Περιεχόμενα

Η έξοδος

Το πρώτο διάστημα

Η σύμβαση της Λοζάνης και η ανταλλαγή των πληθυσμών

Η Επιτροπή Αποκαταστάσεως Προσφύγων

Αγροτική αποκατάσταση

Αστική αποκατάσταση

Η αποζημίωση των ανταλλάξιμων

Η ελληνοτουρκική προσέγγιση

Η ενσωμάτωση των προσφύγων

Οι επιπτώσεις από την άφιξη των προσφύγων

1. Η έξοδοςΓεγονότα

Από την απόβαση του ελλ. στρατού ως τη Μικρασιατική καταστροφή

Η τύχη του ελληνικού πληθυσμού

15 Μαΐου 1919: απόβαση ελληνικού στρατού στη Σμύρνη

Ιούλιος 1920 : συνθήκη Σεβρών = η περιοχή της Σμύρνης υπό

ελληνική διοίκηση για 5 χρόνια

Νοέμβριος 1920: ήττα κόμματος Φιλελευθέρων, επάνοδος

Κωνσταντίνου αλλαγή στάσης Συμμάχων

ενίσχυση εθνικού κινήματος των Τούρκων

Αύγουστος 1922: λήξη μικρασιατικού πολέμου με ήττα και

υποχώρηση ελληνικού στρατού

πρόσφυγες στην Ελλάδα

ελληνικοί πληθυσμοί της Μ. Ασίας (Πόντου, Κιλικίας,

Καππαδοκίας) καταφεύγουν στη Σμύρνη και Ελλάδα (πριν

από Αύγουστο 1922)

καταστροφή Σμύρνης, Βουρλών, Αϊβαλιού, Μοσχονησίων

Διώξεις στη Β.Δ. Μ. Ασία (Προποντίδα)

πορείες αιχμαλώτων ανδρών 18 – 45 ετών προς το

εσωτερικό Μ.Ασίας

προθεσμία ενός μήνα για εκκένωση περιοχής σε κατοίκους

Αν. Θράκης

Καλλίπολη

Φθινόπωρο 1922 900.000 πρόσφυγες (50.000 Αρμένιοι)

200.000 στην Καππαδοκία και Κεντρική και Νότια

Μ.Ασία μέχρι 1924 και 1925 που μεταφέρονται στην

Ελλάδα (Μικτή Επιτροπή)

Τμήμα Ελλήνων Πόντου στη Ρωσία

2. Το πρώτο διάστημα

στατιστικά στοιχεία

Συνθήκες διαβίωσης

απογραφή 1928: 1.200.000 πρόσφυγεςο αριθμός αυξάνεται αν υπολογίσουμε : υψηλή θνησιμότητα μειωμένο αριθμό γεννήσεων μετανάστευση προσφύγων σε άλλες χώρες

αρρώστιες (τύφος, γρίπη, φυματίωση: πόλεις ελονοσία: ύπαιθρος)

ψυχικά τραύματα

Κρατικά μέτρα κράτος: αντιμετώπιση αναγκών (διατροφή, προσωρινή στέγη, περίθαλψη) με υπάρχοντα μέσακινητοποίηση ιδιωτώνδραστηριοποίηση ξένων φιλανθρωπικών οργανώσεωνέρανοι, συσσίτια, καθημερινή διανομή ψωμιού, παροχή ρουχισμού

και ειδών πρώτης ανάγκης

κρατικοί φορείς: στέγασηΥπουργείο Περιθάλψεως (προσωρινή στέγαση)Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων (ιδρ. Νοέμβριο του 1922):

ξύλινα παραπήγματα αυτοσχέδιες κατασκευές εκμετάλλευση στεγασμένων χώρων επίταξη άδειων σπιτιών κατάληψη κατοικούμενων χώρων

3. Η σύμβαση της Λοζάνης και η ανταλλαγή των πληθυσμών

Αποφάσεις

περιεχόμενο

ρυθμίσεις

Διαφορά

Αντιδράσεις

Αιτίες συμφωνίας

Συνθήκη Λοζάνης : 24 Ιουλίου 1923

ελληνοτουρκική Σύμβαση της Λοζάνης: 30 Ιανουαρίου 1923 ρυθμίζει την ανταλλαγή των πληθυσμών μεταξύ

Ελλάδας και Τουρκίας προβλέπεται η υποχρεωτική ανταλλαγή Μουσουλμάνων

- ορθοδόξων ισχύς και για όσους είχαν ήδη καταφύγει στην

ομόθρησκη χώρα αναδρομική ισχύς για τις μετακινήσεις από την κήρυξη

του Α΄ Βαλκανικού πολέμου εξαιρούνται οι Έλληνες της Κων/πολης και των νησιών

Ίμβρου και Τενέδου και οι Μουσουλμάνοι της Δυτικής Θράκης.

Οι ανταλλάξιμοι αποβάλλουν την παλιά ιθαγένεια και αποκτούν την

ιθαγένεια της χώρας που εγκαθίστανται έχουν δικαίωμα να μεταφέρουν την κινητή περιουσία τους έχουν δικαίωμα αποζημίωσης ίσης αξίας με την ακίνητη

περιουσία που εγκατέλειψαν θα διευκολύνονταν στη μετακίνησή τους από τη Μικτή

Επιτροπή Ανταλλαγής.

Υποχρεωτικός χαρακτήρας, ενώ μέχρι τότε στις συμφωνίες προβλεπόταν εθελοντική μετανάστευση.

αντιδράσεις -συλλαλητήρια

άρνηση Τουρκίας να δεχτεί την επιστροφή των προσφύγων

πολιτικοί λόγοι : α) διασφάλιση και αναγνώριση συνόρωνβ) επίτευξη ομοιογένειαςγ) απρόσκοπτη ενασχόληση με την εσωτερική μεταρρύθμιση και ανάπτυξη

σύμφωνη η Κοινωνία των Εθνών

Μικτή Επιτροπή Ανταλλαγής

έδρα Κων/ποληέντεκα μέλη (4 Έλληνες – 4 Τούρκοι -3 μέλη ουδέτερων κατά τον Α΄ Παγκόσμιο κρατών)αρμοδιότητα: α) καθορισμός του τρόπου μετανάστευσης των πληθυσμώνβ) εκτίμηση της ακίνητης περιουσίας των ανταλλάξιμων

1. Η Επιτροπή Αποκαταστάσεως ΠροσφύγωνΕΑΠ

Πόροι

Κριτήρια

ίδρυση: Σεπτέμβριος 1923 Πρωτοβουλία ΚτΕ /έδρα Αθήνααυτόνομος οργανισμός με πλήρη νομική υπόστασηαποστολή: εξασφάλιση παραγωγικής απασχόλησης και οριστικής στέγης

α) ιδιοκτησίες Τούρκων και Βουλγάρων κτήματα Δημοσίου/ κτήματα που απαλλοτριώθηκαν μοναστηριακή γη ( συνολικά 8.000.000 στρέμματα)β) δάνεια 1924 και 1928γ) οικόπεδα μέσα ή γύρω από τις πόλεις για την ανέγερση αστικών συνοικισμώνδ) το τεχνικό και διοικητικό προσωπικό του Υπουργείου Γεωργίας και του Υπουργείου Προνοίας και Αντιλήψεως.

1. Διάκριση σε «αστούς» και «αγρότες» μέριμνα για απασχόληση ίδια ή συναφή με αυτή που είχανγεωργοί σε μέρη με καλλιέργειες που γνώριζανκαλλιεργητές δημητριακών Μακεδονία, Δ. Θράκηκαπνοπαραγωγοί Ανατολική Μακεδονία, Δ. Θράκηαμπελουργοί Κρήτησηροτρόφοι Σουφλί, Έδεσσα

2. τόπος προέλευσης : πρόσφυγες από τον ίδιο οικισμό ή περιοχή προσπάθεια να εγκαθίστανται μαζί (δεν έγινε δυνατό)

3. αντικειμενικές συνθήκες : διάκριση σε αστική αποκατάσταση (παροχή στέγης στις πόλεις) και αγροτική (παροχή στέγης και κλήρου στην ύπαιθρο)

Έμφαση στην αγροτική, γιατία) μουσουλμανικά κτήματα (Μακεδονία, Κρήτη, Λέσβο, Λήμνο)β) ταχύτερη και μικρότερες δαπάνεςγ) η ελληνική οικονομία βασιζόταν ανέκαθεν στη γεωργική παραγωγήδ) πολιτική σκοπιμότητα (αποφυγή κοινωνικών αναταραχών)

προτεραιότητα στην εγκατάσταση στη Μακεδονία και Δυτική Θράκη, γιατί

α) χρησιμοποίηση μουσουλμανικών και βουλγαρικών κτημάτων (συνθήκη Νεϊγύ) αυτάρκεια αγροτών αύξηση αγροτικής παραγωγής

Εφαρμογή

Άλλοι φορείς

β) κάλυψη δημογραφικού κενού ( αναχώρηση Μουσουλμάνων – συνεχείς πόλεμοι) / εποικισμός παραμεθόριων περιοχών

δεν ακολουθήθηκε σε όλες τις περιπτώσεις η κρατική αντίληψη και λογική

κινητικότητα προσφύγων – αλλαγή επαγγέλματος

Ταμείο Περιθάλψεως Προσφύγων (1922 -1925)Υπουργείο Πρόνοιας και αντιλήψεως (από 1925)Υπουργείο ΓεωργίαςΕΑΠ : λειτουργεί ως το τέλος του 1930. Μεταβιβάζει περιουσία

και υποχρεώσεις στο ελληνικό δημόσιο

Αγροτική αποκατάστασηεγκατάσταση

παροχές

Στέγαση

• Σε εγκαταλελειμμένα χωριά• Σε νέους συνοικισμούς προσαρτημένους σε χωριά• Σε νέους αμιγώς προσφυγικούς συνοικισμούς

• Κλήρος Μέγεθος οικογένειας Ποιότητα εδάφους Είδος καλλιέργειας Δυνατότητα άρδευσης• Στέγη /Εργαλεία/ Σπόροι, λιπάσματα, ζώα

Πληρωμή σε δόσειςΤίτλος απλής κατοχής – πλήρους κυριότητας μετά την αποπληρωμή

του χρέους Είσπραξη χρέους από την Αγροτική Τράπεζα μετά το 1930

• εργολαβία (ανέγερση απευθείας από την ΕΑΠ)• αυτεπιστασία (από τους πρόσφυγες με τη χορήγηση των

οικοδομικών υλικών)δύο δωμάτια, αποθήκη, στάβλος

Αστική αποκατάστασηΔιαφορές αγροτικής – αστικής αποκατάστασης

Δημιουργία και οργάνωση συνοικισμών

εύποροι

άποροι

• Την αστική αποκατάσταση αναλαμβάνει το κράτος (ΕΑΠ= οικονομική βοήθεια σε περιορισμένο αριθμό επιχειρήσεων)

• Περιλαμβάνει μόνο στέγαση και όχι πρόνοια για εύρεση εργασίας.

• Εμπόδια Μεγάλος αριθμός προσφύγων – λίγα μουσουλμανικά

ανταλλάξιμα σπίτια Καθυστέρηση οικιστικών προγραμμάτων λόγω οικονομικών

δυσχερειών και πολιτικών ανωμαλιών Περιπλάνηση αστών προσφύγων – περιστασιακή εργασία

Αθήνα συνοικισμοί Καισαριανής, Βύρωνα, Ν. Ιωνίας Πειραιάς Κοκκινιά Δημιουργία συνοικισμών με επέκταση των πόλεων Ανέγερση μικρών κατοικιών Ανάθεση σε εργολάβους – εφοδιασμών προσφύγων με τα

κατάλληλα μέσα Η οικοδόμηση συνοικισμών δε συνδυάζεται με έργα υποδομής Ελαφρά διαφοροποίηση συνοικισμών Ίδρυση προσφυγικών οικοδομικών συνεταιρισμών / χορήγηση

άτοκων δανείων

• Ενοικίαση και κατόπιν αγορά σπιτιού – ανάμειξη με τους γηγενείς• Ίδρυση οικοδομικών συνεταιρισμών (Ν. Σμύρνη (Αθήνα),

Καλλίπολη (Πειραιάς)

καλύβες, χαμόσπιτα, παραγκουπόλεις

Η αποζημίωση των ανταλλάξιμων

Φορείς

Εφαρμογή

α) προσωρινή εκτίμηση

β)οριστική εκτίμηση

Σύμβαση ανταλλαγής πληθυσμών (Λοζάνης) άρθρο 9: πρόβλεψη για αποζημίωση

Μικτή Επιτροπή Ανταλλαγής (άρθρο 11): εκτίμηση αξίας εγκαταλελειμμένων περιουσιών

Γενική Διεύθυνση Ανταλλαγής (1924) : σκοπός η υποβοήθηση του έργου της ελληνικής αντιπροσωπίας

κατά τόπους Γραφεία Ανταλλαγής Πληθυσμών

αργή εξέλιξη δυσφορία προσφύγων προκαταβολή (Εθνική Τράπεζα) και αποπληρωμή μετά από προσωρινή εκτίμηση.

Διαδικασία προσωρινής εκτίμησης: υποβολή δηλώσεων στα κατά τόπους Γραφεία Ανταλλαγής

πληθυσμών εξέταση από ειδικές επιτροπές προσφύγων αναθεώρηση από Ανώτατο συμβούλιο σε περίπτωση

ανακριβών δηλώσεων καθορισμός περιουσιακών στοιχείων για τα οποία

καταβάλλονταν αποζημίωση προκαταβολή σε όσους δεν είχαν αποκατασταθεί

οριστική εκτίμησηΠρωτοβάθμιες και Δευτεροβάθμιες Επιτροπές εκτίμησης

προβλήματα: τεράστιο έργο – υπονόμευση από την τουρκική κυβέρνηση

Η ελληνοτουρκική προσέγγισηΠροηγούμενες συμφωνίες

Επιδιώξεις Βενιζέλου

Συμφωνία Άγκυρας

Άλλες συμφωνίες

Αξιολόγηση – Αποτελέσματα

έντασηΣύμβαση Άγκυρας, Ιούνιος 1925, Συμφωνία Αθηνών , Δεκέμβριος 1926Ρυθμίζουν επίμαχα θέματα αλλά δεν εφαρμόζονται.

Αύγουστος 1928, νίκη Φιλελευθέρων στις εκλογές. Ο Βενιζέλος στοχεύει: α) στη διευθέτηση οικονομικών διαφορών με τη Τουρκία β) στην αναγνώριση του εδαφικού καθεστώτος.

10 Ιουνίου 1930 Ρυθμίζει το ζήτημα Ελλήνων Κωνσταντινούπολης και

μουσουλμάνων Θράκης και των «φυγάδων» Ορίζει ότι οι ανταλλάξιμες περιουσίες των προσφύγων

περιέρχονται στο Ελληνικό και Τουρκικό κράτος αντίστοιχα.

Προβλέπει αμοιβαία απόσβεση οικονομικών υποχρεώσεων.

30 Οκτωβρίου 1930: Σύμφωνο φιλίας, ουδετερότητας και διαιτησίας.Πρωτόκολλο περιορισμού ναυτικών εξοπλισμώνΣύμβαση εμπορίου, εγκατάστασης και ναυτιλίας. (δυνατότητα στους υπηκόουςτων δύο κρατών να ταξιδεύουν και να εγκαθίστανται σε εδάφη του άλλου)

Οι προσδοκίες από τις συμφωνίες 1930 διαψεύστηκαν.Για μεγάλο διάστημα δε σημειώθηκαν τριβές μεταξύ των δύο χωρών.Ο συμψηφισμός των περιουσιών προκάλεσε την αντίδραση των προσφύγων απομάκρυνση από το κόμμα των φιλελευθέρων , επειδή επιπρόσθετα : η Εθνική Τράπεζα παρακρατούσε το 25% της προκαταβολής αποζημίωσης / αρνείται το διακανονισμό προσφυγικών χρεών.

1. Η ενσωμάτωση των προσφύγων

Αξιολόγηση του έργου της αποκατάστασης

Η αποκατάσταση των προσφύγων είναι το σημαντικότερο επίτευγμα τουνεοελληνικού κράτους.

Δυσκολίες: δεινή οικονομική κατάσταση χώρας πολιτικές περιστάσεις ελλιπής κρατική οργάνωση τεράστιος αριθμός προσφύγων

Καθοριστική υπήρξε η λειτουργία της ΕΑΠ Οργανισμός υπό διεθνή έλεγχο αποστασιοποίηση από την

πολιτική ζωή Ενισχύθηκε από το ελληνικό κράτος Ακόμα κι αν πολλές φορές λειτούργησε πρόχειρα δε μειώνεται η

αποτελεσματικότητά της.

Προβλήματα στην ενσωμάτωση των προσφύγων

δεν αποτελούν ενιαίο σύνολο, έχουν διαφορές: κοινωνικής προέλευσης, πολιτιστικής παράδοσης, γλώσσας.

Εύποροι: ενσωματώνονται γρήγορα / Οι περισσότεροι δυσκολεύονται να αφομοιωθούν

Παράπονα προσφύγων για την αντιμετώπισή τους: - Κατηγορούν το ελληνικό κράτος για τη σύμβαση της Λοζάνης και τοελληνοτουρκικό σύμφωνο 1930 - Ισχυρίζονται ότι δεν αποζημιώθηκαν και ότι η ανταλλάξιμη περιουσία δεν περιήλθε σ’ αυτούς.Πραγματικά: πολλές εκτάσεις περιήλθαν σε ντόπιους ή παραχωρήθηκαν σε γηγενείς ακτήμονες και ιδρύματα.

Σχέσεις προσφύγων – γηγενών

Διαφορές: στη νοοτροπία και στην ιδιοσυγκρασία πρόσφυγες (κατά τους γηγενείς): ροπή προς διασκέδαση,

κοσμοπολίτικη συμπεριφορά γηγενείς (κατά τους πρόσφυγες): χαμηλό μορφωτικό και

πολιτιστικό επίπεδο

Η διάσταση εκφράζεται: - στην οικονομική ζωή: ανταγωνισμός (αγορά εργασίας-

ιδιοκτησία γης – επιχειρηματικές δραστηριότητες)- στην πολιτική ζωή (οι πρόσφυγες εντάσσονται στο κόμμα του

Βενιζέλου – καλλιέργεια μίσους από τους αντιβενιζελικούς)- στην κοινωνική ζωή (απομόνωση οι πρόσφυγες στους

συνοικισμούς – επαφές και μεικτοί γάμοι για όσους ζούσαν μέσα στις πόλεις και τα χωριά)

Γενικά: υποτιμητική η σημασία του όρου πρόσφυγας – όχι ανοιχτή σύγκρουση - πλήρης αφομοίωση μέχρι το 1940

2. Οι επιπτώσεις από την άφιξη των προσφύγων

Γενικά προσφυγικό: οικονομικό, κοινωνικό, πολιτικό, πολιτιστικό ζήτημα

α. Εξωτερική πολιτική

καλές σχέσεις Ελλάδας –Τουρκίας

β. πληθυσμός/ εθνολογική σύσταση

αύξηση του πληθυσμού κατά 20% (1920-1928) αστικοποίηση κράτους :

Διπλασιασμός πληθυσμού περιοχής πρωτεύουσας, διαμόρφωση ενιαίου πολεοδομικού συγκροτήματος Αθήνας Πειραιάδιόγκωση και άλλων αστικών κέντρων

Επιπτώσεις στην εθνολογική σύσταση. 1920: Ελλάδα 20% μη Έλληνες ορθόδοξοι

1928: 6% μη Έλληνες ορθόδοξοι. Δ. Θράκη και Ήπειρος: αύξηση ελληνικού πληθυσμού.

Κρήτης, Λέσβου, Λήμνου: εξελληνισμός. Μακεδονία, 1920: 48% μη Έλληνες ορθόδοξοι 1928: 12% μη Έλληνες ορθόδοξοι ενίσχυση ελληνικού χαρακτήρα Μακεδονίας = διατήρηση εδαφικής ακεραιότητας Ελλάδας

εποικισμός παραμεθόριων και αραιοκατοικημένων περιοχών Β. Ελλάδαςκατοχύρωση των νέων περιοχών, ενσωμάτωση στον εθνικό κορμό.

γ. οικονομία

Μεσοπρόθεσμα οφέλη ελληνικής οικονομίας από την εγκατάσταση προσφύγων:

Αναδιάρθρωση καλλιεργειών και πολλαπλασιασμός της παραγωγής 1922-1931: αύξηση 50% καλλιεργήσιμων εκτάσεων, διπλασιασμός παραγωγής, επάρκεια σε σιτηρά. εφαρμογή αμειψισποράς (εναλλαγή καλλιέργειας για καλύτερη απόδοση), πολυκαλλιέργειας. κατασκευή έργων για αύξηση καλλιεργήσιμων εκτάσεων. νέες καλλιέργειες, βελτίωση κτηνοτροφίας και πτηνοτροφίας, ανάπτυξη δενδροκομίας, σηροτροφίας, αλιείας από ειδικευμένους πρόσφυγες

αναζωογόνηση βιομηχανία : 1. ειδικευμένο, φθηνό εργατικό δυναμικό, 2. διεύρυνση καταναλωτικής αγοράς, 3. νέοι επιχειρηματίες.

1922-1932: διπλασιασμός βιομηχανικών μονάδων/ διατήρηση παραδοσιακών δομών κλάδοι δραστηριοποίησης: κλωστοϋφαντουργία, ταπητουργία, μεταξουργία, αλευροβιομηχανία, παραγωγή οικοδομικών υλικών Υπεροχή προσφύγων σε: επιχειρηματικό πνεύμα, εκπαίδευση, προοδευτικές αντιλήψεις, γνώση ξένων γλωσσών, επαφές με Ευρώπη, πείρα Ένταξη και των γυναικών στον ενεργό πληθυσμό.

δ. πολιτισμός

Οι πρόσφυγες φέρνουν μαζί τους πλούσια πολιτιστική παράδοση.Μουσική (ρεμπέτικα)πνευματικός χώρος (Σεφέρης, Βενέζης, Πολίτης, Θεοτοκάς, Δούκας, Κόντογλου, Καλομοίρης: πλουτισμός και εξέλιξη ελληνικής γλώσσας.Σημαντική συνεισφορά στη διαμόρφωση της σημερινής ελληνικής ταυτότητας.