικα τών Χουλιαροχωρίων της 'Ηπείρου, ήτοι περί της συνθηματικής γλώσσης τών κτιστών τών Χουλιαροχωρίων τής Ηπεί­

ρου, Ηπειρωτικά Χρονικά 5 (1930) 161­168. Συν. : Ν. Συναδινοϋ, Τα μεστιτσιώτικα, ή συνθηματική γλώσσα τών τεχνιτών επεξεργα­

σίας μετάλλων τής Στεμνίτσας, 'Αθήνα 1979.

Τ ρ : Μ. Τριανταφυλλίδη, Ελληνικές συνθηματικές γλώσσες, "Απαντα 2, Θεσσαλονίκη 1963, 299­320.

Τ σ. Σ τ ε μ v.: Γ. Ι. Τσουκνίδα, Άποκρυπτικά μέσα στή συνθηματική γλώσσα τών τεχνι­

τών τής Στεμνίτσας Γορτυνίας, Παρνασσός 23 (1981) 558­575.

Τ σ. Π ε p.: Γ. Ι. Τσουκνίδα, Περιφράσεις σέ ελληνικές συνθηματικές γλώσσες, Παρνασ­

σός 24 (1982) 296­302.

Φ λ.: Ν. Ι. Φλούδα, Βυζικιώτικα, τόμος γ', 'Αθήναι 1963, 221­222.

Φ ω τ.: Κ. Φωτόπουλου, Τα άλειφιάτικα (συνθηματικό γλωσσάριο καλατζήδων), 'Ηπει­

ρωτική Εστία 1 (1952) 819­821.

Χ α p.: Χ. Δ. Χαραλαμπόπουλου, Ναυπακτιακά μελετήματα, 'Αθήνα 1980, 479­505.

F Γ. ­ Μ. : Francisque ­ Michel, Études de philologie comparée sur l'argot et sur les idiomes analogues parlés en Europe et en Asie, Paris 1856, 481­485.

Tr . Ζ i g. ­ g r. G e h e i m s ρ r.: M. Τριανταφυλλίδη, Eine zigeunerisch­griechische Geheimsprache, "Απαντα 2, 46­85.

Τ r. G r. G e h e i m s ρ r.: M. Τριανταφυλλίδη, Griechische Geheimsprachen, "Απαντα 2, 90­140.

Ή περίφραση αποτελεί ενα ενδιαφέρον κεφάλαιο τών συνθηματικών γλωσσών. Χρησιμοποιείται όταν λείπει ή αντίστοιχη μονολεκτική έκφραση — τα μυστικά ιδιώματα, κατά κανόνα, δεν έχουν πάνω άπό μερικές εκατον­

τάδες λέξεις —, όταν δεν είναι εύκολο να δημιουργηθεί, όταν αυτός πού μι­

λάει δέν θυμάται κάποια συνθηματική λέξη (πβ. Τρ. 316· Γούν. 213­214, 218 λ. άλλοιώτικος ­η, ­ο* Συν. 14­15), όταν υπάρχει αντίστοιχη περίφραση στή λαϊκή γλώσσα, ϊσως και σέ άλλες περιπτώσεις. Μια έννοια εκφράζεται μέ δύο ή περισσότερες λέξεις — πού δέν είναι απαραίτητο να εϊναι όλες συν­

θηματικές — ή και μέ πιο πολύπλοκες δομές. Είναι γνωστό δτι οι ελληνικές συνθηματικές γλώσσες χωρίζονται σέ

«δύο μεγάλες κατηγορίες, τα ιδιώματα τών μεγάλων αστικών κέντρων, τής 'Αθήνας... και τα ιδιώματα τών πλανόδιων συχνά επαγγελματιών...» (Τρ. 317). Στή δεύτερη κατηγορία ανήκουν και γλώσσες ζητιάνων, καθώς και μια σκωπτική, τα μουχίτικα, πού τα μιλούν στο χωριό Μπλάτσι, τή σημερινή Βλάστη τής δυτικής Μακεδονίας. Στή μελέτη αυτή θα ασχοληθούμε μέ τήν περίφραση στα μυστικά Ιδιώματα τής υπαίθρου τής πατρίδας μας.

Ή περίφραση στις συνθηματικές γλώσσες Ελλήνων επαγγελματιών 417

1. ΕΠΙΘΕΤΙΚΟΙ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ + ΟΝΟΜΑ (ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΟ)

Για το είδος αυτό της περίφρασης γράψαμε σε άλλο άρθρο1.

2. ΔΕΙΚΤΗΣ + ΟΝΟΜΑΤΙΚΗ ΦΡΑΣΗ

Οί καλατζήδες της 'Ηπείρου έλεγαν αυτή τ' σκουτεινή = (αύτη τη νύ­

χτα) απόψε (Φωτ. 821).

3. ΟΝΟΜΑΤΙΚΗ ΦΡΑΣΗ + ΑΝΑΦΟΡΙΚΗ ΠΡΟΤΑΣΗ

Και για τις περιφράσεις αύτοϋ του τύπου γράψαμε άλλοτε2.

4. ΟΝΟΜΑ ΟΝΟΜΑΣΤΙΚΗ + O N Q M A ΟΝΟΜΑΣΤΙΚΗ

Στα κουδαρίτικα — γλώσσα μαστόρων — της Δρακότρυπας, χωριού της δυτικής Θεσσαλίας, κούλδα είναι το νόμισμα (Γούν. 226), καρόφυλλο (κα­

ρόφ'λλου) τό χαρτί (και τό χαρτονόμισμα) και κούλδα καρόφ'λλου το χαρ­

τονόμισμα (Γούν. 224). Θα μπορούσαν, ϊσως, να αναφερθούν και τα μάνους­γιώργους (κατά

λέξη ψωμί ­ καλαμπόκι) = μπομπότα (Γούν. 219) και μάνους­γιάννης (ψωμί­

σιτάρι) = σταρένιο ψωμί (Γούν. 229)· πόλι (=ψωμί, Μποσ. 460, Χαρ. 503) μπουγδάς ( = σιτάρι/καθάριο ψωμί, Χαρ. 502) = σταρένιο ψωμί (Χαρ. 503)' πόλι σιμουργιόκι/σιμιουργιόκι ( = καλαμπόκι, Μποσ. 461 (σιουμουρ­

γιόκι), Χαρ. 503 (σουμπουγιόρκι)) = μπομπότα (Μποσ. 450, Χαρ. 503)· πόλι τσιάμαλο = βρίζινο ψωμί (Χαρ. 503).

1. Βλ. Γ. Ι. Τ σ ο υ κ ν ί δ α , Περιφράσεις σε ελληνικές συνθηματικές γλώσσες, Παρ­

νασσός 24 (1982), 297­300. Πρέπει να προστεθούν και τα έξης: Στα μπολιάρικα της Ναυ­

πακτίας, όπου μαλλάτος είναι ό παπάς (Μαστρ. 246, Παπαθ. 536, Χαρ. 482) και μπάνικος σημαίνει καλός, ωραίος, πλούσιος, ανώτερος (Χαρ. 486, 496· πβ. Μαστρ. 246, Παπαθ. 536, Μποσ. 474), μπάνικος μαλλάτος είναι ό δεσπότης (συνών. άρχιμαλλάτος) (Χαρ. 482, 490). Σεφερτζής είναι ό στρατιώτης καί μπάνικος σεφερτζής ό στρατιωτικός, ό αξιωματικός (Χαρ. 487, 490). Μπάνικος πατέλος (= αστυνομικός) ό αστυνόμος καί ό ανώτερος αξιω­

ματικός κατά τον Χαρ. 482, 490 (συνών. άρχιπατέλος· πβ. μπάν(ι)κους πατέλης ( = χωρο­

φύλακας) = αξιωματικός της Χωροφυλακής κατά τον Μαστρ. 246· βλ. Τσ. Περ. 299). Τή λ. κίνας (άπό τό Κίνα = 'Ασφάλεια, Χαρ. 484, 490· Μαστρ. 245) ερμηνεύει ό Χαρ. «ασφα­

λίτης» (484, 490). Μπάνικος/μπάν(ι)κους κίνας είναι ό αξιωματικός τής 'Ασφάλειας (Μαστρ. 246· Χαρ. 484, 490). Οί περιφράσεις μισός Ποσειδώνας ( = δεκάρικο) καί μα­

γκάτσ'κο λατσί (= άλογο) (βλ. Τσ. Περ. 299) αναφέρονται καί άπό τον Χαρ. 487 494, 501. Ή έκφραση Τρανό Χωριό ( = τά Λαγκάδια τής Γορτυνίας· βλ. Τσ. Περ. 298) στα κρεκό­

νικα, τή συνθηματική γλώσσα των Λαγκαδινών χτιστών, αναφέρεται καί άπό τον Κων­

σταντ. 73. 2. Ό.π., 300­302.

418 Γιώργου Ι. Τσουκνίδα

5. ΟΝΟΜΑ ΟΝΟΜΑΣΤΙΚΗ + Ο Ν Ο Μ Α Γ Ε Ν Ι Κ Η (ΓΕΝΙΚΗ ΚΤΗΤΙΚΗ)

Στα κουδαρίτικα της Δρακότρυπας ράιος εϊναι ό ήλιος, καλό(γ)ιρος ή νύχτα, το βράδυ και ράιους του καλό(γ)ιρου το φεγγάρι (Γούν. 223, 236). Οι εμπειρικοί γιατροί του Ζαγορίου χρησιμοποιούσαν τις φράσεις: αίμα του Χ(ρι)στοϋ = κρασί (Σάρ. 526­527), δάκρ(υ) τ(ή)ς Πανα(γ)ίας = οινόπνευμα, ιδίως ρακί (Σάρ. 527* Τρ. 312 — πού αναφέρει τη φράση μεταξύ τών νεολο­

γισμών, άπό τους οποίους «συχνά δεν λείπει το χιούμορ»), γιος τ(ή)ς γκαβής («κατά προσωποποίησιν», Σάρ. 527, επίσης Τρ. 312)/γιός της μαμής (Κώνστ. 315) = ύπνος, τ(οϋ) βασ(ι)λιος τα σπίτια = ή φυλακή τών 'Ιωαννίνων («κατ' ευφημισμόν», Σάρ. 527). Τ' άντιρί τ' Κόλτσ' (=Κόλτσιου) στα κουδαρίτικα της Σιάτιστας είναι τα πέτουρα (=φύλλα) τής πίτας (Γρ. 431, 442)3.

6. ΟΝΟΜΑΤΙΚΗ ΦΡΑΣΗ (ΑΡΘΡΟ + ΟΝΟΜΑ) + ΚΤΗΤΙΚΗ ΑΝΤΩΝΥΜΙΑ

Οί ραφτάδες τής Ναυπακτίας έλεγαν ή κάρα μου = εγώ, ή κάρα σου = εσύ (Μποσ. 455, 457· Χαρ. 500). Ή φράση το καρόφυλλο γράζει τής κάρας μου σημαίνει στη γλώσσα τους το γράμμα είναι δικό μου (Μποσ. 455). Τήν έκφραση ή κάρα μου = εγώ παραθέτει και ό Κρυστάλλης (4), χωρίς να ανα­

φέρει που χρησιμοποιείται. Σημειώνουμε δτι ό Κρυστάλλης παραθέτει λέξεις από τρία μυστικά ιδιώματα: κατοίκων τών Κατσανοχωρίων τής 'Ηπεί­

ρου, τών γιατρών του Ζαγορίου και τών Κραβαριτών ραφτάδων — πού διαπι­

στώνει ότι είναι συγγενή. "Αλλοτε σημειώνει σε ποιο ιδίωμα ανήκει μια λέξη (ή έκφραση), άλλοτε όχι. Δεν αποκλείεται λοιπόν τήν έκφραση ή κάρα μου να πήρε ακριβώς άπό τή συνθηματική γλώσσα τών ραφτάδων τής Ναυ­

πακτίας.

7. ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΑΝΤΩΝΥΜΙΑ + ΚΤΗΤΙΚΗ ΑΝΤΩΝΥΜΙΑ

Στα μπουκουρέικα — συνθηματική γλώσσα ραφτάδων — τών Τζουμέρ­

κων υπήρχαν οί περιφραστικοί τύποι ιτίνια μου = εγώ, ΐτίνια σου = εσύ, ίτίνια του = αυτός, ιτίνια μας = εμείς, ιτίνια σας = εσείς, ιτίνια των (sic) = αυτοί (Σούλ. Μπουκ. 316). Ή πρώτη λέξη είναι ή βλάχικη τίνε και τίνι =

3. Ό Γράβας ερμηνεύει ώς έξης τήν προέλευση τής περίφρασης: «Στην αγορά πού πηγαίνουν στα γύφτικα βλέπουν κ' ενα γύφτο, τον Κόλτσιο, ντυμένο μ' ενα άντιρί ξεσκι­

σμένο τόσο, πού κρέμονται τα παρτάλια άρραφτα. Ή εικόνα τ' άντιριοΰ τ' Κολτς καρφώ­

θηκε σ' όλους τόσο, πού τήν ώρα εκείνη, πού είχαν τήν πίττα μπροστά τους και ήθελαν μια ώρα αρχύτερα να βάλουν χέρι, όταν κάποιος τους είπε συνθηματικά το 'Σηκώσετε τά πέ­

τουρα τής πίττας' μέ το 'Ξέξέτι τ' άντιρί τ' Κόλτς', όλοι ξαφνιάστηκαν, τό είδαν να στέκη πάρα πολύ δυνατό, κρατούσε πάνω του τήν ομοιότητα τών φύλλων τής πίττας και τό κρά­

τησαν στή γλώσσα τους» (Γρ. 442).

ì

Ή περίφραση στίς συνθηματικές γλώσσες Ελλήνων επαγγελματιών 419

εσύ, εσένα4 (πβ. τίνια = ή αφεντιά σου, Σούλ. Μπουκ. 319). Στην ίδια γλώσ­

σα καντίνια μου σημαίνει προς έμενα (Σούλ. Μπουκ. 316). Το καντίνια προ­

ήλθε άπο την πρόθεση κάτρα της άρωμουνικής ( = προς) και την αντωνυμία τίνε ή τίνι5.

8. ΟΝΟΜΑ + ΕΜΠΡΟΘΕΤΟΣ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ (ΠΡΟΘΕΤΙΚΗ ΦΡΑΣΗ)

Οί προθέσεις πού χρησιμοποιούνται είναι οι άπό, γιά, με και σε.

— άπό — :

Στα κουδαρίτικα της Δρακότρυπας αγωγιάτης είναι το πόδι καί ό τρο­

χός, πατίκι το παπούτσι, ντισσέρι τό αυτοκίνητο καί άγουγιάτ'ς ή πατίκ(ι) άπό ντισέρ(ι) ό τροχός (του αυτοκινήτου) (Γούν. 217, 233, 235). Σγαντζαρή ή τρίχα (Γούν. 236), γυαλίτ ò μάτι (Γούν. 222) καί σγαντζαρή άπό γυαλί ή βλε­

φαρίδα (Γούν. 236). Ζουλότι είναι ο χοίρος, τό γουρούνι (Γούν. 222) καί σγαν­

τζαρή άπό ζουλότ' ή γουρουνότριχα (Γούν. 236). 'Απαλό τό βούτυρο ή τό λί­

πος, σουρουκλίδα ή γίδα (ή τό πρόβατο(;) ), λιόπα ή αγελάδα, απαλό άπό σου­

ρουκλίδα τό γίδινο ή πρόβειο βούτυρο ή λίπος, απαλό άπό λιόπα τό αγελαδι­

νό βούτυρο ή λίπος, απαλό άπό ζουλότι τό χοιρινό λίπος (Γούν. 218, 227,237). Μπάρτσο είναι τό κρέας (Γούν. 231), τού μπάρτσου άπ' τό ζουλότ' τό χοιρινό κρέας (Γούν. 222) καί μπάρτσου άπό λιόπι τό βοδινό κρέας (Γούν. 227­228). Πάσπαλη τό αλεύρι, πού μπορεί νά είναι άπό πρόβειο ( = σιτάρι) ή άπό γιώργο(υ) (=καλαμπόκι) (Γούν. 219, 235). Φαρμάκι λένε τό γλύκισμα (Γούν. 239), κοσίβι τό σταφύλι καί φαρμάκι άπό κουσίβι τό γλυκό (άπό) σταφύλι (Γούν. 225). Στα κουδαρίτικα της περιοχής της Κόνιτσας καί των Χουλια­

ράδων τής 'Ηπείρου άπαλούδ' είναι τό βούτυρο καί τό λάδι (Σάρ. 530, Μουτσ. Κουδ. 416), ζουρκλίδ(ι) τό κατσίκι, τό γίδι (Σάρ. 532), μαυρουμάτα ή ελιά (Σάρ. 533), άπαλούδ(ι) άπου ζουρκλίδια τό γίδινο βούτυρο, άπαλούδ(ι) άπό(ύ) μαυρομάτες (­ις) τό ελαιόλαδο (Σάρ. 530­531, Μουτσ. Κουδ. 416)6. Στα με­

στιτσιώτικα πασπαλιδερό είναι τό αλεύρι (Παπαχρ. 70, Κανδ. 222, Θεοφ. 117, Συν. 49), φατσιόρο τό σιτάρι (Συν. 56, Τσ. Στεμν. 570) καί πασπαλιδερό άπό φατσιόρο τό σταρίσιο αλεύρι (Συν. 36).

4. Ευχαριστώ τον κ. 'Αχιλλέα Λαζάρου, δ.Φ., καί τη δ. Βαρβάρα Παγανια, φιλόλογο, για την ετυμολογία.

5. Καί την ετυμολογία τής λέξης αυτής οφείλω στον κ. Ά. Λαζάρου καί τή δ. Β. Παγανια.

6. Ό Τριανταφυλλίδης (Gr. Geheimspr. 130) σημειώνει τήν αντίστοιχη έκφραση αλοιφή άπό τσαγκάδι = βούτυρο πρόβειο ή γίδινο.

420 Γιώργου Ι. Τσουκνίδα

Στα κουδαρίτικα της Δρακότρυπας τα κουκκινάδια άπ' τού κούφιου είναι τα κεραμίδια του σπιτιού (Γούν. 220 λ. γκαβιάζω) (περιφραστικός σχη­

ματισμός της γενικής· πβ. άγουγιάτ'ς από ντισσέρ(ι), τού μπάρτσου άπ' το ζουλότ').

— για — : Στο συνθηματικό ιδίωμα τών μαστόρων της Δρακότρυπας κούφιο είναι

τό σπίτι (Γούν. 226), μάνεμα ή τροφή, το φαγητό (Γούν. 229), κούφιου για μάνεμα τό εστιατόριο (Γούν. 226)· μαυρομούτσουνος ό καφές (Γούν. 229­230), κούφιου για μαυρουμούτσουνου τό καφενείο (Γούν. 226, 230)· τροχός τό κρασί, κούφιου για τρουχό ή ταβέρνα (Γούν. 239)· γκίνεμα ή γκίνος ό ύπνος (Γούν. 221), κούφιου για γκίνεμα τό ξενοδοχείο ύπνου (Γούν. 221, 226), άλ­

λιώτ'κου για γκίνου τό κρεβάτι (Γούν. 221)7, κοκκινάδι τό κεραμίδι και τό τούβλο (Γούν. 225), γκαντένος ό τοίχος, τό ντουβάρι (Γούν. 220), κουκκινάδι για τούν γκαντένου τό τούβλο (Γούν. 225)· φοράδι τό ξύλο, φόκω ή φωτιά, φοράδι για τή φόκου τό ξύλο για τη φωτιά, τό καυσόξυλο (Γούν. 240)· σφούγ­

γι τό μαντίλι (Γούν. 238), γκρίνα ή μύτη (Γούν. 221), σφούγγι για τήν γκρίνα τό μαντίλι (Γούν. 238)· αγωγιάτης τό πόδι (Γούν. 217), σφούγγι για τ'ς άγου­

γιάτες ή κάλτσα (Γούν. 238)· ζίτου τό σιτάρι, τό κριθάρι και τό ρύζι, ζίτου για μάνεμα ( = για φαγητό) τό ρύζι (Γούν. 222)· πάσπαλη «ουσία τετριμμένη εις κόνιν», κυρίως αλεύρι (Γούν. 235), μάνος τό ψωμί (Γούν. 229), πάσπαλη για μάνου τό αλεύρι (Γούν. 235)· μαυρομούτσουνος ό καφές (Γούν. 229), πά­

σπαλη για μαυρομούτσουνο ή ζάχαρη (Γούν. 235)· κάλω ή λάσπη (Γούν. 223), πάσπαλη για κάλου τό χώμα (Γούν. 235)· μπραχάλα ή εργασία, ή δουλειά, ή οικοδόμηση (Γούν. 231­232), πάσπαλη για μπραχάλα τό τσιμέντο (Γούν. 235).

— μέ — : Στα κουδαρίτικα της Κόνιτσας ζ'ιούπαινα εΐναι ή πίτα (Ρεμπ. 351), τσι­

ριγότι τό κρέας (Ρεμπ. 355), ζ'ιούπαινα μέ τσιριγότι ή κρεατόπιτα (Ρεμπ. 351­352)8. Στα κουδαρίτικα της Μόλιστας (στην ϊδια περιοχή) ζιούπινα ή πίτα, κουρκουμοέτ(ι) τό κολοκύθι (Σάρ. 532) και ζιούπινα μι κουρκουμοέτι ή πίτα μέ κολοκύθι (Σάρ. 533 λ. μανεύου), ή κολοκυθόπιτα. Στα μαστορικά

7. Για το αλλιώτικος ­η ­ο ό Γούναρης γράφει ότι χρησιμοποιείται «συναπτόμενον μετ' άλλων λέξεων δια τήν περιφραστικήν άπόδοσιν εννοιών, δια τάς οποίας δεν υπάρχουν ή οι ομιλούντες δέν ενθυμούνται ή δέν γνωρίζουν ότι υπάρχουν αντίστοιχοι συνθηματικοί λέξεις» (Γούν. 218). Βλ. και Τσ. Περ. 301­302.

8. Πβ. Κοντ. 225 (μαστορικά Διακοπίου): — Ή μπαρέσιου τί πραχαλίζ'; — Ζού­

πινα. — Μι τσιριότ' τ' φουρεΐ; — Τού φουρεΐ μέ μαυρουγιώργ'. (— Ή κυρά τί φτιά­

χνει; — Πίτα. — Μέ κρέας τήν έχει; — Τήν κάνει μέ ρύζι).

Ή περίφραση στις συνθηματικές γλώσσες Ελλήνων επαγγελματιών 421

του Διακοπίου της Δωρίδας ή κολοκυθόπιτα λέγεται ζούπινα μι καφριμάν' (Κοντ. 225). Στα κουδαρίτικα της Δρακότρυπας ζιούπινα εϊναι ή πίτα (Γούν. 222), πρασινάδι το χόρτο, το λαχανικό (Γούν. 235), ζιούπινα με πρασινάδια ή χορτόπιτα (Γούν. 222)· άβδάλι το τυρί (Γούν. 217), ζιούπινα μ' άβδάλι ή τυρόπιτα (Γούν. 222). Στα κουδαρίτικα του Πέτροβουνίου ζμπάγγα ή πίτα (Οικ. 174), πρασινάδ' το λάχανο (Οίκ. 176), ζμπάγγα με πρασινάδια ή λαχα­

νόπιτα (Οίκ. 177)· άβάάλ' το τυρί (Οίκ. 173), ζμπάγγα μέ άβάάλ' ή πίτα με τυρί (Οίκ. 177)· καρόφυλλα τα φύλλα της πίτας (Οίκ. 174) και ζμπάγγα μέ καρόφυλλα ή πίτα μέ φύλλα (Οίκ. 177).

Στα κουδαρίτικα της Δρακότρυπας ή λέξη μανουρίτσα σημαίνει χαλίκι (Γούν. 229), ή λ. κάλω λάσπη (Γούν. 223) και ή φράση μανουρίτσα μέ κάλου αμμοχάλικο (Γούν. 229). Στο ϊδιο ιδίωμα ντισσέρι εϊναι το τροχοφόρο, τό όχημα, το αυτοκίνητο (Γούν. 233), αγωγιάτης τό πόδι και ό τροχός (Γούν. 217), ντισσέρ' μέ τ'ς τέσσερ' άγουγιάτις (παράλληλα μέ τα τετραντίσσερο και ντισέρι) τό λεωφορείο και τό φορτηγό (Γούν. 233).

— σέ — : Στα κουδαρίτικα της Δρακότρυπας, όπου ντούκανος είναι ό μεγάλος

(Γούν. 233), φσιάτι τό χωριό, ντούκανο φσιάτι ή πόλη (Γούν. 240), ντούκανος μπαρός στο φσιάτι είναι ό πρόεδρος της κοινότητας και ντούκανος μπαρός στο ντούκανο φσιάτι ό δήμαρχος (Γούν. 231 λ. μπαρός (συνέχεια άπό τη σελ. 230), 240)9.

9. ΑΡΙΘΜΗΤΙΚΟ + ΑΡΙΘΜΗΤΙΚΟ

Περιφραστικά σχηματίζονται τα αριθμητικά έντεκα, δώδεκα, δεκατρία στή συνθηματική γλώσσα των τεχνιτών της γορτυνιακής Στεμνίτσας. Τό έντεκα λέγεται κέδα νάγε (Κανδ. 223), δηλ. «δέκα ενα» — κέδα 'ναγε γράφει ό Παπαχρ. 71, κεδάναγιε, κεδανίμια («δέκα μία») ό Συν. 42 λ. έντεκάγιο (sic)—, τό δώδεκα κέδα νίδυο («δέκα δύο») (Παπαχρ. 71, Κανδ. 223) — κεδανίδυο κατά τον Συν. 42 λ. κιόδεκα)—, τό δεκατρία κέδα νίτρια ( = δέκα τρία) (Παπαχρ. 71, Κανδ. 223) — κεδανίτρια κατά τον Συν. 42.

Κάτι ανάλογο συνέβαινε στο μυστικό ιδίωμα των εμπειρικών γιατρών του Ζαγορίου, όπου υπήρχε ό τύπος γράμμα + γράμμα πληθ. Ή λ. δελτα­

γιώτες (δηλ. 4 γιώτες, 4 Χ 10) στή γλώσσα αυτή σημαίνει 40 (έτσι τό γράφει ό Tr. Gr. Geheimspr. 130­131· κατά τον Fr. ­ M. 483 δέλτα ΐώταις, κατά τον Βογ. 156 δέλτα ίώταν (sic) ).

9. Ντούκανος μπαρός — κατά λέξη μεγάλος άντρας — είναι αυτός πού έχει θέση μεγάλη ή μεγαλύτερη άπό κάποιον άλλο (Γούν. 231' πβ. Τσ. Περ. 297).

422 Γιώργου Ι. Τσουκνίδα

10. ΕΠΙΡΡΗΜΑ + ΟΝΟΜΑ/ΕΠΙΘΕΤΟ

Στα μεστιτσιώτικα, τή συνθηματική γλώσσα των τεχνιτών της Στεμνί­

τσας, ό νέος λέγεται χιόι γέρος (κατά λέξη όχι γέρος) (Συν. 14). Στο ϊδιο ιδίωμα χιόι λακός (όχι καλός) είναι ό κακός (Συν. 14). Και στα

κουδαρίτικα της Σιάτιστας, όπου ορματους σημαίνει καλός, ωραίος, όμορ­

φος, θαυμάσιος (Γρ. 438), το οχ' ορματους εκφράζει τις αντίθετες έννοιες (Γρ. 445)10.

Στα κουδαρίτικα της Δρακότρυπας γκάτσαλος είναι αυτός πού έχει κακό χαρακτήρα, ό κακοήθης, ό κακότροπος· τό συγκριτικό είναι πιο γκάτσαλος (Γούν. 221). Στην ϊδια γλώσσα χρησιμοποιούνται επίσης οι περιφράσεις: πάρα πολύ γκάτσαλος (Γούν. 221), πάρα πολύ μίκανος (μίκανος = μικρός, λίγος) (Γούν. 230), πάρα πολύ ντούκανος (ντούκανος = μεγάλος, πολύς, μακρύς) (Γούν. 233), πάρα πολύ όρματος (όρματος = καλός, ωραίος, όμορ­

φος, τίμιος, δίκαιος, χρήσιμος, γλυκός, νόστιμος) (Γούν. 234).

11. ΕΠΙΡΡΗΜΑ + ΕΠΙΡΡΗΜΑ

Ό Γούναρης σημειώνει τις εκφράσεις πάρα πολύ μίκανα (μίκανα = λίγο, κοντά, αργά) (230), πάρα πολύ δρματα (όρματα = καλά) (234).

Στα μεστιτσιώτικα χιόι ­ χιόι (όχι ­ όχι) = ναι (Συν. 14, 57).

12. ΟΝΟΜΑ Ο Ν Ο Μ Α Σ Τ Ι Κ Η (ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟ) + ΡΗΜΑ

Στα κουδαρίτικα τοϋ Πετροβουνίου: ξεσύρθ'κ' ή ντένα = ξημέρωσε (ξεσέρομαι = πηγαίνω, σηκώνομαι, τρέχω­ ντένα = ήμερα) (Οίκ. 176), ξε­

σύρθ'κ'ε μακρύς = ήρθε τό μεσημέρι (Οίκ. 178) (μακρύ και μακρύς = με­

σημέρι, Οίκ. 175). Στα κουδαρίτικα της Κόνιτσας: ξεσύρθηκ' ό μακρύς = ήρθε τό μεσημέρι (Ρεμπ. 353) (ξεσέρνομαι = έρχομαι, Ρεμπ. 354· μακρύς = μεσημέρι, Ρεμπ. 353). Στα κουδαρίτικα της Δρακότρυπας: ξεσύρθηκε καλό­

γιρος = βράδιασε, σκοτείνιασε (Γούν. 223) (ξεσέρνομαι = έρχομαι, φτάνω, Γούν. 234· καλόγιρος = βράδυ, νύχτα, Γούν. 223). Στα σώπικα: έμπανίστη σκοτεινή = έγινε ήμερα ή νύχτα (Παπαχ. 270), δηλ. ξημέρωσε ή νύχτωσε (μπανίζω = φτιάχνω, σκοτεινή = ήμερα ή νύχτα, Παπαχ. 268), ή σκοτεινή έμάλλιασε = ή μέρα πέρασε (Παπαχ. 270), δηλ. νύχτωσε (μαλλιάζω = φεύγω, κρύβομαι, δραπετεύω, «τό σκάω.» (Παπαχ. 267)).

10. Πβ. Γρ. 445: «'Επίθετο μόνο ενα έχουν, τό ορματους και οχ' ορματους. Μ' αυτό εκφράζουν όλα τα επίθετα εκείνα, τα όποια έχουν τήν έννοια τοϋ καλοϋ και μή κάλου». Στα δουλγέρικα τοϋ Διδυμότειχου χρησιμοποιούνται οί εκφράσεις: πιάνει = είναι καλός, δεν πιάνει = είναι κακός (Σάρ. 540).

Ή περίφραση στις συνθηματικές γλώσσες Ελλήνων επαγγελματιών 423

Στην ίδια γλώσσα μπανίζει καπνός = καπνίζει (Παπαχ. 270). Στα μπαραμπάτικα, το ιδίωμα τών μαστόρων της περιοχής των Καλα­

βρύτων ('Αγία Βαρβάρα, Σόλος, Περιστέρα, Μεσορούγι, Χαλκιάνικα κ.λπ.) (Κωνσταντ. 32) ή φράση έπεσε λοστός ( = φαγητό) σημαίνει χορτάσαμε (Κωνσταντ. 74).

13. ΡΗΜΑ + ΕΠΙΘΕΤΟ/ΟΝΟΜΑ (ΚΑΤΗΓΟΡΟΥΜΕΝΟ)

Στα μεστιτσιώτικα ή φράση χέεται νιξιό (εϊναι ξινό) σημαίνει ξινίζει (Συν. 15), στα κουδαρίτικα φοράει ορματος εϊναι καλός, άλλα και ευχαρι­

στήθηκε (ό μπαρός φοράει δρματος άπ' 'ν μπραχάλα μας = το αφεντικό ευχαριστήθηκε άπ' τή δουλειά μας) (Μουτσ. Βέρ. 59 [= Μουτσ. Κουδ. 366]), στα ρόμ'κα τών 'Ιωαννίνων είμαι ματός — είμαι μεθυσμένος, εϊμαι μολός (είμαι πεθαμένος) = πεθαίνω (Σούλ. Ρόμ. 154).

Στα κουδαρίτικα του Πετροβουνίου φορώ γκαβιασμένος = είμαι άρ­

ρωστος, φορεί γκαβιασμένος = είναι κακός, πεθαμένος, άλλα και φτωχός (Οίκ. 178). Στα κουδαρίτικα τής Δρακότρυπας ή φράση φο(υ)ρεΐ γκαβιασμέ­

νους (=χτυπημένος, άρρωστος) στού τσ(ι)ατί ή στού σιρόσ(ι) (=κεφάλι, νους, λογικό) σημαίνει έχει χάσει το μυαλό του, δεν είναι στα λογικά του, εϊναι τρελός (Γούν. 220, 236, 239). 'Από τα μεστιτσιώτικα: Ό Σιαβίλης σκό­

ρωσε λοπύ πασιάρι και χέεται σκορωμένος = ό Βασίλης ήπιε πολύ κρασί και μέθυσε (κατά λέξη: είναι μεθυσμένος), το μαυρόκωλο τής γκόταινας χέε­

ται σιαχαλεμένο = το καζάνι τής γυναίκας εϊναι χαλασμένο (Συν. 35). Άπό τα ρόμ'κα: όπως θά 'ναι καπελιασμένα (τα μπαλαμέ) = όπως θά 'ναι μεθυ­

σμένα (τ' αφεντικά) (Εύθ. 484). Οι καλατζήδες τής 'Ηπείρου λέγανε κόβομαι Ντομπλέτσης = περιαυ­

τολογώ, μεγαλομανώ (Παπαστ. 11). Άπό τα γιωργατζέικα του Κοσμά έχει καταγραφεί ή φράση: τα βρουβιά (=μάτια, Κωστ. 62) του φαφάνη (=γέρου, Κωστ. 69) πάαιναν τρεχούμενο (=νερό, βροχή, Κωστ. 69) = τα μάτια του γέρου πήγαιναν ποτάμι (Κωστ. 86­87).

14. ΟΝΟΜΑ ΟΝΟΜΑΣΤΙΚΗ (ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟ) + ΡΗΜΑ + ΟΝΟΜΑ Α Ι Τ Ι Α Τ Ι Κ Η

(ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ)

Στα παραδείγματα πού έχουν καταγραφεί σε συλλογές αντί για όνομα σε αιτιατική υπάρχει προσωπική αντωνυμία στην ίδια πτώση.

Στα κουδαρίτικα τής Δρακότρυπας ή φράση μ' εραξ' (=επιασε, Γούν. 235) ή θειάκου (—ελονοσία, θέρμη /αρρώστια/ πυρετός, Γούν. 223) σημαίνει μ' έπιασε ή θέρμη, αρρώστησα άπό ελονοσία, άλλα και απλώς αρρώστησα

424 Γιώργου Ι. Τσουκνίδα

(Γούν. 223, 236, 238 λ. τροχέβω). Στα μπολιάρικα της Ναυπακτίας τούν επιασι κουφρισμος (=φόβος) (Παπαθ. 536).

15. ΟΝΟΜΑ ΟΝΟΜΑΣΤΙΚΗ + p R M A + O N Q M A ΓΕΝΙΚΗ

Και εδώ αντί για όνομα σε γενική μπορεί να υπάρχει προσωπική αντωνυμία στην ίδια πτώση. Ή έκφραση τοϋ καψάλ'σε (=έφυγε, Γούν. 224) το τσατί (=νοϋς, λογικό, Γούν. 239) στα κουδαρίτικα της Δρακότρυπας ση­

μαίνει τοϋ έφυγε ό νους, «παρεφρόνησε», χάζεψε. Στα κουδαρίτικα της Βλάστης τούν βγήκεν ου τζοϋφους /τζουφώλτς (κατά λέξη τοϋ βγήκε ό πά­

τος) = κουράστηκε πολύ (Καλ. Βλάτσ. 445).

16. ΡΗΜΑ + ΟΝΟΜΑ Α 1 Τ Ι Α Τ Ι Κ Η (ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ)

Δίνω — : Στα μπουκουρέικα των Τζουμέρκων ντατίζου φατσόρια = (δίνω παιδιά)

γεννώ (Σούλ. Μπουκ. 318).

Έχω — : Στα μεστιτσιώτικα χέω σιόκρημα = (εχω κρύωμα) είμαι κρυωμένος

(Συν. 48 λ. νιέκρω) και χέει άσιουκερά = (έχει αφτιά) κρυφακούει (Συν. 40 λ. άσιούκω) (βλ. και Τσ. Στεμν. 570). Στα κουδαρίτικα των Χουλιαροχωρίων και τών Πραμάντων δε φουράει μανούρου = (δέν έχει ντροπή) δέν ντρέπεται (Σούλ. Κουδ. 165, Άδ. Πραμ. «Ή 'Αγ. Παρ.» 229). Στα κουδαρίτικα της Δρα­

κότρυπας φουρεΐ χουζούρου=(εχει — ή είναι; — βροχή) βρέχει (Γούν. 241), φορεί γκαβιασμένη σκούφια = έχει βλαμμένο κεφάλι, είναι τρελός (Γούν. 236). Στα ραφτικά τοϋ Διακοπίου της Δωρίδας γράζου ρίκια = (εχω ύπνο) νυστάζω (Κοντ. 229) και γράζουμι τσαχταϊψά = πεινάμε (Κοντ. 223). Στα κουδαρίτικα του Πετροβουνίου φορεί τσέπο = (έχει λεφτά) είναι πλού­

σιος (Οίκ. 177), δε φορεί τσέπο = δέν έχει λεφτά, είναι φτωχός (Οίκ. 178). Στα γιωργατζέικα ή φράση εχω λόρδες σημαίνει δ,τι και στην κοινή, πεινώ (Κωστ. 65, 74), στα μουτζούρικα γράζω κάτι λόρδες... πού δε σε βο­

ζιώνω = εχω κάτι πείνες... πού δέν σέ βλέπω (Παπαστ.34)11. Άπό τα ρόμ'κα της επαρχίας Κονίτσης: τήρα, να μ' εεις = (να μήν έχεις) τα γιακά ( = μάτια) όλο στές τσιαβές ( = κοπέλες, νέες γυναίκες) (Εύθ. 484).

11. Πβ. στα κουδαρίτικα της Σιάτιστας: Δε φ'σάει βαρό κί τραβάει κάτ' λόρδις! = Δέν έχει αλεύρι και έχει κάτι πείνες! (Γρ. 431 λ. βαρό). Σ' τραβάει κάτ' λόρδις! = Βρίσκεται σε μια φτώχεια και πείνα! (Γρ. 435).

Ή περίφραση σΐΐς συνθηματικές γλώσσες 'Ελλήνων επαγγελματιών 425

Κάνω, φτιάχνω κ.λπ. — : Στα κουδαρίτικα της Δρακότρυπας το ρήμα μπραχαλίζω αμετάβατο

σημαίνει εργάζομαι, δουλεύω, ενεργώ, ενώ μεταβατικό δηλώνει διάφορες πράξεις (Γούν. 232" πβ. 214 ύποσημ. 14 (συνέχεια άπο τη σελ. 213)). Έτσι μπραχαλίζου άβδάλι ( = τυρί) = τυροκομώ (Γούν. 217), μπραχαλίζω τ' άγάνι ( = καρφί, Γούν. 217) = καρφώνω (Γούν. 232), μπραχαλίζω τ'ς αγωγιάτες ( = πόδια, Γούν. 217) = (κινώ τα πόδια), βαδίζω ή χορεύω (Γούν. 232). Για να εκφράσουν την έννοια «χτίζω» οί μαστόροι της Δρακότρυπας χρησιμο­

ποιούσαν τήν περίφραση μπραχαλίζω τον γκαντένο (Γούν. 232) — δηλ. φτιάχνω τον τοίχο —. Στην ϊδια γλώσσα ή λέξη κοφτερό σημαίνει μαχαίρι, πριόνι, σκεπάρνι, τσεκούρι (Γούν. 226) και ή φράση μπραχαλίζω τό κοφτερό κόβω, πριονίζω κ.λπ. (Γούν. 232). 'Ακόμα μπραχαλίζω τον τσ(ι)άρο ( = χώ­

μα, έδαφος, χωράφι) = κάνω χωράφι, οργώνω, σκάβω, καλλιεργώ (Γούν. 232, 239), μπραχαλίζου γκαβή ( = χαρτιά) = παίζω χαρτιά, χαρτοπαίζω (Γούν. 219, 232), μπραχαλίζω (­ου) τό (τού) κ(ου)φό ( = όπλο/τουφέκι) = τουφεκίζω (Γούν. 226, 232), μπραχαλίζω (­ου) τό (τού) κ(ου)φάκι (— πιστόλι) = πυροβολώ με πιστόλι (Γούν. 226, 232), μπραχαλίζω ξινή ( = τσιγάρο, Γούν. 234) = καπνίζω (τσιγάρο) (Γούν. 232), μπραχαλίζου τουρκολίβανου ( = καπνό) = φτιάχνω και καπνίζω τσιγάρο στριφτό (Γούν. 238). Επίσης στα κουδαρίτικα της περιοχής τής Κόνιτσας τό ρήμα πραχαλίζω, ανάλογα με τη φράση στην οποία βρίσκεται, σημαίνει κάνω, φτιάχνω, δουλεύω, μαγειρεύω (Διάφ. 27). Ή φράση Ξόφλιασε τής μπαρέσιως να σου ράξει τήν αλλιώτικη να πραχαλίσουμε τό μάνεμα σημαίνει Πες τής κυράς να σου δώσει τήν κατσαρόλα να φτιάξουμε τό φαγητό (Διάφ. 35, Άνώνυμ. 50), δηλ. να μαγειρέψουμε. Ό Τριανταφυλλίδης αναφέρει — άπό τό ιδίωμα τών μαστό­

ρων του Ζουπανιοϋ, του σημερινού Πεντάλοφου τής Κοζάνης — τήν έκφρα­

ση πραχαλνάω λίγκροβα (ή λιάγκροβα) = ετοιμάζω φαγητό, μαγειρεύω (πβ. και τή φράση λιγκρόβα πραχαλίστ'κε). Σημειώνει καί άλλες χρήσεις του ρήματος, πού σημαίνει επίσης χτυπώ (τήν καμπάνα) και στρίβω τό μουστάκι (πραχάλ'σε τό λανάρι). «Έδώ» — γράφει — «σωστότερα θα μιλούσαμε για περιφράσεις πού γίνονται όταν λείπει ή μονολεχτική έκφραση» (Τρ. 316 και Tr. Gr. Geheimspr. 131, 137). Στα κουδαρίτικα τών Χουλιαροχωρίων τό ρήμα γκαβίζου σημαίνει φτιάχνω (Σούλ. Κουδ. 164), γκαβίζου στήσ'ου (=τοΐχο, Σούλ. Κουδ. 167) = χτίζω (Σούλ. Κουδ. 164). Οί ραφτάδες τών Τζουμέρκων χρησιμοποιούσαν αντίστοιχα τό νταρίζου ( = κάνω, φτιάχνω) (Σούλ. Μπουκ. 318)· νταρίζου βιρλίγγου ( = χορό, Σούλ. Μπουκ. 315) = χορεύω (Σούλ. Μπουκ. 318), νταρίζου μ'γγάρ' ( = φαγητό, Σούλ. Μπουκ. 317) = μαγειρεύω (Σούλ. Μπουκ. 318). Στα ρόμ'κα τών 'Ιωαννίνων κάνου νάσ' ( = φυγή) (και νασ'άου) = φεύγω (Σούλ. Ρόμ. 154), κάνω τσουρέλα ( = κλέψιμο) (καί τσουρελιάζου) = κλέβω (Σούλ. Ρόμ. 155), κάνω χάλα

426 Γιώργου Ι. Τσουκνίδα

( = φαγητό) (και χαλιάου) = τρώω (Σούλ. Ρόμ. 155). Οι ραφτάδες της 'Αράχοβας (Ναυπακτίας) λέγανε κάνω κουκνίνα ( = κλεψιά) = κλέβω (Μποσ. 458). Στα κουδαρίτικα των Χουλιαροχωρίων και των Πραμάντων, όπου πραβίζου = φτιάχνω (Σούλ. Κουδ. 166, Άδ. Πραμ. «Ή ΓΑγ. Παρ.» 230), πραβίζου κούτσουρου ( = μεσημέρι) =· μεσημεριάζω (Σούλ. Κουδ. 165, Άδ. Πραμ. «Ή Άγ. Παρ.» 229). Στα μεστιτσιώτικα μάκνει νίκρυο = κάνει κρύο (Συν. 35) και μάκνει ψιάκη = κάνει ζέστη (Συν. 36). "Εκαμα ενα τσιμέκι ( = ύπνο) στα μπολιάρικα της Ναυπακτίας (Παπαθ. 537). Κάνω τ ' Ζωιτσόγρια ( = κρυφακούστρα) = κρυφακούω στα π'λέικα, τη γλώσσα των ραφτάδων της Ναυπακτίας (Χαρ. 499* πβ. Μποσ. 456) και κάνει ματσιόλο (sic) = κάνει τον κουλό στα μπολιαρίστικα του Βυζικίου της Γορτυνίας (Φλ. 221).

Κόβω — : Στα κουδαρίτικα της Δρακότρυπας άιντε να γκαβιάσεις ( = να κόψεις,

Γούν. 219) τ'ς σγαντζαρές ( = τρίχες, μαλλιά, Γούν. 236) σ' = πήγαινε να κουρευτείς (Γούν. 236). Στα κουδαρίτικα της Σιάτιστας κόφτω καρφιά = κρυώνω (Γρ. 434) και κόφτω προικιά = κάνω ζημιά/τιμωρώ (Γρ. 435)12.

Παίρνω — : Στα μπολιάρικα των Κραβάρων πήρα νταϊρί (=δρόμο) (Παπαθ. 537).

Στα ραφτικά του Διακοπίου μπουλντίζου γιόλ = (παίρνω δρόμο), φεύγω, σχολάζω, ((το σκάω» (Κοντ. 217). Μαγκώνω γκόταινα = (παίρνω γυναίκα) παντρεύομαι στ' άλειφιάτικα του Τσαμαντά (θα μαγκώσω γκόταινα, Νίτσ. 395· βλ. καί 296)13. Στα γιωργατζέικα του Κοσμά μάγκωσε τήν κόταινα = πήρε τή γυναίκα (Κωστ. 82­83), δηλ. παντρεύτηκε, θα λαταριάσει κόταινα = θα πάρει γυναίκα (Κωστ. 86­87), δηλ. θα παντρευτεί (πβ. Κωστ. 84: θέλει να τή λαταριάσει κόταινα, 86: θα τή λαταριάσει κόταινα). Στα κουδαρίτικα της περιοχής τής Σιάτιστας ή φράση πήρις του φύλλου; σημαίνει πλήρωσες τό φόρο; (Σαρ. 537). Παίρνου βίζιου (­ιο) = βλέπω, αντιλαμβάνομαι, καταλα­

βαίνω στα κουδαρίτικα τής περιοχής τής Κόνιτσας (Σάρ. 531) καί τα κομπογιανίτικα — τή συνθηματική γλώσσα των εμπειρικών γιατρών του Ζαγορίου — (Fr. ­ Μ. 487, Βογ. 157, Σάρ. 527), καί παίρνω φίτσιο ( = ακούω,

12. «Όποιος έχει να παντρέψη τό κορίτσι του πηγαίνει στο κατάστημα καί κόβει δ,τι ροΰχα χρειάζονται για τή νύφη. "Οθεν κόφτει προικιά = μετράει χρήματα, ζημιώνει ή σακκούλα του» (Γρ. 443).

13. Τή φράση αναφέρει και ό Τριανταφυλλίδης: «μαγκώνω bedeutet nehmen, steh­

len, aber auch heiraten (θα μαγκώσω γκόταινα)» (Tr. Gr. Geheimspr. 131). Πβ. και Tp. 316: «μαγκώνω θά πή 'παίρνω' άλλα καί 'κλέβω', μα καί — μαζί μέ τό 'γυναίκα' — 'παντρεύομαι'».

Ή περίφραση στις συνθηματικές γλώσσες Ελλήνων επαγγελματιών 427

άκουσμα) (;) στα κουδαρίτικα της 'Ηπείρου (κατά τον Μπογδ. 687). Στα π'λέικα (ραφτικά) της Άμπελακιώτισσας Ναυπακτίας ντάιψι, σε πήρε σώζω = φύγε, σε πήρε μυρωδιά και κ'πώνονται γιαμαρέληδες· χάλπωσ' την κνί­

τσα, μήν την πάρουν σώζω = έρχονται χωροφύλακες· κρύψε τον καπνό, μην τον πάρουν μυρωδιά (Δαμ. 46). 'Όπως βλέπουμε ή περίφραση παίρνω σώζω, πού χρησιμοποιείται αντί για απλό ρήμα (καταλαβαίνω, βλέπω κ.λπ., πβ. σώζω = αντιλαμβάνομαι, καταλαβαίνω, Χαρ. 504), παίρνει αντικείμενο, όπως και ή αντίστοιχη παίρνω μυρωδιά τής κοινής. 'Ανάλογη εϊναι ή έκ­

φραση μας παίρνουν βερβελέ ( = γινόμαστε αντιληπτοί) στα ρεκουνέικα (κρεκόνικα), το συνθηματικό ιδίωμα των μαστόρων τοϋ Ρεκουνιοΰ (Λευκο­

χωρίου) τής Γορτυνίας (Αίκ. 115, Κωνσταντ. 66).

Τρώω — : Στα κουδαρίτικα των χωριών τής Κόνιτσας θα μανέψει φοράδι = θά

φάει ξύλο (Διάφ. 32), καψάλα να μη μανέψ'ς γκαβές = φεύγα να μή φας ξύλο (Σάρ. 532* πβ. Τρ. 307). Στα ντόρτικα τής Ευρυτανίας χάλα ταμπά = τρώω ξύλο (Tr. Zig. ­ gr. Geheimspr. 60­61* πβ. Gr. Geheimspr. 134). Στή Νικο­

μήδεια έλεγαν τρων άκράνια = μας καταλαβαίνουν τί λέμε (Σάρ. 527, 538). Στή γλώσσα των 'Αρβανιτών ή αλβανόφωνων κουδαραίων τής Νεγοβάνης (Φλάμπουρου) τής Φλώρινας ή φράση ί ha κρούντετοε λιέπουρι (i ha krun­

detë ljepuri) (τα τρώει τα πίτουρα ό λαγός) σημαίνει ξέρει τή γλώσσα (Μουτσ. Βέρ. 57 [=Μουτσ. Κουδ. 362]). Οί κουδαραΐοι τής Σιάτιστας έλεγαν τρώου κράνα = θερμαίνομαι, εχω θέρμη, πυρετό (Γρ. 440). Οί μαστόροι, τέλος, τής Δρακότρυπας μπαρέσιου πού μανεύει σουρβιές (γυναίκα πού τρώει ψέματα) έλεγαν την εΰπιστη γυναίκα (Γούν. 236 λ. σουρβιά).

Διάφορα: Χαρντάλ' (=φόβο) πουλάει = φοβάται, στα κουλπανάδικα τής Θράκης

(Ροδ. 301)14. Τράβα τούν ψύλλου (=καντάρι) καλά = ζύγιζε καλά, στο ίδιο ιδίωμα (Ροδ. 301). Φωτάει ξεστιλιωμάρα15 = θά αποκαλύψει στην άστυ­

14. Ή φράση φαίνεται πώς δέν είναι συνθηματική, άλλα ιδιωματική. Πβ. Χ. Χαρα­

λαμπάκη, Ρήματα κινήσεως μή δηλωτικά κινήσεως στο βορειοελλαδικό χώρο, Β' Συμ­

πόσιο Γλωσσολογίας του Βορειοελλαδικού Χώρου, Πρακτικά, "Ιδρυμα Μελετών Χερσο­

νήσου τοϋ Αίμου, Θεσσαλονίκη 1983, 376, όπου αναφέρονται οί εκφράσεις: τον πάει χαρ­

δάλι = φοβάται (στην κοινή νέα έλληνική(;)), χαρδάλι σπέρνει = φοβάται (Μυριόφυτο Θράκης), χαρδάλι τόν πήγε = φοβήθηκε (Αίνος), τα χαρδαλώσαμε = φοβηθήκαμε (Περί­

σταση Θράκης). Κατά τον Ροδόοινο : χαρντάλ', ή. 15. Φωτάω = βλέπω, ξέρω, γνωρίζω· ξεστιλιωμάρα = αποκάλυψη, το να μαρτυρήσει

κανείς κάτι (Παπαθ. 537).

428 Γιώργου Ι. Τσουκνίδα

νομία τήν παρανομία του μπολιάρη16, στα μπολιάρικα της Ναυπακτίας (σε στιχούργημα) (Παπαθ. 450, Παπαθ. Συνθ. γλ. 4).

17.ΡΗΜΑ+ ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΑΝΤΩΝΥΜΙΑ+ ΟΝΟΜΑ κ.λπ. (ΑΜΕΣΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ)

Βάζω — : Στα κουδαρίτικα της Μόλιστας (περιοχή Κόνιτσας) ξυστρίζου = διώ­

χνω, τούν έξύστρισα ή τδβαλα ξυστρί (ή ξ'στρί) = τον έδιωξα (Σάρ. 533). Στα κουδαρίτικα της Σιάτιστας τδβαλα καπέλου = τον έκανα να θυμώσει (Γρ. 433), τδβαλα κλάκ = τον έκανα να θυμώσει πάρα πολύ (Γρ. 434).

Δίνω — : Οι μπολιαραΐοι των Κραβάρων λένε: θα του δώσω σπάρτ'σμα (Παπαθ.

537* Χαρ. 488, 496) ( = διώξιμο) — θα τον διώξω (Παπαθ. 537). Στα «κοδαρέι­

κα» του Πεντάλοφου (Ζουπανιοϋ) της Κοζάνης ξέσυρέ (=δώσε, Tr. Gr. Geheimspr. 136) του γκαβεά (=ξυλιά, Tr. Gr. Geheimspr. 135) = δείρε τον, χτύπησε τον (Tr. Gr. Geheimspr. 136). Στην ίδια γλώσσα: του 'δώσε γκαβές (Tr. Gr. Geheimspr. 135). 'Από τα ρόμ'κα της επαρχίας Κονίτσης: τήρα, να μ' εεις τα γιακά όλο στές τσιαβές και μας ντένα νταμπές τα μπαλαμέ = «κοίταξε να μή τηράς τές γυναίκες και μας δείρουν τ' αφεντικά» (Εύθ. 484).

Κόβω — : 'Αναφέραμε ήδη τή φράση κόφτω προικιά = κάνω ζημιά / τιμωρώ (άπό

τα κουδαρίτικα της Σιάτιστας). Έλεγαν εκουψιν προικιά ου άλλους ιψέ = απόλυσε τα ζώα, στο χωράφι ή τό αμπέλι, ό άλλος χτες και έκανε ζημιά, αλλά και τδκουψαν τα προικιά = τον τιμώρησαν στο δικαστήριο με πρόσ­

τιμο (Γρ. 435), ία τα φουραδίτ'κα τδκουψαν προικιά = για τα ξύλα του επέβαλαν πρόστιμο (Γρ. 441 λ. φουραδίτκα). Στα μουχίτικα κόψ'του καψάλα = φύγε με τρόπο, «σκάσ' το» (Καλ. Μουχ. 454* πβ. και 451). Στο ίδιο ιδίω­

μα, όταν κάποιος άκουγε κάποιον άλλο να μιλάει συνεχώς για απίστευτα πράγματα μπροστά σε ξένους, ή και ντόπιους, μπορούσε να πει κόψ' του μούφα ή μπάφα ή μπαφίνα ή μπλιά ή μπλιά τ'ς Νταμπάκους ή μπλιά 'π ' τ' Άσπρόχουμα17 (Καλ. 450­451).

16. Μπολιάρης = Κραβαρίτης ζητιάνος, γυρολόγος, μικροπωλητής κ.λπ. (Μαστρ. 242· Παπαθ. 445­446, 537· Χαρ. 486, 490).

17. Ό Καλινδέρης σημειώνει τα έξης για τις φράσεις αυτές: «Ή χρήση τοϋ κόβω ή συνήθης είναι έπί ΰλης· ενέχει λεπτήν άστειότητα, όταν χρη­

σιμοποιήται μεταφορικός... Μούφα, μπάφα καί μπαφίνα είναι ταυτόσημες. Τοπικό χαρακτήρα έχει ή χρήση αντί

της λέξεως μούφα ή μπάφα τής λέξεως μπλιά = μηλιά, θα απορούσαμε πώς άπό μηλιά

Ή περίφραση στις συνθηματικές γλώσσες Ελλήνων επαγγελματιών 429

"Αλλες περιπτώσεις:

Στα μουχίτικα των Μπλατσιωτών σκάσ' του καψάλα = φύγε με τρόπο, «σκάσ' το» (συνώνυμο του κόψ' του καψάλα) (Καλ. Μουχ. 454). Στα κου­

δαρίτικα του Κοντσικοϋ (Γαλατινής) και της Κοζάνης σι τράφ'σα ( = τρά­

βηξα, βλ. Καλ. Βλάτσ. 343) ενα μπλέτσι = έφαγα γερά (Καλ. Βλάτσ. 446).

18. ΡΗΜΑ+ ΟΝΟΜΑ (ΑΜΕΣΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ)+ ΕΜΠΡΟΘΕΤΟΣ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ

Ό εμπρόθετος προσδιορισμός έχει θέση έμμεσου αντικειμένου ή εκ­

φράζει τό μέσο. Ή φράση λατάριασε τη σαΐτα στο γκούμουλο σημαίνει στα γιωργατζέικα έδωσε τό κορίτσι στο γαμπρό ( = τό στεφάνωσε) (Κωστ. 86­87), ενώ ή φράση ή άγκίδα ράζει μάνο στους μανάδες ( = τό κορίτσι δίνει ψωμί στους κλέφτες) χρησιμοποιήθηκε στα κουδαρίτικα της περιοχής τής Κό­

νιτσας, για να δηλώσει σαρκική σχέση (Διάφ. 35). Στα κουλπανάδικα ή έκ­

φραση εβαλι βαμπάκ' ( = φυγή, αναχώρηση) στα πόδια σημαίνει έφυγε (Ροδ. 297). Στα κουδαρίτικα τής Δρακότρυπας υπάρχουν οι περιφράσεις: μπραχαλίζω ( = φτιάχνω, πβ. Γούν. 232) τον γκαντένο ( = τοίχο, Γούν. 220) = χτίζω, μπραχαλίζω τον γκαντένο με κάλου ( = λάσπη, Γούν. 223) ή με μπιλιόκου ( = άσβεστη, Γούν. 231) = σοβατίζω ή ασπρίζω τον τοίχο (Γούν. 232), μπραχαλίζου του κούφιου ( = σπίτι, πβ. Γούν. 226) με κάλου = σοβα­

τίζω τό σπίτι (Γούν. 223), μπραχαλίζου τό κούφιο με μπιλιόκου = ασπρίζω, άσβεστώνω τό σπίτι (Γούν. 231), μπραχαλίζω τα κλωνάρια ( = χέρια, Γούν. 225) με λουψότι ( = νερό, Γούν. 228) = πλένω τα χέρια (Γούν. 232).

παίρνεται στα μουχίτικα ώς ψευτιά, αν δέν συνοδεύονταν μέ τις διασαφητικές λέξεις μπλιά τς Νταμπάκους ή 'π' τ' Άσπρόχουμα. Προ ετών ζοϋσε στο Μπλάτσι κάποια χήρα Νταμπάκου ή Νταμπάκινα, πού είχε στον κήπο της και μηλιές. Τα παιδιά πήγαιναν κρυφά και πατούσαν τις μηλιές αυτές, δηλ. κρυφά έκοβαν μήλα. 'Απ' τήν ιστορία αυτή — μέ ενα συνδυασμό εικόνων κ' ενα αναλογικό τρόπο τοΰ σκέπτεσθαι, όχι άγνωστο στα λαϊκά στρώ­

ματα — διατηρήθηκεν ή έννοια τού κρυφά. Κόψ 'του μπλιά τς Νταμπάκους = μέ τρόπο ρίξε τον λόγια όσα θέλεις. Τό Νταμπάκους πλεονάζει, γι' αυτό και παραλείπεται συνήθως.

ΈπΙ παρομοίου τρόπου σκέπτεσθαι στηρίζεται και ή έκφραση μπλιά 'π' τ Άσπρό­

χουμα. Άσπρόχουμα είναι τόπος στο Μπλάτσι μέ πολλές και σήμερα άγριομηλιές» (Καλ. 451).

(Πβ. και τήν έκφραση σινάζει μολιές (= λέει ψέματα/πέρδεται) στα κουδαρίτικα τής περιοχής (Γαλατινής κ.λπ.) (Καλ. Βλάτσ. 447).

Για τό ουδέτερο «του», πού χρησιμοποιείται αντί για τό αρσενικό «τουν», ό Καλινδέ­

ρης γράφει ότι «ή χρήση τοΰ ουδετέρου άρθρου (sic) αντί τοΰ αρσενικού επί άστεϊσμών είναι συνήθης στην καθόλου ιδιωματική τών Μπλατσιωτών κόψ' του αντί κόψ τουν, κόψ" τα αντί κόψ'' τους, δός τα αντί όός τους» (Καλ. Μουχ. 451 ύποσημ. 1).

430 Γιώργου Ι. Τσουκνίδα

19. ΡΗΜΑ + ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΑΝΤΩΝΥΜΙΑ Α Ι Τ Ι Α Τ Ι Κ Η (ΑΜΕΣΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ) + ΕΜΠΡΟΘΕΤΟΣ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ

Στα κουδαρίτικα της θεσσαλικής Δρακότρυπας ή φράση ξεσύρθηκα στη γκιούρου σημαίνει πήγα στην εκκλησία, εκκλησιάστηκα (Γούν. 221), άλλα ή έκφραση θα σε ξεσύρω στη γκιούρου (κατά λέξη, θα σε πάω στην εκκλησία) σημαίνει θα σε θάψω (Γούν. 234). Οι μαστόροι της Δρακότρυπας έλεγαν επίσης: θα σε (σί) ξεσύρου (ξισύρου) στη γκιούρα ( = λάκκος, τάφος, Γούν. 219, 221) χωρίς τσιατούρ(η) ( = παπά, Γούν. 239) = θα σε θάψω χωρίς παπά (Γούν. 219, 239).

20. ΡΗΜΑ+ ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΑΝΤΩΝΥΜΙΑ Α Ι Τ Ι Α Τ Ι Κ Η (ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ) + ΟΝΟΜΑ κ.λπ. (ΚΑΤΗΓΟΡΟΥΜΕΝΟ)

Στά κουδαρίτικα της Σιάτιστας: ή χουζούρου μας εφκιασι λούστρα = ή βροχή μας κατάβρεξε (Γρ. 441), τό 'καμιν ζιούλα πρακατέ = τό 'κλέψε (Γρ. 433). Στα ρόμ' κα τών 'Ιωαννίνων νταβάς = ξυλοδαρμός, τον έκαμε — = τον έδειρε (Σούλ. Ρόμ. 154). Στα κουδαρίτικα τής Σιάτιστας γάστρα είναι τό καθησιό και ή ανεργία* ή φράση τό 'χουμι γάστρα ταχιά σημαίνει αύριο θα καθήσουμε, γιατί είναι γιορτή, αλλά και αύριο θα είμαστε χωρίς δουλειά, δεν θα έχουμε δουλειά (Γρ. 431). Και στά κουδαρίτικα τής Γαλατινής Κο­

ζάνης τό 'χουμι γάστρα ( = «ξάπλα, αργία») (στο ϊδιο ιδίωμα και ή μονο­

λεκτική έκφραση γαστρώνου = κάθομαι) (Καλ. Βλάτσ. 446).

21. ΡΗΜΑ+ ΕΠΙΡΡΗΜΑ

Στά κουδαρίτικα τής Δρακότρυπας τροχεύω = πίνω (Γούν. 238), ντού­

κανα = πολύ (Γούν. 233), τρουχεύου (­ω) ντούκανα = πίνω πολύ (Γούν. 233), άλλα και μεθώ (Γούν. 239)· γκάτσαλος = αυτός πού έχει κακό χαρακτήρα, ό κακοήθης, ό κακότροπος, ξιφυλλιάζω = λέω, μιλάω, φωνάζω, ξιφυλλιάζου γκάτσαλα (ή γκάτσαλα ξιφυλλιάζου) = μιλάω νευρικά, λογομαχώ, διαπλη­

κτίζομαι ( = γκατσαλεύομαι) (Γούν. 221, 234). Στά μεστιτσιώτικα ή μπακα­

νάγια σιαβέρει ντούφια = «ή καμπάνα χτυπάει πεθαμένα (δέν είναι ηχηρή)» (Συν. 36).

22. ΡΗΜΑ + ΕΜΠΡΟΘΕΤΟΣ ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ

— για — : Ή φράση φουρεΐ ( = είναι, Γούν. 240) για ζάπεμα ( = θάνατο, Γούν.

222), στά κουδαρίτικα τής Δρακότρυπας, σημαίνει θα πεθάνει, είναι ετοι­

μοθάνατος (Γούν. 222).

Ή περίφραση στις συνθηματικές γλώσσες Ελλήνων επαγγελματιών 431

— μέ — : Στην ϊδια γλώσσα κούφιου μπραχαλισμένου μέ μανούρι (σπίτι φτιαγμέ­

νο μέ πλίθα) είναι το «πλινθόκτιστον οικοδόμημα» (Γούν. 229 λ. μανούρι), το πλίθινο σπίτι. Ή φράση κούφιου μπραχαλισμένου μέ μανούρα φορεί πιο όρματο άπό μανούρι (σπίτι φτιαγμένο μέ πέτρα εϊναι πιο καλό από πλίθα) σημαίνει: το πέτρινο σπίτι είναι καλύτερο από το πλίθινο (Γούν. 229 λ. μανούρα).

— σέ — : Οι μαστόροι της Δρακότρυπας χρησιμοποιούσαν τις φράσεις: μπραχα­

λίζου ( = εργάζομαι, δουλεύω, Γούν. 232) σέ καρόφ'λλου ( = χαρτί, βιβλίο, τετράδιο, Γούν. 224) = διαβάζω, μαθαίνω γράμματα (Γούν. 224) και φο(υ)ρεΐ ( = εϊναι, Γούν. 240) γκαβιασμένους ( = χτυπημένος, κατεστραμμένος, άρ­

ρωστος, ανάπηρος, ανόητος, πβ. Γούν. 220) στού τσ(ι)ατί ή στού σιρόσ(ι) ( = κεφάλι, νους, λογικό, Γούν. 236, 239) = έχει χάσει το μυαλό του, δέν είναι στα λογικά του, είναι τρελός (Γούν. 220, 236, 239). Διάλογος στη γλώσ­

σα των ραφτάδων του Διακοπίου της Δωρίδας: — Τα μπούτσισ' τα μπατσόνια; — Τ' άκούμπ'σα στη μπούρσα ( = Τά πήρες τα λεφτά; — Τα τσέπωσα) (Κοντ. 223). Στο μυστικό Ιδίωμα των εμπειρικών γιατρών του Ζαγορίου άνήφ'κι στούν καβαλάρ(η) = παντρεύτηκε — ή φράση και στην κοινή ηπει­

ρώτικη — (Σάρ. 528), ενώ πήγε στού ρουμέικου = πέθανε (Σάρ. 529). Οί 'Αρ­

βανίτες ή αλβανόφωνοι κουδαραϊοι της Νεγοβάνης (Φλάμπουρου) τής Φλώ­

ρινας, όταν ήθελαν να φάνε, έλεγαν: voe Ιιούντοεσοε σ' ντότ βοέμοε; (ne hundësë s dot vëmë?) = στη μύτη δέν θα βάλουμε; δηλ. δέν θα φαμέ; (Μουτσ. Βέρ. 57 [=Μουτσ. Κουδ. 362]).

— σέ — για — : Ό λ η ντένα (=μέρα, Γούν. 232) φουρεΐ ( = είναι, Γούν. 240) στην καριου­

στάμου ( = καρέκλα, Γούν. 224) του φσιατιοΰ ( = χωριού, Γούν. 240) για μαυρομούτσουνου ( = καφέ, Γούν. 229) = όλη μέρα κάθεται στην καρέκλα τοΰ καφενείου, είναι καφενόβιος (φράση από τα κουδαρίτικα τής Δρακό­

τρυπας, Γούν. 224).

23. ΡΗΜΑ+ (ΕΞΑΡΤΗΜΕΝΗ) ΠΡΟΤΑΣΗ

— βουλητική πρόταση : Ό Τριανταφυλλίδης σημειώνει ότι «επειδή λείπει ή λέξη για τό 'πεινώ'

θά πουν θέλω να τσαχταΐσω, δηλ. θέλω να φάω» (Τρ. 316). Στα γιωργατζέικα θέλω να τουφίσω ( = να κοιμηθώ). Πβ. τις αντίστοιχες εκφράσεις τής κοι­

νής.

432 Γιώργου Ι. Τσουκνίδα

— τελική πρόταση : Στα κουδαρίτικα της Σιάτιστας ή φράση πάει να κοιμηθεί του σούζου­

λου ( = ό "Ηλιος) σημαίνει έδυσε ό "Ηλιος18.

24. ΡΗΜΑΤΙΚΟΙ ΤΥΠΟΙ

Περιφραστικά σχηματίζονται ό μέλλων, οί συντελικοί χρόνοι κ.λπ. Στα μπολιάρικα των Κραβάρων π.χ. ζαντεύω = χαζεύω, θα ζαντέψου, εχω ζαντέψεν ντζιφώνομαι ( = μαθαίνω γράμματα), θα ντζιφουθώ, εχου ντζιφου­

θεϊ (Παπαθ. 535). Στα ντόρτικα χάλα, χαλιόν = τρώω (Tr. Zig. ­ gr. Geheim­

spr. 63), να χάλα, να χαλιόν = νά φάω (Tr. Zig. ­ gr. Geheimspr. 64), ντέλα = δίνω (Tr. Zig. ­ gr. Geheimspr. 57), θα ντέλα = θά δώσει (Tr. Zig. ­ gr. Geheimspr. 64) κ.λπ. Στα ρόμ'κα θά λιέλα = θά πάρουμε, θά νασιέψω = θα φύγω (νασιεύω = φεύγω), νά μπραχάλα = νά λαλήσουμε, νά χαλιόλα = νά φάμε (Εύθ. 483), θά 'ναι καπελιασμένα = θά 'ναι μεθυσμένα (Εύθ. 484) (κα­

πελιάζω = μεθώ, πίνω, Εύθ. 482) κ.λπ.

18. Σύμφωνα με τή λαϊκή αντίληψη ό "Ηλιος, όταν δύει, πάει να κοιμηθεί (βλ. Ν. Γ. Πολίτου, Λαογραφικά Σύμμεικτα Β', 118· Παραδόσεις Α', 125). Μια αδημοσίευτη παραλ­

λαγή της παράδοσης, από τους Βλάχους της Άνθήλης Φθιώτιδας: «Ου Ήλιους (Sor) πάει στή μάνα τ' ν'ηστ'κός νά φάει ψουμί (poni) κί νά κοιμ'θεΐ» (προσωπική συλλογή, χφ. άρ. 1007/1973 του Κέντρου Συντάξεως τοϋ 'Ιστορικού Λεξικού της Νέας Ελληνικής Γλώσ­

σης της 'Ακαδημίας 'Αθηνών, σελ. 51). Στή Βόρεια Θουριγγία χρησιμοποιείται ή φράση Die Sonne geht zu Bett (ό Ήλιος πάει νά πλαγιάσει), αντί δύει (βασιλεύει) ό Ήλιος (Ν. Πολίτου, Παραδόσεις Β', 806· Λαογραφικά Σύμμεικτα Β', 118 ύποσημ. 3).

ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΣΙΜΟΥ ΜΕΝΑΡΔΟΥ

ΕΠΙΣΤΟΛΑΙ ΤΟΥ ΚΥΠΡΟΥ ΚΥΡΙΛΛΟΥ Γ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΣΙΜΟΝ ΜΕΝΑΡΔΟΝ

Ό 'Αρχιεπίσκοπος Κύπρου Κύριλλος ό Γ' ώφειλε την έκλογήν του εις την δραστικήν ύποστήριξιν του ίσχυροΰ πολιτευόμενου Πασχάλη Κων­

σταντινίδη, εκ μητρός πάππου μου, ό όποιος, μετά την άποτυχίαν του εις τα 1900 κατά την πρώτην έκλογικήν άναμέτρησιν, ήμφισβήτησε το κϋρος της νίκης του αντιπάλου και έδημιούργησε (μαζί μέ τον άχώριστον σύντρο­

φόν του και έπί 30 χρόνια δήμαρχον Λευκωσίας Άχιλλ. Λιασίδην) τό όλέ­

θριον άρχιεπισκοπικόν ζήτημα πού έδίχασεν όλους τους "Ελληνας της Κύπρου κατά την πρώτην δεκαετίαν του αιώνος μας. "Οταν τέλος, παρά την γνώμην του Οικουμενικού Πατριαρχείου, ή εκλογή έπεκυρώθη, ό νικητής απέθανε μετά 5­6 ετη, και τον χηρεύσαντα πάλιν θρόνον κατέλαβε πλέον ό Κύριλλος ό Γ'.

Περί του Πασχάλη ημπορώ να σημειώσω ότι εκείνος εΐχεν αναδείξει προηγουμένως δήμαρχον τον τιμιώτατον "Αχ. Λιασίδην, μετά δε τον θάνατον του, δύο άλλους από τους διαδόχους του εις τήν δημαρχίαν, τον συνεργάτην του εις τό δικηγορικόν του γραφεΐον Ίωάννην Κληρίδην, πατέρα του ση­

μερινού πολιτευτοϋ, και κατόπιν τον μέχρι σχεδόν τών προχθεσινών ήμερων μας πασίγνωστον Κίκην Δέρβην, επιτυχών προς τούτο τήν συνεργασίαν και τών Τούρκων.

'Αλλά περί του Κυρίλλου του Γ' οφείλω να αναφέρω ότι εις κάθε δυσ­

κολίαν εϊχε τήν πρόνοιαν νά ζητή τήν γνώμην του συνετού Πασχάλη και να τήν ακόλουθη κατά γράμμα. Ώς παράδειγμα αναφέρω ότι απέφυγε, κατά τάς οδηγίας εκείνου, και τήν έλαχίστην άνάμιξιν εις τό άτυχες κίνημα του 1931, τό τόσον άποδοκιμασθέν άπό τον Έλευθέριον Βενιζέλον, κατά τό

^ όποιον ό ελεεινός άγγλος κυβερνήτης Ρόναλλδ Στόρς (ώς «τον χειρότερον άπό όλους» τον είχε χαρακτηρίσει άπό τήν πρώτην ήμέραν πού άπεβιβάσθη εις τήν Κύπρον μέ κυανόλευκον λαιμοδέτην ό οξυδερκέστατος Πασχάλης) έξετόπισεν όλους τους άλλους ίεράρχας άπό τήν νήσον.

Μεταξύ τών αρμοδιοτήτων της 'Αρχιεπισκοπής ήτο και ή έκπαίδευσις τών Ελλήνων. Ό Κύριλλος Γ' ήτο αρμοδιότατος επί τοΰ θέματος ώς έπι­

434 Γεωργίου Σίμου Μενάρδου

στήμων φιλόλογος και θεολόγος και έχων διδάξει προ της εκλογής του ώς καθηγητής εις το Παγκύπριον Γυμνάσιον. Ηϋρεν όμως επί τοΰ προκει­

μένου και μοναδικόν συνεργάτην εις τό πρόσωπον του Σίμου Μενάρδου ό όποιος είχε διατελέσει επί διετίαν επόπτης τής ελληνικής παιδείας τής Κύ­

πρου παρά τής αγγλικής διοικήσεως κατόπιν ειδικών σπουδών εις τήν Εύ­

ρώπην. Καθείς ημπορεί να άντιληφθή πόσον στενή ήτο ή συνεργασία των άφοϋ ό Μενάρδος άνήκεν ήδη άπό δεκαετίας εις τήν οίκογένειαν Πασχάλη ώς συζευχθείς τήν θυγατέρα του Ελένη ν καθώς και πόση ν βαρύτητα εϊχεν ή γνώμη του εις αυτά τα ζητήματα κατόπιν τών επιστημονικών επιτυχιών του εις τήν Όξφόρδην και τάς 'Αθήνας.

Τα αποτελέσματα τής συνεργασίας αυτής έγνώρισαν όσοι είχαν τήν εύκαιρίαν να εκτιμήσουν τό ποιόν τών τότε Κυπρίων φοιτητών εις τό Άθή­

νησι Πανεπιστήμιον, τό όποιον πρώτος παρηκολούθει ό Σίμος Μενάρδος. Με τα εκπαιδευτικά αυτά, άλλα και άλλα γενικώτερα εθνικά ζητήματα

ασχολούνται αυτά τα ολίγα παρουσιαζόμενα σήμερα γράμματα του 'Αρχιε­

πισκόπου προς τον Μενάρδον. Οί απαντήσεις του βεβαίως θα έφυλάσσοντο εις τήν Άρχιεπισκοπήν — πληροφορίαν άλλην δεν έχω. Βέβαιος είμαι ότι ό Κύριλλος ό Γ' δεν παρέλειπεν εύκαιρίαν πού να μήν εκδήλωση εις τον Μενάρδον τήν άμέριστον έκτίμησίν του δια τήν συμβολήν και τήν συνερ­

γασίαν του. Δια τούτο κάθε φοράν πού έφθάναμεν εις τήν Λευκωσίαν και έγκαθιστάμεθα εϊς τό σπίτι τοΰ παππού μου εις τήν όδόν Λήδρας, δηλαδή κατά Ίούλιον τών ετών 1914, 1919, 1924, 1928 και 1932, μας έπεσκέπτετο πάντοτε τήν έπομένην αυτοπροσώπως μετά τοΰ ακολούθου του, δια να τον καλωσορίση. "Οταν δε ό Μενάρδος απέθανε τον Ίούλιον τοΰ 1933, άνεπέμ­

φθη επιμνημόσυνος δέησις εις ολας τάς εκκλησίας τής Κύπρου.

Έπιστολαί τοϋ Κύπρου Κυρίλλου Γ' προς τον Σΐμον Μενάρδον 435

Έν Λευκωσία τή 8η Μαρτίου 19121

ΠΑΓΚΥΠΡΙΟΝ ΓΥΜΝΑΣΙΟΝ

Έλλόγιμε Κύριε Καθηγητά,

'Επειδή, ως είναι ίσως και νμΐν γνωστόν, ή Πρυτανεία τοϋ 'Εθνικού Παν­

επιστημίου εύηρεστήθη να προσκαλέση και το ήμέτερον Παγκύπριον Γυμνά­

σιον Ινα άντιπροσωπευθή κατά τάς μεγάλας έορτάς της εβδομηκοστής πέμπτης άμφιετηρίδος της ιδρύσεως αντοϋ, ή 'Επιτροπεία τον Παγκυπρίου εθεώρησε καλόν να παρακάλεση υμάς ν' άντιπροσωπεύσητε αυτό εν τη πεποιθήσει δτι προθύμως θα άποδεχθήτε την παράκλησιν ημών. 'Επί τούτοις ενχαριστοΰντες νμΐν εκ των προτέρων διατελονμεν ευχόμενοι παν αγαθόν.

f Ό Κύπρου ΚΥΡΙΛΛΟΣ

Έν Λευκωσία τη 26 Φεβρουαρίου 19212

Αξιότιμοι Κύριοι,

Καθ' ην στιγμήν σχεδόν ολόκληρος ή φυλή θα πανηγυρίζη ελευθέρα τήν εκατοστήν επέτειον της μεγάλης ημών επαναστάσεως, εν επιφανές αυτής τμήμα διατελεί δοϋλον τών ξένων. Ουδείς εξ ημών επίστευε ποτέ δτι νπο βρεττανι­

κον ευρισκόμενοι καθεστώς θα έ(ορτάζομεν δοϋλοι τήν μεγάλην επέτειον. 'Αλλ' ή συμφορά κρατύνει ετι μάλλον το φρόνημα ημών και ή αϊωνία πίστις προς τά εθνικά πεπρωμένα ενισχύει τους αγώνας ημών. Και κατά τάς ημέρας αύτάς τάς μεγάλας και τάς ένδοξους ο νους και ή καρδία ημών είπέρποτε ή άλλοτε στρέ­

φεται προς τήν σεβασμίαν Μητέρα, αφ' ής κρατεί ημάς χαρισμένους το δί­

καιον τοϋ ίσχυροϋ. Κατά τάς εορτάς τής ενδόξου εκατονταετηρίδος σομπαραστάται τών ελευ­

θέρων καί τών μέχρι χθες δούλων ίσα μετά παντός τμήματος της φυλής έχουσα δικαιώματα λόγω θυσιών εθνικών και άφοσιώσεως προς τήν Μητέρα 'Ελλάδα δέον εχη και ή Κύπρος ηνωμένη εν μιά ιδέα μετά τής όλης Έ?^λάδος.

1. Το γράμμα τοϋτο ό Κύριλλος ό Γ', μη εγκατεστημένος εισέτι εις τήν Άρχιεπι­

σκοπήν, γράφει άπο τοϋ Παγκυπρίου Γυμνασίου. 2. Αυτό το γράμμα τοϋ 1921 είναι το σπουδαιότερον και συγκινητικώτερον όλων.

Δονείται άπο πατριωτικόν ένθουσιασμον και φανερώνει πώς ήσθάνοντο οι ανιδιοτελείς εκείνοι πατριώται. «Τίποτε δέν μας συνδέει μέ το ξενικόν καθεστώς παρά οί κρίκοι τών άλύσεων». Θα έπρεπε αυτό το γράμμα να υπήρχε καδρωμένο σέ κάθε σπίτι, και έδώ και έκεΐ.

436 Γεωργίου Σίμου Μενάρδου

Είς υμάς, Κύριοι, τέκνα τής Κύπρου διαπρεπή, αναθέτομεν να αντιπρο­

σωπεύσητε κατά τάς έορτάς της έκατονταετηρίδος την πατρίδα σας. Είπατε εκεί εν ονόματι και εκ μέρους αυτής ότι τίποτε δεν μας συνδέει με το ξενικον καθεστώς παρά οι κρίκοι των αλύσεων, δι' ων οι Ισχυροί περιέδεσαν ημάς, και κηρύξατε εν ονόματι μιας αφοσιωμένης θυγατρος της 'Ελλάδος δτι δέν θα διαλ­

λαγώμεν προς κανένα καθεστώς, ούτε θα ήσυχάσωμεν ποτέ, πριν ή ϊδωμεν ημάς ηνωμένους μετά της 'Ελλάδος.

Μακαρίζομεν υμάς δτι ευτυχείτε και προάγεσθε υπό ελεύθερον ούρανόν, καί βέβαιοι δτι θα άποδεχθήτε ευχαρίστως την εντολήν της πατρίδος σας, άπευ­

θύνομεν προς υμάς τον εν μια Ιδέα χαιρετισμον δλων ημών.

Διατελοϋμεν μετά πάσης τιμής

f Ό Κύπρου ΚΥΡΙΛΛΟΣ εν Χριστώ εύχέτης

'Αξιότιμε φίλε κ. Σ. Μενάρδε3

'Αθήνας

Δεν γνωρίζομεν αν είναι εις γνώσιν σας, δτι ή Αρχιεπισκοπή Κύπρου ανέλαβε να εκδώση εν 'Ελληνική μεταφράσει την 'Εκκλησιαστικήν Ίστορίαν Κύπρου συγγραφεΐσαν υπό του μακαρίτου "Αγγλου Hackett.

Την επιμέλειαν τής εκδόσεως εϊχομεν αναθέσει εις τον κ. Χαρίλαον Πα­

παϊοίάννου Κύπριον, καθηγητήν εν 'Αθήναις, μεταφραστήν τής 'Εκκλησιαστι­

κής ταύτης Ίστοίας. "Ηρξατο ή εκδοσις καί εξεδόθη από έτους ο α τόμος (σημειωτέον, δτι το

δλον έργον διηρέθη εις 3 τόμους). 'Ενώ δε περιεμένομεν να εκδοθή και ο β' τόμος και άρχίση και τοϋ γ' ή

εκτύπωσις και προς τον σκοπον τούτον ήγοράσθη καί 6 απαιτούμενος χάρτης δι' όλόκληρον τον β' τόμον, ό κ. Χαρίλαος, εις τον οποίον και χρήματα εγκαί­

3. Δέν γνωρίζω τί έδημιούργησε τήν παρεξήγησιν αυτήν το 1924 μεταξύ 'Αρχιεπι­

σκοπής καί Χαριλάου Παπαϊωάννου. Γνωρίζω όμως ότι ό πατέρας μου δέν εδέχθη φυσικά τήν πρότασιν, προτιμών τήν συνέχισιν τής εκδόσεως άπα τον ίδιον τον Παπαϊωάννου, τήν έργασίαν τοϋ οποίου πολύ εκτιμούσε. Τούτο καί έγινε. Καί εις τα 1929 τοΰ άνέθεσεν ό Μενάρδος τήν επιμέλειαν τής εις Πειραιά έπανεκδόσεως τής ιδικής του «Ιστορίας τής εν Κύπρω Ιεράς Μονής τής Παναγίας τοϋ Μαχαιρά» καί τον ευχαριστεί είς τον πρόλογον. Άλλα καί ή 'Αρχιεπισκοπή, τρία ετη μετά τήν ανωτέρω επιστολή ν της, ήτοι είς τα 1927 ώρισε τον Παπαϊωάννου μεταξύ των κριτών τού φιλολογικού διαγωνισμού της.

/

Έπιστολαί του Κύπρου Κυρίλλου Γ' προς τον Σΐμον Μενάρδον 437

ρως εμβάσθησαν δια το έργον, σιγά ano Ικανού χρόνου και καταλαμβάνομεν, δτι εϊτε ai πολλοί άλλαι άσχολίαι αυτού εϊτε άλλος τις λόγος κωλύει εις την εκπλήρωσιν της ανατεθείσης εις αυτόν εντολής.

Δια ταϋτα εγράψαμεν εϊς αυτόν, όπως τιαραδώαη εις υμάς το τε χειρό­

γραφον του β' καί γ' τόμου της 'Εκκλησιαστικής 'Ιστορίας (το όποιον ειρήσθω εχομεν αγοράσει από ετών παρ' αύτοϋ και πληρώσει), καθώς και τον παρ' αύτώ ήγορασμένον τοπογραφικον χάρτην, θέλομεν δε μετά ταΰτα εξηγηθή μεθ' υμών δια τα περαιτέρω.

Έλπίζομεν δε, δτι θα συγχωρηθή εις ημάς ή ένόχλησις αυτή, ην σας δίδο­

μεν άρυόμενοι το θάρρος εκ τής μεταξύ ημών μακράς φιλίας.

Έν 'Αρχιεπισκοπή Κύπρου τή 5 Νοεμβρίου 1924

Μετά Ιδιαζούσης εκτιμήσεως και αγάπης Έν Χριστώ εύχέτης

f rO Κύπρου ΚΥΡΙΛΛΟΣ

Έλλόγιμε φίλε κ. Σ. Μενάρδε 'Αθήνας

Έλάβομεν την από 25 Νοεμβρίου 1924 επιστολήν σας. Εύχαριστούμεν πολύ δια τάς πληροφορίας, τάς οποίας μας παρέχετε δια

τήν εκτύπωσιν τής 'Εκκλησιαστικής 'Ιστορίας, εϊδομεν δέ και τους λόγους δι' ους δεν σας είναι δυνατόν να άναλάβητε τήν περί τής εκτυπώσεως φροντίδα ένε­

κα τών πολλών ασχολιών σας. Εΐναι άποχρώσα ή υμετέρα δικαιολογία καί δέν εχομεν κανεν παράπονον

δια τούτο. Έν σχέσει προς δσα γράφετε περί τών εφημερίδων εκείνων ενταύθα, αΐτι­

νες παριστώσιν άπαισίως τα εν Ελλάδι πράγματα καί δηλητηριάζουν το φρό­

νημα ενταύθα, ακριβώς τήν αυτήν γνώμην έχουν και πολλοί άλλοι ενταύθα, οΐ­

τινες και άπετάθησαν προς το Έθνικον Συμβούλων δια να κάμη τας δέουσας συστάσεις και παρατηρήσεις.

Τούτο δε εν συνεδρία αυτού τή 29η Νοεμβρίου αφού δια μακρών συνεζή­

τησε το πράγμα προέβη εις απόφασιν όμόφωνον, καθ' ην να ύποδειχθή εις τάς

438 Γεωργίου Σίμου Μενάρδου

διευθύνσεις τών εν Κύπρο) εφημερίδων ή μεγάλη εθνική βλάβη ήτις προσγίνεται εξ άρθρων και ανταποκρίσεων εκφραζουσών με τα ζοφερώτερα χρώματα την εν Ελλάδι κατάστασιν και να συστηθή εις αντάς, όπως επί μάλλον προσέχου­

αιν εις τοντο εν τω μέλλοντι. Ή σύστασις εγένετο υπ' εμον ώς προέδρου τον Συμβουλίου μετά των

καταλλήλων προτροπών, και ας ελπίσω μεν καλλίτερα αποτελέσματα εν τω μέλ­

λοντι. Το σχετικον απόσπασμα της νμετ. επιστολής άνεκοινώθη εϊς τους φίλους

ενταύθα, οϊτινες είναι κατά πάντα σύμφωνοι προς την ύμετ. γνώμην.

'Εν 'Αρχιεπισκοπή Κύπρου τη 22 Δεκεμβρίου 1924

Μετά πάσης τιμής Έν Χριστώ εύχέτης

f fO Κύπρου ΚΥΡΙΛΛΟΣ

Έλλόγιμοι και Αξιότιμοι φίλοι κ.κ.

Σ. Μενάρδε, Χ. Παπαϊωάννου, Χ. Παντελίδη Εις 'Αθήνας4,

Ααμβάνομεν την τιμήν να άπευθυνθώμεν προς υμάς δια ζήτημα δια το όποιον, δεν άμφιβάλλομεν, εν πολλή τη αγάπη προς την φιλτάτην πατρίδα Κύ­

προν θα ενδιαφέρεσθε. Προ ολίγων ετών ίδρύσαμεν ((Φιλολογικον Διαγώνισμα» δπερ θα τελήται

κατά διετίαν. Σχετικός Κανονισμός αφορών τήν διεξαγωγήν αντοΰ σονετάχθη και ετέθη

έν εφαρμογή. 'Επί τή βάσει αντον έπροκηρύχθη το πρώτον διαγώνισμα με θέμα «Ή

Ιστορία τών Ελληνικών Γραμμάτυιν εν Κύπρω από της Τουρκικής Κατακτή­

σεως μέχρι της Αγγλικής Κατοχής». Εις το διαγώνισμα υπεβλήθησαν έργα εκ τών οποίων έβραβεύθη το εν

ανήκον εις τον κ. Α. Φιλίππου, εις δε το άλλο ανήκον εις τον κ. Ί. Περιστιάνην εδόθη το δευτερεΐον.

Προ τριών περίπου ετών έκηρύχθη δεύτερον φιλολογικον διαγώνισμα με θέμα ((Ή 'Εκκλησία Κύπρου κατά τήν περίοδον της Τουρκοκρατίας».

4. Περί του καθορισμού τών κριτών τοϋ φιλολογικού διαγωνισμού.

Έπιστολαί τοϋ Κύπρου Κυρίλλου Γ' προς τον Σϊμον Μενάρδον 439

'Υπεβλήθησαν και είς τούτο διάφορα έργα, ή δε εκλεγείσα Κριτική 'Επι­

τροπή εξετάσασα ταύτα δεν ενρεν άξιον βραβεύσεως ουδέν. rH επί τον Φιλολογικού Διαγωνίσματος Επιτροπή εν τοιαύτη περιπτώ­

σει άπεφάσισεν δπως προκηρυχθη έκτακτος φιλολογικός διαγωνισμός με το αυτό θέμα, ήτοι «Ή 'Εκκλησία Κύπρου κατά τήν περίοδον της Τουρκοκρα­

τίας)). "Ηδη ευρισκόμεθα εις το χρονικον εκείνο διάστημα κατά το όποιον υπο­

βάλλονται εις κρίσιν τα διάφορα έργα.

Ή δε επί τοϋ Φιλολογικού Διαγωνίσματος Επιτροπή, συνελθοϋσα κατά το άρθρον llov τοϋ Κανονισμού προς εκλογήν της Κριτικής 'Επιτροπής προέβη όμοφώνοίς είς τήν εκλογήν υμών δπως άποτελέσητε τήν Κριτικήν Έπιτροπήν τοϋ εκτάκτου τούτου Φιλολογικού διαγωνίσματος με θέμα το είρημένον.

Άγγέλλοντες τήν εκλογήν υμών ταύτην απεκδεχόμεθα δτι εν τή πολλή προς τήν Πατρίδα αγάπη και προς τα γράμματα και τήν παρ' ήμϊν λογοτεχνίαν θέλετε διαθέσει μέρος τοϋ πολυτίμου υμών χρόνου προς tòv σκοπον τούτον.

Τα ύποβληθησόμενα είς τον διαγωνισμον έργα θέλομεν άποστείλη νμΐν εν πρώτη ευκαιρία.

Το όνομα υμών δεν άμφιβάλλομεν δτι θέλει προσδώσει μεγάλην αϊγλην είς το ήμέτερον διαγώνισμα και θέλει συντελέσει είς μείζονα προκοπήν και επίδοσιν αυτού εν τω μέλλοντι, εφ' ώ και πάνυ ενγνωμόνως επί τούτω επιδα­

ψιλεύομεν τάς ευλογίας της 'Εκκλησίας και διατελοϋμεν μετά πάσης τιμής,

Έν 'Αρχιεπισκοπή Κύπρου τή 19 Δεκεμβρίου 1927 'Εν Χριστώ Εύχέτης

f Ό Κύπρου ΚΥΡΙΛΛΟΣ Πρόεδρος

Σημ. 'Αντίτυπα τοϋ Κανονισμού και τίον σχετικών Προκηρύξεων εγκλείομεν έν τή παρούση.

Ε Κ Τ Α Κ Τ Ο Ν ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΝ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΑ

Π Ρ Ο Κ Η Ρ Υ Ξ Ι Σ

έκτακτου φιλολογικού διαγωνισμού της Α. Μ. τοϋ 'Αρχιεπισκόπου Κύπρου

Κου ΚΥΡΙΛΛΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ τοϋ άπό Κυρήνειας

Ή επί τοϋ φιλολογικού διαγωνισμού τής Α. Μ. τοϋ 'Αρχιεπισκόπου Κύ­

πρου 'Επιτροπεία έχουσα υπ' όψιν το αποτέλεσμα τοϋ δευτέρου φιλολογικού διαγωνισμού, καθ' ό τα υποβληθέντα έργα δεν ήξιώθησαν τών νενομισμένων

440 Γεωργίου Σίμου Μενάρδου

επάθλων, προκηρύσσει συνωδά τφ άρθρω 18 τοϋ Κανονισμού έκτακτον διαγω­

νισμον ορίζουσα το αντο θέμα τω κατά τον δεύτερον διάγωνισμόν. ((Ή 'Εκκλησία Κύπρου κατά την περίοδον της Τουρκοκρατίας)), ήτοι α ) Τις ή εν γένει κατάστασις της Κυπριακής 'Εκκλησίας άμα τή Τουρ­

κική κατακτήσει. β') Όποια έκανονίσθη ή θέσις αυτής απέναντι τον νέον Κυριάρχου (προ­

νόμια χορηγηθέντα αύτώ επί Τουρκοκρατίας 'Εκκλησιαστική, Εθνική, Πο­

λιτική, Παιδευτική, Αστική) και οία δή τις άλλη. Οι δροι τον διαγωνισμού εκτίθενται εν τω 15ω άρθρω τοϋ οικείου Κανο­

νισμού. Κατ' αντο ((εις τον διαγωνισμον δύναται να λάβη μέρος πάς "Ελλην κάτοικων είτε εν τή Νήσω είτε και εκτός αυτής. Οι διάγωνισθησόμενοι όφεί­

λουσι να άποστείλωσι το βραδύτερον μέχρι της 31ης Δεκεμβρίου τον Βου έτους εκάστης διετίας τα έργα των προς τον Πρόεδρον τής επί τοϋ διαγωνισμού 'Επι­

τροπείας. Τα πέραν τής 31ης Δεκεμβρίου λαμβανόμενα 'έργα θα θεωρώνται εκπρόθεσμα και δεν θα παραδίδωνται εις τήν κριτικήν Έπιτροπείαν. Τα απο­

στελλόμενα έργα πρέπει να εΐνε ανέκδοτα, να φέρωσι δέ επί κεφαλής ρητόν τι και αριθμόν πολνψήφιον, ονδεμίαν δε νπογραφήν. Ταυτοχρόνως θα άποστέλ­

ληται εις τον Μακαριώτατον Άρχιεπίσκοπον φάκελλος φέρων έξωθεν μεν τήν έπιγραφήν ((Φιλολογικός Διαγωνισμός τοϋ 'Αρχιεπισκόπου Κυρίλλου Βασιλείου τοϋ άπο Κυρήνειας)) και το αντο ρητόν και τον αυτόν αριθμόν τον επί τοϋ έρ­

γου, εσωθεν δε επί επισκεπτηρίου το όνομα τοϋ διαγωνιζομένου. Οι φάκελλοι οντοι θα φνλάττωνται παρά τοϋ Μακαριωτάτου μέχρι τής απονομής των επά­

θλων)). Σημειοϋται ώδε, δτι άποφάσει τής επί τοϋ διαγωνισμού 'Επιτροπείας δι­

καιούνται και οι νποβαλόντες κατά τον δεύτερον διαγωνισμον έργα μη βραβευ­

θέντα, να νποβάλωσι τα αντά εκ νέου διεσκευασμένα ή και συμπεπληρωμένα. Κατά το ανωτέρω σημειονμενον άρθρον τοϋ Κανονισμοϋ οφείλουσιν οι

διαγωνισθησόμενοι να νποβάλωσι τα έργα των ονχι πέραν τής 31ης Δεκεμβρίου 1927, άτινα δέον να φέρωσι πρωτότυπόν πως χαρακτήρα.

Ή έκτασις τής πραγματείας δεν πρέπει να εΐνε ολιγωτέρα των 8 τυπο­

γραφικών φύλλων. Κατά το άρθρον 17ον τοϋ τροποποιητικού Κανονισμού ((Ή Κριτική 'Επι­

τροπεία δύναται να άποχωρίση το κατά τήν κρίσιν αυτής πρωτεύον και δευτε­

ρεύον έργον και να άπονείμη πρώτον και δεύτερον επαθλον. Καί το μεν πρώτον συνίσταται εις λίρας 'Αγγλίας 30 μετά τιμητικού διπλώματος, φέροντος το όνομα τοϋ τυχόντος τοϋ πρώτου επάθλου καί τον τίτλον τοϋ βραβευθέντος έργου, το δέ δεύτερον είς λίρας 'Αγγλίας 10 μετά τιμητικού διπλώματος αναλόγου.

Ή Κριτική 'Επιτροπεία δύναται να μή δώση δευτερεϊον εάν εκ τών υπο­

βληθέντων έργων ευρίσκεται δτι ονδέν εΐνε άξιον δευτερείου. Ή Κριτική 'Επιτροπεία δικαιούται επίσης να διχάση το επαθλον καί να

Έπιστολαί του Κύπρου Κυρίλλου Γ' προς τον Σΐμον Μενάρδον 441

κηρύξη ώς Ισότιμα δύο έργα' τότε απονέμονται δύο τιμητικά διπλώματα και λαμβάνει έκάτερος των βραβευθέντων λίρας εϊκοσι. Έν τοιαύτη περιπτώσει δευτερεϊα δεν δίδονται. Ή Κριτική "Επιτροπεία δύναται ν* άρνηθή πρωτεΐον παρέχουσα εν ή δύο δευτερεϊα εκ 10 λιρών μετά τών σχετικών διπλωμάτων.»

Ή 'Επιτροπεία τον διαγωνισμού

Έν 'Αρχιεπισκοπή Κύπρου f Ό Κύπρου ΚΥΡΙΛΛΟΣ Πρόεδρος τη 28 Μαΐου 1926 Μ. ΣΑΚΕΛΛΑΡΙΑΔΗΣ Πρόξενος της 'Ελλάδος

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΜΑΡΚΙΔΗΣ Δήμαρχος Λευκωσίας Θ. ΘΕΟΔΟΤΟΥ Πρόεδρος τοϋ Γυμν. Σνλ. «Τα Παγκύπρια» Ι. ΠΑΠΑΠΟΡΦΥΡΙΟΥ καθηγητής εν τω Παγκ. Γυμνασίφ.

"Ελλόγιμε φίλε κ. Σϊμε Μενάρδε5

'Αθήνας

Βεβαιοϋμεν προηγουμένην μας κοινήν και προς τους κ.κ. Χ. Παπαϊωάν­

νου, Χ. Παντελίδην εκλεγέντας μεθ' υμών, ώς μέλη της Κριτικής 'Επιτροπής τοϋ ημετέρου «Φιλολογικού Διαγωνισμού)).

Τα υποβληθέντα εις τον διαγωνισμον δύο έργα άποστέλλομεν σήμερον ταχυδρομικώς προς τον ήμέτερον ύπότροφον διάκονον Παρθένιον, όστις και θα παραδώση ταύτα εις υμάς δια τα περαιτέρω.

Α εν άμφιβάλλομεν, αγαπητέ φίλε, ότι θα μας κάμητε την μεγάλην χάριν να διεξέλθητε τα έργα μετά τών άλλων δύο μελών τής 'Επιτροπής και εν σχετική εκθέσει έξενέγκητε την πεφωτισμένην κρίσιν σας.

Και επί τούτοις εκφράζοντες θερμάς ευχαριστίας και επιδαψιλεύοντες τάς ευλογίας της 'Εκκλησίας,

Διατελοϋμεν μετά εκτιμήσεως και αγάπης.

Έν 'Αρχιεπισκοπή Κύπρου τή 17 'Ιανουαρίου 1928

Έν Χριστώ Ενχέτης

f Ό Κύπρου ΚΥΡΙΛΛΟΣ

5. Σχετικον και αυτό με το προηγούμενον θέμα.

442 Γεωργίου Σίμου Μενάρδου

Τω Έλλογιμωτάτω κ. Σ. Μενάρδω6

'Αθήνας

Ένετάλην παρά τής Α. Μ. τοϋ 'Αρχιεπισκόπου να γνωρίσω παρα^α^ν υμετέρας επιστολής περί εορτασμού της Έκατονταετηρίδος της εθνικής ανε­

ξαρτησίας και διαβιβάσω τη υμετέρα Έλλογιμότητι μετά των ευχών Αυτής τήν βεβαίωσιν δτι αϊ υποδείξεις αυτής θέλουσι ϊύχη της ιδιαιτέρας προσοχής εν ταϊς συνεννοήσεσι μετά των αρμοδίων προς διακανονισμον των κατά τον έορτασμόν.

'Επί δε τούτοις διατελώ μετά τιμής και εκτιμήσεως

'Αρχιεπισκοπή τή 29 Μαΐου 1929

f 'Αρχιμανδρίτης ΦΙΛΟΘΕΟΣ

Έλλόγιμε φίλε κ. Σ. Μενάρδε

'Αθήνας1

Έν περιοδεία ευρισκόμενοι ολίγον βραδέως απαντώμεν παραλαβήν τής από 28 Ίβρίου 1929 υμετέρας επιστολής περιεχούσης το επίγραμμα εις τους εθνομάρτυρας Κύπρου περί τοϋ οποίου παρεκαλέσαμεν υμάς εν προηγουμένη ημών επιστολή.

Το επίγραμμα αληθώς είναι κάλλιστον κατά πάντα και εκφραστικον τής υψίστης θυσίας των εθνομαρτύρων καϊ τής παρ' αυτών άνωθεν αναμενόμενης δραστικής βοηθείας εις κτήσιν τής πολυπόθητου ελευθερίας ημών.

Θερμώς δε εύχαριστοϋντες και συγχαίροντες δια το πνευματικόν τοϋτο προϊόν υμών παρακαλοϋμεν υμάς όπως δώσητε εις τον γλύπτην κ. Δημητρίά­

δην ϊνα εγχαράξη αυτό επί τοϋ μνημείου τών εθνομαρτύρων. Έπϊ τούτοις διατελοϋμεν μετά πολλής τής εκτιμήσεως και αγάπης

Έν περιοδεία Καρπασίας Έν Χριστώ Ενχέτης τή 16 'Οκτωβρίου 1929 f Ό Κύπρου ΚΥΡΙΛΛΟΣ

6. Περί αποδοχής ώρισμένων υποδείξεων τοϋ Μενάρδου. 7. Ευχαριστούν δια το επίγραμμα.

Έπιστολαί του Κύπρου Κυρίλλου Γ' προς τον Σΐμον Μενάρδον 443

Έλλόγιμον Καθηγητήν τον Πανεπιστημίου κ. Σΐμον Μενάρδον Γραμματέα 'Ακαδημίας Αθηνών,

'Αθήνας8

Έλλόγιμε φίλε,

Ααμβάνομεν την τιμήν να άναγγείλωμεν παραλαβήν της από 27 Μαρτίου 1930 υμετέρας επιστολής, την οποίαν κατεθέσαμεν ενώπιον της 'Ιεράς Συνόδου εν συνεδρία αυτής και άνεγνώσθη.

Aia τής επιστολής υμών ταύτης αναγγέλλετε δτι άνεκοινώσατε τήν πα­

ράκλησίν μας εις τον Έλλόγιμον καθηγητήν κ. Σωτηρίου, δστις πάνυ ευχαρί­

στως αποδέχεται να κάμη ταξεϊδι εις Κνπρον κατά τον προσεχή Όκτώβριον προς μελέτην και περιγραφήν τών παρ' ήμϊν Βυζαντινών Χριστιανικών και λοιπών μνημείων και δτι σκοπείτε να είσηγηθήτε εις τήν Άκαδημίαν 'Αθηνών, δπως άναλάβη τήν εκδοσιν τοϋ έργου τούτου τοϋ κ. Σωτηρίου μεταξύ τών 'Ακα­

δημαϊκών πραγματειών. Περιπλέον δτι επί τω σκοπώ τούτω δ κ. Σωτηρίου θα άρκεσθή μόνον εις τα έξοδα τοϋ ταξειδίου και τής διαμονής εν Κύπρω ουδέν άλλο αξιών δια τήν εν λόγω ερ/ασ/αν αύτοϋ.

Ή "Ιερά Σύνοδος πληροφορηθεΐσα ταϋτα άπεφάσίσεν δπως εκφρασθώσι θερμαί εύχαριστίαι και εύλογίαι τής 'Εκκλησίας τόσον προς υμάς δια τήν ευ­

γενή φροντίδα υμών περί τον ζητήματος, δσον και προς τον Έλλόγιμον κ. Σω­

τηρίου δια τήν μεγάλην ύπηρεσίαν, τήν οποίαν θα προσφέρη εϊς τε τήν Έκ­

κλησίαν Κύπρου και τήν Χριστιανικήν τέχνην και επιστήμην. Επίσης ή 'Ιερά Σύνοδος θα είναι ευγνώμων δια τήν γενναίοδωρίαν τής

'Ακαδημίας 'Αθηνών δια τήν άνάληψιν τής εκδόσεως τής μελέτης τοϋ κ. Σω­

τηρίου δια τα εν Κύπρω Βυζαντινά μνημεία. Συνεπώς δύναται ή υμετέρα ελλογιμότης νά προχώρηση είς τά περαιτέρω

διά το ζήτημα. Και αύθις ενχαριστοϋντες υμάς,

Διατελοϋμεν μετά τιμής,

Έν τή 'Αρχιεπισκοπή Κύπρου τή 10η 'Απριλίου 1930

Έν Χριστώ Ενχέτης,

f Ό 'Αρχιεπίσκοπος Κύπρου ΚΥΡΙΛΛΟΣ

8. Ζητούν νά φροντίση δια τήν είς Κύπρον μετάβασιν τοϋ βυζαντινολόγου Σωτηρίου.

444 Γεωργίου Σίμου Μενάρδου

Έλλογιμώτατε9 και περισπούδαστε ήμΐν κ. Σίμε Μενάρδε, καθηγητά, την νμετέραν άγαπητήν Έλλογιμότητα εκ ψυχής ευχόμενοι εύλογοΰμεν.

"Ασμένως άπεδεξάμεθα το προφρόνως άποσταλεν ήμΐν άντίτυπον της συμπεπληρωμένως εκδοθείσης το δεύτερον ωραίας μονογραφίας αυτής ((Ή εν Κύπρω "Ιερά Μονή της Παναγίας του Μαχαιρά)).

Έκφράζομεν προς τήν άγάπην αυτής ένθερμους ευχαριστίας δια την προσ­

φοράν και δηλοϋμεν ότι μετ ενδιαφέροντος και πολλής τής εύχαριστήσεως επεσκοπήσαμεν και επεξήλθομεν το πολλαχώς αξιόλογον τοΰτο φιλοπόνημα αυτής.

Ό Κύριος κρατύνοι τήν ύμετέραν περισπούδαστον Έλλογιμότητα και χαρίζοιτο τα ετη αυτής ως πλείστα, υγιεινά και ευφρόσυνα.

διάπυρος προς Θεον εύχέτης. τή 8η 'Ιουλίου 1930 f Ό Κύπρου ΚΥΡΙΛΛΟΣ

Έλλόγιμε φίλε κ. Σ. Μενάρδε,10

Aia τής παρούσης πραγόμεθα να συστήσωμεν ύμιν τον επιφέροντα ταύ­

την κ. Ίωάννην Κ. Μυριανθόπουλον, υΐον του γνωστού ύμϊν καθηγητού εν τω Παγκυπρίω Γυμνασίω κ. Κ. Μυριανθοπούλου, απόστελλα μεν ον εις 'Αθήνας χάριν φιλολογικών σπουδών επί τω σκοπώ, ίνα διδάξη κατόπιν εις τα Εκπαι­

δευτήρια Λευκωσίας, ως 'Υπότροφος τοϋ επί τούτω Κληροδοτήματος τον αειμνήστου θείου του Χαρ. Μαραθεύτη.

Δεν άμφιβάλλομεν δτι εν τή εγνωσμένη καλοκαγαθία υμών καΧ αγάπη προς τήν Κύπρον και τήν Παιδείαν θα εχητε υπό τήν εϋνοιαν και προστασίαν σας τον κάλλιστον τούτον νέον διακριθέντα διά τε το ήθος καϊ τήν επιμέλειαν καθόλην τήν σειράν τών Γυμνασιακών αύτοϋ σπουδών.

ΈπΙ δε τούτοις εκφράζοντες θερμάς ευχαριστίας,

Διατελοϋμεν μετά εκτιμήσεως και αγάπης,

Έν Χριστώ Εύχέτης, f Ό Κύπρου ΚΥΡΙΛΛΟΣ

Έν 'Αρχιεπισκοπή Κύπρου τή 12η 'Ιουλίου 1930

9. Ευχαριστούν δια τήν άποσταλεϊσαν β' εκδοσιν τής 'Ιστορίας τής 'Ιεράς Μονής τής Παναγίας τοϋ Μαχαιρά.

10. Συστατική επιστολή δια τον Ίωάννην Μυριανθόπουλον.

ΈπιστολαΙ τοϋ Κύπρου Κυρίλλου Γ' προς τον Σΐμον Μενάρδον 445

Έλλόγιμε φίλε κ. Σ. Μενάρδε

Αθήνας11

Έλπίζομεν δτι χάριτι θεία υγιαίνετε μετά της υμετέρας Οικογενείας. Εγκάρδια Συγχαρητήρια δια την πλήρη επιτυχίαν τοϋ Βυζαντινολογικοϋ

Συνεδρίου εν "Αθήναις ου την προεδρίαν πάνυ επαξίως είχατε ύμεΐς και διηυ-

θύνατε τάς συζητήσεις μετά πολλής της δεξιότητος. Έπιθυμοϋμεν να πληροφορηθώ μεν δια τον κ. Γ. Σωτηρίου Καθηγητήν

της Βυζαντινής 'Αρχαιολογίας πότε θα εύκαιρήση δια το εις Κύπρον ταξείδιον δια το ζήτημα των παρ' ήμίν διαφόρων μνημείων Βυζαντινής 'Αρχαιολογίας δια να φροντίσω μεν τα περαιτέρω.

Ένθυμεΐσθε δτι επί τοϋ ζητήματος τούτου εϊχομεν και άλλοτε άπευθυνθή προς υμάς και μας είχατε ύποσχεθή δτι ό κ. Σωτηρίου θα ήδύνατο να ελθη εις Κύπρον μετά το Βυζαντινολογικον Συνέδρων.

Άναμένοντες ολίγας λέξεις δια το ζήτημα διατελοϋμεν μετά εκτιμήσεως και αγάπης.

'Αρχιεπισκοπή τή 22 Δεκεμβρίου 1930

Έν Χριστώ Εύχέτης

f Ό Κύπρου ΚΥΡΙΛΛΟΣ

Έλλόγιμε και σεβαστέ Καθηγητά12,

Εινε καλώς γνωστόν τή υμετέρα Έλλογιμότητι δτι ύπάρχουσιν εν τή 'Αρχιεπισκοπή πλείστα ανέκδοτα έγγραφα άποκείμενα είτε εις δέσμας εϊτε εν Κώδιξι τής 'Αρχιεπισκοπής.

Εις την Α. Μ. ύπέβαλον πρότασιν δπως μοι επιτρέψη και προβώ εις δημοσίευσιν αυτών είς Ιδίους τόμους ίνα οϋτω γίνωσι κτήμα τοϋ κοινοϋ και δη των ιστορικών και λοιπών διανοουμένων, Ιδία δε τών περί τήν Κυπριακήν Ιστο-

ρίαν ασχολουμένων. Ή Α. Μ. μη άποστέργουσα εις τήν πρότασιν προϋβαλεν δτι απαραιτήτως

εκαστον εγγραφον δέον να συνοδεύηται υπό σχολίων τοϋ εκδότου προς διαφώ-

τισιν τών μελετητών τών έγγραφων.

11. Επανέρχονται δια το ζήτημα Σωτηρίου. 12. Βεβαίως ό Μενάρδος θα έζήτησε τήν άμεσον εκδοσιν διότι πολλάκις έκάκιζε τό

καθεστώς τών σάκκων.

446 Γεωργίου Σίμου Μενάρδου

Τουναντίον ή επί τοΰ ζητήματος γνώμη μου εΐνε δπως ούδεν σχόλιον γίνηται αλλ' απλώς να παρατίθεται το εγγραφον, τα ôè σχόλια και παρατηρή­

σεις να έγένοντο υπό τοΰ Ιστορικού. Εις την γνώμην μου εΐχον επίσης υπ όψιν δτι δυσκόλως θα εύρίσκετό τις εν Κύπρω τοσούτον εντριβής περί τα ιστορικά αυτής ούτως ώστε να εϊνε εις θέσιν να κάμη σχόλια.

'Επί τοΰ ζητήματος ή Α. Μ. ανέθετα μοι όπως αποταθώ προς την ύμετέ­

ραν Έλλογιμότητα και εκζητήσω την πεφωτισμένην αυτής γνώμην, ήτις βα­

ρύνουσαν θα εχη Ισχυν επί τοΰ υπό σκεψιν ζητήματος. Γνωρίζων το μεγάλον ενδιαφέρον δπερ έχει ή υμετέρα Έλλογιμόϊης περί

τών πραγμάτων της πατρίδος ημών ελπίζω δτι αύτη θέλει αφιέρωση ολίγον τοΰ πολυτίμου χρόνου αυτής και διαβίβαση μοι, εϊτ' απ ευθείας τή Α. Μ. τήν εν προκειμένω γνώμην αυτής.

Και επί τούτοις διατελώ μετ απείρου σεβασμού και εκτιμήσεως

'Αρχιεπισκοπή Κύπρου τή 10 Μαρτίου 1933

f "Αρχιμανδρίτης ΦΙΛΟΘΕΟΣ

ΔΥΟ ΕΥΧΕΤΗΡΙΑ ΕΠΙΣΚΕΠΤΗΡΙΑ

Τω Έλλογίμω Καθηγητή τοΰ Πανεπιστημίου κ. ΣΊμω Μενάρδω f Ό 'Αρχιεπίσκοπος Κύπρου ΚΥΡΙΛΛΟΣ

Θερμάς εύχας και ευλογίας επί τω νέω ετει 1927

f Ό Αρχιεπίσκοπος Κύπρου ΚΥΡΙΛΛΟΣ

Μετ" ευχών εγκαρδίων επί τω νέω ετει 1930

'Ελλόγιμε φίλε κ. Σ. Μενάρδε Αθήνας13

Ή εΐναι ύμίν γνωστόν παρηγγέλθη μαυσωλεϊον δια τους 'Εθνομάρτυρας Κύπρου τοΰ 1821 εις τον 'Αθήναιον γλύπτην κ. Δημητριάδην.

Τοΰ μνημείου τούτου ήρχισε προ μηνός και πλέον ή κατασκευή και προ­

χωρεί γοργώς και εντός ολίγου θα είναι ετοιμον προς άποστολήν εις Κύπρον. Πάντως είναι ανάγκη να χαραχθή έπ' αυτού επίγραμμα άντάξιον τής ύψι­

στης θυσίας ην υπέστησαν υπέρ πίστεως και πατρίδος οι άοίδιμοι 'Εθνομάρ­

τυρες.

13. Ζητοϋν από τον Μενάρδον τό επίγραμμα του, πού έχαράχθη εις το μνημεϊον τών κληρικών.

Έπιστολαί τοϋ Κύπρου Κυρίλλου Γ' προς τόν Σϊμον Μενάρδον 447

Το επίγραμμα τοϋτο παρακαλοϋμεν υμάς όπως συντάξητε και δώαητε εις τον εν λόγω γλύπτην είτε είς τον κ. Καταλάνον δβτις παρακολουθεί την κατασκευήν τοϋ μνημείου ίνα το δώση είς αυτόν και εγχαραχθή εις το κατάλ­

ληλον μέρος τοϋ μνημείου. Εύελπιστοϋντες δτι θα εύαρεστηθήτε εις τοϋτο και δτι θα εχωμεν επί­

γραμμα άντάξιον της τε υπέροχου επιστημονικής και εμπνευσμένης πατριωτι­

κής γραφίδος υμών, και άντάξιον τής ύπερτάύης θυσίας των εθνομαρτύρων εκφράζομεν θερμάς ευχαριστίας και έπιδαψιλεύομεν επί τούτω τάς ευλογίας τής 'Εκκλησίας και ϋής πατρίδος.

Και διατελοϋμεν μετά εκτιμήσεως και αγάπης

"Εν περιοδεία "Εν Χριστώ Εύχέτης

τή 17 η Σεπτεμβρίου 1929 f Ό Κύπρου ΚΥΡΙΑ ΛΟΣ

Σ η μ ε ί ω σ ι ς Γ. Σ. Μ.: Τοϋ Σίμου Μενάρδου έχαράχθησαν είς τα κατά τόπους μνημεία εξη συνολικά αρχαία επιγράμματα.

Το πρώτον και το τελευταϊον είς τήν Κύπρον. Τό 2ον και 5ον είς Τήνον και Μύκονον δια τους πεσόντας. Το 3ον είς τό μνημεΐον του Παλαιών Πατρών είς τήν Δημητσάνα και το 4ον είς τόν ανδριάντα τοϋ Ι. Καποδίστρια είς τα προπύλαια τοϋ Πανεπιστημίου τών 'Αθηνών.

Αυτό πού τοϋ ζητοϋν εδώ έγράφη· ΤΩ θύΐαι αίνά τιθέντΐς ίδ' άλλοι μάρτυρες ίεροί­

ούρανόθεν πάτρη νϋν δότ' έλευθερίην. Αυτό τό είχε μεταφράσει τότε στο εμμετρον περιοδικόν τής Λευκωσίας ΜΑΣΤΙ­

ΓΙΟΝ ό έκδοτης του Γιάννης Περδίος πού τό έγραψε μόνος κατά τό πρότυπον τοϋ ΡΩΜΙΟΥ "Ω θύτες όπου θύματα σας είδαν

πάνω στοϋ μαρτυρίου τόν βωμό, απ' τά ουράνια τώρα στην πατρίδαν

δόστε τόν ποθητό της λυτρωμό. "Αν κάποιος ενδιαφέρεται και για τό πρώτο στην Κύπρο επίγραμμα, εκείνο έγράφη

στα 1912 δια τόν ήρωϊκόν έθελοντήν Χριστόδουλον Σώζον. Σώζος, δήμαρχος Λεμεσοϋ, Κυπρίων άγορητής, πάντ' αγαθά προλιπών, κάτθανεν έν Πισάνη.

Αυτό, όπως και τά τέσσερα άλλα, ξαναγράψαμε οί δυό μας νεοελληνιστί, κατά τό παράδειγμα τοϋ Περδίου, τόν 'Ιούνιο τοϋ 1933 στην κλινική Loen τής Βιέννης. Ήταν μια άπό τές επινοήσεις μου για να «τοϋ κάνω συντροφιά», δηλαδή να κυλούμε τές ατελείωτες ώρες τής αρρώστιας. Τές ήμερες πού είχε τόν πυρετό, τεταρταΐον, ό νους του ήταν εντελώς θολωμένος, άλλα τές άλλες όλο γελούσαμε μέ αυτά «τά πνευματικά μας έργα». Πέθανε τόν επόμενο μήνα στην 'Αθήνα.

Τή δημαρχίαν αφήνοντας τής Λεμεσός, και βουλή τών Κυπρίων ό Σώζος και τή ζωή του έπρόσφερε νά λυτρωθή τό Μπιζάνι.

Β. ΧΑΡΑΛΑΜΠΟΠΟΥΛΟΥ Λυκειάρχου

Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΤΗΣ ΘΥΣΙΑΣ ΤΟΥ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ ΤΟΥ Ε'

Έχουν γραφεί πολλά για τον εθνομάρτυρα πατριάρχη Γρηγόριο τον Ε'. Οί παλαιότεροι ιστορικοί εξυμνούν μέ θαυμασμό και χωρίς επιφυλάξεις την προσωπικότητα του Γρηγορίου τοϋ Ε', τό εθνικό, παιδευτικό και θρη­

σκευτικό έργο του κατά τη διάρκεια της πατριαρχείας του, και μάλιστα την μεγάλη σημασία και τήν ευεργετική επίδραση της θυσίας του στην αίσια έκβαση της Ελληνικής 'Επαναστάσεως. Μερικοί όμως, όχι κυρίως ιστο­

ρικοί, άλλα λόγιοι και πολιτικοί, υποτιμούν τό έργο του και τον κατηγο­

ρούν γιατί αφόρισε τήν 'Επανάσταση τοϋ Υψηλάντη στή Μολδοβλαχία. "Εχει όμως τονισθεί επανειλημμένα και άπό πολλούς ότι ό αφορισμός ήταν μια διπλωματική ενέργεια τοϋ πατριαρχείου, για να καταπραΰνει τήν οργή τοϋ Σουλτάνου και νά σταματήσει τις σφαγές τών Χριστιανών.

'Εδώ δέν θα εξετάσουμε τήν πνευματική προσφορά τοϋ Γρηγορίου στο Γένος οΰτε τή συμμετοχή του στή Φιλική Εταιρεία και στην Επανάσταση, πράγματα για τά όποια κατηγορήθηκε άπό τους ίδιους τους Τούρκους μέ τό διάταγμα για τον άπαγχονισμό του. Για αυτά έχουν γραφεί πολλά, όπως π.χ. για τις σχέσεις τοϋ Πατριάρχη μέ επιφανή πρόσωπα της Φιλικής Εται­

ρείας, τον αρχηγό τών Φιλικών στην Κων/λη Παν. Σέκερη, μέ τον έθνε­

γέρτη επίσκοπο Σαλώνων 'Ησαΐα και τον συμπολίτην του Π. Πατρών Γερ­

μανό. Είναι βέβαιο πάντως ότι αν δέν μετείχε ενεργά στή Φιλική Εταιρεία, αν για λόγους σκοπιμότητας δέν έδωσε τον όρκο του Φιλικού, όμως έγνώ­

ριζε τήν ύπαρξη της Εταιρείας και προσπαθούσε νά τή βοηθήσει έμμεσα. Γιαυτό τό σκοπό είχε συστήσει τό Κιβώτιο τοϋ Ελέους, δήθεν για φιλαν­

θρωπικούς σκοπούς, έμμεσα όμως για τήν ενίσχυση τής Φιλικής Εταιρείας. Στον επίσκοπο Σαλώνων 'Ησαΐα τόνιζε ότι χρειάζεται φρόνηση και προσο­

χή, για νά μή προδοθοΰν τά πράγματα στους Τούρκους1.

1. Τ. Γ ρ ι τ σ ο π ο ύ λ ο υ , Μονή Φιλοσόφου, 'Αθήναι 1960, σελ. 305­372. Σ π. Τ ρ ι κ ο ύ π η , Ιστορία τής Ελληνικής Επαναστάσεως, τ. 4 σελ. 106. Η. G o r ­

d o n , History of the Greek Revolution, London 1844, τ. Α' σελ. 188.

Ή σημασία της θυσίας τοϋ Γρηγορίου τοΰ Ε' 449

Ό ιστορικός τοϋ 21 Σπ. Τρικούπης γράφει σχετικά: « Ό πατριάρχης έγνώριζεν αναμφιβόλως τα της Φιλικής Εταιρείας, ούδ' ήτο δυνατόν να άγνοή ό πνευματικός πατήρ όλων των Ελλήνων ό,τι πλήθη πάσης τάξεως έγνώριζαν... δεν κατεμήνυσε δε όσα πνευματικά) τω τρόπω έγνώριζε, διότι έθεώρησεν αναμφιβόλως τήν καταμήνυσίν των και άναξίαν τοϋ χαρακτήρος του και ίκανήν να προκαλέση τον ολεθρον των ομογενών του, ενόχων και μή» (μνημ. έργο τ. Α, σελ. 86).

Τό σπουδαίο είναι ότι ό Γρηγόριος, αν και γνώριζε πολλά για τήν Φι­

λική Εταιρεία ώς έκ της θέσεως του και τών επαφών του με επίσημους Έλ­

ληνες, όμως δεν πρόδωσε τίποτε, δεν κατέδωσε τίποτε στο σουλτάνο, αν και πολλές φορές τον πίεσε να τοΰ δώσει κατάλογο επισήμων Ελλήνων. Γιαυτό και προκάλεσε τήν οργή τοϋ σουλτάνου και τήν απόφαση του να τον καθαι­

ρέσει και να τον θανατώσει. "Αλλο βασικό γεγονός, για να εκτιμήσουμε τήν προσωπικότητα τοϋ Γρηγορίου και τή σημασία της θυσίας του είναι τό ότι θυσιάσθηκε μέ τή θέληση του, για να σώσει τό λαό, έδωσε τή ζωή του για τό ποίμνιο του. Μποροΰσε, αν ήθελε, να φύγει άπό τήν Κων/λη, όταν άρχισε ή 'Επανάσταση στή Μολδοβλαχία, μποροΰσε να καταφύγει στή ρωσσική πρεσβεία, όπως έκαναν πολλοί άλλοι, και άπό εκεί μέ ρωσσικό πλοίο να μεταβεί στή Ρωσσία. Δέν τό έκανε, αν και τοΰ τό πρότειναν πολλοί, γιατί ήξερε ότι τή φυγή του θά έπακολουθοΰσε αγρία σφαγή τών χριστιανών. Μέ τα πρώτα επαναστατικά επεισόδια οί Τοϋρκοι άρχισαν τις σφαγές στην Κων/λη και σ' άλλες πόλεις της Μ. 'Ασίας. Ό μητροπολίτης Δέρκων Γρη­

γόριος και ό μέγας διερμηνέας Κ. Μουρούζης παρώτρυναν τό Γρηγόριο να φύγει, για να σωθεί2. 'Αλλά ό Πατριάρχης έχοντας επίγνωση τών συνε­

πειών μιας τέτοιας ενέργειας, προτίμησε να μείνει, να θυσιάσει τή ζωή του για τή σωτηρία τοϋ λαοϋ, τοΰ ποιμνίου του. Επομένως εΐναι φανερό ότι ό Γρηγόριος υπέστη θεληματικά τό μαρτύριο, θυσιάσθηκε ώς καλός ποιμένας για τό ποίμνιο του και γιαυτό θεωρείται εθνομάρτυρας και άγιος.

Είναι γνωστές οί λεπτομέρειες τοΰ άπαγχονισμοΰ τοϋ Πατριάρχη, πώς τό σώμα του έμεινε άταφο τρεις ήμερες και τήν τρίτη δόθηκε στους Εβραίους πού τό έρριξαν στή θάλασσα, άφοϋ έδεσαν μια βαριά πέτρα στο λαιμό του, πώς έπειτα ανακαλύφθηκε άπό κάποιον Έλληνα ναυτικό, τό Μ. Σκλάβο και μεταφέρθηκε στή Ρωσσία, όπου έγινε μεγαλοπρεπής κηδεία. Δέν θά εξιστορήσουμε μέ λεπτομέρειες αυτά τα γεγονότα. Θά προσπαθή­

σουμε μόνο να εκτιμήσουμε τή σημασία της θυσίας τοΰ πατριάρχη και τήν ευεργετική της επίδραση στην επιτυχία της εθνικής επαναστάσεως. Και

2. Μ ω. Φ ι λ ή μ ο ν ο ς, Δοκίμιον 'Ιστορικόν περί της Ελληνικής Επαναστάσεως, 'Αθήναι 1859, τ. Γ' σελ. 209­224. ' Ε κ δ ο τ ι κ ή ' Α θ η ν ώ ν , 'Ιστορία τοϋ 'Ελληνι­

κού "Εθνους, τ. IB', σελ. 130­35.

450 Β. Χαραλαμποπούλου

πρώτα θα εξετάσουμε την επίδραση πού άσκησε στον ελληνικό λαό, έπειτα στους άλλους ευρωπαϊκούς λαούς και στον κόσμο γενικά και τέλος την επί­

δραση στους κυβερνήτες της Ευρώπης και στο διπλωματικό χειρισμό τοΰ Ελληνικού ζητήματος.

α) Ή επίδραση στους "Ελληνες

Οι Τούρκοι άπαγχόνισαν τον Πατριάρχη Γρηγόριο τον Ε', για να τρομο­

κρατήσουν τους "Ελληνες και να καταστείλουν με τό φόβο των σφαγών τήν Επανάσταση. Ή ενέργεια τους όμως αυτή έφερε τά αντίθετα αποτελέσματα άπό αυτά πού περίμεναν. Ό άπαγχονισμός τοΰ Πατριάρχη προκάλεσε βέ­

βαια βαθιά λύπη στους "Ελληνες και ιερή αγανάκτηση και μίσος κατά τών Τούρκων, άλλα δεν μείωσε τό ηθικό τών αγωνιστών ούτε τή μαχητικότητα τους, απεναντίας μάλιστα τή δυνάμωσε. Ό μαρτυρικός θάνατος τοΰ άρχη­

γοΰ της 'Ορθοδοξίας εκείνες τις στιγμές της υπέρτατης εξέγερσης για τήν απόκτηση της ελευθερίας αντιπροσώπευε στή συνείδηση τών Ελλήνων τά βασανιστήρια, τους διωγμούς και τις σφαγές χιλιάδων χριστιανών, λαϊκών και κληρικών, στα χρόνια της τουρκοκρατίας. Γιαυτό έξήγειρε περισσότερο τό μΐσος τών επαναστατημένων Ελλήνων κατά τών τυράννων των και τους έκανε νά πολεμήσουν με μεγαλύτερο πάθος και φανατισμό για τήν ελευθε­

ρία, για τήν πατρίδα και μάλιστα για τή χριστιανική πίστη και τήν Όρθό­

δοξη 'Εκκλησία πού προσβλήθηκε μέ τό βάρβαρο άπαγχονισμό τοΰ Πα­

τριάρχη και τό διασυρμό τοΰ σώματος του. Ό ελληνικός λαός είναι βαθιά θρησκευτικός και μέ ευαίσθητη εθνική φιλοτιμία. Αυτά ακριβώς τά συναι­

σθήματα και γνωρίσματα τοΰ έλληνικοΰ λαοΰ πλήγηκαν βαθύτατα μέ τό μαρτυρικό θάνατο τοΰ Πατριάρχη και γιαυτό ό αγώνας τών Ελλήνων για τήν ελευθερία πήρε έντονο θρησκευτικό χαρακτήρα, έγινε καθαρά αγώνας για τήν πίστη πού βρισκόταν σέ διωγμό τόσους αιώνες. Γιαυτό άπό τήν αρχή τοΰ αγώνα πήραν τά όπλα καί πολέμησαν πολλοί κληρικοί και μονα­

χοί. "Ολοι οί "Ελληνες πολέμησαν μέ μεγαλύτερο πάθος, για νά έκδικηθοΰν τό θάνατο τοΰ Πατριάρχη καί τήν προσβολή της χριστιανικής θρησκείας μέ τήν ανόσια αυτή πράξη τοΰ σουλτάνου.

Τήν επίδραση της θυσίας τοΰ Πατριάρχη στους "Ελληνες τή βλέπουμε σέ πολλά κείμενα της εποχής, σέ απομνημονεύματα αγωνιστών, σέ λόγους ρητόρων, σέ ποιήματα, σέ έργα ιστορικών, θα αναφέρω μερικά παραδεί­

γματα. Τήν άνοιξη τοΰ 1821 ό αμερικανός ιεραπόστολος Λέβυ Πάρσονς πήγε μαζί μέ άλλους προσκυνητές στα 'Ιεροσόλυμα. 'Επιστρέφοντας στην Κωνσταντινούπολη τον Μάϊο τοΰ 1821 έπεσαν στα χέρια Ελλήνων ναυτι­

κών καί νόμισαν ότι έπεσαν σέ πειρατές. Ό καπετάνιος όμως τοΰ έλληνικοΰ πλοίου τους εΐπε νά μη φοβηθούν, μόνο νά κατεβάσουν τήν τουρκική ση­

Ή σημασία της Ουσίας του Γρηγορίου του Ε' 451

μαία. «Δεν θα πειράξουμε το καράβι σας, είπε, ούτε επιθυμούμε να ενοχλή­

σουμε τους "Ελληνες προσκυνητές* γιατί εμείς ψάχνομε για Τούρκους και τούρκικο αίμα. Μας σκότωσαν τον Πατριάρχη μας και τους δεσποτάδες μας και είμαστε αποφασισμένοι να πολεμήσουμε για τή ζωή μας και τη θρησκεία μας»3.

Ό αγωνιστής και ιστορικός του 21 Μιχ. Οικονόμου αναφέρει άλλο παρόμοιο περιστατικό πού έγινε στα ανοικτά της Χίου. Εκεί ενα τούρκικο πλοίο πήγαινε μωαμεθανούς προσκυνητές στή Μέκκα και έπεσε σε "Ελληνες ναυτικούς. Αυτοί σκότωσαν τους Τούρκους, μεταξύ τών οποίων ήταν και ό σεϊχουλισλάμ Φεΐζ (θρησκευτικός αρχηγός των Τούρκων), ό όποιος είχε εγκρίνει τον ιερό πόλεμο των Τούρκων κατά τών Ελλήνων και τις σφαγές της Κων/πόλεως, έμμεσα δέ και τον άπαγχονισμό του Πατριάρχη. Γιαυτό λέγει ό Οικονόμου ότι ή θεία δίκη τιμώρησε τον Φεΐζ και τους Τούρκους για τις σφαγές τών Ελλήνων και τον άπαγχονισμό του Πατριάρχη. Οι "Ελληνες ναυτικοί σκότωσαν τους Τούρκους, όπως έλεγαν, για να τους εκδικηθούν για το θάνατο του Πατριάρχη4.

Στα δύο αυτά περιστατικά φαίνεται καθαρά ή αγανάκτηση τών Ελλή­

νων ναυτικών και το μίσος τους κατά τών Τούρκων για τή σφαγή του Πα­

τριάρχη. Παρόμοια συναισθήματα έπεκράτησαν και στον υπόλοιπο ελλη­

νικό λαό. Αυτά τα βλέπουμε σέ διάφορα δημοτικά τραγούδια της εποχής, άλλα και σέ πολλά έντεχνα, θα παραθέσω μερικά. Πρώτα ένα πού συνέλεξε ό ιστοριοδίφης Κ. Σάθας στή Θεσσαλία.

ΙΊοίός είδε τέτοια συννεφιά, ποιος είδε τέτοι αντάρα, που τοϋτ το χρόνο πλάκωσε ανατολή καί δύση. Τον Πατριάρχη κρέμασαν, τον άγιο Γρηγόρη σαν νάντανε κατάδικος, στης εκκλησιάς την πόρτα. Έκεΐ πού ελειτούργαε κι εύλόγαε το Γένος, πλακώνουν οι Γενίτσαροι και οι 'Οβριοί αντάμα' Κόπιασ αφέντη, δέσποτα, καί διάβασ' τα φιρμάνια, πού λεν να σε κρεμάσουμε στης εκκλησιάς την πόρτα. Δεν σ άρεσε να κάθεσαι στο θρόνο θρονιασμένος, και θέλησες ροίμα'ιικο την Πόλη να τή φτιάξεις...»5

Ό Γ. Παπαδόπουλος παραθέτει καί άλλα ποιήματα λαϊκών στιχουργών άπό ανέκδοτα χειρόγραφα της εποχής τοΰ 1821. Παραθέτω μικρό άπόσπα­

3. St. L a r r a b e e : Ελλάς 1774­1865, μετ. Ν. Παπαγιάννη, εκδ. Φέξη, ά.ε. σελ. 56­57.

4. Μ ι χ. Ο ι κ ο ν ό μ ο υ , Ιστορικά της Ελληνικής Παλιγγενεσίας. 'Αθήναι 1873. σελ. 239. Σ π. Τ ρ ι κ ο ύ π η , Ιστορία της Έλλην. Επαναστάσεως, τ. Α' σελ. 159.

5. Γ. Π α π α δ ο π ο ύ λ ο υ , Ιστορία του Γρηγορίου τοϋ Ε'. 'Αθήναι ε.ά., σελ. 554.

452 Β. Χαραλαμποπούλου

σμα από ενα ποίημα με τίτλο « Ή εις ουρανούς άνοδος της μακάριας ψυχής του Πατριάρχου Γρηγορίου».

((...Μεγάλα έγιναν πολλά, τεράστια στην Πάλιν Τον κάσμον κατετάραξε, την οίκουμένην δλην' "Εβαλεν ή Τουρκιά σπαθί εις την χριστιανοσύνη' 'Η θάλασσα τον Μαρμαρά εβαψεν, αίμα έγ'ινη'

"Εκοψαν άρχοντας, πτωχούς λαούς εις την αράδα. Παπάδες και αρχιερείς, και δλην την δωδεκάδα. r Ηλθαν και στο Γρηγόριον τον άγιο Πατριάρχη, Τον λέγουν τούρκος νά γενεί, αν θέλει ζωήν νάχει, Κι αυτός τους αποκρίθηκεν ((αγάδες Μουσουλμάνοι, Των ορθοδόξων δ ποιμήν προκρίνει ν* αποθάνει' Μόν δπως το θελήσατε, τελέστε το σκοπό σας. Σκοτώστε με και εβγάλετε σε μένα τον θνμόν σας...»

(Γ. Παπαδοπούλου, ε. ά., σελ. 147)

Ό εθνικός μας ποιητής Δίον. Σολωμός, στον "Υμνο προς τήν 'Ελευθε­

ρία, πού έγραψε το 1823, και στις στροφές 135­138 γράφει τα έξης χαρα­

κτηριστικά για τήν απήχηση τοϋ άπαγχονισμοΰ του Πατριάρχη στον ελ­

ληνικό λαό:

"Ολοι κλανστε άποθαμένος ή κατάρα που είχε αφήσει, δ αρχηγός της 'Εκκλησιάς' λίγο πριν ν' αδικηθεί, Κλανστε, κλανστε, κρεμασμένος, εις δποϊον δεν πολεμήσει ωσάν νάτανε φονιάς. και ημπορεί νά πολεμεϊ.

"Εχει όλάνοικτο το στόμα, Τήν ακούω βροντάει, δεν παύει, π ώρες πρώτα έχει γευθεί, εις το πέλαγο, εις τήν γη, τ ' άγων αίμα, τ άγιο σώμα και μονγκρίζοντας ανάβει, λες πο^ς θε νά ξαναβγεί, τήν άιώνιαν αστραπή.

Και στην ώδή στο θάνατο τοϋ Λόρδου Βύρωνος, στροφή 56, ό Σολωμός γράφει:

"Ολοι εκείνοι οι πολέμαρχοι περιζώνουνε πυκνοί τήν ψυχή τον Πατριάρχη, που τον πόλεμο ευλογεί.

Δέν θα αναφέρω άλλα ποιήματα. Θα παραθέσω μόνο μία γνώμη τοΰ ιστορικού Τ. Γριτσοπούλου: «Διά των αιθέρων έγνωστοποιήθη ή αγχόνη

Ή σημασία της Ουσίας τοϋ Γρηγορίου τοϋ Ε' 453

τοϋ πατριάρχου ανά τά ελληνικά στρατόπεδα, άνωθεν των οποίων ως κοινή ιαχή διεχύνετο πλανωμένη ή επωδός: μή λησμονείτε το σχοινί παιδιά τοϋ Πατριάρχη. Τον διάχυτον τοΰτον στίχον εύρων ετοιμον ό Βαλαωρίτης εν­

σωμάτωσε κατόπιν εις τό ώραΐον ποίημα του»6. Το ϊδιο σύνθημα και τά ϊδια αισθήματα άπηχοϋν και οί στίχοι τοϋ Σολωμοΰ πού παραθέσαμε.

Θα παραθέσω και λίγα αποσπάσματα από λόγους αγωνιστών. Ό Γ. Παπαδόπουλος στο γνωστό βιβλίο του για τον Γρηγόριο τον Ε' δημοσιεύει προκήρυξη τοϋ επισκόπου Λιδωρικίου Ίωαννικίου, πού γράφηκε τον Μάιο τοϋ 1821 και γράφει μεταξύ άλλων και τά έξης: «Σας εξορκίζω τέκνα, εις τήν άγίαν κρεμάλαν τοϋ πατριάρχου τοϋ Γένους μου, να λάβετε τά όπλα, διότι κινδυνεύει ή πατρίς. ...Τίς χριστιανός άκούων ότι ο από λύσσαν φρυάττων τύραννος άρπάσας τήν ήμέραν της Λαμπρής ίερουργοΰντα τον όγδοηκοντα­

ετή παναγιώτατον Πατριάρχη ν από τήν άγίαν Τράπεζαν, έκρέμασεν αυτόν με τά ιερά του άμφια ένδεδυμένον... δεν ήθελε τρέξει ως λέων ήγριωμένος κατά τοϋ μιαροϋ τυράννου τούτου, τοϋ τέρατος της άνθρωπότητος, δια να έκδικήσει τήν ύβρισθεΐσαν θρησκείαν του; ...δείξατε ότι είσθε ύπερασπι­

σταί και έκδικηταί της ύβρισθείσης ίεράς πίστεως σας...»7. Ό Γ. Τερτσέτης, πού έγραψε τά 'Απομνημονεύματα του Κολοκοτρώνη,

σε μια ομιλία του στή Βιβλιοθήκη της Βουλής στις 5 'Απριλίου 1853 είπε μεταξύ άλλων τά έξης για τον πατριάρχη : «Πιστός εις τό πνεύμα, ώς πιστεύω, καλής διδασκαλίας γράφω έγκώμιον τοϋ μακαρίτου πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως, τοϋ οποίου ή ζωή και τό τέλος είναι κείμενο σεβα­

σμού, λύπης και αγάπης εις τά σοφά έθνη και εις τό έθνος μας· τό θείον του λείψανον έστοίχειωσε θεμέλια ελευθερίας... ό φόνος τοϋ μακαρίτου πα­

τριάρχου έστάθη ώρα κρίσιμη δια τό γένος μας* και απεφάσισε και έθρεψε τήν όργήν και τό πείσμα τοϋ έλληνικοϋ πολέμου δια τήν άπόκτησιν της αυτονομίας. Εις αυτούς τους πρώτους καιρούς εύκολώτερα ήθελε γραφθοϋν συνθήκες αγάπης μεταξύ λεόντων και ανθρώπων, μεταξύ λύκων και αρνιών, παρά μεταξύ 'Οθωμανών και Ελλήνων. Ό σουλτάνος ηθέλησε θανατώνοντας τον έθνάρχην τής φυλής να χτυπήσει εις τήν καρδίαν τό έθνος, να τοϋ μα­

ράνει δια μιας τήν ζωήν πλην συνέβη όλο τό έναντίο. Τό κέντρο αληθινά έρραΐσθη, έλειψε* αλλ' άπλωσε, έσκόρπισε παντοΰ εις τά μέρη* ό καθένας είπε τον εαυτόν του κέντρον ό καθένας αύτοχειροτονήθη εθνάρχης· έχάθη­

κεν ό πατριάρχης, έμεινα εγώ" αν δεν τό είπαν όλοι, τό είπαν οί γενναιότε­

ροι... 'Από δοξάρι τόσο τεντωμένο, τό βέλος έμελλε να χυθεί βροντερό και θανατηφόρο...»8. Ό Τερτσέτης όταν έλεγε αυτά, είχεν εμπρός του έπιζών­

6. Τ. Γ ρ ι τ σ ο π ο ύ λ ο υ , Μονή Φιλοσόφου, 'Αθήναι 1960, σελ. 333. 7. Γ. Π α π α δ ο π ο ύ λ ο υ , Ιστορία Γρηγορίου τοϋ Ε'. Έν 'Αθήναις (1866), σελ.

284. 8. Γ. Π α π α δ ο π ο ύ λ ο υ , ε. ά., σελ. 248, 272­273.

454 Β. Χαραλαμποπούλου

τες αγωνιστές του 21, τα δσα δε λέγει άπηχοΰν, όπως λέγει, τις γνώμες και τα λόγια τών ϊδιων τών αγωνιστών.

"Ολοι οι μεγάλοι ιστορικοί πού έγραψαν για την Ελληνική 'Επανάστα­

ση αναγνωρίζουν την αξία και την μεγάλη επίδραση της θυσίας του Γρη­

γορίου στην Ελληνική 'Επανάσταση, τή συμβολή της στην ενίσχυση του ήθικοϋ τών μαχόμενων Ελλήνων, το θρησκευτικό χαρακτήρα πού έδωσε στον πόλεμο και τή διεθνή της απήχηση. Θα αναφέρουμε μερικές γνώμες, αποσπάσματα άπό τα σημαντικότερα έργα. ΌΣκώτος φιλέλλην Th. Gordon πού έλαβε μέρος σέ πολλές μάχες τοΰ αγώνα και έγραψε έπειτα αξιόλογο ιστο­

ρικό έργο για τήν 'Επανάσταση, γράφει τα έξης για τό Γρηγόριο: « Ό Γρηγό­

ριος... ήτο ένας ηλικιωμένος ιεράρχης μέ άμεμπτη ζωή και συμπεριφορά, του οποίου ή ευσέβεια και ή καλή μαρτυρία προκαλούσαν γενική εκτίμηση... Ή αξιοθρήνητη μοίρα τοϋ Γρηγορίου προκάλεσε σ' όλη τήν Ευρώπη συναι­

σθήματα φρίκης και οίκτου και έξήγειρε δεκαπλάσια τήν έχθρα τών Ελλή­

νων, τόσον, ώστε να θεωρούν τήν συνδιαλλαγή των μέ τήν Πύλη αδύνατη...»9. Ό αγωνιστής και ιστορικός τοϋ 21 'Ιωάννης Φιλήμων γράφει τα έξης

για τήν απήχηση της θυσίας τοϋ Γρηγορίου στους αγωνιζόμενους "Ελληνες: «Ή έκ της θυσίας τοΰ Πατριάρχου Γρηγορίου και τών αγρίων τρόπων αυτής γενική έντύπωσις υπερτερεί όλων όμοΰ τών επί τής ώρας εκείνης και μετέ­

πειτα γενομένων εντυπώσεων τοιούτου είδους. Ούτε επαυσεν αυτή, καίτοι παρερχομένης ήδη τεσσαρακονταετίας, ούτε και εις τον αιώνα άπαντα έξα­

λειφθήσεται, και αν μία επί γης μείνει ζώσα ψυχή "Ελληνος και ορθοδό­

ξου... Έν μέν τω άξιώματι αύτοϋ καθυβρίσθησαν παρά τών βαρβάρων ή θρησκεία, ή εκκλησία και έν γένει ό χριστιανισμός· έν δέ τω προσώπω ή αρετή, ή δικαιοσύνη, έν γένει ό ελληνισμός.»10.

Ό διαπρεπής Γερμανός ιστορικός και καθηγητής τής ιστορίας στο Πανεπιστήμιο τής Γοττίγγης Γ. Γερβϊνος, στον τελευταίο τόμο τοΰ έργου του «'Ιστορία τοΰ ΙΘ' αιώνος»11, πού αναφέρεται στην Ελληνική 'Επανάσταση, γράφει τα έξης αμερόληπτα και αντικειμενικά: «Ή κατά τοΰ Πατριάρχου Γρηγορίου απηνής διαγωγή ποιήσασα τό πρώτον ρήγμα εις τήν τουρκικήν δυναστείαν προπαρεσκεύασε τήν άπελευθέρωσιν τής Ελλάδος. Έξήλειψεν έν τή καρδία τών τε φίλων και τών εχθρών τοΰ Πατριάρχου πάσας τάς έκ τοΰ παρελθόντος δυσάρεστους αναμνήσεις... Ό Πατριάρχης έγένετο άγιος και νεομάρτυς· ό θάνατος αύτοΰ έδωκεν έν πάσαις ταΐς έπαρχίαις τό σύνθημα

9. Th. G o r d o n , History of the Greek Revolution, London 1844, τ. Α' σελ. 188. 10. Ί ω . Φ ι λ ή μ ο ν ο ς, Δοκίμιον ιστορικόν περί τής Ελληνικής Επαναστάσεως,

'Αθήναι 1859, τ. Β' σελ. 110 κ.έ., τ. Γ σελ. 226. 11. Γ. Γ. Γ ε ρ β ί ν ο υ, 'Ιστορία τής Επαναστάσεως και αναγεννήσεως τής Ελλά­

δος. Μετ. Ί . Π ε ρ β ά ν ο γ λ ο υ , 'Αθήναι 1864, τ. Α'σελ. 224­5.

Ή σημασία της Ουσίας του Γρηγορίου του Ε' 455

τών τρομερωτάτων εκδικήσεων έστιγμάτισε προ τών οφθαλμών πάντων δια στίγματος άνεξαλείπτου τον σουλτάνον, δν έκάλουν του λοιποϋ σφαγέα* ένετύπωσεν εις τον πόλεμον τον χαρακτήρα αγώνος έξολοθρεύσεως εν ονό­

ματι τής θρησκείας­ έξηφάνισε τήν έσχάτην σκέψιν περί του δυνατοϋ διαλ­

λαγής τίνος ή συμβιβασμού ή υποταγής». Ό εξαίρετος ιστορικός και καθηγητής τής ιστορίας στο Πανεπιστήμιο

'Αθηνών Π. Καρολίδης γράφει τα έξης: «Το εναντίον του Πατριάρχου Γρη­

γορίου Ε' υπό του σουλτάνου τελεσθέν τόλμημα και ώς εκ του τρόπου, καθ' δν έγένετο, και ώς έκ τοϋ τόπου, εν φ έτελέσθη άπετέλει ΰβριν δεινήν ού μόνον κατά τής ελληνικής, αλλά και κατά τής συμπάσης χριστιανικής Εκ­

κλησίας και πρόκλησιν προς πόλεμον έξολοθρεύσεως, άπευθυνομένην προς άπαν το έλληνικόν έθνος... Ή έπί τον αγώνα ηθική ροπή τοϋ γεγονότος απέβη ηθικώς απείρως τελεσφόρος. Ή έπανάστασις κατέστη νΰν πόλεμος ιερός εις τους "Ελληνας. "Αβυσσος ηθική έχώριζε νΰν άπ' αλλήλων τους πολεμοϋντας. «Τούρκος δεν δύναται να ζή μετά τών χριστιανών» έγένετο τό σύνθημα και λόγιον εμβλήματος παντός άγωνιστοϋ, ώς και τό «ελευθερία ή θάνατος». Τό παρά τήν μεγάλην πύλην τών πατριαρχείων έκχυθέν άθώον αίμα του ίερομάρτυρος πατριάρχου έβόα νΰν μέχρι τρίτου ουρανού έκδίκη­

σιν εν τή συνειδήσει και τω συναισθήματι παντός Έλληνος... Ό θάνατος τοΰ πατριάρχου Γρηγορίου, ό καθαγιάσας θρησκευτικώς και εξάρας ηθικώς τον μέγαν υπέρ ελευθερίας έλληνικόν αγώνα... τοσαΰτα και τοιαύτα έπήνεγ­

κεν αποτελέσματα, ώστε να δύναται τις να θεώρηση αυτόν άδιστάκτως, ώς κατά τό ήμισυ τουλάχιστον αίτιον τής επιτυχίας τοΰ ελληνικού αγώνος»12.

«Πρέπει να γινώσκη τις τον θρησκευτικόν τών Ελλήνων ζήλον, γράφει ό Ραφενέλ, όπως συλλαβή ίδέαν τής έν Πελοποννήσω και ταϊς νήσοις έκ­

ραγείσης άγανακτήσεως, δτε έμαθον τον θάνατον τοΰ Πατριάρχου. "Εκτοτε ήν αδύνατος πλέον ή διαλλαγή μεταξύ αυτών και τών 'Οθωμανών. Ό πόλε­

μος έξηκολούθησε μανιωδώς»13. Τήν μεγάλην σημασίαν τής θυσίας τοΰ Πατριάρχη όμολογοΰν και αυτοί

οι Τούρκοι ιστορικοί­ « Ό άπαγχονισμός τοΰ πατριάρχου κατετρόμαξεν όλους τους εις τό όρθόδοξον θρήσκευμα ανήκοντας χριστιανούς. Οι ρωμηοί έτράπησαν τότε προς τήν όδόν τοΰ αντί πάσης θυσίας αγώνος και ήρχισαν να προπαρασκευάζωνται πανταχόθεν μέ πολλή ν έθελοθυσίαν. Και τέλος ή κατάστασις αύτη άπέληξεν εις τήν ΐδρυσιν τοΰ ελληνικού κράτους»14.

12. Π. Κ α ρ ο λ ί δ ο υ, 'Ιστορία τής Ελλάδος, εκδ. 'Ελευθερουδάκη, 'Αθήναι 1925, σελ. 671.

13. Τ. Κ α ν δ η λ ώ ρ ο υ, Ιστορία τοϋ έθνομάρτυρος Γρηγορίου τοΰ Ε', 'Αθήναι 1909.

14. Ν ί κ η φ. Μ ο σ χ ο π ο ύ λ ο υ , 'Ιστορία τής Ελληνικής Επαναστάσεως (σελ. 274) κατά τους Τούρκους ιστορικούς... 'Αθήναι, 1960, σελ. 186.

456 Β. Χαραλαμποπούλου

β) Ή απήχηση της θυσίας τοΰ Πατριάρχη στην Ευρώπη καί, στη Ρωσσία

Ό άπαγχονισμος του οικουμενικού πατριάρχη, πού ήταν ή κορυφή της ορθοδοξίας καί μάλιστα τήν ήμερα του Πάσχα, πού είναι ή μεγαλύτερη χριστιανική εορτή, υπήρξε μία από τις πλέον βδελυρές πράξεις του σουλ­

τάνου, πού έξήγειρε τή συνείδηση τοΰ πολιτισμένου κόσμου, δυνάμωσε το ρεύμα τοΰ φιλελληνισμού καί κίνησε περισσότερες συμπάθειες για τον ελληνικό αγώνα. Γιατί τόνισε τον θρησκευτικό χαρακτήρα της Επαναστά­

σεως, πού ήταν πόλεμος τών χριστιανών Ελλήνων κατά τών μωαμεθανών κατακτητών τους, από τους οποίους υπέφεραν αναρίθμητα βασανιστήρια, διωγμούς καί θανατώσεις. Τα παθήματα τών Ελλήνων καί ό μαρτυρικός θάνατος του πατριάρχη συγκίνησαν όλους τους χριστιανικούς λαούς της Ευρώπης, καί μάλιστα τους ορθόδοξους Ρώσσους.

Ό ιστορικός της 'Επαναστάσεως Δίον. Κόκκινος, ό όποιος ερεύνησε όλες τις πηγές καί έγραψε πολύτομο έργο για τό 21, γράφει τα έξης: «Ή Ευρώπη έφριξε προ του εγκλήματος. Αί εύρωπαϊκαί εφημερίδες ανέγραψαν τό γεγονός με κρίσεις στηλιτευούσας τήν άποτροπαίαν πραξιν. Οι Τούρκοι έκρίνοντο δια μίαν ακόμη φοράν ανάξιοι της θέσεως των εις τήν Εύρώπην καί της συμβιώσεως των μέ πολιτισμένους λαούς. Ή ευρωπαϊκή κοινή γνώμη έθεώρησε τον σουλτάνον Μαχμούτ ώς αύτουργόν τοΰ εγκλήματος καί δήμιον. Άλλα δέν έξεδήλωσεν επισήμως τήν άγανάκτησίν του δια τον άπαγχονισμόν μόνον ό ορθόδοξος Αλέξανδρος ό Α'. Ό αυτοκράτωρ Φραγ­

κίσκος της Αυστρίας εξέφρασε τήν όδύνην του καί έχαρακτήρισε τό έγ­

κλημα ώς έχον τήν σημασίαν πού θα εϊχεν αν διεπράττετο κατά τοΰ προσώ­

που τοΰ Πάπα. Καί αυτός ακόμη ό Μέττερνιχ άπεδοκίμασε τήν πραξιν μέ διπλωματική ν, αλλά χαρακτηριστική ν φράσιν: «Ή Πύλη εκλαμβάνει ώς δύναμιν ό,τι αποτελεί απλώς καί μόνον προμελετημένην πραξιν τρόμου»15.

Ό Γερμανός ιστορικός Γερβϊνος παρατηρεί ότι ό άπαγχονισμός τοΰ Πατριάρχου «αφύπνισε τάς συμπαθείας πάσης της χριστιανοσύνης υπέρ τοΰ δύστυχους τούτου ελληνικού λαοΰ καί εδωσεντήν άποφασιστικήν κίνη­

σιν τήν έπενεγκοΰσαν τήν μεταξύ Ρωσσίας καί Πύλης ρήξιν» (μνημ. έργον σελ. 225). Ό δέ Καρολίδης γράφει: « Ό χριστιανικός κόσμος συνεκινήθη άπας καί ό χαρακτήρ τοΰ αγώνος, δν ή αισχρά αυστριακή διπλωματία παρι­

στά ώς άνταρσίαν εναντίον νομίμου μοναρχίας, διέλαμψε νΰν εν πάση τή άγιότητι καί ίερα λαμπηδόνι αύτοΰ ώς αγώνος ίεροΰ υπέρ πίστεως, ελευθε­

ρίας, υπέρ Χριστού καί της 'Εκκλησίας αύτοΰ, ώς αγώνος έθνους άναζητοΰν­

15. Δ ι ο ν. Κ ό κ κ ι ν ο υ , Ή Ελληνική Έπανάστασις, τ. Α' σελ. 271.

Ή σημασία της Ουσίας του Γρηγορίου τοϋ Ε' 457

τος και άνακτωμένου την ένδοξον εν τη ιστορία θέσιν και τον μέγαν έν τω κόσμω προορισμον αύτοϋ»16.

Ό 'Ιωάννης Φιλήμων γράφει σχετικώς: «"Απας ό ηθικός χριστιανικός κόσμος πάσης δοξασίας και εθνικότητος ήσθάνθη το μέγα και άκρον άνο­

σιούργημα αυτό τών βαρβάρων του μωαμεθανισμού* είδεν ότι συγκαθυβρί­

σθη, συνεπροπηλακίσθη, και ελαβεν ίδέαν περί τοϋ αγώνος τών Ελλήνων συμπαθεστέραν μεν, όρθοτέραν δ' όμως». Κατόπιν εξιστορεί την μεταφοράν τοϋ σώματος τοϋ Πατριάρχου εις τήν Ρωσσίαν, τήν μεγαλοπρεπή κηδεία πού έγινε εκεί και το τριήμερο λαϊκό προσκύνημα, στο όποιο έλαβαν μέρος και ανώτεροι αξιωματούχοι τοϋ Κράτους. Γράφει δε τα έξης σχετικά με τήν εντύπωση πού έκανε στο ρωσσικό λαό: «Όποια και έν Πετρουπόλει, ώς και έν Όδησσώ έγένετο γενικώς παθητική συγκίνησις τότε. Όπόσα έρρευσαν δάκρυα θερμά άπό τών οφθαλμών του ευλογημένου αύτοκράτορος 'Αλεξάν­

δρου, δλων τών έν τέλει, τοϋ ίεροϋ κλήρου και τοϋ λαοϋ της πρωτευούσης ταύτης! Όποια έξήφθησαν αισθήματα συμπαθείας αδελφικής περί τών Ελ­

λήνων, ώς σφαζομένων υπέρ πίστεως και πατρίδος, και άγανάκτησις εγκάρ­

διος κατά τών βαρβάρων, ώς υβριστών τών ίερωτάτων και σφαγέων και αυτών ετι τών ανωτέρων λειτουργών τοϋ Υψίστου!... Τοιούτον έδειξε πνεϋ­

μα δικαιοσύνης και άδελφότητος θρησκευτικής, τοιαύτας άπένειμεν έξοχους τιμάς ή πιστή της ανατολικής εκκλησίας θυγάτηρ Ρωσσία εις τον νεκρόν τοϋ πολυάθλου πατριάρχου Γρηγορίου. Ουδεμία άλλη δυνατή ήτο διαμαρ­

τυρία επισημότερα κατά της τουρκικής τυραννίας, ουδεμία έξήγησις πασι­

φανεστέρα υπέρ τοϋ δικαίου τοϋ έλληνικοϋ αγώνος. Όταν ό πατριάρχης Γρηγόριος αντιπροσώπευε και έκκλησιαστικώς και πολιτικώς τήν όλην πο­

λιτικήν κοινωνίαν, όταν έν τω σωματικώ παθήματι, τω έπί τοσούτον μάλιστα άδίκω, εκδικητικά», άγρίω και άτιμωτικώ παθήματι τούτου έπαθεν ηθικώς ή όλη ελληνική κοινωνία, προγραφεϊσα καί παρά τοϋ σουλτάνου και παρά τής διπλωματίας αυτής (ένν. τής Ρωσσίας)· έπεται άναντίρρητον ότι, όσα αν έγένοντο περί αύτοϋ έν Πετρουπόλει καί Όδησσώ, αυτήν άπέβλεπον τήν έλληνικήν ύπόθεσιν, καί ουδέν άλλο ήσαν κατ' ούσίαν καί κατά τύπον ή αυτή ή λευκή ψήφος, ην ή Ρωσσία πανδήμως εδιδεν εις τό μεταξύ τουρκικής τυραννίας καί ελληνικής επαναστάσεως ζήτημα τής εποχής». Περαιτέρω τονίζει ότι άνεπτερώθησαν οί ελπίδες τών Ελλήνων για υποστήριξη τοϋ αγώνα τους άπό τή Ρωσσία17.

Ό ίεροκήρυξ Κων/νος Οικονόμος ό έξ Οικονόμων στον επικήδειο

16. Π. Κ α ρ ο λ ί δ ο υ, 'Ιστορία της Ελλάδος, εκδ. 'Ελευθερουδάκη, Αθήναι 1925, σελ. 671.

17. Ί ω. Φ ι λ ή μ ο ν ο ς, Δοκίμιον Ιστορικόν περί τής Ελληνικής 'Επαναστάσεως, 'Αθήναι 1859, τ. Α' σελ. 110 καί 227­230. Γ. Π α π α δ ο π ο ύ λ ο υ , μνημ. έργον, 101­105.

458 Β. Χαραλαμποπούλου

λόγο του άποτεινόμενος προς τη ρωσσική Εκκλησία είπε μεταξύ άλλων τα έξης: « Ό ιερός ούτος πατήρ, σφαγιασθείς υπό τών διωκτών της πίστεως σου, προσέρχεται εις την σκέπην σου και νεκρός, πρέσβυς και ικέτης υπέρ της ευσέβειας, διωκόμενης και περιυβριζομένης εις όλον αύτοϋ τό έθνος, του οποίου πολλάκις μέλη πιστώς σε υπηρέτησαν». Τονίζει δηλαδή, όπως και ô Φιλήμων ότι και νεκρός ό Πατριάρχης μετέβη στή Ρωσσία ώς πρε­

σβευτής και υπερασπιστής τών δικαίων τών Ελλήνων και του αγώνα τους για τήν ελευθερία. Και ή σιωπηρή αυτή πρεσβεία και ικεσία είχε περισσό­

τερα και εύγλωττότερα αποτελέσματα άπό κάθε άλλη πρεσβεία ή μεσιτεία επισήμων Ελλήνων. Και θα δούμε τα αποτελέσματα της στην επίδραση πού εΐχε ό άπαγχονισμός του Πατριάρχου στή ρωσσική διπλωματία, στις σχέσεις Ρωσσίας­Τουρκίας, καθώς και στή διεθνή διπλωματία και θέση τών Μεγάλων Δυνάμεων της εποχής έναντι του ελληνικού ζητήματος.

γ) Ή επίδραση ύτη διεθνή διπλωματία

Είναι γνωστό ότι τό 1821 ή διεθνής πολιτική και διπλωματική κατά­

σταση ήταν δυσμενής έναντι της Ελληνικής Επαναστάσεως... Γιατί έγινε λίγα χρόνια μετά τή Γαλλική 'Επανάσταση και τή συντριβή του Ναπολέοντα, οπότε τις τύχες τών λαών ανέλαβε ή 'Ιερά Συμμαχία, πού ήταν αντίθετη σε κάθε επαναστατικό κίνημα και σε κάθε μεταβολή της καταστάσεως τών κρατών (status quo). "Οταν κηρύχθηκε ή 'Επανάσταση του Υψηλάντη στή Μολδοβλαχία ή Ιερά Συμμαχία συνεδρίαζε στο Λάυμπαχ της Αυστρίας, για να λάβει μέτρα κατά τών επαναστάσεων στο Πεδεμόντιο, τήν 'Ισπανία και τήν Πορτογαλία. "Οταν οί σύνεδροι έμαθαν για τήν επανάσταση τοϋ Υψη­

λάντη, πού ήταν υπασπιστής του Τσάρου και αξιωματικός του ρωσσικοΰ στρατού, οί αρχηγοί τών άλλων κρατών και μάλιστα ό Μέττερνιχ άρχισαν να υποψιάζονται τον Τσάρο, και αυτός για να διασκεδάσει τις υπόνοιες αποκήρυξε τον Υψηλάντη και έδωσε αμέσως άδεια στους Τούρκους, να στεί­

λουν στρατό στις παραδουνάβιες ηγεμονίες, για να καταστείλουν τήν επανάσταση.

Οί αρχηγοί της 'Ιεράς Συμμαχίας θεώρησαν τήν ελληνική επανάσταση έργο μυστικής εταιρείας, όμοιας με τους καρμπονάρους τής Ιταλίας και γιαυτό διετέθηκαν δυσμενώς απέναντι της από τήν αρχή. Άλλα οί σφαγές στην Κων/πολη και στις άλλες πόλεις, ό φόνος του Πατριάρχη και τών άλλων ιεραρχών και φαναριωτών προκάλεσαν τήν αγανάκτηση τών χριστια­

νικών λαών, ενίσχυσαν τό φιλελληνικό κίνημα, τό όποιο επηρέασε τους κυ­

βερνώντες και μετέβαλε τήν ευρωπαϊκή πολιτική υπέρ τής Ελλάδος, ανάγ­

κασε τελικά τις κυβερνήσεις τών κρατών τής Ιεράς Συμμαχίας να συζητή­

σουν τό ελληνικό ζήτημα και να φροντίσουν για τή λύση του. Ή θυσία τοϋ Πατριάρχου, γράφει ό Καρολίδης, «εγένετο αρχή και αφετηρία του πολιτι­

Ή σημασία της θυσίας ΐοϋ Γρηγορίου του Ε' 459

κοΰ και διπλωματικού μέρους του ελληνικού ζητήματος... μετέβαλε τάς πεπαλαιωμένας γνώμας πολλών ευρωπαίων δια τον χαρακτήρα του ελληνικού αγώνος και έξήγειρε τάς συμπαθείας του πολιτισμένου κόσμου υπέρ αύτοϋ». (Β, 235). « Ό φόνος του Πατριάρχου και αί εν Κων/πόλει σκηναί έδημιούρ­

γουν έλληνικόν ζήτημα ευρύτατων διαστάσεων, καθόσον τήν 16 'Ιουνίου εστέλλετο εις τον Στρογάνωφ διακοίνωσις προς τήν Πύλην, μνημονεύουσα εν αρχή «του τραγικού τέλους του σεβαστού 'Αρχηγού τής ελληνικής Εκ­

κλησίας και τών πρώτων ποιμεναρχών» ...ή Ρωσσία διεμαρτύρετο χαρακτη­

ρίζουσα άπαραδειγμάτιστον τήν φρικτήν τιμωρίαν του Πατριάρχου εν αύτοΐς τοις Πατριαρχείοις, και τοϋτο εν ήμερα ην σέβεται πάσα ή χριστιανοσύνη»18.

Πραγματικά ή ρωσσική διπλωματία αντέδρασε ενεργά στις αγριότητες τών Τούρκων. Τήν ήμερα τοϋ φόνου του Πατριάρχου ό Ρώσσος πρεσβευτής στην Κων/λη βαρώνος Στρογάνωφ διαμαρτυρήθηκε στην Πύλη για «τό άτιμον τής πράξεως» και κάλεσε τους πρέσβεις τών άλλων Δυνάμεων να κάνουν κοινή διαμαρτυρία. Αυτήν όμως τή ματαίωσε ό "Αγγλος πρεσβευτής, γιατί τότε ή 'Αγγλία υπεράσπιζε τήν ακεραιότητα τής Τουρκίας και ήταν αντίθετη προς τήν ελληνική επανάσταση. Ή σιωπή όμως τών άλλων πρέ­

σβεων άπεθράσυνε τό σουλτάνο, ό όποιος δεν έδωσε καμιά απάντηση στή διαμαρτυρία τοϋ Ρώσσου πρεσβευτή και προχώρησε σε χειρότερες βιαιο­

πραγίες. Ό Τσάρος 'Αλέξανδρος, όταν γύρισε στή Ρωσσία μετά τό συνέδριο στο

Λάυμπαχ, έμαθε για τό φόνο τοϋ Πατριάρχη και τήν αγανάκτηση πού προ­

κάλεσε ή ενέργεια αυτή στο ρωσσικό λαό, γιαυτό έστειλε αυστηρή διαμαρ­

τυρία στην Πύλη και ζητούσε ικανοποιητική εξήγηση για τό φόνο τοϋ Πατριάρχη, αποκατάσταση τών ναών πού κατέστρεψαν και εγγύηση για τήν ασφάλεια τών χριστιανών πού ζουν στην Τουρκία. Συγχρόνως έστειλε στρα­

τό στα νότια σύνορα, για να απειλήσει τήν Τουρκία μέ πόλεμο. Αυτό ανάγ­

κασε τήν Τουρκία νά μεταφέρει και αυτή ισχυρές δυνάμεις στρατού στα ρωσσοτουρκικά σύνορα και τήν εμπόδισε νά στείλει τα στρατεύματα αυτά στην Ελλάδα, για νά καταπνίξει τήν επανάσταση.

Ό Τσάρος επηρεασμένος από τον Μέττερνιχ και για νά φανεί πιστός στην 'Ιερά Συμμαχία, δέν τόλμησε νά κηρύξει πόλεμο μέ τήν Τουρκία. Προσπάθησε μόνο μέ τήν υπόδειξη τοϋ Καποδίστρια νά πείσει τις ευρωπαϊ­

κές Δυνάμεις νά διαμαρτυρηθούν για τις αγριότητες τών Τούρκων και τό φόνο τοϋ Πατριάρχη, πράγμα πού έγινε μέ διπλωματικές ενέργειες. 'Ακόμη και ό αυτοκράτωρ τής Αυστρίας έστειλε αυστηρή διαμαρτυρία. Ό Τσάρος

18. Τ. Κ α ν δ η λ ώ ρ ο υ , 'Ιστορία τοΰ έθνομάρτυρος Γρηγορίου τοϋ Ε', 'Αθήναι 1909, σελ. 265.

460 Β. Χαραλαμποπούλου

δμως ήθελε να πείσει τις άλλες Δυνάμεις να ενδιαφερθούν πιο ενεργά για την προστασία των χριστιανών, πού έσφάζοντο άπό τους Τούρκους. Πρό­

τεινε σχέδιο για ίδρυση αυτονόμων ελληνικών ηγεμονιών, υποτελών στο σουλτάνο, τό όποιο απέκρουσε ή Αυστρία και ή 'Αγγλία, ή οποία φοβόταν ενα ρωσσοτουρκικό πόλεμο πού θα μεγάλωνε τήν επιρροή τής Ρωσσίας στα πράγματα τής 'Ανατολής.

Έν τω μεταξύ με υπόδειξη του Μέττερνιχ απομακρύνθηκε ό Καποδί­

στριας από το ρωσσικό Υπουργείο 'Εξωτερικών, γιατί επηρέαζε τον Τσάρο υπέρ των Ελλήνων και παρακινούσε σέ ρωσσοτουρκικό πόλεμο. Στο συνέ­

δριο τής Ιεράς Συμμαχίας πού έγινε τό 1822 στή Βερώνα καταδικάσθηκε πάλι ή Ελληνική 'Επανάσταση. Ό Τσάρος όμως ενέργησε και κατόρθωσε να πείσει τα άλλα μέλη να ασχοληθούν μέ τό ελληνικό ζήτημα, να κάνουν έκκληση στην Τουρκία, για νά δώσει αμνηστία στους "Ελληνες και να προβεί σέ διοικητικές μεταρρυθμίσεις. Αυτά όλα όμως τα απέρριψε ό Σουλ­

τάνος, ό όποιος δέν έδέχετο ανάμειξη στις εσωτερικές του υποθέσεις. Ή μεταστροφή τής Ευρωπαϊκής πολιτικής έγινε μετά τήν αυτοκτονία του "Αγ­

γλου Υπουργού 'Εξωτερικών λόρδου Κάστελρηγ και τήν ανάληψη τοΰ Υπουργείου από τον φιλέλληνα Γ. Κάννιγκ. Τώρα αρχίζουν νά τελεσφορούν περισσότερον οι ενέργειες τοΰ Τσάρου, ό όποιος συγκαλεί δύο διασκέψεις στην Πετρούπολη τό 1824 και 1825 και υποβάλλει σχέδια λύσεως τοΰ ελληνικού ζητήματος. 'Αλλά δέν κατορθώνει νά πείσει τους άλλους και άφοΰ κουράσθηκε από τις διασκέψεις αποφασίζει νά κηρύξει πόλεμο κατά τής Τουρκίας. Τό 1825 όμως πέθανε και ό διάδοχος του Νικόλαος ό Α' συνεχίζει τήν οδό τών διασκέψεων και αναβάλλει τον πόλεμο.

Τό 1826 γίνεται νέα διάσκεψη στην Πετρούπολη και ή Ρωσσία υποβάλ­

λει σχέδιο ιδρύσεως ελληνικού κράτους ύποτελοΰς στο σουλτάνο. Τό σχέδιο αυτό εγκρίνεται άπό τήν 'Αγγλία και τή Γαλλία. Και οι τρεις Δυνάμεις τώρα αναλαμβάνουν νά πείσουν τήν Πύλη νά κάνει ανακωχή και νά συζητήσει τό ελληνικό ζήτημα. Παράλληλα δέ αποφασίζουν νά στείλουν στόλο στα παράλια τής Πελοποννήσου, για νά πείσουν τον Ίμβραήμ νά σταματήσει τις εχθροπραξίες. Ή ενέργεια αυτή όπως ξέρουμε κατέληξε στή ναυμαχία του Ναυαρίνου και στή διακοπή τών διπλωματικών σχέσεων τής Τουρκίας μέ τίς τρεις αυτές Δυνάμεις. Ή Τουρκία όμως εξακολουθεί ν ' αρνείται ανα­

κωχή και παραχώρηση αυτονομίας στους "Ελληνες. Γιαυτό ή Ρωσσία κήρυξε τον πόλεμο στην Τουρκία, εισέβαλε στις παραδουνάβιες Ηγεμονίες και στον Πόντο και τό 1829 κατέλαβε τήν Άδριανούπολη και τήν Τραπεζούντα και απειλούσε νά μπει στην Κων/λη. Τότε ή Τουρκία αναγκάσθηκε νά συνάψει τήν συνθήκη τής ειρήνης στην Άδριανούπολη, μέ τήν οποία άπεδέχθηκε τους όρους τής συνθήκης τοΰ Λονδίνου για ανακωχή μέ τους "Ελληνες και ίδρυση αυτόνομου ελληνικού κράτους. Τα όρια τοΰ έλληνικοΰ κράτους κα­

Ή σημασία της θυσίας τοΰ Γρηγορίου του Ε' 461

θορίσθηκαν με τό Πρωτόκολλο του Λονδίνου τό 1830 και 1832 και έτσι ιδρύ­

θηκε το ελληνικό κράτος. ((Οΰτω λοιπόν υπογραφείσης τον Σεπτέμβριον τοΰ 1829 της ειρήνης της Άδριανουπόλεως έλύθη τό μεταξύ της Ρωσσίας καί Τουρκίας ζήτημα, τό τεθέν προ 9 ετών άμα τω φόνω του Πατριάρχου εν Κων/λει καί παρελκυσθέν ένεκα της κακοπιστίας τών λοιπών Δυνάμεων καί μάλιστα της Αυστρίας» (Κανδηλώρου μνημ. έργο σελ. 270).

Ό Καρολίδης γράφει σχετικά: « Ό φόνος του Πατριάρχου δια της σφο­

δρας διαμαρτυρίας, ην προυκάλεσεν εκ μέρους της Ρωσσίας, έπήνεγκεν άπό του πρώτου έτους τήν ρωσσοτουρκικήν ρήξιν, ήτις καίπερ μή έπενεγ­

κοϋσα ευθύς τον πόλεμον, άλλ' όμως παριστώσα τούτον διαρκώς επικείμε­

νον, ένέπνεε θάρρος εις τους έπαναστάτας, έδημιούργει δε εν τη Ευρώπη αύτη ζήτημα έλληνικόν, πολιτικόν καί διπλωματικόν, προκάλεσαν μετά έτη τήν ρωσσικήν έπέμβασιν, τέλος δέ τον ρωσσικόν εναντίον της Τουρκίας πόλεμον, όστις μόνος έλυσεν οριστικώς τό ζήτημα καί έστερέωσε τό έργον της 'Επαναστάσεως καί τό ελεύθερον κράτος της Ελλάδος»19.

Γιαυτό εϊχε δίκαιο ό Σπ. Τρικούπης όταν έλεγε στή Βουλή στις 3 Αυ­

γούστου 1864 τα εξής: «Ή ανεξαρτησία έγράφη τό 1821... κατά τήν ήμέραν, καθ1 ην ό μέγας Πατριάρχης τών ορθοδόξων λαών, εξερχόμενος άπό τα άγια τών αγίων έκρεμάσθη άγιάζων καί άγιαζόμενος καί τρώγων ακόμη τον άγιον άρτον καί πίνων ακόμη τό αίμα τοΰ Κυρίου. Έκείνην τήν ήμέραν έγράφη τό δόγμα της ανεξαρτησίας... δια τοΰ αίματος τοΰ Γρηγορίου. Τοιαύτη γρα­

φή, κύριοι, είναι αδύνατον να εξαλειφθεί»20. Με αδιάσειστα τεκμήρια καί με γνώμες επιφανών ιστορικών αποδει­

κνύεται πασιφανέστατα ή τεράστια σημασία της θυσίας τοΰ Πατριάρχη καί ή μεγάλη συμβολή της στην επιτυχία της ελληνικής Επαναστάσεως καί στην ελευθερία της Ελλάδος. Πρώτον γιατί προκάλεσε τή δίκαιη αγανά­

κτηση τοΰ ελληνικού λαοΰ, τόνωσε τό πολεμικό του φρόνημα καί τήν από­

φαση του να αγωνισθεί μέχρις εσχάτων για τήν ελευθερία, όταν έβλεπε ότι ήταν πια αδύνατη ή συνύπαρξη με τους βάρβαρους Τούρκους. "Ετσι τό σύν­

θημα τοΰ αγώνα έγινε «ελευθερία ή θάνατος». Ή βάρβαρη πράξη τοΰ Σουλ­

τάνου έξήγειρε τήν κοινή γνώμη στην Ευρώπη καί στή Ρωσσία, ενίσχυσε τό φιλελληνικό κίνημα, πού επηρέασε τήν εξωτερική πολιτική τών Ευρωπαϊ­

κών Κρατών, καί άπό εχθρική πού ήταν στην αρχή της 'Επαναστάσεως άρ­

χισε να γίνεται φιλική. Περισσότερο επηρέασε τον Τσάρο, ό όποιος στην αρχή είχε παρασυρθεί άπό τον Μέττερνιχ, άλλα όταν γύρισε στή Ρωσσία καί έλαβε μέρος στην κηδεία τοΰ Πατριάρχου καί εΐδε τήν αγανάκτηση τοΰ ρωσ­

σικοΰ λαοΰ άλλαξε γνώμη, άρχισε να ενδιαφέρεται για τήν τύχη τών Έλλή­

19. Π. Κ α ρ ο λ ί δ ο υ, 'Ιστορία της Ελλάδος, εκδ. 'Ελευθερουδάκη, 1925, σελ. 671. 20. Δ. Π ε τ ρ α κ ά κ ο υ, Κοινοβουλευτική Ιστορία της Ελλάδος, τ. Α' σελ. 218­9.

462 Β. Χαραλαμποπούλου

νων και να ενεργεί για τη λύση τοΰ ελληνικού ζητήματος. Είναι δε γνωστό ότι κυρίως οί ενέργειες του Τσάρου πού άρχισαν μετά τον άπαγχονισμο τοϋ Πατριάρχη και τελείωσαν με τον ρωσσοτουρκικο πόλεμο καί τήν συνθήκη της Άδριανουπόλεως έπεσφράγισαν με επιτυχία το έργο της Ελληνικής Επαναστάσεως καί κατοχύρωσαν τήν ελευθερία τής Ελλάδος.

Πραγματικά ή θυσία τοϋ Πατριάρχη είχε ανυπολόγιστα καί ευεργετικά αποτελέσματα καί συνετέλεσε περισσότερο άπό κάθε άλλο στην επιτυχία τής Ελληνικής 'Επαναστάσεως. Το μαρτυρικό τέλος τοϋ Γρηγορίου τοΰ Ε' τον κατέταξε στή χορεία των μαρτύρων τής πίστεως καί τής πατρίδος, τον έκαμε εθνομάρτυρα και σύμβολο εθνικό και θρησκευτικό τοΰ ίεροΰ αγώνα τοϋ 1821.

ΣΤΑΥΡΟΎΛΑς Φ. ΤςΙΝΟΡΕΜΑ, δ.Φ.

ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ, ΛΟΠΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΤΟ ΝΟΗΜΑ ΤΟΥ ΗΘΙΚΟΥ ΛΟΓΟΥ

(Μελέτη πάνω στή γένεση και περιχαράκωση της ηθικής σκέψης)

Στην παρούσα μελέτη θα προσπαθήσω να δείξω ότι ή ηθική κρίση εϊναι το λογικό αποτέλεσμα δύο συνιστωσών: α) της ελευθερίας της εκλο­

γής του ηθικού υποκειμένου και β) τής λογικότητάς του. Ύπο μια έννοια μέ το να προβάλω αυτή τή θέση ίσως θεωρηθώ ότι περπατώ σε περπατημένες οδούς. Άπο τήν εποχή του 'Αριστοτέλη μέχρι σήμερα έχει αλλεπάλληλα υποστηριχθεί ή σημασία τής ελευθερίας και του ορθού λόγου στή σφαίρα τής ηθικής μέ αποκορύφωμα τήν Καντιανή ηθική φιλοσοφία. Ή θέση μου όμως μολονότι Καντιανή στην προέλευση της ξεπερνάει τα όρια τής Καν­

τιανής παράδοσης. Δίνει στις έννοιες τής ελευθερίας και του ορθού λόγου καινούργιες διαστάσεις και αντιμετωπίζει τον ρόλο τους στην ηθική άπο εντελώς νέα οπτική γωνία.

Α. rH έννοια τής ελευθερίας ώς λογικό συστατικό τοΰ ηθικόν λόγου

Ή έννοια τής ελευθερίας θεωρείται απόλυτα συνδεδεμένη μέ αυτή τής ηθικής υπευθυνότητας. Ή αρετή τότε μόνο είναι αρετή και ή κακία τότε μόνο κακία όταν τό πράττον άτομο εκλέγει για τον εαυτό του να πράττει ανάλογα. Ή ηθική μέ άλλα λόγια προϋποθέτει ότι ή ελεύθερη πράξη είναι δυνατή. "Ομως σκοπός τής παρούσας εργασίας δέν είναι να προσθέσει στή σωρεία τών επιχειρημάτων πού επιδιώκουν να δείξουν ότι ή ελευθερία τής πράξης είναι απαραίτητη προϋπόθεση τής ηθικής. Σκοπός της είναι να δεί­

ξει ότι ή έννοια τής ελευθερίας είναι όχι μόνο απαραίτητη προϋπόθεση τής ηθικής πράξης άλλα απαραίτητη λογική Ιδιότητα του ηθικού λόγου* ότι δηλαδή ή δομή τοΰ ηθικού λόγου εϊναι τέτοια ώστε τό έσχατο λο­

γικό συστατικό του είναι μια ελεύθερη επιλογή. Μέ άλλα λόγια, ή ηθική ελευθερία δέν αντιμετωπίζεται από άποψη ψυχολογική (δηλ. κατά πόσο τα ηθικά άτομα σαν τέτοια είναι εμπειρικά ελεύθερα νά διαλέγουν τί θά πράξουν) άλλα από άποψη καθαρά λογική (δηλ. κατά πόσο, αν άναλύσομε τό νόημα του ηθικού λόγου, θά βρούμε ότι ενα τουλάχιστο άπό τά λογικά συστατικά του σχετίζεται άμεσα μέ τήν έκφραση ελεύθερων επιλογών). Ή

464 Σταυρούλας Φ. Τσινόρεμα

βασική θέση ή οποία θα υποστηριχθεί είναι ότι ό αξιολογικός ηθικός λό­

γος σχετίζεται εννοιολογικά με την ελευθερία* ότι δηλαδή αποτελεί μέρος του νοήματος του ώς ηθικόν λόγου να εκφράζει τις ελεύθερες επιλογές των ηθικών υποκειμένων. Ό ηθικός λόγος σε τελευταία ανάλυση πηγάζει άπα τήν ελευθερία των ηθικών υποκειμένων και ταυτόχρονα εκφράζει αυτή τού­

τη τήν ελευθερία δυνάμει του νοήματος του. Οί πρώτοι φιλόσοφοι πού στον εικοστό αιώνα υποστήριξαν τήν λογική

σχέση ελευθερίας και ηθικής ήταν οί ύπαρξιστές και οί συγκινησιοκρά­

τες1. Παρά τό γεγονός ότι ό υπαρξισμός και ή συγκινησιοκρατία ανήκουν σε διαφορετικές φιλοσοφικές παραδόσεις, εν τούτοις όσον άφορα τήν ηθική συγκλίνουν σέ πολλά σημεία. Και ό ύπαρξιστής καί ô συγκινησιοκράτης ασχολούνται μέ τήν ϊδια ερώτηση : Τί συμβαίνει όταν οί άνθρωποι μετέχουν στην ηθική; Καί μολονότι καθένας τους διατυπώνει διαφορετικά τήν βασι­

κή αυτή ερώτηση καί υιοθετεί άλλη μέθοδο προσέγγισης της, εν τούτοις και οί δύο καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι αυτό πού οί άνθρωποι κάνουν όταν μετέχουν στην ηθική είναι να εκφράζουν τίς ελεύθερες επιλογές τους, να εκδηλώνουν τις προτιμήσεις ή τις στάσεις τους. Ή ηθική ώς μία δραστη­

ριότητα στην οποία μόνο τα ανθρώπινα όντα μπορούν να μετάσχουν γί­

νεται κατανοητή μόνο σέ σχέση μέ τήν ικανότητα τους να ασκούν ελευθε­

ρία εκλογής. Συγκεκριμένα όσον άφορα τον υπαρξισμό, ή φιλοσοφία του Sartre

(κυρίως της πρώιμης περιόδου) θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ώς παρα­

δειγματική προσπάθεια σύνδεσης της ελευθερίας μέ τήν ηθική. Ξεκινώντας από τήν βασική οντολογική αρχή ότι στον άνθρωπο «ή ύπαρξη προηγείται της ουσίας», μέ τήν έννοια ότι ό άνθρωπος δέν έχει ουσιαστική φύση πού να καθορίζει τί θα πράξει άλλα αντίθετα τί είναι ή τί θα γίνει εξαρτάται από τό τί θα πράξει, προικίζει τον άνθρωπο μέ μία αδέσμευτη καί χωρίς όρους ελευθερία. Ή ηθική συνίσταται στην άσκηση αυτής της απόλυτης ελευ­

θερίας. "Ας θυμηθούμε τις πασίγνωστες ρήσεις: Ό άνθρωπος φτιάχνεται' δέν είναι ολοκληρωμένος άπ' τα πρίν, φτιάχνεται διαλέγοντας τήν ηθική του...2

1. Ή συγκινησιοκρατία περιλαμβάνει ενα αριθμό διαφορετικών απόψεων. Μια μορ­

φή της θεωρίας αυτής εμφανίστηκε στή Σουηδία στα γραπτά τοϋ Alex Hagerstrom (βλ. κυ­

ρίως τό έργο του Till Fragan om den gàllande ràttens begrepp, Uppsala, 1917). Ή πρώτη εμφάνιση της στον 'Αγγλόφωνο κόσμο γίνεται μέ τήν έκδοση τοϋ έργου τών Ι. Α. Richards καί C. Κ. Ogden The Meaning of Meaning, London, 1923. Οί κυριώτεροι καί πιο διάσημοι εκπρόσωποι της όμως είναι ό Α. J. Ayer (βλ. κυρίως Language,, Truth and Logic, London, 1946) καί ό C. L. Stevenson (βλ. Ethics and Language, London, 1944 καί Facts and Values, Yale, 1963).

'Ελευθερία, Λογικότητα και το Νόημα τοΰ Ήθικοϋ Λόγου 465

'Επίσης:

Δεν έχουμε ούτε πίσω μας, οϋτε μπροστά μας, στη φωτεινή περιοχή των αξιών, οϋτε δικαίωση, οϋτε δικαιολόγηση. Είμαστε μόνοι, ασυγχώρητα μόνοι. Αυτό θα εκφράσω λέγοντας πώς ό άνθρωπος είναι καταδικασμένος να είναι ελεύθερος3.

'Όλα αυτά είναι δραματοποιήσεις της βασικής λογικής θέσης ότι οί ηθικές κρίσεις δεν περιγράφουν αντικειμενικές εξωτερικές αξίες άλλα εκ­

φράζουν τήν ελευθερία τών ηθικών υποκειμένων. Τα ηθικά υποκείμενα δημιουργούν τις ηθικές αξίες, το καλό καί τό κακό, μέσω τών επιλογών πού είναι διατεθειμένα να κάνουν. Οί επιλογές τους δεν είναι επιλογές ανάμεσα σέ εναλλακτικές δυνατότητες μερικές άπό τις όποιες είναι σωστές καί μερικές εσφαλμένες, άλλα είναι [επιλογές πού ακριβώς καθορίζουν οί ίδιες τί είναι σωστό καί τί εσφαλμένο. Γι' αυτό τό λόγο, κατά τον Sartre, δέν τίθεται θέμα γνώσης του όρθοϋ καί του εσφαλμένου, του κάλου καί του κακοΰ. Ό άνθρωπος μέ άγχος δημιουργεί τό καλό καί τό κακό μέσω τών ελευθέρων επιλογών του.

Ή θεωρία του Sartre ενισχύει τήν θέση τήν οποία εξέφρασα στην αρχή του παρόντος ότι ή ελευθερία δέν είναι μόνο ψυχολογική προϋπόθεση αλλά δομικό συστατικό της ηθικής. Διότι ό Sartre δέν λέει απλώς ότι ή ηθική δέν θα είχε σκοπό αν οί άνθρωποι δέν ήταν στην πραγματικότητα ελεύθεροι να διαλέγουν μεταξύ εναλλακτικών πράξεων, άλλα προβάλλει τήν ισχυρό­

τερη — λογική — θέση ότι αυτό πού οί άνθρωποι κάνουν όταν απονέμουν ηθικές κρίσεις είναι να άσκοϋν τήν ελευθερία τής εκλογής τους' ότι μέ άλλα λόγια οί ηθικές κρίσεις είναι εκφράσεις τών ελευθέρων επιλογών τών αν­

θρώπων πού τις απονέμουν. Ό πυρήνας λοιπόν τής υπαρξιακής ηθικής του Sartre είναι ότι, εάν μια πρόταση περί τοΰ πρακτέου δέν είναι γνήσια έκ­

φραση τής ελευθερίας τής εκλογής του ατόμου πού τήν εκφέρει καί δέν έχει γίνει μέ πλήρη συνείδηση ότι εΐναι τέτοια, δέν μπορεί να θεωρηθεί ηθική. 'Ερωτήματα όπως «Τί οφείλω να πράξω;», καί «Πώς οφείλω να ζώ;» είναι ερωτήματα πού πρέπει να απαντηθούν άπό κάθε άτομο για τον εαυτό του. "Αλλοι δέν μπορούν να αποφασίζουν για μας· είναι αδύνατο γι' αυτούς να πάρουν τις δικές μας αποφάσεις. Τό ηθικό ερώτημα εΐναι τέτοιο ώστε κάθε άνθρωπος πρέπει να τό απαντήσει για τον εαυτό του. ('Ακόμα κι' όταν παίρνομε συμβουλές άπό άλλους, εΐναι δική μας απόφαση να τό κάνομε).

2. J. Ρ. Sartre L'Existentialisme est un Humanisme, 1946, ελληνική μετάφραση Κώ­

στα Σταματίου στο Οί Λέξεις καί ό 'Υπαρξισμός e/V ένας 'Ανθρωπισμός, έκδ. Άρσενίδη, 'Αθήνα, 1965, σ. 332.

3. "0.7t., σ. 306.

466 Σταυρούλας Φ. Τσινόρεμα

Και αυτό, θέλω να υποστηρίξω, αποτελεί τουλάχιστο μέρος του νοήματος της λέξης «ηθικός».

Το ότι τό νόημα τοϋ ήθικοΰ αξιολογικού λόγου συνίσταται πρωταρχικά στην έκφραση των επιλογών τών ηθικών υποκειμένων έχουν υποστηρίξει μέ ευστροφία και λογικό σφρίγος οι συγκινησιοκράτες. Οι συγκινησιοκρά­

τες ήταν οί πρώτοι αναλυτικοί φιλόσοφοι πού υποστήριξαν ότι οί ηθικές κρίσεις δέν είναι περιγραφικές — τουλάχιστον όχι πρωταρχικά.

Περιγραφικές είναι οί προτάσεις οί όποιες αναφέρονται σέ ό,τι υπάρχει αντικειμενικά' περιγράφουν γεγονότα ή αντικείμενα τοϋ εξωτερικού κόσμου (φυσικού ή υπερφυσικού) και σαν τέτοιες μπορεί νά είναι αληθείς ή ψευδείς. Π.χ. «Ή σελήνη είναι δορυφόρος της γης», «Οί βάτραχοι δέν μεγαλώνουν στα δένδρα». Τό νόημα τους εΐναι πληροφοριακό και γνωστικό, δηλαδή ή πρωταρχική τους λειτουργία στο λόγο εΐναι να παρέχουν γνώση. Οί περι­

γραφικές προτάσεις αντιδιαστέλλονται μέ τις εκφραστικές οί όποιες δέν περιγράφουν τον εξωτερικό κόσμο άλλα εκφράζουν τις διαθέσεις, στάσεις' επιθυμίες κλπ. τών ομιλούντων ατόμων σχετικά μέ τον εξωτερικό κόσμο· Π.χ. «Σταματεΐστε τήν φιλονεικία», «Μακάρι νά βρέξει!». Προτάσεις κα­

θαρά εκφραστικές, όπως οί παραπάνω, δέν υπόκεινται στις τιμές αλήθειας ή ψεύδους.

Οί ηθικές κρίσεις, όπως πρώτοι έδειξαν οί συγκινησιοκράτες, δέν εΐναι περιγραφικές, τουλάχιστον όχι πρωταρχικά, μέ τήν έννοια ότι οί τιμές αλή­

θειας τους δέν εξαντλούν τό νόημα τους. Συγκεκριμένα, γιά τον Α. J. Ayer> τον σπουδαιότερο "Αγγλο εκπρόσωπο της συγκινησιοκρατίας, ή παρουσία ενός ήθικοϋ όρου σέ μια πρόταση χρησιμεύει γιά νά δείξει ότι ή διατύπωση της συγκεκριμένης πρότασης συνοδεύεται άπό ορισμένα συναισθήματα στον ομιλητή. Νά πάρω τό παράδειγμα τοϋ Ayer, αν κάποιος πει «"Εκανες άσχημα πού έκλεψες εκείνα τα χρήματα» φανερώνει τήν αποδοκιμασία του γιά τήν πράξη αυτή. Είναι σαν νά είχε πει «"Εκλεψες εκείνα τα χρήματα» μ' ενα παράξενο τόνο αποστροφής ή νά τό είχε γράψει μέ τήν προσθήκη θαυμαστι­

κών στο τέλος («'Έκλεψες εκείνα τα χρήματα!!») πού ακριβώς φανερώνουν τήν αποδοκιμασία του4. Παρόμοια άλλα πιο ολοκληρωμένη αντίληψη γιά τό νόημα του ήθικοϋ λόγου έχει ό 'Αμερικανός συγκινησιοκράτης C. L. Stevenson, ό όποιος χαρακτηρίζει τό εκφραστικό νόημα τών ηθικών κρί­

σεων ώς συγκινησιακό (emotive) διότι κατά τή γνώμη του οί ηθικές κρίσεις εκφράζουν κατά κύριο λόγο συγκινήσεις5.

Σύμφωνα λοιπόν μέ τήν συγκινησιοκρατική άποψη οί ηθικές κρίσεις

4. Βλ. Language, Truth and Logic, London, 1946, σ. 107. 5. Βλ. Ethics and Language, London, 1944.

Ελευθερία, Λογικότητα καί τό Νόημα τοΰ Ήθικοϋ Λόγου 467

μπορεί να έχουν καί περιγραφικό νόημα άλλα ή πρωταρχική τους λειτουρ­

γία στο λόγο, ή οποία καί τις χαρακτηρίζει, είναι εκφραστική. Οι ηθικές κρίσεις εκφράζουν συναισθήματα, στάσεις, διαθέσεις, συγκινήσεις κλπ. Π.χ. ή ηθική κρίση «"Εκανες άσχημα πού έκλεψες τα χρήματα τοΰ πατέρα σου, Δημήτρη» έχει (α) περιγραφικό νόημα (πού συνίσταται στο γεγονός της κλοπής τών χρημάτων τοΰ πατέρα του άπό τον Δημήτρη) καί (β) εκφρα­

στικό νόημα (πού συνίσταται στην έκφραση αποδοκιμασίας της παραπάνω πράξης). "Ομως, όπως σωστά τονίζουν οι συγκινησιοκράτες, τό εκφραστικό νόημα είναι λογικά πρωταρχικό διότι, ενώ τό περιγραφικό νόημα τών ηθι­

κών όρων όπως «καλός», «κακός» κλπ. — δηλ. τα εμπειρικά χαρακτηριστι­

κά εξ αιτίας τών όποιων ονομάζουμε ορισμένα πράγματα καλά ή κακά δπως τήν κλοπή χρημάτων, τήν αφαίρεση ζωής κλπ. — μπορεί να διαφέρει άπό context σε context, τό εκφραστικό τους νόημα —■ δηλ. ή έκφραση στά­

σης επιδοκιμασίας ή αποδοκιμασίας — παραμένει αμετάβλητο σέ όλα τά context λόγου όπου χρησιμοποιούνται αυτοί οί όροι.

Έάν ή συγκινησιοκρατική θεωρία είναι ορθή, τότε, όπως θα δοΰμε παρακάτω (σσ. 469­471) κατοχυρώνεται πολύ περισσότερος χώρος για άσκη­

ση ελευθερίας εκλογής στην ηθική άπ' ό,τι εάν κάποια άπό τις περιγραφικές θεωρίες τοΰ νοήματος τοΰ ήθικοΰ λόγου (π.χ. ένορασιοκρατία)6 ήταν ορθή. Γιατί φανερά είμαστε ελεύθεροι να διαλέξομε τί να έπιδοκιμάσομε ή να άποδοκιμάσομε σ' ένα πολύ μεγαλύτερο βαθμό άπ' ό,τι είμαστε ελεύθεροι να διαλέξομε τί συμβαίνει καί τί δεν συμβαίνει στον κόσμο. Πράγματι θά μπορούσε κανείς νά ισχυρισθεί ότι δέν μποροΰμε καθόλου να διαλέξομε εάν κάτι συμβαίνει ή δέν συμβαίνει, ενώ μποροΰμε νά διαλέξομε εάν θά έκφρά­

σομε επιδοκιμασία ή αποδοκιμασία απέναντι σέ κάτι τό όποιο συμβαίνει. Άλλα προτού άναλύσομε περισσότερο τις προεκτάσεις της παραπάνω θέ­

σης πρέπει νά έξετάσομε κατά πόσο ή συγκινησιοκρατική αντίληψη γιά τήν εκφραστική λειτουργία τοΰ ήθικοΰ λόγου είναι ορθή.

Ό καθημερινός λόγος φαίνεται νά επικυρώνει τις διαπιστώσεις τών συγκινησιοκρατών — τουλάχιστον στα βασικά τους σημεία. Πράγματι, όταν οί άνθρωποι διανέμουν ηθικές κρίσεις θεωροΰνται ότι εκφράζουν τήν επι­

δοκιμασία τους προς τά πράγματα πού ονομάζουν καλά (ή ορθά, κ.λ.π.) καί τήν αποδοκιμασία τους προς τά πράγματα πού ονομάζουν κακά (ή άσχημα,

6. Ή ένορασιοκρατία είναι ή ηθική θεωρία ή οποία πρεσβεύει ότι οί ηθικές κρίσεις έχουν περιγραφικό νόημα διότι οί ηθικοί όροι αναφέρονται σέ ηθικές ιδιότητες — μόνο πού αυτές δέν είναι φυσικές άλλα μή­φυσικές καί sui­generis καί τις αντιλαμβανόμεθα με μια ειδική διανοητική ικανότητα, τήν ενόραση. Κυριότερος σύγχρονος εκπρόσωπος της ένορασιοκρατίας είναι ό G. Ε. Moore, βλ. τό έργο του Principia Ethica, Cambridge, 1903.

468 Σταυρούλας Φ. Τσινόρεμα

κλπ.). "Αν για παράδειγμα κάποιος έλεγε στον συνομιλητή του «Έκανες πολύ καλά πού εξόφλησες το χρέος σου" δεν είμαι όμως σίγουρος αν επι­

δοκιμάζω την πράξη σου» θα εθεωρείτο ότι εϊπε κάτι πολύ παράξενο, αν δχι κυριολεκτικά αντιφατικό7. Γιατί σ' αυτήν τήν περίπτωση ό ομιλητής εκ­

φράζει τήν έγκριση του για τήν πράξη τοϋ συνομιλητή του και ταυτόχρονα τήν αποσύρει. Παρατηρήσεις της μορφής «Ή συμπεριφορά τοϋ Χ ήταν πολύ καλή· δεν είμαι όμως σίγουρος αν τήν εγκρίνω» ή « Ό Χ εϊναι πολύ καλός άνθρωπος· δεν είμαι όμως σίγουρος αν τον εκτιμώ» — χωρίς τήν παροχή περαιτέρω εξηγήσεων για τήν ασυμφωνία — ακούγονται λογικά περίεργα. Στον καθημερινό λόγο κάποια λογική παραδοξότητα φαίνεται να υπάρχει στην ονομασία ενός πράγματος ώς καλοϋ (ή κακού) χωρίς τήν ταυτόχρονη αναφορά — άμεση ή έμμεση — σε κάποια ευμενή (ή δυσμενή, αντίστοιχα) στάση απέναντι του.

Τό ϊδιο περίεργα ηχεί ή ονομασία ενός πράγματος, μιας πράξης π.χ., ώς καλής (ή κακής) χωρίς τήν ταυτόχρονη αναφορά — άμεσα ή έμμεση — σε μια επιθυμία να τή δούμε να πραγματοποιείται (ή να μήν πραγματοποιεί­

ται, αντίστοιχα). Π.χ. αν κάποιος έλεγε «Ή επιστροφή τοϋ χρέους είναι (ηθικά) καλή πράξη άλλα δεν επιθυμώ να δώ κανένα οφειλέτη να επιστρέφει το χρέος του», πραγματικά θα έλεγε κάτι πολύ παράδοξο. Ή έκφραση στά­

σεων επιδοκιμασίας, ή αποδοκιμασίας, και ή έκφραση επιθυμιών δεν εΐναι δύο εντελώς ξεχωριστές λειτουργίες της ηθικής γλώσσας άλλα δύο όψεις μιας και τής αυτής λειτουργίας. Κι αυτό διότι στην πρακτική σφαίρα ή έκφραση επιδοκιμασίας, ή αποδοκιμασίας, απέναντι σε κάτι είναι εννοιο­

λογικά συνδεδεμένη με τήν έκφραση τής επιθυμίας να τό δοΰμε, ή να μή τό δούμε, να πραγματώνεται, αντίστοιχα. Αποτελεί εννοιολογική αλήθεια ότι επιθυμούμε νά συμβεί αυτό τό όποιο έπιδοκιμάζομε και επιθυμούμε νά μή συμβεί αυτό τό όποιο άποδοκιμάζομε. "Ετσι, δταν λέμε ότι οί ηθικές κρίσεις εκφράζουν στάσεις επιδοκιμασίας ή αποδοκιμασίας, υπονοείται ταυ­

τόχρονα ότι εκφράζουν τήν επιθυμία νά πράξομε ή νά δοΰμε νά συμβαίνει αυτό πού έπιδοκιμάζομε και τήν επιθυμία νά άποφύγομε ή νά δοΰμε νά μή συμβαίνει αυτό πού άποδοκιμάζομε.

Τήν εννοιολογική σύνδεση τοΰ ήθικοΰ λόγου μέ επιθυμίες ή στάσεις επιδοκιμασίας (αποδοκιμασίας), έχει υποστηρίξει ό σύγχρονος Όξφορδια­

7. Ή μόνη περίπτωση πού επιτρέπεται να πει κανείς «"Εκανες πολύ καλά... αλλά δέν επιδοκιμάζω», χωρίς λογική παραδοξότητα, είναι ή περίπτωση όπου παρέχεται μια περαΐ" τέρω εξήγηση για τήν ασυμφωνία. Π.χ. στο συγκεκριμένο παράδειγμα μια τέτοια εξή­

γηση θά ήταν: «Αυτά ήταν τα μοναδικά σου χρήματα καί τά χρειάζεσαι να αγοράσεις φάρμακα στα άρρωστα παιδιά σου». Χωρίς τέτοιες περαιτέρω εξηγήσεις, καί ceteris pari­

bus, προτάσεις τής μορφής «...καλό, αλλά δέν τό επιδοκιμάζω» ήχοϋν παράδοξα.

'Ελευθερία, Λογικότητα και το Νόημα τοϋ Ήθικοϋ Λόγου 469

νος φιλόσοφος Richard Μ. Hare, ό όποιος μολονότι μη συγκινησιοκράτης ασπάζεται και αναπτύσσει περαιτέρω την παραπάνω βασική αντίληψη της συγκινησιοκρατίας. Ό Hare χαρακτηρίζει τό εκφραστικό νόημα τών ηθι­

κών κρίσεων ως επιτακτικό και συνδέει την λογική ιδιότητα της έπιτακτικό­

τητας8 — την οποία παίρνει να ορίζει ολόκληρο τον αξιολογικό λόγο — με τήν έννοια της επιθυμίας. Ή βασική του θέση είναι ότι οι ηθικές κρίσεις ακριβώς επειδή εϊναι επιτακτικές, είναι γλωσσικές εκφράσεις επιθυμιών. Όπως λέει ό ϊδιος «τό να έχει κανείς μια επιθυμία σημαίνει να αποδέχεται μια επιταγή»9. Όλες οι επιταγές είναι εκφράσεις επιθυμιών στή γλώσσα. Αναλύοντας τήν έννοια της επιθυμίας γράφει χαρακτηριστικά για ολόκλη­

ρο τον αξιολογικό λόγο:

...εάν χρησιμοποιήσομε τή λέξη «επιθυμία» μέ πλατειά έννοια, μπορούμε να πούμε δτι κάθε αξιολόγηση, ακριβώς επειδή είναι επιτα­

κτική ενσωματώνει τήν επιθυμία να έχομε ή να κάνομε κάτι παρά κάτι άλλο. Ή πλατειά έννοια μέ τήν οποία χρησιμοποιούμε εδώ τήν λέξη «επιθυμία» είναι αυτή σύμφωνα μέ τήν οποία κάθε αίσθανθεΐσα διάθεση για πράξη μετράει σαν επιθυμία10.

"Ετσι καταλήγει δτι τό να θεωρήσουμε κάτι καλό τοΰ είδους του σημαί­

νει δτι έχομε τουλάχιστον κάποια διάθεση να τό διαλέξομε όταν, και έάν, διαλέγομε πράγματα απ' αυτό τό είδος σέ πραγματικές ή υποθετικές περι­

στάσε ι ς 1 1 / / / ουσία τον θέματος είναι δτι εάν οι άνθρωποι δεν είχαν επιθυμίες δεν θα τους έκανε καμμιά διαφορά τι συνέβαινε στον κόσμο, κι έτσι δέν θα είχαν κανένα λόγο να χρησιμοποιούν επιτακτική γλώσσα, δηλ. γλώσσα πού καλεί εν α πράγμα ν à συμβεί παρά εν α άλλο.

Οι παραπάνω παρατηρήσεις και ή αναφορά στον Sartre, τους συγκινη­

σιοκράτες και τον Hare, ήταν σχεδιασμένες να δείξουν δτι οί ηθικές κρί­

8. Ή έπιτακτικότητα (prescriptivity) όπως τήν συλλαμβάνει ό Hare είναι ή «ιδιότητα τοϋ συνεπάγεσθαι τουλάχιστον μια προστακτική» {Moral Thinking, Oxford, 1981, σ. 21). Έτσι όταν λέει ότι οί αξιολογικές ηθικές κρίσεις είναι επιτακτικές εννοεί ότι συνεπά­

γονται άπλες προστακτικές της μορφής «Κάνε το» ή «Μή τό κάνεις». Καί ακριβώς επειδή οί ηθικές κρίσεις έχουν αυτή τήν χαρακτηριστική ιδιότητα μπορούν να κατευθύνουν τις πράξεις καί τις επιλογές μας. Έτσι , κατά τον Hare, ή ειλικρινής αποδοχή π.χ. της ηθικής κρίσης «Πρέπει να εξοφλήσεις τό χρέος σου» συνεπάγεται αναγκαία τήν αποδοχή της προσταγής «Εξόφλησε τό χρέος σου». Είναι παράλογο, άφοϋ κάποιος έχει ειλικρινά υιοθετήσει τήν πρόταση «Πρέπει να εξοφλήσεις τό χρέος σου», μετά να αρνηθεί τήν επιταγή «Εξόφλησε το».

9. Moral Thinking, σ. 91. 10. Freedon and Reason, Oxford, 1963, σ. 170. 11. «Descriptivism», Proceedings of the British Academy, 1963. Βλ. ανατύπωση του

στο The Is­Ought Question τοΰ W. D. Hudson (έκδοτης), London, 1969, 256.

470 Σταυρούλας Φ. Τσινόρπμα

σεις μέσω του έκφραστικοϋ­προτρεπτικοϋ (ή, στή γλώσσα του Hare, επιτα­

κτικού) νοήματος τους έχουν ουσιαστική σύνδεση με τήν έννοια της επιθυ­

μίας, δηλαδή σύνδεση ή οποία απορρέει άπο το ϊδιο το νόημα του ήθικοϋ αξιολογικού λόγου. Και αυτή ή σύνδεση τους μέ τήν έννοια της επιθυμίας αποτελεί τον στυλοβάτη της θέσης πού προέβαλα στην αρχή (σσ. 463­464) ότι ό ηθικός αξιολογικός λόγος είναι λογικά θεμελιωμένος στην έννοια της ελευθερίας. Διότι θεωρούμε ότι οι επιθυμίες μας πηγάζουν από τήν βούληση μας καί βρίσκονται ύπό τον έλεγχο μας, τουλάχιστον σ1 ενα πολύ μεγαλύ­

τερο βαθμό απ' ό,τι οι πεποιθήσεις μας. Είμαστε ελεύθεροι να διαλέγομε τις επιθυμίες μας σχετικά μέ τα γεγονότα του εξωτερικού κόσμου μ' ενα τρόπο πού δεν είμαστε ελεύθεροι να διαλέγομε ποια είναι τα γεγονότα του εξωτε­

ρικού κόσμου. Ό τρόπος αυτός είναι λογικός καί όχι εμπειρικός. Δηλαδή ή ελευθερία τήν οποία, μέσω της έκφρασης επιθυμιών, ή παρούσα εργα­

σία θεωρεί ότι θεμελιώνει τον ηθικό — καί πράγματι ολόκληρο τον αξιο­

λογικό — λόγο έγκειται όχι σέ μία εμπειρική (ψυχολογική) ικανότητα άλλα στην λογική δυνατότητα να επιθυμούμε ό,τιδήποτε χωρίς αντίφαση ή παραβίαση άλλων κανόνων της λογικής.

Μέ άλλα λόγια στην παρούσα μελέτη δέν θέλω να αντιδικήσω μέ τους αίτιοκράτες οί όποιοι ισχυρίζονται ότι ακόμα καί οι επιθυμίες μας στην πραγματικότητα έχουν αιτίες έτσι ώστε να τό δείξει κανείς ότι ό ηθικός λό­

γος εκφράζει επιθυμίες δέν θεμελιώνει τήν (ψυχολογική) ελευθερία του ηθικού άτομου. Ή ελευθερία ή οποία θεωρώ ότι θεμελιώνει στον ηθικό λόγο δεν έγκειται στην εμπειρική δυνατότητα να επιθυμούμε χωρίς αιτίες άλλα στην λογική δυνατότητα να επιθυμούμε ό,τιδήποτε χωρίς αντίφαση ή παρα­

βίαση άλλων κανόνων της γλώσσας μας. Αντίθετα δέν ισχύει τό ϊδιο μέ τις πεποιθήσεις μας, ή γενικά μέ τον τρόπο πού περιγράφομε τον κόσμο. 'Υπάρ­

χουν ορισμένες λογικές δεσμεύσεις πού καθορίζουν τις πεποιθήσεις μας. Π.χ. δέν είμαστε λογικά ελεύθεροι να διαλέξομε αν ή σελήνη είναι φτιαγμένη άπό τυρί ή όχι, ή αν ή γη είναι επίπεδη ή όχι, ενώ είμαστε λογικά ελεύθεροι να διαλέξομε αν θέλομε να ταξιδέψομε στην σελήνη ή όχι, ή να κάνομε τό γύρο της γης ή όχι, κλπ. Έάν κάποιος ερχόταν καί μας έλεγε ότι ή σελήνη είναι φτιαγμένη άπό τυρί, τότε υπάρχει μια καθορισμένη διαδικασία τήν οποία ακολουθώντας θα μπορούσαμε να τοΰ δείξομε ότι ή πεποίθηση του δέν στηρίζεται σέ σωστές ενδείξεις καί ότι επομένως είναι εσφαλμένη. Έάν όμως ό συνομιλητής μας παρ' όλες τις ενδείξεις πού τοΰ παρείχαμε εξακο­

λουθούσε να πιστεύει ότι ή σελήνη είναι φτιαγμένη άπό τυρί, τότε θα χαρα­

κτηρίζαμε τήν πεποίθηση του παράλογη. Ό ορθός λόγος δέν μας αφήνει να πιστεύομε ό,τιδήποτε γιά τον κόσμο. Τό τί πιστεύομε καθορίζεται άπό τις παρατηρήσεις μας, οί όποιες μέ τήν σειρά τους υπόκεινται στην «πίεση» τών εξωτερικών γεγονότων. 'Αντίθετα οί επιθυμίες μας δέν υπόκεινται σέ

'Ελευθερία, Λογικότητα και τό Νόημα του 'Ηθικού Λόγου 471

τέτοιες πιέσεις — τουλάχιστον όχι με τον ϊδιο τρόπο. Είμαστε λογικά ελεύ­

θεροι να επιθυμούμε ό,τιδήποτε12 σχετικά με τα εξωτερικά γεγονότα, ενώ δεν είμαστε το ϊδιο ελεύθεροι να πιστεύομε ό,τιδήποτε για τα εξωτερικά γεγονότα. Μ' αυτή τήν έννοια της λογικής δυνατότητας να επιθυμούμε ό,τι­

δήποτε, δηλ. της δυνατότητας να επιθυμούμε χωρίς λογική αντίφαση ή παραβίαση άλλων κανόνων της γλώσσας, ή ηθική μέσω τοΰ εκφραστικού νοήματος της είναι θεμελιωμένη στην έννοια της ελευθερίας.

Β. Ή λογικότητα τον ηθικόν λόγον και ή περιχαράκωση της ηθικής εΧενθερίας

'Εάν σταματούσα στο σημείο αυτό τήν ανάλυση της λογικής δομής τοΰ ηθικού λόγου σίγουρα θα προκαλούσα μορφασμούς φιλοσοφικής απο­

γοήτευσης. Έάν οί ηθικές κρίσεις δυνάμει τοΰ νοήματος τους εκφράζουν επιθυμίες και εάν λογικά μπορούμε νά επιθυμούμε ό,τιδήποτε, σημαίνει αυτό ότι μπορούμε νά έκφράζομε ό,τιδήποτε στις ηθικές μας κρίσεις; Μποροΰν π.χ. προτάσεις τής μορφής «Πρέπει νά στρίβεις πάντα δεξιά αφού πρώτα έχεις στρίψει αριστερά», ((Πρέπει νά μή μιλάς σέ κανέναν από τις 10 π.μ. εως τις 11 π.μ.» κτλ. νά χαρακτηρισθούν ως ηθικές εάν εξασφαλισθεί ότι εκφράζουν τήν ειλικρινή επιθυμία τοΰ ομιλούντος υποκειμένου; Ή απάντηση θα ήταν καταφατική εάν ό ηθικός λόγος οριζόταν μόνο ώς ενα είδος γλωσ­

σικής εκφράσεως επιθυμιών και τίποτε άλλο. "Ομως μία τέτοια απάντηση θα ήταν εσφαλμένη. Γλωσσικές εκφράσεις επιθυμιών τής μορφής «Μοΰ αρέσει τό κόκκινο κρασί», «Προτιμώ νά φορώ επίσημα ρούχα στή δουλειά μου», «Δώστε μου τό αλάτι, παρακαλώ» διαφέρουν λογικά άπό τις ηθικές εκφράσεις επιθυμιών, π.χ. «'Οφείλεις νά βοηθεϊς τον συνάνθρωπο σου» κλπ.

12. Βέβαια μερικές επιθυμίες μας μπορούν να χαρακτηρισθούν ώς ασύνετες ή εσφαλ­

μένες. Π.χ. ή επιθυμία νά πιούμε αλκοόλ, μολονότι μας τό έχει απαγορεύσει ό γιατρός, και ή ώς έκ τούτου ασθένεια μας. "Ομως δέν υπάρχει καμμιά λογική αντίφαση στο να επι­

θυμούμε να πιούμε αλκοόλ μολονότι μας βλάπτει. "Αλλο λογική αντίφαση κι άλλο άσυνε­

σία. Λογικά μπορούμε να επιθυμούμε ό,τιδήποτε μολονότι ορισμένες επιθυμίες μας μπο­

ρεί να είναι απερίσκεπτες και ενάντια στο συμφέρον μας. Μια περαιτέρω διευκρίνηση απαιτείται έδώ. "Οταν λέμε ότι μπορούμε λογικά νά επι­

θυμούμε ό,τιδήποτε, εννοούμε ό,τιδήποτε αντικείμενο, πράξη ή γεγονός, τό όποιο περι­

γράφομε μέ εντελώς ουδέτερους, μή αξιολογικούς όρους. Για παράδειγμα, δέν είμαι λο­

γικά ελεύθερη νά πω ότι επιθυμώ ο,τι μοΰ είναι ανεπιθύμητο. Αυτό πράγματι είναι μια καθαρή λογική αντίφαση. Διότι ό όρος «ανεπιθύμητο» δέν είναι ουδέτερος άλλα αξιολο­

γικός όρος. "Ετσι λοιπόν για νά αποφύγουμε άσκοπες περιπλοκές πρέπει νά τροποποιή­

σομε τήν παραπάνω πρόταση ώς έξης: «Είμαστε λογικά ελεύθεροι νά επιθυμούμε ό,τιδή­

ποτε, όπου ή λέξη 'ό,τιδήποτε' δηλώνει κάτι πού περιγράφεται ουδέτερα και όχι μέ αξιο­

λογικούς όρους». Αυτή τήν περαιτέρω διασάφηση κάνει ό R. Μ. Hare στο Freedom and Reason, σ. 110.

472 Σταυρούλας Φ. Τσινόρεμα

Ή έννοια της ελευθερίας δεν άρκεΤ να ορίσει την ηθική. 'Απαραίτητη είναι ή συμπερίληψη ενός άλλου κριτηρίου πού να ξεχωρίζει τις ηθικές κρίσεις άπό άλλες — πράγματι όχι εντελώς ανόμοιες — προτάσεις πού πη­

γάζουν από τήν ελευθερία του ομιλούντος υποκειμένου, όπως αυτές πού ανέφερα πιο πάνω. Το ότι υπάρχει μεγάλη διαφορά μεταξύ τους το επιβε­

βαιώνει ό καθημερινός λόγος. Π.χ. ή απόφαση να πεθάνει κανείς για τήν πατρίδα του αντιμετωπίζεται ώς ένα εντελώς διαφορετικό θέμα άπό τήν απόφαση να φάει παγωτό σοκολάτα ή να φοράει πάντα λευκά υποκάμισα. Για τον παραπάνω ακριβώς λόγο θεωρώ τον υπαρξισμό τοΰ Sartre και τήν συγκινησιοκρατία τοΰ Ayer και τοΰ Stevenson σέ τελική ανάλυση ανεπαρ­

κή. Και ό Sartre και οί συγκινησιοκράτες προσπάθησαν μέ ζήλο να κατο­

χυρώσουν τήν ελευθερία τής ηθικής σκέψης, αλλά στην προσπάθεια τους αυτή παραμέλησαν άλλα θεμελιώδη χαρακτηριστικά της μέ αποτέλεσμα οί θεωρίες τους νά άδυνατοΰν να δείξουν πώς οί ηθικές κρίσεις διαφέρουν από εκφράσεις καθαρής προσωπικής προτίμησης, προσωπικού γούστου ή ακόμα και αυθαίρετου καπρίτσιου.

Θυμηθείτε τήν συμβουλή τοΰ Sartre στον βασανισμένο μαθητή του πού δέν μπορούσε νά αποφασίσει έάν έπρεπε νά μείνει μέ τήν χαροκαμένη μητέρα του στή σκλαβωμένη Γαλλία ή νά ενωθεί μέ τους Ελεύθερους Γάλ­

λους στή Βρεταννία: «Είσαστε ελεύθερος, διάλεχτε μόνος σας, δηλ. εφεύ­

ρετε»13. "Αλλά, εάν ή ηθική είναι ενα θέμα τοΰ «απλώς εφεύρετε», τότε δέν μπορεί νά βρει κανείς τήν παραμικρή διαφορά ανάμεσα α) στην εκλογή μεταξύ τοΰ νά σκοτώσει ή νά μή σκοτώσει έναν άνθρωπο και β) στην εκλο­

γή μεταξύ τοΰ νά αφήσει ή νά μήν αφήσει μακριά μαλλιά. Ό Sartre ορί­

ζοντας τήν ηθική σαν μια απόλυτη, εντελώς αδέσμευτη και αδικαίωτη, άσκηση τής ελευθερίας τής εκλογής μας εξαλείφει όλες τις διαφορές πού συνήθως παίρνομε νά υπάρχουν ανάμεσα στις ηθικές επιλογές μας και στις εντελώς προσωπικές προτιμήσεις μας.

Τό ίδιο λάθος διαπράττουν και οί συγκινησιοκράτες. "Αν ή ηθική αξιο­

λόγηση δέν είναι τίποτε άλλο παρά μια απλή έκφραση επιδοκιμασίας ή απο­

δοκιμασίας, μια συγκινησιακή αντίδραση σαν «Ζήτω!» ή «Ου!!» σέ σχέση μέ διάφορα γεγονότα, τότε οί ηθικές κρίσεις καθίστανται λογικά ισοδύνα­

μες μέ επιφωνήματα, μέ εκφράσεις άπλοΰ προσωπικού γούστου και ιδιοσυγ­

κρασίας. Έάν κάποιος έλεγε, για παράδειγμα, «"Ολοι οί ηλικιωμένοι πρέπει να θανατώνονται» και μέ αυτή τήν πρόταση εξέφραζε τήν ελεύθερη επιδο­

κιμασία του για τήν θανάτωση τών ηλικιωμένων ατόμων, τότε αυτή θα ήταν μια απόλυτα θεμιτή ηθική πρόταση — σύμφωνα μέ τήν συγκινησιακή

13. Sartre, ό'.π., έλλ. μετάφρ. Κώστα Σταματίου, ο.π., σ. 313.

'Ελευθερία, Λογικότητα και το Νόημα τοϋ Ήθικοϋ Λόγου 473

και Σαρτρική θεωρία της ηθικής. Και αυτό θα ήταν το τέλος τοϋ θέματος δεδομένου ότι ή ελεύθερη έκφραση επιδοκιμασίας (αποδοκιμασίας) είναι — σύμφωνα με τις παραπάνω θεωρίες — ό μόνος σκοπός τών ηθικών κρίσεων.

"Ομως στον καθημερινό λόγο ή έκφραση επιδοκιμασίας (αποδοκι­

μασίας) δεν αρκεί για τον χαρακτηρισμό μιας πρότασης ώς ηθικής. 'Αντί­

θετα, προσδοκούμε άπό τους ανθρώπους να παρέχουν ένα είδος δ ι κ α ί ω ­

σ η ς για τις επιθυμίες τους όταν τις εκφράζουν με ηθικούς όρους δπως «'Οφείλεις νά...», «Πρέπει νά...», «Είναι ηθικά επιβεβλημένα νά...» κλπ. Έτσι αναδύεται ώς ενα δεύτερο θεμελιώδες χαρακτηριστικό τοϋ ήθικοϋ λόγου το (λογικό) γεγονός ότι οί ηθικές κρίσεις πρέπει νά θεμελιώνονται με άποχρών­

τες λόγους. Τί εννοώ μ' αυτό: Έάν κάποιος πει «'Οφείλω νά πράξω το Χ», είναι α) πάντα λογικά επιτρεπτό νά τον ρωτήσομε τον λόγο για τον όποιο εξέφρασε τήν παραπάνω ηθική κρίση, και β) ποτέ λογικά επιτρεπτό νά αρνηθεί νά μας πει το λόγο. Αυτό το χαρακτηριστικό, τό ότι δηλ. οί ηθικές κρίσεις πρέπει νά υποστηρίζονται μέ λόγους, είναι αυτό πού διακρίνει τις ηθικές κρίσεις άπό άπλες προτάσεις επιθυμιών, προσωπικών αισθημάτων κλπ. Είναι μια δέσμευση τοϋ όρθοϋ λόγου πάνω στην ελευθερία μας νά εκφράζουμε ό,τιδήποτε μέ ηθικούς όρους.

'Απλές εκφράσεις προσωπικών προτιμήσεων δέν χρειάζεται νά υποστη­

ριχθούν μέ λόγους. Σέ θέματα γούστου καθένας είναι ελεύθερος νά εκλέξει π.χ. εάν θα πάρει παγωτό φράουλα ή σοκολάτα χωρίς νά είναι απαραίτητο νά δώσει λόγο για τήν προτίμηση του. 'Εάν τοϋ ζητηθεί ό λόγος γιατί προ­

τιμάει τό ένα αντί για τό άλλο, μπορεί απλώς νά αδιαφορήσει για τήν ερώ­

τηση λέγοντας: «'Απλώς έτσι αισθάνομαι». "Ομοια σέ πολλές περιπτώσεις θα ήταν ακατάλληλο νά περιμένομε άπό τους ανθρώπους νά έχουν κάποιο λόγο για τήν προτίμηση τους στο κόκκινο χρώμα αντί για τό κίτρινο­ ή πάλι, νά ρωτήσομε κάποιον πού εκφράζει ικανοποίηση όταν βάζει μία θερ­

μοφόρα στα παγωμένα πόδια του γιατί συμβαίνει αυτό. Εΐναι λογικά επι­

τρεπτό νά έκφράζομε τις προσωπικές προτιμήσεις μας ή τά αισθήματα μας χωρίς νά δίνομε λόγο γι' αυτά. 'Αντίθετα άποχρώντες λόγοι εΐναι ακριβώς αυτό πού πρέπει νά έχομε όταν άπονέμομε ηθικές κρίσεις. Για παράδειγμα, εάν κάποιος πει « Ό Α εΐναι καλός άνθρωπος», είναι πάντα επιτρεπτό νά τον ρωτήσομε τον λόγο για τον όποιο θεωρεί τον Α καλό άνθρωπο. Και δέν είναι ποτέ επιτρεπτό νά απαντήσει «Τί εννοείς 'γιατί'; 'Απλώς είπα ότι ό Α εΐναι καλός άνθρωπος». Μια τέτοια απάντηση θα υποδήλωνε ότι ό συνομι­

λητής μας δέν παίρνει τήν ηθική στά σοβαρά. "Οπως έχει παρατηρήσει ό R. Μ. Hare14, όταν ένα πράγμα έχει ονομασθεί καλό (ή σωστό, ή άσχημο

14. Βλ. κυρίως τα έργα του The Language of Morals, Oxford, 1952, Freedom and Reason, Oxford, 1963 καί Moral Thinking, Oxford, 1981.

474 Σταυρούλας Φ. Τσινόρεμα

κλπ.) καθένας μπορεί να ρωτήσει· «Τί εϊναι καλό (ή σωστό, ή άσχημο κλπ.) σχετικά μ' αυτό;» Και ή απάντηση δέν μπορεί να είναι «'Απλώς ή καλωσύνη του (ή ορθότητα του, κλπ.)». Ή καλωσύνη, ή ορθότητα και οι άλλες ηθικές ιδιότητες είναι κατά την έκφραση τοΰ David Ross «επακόλου­

θες» (consequential)15, ή, κατά την έκφραση του Hare, «έπισυμβαίνουσες» (supervenient)16, πάνω σε άλλες μή­ήθικές ιδιότητες της συγκεκριμένης πράξης ή κατάστασης πού αξιολογείται καλή κλπ. "Οταν έκφέρομε μια ηθική κρίση για κάτι (πράξη ή κατάσταση), τήν έκφέρομε ακριβώς επειδή αυτό τό κάτι κατέχει ορισμένα μή­ήθικά χαρακτηριστικά (π.χ. τό ότι λιγο­

στεύει τήν πείνα, ή θα σώσει τήν ζωή κάποιου, ή θα απαλύνει τον πόνο κλπ.). "Ετσι βλέπουμε ότι ή ηθική θεμελιώνεται όχι μόνο ώς ελεύθερη άλλα

καί ώς ορθολογική δραστηριότητα. Οί ηθικές κρίσεις εκφράζουν επιθυμίες* αλλά οί επιθυμίες αυτές για να χαρακτηρισθούν ηθικές πρέπει να θεμελιώ­

νονται (άμεσα ή έμμεσα) μέ λόγο%)ς. Οί λόγοι πού δίνονται προς υπεράσπιση συγκεκριμένων ηθικών κρίσεων είναι εμπειρικές προτάσεις. Π.χ. εάν κά­

ποιος πει, «Ή προβολή αστυνομικών περιπετειών στην τηλεόραση πρέπει νά απαγορευθεί» (α), ή χρήση του «πρέπει» καθιστά επιτρεπτή τήν ερώτηση: «Γιατί;» Ή απάντηση, π.χ., «Διότι ή προβολή αστυνομικών περιπετειών αυξάνει τήν εγκληματικότητα μεταξύ τών έφηβων» (β), πού αιτιολογεί τήν συγκεκριμένη ηθική κρίση, είναι μια εμπειρική πρόταση πού μπορεί νά είναι εϊτε αληθής εϊτε ψευδής. "Ομως στο σημείο αυτό πρέπει νά προστεθεί ότι ή ηθική δέν εΐναι τό μοναδικό εΐδος κρίσεων πού απαιτούν τήν επίδοση λόγων. Καί άλλα γλωσσικά εϊδη χρειάζονται λογική δικαίωση· π.χ. «Βιά­

σου!», «Γιατί;», «Διότι τό τραίνο σου αναχωρεί σέ πέντε λεπτά».

(Ι) Κριτήρια ηθικής συνάφειας

'Απαραίτητο λοιπόν είναι νά προσθέσουμε δτι οί λόγοι πού προσφέ­

ρονται στην ηθική πρέπει νά εΐναι συναφείς. Π.χ. δέν μπορούμε νά δώσουμε ώς λόγο της ηθικής κρίσης «Δέν πρέπει νά προκαλείς άσκοπο πόνο στους συνανθρώπους σου», το ότι «ή εβδομάδα έχει επταήμερες» ή δτι «ή γη κι­

νείται γύρω άπό τον ήλιο». Τέτοιες εμπειρικές προτάσεις ηχούν παράξενα εάν δοθούν ώς λόγοι ηθικών προτάσεων. Τί λοιπόν καθορίζει τήν συνάφεια ορισμένων εμπειρικών προτάσεων στην ηθική καί όχι άλλων; Ή απάντηση, θέλω νά υποστηρίξω, έγκειται στο γεγονός ότι ορισμένες εμπειρικές προτά­

σεις υπάγονται κάτω άπό ορισμένες ηθικές αρχές. Υπονοούμενες μέσα σέ

15. Βλ. The Right and the Good, Oxford, 1930 καί Foundations of Ethics, Oxford, 1939.

16. Βλ. The Language of Morals, σσ. 80F, 131, 145, 153F επίσης Freedom and Rea­

son, σ. 21.

Ελευθερία, Λογικότητα και τό Νόημα του Ήθικοϋ Λόγου 475

τέτοιες εμπειρικές προτάσεις είναι ορισμένες γενικές αρχές οί όποιες και μόνο κατοχυρώνουν την ηθική τους συνάφεια. "Ετσι στο παραπάνω παρά­

δειγμα ή πρόταση (β) εΐναι συναφής προς τήν απονομή της επί μέρους ηθι­

κής πρότασης (α), διότι ή (β) εγκλείει και αποτελεί παράδειγμα της γενικής ηθικής αρχής. «Ό,τιδήποτε οδηγεί στην αύξηση τής νεανικής εγκληματι­

κότητας πρέπει να απαγορευθεί». Όρισμένες γενικές ηθικές αρχές μπορούν να αναχθούν σέ ακόμη γενικώτερες· π.χ. ή παραπάνω ανάγεται στην γενι­

κώτερη αρχή, ((ό,τιδήποτε οδηγεί στην αύξηση τής ανθρωπινής εγκλημα­

τικότητας πρέπει να απαγορευθεί», ή οποία μέ τή σειρά της μπορεί να ανα­

χθεί σέ ακόμη γενικώτερες εως ότου φθάσομε σέ μια θεμελιώδη, μή άναγώ­

γιμη, ηθική αρχή πού αναφέρεται στο απαραβίαστο τής ανθρώπινης ζωής­

π.χ. «Ή αφαίρεση τής ανθρώπινης ζωής εΐναι ηθικά απαγορευμένη». Θεμε­

λιώδεις ηθικές αρχές όπως ό σεβασμός τής ανθρωπινής ζωής, ό αμοιβαίος σεβασμός μεταξύ προσώπων, τό αίτημα για δικαιοσύνη, τήν ανακούφιση τοϋ πόνου κλπ., καθορίζουν σέ τελευταία ανάλυση τήν ηθική συνάφεια επί μέρους καταστάσεων, πράξεων ή χαρακτήρων (π.χ. τό ότι κάποιος έσωσε τήν ζωή κάποιου άλλου, τό ότι απάτησε συνάνθρωπο του, τό ότι βασάνισε ενα αθώο, κλπ.). Τέτοιες βασικές αρχές, επειδή ακριβώς καθορίζουν τί μπο­

ρεί και τί δέν μπορεί να χαρακτηρισθεί ώς ηθικά συναφές, ονομάζω κριτήρια ηθικής συνάφειας.

Βασική θέση τής παρούσας εΐναι ότι ή ύπαρξη τέτοιων κριτηρίων εΐναι απαραίτητο συστατικό τής λογικότητας τοϋ ηθικού λόγου. Πράγματι ή έννοια τής συνάφειας — του τί μπορεί και τί δέν μπορεί να ειπωθεί ώς συνα­

φές σ' ενα ορισμένο πλαίσιο λόγου — εΐναι συνυφασμένη μέ τήν έννοια τής λογικότητας. "Αποτελεί αίτημα τής λογικότητας ότι κάθε σκεπτόμενο άτομο πρέπει να έχει στην διάθεση του ενα ορισμένο σύνολο εννοιών ή κατηγοριών. Προσδοκούμε τό ελλογο άτομο να είναι ικανό να αποκτά όρισμένες έννοιες και να βλέπει τήν ανάγκη να τις χρησιμοποιεί σέ ορι­

σμένα πλαίσια λόγου αναφορικά προς ορισμένα descripta. Τό γεγονός ότι κάποιο άτομο δέν χρησιμοποίησε όρισμένες σχετικές έννοιες στην περι­

γραφή ενός πράγματος, ή τό γεγονός ότι χρησιμοποίησε έννοιες πού δέν ήταν σχετικές, αποτελεί λόγο για κριτική και του ιδίου και τής περιγραφής του. Π.χ. εάν ζητήσομε από κάποιον να μας περιγράψει τα μέρη ενός δέν­

δρου και μας δώσει μια περιγραφή ή οποία δέν περιλαμβάνει τις έννοιες «φύλλωμα», «κορμός», «ρίζα», σίγουρα θα θεωρήσομε τήν περιγραφή του ακατάλληλη. Έάν δέν δει ότι οί παραπάνω έννοιες εΐναι σχετικές μέ τήν περιγραφή του δένδρου, μολονότι ή περιγραφή του μπορεί να στηρίζεται σέ αληθείς προτάσεις, δέν μπορεί να θεωρηθεί κατάλληλη. Μέ τον ίδιο τρόπο, εάν ή παρατήρηση «ό αριθμός των αντικειμένων πού έχουν τέσσερα πόδια σ' αυτό τό δωμάτιο εΐναι οκτώ» ειπωθεί στή μέση ενός tête­à­tête έρω­

476 Σταυρούλας Φ. Τσινόρεμα

τευμένων, θα ηχήσει οπωσδήποτε παράλογη. Ή έννοια της συνάφειας εϊναι απαραίτητο συστατικό της λογικότητας. Λογικότητα δεν είναι τίποτε άλλο παρά ή ικανότητα πού επιτρέπει στον κάτοχο της να καθορίζει ποιες ερωτή­

σεις είναι σχετικές και αρμόζουσες σέ διάφορες περιπτώσεις και ποιες απαντήσεις είναι δικαιολογημένο να δεχθεί σέ σχέση μέ τις ερωτήσεις πού ρώτησε.

Στην ηθική, όπως είπαμε, τα κριτήρια συνάφειας έχουν τήν μορφή ουσιαστικών πρακτικών άρχων πού καθορίζουν τήν ηθική αξία ορισμένων πεδίων της ανθρωπινής συμπεριφοράς και τήν ηθική απαξία άλλων. Τέτοιες αρχές είναι ό σεβασμός της ανθρωπινής ζωής, ό αμοιβαίος σεβασμός μεταξύ προσώπων, ή δικαιοσύνη, ή ανδρεία, ή τιμιότητα, ή φιλαλήθεια... και τα αντίθετα τους· ό,τι δηλαδή στον καθημερινό λόγο θα ονομάζαμε αρετές και κακίες. Αυτές οί αρχές περιορίζουν τήν ελευθερία να έκφράζομε ό,τιδήποτε στις επιμέρους ηθικές μας κρίσεις. Βέβαια δέν θέλω σ' αυτό τό σημείο να υποστηρίξω ότι οί αρχές αυτές είναι αμετάβλητες και ότι αποτελούν ενα κλειστό σύνολο. 'Αντίθετα υπάρχει πάντα ή πιθανότητα να διευρυνθούν ή οί ίδιες αρχές να ιεραρχηθούν διαφορετικά από ηθικό σέ ηθικό σύστημα. Π.χ. σέ αριστοκρατικές πολεμικές κοινωνίες ή ανδρεία θεωρείται ώς ή πιο σπουδαία αρετή, ενώ στην χριστιανική κοινωνία εισάγονται νέες αρετές, όπως ή ταπεινοφροσύνη και ή συγγνώμη, οί όποιες σέ πολλές περιπτώσεις αξιολογούνται ώς σημαντικώτερες άπό τήν ανδρεία. "Αλλωστε περιβόητες είναι οί περιπτώσεις ηθικών διαφωνιών πού αναφέρονται στην ιεράρχηση τών θεμελιωδών ηθικών αρχών μεταξύ τους. "Ομως παρ' όλα αυτά υπάρχουν ορισμένες ηθικές αρχές, κυρίως αρχές πού ρυθμίζουν πεδία της ανθρωπινής συμπεριφοράς όπως ή αφαίρεση της ανθρωπινής ζωής, οί σεξουαλικές και οικογενειακές σχέσεις, ή απονομή δικαιοσύνης σύμφωνα μέ τους νόμους και τα έθιμα μιας κοινωνίας, κλπ., πού λειτουργούν ώς έσχατα κριτήρια συνάφειας στα ηθικά συστήματα όλων τών κοινωνιών. Βεβαίως τί ακριβώς επιτάσσεται σέ σχέση μέ τα παραπάνω πεδία της ανθρωπινής συμπεριφοράς μπορεί να διαφέρει άπό κοινωνία σέ κοινωνία. Π.χ. σέ ορισμένες κοινωνίες επιτρέπεται ηθικά ή θανάτωση ενός άνθρωπου για θρησκευτικούς λόγους, ενώ σέ άλλες όχι* ομοίως μερικά ηθικά συστήματα επιτρέπουν τις πολυγα­

μικές σχέσεις, ενώ σέ άλλα θεωρούνται ώς σοβαρώτατο ηθικό παράπτωμα. Εκείνο όμως πού είναι σημαντικό είναι ότι κάποιες αρχές (π.χ. αρχές πού απαγορεύουν ορισμένους τρόπους αφαίρεσης της ανθρωπινής ζωής, ορισμέ­

να εϊδη σεξουαλικών σχέσεων κλπ.) απαντώνται σέ όλα τα ηθικά συστή­

ματα. Ή ύπαρξη τους θεωρείται αναγκαία για τον χαρακτηρισμό ενός συ­

στήματος ώς ηθικού. "Αν, λ.χ., ενα σύστημα πρακτικής συμπεριφοράς δέν περιελάμβανε καμμιά διάταξη σχετικά μέ τήν προάσπιση της ανθρωπινής ζωής, τις αμοιβαίες σχέσεις μεταξύ προσώπων, τήν παροχή ανταμοιβών και

Ελευθερία, Λογικότητα και το Νόημα τοϋ Ήθικοΰ Λόγου 477

ωφελημάτων, την απονομή δικαιοσύνης σύμφωνα με τους νόμους και τα έθι­

μα της δεδομένης κοινωνίας, κάποιας μορφής ρυθμίσεις γιά τις οικογενειακές και σεξουαλικές σχέσεις, δύσκολα θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ως ηθικό.

"Ομως πρέπει ταυτόχρονα να τονισθεί ότι ή αναγκαιότητα τών παρα­

πάνω άρχών­κριτήριων συνάφειας είναι εμπειρική και όχι λογική. Ό λόγος γιά τον όποιο απαντώνται λίγο­πολύ σέ δλα τα ηθικά συστήματα οφείλεται στο γεγονός ότι οί αρχές αυτές συνδέονται μέ ανάγκες και επιθυμίες πού, δεδομένου ότι ό κόσμος είναι όπως είναι, αποτελούν θεμελιώδεις ανάγκες και επιθυμίες όλων τών ανθρωπίνων όντων. Είπαμε πιο πάνω ότι οί ηθικές προτάσεις δυνάμει τοϋ νοήματος τους εκφράζουν επιθυμίες και ότι οί επι­

θυμίες μπορεί λογικά να είναι ό,τιδήποτε. Υπάρχουν όμως ορισμένες πρω­

ταρχικές επιθυμίες, όπως π.χ. ή επιθυμία γιά επιβίωση, ανάπτυξη, αναπαρα­

γωγή, οί όποιες, μολονότι λογικά θα μπορούσαν να είναι διαφορετικές, εν τούτοις στην πραγματικότητα χαρακτηρίζουν όλα τα ανθρώπινα όντα17. Ή ικανοποίηση τους αποτελεί ουσιαστικό στοιχείο της ανθρωπινής ευδαι­

μονίας και ευημερίας. Αυτές τις βασικές ανθρώπινες επιθυμίες εκφράζουν οί θεμελιώδεις ηθικές αρχές (όπως ό σεβασμός της ανθρωπινής ζωής, ô αμοιβαίος σεβασμός μεταξύ προσώπων κ.λ.π.) πού ονόμασα κριτήρια ηθικής συνάφειας. Οί παραπάνω επιθυμίες δέν αποτελούν μέρος του ορισμού της έκφρασης «ανθρώπινο ον» και επομένως δέν είναι λογικά αναγκαίες (δηλ. μπορούμε να τις αρνηθούμε χωρίς λογική αντίφαση). Παρά τό γεγονός αυτό όμως, δέν μπορούμε να φαντασθούμε πώς θα ήταν τα ανθρώπινα όντα (ή αν θα υπήρχαν καθόλου) χωρίς αυτές τις επιθυμίες (γιά επιβίωση, ανάπτυξη, αναπαραγωγή κ.λ.π.). Γι' αυτό τό λόγο θα ονομάσω τις βασικές αυτές επι­

θυμίες «ανθρωπίνως αναγκαίες» δεδομένου ότι ή ύπαρξη τους είναι συνυφα­

σμένη μέ τήν ύπαρξη της ιδίας της ανθρωπινής ζωής. Βασική θέση της πα­

ρούσας είναι ότι οί ηθικές αρχές πού συνδέονται μέ αυτές τις επιθυμίες, μο­

λονότι αναγκαίες γιά τήν ύπαρξη κάθε ήθικοΰ συστήματος (ώς κριτήρια ηθικής συνάφειας), έν τούτοις είναι «ανθρωπίνως αναγκαίες» και όχι λογικά αναγκαίες. Λογικά θα μπορούσαν να εΐναι διαφορετικές (δηλ. να μην επι­

τάσσουν τό απαραβίαστο τής ανθρωπινής ζωής, τον αμοιβαίο σεβασμό με­

ταξύ προσώπων, τήν επιβολή τής δικαιοσύνης, κ.λπ. άλλα τα αντίθετα). "Ομως αυτές οί αρχές θα 'ίσχυαν γιά όντα μέ θεμελιώδεις ανάγκες και επι­

θυμίες πολύ διαφορετικές από τις δικές μας. 'Εάν οί θεμελιώδεις ανάγκες και επιθυμίες τοΰ ανθρωπίνου γένους άλλαζαν ριζικά, τότε και οί βασικές

17. Βέβαια δέν θέλω να αρνηθώ ότι σέ μερικές περιπτώσεις οί άνθρωποι θυσιάζουν τις επιθυμίες αυτές για τήν ικανοποίηση άλλων, τις όποιες κάτω άπό ορισμένες συνθήκες αξιολογούν, ώς σημαντικώτερες (π.χ. αυτοθυσία γιά τήν πατρίδα). Όμως χωρίς τήν ύπαρξη ειδικών συνθηκών καί ceteris paribus, ή επιβίωση, ανάπτυξη, αναπαραγωγή, αποτελούν θεμελιώδεις επιθυμίες τών ανθρωπίνων όντων.

478 Σταυρούλας Φ. Τσινόρεμα

ηθικές αρχές πού τις εκφράζουν και πού με αυτό τον τρόπο καθορίζουν την ηθική συνάφεια τών έπί μέρους πράξεων τών ανθρωπίνων όντων θα άλλαζαν ριζικά μαζί τους. Σέ μια τέτοια περίπτωση ή ϊδια ή ιδέα της ανθρωπινής ευδαιμονίας και ευημερίας θα άλλαζε ριζικά περιεχόμενο.

Για να ολοκληρώσω, τα κριτήρια ηθικής συνάφειας, πού αποτελούν εκδήλωση της λογικότητας τής ηθικής σκέψης, επιβάλλουν ορισμένες ου­

σιαστικές δεσμεύσεις, δηλ. δεσμεύσεις περιεχομένου, στις ηθικές μας κρί­

σεις. Καθορίζουν τί μπορεί και τί δέν μπορεί να χαρακτηρισθεί ως ηθικά συναφές. "Εχουν τήν μορφή θεμελιωδών ηθικών άρχων πού συνδέονται μέ, και εκφράζουν, «ανθρωπίνως αναγκαίες» επιθυμίες. Γι' αυτό το λόγο, ή αναγκαιότητα αυτών τών άρχων και ή δέσμευση πού επιβάλλουν στην ελευθερία μας νά έκφράζομε ό,τιδήποτε στις ηθικές μας κρίσεις δέν είναι λογική. 'Από αυστηρά λογική άποψη, οί βασικές επιθυμίες μας θα μπορού­

σαν νά είναι διαφορετικές και επομένως τό περιεχόμενο τών ηθικών άρχών­

κριτηρίων συνάφειας θα μπορούσε (αυστηρά λογικά) νά είναι διαφορετικό. "Ομως, μέ δεδομένο ότι οί επιθυμίες αυτές είναι «ανθρωπίνως αναγκαίες», και οί αρχές πού τις εκφράζουν έχουν παρόμοια αναγκαιότητα για τα ανθρώ­

πινα όντα. (Θέλω μέ άλλα λόγια νά υποστηρίξω ότι οί εν λόγω βασικές ηθικές αρχές, μολονότι συνθετικές και όχι αναλυτικές, εν τούτοις έχουν τήν αναγ­

καιότητα προτάσεων όπως «Οί κροκόδειλοι δέν μεγαλώνουν πάνω στα δένδρα», ή «Οί άνθρωποι δέν μπορούν νά διανύσουν μέ τα πόδια 100 χλμ. μέσα σέ 30"», ή «Ή φύση εΐναι ομοιόμορφη», πού ξεπερνούν τήν αναγ­

καιότητα απλών εμπειρικών προτάσεων τής μορφής, « Ό αριθμός τών οκτα­

γωνικών αντικειμένων σ' αυτό τό δωμάτιο εΐναι δώδεκα». Θα ήθελα έτσι νά αποδώσω στα κριτήρια ηθικής συνάφειας ενα status ανάλογο μέ αυτό τών Καντιανών συνθετικών α priori κρίσεων ή τών Βιττγκενστιανών (Witt­

genstenian) θεμελιωδών προϋποθέσεων).

(II) Κριτήρια ορθολογικής άποδεκτικότητας

Παράλληλα μέ τα κριτήρια ηθικής συνάφειας, πού όπως είδαμε, δε­

σμεύουν τό περιεχόμενο τών ηθικών κρίσεων, λειτουργούν και ορισμένα άλλα κριτήρια πού δεσμεύουν τήν μορφή τών ηθικών κρίσεων. Τα κριτήρια αυτά θα ονομάσω κριτήρια ορθολογικής άποδεκτικότητας. 'Αντίθετα μέ τα κριτήρια συνάφειας, τα όποια δεσμεύουν τί ακριβώς επιθυμίες μπορούμε νά εκφράσομε τις ηθικές μας κρίσεις (π.χ. τήν επιθυμία για τήν τιμωρία του ένοχου άλλα όχι τήν επιθυμία νά αφήσουμε μακριά μαλλιά ή νά φοράμε λευκές κάλτσες), τα κριτήρια ορθολογικής άποδεκτικότητας εΐναι τυπικά κριτήρια τα όποια δεσμεύουν τό πώς πρέπει νά εκφράσομε τις επιθυμίες μας όταν τις έκφράζομε μέ ηθικούς όρους. Βασικά κριτήρια ορθολογικής άπο­

'Ελευθερία, Λογικόΐητα και το Νόημα τοϋ Ήθικοΰ Λόγου 479

δεκτικότητας, πού ισχύουν όχι μόνο για την ηθική άλλα για όλα τά εϊδη όρθοϋ λόγου (π.χ. επιστήμη), είναι ή συνέπεια, ή συνοχή, ή πληρότητα, ή λειτουργική απλότητα, ή αλήθεια. 'Από τα παραπάνω κριτήρια, πού αποτε­

λούν αναγκαίες προϋποθέσεις τοΰ εννοιολογικού μας πλαισίου18, ή συνέπεια και ή αλήθεια είναι ιδιαίτερα σημαντικές για τήν ηθική. Και τα δύο αυτά κριτήρια απορρέουν άπό το λογικό γεγονός ότι οι ηθικές κρίσεις για διά­

φορες καταστάσεις γίνονται έξ αιτίας ορισμένων χαρακτηριστικών πού κατέχουν οι έν λόγω καταστάσεις.

Πιο συγκεκριμένα, όσον άφορα τήν συνέπεια, αποτελεί αναγκαίο αί­

τημα τοΰ ορθού λόγου ότι, όταν κάποιος εκφράζει μια ορισμένη ηθική κρί­

ση για μια ορισμένη κατάσταση, πρέπει να ει ναι προετοιμασμένος να κάνει τήν ϊδια κρίση για οποιαδήποτε άλλη κατάσταση πού έχει τά ϊδια χαρακτη­

ριστικά μέ τήν πρώτη. "Ετσι, εάν κάποιος ονομάσει μια πράξη ^εσφαλμένη διότι εΐναι εκδήλωση ηθελημένης επιβολής πόνου, πρέπει μέ συνέπεια νά ονομάσει και οποιαδήποτε άλλη πράξη πού είναι επίσης εκδήλωση ηθελη­

μένης επιβολής πόνου εσφαλμένη. Τό λογικό αίτημα για συνέπεια στην ηθική έχει ιδιαίτερα τονίσει ό R. Μ. Hare ό όποιος θεμελιώνει τήν συνέ­

πεια ώς λογική ιδιότητα τοΰ ήθικοΰ λόγου και τήν ονομάζει «καθολικοποίη­

ση» {universalizability). Σύμφωνα μέ τήν θέση τοΰ Hare, εάν κάποιος έλεγε «Ή πράξη Χ είναι ακριβώς ϊδια μέ τήν πράξη Υ άπό όλες τις απόψεις εκτός άπό μιά, ότι ή Χ είναι μια καλή πράξη ενώ ή Υ δεν είναι», τότε θα προξε­

νούσε απορία στους ακροατές του. Θα προκαλούσε τό ερώτημα «'Αλλά πώς μπορεί ή μία νά εΐναι καλή και ή άλλη όχι, εάν είναι ακριβώς ίδιες; Πρέπει οπωσδήποτε νά υπάρχει μιά περαιτέρω διαφορά μεταξύ τους πού κάνει τήν μιά καλή καί τήν άλλη όχι»19. Αυτό συμβαίνει διότι, όπως ειπώ­

θηκε πιο πάνω (σ. 474), ή καλωσύνη εΐναι «έπισυμβαίνουσα» ή «επακόλου­

θος» ιδιότητα­ μέ άλλα λόγια εξαρτάται λογικά άπό ορισμένα εμπειρικά χα­

ρακτηριστικά πού ή συγκεκριμένη πράξη κατέχει καί έξ αιτίας τών οποίων τήν όνομάζομε καλή. Τά χαρακτηριστικά αυτά αποτελούν τον λόγο για τον όποιο έκφέρομε τήν συγκεκριμένη ηθική κρίση. Καί αποτελεί μέρος τοΰ νοήματος της έννοιας λόγος ότι κάθε λόγος εΐναι καθολικός {universal)' δηλ. εάν μία πράξη ονομασθεί καλή διότι έχει χαρακτηριστικά α τότε ακο­

λουθεί λογικά — βάσει τοΰ νοήματος της έννοιας τοΰ λόγου — ότι κάθε άλλη πράξη πού μοιράζεται τά ϊδια χαρακτηριστικά πρέπει επίσης νά ονο­

μασθεί καλή, εκτός εάν προσκομισθεί ενα περαιτέρω χαρακτηριστικό (δηλ.

18. Πρέπει νά τονισθεί ότι εδώ επιχειρείται περιγραφή τοϋ εννοιολογικού μας πλαι­

σίου όπως τό έχομε καί οί παραπάνω γνωστικές αξίες θεωρούνται ώς απαραίτητες προ­

ϋποθέσεις αύτοϋ τοϋ εννοιολογικού πλαισίου καί μόνο. 19. The Language of Morals, σ. 81.

480 Σταυρούλας Φ. Τσινόρεμα

ένας περαιτέρω λόγος) για να διαφοροποιήσει τις δύο περιπτώσεις. "Ετσι σε τελευταία ανάλυση ή ιδιότητα της καθολικοποίησης του ηθικού λόγου σημαίνει ότι είμαστε λογικά δεσμευμένοι άπό τό νά πούμε για δύο πράξεις ή καταστάσεις πού είναι ταυτόσημες στις καθολικές περιγραφικές τους ιδιό­

τητες ότι ή μία εϊναι καλή και ή άλλη όχι. Ή άρνηση της παραπάνω πρό­

τασης αποτελεί λογική αντίφαση. 'Εξίσου σημαντικό μέ τό κριτήριο της συνέπειας είναι τό κριτήριο της

αλήθειας. Είπαμε πιο πάνω ότι οι ηθικές κρίσεις μας πρέπει νά υποστηρί­

ζονται μέ λόγους· μέ άλλα λόγια όταν άπονέμομε ηθικές κρίσεις δέν κάνομε τίποτε άλλο παρά νά έκφράζομε επιδοκιμασία ή αποδοκιμασία για πράξεις ή ανθρώπους επειδή έχουν ορισμένα χαρακτηριστικά πού κάνουν τις πρά­

ξεις ορθές ή εσφαλμένες και τους ανθρώπους καλούς ή κακούς. Τώρα, σί­

γουρα θα ήταν άνορθόλογο νά κάναμε κρίσεις για ανθρώπους ή πράξεις χω­

ρίς νά έξακριβώσομε έάν στην πραγματικότητα έχουν τις σχετικές ιδιότη­

τες ή χαρακτηριστικά πού τους προσάπτομε. Π.χ. έάν κατηγορήσω τον Α ότι έκανε άσχημα νά κλέψει τα χρήματα της γιαγιάς του, και δέν είναι αλή­

θεια ότι έκλεψε τα χρήματα της γιαγιάς του, τότε ή αποδοκιμασία μου γι' αυτόν γίνεται εντελώς άτοπη.

Τό κριτήριο της πληρότητας, πού αναφέρεται στην πληρότητα των λό­

γων πού δίδονται υπέρ ή κατά διαφόρων ηθικών κρίσεων, είναι επίσης ση­

μαντικό στην ηθική. Π.χ. "Ας ύποθέσομε ότι θεωρώ τον Λ ηθικώς πολύ καλό άτομο επειδή δίνει πολλά χρήματα για φιλανθρωπικούς σκοπούς. Τό ερώ­

τημα σ' αυτή τήν περίπτωση είναι τό έξης: 'Υπάρχει κανένα άλλο στοιχείο γύρω άπό τον Α π.χ. τό ότι δίνει χρήματα για νά αποκτήσει δημόσια ανα­

γνώριση ή τό ότι τό κάνει για νά αποφύγει τήν μεγάλη φορολογία της πε­

ριουσίας του ή ότι ταυτόχρονα κλέβει τον συνεταίρο του, κ.λ.π. — πού έάν έπαιρνα μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα της συμπεριφοράς του θα μέ οδη­

γούσε στο συμπέρασμα ότι ό Α δέν είναι σέ τελευταία ανάλυση τόσο καλός όσο νόμιζα; Χαρακτηριστική ιδιότητα λοιπόν του λογικού ατόμου εΐναι ό όσο τό δυνατόν πιο ολοκληρωμένος έλεγχος της περίπτωσης για τήν οποία πρόκειται νά αποφανθεί ηθικά, ώστε νά μήν παραμελήσει στοιχεία πού μπορεί νά θεωρηθούν ηθικά σημαντικά για τήν κρίση του.

'Επίλογος

Οί ηθικές μας κρίσεις δέν πηγάζουν άπό τήν διάνοια μόνο. Εΐναι εκ­

φράσεις της προσωπικότητας μας σέ όλη της τήν πολυπλοκότητα. Στή βάση κάθε ηθικής κρίσης υπάρχει ενα μή άναγοηαμο βουλησιακο στοιχείο άπό τό όποιο και πηγάζει και τό όποιο κατοχυρώνει τήν ελευθερία του ηθικού λόγου. Όταν έκφράζομε ηθικές κρίσεις, έστω κι αν αυτές επικαλούνται

Ελευθερία, Λογικότηΐα καί το Νόημα τοϋ ' Ηθικού Λόγου 481

αρχές τις όποιες παίρνομε έτοιμες άπό άλλους ή ακόμα όταν απλώς τις δε­

χόμαστε χωρίς πολλή σκέψη, εν τούτοις υπό μία πολύ σπουδαία έννοια εί­

μαστε υπεύθυνοι γι' αυτές τις κρίσεις. Καί αυτό σημαίνει ότι, εάν είναι πρα­

γματικά αξιολογικές κρίσεις, δέν μπορούμε να τις πάρομε απλώς ώς δεδο­

μένες, όπως παίρνομε τα γεγονότα τοϋ εξωτερικού κόσμου ώς δεδομένα. Ταυ­

τόχρονα όμως ή ελευθερία μας στην ηθική υπόκειται στις δεσμεύσεις του ορθού λόγου. Ή ηθική ελευθερία δέν είναι μια αχαλίνωτη καί αδέσμευτη ελευθερία εκλογής άλλα είναι ελευθερία ορθολογικής εκλογής· μια άσκηση τής Καντιανής «καθαρής βουλήσεως» ή τής 'Αριστοτελικής «προαιρέσεως». Κανείς δέν μπορεί να παρελάσει αυθαίρετα καί μέ μια ακραία υπαρξιακή μόδα να αρχίσει να δημιουργεί τήν ηθική. Ή τελευταία υπόκειται στις δεσμεύσεις τοϋ ορθού λόγου, οί οποίες, όπως προσπάθησα να δείξω, συνί­

στανται στην λειτουργία ορισμένων κριτηρίων συνάφειας καί ορθολογικής άποδεκτικότητας πού καθορίζουν ποιες εκφράσεις βουλητικών επιθυμιών μπορούν καί ποιες δέν μπορούν νά χαρακτηρισθούν ώς ηθικές — μέ δεδο­

μένο ότι ό κόσμος είναι αυτός πού είναι καί οί άνθρωποι έχουν τις βασικές επιθυμίες πού έχουν.

Τα κριτήρια ηθικής συνάφειας καί τα κριτήρια ορθολογικής άποδεκτι­

κότητας (α) περιχαρακώνουν τήν ελευθερία τοΰ ηθικού λόγου καί (β) χρη­

σιμεύουν γιά να διακρίνουν τις ηθικές κρίσεις άπό άλλες, όπως ειπώθηκε πιο πάνω, όχι απόλυτα ανόμοιες εκφράσεις επιθυμιών. Τα κριτήρια ορθο­

λογικής άποδεκτικότητας επιβάλλουν τυπικές δεσμεύσεις στον ηθικό λόγο­

δηλαδή δέν δεσμεύουν τό τί ακριβώς θα έκφράσομε στις ηθικές μας κρίσεις αλλά τό πώς πρέπει νά έκφράσομε αυτό τό όποιο επιθυμούμε νά έκφράσομε σ' αυτές. Τα κριτήρια ηθικής συνάφειας όμως επιβάλλουν ουσιαστικές δε­

σμεύσεις περιεχομένου πού σέ πρώτη όψη φαίνονται νά εξουδετερώνουν πλήρως τήν ελευθερία μας στην ηθική: δεσμεύουν τί ακριβώς επιθυμίες μπορούμε νά έκφράσομε στις ηθικές μας κρίσεις (π.χ. τήν επιθυμία γιά τήν προστασία τών αδυνάτων αλλά όχι τήν επιθυμία νά άφήσομε μακριά μαλλιά). "Ομως σέ τελευταία ανάλυση ή ελευθερία μας δέν καταργείται άπ' αυτά. Διό­

τι, όπως είπαμε πιο πάνω, τα ουσιαστικά κριτήρια συνάφειας είναι αυτά πού είναι στην ηθική επειδή συνδέονται μέ θεμελιώδεις επιθυμίες τών ανθρωπί­

νων όντων. Καί οί επιθυμίες αυτές είναι λογικά ελεύθερες μέ τήν έννοια ότι θα μπορούσαν νά είναι διαφορετικές άπ' ό,τι είναι χωρίς λογική αντίφαση. "Ετσι ή ελευθερία μας στην ηθική, πού έγκειται στην λογική δυνατότητα νά επιθυμούμε ό,τι επιθυμούμε, μολονότι περιχαρακώνεται άπό τις απαιτή­

σεις τοΰ ορθού λόγου, τελικά δέν καταστρέφεται. Μέ δυο λόγια θά μπορούσα νά συνοψίσω τήν θέση τής παρούσας με­

λέτης λέγοντας ότι ή ελευθερία γεννάει, τήν ηθική σκέψη καί ό ορθός λόγος περιχαρακώνει τό πεδίο της.

ΑΓΓΕΛΟ­ΔΙΟΝΥΣΗ ΔΕΜΠΟΝΟΥ

18 3 7 ­ 1 8 5 6

ΕΙΚΟΣΙ ΧΡΟΝΙΑ ΘΕΑΤΡΙΚΗ ΖΩΗ ΣΤΗΝ ΚΕΦΑΑΟΝΙΑ

('Από ανέκδοτα έγγραφα)

Στα μέσα της τέταρτης δεκαετίας του ιθ' αιώνα, ό 'Αλέξανδρος Σολο­

μός1, δευτερότοκος γόνος ευκατάστατης αριστοκρατικής οικογένειας με­

γαλοκτηματιών2, φιλόμουσος και αισθηματίας3, με αξιόλογες νομικές σπου­

δές στην Ιταλία4, αντιμετωπίζοντας την έλλειψη θεατρικής στέγης στην Κεφαλονιά5, και την πρόσφορη διάθεση νά υποστηριχθεί επαγγελματική

1. Ό 'Αλέξανδρος Σολομός γεννήθηκε στα 1803 (Eugène­Rizo Rangabé, Livre d'Or de la noblesse Ionienne, V II, Cephalonie, Athènes 1926, σελ. 553). Στα 1837 πού πρωτο­

λειτούργησε το Θέατρο του ήταν αρκετά ώριμος, χωρίς πολλούς συναισθηματισμούς και μέ ανεπτυγμένο τό επιχειρηματικό πνεύμα, όπως μας προδίδουν πλείστα έγγραφα του Το­

πικού 'Ιστορικού Αρχείου Κεφαλονιάς, [Τ.Ι.Α.Κ.] στά όποια την κατάλληλη στιγμή θα αναφερθούμε.

2. Ό Γεράσιμος Σολομός από τα Θηράμονα τοΰ Έλιοΰ απέκτησε τρία αγόρια. Τό Δρα Μαρίνο, γνωστό στέλεχος της άγγλόφιλης μερίδας, μεγαλοφεουδάρχη στον Έλιό και καταπιεστή τοΰ αγροτικού στοιχείου. Τό Δρα Αλέξανδρο, διπλωματούχο νομικό, ιδρυτή τοΰ ομώνυμου Θεάτρου στο 'Αργοστόλι, και τό Νέστορα, κτηματία, έμπορο και ιδιοκτήτη Καζίνου στο 'Αργοστόλι, στέλεχος των αντιστασιακών και πολιτευτή της νεοριζοσπαστι­

κής ιδεολογίας. 3. Βλ. Σ π ύ ρ ο υ Ε ύ α γ γ ε λ ά τ ο υ , Ιστορία τοΰ Θεάτρου εν Κεφαλληνία, 1600­

1900, Έν 'Αθήναις 1970, σελ. 168. 4. Ό 'Αλέξανδρος Σολομός επανειλημμένα άσκησε τή δικηγορία γιά νά υπερασπι­

στεί τα οικογενειακά συμφέροντα μα και τα ατομικά του, άλλα και ώς επαγγελματίας αμει­

βόμενος δικηγόρος (Βλ. Τ.Ι.Α.Κ. Ίονικόν Κράτος, Δικαστικά. Βιβλίον αποφάσεων Πο­

λιτικού 'Αρχείου 'Αργοστολίου 1845, IIIβ, φ. 89Γ ). 'Επί Καποδίστρια διετέλεσε δικαστής στην ελεύθερη Ελλάδα (Σ. Ε ύ α γ γ ε λ ά τ ο ς , ο.π., σελ. 168).

5. Γιά τις προσπάθειες νά υπάρξει κατά καιρούς μόνιμη Θεατρική Στέγη στην Κε­

φαλονιά βλ. Ά γ γ ε λ ο­Δ ι ο ν ύ σ η Δ ε μ π ό ν ο υ , Στοιχεία γιά τή Θεατρική Στέγη στην Κεφαλονιά, Κεφαλληνιακά Χρονικά, τόμ. 2, 'Αργοστόλι 1977, σελ. 111­119.

Είκοσι χρόνια θεατρική ζωή στην Κεφαλονιά 483

θεατρική κίνηση στο 'Αργοστόλι6, διασκεύασε το αρχοντικό του, στη συνοικία του 'Αγίου Νικολάου των Τσιμάρα, σέ Θέατρο7. Ή ενέργεια του αύτη πού αποσκοπούσε να ικανοποιήσει τήν καλλιτεχνική ιδιοσυγκρασία του8, δεν ήτανε αμέτοχη άπό εμπορικό κερδοσκοπικό ενδιαφέρον, πάνω στο όποιο διέθεσε τεράστια κεφάλαια και έστήριξε πολλές ελπίδες9.

Για τό Θέατρο αυτό, πού κατέχουμε αρκετά στοιχεία αρχιτεκτονικά και τοπογραφικά, ελάχιστα γνωρίζαμε σχετικά με τή διοικητική, οργανωτική και διαχειριστική του διάρθρωση. Έκτος άπό τις ελάχιστες αναφερόμενες σύγχρονες του πηγές10 και μεταγενέστερους ιστορικούς11 και άπομνηματο­

γράφους12, κ α ν έ ν α έγγραφο στοιχείο δεν διαθέταμε γιά τή θεατρική δραστηριότητα της εποχής πού φημολογείται πώς λειτούργησε τό Θέατρο αυτό13, ούτε ακόμα και για εκείνη πού ακολούθησε μέχρι τό 1858­1859 πού πρωτολειτούργησε τό Θέατρο «Ό Κέφαλος»14, τόσο πού ή περίοδος από

6. "Ολο τον ιη' αιώνα μέχρι και τις αρχές του ιθ', οι θεατρικές παραστάσεις στο 'Αργοστόλι ήσαν κυρίως ερασιτεχνικές και δινόντανε στις σάλες των αρχοντικών και άπό τό 1805 μέχρι τό 1825 στό ξύλινο Θέατρο του Σπυρίδωνος Μπερέττα (Βλ. Σ π ύ ρ ο υ Ε ύ α γ γ ε λ ά τ ο υ , Τό Θέατρον τοϋ Σπυρίδωνος Μπερέττα, «Λειμωνάριον» προσφοράς εις τον καθηγητήν Ν. Β. Τωμαδάκην, Έν 'Αθήναις 1973, σελ. 457­477. Πρβλ. ' ί δ ι ο ν στην 'Ιστορία τοϋ Θεάτρου έν Κεφαλληνία, ό.π., σελ. 164).

7. Περιγραφή τοϋ Θεάτρου αύτοϋ βλ. εις Ά γ γ ε λ ο­Δ ι ο ν ύ σ η Δ ε μ π ό ν ο , ό.π., σελ. 116­119. Πρβλ. Μ α ρ ί α ς Σ ο λ ο μ ο ύ , Τό πρώτο Θέατρο της Κεφαλονιάς, περιοδ. «Θέατρο», αριθ. 14, Μάρτ.­ Άπρίλ. 1964, σελ. 42­43. Δ ι ο ν υ σ ί ο υ Λαύ­

ρα γ κ α, Τό Παληό Θέατρο, Έφημερίς των Κεφαλλήνων φ. 16, 29.7.1928, σελ. 5αβ. Τον ϊ δ ι ο ν στό Παγκεφαλληνιακόν Ήμερολόγιον τοϋ 1937, σελ. 54­56. 'Επίσης, Σ. Ε υ ά γ ­

γ ε λ ο ι ο, στην 'Ιστορία τοϋ Θεάτρου έν Κεφαλληνία, ό.π., σελ. 170 και πίνακα IB'. 8. Σ π υ ρ. Ε ύ α γ γ ε λ ά τ ο ς , ό.π., σελ. 168. 9. Βλ. Δ ί ο ν . Λ α υ ρ ά γ κ α , στην έφημ. των Κεφαλλήνων, ό.π., σελ. 5α. Πρβλ.

και Ά γ γ ε λ ο­Δ ι ο ν ύ σ η Δ ε μ π ό ν ο , ό.π., σελ. 117. 10. Francesco Cusani, La Dalmazia, le isole Ionie e la Grecia, visitate nel 1840. Me­

morie storico ­ Statistiche. T. B', Milano 1847, σελ. 90. 11. Βλ. ' Η λ ί α Τ σ ι τ σ έ λ η, Κεφαλληνιακά Σύμμικτα, τόμ. Α', έν 'Αθήναις 1906,

σ.σ. 601 και 607. 12. Βλ. Δ ί ο ν . Λ α υ ρ ά γ κ α , ό.π. 13. 'Υποστηρίζεται πώς τό Θέατρο Σολομού διέκοψε τις παραστάσεις του στα 1849

και ότι ανάμεσα 1849 καί 1858 πού πρωτολειτούργησε «Ό Κέφαλος» «ουδόλως άπαντώ­

μεν θεατρικός εκδηλώσεις έν Κεφαλληνία» (Σ πυρ . Ε ύ α γ γ ε λ ά τ ο ς , ό.π., σ.σ. 173 καί 174).

14. Τό Θέατρο «Κέφαλος» ιδρύθηκε πάνω σέ οικόπεδο της «εγχωρίου περιουσίας» άπό μεριδούχους μετόχους αριστοκρατικής καταγωγής (βλ. συμβόλαιο τοϋ μνήμονος 'Αργοστολίου 'Αθανασίου Σολομοϋ εις Γ ε ω ρ γ ί ο υ Μ ο σ χ ό π ο υ λ ο υ , Νοταριακή πρδξις συστάσεως εταιρίας προς άνέγερσιν τοϋ Θεάτρου Κέφαλος, περιοδ. «Κέφαλος», τευχ. 2/38, Άπρίλ. ­ Μάιος ­ Ιούν. 1973, σελ. 50. Πρβλ. Π α ν . Λ ο ρ ε ν τ ζά τ ο υ, Τό Θέατρο στην Κεφαλονιά, Ήμερολόγιον της Μεγάλης'Ελλάδος, 1928, σελ. 452­453). Τό

484 Άγγελο­Διονύση Δεμπόνου

1849 μέχρι το 1858, άστοχα, να χαραχτηρίζεται «άτονη άπο θεατρικής πλευ­

ράς»15. Πολύχρονη απασχόληση μας στο Τοπικό 'Ιστορικό "Αρχείο Κεφαλο­

νιας (Τ.Ι.Α.Κ.) έφερε στο φως πακτωλό εγγράφων16, πού φωτίζουν πολύ­

πλευρα τή ζωή του Θεάτρου στην αναφερόμενη περίοδο και συμπληρώνουν ή και ανατρέπουν καθιερωμένες πεποιθήσεις μας γύρω άπο αυτό.

Ό ιδιοκτήτης του 'Αλέξανδρος Σολομός καθόλη τή διαδρομή της λει­

τουργίας αύτοΰ τοϋ Θεάτρου, δεν εμφανίζεται ούτε ώς διαχειριστής ούτε ως επιχειρηματίας τών παραστάσεων, όπως μέχρι σήμερα πιστεύαμε. "Εχει περιοριστεί στον απλό ρόλο τοϋ ιδιοκτήτη τοϋ θεατρικοΰ χώρου και μόνο για τήν τακτική είσπραξη τοϋ συμφωνημένου ενοικίου ένδιαφέρετα17.

Τό Θέατρο διοικείται από τριμελή επιτροπή, τήν commissia18. Στή θεατρική περίοδο 1839­1840 τήν απαρτίζουν οί, Κόντε'Ιωάννης Δελλαδέτζι­

μας πρόεδρος19 και μέλη, Δρ. Σπυρίδων Φωκάς Κοσμετάτος20 και Κόντε Γεώργιος "Αννινος Χωραφας21.

Τό διοικητικό προσωπικό έχει πλήρη σύνθεση. Ίλονμίναδόρος (φρον­

Θέατρο πρωτολειτούργησε στή θεατρική περίοδο 1858­59 (βλ. Σ π υ ρ . Ε ύ α γ γ ε λ ά τ ο , δ.π., σελ. 191) και διατηρήθηκε ώς κτίριο μέχρι τό Σεπτέμβρη τοϋ 1943 οπότε καταστρά­

φηκε άπα γερμανική εμπρηστική βόμβα. Δέκα χρόνια αργότερα, μετά τους σεισμούς τοϋ 1953, κατεδαφίστηκε (βλ. Ά γ γ ε λ ο­Δ ι ο ν ύ σ η Δ ε μ π ό ν ο υ , Τό 'Αργοστόλι Διασκε­

δάζει ­ Τό Θέατρο στα Παρασκήνια ­ 'Αργοστόλι 1979 σελ. 312). Κατά τό ιδρυτικό του, καθένας από τους μεριδούχους έγινε ιδιοκτήτης θεωρείου της πρώτης ή της δεύτερης σειράς. Ή διάκριση αυτή καταργήθηκε μόλις στα 1939 έπί δημάρχου Κωνσταντίνου Γεράκη. Τό τότε Πρωτοδικείο Κεφαλληνίας καθόρισε τιμή αποζημιώσεως τών δικαιούχων θέτοντας σέ ισχύ τήν 143/1934 απόφαση τοϋ δημοτικού Συμβουλίου 'Αργοστολίου, «περί αναγκαστικής απαλλοτριώσεως λόγω δημοσίας ωφελείας τοϋ έν Άργοστολίω χειμερινού Θεάτρου Ό Κέφαλος», ή οποία είχε εγκριθεί μέ τήν 54704/22.7.1936 απόφαση τοϋ ύπουργοϋ τών Εσωτερικών Σκυλακάκη (βλ. έφημεριδ. Π α ρ α τ η ρ η τ ή ς , φ. 527, 18.3.1939, σελ. 4γ και «Ω» στο ϊ δ ι ο, φ. 528,! 24.3.1939, σελ. Ιαβ).

15. Σ π υ ρ . Ε ύ α γ γ ε λ ά τ ο ς, ο.π., σ.σ. 171, 172, 174. 16. Υπερβαίνουν τα εκατό. 17. Τ.Ι.Α.Κ. Ίονικόν Κράτος, Δικαστικά, Camera Civile di Argostoli, 3α Filza Pegnore

e Sequestri di Marzo 1840, φ. 43r . 18. Ή «κομίσια» ώς χαρακτηρισμός της διοικητικής επιτροπής τοϋ Θεάτρου θα γίνει

περισσότερο γνωστή στο Θέατρο «Κέφαλος», πού θα διαδεχτεί τό Θέατρο Σολομού. «Τή Διοίκηση τοϋ θεάτρου για δλα ανεξαιρέτως τα ζητήματα ποϋχαν σχέση με το θέατρο τήν είχε ή επιτροπή, ή κομίσια». (Βλ. Π α ν . Λ ο ρ ε ν τ ζ ά τ ο , ο.π., σελ. 457).

19. Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., Filza Comparse Marzo 1840, φ. 13»' . 20. Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., Filza Sequestri e Pegnore di Gennajo dell anno 1840, φ.φ. 139Γ

καί 141* . 21. Τ.Ι.Α.Κ. ό.π·, Filza Sequestri e Pegnore di Marzo 1840, φ. 5'' .

Είκοσι χρόνια θεατρική ζωή στην Κεφαλονια 485

τιστής φωτισμού) είναι ό Νικόλαος Μελίτας22, στην πώληοΊ τών μπολετίων (πωλητής εισιτηρίων), ό Σπύρος Στεφανάτος23, πορτινάγιος (θυρωρός), ό Μαρίνος Κατζαούνης24, άτρετζίστας (επιμελητής των επίπλων), ό 'Αδάμ Μαντζίνης25.

Το νοίκιασμα του Θεάτρου γίνεται άπό τή νεκρή θερινή περίοδο, το Μάη συνήθως, με συμφωνητικά ιδιωτικά γράμματα, πού μένουν στα χέρια του ιδιοκτήτη, ώς έγγραφα με πλήρη νομική ισχύ26. Ή θεατρική περίοδος πού συνήθως είναι πεντάμηνη χωρίζεται σε όνο ώρες, εκείνη του φθινοπώ­

ρου και τήν άλλη του καρναβαλιού και αυτές σε άμποναμέντα πού τό κάθε ένα καλύπτει τις παραστάσεις ενα μήνα.

Τα έγγραφα μας πιστοποιούν λειτουργία του Θεάτρου άπό τή θεατρική περίοδο 1837­1838, δηλαδή ένα χρόνο πριν άπό τή μέχρι σήμερα παραδεγμέ­

νη2 7 , χωρίς τούτο να προδικάζει αποκλεισμό και προγενέστερης λειτουρ­

γίας, πού δέν έχει όμως ακόμα υπεύθυνα πιστοποιηθεί. Ή διάθεση τών εισιτηρίων τών παραστάσεων γίνεται κατά τα και σή­

μερα καθιερωμένα στην είσοδο. Τό νοίκιασμα όμως τών πάλκων (θεωρείων) πραγματοποιείται άπό τήν εποχή των διαπραγματεύσεων. Ό εργολάβος κλείνει για λογαριασμό του τα θεωρεία σε εκλεκτικούς θεατές. Μεγαλο­

αστούς, ανώτερους αξιωματούχους της διοίκησης και της φρουράς, και νεαρούς αριστοκρατικούς γόνους, για τις παραστάσεις ένα μήνα. Μία τέτοια σειρά παραστάσεων συμπληρώνει ενα άμποναμέντο. Τή διαχείριση και διάθεση τών άμποναμέντων έχει ό ϊδιος ό ΐμπρεσάριος ή εξουσιοδοτημένος φροντιστής. Στην περίοδο πού αναφερόμαστε τό έργο διαθέσεως τών πάλκων το έχει αναλάβει ό Βερνάρδος Βικέντιου Φραδελόνης, ό κατοπινός καθηγη­

τής της ιταλικής στο Λύκειο του Αργοστολίου28. Πολύ πριν τό 1837 πού άνοιξε τό Θέατρο, βρίσκεται στο Αργοστόλι,

φυγάδας ό 'Ιταλός καρμπονάρος Αιμίλιος ή Έμίδιος Μιχαήλου Πιτζόλης29,

22. Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., 3α Filza Pegnore e Sequestri di Marzo 1840, φ. 43v . 23. Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., Filza Sequestri e Pegnore di Gennajo dell anno 1840, φ. 141' . 24. Τ.Ι.Α.Κ. Είρηνοδικεΐον 'Αργοστολίου, Filza Sequestri e Pegnore di Marzo 1840,

φ. 4r . 25. Στο ί δ ι ο , φ. 13'' . 26. Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., 3α Filza Pegnore e Sequestri di Marzo 1840, φ. 431' . 27. Σύμφωνα με τα μέχρι σήμερα παραδεγμένα το Θέατρο πρωτολειτούργησε στή

θεατρική περίοδο 1838­39 (βλ. Σ π ύ ρ ο Ε ύ α γ γ ε λ ά τ ο , ο.π., σελ. 169). Ή θεατρική περίοδος άρχιζε τον 'Οκτώβρη και τέλειωνε τή Μ. Σαρακοστή ( Μ α ρ ί α Σ ο λ ο μ ο ύ , ο.π., σελ. 42).

28. Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., Corte Civile, Δέσμη 22 'Οκτωβρίου 1840, φ. 30r . 29. Βλ. Δ ί ο ν . Λ α υ ρ ά γ κ α , Ή Φιλαρμονική Σχολή Κεφαλληνίας, Έφημερίς

τών Κεφαλλήνων, φ. 3, 29.4.1928, σελ. 4α.

486 Αγγελο­Διονύση Δεμπόνου

άριστος μουσικός και χορωδός30, ό όποιος ανάλαβε στη θεατρική περίοδο 1837­38 να διδάξει σε «επτά μαθήματα τους ανθρώπους οϊτινες συνθέτουν τον χορον του θεάτρου και τους εκατάστησεν επιτήδειους να τραγουδήσουν το εσπέρας είς το όποιον ακολούθησε ή ευεργετική παράστασις της πρωταγίο­

νιστρίας κυρίας Μαριάννας Βιτάλι του κυρίου Μπενβενούτου».31 Ή αμοιβή για τή διδασκαλία αυτή είναι είκοσι τάλιρα δίστηλα32.

Οί δυσκολίες, κυρίως οικονομικές πού αντιμετώπισε ό θίασος αυτός είναι μεγάλες. 'Ίσως οί παραστάσεις δεν απέδωσαν στο επίπεδο των δαπα­

νών. Γιά τοϋτο βλέπουμε ηθοποιούς33 καταχρεωμένους σε ξενοδόχους καί εστιάτορες34 τοΰ Αργοστολίου35.

Δυο χρόνια μετά, στή θεατρική περίοδο 1839­40, δίδει παραστάσεις στο 'Αργοστόλι αξιόλογος μελοδραματικός θίασος. Ίμπρεσάρίοι36 εΐναι ό Βενετσιάνος Xaverio Giorgi di Vicenzo καί ή Serafina Rubini di Fran­

cesco. Σέ έμψυχο υλικό ή συγκρότηση του θιάσου είναι σημαντική, μα καί ό εφοδιασμός του σέ σκηνικό εξοπλισμό εΐναι πλουσιότατος. Τό θίασο απο­

τελούν ή πρωταγωνίστρια καί ίμπρεσάρια Serafina Rubini, ή Gassima Go­

betti, ό ίμπρεσάριος καίπρωταγωνιστής Xaverio Giorgi, ό Mauro Massina, ό Giovanni Palotti, ó Gio Giacomini, ό I. Giorgi37, ό Φραντζίσκος "Οντι38, οί (πρακτικοί) τραγουδιστές Ευγένιος Ματζότης καί Ιωσήφ Κρίκας39, καί πιθανώς οί Φραγκίσκος Νατάλι καί Ιωσήφ Βεντουρίνι40.

30. Ό Αιμίλιος Πιτζόλη είναι ό πρώτος αρχιμουσικός τοϋ μουσικού ομίλου πού αργότερα θα εξελιχθεί στή Φιλαρμονική Σχολή Κεφαλληνίας (Πρβλ. Δ ί ο ν . Λ α ύ ­

ρ α γ κ α, ο.π.). 31. Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., Είρηνοδικεϊον Αργοστολίου, Δέσμη Αναζητήσεων 19 Γεναρίου

1838, φ. 25ΐ' . 32. Στο ϊ δ ι ο. 33. Μας διασώθηκε τό ονομά του, Νικόλαος Στεφάνου Γκήβοβικ. 34. "Οπως προκύπτει άπό μεταγενέστερα έγγραφα, οί ηθοποιοί, άνδρες καί γυναίκες,

διάγουν πολύ μετρημένη ζωή. Διαμένουν σέ νοικιασμένα δωμάτια ιδιωτών καί σιτίζονται σέ φτωχοεστιατόρια. (Βλ. Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., Filza Sequestri e Pegnore di Marzo 1840, φ. 24v . Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., 'Αναζητήσεις διό τήν 14 Φεβρουαρίου 1841, φ. 33·' , Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., Βιβλίον "Αποφάσεων Πολιτικού Αρχείου 'Αργοστολίου 1848 Ι, φ. 122·' ).

35. Τ.Ι.Α.Κ. ό.π., Δέσμη Αναζητήσεων 19 Γεναρίου 1838, φ. 31·' . 36. «Ίμπρεσάριος» είναι ό εργολάβος τών παραστάσεων. "Εργο του να συγκροτήσει

τό θίασο για ορισμένο αριθμό παραστάσεων έναντι καθορισμένης προικοδότησης. Πολλές φορές τα έξοδα είναι τεράστια καί δέν καλύπτονται μέ τις εισπράξεις, οπότε οί ίμπρεσάριοι χρεωκοποϋν.

37. Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., Filza Comparse Marzo 1840, φ.φ. 66·' καί 66ν . 38. Στο ΐ δ ι ο, φ. 25·' . 39. Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., Filza Pegnore e Sequestri di Marzo 1840, φ. 55·' . 40. Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., Filza Comparse Luglio 1840, φ. 179·' .

Είκοσι χρόνια θεατρική ζωή στην Κεφαλονιά 487

Τα περισσότερα και σημαντικότερα στελέχη τοϋ θιάσου αύτοϋ συμμε­

τέχουν συνεταιρικά και όχι μέ μισθό για τοϋτο εΐναι αλληλέγγυα υπόχρεα στα χρέη και υποχρεώσεις τοϋ θιάσου ολόκληρου.

Το Θέατρο έχει νοικιαστεί από τόν 'Αλέξανδρο Σολομό για λογαρια­

σμό τοϋ Giorgi και της Rubini μέ συμφωνητικό γράμμα ενοικιάσεως πού φέρει χρονολογία 1/13 Μαΐου 183941. Ό θίασος ήρθε στο 'Αργοστόλι κου­

βαλώντας αξιόλογο ατομικό βεστιάριο των ηθοποιών άλλα και πλοΰτο άπό σενάρια, παρτηοϋρες, λουμίνια (φωτιστικά σώματα για τη σκηνή), πορτατί­

να (φορητά κλουβιά για τή μεταφορά των ηθοποιών) και σκηνικό διάκοσμο, ιδιοκτησίας τοϋ ϊμπρεσάριου.

Δέ γνωρίζουμε τα έξοδα του θιάσου αύτοϋ, πρέπει όμως νά 'ναι τεράστια αν κρίνουμε άπό τα σημαντικά δάνεια πού έχει συνάψει και πού συνεχίζει να συνάπτει για νά πραγματοποιήσει τις εμφανίσεις του. "Αν σταθμίσουμε και τήν αδυναμία των ΐμπρεσάριων νά πληρώσουν τους μισθούς των έκτα­

κτων ή μισθοδοτούμενων ηθοποιών, τότε οί εισπράξεις πού αναφέρεται πώς πραγματοποίησε θά 'ναι ασήμαντες μπρος στις τεράστιες υποχρεώσεις. Και τοϋτο μολονότι ό θίασος διάγει μετρημένη ζωή άφοϋ και ή ϊδια ή πρωταγω­

νίστρια μένει σε νοικιασμένο δωμάτιο άστικοϋ σπιτιοϋ42. Στην παράσταση 22 Φεβρουαρίου τοϋ 1840 εισπράττονται στην είσοδο43,

εξι ρεγγίνες4'4' και δβολα παλαιά 47. Στις 23 Φεβρουαρίου, δώδεκα ρεγγίνες και δβολα παλαιά 80. Στις 24, έντεκα ρεγγίνες και δβολα 60. Στις 25, εβδο­

μήντα ρεγγίνες και 24 δβολα*5. Στή μπενεφιτσιάτα (τιμητική) της Γκάσιμας Γκομπέτι εισπράττονται στην είσοδο είκοσιτέσύερα τάλληρα καϊ 14 δβολα*6.

41. Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., 3α Filza Pegnore e Sequestri di Marzo 1840, φ. 43 r . 42. Στο σπίτι τοϋ Νικολή (Μαντζαβίνου) Μέγκουλα. (Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., Είρηνοδικεΐον

'Αργοστολίου, Filza Sequestri e Pegnore di Marzo 1840, φ. 24v ). Ό Νικολής Μαντζαβίνος είναι άνθρωπος πού κινείται γύρω άπό το Θέατρο. Το σπίτι του παραχωρείται συχνά για νά φιλοξενηθούν πρωταγωνιστές και μεταγενέστερα θά τόν συναντήσουμε ώς εγγυητή σέ συμφωνητικό εργολαβίας θεατρικών παραστάσεων.

43. Οί εισπράξεις αυτές, δικαίωμα εισόδου, ανεξάρτητες άπό τό νοίκιασμα των θεωρείων, αφορούν τα εισιτήρια και εκείνων ακόμα πού είχαν κλείσει θεωρεία «όμπονέ». Γι' αυτή τή θεατρική περίοδο έχουμε μία μαρτυρία χρέος «για τάλλαρα τέσσερα και δβολα όγδοηνταπέντε δια τήν τελείαν άποπληρωμήν δια το νοίκι τοϋ πάλκον όπου κρατούσε εις το Θέατρον δια τον άπερασμένον χρόνον και δια το άμποναμέντο τον Ιδίου θεάτρον». (Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., Corte Civile Δέσμη 22 Όκτωβ(ρίου) 1840, φ. 30Γ ).

44. Τα χρυσά τάλιρα της Μαρίας Θηρεσίας, αξίας τότε περίπου 5,50 χρυσά φράγκα. 45. Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., Είρηνοδικεΐον 'Αργοστολίου, Filza Sequestri e Pegnore di Marzo

1840, φ. 5V . Ή τεράστια αυτή άνοδος εισπράξεων θά πρέπει νά αποδοθεί ή σέ κάποια τι­

μητική ή σέ πρεμιέρα σημαντικού έργου. 46. Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., Filza Comparse Marzo 1840, φ. 66r .

488 Άγγελο­Διονύση Δεμπόνου

Κάτου άπο την οικονομική πίεση οι επιχειρηματίες συντρίβονται47. 'Από τις αρχές του 1840 και ενώ συνεχίζονται οί παραστάσεις, μέχρι και το καλοκαίρι, οί δικαστικές αποφάσεις και οϊ κατασχέσεις διαδέχονται ή μία την άλλη48. Οί παρτιτούρες, τα βεστιάρια, ό σκηνικός εξοπλισμός, οί εισ­

πράξεις της εισόδου, ακόμα και άπο τις τιμητικές, κατάσχονται για να ικα­

νοποιηθούν οί δανειστές. Τελικά επειδή τα κατασχεμένα δέν καλύπτουν τις απαιτήσεις ό Ξαβέριος Τζώρτζι κλείνεται στή φυλακή άπό όπου μέ συνο­

δεία, μετά από δικαστική άδεια οδηγείται, για δύο μόνο ώρες, στο γραφείο του προέδρου της κομίσια κόντε 'Ιωάννη Δελλαδέτζιμα για «να κάμη τους αναφορικούς λογαριασμούς τον θεάτρου49», γιατί παρά τή χρεωκοπία της επιχείρησης, είναι ώς φαίνεται αδιανόητο να διακοπούν οί παραστάσεις καί ή επιτροπή είναι εκείνη πού επωμίζεται τήν ευθύνη να τις συνεχίσει.

Ό αδελφός (;) της Rubini, Αντώνιος Ρουμπίνι του Φραγκίσκου, στην προσπάθεια να περισωθεί δ,τι είναι δυνατό, άναλαβαίνει τήν εργολαβία μέ αποτέλεσμα να υποστεί καί αυτός οικονομικές διώξεις γιατί τα χρέη πολλα­

πλασιάζονται. "Ετσι μέ απόφαση δεσμευτική του δικαστηρίου βρίσκεται αποκλεισμένος στην Κεφαλονιά καί τον Γενάρη τοϋ 1841, εκλιπαρώντας να έπισπευθοϋν αϊ πράξεις άπό τους δανειστές του ή να τοΰ επιτραπεί να αναχωρήσει άπό τό νησί50, χωρίς όμως καί τελικά νά τό πετύχει, γιατί ό σκληρός νόμος της εποχής πού υπερασπίζεται τά δάνεια, τον κρατεί στην Κεφαλονιά, ακόμα καί μετά τον Φεβρουάριο τοϋ 184151.

Σύγχρονα όμως καί ενα άλλο όνομα υπεισέρχεται μέ δικαιώματα εργο­

λαβίας άλλα καί δανείστριας στο θέατρο τήν εποχή αυτή. Ή Κατερίνα Ρόφερ

47. Δανειστές του φέρονται οί : Giovanni Tomasin (T.Ι.Α. Κ. ό.π., Filza Comparse Marzo 1840, φ. 66v ), Σπυρίδων Μπούρμπαχης (T.Ι.Α.Κ. ο.π., Filza Sequestri e Pegnore di Gennajo dell anno 1840, φ. 141 >' ), Παναγιώτης Καγκελάρης (T.I.A.K. ό.π., Είρηνοδικεΐον 'Αργοστολίου 2α Filza Diversa Progressiva di Luglio 1840, φ.φ. 202'" , 202ν , 2511' , 251ν ), 'Ιωάννης Χωραφάς τοϋ Μαρίνου (Τ.Ι.Α.Κ. ό.π., Filza Sequestri e Pegnore di Marzo 1840, φ.φ. 4 r καί 4V ), Ιωάννης Ταμαούνας καί σύντροφοι του,— πιθανώς έκτακτοι ηθοποιοί, μη συμμετέχοντες στο συνεταιρισμό —, (Τ.Ι.Α.Κ. στο ί δ ι ο , φ.φ. 5r καί 5ν ), 'Αλέξανδρος Σολομός για τά νοίκια του (Τ.Ι.Α.Κ. ό.π., 3α Filza Pegnore e Sequestri di Marzo 1840, φ.φ. 43r , 43v , 155r , 155* ).

48. Στο τέλος της μελέτης μεταγράφουμε καί σχολιάζουμε μερικά σχετικά έγγραφα πού κρίθηκαν αξιόλογα για τά πολλαπλά καί πολύτιμα στοιχεία πού μας προσφέρουν. 'Ανάμεσα τους καί τά απογραφικά αυτών τών κατασχέσεων.

49. Τ.Ι.Α.Κ. ό.π., Filza Comparse Marzo 1840, φ.φ. 13r καί 13ν . 50. Τ.Ι.Α.Κ. ό.π., Είρηνοδικεΐον 'Αργοστολίου, Δέσμη 'Αναζητήσεων 9 Γεναρίου

1841, φ. 1Κ . 51. Τ.Ι.Α.Κ. ό.π., Είρηνοδικεΐον 'Αργοστολίου, 'Αναζητήσεις τοϋ μηνός 17 Φε­

βρουαρίου 1841, φ. Ir .

Είκοσι χρόνια θεατρική ζωή στην Κεφαλονιά 489

του Φραγκίσκου, πιθανώς άντικαταστάτρια της Ρουμπίνι ή και χρηματο­

δότριά της52. Ό θίασος διαλύθηκε άφοϋ και τα τελευταία υπάρχοντα συνεταιρικά καί

ατομικά έκπλειστηριάστηκαν53. Την επόμενη χρονιά, περίοδος 1840­41, ιμπρεσάριος του Θεάτρου είναι

ό Γιακίνος Βιτάλης54, πού χρεωκοπεΐ καί αυτός όπως δείχνει ή αδυναμία του να ξοφλήσει καί το νοίκι ακόμα του σπιτιού πού κρατεί55. Στο 'Αργο­

στόλι με τήν ιδιότητα του ιμπρεσάριου βρίσκεται καί τα τέλη του Φεβρουα­

ρίου 184156, χωρίς όμως να μας προκύπτουν καί περισσότερα στοιχεία για τό θίασο, τίς εμφανίσεις του καί γενικά τη δραστηριότητα του.

Στις 22 Μαΐου 1841, ό Αλέξανδρος Σολομός παραχωρεί μέ συμφωνία ενοικιάσεως τό Θέατρο στον 'Ιταλό Lodovico Parade57, για τη θεατρική περίοδο 1841­42. Τζεαιονάριος της ίνπρέζας τον Θεάτρου58, μετά από λίγους μήνες εμφανίζεται ό Leopoldo Gini, ό όποιος είναι καί αρχικός μεριδιούχος εταίρος μέ τον Parade στην εργολαβία τοΰ θεάτρου.

Ό θίασος είναι πολυάριθμος. Αποτελείται από τίς κυρίες, Γελτρούδη Μπέρτη Γαμπούση καί Μαγδαληνή Μπέρτη καί τους άρρενες «τραγουδι­

στές» Γουστάβο Γάρη, Φίλιππο Βοκαμπιάνκα, Βίκτωρα Γκεραλδίνη, Λουίγκη Φανιόνη, Πέτρο Ρότα, Πρίμο Βαρτολάτη, Λουίγκι Δαλλασάντα, Άδάμο Μαντζίνη, Πέτρο Μπερτούτζη, Έμίδιο Πιτζόλη59, Σπυρίδωνα

52. Βλ. Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., Corte Civile, Δέσμη 22 'Οκτωβρίου 1840, φ. 30r . Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., Είρηνοδικεΐον 'Αργοστολίου Filza Sequestri e Pegnore di Marzo 1840, φ.φ. 24r καί 24v .

53. Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., Είρηνοδικεΐον 'Αργοστολίου, 2α Filza Diversa Progressiva di Lu­

glio 1840, φ.φ. 202'' , 202v , 25K , 251ν , 317r , 317ν . 54. Τό όνομα καί το επώνυμο προδίδουν έβραιϊκή καταγωγή. 55. Το νοικιασμένο σπίτι ανήκει σέ άρχοντα μεγαλοαστό. Τό Γεράσιμο Ραζή Λουκάτο

τοΰ Βικέντιου. 56. Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., Είρηνοδικεΐον 'Αργοστολίου, 'Αναζητήσεις δια τάς 14 Φεβρουα­

ρίου 1841, φ. 33ΐ' . 57. Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., Πολιτικόν Άρχεΐον 'Αργοστολίου, Filza transa ed atti volontarii

dal Genajo 1842, φ. 25r , συμφωνητικό αριθ. 247. Ούτε τή φορά αυτή μας προδίδεται τό αντίτιμο τοΰ ενοικίου πού καθορίστηκε να πληρωθεί σέ «ρότες» (δόσεις). «Ή κάθε ράτα 85 δίστηλα καί τέσσερα μπονλετιά (εισιτήρια) Ôià κάθε βραδνά τοϋ νοικοκύρη τον θεάτρου» (Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., φ.φ. 26r καί 26ν ).

58. Cessionario dell' impresa di teatro είναι ό «έκδοχέας της θεατρικής επιχείρησης», πού ώς φαίνεται μετά τήν αδυναμία τοϋ Parade να συνεχίσει, ανάλαβε άλλος τήν εργολα­

βία για να μή διαλυθεί ή κομπανία. 59. Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., Πολιτικόν Άρχεΐον 'Αργοστολίου, Δέσμη εμφανίσεων Μαρτίου

1842, φ. 76r . Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., Πρωτόκλητον Δικαστήριον 'Αργοστολίου, 'Αναζητήσεις 'Α­

πριλίου 1842, φ. ΙΟ'" .

490 Άγγελο­Διονύση Δεμπόνου

Μονδάνο, Ιωσήφ Μοντανίρη, Φραγκίσκο Τρίενα, Ιωσήφ Τρέππα60. Ή τύχη και του συγκροτήματος αύτοϋ δέν είναι καλλίτερη. Ή επιχεί­

ρηση ναυαγεί. Ό ΐμπρεσάριος Parade καταχρεωμένος αδυνατεί να πλη­

ρώσει τις δόσεις για το νοίκι του Θεάτρου και τους μισθούς τών ηθοποιών, πού δλοι τους σχεδόν είναι μισθοδοτούμενοι. Ό πληρεξούσιος του Αλέξαν­

δρου Σολομού61 ενεχυριάζει το τίμημα τών θεωρείων πού έχουν κλειστεί «άμπονέ» για το διάστημα άπό 7 Φεβρουαρίου μέχρι 8 Μαρτίου, πού τελειώ­

νουν οι παραστάσεις. Για ενα δηλαδή ολόκληρο άμποναμέντο, μέχρι να κλείσει το Θέατρο62.

Σέ στενόχωρη θέση θα βρεθεί και ό Leopoldo Gini για το μερίδιο συμ­

μετοχής του στην εργολαβία και τον «τίτλο» τοΰ Τζεσιονάριου πού απέ­

κτησε. Και μολονότι δέν ανάλαβε καμία υποχρέωση, «.δέν επήρε καμμίαν νπόσχεσιν δια να πληρώσει το νοίκι», αναγκάζεται να καταθέσει το αντίτιμο μιας δόσεως, ισότιμο «από τες ριτζεβοντες τοΰ τετάρτου άμποναμεντον τών μπάλκων αριθμοί 1­2­3­4­9­19­20 και 31 τα όποια ήμπορτάρονν δίστηλα 85»63.

Με τήν ενέργεια του αυτή δόθηκε ή ευχέρεια να απελευθερωθούν άπό την μεσεγγύηση τα υπόλοιπα θεωρεία, πού άνηκαν στή δικαιοδοσία του Parade, «δια να ήμπορέση να εξακολούθηση ή κομπανία ταϊς παράστασες εως το τέλος τον Καρναβαλιού», γιατί με τή δέσμευση ή οικονομική αδυνα­

μία καθιστούσε προβληματική τή συνέχιση τών εκδηλώσεων. Ώς φαίνεται κύριο και βασικό έσοδο, και τό πιο θετικό για τους εργο­

λάβους ήτανε τό ενοίκιο τών θεωρείων, για τούτο όλοι οί ενδιαφερόμενοι για τή συνέχιση τών παραστάσεων συντρέχουν ώστε να μή στερηθεί ή κομπανία άπό τα μέσα γιά να συνεχίσει τις παραστάσεις της64, τις όποιες ώς φαίνεται όχι μόνο ολοκλήρωσε, άλλα βρίσκουμε ακόμα και τον 'Απρίλη, όλους σχεδόν τους ηθοποιούς στο 'Αργοστόλι να διεκδικούν τους μισθούς

60. Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., Filza Comparse 'Απριλίου 1842, φ. 65^ . 61. Στις αρχές τοΰ 1842, ό 'Αλέξανδρος Σολομός αναχωρεί άπό τήν Κεφαλονιά

αφήνοντας πληρεξούσιο στα δικαιώματα του και τις δικαστικές προσφυγές πού θα ακο­

λουθήσουν το γνωστό ύποδικηγόρο 'Οδυσσέα Θεοδώρου Μπούρμπαχη (Τ.Ι.Α.Κ. Πρωτό­

κλητον Δικαστήριον 'Αργοστολίου, 'Αναζητήσεις 'Απριλίου 1842, φ.φ. 10r και 46Γ ). 62. Τ.Ι.Α.Κ. ο. π., Πολιτικόν Άρχεϊον 'Αργοστολίου Filza transa ed atti volontarii

dal 12 Genajo 1842, φ.φ. 25r , 25v , 10K . 63. Ώ ς φαίνεται οί δύο συνεταίροι είχαν καθορίσει διανομή τών θεωρείων τα όποια

διαθέσανε καθένας για δικό του λογαριασμό και ίσως, όχι όλα μέ τό ίδιο τίμημα. (Πρβλ. Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., Filza transa ed atti volontarii dal 12 Genajo 1842, φ.φ. 26r , 26v , 98r , 98* ).

64. Στο ϊ δ ι ο, φ.φ. 26"" και 26 ν .

Είκοσι χρόνια θεατρική ζωή στην Κεφαλονιά 491

τους από τους δύο οικονομικά κατεστραμένους συνεταίρους65. Ό Gini μάλιστα κατακρατείται μέχρι και τα τέλη Απριλίου «εμποδισμένος» με δικα­

στική απόφαση να αναχωρήσει από το νησί. Τελικά βρέθηκε ό Δρας 'Ιωάν­

νης Τυπάλδος Χαριτάτος του Δρα Βερνάρδου, αξιόπιστος εγγυητής και πο­

λιτικά ευθυγραμμισμένος με τήν κυβερνητική παράταξη, πού εγγυήθηκε ανά αποκρίνεται αυτός εξ Ιδίων προς τούς(...) το δσον ήθελε έχουν κατά νόμον να λάβουν παρά τοϋ ρηθέντος Τζίνη», και τότε μόνο δόθηκε ή άδεια στον κατεστραμένο «τζεσιονάριο» νά εγκαταλείψει το 'Αργοστόλι66.

Ό Parade ταλαιπωρήθηκε μέχρι και όλο τον'Ιούνιο τοϋ 1843 στο'Αρ­

γοστόλι, μένοντας σε δύο κάμαρες τοϋ γνωστοϋ μας Νικολάου Μαντζαβί­

νου Μέγκουλα και πιεζόμενος άπό τους δανειστές του 6 7 . Τελικά αφήνει ώς ενέχυρο τα «καλά» του68 και φεύγει για τήν Κέρκυρα, όπου τον βρίσκουμε τον Μάη τοϋ 1844, στην ϊδια οικονομική αδυναμία, με αποτέλεσμα νά απο­

φασίσει τό δικαστήριο 'Αργοστολίου, γιά νά ίκανοποιηθοΰν οι δανειστές του, «τα καλά»69 αυτά νά έκπλειστηριαστοϋν70.

Γιά τή θεατρική περίοδο 1843­44, ξέρουμε μόνο τό όνομα τοϋ ((Διευ­

θυντή τοϋ Θεάτρου))11. Λέγεται Μαριάνο Στεφανόρι και δεν είχε καλλίτερη τύχη άπό τους προγενέστερους. Ό ((προφεσορας της μουσικής)) Έμίδιος Πιτζόλι τον ενάγει γιά νά τοϋ πληρώσει ((άπολειφθεν τοϋ μισθοϋ του ώς διδάσκαλος όπου ήτον τοϋ Θεάτρου))12.

'Αξιόλογος μελοδραματικός θίασος έρχεται στο 'Αργοστόλι στή θεα­

τρική περίοδο 1844­45. Και τή φορά αυτή τό Θέατρο εκχωρείται με νοίκι

65. Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., Πολιτικόν Άρχεΐον 'Αργοστολίου. Δέσμη εμφανίσεων Μαρτίου 1842, φ. 31Γ και φ. 761' . Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., Πρωτόκλητον Δικαστήριον 'Αργοστολίου, 'Ανα­

ζητήσεις 'Απριλίου 1842, φ. ΙΟ1' . 66. Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., Filza Comparse 'Απρίλιος 1842, φ.φ. 57r και 65r . 67. Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., Πολιτικόν Άρχεΐον 'Αργοστολίου, Δέσμη Διαφόρων Πράξεων

'Ιουνίου 1843, φ.φ. 90Γ και 90ν . 68. Δέν διευκρινίζεται αν πρόκειται γιά τιμαλφή ή σκηνικό εξοπλισμό. 69. "Αν κρίνουμε από τήν απόφαση τοϋ δικαστηρίου θά πρόκειται για είδη α ξ ί α ς ,

«εάν άπα τήν δημοπρασίαν ήθελε περισσεύσει ό αριθμός άπό τήν ολότητα τοϋ χρέους και εξόδων το κάθε περίσσευμα ήθελε διαμένει δια λογαριασμον εκείνον όπου ημπορεί νά άπαρθενίζει» (υπογράφει ό δικαστής Γ. Άννινος). (Βλ. Τ.Ι.Α.Κ. δ.π., Βιβλίον αποφάσεων Πολιτικού 'Αρχείου 'Αργοστολίου 1844 VI­VIII, φ. 154Γ ).

70. Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., Βιβλίον αποφάσεων Πολιτικού 'Αρχείου 'Αργοστολίου, 1844 VI­

VII, φ.φ. 153»' , 153ν , 154r . 71. Ώς φαίνεται και τή χρονιά αυτή ή επιχείρηση των θεατρικών παραστάσεων βρί­

σκεται στα χέρια ίμπρεσάριου. 72. Τ.Ι.Α.Κ. ό.π., Βιβλίον 'Αποφάσεων Πολιτικού 'Αρχείου 'Αργοστολίου 1844 III,

φ. 113Γ , Τ.Ι.Α.Κ. δ.π., Είρηνοδικεΐον 'Αργοστολίου, Δέσμη διαφόρων Πράξεων Μαρτίου 1844, φ. 71ΐ' .

492 Άγγελο­Διονύση Δεμπόνου

από τον ιδιοκτήτη του 'Αλέξανδρο Σολομό73. Ίμπρεσάριος είναι ό Camillo Parodi di Aloisio74 άπό το Τορίνο75, πού διαθέτει άφθονο δανεισμένο χρή­

μα και εξαιρετικό έμψυχο υλικό.

Το θίασο απαρτίζουν οί, Φερδινάνδος Γκαραμόνε του Γκελάρδου, Καί­

σαρας Γκάγια του 'Ιωσήφ, ό «γελωτοποιός­κωμικός» Λουίγγι Πάππα του 'Ιωσήφ76, ή εξαίρετη πριμαντόνα Lucia Cigoli από τήν Πάρμα77. Ό θίασος συγκροτήθηκε στην Αγκώνα της 'Ιταλίας κατά το Σεπτέμβρη του 1844, άπό όπου δια της Κέρκυρας έφθασε στο Αργοστόλι. Χρηματοδότης του εργο­

λάβου και των ηθοποιών εμφανίζεται κάποιος Κάρολος Ρέμπορας του 'Ιγνά­

τιου78, πού δανείζει τα μέλη τοϋ θιάσου με υπολογίσιμα ποσά σύμφωνα μέ τους ισχυρισμούς του, πού όμως δεν πιστοποιήθηκαν και νομικά79.

Στο 'Αργοστόλι ή κομπανία εφοδιάζεται μέ παρτιτούρες «μουσικές» πού τα αντίγραφα τους έκαμε ό Πέτρος Ρότα του Ίνοκέντιου80, μέ μεσο­

λαβητή το Βερνάρδο Φραδελόνη, πού όπως αναφέρθηκε και σε άλλες

73. Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., Βιβλίον 'Αποφάσεων Πολιτικού 'Αρχείου'Αργοστολίου 1845 ΙΙΙβ φ. 41lr .

74. Για τον Parodi βλ. και Ή . Τ σ ι τ σ έ λ η, ο.π., Α' σελ. 607, σημ. 1. 75. Οί περισσότεροι θίασοι πού έρχονται αύτη τήν εποχή είναι άπό τήν Αύστροκρα­

τούμενη Βόρεια 'Ιταλία, για τοϋτο καλύπτονται από τήν προστασία τοϋ Αυστριακού Προ­

ξένου Φρειδερίκου Βεστερμάγιερ (Ούέστερ Μάγιερ) (βλ. Τ.Ι.Α.Κ. ό.π., Είρηνοδικεΐον 'Αργοστολίου, Filza Comparse Luglio 1840, φ. 179r . Τ.Ι.Α.Κ. δ.π., Πολιτικόν Άρχείον 'Αργοστολίου, Sequestri e Pegnori Marzo 1845, φ. 45f . Τ.Ι.Α.Κ.ό.π., Βιβλίον 'Αποφάσεων Πολιτικού 'Αρχείου 'Αργοστολίου 1845 ΙΙΙβ, φ. 423r ).

76. Τ.Ι.Α.Κ. ό.π., Πολιτικόν Άρχείον 'Αργοστολίου, Sequestri e Pegnori Marzo 1845, φ.φ. 20r , 20* , 2lr , 21* , 45r , 45* . Τ.Ι.Α.Κ. ό.π., Βιβλίον αποφάσεων τοΰ Πολιτι­

κού 'Αρχείου 'Αργοστολίου 1845 ΙΙΙβ, φ.φ. 109.Γ , 109* , l l l r , m v ; 219r . 77. Τ.Ι.Α.Κ. ό. π., Βιβλίον 'Αποφάσεων Πολιτικού 'Αρχείου 'Αργοστολίου 1845 ΐνβ,

φ. 49"" και 50r . 78. Ό χρηματοδότης αυτός παρουσιάζεται παρακολουθώντας τό θίασο, πότε στην

'Αγκώνα, πότε στην Κέρκυρα και πότε στό 'Αργοστόλι. Φαίνεται περισσότερο ενδιαφερό­

μενος για τήν πρωταγωνίστρια Cigoli τήν οποία χρηματοδοτεί ανεξέλεγκτα, καθώς και τον ΐμπρεσάριο, μέ υπολογίσιμα ποσά «εν πίστει».

79. Πενηντατέσσερα τάλιρα κολονάτα διεκδικεί άπό τον Parodi. Τριαντατέσσερα τάλιρα άπό τήν Cigoli, σύν μία συναλλαγματική προς όφελος της αξίας τριαντατρία τάλιρα επιπλέον. Εικοσιένα τάλιρα άπό τον Πάππας δια «τρόφιμα καϊ στέγαση, σε ξενοδοχείο, τοϋ πατέρα τον». Τα χρέη αυτά οί εναγόμενοι θά τα αρνηθούν, αποδεχόμενοι και έκτε­

λοΰντες μάλιστα τον «άποφασιστικον δρκον» θά απαλλαγούν άπό τήν υποχρέωση και νο­

μοτυπικά (Τ.Ι.Α.Κ. ό.π., Βιβλίον αποφάσεων Πολιτικού 'Αρχείου 'Αργοστολίου 1845 ΐνβ, φ.φ. 49r , 49* , 50r , 5Κ , 51* , 52Γ , 53r , 53* , 54r , 33lr , 331* ).

80. Ό Ρότα, ηθοποιός στον διαλυμένο θίασο Parade, (1841­42) φαίνεται άπό τότε παράμεινε στό 'Αργοστόλι.

Είκοσι χρόνια θεατρική ζωή στην Κεφαλονιά 493

περιπτώσεις τον βρίσκουμε νά κινείται στα θεατρικά παρασκήνια81. Το Μάρτη τοϋ 1845 ό ΐμπρεσάριος έχει περιέλθει σε απελπιστική κα­

τάσταση. "Ολοι τον πιέζουν νά πληρωθούν. Οι ηθοποιοί τους μισθούς τους, οι δανειστές τα λεφτά τους, ό Αλέξανδρος Σολομός τά νοίκια του, ό Ρέμπο­

ρας τα πραγματικά ή πλασματικά, άναπόδεικτα δάνεια του και ό Ρότα τις «μουσικές» του. Ή Cigoli μάλιστα καταφέρνει νά της εξοφληθεί το υπό­

λοιπο τών μισθών της82, άφοϋ ζήτησε από το δικαστήριο νά φυλακισθεί ό ΐμπρεσάριος γιατί τά ήδη χρεωστούμενα έφθασαν τά πενήντα ασημένια ναπολεόνια83.

Μόλις ό Parodi της ξόφλησε αυτή τήν απαίτηση, καταθέτει στο δικα­

στήριο μία, για τά σημερινά μέτρα, παράξενη αγωγή. Ζητά αποζημίωση διότι «εξ αίτιας της ίδιας Γήγολη ο ρηθέν Κάμηλος Παρόδης έχασε 6 εξη βραδυες δια παράστασιν Θεατρικάς επειδή ή Γήγολη εγέννησε και δεν ημπο­

ρούσε νά τραγουδήσει)). Προτείνει μάλιστα και τους σχετικούς μάρτυρες για νά αποδείξουν, όχι τό νόμιμο της απαίτησης του, πού θεωρείται αναμ­

φισβήτητο, αλλά τήν αλήθεια του γεγονότος84. Τή μεγάλη όμως πίεση πού θα καταλήξει και στην οικονομική του κα­

ταστροφή θα τήν αντιμετωπίσει ό Parodi από τους ηθοποιούς και τον ιδιο­

κτήτη 'Αλέξανδρο Σολομό. Δεσμεύουν στα χέρια τοϋ προέδρου της επιτρο­

πής τοϋ Θεάτρου85 τις εισπράξεις τών παραστάσεων86. Ό ίμπρεσάριος για νά αποφύγει τή φυλακή αρχίζει νά υπογράφει χρεωστικά σέ τοκογλύφους τοϋ "Αργοστολίου, φροντίζοντας νά λάβει άπό τήν 'Ιταλία χρήματα, μέσω τοϋ Αυστριακού Προξένου, τοϋ γνωστοϋ μας Φρειδερίκου Ούέστερ Μάγιερ. Και τά χρήματα όμως αυτά δεσμεύονται προκαταβολικά, μέ μεσέγγυα στα

81. Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., Βιβλίον αποφάσεων Πολιτικού 'Αρχείου'Αργοστολίου 1845 IVa, φ. 17ι· . Στο ί δ ι ο, φ. 79r . Πρβλ. Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., Corte Civile, Δέσμη 22 'Οκτωβρίου 1840, φ. 30'" . Τ.Ι.Α.Κ. Βιβλίον αποφάσεων Πολιτικού 'Αρχείου 'Αργοστολίου 1845 ΙΙΙβ, φ.365Γ .

82. Ή Lucia Gigoli έχει προσληφθεί στο θίασο μέ συμφωνητικό της 24 Νοεμβρίου 1844.

83. Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., Βιβλίον 'Αποφάσεων Πολιτικού 'Αρχείου 'Αργοστολίου 1845 IV, φ. 15ΐ' και 15ν .

84. Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., Βιβλίον αποφάσεων Πολιτικού "Αρχείου 'Αργοστολίου 1845 IVa, φ. 17r .

85. Πρόεδρος της επιτροπής θεάτρου, της κομίσια, αυτή τήν περίοδο είναι ό εισαγ­

γελέας Πέτρος Ριβέλης. (Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., Βιβλίον αποφάσεων Πολιτικού 'Αρχείου 'Αργο­

στολίου 1845 Ι Ι Ιβ , φ.φ. 109r και 11 ir . Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., Sequestri e Pegnore Marzo 1845, φ.φ. 20r , 20* , 21 r , 21* ).

86. Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., Πολιτικόν Άρχεΐον 'Αργοστολίου, Sequestri e Pegnore Marzo 1845, φ. 20'' . Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., Βιβλίον αποφάσεων Πολιτικού'Αρχείου "Αργοστολίου 1845 ΙΙΙβ, φ.φ. 109·' , 109* , 111"· , 111 ν .

494 Άγγελο­Διονύση Δεμπόνου

χέρια του προξένου, άπο τους διάφορους διεκδικητές87 και ό Parodi κατα­

στρέφεται. Φαίνεται πώς, όχι ή απουσία ενδιαφέροντος για τις παραστάσεις, μα ή

απροθυμία να πληρώνουν οί ενοικιαστές τών θεωρείων τα «άμπονα μέντα» τους, πού ως αναφέρθηκε ήταν το σημαντικότερο έσοδο, συντέλεσε στην οικονομική καταστροφή και αυτής της κομπανίας. Υπάρχει μία αγωγή τοϋ ΐμπρεσάριου Parodi κατά του Montgomens Cambell, υπασπιστή της 19 λε­

γεώνος κατοίκου «στους ενταύθα στρατώνες στο Λαζαρέτο, δια να πλήρωση τάλληρα δίστηλα επτά αριθ. 7 ποσότητα δια το ενοίκων τον πάλκου αριθ. 9 της πρώτης τάξεως τοϋ θεάτρου ταύτης της πόλεως»88.

Χάρη στην αγωγή αυτή έχουμε πολλές χρήσιμες και πολύτιμες πληρο­

φορίες, άγνωστες μας μέχρι σήμερα. Τιμή θεωρείου, αξιολόγηση θεωρείων και τό σημαντικό πώς ή ενοικίαση των θεωρείων γίνεται με έγγραφο συμ­

φωνητικό ανάμεσα σέ ΐμπρεσάριο και θεατή89. Ό 'Ιταλός 'Αντώνιος Δεζεροϋ τοϋ 'Ιωσήφ, είναι ό ίμπρεσάριος της επό­

μενης θεατρικής περιόδου 1846­47. "Ερχεται στην Κεφαλονιά όπου και παραμένει μέ τήν οικογένεια του μέχρι τα τέλη Μαρτίου 1847. Οί πληροφο­

ρίες μας παρότι ελάχιστες είναι πολύτιμες. Γνωρίζουμε πώς ό θίασος έδωσε παραστάσεις πού χωρίστηκαν σέ «τρία άμποναμέντα», κράτησαν δηλαδή τρεις μήνες. Τό κλείσιμο των θεωρείων γίνεται και τώρα μέ έγγραφες συμ­

φωνίες90. Τό νοίκι τους είναι επτά τάλιρα δίστηλα το πάλκο για κάθε άμπο­

ναμέντο91. Ή δυστροπία των ενοικιαστών να πληρώνουν τό νοίκι των θεωρείων

είναι ώς φαίνεται καθιερωμένη κατάσταση και τούτο έχει φέρει σέ δύσκολη θέση και τον ίμπρεσάριο αυτό, χωρίς όμως να διαπιστώνουμε και οικονομι­

κή καταστροφή92. 'Από ηθοποιούς εντοπίσαμε μόνο τό όνομα τοΰ 'Ιταλού κορίστα Φραν­

τζέσκου Σέγα93, πού τα οικονομικά του δέ φαίνονται καθόλου άνετα, άφοΰ

87. Τ.Ι.Α.Κ. δ.π., Πολιτικόν Άρχεΐον 'Αργοστολίου, Sequestri e Pegnore Marzo 1845, φ.φ. 45r , 45v . Τ.Ι.Α.Κ. δ.π., Βιβλίον 'Αποφάσεων Πολιτικού 'Αρχείου 'Αργοστο­

λίου 1845 ΙΙΙβ, φ.φ. 219Γ , 365r , 41Κ . 88. Τ.Ι.Α.Κ. δ.π., Βιβλίον 'Αποφάσεων Πολιτικού 'Αρχείου 'Αργοστολίου 1845 ΙΙΙβ,

φ. 463Γ . 89. Τό συμφωνητικό αυτής της αναφοράς έχει χρονολογία 9 Νοεμβρίου 1844. 90. Τά πάλκα αυτών των παραστάσεων κλείστηκαν μέ συμφωνίες πού φέρουν ημερο­

μηνία 24 Σεπτεμβρίου 1846. 91. Τό τίμημα αυτό, όπως έχει αναφερθεί, είναι ξέχωρο άπο τό εισιτήριο εισόδου. 92. Τ.Ι.Α.Κ. δ.π., Βιβλίον 'Αποφάσεων Πολιτικού Αρχείου 'Αργοστολίου 1847 III,

φ.φ. 1881­ και 188ν . 93. Τ.Ι.Α.Κ. δ.π., Βιβλίον αποφάσεων Πολιτικού 'Αρχείου 'Αργοστολίου 1848 Ι,

φ. 122Γ.

Είκοσι χρόνια θεατρική ζωή στην Κεφαλονιά 495

κατά τή διάρκεια της παραμονής του αναγκάζεται νά χρεώνεται σε μικροτο­

κογλύφους94. Ίμπρεσάριος στη θεατρική περίοδο 1849­50 είναι ό 'Ιταλός Γενζέπες

(Γκιουζέπες) Φεράρι, ό όποιος συνοικεί95 με το Γεώργιο Ρεγγίνη του Βαγ­

γέλη96 , υστέρα άπό αμοιβαία συμφωνία ενοικιάσεως97. Ό εργολάβος αυτός είναι «συνδιαχειριστής» του Θεάτρου με τον Φρειδερίκο Βολονίνι και κατά τις δύο θεατρικές «ώρες», στις όποιες χωρίστηκε ή περίοδος 1849­5098.

Τά ενοίκια των θεωρείων είναι 7 δίστηλα το μήνα99, μέρος από τα όποια προπληρώνονται κατά το κλείσιμο της συμφωνίας και τα υπόλοιπα κατα­

βάλλονται μέ τον τερματισμό των παραστάσεων100. Όξνφθογγος (τενόρος) του θιάσου αύτοϋ, είναι ό Γαϊτάνος Άδοϋτζος

ό όποιος παρουσιάζεται μέ οικονομικές δυνατότητες δανειστή101. Καθόλου απίθανο τά χρεωστούμενα ποσά στον ηθοποιό νά 'ναι δικαιώματα εισιτηρίων εισόδου.

"Ολες οί οικονομικές αντιξοότητες, πού στή μακρόχρονη αύτη διαδρο­

μή του Θεάτρου αναφέρθηκαν, έχουν τις επιπτώσεις τους στους θιάσους πού καταφθάνουν μέ τους αίσιότερους οιωνούς και φεύγουν κατεστραμμένοι και όχι σπάνια μέ τήν πικρή εμπειρία της φυλακής. "Εχουν όμως και τους αντίκτυπους τους στά οικονομικά του ιδιοκτήτη του Θεάτρου 'Αλεξάνδρου Σολομού πού αδυνατεί νά εισπράξει τά νοίκια του ή αναγκάζεται νά συμβι­

βαστεί μέ τά λιγότερα. Ό Σολομός καταχρεωμένος για νά κτίσει το Θέατρο αρχίζει άπό το

1851 νά αντιμετωπίζει τις σκληρές απαιτήσεις των δανειστών του στην

94. Στο Ι δ ι ο . 95. Το νοικιασμένο σπίτι «παλάτιον» ανήκει στο μαλτέζο Βαπτιστή Δαμίκολα τοϋ

Φραγκίσκου και το νοίκι πού καταβάλλεται είναι δυόμισι τάλιρα δίστηλα τό μήνα. 96. Μας είναι άγνωστες οί σχέσεις πού συνέβαλαν στην άπό κοινού συμβίωση τοϋ

ιταλού Φεράρι μέ τον Άργοστολιώτη Ρεγγίνη. 97. Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., Βιβλίον αποφάσεων Πολιτικού Αρχείου 'Αργοστολίου 1850 IV,

φ. 18ι· . 98. Οί δύο «ώρες» είναι εκείνες «row φθινοπώρου και χειμώνος {Carnavale) τον έτους

1850» και διαρκέσανε και οί δύο πέντε ολόκληρους μήνες. (Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., Βιβλίον 'Απο­

φάσεων Πολιτικού 'Αρχείου 'Αργοστολίου, 1850 IV, φ. 64f ). 99. Τό έγγραφο αυτό μας δίδει αριθμό θεωρείων 40. Πού ίσως νά μήν είναι και ό τε­

λευταίος, γεγονός πού μας πιστοποιεί πώς τό Θέατρο Σολομού είχε υπολογίσιμη έκταση. 100. Τ.Ι.Α.Κ. δ.π., Βιβλίον 'Αποφάσεων Πολιτικού 'Αρχείου 'Αργοστολίου 1850 IV,

φ. 641" . 101. Τ.Ι.Α.Κ. ό.π., Βιβλίον 'Αποφάσεων Πολιτικού 'Αρχείου 'Αργοστολίου 1850 III,

φ. 38ι· .

496 Άγγελο­Διονύση Δεμπόνου

προσπάθεια τους να εισπράξουν τα κεφάλαια πού του παραχώρησαν102. 'Απογοητευμένος εγκαταλείπει το 'Αργοστόλι και εγκαθίσταται προσωρινά στην 'Ιθάκη για να αποφύγει το δυσάρεστο ρόλο τοΰ «εγκαλούμενου», χωρίς όμως τελικά και να αποφύγει την οικονομική καταστροφή.

Στον άχαρο αγώνα του νά αποτρέψει τό ξέφτισμα των ονείρων του, αποτείνεται στη Γερουσία δια τοϋ Επαρχείου Κεφαλονιάς άπό όπου πετυ­

χαίνει ((δια μίαν και μόνην φοράν βοήθειαν ταλλήρων διστήλων 250 εκ των εγχωρίων προσόδων ένεκα των υπ αύτοϋ άπαντηθέντων εξόδων και ύπο­

στάντων ζημίαν δια την ανέγερσιν τοϋ εν τγ\ πόλει τοϋ "Αργοστολίου διακειμένου Θεάτρου του»103. Τό ποσό αυτό είναι μηδαμινό και δεν ανακουφίζει τό Σο­

λομό. Νά αναλογιστούμε πώς τα χρεωστούμενα ποσά συνεχώς πολλαπλασιά­

ζονται με τόκους και επιβαρύνσεις και στα 1852 έχουν υπερβεί τα 18.000 τάλιρα δίστηλα104. Ό Σολομός χάνει τήν ακίνητη περιουσία του εκτός άπό την κυριότητα τοϋ Θεάτρου τό οποίο συνεχίζει νά λειτουργεί.

Αύτη τήν τόσο δύσκολη για τον ιδιοκτήτη και τό Θέατρο του περίοδο, παρουσιάζεται ένας εργολάβος, ό 'Ιταλός Λαυρέντιος Μπόντι (Βόντι) τοϋ 'Ιωσήφ, ό όποιος αποτείνεται στο 'Επαρχείο ζητώντας προικοδότηση των θεατρικών παραστάσεων προκειμένου νά φέρει μελόδραμα. Ή προικοδότη­

ση είναι 500 τάλιρα κολονάτα και ό ίμπρεσάριος τήν υπόσχεση του καλύπτει με τήν εγγύηση τοΰ Νικόλαου Μαντζαβίνου Μέγκουλα τοϋ 'Αναστασίου. Ή πρόταση γίνεται δεκτή και καλείται και ό ((Ιδιοκτήμονας τοϋ Θεάτρου

102. Δανειστές του φέρονται οί, Νικόλαος 'Αναστασίου Πήλικας ώς κληρονόμος τοΰ άδελφοϋ του Σπύρου και Ροδόθεος 'Ιακώβου Μεταξάς Τζαννάτος, με έγγραφες ομο­

λογίες της 14 Φεβρουαρίου 1832 και Μαΐου 1836 για τον πρώτο και 'Οκτωβρίου 1839 για τον δεύτερο. (Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., Πρωτοδικείον 'Αργοστολίου, Φάκελος αγωγής (1852) Ροδο­

θέου Μεταξά Τζανάτου ποτέ Ιακώβου κατά Κυρίου Δρος 'Αλεξάνδρου Σολομού ποτέ Γερασίμου και κυρίου Εύσταθείου Βρυώνη ποτέ Χαραλάμπη, φ.φ. ir και 4Γ . Βλ. και έντυ­

πη «προφώνηση» μέσα στην ίδια δικογραφία. Πρβλ. και Ά γ γ ε λ ο­Δ ι ο ν ύ σ η Δεμ­

π ό ν ο στα Στοιχεία για τή Θεατρική Στέγη στην Κεφαλονιά, ο.π., σ.σ. 116 και 118). 103. Τήν εγκριτική απόφαση υπογράφει ό Έπαρχος κόμης Δημήτριος ΚαροΟσος.

(Τ.Ι.Α.Κ. Ίονικόν Κράτος, Διοίκηση. Εξωτερική αλληλογραφία τοϋ 'Επαρχείου Κεφαλ­

ληνίας, άρχεται άπό 29 Μαρτίου 1854 και λήγει τή 14 Ιουνίου 1856, φ. 55r , αριθ. εγγρά­

φου 1135/22.9.1854). 104. Για να καλυφθούν τα χρέη αυτά οί δανειστές του υποθηκεύουν τα ακίνητα του.

Και τό μέν συνεχόμενο μέ τό Θέατρο σπίτι του θα περιέλθει στή δικαιοδοσία τους, με εξαίρεση τό Θέατρο. Αυτό μετά άπό ειδική απόφαση τοϋ Δικαστηρίου θα εξαιρεθεί άπό τήν κατάσχεση και θα παραμείνει στην ιδιοκτησία τοΰ Σολομοϋ. Αυτό μπορεί νά 'γίνε από εκτίμηση στον ιδιοκτήτη του, καθόλου όμως απίθανο και γιά νά συνεχίσει απρόσκο­

πτα τή λειτουργία του (βλ. Ά γ γ ε λ ο­Δ ι ο ν ύ σ η Δ ε μ π ό ν ο , ο.π., σελ. 118).

Είκοσι χρόνια θεατρική ζωή στην Κεφαλονιά 497

Αρ. Παναγής Σολομός105 να συμπεριφερθεί καΐ ύπογράψειτο σχετικό Συμβό­

λαιον»106. Τό συμβόλαιο υπογράφεται στις 28 Όκτωβρίου 1852. Έκ μέρους της

Κυβερνήσεως υπογράφει ό εισαγγελέας και αμέσως εισπράττονται άπό το ταμείο τα 500 δίστηλα της προικοδότησης107. "Υστερα όμως άπό λίγες μέρες, στις 6 Νοεμβρίου τοϋ ίδιου χρόνου, εργολάβος και εγγυητής ζητούν ((να άπαλλαχθώσι την εύθύνην εις την οποίαν είναι δια τον γινομένου συμ­

βολαίου» και επιστρέφοντας στο ταμείο τα 500 δίστηλα, ακυρώνουν μέ έγκριση τοϋ 'Επαρχείου τήν γενόμενη συμφωνία108.

Μέ τήν ακύρωση, ή πρώτη «ώρα» αυτής της περιόδου πέρασε χωρίς θεατρικές εκδηλώσεις. Στή δεύτερη όμως «ώρα» βρίσκεται στο 'Αργοστόλι θίασος τοϋ οποίου αγνοούμε και τον εργολάβο και τή σύνθεση109. Οί εμ­

φανίσεις του όμως φαίνεται δεν ικανοποίησαν τό κοινό τό όποιο μέ οξύ­

τητα και βιαιότητα αποδοκίμασε τους εκτελεστές110. Τοΰτο ανάγκασε τον Έπαρχο να συστήσει στο Διευθυντή της εκτελεστικής 'Αστυνομίας111, κάθε βράδυ να υπάρχει στό Θέατρο αστυνομικός υπάλληλος ακριβώς για να ((εμποδίζει και καταστέλλει πασαν άποδοκιμασίαν κατά των τραγουδιστών». Και σύγχρονα διατάζει να βρίσκεται στή διάθεση της επιτροπής Θεάτρου κάθε βράδυ άπό ένας χωροφύλακας ((δια πάν αναγκαίοι μέτρον»112.

Ό θίασος αυτός εκτός άπό τήν αποδοκιμασία αντιμετώπισε και τήν οικονομική καταστροφή, σαν όλους σχεδόν τους προηγηθέντες. Ό 'Αλέξαν­

δρος Σολομός απουσιάζει και τον εκπροσωπεί ό αδελφός του Δρας Μαρίνος ο όποιος κατακρατεί τους ((μελοδραματοποιούς» στό 'Αργοστόλι, εμποδί­

ζοντας τους τήν αναχώρηση, για χρέη. Τοϋτο εξαναγκάζει σέ παρέμβαση

105. Ό Δρας Παναγής Σολομός είναι ό Μαρίνος, αδελφός τοϋ Αλέξανδρου. Μας είναι άγνωστο πώς αυτή τήν ώρα αναφέρεται ώς ιδιοκτήτης τοϋ Θεάτρου. "Ισως μέ τήν ιδιότητα τοϋ πληρεξούσιου, γιατί αργότερα ξαναβρίσκουμε τον 'Αλέξανδρο να παρί­

σταται ώς ιδιοκτήτης. 106. Τ.Ι.Α.Κ. Ίονικόν Κράτος, Διοίκηση, Εσωτερική αλληλογραφία τοϋ Επαρχείου

Κεφαλληνίας, άρχεται άπό 11 'Ιουνίου 1852 και λήγει τάς 4 'Απριλίου 1853. Βιβλίο ΕΚ­Α ΕΣ 54, φ. 63ν , απόφαση 1389/22.10.1852.

107. Στό ϊ δ ι ο , φ. 69ν , Πράξη 1436/29.10.1852. 108. Στό ϊ δ ι ο , φ. 72Γ , Πράξη 1456/6.11.1852. 109. Ό θίασος αυτός δέν προικοδοτήθηκε. Ή σχετική έγκριση μαζί μέ τήν εγγραφή

της θά 'πρεπε να υπάρχει στό σχετικό βιβλίο. 110. Οί αποδοκιμασίες απαγορεύονται άπό τό ΣΤ' άρθρο τοϋ οργανισμού τοϋ Έπι­

χώριου Συμβουλίου της 16 Δεκεμβρίου 1852. 111. "Επαρχος είναι ό κόμης Δημήτριος Καροϋσος. Άπό τις 27 Δεκεμβρίου τοϋ 1852

διευθυντής της εκτελεστικής Αστυνομίας είναι ό Ριχάρδος Στήβενς (Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., Διοί­

κηση, Βιβλίο Επαρχείου ΕΚ­Α ΕΣ 54, φ. 108·­ , έγγραφο 1731/30.12.1852). 112. Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., Βιβλίο Επαρχείου ΕΚ­Α ΕΣ 54, φ. 118'· , 'Απόφαση 53/14.1.1853.

498 Άγγελο­Διονύση Δεμπόνου

τον Έπαρχο πού συσταίνει στην επιτροπή του Θεάτρου113, για «λόγους φιλανθρωπικούς'» αφενός να συστήσει και να επιβάλει στον Μαρίνο Σολομό «ποία ημπορεί να είναι τα εξαγόμενα της ανακινηθείσης διενέξεως εάν εις αυτήν επιμείνη» και αφετέρου τήν άλλη μέρα να συγκεντρώσει από έρανο τα απαραίτητα εκατό τάλιρα για τα έξοδα ταξιδιού για να μπορέσουν οί ηθο­

ποιοί να πάνε στα σπίτια τους, «επειδή πρόκειται περί ατόμων ξένων ώς είναι οί μελοδραματοποιοι οΐτινες δέν είναι δυνατόν να μείνωσιν εις τήν Νήαον ταύτην εως με το τέρμα τη δίκης»114'.

Ό θίασος αυτός, εταιρικός, έχει αλληλέγγυα τα μέλη του στις υποχρεώ­

σεις επομένως και στα χρέη του. Αυτό δικαιολογεί τις κατασχέσεις όχι μόνο των εισπράξεων άπό τα εισιτήρια εισόδου άλλα και άπό τις ευερ­

γετικές115. Με συμβόλαιο υπογραμμένο στις 21 Σεπτεμβρίου 1854 ό 'Αλέξανδρος

Σολομός «νοικιάζει το Θέατρο και τα εισιτήρια» στους Φελίτζε Πέρσιο και Άλοΐζιο Κολόμπο, πού συσταίνουν θίασο για παραστάσεις στην περίοδο 1854­55. Ή ϊδια οικονομική καταστροφή ακολούθησε και αυτό το συγ­

κρότημα. Ό χ ι μόνο διώκονται για χρέη ακόμα καί για τό νοίκι του Θεά­

τρου άλλα και όλα τα υπάρχοντα τους σφραγίζονται και τελικά δημοπρα­

τούνται γιά να καλυφθεί μέρος άπό τις υποχρεώσεις τους116. Στην περίοδο 1855­56 γνωρίζουμε πώς ίμπρεσάριος είναι ό Γαετάνος

Φράγκι, στον όποιο μετά άπό έγκριση της Γερουσίας τό Εγχώριο Συμβού­

λιο παραχώρησε προικοδότηση «500 ταλλήρων διστήλων δια τήν εργολα­

βίαν του εν 'Αργοστολίου Θεάτρου κατά το προσεχές Φθινόπωρον και άπο­

κρέους»117. Ή κτιριακή όμως κατάσταση του Θεάτρου φαίνεται μετά τήν κατά­

σχεση της συνεχόμενης κατοικίας, θέλει διαμόρφωση. Καί τα οικονομικά τοΰ Σολομού είναι άσχημα. Αναγκάζεται να ζητήσει με επίσημη «ίκετήριον» νά του καταβληθεί τό μισό της προικοδότησης τοΰ Θεάτρου αυτής της πε­

113. Τήν απαρτίζουν οί, κύριος Ιωάννης Ίγγλέσης, Φραγκίσκος Τζουλάτης (εισαγ­

γελέας) καί ιππότης Σπυρίδων Ξυδιάς. 114. Τ.Ι.Α.Κ. δ.π., Βιβλίο 'Επαρχείου ΕΚ­Α ΕΣ 54, φ.φ. 149ν , 150r > ΐ50ν . Έγ­

γραφο 353/15.3.1853. 115. Στο ί δ ι ο . 116. Τ.Ι.Α.Κ. Ίονικον Κράτος, Δικαστικά, Είρηνοδικεΐον 'Αργοστολίου, 'Εμφανι­

στήρια, άναφοραί Φεβρουαρίου 1855, φ. 1121' . 117. Τ.Ι.Α.Κ. δ.π., Διοίκηση,'Εξωτερική αλληλογραφία τοϋ 'Επαρχείου Κεφαλλη­

νίας, άρχεται άπό 29 Μαρτίου 1854 καί λήγει τη 14 Ιουνίου 1855, φ. 119ν , "Εγγραφο 1369/ 23.5.1855.

Είκοσι χρόνια θεατρική ζωή στην Κεφαλονιά 499

ριόδου (('ίνα δννηθη τοιουτοτρόπως κατά την εποχήν της ενάρξεως των θεατρικών παραστάσεων να ετοιμάση αΰτο».118

Μας είναι άγνωστο αν το αίτημα ικανοποιήθηκε, άλλα και τα στοιχεία πού μέχρι αύτη την περίοδο εμφανίζονται πλούσια, απότομα εξαφανίζονται­

Το μέλλον θα δείξει αν τούτο είναι συμπτωματικό ή πρόκειται για ουσια­

στική ανυπαρξία, επειδή το Θέατρο έπαψε να λειτουργεί. 'Ίσως ή οικονο­

μική καταστροφή πού ανάγκασε τον Αλέξανδρο Σολομό να αποσυρθεί από τήν καλλιτεχνική δράση και ζώντας με τις αναμνήσεις του να ελπίζει σε καλλίτερες μέρες119, άρχισε άπό τήν εποχή αυτή.

Πολύ αργότερα, στα 1863, ό Σολομός ζει εξω από τήν Κεφαλονιά ενώ οί δανειστές του διεκδικούν120 άπό τήν ανύπαρκτη πια περιουσία του τα κεφάλαια πού τοΰ έδάνεισαν τήν εποχή τοΰ ενθουσιασμού και τών ελπίδων του121.

118. Στο ϊ δ ι ο, φ. 128»' , αριθ. εγγράφου 1399/19.6.1855. Οί ανυπέρβλητες οικο­

νομικές δυσχέρειες τών ΐμπρεσάριων, πού απειλούν να καταδικάσουν τό Θέατρο σέ αδρά­

νεια, είναι ώς φαίνεται ό λόγος πού ανάγκασε τό Επαρχιακό Συμβούλιο, με τήν έγκριση της Γερουσίας, άπό τή θεατρική περίοδο 1857­58 να αυξήσει τήν προικοδότηση τών παρα­

στάσεων σέ 800 τάλιρα δίστηλα. Μάλιστα ειδικά για τή χρονιά αυτή και «ώς τελενταίαν επικουρίαν δίδεται είς τον Αρ. 'Αλέξανδροι' Σολωμον δια τάς περί τον Θεάτρου τον αξιώσεις το ποσόν λιρών Στερλινών 15 ­ Ο ­ Ο». (Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., Βιβλίον Εσωτερικής αλληλογρα­

φίας τοΰ 'Επαρχείου Κεφαλληνίας. 'Αρχίζει τήν 21 Μαΐου 1857 και λήγει τήν 14 Δεκεμ­

βρίου 1857, Βιβλίον ΕΚ­Α ΕΣ­62, φ. 6*· . 'Απόφαση 418/9.5.1857). 119. Πρβλ. Σ π υ ρ . Ε ύ α γ γ ε λ ά τ ο , στην 'Ιστορία τοΰ Θεάτρου εν Κεφαλληνία,

δ.π., σελ. 173. 120. Τα απόγραφα και κλητήρια επιδίδονται στον αδελφό του 'Αλέξανδρου, Νέστορα

και κηρύσσονται «δια φθόγγου» (per stridor). 121. Ή μεγαλοοικογένεια τών Φωκά Κοσμετάτου, οί κληρονόμοι τοΰ 'Ιωάννη και

τοΰ 'Ανδρέα είναι οί νέοι διώκτες τοΰ Σολομοΰ πού σύμφωνα μέ τό νόμο, επειδή ή περιου­

σία του έχει εξανεμιστεί, δικαιούνται, μόλις επιστρέψει στο Νησί, να τον κλείσουν στη φυλακή, όπως είναι και ή επιδίωξη τους.

500 Άγγελο­Διονύση Δεμπόνου

Ε Γ Γ Ρ Α Φ Ο 1ο«

Π ε ρ ί λ η ψ η . Οι οικονομικά κατεστραμένοι ιμπρεσάριοι Ξαβέριος Γκιόρκι και Σεραφίνα Ρουμπίνι, για να αποφύγουν την κατάσχεση των εισπράξεων εισόδου πού έχει αποφασίσει το δικαστήριο, αλλάζουν την τελευταία στιγμή τον ταμία. Μέ νεότερη δικαστική απόφαση κατάσχονται όχι μόνο οί χρηματικές εισπράξεις μα και τα δώρα τών τιμητικών και όλος ό ατομικός και εταιρικός εξοπλισμός τους.

φ. 141Γ Το Είρηνοδικεΐον

Εις άναζήτησιν τοϋ Κυρίου Σπυρίδωνος Μπούρμπαχη ποτέ Θεοδώ­

ρου^ κάί επειδή ή Κυρία Σεραφίνα Ρουμπίνη και Ξαβέριος Γκιόργκις εις παράβασιν τον νόμου και με τον σκοπον να ματαιώσουν την χθεσινήν προσταγήν μεσεγγυήσεως αφημένη εναντίον τους δια την πληρωμήν ταλλάρων διστήλων 56 και άβολων παλαιών 16 όπου αυτοί του πηγαί­

νουν χρεώσται άλληλεγκύως δννάμει τών εγγράφων όπου με αυτό πα­

ρουσιάσθησαν διορίζοντας χθες το βράδυ αντί του Σπύρου Στεφανά­

τον ενα άλλον από τους νπηρέταις τον θεάτρου δια την πώλησιν τών μπουλετιών1 και επιθυμώντας ό αναζητών να εξασφαλήση το δάνειόν του με κάθε μέσον νόμιμον έπειτα μάλιστα από ενα τοιούτον άνομο και δολερον φέρσιμον τών άνοθεν χρεόστων

Δια τοϋτο

Προστάζει κάθε αύθεντικον άνθρωπον να μεσεγγύηση εις τάς χείρας τών άνωθεν χρεόστων το σολδί8 όπου αυτοί ώς Ίμπρεσάριοι τούτου τοϋ θεάτρου ίνκασάρουν* κάθε βράδυ όπου παρασταίνεται "Οπεραστ

από την πώλησιν τών Μπουλετιών και τοϋτο εως να πληρωθή ό άναζητώ>ν το δάνειόν του και έξοδα, οός ομοίως θέλη μεσεγγυήσει εις τας χείρας της άνωθεν Κυρίας Ρουμπίνη την άνωθεν ποσότητα και

φ. 141ν έξοδα και από το σολδή / όπου αύτη θέλει Ινκασάρει την βραδυά της Μπενεφιτζηάτας^ όπου μέλλει να κάμη ώς παρομοίως θέλει ό Αυθεν­

τικός άνθρωπος πορευθή εις τα σπήτια όπου κατοικούν οι άνωθεν χρεά>σται και τους μεσεγγυήσει και βουλώσει με την βοϋλανΆ της 'Αστυνομίας όσον πράγμα της κυριότητος τους είναι άρκετον να δώση πληρωμήν εις την άνωθεν ποσότητα και έξοδο εξαιρώ>ντες τα όσα εμποδίζονται από τον νόμον, διορίζοντας προς τούτοις τών ιδίων χρεό­

στων νά εγχειρίζουν καθημερινώς κάθε Ινκάσο9 όπου κάμονν από την σήμερον τόσον από την πώλησιν τών Μπουλετιών ωσάν και από την Μπενεφιτζιάτα της Ρονμπίνης, τοϋ Ευγενές Κυρίου Αρον Σπνρίδω­

Είκοσι χρόνια θεαΐρική ζωή στην Κεφαλονιά 501

νος Φωκά Κοσμετάτου1 τον οποίον θέλει δωθεΐ εϊδησις της παρούσης ώς μέλους της επιτροπής τον θεάτρον δια λόγου τον και συντρόφους τον και τοντο εως όπου να σνναχθή ή ανοίθεν ποσότης και τα ανα­

φορικά έξοδα. Προσκαλώντας εκ περισσού τονς άνωθεν χρεωστάς να δώσουν εντελή έκπλήρωσιν εις όσον ώς άνωθεν τονς διορίζεται άλλέως θέλει είναι υποκείμενοι εις τάς ποινάς τον νόμου ώς παραβάται της παρούσης προσταγής μεσεγγνησεως και τοντο χωρίς να παραι­

τηθή δ αναζητών από κάθε δικαίωμα όπον κατά νόμον τον προέρχεται εναντίον τονς από το χθεσινον μεσέγγνον δια το όποιον μάλιστα

φ. 1791' προφνλάτει J κάθε τον ,Ατζιόνια, άφ(ίεται) δμ(οιον). Εδωθη τας 19/31 ''Ιανουαρίου 1840 Οδυσεας Μπούρμπαχης Αιαφεντικος Π. Κατσαϊτης δικ(αστής)1^.

Σ Χ Ο Λ Ι Α Σ Τ Ο Ε Γ Γ Ρ Α Φ Ο 1

α— Τ.Ι.Α.Κ. Ίονικον Κράτος, Δικαστικά. Filza Sequestri e Pegnore di Gennajo dell anno 1840, φ.φ. 141 r , 141v , 179r .

β — Σπυρίδων Μπούρμπαχης. "Ενας άπο τους πιο πετυχημένους ύποδι­

κηγόρους της εποχής αυτής. Έδώ ενεργεί ώς πληρεξούσιος. γ — Μπουλετιά = τα εισιτήρια. δ— Το σολδί = τά χρήματα. ε — ινκασάρουν = εισπράττουν. στ — "Ολο τον περασμένο αίώνα, μέχρι σχεδόν τα τέλη του, τόσο στο

Θέατρο Σολομού όσο και στον «Κέφαλο» το ρεπερτόριο περιορί­

ζεται στην ιταλική "Οπερα. ζ— Μπενεφιτσιάτα = ή τιμητική. Στις τιμητικές έκτος άπο τα εισι­

τήρια ό ή ή τιμούμενη συγκέντρωνε σεβαστά ποσά σε χρήμα και κοσμήματα, ώς δώρα στο δίσκο, «τή βαντιέρα», της εισόδου.

η — Βούλα = ή σφραγίδα. θ — ΐνκάσο = ή είσπραξη. ι — Δρ. Σπυρίδων Φωκάς Κοσμετάτος, αυτή τήν περίοδο είναι μέλος

της επιτροπής τοΰ Θεάτρου, της Commissia. ια— Άτζιόν = ή Πράξη. ιβ — Παύλος Κατσαΐ'της τοΰ Ιωάννη Δρας νομικός, διετέλεσε επανει­

λημμένα αναπληρωματικός δικαστής άπό τον κατάλογο «Δικηγό­

ροι υπό ένταλμα». (Βλ. Ά γ γ ε λ ο­Δ ι ο ν ύ σ η Δ ε μ π ό ν ο υ, "Ασκηση τής Νομικής επιστήμης στα Επτάνησα και ιδιαίτερα στην Κεφαλονιά πριν από τήν "Ενωση, περιοδ. «Παρνασσός» τόμ. KB' (1980) σελ. 346).

502 Άγγελο­Διονύση Δεμπόνου

Ε Γ Γ Ρ Α Φ Ο 2ο«

Π ε ρ ί λ η ψ η . Το Ειρηνοδικείο 'Αργοστολίου, εκδίδει απόφαση να κατασχεθούν τα υπάρχοντα και ό εξοπλισμός του χρεοκοπημένου θιάσου Τζώρτζι­Ρουμπίνι, για να καλυφθούν οι απαιτήσεις πιστωτή τους. Ό δικα­

στικός κλητήρας εκτελεί τήν απόφαση απογράφοντας τα σφραγισθέντα και κατασχεθέντα είδη.

φ. 13Γ Τό ΕΙρηνοδικεΐον 'Αργοστολίου

ΕΙς άναζίτησιν τον Παναγιώτη Κανγκελάρη ποτ ε 'Ηλία και επειδή δεν εσύντρεξε 6 Κύριος Σαβέριος Τζόρτζης τον Βιντζέντζου Βενε­

τζιάνος ημπρεσάρίος τον θεάτρου νά πλήρωση τον αναζητούντος δύ­

στηλα πενηντατρία δβολα παλαιά 278, οπού διορίζη ή άπόφασις τού­

τον τον ΕΙρηνοδικεΐον 28 φενρουαρ/11 Μαρτίου 1840. Δια τοϋτο διορίζεται κάθε δημοσίου άνθρωπου να ήθελε φερθή εις τάς κατοικίας των κάτωθεν Μεσεγγυειτών και του άνωθεν χρεώστον Σαβερίον Τζόρτζη και τους ζητήσει νά περιλάβη εις χείρας τον τά κάτωθεν καλλά μεσεγγυειμένα με τήν επιταγήν 12/24 φενρουαρίου 1840 και στερεομένη ή αυτή επιταγή με τήν άνωθεν απόφασιν και θέλει τά παρρησιάσει εις τοϋτο το είρηνοδικεΐον δια νά βαλθούν εις δημο­

πρασίαν. 'Ακολουθούν τά ονόματα των Μεσεγγυειτών και τά καλλά οπού

έχει νά παραδώση καθ' ένας εις τον δημόσιον άνθρωπον. ΟΙ Κύριος Βερνάρδος φραδελώνης^ — 'Αδάμ Μαντζίνης άτρετζί­

σταςΊ τού θεάτρου — ή Σεραφίνα Ρουμπίνι ημπρεσάρια καί αυτή τοϋ θεάτρου, θέλει παραδώσουν εις τάς χείρας τοϋ δημοσίου ανθρώπου το μερίδιον τοϋ άνωθεν χρεώστου άπα τά Βεστιάρια0 τοϋ Θεάτρου όπου ώς ημπρεσάριος τοϋ άπαρθενίζουνε . 'Ακόμα θέλει παραδώσουν τοϋ άνωθεν δημοσίου ανθρώπου οι άνωθεν Κυρία Σεραφίνα ρουμπίνι και ό άνωθεν χρεώστης το μερίδιον οπού άπαρθενίζει τοϋ Ιδίου χρεώστου από τά ΣενάριασΧ τοϋ άνωθεν θεάτρου. 'Ακόμα θέλει παρα,δώσει τοϋ άνωθεν αφεντικού ανθρώπου ό Νικολής Μελίτας^ το μερίδιον από τά λονμίνιαν οπού άπαρθενίζουν τοϋ άνωθεν χρεώστου τά όποια δλλα τούτα εμεσεγγνείθησαν εις χείρας τους με τήν άνωθεν επιταγήν, άφί­

νοντάς τους άντίγραφον εις καθ' έναν από αυτούς. 'Εδόθη ταϊς 19/31 τριανταμία Μαρτίου 1840 σαράντα Παναγιοτις Καγγε(λάρης) μέρος

Δικ(αστής) 'Αναστάσιος Κο(μης) Δ. Γεράσιμος Δαλλαπόρτας

Είκοσι χρόνια θεατρική ζωή στην Κεφαλονια 503

φ. 13ν 1840 Μάριου Ηκοσιδιο έτος παλεο, διναμις της παρόν ορδινιας® εφερθικα εις στον αδαμι μεντζινι και ασικοσα τα ηβεστιαρια οπού η παρόν διοριζι. εγο μιν ιξεροντας ναν τα καταλογαρο1 πος ονομάζετε η κάθε φόρεσα, τα /?ara ολα εις μια κασέλα και την εκαρφωσα απο πανον εις στο κονπομαια και βάνοντας κορδέλα σταβροτι καί μπολα1^ διο. ακόμα πέντε λεντικες(;)ιγ και διο περί κεφάλες16 χάρτινες και μια βεσταΧε ασπρι, της οπιες της έδεσα εις διο μερί με κορδέλα κοκηνι και μ(π)ολα διο. τα ινκονσενιαρισαχσχ απο αυτήν σιμερο(ν) στες­

(σ)χιρες του 8(ινιορ) γερασιμακυ δελαπορτα1^ τις πρίμα κάμαρα^, ομιος εφερθικα και στου Μπεναρδου φραδελονι και ασικοσα πενι(ν)­

τα εξι κομάτια σκουτιά1® του ηβεστιαριουΚ τα όπια τα ε/9(χνα είς­

(σ) ενα πουκάμισο με κοκινες ρίγες και τα έδεσα με κορδέλα κοιανι, εις διο μερί βάνοντας μπολα διο εις κάθε μέρος, λεγο μπολα τεσερα, τα όπια τα εκονσενιαρισα του ρεγγιστρατουκα 8(ινιορ) γερασιμακυ δελαπορτα —. ομιος επιρα τον νικο μελιτα και επορευθικαμε εις το θέατρο και ηβραμε το ν: ζ: λ:Κ® αλεξαντρο σολομό λέγοντας του να μας ανίξι το θέατρο να πάρουμε τα λουμινια, λέγοντας μας δεν ανιγο αν δεν μου ερθι ορδινιΚΊ απο το κριτιριοκδ, αφίσα και ομιες κοπιεςΚε

απο το παρόν τόσον του χρεοστου οσαν και του σκριταταριουκστ.

γιανις πιτζακοτις κοντό στ'αυλός

Σ Χ Ο Λ Ι Α Σ Τ Ο Ε Γ Γ Ρ Α Φ Ο 2

α — Τ.Ι.Α.Κ. Ίονικον Κράτος, Δικαστικά, Είρηνοδικείον 'Αργοστο­

λίου, Filza Sequestri e Pegnore di Marzo 1840, φ.φ. 13ι'καί 13v . Στο έγγραφο δε διορθώνω την ορθογραφία, μόνο δπου εΐναι ανάγκη αποκαθιστώ τη στίξη καί χωρίζω τις ενωμένες λέξεις πού τις κά­

νουν ακατανόητες. β — Ό Βερνάρδος Βικέντιου Φρεδελόνης, αύτη την εποχή εΐναι διαχει­

ριστής των άμποναμέντων για λογαριασμό τοϋ ίμπρεσάριου. γ — Ό 'Αδάμ Μαντζίνης εΐναι Attrezzista, με τήν έννοια τοϋ επιμελητή

τών επίπλων καί όχι τοϋ σκηνοθέτη. δ — Βεστιάρια = τό ένδυματολόγιο. ε — Άπαρθενίζω = ανήκω. στ — Σενάρια = τα σκηνικά. ζ — Ό Νικολής Μελίτας είναι «ΐλουμιναδόρος» τοϋ θεάτρου, δηλαδή

φροντιστής του φωτισμοΰ.

504 "Αγγελο­Διονύση Δεμπόνου

η — Λουμίνια = τα φωτιστικά σώματα. Αύτη την εποχή λειτουργούν με λάδι.

θ — Όρδίνια = εντολή. ι — Να τα καταλογάρω = νά τα ονοματίσω. ια — Κούπωμα = σκέπασμα. ιβ — Μπόλα = οι σφραγίδες. ιγ — Λεντίκα = φορείο για τή μεταφορά των ηθοποιών στο Θέατρο. ιδ — περί κεφάλες = περικεφαλέες. ιε — Βέστα = το ένδυμα. ιστ — "Ινκονσενιάρισα = παρέδωσα. ιζ — Γεράσιμος Δαλλαπόρτας είναι ό άνθυπομνηματιστής του Ειρηνοδι­

κείου. ιη — Πρίμα Κάμαρα ή Πρωτόκλητος Αυλή, εΐναι το Ειρηνοδικείο. ιθ — Σκουτιά = ό ρουχισμός. κ— η βεστιάριο, τό βεστιάριο = το ένδυματολόγιο. κα — Ρεγγιστράτος = II Registratore, ό πρωτοκολητής. κβ — ν: ζ: λ: = άγνωστη μας συντομογραφία. κγ — Όρδίνι = Ordino, ή διαταγή, ή εντολή. κδ— Κριτήριο = τό Δικαστήριο. κε — Κόποια = αντίγραφο κστ — Σκριτατάριος = ό γραμματέας. κζ — κοντόσταυλος = ό αστυνομικός υπάλληλος.

Ε Γ Γ Ρ Α Φ Ο 3ο«

Π ε ρ ί λ η ψ η : Ό "Αλέξανδρος Σολομός, ενοικιαστής τοϋ Θεάτρου του, επέτυχε δικαστική απόφαση για τήν κατάσχεση τών υπαρχόντων τοϋ χρεωκοπημένου θιάσου Γκιόργκι ­ Ρουμπίνι. Επειδή τα νοίκια πού τοϋ χρεωστούν θεωροΰνται άπό τό Νόμο «δάνειο προνομιακό», υποσκελίζοντας όλους τους προγενέστερους κατασχέτες, γίνεται αυτός κύριος τοϋ εξοπλι­

σμού τοϋ θιάσου, ό όποιος καταγράφεται, για πρώτη φορά λεπτομερώς, από τον κλητήρα.

φ. 43Γ Το ΕΙρηνοδικεΐον

Εις αναζητησιν τον Κυρίου Δρου Αλεξάνδρου Σολομού note Γερα­

σίμου ό όποιος άποδεικνίεται δανιστής δυνάμει τον συμφωνιτηκοϋ γράμματος ενικιάσεως 1/13 Μαΐου 1839 οπού παρουσιάζεται εις ταλ(αρ)α 225 επιλιπον νοίκι τον θεάτρου κείμενον εις τοντην την χόραν της κυριότητας του, άπό τονς Κυρίους Ξαβέριον Γκιόργκη και .Γερακίνα ρουμπίνη, ό)ς ημπρεσάριοι τοϋ αυτοϋ θεάτρου και με προ­

Είκοσι χρόνια θεατρική ζωή στην Κεφαλονιά 505

φνλαξιν τον αυτοϋ νοικιον του, προστάζη κάθε αύθεντικδν άνθρωπον να ήθελε κατακρατίση δλα τα βεστιάρια? , Σενάρια"1 , λουμίνια? , πορ­

τατίναε και δσα άλλα ατρένζαατ κατά τον καιρόν ευρίσκονται μέσα είς το αυτό θεατρον ως ομιος θέλει μισεγγιάση εις τάς χείρας των Κυρίων Βερνάρδου φραδελόνη** και άδάμ Μαντζήνη^ δλα τα άλλα βεστιάρια® δπον απαρθενίζουνΆ των άνωθεν ημπρεσάριων και όπου από φοράν εις φοράν επυραν από το άνωθαιν θεατρον δια να συγιρι­

σθοϋνθ ήτι διορθωθούν, επειδή δλα αυτά είναι κατά νόμον υποκείμενα εις την πληρομήν τον νικιον του εις προτίμησιν κάθε δανιστοϋ1 , κατά τον όπιον προφιλάτι ο άναζιτδν κάθε του δικαίομα δια να ζήτηση την ήλίοσην των μισεγγιόν τουςια, αν κατά περίστασιν έχουν καμομένα και ή παρούσα προσταγή γήνεται εκ περισοϋ δια τον μοναχον σκοπδν να γνορισθή ή ποσώτης των αυτών καλών και δια να μήν χαθονν είς

φ. 43ν το εξής, και δια τοντο δ Αυθεντικός 'Άνθρωπος θέλει \ καταγράψη όπισθεν τον παρόντος την ποσότητα από αυτά δπον ευρίσκονται μέσα είς το θεατρον τα όπία μέλη να τα έγχιρήση τον ιλουμηνατόρου Νη­

κολή Μελήτα ποτέ 'Ιωάννου1® και δμια εκείνα δπον έχουν οι άνοθαίν φραδελόνης καί Μαντζίνης δια να νομίζονται μισεγγιασμένα εις τάς χείρας και των τριονών, άφίνοντας τους άντίγραφον από το παρόν τόσον αυτόν δσον και τον ηριμένον ημπρεσάριον και διορίζοντας τόσον αυτών οσάν και τον Μελίτα ος εκείνος δπον εχη το κλιδή τοΰ Θεάτρου να άνίξει το αυτό Θεατρον δια την εντελι εκπλήροσιν της παρούσης εις ποινήν τοΰ παραβάτου να πεδεύεται κατά τον νόμον. Έδώθη τάς 23 φευρουαρ(ί)ου/6 Μαρτίου 1840

Άριθ(μ)δς 194 Δικ(αστής) Αναστάσιος Κο(μης) Δ. Σπ. Χωραφάς.

1840 φλεβαρίου Ηκοσιτεσαρες έτος παλεο διναμι τις παρόν ορδινιαςΧΊ

εφερθικαμε είς στο θέατρο εδο εις στην χοραν του αργοστολιον και εσικονεστραραμειδ εις στές σχιρες τον λονμινατορον νικον μελιτα Ιωάννου αρχής οτι εβρεθι εις το θέατρο, τρία καρτονια, τρία ζευγάρια παποντζια, ενα καλονπι βελονδενιο, ενα καπέλο χάρτινο, ενα καλονπι βελουδένιο, εξι μαντελαΧε βελουδένια ρεκαματα}™, εξι γιακετες1^ σελι κοκηνο, εξι βρακναΧΆ το ίδιο, τεσερα βρακνα αρματουραχθ, μία /?£̂ α(5α βαμπακερη κυτρινη, εξι καλούπια, ενα μπερετονιΚ , ενα απο τα ομια με φθερακα, ηνε τον μορετη ος μας ιπε ο μαντζινις, ενα κα­

πέλο τρικαντο*® απο τριτζαΚγ αχερενιο, επτά περικεφαλες χάρτινες, τρία ζευγάρια παπουτζια, εξι καρτονια, πέντε σκουταριακδ, εξι πινκεςκε, δέκα σπαθιά ξύλινα, τεσαρες φιακολεςΚστ, διο μπεντινια*"­,

Αγγελο­Διονύση Δεμπόνου

ευτα καντιλιεριδα λατιναΚΆ, μια ποληθρονα, ενα μνιμα χάρτινο, ενα σκαλη τον θεάτρου, διο μισό πόρτες, έναν κανταροΚ&, μια μιτρα τον

155Γ λαδιού, μία βεντιερα7" , {ενα ροηλα μεγάλο και ενα μικρότερο λατινα, ενα λουμινι λατινολ^, μια πορταντιναλΎ, μια κασέλα οττον ριχτονν τα μπονλετιαλδ, ένας καντηλιερηςλε λατινος, τεσαρες φιακουλεςΚστ

ξιλινες, διο μπαστοννια, τεσερα σκονταριακδ, τεσερα σκανιαλστ, ενα ταβολινι^, διο σπαθιά ξιλινα, ηκοσιτεσερα λονμινιαλΐ] μεγάλα, ηκοση μι(κ)ρα της ορκεταςλθ, ολα λατινα, δεκαφθαμ κρουσταλιαμα δια τα λονμίνια, τεσερα λουμινιαλΧ] μικρά, ενα ξιλοκρεβατο τανλινο, ενια καντιλιερηδεςλε λατινονς, ενα βοννο χάρτινο, ενα καπέλο χάρτινο, ενα τανλατζο^, διο τανλες, διο καδρονια, διο καβαλέτα μεγάλα, μια σκαλαιιια φελουκαμΎ χαρτηνι, διο πιργουςμδ χάρτινους με τα ρεστελα τουςμε, ενα θρόνο χάρτινο, μία πόρτα χαρτινι. ομιος εφερθικαμε και στην κατικνα του 8(ινιορ) μπερναρδον φραδελον(η) και του εσικον­

εστραραμεχδ της ανας μποληνας η οπεραμστ, εξι βρακνα τον κορι­

στο(ν)μΐ>, εξι φασεςμΆ μαύρες, μια μποκεταμΒ του προτού μπασιου, μια γιακετα1^ και ενα βρακυ δια κοριστα^, ενα φόρεμα κοντό δια φιγούρα, ενα μπουστρο" του δευτέρου τενόρου, διο άρμαδουρες1® δια φιγούρες του βελησαριονμοτ, ενα μπουστον δια κοριστα, μια φασαμη

κοκινι δια κοριστα^, ενα ποκαμισακυ απο βαμπακελα άσπρο δια κοριστα, ευτα φασεςμΆ κοκηνεσ, διο μ(π)ονστονς με βελεσιανα με μάνικες δια φηγονρες, τεσερα βελεσια απο βαμπακελα άσπρη, της ν(ι)αςν& φηγονρας, ενα ζευγάρι βρακυα, ενα γγελε"Ί κε ενα κολετονδ, ενα φόρεμα και ενα βρακυ του προτού μπασιου, μια λιβρεα™ δια φι­

γούρα και ενα φόρεμα γαλαζ(ι)ο δια πεδία, ομιος εφερθικαμε εις στην κατικνα του μαντζιου και του εσεκουστραραμειδ είς χιρας του αρχής — την φορεσιά ava μπολας"στ αρχής, τρης βεστες^ κε στρα­

σινο"Ά, διο βέλα, ενα φόρεμα κοντό δια ηπουργον, τεσαρες γιακετες^, τεσερα βρακυα, εξι μαντιλ(ι)α, ενα μπερετον(ι)Κ ,ενα μαντο βασιλικό"*, μια φασαμΆ και μια βεστα?'* κοντι, απο βελονδο τον βελισαριον, τεσαρες βεστες γινεκνες, τρία φορέματα αντρικνά, εξι μαντελαΧε, εξι μπούστους^ μολεμακους( ;), εξη σαρπες*· απο ^α/^πακεΑα, νιας^ φιγουρα(ς), διο κουντουρες, ενα βρακυ παρισινά*­"·, ενα φόρεμα με

155ν στρασινο^, Ι δέκα τζιμαρες^Ύ, διο γετινελες, ενα φόρεμα στολιμενο βρακί, ενα ζευγάρι μάνικες^ του βελ(ι)σαριου, διο μπούστους" κα­

λαμενιους, ενα βελεσι™ με μανικνες, τρία ραζανια χρνσομενα. σαμ­

πολα τεσερα σπαλερα^ απο βελονδο κοκινα, ενα φόρεμα κοντό απο φανέλα ασίπρη, ενα φόρεμα βελούδο μανρο, μιγρες^01 απο ασιμι τζεντικο^, μία αρμαδουραχθ βρακυ και ενα ζευγαρη μανικνες, ακόμα ενα ζευγάρι μάνικες απο βελούδο μαύρο, ενα φόρεμα. ατρετζαστ

Είκοσι χρόνια θεατρική ζωή στην Κεφαλονιά 507

πέντε, λανελες τρις, λάντζες^ διο, διο καδινουλες amo λατο^, πέντε σπαθιά, διο φοδρα° δια σπαθιά, ενα μαχερι ξιλινο, τεσαρες τουμπε­

τεςοα χάρτινες, διο περικεφαλες°$ χάρτινες, ενα πηγάδι απο χαρτί. Li 20 Marzo 1840 Esposto in lista άφησα ομηες κοπιες°Ί απο το παρόν τόσον του χρεοστον όσον και τον σεκουεστραταριου°& σοματικος αφήνοντας εις χιρας του καθενός

γιανις πιζακοτις κοντοσταβλοςοε

Σ Χ Ο Λ Ι Α Σ Τ Ο Ε Γ Γ Ρ Α Φ Ο 3

α — Τ.Ι.Α.Κ. Ίονικον Κράτος, Δικαστικά. Camera Civile di Argostoli, 3 Za Filza Pegnore e Sequestri Marzo 1840, φ.φ. 43r , 43 v , 1551", 155v . Διατηρώ την ορθογραφία, αποκαθιστώ όπου ή ανάγκη το επιβάλλει τή στίξη και χωρίζω τις λέξεις όπου ή ενωσή τους τις κάνει ακατα­

νόητες. β — Βεστιάριο = το ένδυματολόγιο. γ — Σενάρια = τα σκηνικά (έργα). δ — Λουμίνια = φωτιστικά σώματα, αυτή την εποχή λειτουργούν με

λάδι. ε — Πορτατίνα = φορείο σε τύπο κλουβιού για τή μεταφορά τών ηθο­

ποιών. στ — Άντρέζα = τα έπιπλα, τά σκεύη. ζ — Γι' αυτούς αναφερθήκαμε στο προηγούμενο έγγραφο. η — Άπαρθενίζουν = ανήκουν. θ — Να συγυριστούν = νά επισκευαστούν. ι — Τά χρέη άπό ενοίκια θεωρούνται «δάνεια προνομιούχα» και προ­

στατεύονται μέ τά άρθρα 1933 και 1934 του Πολιτικού Κώδικα τών 'Ιονίων.

ια — Ώς προνομιούχο δάνειο στα δικαιώματα προπληρωμής μπορούσε νά υποσκελίσει δλα τά προγενέστερα, ακόμα και εκείνα για τά όποια είχαν προηγηθεί «πράξεις» ("Αρθρο 1932 του Πολιτικού Κώδικα τών Ιονίων).

ιβ — Ό Νικόλαος Μελίτας, ώς αναφέρθηκε, είναι ό φροντιστής του φωτισμού τοΰ Θεάτρου.

ι γ— Όρδίνια = εντολή. ιδ — Έσεκουεστράραμε = έμεσεγγυήσαμε, έκατασχέσαμε. ιε — Μαντέλα = Mantella, ή μπέρτα, τό σκέπασμα της πλάτης. ιστ — Ρεκαμάτα = ξαναγυρισμένα. ιζ — Γιακέτες = σακάκια.

Άγγελο-Διονύση Δεμπόνου

Βρακιά = παντελόνια. Άρματούρα = πανοπλία. Μπερετόνι = πηλίκιο. Φθερά = φτερά. Τρικαντο = καπέλο τρίκωχο ή τρίπτυχο. 'Από τρίτζα = ψάθινο. Σκουτάρια = ασπίδες. Πίνκες = δόρατα. Φιάκολες = φωτιστικά σώματα με κερί. Μπεντίνια = Beduina, μακριά γυναικεία μπέρτα με κουκούλα. Καντηλιέριδα λάτινα = μικρά φωτιστικά σώματα άπό τενεκέ. Κάνταρος = μεγάλος αμφορέας. Βαντιέρα = δίσκος. Ροή = ροΐ, δοχείο λαδιού με ρυθμισμένη ροή. Λουμίνι λάτινο = φωτιστικό σώμα λαδιού, άπό τενεκέ. Πορτα(ν)τίνα = φορείο σέ μορφή κλουβιού για τή μεταφορά των ηθοποιών, άλλα και για τις σκηνικές ανάγκες. Μπουλετιά = εισιτήρια. Καντηλιέρης = φωτιστικό άπό μπρούντζο, με δύο, τρεις ή τέσσαρες φλόγες, λειτουργεί μέ λάδι. Σκάνια = μικροί πάγκοι. Ταβολίνο = τραπεζάκι. Λουμίνια = φωτιστικά. Όρκέτα = ή ορχήστρα. Δεκαφθά = δεκαεπτά. Κρουστάλια = γιαλιά. Ταυλάτζο = πατάρι. Φελούκα = πλοίο του ιθ' αιώνα. Πύργοι = φρούρια. Ρεστέλα = τα κιγκλιδώματα. Anna Bolena (1830), ή περίφημη και δυσκολόπαιχτη όπερα του Donizetti (1797-1848). Velissario, όπερα του ϊδιου συνθέτη. Κορίστες = οι χορωδοί. Φάσες = ζώνες. Μποκέτα = επιστόμιο. Μποϋστ(ρ)ος = ό θώρακας. Βελέσια = μακριές φούστες. Ν(ι)άς = μιας. Γγελές = γιλέκο.

Είκοσι χρόνια θεατρική ζωή σΐήν Κεφαλονιά 509

νδ — Κολέτο = κολάρο, γιακάς. νε — Λιβρέα = φόρμα, οίκοστολή. νστ — ανα μπόλα = "Αννα Μπολένα, ή πρωταγωνίστρια του έργου. νζ — Βέστα = ένδυμα, έσθήτα. νη — Στράσινο = φουστάνι μακριό με ούρα πού κρέμεται. νθ — Μαντό βασιλικό = βασιλική χλαμύδα. ξ — Σ(ι)άρπα = ζώνη για γυναικείο περιλαίμιο. ξα — Παρισινά = πράσινα. ξβ — Με στράσινο = με ούρα (προκειμένου για ένδυμα). ξγ — Τζιμάρα = Zimarra, μακρύ πανωφόρι, μπέρτα. ξδ — Μάνικες = μανίκια. ξε — Σπαλερά = καλύμματα της πλάτης. ξστ — Μιγρές = είδος επενδύτη, ρεντικότα, ζακέ. ξζ — Τζέντικο = λεπτό. ξη — Λάντζια = Lancia, δόρατο, λόγχη. ξθ — Καδηνοΰλες άπό λατό = μικρές τενεκεδένιες αλυσίδες. ο — Φόδρα = θήκες. οα — Τουμπέτες = τρομπέτες. οβ — Περί κεφαλές = περικεφαλέες. ογ — Κόπια = αντίγραφο. οδ — Σεκουεστρατάριος = ό σεκβεστράριος, ό μεσεγγυούχος. οε — Κοντόσταβλος = υπάλληλος τής Εκτελεστικής 'Αστυνομίας.

Ε Γ Γ Ρ Α Φ Ο 4ο«

Π ε ρ ί λ η ψ η . Ό ϊμπρεσάριος (εργολάβος) του θεάτρου 'Ιταλός Λου­

δοβίκος Παράδε και ό εκπρόσωπος τοΰ ιδιοκτήτη 'Αλέξανδρου Σολομοϋ, καταλήγουν σε συμφωνία γιά τον τρόπο πού θά πληρωθεί τό χρέος του πρώ­

του προς τον δεύτερο άπό νοίκια τοΰ θεάτρου. Ή συμφωνία καταγράφεται στο σχετικό βιβλίο αποκτώντας νομική ισχύ.

φ. 25Γ Έπαρουσιάσθη είς τούτο το Πολιτικόν Άρχεϊον και έμπροσθεν τοΰ Ευγενή Δικαστού άπό ένα μέρος ο Κύριος Οδησσεύς Μπούρμπαχης ποτέ Θεοδώρου^ , ώς επίτροπος τού Κυρίου Δρος 'Αλεξάνδρου Σολο­

μοϋ και εκ τού έτερου ό Κύριος λουδοβίκος παράδες, οι όποιοι δυνάμει τής παρούσης συμφωνίας, οπού θέλει έχει την δύναμιν τελευταίας αποφάσεως συμφωνούν ώς ακόλουθα.

Ό Κύριος Μπούρμπαχης πηγαίνοντας δανειστής από τον Κύριον παράδε δυνάμει τής συμφωνίας ενοικιάσεως 22 Μαΐου 1841 είς τάλ­

ληρα δίστηλα 190 εκατόν ενενήντα, ύπόλοιπον μεγαλητέρας ποσότη­

τος"1 , έλαβε άπό τούτο τό 'Αρχεϊον τό μεσέγγυον των 7 τρέχοντος

510 Άγγελο­Διονύση Δεμπόνου

με το οποίον εμεσεγγυήθη εις τάς χείρας των περισσοτέρων Κυρίων από εκείνους όπου βαστοϋντε παίλκοΡ τούτου του θεάτρου, το όσον πρέπει να πληρώσουν δια νοίκι από εκείνην την ήμέραν έως να τε­

λείωση το καρναβάλι , αλλ' επειδή ο Κύριος λεοπόλδος Τζίνηςστ

επλήρωσε τοϋ Κυρίου Μπούρμπαχη τάλληρα δίστηλα όγδοήντα πέντε δια να παραιτηθή από το αυτό μεσέγγυον, ετζι δ αυτός παράδε απέ­

μεινεν χρεώστης εις τάλληρα δίστηλα 105 τα οποία αυτός υπόσχεται να τοϋ πλήρωση έως τ ας 8 Μαρτίου έρχαμένου Ε. Ν.1* όμοϋ με έτερα δίστηλα 2 και δυνάρι εν δια το εξοδον τοϋ αύτοϋ μεσεγγύου και λεί­

ποντας θέλει είναι υποκείμενος κατά τον νόμον των προνομίων*1 και φ. 25s δια περισσοτέραν άσφάλειαν τοϋ Κυρίου Μπού/ρμπαχη βάνει εις ύπο­

θήκην το όσον αυτός ήθελε συνάξει από τήν μάντσια® όπου θα κάμη εις τοϋτο το αναμεταξύ, ως ομοίως δίδει τήν άδειαν τοϋ Κυρίου Μπούρ­

μπαχη να λάβη από τον άνωθεν Κύριον Τζίνη τάλληρα δίστηλα 20: από τα μινιάτικα όπου αυτός με τήν συμφωνίαν γινομένην αναμεταξύ των είναι εις χρέος να τοϋ πλήρωση και επάνω εις τοιαύτην πίστιν ό προειπομένος Κύριος Μπούρμπαχης παραιτείται άπο το άνωθεν με­

σέγγυον. Έξεκαθαρίζοντας δτι ή ύπόσχεσις τοϋ Κυρίου παράδε δια τήν πληρωμήν της άνωθεν ποσότητος προς τον Κύριον Μπούρμπαχη δεν θέλει φέρει καμμίαν έναντιότητα εις το δικαίωμα όπου έχει δια να ζητήση τήν άποζημίωσίν του τοϋ Κυρίου Τζίνη δια τήν πληρωμήν των μπουλετιώνΧ κάθε βραδιάς τοϋ οικοκύρη τοϋ θεάτρου αναλόγως από τήν έποχήν της αν ω μελετημένης συμφωνίας τους, δια το όποιον αυτός προφυλάτει κάθε του δικαίωμα κατά τοϋ άνωθεν τζίνηια.

"Η παρούσα υπογεγραμμένη από τα μέρη και μαρτυρημένη θέλει παρουσιασθή τοϋ Ευγενή Κριτοϋ δια να καταγραφθή όπως λάβη τήν τελείαν εκπλήρωσίν της.

Ο δ (υσσεύς) Μπούρμπαχη ς Lod(ovic)o Parade Ανδρέας Κατσαϊτης μαρτυρώ Γεώργιος Αννινος τοϋ Μαρίνου μαρτυρώ

φ. 101Γ Τάς 15 δεκαπέντε φευρουαρίου 1842 E.NS Επαρουσιάσθη άπο τα μέρη1^ τών οποίων τους έδιαβάσθη ή παρούσα, και μετά ταϋτα 'Ιταλικά έμεταγγλωτίστη^ εις τον λουδοβίκον Παράδε Ίταλόν, το περιεχόμενον της ίδιας, οι όποιοι μετά ταϋτα εφανέρωσαν, δτι tfò περιεχόμενον αυτής είναι ή θέλησίς των και συμφωνία τους. Τό Δικαστήριον λοιπόν προσδιορίζει τήν καταγραφήν της δια τα αποτελέσματα τοϋ Νόμου.

Γ. Ανινος δικαστής^.

Είκοσι χρόνια θεατρική ζωή στην Κεφαλονια 511

Σ Χ Ο Λ Ι Α Σ Τ Ο Ε Γ Γ Ρ Α Φ Ο 4

α — Τ.Ι.Α.Κ. Ίονικον Κράτος, Δικαστικά. Πολιτικόν Άρχεΐον 'Αργο­

στολίου, Filza Transa ed Atti Volontarii dal 12 Genajo 1842, φ.φ. 2 5 r , 25v , 101r .

β — Ό 'Οδυσσέας Μπούρμπαχης είναι γνωστός ύποδικηγόρος. 'Εδώ ενεργεί ώς πληρεξούσιος του 'Αλέξανδρου Σολομού.

γ — Ώ ς αντιλαμβάνεται ό αναγνώστης πρόκειται για χρέος ενοικίου, άρα για «δάνειο προνομιακό».

δ — Πάλκα = θεωρεία. ε — Το τέλος του Καρναβαλιού ήταν τό τερματικό ορόσημο της λει­

τουργίας τοϋ Θεάτρου. Τη Μ. Σαρακοστή τό Θέατρο αργούσε. στ — Αεοπόλδος Τζίνι, είναι ό «τζεζιονάριος» (έκδοχέας) τών θεατρι­

κών επιχειρήσεων, αυτής της περιόδου. ζ — Ε. Ν. = Έτος Νέο. 'Υπολογισμός με τό Γρηγοριανό Ημερολόγιο, η — Τα προνομιούχα δάνεια, ώς αναφέρθηκε, προστατεύονται με τα

άρθρα 1932, 1933, 1934 τοϋ Πολιτικού Κώδικα τών 'Ιονίων. θ — Μάντσια = ή τιμητική. Στις τιμητικές έκτος άπό τήν ιδιαίτερη κί­

νηση στα εισιτήρια, υπολογίσιμα ποσά καί δώρα συγκεντρώνει ό τιμώμενος ηθοποιός στην «βαντιέρα» (δίσκο) της εισόδου.

ι — Μπουλετιά = τα εισιτήρια. ια — Ό Τζίνη ώς αλληλέγγυος χρεώστης, για τό καθορισμένο μερίδιο

του, είναι υποκείμενος και αυτός σε ανάλογες «πράξεις», οι όποιες μάλιστα και ακολουθούν τήν ίδια μέρα (βλ. Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., φ.φ. 26r , 26 ν , 98Γ , 98ν ).

ιβ — Τα μέρη = οι συμβαλλόμενοι. ιγ — Οί ξένοι ηθοποιοί πού εμφανίζονται στο Θέατρο αυτή τήν εποχή

αγνοούν τα ελληνικά. Ή παρουσίαση τών έργων γίνεται πάντα στα ιταλικά.

ιδ — Ό Γεώργιος "Αννινος Καβαλιεράτος είναι δόκτορας νομικός καί αναπληρωματικός δικαστής άπό τον κατάλογο «Δικηγόροι ύπό έν­

ταλμα» (Βλ. σχετικά Ά γ γ ε λ ο ­ Δ ι ο ν ύ σ η Δ ε μ π ό ν ο στην "Ασκηση της Νομικής 'Επιστήμης κτλ. ό.π., σελ. 346).

Ε Γ Γ Ρ Α Φ Ο 5ο*

Π ε ρ ί λ η ψ η . Ή πρωταγωνίστρια Λουκία Γκίγκολι, αναγκάστηκε εξ αίτιας τοκετού να απουσιάσει επί εξι παραστάσεις άπό τό θέατρο. Ό ερ­

γοδότης της, εργολάβος τών θεατρικών παραστάσεων, Καμίλλος Παρόδι, τήν ενάγει στο Δικαστήριο, θεωρώντας την υπεύθυνη για τή ζημία πού τοϋ

512 Άγγελο­Διονύση Δεμπόνου

προξενήθηκε με την απουσία αύτη και εις αντιπερισπασμό προγενέστερης δικής της αγωγής για την καταβολή των καθυστερούμενων αποδοχών της.

φ. 17Γ Το Πολιτικον Άρχεϊον 'Αργοστολίου

Εις τα ετήσεις τον Κηρίον Κάμηλο Παρόδου^ τον λονήγη Ιταλός κάτικος εις Αργοατόλη προστάζονται οι κάτωθεν μάρτυρες δια την πρώτην 1 Απριλίου ερχαμένου E.N.y ήμερα τρήτ'η εις τάς οράς 9 της Αυγής δια να μαρτηρήσουν εϊς το άκόλουθον κεφάλαιο εναντίον τής Κυρίας λούκια Γηγόλη Ιταλίδα? . Ιο "Οτι εξετίας τής ίδιας Γηγόλη, ο ρηθέν Κάμηλος Παρόδης έχασε

6 εξη Βραδιές δια παραστασιν θεατρικας επειδή ή Γηγόλη εγέ­

νησε και δεν εϊμποροϋσε να Τραγουδήσηε .

Μάρτυρες

1. Κύριος Μπερναρδος Φραδελόνηςστ κατικος εις Αργοστολη 2. Γινσεφ Γεγάς Τζανγάρης^ Ιταλός^ από το παρόν θέλει δωθή αντιγραφον και τής Κυρίας λουκιας Γηγολης δια να είναι παρόν εάν θέλει — καθυίς και τον Μαρτήρον. Εδωθη τας 31 τριάντα μία Μαρτίου 1845 πέντε E.N.y

Πέτρος Ν. Κονρβησ(ιανος) ύποδικ(ηγόρος) Γ. Δαλλαπόρτας

Σ Χ Ο Λ Ι Α Σ Τ Ο Ε Γ Γ Ρ Α Φ Ο 5

Τ.Ι.Α.Κ. Ίονικον Κράτος, Δικαστικά. Βιβλίον αποφάσεων Πολιτι­

κού Αρχείου "Αργοστολίου 1845 IVa, φ. 17»' . Ό Camillo Parodi εΐναι ό εργολάβος τών θεατρικών παραστάσεων στην περίοδο 1844­45. Ε. Ν. = Έτος Νέο. Μέ τό Νέο (το Γρηγοριανο) 'Ημερολόγιο. Ή Lucia Cigoli πρωταγωνίστρια του θιάσου έχει προσληφθεί μέ συμφωνητικό τής 24 Νοεμβρίου 1844 (βλ. Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., φ. 15Γ ). Αυτή τήν εποχή ή νομοθεσία όχι μόνο δέν προστατεύει τή μη­

τρότητα, άλλα ή απουσία από τήν εργασία έστω και κάτου άπό τήν πίεση τοκετού, θεωρείται «αδίκημα», για τό όποιο ό εργοδότης δικαιούται να αποζημιωθεί. Για τον Βερνάρδο Φραδελόνη, έχουμε εκτεταμένα αναφερθεί στο κείμενο. Τζανγάρης = τσαγκάρης. Ή ιταλική παροικία τοΰ 'Αργοστολίου, αυτή τήν εποχή εΐναι άσή­

στ

Είκοσι χρόνια θεατρική ζωή στην Κεφαλονιά 513

μάντη, σ' αντίθεση με τους Μαλτέζους και τους Εβραίους πού συγ­

κροτούν πολυάριθμες παροικίες.

Ε Γ Γ Ρ Α Φ Ο 6οα

Π ε ρ ί λ η ψ η. Ό Έπαρχος Δημήτριος Καροϋσος, αυτόπτης μάρτυρας άποδοκιμαστικών ενεργειών κατά την παράσταση του θιάσου, αποτείνεται στη Διεύθυνση της 'Εκτελεστικής 'Αστυνομίας για να συστήσει τήν αυ­

στηρή εφαρμογή τών σχετικών κανονισμών και τή στενή συνεργασία της αστυνομίας με τήν 'Επιτροπή τοϋ Θεάτρου ώστε παρόμοια επεισόδια να αποφεύγονται.

φ. 118r Αριθ. 53

Εκτελεστική 'Αστυνομία? τή αυτή (14 'Ιανουαρίου 1853)

Χθες το εσπέρας ελαβον αϊτίαν να γνωρίσω προσωπικώς δτι διάφοραι καταχρήσειςΎ ελαβον χώραν εντός τοϋ Θεάτρου ως εκ της μή ακριβούς εκτελέσεως τοϋ ς' άρθρου τοϋ από 16 Δεκεμβρίου 1852 οργανισμού τοϋ Έπιχωρίου Συμβουλίου καϊ ως εκ τούτου ώφείλω να επιστήσω την προσοχήν σας επί τοϋτο προς άποτροπήν παντός απευκταίου — ίνα δε επιτευχθή δ σκοπός ούτος δτι μέγιστα ενδιαφέρον είναι άναγ­

καϊον δπως ή Ύμ(ετέρα) Ευγένεια διορίση ϊνα εντός της σήμερον τοιχοκοληθή άντίγραφον τοϋ είρημένου οργανισμού τον οποίον Σας διεβίβασα και να έπιβάληται εις τον κατά πάσαν νύκτα διορισθεισό­

μενον ύπάλληλόν σας τήν αύστηράν καϊ άμερόληπτον εκτέλεσιν τοϋ είρημένου άρθρου, όφείλοντες αυτός προς τοις άλλοις κατά τήν εννοιαν άύτοϋ να εμποδίζωσι καϊ καταστείλωσι άποχρόντος πάσαν άποδοκι­

μασίαν κατά των τραγουδιστών5 έξ ης άναποφεύκτως προκύπτει ή αταξίαε . Προς τούτοις δε είναι άναγκαΐον δπως οι επί τήν διατήρησιν της ευταξίας επιτετραμένοι αστυνομικοί 'Υπάλληλοι δίδωσιν εκτέ­

λεσιν εις πάσαν προτροπήν της 'Επιτροπής^ τείνουσα εις το να προληφθή πάσα αταξία και νά διαφυλαχθή ή ευταξία ϊνα καθ' εσπέ­

ρας εντός τοϋ θεάτρου τεθή υπό τάς διαταγάς της εις χωροφύλαξ δπως χρείας τυχούσης δυνηθή νά εκτέλεση τά ϊδια χρέη** και ϊνα τέλος ειδοποιείται καθ' εσπέρας περί τοϋ 'Αστυνομικού υπαλλήλου υπό τάς διαταγάς τοϋ οποίου ύπάρχουσιν οι διορισθεισόμενοι χωρο­

φύλακες, ϊνα αυτή δύναται κατά τάς περιστάσεις νά διενθύνηται προς

514 Άγγελο­Διονύση Δεμπόνου

αντον δια παν αναγκαΐον μέτρον κατά την εννοιαν τον είρημένον ορ­

γανισμού και της παρούσης.

Διομολογούμαι Δ. ΚαροϋαοςΆ

έπαρχος

ΣΧΟΛΙΑ ΣΤΟ Ε Γ Γ Ρ Α Φ Ο 6

α — Τ.Ι.Α.Κ. Ίονικον Κράτος, Διοίκηση. 'Εσωτερική 'Αλληλογραφία του Επαρχείου Κεφαλληνίας, άρχεται τήν 11 'Ιουνίου 1852 και λήγει τάς 4 'Απριλίου 1853. Βιβλίο ΕΚ­Α ΕΣ­54, φ.φ. 1181* και 118ν . Πράξη 53/14 Ίανουαρ. 1853.

β — Διευθυντής της 'Εκτελεστικής 'Αστυνομίας άπο τις 27 Νοεμβρίου 1852 είναι ό Ρικάρδος Στήβενς (βλ. Τ.Ι.Α.Κ. δ.π., φ. 108Γ . Πράξη 1731/30.12.1852).

γ — Με τή λέξη καταχρήσεις εννοεί αταξίες. δ — Παρά τους κανονισμούς ή αποδοκιμασία των ηθοποιών γίνεται

παράδοση στο θέατρο του 'Αργοστολίου και συνεχίζεται όλο τον 19ο αιώνα, άφοϋ κληροδοτήθηκε και στο θέατρο «Κέφαλος». Συνη­

θισμένοι τρόποι αποδοκιμασίας είναι τα ποδοκροτήματα, οί κραυ­

γές basta (φθάνει) και το ρίψιμο στή σκηνή ευτελών νομισμάτων, εμπραχτη υποτίμηση τών ηθοποιών.

ε — "Οπως προκύπτει άπο συνεχόμενα έγγραφα ή «αταξία» προέκυψε άπό τήν κακή απόδοση του θιάσου, μέ αποτέλεσμα τήν αποχή του κοινού από τις παραστάσεις και τήν κατακόρυφη πτώση τών εισ­

πράξεων. στ — 'Επιτροπή του Θεάτρου αυτή τήν περίοδο είναι οί: Ιωάννης Ίγγλέ­

σης, Φρ. Τζουλάτης (εισαγγελέας) και Σπυρ. ιππότης Ξωδιδς. (Βλ. Τ.Ι.Α.Κ. ο.π., φ. 149ν . Πράξη 353/15.3.1853).

ζ — Τα όργανα της τάξεως, τόσο οί χωροφύλακες όσο και οί υπάλληλοι της 'Αστυνομίας μέσα στο Θέατρο είναι κάτου άπό τις διαταγές της 'Επιτροπής τοΰ Θεάτρου, τις εντολές της οποίας εκτελούν. Ή παντοδυναμία αυτή της 'Επιτροπής θα επεκταθεί μέ τή συγκρότηση τοΰ Κανονισμού τοΰ Θεάτρου ό «Κέφαλος».

η — Κόμης Δημήτριος Καροΰσος, "Επαρχος Κεφαλονιας (1850­1856). Βλ. Ή . Τ σ ι τ σ έ λ η , ό.π., Α' σελ. 205 και Β' σελ. 589.

Ε Γ Γ Ρ Α Φ Ο 7ο«

Π ε ρ ί λ η ψ η . Τό 'Επαρχιακό Συμβούλιο Κεφαλονιας, μετά άπό σχε­

τική αίτηση τοΰ 'Αλέξανδρου Σολομού, εγκρίνει τήν καταβολή 250 ταλί­

Είκοσι χρόνια θεατρική ζωή στην Κεφαλονιά 515

ρων διστήλων, ώς κοινωνική εισφορά στα έξοδα πού απαιτήθηκαν για τήν ανέγερση του Θεάτρου. Ή απόφαση διαβιβάζεται στη Γερουσία γιά τήν τυπική έγκριση.

φ. 55Γ 1135

Tfj 22 Σεπτεμβρ. 1854 Tfj Έκλ. Γερουσία

Άξιοϋμαι να καθυποβάλλω εις τήν επιδοκιμασίαν της Έκλ(αμπρο­

τα)της Γερουσίας® τήν άπα 18 ήδη φθίνοντος άπόφασιν τοϋ Κεντρι­

κού 'Εγχωρίου Συμβουλίου"* δι* ης λόγω επιηκείας και δια μόνην φοράν δίδεται προς τον Αρ. Άλεξανδρον Σολωμον ή βοϊθεια ταλλή­

ρων δυστύλλων 250 — εκ των εγχωρίων προσόδων ένεκα των υπ' αυτοϋ άπαιτηθέντων εξόδων και ύποστάντων ζημίαν δια τήν άνέ­

γερσιν τοϋ εν τη πάλει Αργοστολίου διακειμένου θεάτρου του, συν της αποφάσεως ταύτης σας επισυνάπτω και απόγραφον της τοϋ Δρ. Σολωμοϋ προσαχθείσης αιτήσεως και λαμβάνω τήν τιμήν να είμαι

Δημ. Καροϋσος "Επαρχος

Σ Χ Ο Λ Ι Α Σ Τ Ο Ε Γ Γ Ρ Α Φ Ο 7

α — Τ.Ι.Α.Κ. Ίονικόν Κράτος, Διοίκηση. 'Εξωτερική 'Αλληλογραφία τοΰ 'Επαρχείου Κεφαλληνίας, άρχεται άπό 29 Μαρτίου 1854 και λήγει τη 14'Ιουνίου 1856, φ. 55Γ . "Εγγραφο 1135/22 Σεπτεμβρ. 1854.

β — Γερουσία είναι ή Κεντρική Κυβέρνηση της 'Ομοσπονδίας τοϋ Προτεκτοράτου πού εδρεύει στην Κέρκυρα.

γ — Κεντρικό 'Εγχώριο Συμβούλιο ή Έπιχώριο Συμβούλιο ή 'Επαρ­

χιακό Συμβούλιο είναι ή Τοπική Κυβέρνηση πού εδρεύει στην πρωτεύουσα τοϋ κάθε νησιοΰ μέλους της 'Ομοσπονδίας.

ΓΙΩΡΓΟΥ Ι. ΤΣΟΥΚΝΙΔΑ

ΒΙΒΛΙΟΚΡΙΣΙΑ

Σ τ υ λ ι α ν ο ύ ' Α λ ε ξ ί ο υ , Γλωσσικά μελετήματα, 'Αθήνα 1981.

Στο βιβλίο αυτό ό κ. Στυλιανός 'Αλεξίου, τακτικός καθηγητής της Νεώτερης Ελλη­

νικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης και αντεπιστέλλον μέλος της 'Ακαδημίας 'Αθηνών, συγκέντρωσε, με φωτομηχανική ανατύπωση, πέντε μελέτες του, πού δημοσιεύ­

θηκαν από το 1976 ώς το 1980: 1. Λέξεις Έρωτοκρίτου, Κρητολογία, τεύχος 2 ('Ιανουαρίου ­ 'Ιουνίου 1976), Ηρά­

κλειο Κρήτης, 155­182. 2. Στοιχεία τών μεταγενεστέρων ελληνικών και λατινικών στα νέα ελληνικά κυρίως

στην Κρήτη, 'Αμάλθεια, τεύχος 30 ('Ιανουαρίου ­ Μαρτίου 1977), "Αγιος Νικόλαος Κρή­

της, 73­87. 3. Προσθήκη για τίς βυζαντινές ζάβες, 'Αμάλθεια, τεύχος 32 ('Ιουλίου ­ Σεπτεμβρίου

1977), "Αγιος Νικόλαος Κρήτης, 213­214. 4. 'Αδυναμίες τοΰ νεοελληνικού ετυμολογικού, ανάτυπο από τον τόμο «Μνήμη»

Γεωργίου Ί . Κουρμούλη, 'Αθήναι 1979, 1­13. 5. 'Επιστημονικά λεξικά της μεσαιωνικής ­ νέας ελληνικής στον αιώνα μας στην

Ελλάδα, Μαντατοφόρος, τεύχος 16 ('Ιουλίου 1980), Amsterdam, 3­12. "Οπως γράφει ό κ. 'Αλεξίου, οι έρευνες αυτές έγιναν κατά τή διάρκεια της εργασίας

του για τή νέα μεγάλη κριτική έκδοση τοΰ «Έρωτόκριτου» ('Αθήνα 1980). 'Εξετάζονται όμως έδώ και λέξεις πού δέν απαντούν στον «Έρωτόκριτο». Και επειδή πολλά άπό τα εξεταζόμενα στοιχεία ανήκουν στην κοινή νεοελληνική, το ενδιαφέρον πού παρουσιάζουν τα άρθρα είναι, οπωσδήποτε, ευρύτερο.

Ή μέθοδος πού εφαρμόζει ό συγγραφέας είναι αυστηρά ιστορική. «Πρόκειται γιά συνειδητή αντίδραση στή θεωρητική (και συχνά μηχανική ­ αυτοσχεδιαστική) μέθοδο, πού επικρατούσε στο νεοελληνικό ετυμολογικό και πού ύψωνε υποθετικά οικοδομήματα βασισμένα μόνο σε συλλογισμούς και σε νόμους μορφολογικών μεταβολών (κι αυτούς άλλωστε συχνά αβέβαιους) χωρίς να καταβάλλεται, τίς περισσότερες φορές, προσπάθεια γιά ιστορική στήριξη τών ετυμολογιών μέ παραδείγματα άπό τα κείμενα» (Πρόλογος· βλ. και II 73, IV 1).

Ό κ. 'Αλεξίου χρησιμοποιεί τά βυζαντινά καί μεταβυζαντινά κείμενα και τό γλωσσι­

κό υλικό τών μεταγενεστέρων καί μεσαιωνικών ελληνικών, τών μεσαιωνικών λατινικών, τών παλαιών ιταλικών καί τών διαλέκτων τής 'Ιταλίας (κυρίως της βενετικής) καί γενικό­

τερα τών ρωμανικών γλωσσών. 'Αποφεύγει τήν άμεση σύνδεση μέ τά αρχαία ελληνικά, τον αυτοσχεδιασμό καί τό λαϊκισμό, τή μέθοδο δηλ. τής σχολής πού βασιζόταν κυρίως στο νεώτερο προφορικό λόγο καί παραγνωρίζοντας τή γραπτή παράδοση τής κοινής καί τής μεσαιωνικής ελληνικής προτιμούσε να βλέπει στίς λέξεις αυθόρμητες δημιουργίες τοΰ λόγου τών απαίδευτων. Τονίζει ότι στα μεταγενέστερα ελληνικά καί τά λατινικά, τά ρωμανικά, καθώς καί σέ ορισμένες ιταλικές διαλέκτους πρέπει να αναζητηθεί ή αρχή αρκετών προβληματικών στοιχείων τής γλώσσας μας. Γιά τή γλώσσα τής κρητικής λο­

γοτεχνίας πιστεύει ότι δέν συνδέεται τόσο «μέ τον προφορικό κρητικό λόγο τών χρόνων τής Τουρκοκρατίας, όσο μέ τά βυζαντινά καί μεταβυζαντινά ελληνικά (τά βασισμένα στην 'κοινή' καί ανοιχτά σέ πλατειές δυτικές επιδράσεις) καί στή μακρότατη παράδοση του, πού ήταν σέ μεγάλο βαθμό γραπτή» (II 86­87).

Άπό τους «λατινισμούς» τής μεσαιωνικής ελληνικής άλλοι ανάγονται σέ δάνεια κληρονομημένα άπό τά ρωμαϊκά καί πρώιμα βυζαντινά χρόνια καί άλλοι οφείλονται στην

Βιβλιοκρισία 517

επίδραση τών λατινικών κατά τή φραγκοκρατία. «Είναι λογικό να ύποθέσωμε» — γράφει ό κ. 'Αλεξίου — «ότι ή μακρότατη κυριαρχία τών Ρωμαίων, τών Φράγκων και των Βένετων σε ελληνικές χώρες και ή συμβίωση μαζί τους, καθώς και μέ τους Γενουάτες και άλλους 'Ιταλούς, συμβίωση πού καλύπτει πολλούς αιώνες, επηρέασε σέ μεγάλο βαθμό την ελλη­

νική γλώσσα. Οί ρωμαϊκές ρίζες τοϋ Βυζαντίου ευνοούσαν επίσης την επίδραση. "Αν σκε­

φθούμε ότι οί λαοί αυτοί ήταν φορείς ανεπτυγμένου οικονομικού, διοικητικού καΐ πνευ­

ματικού βίου, δεν θα φανεί περίεργη ή άποψη μας ότι στή Δύση πρέπει να αναζητηθεί ή προέλευση πολλών δυσετυμολογήτων ακόμη μεσαιωνικών και νεωτέρων ελληνικών λέ­

ξεων. Δέν πρέπει να παραβλέπεται ακόμη τό ότι ή Δύση στους μέσους χρόνους (πριν άπό τή διαμόρφωση τών νεωτέρων εθνικών κρατών) μέ τήν κοινή ρωμαϊκή παράδοση καί μέ τήν ισχυρή ακόμη καθολική εκκλησία, είχε μια πολιτιστική ενότητα πολύ μεγαλύτερη άπό όση φανταζόμαστε. Ή δυτική Ευρώπη αποτελούσε μια ευρύτερη κοινότητα πού ξεπερνούσε τήν ομάδα τών ρωμανικών λαών. Οί μεταναστεύσεις, ή εγκατάσταση π.χ. τών Λομβαρδών στην 'Ιταλία, συντελοΰσαν επίσης στις γλωσσικές μείξεις. Έτσι(...) αμοιβαίες επιδράσεις ήταν δυνατές ανάμεσα στα επίσημα μεσαιωνικά λατινικά, τα ρωμανικά και τις γερμανικές ακόμη γλώσσες. Μέ τή φραγκική καί βενετική εξάπλωση, οί ελληνικές χώρες πέρασαν στον κύκλο τών δυτικών επιδράσεων» (II 76­77). Ή διαπίστωση αυτή — προσθέ­

τει ό συγγραφέας — δημιουργεί για τή γλωσσική έρευνα δυνατότητες, πού δέν έχουν ακόμη εξαντληθεί.

Ό καθηγητής Στυλιανός 'Αλεξίου θίγει μέ νέο τρόπο ορισμένα άπό τα πιο ακανθώδη προβλήματα τοΰ νεοελληνικού ετυμολογικού. Δουλεύει μέ μέθοδο καί ευσυνειδησία. Πολ­

λές ετυμολογίες του είναι πειστικές, ενώ σέ άλλες περιπτώσεις ανοίγεται ό δρόμος για τή συνέχιση της έρευνας — πράγμα πού εύχεται καί συνιστά ό συγγραφέας.

Γράφει ό κ. 'Αλεξίου : «Ό συντάκτης τών μελετημάτων αυτών εύχεται και συνιστά να συνεχίσουν άλλοι νέοι φιλόλογοι καί σέ ευρύτερα πλαίσια τή διερεύνηση τοΰ τομέα αυτού, πού έχει βασική σημασία για τή μελέτη καί τήν κατανόηση τών μεσαιωνικών καί παλαιοτέρων νεοελληνικών κειμένων» (Πρόλογος). Καί τελειώνοντας τό άρθρο του «'Α­

δυναμίες τοΰ νεοελληνικού ετυμολογικού»: «Θα ήθελα να εκφράσω τήν ευχή γιά τή σύν­

ταξι άπό ειδικούς ενός νέου ετυμολογικού λεξικού λιγότερο θεωρητικού (....) και περισσό­

τερο βασισμένου στην ιστορία τών λέξεων, όπως προκύπτει άπό τα κείμενα. Θα ήθελα επί­

σης να συστήσω σέ ξένους ρωμανιστές να ασχοληθούν μέ τήν άναζήτησι της αρχής προβληματικών ακόμη στοιχείων της γλώσσας μας στά μεσαιωνικά λατινικά, στά παλαιά Ιταλικά καί γαλλικά καί στις ιταλικές διαλέκτους». Καί, άφοΰ αναφέρεται στις αναζητή­

σεις πού θα μπορούσαν νά γίνουν άπό Έλληνες ερευνητές «στον μεγάλο καί άγνωστο ακόμη χώρο τών μεταγενεστέρων ελληνικών», προσθέτει : «"Αν ή έρευνα προχώρηση, θα εχη κανείς όχι μόνο ακριβέστερη γνώσι γιά τήν προέλευσι πολλών λέξεων, άλλα καί σημαντική βοήθεια σέ κριτικά, ερμηνευτικά καί χρονολογικά προβλήματα τών κειμένων, καί επίσης μία ορθότερη εικόνα γιά τον χαρακτήρα τών μεσαιωνικών καί νέων ελληνικών» (IV 12­13· βλ. καί II 77). Τήν ανάγκη συνεργασίας μέ ξένους ρωμανιστές υπογραμμίζει καί σέ άλλα σημεία (πβ. Ι 169 ύποσημ. 51, Ι 175). Επισημαίνει επίσης πώς «ή διαπίστωση ότι στά κρητικά κείμενα υπάρχουν τύποι παράλληλοι μέ τους ρωμανικούς θα ήταν ενδια­

φέρουσα καί χρήσιμη καί γιά τους ερευνητές τών ευρωπαϊκών γλωσσών γενικότερα» (II 85­86). Καί ακόμη ότι «οί δυνατότητες... γλωσσικών συσχετισμών προς τήν 'Ανατολή (καί προς τήν Περσία) δέν έχουν... έρευνηθή» (III 214).

Στο άρθρο «Επιστημονικά λεξικά της μεσαιωνικής ­ νέας ελληνικής στον αιώνα μας στην Ελλάδα» αξιολογούνται τα λεξικά καί γίνονται αξιοσημείωτες προτάσεις γιά εκείνα, τών οποίων ή έκδοση συνεχίζεται. Γιά τό «'Ιστορικόν λεξικόν της νέας ελληνικής» της 'Ακαδημίας 'Αθηνών π.χ. επισημαίνεται ότι «ενδείκνυται... απάλειψη τοΰ τίτλου Ίστορι­

518 Γιώργου Ι. Τσουκνίδα

KÒV» (V 3). Παίρνοντας αφορμή άπό το «Λεξικό της μεσαιωνικής ελληνικής δημώδους γραμματείας» τοϋ καθηγητή Έμμ. Κριαρά — «το μόνο... πού χρησιμοποιεί ευρύτατα τα κείμενα» — τονίζει ότι «ευκταία θα ήταν για όλα τα μεσαιωνικά λεξικά ή πλατειά χρησι­

μοποίηση των βυζαντινών ιστορικών και χρονογράφων. Ό τ α ν π.χ. ήδη στον Θεοφάνη συναντούμε λέξεις όπως άμανίκωτος, βραχιόλιν, τον εγγόνα, εξανάστροφα, καλοκαίριον, κραββατοστρώσια, περαματίζω, στένω, συγχαρίκια, χρόνων (μέ τή σημασία «ετών») και ανάλογες σέ όλους τους χρονογράφους, είναι φανερό ότι ενα πλήρες ι σ τ ο ρ ι κ ό λεξικό της μέσης και νέας ελληνικής ενδείκνυται να τους συμπεριλάβει». Και προσθέτει: «'Απα­

ραίτητη φαίνεται και ή χρησιμοποίηση τών βυζαντινών στρατιωτικών κειμένων πού δια­

φωτίζουν όρους (έπιλούριον κ.α.), πού απαντούν και στα λογοτεχνικά κείμενα, ιδιαίτερα στο έπος...» (V 4­5). Για το ετυμολογικό λεξικό τοΰ Ν. Π. 'Ανδριώτη ό κ. 'Αλεξίου γράφει: «Μια σύνδεση μέ τα μεσαιωνικά ελληνικά θα περιμέναμε να γίνεται στο "Ετυμολογικό λεξικό τής κοινής νεοελληνικής'τοΰ Ν. Π.'Ανδριώτη (...). Δυστυχώς ή χρήση αυτή είναι περιορισμένη..., ένώ υπερβολικά πολύς χώρος έχει διατεθή για ιδιωματικά και περιθω­

ριακά γλωσσικά στοιχεία (...) ή για λέξεις τής βιομηχανίας και τής μόδας, εφήμερες όσο καί τα αντίστοιχα είδη (...). Λέξεις τοΰ είδους αύτοΰ έρχονται και παρέρχονται κατά εκα­

τοντάδες, μάλιστα στις μέρες μας, ώστε νά είναι αδύνατη καί άσκοπη ή εξαντλητική συγκέντρωση τους σέ ενα ελληνικό λεξικό». Κατόπιν κάνει μερικές παρατηρήσεις πού άφοροΰν τή σύνδεση μέ τα μεσαιωνικά ελληνικά (V 5 κέξ.). Καί μια παρατήρηση, πού έχει γενικότερη σημασία: 'Επισημαίνεται ότι «αρκετές λέξεις τών μεσαιωνικών και κρητικών κειμένων πού είναι καί νεοελληνικές θα μποροΰσαν νά διαλευκανθοΰν ετυμολογικά καί ερμηνευτικά στο λεξικό, αν μάλιστα γινόταν παραπομπή σέ κείμενα καί προσπάθεια για τή χρονολόγηση τών πρώτων δειγμάτων, όπως σέ ξένα ετυμολογικά λεξικά (Dauzat, Kluge κ.α.)» — πράγμα πού δέν γίνεται (V 6). « Ά π ό τήν εργασία τοΰ Γ. Πάγκαλου 'Περί τοΰ γλωσσικού ιδιώματος τής Κρήτης' (...)» — σημειώνει ό κ. 'Αλεξίου —­ «παρά τίς μεθο­

δικές καί άλλες αδυναμίες της, τό Τλωσσάριον τοΰ σημερινοΰ ιδιώματος τής Κρήτης' , αν καί όχι ιστορικό, είναι χρήσιμο στή μελέτη τών μεσαιωνικών καί κρητικών κειμένων, γιατί δείχνει ότι σπάνιες λέξεις και τύποι πού απαντούν στα κείμενα επέζησαν σέ ορισμέ­

νες περιοχές στον προφορικό λόγο τής Κρήτης. Επιβεβαιώνεται ή εγκυρότητα καί ή σημασία τών τύπων αυτών...» (V 7).

Οι λέξεις πού εξετάζει ό κ. 'Αλεξίου είναι βυζαντινές (όπως ή ζάβα καί τό καπλίον), λέξεις τοΰ Έρωτόκριτου καί άλλων κειμένων τής κρητικής λογοτεχνίας (άναμνειάζω, άντι­

λάρισμα, άτιε, άτονιάρω, άφούσα, κατονμίζω, ξετρονμίζω, τιερκάτσοίπρεκάτσο, σιργου­

λίζω, τσαμαρδαρά, φλετζακίδα, φλονμάρι, φουτρής κ.ά.), Ιδιωματικές (άναχεντρώνω, ζυμοπονλίτικος, καταμιτώνω, κονζονλός, λέσκα, τροζός, φιλιατρό) καί κοινές νεοελληνι­

κές (βασιλεύω (=«δύθ">»), βούρκος, γιαίνω, κλοτσώ, κούτελο, κουτρούλης, κουτσός, περί­

δρομος, ροϋχο, σώνω κ.ά.). 'Ακόμα ή μεταγενέστερη λέξη φρουμαρία, άπό πάπυρο τοϋ Όξυρύγχου, καί ή λέξη catramomaccia, πού άπαντα σέ διαλέκτους τής βόρειας 'Ιταλίας.

Σημειώνουμε μερικές ετυμολογίες λέξεων, κυρίως τής κοινής νεοελληνικής: Βούρκος. Συσχετίζεται μέ τή λ. barca καί burga = ((cloaca, οχετός», πού υπάρχει

στον Du Cange, Gloss. Med. et Inf. Latinitatis (II 77). Γιαίνω ( = «θεραπεύω καί θεραπεύομαι»). Συνδέεται καί μέ τό μτγν. ίαίνω = «θε­

ραπεύω» καί όχι μόνο μέ τό αρχ. υγιαίνω, όπως γινόταν ώς τώρα (II 86 σημ. 56). Ζαβός ( = «κυρτός, ανισόρροπος, βλαμμένος, αδέξιος, ζερβοχέρης»). Συσχετίζεται

προς τό γερμ. Sàbel, γαλλ. sabre = «κυρτό ή μόνοστομο σπαθί» καί τα βεν. zavatada = «cosa sciocca», zavatamento = «l'atto di far grossolamente alcuna cosa», zavariar = «errar colla mente». Θεωρείται πιθανό νά είναι συγγενής ή λ. ζάβα = «θώρακας» (βυζαντ.), πού στα νέα ελληνικά σημαίνει «κρίκος, γάντζος, δαχτυλίδι» κ.ά., δηλ. πάλι κάτι πού

Βιβλιοκρισία 519

έχει κυρτωθεί, δερμάτινο ή μετάλλινο. Επισημαίνεται ότι ή προέλευση δεν είναι ακόμη σαφής, γι' αυτό είναι ανάγκη να συγκεντρωθούν όλοι οι τύποι πού έχουν πιθανότητες να ανήκουν στην ίδια οικογένεια (II 77­78, III, IV 3­4).

Κανακίζω ( = «χαϊδεύω»). Συσχετίζεται με τή λ. καννάκια, όπως λέγονται σε ορισμένα χωριά της Μεσαράς οί πήχεις των άνω άκρων. Τό καννακίζω δηλώνει τήν κίνηση των χεριών στο χάδι. 'Ανάλογα είναι τα αγκαλιάζω <άγκάλη, αγκαλιά, καταχερίζω, χερακώνω <χέρι­χεράκι. «Και όπως αγκαλιά σημαίνει και τό μέρος αυτό τοΰ σώματος και τήν πράξη τοϋ αγκαλιάσματος, έτσι καί τό ουσιαστικό καννάκι χρησιμοποιήθηκε για νά δηλώση όχι μόνο τους πήχεις των χεριών, άλλα και τό χάδι. Καί αυτή ή δεύτερη σημασία διαδόθη­

κε καί επικράτησε περισσότερο άπό τήν πρώτη, πού ξεχάστηκε στις περισσότερες περιο­

χές») (Ι 182, IV 9­10). Καταλαγιάζω (=«είρηνεύω, ησυχάζω»). Άπό τύπο*καταλλαγία ή καταλλάγιον ( = «κα­

ταλλαγή, συμφιλίωση»· πβ. τον βυζαντινό στρατιωτικό όρο άλλάγιον (άπό τό αλλαγή) = «τμήμα πού εναλλάσσεται με άλλο στή μάχη καί τήν ανάπαυση») (Ι 176, II 74, IV 2).

Κλοτσώ. Κατά τό Ετυμολογικό λεξικό τοϋ 'Ανδριώτη άπό τό κλότσος <ίταλ. calcio. Οί δυτικοί συσχετισμοί όμως τοϋ κλοτσώ φαίνονται παλαιότεροι: στή «δημώδη» διασκευή τοΰ Νικήτα Χωνιάτη (εκδ. Imm. Bekker, Bonn, 1835, σελ. 194,27 καί 396,30) άπαντα ή λ. κλωτζάτον (ούδ.), άπό λατ. calceus, ­atus, «υπόδημα» ή «planta pedis»2 (II 78­79, V 5).

Τό μεσαιωνικό κουράζω = «τιμωρώ, εκτελώ» συνδέεται με τα λατ. curo = «θερα­

πεύω, διορθώνω», curator = «εκτελεστής», curano = «διόρθωση» (Ι 179­180, II 76). Κουτρούλης. Έτυμολογεϊται άπό τό κούτρα <λατ. scutra. Ό τύπος κουτρούλης μπορεί

νά είναι τό άρσ. τοϋ κοντρούλα (υποκοριστικού τοϋ κούτρα). Σχετικό είναι καί τό κούτελο (πβ. στον Meursius, ώς συνώνυμα, σκουτέλα, σκουτέλων, σκούτελλον, σκοντλον) (II 79­80, IV 5­6).

Τό κότικας, άπό τό cutica (Du Cange Lat.), πού ασφαλώς δηλώνει τμήμα τοΰ ανθρώ­

πινου κρανίου (II 80). Κουτσός. 'Ανάγεται στο λατ. coxus ή coxo­onis (καί cossus, άφοϋ μαρτυρεΐται επίρ­

ρημα cossim) = «claudus». Για τή μετακίνηση τοϋ τόνου πβ. dolor ­ dolorem­ dolor(e) ­

douleur, regio ­ regionem ­ region, honor ­ honorem ­ onor(e) ­ honneur κ.λπ. Για τή μετα­

βολή τοΰ coxon ­ κοξος ή κοσσος σέ κότσος (Χρον. Mop.) καί κουτσός πβ. fossatum ­ φοσ­

σάτον ­ φουσσατον, κοκκί ­ κουκί, κόσσυφος ­ κότσυφας κ.λπ. καθώς καί τήν παλιά ιτα­

λική προφορά τοϋ x ώς ζ, πού εξαφανίστηκε νωρίς. Πβ. καί τό μεσαιωνικό κοξάριος, λατ. coxarius = «ex coxa laborans» καί τό τοπωνύμιο Κοξαρε (=Κοξαρέα), στην Κρήτη, άπό παρωνύμιο γυναίκας (II 80­82, IV 6).

Μουρλός. Έτυμολογεϊται άπό τό βεν. murlòn, πού μαρτυρεΐται σέ βενετικά λαϊκά κείμενα τοΰ 1500 (Ι 181, II 76, IV 4­5).

Ζουρλός. Άπό τό βεν. zurlòn (IV 4­5). Οί λέξεις αυτές, όπως καί ή κουζουλος — ίσως καί ή ζουγλός — θεωροΰνται «χωρίς

αμφιβολία λέξεις της βεν. argot, πού ήταν εύκολο νά μεταδοθοΰν καί νά διαδοθοΰν στα ελληνικά» (IV 5).

1. Ευρετήριο εξεταζομένων λέξεων υπάρχει στο τέλος τοΰ βιβλίου. 2. Ό κ. 'Αλεξίου επισημαίνει ότι τό κείμενο αυτό παρουσιάζει ιδιαίτερο γλωσσικό

ενδιαφέρον καί αξίζει τον κόπο νά μελετηθεί καί νά εκδοθεί κριτικά (V 5).

520 Γιώργου Ι. Τσουκνίδα

Περίδρομος. Ή λέξη ήταν στα αρχαία ελληνικά επίθετο, με τη σημασία «περιφερόμε­

νος», άλλα και ουσιαστικό, για αντικείμενα πού περιθέουν, περιβάλλουν κάτι. Κατά τον Πολυδεύκη π.χ. (Όνομαστικόν, βιβλ. V, κεφ. IV 28) εστί περίδρομος τ?~/ς άρκνος σχοινίον εκατέρωθεν, των άνω τε καί κάτω τελευταίων βρόχων διειρόμενον, ω συνέλκεταί τε τα δίκτυα και πάλιν αναλύεται. Μπορεί λοιπόν ή φράση τρώει τον περίδρομο να σημαίνει «τρώει όλη την ψαριά». "Ισως γι' αυτό ή λέξη συνδέεται μέ τα ψάρια στη φράση φάτε, μά­

τια, ψάρια καί, κοιλιά, περίδρομο. Μπορεί επίσης στή φράση έφαγε τον περίδρομο, όπως καί στις βγάλε τον περίδρομο, περίδρομος να σε πιάσει, ή λέξη να 'έχει άλλη σημασία, του «κοιλόπονου», πού, πιθανότατα, είναι επίσης αρχαία (IV 10­11).

Ροϋχο. 'Υποστηρίζεται ή ετυμολογία του Κοραή, ότι δηλ. ή λέξη προέρχεται άπό τα μεσ. λατ. roccus, rochus (καί rucus), και απορρίπτεται ή αναγωγή της στο παλ. σλαβ. ryho. Ό κ. 'Αλεξίου στηρίζεται στην ιστορική πραγματικότητα. Οί Σλάβοι — σημειώνει — δέν είχαν ανεπτυγμένη βιοτεχνία, ώστε να επιβάλουν έναν όρο μέ ευρύ περιεχόμενο στην ελληνική γλώσσα, στην οποία ή σλαβική επίδραση είναι ασήμαντη. Πολλά βυζαντινά και μεταβυζαντινά είδη καί τμήματα αμφίεσης είχαν λατινικά, φραγκικά καί ιταλικά ονό­

ματα. Ή λ. ροϋχο παρουσιάζεται τον 11ο αι., δηλ. πολύ μετά τήν εγκατάσταση Σλάβων σε ελληνικές περιοχές καί ακριβώς σε μια εποχή, κατά τήν οποία εισβάλλει κυριαρχικά στο Βυζάντιο (μέ τή συνθήκη του 1082) τό βενετικό εμπόριο καί διαδίδονται τά προϊόντα των ιταλικών εργαστηρίων εκτοπίζοντας τά βυζαντινά. Ή μεταβολή τών τύπων rochus καί rucus σε ruchus είναι δυνατή (πβ. carruca ­ carrucha), όπως καί ή αλλαγή του γένους (ruchus, αιτ. ruchum> ροϋχον) (II 82­84, IV 6).

Στανιό. Οί παλαιότεροι τύποι είναι (ί)στανέο, (ε)στανέο, (Ι)στανέου καί ή αρχική σημασία «παρά τή θέληση κάποιου». Συσχετίζεται μέ τό ουσιαστικό stagnum = («απαγό­

ρευση»), πού άπαντα καί μέ τους τύπους estagnum, stagnium, stannium, καί τό επίθετο stagneus τής μέσης λατινικής. Πολύ πιθανώς τό μεσαιωνικό ελληνικό (ί)στανέο, (ε)στανέο αποδίδει απόλυτη αφαιρετική τής μέσης λατινικής, stagno ή in stagno alicuius ή stagno aliquo (=«έν άρνήσει τινός, άπαγορεύοντος, ένισταμένου, αρνουμένου τινός»). Είναι επί­

σης δυνατό τό μεσ. έλλ. στανέο να προήλθε άπό ενα επίθετο (π.χ. stanneus), πού θα σή­

μαινε «ένιστάμενος, αρνούμενος» καί πού μέ τον καιρό πήρε έπιρρηματική σημασία. 'Αξιοσημείωτο είναι καί τό βεν. επίθετο stagno, καθώς καί τό μεγεθυντικό stagnòn (=«έ­

πιφυλακτικός, διστακτικός, απρόθυμος») (Ι 170­175, II 74­75, IV 7­8).

Σώνω. Άπό τό σώζομαι ( = «τερματίζω πορεία ή ταξίδι, φτάνω κάπου») τών βυζαντι­

νών ιστορικών καί χρονογράφων, πού μετέπεσε στην έννοια «φτάνω στο τέρμα», έπειτα «τελειώνω, συμπληρώνομαι» (πβ. σωστός) καί, ώς απρόσωπο, «άρκεΐ» (πβ. φτάνει) (V 6).

Για τό βασιλεύω («δύω») ό κ. 'Αλεξίου δέχεται ότι ό πλήρης τύπος ήταν άποβασι­

λεύω — τό άπο­ δήλωνε τή λήξη (όπως στο άποτρώγω) = «παύω να βασιλεύω». Συζη­

τητέον, αν «ό τύπος έβασίλεψε προήλθε άπό τον άόρ. εποβασίλεψε μέ αφομοίωση τών δύο χειλικών» (V 6 ύποσημ. 8).

Οί μελέτες του καθηγητή Στυλ. 'Αλεξίου άνοιξαν νέους δρόμους. Ευχόμαστε να συνε­

χιστεί ή έρευνα, τόσο άπό τον 'ίδιο όσο καί άπό άλλους.

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ «ΠΑΡΝΑΣΣΟ^»

Ε Κ Δ Ο Σ Ε Ι Σ

Α\ «ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ» , Φιλολογικον περιοδικον κατά τριμηνίαν έκδιδόμενον

"Εκαστος τόμος σελ. 640 ­^ 'Ετησία συνδρομή : δρχ. 500.

Β'. ΣΕΙΡΑ ΔΙΑΛΕΞΕΩΝ ΚΑΙ ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΩΝ Έ ξ ε δ ό θ η σ α ν : 1. Κωστή Παλαμά, 'Ανδρέας Κάλβος, 'Αθήναι 1969. 2. Κωστή Παλαμά, 'Ιούλιος Τυπάλδος, "Αθήναι 1970. 3. Γ. Τσο.κοποόλου, Oi αδελφοί Σοϋτσοι καί ή πολιτική ποίησις έπί Όθωνος,

'Αθήναι 1970. 4. Θ. Β ε λ λ ι α ν ί τ ο υ , Πολυλάς, Μαρκοράς καί ή Σχολή τής Κερκύρας, 'Αθήναι

1970. 5. Ι ω ά ν ν ο υ Ζ ε ρ β ο 0, 'Ανδρέας Λασκαρατος, 'Αθήναι 1970. 6. Δ ι ο ν υ σ ί ο υ Στεφάνου, Γεώργιος Τερτσέτης, Αθήναι 1971. 7. ' Α ρ ι σ τ ο τ έ λ ο υ ς Κουρτίδου , Ή έξέλιξις τοϋ διηγήματος καί μυθιστορή­

ματος μέχρι τής επαναστάσεως καί δ "Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής ώς διηγηματο­γράφος, Αθήναι 1972.

8. Α ρ ί σ τ ο υ Καμπάνη, Καλλιγάς καί Ζαμπέλιος, Αθήναι 1972. 9. Κ. Παλαμά, Βιζυηνός καί Κρυστάλλης, Αθήναι 1973.

10. Ά. Μ ά τ e σ η, Ό Σολωμός καί ή Ζάκυνθος, Αθήναι 1976. ' Έκαστον τεϋχος δρχ. 100.

* Γ'. ΣΕΙΡΑ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΔΙΑΤΡΙΒΩΝ

1. Μ. Μ α ντου β άλου, Τά εν 'Ελλάδι πολιτικά γεγονότα τοΟ 1862 καί τα έν τφ «Παρνασσώ» κατάλοιπα τοϋ Δ. Βούλγαρη, 'Αθήναι 1971, σελ. 196. Δρχ. 500.

2. Ά ρ. Σ τ ε ρ γ έ λ λ η, Τά δημοσιεύματα των 'Ελλήνων σπουδαστών τοΟ Πανεπιστη­μίου τής Πάδοβας τον 17ον καί 18ον αίωνα, 'Αθήναι 1970, σελ. 266. Δρχ. 500.

3. Έ π α μ. Β ρ α ν ο π ο ύ λ ο υ, 'Ελληνιστική Χαλκίς. Συμβολή είς τήν ίστορίαν των ελληνιστικών χρόνων τής Χαλκίδος, 'Αθήναι 1972, σελ. 80. Δρχ. 500.

4. Ε6γ, Δ α λ λ ε ζ ί ο υ , Καραμανλίδικα, Αναλυτική βιβλιογραφία τουρκόφωνων έρ­γων τυπωθέντων μέ ελληνικά στοιχεία, Γ\ 1866­1900. "Εργον βραβευθέν ύπο τής 'Ακαδημίας Αθηνών, 'Αθήναι 1973, σελ. 350. Δρχ. 500.

5. Έ π α μ. Β ρ α ν ο π ο ύ λ ο υ, Ή κατά τών Ρωμαίων εκστρατεία τοϋ Άντιόχου τοϋ Γ είς τήν 'Ελλάδα, Αθήναι 1974, σελ. 110. Δρχ. 500.

6. Χ ρ ί σ τ ο υ Θεοδωράτου, Βιογραφία 'Ηλία Ζερβοϋ Ίακωβάτου συντεθεϊσα παρ* αύτοϋ τοϋ Ιδίου, 'Αθήναι 1974 σελ. κς'+ 154, Δρχ. 500.

7. Δεσμός, Αφιέρωμα στον Ι. Ν. Θεοδωρακόπουλο, 'Αθήναι 1975, σελ.554. Δρχ. 1000. 8. Γ ρ α μ μ α τ ι κ ή ς Ά λ α τ ζ ό γ λ ο υ ­ Θ έ μ ε λ η , Πάντων χρημάτων μέτρον άν­

θρωπος. Ή πλατωνική καί ή αριστοτελική μαρτυρία, Αθήνα 1976, σελ. 102. Δρχ. 500.

Β' ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟΝ ΖΥΗΕΛΡΙΟΝ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ

Άθήγαι 1 ­ 4 Νοεμβρίου 1984

, Λ , ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ Οργανωσις:

ΦΙΛΟΛΟΠΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΠΑΡΝΑΣΣΟΣ

Συμμετοχή ελευθέρα παντός φιλίστορος (Δέν υπάρχει χρηματικόν δικαίωμα συμμετοχής)

Οί προτιθέμενοι να προβούν εις άνακοίνακπν πρέπει να αποστείλουν μέχρις 29 Σεπτεμβρίου 1984 περίληψιν 1­3 δακτυλογραφημένων σελίδων.

Γραφεία: Αεωφ. Βασιλίσσης Σοφίας 47 106 76 ΑΘΗΝΑΙ

Αριθ. Τηλ. 72­40­450

'Οργανωτική 'Επιτροπή:

Επίτιμος Πρόεδρος: NIK. Κ. ΛΟΥΡΟΣ, τής 'Ακαδημίας 'Αθηνών Πρόεδρος: Γ. Κ. ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΛΟΣ, Έπίκ. Καθηγ. Πανεπιστημίου

'Αθηνών 'Αντιπρόεδρος: ΣΠ. Γ. ΜΑΡΚΕΤΟΣ, Καθηγητής Πανεπιστημίου 'Αθηνών Γενικός Γραμματεύς: Δρ ΣΠ. Δ. ΝΑΟΥΜΙΔΗΣ Ταμίας: Δρ ΧΑΡΗΣ ΜΑΣΟΥΡΑΣ Κοσμήτωρ: ΚΩΝΣΤ. ΠΟΥΡΝΑΡΟΠΟΥΛΟΣ, "Αμ. Έπίκ. Καθηγητής Παν­

επιστημίου 'Αθηνών

ΚΥΡΙΟΝ ΘΕΜΑ: .Ή 'Ιατρική εν Ελλάδι κατά τον 19ον και 20ον αιώνα.

Προτεινόμενα Γενικά Θέματα

'Αδαμάντιος Κοραής Γ. Παπανικολάου (Η.Π.Α.) 'Ιωάννης Καποδίστριας Γρηγ. Ροσόλυμος (Μόσχα) 'Ιωάννης Κωλέττης Φωτεινός Παν&ς (Παρίσι) Πέτρος Ήπίτης Κωνσταντίνος Οικονόμος (Βιέννη) Οί Βικογιατροί Στέφανος Οικονόμος

Δρχ. 300