ΓΙΑΓΚΟΣ ΑΝΔΡΕΑΔΗΣ

~ντιyόνη2

ΔραματουΡΎΙΚ'ιΊ ανάλυση - 'Αρχαίο κείμενο

-Μετάφραση

ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΡΓ ΑΝΙΣΜΟΣ ΛΙΒΑΝΗ

ΑΘΗΝΑ

Σειρά: ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ

Τίτλος: ΑΝΤΙΓΟΝΗ 2 Συγγραφέας: ΓΙΑΓΚΟΣ ΑΝΔΡΕΑΔΗΣ

Στήν εΙκόνα του εξωφύλλου:

Καρυοφιλια Καραμπέτη και Μαρία Κεχαγιόγλου από την παράσταση της :Α ντιγόνης

σε σκηνοΘεσία Μίνωα Βολανάκη τό 1995.

Copyright © Γιάγκος' Ανδρεάδης Copyright © 2008: ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΛΙΒΑΝΗ ΑΒΕ

Σόλωνος 98 - 10680 ΆΘήνα. Τηλ.: 210 3661200, Fax: 210 3617791 http://www.livanis.gr

Άπαγορεύεται ή αναδημοσίευση, ή αναπαραγωγή, όλική, μερικη n περιληπτική, n ή απόδοση κατα παράφραση Τι διασκευη τού περιεχομένου τού βιβλίου με όποιονδή­ποτε τρόπο, μηχανικό, ηλεκτρονικό, φωτοτυπικό, ηχογράφησης Τι αλλο, χωρις προη­

γούμενη γραπτη αδεια τού εκδότη. Νόμος 2121/1993 και κανόνες τοί) ΔιεθνΟύς Δι­καίου που ισχύουν στην Έλλάδα.

Παραγωγή: Έκδοτικός 'Οργανισμός Λιβάνη

ISBN 978-960-14-1748-6

(Εις τρισόλβιοι

κείνοι βροτων, οι ταϋτα δερχθέντες τέλη

μόλωσ' ες <'Αιδου' τοίσδε γαρ μόνοις εκεί

'fiv έστι, τοίς δ' άλλοισι πάντ' έχει ν κακά .

... τρισμακάριστοι δσοι θνητοί δοϋν μέ τα μάτια τους αυτές τίς τελετές

,(,αι μυημένοι κατέβουν στον ":4δη . .ι.""Υ1όνον αυτοί εκεί θα ζήσουν' δλοι οΙ άλλοι θα βασανίζονται.

Σοφοκλης,απόσπ.837

'Η' 'δ ' 9 επικιν υνη σαγηνη ........................................................................ . Ή Άντιγόνη, ή πολιτικη καΙ ή όμορφιά ........................................ 69 Ή επιμονη της Άντι γόνης ............................................................... 75

Άπό την διαχείριση στην δραματουργία ....................................... 97

Άρχαίο κείμενο - Μετάφραση ...................... , ............................... 173 . Λίγα λόγι'tJ.. για το αρχαίο κείμενο ................................................ 175

Χρονολόγιο Παραστάσεων στην Έλλάδα ................................... 269

Comptes rendus franςaίs de 1994 et de 2008 .................................... 277 L'enigme exemplaire ........................................................................... 279 Le Charme Dangereux ........................................................................ 285

Ή επικίνδυνη σαγήνη

Γιατί είναι πολυ παράξενες οί απόψεις που βλέπου­

με να διαμορφώνονται στο πέρασμα τών αΙώνων

α,-το η1ν γραφίδα Τ(ί)ν πιο σοφών.

Jaques Lacan, ΤΟ σεμινάριο VII, «'Η λάμψΎ] της Άντι­

γόνΎ]ς».

"Οταν το Όνομα τού Μπρεχτ θα εχει ταφεΙ κάτω απο

την ίστορία της λογοτεχνίας, n Μάνα Κουράγιο θα συνεχίσει να σέρνει το κάρο ΤΎ]ς μέσα στην χειμω­

νιάΤΙΚΎ] νύχτα.

George Steiner, υ θάνατος τiίς τραγωδίας.

Ή 'Αντιγόνη μου είναιδεκατεσσάρων-μόλις-χρονών (1994-2008). Μια προέφηβος της επικίνδυνης σαγ'ήνης. Στό κατώφλι της δεύτε­

ρης εκδοσ'ής της, την βρίσκω, πιθανώς παρασυρμένος από τα ενο­

χα αισθ'ήματα που με δένουν μαζί της, επίμονα νεανικ'ή. Γεμάτη από

μια προπέτεια που ελπίζει να προκαλέσει σε εναν κόσμο που δεν

σκανδαλίζεται παρα με κοινοτοπίες και δεν απορει παρα με τό

αυτονόητο. Έπίμονα μόνη, γιατί δποιος φέρει την σφραγίδα της

ανατροπης στό μέτωπο τρομάζει τους βολεμένους. Ένοχλητικη,

γιατί επιμένει σε ερωτ'ήματα που κανεις δεν ρισκάρει να απαντ'ήσει.

'Ένα μικρό σκάνδαλο, εν όλίγοις, που λίγοι δεν αποσιωπούν. ~Aν

κάποιος αλλαξε στό διάστημα αυτό είμαι εγω και μαλλον αυτό που

φταίει για την αλλαγή μου είναι ό συγχρωτισμός μαζί της, ακόμη

10 ΑΝΤΙΓΟΝΗ

και τις ώρες που ελπιζα δτι τ11ν είχα ξεχάσει. Ή επικίνδυνη αυτη

συναναστροφη δεν εμεινε χωρις συνέπειες. Στό διάστημα τών χρό­

νων αυτών, ενιωθα δλο και λιγότερο αναγκασμένος να αποδείξω n φοβισμένος μην εκτεθώ. Πώς αλλιώς θα μπορούσε να γίνει, δταν η

ανάγκη μου να δώσω σώμα στην σχέση μας, δδηγώντας τραγικα

κείμενα που αγαπούσα και μελετούσα στην μοιραία τους απόληξη,

τΎΓν μετάφραση και τΎl'ν σΚ'ηvικn διδασκαλί.α; σή~Hλινε αυτόματα ττΊν

εκθεση την δική μου καΙ τών δποιων συνεργατών μου; Μια λέξη

που δραπετεύει από τό χαρτι και' γίνεται fιχoς, αναπνοή, χειρονο­

μία σε ενα αμφιθέατρο n σε ενα θέατρο, παίρνει μια αλλη αναπά­ντεχη διάσταση, γίνεται ενα α'ίνιγμα που η λύση του απαιτεί την

κατάδυση στην θάλασσα τού αυτού, που εχει ταυτόχρονα την σψη

και γεύση τών μαύρων νερών της Στύγας καΙ την χάρη τού νάμα­

τος που ξανανιώνει. 'Έτσι, καθως πορεύομαι και γω πρός τό τέλος,

ευχομαι να αξιωθώ την μοίρα τών ανθρώπων τού πλατωνΙΚΟύ Πο­

λι τικού, που γεννιόντουσαν με ασπρα μαλλια και' τερμάτιζαν τόν

βίο τους σαν βρέφη - n μήπως σαν εμβρυα; Ή Άντιγόνη λοιπόν και εγω δ αναγνώστης της, που δλο και μικραίνει για να την συνα­

ντήσει. Άλλά, καθως με προπέμπει σε αυτόν τόν απροσάρμοστο

τερματισμό, δικαιούμαι να σας ρωτήσω: Ποιός κόσμος είναι μάρ­

τυρας της πορείας αυτης;

ΠρΙν από αρκετες δεκαετίες δ George Steiner δημοσίευσε ενα βιβλίο με τίτλο °0 θάvατος της τραγωδίας!. ~Aν ηθελα να συνοψί­σω τό ζήτημα που εγείρει τό εργο αυτό, θα ελεγα δτι συνίσταται

στό ερώτημα για τό αν οί κοι νωνικες και πνευματικες εξελίξεις από

τα χρόνια τού Σαίξπηρ και τού Ρακίνα και' μέχρι την εποχη κατα

την δποία δημοσιεύεται τό βιβλίο, εχουν Οδηγήσει σε μια νέα συν­

θήκη, δπου οΙ ανθρωποι είναι στραμμένοι σχι στην αναζήτηση τού

βαθύτερου νοήματος της ζωης, τού ερωτα καΙ τού θανάτου, αλλα

στην διεκδίκηση κοινωνικών καΙ κυρίως οικονομικών πλεονεκτη­

μάτων που εκαναν τους μύθους καΙ τα νοήματα της τραγωδίας ανε­

νεργά. ΔΕν θα συζητήσω εδώ διεξοδικα απόψεις μου σχετικα με τις

θέσεις τού συγγραφέα για την ελληνικη τραγωδία, θέσεις που υπα­

κούοντας κατ' ουσίαν στόν κλασικισμό, ακόμα και δταν τόν κα~

Η ΕΠΙΚΙΝΔ ΥΝΗ ΣΑΓΗΝΗ 11

ταγγέλλουν, συνδέουν υπόγεια τό τραγικό είδος με τις γερμανικες

schicksal tragodien, τις «τραγωδίες τού πεπρωμένου», πού, σε αντί­θεση, για παράδειγμα, με τις Ευμεvίδες, τόν ΟΙδίποδα επι Κολωvφ

και αρκετες αλλες ελληνικές, καταλήγουν υποχρεωτικα στην ανα­

πόδραστη καταστροφή. Αυτό που με ενδιαφέρει περισσότερο είναι η αποψη που πρότεινε δ Έλβετός λόγιος, δταν υποστήριζε στό εργο

του αυτό δτι n έΠίβίωσ'Υ-1 τού τραγίΚΟ'Ο ειδους στον χόσ~ιo, δnλαδ11 τών 'Ελλήνων, αλλα και τών Έλισαβετιανών, τών Ίσπανών και

τών Γάλλων απογόνων τους, βασίζεται στην αλληλεξάρτηση ανά­

μεσα στό είδος αυτό και' στό βίωμα τού τραγικού στόν κόσμο. Θα αρκεσΤώ να σημειώσω δτι μεγάλη στιγμη της επιστροφης της τρα­

γωδίας ώς θεατρικού ειδους που κυριαρχούσε στην σκέψη και την

θεατρικη τέχνη δλων τών μεγάλων ευρωπα'ίκών κέντρων, από την

Μόσχα ως τό Βερολίνο και τό Λονδίνο, fιταν -ποιοτικα τουλάχι­

στον- δ 190ς και' ενα μεγάλο μέρος τού 200ύ αιώνα: Έποχη ανα­τροπών και' επαναστάσεων, δραμάτων και Cι.πoγoητεύσεων , στιγμών δηλαδη n'l>iJ μπορούσαν να Οδηγήσουν αυτους που τις ζούσαν σε μια ρήξη με την επιφάνεια τών πραγμάτων και' μια μετάβαση σε

εναν κόσμο δπου -συνήθως υπαι νικτικα- συμπλέκονταν τό εδώ . και τό επέκεινα, η δράση για μια αλλη πραγματικότητα καΙ η με­ταμφιεσμένη με ρεαλιστικό προσωπείο ουτοπία που διατηρούσε

πάντα μια υπόσχεση παραδείσου.

Για να εκφράσω με την σειρά μου τό ιδιο πράγμα με εναν πιό βιωματικό τρόπο, θα ελεγα δτιδ διάλογος με τό τραγικό κείμενο και την παράσταση που τό ερμηνεύει δεν μπορεί ποτε να είναι απο­κλειστικα τό αποτέλεσμα κάποιας όργανωμένnς εκπαίδευσης (Bildung) n κουλτούρας, δσο απαραίτητες και' αν είναι αυτές. Τό πρώτο ουσιαστικό βΎϊμα τού διαλόγου αυτού δεν μπορεί να γίνει

παρα μόνον από την στιγμη που στην ζωή μας θα προκύψει n ρωγ­μrι εκείνη μέσα από την δποία θα εισβάλει ώς ριζικη ετερότητα ενας

κόσμος πού, αν και' αόρατος, μας αποκαλύπτει δσα κυβερνούν τόν κόσμο. Ρωγμη 11, για να τό πούμε σε μια αλλη γλώσσα, τραύμα, που κινείται ανάμεσα στό Οδυνηρό τώρα της παρούσας εμπειρίας και' τό ανεξιχνίαστο κάποτε τού βάθους καΙ συνδέει Cι.πoκαλυπτικα τα

12 ΑΝΤΙΓΟΝΗ

φαντάσματα της ψυχης με τα πρόσωπα της ζωης και τις μορφες

τού μύθου. Σε εναν κόσμο, αντιθέτως, όπου όλα εΤναι πια δρομο­

λογημένα, τό τραύμα απουσιάζει η -κάτι που με μία εννοια εΤναι

τό ίδιο- τό τραύμα παραμένει ες αει απωθYJμένo. Ό Ιστορικός μο­

νόδρομος, τα διατάγματα που εχουν εξαγγείλει τα διάφορα τέλη

(τού θεού, τού ανθρώπου, της γραφης, της 'Ιστορίας) εΤναι, ακόμα , .,... \'.., 11'"\ ," Ι ., 11 .".)"

και Όταν πιστευουν εΙλικρινα το αντιtιετO, κατ ουσιαν α",,/\εργIJΛU-

πρός τό τραγικό. Σε εναν κόσμο που θα ηταν 11δη εγκλωβισμένος στό

τέλος της 7στορίας, ιδίως στις επίπεδες εκδοχες με τις όποίες ό

όρος στό πρόσφατο παρελθόν λανσαρίστηκε ενορχηστρωμένα από

διαφημιστες της παντοκρατορίας της μοναδικης Ύπερδύναμης, τό

τραγικό αποτελεί αναχρονισμό. 'Όπως θα δούμε λίγο πιό κάτω, η

αναφορα στό τέλος αυτό της Ίστορίας, όπως αποτυπώνεται και

στα εργα τού ίδιου τού Hegel, κάνει τό τραγικό να εΤναι σχι πια μια ριζικi] ετερότητα, αλλα -με ti]v επιφύλαξη ότι η σκέψη τού ίδιου τού φιλοσόφου για ti]v τραγωδία και εΙδικα για ti]v Άντιγόνη εΤναι πολυ πιο σύνθετη- ενα επι μέρους στοιχείο τό όποίο υπηρετεί ενα

οικοδόμημα που τό ξεπερνάει καΙ τού αποδεικνύει ότι εΤναι ξεπε­

ρασμένο. Σε εναν τέτοιο κόσμο η Άντιγόνη κινδυνεύει να εκπέσει

από γεγονός σε σύμπτωμα.

Γιατί ή Άντιγόνη; Γιατί τό εργο και τό πρόσωπο να συνδέονται , ''1 ' τόσο πολ υ με το ερώτημα αν βριοΧόμαστε μπροστα στο τε/cος τοσο

της Ιστορίας όσο καΙ της τραγωδίας ώς θεατρικού είδους oti]v πα­τρίδα μας και αλλού, αλλα και ώς α'ίσθnσnς τού τραγικού στόν κό­

σμο η, αντιθέτως, μπροστα σε μια επιμονi] που διαΨεύδει κάθε πρό­

βλεψn; Δεν πρόκειται βέβαια μόνο η κυρίως γιατί ό Steiner, λίγο καιρό μετ α τό βιβλίο που Mn ανέφερα, δnμοσίευσε τό βιβλίο του Ά ντι γόνες2, αφιερωμένο ati]v επιμονi] της μορφης και τού θέματος της Άντιγόνnς στόν στοχασμό και ti]v τέχνn. Στό κάτω κάτω, ό χά­θε απολογισμός δεν απέχει πολυ από ti]v διαπίστωσn τού τέλους και ό 'ίδιος ό επαινος ηταν ανέκαθεν δομικό στοιχείο τών επικήδειων.

ουτε πάλι μόνον η κυρίως διότι τό εργο επιμένει να ανεβάζεται συ­

νεχώς στις σκnνες τών πέντε ηπείρων. Ύπάρχει ενα εΤδος επανά­

λnψnς, όταν η επανάλnψn αφαιρεί όλο και πιό πολυ ti]v ζωi] και ti]v

Η ΕΠΙΚΙΝΔ ΥΝΗ ΣΑΓΗΝΗ 13

ουσία, που εΤναι ακριβώς η πιό ασφαΜς διαπίστωση τού θανάτου.

Θα εξnγήσω πιό κάτω ότι ati]v περίπτωσn auti] δεν καταγράφω με κάποιο εΤδος νεκρόφιλου ναρκισσισμού ακόμα μία αναπόδραστn εξέλιξn, αλλα αντίθετα επισημαίνω ενα πιθανό και ανησυχαστικό για μένα ενδεχόμενο. Ό λόγος για τόν όποίο στόν πρόλογο αυτης

εδώ της δεύτερnς Ά ντιγόνης μου, που περιέχει τό αρχα~o κείμενο

και μια καινούρια μετάφρασn, επανέρχομαι στό θέμα,εΙναι γιατί αυτό κατα ti]v γνώμn μου σχετίζεται με τό τΙ είδους κόσμος και τί ε'ίδους θέατρο εΤναι α'υτα που ζούμε η πού, αν μας εχει ακόμα μεί­

νει κάποια δυνατότnτα επιλογης, θα θέλαμε να ζούμε. 'Η ίδια η 'Αντιγόνn εΤναι ενας κόσμος. Στα κείμενα που συνό­

δευαν ti]v Άντιγόνητού 1994 εΤχα επιχειρήσει μια κριτικi] παρ ου-3 " ' ,

σίαση τών βασικών εργων ΠO'ιJ αναφέρονται στην επιρροη της στην

φιλοσοφία, στi]ν πολιτικi] ρητορικi] και ti]v ιδεολογία και σε κά­ποιες από τΙς πάμπολλες διασκευές, μεταφράσεις, παραφράσεις

και παραστάσεις τού εργου, προτείνοντας εν συνεχείζι μια δική μου ερμηνεία ~Oύ κειμένου, βασισμένn ati]v παρουσία μέσα στό εργο τού στοιχείου της μανίας, τού θεού Διόνυσου και τού θιάσου του, με προέξάρχουσα ti]v γυναίκα-μαριονέτα, τήν Ήριγόνn, τό κ~ρίτσι της ~ Ανοιξnς, που η μορφή, ό μύθος και τό σνομά τnς προσφερουν

μια ερεθιστικi] αναλογία με ti]v κόρn τού ΟΙδίποδα. Θα ξαναγυρί­σουμε υποχρεωτικα στό κείμενο, αλλα εδώ πρέπει να επισnμάνω τό

πρώτο ζήτημα: 'Η 'Αντιγόνη δεν εΤναι άπλως ενα, εστω καΙ μεγά­λο, κείμενο. Σαν τόν Οιδίποδα και σαν τόν 'Άμλετ, ti]v 'Ιουλιέτα, τόν Δόν Κιχώτη καΙ τόν Μύσκιν εΤναι επίσης και αυτό Π01) ονομά­ζω ενα πρόσωπο τού όποίου τό 'ίχνος πρέπει να αναζnτείται αδιά­πτωτα στό κείμενο-μήτρα, δηλαδi] στό πρωτότυπο, αλλα που επί­σnς τείνει συνεχώς να πάρει ti]v διάστασn τού αυτόνομου αντος ξεφεύγοντας από τις σελίδες τού εργου και τών όποιων ερμη~ευτών,

μιμητων η διασκευαστών του.

'Εννοείται πώς, στό επίπεδο τών δεδομένων που περιχαρακώ­νονται στό πραγματιΧό, ή ΆΥτιγόνη εΤναι ενα μόνον από τα πρό­σωπα, εστω αυτό που δίνει στό κείμενο Ά ντι γόνη τόν τίτλο του, 11, σε ενα δ.λλο επίπεδο, μια από τΙς δυνάμεις που συγκρούονται σε ενα

14 ΑΝΤΙΓΟΝΗ

ευρύτερο πλαίσιο. 'Ένα πρόσωπο μάλιστα που μπορεϊ ακόμα λι­

γότερο να ταυτιστεϊ με τό κείμενο, γιατί, καθως τό κείμενο προ­

χωρεί, οργανώνει τόν θάνατο τού προσώπου. Μ' δλα ταύτα, είναι

ενδιαφέρον να παρακολουθήσει κανεΙς τό εντυπωσιακό γεγονός

δτι μέσα στα πιό σημαντικα από τα κείμενα που θεμελιώνουν μια

τέτοια πολυμερισμένη η πολυφωνική ανάγνωση τού εργου, δπου

οΙ ανταγωνιστες μοιάζουν να συνθλίβονται από τό 'ίδιο τό κείμε­

νο-μοίρα, τό πρόσωπο της Άντιγόνης φαίνεται με μία εννοια να ξε­

φεύγει συνεχώς και να αυτονομείται. Ή περίπτωση τού Hegel είναι ή πιό αποκαλυπτική. Ή πρ(6τη εξισωτικη ε'ίτε και ισοπεδωτικη αντί­

ληψη αυτού τού πολυμερισμού που σχετικοποιεί την παρουσία της

κόρης τού Οιδίποδα είναι σαψης σε μια σειρα από χωρία, για πα­

ράδειγμα, σΤ'ΙΊν ΦαινομενολΟΥία τυϋ πνεύματος, δπσυ διαβάζουμε:

«Ή κίνηση τών ηθικών δυνάμεων της μιας εναντίον της αλλης,

καθως και τών δυνάμεων που τις θέτουν στην ζωη και στην δράση,

δεν αγγίζει τόν αληθινό της σκοπό παρα μόνον δταν οΙ δύο πλευρες

βιώνουν την 'ίδια πτώση ... Ή νίκη της μιας δυνάμεως και τού χα­ρακτήρα της και ή νίκη της αλλης θα ηταν λοιπόν μόνον κάτι τό με­

ρικό ... Μόνον μέσα από την 'ίση υποταγη τών δύο πλευρών επι τυγ­χάνεται τό απόλυτο δίκαιο και αναδύεται ή ηθικη ουσία ε'ίτε ώς

αρνητικη δύναμη που καταπίνει και τις δύο πλευρες ε'ίτε ώς ή πα­

ντοδύναμη και δίκαιη μοίρα». Άντιγόνη 'ίσον Κρέων, 'ίσον μηδέν,

εστω και αν αυτό είναι ενα ισχυρό μηδεν που διδάσκει ε'ίτε θεσμο­

θετεί. Στό χωρίο αυτό που παραθέτει ό Steiner θα προσθέσω ενα ακόμη από τό 'ίδιο εργο, την Φαινομενολογία: « ... Είτε πρόκειται

για τόν νόμο της οΙκογένειας ε'ίτε για αυτόν τού κράτους ... Ή αλή­θεια τών δυνάμεων τού περιεχομένου και της συνείδησης, που εΙσέρ­

χονται στην σκηνΊΊ ή μια εναντίον της αλλης, είναι τό αποτέλεσμα

σύμφωνα με τό όποίο εχουν και οί δύο τό 'ίδιο δίκαιο καί, μέσα

στΊΊν αντίθεσή τους που φέρνει στό φώς την δράση, τό 'ίδιο αδικο.

'Η κίνηση της δράσης αποδεικνύει τΊΊν ενότητά της μέσα στΊΊν αμοι­

βαία πτώση τών δύο δυνάμεων και τών αυτοσυνείδητων χαρακτή­

ρων»5. Ο Steiner, τού όποίου ή ανάγνωση της Άντιγόνης σφραγί­ζεται πέρα από κάθε αμφιβολία από τόν Hegel, σπεύδει να προφυ-

Η ΕΠΙΚΙΝΔ ΥΝΗ ΣΑΓΗΝΗ 15

λάξει τόν Γερμανό φιλόσοφο από μια ισοπεδωτιΚ'η ανάγνωση, ση­

μειώνοντας δτι στην αμοιβαία συντριβη τών δυνάμεων που εκπρο­

σωπούν τόν νόμο της οΙκογένειας (Άντιγόνη) και τόν νόμο τού

κράτους (Κρέων) πρός χάριν τού «απόλυτου δικαίου» δεν θα επρε­

πε να δούμε μια επίπεδη εφαρμογη τού σχήματος θέση, αντίθεση,

σύνθεση. Ώστόσο, δεν καταφέρνει να αρνηθεί δτι σ' αυτην τΊΊν με­

ταφυσική της μοιραίας Ισορροπίας μπορεί κανεΙς να βρεί την ουσία

της εγελιανης εννοιας της διαλεκτικης. Άντιγόνη και κρέων εχουν

λοιπόν 'ίσο 11 δμοιο δίκιο και αδικο και πρέπει να συντριβούν γιό. χάρη κάποιας ανώτερης ενότητας. Τό κείμενο είναι με μία εννοια

ή μηχανΊΊ τού πεπρωμένου που τους συντρίβει. Σε μια τέτοια κα­

ταδικαστικη Ισότητα και ενότnτα δμως ή Άντιγόνn είναι τελικα ή

χαμένη. ~H δράσn, τΊΊν όποία alJtn και μόνον αυτη ξεκί νησε, δεν δι­καιώνεται. Άναιρεϊται για χάρη και με την δύναμη κάποιου ανώ­

τερου δσο και κάπως παγερού πεπρωμένου.

Έδώ tσως μπορούμε να εντοπίσουμε και μια μείζονα αντινομία

που κυβερνά τΊΊν σκέψη τού 'ίδιου τού Hegel, αντινομία που κάνει τό εργο του πιό γόνιμο, δπως συμβαίνει πολλες φορες και με τΊΊν

σκέψη τού Πλάτωνα, τού Marx η τού Freud: Ό 'ίδιος στοχαστής, που απαιτεί την αμοιβαία εξουθένωση τών αντιπάλων, μοιάζει να

νιώθει -και πολυ ευστοχα- δτι τα πρώτα λόγια της παρόδου:

« Άκτί να τού fιλιoυ, τό ώραιότερο τό φώς που φάνηκε ποτέ στήν Θή­

βα τήν έπτάπυλη ... » αναφέρονται στην 'ίδια τΊΊν κόρn τού Οιδίπο­

δα. Για τόν φιλόσοφο λοιπόν, που αισθάνομαι δτι εδώ ακολουθεί

τόν Σοφοκλή κατα πόδας, ή Άντιγόνn είναι «ή πιό αστραφτερη

μορφη που φανερώθnκε ποτ ε πάνω στην γη». Στην διαλεκτική τού

φωτός και τού σκότους, που αυλακώνει όλόκληρο τό εργο, ή μαυ­

ροντυμένη (μελανημονούσα) Άντιγόνη είναι ή πnγη τόσο της δρά­

σης, εξω από την όποία τό δράμα και ό στοχασμός δεν υπάρχουν,

δσο και τού φωτός. Μέσα από αυτό τό δρών κάλλος που αστράφτει,

ή ισομοιρία ανατρέπεται και ή γοητεία της Άντιγόνnς παρασύρει

τόν διαλεκτικό πέρα από τό σχημα του.

ΑυτΊΊ ή μετακίνησn τού Hegel δεν ενδιέφερε ώστόσο μια σειρα από κατοπινούς του αναγνώστες: ~Eτσι, ό Γάλλος αρχαιογνώστης

16 ΑΝΤΙΓΟΝΗ

Jean Pierre Vernant ακολούθησε την πρώτη γραμμη σκέψης τού φι­λοσόφου, πασχίζοντας να την προσαρμόσει στην μεθοδολογία τής

δομικής ανάλυσης τής Σχολής τού Παρισιούκαι μεταφέροντας την

διαλεκτικη δυάδα τών αλληλοαναιρούμενων δυνάμεων (θέση-αντί­

θεση) στό στρουκτουραλιστικό σχήμα τών συμπληρωματικών αντι­

θέτων. Τόσο αΙJτός όσο και αλλοι που ασπάστηκαν τις θέσεις του,

τόνισαν όρθα την συναρπαστικη αναλογία που μπορούμε όντως να παρατηρήσουμε ανάμεσα στην Θηβαία πριγκίπισσα και τόν διώκτη της, τόν Κρέοντα: <Όμοια αποφασιστικότητα, όμοια πίστη στό δί­

κιο τους, όμοια διεκδίκηση τών δικών τους ανθρώπων, τους όποίους

θέλουν να στρατολογή'σουν στόν δικό τους σκοπό, που υποτίθεται

πως εΙναι για την κοπέλα τό δίκαιο τού <Άδη και τό δίκαιο τής οΙκο­

γένειας και για τόν θειο της τό δίκαιο τής πόλεως. Δύο αντίπαλες

ακρότητες που μέσα από την αντιπαράθεσή τους θα αλληλοσυ­

ντριβούν, επιβεβαιώνοντας τό εγελιανό σχήμα. «Άπό τις δύο θρη­

σκευτικες στάσεις που αντιπαρατίθενται στην 'Αντιγόνη», γράφει

ό Vernant, «καμία δεν θα μπορούσε να εΙναι ή σωστή, αν δεν πα­ραχωρούσε θέση και στην αλλη, χωρις να αναγνωρίσει αυτό που

την περιορίζει και την αμφισβητεΙ»6. Ή ανάγνωση αυτη εχει, όπως

ειπαμε, όρισμένα ερείσματα, καθ ως -ιδωμένα βεβαίως <'χκί νητα και

εκτός δράσεως, όπως ρέπει να τα βλέπει ή δομικη ανάλυση- τα πρό­

σωπα τών δύο ανταγωνιστών παρουσιάζουν Ισχυρες αναλογίες.

Κατα την γνώμη μου ώστόσο, επειδη ακριβ(Ως αποτυπώνει στατικα

τις δυνάμεις που αντιπαρατίθενται, τελικα αποτυγχάνει να κατα­

νοήσει τό διακύβευμα τού τραγικού αγώνα, όπως αυτό αποκαλύ­πτεται μέσα στό εργο. Μ' όλα ταύτα, ηδη από τό 1964, ό Charles Ρ. Segal εΙχε αντιληφθει ότι τό εργο «δεν Υπαν αναγκαστικα μια εγε­λιανi] "σύνθεση" δύο αντιτιθέμενων "πνευματικών οντοτήτων",

αλλα κάτι τό ταυτόχρονα απείρως πιό απλό και απείρως πιό σύν­

θετο»7.

~ Ας περάσουμε στό εργο τό 'ίδιο. Ό αναγνώστης, που θα ανα­

τρέξει στην ερμηνεία μου, ή όποία περιέχεται στό βιβλίο αυτό, θα

αντιληφθει ότι, κατα τ11ν γνώμη μου, τό κείμενο μας αποκαλύπτει πως ενα σχήμα που ί,ποστηρίζει τόν αμοιβαιο αφανισμό τών αντα-

Η ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΗ ΣΑΓΗΝΗ 17

γωνιστικών δυνάμεων θα δφειλε να εΙναι τουλάχιστον πολυ πιό σύνθετο και προσεκτικό σχετικα με τις μετακινήσεις τών προσώπων

από τις αρχικές τους θέσεις. Άκόμα και ετσι ώστόσο δεν θα δικαιω­νόταν παρα πολ υ μερικώς. Αυτό που πρόκειται να υποστηρίξω εδώ εΙναι πως ό τρόπος με τόν όποιο μπορούμε να ερμηνεύσουμε την 'Αντιγόνη ώς εργο και πρόσωπο ξεπερνα ενα όσοδήποτε προσε­κτικό διαλεκτικό 11 δομικό σχήμα και χρειάζεται εναν ριζικα δια­φορετικό τρόπο σκέψης, ό όποιος να μπορει πραγματικα να συλ­λάβει εν δράσει την ενέργεια που τό κείμενο μας δείχνει ότι εκλύε­ται από τό πρόσωπο τής κόρης τού ΟΙδίποδα, για να αγκαλιάσει και να μεταμορφώσει μέσα στό εργο τα πάντα, ακόμα -η κυρίως- και τον ανταγωνιστή της. "Οταν τό εργο ξεκι να, στόν πρόλογο, ή Ά ντι­γόνη εκκινεί πράγματι σ.πό τόν κόσμο τού ο'ίκου. Αυτό που θέλει δεν εΙναι παρα να θάψει τόν αδελφό της τιμώντας τό οΙκογενειακό της καθήκον, τους νεκροίJς της συγγενεις και τους νόμους τού κάτω κό­σμου. Στην ανάγνωσή μου όμως υπογραμμίζω ότι τό λεξιλόγιο τής 'Αντιγόνης εΙναι από τό ξεκίνημα τού εργου εντονα πολιτικό, εστω και αν ή επιχειρηματολογία της βρίσκεται ακόμη από την πλευρα τού οΙκου. "Ενα νέο κορίτσι μιλα για τα δεινά τού σπιτιού του με φρασεολογία πολιτικού: Πανδήμφπόλει, κήρυγμα, στρατηγόν. Πό­σο φυσικό εΙναι αυτό; Όπωσδήποτε όχι με την ρεαλιστικη αντίλη­ψη τού ΚQσμου, ιδίως στi]ν τρέχουσα τηλεΟΠΤίΚ'η οπτική της. ΊΙ φυ­σικότητα λοιπόν που υπηρετει πρέπει, αν υπάρχει, να εΙ ναι κάποιου αλλου ειδους, να εγκυμονει μια μετακίνηση μέσα από τi]ν δράση. 'Αλλα και ό πρώτος στίχος: 'Ω κοινον αυτάδελφον Ίσμrινης κάρα, κατα λέξη «~Ω κοινό και όμοια αδελφικό κεφάλι τής Ίσμήνης» εΙναι όχι μόνον δύσκολο να μεταφραστεί χωρις σοβαρες απώλειες σε οποιαδήποτε εuρωπα'ίκi] γλώσσα, αλλα και Ιδιαίτερος, διαφορε­

τικός από τi]ν τρέχουσα γλώσσα ακόμα και στα αρχαία. Ή φυσι­κότητά του υπηρετεί τό διαφορετικό και τό υψηλο και ή λει τουρ­γία του εΙναι αντίστοιχη με ενός μουσικού κλειδιού, καθως μας εΙδοποιεί για τό πώς πρέπει να ερμηνευτει τό κομμάτι που εΙναι γραμμένο στό θεατρικό πεντάγραμμο. Και, όπως ευστοχα παρατη­ρεί ο Simon Godhil, ο στίχος αποτελεί ενα από τα πι6 χαρακτηρι-

18 ΑΝΤΙΓΟΝΗ

στικα παραδείγματα για να κατανοήσουμε μια χαρακτηριστιΚ'η

απαίτηση που ή τραγωδία παρουσιάζει για τόν ηθοποιό που θα θε­

λήσει να Ti]v ερμηνεύσει. 'Όπως λέει8 : «Τό να βρεί κανεις τό σωστό

επίπεδο εκφρασης εΙναι πάντοτε τό πρόβλημα τού 1Ίθοποιού. Ή

ελληνικi] τραγωδία δμως θέτει τό πρόβλημα στi]ν πιό οξεία μορφή

του, γιατί δεν υπάρχει σ' αυτi]ν ασήμαντο κουβεντολόι (small talk). Αυτός εΙναι Ο λόγος που τόσο πολλοι ηθοποιοι [που επιχειρούν να

Ti]v ερμηνεύσουν] υστερούν σέ ανάστημα n μεγαλείΟ, αν και από Ti]v αλλη πλευρα n μεγαλοστομία δέν Οδηγεί ποτέ σηΊν καρδια οποιουδήποτε ρόλου». ~Hδη ο πρώτος στίχος μας προετοιμάζει για

τό μεγάλο και τό διαφορετικό, για ti]v ανατροπi] τού δεδομένου και ti]v ανάδυση τού αναπάντεχου. που δμως θα ερθει από τα μέ­σα και σ.πό τα κά.τω, από την πρά.ξη μιας κοπέλας πού, δπως συμ­

βαίνει και μέ τις αληθινές επαναστάσεις, εΙναι ηδη στόν δρόμο αυτό

χωρις να τό γνωρίζει.

Πρώτος ο Jean Anouilh στi]ν 'Α ΥτιγόΥη που διασκεύασε τό 1944 πρόσεξε μια από τις πιό αποφασιστικές καμπές τού εργου, δπου ή

nρωίδα περνάει από τόν οίκοvστi]ν πόλΙΥ. Πρόκειται για Ti]v στιγ­μi] δπου, αφού πια συλλαμβάνεται από τόν φύλακα και Οδηγείται

στόν Κρέοντα, ο οποίος σχεδόν της υπαγορεύει να σωθεί αρνούμενη

ti]v ενοχή της, διεκδικεί μπροστα στόν βασιλια αλλα και μπροστα στόν χορό πο'ο εκπροσωπεί ti]v πόλη τ'ης Θήβας, την ταφi] τού Πο­λυνείκη μέ κόστος Ti]v ζωi] της Ti]v Ιδια. Ή διπλΊΊ θετικi] και αρνη­τικi] ομολογία της: «Και ομολογώ δτι τό εκανα και δεν τό αρνούμαι»

(443) δεν εχει αλλο νόημα από Ti]v υπογράμμιση της nγεμονικης εΙσόδου της Άντιγόνης στό πεδίο τού πολΙΤΙΚΟύ, ενα πεδίο που

ηταν απαγορευμένο για τις γυναίκες στi]ν πραγματικi] ζωi] της αθη­

να'ίκης πόλεως. 'ο Κρέων από την πλευρά του, αν βασιστούμε στόν

πρώτο λόγο που εκφωνεί, δταν πρωτοεμφανίζεται μπροστα στόν

χορό, αυτοχαρακτηρίζεται ως ο εκπρόσωπος και ο υπερασπιστi]ς

της πόλεως. ~ Ας παρατηρήσω δτι δλη αυτi] n ρητορικi] υπογράμμι­ση της φιλοπατρίας τού βασιλια θα επρεπε να καθιστα τόν γυμνα­

σμένο ερμηνευτi] της τραγωδίας φιλύποπτο, καθως μοιάζει να προ­

ετοιμάζει μια σχεδόν κωμικi] ανατροπή. 'Όπως ο λόγος για τό φώς

Η ΕΠΙΚΙΝΔγΝΗ ΣΑΓΗΝΗ 19

προετοιμάζει στi]ν τραγωδία τi]ν εΙσβολi] τού σκότους, ετσι και ο λό­

γος που διαβεβαιώνει καθ' υπερβολi]ν κάτι προετοιμάζει την ανα­

τροπi] και την διάψευσή του. Ό Κρέων θα ξεπέσει στi]ν συνέχεια σε

μια συμπεριφορά, που θα τi]ν περιμέναμε πιό ευκολα στi]ν κωμω­

δία τού 'Αριστοφάνη, ας πούμε στις Έκκλησιάζουσες: 'Ιδιαίτερα

στόν διάλογο με τόν γυιό του, τόν Α'ίμονα, υποτροπιάζει στόν χώρο

ένός αυταρχικού δσο και κωμικοτραγικού pater familias, που βλέ­πει τi]ν πόλη σαν να ηταν τό σπίτι η, αλλιώς, τό τσιφλίκι του. 'Όταν

παρακολουθήσουμε από κοντα τόν διάλογο με τόν γυιό του, θα

αντιληφθούμε, μαζι με τόν Pierre Vidal Naquet, δτι όχι μόνον δ κυ­βερνήτης μετατρέπεται σε μικρόψυχο οικογενειάρχη, αλλα επίσης

ο εκπρόσωπος τού λόγου παραφέρεται και αποδεικνύεται ανους , ~ ~ , "λ 15-' ') ,":>, \ ':>Ι;;.., \ ,

και ο υπερ-ανυρας χαραΚΤYIρι~εται ειρωνι'Χα απο τον LvLO τον γυιο

του, τόν Αιμονα, γυναίκα. Ή ειρωνεία τού Αιμονα, που εδώ μοιά­

ζει να εΙναι και εΙρωνεία τού Σοφοκλη, μας ανοίγει εναν αλλο, πολυ σημαντικό δρόμο: Μέσα στό εργο δεν υπάρχει 'ίση μοιρασια της

ειρωνείας. 'ο Κρέων γίνεται στόχος της, n 'Αντιγόνη σχι. Και στό σημείο αυτό πρέπει να σημειώσουμε δτι μέσα στόν λόγο τών τριών

τραγικών ενεδρεύει κάτι που μας κάνει να δούμε ενα στοιχείο που

τό θεωρούσαμε κατ' εξοχi]ν κωμικό να ρυθμίζει τi]ν δράση τού τρα­

γικού ε'ίδους: 'Όπως, για παράδειγμα, συμβαίνει και στις Νεφέλες

και τους .'Ιππείς τού Άριστοφάνη, ή εξύψωση Οδηγεί σε μια πτώση

από την δποία δριακα δεν λείπει τό κωμικό. ~ Αν n παρατήρησή μου εΙναι ορθή, αν δηλαδi] μπορούμε πρός στιγμi]ν να γελάσουμε με τόν

Κρέοντα, αλλα ποτε με τi]ν Άντι γόνη, δπως δεν γελαμε ποτε με τόν

"Αμλετ n με τόν 'Όσβαλντ στους Βρυκόλακες, τότε αυτό εχει μια συ­νέπεια για τ,ην συζήτηση που ανοιξε ο Hegel σχετικα με τi]ν αμοι­βαιότητα της μοίρας τών δύο ανταγωνιστών, διότι κάνει την πλά­

στιγγα να γείρει σε βάρος τού βασιλια. Τό ζήτημα ωστόσο κάθε αλλο

παρα εξαντλείται στΙς διαπιστώσεις αυτές, που δμως εΙναι εντυ­πωσιακό δτι, σε αντιπαράθεση με τό κοινό αισθημα τόσων κοινω­

νιών που θεωρούν τi]ν αρχαία Έλλάδα πηγi] τους, πολλοι αρχαιο­

γνώστες αρνούνται πεισματικα να δεχτούν. Αυτό που συμβαίνει

εΙναι δτι n Άντιγόνη μοιάζει να ξεγλιστρα τόσο από τό δόκανο τού

20 ΑΝΤΙΓΟΝΗ

Κρέοντα δσο και απο αυτο κάποιων αμήχανων και τελικα εχθρικών ερμηνευτών της. Το να εντοπίσουμε τις αΙτίες για τις οποίες συμ­βαίνει αυτο δεν εΙναι απλό. Κάποιες από τις αΙτίες αυτες, 'ίσως οΙ πιο βασικές, βρίσκονται, δπως πιστεύω, μέσα στο 'ίδιο το εργo~

'Ανάμεσα στην νεαρη κοπέλα και τον θείο της παίζεται ενα πα­οάξενο παιχνίδι παl) ή κίνησή του μού θυμίζει, δπως μόλις εΙπα ~λ~στιγγα, τραμπάλα ε'ίτε 'ίσως την αμφίσημη αΙώρα, την κούνια δπου αΙωρούνταν τα κορίτσια τών αρχαίων Άθηνών στην γιορτη τών 'Ανθεστηρίων, μια αθώα λέξη που δμως σημαίνει επίσης και την κρεμάλα. "Οταν το εργο αρχίζει, η Άντιγόνη βρίσκεται καρφωμέ­νη στό κάτω ακρο της τραμπάλας και Ο Κρέων Ισορροπεί κυριαρ­

χικα στό αντίθετο που βρίσκεται ψηλά. Αυτος εΙναι Ο κυρίαρχος με την Θήβα να τον ακολουθεί υποταγμένη στις βουλήσεις του. Αυτη εχει χάσει τα πάντα. Στο ξεκίνημα, από τον πρόλογο ηδη δπου την βλέπουμε να προσπαθεί ανεπιτυχώς να παρασύρει καΙ την Ίσμήνη στο σχέδιο της ανταρσίας της, δλοι και δλα μοιάζουν να εΙναι ενά­ντιά της η μακριά της: 'ο Δίας, που δέχεται τα πυρα της απελπισίας της, αν δχι και της αργης της, ο Κρέων, η πόλις που εδώ ακόμη ταυ­τίζεται με τον τύραννο καί, τέλος, η αδελφή της, η οποία εκφέρει τον λόγο της υποταγης στην --ό.νδρικΎι- εξουσία και στο φινάλε τού προ­λόγου την λέει τρελλή, αν και της αναγνωρίζει ε'ίτε επειδiι της ανα­γνωρίζει δτι ξέρει να αγαπα. Φυλακισμένη, δταν το εργο αρχίζει, μέσα στον λόγο και την λογική της υπεράσπισης τού ο'ίκου τών Λα­βδακιδών, η 'Αντιγόνη μοιάζει σφραγισμένη από την λώβrιv, την οΙκογενειακη ντροπη παυ σπιλώνει το σόι της πριν ακόμα από την πατροκτανία και την αΙμαμιξία ταύ ΟΙδίποδα και δεν μπαρεί να υπολογίσει σε αλλους συμμάχαυς από αυτους παυ βρίσκανται ηδη στόν κόσμΟ' τών νεκρών. Μια μάχη, ο Anαuilh θα το υπαινιχθεί πολυ πετυχημένα στην δική του 'Αvτιγόvrι, δπου η νέα καπέλα θα δώσει την ζωή της για να τιμήσει εναν κόσμΟ' παl) κατέρρευσε μέσα στον γενικο διασυρμό. Μέσα δμως από την δράση της που ξετυλί­γεται από επεισόδιο σε επεισόδιο και από στίχο σε στίχο η κόρη ταύ ΟΙδίποδα μοιάζει να ασκεί ενα εΙδας μαγγανείας. 'Όποιος την πλησιάζει υποκύπτει στην ελξη της χωρις καν να το θέλει η να το

Η ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΗ ΣΑΓΗΝΗ 21

συνειδητοπαιεί πάντοτε. Πρώτα, ο δαυλικος και υπουλος φύλακας που την συλλαμβάνει και την φέρνει δεμένη στον Κρέαντα εκφρά­

ζει, εστω και με τον κυνικο τρόπΟ' του, την θλίψη του για την μοί­

ρα της. Είδαμε δτι στην διάρκεια της ανάκρισής της από τον κρέ­αντα, η 'Αντιγόνη κάνει την διπλη μετακίνηση που θα οδηγήσει σε

αυτο που παραμαιάζω με μια μετακίνηση της τραμπάλας η οποία θα επιφέρει την ανατροπt1 τών Ισορροπιών τού εργου: ΔιεκδικCΊNτας

με παρρήσία μπροστά του την απαγορευμένη επι ποι ν'Ώ θανάτου

πράξη της ταφης τού Πολυνείκη αναίγει το Ιδιωτικο στο δημόσιο,

η μαλλον, για να μιλήσουμε με την γλώσσα τού Ήράκλειταυ, περ­

να από το ίδιοv στο ξυvόv, δηλαδη το καινό το οπαίο περιλαμβά­

νει την πόλιv αλλα καΙ τό σύμπαν, και ετσι υποσκάπτει τις εγε­

λιανες διχατομίες: Στην διάρκεια ταύ επεισοδίου, τα δσα λέει απευ­

θύνανται δχι μόνον στόν Κρέαντα, αλΜ και στον χαρό, παυ ως συλλογικο πρόσωπο συμβολίζει τους παλίτες. Ό λόγος της λοιπον

γίνεται Ο λόγος της εκκλησίας τού δήμου και τών δικαστηρίων, δη­

λαδi] Ο λΘγας τού πολιτικού, στο οπαία -σε αντίθεση με δσα υπο­

στήριξαν ο Κασταριάδης και αλλοι- οΙ θεοι και οΙ χρησμοι επαιζαν

καίριο ρόλΟ'. Ή 'Αντιγόνη διαχωρίζει πια ρητα την πόλη από τόν

τύραννΟ' και η πόλη, δπως θα ανακαλύψαυμε λίγα πιό κάτω; θα της

το ανταποδώσει.

'Η ε'ίσοδός της ωστόσο δεν εΙναι παθητική. ΕΙναι πραφανες πως

η δήλωσή της δτι γεννήθηκε για να μαιράζεται δχι το μίσος αλΜ την

αγάπη (523) δεν εξαντλείται στα δύΟ' αδέλφια της, τών οπαίων αυτως

η αλλως η αδελφακτόνας διαμάχη εχει καΙ την διάσταση τού εμφύ­

λιαυ θηβα'ίκαύ η/και ενδοελληνικαύ σπαραγμού. Έκεί δπου Ο κρέ­

ων χωρίζει, η Άντιγόνη ενώνει. Ή ένωτικη δμως αυτη δράση πραγ­

ματαποιείται, δπως η 'ίδια ρητα μας λέει, υπο τόν αστερισμο ταύ

σύμ-φιλείv, που μας οδηγεί σε δύο αναφαρες που εχουν να κάνουν

με κεντρικα ζητήματα της αρχαίας πόλης και τού πνευματικού κό­

σμαυ τών Έλλήνων. Το ενα επίπεδο εΙναι το ζεύγας αντιθέτων της

πολιτικης ενότητας n όμόvοιας σε αντιπαράθεση με τόν εμφύλιο πόλεμΟ', την αρχαία στάσιv, δπως το βλέπαυμε να λειτουργεί αντα­

γωνιστικα σταυς τραγικους και τόν Πλάτωνα, από τις Ευμεvίδες μέ-

22 ΑΝΤΙΓΟΝΗ

χρι την ΆvτιγόvηκαΙ τ11ν Πολιτεία, αλλα επίσης καΙ στους Έλισα­

βετιανους, από τό Ρωμαίος και 'Ιουλιέτα μέχρι τόν Ριχάρδο tOv ΒΙ, τόν Λήρ, και ακόμη στους 'Ισπανούς, στόν Λόπε και τόν Καλντε­

ρόν. Τό δεύτερο επίπεδο είναι αυτό που εχει να κάνει με την σκέψη

του Έμπεδοκλη, Ο οποίος αναγνωρίζει στό ζευγος φιλότητος και

vείκους τις βασικες δυνάμεις που διέπουν την ζωη του σύμ,ίταντος.

Άπό μια αφηρημένη σκοπια στό φιλοσοφικό κείμενο του φιλοσό­

φου από τόν Άκράγαντα οΙ δύο αντίρροπες δυνάμεις λειτουργουν

πράγματι ως ζεύγος συμπληρωματικών αντιθέτων. Ή κεντρομό­

λος και ενοποιός δράση της μιας και η κεντρόφυγος και χωρίζου­

σα δράση της αλλης, όπως τις βλέπουμε στό περίφημο απόσπασμα

17, 1-13 και 14 , αλληλοσυμπληρώνονται εξασφαλίζοντας ενα είδος σταθερότητας μέσα στην αλλαγή. ~ Α ν όμως τα πράγματα είναι ετσι

σε ενα αφηρημένο κοσμικό επίπεδο, ο λόγος του Έμπεδοκλη δίνει

στό πράγμα καΙ μια επι πλέον διαφορετικη διάσταση: Ό συνομι­

λητης του προτρέπεται να αναζητήσει μέσα στην ζωη και τις ανθρώ­

πινες σχέσεις την Φιλότητα, που είναι επίσης συνώνυμη με την Γη­

θοσύvηv (θε"ίκη εκδοχη της χαρας) και την Άφροδί τη. Με αλλα λό­

για, η εκταση που χαρίζει ο φιλόσοφος στην Φιλότητα και η συ­

ναισθηματικη και πολιτικη χροια τών λόγων του, κάνουν την ισο­

μοιρία μεταξυ vείκουςκαι φιλότητοςνα υποχωρεί υπερ της δεύτε­

ρης στό ανθρώπινο και εΙδικα στό πολιτικό επίπεδο, που φαίνεται

ότι τόν απασχολουσε, αφου ηταν ενθερμος δημοκράτης. ~Aν στό

επίπεδο του κόσμου, τού οποίου ο ανθρωπος δεν είναι παρα ενα

ελάχιστο μέρος, οΙ αντίθετες δυνάμεις δρούν με εναν τρόπο για τόν

οποίο δεν μας πέφτει και πολυς λόγος, μέσα στην πόλιν εχουμε πο­

λιτικό καθηκον να αγωνιζόμαστε για να κυριαρχεί η άρμονία9• ~Aν

ωστόσο αυτό Ισχύει iΊδη στό φιλοσοφικό κείμενο, στην τραγωδία τα

πράγματα είναι πιό σαφη. Ή Άντιγόνη λειτουργεί σαν ενας μα­

γνήτης που τραβα κοντά του και μεταμορφώνει τα αλλα πρόσωπα.

Στό τέλος του ιδιου, Ιδιαίτερα μακρου επεισοδίου, όπου ειδα­

με να συγκρούονται η Άντι γόνη με τόν Κρέοντα, παρακολουθουμε,

μέσα από ενα αυθεντικό coup de theatre, την πιό θεαματικη αντι­στροφi! του εργου: Ή δειλη και χαμηλόφωνη 'Ισμήνη, που σύρεται

Η ΕΠΙΚΙΝΔ ΥΝΗ ΣΑΓΗΝΗ 23

ως δηθεν ενοχη μπροστα στόν Κρέοντα, ο οποίος αδυνατεί πια να

διακρίνει την ενοχη από την αθωότητα, δηλώνει αναπάντεχα ότι

αποδέχεται την ενοχη και την εΙς θάνατον καταδίκη της φτάvει va συμφωvεί και fι Ά vτιγόvη. «Ή μία fitav ανέκαθεν τρελλή», θα σχο­λιάσει εξαλλος αλλα και αμήχανος ο τύραννος, «η αλλψ>, δηλαδi!

η 'Ισμήνη, «τρελλάθηκε προσφάτως», κάνοντας τόν νου μας να πάει

σε ενα είδος επιδημίας της μανίας ΠΟΙ) ξεκινιοντας από τΊlν Θnβαία

πριγκίπισσα κερδίζει σιγα σιγα τα πάντα. ΟΙ δύο θεατρικες επιδη­

μίες της Ά vτιγόvης, αυτη της τρέλλας που αρχίζει να φανερώνει εδώ

τό πρόσωπό της και η φυσικη επιδημία που γεννα η διάδοση της σή­

ψης του κορμιου του αταφου Πολυνείκη μοιάζουν να προχωρουν

στό εργο χέρι χέρι, με εναν τρόπο που θα επρεπε κανονικα να ενθου­

σίαζε τόν Artaud. Σαν για να επιβεβαιώσει την διαπίστωση του κρέ­οντα ότι τρελλάθηκε, η 'Ισμήνη του άπαντα ότι μέσα στην δυστυχία

ο νούς του ανθρώπου δεν μένει ο 'ίδιος αλλα «Ψηλώνει», χρησιμο­

ποιώντας μια εκφραση με την οποία πάνω από δύο χιλιετίες μετα

θα χαρακ~ηρίσει την τρέλλα της Φραγκογιαννους ο Άλέξανδρος

Παπαδιαμάντης στην Φόνισσα. ΟΗ 'Ισμήνη προσχωρεί στόν Μρα­

το θίασο της τρέλλας. Άλλα και ο Κρέων παραπαίει για πρώτη φο­

ρά. Άδυνατεί να συλλάβει όσα συμβαίνουν και αυτό σε μια τρα­

γωδία είναι ό,τι τό χειρότερο μπορεί να συμβεί σε ενα κεντρικό

πρόσωπο. Δεν τό παγιδε1ΠΙ άπλώς στό δόκανο της τραγικης εΙρω­

νείας αλλά, κυριολεκτικά, τό σπρώχνει πρός τό γελοίο, που μπο­

ρεί να είναι και τό κατώφλι της κατάρρευσης.

ΟΗ διπλi} μετακίνηση της Άντιγόνης και τού Κρέοντα, η μετα­

κίνηση Τf]ς αΙώρας για την οποία Μη μιλήσαμε, συνεχίζεται και

εντείνεται στό επόμενο επεισόδιο της αντιπαράθεσης ανάμεσα στόν

Κρέοντα και τόν γυιό του. Στό επεισόδιο αυτό ο τύραννος θα απο­

δείξει ότι βλέπει την πόλιν σαν να είναι τό τσιφλίκι του η, για να

μείνουμε στην τεχνικη ορολογία της τραγωδίας, ο οΤκος του, που

τόν κυβερνα σαν δεσπότης. ΟΗ πόλη ωστόσο του ξεφεύγει και ο

Αιμων θα του πεί ότι ολόκληρη ή Θήβα θρηνεί την μοίρα της αρρα­

βωνιαστικιας του, την οποία ο νέος μάταια προσπαθεί να σώσει.

Σχετικα με τό επεισόδιο αυτό ο Hegel εχει κάνει μερικες από τις πιό

24 ΑΝΤΙΓΟΝΗ

ατυχείς παρατηρήσεις του: «Έπίσης, n μεγάλη κλασικη τραγωδία», μας λέει στην ΑΙσθητική 10, «αγνοεί τό ερωτικό πάθος με την ρομα­

ντικη εννοια της λέξης. 'Ιδιαίτερα Ο ΑΙσχύλος και Ο Σοφοκλης δεν

τού αποδίδουν καμία Ο'υσιαστικη σημασία: Γιατί, αν και ή Άντιγόνη

προορίζεται να γίνει n σύζυγος τού Αιμονα και αυτός παρεμβαίνει υπερ της στόν πατέρα του και φτάνει, αφού δεν μπορεί να την σώ-

σει, μέχρι και να αΊ)τοκτον'ήσει, παρ' Όλα ταύτα μπροστα στόν Κρέ­

οντα δεν υποστηρίζει την υποκειμενικη δύναμη τού πάθους του,

που ετσι κι αλλιώς δεν νιώθει, δπως θα εκανε ενας μοντέρνος ερα­

στής, αλλα απλώς [εκθέτει] τις αντικειμενικες συνθηκες». 'Ο ερω­

τας τού Αιμονα και της Άντιγόνης δεν είναι λοιπόν αληθινός ερω­

τας με την εννοια που τόν καταλαβαίνουμε μέσα από τόν ρωμα­

ντισμό, αφού ο Αιμων Ο'ι!σιαστικα μιλα πολιτικη με τόν πατέρα

του. Στην παρατήρηση αυτη μπορούμε να προσθέσουμε και μια

αλλη. Ή μοντέρνα ρεαλιστικη αντίληψη για την θεατρικη φυσικό­

τητα θα σκανδαλιζόταν οπωσδήποτε, αν δεχτούμε δτι πολυ πιθαν(bς

ο 'ίδιος ηθοποιός ερμήνευε, λόγω τού περιορισμένου αριθμού υπο­

κριτών, διαδοχικά τους ρόλους της Άντιγόνης και τού ΑΙμονα.

Ύπάρχει ωστόσο αντίλογος και για τις δύο αυτές παρατηρή­

σεις. 'Ο Αιμων μιλάει πολιτικα διότι είναι ερωτευμένος και θέλο­

ντας να σcόσει την αγαπημένη του μεταφέρει την κουβέντα στό μό­

νο πεδίο δπου ελπίζει να τραβήξει την προσοχη τού τυράννου και

πατέρα του. Ο Hegel αποδεικνύει εδώ μια μαλλον μικρη γνώση τών τεχνασμάτων που από τις εποχες τού 'Ομήρου και τού Σοφοκλη οΙ

ανθρωποι, κάθε φύλου και nλικίας, χρησιμοποιουσαν για να με­

ταμφιέσουν την επιθυμία τους καί, πέραν αυτού, κάθε καλη σχολη

τραγικού -καΙ μη- θεάτρου θα επρεπε να διδάσκει στους ηθοποιΟ'υς

της τό ηθος, τις αναπνοες και την τοποθέτηση της φωνης που θα επέ­

τρεπε σε μια πολιτικη επιχειρηματολογία να μετατρέπεται σε απο

σκηνης ερωτικη εξομολόγηση. Για να στηρίξει την αποψη πως ο

ερωτας είναι απων απο το εργο τού Αισχύλου, τού Σοφοκλη, αλλα

και γενικότερα απο την κλασικη θεατρικη και εικαστικη τέχνη, και

ακόμη και απο κλασικιστες σαν τον Ρακίνα, που αθροίζονται εδώ

με τους 'Έλληνες, ο Hegel κάνει στο σημείο αυτό τό επόμενο και'

Η ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΗ ΣΑΓΗΝΗ 25

πoλ'U σημαντικο βημα για την ευρωπα'ίκη αντίληψη σχετικα με την

αρχαία 'Ελλάδα: ~ Α ν Ο Αιμων δεν μιλα για τον ερωτά του στον πα­

τέρα τoυ~ δπως μας λέει, άυτό συμβαίνει διότι οΙ 'Έλληνες στε­

ρσονται εσωτερικότητας. Ή εντυπωσιακη σταδιοδρομία της απο­

ψης αυτης στην ευρωπα'ίκη διανόηση γίνεται ακόμη πιο ενδιαφέ­

ρουσα, αν σκεφτούμε δτι από την αλλη πλευρα n 'ίδια 1i ψυχανάλυ-λ Ί δ'" ' - Η" , " - Ι -c;' Λ{) ση, υ'ηl\.α /η n επιστροφΊΊ της .LJυρωπης στην ερευνΟν της ΥυΧΊΊ_, ε,-",~aνΙ-

ά)θηκε από τα πρώτα βήματά της σε διάλογο με τον μύθο, πού, αν

πιστέψουμε τόν φιλόσοφο, δεν είχε βάθος. Αυτο που θέλω να πα­ρατηρήσω εδώ είναι δτι εν πρώτοις ή γενεαλογία μέσα στην οποία

κολυμπα n τραγωδία, Ιδιαίτερα τα χορικα που καταδύονται στό βάθος της μνήμης γενεών, σε αντίθεση ακόμα και με τους Έλισα­

βετιανοί!ς, αλλα πολυ περισσότερο με το μεγάλο μυθιστόρημα τού

190υ αιώνα, εΤναι προσωπεϊο της εσωτερικότητας. Ή Άντιγόνη,

για να μην φύγουμε από το θέμα μας, μένει πιστη στον οίκο, τον πα­τέρα, την μάνα και' τον αδελφό της, σε πείσμα δλων τών κατ α­

στροφώ'\>tκαι τών ατιμώσεων, ακριβώς για λόγους εσωτερικότητας.

~A ν δεν τους τιμήσει, θα χάσει καΙ την ψυχή της, και αρα κάθε δυ­νατότητα να είναι ερωτευμένη, Ο Lacan, αναγνώστης της Ά νπ γό­νης, είδε πολυ σωστα δτι ή πίστη στην μνήμη είναι προϋπόθεση της

επιθυμίας, εστω και αν την εξέλαβε ως «καθαρη επιθυμία θανά­του». Αυτγ-ι που δεν μπορεί να είναι κόρη και αδελφή, δεν μπορεί

να είναι Ο'υτε ερωμένη. 'Εννοεϊται δτι δλα αυτα που σχετίζονται με την επιθυμία στην αρχαία τέχνη δεν λέγονται, αλλα «γνέφονται».

'Η Ναυσικα δεν μιλάει στον Άλκίνοο για την ερωτικη επιθυμία που ξύπνησε μέσα της, αλλα για την ανάγκη να πλυθούν τάχατε στο πο­τάμι τα ρούχα τού σπιτιού. 'Ο 'Οδυσσέας δεν της λέει π(bς τον συ­

γκίνησε ερωτικά, αλλα δτι τον «ζωντάνεψε», πράγμα που θα μπο­

ρουσε και να σημαίνει απλώς δτι τον εσωσε στην ακρογιαλιά. Ή Πη­νελόπη δεν λέει δτι ισως να επιθύμησε κάποιον απο τους μνηστηρες,

αλλα δτι στον υπνο της είδε πως n αυλη της ηταν γεμάτη από αρσε­νικες χηνες που n παρουσία τους της ηταν ιδιαίτερα αρεστή. Και' ο 'Οδυσσέας δεν μας αναλύει τους λόγους για τους οποίους δεν απο­καλύπτει ποτε την ταυτότητά του στην Πηνελόπη πριν σκοτώσει

26 ΑΝΤΙΓΟΝΗ

τους μνηστηρες. Ή απουσία όμως ανάλυσης δεν σημαίνει και απου­

σία βάθους. Τόσο στιΊν τραγωδία, όσο και στό επος και στην λυρικη

ποίηση, τό βάθος που δεν εβλεπε ο Hegel πρέπει να αναζητηθεί στό πυκνό δίκτυο τών συμβολισμών, τών μεταφορών και τών υπαι­νιγμών που ωΥλακώνουν αυτα τα κείμενα.

Είναι γεγονός ότι με την Άναγέννηση ενα νέο πεδίο διαφορε­τικης εσωτερικότητας με τα αρνητικα αλλα και τα θετικα του ανοί­

γεται για τόν κόσμο και ειδικα για τό θέατρο. "Όπως θα δΟύμε πιό

κάτω, fι περίφημη καθυστέρηση τού "Άμλετ και fι προδοσία τού κα­

θήκοντος στόν Πατέρα από την Σιμεν στόν Σίντ τού Κορνήλιου

ανοίγουν πράγματι ενα νέο ψυχικό τοπίο. Άλλά, ακριβώς επειδη n ψυχανάλυση ξαναθύμισε στόν κόσμο ότι fι επιφάνεια είναι βάθος,

fι ανάγνωση της 'Α ντι γόνrις και τού συγκεκριμένου επεισοδίου ανά­μεσα στόν Αιμονα και τόν πατέρα του θα είναι καταδικασμένη στην

αστοχία όσο περιμένουμε να συλλάβουμε τό νόημά της μόνον από τις δηλώσεις, αδιαφορώντας για τό στοιχείο της συμπαραδήλωσης. "Η ανατροπη που παρακολουθΟύμε στην συνέχεια μετέχει ακριβώς στό παιχνίδι αυτό τών υπαινιγμών και τών συμπαραδηλώσεων που μας ανοίγει στό ψυχικό βάθος. Μέσα στην εκρηξη της όργης και

την ανταλλαγη τών προσβολών και τών κατηγοριών Ο τύραννος θα διεκδικήσει τόν ρόλο τού ωριμου υπεράνδρα, και θα καταλήξει να ακούσει από τόν γυιό του ότι είναι ανώριμος και μοιάζει με γυ­ναίκα. "Ο Κρέων δεν παρουσιάζει κανένα τυπικό σύμπτωμα πα­ράνοιας. Δεν παραληρεί, δεν βλέπει σαν τόν Πενθέα δύο ηλιους η δύο Θηβες και δεν παρενδύεται. ~Aν δεχτούμε ότι είναι τρελλός, είναι ενας τρελλός χωρις συμπτώματα. Και όμως! Οί αναλογίες που τόν συνδέουν με τόν τύραννο τών Βακχών είναι εντυπωσιακές. ~Iδια λύσσα εναντίον της υποτιθέμενης γυναικείας ανταρσίας, ιδια διεκδίκηση τού ανδρικΟύ πρωτείου, 'ίδια θεομαχία και υβρις, 'ίδιος ξεπεσμός, φραστικός στόν εναν, κυριολεκτικός στόν σλλο στην κα­τάσταση της εκθήλυνσης! "Η παράνοια πακεταρισμένη με τό περι­τύλιγμα της τυραννίας. Τό μοτίβο της τρέλλας επιμένει καθώς πα­τέρας και γυιός αλληλοκατηγορΟύνται πως είναι τρελλοι και τό επόμενο χορικό, τό γΙ στάσιμο, είναι αφιερωμένο στην μανία και

Η ΕΠΙΚΙΝΔ ΥΝΗ ΣΑΓΗΝΗ 27

τους θεους της νύχτας, τόν ~Eρωτα και την μάνα του την Άφροδί­

τη, που μας αποκαλύπτονται ως σύμμαχοι της ευλέκτρου νύμφας,

fι οποία ευθέως παραπέμπει στην Άντιγόνη. "Η Άφροδίτη και ό

~Eρωτας είναι από την πλευρα της Άντι γόνης σχι απλώς, όπως

επιμένουν πολλοί, διότι είναι γυναίκα, αλλα διότι είναι μια γυναί­κα που δρα ερωτικα κάτω από τόν αστερισμό της φιλότητος, πού,

όπως ειδαμε στόν Έμπεδοκλη, είναι ενα αλλο όνομα της θεας τού

ερωτα.

Δεν μπορούμε να προχωρήσουμε, αν δεν σκεφτούμε ξανα σχε­

τικα με αυτόν τόν κωμικοτραγικό πόλεμο που κηρύσσει ό Κρέων,

φτάνοντας να ζητήσει από τόν γυιό του να παραταχτεί στό πλευρό

του με την πειθαρχία της οπλιτικης φάλαγγας ενάντια όχι σε κά­

ποιον τρομερό εΙσβολέα, αλλα στό αιχμάλωτο κορίτσι που είναι δι­κή του ανεψια και αρραβωνιαστικια τού παιδιού του. "Υπάρχει

στην στάση του fι 'ίδια επιθετικότητα και, πιό βαθια, Ο 'ίδιος φόβος

που κινητοποιεί και επίσης καταστρέφει καΙ τόν Πενθέα στις Βάκ­

χες. Πρό~ιται για τόν ανδρικό φόβο απέναντι στην γυναίκα που

μπορούμε να βρούμε τα ιχνη του σε πολλα σημεία τού μύθου και της

τραγωδίας, ξεκινώντας από τόν μύθο σύμφωνα με τόν οποϊο οΙ γυ­

ναϊκες της Άθήνας ψήφισαν μόνο μία φορα για τό αν πολιούχος της

'Αθήνας θα ηταν fι Άθηνα ε'ίτε Ο Ποσειδώνας και, όταν κέρδισαν δί­

νοντας την νίκη στην Π αλλάδα, στερήθηκαν για πάντα από τους

ανδρες τό δικαίωμα να αποφασίζουν για την πόλι v 11. Δεν πρέπει

να υποκύψουμε στόν πειρασμό να διαγνώσουμε εδώ Τιιν ανδρικη

αντίδραση σε εναν κίνδυνο που επιστρέφει την κλασικη εποχη σε κά­

ποιο απωθημένο στάδιο μιας προ'ίστορικης μητριαρχίας για τόν

απλό λόγο ότι ενα τέτοιο στάδιο, προσφιλες στους ορθόδοξους

μαρξιστες και σε σύγχρονες φεμινίστριες, δεν επιβεβαιώνεται ουτε

από τις Ιστορικες πηγες ουτε από την ερευνα πεδίου ανάμεσα στους σύγχρονους πρωτόγονους. Αυτό που μοιάζει να αναδύεται εδώ είναι fι ανδρικη αντίσταση απέναντι σε μια συμβολικη γυναικεία

εξουσία που δεν περιχαρακώνεται σε Ιστορικα στάδια και δεν επι­βάλλεται με νόμους, αλλα στό πέρασμα τών αιώνων ανανεώνεται

σε κάθε γέννα και σε κάθε ερωτικη σχέση.

28 ΑΝΤΙΓΟΝΗ

~Eρως ανίκατε μάχαν. Τό χορικό αυτό, στό κέντρο περίπου τού

εργου (781-805), ακολουθεί την σύγκρουση ανάμεσα σε πατέρα και γυιό καΙ εΙσάγει στόν κομμό: την μοναδικη φορα στα σωζόμενα

τραγικα εργα δπου ενα ζωντανό πρόσωπο θρηνεί για τόν θάνατό

του κάνοντας τόν 'ίδιο τόν επιτάφιο λόγο καΙ τό επιτάφιο αγαλμά

του. προτιμω την λέξη αγαλμα από την λέξη μνημα η μνημείο, για­

τί έδω η μνήμη εχει κιόλας Οδηγήσει στις εννοιες τού απαστοάπτο­

ντος κάλλους καΙ της επιθυμίας που κυριαρχεί απ' ακρου εις"ακρον στό ύπόρχημα, δπως λέγονται τα σύντομα αυτα χορικά στα οποία

τα μέλη τού χορού εκφωνούν τόν λόγο με μια ελαφρα χορευτικη κί­

νηση (δρχηση), πσl) είναι σαν να την κυβερνα ενα ρίγος δπου συ­

ναντωνται fJ επιθυμία καΙ Ο θάνατος. Στό κεφάλαιο τού Σεμιναρίου VII 12 που αφιέρωσε τό 1960 στην μικρrι 'Αντιγόνη με τόν τίτλο «Ή λάμψη της Άντιγόνης», δ Jaques Lacan επικεντρώνει ολόκληρη την ανάγνωσή του στα στοιχεία τού απαστράπτοντος κάλλους της

Άντιγόνης καΙ της επιθυμίας που εκλύεται από την παρουσία της.

Ο Mark Griffith, στό μελέτημά του «Τό θέμα της επιθυμίας ση1ν Άντιγόνη τού Σοφοκλη»13, υποστηρίζει δτι fJ ανάγνωση τού Γάλλου ψυχαναλυτη 'fΊταν αυτη που μετακίνησε την συζήτηση για τό πρό­

σωπο καΙ τό εργο από τό πεδίο της πολι τικης φιλοσοφίας στην διε­

ρεύνηση της iΊθικης διάστασης των εσωτερικων κινήτρων της Ά ντι­

γόνης καί, αφού εγινε αντικείμενο συζήτησης σε γαλλικό επίπεδο για

δύο δεκαετίες, εχει σήμερα, χάρη καΙ σε εκπροσώπους των γυν~ι­κείων σπουδων, διεθνοποιηθεί περνώντας τόν Άτλαντικό. 'Όπως

ωστόσο συμβαίνει συχνά, fJ εξάπλωση της επιρροης τού δοκιμίου εφερε καΙ μια τάση αμβλυνσης της αΙχμηρότητάς του. ~Eτσι, σε

ουσιαστικό αντίλογο με τόν Lacan, ο Slavoj Zizek l 4, επιχειρώντας εναν ορισμό της διάκρισης ανάμεσα στην φαντασιακη καΙ την συμ­

βολικη ταύτιση, δηλώνει πως fJ πρώτη αφορα την ιδανικη εικόνα τού εγώ μας και fJ δεύτερη την εΙκόνα μέσα από την οποία θα θέλαμε να ειμαστε επιθυμητοί, για να καταλήξει δτι κάθε ταύτιση με τό ανη­

συχαστικό αυτό πρόσωπο, την Άντιγόνη, πρέπει να αποκλειστεί.

Φανερώνοντας στό δοκίμιο αυτό τού 1960 τό χάρισμα ενός δεινού φιλολόγου, Ο Lacan διαβάζει από πολυ κοντα τό αρχαίο κείμενο

Η ΕΠΙΚΙΝΔ ΥΝΗ ΣΑΓΗΝΗ 29

στό οποίο κινείται με παραδειγματικη ευαισθησία. Ό 'ίδιος ό λόγος του, δπου συνυπάρχουν με ευτυχισμένο τρόπο fJ τρυφερότητα καΙ fJ εΙρωνεία, μοιάζει να αναπαράγει ακόμα καΙ μορφικα την γοητεία που τού ασκεί τό πρωτότυπο. Προσέχοντας την αρχαία λέξη παϊς -κοριτσάκι καΙ στα γαλλικα gosse- ο Lacan, δπως κάνει καΙ ο Σε­φέρης με την «μικρη "Αντιγόνη» της Κίχλης, ανασύρει στό φως την ερωτικη διάσταση που είναι τό θέμα τού τρίτου στασίμου που συ­ζηταμε, διάσταση που κυριαρχεί στό εργο. Στό κείμενο αυτό ο Γάλ­λος ψυχαναλ υτης λύνει ΤΟΙJς λογαριασμους του δχι μόνον με τόν Hegel, τού οποίου τις απόψεις για την ποιητικη γενικα καΙ για την 'Α ντι γόνη ιδιαίτερα θεωρεί τις πιό ατυχείς που εξέφρασε ποτέ, αλλό. καΙ με τόν Πατέ,ρα Freud. 'Η 'Αντιγόνη καΙ δχι ό ΟΙδίποδας Τύ­ραννοςπρέπει να ειναι τό εργο-θεμέλιο της ψυχανάλυσης και αυτό διότι εδω, μέσα από την -λάμψη τού κάλλους της, μιλα ή επιθυμία δχι μόνον σε διάλογο με τόν θάνατο, αλλό. και ανοίγοντας τόν δρό­μο πρός α~τό που ξεπερνα την στην καΙ τόν ζόφο. Ο Lacan προσέ­χει την λέξη 'ίμερος, επιθυμία, αλλό. δεν επιμένει στην συνέχεια τού στίχου. 'Η επιθυμία / 'ίμερος είναι για μια ευλεκτρον νύμφαν, μια νύμφη η κοπέλα που κάνει καλό κρεβάτι. ~ Α ν αποφασίσουμε να ακούσουμε τί επιμένει να μας λέει Ο Σοφοκλης, τότε θα πρέπει να δεχτούμε δτι fJ σχέση τού φιλτάτου Αιμονα και της Άντιγόνης δεν είναι αυτη που μια αφελης παράδοση αποκαλεί ερήμην τού Πλά­τωνα πλατωνική. Τί πιό απόμακρο από τόν ρωμαντικό ερωτα που μάταια εψαχνε ό Hegel στην 'Αντιγόνη και τί πιό φυσικό για ενα χορικό δπου, αν ο Κοραης διαβάζει σωστα τα χειρόγραφα, ό ερω­τας πέφτει επάνω στα κτήνη καΙ τα τρελλαί νει δπως καΙ τους ανθρώ­πους; "Ομως τό σύντομο ύπόρχημα στό κέντρο και στην καρδια τσΟ εργου δίνει στην δύναμη της φιλότητας, που αλλιώς την λένε καΙ

"Αφροδίτη, ενα ανθρώπινο δνομα: Άντιγόνη. Κομμός. 'Η 'Αντιγόνη θρηνεί αλλα δεν λυγίζει μπροστα στόν

θάνατο. Ο Lacan ευστοχεί αντιλαμβανόμενος δτι fJ πίστη της Άντι­γόνης στόν αδελφό της είναι ή προϋπόθεση για να επιθυμεί αυτό που δεν θα χαρεί παρα κάπου αλλού. 'Η προϋπόθεση με αλλα λόγια για να αλώσει ερωτικα τόν "Αδη. Μιλώντας δμως για την επιθυμία της

30 ΑΝΤΙΓΟΝΗ

Άντιγόνης ως καθαρη επιθυμία θανάτου Ο Lacan πληρώνει μια βα­ρια «πατρώα» οφειλη στόν Holderlin: τόν ποιητη που με μια απο­φασιστικη παρανάγνωση τού πρώτου στασίμου καταλήγει στό συ­

μπέρασμα ότι τέρμα τού δρόμου τού ανθρώπου, τού Κρέοντα όσο

και της Άντιγόνης, είναι τό τίποτε, δηλαδη Ο θάνατος. Μια τέτοια

επιθυμία οφείλει ωστόσο την καθαρότητά της στό ότι σταματα στόν

υπόγειο τάφο όπου Ο Κρέων φυλακίζει την Θηβαία πριγκίπισσα. Ό

νεκρικός γάμος με τόν Α'ίμονα, η ταύτιση τού Διονύσου με τόν 'Άδη

και η αναφορα τού πέμπτου στασίμου στα Έλευσί νια και στην γέν­

νηση από την Περσεφόνη Ι Άντιγόνη τού 'Ίακχου, όσα δηλαδη συ­

νιστούν στό εργο την τελικη κίνηση από τα κάτω πρός τα πάνω μέ­

νουν αναγκαστικα εκτός της λακανικης οπτικης, εστω και αν ελλο­

χεύουν ύπαινικτικα σε αυτό που δ ίδιος αποκαλεί την ακατανίκ'η­

τη σαγήνη της Άντιγόνης. Άπό την αρνητικη διάσταση που Ο Γάλ­

λος ψυχαναλυτης αποδίδει στην καθαρη επιθυμία της ηρωίδας θα

ξεκινήσει και μια σειρα από αναθεωρήσεις και αντιθέσεις. Ή ταύ­

τιση τού Lacan με αυτό που αποκαλεί την καθαρη επιθυμία θανά­του της Άντιγόνης τό 1964, σε μια εποχη όπου χωρίζει Ο δρόμος του από τους συναδέλφους του που διεκδΙΚΟύν την φροϋδικη ορθο­

δοξία και προχωρεί στην 'ίδρυση της Φροϋδικης Σχολης τού Παρι­

σιού, εμπλέκει την ερμηνεία της Άντιγόνης στην διαμάχη που εκτυ­

λίχθηκε γύρω από την πορεία της σχολης αυτης.

'Έτσι, για παράδειγμα, συμβαίνει και με τό βιβλίο τού Patrick Guyomard 'Η απόλαυσrι τού τραγικού. Ή Άντι γόνrι, δ Lαcαn καί fι επιθυμία τού αναλυτfjΙS. Στό βιβλίο αυτό Ο συγγραφέας αναφέ­

ρεται στό ζήτημα της ηθικης διάστασης της ψυχανάλυσης, προκει­

μένου να αποπειραθεί μια ανεπιτυχΥι πατροκτονία εις βάρος τού

Ιδρυτη τf\ς Φροϋδικf\ς Σχολf\ς τού παρισΙΟύ, και κάνοντας χρήση

τf\ς πoΛU μέτριας εξοικείωσής του με τα αρχαία γράμματα και την

Άντι γόνrι προχωρεί σε μια ενίοτε απρόσεχτη ανάγνωση πού, εκτός

από μεταφραστικα λάθη, επαναλαμβάνει όλα τα κλισε σχετικα με

μια ηρωίδα η οποία, για να είναι ό,τι είναι και για να κάνει δ,ΤΙ κά­

νει, δεν μπορεί παρ α να είναι αΙμομίκτρια, νεκρόφιλη και πτωμα­

τοφάγος. Ή αβασάνιστη πεποίθηση σύγχρονων ερμηνευτών δπως

Η ΕΠ1ΚΙΝΔ ΥΝΗ ΣΑΓΗΝΗ 31

η ludith Buttler16 δτι τό 'ίδιο τό σνομα τf\ς ηρωίδας, Άντιγόνη, ση­

μαίνει οπωσδήποτε αντί-γένεσις (αυτ11 που εναντιώνεται στην γέ­

νεση η τους γεννήτορες) δεν είναι βέβαια πρωτότυπη. Άναπαράγει

κατα λέξη παλιότερες απόψεις, όπως αυτες τού Seth Benardette, για τό 'ίδιο θέμα. Δεν είναι 'ίσως τόσο σημαντικό ότι η προκρούστεια

αυτη πεποίθηση προσκρούει στό αποστομωτικό γεγονός δτι με τα

ονόματα Άντίγονος και Άντιγόνη (που σημαίνουν αυτόν που στέ­

κει στην θέσrι τού γονέα) ονομαζόταν μια πλειάδα ανδρών και γυ­

ναικών Μακεδόνων ηγεμόνων, δπως ο Άντίγονος ο πατέρας τού

Δημητρίου τού Πολιορκητή. Ή επιμονη στην δf\θεν επιστημονικη

αυτη παρανάγνωση μας δείχνει ενα πράγμα. 'Ότι η συζήτηση για την

Άντι γόνη συνεχίζει να εκτυλίσσεται κάτω από εναν αστερισμό συ­

χνα αδίστακτων χειραΎωΎίΙσεων και δη, ακόμη και Ύια πιο προσε­

κτικους μελετητές, η κυριαρχία τf\ς διχοτομίας τού Hegel που εξι­σώνει και ταυτόχρονα ακυρώνει τόσο την Άντιγόνη όσο και τόν

Κρέοντα ~αι της αρνητικf\ς παρανάΎνωσης τού Holderlin συνεχί­ζει να αντέχει ακριβώς γιατι μπορεί να μεταμορφώνεται παίρνοντας

τα προσωπεία τών διαφόρων νεόκοπων κάθε φορα διανοητικών

συρμών.

Ή Άντιγόνη τού κομμού ωστόσο αντιστέκεται σε δλη αυτην τnν

σύγχρονη θανατομάνία που την θέλει ως προσωπείο. την ωρα που

αγγίζει τό σύνορο τού θανάτου, ξυπνα μέσα της και μας μεταδίδει

τόν οίστρο της ζωf\ς. Ή κοπέλα-πουλι μεταμορφώνει τώρα τόν

eQf\vo της σε ανθρώπινο. Άλλά, όπως γίνεται και στους κανονι­κους επιτάφιους, αυτους που εκφωνούνται μετα και σχι, όπως εδώ,

πριν από τόν θάνατο, στόν BQf\Vo θα αντιφωνήσει ο επαινος που χωρις καν να τό καταλαβαίνει της απευθύνει ο χορός τών γερό~

ντων, οί οποίοι είναι ξεμωραμένοι, τυφλοι αλλα και προφητικοί.

Ή μοίρα της παραβάλλεται πρώτα εδώ με τnν Νιόβη και μετα, στό

τέταρτο στάσιμο, με τnν Δανάη. Γιατί αραγε η ατεκνη Άντιγόνη να

συναντα πρώτα τnν πολύτεκνη αλλα θεομάχο, μεγαλομανιακη θα

λέγαμε με σύγχρονους όρους, Νιόβη -η οποία είχε τολμήσει να αντι­

παραβγεί με την Λητώ- και μετα με rnv Δανάη, που δέχτηκε στους κόλπους της την χρυσn βροχn τού σπέρματος τού Διός; Τί μας προ-

32 ΑΝΤΙΓΟΝΗ

αναγγέλλουν οΙ δύο α'υτες μυθικες μορφές, η γόνιμη αλλα ατυχη

και η βασανισμένη όλλα ευτυχης μάνα, που και οΙ δύο κυριαρχουν

στόν κόσμο των μεταμορφώσεων τόν όποίο μας κληροδότησε ό

Όβίδιος για την μοίρα της Άντιγόνης; Ή δική μου απάντηση θα δο­

θεί λίγο πιό κάτω σε αυτό εδω τό κείμενο. 'Αλλα δεν μπορω παρ α

να δώσω ατόφια τα λόγια που ό Lacan αφιερώνει στό μεταμορφικό στοιχείο που κατα την γνώμη του αποτυπώνεται στις πλούσιες ανα­

φορες του κειμένου στα πουλιά: «Τό δριο στό όποίο βρισκόμαστε

εδω, είναι αυτό ακριβως δπου εδράζεται η δυνατότητα της μετα­

μόρφωσης, η όποία κυκλοφορώντας μέσα στους αιωνες σαν να ηταν

κρυμμένη στό εργο τού Όβιδίου, ξαναβρίσκει δλο τό σθένος και

την δύναμή της, στην καμπη αυτη της ευρωπα'ίκης ευαισθησίας που '=ι" C' 'Λ' " , -, θ' ειναι η Γ1.ναγεννηση για να εκραγει στο εατρο του Σαίξπηρ. Να τί

είναι γι Άντιγόνψ>17.

Αυτό που είναι η Άντιγόνη μπορεί να πάρει και ενα αλλο όνο­

μα που εχει να κάνει τόσο με την φροϋδικη σκέψη και κλινικη πρα­

κτικη δσο και με τόν πολιτισμό από την στιγμη που ό ανθρωπος ξε­

χώρισε από τα ζωα. Πρόκειται, δπως εχει παρατηρηθεί, για την δια­

δικασία του πέΥΘουςl8. Αυτό που απαγορεύει ό Κρέων και αυτό

που πραγματοποιεί παρακούοντάς τον η κοπέλα δεν είναι απλως

η ταφή, αλλα τό πένθος (203-204 ... τάφφ, μήτε κτερίζεΙΥ μήτε κωκυσαί ΤΙΥα): απαγορεύεται όχι μόνον να θάψει κάποιος τόν Πο­

λυνείκη, αλλα και να τόν πλύνει, να τόν νεκροστολίσει και Υα τόΥ

ΘρηΥήσει. 'Όλες δμως οΙ αφηγήσεις που θεμελιώνουν τό πένθος,

αρχίζοντας από αυτό για τόν Πάτροκλο στην 'Ιλιάδα, επιβεβαιώ­

νουν την ψυχαναλυτικη θέση δτι χωρις τό πένθος η εξασφάλιση της

στοιχειώδους ψυχικης υγείας και η συνέχιση της ζωης, και ακόμη

περισσότερο της ερωτικης ζωής, εκτός 'ίσως από την διαστροφικη

ζωή, είναι αδιανόητη. Πρέπει ωστόσο να σημειώσω δτι η Άντιγό­

νη ξεχωρίζει από την ατελεύτητη χορεία των πενθούντων διότι είναι

μοναδικη καθως πεΥΘεϊ πολλαπλά: για τόν Πολυνείκη, για όλό­

κληρη την οΙκογένειά της, αλλα και για τόν 'ίδιο της τόν εαυτό πού,

δπως βλέπουμε στόν κομμό, γνωρίζει τόν θρηνο και τόν επαι νο που

ταιριάζουν στους νεκρούς, ενω ακόμη είναι εν ζωύ. Πενθώντας η

Η ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΗ ΣΑΓΗΝΗ 33

Άντιγόνη βγαίνει από τόν αΙμομικτικό κύκλο. Πληρώνει τό πένθος

της μ~ θάνατο, αλλα καθως κατεβαίνει στόν 'Άδη, ό κλειστός κύκλος

του οΤκου των Λαβδακιδων σπάει: ό ταφικός γάμος με τόν Α'ίμονα

σπάει τα δεσμα τής αΙμομιξίας. Ή επιθυμία της αποδεικνύεται τε­

λικα όχι «καθαρη επιθυμία θανάτου», αλλα αντίθετα, εξαγορασμέ­

νη με τό πιό βαρύ τίμημα ερωτικη επιθυμία, που διαβαίνει τΙς πύ­

λες του οικου καΙ του θανάτου για να συναντήσει τόν αλλο.

Ή Άντιγόνη θρηνεί, ζωντανη ακόμη, τόν θάνατό της. Ό χορός,

δίχως να τό καταλαβαίνει, της πλέκει τό εγκώμιο. Καθως ό διάλο­

γος προχωρεί, η κόρη του ΟΙδίποδα αγγίζει τις μορφες τού μύθου,

γίνεται, ζωντανη ακόμη, ενα επιτύμβιο μνημείο. Ξάφνου, αναπά­

ντεχα, η σκηνη διακόπτεται από μια σχεδόν παράφωνη εμφάνιση.

Ό Κρέων βγαίνει από την πύλη τού παλαΤΙΟύ του καΙ, με εναν μο­

νόλογο στόν όποίο δεν περιμένει καμία απάντηση, εκφράζει την

όργή του για την αργοπορία που προκαλεί ό θρήνος και οΙ απα­

ντήσεις τού χορου. 'Όλα αυτα δεν είναι κατα την γνώμη του παρα

τεχνάσματα τής κοπέλας για να καθυστερήσει τόν βέβαιο θάνατό

της. Κανένας κίνδυνος μιάσματος δενύπάρχει, μας λέει, γιατί, αφου

θα κλειστεϊ ζωντανη στόν τάφο, τα χέρια των δημίων της θα μείνουν

καθαρά. Θα μάθουμε σε λίγο από τό στόμα τού Τειρεσία δτι συμ­

βαίνει ακριβως τό αντίθετο. Άλλα n απότομη ε'ίσοδος και εξοδος του βασιλια, με στόχο να πάψει ενας θρηνος, που κατα την γνώμη

του δεν είναι παρ α απόδειξη δειλίας της κοπέλας, εχει και μια αλλη

διάσταση. Ό θρήνος για τους νεκρΟ'υς είναι μια τελετή, n πρώτη 'ίσως που γνώρισε η ανθρωπότητα από την προ'ίστορία της. Διακό­

πτοντάς την ό Κρέων επιβεβαιώνει δτι είναι ενας βέβηλος. Στό χο­

ρικό που ακολουθεί αμέσως μετα ό χορός θα μιλήσει για τόν βάρ­

βαρο λυκάνθρωπο βασιλια τηςΘράκης, τόν Λυκούργο, καΙ για την

τιμωρία που του επιφύλαξε τρελλαίνοντάς τον καΙ κάνοντάς τον

παιδοκτόνο ό Διόνυσος. Άλλα n υβρις του Λυκούργου απέναντι στόν Βάκχο ηταν πολυ δμοια με αυτην τσΟ Κρέοντα, αφού καΙ αυτός

διέλυσε μια τελετη τού Διονύσου καΙ κυνήγησε με τό μαστίγιό του

τΙς μαινάδες καΙ τόν 'ίδιο τόν θεό που επεσε στην θάλασσα για να

σωθει. Λεπτομέρεια: Ό Λυκούργος τρελλάθηκε από τόν θεό καΙ

34 ΑΝΤΙΓΟΝΗ

εγι νε παιδοκτόνος. Ό Κρέων λέει στόν δικό του κομμό ότι κάποιος

θεός τόν τρέλλανε και ακούει από τόν εξάγγελο πως ή γυναίκα του

αυτοκτόνησε, αφού πρώτα τόν καταράστηκε <1ις παιδοκτόνο. Στό επεισόδιο ανάμεσα στόν Τειρεσία και τόν Κρέοντα ή μετα­

κίνηση κορυφώνεται και οριστικοποιείται. Στην σκηνη αυτη της

αντιπαράθεσης μάντη και τυράννου, σκηνη τυπικη στό επος και την

τραγωδία, αφού περιλαμβάνει τΥιν σύγκρουσΊΊ 'Αγαμέμνονος και

Κάλχαντος στό ΑΙ της 'Ιλιάδας καΙ τΙς συγκρούσεις τού 'ίδιου τού

Τειρεσία με τόν ΟΙδίποδα στόν ΤύραΥΥΟ, με τόν Κρέοντα στην Ά vτι­

γόνrι και τις Φοίνισσες και με τόν Πενθέα στις Βάκχες, ο μάντης

εΙναι ξεκάθαρος: Ή απόφαση τού Κρέοντα να απαγορεύσει την

ταφη τού Πολυνείκη συνεπάγεται μια πολιτική, οΙκολογικη καΙ θρη­

σκευτικη καταστροφη για την Θήβα. Το κορμι τούΠολυνείκη, που

δεν προστατεύεται πια από τις πρόχειρες ταφικες τιμες που τού

πρόσφερε ή αδελφή του, σπαράχτηκε, όπως λέει ο μάντης στόν Κρέ­

οντα, από τα σκυλια καΙ τα Όρνια, που μετέφεραν τα σπαράγματά

του στΙς εσχάρες τών βωμών της πόλης, μολύνοντάς τες καΙ κάνο­

ντας τους θεους να αΡΥούΥται τήν ΚΥίσα τώΥ θυσιώΥπσυ φτάνει στα

ουράνια δώματα ανακατεμένη με την αποφορα του πτώματος. Το

κορμι του Πολυνείκη παίρνει εδιο την γιγαντικη διάσταση ενός

σουρρεαλιστικου, θα λέγαμε σήμερα, υπέρ-σώματος ειτε υπέρ-πτώ­

ματος, που ορίζει την μοίρα της πόλεως και καθορίζει την θρη­

σκευτικη εν πρώτοις και την πολιτικη κατόπιν αποτίμηση τών αντα­

γωνιστών. Ό Κρέων, κηρύσσοντας τό μίσος που διαιρεί και απα­

γορεύοντας την ταφή, κατεδαφίζει τόν κάθετο αξονα που περιλαμ­

βάνει τόν 'Άδη, την γη και τόν ουρανό, καταργεί συνεπώς την άρμο­

νικη σχέση αυτού εδώ του κόσμου με τόν υποχθόνιο και τόν ουρά­

νιο, ενώ ταυτόχρονα, διαφοροποιώντας την μεταθανάτια μοίρα

τών δύο ό.δελφοκτόνων αδελφών, διαιρεί συμβολικα την ιδια την

πόλη με την διχόνοια, και αρα την καταστρέφει και στό όριζόντιο

επίπεδο. Ό τύραννος λοιπόν γίνεται πρόξενος της στάσεως, της

διαίρεσης στο οΙκογενειακό, τό πολιτικό και τό συμπαντικό 11 κο­σμικο επίπεδο. Ή Άντιγόνη, αντιθέτως, θάβοντας τον Πολυνείκη

καΙ διεκδικώντας την πράξη της, δίνει, όπως ειδαμε στην λέξη σύμ-

Η ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΗ ΣΑΓΗΝΗ 35

φιλείν (ενώνω με την αγάπη), μια εννοια πολυ πιό πλατια από την

αδελφικη αγάπη, καθως υπερασΠίζει την πολιτικη και την συμπα­

ντικη ενότητα. Στό περιθώριο αυτης της ανάγνωσης ας σημειώσω

καΙ μια αλλη διάσταση. Ό 'ίδιος ο Τειρεσίας εχει, σύμφωνα με μια

σειρα από πηγες, υπάρξει διαδοχικα ανδρας, γυναίκα και μετα πά­

λι ανδρας. ~ Α ν και' ή πλευρα αυτη της προσωπικότητάς του δεν απο­

καλύπτεται από τα στοιχεία του μύθου τα οποία αναφέρονται στό

κείμενο της Ά ΥΤΙ γόνrις, ή ανδρογυνία τού μάντη δεν παραπέμπει

υποχρεωτικα στην θηλυπρέπεια με την οποία τόν χρεώνουν αρκε­

τοι σκηνοθέτες που προσπαθούν να καινοτομήσουν υπογραμμίζο­

ντας τις «τολμηρες» πλευρες τών αρχαίων δραμάτων (βλ. παλαιό­

τερα την παράσταση τού Mamas στό θέατρο τού Λυκαβηττού και πρόσφατα, τό 2006 καΙ 2007, Ί11ν :4.ΥτιγόΥ17 τού Λευτέρη Βογιατζη στην 'Επίδαυρο). Ά ντίθετα, συμπληρώνει μάλλον την εΙκόνα του τυ­

φλού που βλέπει τα αόρατα με α'υτην τού μύστη που εχει μυηθεί στα

μυστικα τών δύο φύλων, και αρα μπορεί να ενώσει τό ανδρικό με

τό γυναικείο βλέποντας και την πλευρα της γυναίκας Άντιγόνης. ΔΕν θα επιμείνω ακόμη στις γέφυρες που ανοίγονται πάλι εδώ

ανάμεσα στην φιλοσοφία καΙ την τραγωδία. Άλλα θα θυμίσω ότι

βρισκόμαστε στην καρδια τού φαινομένου που ο Rene Girard εχει αποκαλέσει στό εργο του Ή βία και τό ίερό l9 «θυσιαστικη κρίση»:

Στην σΤΙΎμή, δηλαδή, όπου οί παραδοσιακοι τρόποι της εκτόνω­

σης τών εντάσεων σε μία μία κοινωνία απορυθμίζονται και καθί­

στανται ανενεργοι με αποτέλεσμα να απειλείται ή ιδια ή υπαρξή

της. Σύμφωνα με τα λόγια τού ιδιου του Τειρεσία, τό επεισόδιο

αποτελεί και την κατα κυριολεξίαν αποφασιστική στι γμη τού εργου.

Ή Άντιγόνη εΙναι ακόμη ζωντανη καΙ ο Κρέων δεν εχει πέσει όρι­

στικα στα δίχτυα της fΊβρεως. Προλαβαίνει ακόμα να θάψει τόν νε­

κρό καΙ να ελευθερώσει την ζωντανή, αποκαθιστώντας την πολιτικη,

την κοσμικη και την οΙκογενειακη Ισορροπία. Για να χρησιμοποιή­

σω τα λόγια τού ιδιου τού μάντη, ο βασιλιας της Θήβας βρίσκεται

επί ξυρού ακμής, πράγμα πού, αν πάρουμε την εΙκόνα κατα γράμ­

μα, σημαίνει ότι ή μοίρα του μπορεί να γείρει προς την σωτηρία

ειτε τόν αφανισμό. Ό Κρέων όμως θα αρνηθεί να υπακούσει στό

Ι,

36 ΑΝΤΙΓΟΝΗ

κέλευσμα τών θε"ίκών σημαδιών που τού μεταφέρει Ο οιωνοσκό­

πος, δηλώνοντας ότι ουτε και οι αετοι τού Δία δεν θα μπορούσαν

να αρπάξουν τό κορμι τού Πολυνείκη από την εξουσία του.

Άκριβώς στό σημείο αυτό ή πλάστιγγα κλίνει οριστικα πρός

την καταστροφή του. Μιλώντας με την τεχνικη ορολογία που επέ­

βαλε ο Άριστοτέλης με την Ποιητική του, βρισκόμαστε ακριβώς

στό σημεΙΟ όπου τίθεται αμετά"iiλητα σε κίνηση 11 μηχαγη τ~ς πεΡί­πέτειας, της μετακίνησης της μοίρας τού ηρωα από την ευτυχία

στην δυστυχία, όπως θα διαπιστώσει κατόπι ν στην αγγελικη ρήση

του και ο απλο 'ίκός μαντατοφόρος. Ξέρουμε πώς ή Άντι γόνη θρη­

νεί για την μοίρα της, πράγμα που ενόχλησε διάσημους αναγνώστες

της σαν τόν Goethe και όδήγησε τόν Jacob και πληθος αλλων φι­λολόγων να αθετήσουν χωρία τού κομμου, αλλα δεν λυγάει και δεν

εκλιπαρεί ποτ ε τό ελεος. Άπέναντι σε αυτην την τυπικα fιρωική συ­

μπεριφορα2Ο ή στάση τού Κρέοντα αποδεικνύεται και αντιηρωικη

και αναποτελεσματική. Άμέσως μετα την αποχώρηση τού όργί­

σμένου Τειρεσία, ο χορός πείθει τόν βασιλια να αλλάξει την από­

φασή του. Στην συνέχεια, θα μάθουμε ότι ο Κρέων αποφάσισε να

θάψει τόν νεκρό, πριν να σώσει αυτην που εχει θάψει ζωντανή, και

ετσι δεν πρόλαβε την αυτοκτονία της Άντιγόνης και τού Αιμονα,

που θα παντρευτούν όχι στόν πάνω αλΜ στόν κάτω κόσμο. Ό Κρέ­

ων γκρεμίζεται οριστικα και όταν τον ξαναδούμε στην σκηγη θα

εΙναι ενας νεκροζώντανος που κουβαλάει εναν νεκρό, τόν γυιό του.

Στό φινάλε ολόκληρου τού εργου ο κάποτε αλαζονικός αρχοντας

της Θήβας θα ομολογήσει πώς κάποιος θεός τόν εσυρε στα μονο­

πάτια της τρέλλdς και θα παρακαλέσει να τόν διώξουν σαν κάποιον

βλαβερό καΙ αχρηστο ανθρωπο (1339, αγοιτ' αν μάταιον ανδρ' εκπο­δών). Αυτός που βρισκόταν στην κορυφη της ανθρώπινης ιεραρχίας

ώς βασιλιας θα βρεθεί στό κατώτερο σημείο της παίρνοντας από μό­

νος του την θέση τού φαρμακου, ενός ατόμου κατωτάτης υπο­

στάθμης, τό οποιο ή αρχαιοελληνικη κοινότητα αποβάλλει ατιμω­

τικά για να ξαναβρεί την ισορροπία της. Ή πτώση ώστόσο αυτη

τού τυράννου θα συνοδευτεί από μια ανοδον της ανταγωνίστριάς

του.

Η ΕΠΙΚΙΝΔ ΥΝΗ ΣΑΓΗΝΗ 37

Τό τέταρτο καΙ ακόμα περισσότερο τό πέμπτο στάσιμο της

'ΑντιγόνηςεΙναι από αυτα που φέρνουν σε αμηχανία τους φιλόλο­

γους και τους θρησκειολόγους, για παράδειγμα, τόν Henri Jeanmaire. Ή αναφορα στόν Διόνυσο στα δύο α,υτα χορικα χαρα­κτηρίζεται ουτε λίγο ουτε πολυ από τόν Γάλλο θρησκειολόγο σαν

ενα ευκαιριακό συμπλήρωμα, με τό σκεπτικό ότι ο Διόνυσος fιταν

πολιούχος θεός τών Θηβών21 • Ή ανάγνωση 11)ν οποία εΙχα προτεί­

νει ηδη με 111ν διατριβή μου22 βρίσκεται στόν αντίποδα τών θέσεων

αυτών. Κατα την γνώμη μου, τα δύο αυτα χορικα εγκαθιδρύουν μια

στέρεη αναλογία ανάμεσα στην Άντι γόνη καΙ την ίερη διονυσιακη

μανία τών βακχών σε αντιδιαστολΥι με την μανία τού θεομάχου, ή

οποία παραπέμπει μέσα από τις μυθικες αναλογίες στόν Κρέοντα.

Στό τέταρτο στάσιμο, όπως ειπαμε ηδη μιλώντας για τό επεισόδιο

Κρέοντα-Τειρεσία, ειδαμε τόν Λυκούργο, τόν θεομάχο λυκάνθρω­

πο βασιλια της Θράκης, να εμφανίζεται ώς διώκτης τού Διονύσου

και τών f:\:αινάδων, πληροφορία που την εχουμε ηδη από την 'Ιλιά­

δα τού Όμήρου, και να πληρώνει τι)ν ασέβειά του με τό παραλήρημα που τόν όδηγει να τεμαχίσει με τό τσεκούρι τόν γυιό του τόν Δρύα­

ντα, καθώς τόν παίρνει για αμπέλι, τό εμβλημα τού Βάκχου. Ή

εγκυρότητα τών ζευγών τών θεομάχων Κρέοντα και Λ υκοί'ργου

από την μία και τών ιερών γυναικών Άντιγόνης και βακχών από

την αλλη εΙναι πέραν πάσης αμφιβολίας. Ή Ιερη και ή νοσηρη μα­

νία, που επιβάλλονται από τόν Διόνυσο ώς ευλογία ειτε ώς νόσος,

συνδέονται και αντιπαραβάλλονται εδώ με τρόπο που προετοιμά­

ζει όλη την διαλεκτικη τ(Όν Βακχώντού Ευριπίδη, οί οποίες, όπως

Θα δείξω και πιό κάτω, κατα την γνώμη μου ξαναπαίρνουν και ανα­

πτύσσουν κεντρικα θέματα της 'Α ντι γόνης.

Τό πέμπτο όμως στάσιμο εΙναι αυτό που υπογραμμίζει με τόν

πιό ξεκάθαρο τρόπο τό στοιχείο της ανόδου που μας δείχνει να

ολοκληρώνεται ή κίνηση της ζυγαριας 11 αΙώρας, για την οποία μί­λησα λίγο πιό πάνω. Τό χορικό αυτό, τό τελευταίο τού εργου, εχει

για θέμα του τα Έλευσίνια μυστήρια και τόν Διόνυσο ώς θεό πά­

ρεδρο της Δήμητρας και της Κόρης, με την οποία ταυτίζεται εδώ ή

νύμφη Άντιγόνη. Αυτό για τό οποίο δέεται ο χορός στόν Βάκχο

38 ΑΝΤΙΓΟΝΗ

είναι να επιδrιμήσει, δηλαδη να εμφανιστεί, σώζοντας την πόλη από

την πάνδημο νόσον, πατώντας το χώμα της με τό καθάρσιοv, δηλαδ'iι

τό καθαρτήριο πόδι του. Ή νοσηρη μανία τού Λυκούργου στό προη­

γούμενο χορικό φωτίζει ευγλωττα την vόσοv της πόλεως, στην

οποία αναφέρεται τό πέμπτο στάσιμο και Υι αναλογία τών θεομά­

χων βασιλέων μας βοηθα να επισημάνουμε την πηγη τού μιάσματος.

'Όμως τό φινάλε τού τελευταίου αυτού χορικού είναι αυτό που

ολοκληρώνει την ανοδο της αΙώρας στό ανώτατο σημείο. Ό χορός

δέεται στόν Διόνυσο να ευδοκήσει, ωστε από τα σπλάγχνα τού 'Άδη,

δπου ξέρουμε δτι ηδη εχουν τελέσει τους γάμους τους Υι Άντι γόνη

και ο Αίμων, να αναδυθεί στην γη τό νεκρικό θείο βρέφος, ο ~Iακ­

χος, που δεν είναι αλλος από τόν Βάκχο τών νεκρών. 'Ένα βρέφος

ξεπροβάλλει μέσα απο τον κόσμο τού θανάτου. Ό τάφος τού "Αδη

μεταμορφώνεται σε μήτρα της γέννησης. 'Όποιος διαβάσει τό από­

σπασμα τών 'Ορφικών 'Ύμνων που σώζει ο Κλήμης ο Άλεξαν­

δρευς (Kern 52) θα δεί δτι Υι Θεα Μητέρα σταμάτησε το ανθρωπο­κτόνο πένθος της για την άρπαγη της κόρης, δταν είδε να αναδεύει

ενα αρσενικο βρέφος επάνω στην κοιλια-προσωπείο μιας ξεδιά­

ντροπης γυναίκας. Άπο την ζωη στόν θάνατο καΙ πάλι στην ζωή,

μια διαφορετικη ζωη που είναι αυτη τού μύστη, ο οποίος, μόνον

αυτός, μπορεί να είναι σωστός πολίτης. Ή τραγωδία ολοκληρώνει

εδώ ενα ακόμη αστραφτερό παιχνίδι με τα βάθη ΤώνΈλευσινίων.

Καταφθάνει ο μαντατοφόρος. Στόν χορό και στην βασίλισσα

που βγαίνει από τό παλάτι αφηγείται την ακαρπη προσπάθεια τού

βασιλια να προλάβει την συμφορα και την διπλη αυτοκτονία που

Οδηγεί στόν γάμο τού 'Άδη. Χωρις λέξη, Υι βασίλισσα μπαίνει στό

παλάτι και αυτοκτονεί. Ό Κρέων επιστρέφει σαν νεκροζώντανος,

με τό πτώμα τού παιδιΟύ του στα χέρια, για να μάθει την νέα συμ­

φορα που τόν επληξε. Κάποιος θεός, μας λέει, τού πηρε τα μυαλά

και τόν οδήγησε στην καταστροφή. Τέλος. Τό τελευταίο ερώτημα

αφορα τόν ταπεινωμένο βασιλιά. Μέσα στην συντριβή του και τόν

φόβο που εχουν γεννήσει τα παθήματά του ο Κρέων κερδίζει τό

ελεός μας. τα βήματά του, καθως παραπαίει κάτω από τό βάρος τού

νεκρού παιδΙΟύ του, μοιάζουν να γίνονται χορευτικά. Καθως έτοι-

Η ΕΠΙΚΙΝΔ ΥΝΗ ΣΑΓΗΝΗ 39

μάζεται να πάρει τόν δρόμο της εξορίας, της περιπλάνησης στό τί­

ποτε, τα πόδια του μοιάζουν να ακολουθΟύν τα ίχνη τού θεού που

τόν παγίδεψε. Μήπως ο θεός αυτός δεν είναι αλλος από τόν Διό­

νυσο, τόν θεό που είχε παγιδέψει και τους αλλους θεομάχους, τόν

Λυκούργο, τους Τυρρηνους πειρατες και τόν Πενθέα; Μήπως είναι

ο πολυώvυμος Βάκχος, ο αΙωνίως εξόριστος καΙ επιστρέφων θεός,

ο ξένος πού αποδεικνύεται δικός μας και πού ερχεται κάθε φορα

για να κατακτήσει ξανα την ψυχη και την πόλη; Και αν ναί, ποια

είναι αραγε Υι σχέση θεού και θεομάχου, τού Διονύσου από την μία

και τού Κρέοντα η τού Πενθέα από την αλλη; Πόσο μοιάζουν οί

εξορίες, ο σπαραγμός τους, τα πάθη τους; Μήπως, κυνηγώντας την

Άντιγόνη, την μαινάδα, ο Κρέων καταλήγει να γίνει και αυτός τε­

λικα ενα ακόμη πρόσωπο στΊΊν Ιερη συνοδεία τού διονυσιαχού θιά-

σου;

Χρησιμοποίησα εδώ την λέξη πρόσωπο και δχι την λέξη χαρα­

κτήρας. rliJ. να δικαιολογήσουμε δμως την επιλογη αυτη είμαστε υποχρεωμένοι να προχωρήσουμε από την εννοια τών χαρακτήρων,

δπου μας εγκλωβίζει Υι υποταγη τών περισσότερων φιλολόγων

στούς κανόνες του ρεαλιστικού θεάτρου, σε μια διαφορετικη οπτι­

κή, πιό σύμφωνη πιστεύω με τόν τρόπο που εγραφαν και εβλεπαν

οΙ αρχαίοι 'Έλληνες τό θέατρό τους. Λέγοντας κάτι τέτοιο δεν εννοώ

δτι ο δρος χαρακτήρας δεν εχει την σημασία του. Ξεκινώντας να δη­

λώνει τό εργαλείο καΙ τόν τεχνί τη που χαράζει κάτι καΙ περνώντας

στα είδη -χαρακτηρες- τών γραμμάτων, καταλήγει να σημαίνει και

τους ανθρώπινους τύπους και την μορφη που παίρνει Υι αναπαρά­

στασή τους στην σκηνή. Με την εννοια αυτη ο δραματικός χαρα­

κτήρας χαράζει τα δρια που δηλώνουν την διαφορα τού ένός προ­

σώπου από τό αλλ ο και υπογραμμίζει την Ιδιαιτερότητά του. Ή

διάκριση αυτη ως από-κρίση, διαχωρισμός τού υποκριτη από τόν

χορό και της μονάδας από τό σύνολο, βρίσκεται στην βάση τόσο της

γέννησης τού θεάτρου δσο και της λειτουργίας της πολιτείας, δπου

εν ας ανώνυμος πολίτης μπορεί δευτερολογώντας να διαχωρίσει

την γνώμη του από μια λανθασμένη γνώμη, την γνώμη της πλειο­

ψηφίας. Ό χαρακτηρισμός ωστόσο αυτός τού προσώπου, Ιδίως

, Ι

40 ΑΝΤΙΓΟΝΗ

όπως τόν αντιλαμβανόμαστε σήμερα μετ α από αιώνες κυριαρχίας

τού ρεαλισμού, καταλήγει να όδηγεί στό επίπεδο ανάγνωσης τών

κειμένων, και ακόμα περισσότερο της θεατρικης πράξης, στην πε­

ριχαράκωση. Άποφεύγοντας τις μακρές και κουραστικες αναλύ­

σεις, θα συνόψιζα την διαφορα χαρακτήρα καΙ τραγικού προσώ­

που ως εξης: Αυτό που εννοούμε συνήθως μιλώντας για τόν τάδε

χαρακτήρα ένός εργου είναι πολυ κοντα στόν συνηθισμένο τρόπο

με τόν όποίο αντιμετωπίζεται ενας μεμονωμένος ηρωας ενός μυ­

θιστορήματος η, ακόμη περισσότερο, ενας ρόλος τού ρεαλιστικού

θεά.τρου. 'Ένας χαρακτήρας :η ρόλος αντιμετωπίζεται στην θεωρη­

τικη ερμηνεία, αλλα πολυ περισσότερο πράξη, σαν κάτι τό λίγο,

πολυ απομονωμένο. ~Eτσι, μιλαμε για τόν χαρακτήρα τού ΟΙδίπο­

δα, τού Κρέοντα, της Άντιγόνης, τού "Αμλετ 11 τού ~Oσβαλντ και τού Μπόργκμαν τού ~Iμπσεν κλπ. Μια τέτοια λογικη ωστόσο Όχι

μόνο αγνοεί την διαφορα τού αρχαίου τραγικού θεατρικού ε'ίδους

ακόμα καΙ από νεωτερικα ειδη που παρουσιάζουν Ισχυρες αναλο­

γίες με αυτό, αλλά, επί πλέον, από μιά πολυ πιό γενικη αποψη,

αρνείται να δεί τό εργο σαν σύνολο και να βασιστεί στόν αμεσολά­

βητο και εκτός σχημάτων διάλογο τού υποκρι τη :η τού σκηνοθέτη με

τό κείμενο. Ύπακούοντας σε μια τέτοια λογική, εστω και αν αγνο­

ούν την γενικότερη συλλογιστικη περΙ χαρακτήρα ως συγκεκριμέ­

νη αΠΟΨΎ], πολλοι ηθοποιο!, αντιλαμβάνονται τό εργο σαν αθροισμα

ξεχωριστών ρόλων και προσπαθούν κατα τό κοινώς λεγόμενο να

μπούν με εναν εντονα ναρκισσιστικό και εξωτερικα προσχεδια­

σμένο τρόπο «στό πετσι» τών ρόλων αυτών, χάνοντας την αμεσό­

τητα της αντίδρασης πρός τό κείμενο και αδυνατώντας να κατα­

λάβουν τόν ρόλο ως μέρος τού εργου.

Τό τραγικό πρόσωπο κατ α την γνώμη μου περιλαμβάνει τα

ουσιαστικα θεατρικα στοιχεία τού χαρακτήρα, αλλα και τα υπερ­

βαίνει. Θα ξεκινήσω καΙ πάλι από την λέξη την 'ίδια, επαναλαμβά­

νοντας ότι δεν σημαίνει μόνον αυτό που ονομάζουμε σήμερα πρό­

σωπο αλλά, αν θυμηθούμε την χρήση της στόν ΑΙσχύλο, τόν Άρι­

στοτέλη καΙ αλλού, καΙ τό προσωπείο. Ή αμφισημία της λέξης μας

βοηθα να καταλάβουμε καΙ τα διαφορετικα επίπεδα της θεατρικης

i , Ι

Η ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΗ ΣΑΓΗΝΗ 41

λειτουργίας. «Στα τρομακτικα αυτα πρόσωπα», λέει στις Ευμενί­

δες τού ΑΙσχύλου ή Άθηνα, μιλώντας για να παρηγορήσει τΙς Έρι­

νύες που θρηνούν για την αποτυχία τους να καταδικάσουν στόν

~ Αρειο Πάγο τόν 'Ορέστη και απειλούν με εκδίκηση, «βλέπω να

βγαίνει για τόν λαό [τών Άθηνών] μια μεγάλη ωφέλεια»23. Που­

θενα 'ίσως δεν βλέπουμε όσο εδώ την αμφισημία της λέξης σε δρά­

ση. Πρόσωπα τού δράματος από την μία πλευρα οΙ Έρινύες είναι

από την αλλη και φοβερα πρόσωπα Ι προσωπεία, τρομακτικες μά­

σκες, που σε κάποιες εΙκαστικές τους απεικονίσεις ταυτίζονται με

τό Γοργόνειον: την μάσκα που σκότωνε όποιον την εβλεπε. Ή ωφέ­

λεια τών Έρινύων, αν πολιτογραφηθούν όπως προτείνει η κόρη

τού Δία στην Άθήνα, εγκει ται στό γεγονός ότι θα ενώνουν τό πο­

λι τικό και τό σκηνικό τώρα με ενα αλλιώς και αλλσυ, που από την

μία αγγίζει την αγριότητα καΙ την βαρβαρότητα, αλλα από ΤΙΊΥ αλλη

εγκαθιδρύει τόν ελλογο διάλογο με τόν φόβο καΙ τόν 'Άδη ως θε­

μέλιο της, δημοκρατίας. ~ Α ν λοιπόν τό πρόσωπο με την πλευρά που

αγγίζει τόν χαρακτήρα δηλώνει Τ11ν απαραίτητη διάκριση χωρΙς την

όποία η ζωη στην πόλινκαι ό τραγικός μύθος δεν μπορούν να προ­

χωρήσουν, με την πλευρα που αγγίζει την μάσκα / πρόσωπονκρατα από την αλλη ανοιχτό τόν διάλογο με την τελετουργία, με την βα­

θια και σκοτει νη εΙκόνα τού κόσμου που μπορούν καΙ πρέπει να

δούν μόνον οί μύστες, καθως και με την σκηνικη σύμβαση που απο­

γειώνει τόν θεατη από τόν καταναγκασμό της πραγματικότητας για

να τόν ξαναφέρει πιό ωριμο σ' αυτήν. τα πρόσωπα της Άντιγόνης,

τού Κρέοντα, τού Κίμονα συνεχίζουν να είναι παρόντα, ακόμα και

όταν ό ρόλος αποσύρεται στα παρασκήνια, διότι τό διπλούν τού

προσώπου επιμένει στό πυκνό δίχτυ τών συμβολισμών και τών συ­

μπαραδηλώσεων που αυλακώνουν όλόκληρο τό εργο. Τό πρόσωπο

και η δράση του εμπλέκουν λοιπόν τόν θεατη σε ενα παιχνίδι ανταλ­

λαγών όρατών καΙ αοράτων που εχει στόχο την θεατρικη τελε­

τουργία.

Ή Άντιγόνη λοιπόν δεν υπάρχει μόνη της. Για να την καταλά­

βει κανείς, πρέπει να την δεί εν πρώτοις από την πλευρα της γόνι­

μης μοναξιαςτης που είναι ηδη ανοιγμα, από την πρώτη στιγμη που

42 ΑΝΤΙΓΟΝΗ

μόνη αυτή, δπως θα της πούν η 'Ισμήνη και στην συνέχεια δ κρέ­

ων, θα κινηθεί αντίθετα πρός αυτό που ειναι η φαίνεται πως ειναι

τό σύνολο της πόλης. Να την δεί αρα σε διάλογο με τα αλλα πρό­

σωπα με τα δποία μοιράζεται τό θεατρικό παιχνίδι της δράσης καΙ

της αντίδρασης, για παράδειγμα, στόν διάλογό της στόν Πρόλογο

με τό παθητικό της συμπλήρωμα, την υποταγμένη 'Ισμήνη, η με τ11ν

aXEtL)tCl συγχραΤΥίμένΊΊ στάση τοϋ χορου, ΠO"ιJ τονίζεί το δίκό της ακραίο πάθος στην σκηνη τού κομμού, δηλαδ'tl τού θρήνου της. Άπό

την αλλη πλευρά, τό πρόσωπο της Άντιγόνης δεν μπορεϊ να ερμη­

νευτεί χωρις την αναφορα στις μυθικες αντιστοιχίες και τα γλωσ­

σικα παίγνια που αναφέρονται σε αυτο και τό πλουτίζουν μέσα κυ­

ρίως από τις συνήθως υπαινικτικες αλλα κεφαλαιώδεις παραπο­

μπες τών χορικών. VΕτσι, για παράδειγμα, μπορούμε να καταλά··

βουμε την σύνδεση τού προσώπου της ηρωίδας με τό μοτίβο τών

πουλιών στο πρώτο στάσιμο. Ό κυρίαρχος ανθρωπος, στού δποί­

ου τόν αμφίσημο θρίαμβο ειναι αφιερωμένο τό χορικό, υποτάσσει

την γη και την θάλασσα, δαμάζει τον αγριο ταύρο και το αλογο και

παγιδεί,ει με τα δίχτυα του τα ψάρια και με θηλιες τις φυλες τών

ελαφρόμυαλων πουλιών. Ή Άντιγόνη θα χαρακτηριστεί από τον

θείο της ατίθασο αλογο που μπορεί να δαμαστεί με μικρό χαλινά­

ρι, αλλα σε μια πολυ πιο μόνιμη βάση ειναι,;ό πουλι που διώκεται

και συλλαμβάνεται, μας λέει ό φύλακας, γιατί τό βλέπουν να θρη­

νεί για την αδειανή του φωλιά. 'Όσο τό πρώτο στάσιμο, που εχει

το κυνήγι για ενα απο τα βασικά του θέματα, διαρκεί, ξέρουμε δτι

συνεχίζεται τό κυνήγι τού ενόχου, δηλαδη της Άντιγόνης, που μετα

την σύλληψή της θα χαρακτηριστεί και πάλι σαν πουλι και σαν

πουλι θα τελειώσει την ζωή της: με μια θηλια στόν λαιμό. τα που­

λια και οΙ άνθρωποι ανταλλάσσουν στο εργο στοιχεία, η μοίρα τού

ενός προφητεύει την μοίρα τού αλλου, δ θρηνος τών πτηνών προ­

φητεύει την μοίρα τών ανθρώπων που τα κυνηγούν. V Α νθρωποι και ζώα, κυνηγοι και θηράματα υπογραμμίζουν τον διάλογο φύσης και

ανθρώπου και σμιλεύουν τα πρόσωπα τού δράματος με διαστάσεις

που δεν μπορούν να αναδυθΟύν παρα μόνον σε διάλογο και με τό

κείμενο ως σύνολο.

Η ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΗ ΣΑΓΗΝΗ 43

Ό κόσμος -και δ κόσμος της τραγωδίας- δεν κατοικείται μό­

νον από ανθρώπους και ζώα. ΟΙ θεοί, με την σειρα τους, παίρνουν

ενα αποφασιστικό μέρος στό παιχνίδι αυτό τών ανταλλαγών που

δίνει στα τραγικα πρόσωπα τις πολλαπλές τους διαστάσεις. Ή σχέ­

ση της 'Αντιγόνης με τους θεους της νύχτας, δπως δ VΕρωτας και η

'Αφροδίτη, και ειδικότερα με τόν Διόνυσο, ειναι αποκαλυπτική. Ό Διόνυσος κατ' αρχην δεν ειναι μόνον δ Βάκχος. 'Όπως αλλού, για

παράδειγμα στις Βάκχες, ειναι τό alter ego τού συγκατοίκου του στους Δελφούς, τού Άπόλλωνα, ετσι και εδώ, στην Άντι γόνrι, απο­

δεικνύεται, δπως πρώτος πρόσεξε ο Carl Kerenyi, το alter ego τού "Αδη, θυμίζοντας τό περίφημο απόσπασμα 15, στο οποίο Ο Ήρά­κλει τος διδάσκει δτι 'Άδης και Διόνυσος ειναι ενα24 • Μέσα στην τραγωδία καΙ Τ11ν δράση που την κάνει να προχωρεϊ πρός τό πέρας

της Ο θεός, δπως λέει αλλού για τον Άπόλλωνα Ο Ήράκλειτος, δεν κρύβεται και δεν φανερώνεται, αλλα αφήνεται υπαινικτικα να απο­

καλυφθεί, επιτρέποντας στόν θεατη να φτάσει στην στιγμη που κά­

ποιος θα τού πεί: «νύν όρζίς {j χρiι σε όραv», «τώρα βλέπεις αυτα που πρέπει να βλέπεις»25. Ή ειρωνικη χρήση τών λόγων αυτών και

στα δύο συγκεκριμένα χωρία δεν αναιρεί κατα την γνώμη μου μια

κυριολεκτική τους σημασία σε ενα αλλο επίπεδο, που εχει να κάνει

με αυτό που βλέπει δχι τό εξαπατημένο θεατρικό πρόσωπο τού Ξού­

θου στόν "Ιωνα ε'ίτε τού Πενθέα στις Βάκχες, αλλα με την αποκά­λυψη τού μηχανισμού της θε'ίκης απάτης, και πιό γενικα της δρά­

σης τού θεού στα μάτια τού θεατη. Το πέμπτο στάσιμο Οδηγεί

ακριβώς στην στιγμη δπου Ο χορος καλεί τον Διόνυσο να προβά­λει καθαρσίφ ποδί. Αυτό που επιβεβαιώνει την υπαινικτικη επιδrι­μίανη αλλιώς φανέρωση τού θεού δεν ειναι κάποια εμφάνιση απο

το θεολογείον, δπως στις Βάκχες, αλλα το αποτύπωμά του στην

δράση, η οποία θα Οδηγήσει στόν καθαρμό της πόλεως από την πάν­

δαμον νόσον, την πολιτικη αρρώστια που κατατqώει δλόκληρο τον

δημο.

"Οποιος μελετήσει τον κόσμο τών θεών -και πολυ περισσότερο

τών θεών στό δράμα- γρήγορα αντιλαμβάνεται δτι Ο'υτε οι θεοι

μπορούν να μελετηθούν μεμονωμένα. Για να καταλάβουμε τόν ρό-

44 ΑΝΤΙΓΟΝΗ

λο τού Διονύσου στην λατρεία ειτε και στο δράμα, είναι ανάγκη να

ανατρέξουμε καΙ στην σχέση του με τις συντρόφους, ακολούθους

καΙ ερωμένες του. Μια απΌ τΙς συντρόφους αυτες εχει για μας μια

ιδιαίτερη σημασία, γιατί αποδεικνύεται ενα διπλΟύν τής Άντι γόνης.

Πρόκειται για την Άττικη ηρωίδα Ήριγόνη, τής όποίας την σημα­

σία επεσήμανα πρΙν απο τρείς σχεδΌν δεκαετίες, όταν, σε εποχη που

το ζήτημα δεν είχε προσεχτεί απΌ κανέναν, παρουσίασα την δια­

τριβή μου. Ή Ήριγόνη είναι η κόρη τού 'Ικάριου, επώνυμου fιρωα

τού αττικού δήμου τής 'Ικαρίας, όπου πρώτα αποβιβάστηκε ό Διό­

νυσος, χαρίζοντας στον οικοδεσπότη του το δώρο τής καλλιέργει­

ας τού αμπελιού καΙ τής παραγωγής τού κρασιού. 'Όταν όμως ό

'Ικάριος δίνει στους αγροίκους συντοπίτες του να δοκιμάσουν το

κρασί, αυτο!' κάνουν κακο μεθύσι, τον σκοτώνουν και στην συνέ­

χεια καταχωνιάζουν το πτώμα του. Ή απαρηγόρητη Ήρι-γόνrι, δη­

λαδη «το κορίτσι της 'Άνοιξης», που το δνομά του θυμίζει τόσο

αυτο τής Άντιγόνης, ψάχνει τον πατέρα της καΙ δταν τον βρίσκει

νεκρο αυτοκτονεί σαν την κόρη τού Οιδίποδα με απαγχονισμό. Για

να αντιμετωπίσουν την επιδημία αυτοκτονιών που ακολουθεί τον

θάνατό της, οΙ Άθηναιοι κρεμούν αρθρωτες κούκλες απΌ τα δέ­

ντρα, αρκετα αντίστοιχες με τα ρωμα'ίκα oscilla και με τα χριστια­νικα τάματα, αλΜ και με τις «σπαστες» μαριονέτες τού θεάτρου,

και εγκαθιδρύουν, στο πλαίσιο τών Άνθεστηρίων, τΥιν τελετουργία

της αιώρας, όπου νέα κορίτσια κάνουν κουνια κρεμασμένα απΌ τα

κλαδια τών δέντρων. Άττικα αγγεία μας φανερώνουν πέρα απΌ

κάθε αμφιβολία ότι η τελετουργία τής αιώρας, συνδεδεμένη διπλα

με τον θάνατο καΙ γιατί γιορτάζεται μέσα στα Ά νθεστήρια, όταν ό

κάτω κόσμος ανοίγει και οΙ ψυχες ανεβαίνουν στον επάνω, αλΜ. και

γιατί εξορκίζει μιμητικα μια αυτοκτονία, εχει καΙ μια αδιαφιλο­

νείκητη ερωτικη διάσταση: στα αγγεία αυτα26 βλέπουμε ιθυφαλλι­

κσυς σατύρους να κουνανε νεαρα καλλίμορφα κορίτσια σε μια

σκηνη πο,) αποτελεί εντελώς ευανάγνωστη μετωνυμία της ερωτικής· πράξης. Πρόκειται λοιπον για ενα ευγλωττο σύμβολο που συν­

δυάζει τον ερωτα καΙ τον θάνατο. Ή συχνη παρουσία της αιώρας

στην 'Aντιγόνrι, στον Οιδίποδα ΤύραννοκαΙ στην Έλένrιτoύ Ευρι-

Η ΕΠΙΚΙΝΔ ΥΝΗ ΣΑΓΗΝΗ 45

πίδη, καθως καΙ στο εξηγητικο σχόλιο στα Φωκικά τού περιηγητη

Παυσανία, ό όποίος έρμηνεύει μια εικόνα της Φαίδρας που κάνει

κούνια ως ύπαινιγμο για την αυτοκτονία της στην Λέσχη τών Κνι­

δίων στους Δελφους27, μας πείθουν δτι η αΙώρα ως λέξη ε'ίτε εικό­

να είναι σαφώς και μετωνυμία της αυτοκτονίας με απαγχονισμό.

Βρισκόμαστε μπροστα σε δύο διονυσιακες ηρωίδες που η πίστη

τους στον οίκον Οδηγεί στον απαγχονισμό, δυο μορφες στα πρό­

σωπα τών όποίων ό ερωτας συνομιλεί αμφίδρομα με τον θάνατο.

'Η Ιστορία όμως τής Ήριγόνης μας αποκαλύπτει κάτι το πολυ.πιο

απλό αλλα Ιδιαίτερα σημαντικό. ~ Α ν το πρόσωπο τής Άντι γόνης ξε­

χειλίζει τρόπον τινα καΙ ύπερβαίνει το κείμενο, είναι καΙ γιατί η κό­

ρη τού ΟΙδίποδα -σε αντίθεση με τον Κρέοντα πού, αν θυμηθούμε

καΙ τον συνονόματό του σΤ11ν Μήδεια, μοιάζει, στο μεγαλύτερο του­

λάχιστον μέρος τού εργου, αγκυροβολημένος στην κατοχη ειτε την

απώλεια τής εγκόσμιας εξουσίας-εχει ενα θε'ίκο διπλοϋν. Άντι γόνη

δπως Ήριγόνη. Πίσω απο την μορφη τής Θηβαίας πριγκίπισσας

μια αλλη μορφή, η μορφη μιας θε'ίκης γυναίκας-κούκλας που μοιά­

ζει να ανοίγει τα φτερά της καΙ να την Οδηγεί σε μια διαδρομή, την

όποία θα διατρέξουμε λίγο πιο κάτω, καΙ που την κάνει να συνο­

μιλεί με τους αλλους μεγάλους δραπέτες. Πρόκειται μήπως για την

αόρατη ύπέρ-μαριονέτα που κάνει εδώ την ύπαινικτική της εμφά­

νιση στήνοντας, Όπως κάνουν με τΌν δικό τους πιο κυριολεκτικΌ

τρόπο ό Άριστοφάνης καΙ ό Σαίξπηρ, μια σκηνη όπου το θέατρο

και η τελετη μιλούν για τον έαυτό τους; Θα tιταν ωστόσο πιο σω­

στο να συνδέσουμε τις δύο λέξεις με μία παύλα :η ενα καί. ΤΟ αρχαίο

δράμα είναι θέατρο καί τελετή. Άφήνοντας κατα μέρος την γοη­

τευτικη όσο και αδιέξοδη συζήτηση για την ίερη και τελετουργικη

απώτερη καταγωγή του απο κάποιου ειδους εποχικο δράμα, είναι

πιο ασφαλες καΙ γόνιμο να το δούμε με την μορφη καΙ την κοινω­

νικη λειτουργία που είχε στην εποχή του. 'Ένα δημιούργημα μέσα

στο όποίο ό ανθρωπος εκρινε τους θεούς του με τα μάτια τού πο­

λίτη καΙ την πολιτικη με τα μάτια τού μύστη. Και ενα όμαδικο ψυ­

χόδραμα το όποίο λειτουργούσε με τον στόχο μιας προσωπικής καΙ

πολιτικής Ιασης. Ή Άντιγόνη είναι αυτη που με την δράση της κι-

46 ΑΝΤΙΓΟΝΗ

νητοποιεί την μηχανη της θεατρικης επιδημίας, της μανίας που αντι­

στρατεύεται τό μίασμα και ετσι επιτρέπει την επιδημίαν / επιφάνεια τού Διονύσου και την κάθαρση της πολιτικης νόσου. Ή σκιά της,

fι Ήριγόνη, εΙναι αυτη πού, καταργώντας τό μίασμα, απαλλάσσει

τα κορίτσια από την κυριαρχία της ενόρμησης τού θανάτου και ετσι

επιτρέπει στις παρθένες να γίνουν μητέρες και στην πολιτεία να

ζήσει. ">'Λν ώστόσο n αναφορά μο'υ σττ)ν ">ΗριγόνΥ] ευσταθεί, τότε εχουμε εδώ ενα θέατρο δπου fι δράση τού προσώπου όλοκληρώνε­

ται μέσα και από την παρουσία / απουσία τού αόρατου διπλΟύ που αναζητούσε ό Artaud. Ή αναφορα στην Ήριγόνη ώς σκια Τι διπλΟύν της Άντιγόνης

εχει μια σημασία που κατα την γνώμη μου ξεπερνα τό περιορισμέ­

νο πεδίο της φιλολογίας και της θρησκειολογίας. Μας δείχνει δη­

λαδη δτι, ακριβώς δπως για τους αρχαίους <Έλληνες ή ψυχή, ό

οΙκος, ή πόλις και ό κόσμος βρισκόταν σε σχέση συνεχούς επικοι­

νωνίας και αλληλεπίδρασης, ετσι και τα πρόσωπα τού δράματος

από την μία πατούν στην γη και εκφράζουν τα προβλήματα καΙ τις

συγκρούσεις τού κόσμου τούτου, από την αλλη δμως ανοίγονται,

συνήθως υπαινικτικά, σε ενα ιΗλούκαι αλλιώς, τό όποίο ακριβώς

τους χαρίζει την εκρηκτικη δύναμή τους και την ενέργεια για να

υπερβούν τόν κόσμο ώς εχει ανανεώνοντάς τον. ΕΙναι εντυπωσιακό

δτι βασικοι εκφραστες τών θεατρικών πρωτοπορεΙών τού 200ύ αιώ­

να, όπως ό Edward Gordon Craig καΙ ό Antonin Artaud, που ανα­ζήτησαν την τελετουργικη διάσταση τού θεάτρου, σε συνδυασμό με

την εξοδο από τόν κλοιό τού ρεαλισμού, αρνήθηκαν να προσέξουν

αυτό τό παιχνίδι τού προσώπου της Άντιγόνης δχι μόνον μέ την

μυθικη / μυητικη σκια της Ήριγόνης, που μαλλον απλώς την αγνοούσαν, αλλα και ευρύτερα όλόκληρου τού εργου με τό διονυ­

σιακό τελετουργικό πλαίσιο και τους μύθους που σχετίζονται με

αυτό. Στό κάτω κάτω, και τό πρόσωπο τού Κρέοντα ώς θεομάχου

σχετίζεται δχι μόνον, όπως ε'ίδαμε στό κείμενο, με τόν πρώτο στην

Ιστορία της ευρωπα'ίκης λογοτεχνίας θεομάχο, τόν Λυκούργο, αλλα

και μέ μορφές τυράννων δπως ό Πενθέας τών Βακχών. Ή αδια­

φορία -Τι πιό σωστα ή απώθηση, για να αξιοποιήσουμε τόν ψυχα-

Η ΕΠΙΚΙΝΔ ΥΝΗ ΣΑΓΗΝΗ 47

ναλυτικό δρο- αυτη τού Craig και τού Artaud, ό όποίος σημειωτέ­ον εΙχε ερμηνεύσει τόν ρόλο τού φύλακα σηιν 'ΑΥτιγόνητού Coctau, όσο και αν εκ τών υστέρων παραξενεύει, εΙναι ώστόσο κατανοητή.

υ Διόνυσος, χάρη στα εργα τού Nietzsche και τού φίλου του, τού θρησκειολόγου Rohde, συνδέεται '!Ίδη από τΙς τελευταίες δεκαετίες τού 190υ αιώνα, δχι πια μέ την κραιπάλη, τό μεθύσι και τόν ερω­

τισμό, αλλα με τΥιν ΙεΡ11 ειτε μίαΡ11 τρέλλα, η)ν μανίαν τών αρχαί­

ων, που παίρνει '!Ίδη δχι μόνον βιολογικές αλλα και πνευματικές,

τελετουργικές καΙ αΙσθητικές διαστάσεις. <ο Σoφoκλi'Jς όμως, λές

και fι παρουσίασή του από τόν Άριστοφάνη στους Βατράχους λει­

τούργησε σαν αΙσθητικός κανόνας, θεωρείται ως και μετα τα μέσα

τού 200ύ αΙώνα τό απαύγασμα και fι πεμπτουσία τού λόγου, τού μέ­

τρου και της αποφυγης τών ακροτήτων. Για εναν τέτοιο τραγικό

συγγραφέα, που εμοιαζε να συμμορφώνεται καλύτερα από κάθε

αλλον αρχαίο στις επιταγές τού ρεαλισμού, ό Διόνυσος και ή τρέλ­

λα δέν μπορεί παρ α να fιταν εντελώς ξένα καΙ αν τό κείμενο επέ­

μενε για τα αντίθετο, ό σοβαρός αναγνώστης επρεπε προφανώς να

συμπεράνει ότι ή αναφορα σέ αυτα γινόταν «ποιητικΌ αδείφ>, δη­

λαδη για λόγους καλλιέπειας καΙ αρα περίπου ανευ λόγου και

αΙτίας. <Όπως τόσο συχνα συμβαίνει μέ Γάλλους φιλολόγους και

θεατρανθρώπους, ό Artaud διάβαζε Σοφοκλη θεωρώντας δτι δια­βάζει Ρακίνα καΙ 'ΑΥτιγόνη, Τ11ν όποία επαιξε αλλα δέν κατάλαβε,

μέ τα μάτια της Θηβαϊδας τού Γάλλου κλασικιστη συγγραφέα.

<Η θέση αυτη τού Artaud και τών αλλων πρωτοπόρων εξηγείται με ακόμη πιό πλήρη τρόπο, αν θυμηθούμε την σημασία της μετά­

φρασης για την αποψη που διαμορφώνουμε σχετικα μέ τό θέατρο .. ~Aν σκεφτούμε δηλαδη ότι δσοι επικοινωνούσαν -και επικοινω­

νούν ακόμη- μέ τό κείμενο της τραγωδίας μέσα από μεταφράσεις

διάβαζαν μια εκδοχη απ' δπου τό μεταφορικό και ευρύτερα τό δποιο

αλογο στοιχείο εΙχε απαλειφθεί κατα τις επιταγές ένός ακραίου ρα­

σιοναλισμού και ρεαλισμού: που απεχθάνονται την σύμβαση δσο

καΙ τό κείμενο που δέν υπακούει στις επι ταγες τού συνειδησιακΟύ

ελέγχου στην πιό επίπεδη εκδοχή του. 'Ακόμα και σήμερα, εναν

σχεδόν αΙώνα μετα τό ΜαΥιφέστο τού σουρρεαλισμού τού Breton,

48 ΑΝΤΙΓΟΝΗ

πολλές, γαλλικες Ιδιαίτερα, μεταφράσεις κλασικων ελληνικων,

αγγλικων και Ισπανικων εργων διαιωνίζουν την πίστη σε αυτον τον

μεταφραστικο καρτεσιανισμο και ρεαλισμο και την αλλεργία για

τις εκφράσεις τού ασυνείδητου. Στην πραγματικότητα, ωστόσο, η δύ­

ναμη τfις μετάφρασης είναι γενικότερη και πιο καταλυτική. Άκόμη

και Ο αρχαιογνώστης που παίζει στα δάχτυλα το αρχαίο κείμενο το , <- ~ Ι ,_ ; , , ., r.. \

μεταφρα~ει αυτοματως στον νου του συμφωνα με τον αισ(jl1ΤΙΚΟ

και επιστημονικο κανόνα που συνειδητα n ασύνειδα αποδέχεται. Ά νάμεσα στις μεταφράσεις αυτες υπάρχει ωστόσο και μί~ η

οποία ξεχωρίζει τόσο για την γενικότερη σημασία της όσο και για

τον εναλλακτικο δρόμο που τόλμησε να χαράξει στο θέμα τfις πα­

ρουσίας τού Διονύσου, τfις μανίας και τού μεταφορικού στοιχείου

στο εργο. Άπ' όλες τις μεταφράσεις τfις Άντιγόνrις εκείνη που

ασκησε την μεγαλύτερη επιρροη τόσο στις αναγνώσεις τού 'ίδιου

τού κειμένου όσο και στις γενικότερες πνευματικες και καλλι τε­

χνικες διεργασίες στην Ευρώπη είναι οπωσδήποτε αυτη το'[)

Hδlderlin, η οποία αναμορφώθηκε ριζικα τρείς φορές από τον δη­

μιουργό της. την πρώτη σε μια προσπάθεια συνδυασμού πίστης στο

κείμενο και μεταφραστικης ελευθερίας, την δεύτερη μέσα απ6 μια

πίστη στο πρωτότυπο που αδιαφορούσε για την φυσικότητα τfις

γερμανικfις γλώσσας και την τρίτη με την απόπειρα να εξανατολί­

σει (η ναεκ-βαρβαρώσει 'ίσως) και να βελ τιώσει το εργο τού Σοφο­

κλfι, φέρνοντας στο φως τις κρυμμένες αλήθειες που ηταν αόρατες

και για τον 'ίδιο τον Άθηναίο τραγικο και περίμεναν τον Γερμανο

μεταφραστή του για τις αναδείξει, όπως και η ελληνικη εννοια τfις

αλήθειας υποτίθεται πως περίμενε κάποιες χιλιετίες για να φανε­

ρωθεί στον κρυπτικο λόγο τού Heidegger. ΤΟ εγχείρημα τού Holderlin αντιμετωπίστηκε με πλήρη απόρριψη από τ6ν Goethe και τον SchίΙΙeΓ, που το θεcoρησαν ενα αποκύημα σ.ρρωστου μυαλού,

και ασκησε μια πολυ σημαντικη επιρροη τόσο στον ΗeίdeggeΓ, που

στήριξε σε αυτον ενα σημαντικο και ανησυχαστικο κεφάλαιο τού Τί

εΖναι Μεταφυσικη, αυτο που καταλήγει στ6ν επαινο τού Χίτλερ,

δσο και στον Benjamin, Ο οποίος το κατέστησε ακρογωνιαίο λίθο των θέσεών του για τις ανταγωνιστικες σχέσεις πρωτοτύπου και

Η ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΗ ΣΑΓΗΝΗ 49

μοντέρνου μεταφραστfι. Σημαντικο!' Γερμανοι φιλόλογοι, όπως ο

ReίnhaΓdt και ο Schadevaldt, που δεν εδωσαν ωστόσο μεγάλη προ­σοχη στο αμφιλογικο στοιχείο τού Σoφoκλfι, επεσήμαναν όρθα δτι

πολλές μεταφραστικες λύσεις τού ΗδldeΓlin, που είχαν κριθεί για

καιρο παράλογες, ευστοχούν σε σχέση με το βαθύτερο πνεύμα τού

σοφόκλειου κειμένου. 'Όσο για τον SteίneΓ, ο οποίος παραθέτει

αυτον τόν κατάλογ028 και διαπρέπει πολυ περισσότερο όταν δια­

βάζει τους μοντέρνους παρα τον Σοφοκλη τον 'ίδιο, που τελικα

μαλλον δεν τον πολυαγαπα, η υπερβολικη αξία που αναγνώριζαν

ο Goet11e και ο Schillel" στην σοφόκλεια Ά νπ γόνrι δικαιώνεται και μόνον από το γεγονος ότι εδωσε το εναυσμα για να παραχθεί η

Antigonα τού ΗδldeΓΙίn. , , ", , ,-" π ' ;'1 ι ς πα 'Ίδωμένη ωστοσο απο την ΠΛ.ευρα της αναγνωσης ου μ"","v -

ρουσίασα περιληπτικά, αλλα και από την πλευρα τού θεάτρου η

διαδοχη των μεταφράσεων τfις Ά ντι γόνrις από τον ΗδΙdeΓΙίn, μπο­

ρεί να ερμηνευθεί αρκετα διαφορετικά, 'Η σημασία τού Γερμανού

πoιητfι ηταν-φυσικο να εκτιμηθεί περισσότερο στον 200 αΙώνα, τrιν εποχη δηλαδη κατ α την οποία το αλαγα στοιχείο επανακάμπτει με

διάφορους τρόπους ανάμεσα στους οποίους προεξάρχουν η ψυχα­

νάλυση και ο σουρρεαλισμός. Ή απόπειρά του να Ισορροπήσει

αρχικα μεταξυ σεβασμΟύ και ελευθερίας, να στρέψει στην συνέχεια

την μεταφραστική του επιθετικότητα εναντίον τfις 'ίδιας του της

γλώσσας και τελικα να βελτιώσει και να «εξανατολίσει» το κείμε­

νο, δηλαδη να αναδείξει το διονυσιακό του στοιχείο και την αγρια

και αλογη πλευρά του, θα μπορούσε να εχει και μια τραγικη-ψυ­

χαναλυτικη διάσταση. Ό Α'ίμων, δπως μαθαίνουμε στην αγγελικη

ρήση της Ά ντιγόνrις, στρέφει το σπαθι του πρωτα ενάντια στόν Πα­

τέρα και Τύραννο και μετά, χωρις να πλήξει εκείνον, ενάντια στον

εαυτό του.Ο ΗδΙdeΓ1in κραδαίνει πρωτα το ξίφος τfις μετάφρασης

μετέωρο μεταξυ υπoταγfις και ελευθερίας, για να το στρέψει μετα

ενάντια στην 'ίδια την γλώσσα του, την γερμανική, και να το υψώ­

σει τελικα προς το κείμενο τού Πατέρα Σoφoκλfι που θέλει να ξε­

περάσει. 'Η προσπάθειά του δεν «φτάνει στο μηδέν», όπως λέει ο

'ίδιος στην μοιραία παρανάγνωση τού πρώτου στασίμου, για την

50 ΑΝΤΙΓΟΝΗ,

όποία θα μιλήσουμε λίγο πιό κάτω. υ ποιητης-μεταφραστης, για­

τί η μετάφρασή του εΙναι και πρωτότυπο ποίημα, συλλαμβάνει και

αναδεικνύει οντως τό διονυσιακό και τό παράλογο, που πιστεύει

δτι ύπάρχει μόνον δυνάμει στό εργο τού Σοφοκλη. Μερικες φορες

τό κάνει πολυ ευστοχα και μερικες εξωτερικα και ποσοτικά. Και

αυτό διότι, δπως λανθασμένα μοιράζεται την κοινη θρησκειολο­

γικη πλάνη της εποχης του ότι ό Διόνυσος εΙναι κάτι τό εξωτερικό

για την αρχαία Έλλάδα και για την Δυτικη Ευρώπη, ετσι επίσης

αυτός, ό θιασώτης της Ιερης τρέλλας και πρόδρομος τού Nietzsche, δεν καταφέρνει να συλλάβει την τραγικη εΙρωνεία και τόν ύπαινιγ­

μό και δεν κατανοεί δτι η γαλήνη, η ενότητα και η αρμονία δεν εΙ ναι

για τόν τραγικό δεδομένη κατάσταση και φόρμα, αλλα στοίχημα

που πρέπει να κερδηθεί μέσα από τόν φόβο και τό ελεος. Με τόν τρό­

πο αυτό τό σημαντικό εγχείρημά του ανοίγει εναν δρόμο στόν όποίο

δμως προχωρεί μόνον μέχρις ενός σημείου.

Ή αδυναμία επικοινωνίας τών πρωτοπόρων με τα αρχαία τραγικα

κείμενα εχει και μια αλλη αρνητικη συνέπεια που σχετίζεται με τΙς

εφαρμογες που εΙχαν και ανακλαστικα συνεχίζουν να εχουν οΙ ιδέ­ες για τό σωματικό σε αντιπαράθεση με τό κειμενικό θέατρο. τα

τραγικα κείμενα, όπως τα καταλάβαιναν μέσα από την αντίθεσή

τους με τόν γαλλικό κλασικισμό, σήμαιναν την ύποταγη στην απαγ­

γελία σε βάρος της σωματικης εκφρασης. Μια επίπεδη και διχοτο­

μικη νοοτροπία που θριαμβεύει δσο ποτε μεταξυ τών επιγόνων

αυτών τών σημαντικών πρωτοπόρων επιμένει ακόμα και σήμερα να τονίζει την διάκριση ανάμεσα στό σώμα από την μία και ηΊν ψυχή,

τό πνεύμα και τόν λόγο από την αλλη, θεωρώντας έπαναστατικη ειτε

πρωτοποριακη πράξη την διαίρεση που εχει επιβάλει στόν κόσμο

μας ό καπιταλιστικός καταμερισμός της εργασίας και ό κατακερ­ματισμός τών αλλοτριωμένων και αλλοτριωτικών σύγχρονων κοι­

νωνιών. Τό κλασικό κείμενο δμως εΙναι μία ενότητα. Καθως εχει

γραφεί από μεγάλους θεατρίνους, τό κείμενο τών ελληνικών, τών

ελισαβετιανών και τών Ισπανικών εργων τού χρυσού αιώνα περιέ-

Η ΕΠΙΚΙΝΔ ΥΝΗ ΣΑΓΗΝΗ 51

χει την αυτοσκηνοθεσία του, διότι εχει εξ αρχης γραφτεί για να ξα­

ναγίνει σώμα, να ρυθμιστεί από αναπνοή, να εκφραστεί από την

φωνή, την χειρονομία και τις αλλαγες τού προσώπου / προσωπείου τού ηθοποιού. Ή αγνόηση της θεατρικης καθαυτό διάστασης τού

κειμένου ύπfίρξε μια απώλεια για τις αναζητήσεις τών πρωτοπο­

ρειών μέχρι και την εποχή μας. Και η διαπίστωση αυτη μας όδηγεί

σε μια εξέταση της μοίρας τού κειμένου της Ά ντιγόνης στα νεώτε­

ρα χρόνια.

Πριν προχωρήσουμε θα επρεπε να επισημάνω δτι τόσο ό τρό­

πος με τόν όποϊο αντιδιαστέλλω τό τραγικό πρόσωπο από τόν χα­

ρακτήρα και τόν ρόλο δσο και η ιδιαίτερη προσοχη που εδωσα εδώ

στα χορικά τού εργου, αλλ α και ό ρόλος που αποδίδω στό κείμενο,

βρίσκονται σε αντίλογο τόσο με μια μακρα φιλολογικι1 παράδοση

δσο και με την σκηνοθετικη εκείνη πρακτικη που βλέπει την τρα­

γωδία με τα μάτια τού ρεαλισμού τού 190υ και τού 200ύ αΙώνα. Ή

'ίδια η αντιrι:αραβoλη τών χαρακτήρων τού Κρέοντα και της 'Αντι­γόνης, που βρίσκεται στην βάση τού εγελιανού σχήματος που ε'ίδα­

με δτι επηρέασε τόσο τις ερμηνεϊες τού εργου τού Σοφοκλη δσο και

τόν φιλοσοφικό στοχασμό τόν Ιδιο, ύπακούει ύπαινικτικα και σε

μια ρεαλιστικη θεατρικη λογική, δπου κυριαρχούν οΙ ρόλοι σε βά­

ρος όποιασδήποτε αλλης διάστασης τού εργου. ΕΙναι πολυ χαρα­κτηριστιrιό δτι η μετάφραση της 'Ορέστειας από τόν Ulrich νοη Wilamowitz-Moellendorff, η όποία ύπfίρξε τό πρότυπο και για την ελληνικη μετάφρασή του, που Οδήγησε στα ακραία γεγονότα τών

Όρεστειακών τό 1903, nταν στην πραγματικότητα μια διασκευη από την όποία απουσίαζαν τα χορικα ως αδιάφορα από θεατρικης

αποψης. 'Ακόμη και σε λιγότερο απόλυτες εκδοχές, τό σκηνοθετικό

ανέβασμα τών χορικών στην Έλλάδα και στό εξωτερικό χειριζόταν

πολΗς φορες τα χορικα σαν να ηταν ανούσια και αβλαβfί μουσικα

ιντερμέδια ε'ίτε, στις καλύτερες περιπτώσεις, εδινε σημαντικη προ­

σοχη στην χορογραφία και την αρτια εκφορα τού λόγου. <ο Κάρο­

λος Κούν, σύμφωνα με την Fiona Mackintosh στό Cαmbridge Compαnion {ο Greek Trαgedy 29, με την απόδοση πρωταγωνιστικού

ρόλου στα χορικα στονς ~Oρνιθες και τους Πέρσες, εδειξε δτι ό

52 ΑΝΤΙΓΟΝΗ

χορος εΙναι Όντως συλλογικο πρόσωπο τού δράματος, και μάλι­

στα μερικες φορες το κύριο. Ή αδιαφορία ώάτόσο πολλων σκηνο­

θετων για το χορικο συνεχίζεται και σε μεγάλο βαθμο αντανακλθ.

και αλληλοσυμπληρώνεται με την αδιαφορία των θεωρητικων ανα­

γνωστων τού εργου που παγιδεύονται στην κυρίαρχη όπτιΚ'tΊ των

ρόλων.

Περιορισμένη στην ισοπεδωτικη εικόνα ενος ρόλου, αποκομμέ­

νη απΌ τις μυθικες συμπαραδηλώσεις που της χαρίζουν τα αόρατα

φτερά της και την δυνατότητα της πτήσης πέρα και πάνω απο τις

ανθρώπινες εξουσίες, η Άντιγόνη φυλακίστηκε για πολλα χρόνια

στην μοίρα μιας παραδοσιακης πρωταγωνίστριας η πριμαντόνας

τού ρεαλιστικού ε'ίτε του λυρικού θεάτρου. Για μια σειρα θεατρικων

μιμητων τού Σοφοκλη, δπως και για μια πολιτικη ρητορική τού

ηρωισμού, δπως τον καταλάβαινε η εν στενη εννοίι;ι πολιτική, η

Άντιγόνη γίνεται λοιπον η αψεγάδιαστη και κάπως αφυλη 11 και αρσενικη ηρωίδα που πεθαίνει για τι) οικογενειακο ει τε το εΘνικο

καθηκον, ενδεχομένως ενα διπλΟύν της 'Ιωάννας της Λοραίνης,

δπως την εβλεπε ο Γάλλος ακροδεξιος Charles Maurras. 'Απέναντι στην εΙκόνα αυτή, η οποία πάντως τονίζει με τον εναν η τον αλλο

τρόπο το δικαίωμα στην ανυπακοή, εστω και εν όνόματι της υπα­

κοης σε κάτι ανώτερο απΌ τα ανθρώπινα, όρθώνεται από την αλλη

πλευρα μια διπλtΊ αμφισβήτηση εξ ισου ξένη προς την εσωτερικη

ζωη τού εργου τού Σοφοκλη. Άπό την μία Ο Hegel θα περιορίσει την Άντιγόνη σε μια στιγμη της διαλεκτικης κίνησης, προορισμένη να

αλληλοκαταργηθεί στην σύγκρουση με την αντίρροπή της στην πο­

ρεία τού πνεύματος και τού ΙστορικΟύ γίγνεσθαι προς το προδια­

γεγραμμένο τέλος. Άπό την αλλη ο H61derlin, με μια αποφασιστικη παρανάγνωση του πρώτου στασίμου θα eEwgnaEL ΠcJ)ς η πορεία του ανθρώπου μας τον δείχνει να φτάνει στο τίποτε (commtzum nichts) και αρα να θεμελιώνει αυτό που αποκαλοί)με περατότητα ειτε πε­

περασμένο. Δέσμια της Οδηγημένης από τόν εγελιανό Λόγο πορεί­

ας τού γίγνεσθαι ει τε φυλακισμένη στό σύνορο της περατότητας, η

Άντιγόνη χάνει την δύναμή της να ανατρέπει Οδηγώντας σε ενα ρι­

ζικο αλλοτε και αλλου. Πιστοι όπαδοι της παρανάγνωσης τού

Η ΕΠΙΚΙΝΔ ΥΝΗ ΣΑΓΗΝΗ 53

H61derlin, τόσο Ο Heidegger δσο και Ο Brecht, θα αφαιρέσουν απο την κόρη τού ΟΙδίποδα την εκρηκτικη δύναμή της. Ό Heidegger θα ολοκληρώσει το διαβόητο κεφάλαιο της EΙσαyωYfίς στην Μεταφυ­

σικη για τον τρομερό ανθρωπο τού πρώτου στασίμου με εναν αΥεν­

δοίαστο υμνο στον Χίτλερ30, ενω τόσο ο Anouilh δσο και ο Brecht, στις δικές τους πολυ διαφορετικες :4νΤΙΥόνες θα ερμηνεύσουν το

τέλος της ήρωίδας ο)ς το σ.διέξοδο και την συντριβη της αντίστασης

ενάντια στον ναζισμό. ΕΙναι ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε δτι η

εννοια τού πεπερασμένου -της περατότητας, αν δεχτούμε τον πα­

γερο δρο που επιλέγουν συνήθως οί 'Έλληνες μεταφραστες- μοιά­

ζει να αφορα κατ' αρχην το εννοιολογικο επίπεδο -με το αν φερ'

εΙπείν υπάρχει η σχι θεος η μετα θάνατον ζωή-, στην πραγματικό­

τητα δμως εχει πολυ περισσότερο να κάνει με το βίωμα τού ανθρώ­

που σε αυτον εδω τον κόσμο, στην ερωτικη καΙ την πολι τικη διά­

στασή του. ~ Αν η Άντιγόνη φτάνει η Όχι στο μηδεν η σε αυτο το κά­

τι που βιώνουμε χωρις καν να μπορούμε να ορίσουμε, εχει να κά­

νει με το α,.. μπορεί να συναντηθεί πραγματικα με τον Αιμονα και

την πόλι v. ΚαΙ το αν υπάρχει η δεν ι,πάρχει, τελείται 11 δεν τελείται ο γάμος στον κάτω κόσμο δεν εΙ ναι παρα μόνον τυπικα θέμα με­

ταφυσικης. ΕΙναι πρώτιστα θέμα μνήμης καΙ επιθυμίας που οδήγούν

στην πράξη και εκλύουν την ενέργεια που μετατρέπεται σε γνώση

καΙ βίωμα.

Μόνον μία τουλάχιστον γενια απΌ την εκδήλωση των θεατρικων

πρωτοπορειων του 200ύ αΙώνα, το αναρχικων Ιδεων Living Theater θα συλλάβει, αν και δεν γνωρίζει παρα τις νεωτερικες εκδοχες τού

εργου και σχι τ6 πρωτότυπο, αυτην την υπαινικτικη εννοια ανόδου

που κρύβεται μέσα στο κείμενο του Σοφοκλη καΙ θα το αποδώσει

σκηνοθετώντας ενα εΙδος νεκρανάστασης τού Πολυνείκη."Η ερμη­

νεία του Living πετυχαίνει να προχωρnσει πέρα απΌ τον Holderlin, τον Brecht και τον Anouilh, γιατί συλλαμβάνει την ανάγκη να ανα­δειχθεί η τελετουργικη αλλα και η πολιτικη ανατρεπτικη διάσταση

που απογειώνουν τό εργο και το κάνουν να συνδέει δυναμικα τον

χώρο της πολιτικης με αυτον της μύησης. ΟΙ επιλογες αυτες τού

Living που εγγράφηκαν με εμβληματικο τρόπο στην επανάσταση

54 ΑΝΤΙΓΟΝΗ

τού Μάη τού 1968, με την δύναμη και τις αυταπάτες της, δεν προ­έκυψαν τυχαία. Άποτελούν πρωτοποριακη εκδήλωση μιας πολυ

ευρύτερης διαδικασίας που εχει να κάνει με μορφες πειραματικης

δημιουργίας, οΙ όποίες περιλαμβάνουν την σωματικη τέχνη, την

περφόρμανς, τό χάπενιγκ, τα όποία, επαναλαμβάνοντας αναζητή­

σεις τών αρχών τού αΙώνά, γυρεύουν να δέσουν την σωματικη εμπει-, '"'-' ι ,Α ' .... , h. ι ΑΙ rτα ι 'T'l\t1ofT1\t\ Ι'ι} '.,..';"'''1 rIllI /'1\.f .,..,....1 "'τη' ΤΑ. o~' r\.1 ί"\ '1"'0".-~ lH IC'()I ΡΙι..ι.. μ!: ΤΙΊν \"1"(λ'Ψι.υΙJnιιlιυl! f\.α,ι ι!ιν XU~~A.JCvn lιC-!"'C ι I . .!.V ~ιιυ ιι L1 υ+-\ιc~ι.-

κανικού θιάσου, που πλήρωσε τις επιλογές του με διώξεις και στε­

ρήσεις, εΙναι Ότι, δέσμιος τών ουτοπιστικών, αναρχικών του όρα­

μάτων, παρήγαγε ενα μήνυμα τό όποίο πετύχαινε σημαντικα αισθη­

τικα αποτελέσματα, αλλα υποτιμούσε τό κριτικό στοιχείο και υπο­

βάθμιζε τελικα τόν θεατη στόν επικίνδυνο ρόλο τού παθηΤΙΚΟύ δέ­

κτη: Μια ανάλογη δυναμικη και επίσης σε εναν βαθμό ανάλογες ενστάσεις μπορούν, με δεδομένες τις σημαντικες διαφορές, να ανι­

χνευθούν καΙ σε μια σημαντικη ελληνικη παράσταση της 'Α VTLyQ­

vrις την δεκαετία τού 1980. Πρόκειται για την παράσταση της Λέ­σχης τού Βόλου ή όποία, χωρις να γνωρίζει τις αγνωστες τότε στην

Έλλάδα θέσεις τού κορυφαίου Ρώσου αΙσθηΤΙΚΟύ Πάβελ Φλορέν­

σκι περΙ σχέσεων τραγωδίας καΙ χριστιανικης λειτουργίας, θα απο­

δώσει την 'Αvτιγόvrι σαν ενα λειτουργικό n τελετουργικό δράμα, Όπου ή ήρωίδα θα εκφράζει μια εκρηκτικη παρουσία, αλλα ό Κρέων

θα κρατα τελικα τα σκηπτρα της παράστασης, ερμηνεύοντας τα

σχημα ενός βασιλια φαρμακου. Πέρα από την επιλογη αυτή, που

αποδόθηκε με ακρα λιτότητα και' αΙσθητικη αρτιότητα, ή παράστα­

ση της Λέσχης τού Βόλου, που τό 1992 κέρδισε τό πρώτο διεθνες βραβείο στην Εχρο της Σεβίλλης, εχει ενα πρόβλημα εν μέρει αντί­

στοιχο με Όσα σημειώσαμε για τό Liνing. Ή αποκλειστικη χρήση

της αρχαίας ελληνικης γλώσσας καταλήγει κατα την γνώμη μου σε

ενα αναπάντεχο είδος εξωτικης γοητείας που συγκλονίζει τα νεύρα,

αλλα αδυνατεί να συνθέσει αΙσθητικη συγκίνηση και κριτικη λει­

τουργία. ΟΙ απόπειρες ωστόσο αυτες αποτελούν εξαιρέσεις, γιατί

όπωσδήποτε διακινδύνεψαν ουσιαστικες απαντήσεις στην πρόκληση

τού εργου. Στις περισσότερες περιπτώσεις εχουμε να κάνουμε ειτε

με παραστάσεις που πνίγονται στην κοινοτοπία ει τε με «και νοτό-

Η ΕΠΙΚΙΝΔ ΥΝΗ ΣΑΓΗΝΗ 55

μες ανατρόπες» οί όποίες στην κοινοτοπία προσθέτουν ενα εΙδος επίπεδης πρόκλησης που γίνεται ενδιαφέρον, κυρίως ως ψυχογρά­

φημα αυτών που τό προτείνουν, και σφραγίζεται από ενα εΙδος

αντίστασης απέναντι στην κόρη τού ΟΙδίποδα.

Άντίσταση τελικα γιατί; 'Ίσως γιατί ή Άντιγόνη εΙναι γυναίκα.

Τί ειδους γυναίκα εΙ ναι αυτη που αντιστέκεται απέναντι σε εναν

βασιλιά, tVav τύραννο, γιατί ό Κρέων είναι τύραννος, και τόν νικα; Δεν εΙναι λογικα να εΙναι λίγο ανέραστη, λεσβία, φαλλική, τό θηλυκό

υποκατάστατο ενας ανδρα n τουλάχιστον κάπως αΙμομίκτρια και απόλυτα υστερική; Ο Jaques Derrida στό βιβλίο του GlαS31 βλέπει

τΊ1ν εμμονη της Άντιγόνης να θάψει τόν αδελφό της σαν μια προ­

σπάθεια της ήρωίδας να σώσει τό πτώμα από τις κανιβαλικες - καΙ

πτωματοφαγικες διαθέσεις τών επιζώντων. 'Όσο και αν ή ενόραση

τού Γάλλου φιλοσόφου δεν μπορεί να βρεί στήριγμα στό κείμενο,

πράγμα που κάνει τόν Steiner να τόν κατηγορήσει για παραλήρη­μα32 , τουλάχιστον τό παραλήρημα εΙναι εδώ γόνιμο. τα σκυλια και

τα δρνια σ'ίiιν 'Αvτιγόvη εχουν κάτι τό ανθρώπινο, αν σκεφτουμε

Ότι ή θέληση τού ανθρώπου, ισως του ανθρώπου του πρώτου στα­

σίμου, και' όπωσδήποτε αυτη του Κρέοντα, εΙναι που τους προσφέ­

ρει βορα τό σώμα του Πολυνείκη. 'Όμως οΙ φαντασιώσεις σχετικα

με τα δρνια μπορεί να γίνουν πιό ακραίες. Μήπως ό φύλακας δεν

μας λέει πως λίγο πρΙν την συλλάβουν την βλέπουν και την ακουν

να θρηνεί πάνω από το. γυμνωμένο πτώμα τού αδελφού της σαν θη­

λυκό πουλι που βλέπει την φωλια του αδεια από νεοσσούς; 'Ένα μι­

κρό βημα ακόμα και' φτάνουμε από την Άντιγόνη-πουλι που εΙναι,

υποτίθεται, ετοιμη να μεταμορφωθεί ή ιδια σε δρνεο που ορέγεται

τις σάρκες του νεκρου. Ή Άντιγόνη που τρέφεται με πτώματα και,

αν δώσουμε μια σεξουαλικη χροια σε αυτην την καταβρόχθιση, ή

Άντιγόνη ταυτοχρόνως νεκρόφιλη καΙ αΙμομίκτρια, ή Άντιγόνη

που μισεί την γέννηση ως αντιγέννηση, μέσα από μια παραληρημα­

τικη ερμηνεία του avTi που φέρει στό δνομά της, τό όποίο μετα­φράζεται πραξικοπηματικά από «πρωτότυπους» ερμηνευτες σε Eva­vτίοv, εχθρά της γένεσης33. ~Aν Όμως Όλα αυτα μοιάζουν λίγο τρα­

βηγμένα, υπάρχουν πάντοτε πιό συνετες απορίες: Ποιός σώφρων

56 ΑΝΤΙΓΟΝΗ

ανθρωπος και πονηρεμένος σκηνοθέτης, που συμβαδίζει με το

πνεύμα τών καιρών, θα δεχόταν πραγματικα να πιστέψει δτι ενα

ανώριμο κορίτσι που το λένε Άντιγόνη θα μπορούσε να ξεσηκωθεί

ενάντια στην απόφαση τού τυράννου και στην συνέχεια, δταν συλ­

λαμβάνεται, να τού βγάλει μια τέτοια γλώσσα, ωστε να τον νικΥισει

στο ιδιο του το πεδίο, το πολιτικό, και να κάνει την πόλη να ερθει

στο πλευρό της και α-Δτον να χάσει κάΘε 'έλεγχο; Τι πιο λογικο από

το να την φανταστούμε αφυλη:η καλύτερα τουλάχιστον φαλλικΥl, αν

Όχι λεσβία, και οπωσδΥιποτε ύστερικη στον ύπέρτατο βαθμό; ΜΥιπως

οι γυναικες, οι κανονικες γυναικες, δεν είναι φτιαγμένες για να

ύπακούουν στον ανδρα:η τουλάχιστον, αν θέλουν να μπούν στο πε­

δίο της πολιτικης, να τον αντιγράφουν πιστά; Και επι τέλους τί γυ­

ναίκα εί~αι αΙΗη που τον ρόλο της τον εγραψε ενας ανδρας και τον πρωτοερμΥινευσε ενας αλλος; ΜΥιπως χρειάζεται να απαντΥισουμε σε

αυτους τους καχύποπτους δτι και η Έλένη τού ΌμΥιρου και τού

Ευριπίδη, η Όφηλία, η 'Ιουλιέτα, η ΚορντΥιλια τού Σαίξπηρ είναι

δημιουργίες ανδρών ερμηνευμένες από ανδρες και δμως είναι γυ­

ναίκες, διότι το ενα φύλο, δσο και αν το απωθΟύμε και αν το ξε­

χναμε, ζει μέσα στο αλλο; Σε αυτες τις δυσκολίες ας προσθέσουμε

μια πολυ πιο μεγάλη. Ή 'Αντιγόνη ανΥικει στους μεγάλους δραπέ­

τες, που τους φθονούμε και τους καταδιώκουμε.

Ύπάρχουν πρόσωπα της γραφης και τού θεάτρου που το κεί­

μενο, η πλοκΥι, 11 σκηνικη δράση μοιάζει να απεργάζεται τον θάνα­τό τους. 'Εξεγερμένοι, οραματιστές, :η απλώς διαφορετικοί, που μια

μηχανΥι, η ζωη η 'ίδια :η αυτο που μας λέει η αφΥιγηση, η πλοκΥι, τσα­

κίζει τις αυταπάτες τους και τα οδηγεί στον θάνατο, στην τρέλλα :η

σε μια παραίτηση που είναι ακόμη χειρότερη. Τσακισμένα, εξουθε­

νωμένα από την γραφΥι, τα πρόσωπα αυτα την ξεπερνούν, καλώντας

μας σΤ11ν απαγορευμένη επιστροφΥι. Είναι οι μεγάλοι δραπέτες. Ό

Δον Κιχώτης, ο 'Άμλετ, ο πρίγκηπας Μύσκιν τού Ντοστογιέφσκι,

ο 'Επισκέπτης τού Μεγάλου 'Ιεροεξεταστη ανΥικουν σ' αυτούς. Ό

Φάουστ και ο Δον Ζουαν, που συσχετίζονται από κάποιους μαζί

τους, μοιάζουν από την αποψη δτι λειτουργΟύν και αυτοι σαν μα­

γνητες για τα αλλα πρόσωπα της αφΥιγησης και γιατί εχουν στοι-

Η ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΗ ΣΑΓΗΝΗ 57

χειώσει το φαντασιακο τών γενεών που ακολούθησαν Τ11ν πρώτη

εμφάνισΥι τους, λειτουργώντας σαν πρότυπα για αμέτρητες σημα­

ντικες και λιγότερο σημαντικες μεταγραφές, από τις όποιεςκά­

ποιες ξεπερνΟύν τα πρώτα εργα. Ή ελξη και η δράση δμως τών

μορφών τις οποίες ονόμασα μεγάλους δραπέτες είναι διαφορετικΥι.

Δεν πρόκειται μόνο για το δτι τα εργα που τους πρωτοπροτεί νουν "' "i::' Ρί' , 'β , , - , " εμειναν α",επεραστα. ~ ναι εΠίσης γιατι _ ρισκονται εκει, περα απο εμας. Για να μιλήσουμε μαζί τους, να τους ερμηνεύσουμε, καλού­

μαστε να βγούμε από τον χρόνο μας και από τον τρέχοντα εαυτό

μας, να αγγίξουμε κάτι που μας ξεπερνα και ταυτόχρονα είναι δ,τι

πιο δικό μας ύπάρχει μέσα μας.

'Η Άντιγόνη αντιπαραβάλλεται συνΥιθως προς τον 'Άμλετ. Είναι

αυτη που αποφασίζει και δρα αμέσως απέναντι σε εκεινον που κα­

θυστερει. 'Η αντίθεση ύπάρχει Όντως, αλλα σε ενα τελείως πρώτο

επίπεδο και βασίζεται σε διάσημους αναγνώστες, ξεκινώντας και

πάλι από τον Hegel, που διάβασαν δμως τα 'έργα σαν θεωρητικοι και δεν είχαν την διάθεση 11 την Ικανότητα να συλλάβουν τα ύπό­γεια ρεύματα τσΟ ύπο-κειμένου, τις ύπαινικτικες οδηγίες προς τον

κάθε μελλοντικό ερμηνευτη που ύποβάλλονται ώστόσο, όπως είπα, από το κείμενο το Ιδιο. Ή Άντιγόνη, που ύποτίθεται δτι στερείται

βάθους, δρα αμέσως και δεν λυγίζει στην ανάκριση. Ό κομμός της,

ώστόσο, το γεγονος ότι θρηνεί για τον γάμο που δεν θα χαρεί και

για τα παιδια που δεν θα κάνει ποτέ, δημιούργησαν σε πολλσι)ς Τ11ν

αισθηση δτι ήταν αταίριαστα με το ηρωικό της ήθος. Ή απάντηση

στην κριτικη αυτη είναι δτι ό θρiΊνoς της ύπάρχει για να αποκαλύ­

ψει το βάθος της και δτι μαλλον το βάθος δεν είναι ποτε η επανά­

ληψη όσων φαίνονται στην δράση. 'Όσο και αν πρέπει να διστά­

ζουμε να αναλύουμε με νεωτερικους 11 σύγχρονους δρους ενα πρό­σωπο τού 50υ αιώνα Π.Χ., μέσα στον κομμο μας αποκαλύπτεται

μια βασανισμένη ψυχΥι, η οποία σπαράζει στα δίχτυα μιας ακραίας

αμφιθυμίας που την κάνει να ύπερβάλλει προς την μία και την αλλη

πλευρα και ετσι την φέρνει πολυ πιο κοντά μας. 'Έτσι, για παρά­

δειγμα, η Άντιγόνη, αν το πολυσυζητημένο χωρίο είναι, όπως πι­

στεύω, γνΥισιο, λέει από την μία πως θα προτιμούσε να δώσει την

58 ΑΝΤΙΓΟΝΗ

ζωή της για τόν αγαπημένο της αδελφό παρ α για τόν ανδρα 11 τα τέ­κνα της -που δεν εχει και δεν θα αποκτήσει ποτε-, αλλα από την

αλλη πλευρα εγκαλεί τόν αδελφό αυτό γιατί την αφάνισε με τόν ολέθριο γάμο του που όδήγησε στην καταστροφικη εκστρατεία τών "Επτα επι Θήβας, στην αλληλοσφαγή του με τόν Πολυνείκη και τε­λικα στόν δικό της χαμό. ΕΙπα Μη δτι πιστεύω πως Ο Lacan εχει δίκιο θεωρώντας την πίστη στόν αδελφό θεμέλιο καΙ προϋπόθεση για την ερωτικη επιθυμία. Θα προσθέσω δτι μνήμη και επιθυμία ξε­τυλίγονται κάτω από τόν αστερισμό της εναντιωματικότητας, δπου αποδοχη και απόρριψη, νείκος καΙ φιλότης διαπλέκονται σε ενα παιχνίδι τού οποίου ή εκβαση δεν εΙναι δεδομένη.

'Όπως ή ατέλεια της Άντιγόνης εΙναι τό βάθος της, ετσι και 11 καθυστέρηση τού 'Άμλετ, πού, μεταξυ αλλων, τού κόστισε την υπο­τίμηση ΤΟ{ί Τόμας ~Eλιoτ και την διάγνωση περι ομοφυλοφιλίας τών Freud και Jones, εΙναι ή ερωτικη δύναμή του. Καθυστερώντας Ο 'Άμλετ ανοίγει ήγεμονικα για την Ευρώπη και για τόν κόσμο μια νέα επικράτεια της εσωτερικότητας. ~ Α ν αργεί να δώσει λύση με τό σπαθί του, δεν εΙναι συτε γιατί εΙναι δειλός ουτε βέβαια γιατί, δπως προσπάθησε να υποστηρίξει χωρις μεγάλη επιτυχία ο ίδρυτης της ψυχανάλυσης, ταυτίζεται με τόν αΙμομίκτη και αδελφοκτόνο τύ­ραννο, τόν θείο του, στην επιθυμία να σκοτώσει τόν πατέρα. 'Η κα­θυστέρηση οφείλεται στό δτι ο αγώνας θα δοθεί δχι πια μόνον και τόσο εξω από αυτόν, αλλά, δπως αργότερα καΙ στους ντοστο­γιεφσκικους ηρωες, ας πούμε στόν Ντιμίτρι Καραμάζωφ, μέσα στην ψυχή του. Τό κατόρθωμα τού Δανού δεν εΙναι οΙ σπαθισμοι που θα ανταλλάξει στό φινάλε με τόν Λαέρτη, αλλα τό γεγονός δτι στήνει μια θεατρικη παράσταση μέσα στην παράσταση για να δο­κιμάσει την αλήθεια τών λόγων τού φαντάσματος καΙ να πιάσει την ψυχη τού διαβολικού Κλαύδιου -και τού υποκρι τη θεατη- στην ποντικοπαγίδα. ποια εΙναι ή πλοκη τού εργου που θα παίξουν οΙ σκηνοθετημένοι από τόν Δανό πρίγκηπα ηθοποιοί; Τίποτε στην ουσία παραπάνω από δσα ηδη γνωρίζουμε από τα λόγια τού φα­ντάσματος. ποια εΙναι ή διαφορά; ΕΙναι δτι τώρα δσα λέγονται δεν εΙναι πια τα λόγια που ερχονται να αποκαλυφθΟύν υπερφυσικα

Η ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΗ ΣΑΓΗΝΗ 59

από τόν αλλο κόσμο, αλλα ενα θεατρικό κείμενο που αΙχμαλωτί­

ζει τό υπερφυσικό και τό κατεβάζει ανάμεσα στους ανθρώπους

κάνοντας τόν δαίμονα-βασίλια να τραπεί σε φυγή. Άπό τό όραμα στό εργο: Ή τεράστια αυτη διαδρομή, αυλακωμένη από αγωνίες,

αυτοκατηγορίες, αναστολές, δλα τα στοιχεία που συνθέτουν τον αγώνα τού ανθρώπου με την ψυχή του και τόν κόσμο, εΙναι τό απο­φασιστικό στοιχειο ΠΟΙI μετρά καΙ εξηγεί την καθυστέρηση τού

'Άμλετ.

Τό εργο τελειcbνει. Ή αΤθουσα της αυλης της Έλσινόρης, δπου

διαδραματίσθηκε 11 μονομαχία τού Δανού με τόν Λαέρτη και Ο θά­νατος τών δύο τους και τού Κλαύδιου απο τό Τδιο φαρμακωμένο

σπαθι και της Γερτρούδης από τό φαρμακωμένο μαργαριτάρι που εριξε στο ποτήρι τού κρασΙΟύ Ο Κλαύδιος, εΙναι τώρα στρωμένη με πτώματα. 'Η σύλληψη τού Hegel σχετικα με τις δύο αντίπαλες δυ­νάμεις που αλληλοσυντρίβονται στην Ά yτιγόyrι μοιάζει να βρίσκει

και στόν "Άμλετ την επιβεβαίωσή της. Ό 'Άμλετ από την μία, Ο Κλαύδιος α.πό την αλλη. Τό κράτος της Δανίας ετοιμο για τό επό­μενο βημα. Μπαίνει Ο Φόρτεμπρας, Ο τολμηρός ξένος που θα το κυβερνήσει. Διατάζει τέσσερις λοχαγούς του να σηκώσουν τό σώμα

τού νεκρού "Αμλετ ψηλά, δπως άρμόζει σε εναν νικητή, «γιατί, αν εΙχε ανεβεί στόν θρόνο, θα αποδεικνύονταν μεγάλος βασιλιάς». Ή

Ισότητα μέσα στην συντριβη καταργείται από αυτο το άπλό θεα­τρικό εφέ. Τό κορμι υψώνεται παντοτινό μνημείο τού θεατρικού

εφήμερου. 'Ομοβροντίες ηχούν στό πέρασμά του. Ό πρίγκηπας νε­

κρός νικητής. Άλλα για ποια νίκη τού 'Άμλετ μιλάμε; Για την νίκη

ενάντια στόν σπουδαίο ξιφομάχο, τόν αφελη Λαέρτη; Για τό ξεπέ­ρασμα τών παγίδων που τού εστησε ο θείος του; Ή μi!πως για τό εργο που νίκησε τό μίασμα, τό οποίο ση1ν σαιξπηρικη γλώσσα λέ­

γεται σήψ'll, της Δανίας; ΔΕν μιλάμε πια για την ΠΟΥτικοπαγίδα. Ή

νίκη τού 'Άμλετ εΙναι Ο "Άμλετ.

Αυτό που τρομάζει και Τσως εξαγριώνει στα πρόσωπα της Άντι­

γόνης, τού Δόν Κιχώτη, τού 'Άμλετ και τού Μύσκιν εΙναι ενα εΙδος θεμελιακης θετικότητας που κρύβεται πίσω από την εξωτερικα σκανδαλώδη, ε'ίτε προκλητικη και εΙρωνικi!, συμπεριφορά τους. Σε

60 ΑΝΤΙΓΟΝΗ

εναν κόσμο που κυριαρχείται από την ενόρμηση τού θανάτου καΙ

στερεϊται τών δρόμων που θα μπορούσαν να προσφέρουν στην ψυχη μια απελευθερωτικη επιστροφη στΙς πηγες της ζωης, με την πιό

σωματικη καΙ αρα την πιό πνευματική τους διάσταση, τό θετικό

πρόσωπο καθίσταται περίπου ανυπόφορο: Στόχος της λοιδορίας, της υπόσκαψης, της πλαστογράφησης ε'ίτε της υποψιασμένης υπερ­έρμηνείας μας, που κάπου βαθια σημαίνει πως ά.πλώς θα Υπαν κα­λύτερα για μας τέτοια πρόσωπα, αν όχι να καούν στην πυρά, πράγ­μα ακομψο, τουλάχισJον να επιστρέψουν στό βασίλειο μιας ηλι­θιότητας χωρΙς εΙσαγωγικά. 'Ένα από τα πιό ευγλωτα κείμενα ένός δυνατού καλλιτέχνη για την τέχνη του πάνω στό θέμα αυτό είναι τό κείμενο τού κορυφαίου σκηνοθέτη τού 'ΑμλετκαΙ τού ληρ, τού Ρώ­σου Γκριγκόρι Κόζιντσεφ που εχει τον ευγλωττο τίτλο 'Ο χώρος της

τραΥωδίας34. ΧωρΙς να θέτει καν σε συζήτηση την δεδομένη γι' αυτόν σχέση της αρχαίας έλληνικης τραγωδίας με την ελισαβετιανή, καΙ πιθανότατα χωρΙς να γνωρίζει τΙς απόψεις τού Freud για την υπο­τιθέμενη αΙμομικτικη σχέση Τljς Κορντήλια με τόν Αήρ, Ο Κόζι­ντσεφ σκιαγραφεί την σαιξπηρικη ηρωίδα με λόγια που θα μπο­

ρούσαν να ταιριάζουν σχεδαν απόλυτα καΙ στην δμοια αφοσιωμέ­νη στόν πατέρα καΙ δμοια απροσάρμοστη 'Αντιγόνη.

«οι 'ίδιες οΙ κινήσεις της Κορντήλια, Ο ρυθμος στόν όποίο ζεϊ πρέπει να είναι διαφορετικα από δλους αυτους που την περιβάλ­λουν. Είναι ενα ον διαφορετικης ράτσας, με μια διαφορετικη φύση καΙ μια διαφορετικη εμφάνιση. Πώς θα μπορούσε να ορίσει κανεΙς την ουσία αυτης της διαφορας, μιας διαφορας που δεν θα πρέπει να αποδειχθεί, γιατί είναι προφανής; ... Είναι πάντοτε ελεύθερη, ακόμα καΙ στΙς πιό τρομακτικες γι' αυτην στι γμες θα επρεπε να είναι ελεύ­θερη. Άκόμη καΙ όταν απειλείται με εκτέλεση δεν πέφτει στα πόδια κανενός καΙ δεν φιλάει την γη. Ή κανονική της κατάσταση είναι μια ελευθερία όχι επιλεγμένη αλλα εμφυΤΎj». ΚαΙ, λίγο πιό κάτω, προ­σθέτει: «Ή Κορντήλια δεν σκέφτεται την ανταρσία. Τέτοιες σκέψεις δεν θα χωρούσαν στό κεφάλι της. 'Αλλα είναι από μόνη της μια ανταρσία, χωρισμένη από τους αλλους με την φυσικότητά της» (69-

70). Ή φυσικότητα όμως σε μια πρώτη φάση φοβίζει. 'Η θετικότη-

Η ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΗ ΣΑΓΗΝΗ 61

τα, εμφορτη από την ενόρμηση τού ερωτα, φαντάζει σαν πρόκληση

σε εναν κόσμο που ζεϊ η φυτοζωεί κάτω από τόν αστερισμό τής αρνη­

σης καΙ τού θανάτου. Αυτός που δεν μασάει τα λόγια του καΙ λέει

όσα οΙ αλλοι κρύβουν φρόνιμα στα βάθη της ψυχης τους προκαλεί

φόβο. Δεν είναι αυτός που απομακρύνεται από τό κοπάδι. Ένώ

δμως τολμα καΙ μένει ακίνητος στην επικίνδυνη θέση του, τό κοπά­

δι νιώθει τό πελέκι της εξουσίας να αΙωρείται πάνω από τό κεφάλι

του καΙ απομακρύνεται. Μένει μόνος του. Και από την στιγμη που

θα επιβεβαιωθεί η μοναξιά του, αρχίζει τό παιχνίδι της αντίστροφης

διαλεκτικης. Το μοναχικό πρόσωπο αρχίζει να λειτουργεί σαν μα­

γνήτης. 'Ένας ενας, πολυ λίγοι στην αρχή, τολμούν να τόν πλησιά­

σουν, συχνα πληρώνοντας με την θέση τους, αν όχι με την ζωή τους.

Τό μοναχικό, διαφορετικό ον εχει ανοίξει τόν δρόμο για τό αλλού

καΙ αυτοί, διστακτικά, μέσα στό μισοσκόταδο μιας συνείδησης που

υποπτεύεται μονάχα τό φώς, τολμούν να τό ακολουθήσουν. Στ1Ίν

Άντιyόνrι o~δρόμoς αυτός είναι τό μυστικό μονοπάτι τού Διονύ­

σου. 'Ένας δρόμος, ενα ποτάμι, ενας στρόβιλος. που θα τους πάρει

μαζί του από τόν πρωτο 6')ς καΙ τόν τελευταίο.

ΕΤναι α)ρα να αναρωτηθούμε. Σε ποιό κοινό απευθύνονται οΙ

σκέψεις αυτές; ~H αλλιώς ποιό μπορεί σήμερα να είναι τό κοινό

της τραγωδίας; Ή απόλυτη απαισιοδοξία θα μπορούσε να εχει πολ­

λα καΙ πειστικα επιχειρήματα. οι τραγικοΙ καΙ γενικότερα τα κλα­

σικα έλληνικα γράμματα δεν βρίσκονται πια στην θέση που ηταν

όταν ό Hegel αισθανόταν αυτονόητο να πεϊ ότι γνωρίζει σχεδόν όλα τα έλληνικα αριστουργήματα καΙ συστήνει στους πάντες να

προσπαθήσουν να κάνουν τό 'ίδιο. οι, κλασικοΙ καΙ οΙ ανθρωπι­

στικες σπουδες εχουν πάψει από καιρό να αποτελούν τόν κορμό της

παγκόσμιας εκπαίδευσης. ΚαΙ η παγκοσμιοποίηση, η εργαλειαΚ'η

σκέψη καΙ η λατρεία τού χρήσιμου δίνουν ενα ακόμη πλήγμα σε μια

κουλτούρα που από τόν Άριστοτέλη τών Πολιτικών ως καΙ τόν

'Όσκαρ Γουάιλντ διακήρυσσε ότι «κάθε τέχνη (καΙ κάθε σκέψη επί­

σης) είναι αχρηστη (useless)>> η περιττη, λέξη που σημαίνει ταυτο­χρόνως τό αχρηστο αλλα και τό υψηλό. 'ΈμειναΥ οΙ παραστάσεις

αρχαίου δράματος στην 'Ελλάδα καΙ τόν κόσμο. Για την πατρίδα

62 ΑΝΤΙΓΟΝΗ

μας οΙ παραστάσεις αυτες εφεραν την μν'ήμη μιας περιπέτειας που

αποτέλεσε κεντρικο γεγονος για την πνευματικη και καλλιτεχνικη

ζωη τού τόπου. Πρόκειται για την Ιστορία τού πώς οΙ παραστάσεις

αυτές, που ξεκίνησαν μέσα σε ενα πνεύμα μιμητισμού τών διεθνών

θεατρικών καΙ γενικότερα καλλιτεχνικών εξελίξεων τού ευρωπα·ί­

κού χώρου, κατέληξαν να λειτουργ'ήσουν σαν ενα επιτυχημένο πεί­

ραμα που συνέδεσε τους διεθνείς προβληματισμους και τους ιθα­

γενείς κώδικες. Πείραμα το όποίο απέφερε μια πολύμορφη ελληνικη , σχoλi) ερμηνείας τού αρχαίου δράματος και -μέσα από την δύσκο­

λη πορεία τών μεταφραστικών δοκιμών- μια εγκυρη αποψη για την

γλώσσα τό)ν παραστάσεων. 'Ήδη Όμως στον πρόλογο επισημάνα­

με Ότι οΙ παραστάσεις αρχαίου δράματος εχουν εδώ καΙ καιρο σε

μεγάλο βαθμΌ διαρρήξει τους δεσμούς τους με Τι1ν μνήμη, τo'~ς κώ­

δικες και τα κείμενα. Μέσα από κοινοτοπίες για κάποια υποτιθέ­

μενη «σωματικη γλώσσα» τού θεάτρου, που προφανώς διατείνεται

Ότι το μυαλό καΙ η ψυχη τού ανθρώπου δεν εχουν τίποτε να κά­

νουν με το σώμα, εχει παραχθεί με τΙς ευλογίες κάθε κατεστημένου

ενα καλόγουστο και πιο συχνα κακόγουστο ειδος ακίνδυνου καΙ

απολΙΤΙΚΟύ χοροδράματος, κατάλληλο για εξαγωγη στους ασχε­

τους καΙ κατανάλωση από τους απολιτικούς. Άπέναντι ώστόσο σε

Όλες αυτες τΙς δυσοίωνες παρατηρήσεις, υπάρχει καΙ ό αντίλογος.

Το τραγικο δεν χάνεται από την ζω'ή μας. τα διάφορα τέλη, τού

ανθρώπου, τού Ιερού, τού δημιουργού, αποδεικνύονται αυταπάτες

η φενάκες. ΟΙ ισοπεδωμένες από την πλύση εγκεφάλου της κατα­

νάλωσης και τών μέσων κοινωνίες μας αιφνιδίως μεταμορφώνο­

νται, εστω και μερικώς, εστω και μέσα σε μια σύντομη αστραπ'ή, σε

κάτι που θυμίζει λαό η κοινωνία πολιτών. Και οΙ νέοι ανθρωποι δεν

ανταποκρίνονται ύποχρεωτικα στα καλούπια αυτών πού τσι)ς κο­

λακεύουν η τους τρομοκρατούν για να τους εκμεταλλευτούν. Μέ­

σα στον κόσμο μας συνεχίζουν να υπάρχουν οΙ ρωγμες που αφ'ή­

νουν να διαφανεί ενα δυνάμει nOiJ, αν δεν μπορεί να αποτελέσει

υπόσχεση ανάκαμψης, λειτουργεί τουλάχιστον σαν δαίμονας που

υποσκάπτει τους μονόδρομους της απανθρωπίας. Ή υπόσκαψη

αυτη τών μονόδρομων ανοίγει παρακαμπτ'ήριες, αφ'ήνει κάποια ξέ-

Η ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΗ ΣΑΓΗΝΗ 63

φωτα Όπου μπορούμε να διακρίνουμε τΙς μεγάλες σκιες να επανα­

κάμπτουν σε πείσμα τών διαταγμάτων που εδώ καΙ αΙώνες ζητούν

να τΙς θάψουν ζωντανες η νεκρές.

Ή δεύτερη αυτη 'Αντιγόνη μου περιλαμβάνει και μια νέα μετά­

φραση. Έξηγώ με συντομία την αλλαγη αυτή. Ή πρώτη μου μετά­

φραση αποτελούσε και μία -ακόμη- παρέμβαση στο διαβόητο με­

ταφραστικο ζ'ήτημα το όποίο στην διάρκεια τού 200ύ αιώνα μετα­

τράπηκε πολλες φορες ακόμη και σε πολιτικο με αποκορύφωμα τΙς αΙματηρες συγκρούσεις τών Όρεστειακών35 • ΟΙ βασικες θέσεις από

τις όποίες εκκινούσα παραμένουν για μένα και σ'ήμερα ορθές. Ή

πρώτη εχει να κάνει με το Ότι η ελληνικη γλώσσα ειναι από τις πιο

συντηρητικές, δηλαδη τις πιο αργες στο ξετύλιγμά τους μέσα στον

χρόνο. Πάρα πολλες λέξεις τού 'Ομηρου, τού Ευριπίδη και πολυ πε­

ρισσότερο τών Ευαγγελίων επιβιώνουν στην σημερινη γλώσσα μας,

σε τέτοιο βαθμο που τα πρωτότυπα να ει ναι πολλες φορες πιο βατα

από κάποιεs ακραίες λα·ίκίζουσες μεταφράσεις τού πρώτου ημίσεως

τού περασμένου αιώνα. Συνέπεια της αργης αυτης εξέλιξης είναι Ότι

στον καθημερινο και τον γραπτό μας λόγο συνδυάζονται, χωρΙς

καν να το αντιλαμβανόμαστε, λέξεις απ' δλα τα στάδια της εξέλι­

ξης της ελληνικης. Στον χώρο της λογοτεχνικης εκφρασης το γλωσ­

σικο αυτο δεδομένο εχει σαν συνέπεια το δτι σε μία καΙ μόνη στροφή

η σε εναν και μόνον στίχο ενος ποιήματος μπορούν να συνυπάρ­

χουν λέξεις τού Όμ'ήρου, τών Ε'υαγγελίων, τού δημοτικού τραγου­

διού καΙ της καθομιλουμένης. Μια μακρα ποιητικη παράδοση, που

ξεκίνησε με τον Άνδρέα Κάλβο, εξελίχθηκε με τον Παπαδιαμάντη

και τον Καβάφη καΙ αποκορυφώθηκε με τους υπερρεαλιστες

Έμπειρίκο, Έγγονόπουλο καΙ Έλύτη, αξιοποίησε με θαυμαστα

αποτελέσματα αΙJτην την γλωσσικη δυνατότητα της ελληνικης. Και

η παράδοση αυτη βρηκε, με μεγάλες αντιστάσεις, σιγα σιγα τον δρό­

μο της καΙ στΙς μεταφράσεις τού αρχαίου δράματος, αρχίζοντας

από μια μετάφραση της 'ΑΥτιγόνης από τον Γιάννη Ρίτσο καΙ τον

Τάσο Λιγνάδη, η όποία, παρα τΙς εν μέρει βάσιμες κριτικες που τό­

τε δέχθηκε, διατηρεί για μένα μια πρωτοπορειακη σημασία. Τέλος,

υπάρχει ενα ακόμη πολυ σημαντικο δεδομένο. τα ιδια τα αρχαία

64 ΑΝΤΙΓΟΝΗ

ελληνικα (Ως γλ(6σσα, καΙ ειδικα τα εργα τών τραγικών δπως τα

προφέρουμε σήμερα, διατηρούν μια εξαιρετική ακουστική γοητεία

που μπορεί να εχει καΙ σκηνικα αποτελέσματα. Ή αργή δμως καΙ

συνεχης εξέλιξη της γλώσσας μας καΙ οΙ εμπειρίες πο',) είχα με θε­

ατρικους πειραματισμους στήν χρήση της αρχαίας και αλλων κλα­

σικών γλωσσ(Όν, για παράδειγμα, η πολυ ενδιαφέρουσα συνεργα­

σία μου με τόν Θίασο Σόπαναμ της Ίνδικης Κέραλα καΙ με τήν Θε­

ατρική Λέσχη Βόλου τό 1990-1991 καΙ τα σημαντικα πειράματα τού 'Άρη Ρέτσου, με επεισαν δτι η αναντίρρητη αυτή δραστικότητα καΙ

γοητεία των αρχαίων τραγικών κειμένων δεν θα επρεπε να όδηγή­

σει σε μια γενίκευση της θεατρικης τους χρήσης. Κάτι τέτοιο θα σή­

μαινε κατα τήν γνώμη μου η)ν θυσία τού νοήματος που υποχρεω­

τικα θα ξέφευγε από Γην μεγάλη πλειοψηφία τού κοινού και την με­

τατροπή, για να χρησιμοποιήσω φροϋδικους δρους, τού γλωσσικα

οικείου σε ανεπανόρθωτα ανοίκειο, με αποτέλεσμα δχι τό γόνιμο

παραξένισμα, αλλα την αΙσθηση ότι η τραγική μας κληρονομια ανή­

κει τελικα στόν χώρο τού εξωτικού. Άπα την αλλη πλευρά, (Ωστό­

σο, η ανάγνωση τού αρχαίου κειμένου με επεισε δτι Ο τραγικός λό­

γος fJταν fιδυσμένoς, δηλαδη δχι απλώς στολισμένος και εξωραϊ­

σμένος, αλλα διαφοροποιημένος ανάλογα με τα επίπεδα τού εργου

-διάλογοι, χορικά, κομμός, αγγελικη ρήση- καΙ τό Μος τών προ­

σώπων. Ή γλώσσα, για παράδειγμα, τών αρχαίων χορικών είναι

εντονα πεποιημένη καΙ διαφορετικη από τόν τότε πεζό λόγο, δπως

τηρουμένων τών αναλογιών καΙ η γλώσσα τού Κάλβου καΙ τού

Έμπειρίκου από αυτόν της δικης τους εποχης, ενώ ενας βασιλιας

δεν μιλα δπως ενας αχρείος φύλακας. Έπί πλέον, ιδίως τα χορικα

χαρακτηρίζονται από ενα Ισχυρό μεταφορικό στοιχείο καΙ μια εντο­

νη και συχνα ειρωνικη αμφισημία, κάτι που χανόταν καΙ συνεχίζει

να χάνεται από τήν γαλλικης «καρτεσιανης» εμπνεύσεως μανία

πολλών μεταφραστών να αναλύουν καΙ συνεπώς να απονευρώνουν

τα πάντα.

Όδηγημένος από τΙς Ιδέες αυτες βάσισα τήν μετάφρασή μου

στόν αμεσο διάλογο με τό κείμενο, στην γλωσσικη πολυμορφία και

ακόμα στην προσπάθεια να σωθούν πολλες λέξεις που υπηρχαν στα

Η ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΗ ΣΑΓΗΝΗ 65

αρχαία καΙ συνέχιζαν να είναι ζωντανες στην δική μας σημερινή

γλώσσα. Ή αμφίσημη λέξη δεινά τού πρώτου στασίμου της 'Αντι­

γόνης, για παράδειγμα, διατηρεί καΙ σήμερα μέγα μέρος της αρχαίας

αμφισημίας, ετσι που η ανάλυσή της να την ευνουχίζει: Δεινό είναι

καΙ σήμερα τόκακό (τα δεινά τού πολέμου), αλλα καΙ τό πολυκαλό

(δεινός ρήτορας), τό τρομερό με δλες τΙς θετικες καΙ αρνητικές του

αποχρώσεις. Ή μεταφραστικη αυτη γραμμη απέδωσε κατα ίην γνώ­

μη μου ενδιαφέροντα αποτελέσματα στα χορικα που καταφέρνουν

να δίνουν μια αΙσθηση τελείουργικού 11 λειτουργικού δράματος που, όπως εξήγησα πιό πάνω, εκφράζει μια σημαντικη διάσταση

της τραγωδίας. Αυτός είναι καΙ Ο λόγος που οΙ αλλαγες στα χορικα

στην δεύτερη εκδοχή που παρουσιάζω τώρα είναι ελάχιστες. Άντί­

θετα, σε δ,ίι αφορα την γλώσσα τών διαλογικων επεισοδίων και'

τού κομμού, τού θρήνου της ηρωίδας, μια σειρό. από κατοπινες

εμπειρίες και διαπιστι6σεις με όδήγησαν σε αρκετα σημαντικες

αλλαγές.

'Η νέα μου μετάφραση ερχεται στήν συνέχεια τριών νέων για μένα στοιχείων: Τό πρώτο fJταν μια λίγο πολυ σταθερή συνεργασία

με ηθοποιους με αντικείμενο τήν θεατρική ερμηνεία αρχαίων κει­

μένων, που όδήγησε σε μια σειρα παραστάσεων οί οποίες περιέλα­

βαν τήν σκηνοθεσία μου δύο εκδοχων της 'Ορέστειας, δύο τών

ΒακχώνκαΙ μια σειρα από εργαστήρια με θέμα τα αποσπάσματα τού

ΑΙσχύλου και τήν 'Αντιγόνη. Τό δεύτερο fJταν μια συνεχης προ­

σπάθεια μετάφρασης αρχαίων δραμάτων τού Σοφοκλη καΙ τού

Ευριπίδη στα ελληνικα καΙ τα αγγλικα με αμεσο στόχο να τα εκφέ­

ρουν ανθρωποι στήν σκηνή. ΚαΙ τό τρίτο, η συνάντησή μου με τό

εργο ανθρώπων σαν τόν Μίνωα Βολανάκη καΙ τόν Γιώργο Χειμω­

νά, η οποία πλούτισε τους προβληματισμούς μου για ίό μεταφρα­

στικό εργο. Τό πιό βασικό Ισως στοιχείο από τήν εμπειρία αυτη

ηταν μια νέα αΙσθηση για τό τί από τόν λόγο αντέχει καΙ ίί δεν αντέ­

χει τό σανίδι της σκηνης. Ό αναγνώστης δεν θα πρέπει να καταλά­

βει τήν αναζήτηση αυτη μιας αποτελεσματικης θεατρικα φυσικότη­

τας σαν τήν υποταγή στό καθημερινό, τό αυτονόητο καΙ μάλιστα

στην τηλεoΠίLκή τους εκδοχή, που σήμερα θριαμβεύει εχοντας εΙσβά-

66 ΑΝTlΓΟΝΗ

λει απροσχημάτιστα και στό θεατρικό πεδίο. Τό ενδιαφέρον από την

συνεργασία με ηθοποιούς, τουλάχιστον αυτσυς που παραμένουν

διαθέσιμοι να απορήσουν και να προβληματιστούν, είναι η εκπλη­

ξη. Λέξεις που μοιάζουν γοητευτικες στην ανάγνωση χάνουν την δύ­

ναμή τους στην ζωντανη εκφορά. 'Άλλες που μοιάζουν δύσκολες και

επικίνδυνες αποδεικνύονται σκηνικα δραστικές. Έκφράσεις που

μοιάζουν δραματικες καταλήγουν να παράγουν κωμικό αποτέλεσμα

και τό αντίστροφο. Και βέβαια οΙ λέξεις δεν αιωρούνται μΌνες τους.

Ήθογραφούν ενα πρόσωπο, εντάσσονται στόν ρυθμό ενός χορι­

κού, λειτουργούν δηλαδη σαν ψηφίδες τού μωσα'ίκού που είναι τό

κείμενο στό όποϊο ό ηθοποιός καλείται να αντιδράσει. ~Aν μπορώ

να εκφράσω τόν κεντρικό πυρήνα της νέας μου προσπάθειας, θα

ελεγα δτι πρόκειται για μια απόπειρα διαλόγου με ενα κείμενο που

μένει ζωντανό γιατί από την πρώτη ωρα που τό εγραψε ό τραγικός

είχε αυτό ακριβώς τόν σκοπό. Να ζήσει και να αναπνεύσει επάνω στην σκηνή, ερμηνευμένο από θεατρικα ισχυρούς, ευαίσθητους και

σκεπτόμενους ηθοποιούς. ΔΕν είμαι εγω που θα κρίνω τό αποτέλε­

σμα. Σε κάθε περίπτωση, ανάλυση και μετάφραση είναι συμπτώ­

ματα της αδιάπτωτης γοητείας που συνεχίζει να μΟύ ασκεί αυτό

που είναι τό κείμενο ενός εργου και τό πολυ πραγματικό για μένα φάντασμα ενός κοριτσΙΟύ που δεν χρειάζεται να εξεγερθεί γιατί

είναι η εξέγερση από μόνο του. ~Eχoντας ζήσει καΙ με τα δύο από τα χρόνια της πρώτης εφηβείας μου, εχοντας σφραγιστεί από τό

επικίνδυνο παράδειγμα αυτης που αναλώνεται προσπαθά)ντας να

ενώσει τα εχθρικα και τα χωρισμένα, γράφω αυτες τις γραμμες για

δσους, λίγους η πολλούς, επιμένουν να πιστεύουν δτι η σκέψη και

η συγκίνηση, η ερευνα και η καλλι τεχνικη δημιουργία μπορούν να

τολμήσουν μια δύσκολη και πάντα εκκρεμη συνομιλία.

Γιάγκος Άνδρεάδης - Γενάρης τού 2008

Η ΕΠΙΚΙΝΔγΝΗ ΣΑΓΗΝΗ

Σημειώσεις

Ι Μετ. Φώντα Κονδύλη, Δωδ(uνη, ΆθΊ'ινα, 1988.

2 Les Antigones, μετ. Ph. Blanchard, nrf, Gallimard, Παρίσι, 1987. 3 Βλ. στο παρον σ. 77 καΙ σημ. 4 καΙ 5, καθως καΙ σ. 79 καΙ σnμ. 12. 4 L,es Antigones, G. 39.

67

5 Μετ. G. Jarezyk - P.J. Labarriere, nrf, Gallimard, Παρίσι, 1993, σ. 632. 6 Mythe et tragedie en Grece ancienne, Παρίσι, 1977, σ. 34.

7 «Sophocles' praiseof man and the conflicts of Antigone»,Aιian, 3.2., 1964, σ. 46. ΤΟ σύντομο αυτο μελέτημα ανοιξε τον δρόμο για την ανάδειξΎ] απο τον

Segal τού αλόγου και τού διονυσιακού στοιχείου στην 'ιί ντι Υόνη στο έργο του Tragedy and CΊvilization, an Interpretation ΟΙ Sophocles, Καίμπριτζ, 1981, εναν

χρόνο αφότου ύποστΊ'ιριξα 111ν διατριβή μου στην &ole des Hautes Etudes με τίτλο Dionysos et lα Mania dans Ι' Antigone de Sophocle, Παρίσι, 1980.

8 How to stage Greek Tragedy today, The University of Chicago Press, Σικά­γο και Λονδίνο, 2007, σ. 86.

9 G. S. KIRi{ J. Ε. RA ΥΕΝ Μ. SCHOFIELD, Προσωκρατικοι φιλόσοφοι,

μετ. Δ. Κούρτοβικ, ΜΙΕΤ, ΆθΊ'ινα, β' εκδ., 1990.

ΙΟ Esthetique, Π, μετ. S. Jankelevitch, Flammarion, Παρίσι, 1979, σ. 314. 11 Βλ. την ενδιαφέρουσα ανάλυσΎ] τiiς NICOLE LORAUX, τα τέκνα της

Άθηνάς, επιμέλεια Γιάγκος Άνδρεάδnς, Λιβάνnς, ΆθΊ'ινα, 1992, σ. 27 σχε­τικα με τον μύθο.

12 Livre VI!, L' ethique de lα psychanalyse, Seuil, Παρίσι, 1959-1960.

13 Στο The Soul ΟΙ Tragedy, Essays οπ Athenian Drama, V. Dedrick - S.M.

Oberhelman, The University of Chicago Press, Λονδίνο και Σικάγο, 2005. 14 «Fron Antigone to Joan of Ark», Helίos, 31, σ. 51-62.

15 ΗσαγωγΥ! Δ. Παπαευθυμίου, μετ. Β. Μαλισόβα-Χατζοπούλου, Άθ'ήνα,

Μεταίχμιο, 2007.

16 Antigone, La parente entre vie et mort, Paris EPEL, 2003.

17 Livl'e VI!, L' ethique de Ια psychanalyse, δ.π., σ. 308.

18 ΒΑΣΙΛΗΣ ΚΑΨΑΜΠΕΛΗΣ - ΜΑΡΙΑ ΚΟΥΝΤΖΑ, «Άντιγόνη η ή απόφασΎ]

τού θανάτου», Άνακοίνωση στο Διεθνες Συνέδριο τiiς Έλληνικiiς Έται­

ρείας Ψυχαναλυτικfjς Ψυχοθεραπείας για την Ψυχανάλυση και τον Μύ­

θο, ΆθΊ'ινα, υπο εκδοσιν.

19 La violence et le sacre, Grasset, Pluriel, Παρίσι, 1972, «La crise sacrifi­cielle», σ. 63-104.

68 ΑΝΤΙΙΌΝΗ

20 Β. Μ. W. ΚΝΟΧ, The Heroic temper, Μπέρκλε'ί-Λος 'Άντζελες, 1964. Για τον συγγραφέα, Ο ηρωας είναι αυτος που δεν εικει, δεν υποχωρεί μπροστα

στην μοίρα του.

21 Dionysos. Histoire du culte de Bacchus, Παρίσι, 1951.

22 Βλ. και πιο κάτω, σ. 105, σημ. 1. 23 Ευμενίδες, 990. Για το πρόσωπον με την εννοια τού προσωπείου βλ.

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ, Πολιτικα, 1449α, 36 και αλλού. 24 Για μια εiJστοχη ανάγνωση τού αποσπάσματος τού Ήρακλείτου σε σχέ­

ση με την 'Αντιγόνη πρβ. C. KERENYI, Dionysos und das Tragίsche ίπ der

Antigone, Frankfurter Studien zur Religion und Kultur der Antike, 13, ed.

Walter Otto, Frankfurt a. Μ.: Vittorio Κlostermann, 1935. 25 Στον νΙωνα, 558, τού Ευριπίδη ή φράση λέγεται απο τον Ξούθο, Ο οποΤος εχοντας εξαπατηθεί απο τον Άπόλλωνα με την βοήθεια τού ΟΕρμη και τού

Διονύσου θεωρεί δτι είναι 6 πατέρας του θε'ίκου νόθου του Φοίβου, του 'Ίω­να. 'Αν εδώ ο στίχος εχει και κάποια κωμικη χροιά, στις Βάκχες, 924, τα λό­για λέγονται από τον Διόνυσο που σαρκάζει το παραλήρημα και τις παραι­

σθήσεις τού Πενθέα και ετοιμάζεται να τον οδηγήσει στον διασπαραγμό. cH διπλi] κωμικη και τραγικη χρήση τού στίχου δίνει ακόμη περισσότερο τ6

πλαίσιο τών Έλευσινίων τελετουργιών στις όποιες fι φράση παρέπεμπε.

26 C. ΚERENYI, Dionysos, Archetypal Image o/Indestructible Li/e, αγγλ. μετ.

R. Manheim, Princeton υnίν. Press, Routledge, Λονδίνο, 1976,42 Α και 42 Β.

27 ΠΑ ΥΣΑΝΙΑ, Φωκικά, 29, 3. 28 LesAntigones, σ. 73-74. 29 PATRICIAEASTERLING (editor), Cambridge University Press, 1997, FIONA MACΚINTOSH, «TIagedy ίn PerfoImance: Nineteenth and twentieth

century pΓOductions», σ. 309. 30 Βλ. Γ. ΑΝΔΡΕΑΔΗ, Για τον Κώστα 'Αξελό, Πλέθρον, Άθήνα, 1992, σ. 10

και σημ. 2. 31 Denoel-Gonthier, Παρίσι, 1981,2 τόμοι, σ. 165.

32 Les Antigones, 40, σημ.1. 33 Βλ. πιο κάτω στο ανα χείρας μελέτημά μου τις θέσεις τού Benardette,

σ. 104 και 137, σημ. 21. 34 The Space ο/ Tragedy, The diary ο/ α film director, πρόλογος Peter Brook,

αγγλ. μετ. Μ. Mackintosh, Heinemann, Λονδίνο, 1977. 35 ΓΙΑΓΚΟΣ ΑΝΔΡΕΑΔΗΣ (έπιμ.), Στα ιχνη τού Διονύσου, Παραστάσεις

αρχαίας τραγωδίας στην Έλλάδα, 1867, Σιδέρης, Άθήνα, 2005, ΑΝΝΑ ΜΑ Υ­ΡΟΛΕΩΝ, «Σύντομο χρονολόγιο τών παραστάσεων», σ. 112.

Ή Άντιγόνη, ή πολιτικη , ( ) ,

και η ομορφια

ΝαΙ Ύπάρχουν τόσες και τόσες «πολιτικές» Άντιγόνες, δια­

σκευές ij παραστάσεις τής άρχαίας. Ή πρώτη πού πρόσεξα έγώ ήταν τού Living Theater, δταν ημουν στό Παρίσ! τό κα­λοκαίρι r.ρύ 1967 και ξανα τό 1968. 'Ήμουν γεμάτος άπό την λάμψη τού Μάη, πού είχε πιά σβήσει, και άπό τΙς πληγές

τής Έλλάδας. Ό Μάης ήταν μία έλευ{}ερία έκεί δπου καμιά

-σοβαρή- λογικη δέν εφτανε να ύποσχε{}εί την έλευ{}ερία.

Κ αί ή Έλλάδα ήταν μέσα μου μιά πληγη πού μ' εσκιζε στα δύο.

Πρώτα είδα την παράσταση τό 1967 κι επειτα εμα{}α για τόν μύ{}ο τών ήl'Jοποιών τού Αίβιγκ (Living Theater), πού παράτη­σαν τό φεστιβάλ τής 'Αβινιόν (Α vignon) και βγήκαν κι επαιζαν στο δρόμο, άνάμεσα στούς διαδηλωτές πού άμφισβητούσαν

τό «άστικό» και «γραφειοκρατικό» φεστιβαλ και συγκρούονταν

μέ την 'Αστυνομία.

Μέσα σ' αύτη την παράσταση τού Λίβιγκ ύπήρχαν πολλα

διαφορετικά πράγματα. Τό πιό σημαντικό, αύτό πού μένει ά~

κόμη ζωντανό στην ψυχή μου, είναι ή ίδέα τους γιά την παρα­

δειγματικη πράξη, έκφρασμένη πρΙν άκόμη άπό τόν Μάη τού

1968. Ή Ιδέα δηλαδη πώς ή έξέγερση δέν πρέπει νά γίνεται ά­ντικείμενο μίμησης, ουτε ώς πρός τούς στόχους ουτε ώς πρός

τούς τρόπους της, άλλά πώς ό κάΟε αv{}ρωπος πρέπει νά γυ­

ρεύει την έλευ{}ερία δπου και δπως ό ί'διος τό εχει άνάγκη. Τό

Λίβιγκ είχε, μέ αλλα λόγια, έκφράσει συμπυκνωμένα την κα-

70 ΑΝΤIlΌΝΗ

τευ{)υντήρια ίσως πολιτικη ίδέα τού Μάη τού 1968, στην ό­ποία άργότερα αναφέρΟηκαν ήγέτες τής έξέγερσης δπως ό Κόν Μπεντίτ (Con Bendit). Τό Αίβιγκ τό είχε κάνει έρμηνεύο­ντας Οεατρικά την Άντιγόνη. ~Hταν σάν νά είχε σκάψει τό ε­δαφος τού εργου καΙ νά είχε ξαφνικά χτυπήσει μιά φλέβα χρυσού. Ίσως τό πιό έντυπωσιακό είναι δτι αύτη ή πολιτικη καΙ Οεατρική τους εύστοχία ήταν μαζΙκαΙ φιλολογική. Μετά α­πό είκοσι καΙ περισσότερα χρόνια δουλειάς, πιστεύω δτι ή έξέ­γερση τής Άντιγόνης στό όμώνυμο εργο εχει αύfJόρμητα πολι­τικο χαρακτήρα καί μαζί ενα χαρακτήρα έπιδημίας διο:νυσια­σμοϋ. Τό καταπληκτικό μάλιστα είναι δτι τό Αίβιγκ δέν ηξερε την Άντιγόνη τού Σοφοκλή. Μόνον αύτη τού Μπρέχτ καΙ τού Χέλ ντερλιν. Μέσα δμως από την αμφισβήτηση τού αδιεξόδου, τών μεγάλων προδρόμων, τούς αγγιξε κάτι βαW πού ύπήρχε στό αγνωστό τους πρωτότυπο. Κατά τα αλλα, ή παράσταση

μού φαίνεται σήμερα σέ πολλά σχηματικη καί έπίπεδη, δμως τής χρωστάω πάντα αύτη την σπί(}α πού αναψε μέσα μου. Σέ

αλλα πάλι την βρίσκω καΙ σήμερα συναρπαστική, φτάνει να δεχτεί κανείς την σιγη τού κειμένου έν όνόματι τής γλώσσας

τού σώματος. την {δια σχεδόν έποχη βρήκα ενα μικρό βιβλιαράκι γιά την

παράσταση. Άπό αύτό εμαΟα πώς ύπήρχαν πολλές αλλες Ά­

ντιγόνες, τέκνα τής σοφόκλειας. ΚαΙ μέσα μου σχηματίστηκε τό παράλογο όνειρο νά γράψω ενα βιβλίο για τΙς' Α ντιγόνες αύ­

τές. 'Επρόκειτο για μιά συγκινητική, γιγάντια αφέλεια. Να φα­νταστείτε δτι αγνοούσα τά πάντα γιά τό παγόβουνο πού κρυ­βόταν κατω από την κορυφη πού νόμιζα δτι είχα ανακαλύψει, αγνοούσα ακόμη καΙ τα γραπτά τού Χέγκελ για την Άντιγόνη. Δέν ηξερα πόσα ακόμη ήταν γραμμένα γιά τό Οέμα αύτό, ας πούμε στόν πρόλογο μιάς από τις πιό σημαντικές φιλολογικές έκδόσεις, αύτής τού Jebb. ΚαΙ δέν φανταζόμουν δτι μέχρι σή­μερα, τό 1993, Οά είχαν γραφεί τέσσερα εργα -τής Fraisse, τού MoIίnari, τού Steiner καΙ τών Oudemans-Lardinojs- γιά τό ιδια αντικείμενο. Πιό πολύ δμως δέν καταλάβαινα δτι, μπλεγμέ­νος δπως ήμουν στην πολιτική, δέσμιος τής άγωνίας για τΙς ζωές πού εβαζε σέ κίνδυνο ή ιδια ή πολιτικη δράση μου καΙ τής δικής μου ακόμη πιό βαΟιάς πολιτικής καΙ ύποστασιακής

Η ΑΝΤΙΓΟΝΗ, Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ Η ΟΜΟΡΦΙΑ 71

αγωνίας, δέν Οά μπορούσα σέ καμια περίπτωση νά φέρω σέ πέ­ρας τέτοιο έργο έπιμέλειας καΙ αφοσίωσης.

Αύτό δέν ήταν -ετσι πιστεύω σήμερα- καΙ μεγάλο κακό. Στό μικρό μου δωματιάκι στό Παρίσι, διάβαζα καί ξαναδιάβα­ζα την Άντιγόνη καί τΙς Βάκχες, καΙ διαβάζοντας εμπλεκα τά δύο κείμενα. Άπό τό μπέρδεμα αύτό, πού λαvOασμένα τό απέ­διδα στΙς πολιτικές καΙ τΙς έρωτικές μου αγωνίες, ήταν κιόλας ετοιμη νά ξεπηδήσει ή διονυσιακη διάσταση τής Άντιγόνης, ή ύπερλογικη δηλαδη έκείνη ένέργεια πού διαποτίζει τό εργο καΙ πού έπιτρέπει στό πολιτικό πράττειν, δπως αύτό είκονίζε­ται έκεί, νά συνέχει τόν κόσμο, αντί νά τόν διαλύει καΙ να τόν μιαίνει. Τό 1968 έπιανα ηδη {}ολα κάτι τό όποίο διατύπωσα μό­νο τό 1980, δταν, χωρΙς να τό ξέρω, αρχιζε να διαφαίνεται πιά καί σέ έργα αλλων.

'11 ν δμως κα{)υστέρησα τόσο, αύτό δέν όφειλόταν σέ ανα­ποδιές τής τύχης, συλλήψεις συντρόφων μου από την χούντα, καταζήτησή μου στην δημοκρατικη Γαλλία, δπου σπούδαζα ως τότε. 'ρφειλόταν σ' ενα βαΟύτερο αίτιο, πού μάς αφορά καΙ σήμερα. Ό έρωτάς μου για την Ά ντιγόνη, ενιω{}α πώς ήταν ε­νας ερωτας ενοχος: ό ερωτας γιά την όμορφιά πού πρόδιδε την έπανάσταση. Ή έπανάσταση πού γύρευε ή εύρωπαϊκη νεολαία και έγώ, πού μέ την μια μερια τής ψυχής μου την άκο­λουΟούσα, δέν είχε ανάγκη από όμορφιά αλλα από δ π λ α, κανόνια, αύτόματα ij καλάμια, ανάλογα μέ τΙς αντιμαχόμενες α­ριστερές Ορησκείες. ΚαΙ έγώ, δειλός έραστης τής όμορφιάς, ε­ψαχνα δικαιολογίες γιά να καλύψω τόν έρωτά μου. Στην ούσία ημουν τό δειλό μέλος μιάς ερωτικής μειοψηφίας

καΙ τό βίτσιο μου δέν ήταν άλλο από την ακατανίκητη ελξη πού μού ασκούσαν οί ήδονες τής μνήμης, τής πανάρχαιης μνή­μης πού εφερα στά κύτταρά μου καΙ πού δέν μπορούσα νά α­παρνηΟώ ούτε να ύποστηρίξω δημόσια. Τό πράγμα δέν είναι α­στείο. Μετείχα σ' εναν αγώνα για τΙς ανάγκες τής αvOρωπότη­τας, δπου μάλιστα άλλοι κινδύνευαν τόσο άμεσα ώς παράνο­μοι, καί έγώ ημουν εύτυχισμένος μόνον δταν ή ψυχή μου δρο­σιζόταν από τό άχρηστο, δηλαδη την όμορφιά, σπως την συμ­βόλιζε μέσα μου ή Ά ντιγόνη.

'Εκείνη n}ν έποχη ετυχε νά διαβάσω την απολογία τού

72 ΑΝΤΙΓΟΝΗ

Μπουχάριν στΙς δίκες τής Μόσχας καΙ τα δσα είχε το σ{}ένος να πεί μπροστα στούς σταλινικούς δημίους του για n}ν δυστυ­

χη συνείδηση, τον διχασμό, δπως λέμε σήμερα, τής συνείδησης

τού επαναστάτη, ό όποίος συνεχώς δέχεται να στομώνει την

εύαισ{}ησία του, την Οεμελιακη αί'σ{Jησή του για το καλό, τό δί­

καιο, τό ώραίο, πρός χάριν τών διαφόρων σκοπιμοτήτων τού α­

γώνα. Ό προσωπικός διχασμός τού Μπουχάριν λύfJηκε με μια

σφαίρα στον τράχηλο, ή αγωνία του δμως αφορά εμάς καΙ την

ανάγνωση τής 'Αντιγόνης.

Ό δρος τής «δυστυχούς συνείδησης» προέρχεται ώς γνω­

στον άπό τόν Χέγκελ. Αιγότερο γνωστο εως τελείως άγνωστο

άντιΟέτως είναι δτι, αν ή Άντιγόνη ώς έργο καΙ ώς μορφη δια­

ποτίζει τό σύνολο περίπου τού έργου του, αύτο συμβαίνει για­

τί άκριβώς έτσι συμβολίζεται ή δυστυχης συνείδηση τού ίδιου

τού Γερμανού φιλόσοφου. Γιατί αύτος ό λάτρης τού κράτους

ώς όλοκλήρωσης τής έλλογης πορείας τού ίστορικού γίγνε­

σΟαι, διαλέγεται ακατάπαυστα με τό εξεγερσιακό σύμβολο τής

Άντιγόνης, αν οχι γιατί ή μορφή της ξυπνά ακριβώς δλα εκείνα

τά κομμάτια τού εαυτού του πού δεν χωρούσαν στα σχήματα

πού είχε φτιάξει; Ίσως ή ίδέα μου αύτη να αξίζει κάτι καΙ για την ίστορία τών ίδεών, με ενδιαφέρει δμως περισσότερο για

την ίστορία τής ζωής μου καί τής ζωής εκείνων πού τότε ήταν

«σύντροφοι», τώρα δμως κάτι πολύ ανώτερο, «φίλοι», ενωμένοι

δηλαδη μαζί μου με την αντιγόνεια δύναμη τής φιλότητος, πού

συνέχει ψυχή, οίκον, πόλιν καΙ κόσμον. Αύτα είναι πράγματα πού, αν δεν τα νιώΟει κανείς, δέν περιγράφονται καί δέν κατα­νοούνται, δυστυχώς, έξωΟεν. Έκείνο δμως πού μπορώ να πώ

είναι δτι σήμερα πια δεν ψάχνω να δικαιολογηΟώ ίσχυριζόμε­

νος δτι άγαπώ την Άντιγόνη διότι είναι χρήσιμη, επαναστατι­

κή fj δ, τι άλλο. Για τόν λόγο αύτό βλέπω μέ άγάπη, άλλά χωρίς νά ξιπάζο­

μαι, τΙς διάφορες διασκευές τής Άντιγόνης, τά παιδιά της ε­

κείνα, καί μάλιστα τά επαναστατικά, πού γράφτηκαν γιά τα {Jύ­

ματα τού μιλιταρισμού καΙ τού Ναζισμού, για τούς Τούρκους

συνδικαλιστές, τούς Γερμανους fj τούς Ίταλους άριστερους τρομοκράτες fj τούς νέγρους {Jύματα τού απαρτχάιντ. Είναι κομμάτια, Οραύσματα άλήΟειας, πού αν τά πλησιάσει κανείς

Η ΑΝΤΙΓΟΝΗ, Η ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΑΙ Η ΟΜΟΡΦΙΑ 73

οα όδηγηΟεί μοιραία στήν μια καί γενεσιουργό μήτρα, που εί­ναι ή Άντιγόνη τού Σοφοκλή.

Σήμερα μπορώ να πώ δτι την άγαπώ χωρίς να ντρέπομαι, να

νιώΟω τύψεις πού οα έκαναν δυστυχη την συνείδησή μου. Μέ­

σα στήν 'Αντιγόνη, την μία, ή πολιτικη ελευΟερία έδραιώνεται

στην άποδοχη τής tπώδυνης μνήμης και ή μνήμη όλων μας τί άλλο είναι παρα ενα κουβάρι άπο πληγές; Κι άκόμη στην άπο­δοχη τού φόβου καΙ τού Οανάτου, μαζί μέ έκείνη την άναπό­

δεικτη, την ποτέ δογματικη αίσ{Jηση πώς μέσα άπό το μαύρο τού Οανάτου άχνοφέγγει ενα παράξενο τόσο δα φώς. Θα ζήσω

άραγε όσο καΙ όπως οα ηΟελα για να ύπηρετήσω το φώς αύτό,

για να κάνω καΙ άλλους να τό ερωτευτούν; 'Εδώ συνοψίζεται ό

προσωπικός, πολιτικος ij μάλλον ερωτικός μου προβληματι-. σμος για την Άντιγόνη.

Ή έπιμονη της' Α ντιγόνης*

Ν α λοιπόν που με ενα κήρυγμα τού Κέντρου Δελφιi)ν καΙ τής

Παντείου Σχολής μας δίνεται ό λόγος για να μιλήσουμε για την

'Α ντιγόνη, την μία τού Σοφοκλή καΙ τΙς αλλες, που άναδύttη­καν σε διάλογο μαζί της στον κόσμο τής σκέψης η σ' αύτον τού

ttεάτρου.~Πώς ttCl μπορούσαμε άλήttεια να μη νιώσουμε δπως ό 'Ιππόλυτος Τερέντιεφ τού ΝτοστογιέφσκιΙ, ό ηρωας που πί­στευε δτι άρκούσε να μιλήσει μια φορα στον κόσμο για να τον

πείσει, που δμως Όταν τού παραχωρήttηκε το προνόμιο αύτο ενιωσε τα λόγια να λιποτακτούν, να τον άφήνουν αοπλο μπροστα στον έπικείμενο ttάνατο; Θα μπορούσαμε, Όταν μας

λένε μιλήστε, ν' άψηφήσουμε τον λόγο ένος άναγ-νώστη της 'Α­ντιγόνης, τού Jaques Lacan, που μας λέει: «σχι, αύτο είναι κυ­ρίως που δεν πρέπει να κάνετε»2. Θα τολμούσαμε ν' άγνοή­σουμε το βάρος τής γνώμης της κας Nicole Loraux, Όταν προ­ειδοποιεί, στην άρχη της μελέτης για «το χέρι τής Άντιγόνης»: «Σχετικα με την 'Αντιγόνη Όλα εχουν είπωttεί και ψrάνουμε

κα{}υστερη μένοι» 3.

Πραγματικά, Όλα είχαν είπωttεί ηδη το πρωινο έκείνο τού 441 (ίσως) στην' Α{}ήνα, Όταν διδάχτηκε ή 'Αντιγόνη καΙ χάρισε στον ποιητή τηζ το πρώτο βραβείο καί, σύμφωνα με μια άμφι­σβητούμενη βιογραφικη πληροφορία, το άνώτατο πολιτικο

* Είσήγηση για την 'ΑνΤΙΥόνη στό Συνέδριο τών Δελφών, 2-7 'Ιουλίου 1990.

76 ΑΝΤΙΓΟΝΗ

καΙ στρατιωτικο άξίωμα τής στρατηγίας. Κι δμως συμβαίνει να

μιλάμε άκόμη, «σαν να ημασταν καΙ 'μείς έκεί» η σα να δέλουμε

ν' άπoμακρυνf}oύμε δσο περισσότερο γίνεται. Να δημιουργού­

με νέες 'Α ντιγόνες, να τΙς διαχειριζόμαστε με την έξουσία τού

νεωτερισμού μας για ν' άνακαλύπτουμε κάδε τόσο δτι τα έ­

ρείπεια είμαστε έμείς, δτι έκείνη μιλά μέσα άπο τΙς ρωγμές

μας.

Δύσκολος ό λόγος για την 'Αντιγόνη - καΙ αύτη άκόμη η

πολυλογία για το δέμα δεν είναι παρ α πρόσδετη άπόδειξη τής

δυσκολίας. Έπιστρέφουμε συνεχώς στην 'Αντιγόνη, είτε αύτη

έπιστρέφει η προπορεύεται, καραδοκεί στην έπόμενη γωνία.

Σαν τον ΟΙδίποδα καΙ την Μήδεια, την 'Ηλέκτρα η την Έλένη

καΙ περισσότερο άπ' δλες ίσως αύτες τΙς μορφές, άφού δλα, ή

ψυχή, ή πράξη, ό κόσμος την ξαναστήνουν αίνιγματικη μπρο­

στά μας. Δύσκολος ό λόγος γιατΙ μιλάμε για κάτι το έντελώς

οΙκείο, κάτι το δικό μας που δμως συνεχώς παλεύουμε να οι­

κειοποιη{}ούμε: με την φιλολογικη καΙ τήν μυδολογικη έρευνα,

με την δεατρικη πράξη καΙ την {}εατρικη κριτική, με την βοή­

δεια δσων στοχαστών συναντήδηκαν μαζί της. Δύσκολος άκό­

μη γιατί δεν ξέρουμε για τί μιλάμε. 'Αντιγόνη η 'Αντιγόνη; Είναι

το έργο που μάς σαγηνεύει καΙ μάς έξοργίζει η το πρόσωπο'

Κ . ' αι είναι πραγματικα το δικό της πρόσωπο η τού έχδρού της,

αν είναι έχδρός της, η κάτι πίσω άπο τα δύο; 'Όπως ό 'Ηλίδιος

τού Ντοστογιέφσκι, δπως ό 'Άμλετ που {}α ξανασυναντήσουuε

πιο κάτω, ή 'Αντιγόνη είναι συνεχώς παρούσα καΙ φε~γαλέα σαν φάντασμα> μονίμως ύποψήφια έξόριστη στον σκοτεινο τά­

φο της, δπως ό Μύσκιν στο βασίλειο τής ήλωιότητας η στο {}ε­

ραπευτήριο τής 'Ελβετίας, δπως ό 'Άμλετ στΙς έσχατιες τής τρέ­

λας δπου συνομιλεί με τα φαντάσματα καΙ στον δρόμο προς

τ~ν 'Αγγλία δπου ό Κλαύδιος έχει βυσσοδομήσει για τον χα­μο του.

Γιατί ή , Αντιγόνη; Γιατί ή 'Αντιγόνη σ' δλο τον κόσμο, σ' δλες :Ις έποχές, σ' 'Ανατολη καΙ Δύση, στην 'Αφρική, δπως καΙ στην Ινδία καΙ στους Έσκιμώους; "Αν ή προσήλωση αύτη δεν είναι παρ α ό καρπος μιάς παρανόησης, σε τί συνίσταται το βάδος

καΙ ή δύναμη που κάνουν την παρανόηση αύτη οΙκουμενική; Για μένα, ή 'Αντιγόνη, ή πορεία της στον χρόνο, ήταν αυτη που

Η ΕΠΙΜΟΝΗ ΤΗΣ ΑΝΤΙΙΌΝΗΣ 77

με έκανε να ύποπτευδώ αύτο που λέμε διαχείριση ένος έργου

άπο την Ιδεολογία, τΙς Ιδεολογικες καΙ τΙς αίσ{}ητικες έπιλογες

τής κά{}ε έποχής. Καί, με ενα λίγο περίεργο τρόπο, ή 'Αντιγόνη

είναι αύτη που με κάνει να ύποπτεύομαι δη ή έκλογικευτικη

υπεροψία που κρύβεται πίσω άπο τον δρο διαχείριση, άπο την

άξίωσή μας να είμαστε έμείς αύτοί που με άπόλυτη άντικειμε­

νικότητα δα κρίνουμε καΙ δα ξεσκεπάσουμε τΙς Ιδεολογικες μεταμφιέσεις τών άλλων, είναι, τουλάχιστον έν μέρει, ψευδαί­σ{}ηση καΙ ϋβρις. Μιλάμε για την 'Αντιγόνη, με την 'Αντιγόνη,

πάντα για λόγους προσωπικούς. Είναι ή άπωλεσδείσα καΙ πα­

ρούσα μάνα, έρωμένη, άδελφή, ό μύ{}ος καΙ το δράμα τής κατά­

κτησης (τής δικής της καΙ τής δικής μας) καΙ τής άπώλειας. ΚαΙ

μιλάμε για λόγους που δεν μένουν ποτε δικοί μας.

Σ' αύτη την περιπέτεια που ξεκινά άπο τό πρόσωπο, για να το κάνει να βγεί εξω άπο τα δριά του, παρ έσυρα κάποιους φοιτητες καΙ στην συνέχεια συνεργάτες μου. Να ξαναδούμε,

για άλλη μια φορά, μετα άπο τόσους άλλους, την αίνιγματικηέ­

πιμονη της 'Αντιγόνης.

Γνωρίζαμε δτι δεν ημασταν οϋτε οί πρώτοι οϋτε οί μόνοι. τα

βιβλία τής Simone Fraisse Le mythe dΆntίgοne4 καΙ τού Cesare Molinari Storia di Antigont! άποτελούν πολύτιμους καταλό­γους αύτής τής παρουσίας, δπου ή έπιμέλεια τής καταγραφής

δεν άποκλείει οϋτε την συγκίνηση οϋτε την συνδυαστικη καΙ τήν κριτικη σκέψη, χωρίς δμως να μπορεί ν' άπαλλαγεί άπο μια άντικειμενικότητα που άποτελεί δριο καΙ παγίδα: ΤΟ έξώτερι­κο ίχνος τής πορείας καταγράφεται, άλλα ή δυναμικη χάνεται

στο σκοτάδι.

Ό George Steiner άποδύδηκε με την σειρά του στην υλοποίη­ση αύτού τού προκλητικού δσο καΙ άνέφικτου στόχου να ά­φηγηδεί μια άτέρμονη έποποιία για δλες τΙς' Αντιγόνες που ύ­πήρξαν ποτέ. Είναι χαρακτηριστικό τής δαιμόνιας γοητείας που άσκεί ή άνυπόταχτη Θηβαία πριγκίπισσα το γεγονός δτι, λίγο μόνο καιρο πρίν, ό Steiner είχε γράψει ενα άλλο βιβλίο για τον Θάνατο τής τραγωδίαι;!, για τόν δάνατο τής Ικανότητας τού σημερινού μας κόσμου να άναδείξει μια τραγικη ματιά. 'Όμως ή έπιστροφη τής 'Αντιγόνης έρχεται πάντοτε να μάς {}υμίσει, δπως καΙ ή έπιστροφη τού ΟΙδίποδα, τής Μήδειας, δτι

78 ΑΝΤΙΓΟΝΗ

το τραγικο είναι έδώ, στην ψυχή μας, στον κόσμο μας. Μετα­

νοώντας εμπράκτως ό Steiner εγραψε ένα βιβλίο για τΙς 'Αντιγό­νες7, ένα εργο όπου ό Hegel καΙ ό HolderIin αναδεικνύονται σε συμπρωταγωνιστές - τουλάχιστον τού Σοφοκλή 11 μάλλον σε κυρίαρχους αύτή ς τής άπέραντης σκηνής που τα όριά της δια­

γράφονται άπο τα ίχνη τής κόρης τού Οίδίποδα στον χρόνο.

Πιο πρόσφατα ακόμη, το 1987, οί Oudemans καΙ Lardinois α­φιέρωσαν ένα νέο βιβλίο στον διάλογο τής 'Αντιγόνης με την

Φιλοσοφία καΙ την 'ΑνiJρωπολογία8• Πέρα άπο την όποια είδι­κη άξία του το βιβλίο αύτο δείχνει πόσες πολλες διαφορετικες

σφαίρες άγγίζει το iJέμα μας καΙ πόσο δύσκολο, 11 μάλλον άνέ­φικτο, είναι να το συλλάβει κανεΙς άπο όλες τΙς δυνατες πλευ­

ρες μαζί: στοχασμο καΙ επιστήμες τού άνδρώπου, τέχνες καΙ ί­

δεολογία.

Δεν μπορούμε να ξέρουμε όλες τΙς :4ντιγ6νες αυτε νά τΙς

δούμε άπο όλες τΙς πλευρές. Στο Συνέδριο που ξεκινάει δα

παρουσιαστούν είσηγήσεις που δα πλουτίσουν τον φάκελλο

με άρχαιογνωστικές, δεατρολογικες καΙ αλλες άναφορες άπο

την Γερμανία, την 'Ιταλία, την Γαλλία, την 'Αφρική. Ή άναφο­

ρα στην διαχρονικη πορεία τής 'Αντιγόνης στην Έλλάδα δεν

είναι απο τΙς ευκολώτερες. Ό σημερινος 'Έλληνας ποιητης

προτιμα να κρύβει με σωφροσύνη τΙς σχέσεις του με τον μύiJο

είτε να τΙς δηλώνει ύπαινικτικα απο δρόμους που δεν κινδυ­

νεύουν να τον παρασύρουν στην παγίδα μιας εύκολης καΙ φω­

τογραφικής έλληνικότητας. ΚαΙ ή ερευνα για τΙς παραστάσεις

τού εργου στην Έλλάδα, στην όποία προσπαiJήσαμε να συμ­

βάλουμε σ' ένα μικρο βαiJμό, βρίσκεται στο στάδιο μιας πρώ­

της καταγραφής, προϋπόiJεσης για την έδραίωση ένος κριτι­

κού καΙ δημιουργικού διαλόγου. Μ' όλον τούτο είναι σαφες δτι

ή ίστορία τών παραστάσεων καΙ τών μεταφράσεων τού άρ­

χαίου δράματος στην χώρα μας σφραγίζεται άπο το ξεκίνημά τους καΙ σε κάiJε καμπή τους άπο την :4 ντιγόνη. Οί συνέπειες είναι πολυ ευρύτερες για τον νεοελληνικο πολιτισμο καΙ την ί­δεολογία καΙ ή σύγκριση με τα διε{}νη δεδομένα iJa διαφώτιζε τόσο τΙς σχέσεις όσο καΙ τΙς διαφορές.

Δεν iJa σας κουράσω εδώ με μακρους καταλόγους διάσημων ονομάτων σχετικών με την 'Αντιγόνη που μας είναι λίγο πολυ

Η ΕΠΙΜΟΝΗ ΤΗΣ ΑΝΤΙΓΟΝΗΣ 79

γνωστά. Θα ηiJελα μονάχα να τους ύπενiJυμίσω σε πολυ γενι­κες γραμμες για να ύπογραμμίσω κάποια άποσιωπούμενα καΙ συσχετισμούς, ερεiJίσματα όπως ελπίζω για την συζήτηση που iJa άκολουδήσει.

α) ΤΟ {}έατρο πρώτα με τΙς διασκευες καΙ τΙς μεταφράσεις του, με τα ονόματα τού Rotrou, τού Garnier καΙ τού Ρακίνα , τού AIfieri, τού Brechi, τού Αnουίίη, με παραστάσεις όπως τού Living καΙ αλλες άπο Έσκιμώους, 'Ινδούς, Κινέζους, 'Αφρικα­νούς, Ευρωπαίους. 'Ακόμη όμως ας προσiJέσουμε καΙ τον Σαίξπηρ, που πρέπει να γνώριζε την Jocasta τού Gascoygne (1566) καΙ τού όποίου, τόσο Ο Ρωμαίος καί ή Ιουλιέτα (Steiner) όσο καΙ ό 'J1μλετ (Hegel, Kitto, Lacan), εχουν συσχετιστεί με την 'Αντιγόνη. ΣυνοΨίζοντας με έναν επικίνδυνα απλουστευ-

" , β α '\ '\ t '\, Α" τικο τροπο μια αυια και αινιγματικη σχεση, υα έλεγα δτι οί

μορφες τού Ρωμαίου, τής 'Ιουλιέτας, τού 'Άμλετ δεν συνα­ντούν την 'Αντιγόνη μόνο διότι είναι άρχετυπικες καΙ οριακές, τέτοιες που να δίνουν το μέτρο καΙ τον νόμο τού iJεάτρου. Ύ­πάρχει μro βαδύτερη συνάφεια, που δεν εχει να κάνει καΙ τόσο με την πλοκη 11 τΙς καταστάσεις άλλα με τον κοινο ορίζοντα: την διαπλοκη τού ίερού με το βέβηλο, καΙ τών δυνάμεων που ένώνουν 11 σπαράζουν τΙς οίκογένειες, τΙς πόλεις, το σύμπαν, την παρουσία τέλος καΙ την σιγη ένος λόγου που μας είναι ά­παραίτητος καΙ άβάσταχτος.

Ό G. Steiner εδωσε στο εργο του μια ξεχωριστη iJέση στΙς άλλεπάλληλες προσπάδειες μετάφρασης τής 'Αντιγόνης άπο τον HOlderlin lO

• την iJυμίζω εδώ, γιατΙ άπο τΙς συζητήσεις καΙ τα εργαστήρια που δα άκολου{}ήσουν iJa τεiJεί ένα iJεμελιώδες ερώτημα: το αν ή μετάφραση (καΙ ή παράσταση) στην Έλλάδα δεν εχει άκολου{}ήσει ένα δρόμο, όχι ασχετο, άλλά άποφασι­στικα διαφορετικο προς τους τρείς διαδοχικους δρόμους προσέγγισης που ανοιξε εκείνος!!.

Είμαστε ηδη στον χώρο τής σκέψης. 'Όπως σημειώνουν οί Udemans καΙ Lardinois12

, δεν ύπάρχειάπο τον Hegel καΙ μετά δυτικη φιλοσοφία ή όποία να μη διαλέγεται με την :4 ντιγΟνη. τα όνόματα τού Hegel, τού Kierkegard, τού Heidegger καΙ πιο πρόσφατα τού Derrida καΙ τού Καστοριάδη εΤναι άδιάλειπτα παρόντα. Στην πραγματικότητα όμως οί δύο μεγάλοι άπόντες

80 ΑΝΤΙΙΌΝΗ

-ό Nietzsche και ό Kant- μετέχουν στον διάλογο, άφού ή ε­ρευνα και ή έπιχειρηματολογία άντλούν συνεχώς είτε άπο τις

άναλύσεις για το ύψηλον είτε άπο τΙς σκέψεις γιά το αλογον

στοιχείο στην τραγωδία. Δεν χωρεί άμφιβολία ότι ό Νίτσε, είτε

άμεσα εϊτε μέσα άπο την διάδλαση τών έπιρροών του σε μελε­

τητες τού διονυσιασμού, όπως ό φίλος του Rohde καΙ Ο Otto, ανοιξε νέους δρόμους γιά την άναγνώριση τής σκοτεινής

πλευρας τής ΙΙντιγόνης. 'Όπως όμως συμβαίνει καΙ με τον

Freud ώς προς τον σοφόκλειο Οι'δίποδα, ή σχέση είναι τουλά­χιστον άμφίδρομη. 'Όπως Ο Τύραννος είναι το δεμέλιο, άκόμη καΙ άπο μεδοδολογικη άΠΟψη!3, για το «οΙδιπόδειο», ετσι καΙ Ο Hόlderlin, καΙ με τρόπο λιγότερο έμφανη άλλα ίσως άποφασι­

στικότερο Ο Σοφοκλής είναι μαζί άντικείμενα άνάγνωσης άλλα

καΙ οί μήτρες όπου 'fJεμελιώνεται ή σκέψη που 'fJct τους διαβά­σει: Ο νιτσεϊκος Διόνυσος εχει προγόνους τον «βάρβαρο» δεο

τού συμπατριώτη του καΙ βαδύτερα άκόμη τον τελεστικο Βάκχο τής ιι ντιγόνης. ΚαΙ στο Glas l 4, που διατρέχεται ολό­κληρο άπο την Άντιγόνη, ο Derrida διαβάζει τον Hegel για να καταλήξει στην αναλυτική τού ύψηλού τού Kant, τού φιλοσό­φου που έπανεισάγει την άρχαιογνωσία καΙ μαζΙ μ' αυτην τον

φόβο καΙ τον 'fJάνατο στη σκέψη τής Δύσης. Ό Kant καΙ ο Nie­tzsche είναι άπόντες άπο την συζήτηση μόνον αν τους δούμε με την στείρα λογικη τών παραπομπών.

Σε τί ένδιαφέρουν οί Ιδέες αύτες τον άρχαιογνώστη καί τον

Ctv'fJQrono τού 'fJεάτρου; Θα άναφερ'fJώ στην παρουσία τής ιι ν­τιγόνης στον Hegel, για την οποία ο Steiner λέει πως συνέχει ό­λο του το εργο, για να άνακινήσω ενα σημείο συνάντησης τών

χώρων αυτών. Ύπάρχει, πιστεύω, ενας μεγάλος ίσκιος τού ευ­

ρωπαϊκού δεάτρου που κρύβεται καΙ άποκαλύπτεται πίσω ά­

πο τα λεγόμενα τού Hegel για την ιι ντιγόνη. Πρόκειται για τον 'Άμλεtl5 , τον διστακτικό, τον άναβάλλοντα ύπο Τιιν γοητεία τής έτερονόμησης είτε άπο το δέος τού πεπερασμένου 11 ά­πλώς τού δανάτου: Ή αίνιγματικη κα{]υστέρησή του μοιάζει με πρόπλασμα τής έγελιανής «δυστυχούς συνείδησης», που άντιπαραβάλλεται στο άδίστακτο, όπως πιστεύει ο Hegel, ή-1'Jος τών ήρώων τού Σοφοκλή. Ή άναφορα όμως τού Hegel στον 'Άμλετ, τον ρόλο κατ' έξοχήν, εστω κι αν γίνεται κατ' άν-

Η ΕΠΙΜΟΝΗ ΤΗΣ ΑΝΤΙΓΟΝΗΣ 81

τιδιαστολήν, μας βοηδα να κατανοήσουμε γιατί, όπως διαπί­

στωσε άπό τό 1964 ο Charles Segal, τόσο οί φιλόσοφοι όσο καΙ οί άρχαιογνώστες εχουν την τάση να σκέφτονται το εργο δέ­

τοντας το δίλημμα «Άντιγόνη 11 Kρέων~~, είτε προσπα'fJώντας να έπιλέξουν είτε να έναρμονίσουν την άντί1'Jεση που 1'Jεωρούν δεδομένη άλλα καΙ πρωταρχική 16. Αυτο που προτείνω για συζή­τηση έδώ είναι δη 'ή έγελιανη δραματουργία της σκέψης μοιά­

ζει να λειτουργεί με την λογικη τών ρόλων, ώς έκφραστών όχι

τής δέλησης τού κειμένου 11 τού συγγραφέα, ούτε άπλώς δπως τους έννοεί, ώς το κυρίαρχο -αν όχι το μονο- συστατικο τού

δεάτρου, ή ευρωπα'ίκη δραματουργία, υστερα άπο την Άνα­

γέννηση, άλλα ταυτοχρόνως τών ρόλων (και συνακόλου-δα τών

άνδρώπινων όντων) ώς έκφραστών άπρόσωπων άρχών τών ο­

ποίων οί πολύμορφες σχέσεις ύπαγορεύουν την πορεία τής ι­

στορίας καΙ ώς δρώντων αίνιγμάτων που ξαναδέτουν τα πάντα

σε κρίση. Οί άναφορες που δα γίνουν άπο όλους μας στο κείμενο δα

δείξουν σαφέστερα πόσο ή φιλοσοφία καΙ ή αίσδητικη άνάλυ­

ση εχουν σημαδέψει την άρχαιογνωσία. 'Ωστόσο κάποιες άπο

τΙς πιο πρόσφατες άναλύσεις, αυτες τού Wίnnίngtοn Ingram 17

καΙ τού Segal l8, που ή καδεμια με τον τρόπο τους αναδεικνύ­

ουν το άγριο, το άλογο, το διονυσιακό στοιχείο, φέρουν οπωσ­

δήποτε την σφραγίδα τών άνδρωπολογικών άμεσα καΙ τών

Ψυχανα~υτικών εμμεσα άναζητήσεων. Δεν πρόκείται να ύπο­

στηρίξω έδώ ότι ο «εκσυγχρονισμος» αυτος τής άνάγνωσης

τών άρχαίων δραματικών κειμένων τους άποδίδει κάποια ά­ναντίρρητη άλήδεια. "Αν οί προηγούμενες άναγνώσεις ήταν

«πολιτισμικό: ύπερπροσδιορισμένες» -καΙ αναμφίβολα

ήταν-, ή άνδρωπολογία καΙ ή ψυχανάλυση είναι επίσης, με τΙς

όποιες διαφορές τους, τέκνα ένος πολιτισμού καΙ μιας ίστορι­

κης ωρας, ϊσως μαλιστα τέκνα ήδη γερασμένα. Είμαστε όμως ό­λοι δέσμιοι ένος ύπερπροσδιορισμού σύμφυτου με την ζωη

την οποία μοιραζόμαστε ώς άγων ία καΙ ελπίδα. ΚαΙ ή φιλοδο­

ξία μιας «μη ύπερπροσδιορισμένης» φιλολογικής καΙ δεατρι­

κής άνάγνωσης τής Ά ντιγόνης, τής «αναπαλαιωμένης» ανά­γνωσης τού 50υ αΙ, είναι μια εκλογίκευση ή όποία φλερτάρει

με το αλογον που άρνείται 19.

82 ΑΝΤΠΌΝΗ

Εϊμαστε δέσμιοι τής ωρας, τών παδών, τού κορμιού μας. Κά­

δε άποδέσμευση δεν μπορεί παρ α να ξεκινήσει από η)ν πα­

ραδοχη άλλα καΙ την παράδοση στό γίγνεσδαι τού κόσμου καΙ τού μικροκόσμου μας.

Θα μπορούσαμε να ίσχυριστούμε τό ίδιο καΙ για τΙς αμφί­

δρομες σχέσεις αρχαιογνωσίας καΙ δεάτρου; Γνωρίζουμε δτι οί

άντιδιαμετρικες έρμηνείες τής 'Α νΤΙΥόνης άπό τόν Brecht20 καΙ τόν Liνing2 ! εχουν καΙ οί δύο από πίσω τό κείμενο καΙ τους προβληματισμους τού Holderlin. ΚαΙ προσωπικά, δσο καΙ αν δεν είμαι ίκανός να τό έρμηνεύσω στα δρια τού επιστημονικού

λόγου, με έντυπωσιάζει δτι την ίδια χρονιά, τό 1944, ενας φιλό­λογος, ό Bowra, στην 'Αγγλία22, καΙ εν ας δεατρικός συγγρα­φέας, ό Anouilh, στην Γαλλία23, προσέχουν καΙ αναπτύσσουν, με διαφορετικα εργαλεία καΙ δαιμόνια διεισδυτικότητα, το ιδιο

λεπτό σημείο τού κειμένου τού ~oφoκλή: τους στίχους 541-548, στους όποίους ό Κρέων φαίνεται να προσφέρει, ματαίως, στην ανηψιά του, που εχει μόλις συλληφδεί, η)ν εύκαιρία να

σωδεί, φτάνει να απαρνηδεί την πράξη της 11 να δηλώσει ψευ­δώς δτι αγνοούσε τό διάταγμά του να μείνει αταφος ό Πολυ­

νείκης. Ό ίστορικός τών ίδεών νιώδει εδώ ίσχυρό τόν πειρα­

σμό να αναγνωρίσει τΙς πνευματικες επιπτώσεις ένός πολέμου

που ή αγριότητά του δεν αφηνε πολλα περιδώρια στην καδα­

ρότητα τών ίδεών καΙ τών πράξεων. Ή συνάντηση δμως δεν

διατηρεί γι' αύτό τόν λόγο λιγότερο τΎΥν γεύση τού αίνίγματος καΙ τής εκπληξης.

'Όταν παίχτηκε ή 'Αντιγόνη τού Anouilh στα 1944 ηταν εύ­κολο για τους όεατες να αναγνωρίσουν στό πρόσωπο τού Κρέ­οντα τους Γερμανούς, δπως είναι εύκολο να ξυπνήσουν μνή­

μες τής Κατοχής καΙ τού Έμφύλιου, δταν βλέπουμε τΙς σκηνες

τών ανακρίσεων καΙ τών βασανιστηρίων στην κινηματογραφι­

κη Ά ντιγόνη τού Τζαβέλα τού 1961. Στα καλλιτεχνικα εργα της σκέψης που διαλέγονται με την Άντιγόνη ειναι εύκολο να διακρίνουμε τόν απόηχο της ίστορίας, την παρουσία τού, α­κραίου συνήόως, γεγονότος. Κάόε φορα που ή κοινότητα είτε ό δεσμός που την εκπροσωπεί άρνείται, με τό νόμο τής βίας 11 καΙ της πειόούς, να παραχωρήσει σ' αύτόν που ή ανταρσία τόν εφερε εκτός τών όρίων, ενα κομμάτι γης για την ταφή του είτε

Η ΕΠΙΜΟΝΗ ΤΗΣ ΑΝΤΙΙΌΝΗΣ 83

-κάτι σχι ασχετο- εναν χώρο εγ-γραφής στην κοινη μνήμη, ή Ά ντιγόνη είναι εκεΙ Στην Γερμανία, δπου ό Heinrich ΒοlΙ δα μιλήσει για τα αταφα κορμια της όμάδας Baader Meinhof24

,

στην 'Ιταλία δπου ή Rossana Rossanda25 δα άναφερυεί στα με­λή τών Έρυόρών Ταξιαρχιών, στην 'Ινδία δπου ή άστυνομία δα απαγορέψει την ταφη ένός αντάρτη στό Tamil-Nadou26

, στην Τουρκία27 καΙ στην Νότιο Άφρική28, τό εργο τού Σοφοκλή δα προσφέρει την φόρμα για να εκφραστεί αύτο που με μια πρώ­τη ματια μοιάζει να εξαντλείται στΙς μύριες παραλλαγες τής διαλεκτικής της χειραφέτησης. Χρειάζεται να πούμε δτι μια τέτοια ερμηνεία τών άλλεπάλ­

ληλων συναντήσεων τού εργου τού Σοφοκλή με την ίστορία, εύκολα έξηγεί γιατΙ στΙς περιπτώσεις αύτες ή ίσορροπία ανά­μεσα στό αντιυετικό δίπολο 'Αντιγόνη :;1= Κρέων καταργείται καΙ οί συμπάδειες μοιάζουν να κλίνουν αποφασιστικα με την κόρη τού Οίδίποδα, γιατί, δπως σημειώνει ό Καστοριάδης: «Οί δεατες αδυνατούν να μην "ταυτιστούν" με την 'Αντιγόνη, την καδαρή, την ήρωική, την μοναχική, την απελπισμένη, άπέναντι σ' εναν Κρέοντα πεισματάρη, αύταρχικό, ύπερφίαλο καΙ φιλύ­ποπτο»29. Δεν γνωρίζω κατα πόσον ή έπιλογη αύτή (ή όποία ε­χει ύπερ καΙ έναντίον της δτι αποτελεί πράξη εν βρασμφ που διεκδικεί τό δικαίωμα καΙ την εύΜνη ένός πένδους καΙ μιας μνήμης που δεν είναι εύκολα για δλους, ας πούμε για την Γερ­τρούδη ρτόν 'Άμλετ), είναι πραγματικα τό αύτονόητα «πρώτο έπίπεδο άνάγνωσης τού έργου». Κατα πόσο δηλαδη ενα αλλο πρώτο έπίπεδο ανάγνωσης δεν δα μπορούσε αντιδέτως να το­νίζει τα σημαντικα καf}ησυχαστικα στοιχεία που προτείνει ή δεινή (όαυμαστη καΙ τρομερή) παρουσία καΙ ρητορικη τού Κρέ­οντος. ΚαΙ δεν δα ημουν ετοιμος να χαρακτηρίσω κάπως συγ­καταβατικά, μαζΙ με τους Udemans καΙ Lardinois, την προτίμη­ση αύτη στην 'Αντιγόνη ώς «ρομαντική». ΚαΙ γιατί ό ρομαντι­σμός δεν είναι κίνημα που αξίζει την χλεύη τών άκαδημα'ίκών, άλλα καΙ διότι ή τοποδέτηση αύτή ύπερ της ήρωίδας χαρακτη­ρίζει έποχες καΙ περιοχες που δεν εχουν τίποτε να κάνουν με τό κίνημα τού ρομαντισμού. Στην πραγματικότητα πιστεύω δ­τι τα δεδομένα για την συμπάδεια αύτη ύπαγορεύονται άπό τό ίδιο τό κείμενο τού Σοφοκλη, που άνηκε σε ενα όεατρικό

84 ΑΝΤΙΓΟΝΗ

είδος, ας μην το λησμονούμε, με έντονο το λαϊκο στοιχείο. Ή

συμπάδεια δηλαδη τών λαών στην' Αντιγόνη είναι κάτι βαt)ύ­

τερο άπο μια ρομαντικη έπίδραση. Αύτοπου λέω Όμως δεν

σημαίνει πως ή γοητεία της Άντιγόνης δεν είναι καΙ ένα σοφό­

κλειο τέχνασμα, ενα δόλωμα για να μας παρασύρει σε κάτι Όχι

το ασχετο άλλα το βαδύτερο άπο την ιδια, πως δεν ύπάρχει

καΙ μια αλλη αλή{)εια στην τραγωδία. Ύπάρχει, Όπως μπορου­

με να δούμε προβάλλοντας τα κείμενα, μια βαδια άντιστοιχία

τού Κρέοντος με τον Οίδίποδα. Πράγμα που δεν μας βοηδα

μόνον να καταλάβουμε δτι Ο Κρέων μας άφορα καΙ δτι ή ϋβρις

του είναι ένα ένδεχόμενο για Όλους μας δταν βρεδούμε μπρο­

στα σε πρακτικές, ίδιαίτερα πολιτικές, έπιλογές. Ό Κρέων τού κομμού ξαναπαίρνει με τον δικό του τρόπο την πορεία της

μαινόμενης Άνηγόνης καί ()ρηνώντας λυτρωτικα άνοίγει άνα­

πάντεχους δρόμους άνάμεσα στο ποταπο καΙ το ϋψιστο, το

τελετουργικο καΙ το πολιτικό. Σ' αύτο ήδη το έπίπεδο ή διχο­

τομία ύπερβαίνεται όχι μέσα άπο μία έγελιανη έκμηδένιση καΙ

έξόντωση τών άνταγωνιστών άλλα μέσα άπο μια κατάδυση που σώζει τα πρόσωπα μεταμορφώνοντάς τα, Αύτο το οποίο

άναδύεται μέσα καΙ πίσω άπο την ιδια την άντιπαράδεση τών

δύο προσώπων είναι Ο διάλογος με ένα αίνιγματικο άει, το ο­ποίο άενάως ύπερβαίνει Όλα τα σχήματα: «'Έργο», λέει Ο La­can, «στο οποίο Ο άνδρωπισμος συνεχώς καταφεύγει, ένώ αύ­το ρητα προοικονομεί τον δάνατο τού άνδρώπου»30. 'Έργο,

προσδέτουν οί Oudemans καΙ Lardinois, το οποίο έπιχειρεί να ένσωματώσει ή διαχωρίζουσα (separative) κοσμολογία της Δύ­σης, ή δεμελιωμένη στΙς άρχες της ταυτότητας καΙ της άντίδε­

σης, αν καΙ έκείνο άποφασιστικα άνήκει σε μία κοσμολογία δι­ασυνδέουσα (interconnected) καΙ έν πάση περιπτώσει άποφα­σιστικα διαφορετική31. Λεπτες άναλύσεις, πού εχουν δμως ϊ­σως τον άντίλογό τους. Ό άνδρωπισμος καΙ Ο άντιανδρωπι­σμος διεκδικούν ένα εργο δπου Ο ανδρωπος συντρίβεται για να έγκαδιδρυδεί. ΚαΙ Ο διαχωρισμος στην άκραία μορφη τού νείκους καΙ τού ':4δη είναι προσωπείο όχι ένος Όρου, της δια­

σύνδεσης, άλλα τού 'Έρωτα καΙ τού Διονύσου. 'Όταν ή Άντιγόνη πέφτει στα βρόχια πού της εχουν στήσει

οί άνδρωποκυνηγοί, τούς όποίους έξαπέλυσε Ο Κρέων, άφή-

Η ΕΠΙΜΟΝΗ ΤΗΣ ΑΝΤΙΓΟΝΗΣ 85

νεται να συλληψδεί άτάραχη: ή, δπως μας άφηγείται άνακου­

φισμένος μέσα στη χαμέρπειά του Ο φύλαξ, ΟηρώμεΟ' εύWς

ούδέν έκπεπληγμένην (433). 'Α τάραχη ή , Αντιγόνη οδηγεί την οργη τού Κρέοντα στον παροξυσμό, γιατί, μόνη αύτη με τον

Διόνυσο τών Βακχών, άπ' δλα τα δηράματα της άρχαίας τρα­

γωδίας, γελα (483) ένώ εχει συλληφδεί. 'Όπως ο Διόνυσος­Ζαγρευς είναι τό πράο δήραμα που μεταμορφούμενο σε κυ­νηγο παγιδεύει τους διώκτες του, ετσι καΙ ή Άντιγόνη, Όταν προσπαδούμε να την πιάσουμε με τα βρόχια της ίδεολογίας, της τέχνης, της έπιστήμης, μας αίχμαλωτίζει. Στα μάτια τού J. D6rrida, που δεν άρνείται τη γοητεία αύτης που πενδεί ζώσα τον δάνατό της, ή Άντιγόνη ύψώνεται ώς το συνεχώς διαφεύ­γον «άνέφικτη έπιδυμία, άνίκανη να ζήσει, που ύποσκάπτει την τάξιν καΙ την έδραιώνει άπο την κρύπτη (crypte) της, κρύ­πτη τού ύπερβατικού, τού άπωδημένου,τού άδιανόητου (im­pense) 11 τού άποκλεισμένου, που οργανώνει την γη στην όποία δεν άνήκει»32.

Άνέφι.ι<τη έπιftυμία, άνίκανη να ζήσει. Ποιά έπιδυμία, για ποιόν, για τί; Κοιταγμένη μέσα άπο τον Hegel, τον Freud, τον Heidegger, ή έπιftυμία κινείται σ' έναν κόσμο καταδίκης, δπου ή συνείδηση είναι δυστυχής, όχι μόνο διότι παγιδεύεται στα γρανάζια τού πολιτικού, άλλα καΙ διότι είναι συνείδηση· Όπου ό (δύσftυμoς) πολιτισμος γίνεται πηγη δυστυχίας καΙ Όπου ή ε­ξοδος καΙ ή άνάληψις τού χα'ίντεγκεριανού άνδρώπου άπό τα πράγματα τού προσδίδει μία βιαιότητα ή οποία -στην Είσα­γωγη στην Μεταφυσική32 μεταξυ αλλων- βρίσκει την ίστορι­κή της άναφορα στον έδνικοσοσιαλισμό. Μια άνέφικτη έπι­δυμία, άνίκανη να ζήσει, δεν μπορεί παρ α να εχει για όρίζοντά της το nichts, το μηδέν, με το οποίο ό δαιμόνιος Holderlin πα­ραχαράσσει το σοφόκλειο έπ' ούδέν ... τό μέλλον (360-361). 'Ό­ποιο δρόμο κι αν πάρει, είτε άναζητήσεί την «άλήδεια» τής Ι­στορικης άρχαιότητας, εϊτε παλινδρομήσει σ' αύτη 11 σ' έκείνη την σκηνη τού άρχέγονου τραύματος, μέχρι μια μήτρα πουεί­ναι τάφος καΙ φυλακή34, είτε γυρέψει την περιπέτεια της συνά­

ντησης με τον αλλο, το μηδέν αύτό, αλλο Όνομα τού πεπερα­

σμένου, την καταδικάζει. Με την εννοια αύτη κάδε καταγραφ~ τής διαχρονικης πορείας τής 'Αντιγόνης εΙναι ή καταγραφη

86 ΑΝ'ΓΙΓΟΝΗ

τής επιβίωσης τού άβίωτου που υποσκάπτει, εδραιώνει, οργα­

νώνει την ζωή. την ζωή, αυτό δηλαδη άπό τό οποίο χωρίζεται

άπό ~να συνεχώς παρόν -εϊτε είναι ενεργό ειτε είναι έπαπειλούμενΌ- διαζύγιο, που συνεπάγεται τόν πόλεμο. Με μια έννοια τα πράγματα δεν μπορεί παρα να είναι ετσι.

Ό κόσμος που συνέλαβαν καΙ ταυτοχρόνως δημιούργησαν οί

δυτικοΙ στοχαστες είναι, μέσα στην άτέλεια καΙ την εύτέλειά μας, ό κόσμος μας, καΙ δεν είναι βέβαια οί μακάρια νευρωσικες

άναφορες σε κάποια κληρονομια η παράδοσή μας που μας βεβαιώνουν δτι μας έχει παραχωρηδεί τό προνόμιο τής δια­φορας. Περισσότερο άκόμη ό κόσμος αύτός είναι καΙ ό κό­

σμος τών άρχαίων, ο κόσμος τής :4 ντιγόνης. 'Όταν ο Ήράκλει­τος. αποκαλούσε τόν πόλεμον πατέρα τών πάντων δεν ήταν βεβαίως άναίσδητος στην κυριολεξία, μια κυριολεξία την ό­

ποία ό Θουκυδίδης καταλάβαινε με την σειρά του δαυμάσια, δ­ταν, στό περιώνυμο χωρίο του για την πωΊολογία τού πολέ­μου, καταδικάζει την άνδρώπινη φύση στην επανάληψη τής φρίκης. 'Έχοντας τόν δάνατο ώς όρίζοντά του ό κόσμος γίνεται tJάνατος κάδε στιγμη καΙ ή επιt)υμία είναι επιδυμία δανάτου η, πιό σωστά, επιtJυμία δάνατος. Μ' αύτη την έννοια ή κρύπτη τής Άντιγόνης, ό τάφος τής 'Ιουλιέτας, είναι γεμάτες άπό την δυσωδία μιας έπιt)υμίας που σαπίζει στους αίώνες.

Μήπως δμως τα πράγματα δεν είναι μόνον έτσι; ΚαΙ πώς άλλιώς δα μπορούσαν να είναι τα πράγματα; Μήπως μέσα

στην Άντιγόνη 11 στόν.'Άμλετ ύπάρχει μιά ζωη βαδύτερη άπό την άνικανότητά τους για ζωή; Έρώτημα προβληματικό εξ άρ­χής, καtJως τοποtJετείται στα σύνορα τού άναπάντητου. Ή Ά­

ντιγόνη είναι άξία τού πολιτισμού μας καΙ οί άξίες έχουν την μοίρα της. ΤΙς επικαλούμαστε για να ζήσουμε η, σωστότερα, αύτες μιλούνε με η)ν ζωή, κλέβοντας την φωνή μας, ενώ καμια τέχνη καΙ ίδίως καμια επιστήμη δεν άρκεί για, να μας πείσει πως είναι η δεν είναι ζωντανές.

Αύτός ό αλλος, αν είναι αλλος, δρόμος ήταν για μένα ή ίστο­ρία μιας άνάγνωσης δεκαετιών που αρχισε, προχώρησε, μπλέ­χτηκε, συνδέδηκε, αλλαξε, με μια έννοια ερήμην μου, πέρα τουλάχιστον άπό τα σχέδια η την tJέλησή μου. Στην πορεία της tφτασα στην διατύπωση κάποιων άξιωμάτων που με συγκλό-

Η ΕΠΙΜΟΝΗ 'ΓΗΣ ANΊlΓONHΣ 87

νισαν, δσο κι αν γρήγορα κατάλαβα πως ήταν ταυτοχρόνως

καΙ -εν μέρει έστω- γνωστα καΙ όχι άβίαστα άποδεκτά. α) Ή Άντιγόνη είναι τού Διονύσου. 'Ως μαινάδα καΙ ώς δι­

πλούν τής σχεδόν όμώνυμης Ήριγόνης είναι άκόλουδος, σύ­

νευνος, μητέρα τού Στάφυλου, τού γιού του.

β) Σαν τόν 'Άδη τού Ήρακλείτου, έτσι καΙ ό 'Άδης τής Αντι­

γόνης είναι τό αλλο πρόσωπον καΙ προσωπείο τού Διονύσου.

γ) Ό τάφος-φυλακή, ή κρύπτη τής Άντιγόνης είναι προσω­πείο τής tJεας-μήτρας άπ' δπου άνέρχεται τό νεκρικό έμβρυο,

ό 'Ίακχος. δ) 'Αντιγόνη καΙ Διόνυσος είναι όχι άντίποδες τού πολιτικού,

άλλα ή μόνη μη tJανάσιμη εκδοχή του.

Οί παραπάνω διαπιστώσεις σημαίνουν εδώ μια άπρόσμενη άντιστροφή. 'Όχι πια μόνο ό κόσμος τών δεών κοιταγμένος με τα μάτια τού πολίτη, που άργα η γρήγορα δα διακρίνει τον δά­νατο τών δεών, γιατΙ καΙ ή ϊδια είναι ματια-δάνατος. Άλλα ή πολιτικη κοιταγμένη με τα αλλα μάτια τής τελετουργίας, που ά­σκούνται στα δεινά, στα δείματα, συνώνυμα τών άρρήτων καΙ στοχεύου;' στην αύτοψίαν: «Νύν όρ~ν α χρη όρ~ν». Ν α δούν άλλιώς, δπως καΙ δσα πρέπει να δούν.

Πόσο μπορεί ό λόγος να διεισδύσει στΙς περιοχες αύτές; Λί­γο, πιστεύω, αν τόν περιορίσουμε στα στενα δρια τού πάντοτε δετικιστικού επιστημονικού λόγου, καΙ συγκεκριμένα τού

άνδρωπο-, μυδο-, δρησκειο- δεατρολογικού. Σαν τό δέατρο καΙ σαν τόν στοχασμό -καΙ περισσότερο άποφασιστικα ακόμη- ή τελετη δεν άφήνεται να γίνει άντικείμενο. Κείμενο, στοχασμός, τελετή, δέατρο, ή Άντιγόνη μας διαφεύγει. Ό άρ­χαίος ανδρωπος δεν μπορεί, μας λέει ό ίστορικός τής σκέψης35, να εκφραστεί άπό τό νεώτερο, τό σύγχρονο εύρωπαϊκο έγώ, που χωρίζεται άπό τόν αλλο, την φύση, τόν κόσμο. Ψυχή, οί­κος, πόλις, κόσμος επικοινωνούν, διαπλέκονται, άναπνέουν άλληλέγκυα. Δεν μιλώ για ίδέες γενικές, πουώς «εργαλεία» μας επιτρέπουν να διαβάσουμε την Αντιγόνη. Τό άντίδετο μαλλον. Ή Αντιγόνη, το σώμα τού λόγου καΙ τής σιωπής της, είναι ό δ­ρος για να ύπάρχουν αύτες καΙ ή πρόκληση που μας κάνει να

ξαναδούμε τα δικά μας δρια.

ΟΙ ίδέες για τΙς άρχαίες εκδοχες τού «δε ίου δράματος», ας

88 ΑΝΤΙΓΟΝΗ·

πούμε36, είτε οί ιδέες για την δεαματικότητα 11 την δεατρικό­τητα τής ποινής37 11 τέλος για το δτι ή Άντιγόνη ανοίγει τον δρόμο στον Σωκρατη38 11 στον Χριστό39 : Πέρα απο δλα αύτα τα διανοήματα, πού τα έρμηνεύει παρ α τήν έρμηνεύουν, ή 'Α­νΤΙΥόνη μας καλεί με τήν επιμονή της σε μια μετακίνηση, μια μεταμόρφωση, τού ίδιου τού τρόπου με τον όποίο πλησιάζου­με, ση)ν ερωτική τους διάσταση; τα λόγια και πράνματα. Μπορούμε ν' ακούσουμε; .

Η ΕΠΙΜΟΝΗ ΤΗΣ ΑΝΤΙΓΟΝΗΣ 89

Σημειώσεις

ι Βλ Ό Ήλί{}ιος, τόμο Α', μέρος β', έλλ. μετ. Ά. Άλεξάνδρου, έκδ. Γκοβό­στη, 'Αδήνα, 1991, σ. 444: « ... κοίταζα απο το παράδυρο τον τοίχο τού Μά­γερ καΙ σκεφτόμουνα πως ftά 'φτανε ενα τέταρτο μονάχα στην ζωή μου

να μιλήσω για να τους πείσω δλους ... καΙ να μια φορα μονάχα στήν ζωή μου συνάντησα έσάς ... αν οχι δλους τους ανftρώπους! ΚαΙ ποιο ήταν το α­ποτέλεσμα; Τίποτα»! Για δποιον εχει τήν διάυεση να μελετήσει τα λογο­

τεχνικα καΙ δραμαηκα εργα καΙ πέραν τής φιλολογικής διερεύνησης τών

παραλλήλων, τών δανείων, τών έπιρροών κτλ ή συσχέτιση, λογική καΙ συ­

νειρμική μαζί, τής Ά νΤΙΥόνης καΙ τού 'ΑμλετκαΙ τών δύο αυτών έργων με

τον Ήλί{}ιο είναι ·απο τΙς πιο γόνιμες: πρόκειται για δρω τής γραφής καΙ

για καλλιτεχνικους κόσμους, πού, ένώ ftεμελιώνουν κάftε προσπάftεια ανά­

γνωσης, ταυτοχρόνως τής ξεφεύγουν και' τήν υπερβαίνουν είς το διηνε­

κές.

2 Το σεμινάριο της χρονιάς 1959-60, άφιερωμένο στήν ήδικη τής ψυχανά­λυσης, Παρίσι 1986, περιέχει μια έκτενη καΙ αρκετα λεπτομερή ανάγνωση τής ΆνΤΙΥόνης, σ. 283-332. Σε διάλογο καΙ αντίλογο με τον Hegel καΙ τον Goethe, ό Lacan υπογραμμίζει τό στοιχείο τής έπι{}υμίας στις άλλεπάλλη­λες μεταμορφώσεις του, στοιχείο που ftεωρεί, ευστοχα, αρρηκτα συνδε­

δεμένο μf την μοναδική λάμψη τής ήρωίδας. Μέ άξιοπρόσεχτη ευαισδη­σία για τΙς περιπέτειες τής Ά νΤΙΥόνης άνα τους αίώνες, ό Lacan κάνει με­ρικους καίριους παραλληλισμους τού εργου με τον Άμλετ, οπως πέρασε

μέσα στην Ψυχαναλυτική γραμματεία. Ό Lacan αναιρεί τΙς έγελιανής κα­ταγωγής απόψεις τού Jones καΙ τού Freud περΙ «δισταγμού» καΙ «αδυνα­μίας» τού ηρωα καΙ εύστοχεί στήν ανάλυση τής περίφημης αΙτιολόγησης

τής πράξης τής ταφής τού Πολυνείκη άπό την ηρωίδα στην διάρκεια τού

κομμού της. Για τον γάλλο ψυχαναλυτη είναι προφανές δτι χωρΙς πίστη

στον ά-δελφόν (αύτόν που μοιράστηκε τήν ϊδια μήτρα) πάσα παλινδρό­

μηση καΙ αρα πάσα έπιδυμία είναι άδιανόητη. 'Ωστόσο και ή άνάγνωση

τής ΆνΤΙΥόνης άπο τον L~can ύπείκει στόν «φαλλογοκεντρισμό» του, έ­στω καΙ αν πολλές έπιμέρους σκέψεις τον όδηγούν αλλού. Για μια παράλ­

ληλη ανάγνωση τού Άμλετ, βλ. τού ϊδιου, "Desire and the interpretation of desir.e ίη Hamlet", (1959), Yale French Studies, 55-56,1977. Πρβ. έπίσηςJ.Ρ. MULLER, Ψύχωση καί πέν{}ος στόν Άμλετ τού Λακάν, μετ. Λ. Κασίμη, Άδήνα, 1990. 3 Πρβ. "La main dΆntίgοne", Mιftis, 1, 1986, σ. 166-196. Μέ μια έννοια, ή προοιμιακή δήλωση τής συγγραφέως, τήν όποία μετέφερα στό κείμενό

μου, έπαληftεύεται από την διαπραγμάτευσή της, ή όποία προσυπογρά­

φει με έμφαση τΙς ftέσεις τού S. Benardette δη Άντιγόνη σημαίνει άντΙΥέ­νεσις (βλ καΙ πιο κάτω στο κείμενό μου). Έννοείται δτι ή τοποδέτηση αύ­

τη είναι καΙ μία δήλωση πίστης στον Vernant, Ο οποίος στό Mythe et trage-

90 ΑΝΤΙΓΟΝΗ

die, Ι, Παρίσι, 1973, σ. 35, βλέπει δτι «σ' αύτη την μονομέρεια (τής 'Αντιγό­νης) προσκρούει βιαίως μια αλλη μονομέρεια (τού Κρέοντος)>> καί, με την εύρύτερη έννοια, στον Hegel. Πέρα απο αύτά, ή κεντρικη δέση τής Lo­raux, εμπνευσμένη απο το σχετικα πρόσφατο ρεύμα τών «γυναικείων» α­να~νώσεων, τής λoγ?τεχ~ίας, για τ~ν ατ~μωτικη ποινη τού απαγχονισμού π~υ συμβαινει να ειναι ο «γυναικειος δανατος» έκτίδεται στο FaCfons tra­glques de t~er une femme, αγγλ. μετ. Α. Forster, Λονδίνο καΙ Καίμπριτζ M?σαχo~~ετης, 1987, ~. 9-10, προσκρούει δμως στην δεμελιωδώς διττη φυση του απαγχονισμου.

4 Παρίσι, 1974. Ή ανάγνωση τού εργου απο την συγγραφέα παραμένει αρ~ετα ~υμβατική, δn:ως συμβαίνει ακρες μέσες με δλους τους συγγρα­φεις που μελέτησαν την διαχρονική του πορεία καΙ την διαχείριση τού ϊ­διου δέματος σε διάφορες μεταγραφές. Παρα ταύτα, ή δουλειά της ανοι­ξε, τo~ δρόμο για μια μελέτη που το εύρος τού αντικειμένου δα κρατήσει γι? πα~τ? άνoλoκλ~ρωτ,η κ~ί πρέπει να ύπογραμμιστεί δτι κατάφερε οχι μονο να υπογραμμισει τις κυριες καμπες στην διαχρονικη πορεία τών με­

τ~μO,Ρ'ί!ώ~εων της Άν:ιγόνης, αλλα καΙ να παρακολουδήσει την πορεία τω~ ε,;ι μερους_ σΤ,οιχειων (ΤΟύ, έρωτα, τής αδελφικής αγάπης) με τρόπο που να ~<:διστα την προσφυγη στην δουλειά της απαραίτητη για κάδε κατοπινη ερευνα.

5 Storia di Antigone, Ρώμη, 1978. 6 Έλ,λ. μετ. Φ. Κονδύλη, 'Αδήνα, 1988. 'Η σύντομη αναφορά του στην 'Α­ντι)'ονη: σ. 10" δ~απνέετα.ι απο την πεποί{}ηση δτι, παρα τΙς «έξαιρέσεις» (Eυμενιδε~, ?lδ~πoδα έπι Κολωνφ), ή αρχαία τραγωδία καί, βέβαια, ή ',1-νΤΙΥ6νη και ο Τυραννος «τελειώνουν όλέδρια». 7 '?ξφόρδη, 19~4. '~ ~η~ασία τού πλούσιου αύτού εργου δεν έγκειται στην πι:ωτοτυπια :-ης αναγνωσης τού κειμένου. Άπο την αποψη αύτη ό Lacan ει::αι σχετικα χρησιμότερος. Πολυ πιο ενδιαφέρουσα είναι ή ανά­~νω~η της παρ?υσίας τής Άντιγόνης στους Hegel καΙ Holderlin, Τι όποία ωστοσο παραμενει μονομερης η μάλλον περιστέλλει ούσιαστικα το σοφό­κλειο κ~ίμε~o σε, n:αράρτ,ημα τών μοντέρνων διαδόχων του. Σε κάδε περί­πτ~?~ ωστ?~,O, O,αναγ~ω?της κερδίζει την επαφη με μια ρωμαλέα γραφη και, ιδιως σε ο,τι αφορα τον Hege!, με ενα έγχείρημα έσωτερικής άνάγνω­σης.

8 :ragic am~ig,uity. Anthropology, PhίJosophy and Sophocles' Antigone, Λειντεν, Ν. Υορκη, Κοπεγχάγη, Κολωνία, 1987. "Ακρως φιλόπονη άνά­γν~ση τών ?χεΤΙΚών κειμένων, ένήμερη τού ρόλου τής έγελιανής σκέψης στι~ α~αyνω?ε~ς ~ής 'Α ντιy~ν~ς δσο καΙ απρόδυμη να διαφοροποιηδεί κ?τ ουσιαν απο το κλασσικο διπολο Άντιγόνη/Κρέων που ό Hege! έγκα­διδρυσε.

9 ΤΟ Συνέδριο ,για τον Σοφοκλή καΙ την 'ΑνΤΙΥ6νη πραγματοποιή{}ηκε με συνδιοργανωτες το Ε.Π.Κε.Δ. καΙ το Πάντειο Πανεπιστήμιο, που είχε κά-

Η ΕΠΙΜΟΝΗ ΤΗΣ ΑΝΤΙΓΟΝΗΣ 91

νει καΙ την έπιστημονικη προεργασία, στους Δελφους απο τις 2 μέχρι και τΙς 7 'Ιουλίου 1990. Μεταξυ τών είσηγήσεων, οί όποίες παραμένουν δυ­στυχώς αδημοσίευτες, σημειώνω αύτες οί οποίες σχετίζονται στενότερα με το δέμα μας: RUSH REHM, "Marriage Ιο death ίπ Antigone: The Blood of Haimon, the Bride of Hades, the Mother at the Altar", JAMES OIGGLE, "C­reon and the buria! of the traitors: Some thoughts οη the Antigone", FRAN­ςοιs JOUAN, 'Άntίgοπe et EIectre: deux heroines de SophocIe", GIUSTO MONACO, "La presence dΆπtίgοπe de Sophocle au spectaclede Syracuse", PAGE ου BOIS, "Women reading Antigone", SETH SHEIN, ''Eros and phi­lia ίη Sophocles Antigone", ARPAO SΖΑΒό, "Πολλα τα δεινά ... Απ interpre­tation for the Chorus of Antigone (332-375)>>, UMBERTO ALBINI, "Une Α­ntigone Italienne du l6e siecle". Έπίσης τις είσηγήσεις τών συναδέλφων Κ. ΖΟΥΡΑΡΙ, «Μία πολιτικη 'Α νΤΙΥ6νη», Ν. ΔΗΜΑΔΗ, (,Η Ά νΤΙΥόνη καΙ Τι άρ~ χαία άντίληψη για το κοινωνικο συμβόλ.αιο», Γ. ΒΕΛΤΣΟΥ, «'Αντιγόνη καΙ νεωτερικότητα», καΙ τΙς έργασίες τών φοιτητών τότε τού Παντείου καΙ τωρινών συνεργατών, Α. ΜΑΥΡΟΛΕΩΝ, «Ιστορικο τής Άντιγόνης στην Έλλάδα», τής όποίας διάγραμμα μπορεί να βρεί ό αναγνώστης στο τέλος τού παρόντος βιβλίου, Γ. ΣΚΑΡΠΕΛΟΥ, (,Η Άντιγόνη, ίχνος και στίγμα;», Κ. ΚΑΒΟΥΛΑΚΟΥ, «Σχόλια στην μετάφραση τού α' στασίμου απο τον Η­eidegger», Χ. ΣΤΡΑΤΗΓΟΠΟΥΛΟΥ, (,ο νόμος στην ΆνΤΙΥ6νη». Ή παρου­σίαση, με ~ωτoβoυλία καΙ οίκονομικη ένίσχυση τού Παντείου, τής παρά­στασης τής ΆνΤΙΥ6νης τής δεατρικής λέσχης Βόλου υπήρξε το βασικο

καλλιτεχνικο γεγονος τού Συνεδρίου.

'Όσο για την γενικότερη παρουσία τής διαχείρισης τής αρχαίας τραγω­

δίας απο τους 'Έλληνες, λίγοι μόνον ξένοι μελετητες παρουσιάζονται ένή­

μεροι. 'Απο την αποψη αυτη οί Antigones τού Steiner είναι χαρακτηριστι­κο παράδειγμα ολύμπιας άδιαφορίας για την πορεία τής Άντιγόνης στην

νεώτερη Έλλάδα καΙ τον ευρύτερο χώρο δπου έδρασε ό νέος έλληνισμός. ΤΟ αύτο συμβαίνει καΙ με την διαχείριση τού μύδου τής Μήδειας στην ό­ποία άφιέρωσε ενα έντυπωσιακο μελέτημα ό MIMOSO-RUIZ QUATRO, M6d6e antique et moderne aspects rituels et sociologiques d'un mythe, Παρί­σι, 1980. Βλ. καΙ το πρόγραμμα τού Έ-δνικοϋ Θεάτρου για την Μήδεια, κα­λοκαίρι 1993, με τα αρδρα τού Γ. ΑΝΔΡΕΑΔΗ, «Μηδεία: ή δεα τού σπα­ραγμού τότε καΙ τώρα» καΙ τής Δ. ΑΝΑΣΤΑΣΙΑΔΗ, στής όποίας την έρευ­

να βασίστηκε το σύνολο τού άφιερώματος, «Στιγμες απο την διαχρονικη πορεία τής Μήδειας». 'Ωστόσο, τα παράλληλα της Μήδειας στην νέα έλ­ληνικη δημιουργία και' κατ' έξοχην στον Παπαδιαμάντη, τον Βιυζηνο καΙ τόν Σολωμό μένουν να μελετηδούν βαδύτερα. Πιστεύω δτι αύτο δα είναι καΙ. μέρος τής δουλειάς τής Δ. Άναστασιάδη στα πλαίσια τής διδακτορι­κής διατριβής την όποία όλοκληρώνει στό Πάντειο για την διαχρονία τής

Μήδειας. Οί έκδόσεις τού Μεγάρου Μουσικής Άδηνών PIERRE BRUNEL, Ό μύ-

92 ΑΝΤΙΓΟΝΗ'

Οος τής Ήλέκτρας, έλλ. μετ. Κλ. Μητσατάκη, Άδήνα, 1992 καΙ JEAN LΟ­UIS BACKES, Ό μ'Μος τής Ελένης, έλλ. μετ. Μ. Γιόση, 'Αδήνα, 1993, σ~ρέ­φαυν άναμφιβόλως την πρασαχη τών Νεαελλήνων, μέσ<ρ ένος ίσχυραύ δεσμαύ, προς την σωστη κατεύδυνση. 'Ωστόσο., πέραν τής παιότητας τής κάδε εργασίας καΙ παρα τό νεοελληνικό άνδο.λόγιο παύ συναδεύει την δεύτερη άπό τΙς δύο. αύτές εργασίες, δέν δίνο.υν την παραμικρότερη πρα­σαχή -στό έπίπεδο τής άνάλυσης- στην νεαελληνικη σκέψη καΙ δη­μιαυργία παύ σχετίζεται μέ τον μύδα.

Μόνο. στα εργα παλυ συγκεκριμένων μελετητών Όπως ο OLIVER Τ Α­ΡLΙΝ, Ή άρχαία τραΥωδία σε σκηνική παρουσίαση, έλλ. μετ., σχόλια, έλ­ληνικη βιβλιογραφία Β.Δ. Άσημο.μύτη, Άδήνα, 1988, καΙ μέ παλύ πιο σα­φη καΙ εμπεριστατωμένα τρόπο. ή MARIANNE Mc DONALD, Ό Εύριπί­δης στό~ κινηι:αΤΟΥράφο, Ή όρατή καρδιά, έλλ. μετ. Έ. Μπελιές, 'Αδήνα, 1989 ~αι ADCJent Sun Modern Ljght, Greek Drama οπ the Modern Stage, Kαλα~μπι~, 199~ παρα~σιάζαυν ενα συστηματικο ένδιαφέραν για την Π,αρεια τα~ άρχ~ιo~ δραμ~τας στην, νέα Έλλάδα. 'Απο την απαψη αύτη δ~ν ~παρει παρ~ να ~εωρησει κανεις λυπηρη κατα τα τελευταία χρόνια την υπαλειταυργια ταυ Διεδναύς Συνεδρίαυ 'Αρχαίαυ Δράματας τών Δελ­φών, Oε~μαύ ? ό_παίας άπατελεί την ευκαιρία για την διεδνη πραβαλη τής πρακτικης και της Οεωρητικής δαυλειάς παυ γίνεται για το άρχαία δράμα στην χώρα μας καΙ ενα χώρα ανταλλαγής σκέψεων καΙ εμπειριών άπο κά­δε γωνια τής γής.

10 τα ~ρία <;tά~ια ~τα ό~αί,α ~ιακρί~ανται αί μεταφραστικές απόπειρες :α~ Ι:αΙderlιn σε σχεση με την Α νΤΙΥονη μπαρο.ύν να όρισταύν ώς έξής: α) η απα~ειρα συνδυασμαύ τής πιστότητας στο αρχαία πρωτότυπα καΙ τής φυσικατ,ητ_ας στην γλώσσα τής μετάφρασης β) ή κατάργηση τής φυσικό­τ~τ~ς ~υτ~ς προς ~άριν μιάς ανευ Όρων άνάδειξης ταύ αρχαίαυ κειμέναυ τ~ οποιο υπ:x\αρε~ει τους νόμαυς ταυ ση'!ν νεώτερη γλώσσα καΙ γ) ή ύ­~ερ~αση ταυ αρχαιου πρωτοτύπαυ με στόχο. την χειραφέτησή ταυ απο τις ισταρικές ταυ δαυλείες καΙ .ηΊν όλακλήρωση τών κυαφορούμενων σ~~ρμάτων μέσα σε μια νέα δημιουργία, Όπαυ το βαρβαρικο ύπέδαφας δ~ αναδε~κνύ~ντ_αν ,:ίσ~ καΙ ~άτω άπ~ την κλασικη επιφάνεια. Οί δεσμαΙ της πα?ειας αυτης με την νεωτερη σκεψη καΙ παίηση καΙ μέ την ψυχανά­λυση δεν μπαραύν να δειχταύν στα πλαίσια ταύ κειμέναυ παυ παραυσιά­ζω εδώ. Γ~~ τον μη είδικο ύπενδυμίζω Ότι το παλυσχαλιασμένο "Die Au­~gabe d,es Ubersetzers" ταύ W. BENJAMIN εκκινεί απο την μετάφραση τής Α νΤΙΥονης απο ,τον HOlderlin.

11 'Ως π~oς :ην μετ~φ?αση διαφαρετικό, διότι δλη ή συντηρητικη γλωσ­σα~αγικα ~ξελιξη της ελληνικής γλώσσας καΙ ή παιητικη πρακτικη απο ταυς άρχα:αυ~ ως τον ~ελωδό, τον Κάλβο., τον Καβάφη καΙ τον 'Ελύτη δημιου,ργει, τ~ν" δυν~τατητα: α) Μίξης λεξιλαγικών καΙ μαρφαλαγικών σταιχειων απα αλη την διαχρανικη παρεία χιλιετιών, μέ τρόπο. πο.ύ το α-

Η ΕΠΙΜΟΝΗ ΤΗΣ ANTlΓONHΣ 93

πατέλεσμα να λειταυργεί απρόσκαπτα για εγα εύρύ καινΌ δπως κατ' εξα­

χην είναι αύτο ταύ αρχαίαυ δράματας. Οί μεταφράσεις ταύ Μ. Βαλανάκη, ταύ Κ. Γεωργαυσόπαυλαυ, ταύ Δ. Δημητριάδη καΙ αλλων συνισταύν, απο

την απαψη αυτή, τυπικο παράδειγμα. β) Δημιουργικής παραμόρφωσης τής μαρφαλογίας, κατα το παράδειγμα τών ιδιων τών τραγικών, ταύ Ρω­

μαναύ, ταύ Έλύτη, άλλα μέ τρόπο. παυ ή φυσικότης να μην πρασβάλλεται. 'Ως προς τΙς παραστάσεις, σκηνικές πραβαλές (ταύ μεταφρασμέναυ

συνήδως) λόγο.υ, ή ϊδια αργη γλωσσικη έξέλιξη συμβάλλει στην δυνατότη­τα, άντΙ για έκσυγχρανισμαυς παυ γερναύν μανίμως παλυ ταχύτερα άπο αυτο παύ επιχειραύν να έκσυγχρανίσαυν, μιάς άμεσότερης δεατρικής

πρασέγγισης τών κειμένων. Βεβαίως ή γλωσσικη συνέχεια δεν έξυπακαύει αυταμάτως την παλιτισμική, ή γλώσσα Όμως πο.ύ μιλά κανεΙς καΙ στην ό­

παία παίζει δέατρα καΙ τραγαυδά, ύπαγαρεύει σε μέγιστα βαδμο την α­ναπναή, την έκφαρά, την ύπόκριση, την κινησιολόγηση καΙ ευρύτερα ό,τι άπακαλαύμε γλώσσα ταύ σώματας, δηλαδη σημαντικότατα μέρας τής δε­

ατρικής πράξης.

12 'Ό.π., σ. 41-42. Ό κατάλαγας τών ,φιλασόφων παύ βρίσκονται σε αμεσα διάλαγο. μέ την τραγωδία περιλαμβάνει κατα ταύς συγγραφείς, ταυς Kier­kegaard, Scho.ppenhauer, Nietzsche, Heidegger, Gadamer, Rico.eur, Derrida. Ή πρασδήκη τής Arrend καΙ ταύ Κασταριάδη είναι έπιβεβλημένη. 13 Πρβ. J. STAROBINSKY, ''Hamlet et Freud", πρόλαγο. στο Ε. JONES, Η­am/et et Oedίpe, γαλλ. μετ. Α.-Μ. Le Gal, Παρίσι 1967, σ. ΙΧ καΙ S. FREUD, La naissance de 1a psychana1yse, Παρίσι 1956, σ. 190-193, για το κείμενα τής έπισταλής στην όπαία ό εύρετης τής ψυχανάλυσης πρότεινε την δεμελίω­ση μιάς επιστήμης την όπαία έπιδυμαύσε να ενσωματώσει στΙς δετικες πάνω σε εναν μύΟο. Με τρόπο. σέ υπαλαγίσιμα βαδμο ασύνειδα ή φραϋδι­κη πρόταση έμπαινε έτσι σ' εναν ταυταλαγικο κύκλο.. Πρότεινε μια άνά­

Υνωση τού μύΟου (τον όπαία αναγνώριζε ώς Ισαδύναμα τών όνείρων καΙ

ευρύτερα τών δημιαυργιών τής ψυχής) με βάση τον μύδα. 'Όπως ό μύδας

τής Άντιγόνης, έτσι καΙ ό μύδας ταύ ΟΙδίπαδα γινόταν άπο την στιγμη αύ­τη μεδαδαλαγικο έρεισμα καΙ ταυταχρόνως άντικείμενα μεδοδαλαγικής ε­

ρευνας.

14 Πρβ. G/as Π, Παρίσι, 1981. Ή παράλληλη με την άνάγνωση τής :ΑνΤΙΥό­νης (καΙ ταύ τρόπαυ με τον όπαία αυτη συναντά τον Hegel) διαδραμη μέ­σα άπο το έργα τού J. Genet εΙναι μια δαιμόνια νεωτερικη άναφορα στόν κόσμο. τής λώβης (ζημίας καΙ άτιμώσεως ταυταχρόνως, σύμφωνα μέ τΙς α­ναλύσεις ταύ L. Gernet) καΙ τής διαπλακής της με την ήδανή. Ή σκηνη τή.; συλλήψεως (δ.π., σ. 201-202) καΙ ταύ διασυρμαύ τού J. Genet μέ τα φτυσί­ματα (δ.π., σ. 206), διασυρμαύ παύ άνα πάσαν στιγμη μπαρεί να μεταβλη­ftei σε δαξαλαγία, μάς δείχνει την διττότητα μιάς παινής άτιμωτικής, Όπως ή σταύρωση ταύ Χρισταύ καΙ ό απαγχανισμος τής Άντιγόνης: παινες δαύ­λων καΙ σύμβαλα δεών.

94 ΑΝΤΙΓΟΝΗ

15 Πρβ. τον τόμο ΙΙ της AίσfJητικής'ΤOύ HEGEL στην γαλλ. μετ. τού J. Jan­kelevitch, Παρίσι 1979, σ. 336-337. 'Έχω την αϊσδηση Ότι σε Όλη την δια­δρομη της Aίσf}ητικης ό «άναβάλλων» 'Άμλετ λειτουργεί ώς άντίπους σχι

μόνον τού Μάκβεδ καΙ τού Λαέρτη άλλά καΙ της Άντιγόνης, για η)ν όποία δεν ύπάρχει καμια άπόσταση μεταξυ έπιταγης καΙ πράξεως. Είναι εϋλογο Ότι ό Freud κληρονόμησε την βεβαιότητα περΙ της «περιβόητης καδυστέ­ρησης» τού 'Άμλετ, άμέσως 11 έμμέσως, άπο τον Hegel καΙ την κληροδότη­σε στους συνεχιστές του Όπως ό Lacan. Ή συστηματικη άντιπαραβολη τού έγελιανού καΙ τού φροϋδικού Άμλετ δεν δα διεφώτιζε ϊσως πολυ το σαιξπηρικο έργο, άλλα δα μας μάδαινε πολλα για τΙς αμεσες καΙ έμμεσες σχέσεις Hegel καΙ Freud, καδώς καΙ για την «άντίστασή» τους έναντι τού προσώπου καΙ τού ρόλου.

16 C.P. SEGAL, "Sophocles' praise ofman and the conflicts ofthe Antigone", Arion, 3.2 (1964), σ. 46-48 άλλα καΙ Όλη την λογικη τού δοκιμίου. 17 Sophocles. An Interpretation, Καίμπριτζ 1980, τά κεφ. "Sophocles and the irrational; three oάes ίη Antigone", σ. 91-116, "Creon and Antigone", σ. 117 -149, Όπου καΙ βιβλιογραφία για το δέμα. 18 Tragedy and CiviJjzation ΒΩ Interpretation of Sophocles, Καίμπριτζ Μα­σαχουσέτης, 1981. 19 Ή φιλοδοξία αύτη ύπηρετείται άπό μια αρτια έπιστημονικη σκευη στα μελετήματα τής CH. SOURVINOU-INWOOD, "The fourth Stasimon of So­phocles' Antigone", BuJJetin of the institute of Classica! Studies, 36, 1989, σ. 141-165 καΙ ''Assumptions and the creation ofmeaning: Reading SophocIes' Antigone", Journal of Hel1enic Studies (1989), σ. 134-148. Ή φιλοδοξία για μια αύδεντικα αναπαλαιωμένη ανάγνωση τών Όποιων κειμένων δα έπρε­πε 'να μετριάζεται ϊσως από την συναίσ{tηση δτι κάδε ανάγνωση είναι ταυτοχρόνως τοιχογραφία της εποχής μας, αυτοπροσωπογραφία καΙ αυ­τοψυχογράφημά μας. Άπό την αποψη αύτη ό &νδρωπος τού δεάτρου εί­ναι ένίοτε σοφώτερος από τόν έπιστήμονα.

20 Β. BRECHT, Die Antigone des Sophoc1es, 1948, καΙ Die Antigone des So­phocles. Materialen zur Antigone, Φραγκφούρτη 1976. Ή έξέγερση τής 'Α­ντιγόνης πραγματοποιείται αναμφίβολα έναντίον μιας τυραννίας, αλλά, τό ίδιο αναμφίβολα, είναι καταδικασμένη σε αποτυχία. Βλ. καΙ την διδ, διατρ. τής Τ. VERGA, Sofocle, HoeJder1in, Brecht, Μιλανο, 1979-1980, 21 Πρώτο ανέβασμα ση)ν Γερμανία καΙ την ίδια χρονια ση)ν Γαλλία. 'Εκ­κινώντας απο τόν HolderIin καΙ αντιδρώντας σ' αύτό που δεωρούσαν αδιέ­ξοδο τού Brecht, ό Beck καΙ ή Malina βρήκαν αναπάντεχους δρόμους _ κυρίως μέσα απο την σωματικη δεατρικη γλώσσα- για να αναδείξουν μία μετα δάνατον παρουσία τού Πολυνείκη καΙ τό «έπαναστατικο» στοιχείο τής Άντιγόνης. Περισσότερα στό Les voίes de la Creation theatraJe, Ouvr. coll. Etudes reunies par Jean Jacquot sur Grotowsky, Eu. Barba, J. Beck, J. ~BIίΩB, J. Chaikin, J. van ItaJίe, Aπabal, Vίclor Garcia, Editions C.N.R.S.,

Η ΕΠΙΜΟΝΗ ΤΗΣ ΑΝΤΙΓΟΝΗΣ 95

22 C.M. BOWRA, Sophoclean Tragedy, 'Οξφόρδη, 1944. 23 J. ANOUILH, Antigone, παράσταση Th6ιitre de IΆtelier, Ι Φεβρουαρίου 1944, έκδοση, Παρίσι, 1946, Μ:ν πιστεύω δτι ό Bowra ηξερε ότιδήποτε σχετικα με η)ν Άντιγόνη τού Anouilh καΙ πάντως δεν αναφέρει κάτι τέ­τοιο στό κείμενό του.

24 Στό σενάριο τού φΙλμ Deutschland im Hcrbst, 1979, δπου ή αύτοκτονία τής Άντιγόνης γίνεται ή κωδικη μήτρα για να διαβαστεί ή «αύτοκτονία» ω

τού Baader καΙ τής Meinhof στα κελιά τους. Ή κατοπινη αρνηση μιας σει­ρας πόλεων να δεχτούν να τους δώσουν f:vav τάφο προσέφερε εναν άνα­τριχιαστικό παραλληλισμο με το αρχαΊο κείμενο, παραλληλισμο ό όποίος

καταργεί έντυπωσιακα την ίστορικη απόσταση,

25 Sofoc1e Antigone, con υΩ saggio di Rossana Rossanda, Ρώμη, 19893, σ. 7-60. Ή μελέτη αύτη πρoβλήf}ηκε καΙ ένόχλησε για την άναφορά της στην τρομοκρατία, ή σημασία της ώστόσο έπικεντρώνεται σε μία <ψεταπολιτι­

κη» καΙ γυναικεία ανάγνωση τού έργου, που δεν κόβει αλλα άντιδέτως έ­

πιζητεί την έπικοινωνία με τον ανδρα καΙ με το πολιτικό. ΧωρΙς τον έξο­

πλισμό τού είδικού ή Rossanda ευστοχεί σε αρκετα σημεία. 26 Οί πληροφορίες μου προέρχονται άπό προφορικη ανακοίνωση τού Ιν­δού f1εατρολόγου δρ. Suresh Avasthi στο ΔελχΙ στά 1984. Ή λαϊκη έξέγερ­ση που άκολούf1ησε την απαγόρευση ταφής συνδυάστηκε με ηαράσταση

τού έργου που ένέπνευσε αλλες.

27 ΚΕΜΑΙ DEMIREL, Άντιγόνη, 1973, Σ' ενα πνεύμα έκσυγχρονισμού ό συγγραφέας αναφέρεται στην έξεγερσιακη διάσταση τού μύδου. Βλ. καΙ

STEINER, δ.π., 119 Κ.έξ. 28 ΑΤΗΟΙ FUGART, The Island, 1973, STEINER, δ.π., σ. 119 κ.έξ, την 'ίδια χρονια ή 'Ισμήνη τού ΓΙΑΝΝΗ ΡΙΤΣΟΥ.

29 Les domaines de l'homme, CarreΓοurs du Labyrinthe Π, Παρίσι, 30 Πρβ. δλη την ανάλυση στό σεμινάριο, δ.π., σ, 319 κ.έξ. 31 'Ό.Π. τον έπίλογο, σ. 233 κ.έξ. καΙ ίδίως 236. 32 υ.π., σ. 232. Βλ. καΙ σ. 209, 211 καΙ σποράδην. 33 Έλλ. μετ. Χ. Μαλεβίτση, Άδήνα 1973, σ. 232. Για την γλωσσικη μετα­φραστικη διάσταση τής βίας βλ. την έργασία τού Κ. Καβουλάκου στο πα­

ρόν, σημ. 9. 34 Derrida, δ.π., σ. 201. 35 Πρβ, J.P. VERNANT, ΜύΟος καΙ σκέψη στήν άρχαία Έλλάδα, έλλ. μετ. Σ. Γεωργούδη, Ά1'1ήνα, 1975, σ. 323-334. 36 που είσηγή{tηκε ό J. Frazer καΙ έγκoλπώ{tηκε στΙς αρχες τού αίώνα ή «σχολη τού Καίμπριτζ», σήμερα αντικείμενο αγριας κριτικης.

37 που είσηγήδηκε ό γενάρχης τής «σχολής τού Παρισιού» LOUIS GER­ΝΕΤ στο Anthropologie de 1a Grece antique, Παρίσι, 1968. 38 'Όπως ό ANDRE BONNARD στό τρίτομο έργο του Civilisation grecque, Λωζάνη, 1959.

96 ΑΝΤΙΓΟΝΗ

39 'Όπως ή G. MEAUTIS, SophocJe, essai sur Theros tragique, Παρίσι, 1957. 'Ωστόσο ή «προχριστιανικη» αϊγλη τής Άντιγόνης άποτελεί μια άπό τΙς

δυνατες έξηγήσεις τής σφοδρής διαμάχηG περΙ τό πρόσωπό της 11 τού «ύ­περπροσδιορισμού» τής έπιστημονικής συζήτησης γι' αυτήν. Ή έπιf}υμία

καΙ ή αρνηση άποδοχής της την προσεγγίζουν καί πάλι στόν Μύσκιν τού

ΉλιΟίου καΙ στόν Χριστό τού 'ΙεροεξετασΤή τών Καραμαζώφ.

Από την διαχείριση

στην δραματουργία