1

2

ΜΑΡΚΟΥ ∆ΡΑΓΟΥΜΗ

ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΟΝ

ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΙΣΜΟ

3

© 1992 Για την «ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΥΡΩΕΚ∆ΟΤΙΚΗ» ΕΠΕ Ναυαρίνου 14 — 106 80 Αθήνα Τηλ. 3617.350 FAX: 3613.676

ISBN: 960-241-024-8

Στη Λένα και στον Φίλιππο

5

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

σελ. ΠΡΟΛΟΓΟΣ..........................................................................................................................................................11

ΕΙΣΑΓΩΓΗ..............................................................................................................................13

ΚΕΦΑΛΑΙΟ I Το εγώ κάτοχος δικαιωµάτων και φορέας αξιών.............................................32 Τι είναι το εγώ ..................................................................................................................32 Πώς ορίζεται η ελευθερία του εγώ ...................................................................................39 Τα ∆ικαιώµατα του Ανθρώπου ........................................................................................44 Αξίες. Ηθική συµπεριφορά ...............................................................................................55 Ο φιλελευθερισµός και το Θείο .......................................................................................63 Προπατορικό αµάρτηµα και ελευθερία ...........................................................................68 Ορθοδοξία και αγάπη....................................................................................................... 76

Η αγάπη δεν σώζει.................................................................................................. ..... .. 80 Φιλελευθερισµός και έθνος .............................................................................................85

ΚΕΦΑΛΑΙΟ II Νοµοκρατία και άτοµο ................................................................................91 Νικολό Μακιαβέλλι: Οι σκοποί και τα µέσα ...................................................................93 Thomas Hobbes: Γιατί υπακούµε στις αρχές ..................................................................102 John Locke: Φυσικά τα δικαιώµατα ................................................................................105 Montesquieu: Πώς η εξουσία αναστέλλει την εξουσία ...................................................110 Άνταµ Σµιθ: Αγορά χωρίς παρεµβάσεις .........................................................................113 Benjamin Constant: Μικρό κράτος και ουδέτερο ...........................................................126 Alexis de Toqueville: Ελευθερία αλλά χωρίς «τυραννία της πλειοψηφίας» ...................128 John St. Mill: Η αξία της µειοψηφίας του ενός ...............................................................133 Friedrich Hayek: Η φιλελεύθερη τάξη είναι η αυθόρµητη τάξη .....................................135

Πώς αυτοεκπολιτίσθηκε ο άνθρωπος ........................................................................135 Τάξη χωρίς σχέδιο ....................................................................................................138 Πώς γεννιέται η αυθόρµητη τάξη: Το παράδειγµα της γλώσσας ................................140 Hayek και παράδοση .................................................................................................147 Hayek και λογικό ......................................................................................................150 Hayek και νόµος .......................................................................................................155 ∆ιχασµένος ο Hayek .................................................................................................163 Η προσφορά του Hayek ............................................................................................164

Πώς προέκυψαν οι νοµοκρατικές πολιτείες: Φιλελευθερισµός και δηµοκρατία ............165 ∆ιαµάχη φιλελευθέρων µε συντηρητικούς ......................................................................172 Ο φιλελευθερισµός στην εξουσία ...................................................................................179

ΚΕΦΑΛΑΙΟ III Πώς λειτουργεί ο καπιταλισµόs............................................................ 183 Η αγορά ως θεσµός .........................................................................................................187 Ανταγωνισµός και συνεργασία ………………………………………………………...193

6

σελ.

Είναι ανήθικος ο ανταγωνισµός;………………………………………………………..200 Περί καταναλωτικής κοινωνίας .......................................................................................208 Ο ρόλος του χρήµατος .....................................................................................................215 Μίλτον Φρήντµαν: Πληθωρισµό προκαλεί το κράτος ....................................................218 Κέυνς: Μόνη λύση η τόνωση της ζήτησης ......................................................................228 Αγορά εργασίας και συνδικαλισµός ................................................................................231

Σύνδεση αµοιβής µε παραγωγικότητα.........................................................................238 Θατσερισµός και ιδιωτικοποίηση ....................................................................................240

Το µυστικό της επιτυχίας του θατσερισµού ................................................................240 Ο θρίαµβος των ιδιωτικοποιήσεων ...........................................................................250

Πώς αναπτύσσονται οι χώρες ..........................................................................................250 Αναπτυξιακά «θαύµατα» της αγοράς .........................................................................254

Κρατικοπαρεµβατικές αποτυχίες στον Τρίτο Κόσµο ......................................................266 Η θλιβερή ιστορία του Αφρικανικού κρατικοσοσιαλισµού ............................................271

Βοήθεια στους υπανάπτυκτους ..................................................................................274 Θεσµοποιηµένη αλληλεγγύη ...........................................................................................276

Κρατική πρόνοια δεν σηµαίνει κρατική επέµβαση .....................................................277 Εκπαίδευση: Αλληλεγγύη των γενεών ........................................................................285 Κοινωνικές ασφαλίσεις: Αλληλεγγύη εργαζοµένων µε αποµάχους ............................290 Περίθαλψη: Αλληλεγγύη υγιών µε ασθενείς ..............................................................293

ΚΕΦΑΛΑΙΟ IV Τελοκρατία: Βασίλειο των δοτών σκοπών ........................................... 298 Ο ρόλος της ουτοπίας ......................................................................................................300 Η τυραννία των συνόλων.................................................................................................306 Ρουσσώ: Η καταβολή του ολοκληρωτισµού ...................................................................310 Τι έδωσε η Γαλλική Επανάσταση ....................................................................................317 Μαρξισµός-Λενινισµός: Σωτήρια η πάλη των τάξεων................................................... 325 Η εγκαθίδρυση και η αποτυχία του υπαρκτού σοσιαλισµού ...........................................332 Οι µεταρρυθµίσεις του Γκορµπατσώφ ............................................................................342

Πώς βγαίνει κανείς από το χάος ...............................................................................348 Αρωγή ή αυτοβοήθεια; Το πρότυπο της Πολωνίας ...................................................352

Σοσιαλισµός δυτικού τύπου: Πρωταξία η ισότητα .........................................................357 Ισονοµία και ισότητα εκβάσεων ................................................................................357 Ισότητα ευκαιριών ....................................................................................................360 Η αξία της διαφοράς .................................................................................................363

Κοινωνική δικαιοσύνη: Μια σκοτεινή έννοια .................................................................364 Το ζήτηµα των φόρων ..............................................................................................370

Κρατική παρέµβαση: Μόνιµος πειρασµός των κυβερνώντων ........................................378 Η εξέλιξη του σοσιαλισµού στη ∆ύση ............................................................................384 «Νέα Αριστερά»: Αυτοδιαχείριση και αποτυχία ............................................................393

ΚΕΦΑΛΑΙΟ V Ελληνικός φιλελευθερισµός ...................................................................... 401 Ελληνική νοµοκρατία-∆ιαφωτισµός……………………………………………………402 Πρώτο στάδιο (1750-1773): ∆ιαφωτισµός εκ των άνω ………………………………..405 ∆εύτερο στάδιο (1774-1800): Περίοδος ανακαίνισης………………………………….407 Τρίτο στάδιο (1801-1821): Προετοιµασία της Παλιγγεννεσίας………………………..412

7

σελ. ∆ιαφωτισµός και µετακένωση: Η προσφορά του Κοραή ...............................................414 Μισός αιώνας ροµαντισµού στην ελευθερωµένη Ελλάδα ..............................................419 Η νοµοκρατία στην Ελλάδα σήµερα ...............................................................................424 Ελληνική τελοκρατία .......................................................................................................427

Συντηρητική τελοκρατία ............................................................................................427 Αριστερή τελοκρατία .................................................................................................433 Αναζητώντας την Αριστερά και το «τέλος» της ........................................................441

Ελληνικό κράτος.......................................................................................................... 448

Προέλευση και µορφή του ελληνικού κράτους ..........................................................450 Το κράτος του Βενιζέλου ..........................................................................................453 Το κράτος της εθνικοφροσύνης και του ΠΑΣΟΚ .....................................................457

Ελληνικός κρατικισµός: Υπάρχει λύση........................................................................... 460 Ελλείµµατα-Υπερχρέωση-Πληθωρισµός: Το τρίγωνο της αµαρτίας ..........................462 ∆ΕΚΟ: Οπιο διαπερατός πίθος των ∆αναίδων .........................................................469 Παρέµβαση και αποτυχία ..........................................................................................471

Έλληνες φιλελεύθεροι και φιλελευθεροµάχοι .................................................................475 Αντιφιλελεύθεροι εκ δεξιών………………………………………………………...477 Αντιφιλελεύθεροι εξ αριστερών …………………………………………………….488

Ελληνισµός και φιλελευθερισµός: Είναι οι έννοιες ασύµβατες;.......................................495

Επίλογος……………………………………………………………………………………….502

8

11

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Το βιβλίο αυτό απαίτησε σηµαντική προσπάθεια και χρόνο, όχι τόσο για να αποφασίσει κανείς το τι θα περιλάβει όσο για να αποφασίσει τι θα αποκλείσει. Στην προσπάθεια αυτή συνέβαλε αποφασιστικά η σύζυγος µου που είχε την υποµονή να το διαβάζει κριτικά, όσο ακόµη το χειρόγραφο βρισκόταν «εν τω γεννάσθαι». Όταν τούτο έφτασε σε µια πιο προχωρηµένη µορφή, µε βοήθησαν σηµαντικά µε τις παρατηρήσεις τους συνάδελφοι και συνεργάτες στο τµήµα ελληνικής µετάφρασης του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. Ο Χρήστος Καλλιντεράκης —εκτός των άλλων σπουδαίων παρατηρήσεων— µε βοήθησε ως προς τον τίτλο, ο Γιώργος Μαρινάκος µε βοήθησε µε τις νοµικές του γνώσεις και ο Νίκος Σαραντάκος είχε την καλοσύνη να διαβάσει το δακτυλόγραφο προσεκτικά και να επισηµάνει διάφορα λάθη. Οι ανεπάρκειες, οι ελλείψεις και οι ατυχείς διατυπώσεις που έχουν παραµείνει από δική µου ευθύνη, θα ήσαν πολύ περισσότερες χωρίς αυτήν την κριτική συµπαράσταση. Οφείλω, επίσης, πολλά στον οικονοµολόγο-δηµοσιολόγο κ. Αθ. Παπανδρόπουλο για την ενθάρρυνση του να προχωρήσω στο έργο, καθώς και τις υποδείξεις του στο θέµα της βιβλιογραφίας. Σηµειωτέον ότι εκτός του κ. Παπανδρόπουλου, ο κ. Τίµος Χριστοδούλου, Ευρωβουλευτής τότε, επέµεινε ότι δεν είναι νοητόν να γράψει κανείς ένα βιβλίο στα ελληνικά για τον Φιλελευθερισµό, χωρίς να έχει διαβάσει το έργο του Φον Μίζες «Human Action». Το ηράκλειο έργο της δακτυλογράφησης και της ενσωµάτωσης συνεχών αλλαγών στο κείµενο, ολοκλήρωσε επιτυχέστατα και χωρίς καθόλου να βαρυγκοµίσει ο Γιάννης Θεοδωρίδης. Τέλος, χωρίς την αποφασιστικότητα του κ. Βουκελάτου της «Ελληνικής Ευρωεκδοτικής» και χωρίς την προσφορά του υψηλής ειδίκευσης και δαηµοσύνης προσωπικού της, η «Πορεία προς τον Φιλελευθερισµό» θα είχε µείνει στο δρόµο.

Μ. ∆ραγούµης ∆εκέµβριος 1991

13

ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η αναβίωση των φιλελευθέρων ιδεών κατά τον φθίνοντα 20ό αιώνα απέδειξε στους

κυνικούς, πρώτον ότι οι άνθρωποι εξακολουθούν να σκέπτονται και όχι απλώς να ορέγονται, να καταναλώνουν και να αδιαφορούν και δεύτερον ότι το πρωτείο του ατόµου που διακηρύχθηκε στη ∆υτική Ευρώπη εδώ και τρισήµισι αιώνες δεν υπήρξε φευγαλέο σκίρτηµα αλαζόνων διανοουµένων καλλιτεχνών και πολιτικών που ήθελαν να απαλλαγούν από την κηδεµόνευση της Καθολικής Εκκλησίας. Εκείνοι που λένε ότι τα δικαιώµατα του ανθρώπου είναι πρόσφατη ανακάλυψη και εποµένως υπολείπονται των µεγάλων θρησκειών που αριθµούν χιλιάδες χρόνια και της ιστορικής ή βιολογικής νοµοτέλειας που υπερκαθορίζει τον άνθρωπο συγχέουν τη γνώση µε το αντικείµενο της. Η θεωρία του Νεύτωνος είναι πρόσφατη αλλά η κίνηση των ουρανίων σωµάτων όχι. Μικρόβια υπήρχαν προ του Παστέρ, άτοµα της ύλης πολύ πριν από τον ∆ηµόκριτο και βεβαίως έλλογα άτοµα-αποφασιστές πριν από την Αναγέννηση. Η φιλελεύθερη ιδεοπονία δεν υπήρξε κονστρουκτιβιστική, δεν κατασκεύασε έννοιες, τις ανακάλυψε και τις ξεκαθάρισε. Το έργο δεν ήταν εύκολο ούτε ακίνδυνο. Ο Γουλιέλµος ο Σιωπηλός, αρχηγός της απεγνωσµένης αλλά τελικώς νικηφόρου εξεγέρσεως των Ολλανδών κατά του Ισπανικού ζυγού έλεγε ότι «δεν είναι αναγκαίο να ελπίζεις για να ξεκινάς ούτε να επιτυγχάνεις για να επιµένεις». Ο αγώνας των φιλελευθέρων αντιφασιστών την εποχή του µεσοπολέµου και τον πολέµου, ο αγώνας αντιφρονούντων στην ΕΣΣ∆ και στις χώρες του υπάρξαντος σοσιαλισµού είχε αυτό το στοιχείο της εξέγερσης για υπεράσπιση αρχών χωρίς πάντα ορατή διέξοδο. Άλλωστε ο φιλελευθερισµός, ως σύνολο ιδεών, δεν λειτουργεί καν παρηγορητικώς για τους οπαδούς του διότι, σε αντίθεση µε τις ολοκληρωµένες τελειωµένες τελοκρατικές «ιδεολογίες», δεν προσφέρει έτοιµες λύσεις, αναπαυτικές βεβαιότητες, δεν ναρκώνει τον νου, βασίζεται στην εγρήγορση της συνδυαστικής και ανασυνδυαστικής φαντασίας του ατόµου µάλλον παρά στη συναγωγή τελικών συµπερασµάτων από αξιωµατικές αρχές. Το µόνο αξίωµα, το µόνο «άρθρον πίστεως» του φιλελεύθερου είναι το πρωτείο του ατόµου και τα δικαιώµατα του, όλα τα άλλα στασιάζονται, ποικίλλουν, εξελίσσονται και προ-βληµατίζουν.

Οι φιλελεύθερες ιδέες δεν έχουν ένα πρόσωπο ως θεµελιωτή, ένα κόµµα ως µέσο προωθήσεως τους, δεν είναι ιδιοκτησία κανενός αλλά λειτουργούν όπως τα αγαθά κοινής χρήσεως, όπως ο αέρας για να αναπνέουν ελεύθερα οι πολίτες, αυτό το µόνο φανερό, ξέσκεπο χαρτί στο πολιτικό παιχνίδι. Κυρίαρχο µέληµα των φιλελευθέρων είναι να µη θιγούν τα κυρίαρχα άτοµα, που αρέσκονται να φιλοκαλούν µετ’ ευτέλειας καινά στοχοθετούν εν ασφαλεία. Ο φιλελεύθερος λόγος απευθύνεται έτσι στον καθένα, όχι σε όλους µαζί. Από το «µπαλκόνι» προτιµά τη συνοµιλία και δεν αφίσταται ποτέ της αρχής ότι ο πολιτισµός είναι επιλογή ατόµων, όχι αποτέλεσµα τιτάνιας σύγκρουσης υπερατοµικών δυνάµεων ή δώρο µιας θεότητας νοούµενης ως οριακώς επηρεάσιµης µέσω της προσευχής. Το παρόν πόνηµα απευθύνεται έτσι στον Έλληνα πολίτη, «της οικείας βουλήσεως αυτοκράτορα», που αναζητεί τη δική του ρότα µέσα στο αχανές πέλαγος των σηµερινών δυνατοτήτων.

14

Ο φιλελευθερισµός κατηγορείται στην Ελλάδα ταυτοχρόνως ως παλιοµοδίτικος, ξεπερασµένος και ως πρωτόφαντος, ξενοφερµένος. Μερικοί τον αντιπαρέρχονται ως έναν ακόµη –ισµό µετά τον κοµµουνισµό, τον φασισµό ή τον σοσιαλισµό. Ακόµη και σε µια µεταϊδεολογική εποχή, ωστόσο, οι άνθρωποι είναι εκ των πραγµάτων υποχρεωµένοι να δράσουν σκεπτόµενοι και να σκεφθούν δρώντες. Αυτήν ακριβώς τη διαδικασία ευνοεί η φιλελεύθερη πρόταση γενικώς και αυτήν εξεικονίζει η «Πορεία προς τον Φιλελευθερισµό» ειδικώς. Λύτρωση του κοινού νου και του απλού λόγου φιλοδοξεί να είναι η παρούσα προσπάθεια.

Το βιβλίο πειράται ενσυνειδήτως να υπαχθεί στο πρότυπο της «συνοµιλίας», η οποία κατά τον Αγγλο φιλόσοφο Michael Oakeskott που την προτείνει διαφέρει από τους Πλατωνικούς διαλόγους διότι δεν αποσκοπεί κατ’ ανάγκην στην προσπέλαση της αλήθειας, αλλά στην αµοιβαία ευχαρίστηση και τον εµπλουτισµό που προσφέρει στον άνθρωπο η ανταλλαγή ιδεών όπως ακριβώς συµβαίνει µε την ανταλλαγή προϊόντων στην οικονοµία της αγοράς. Ο Oakeskott συνηθίζει µάλιστα και µια παραδοξολογία: Ο άνθρωπος, λέει, απέκτησε τη σηµερινή του µορφή διότι κατάγεται από µια φυλή πιθήκων οι οποίοι κατέβηκαν από τα δένδρα και κάθονταν επί τόσο διάστηµα και τόσο αργά µέσα στη νύχτα συνοµιλούντες, ώστε σιγά-σιγά έχασαν τις ουρές τους. Την ιδέα αυτή της συνοµιλίας ως στοιχείου πολιτισµού έχει καλλιεργήσει µε ιδιαίτερη επιµονή και επιτυχία στην Ελλάδα ο Βασίλης Καραποστόλης, ο οποίος στο βιβλίο του « Ήπιος Λόγος» ασχολείται θεωρητικά και πρακτικά µε το Σωκρατικό αίτηµα του «πείθοµεν πράως», της προσήνειας δηλαδή και του αλληλοσεβασµού, διακρίνοντας πολύ εύστοχα τη συζήτηση χωρίς έπαθλα µεταξύ ατόµων µε «διαθεσιµότητα προς γνώσιν», που θέλουν απλώς να επικοινωνήσουν, από εκείνη µεταξύ ατόµων που θέλουν να πείσουν όχι τον συνοµιλητή τους αλλά κάποιο ακροατήριο τρίτων κατατροπώνοντας τον, ει δυνατόν ενώπιον τους. Τονίζει πάντως την αξία της επικοινωνίας, δηλαδή της ανταλλαγής ιδεών, έστω και ατελούς, διότι «αργά ή γρήγορα οι άφωνοι γίνονται βίαιοι», ενώ ο δηµαγωγός «επιτυγχάνει όταν µεταστρέφει τη βουβή ταπείνωση των ατόµων σε αλλαλαγµό πλήθους».

Ως προσπάθεια συµβολής στον σύγχρονο προβληµατισµό η «Πορεία προς τον Φιλελευθερισµό» παίρνει θέση. Θεωρώ την παρατακτική «ουδέτερη» παρουσίαση όλων των απόψεων ωσάν να ήσαν ισοδύναµες, όχι απλώς ανιαρή αλλά και άχρηστη αν όχι επιβλαβή διότι ισοπεδώνει τις διαφορές και καλλιεργεί τη σύγχυση. Θα ήταν ολέθριο αν η εποχή του «κατά βάθος όλοι σοσιαλιστές είµαστε» µετεξελισσόταν στην εποχή του «όλοι φιλελεύθεροι είµαστε» χωρίς περαιτέρω διευκρινίσεις. Αυτές τις διευκρινίσεις προσπαθώ να διατυπώσω εδώ κυρίως διότι τις αναζήτησα για λογαριασµό µου. Υπό µιαν έννοια, έγραψα το βιβλίο-συνοµιλία που ήθελα να είχα βρει και διαβάσει. Απέφυγα ηθεληµένως τις υποσηµειώσεις διότι όταν κανείς συνοµιλεί δεν διασπά το λόγο παραπέµποντας σε σχολιασµούς και αναφορές. Η µνεία των πηγών ενσωµατώνεται στο κείµενο για λόγους ευσυνειδησίας, αλλά ο βιαστικός αναγνώστης µπορεί εύκολα να τις προσπεράσει. Λεν παραπέµπω επίσης πουθενά σε κάτι που έχω ήδη πει ή που θα πω παρακάτω ή σε κάτι που δεν θα πω διότι ξεφεύγει από το πλαίσιο του βιβλίου. Κανείς δεν µιλάει ποτέ έτσι, διότι ο ισότιµος συνοµιλητής ενδιαφέρεται -ορθώς- για το τι έχεις να πεις εδώ και τώρα όχι το τι έχεις πει αλλού και άλλοτε ή τι σκοπεύεις να πεις αργότερα ή καθόλου. Η απουσία κάθε αυτοαναφοράς οδηγεί έτσι κατ’ ανάγκην σε ορισµένες επαναλήψεις τις

15

οποίες παρ’ όλον ότι το προσπάθησα δεν κατόρθωσα τελικώς να αποφύγω. ∆εν περιέλαβα τέλος ούτε ένα στατιστικό διάγραµµα σε ολόκληρο το βιβλίο διότι σε µια συνοµιλία δεν έχουν θέση οι πίνακες.

Επιθυµώ πάντως να διευκρινίσω ότι τίποτε εξ’ όσων αναφέρονται στο παρόν βιβλίο δεν είναι πρωτότυπο. Έχοντας ξεκαθαρίσει τούτο εξυπαρχής ελπίζω ότι δεν θα κατηγορηθώ ως λογοκλόπος διότι δεν µνηµονεύω κάθε στιγµή ότι αυτό είναι ιδέα του Hayek, το άλλο εκτίµηση τον Toqueville και εκείνο άποψη του Φρήντµαν. Η προσωπική µου ευθύνη αφορά τον συνδυασµό και ανασυνδυασµό των ιδεών, την επιλογή του υλικού µέσα από τον µεγάλο όγκο της γραµµατείας του φιλελευθερισµού και τη συσχέτιση του µε τα ελληνικά πράγµατα. Προσπαθώντας να τιθασσεύσω την απεραντοσύνη του συγκεντρωµένου υλικού, διεπίστωσα και ιδίοις όµµασιν ότι ο φιλελευθερισµός είναι νοοτροπία, προσανατολισµός, ρεύµα όχι σύστηµα µε συγκεκριµένα «επειδή» και δεσµευτικά «δια ταύτα». Τούτο προκαλεί δυσκολίες στην παρουσίαση του διότι µόλις προχωρήσει κανείς πέρα από το θεµελιώδες «πρωτείο του ατόµου» αρχίζει η πολυσχιδία.

Θα ήθελα, µε την ευκαιρία να δικαιολογήσω τη χρήση ορισµένων όρων. Το «πρωτείο του ατόµου» είναι κατά τη γνώµη µου προτιµότερο από την πολυχρησιµοποιηµένη «ιδιωτική πρωτοβουλία» που έχει ταυτισθεί µε την ελεύθερη δράση του οικονοµικώς ενεργού ατόµου και δη αποκλειστικώς προς την κατεύθυνση του πλουτισµού. ∆ίδεται έτσι η σφαλερή καθό µονοµερής εντύπωση ότι ο φιλελευθερισµός είναι ένα είδος ανεστραµµένου µαρξισµού µε τη διαφορά ότι δεν θέλει την ίση ευηµερία για όλους µέσω του κράτους αλλά τον άνισο πλουτισµό για τον καθένα µέσω της αγοράς. Η ελευθερία ωστόσο (δηλαδή η απουσία καταναγκασµού ανθρώπου από άνθρωπο) δεν ταυτίζεται µε την επιδίωξη ενός και µόνο σκοπού, δηλαδή του πλουτισµού, αλλά και µυρίων άλλων, κριτής των οποίων είναι το κυρίαρχο εγώ, όπως είναι η αισθητική απόλαυση, η ανέµελη ζωή, η φιλότης, ο άσωτος βίος ακόµη και η αυτοκαταστροφή, η αυτοθυσία ή η αυτοκτονία.

Σαφής διάκριση πρέπει πάντοτε να γίνεται µεταξύ του φιλελευθερισµού που κατοχυ-ρώνει το πρωτείο του ατόµου γενικώς και του «καπιταλισµού» που βασίζεται στο πρωτείο του οικονοµικώς ενεργού ατόµου και θεσµοποιεί την καρποφόρο επένδυση και επανεπένδυση κεφαλαίου, τη µίσθωση εργατικής δύναµης και την παραγωγή-για-την-αγορά µε σκοπό την κερδοφορία. Το πρωτείο τον ατόµου εξασφαλίζεται άριστα στο καθεστώς της «φιλελεύθερης τάξης» (έννοµης και αυθόρµητης) όπου το κράτος δεν παρεµβαίνει, δεν έχει δικούς του σκοπούς και όπου οι πολίτες διευκολύνονται να στοχοθετούν ελευθέρως στο πλαίσιο της νοµοκρατικής πολιτείας που εγγυάται το δίκαιο. Απορρίπτω τον όρο νεο-φιλελευθερισµός, όπλο συχνά στα χέρια αντιφιλελευθέρων οι οποίοι διστάζουν να επιτεθούν ευθέως κατά του φιλελευθερισµού και θέτουν στο στόχαστρο τους µια φανταστική, «άγρια», «βάρβαρη», «άκρατη» νεο-εκδοχή του. Ο φιλελευθερισµός άλλωστε δεν παλαιώνει διότι το ίδιο το άτοµο του οποίου εξαίρει το πρωτείο είναι αστείρευτη πηγή εκπλήξεων, δηµιουργικότητας και καινοτοµίας. Προτιµώ τέλος τη λεκτική µορφή κρατικισµός —ή επί το κυριολεκτικότερον και βαρβαρικότερον «κρατικοπαρεµβατισµός»— από τον όρο κρατισµός διότι ο κρατικισµός προβάλλει το πρωτείο του κρατικού όχι τόσο του Κράτους, του οποίον την ανάγκη αναγνωρίζουν οπωσδήποτε οι φιλελεύθεροι. Λέµε, λοιπόν, κρατικισµός όπως λέµε κριτικισµός ( από την κριτική όχι την κρίση), σχετικισµός(από το σχετικό όχι τη σχέση),

16

θετικισµός (από το θετικό όχι τη θέση), µυστικισµός (από το µυστικό όχι τη µύηση ή το µυστήριο), εθνικισµός (από το εθνικό όχι το έθνος) και καθολικισµός (από το καθολικό όχι το καθόλου).

Η διάρθρωση του βιβλίου είναι σε πέντε κεφάλαια. Το πρώτο κεφάλαιο πραγµατεύεται το άτοµο (του οποίου το πρωτείο συνιστά την πρωταξία του φιλελευθερισµού), το ενιαίο της προσωπικότητας του, την ευθύνη του, τα δικαιώµατα του και τις αξίες των οποίων είναι φορέας. ∆ιερευνάται η σχέση του ατόµου µε το θείο και µε το έθνος. Το δεύτερο κεφάλαιο εξετάζει τη δύσκολη ανάδυση της νοµοκρατίας στην Ευρώπη όπως εκφράζεται µέσα από τη σκέψη τωνΜακιαβέλλι, Thomas Hobbes, John Locke, βαρώνου de Montesquieu, Ανταµ Σµιθ, Benjamin Constant, Alexis de Toqueville, John St Mill και Friedrich Hayek, αυτού του συγχρόνου µας φιλοσόφου της ελευθερίας στον οποίο αφιερώνεται µεγάλο µέρος του κεφαλαίου. Εξετάζεται επίσης πως ανεδύθησαν στην Ευρώπη οι νοµοκρατικές πολιτείες που έφεραν τον φιλελευθερισµό στην εξουσία και επέτρεψαν την εµφάνιση του καπιταλισµού. Στο τρίτο κεφάλαιο περιγράφεται πως λειτουργεί ο καπιταλισµός µε τον µηχανισµό της «αοράτου χειρός» πως αυτορρυθµίζεται, αυτοδιορθώνεται, και αυτοανανεώνεται µέσω του ανταγωνισµού (αυτής της εξαιρετικά επιτυχούς καθαρώς ανθρώπινηςφορφής συνεργασίας), πως καταπολεµά τα µονοπώλια, µεριµνά για το χρήµα, και πως γεννά συνεχώς «θαύµατα» όχι µόνο στον πρώτο κόσµο αλλά και στον τρίτο, το Χογκ-Κογκ, την Κορέα την Ταϊβάν και την Κύπρο. Αντιθέτως κρατικιστικός δρόµος ανάπτυξης δεν υπάρχει όπως αποδεικνύουν τα παραδείγµατα της Ινδίας, της Αιγύπτου, της Αφρικής και φυσικά του υπάρξαντος σοσιαλισµού. Τίθεται τέλος θέµα προβληµατισµού για τη µορφή των σχέσεων µεταξύ πλουσίων και φτωχών διεθνώς αλλά και στο εσωτερικό των χωρών µε θεσµοποίηση της αλληλεγγύης µεταξύ γενεών (εκπαίδευση), αποµάχων και εργαζοµένων (κοινωνικές ασφαλίσεις), υγιών και ασθενών (περίθαλψη).

Στο τέταρτο κεφάλαιο εξετάζεται η τελοκρατία, αυτό το βασίλειο των δοτών σκοπών που ξεκινά ως ουτοπία και οδηγεί σε ολοκληρωτισµό µέσω ιδεολογηµάτων όπως η «γενική βούληση» του Ρουσσώ και «η πάλη των τάξεων» του Μαρξ. Η κατάρρευση του κοµµουνισµού στην ΕΣΣ∆ µετά την προσπάθεια του Γκορµπατσώφ να τον αναδοµήσει χωρίς να τον αποξηλώσει εξετάζονται από φιλελεύθερη σκοπιά ως προς τις συνέπειες τους στο άτοµο. Ο χώρος που αφιερώνεται στην πρώην ΕΣΣ∆ είναι ίσως δυσανάλογα µεγάλος αλλά δικαιολογείται διότι η κατάρρευση του κοµµουνισµού, αυτού του τελευταίου ολοκληρωτικού συστήµατος στην Ευρώπη (το Ισλάµ δεν είναι ευρωπαϊκό κίνηµα ούτε θα γίνει ποτέ) είναι λίαν διδακτική για τους φιλελεύθερους. Το κεφάλαιο ασχολείται επίσης µε το ιδεολόγηµα της κοινωνικής δικαιοσύνης και της αναδιανοµής του εισοδήµατος µέσω της φορολογίας, καθώς και µε τις µορφές ήπιας τελοκρατίας για επιδίωξη ισότητας αποτελεσµάτων που συνιστά την πρωταξία του δυτικού σοσιαλισµού. Εξετάζεται επίσης η οικτρή αποτυχία του αυτοδιαχειριστικού σοσιαλισµού γενικώς και στη Γιουγκοσλαβία ειδικώς.

Το πέµπτο και τελευταίο κεφάλαιο ασχολείται µε τον ελληνικό φιλελευθερισµό, το κίνηµα του διαφωτισµού πριν από την Επανάσταση, του ροµαντισµού µετά από αυτήν, τη γέννηση του ελληνικού κράτους που κληρονόµησε τις τελοκρατικές δοµές του Βυζαντίου και της Τουρκοκρατίας, διογκώθηκε, κατέλαβε όλο σχεδόν το χώρο της κοινωνίας των

17

πολιτών, άργησε να εκσυγχρονισθεί και να µετεξελιχθεί σε σύγχρονο απρόσωπο κράτος δικαίου µε αποτέλεσµα η νοµοκρατία να µην είναι ακόµη και σήµερα απολύτως κατοχυ-ρωµένη στην Ελλάδα. Η Ελληνική τελοκρατία υπό τη συντηρητική, ελληνοχριστιανική ή αρχαιολατρική της µορφή, καθώς και υπό την αριστερή, κοµµουνιστική ή σοσιαλιστική της εκδοχή, καταπολέµησε το πρωτείο του έλληνα και δυσκόλεψε τον εκσυγχρονισµό της χώρας. Ωστόσο, οι φιλελευθεροµάχοι εκ δεξιών και αριστερών δείχνουν να χάνουν τη µάχη στην αρχή της δεκαετίας του '90. Ο Επίλογος σηµατοδοτεί αυτή τη εξέλιξη διεθνώς και αµφισβητεί ότι βιώνουµε το «τέλος της Ιστορίας» µε το τέλος του κοµµουνισµού και του ψυχρού πολέµου.

Αντί της συνήθους εκτεταµένης βιβλιογραφίας που παραθέτουν κατά κανόνα οι συγγραφείς, προτιµώ να παρουσιάσω εδώ σχολιασµένα τα κυριότερα βιβλία που χρησι-µοποίησα για να γράψω την «Πορεία προς τον Φιλελευθερισµό», αφήνοντας απ’ έξω πολλά από αυτά και χωρίς να µνηµονεύσω περιοδικά από τα οποία ο «Economist» και ο «Οικονοµικός Ταχυδρόµος» είναι κατά τη γνώµη µου τελείως απαραίτητα στο εβδοµαδιαίο σιτηρέσιο του Έλληνα φιλελευθέρου. Είµαι βέβαιος ότι έχω αγνοήσει πολλά και σηµαντικά συγράµµατα, άρθρα και αναλύσεις. Εύχοµαι να καλύψουν τις ελλείψεις νέοι λόγιοι από τους πολλούς που έχουν ήδη αρχίσει να διερευνούν τις φιλελεύθερες ιδέες στην Ελλάδα.

Κεντρική φυσιογνωµία του συγχρόνου φιλελευθερισµού είναι ο πολυγραφότατος νοµπελίστας Friedrich Hayek που εξέδωσε ογκώδη συγγράµµατα µε αντικείµενο την οικονοµία, το δίκαιο, και τη φιλοσοφία. Το 1988 σε ηλικία 89 ετών εξέδωσε ένα βιβλίο 180 σελίδων µε τίτλο «The Fatal Conceipt» («Η Μοιραία Έπαρση»), στο οποίο συνοψίζει την ουσία των απόψεων του, µε τρόπο σφιχτοδεµένο, συνθετικό και επιγραµµατικό. Ο βιαστικός αναγνώστης που θέλει να επικοινωνήσει µε τα συµπεράσµατα του Hayek µπορεί να αρκεσθεί σ’ αυτό το βιβλίο. Ο λιγότερο βιαστικός που θα ενδιαφερθεί για το πληρέστατο, διεξοδικό σκεπτικό του Hayek θα πρέπει να διαβάσει το «Constitution of Liberty» (Routledge and Kegan Paul) («Το Σύνταγµα της Ελευθερίας») που εκδόθηκε το 1960 στο Λονδίνο και απεκλήθη από έναν αντιφιλελεύθερο κριτικό «υπέροχος δεινόσαυρος φαινοµενικώς άτρωτος στην επίδραση της φυσικής επιλογής». Την εποχή εκείνη οι φιλελεύθερες ιδέες εθεωρούντο από τους αντιπάλους τους ξεπερασµένες. Σήµερα καταγγέλλονται ως επικίνδυνες. Πρόκειται για έργο ωριµότητος όπου ο Hayek αναπτύσσει µε κάθε λεπτοµέρεια και µε ύφος που διατηρεί τη δοµή της γερµανικής γλώσσας την καίρια έννοια της αυθόρµητης τάξης σε όλους τους τοµείς της ανθρώπι νης διαβίωσης εν κοι νωνία. Συνιστώ θερµά στους θαρραλέους να κολυµπήσουν στα βαθιά νερά αυτού του βιβλίου-ποταµού των 540 σελίδων όπου οι έννοιες παράδοση, ευθύνη, ισότητα, αξία, πλειοψηφία, ανεξαρτησία, δίκαιο, κρατικός καταναγκασµός, έννοµη τάξη, ανάδυση κανόνων, κράτος πρόνοιας, συνδικάτα, απασχόληση, κοινωνική πρόνοια, φορολογία, αναδιανοµή, χρήµα, πολεοδοµία, γεωργία, φυσικοί πόροι, εκπαίδευση, έρευνα γίνονται αντικείµενο µεθοδικής αναλύσεως, η οποία δεν κάνει καµµία απολύτως παραχώρηση σε εύκολες γενικεύσεις και ευσεβείς πόθους.

Ο Hayek είναι αδυσώπητος κυρίως µε τον εαυτό του. Εάν δεν εξαντλήσει κάθε πτυχή του προβλήµατος που εξετάζει δεν ησυχάζει. ∆ιαβάζοντάς τον διστάζει κανείς πραγµατικά να πιάσει την πέννα. Το πρότυπο λογιοσύνης που προβάλλει συντρίβει τους κοινούς

18

θνητούς. Το ίδιο ύφος και το ίδιο πνευµατικό σθένος χαρακτηρίζει και το άλλο µεγάλο τρίτοµο έργο του «Law, Legislation and liberty» (Routledge and Kegan Paul) («∆ίκαιο, Νοµοθεσία και Ελευθερία») που γράφτηκε το 1973. Το έργο αυτό ασχολείται κυρίως µε τους κανόνες που διέπουν τη συντεταγµένη πολιτεία, πώς αυτοί διαµορφώνονται, πώς αλλάζουν και τι ρόλο παίζει το λογικό, σ ' αυτή τη διαδικασία, διερευνά την έννοια της «γενικής ωφελείας» και ποιος την καθορίζει, την έννοια της δικαιοσύνης, τον ρόλο της αγοράς και των κανόνων που αυτή προϋποθέτει, καθώς και τους δηµοκρατικούς θεσµούς και το αποτέλεσµα των παρεµβάσεων του κράτους στην αυθόρµητη τάξη της αγοράς και της κοινωνίας. Με αυτό το έργο ο Hayek δεν επαναπροσδιορίζει την αυθόρµητη τάξη καθ’ εαυτήν, αλλά την προϋποθέτει και προσπαθεί να θεµελιώσει την ανάγκη νοµοθετικής και θεσµικής της κατοχύρωσης. Ενδιαφέρον έχει και το πρώτο έργο του Hayek «The Road to Serfdom» (Ark -1944) («Ο δρόµος προς τη δουλεία») καθώς και οι συλλογές άρθρων του στον τόµο «Studies in Philosophy, Politics and Economies» (University of Chicago Press -1980) και το σχετικώς πρόσφατο «The Essence of Hayek» (Hoover Institution Press - Stanford University -1984), όπου σε ένα άρθρο του µε τίτλο «The confusion of language in political thought» («Η γλωσσική σύγχυση στην πολιτική σκέψη») ο Hayek υιοθετεί απολύτως την καίρια διάκριση του Oakeshott -µνηµονεύοντας τον ρητώς- µεταξύ νοµοκρατίας και τελοκρατίας. Ο ίδιος εξηγεί ότι θα προτιµούσε γλωσσολογικώς τον όρο nomarchy («Νοµαρχία» όπως την ήθελε «Ανώνυµος ο Ελλην»), αλλά τον εγκατέλειψε διότι υπήρχε κίνδυνος συγχύσεως µε την µοναρχία.

Ο Michael Oakeshott που πέθανε τον ∆εκέµβριο του 1990, γνωστός ως «φιλόσοφος της συνοµιλίας» είναι σχεδόν άγνωστος εκτός Αγγλίας. Από το βιβλίο του «On human conduct» (Clarendon Press. Oxford 1975) («Περί της ανθρωπίνης διαγωγής») άντλησα πλήθος ιδέες και παρατηρήσεις για το πώς αναδύθηκαν τα ευρωπαϊκά εθνικά κράτη. Η κοµψότητα του ύφους γοητεύει τον αναγνώστη αλλά ο βαθύτατος Αγγλοκεντρισµός του εκκεντρικού αυτού φιλοσόφου τον εµπόδισε να βρει «συνοµιλητές» πέραν της Μάγχης. Σ' αυτόν οφείλεται πάντως η διχοτοµία ανάµεσα στο τελολογικό (λαχτάρα επιτεύξεως σκοπών) και το τυπικό (τήρηση κανόνων) στοιχείο που υποστηλώνει τον πολιτισµό και γεννά νοµοκρατικές πολιτείες «κενές σκοπών». Τους ιδίους αυτών σκοπούς επιτυγχάνουν κατά τον Oakeshott ενίοτε τα άτοµα, αλλά ποτέ οι τελοκρατικές πολιτείες οι οποίες γεννούν ανείπωτη βαρβαρότητα όταν το επιχειρούν.

Η ανάπτυξη του πολιτικού στοχασµού στη ∆ύση, που έγινε σταδιακά και ορισµένες φορές επώδυνα µέσα από συνεχείς αψιµαχίες µε τη Καθολική Εκκλησία, δίδεται συνοπτικά στο βιβλίο του καθηγητή Pierre Manent: Histoire intellectuelle du libéralisme - Dix leçons») (Colman. Levy, 1987) το οποίο καλύπτει τους κορυφαίους πολιτειολόγους από τον Μακιαβέλλι έως τον Toqueville κατά τρόπο που θυµίζει σκυταλοδροµία ιδεών. Ο κάθε στοχαστής παραλαµβάνει τις ιδέες των προκατόχων του τις επανεπεξεργάζεται και τις παραδίδει στους πνευµατικούς τους κατιόντες για περαιτέρω εµπλουτισµό. Το οικείο κεφάλαιο του παρόντος πονήµατος οφείλει πολλά σ’ αυτό το σχετικά σύντοµο —µόλις 250 σελίδων µικρού σχήµατος— βιβλίο του καθηγητού Manent που συνιστά υπόδειγµα εκλαϊκευτικής παρουσίασης και επιγραµµατικής διατύπωσης. Ο «Ηγεµών» του Μακιαβέλλι στη θαυµάσια Αγγλική µετάφραση των εκδόσεων Penguin χρησίµευσε επίσης ως πηγή γι’ αυτό το κεφάλαιο. Όσοι ενδιαφέρονται για τον προβληµατισµένο αυτόν στο-

19

χαστή της Αναγέννησης θα βρουν πλούσιο υλικό στη µνηµειώδη βιογραφία 400 σελίδων µε 100 σελίδες παραθέµατα από το.έργο του που του αφιέρωσε ο Αµερικανός Sebastian de Grazia µε τίτλο «Machiavelliin Hell» (Princeton University Press 1990) («O Μακιαβέλλι στην Κόλαση»).

Ενδιαφέρον έχει για την κάλυψη της περιόδου της Αναγεννήσεως και του ∆ιαφωτι-σµού το βιβλιαράκι του καθηγητού Πασχάλη Κιτροµηλίδη: «Πολιτικοί στοχαστές των νεοτέρων χρόνων» («∆ιάττων» 1989), το οποίο χαρακτήρισε «πολύ προσεγµένη έκδοση» η «Καθηµερινή» στη στήλη βιβλιοκρισίας (20-08-89). Ο καθηγητής Κιτροµηλίδης στην εισαγωγή του µνηµονεύει ως «εντυπωσιακό» το γεγονός ότι στη σηµερινή Ελλάδα παρατηρείται «παντελής σχεδόν απουσία οποιασδήποτε συστηµατικής απασχόλησης µε τη φιλελεύθερη πολιτική σκέψη, την ιστορία και τις κλασικές πηγές της». Η ορθή αυτή διαπίστωση συµπληρώνεται από την εύλογη δήλωση ότι το βιβλίο του «δεν προτίθεται να καλύψει αυτό το κενό». Προσωπικώς διαφωνώ πάντως µε την πρωτοβουλία του Κιτροµηλίδη να κατατάξει σιωπηρώς τον Ρουσσώ µεταξύ των φιλελευθέρων στοχαστών. Σπουδαία υπήρξε και η προσφορά του Κιτροµηλίδη να παρουσιάσει, σχολιάσει και µεταφράσει τη «∆εύτερη πραγµατεία» του John Locke («Γνώση» 1990). Είναι κρίµα ότι αποδίδει στα ελληνικά τη λέξη government ως κυβέρνηση αντί του ορθού -στην περίπτωση αυτή-«διακυβέρνηση». Χαροποιό είναι πάντως το µήνυµα ότι σήµερα τα κείµενα του Locke βρίσκουν αναγνώστες στην Ελλάδα. Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα βρήκα την πρόσφατη βιογραφία του André Jardín: 'Alexis de Toqueville" (Hachette 1984). Είναι εκπληκτικό ότι ως το 1980 κανείς δεν είχε ασχοληθεί να βιογραφήσει αυτόν τον Γάλλο αριστοκράτη θιασώτη του «µελαγχολικού φιλελευθερισµού» που επεσήµανε έγκαιρα τους ενδεχόµενους κινδύνους που µπορεί να σηµάνει για το άτοµο η ανεξέλεγκτη λειτουργία του νόµου της πλειοψηφίας.

Από τα βιβλία που αφορούν ειδικότερα το πρωτείο του ατόµου στην οικονοµία συνιστώ βεβαίως το κλασικό έργο του Άνταµ Σµιθ «The Wealth ofNations» («Ο Πλούτος των Εθνών») στην κοµψή και εύχρηστη έκδοση τσέπης των Penguin Books (1970). Οι βιαστικοί µπορούν να αρκεσθούν στη θαυµάσια εισαγωγή του Andrew Skinner. Προσωπικώς διάβασα µε µεγάλο ενδιαφέρον το µνηµειώδες έργο του πρύτανη της αποκληθείσης «Αυστριακής Σχολής» Ludwig von Mises: 'Human Action" («Ανθρώπινη ∆ράση»). Είναι φανερό ότι ένας τόµος 900 σελίδων που γράφτηκε αρχικώς το 1949, αναθεωρήθηκε το 1963 και ύστερα πάλι το 1966 είναι ικανός να αποθαρρύνει και τους πιο τολµηρούς. Τούτο θα ήταν κρίµα διότι ο φον Μίζες είναι γοητευτικός συγγραφέας καθώς «αποµυθοποιεί» τις αξιώσεις επιστηµοσύνης των οικονοµολόγων, εξαίρει το υποκείµενο (το οποίο µε τις προτιµήσεις του και µόνον προσδίδει «αξία» στα αγαθά) και γενικώς εξανθρωπίζει, προσγειώνει, απλοποιεί τα οικονοµικά προβλήµατα. Το έργο µοιάζει σχεδόν µε προσωπική εξοµολόγηση και αξίζει να διαβασθεί παρά το γερµανοπρεπές του ύφους.

Στην ίδια αποµυθοποιητική εκλαϊκευτική αλλά και υφολογικώς γοητευτική στην απλότητα της γραµµή κινείται και η σκέψη του Αµερικανού καθηγητή και νοµπελίστα Μίλτον Φρήντµαν. Χρησιµοποίησα τα κλασικά του πια έργα «Free to Choose» και το «Capitalism and Freedom» (Penguin Books). O Φρήντµαν καταργεί εξυπαρχής κάθε φραγµό στην επικοινωνία µε τον αναγνώστη τον οποίο συναρπάζει µε τους οιονεί εφηβικούς ενθουσιασµούς του για τις ιδέες που αναπτύσσει. ∆εν είναι πολιτικός φιλόσοφος ο Φρήντµαν, δεν ασχολείται µε την νοµιµοποίηση της εξουσίας και την ανάδυση του κράτους.

20

Αρκείται να αποδεικνύει ότι ενώ ο πλούτος παράγεται από άτοµα, το χρήµα τυπώνεται από την πολιτεία η οποία είναι παντού και πάντοτε υπεύθυνη για τον πληθωρισµό. Το «Free to Choose» είναι µια θαυµάσια εισαγωγή στη λειτουργία της αγοράς και κυκλοφορεί σε εκατοµµύρια αντίτυπα σε όλο το κόσµο.

Η εκλαΐκευση του φιλελευθερισµού γενικώς κατά τη δεκαετία του ‘80 οφείλει πολλά στον Γάλλο δηµοσιογράφο Γκυ Σορµάν, ο οποίος παίρνει τους δρόµους και γυρίζει από χώρα σε χώρα καταγράφοντας τις επιτυχίες της αγοράς και τις αποτυχίες του κρατικοπαρεµβατισµού. Η «Φιλελεύθερη Λύση» (εκδόσεις «Ροές» 1986) που αφιερώνεται χαρακτηριστικά στους «φιλελευθέρους όλων των κοµµάτων» µε το κέφι της, τις επιγραµµατικές της διατυπώσεις και το ανάλαφρο ύφος της περιγράφει µάλλον παρά αποδεικνύει τις κρυφές και φανερές χάρες του φιλελευθερισµού. Η εφηµερίδα «Φιγκαρό» έγραφε την 1-9-84 για την «Φιλελεύθερη Λύση»: «∆ιαβάστε Σορµάν και ανακτήστε ελπίδα» («Lisez Sorman et reprenez espoir»). Το «Ελάχιστο Κράτος» (Ροές 1984), για την ελληνική έκδοση του οποίου ο ίδιος ο Σορµάν έγραψε ειδική εισαγωγή, είναι πιο γαλλοκεντρικό από το προηγούµενο βιβλίο του και κατά τούτο χρήσιµο στους Έλληνες που έχουν και αυτοί να αντιµετωπίσουν ένα υπερτροφικό κράτος. ∆ανειζόµενος τον τίτλο από τον Ανταµ Σµιθ ο Σορµάν εκδίδει το 1987 το 'La nouvelle richesse des nations'' (Fayard 1987) («Ο νέος πλούτος των εθνών») νέο δείγµα «περιπατητικού φιλελευθερισµού». Τη φορά αυτή δεν επισκέπτεται επιχειρήσεις —όπως στη «Φιλελεύθερη Λύση»— αλλά κράτη και αποκαλύπτει γλαφυρά τις σπατάλες και τις καταχρήσεις µε τις οποίες οι τριτοκοσµικές κρατικοπαρεµβατικές κυβερνήσεις εµποδίζουν τους λαούς των να ευηµερήσουν, επικουρούµενοι στο έργο τους από αριστερούς διανοουµένους της ∆ύσης. Παράλληλα εξεικονίζει και τις επιτυχίες των χωρών που επιτρέπουν -ενίοτε παροτρύνουν πιεστικώς - τους πολίτες τους να πλουτίσουν. Το 1989 ξαναπαίρνει τους δρόµους για να συναντήσει αυτή τη φορά 28 σοφούς της εποχής µας και να δηµοσιεύσει συνεντεύξεις µαζί τους στο βιβλίο του «Les vrais penseurs de notre temps» (Fayard 1989) («Οι πραγµατικοί διανοητές της εποχής µας»), ένα πανοραµικό έργο 408 σελίδων που διαβάζεται σαν µυθιστόρηµα. Το 1990 αυτός ο περιπατητικός του φιλελευθερισµού επισκέπτεται τη Μόσχα, το Κίεβο, τη Βαρσοβία, τη Σαγκάη, τη Βουδαπέστη και την Πράγα και συνοµιλεί µε πλήθος «ουσιωδών µαρτύρων» προσπαθώντας να καταλάβει πώς έπεσε ο κοµµουνισµός και τι πρέπει ή έστω µπορεί να γίνει την «επόµενη µέρα». Οι εντυπώσεις του καταγράφονται στο βιβλίο του "Sortir du Socialisme", που µεταφράστηκε πολύ καλά και εκδόθηκε από τις «Ροές» µε τίτλο «Η έξοδος από τον σοσιαλισµό». Ο Σορµάν δεν δίνει φυσικά όλες τις απαντήσεις και συχνά παρουσιάζει µε πολύ υποκειµενικό τρόπο το υλικό που συλλέγει, ωστόσο πρόκειται για εξαιρετικά χρήσιµο βιβλίο που θέτει µε καθαρό και γοητευτικά απλό τρόπο όλα τα προβλήµατα του µετακοµµουνισµού.

Τα βιβλία που χρησιµοποίησα για να διερευνήσω την Ελληνική διάσταση του φιλελεύθερου προβληµατισµού είναι βέβαια πιο ποικίλα καθότι δεν έχουµε ακόµη αναδείξει στη χώρα µας «πολυσθενείς διανοούµενους» τύπου Hayek, ενώ αφθονούν παρ’ ηµίν οι «πολυσθενείς εργαζόµενοι» κατά την επιτυχή διατύπωση του καθηγητή Κ. Τσουκαλά. Η µελέτη του φαινοµένου «σύγχρονη Ελλάδα», πάντως, αποκτά ιστορικό βάθος στο έργο του Τσουκαλά του οποίου γίνεται αξιοποίηση µέχρι λεηλασίας στο παρόν βιβλίο παρ’

21

όλον ότι ο εν λόγω «µεταµαρξιστής» στοχαστής δεν µπορεί (ακόµα) να χαρακτηρισθεί ως φιλελεύθερος. Έτσι στην πολυσέλιδη και αρκούντως δύσπεπτη «Εξάρτηση και Αναπα-ραγωγή: Ο κοινωνικός ρόλος των εκπαιδευτικών µηχανισµών στην Ελλάδα» («Θεµέλιο» 1985), ο Τσουκαλάς δείχνει πως διαµορφώθηκε ο σύγχρονος ελληνισµός στην ύπαιθρο, στις πόλεις, στη διασπορά καθώς και το ρόλο του εκπαιδευτικού συστήµατος σ’ αυτή τη διαδικασία. Ο µέσος αναγνώστης δεν θα µπορέσει ίσως να διαβάσει ολόκληρο το βιβλίο και να το αφοµοιώσει στις λεπτοµέρειες του. Τούτο άλλωστε δεν χρειάζεται, αρκεί κανείς να συγκρατήσει τα ουσιώδη, δηλαδή τα συµπεράσµατα. Στην κριτική της για το βιβλίο στην «Καθηµερινή» της 04-08-87 η Ρένα Σταυρίδη-Πατρικίου σηµειώνει ότι τούτο δεν προσφέρεται σε «άκοπη πληροφοριακή ανάγνωση» προσθέτοντας -ορθότατα- ότι «οι δυσκολίες αίρονται τελικά διότι... το βιβλίο έχει σαφέστατη διάρθρωση και συνοχή». Στο «Κοινωνική Ανάπτυξη και Κράτος».(«Θεµέλιο» 1983) ο Τσουκαλάς διερευνά τη γένεση του ελληνικού Κράτους. Πρόκειται για βιβλίο 365 σελίδων που θάπρεπε να διαβαστεί απνευστί από κάθε Έλληνα αντικρατικιστή ή µάλλον από κάθε Έλληνα. Εδώ η ισορροπία σκεπτικού και συµπερασµάτων είναι καλύτερη, η γλώσσα πιο στρωτή και βεβαίως το θέµα συναρπαστικό.

Το τρίτο βιβλίο του Τσουκαλά που χρησιµοποίησα είναι το «Κράτος, Κοινωνία, Εργασία στη µεταπολεµική Ελλάδα» («Θεµέλιο» 1986), όπου ο συγγραφέας αποδεικνύει ότι δεν υπήρξε ποτέ πάλη των τάξεων στην Ελλάδα και ότι οι Ελληνες έγιναν «πολυσθενείς εργαζόµενοι» επινοώντας λύσεις που δεν περιέχονταν στα έργα του Μαρξ και του Έγκελς, ενώ ξεφεύγουν από όλα τα καθιερωµένα σχήµατα και «σαν τα κινέζικα ιδεογράµµατα αντιστέκονται σε οιαδήποτε κατηγοριοποίηση τους». Στην πολύ ουσιαστική συζήτηση του µε κάποιον παραδοσιακό αριστερό καθηγητή που δηµοσιεύεται στο περιοδικό «∆ιαβάζω» (21-02-90 τεύχος 233) ο Τσουκαλάς δείχνει τέτοια βαθιά κατανόηση του φιλελευθέρου προτύπου (το οποίο ονοµάζει «αρχετυπικό φιλελευθερισµό») και προσδιορίζει µε τόση διαύγεια το ρόλο του ουδέτερου αστικού κράτους σε ένα σύστηµα «όπου προτάσσεται η ελευθερία του ατόµου», ώστε να υποψιάζεται κανείς ότι έχει αρχίσει να ενδίδει στη διακριτική γοητεία του φιλελευθερισµού. Κανείς πραγµατικά αντιφιλελεύθερος δεν περιγράφει τον φιλελευθερισµό τόσο έντιµα. Άλλωστε, µιλώντας για τα ανθρώπινα δικαιώµατα τονίζει ότι τα θεωρεί «τη µεγαλύτερη πολιτική κατάκτηση του ανθρώπου» έστω και αν διατηρεί ακόµη επιφυλάξεις για το δικαίωµα της ιδιοκτησίας. Όσο για την «εκµετάλλευση» -στην οποία µένει ακόµη προσκολληµένος- την αδειάζει από κάθε συγκεκριµένο περιεχόµενο λέγοντας ότι «θα έπρεπε να τη δει κανείς στο µακροεπίπεδο».

Ανάµεσα στα καθαρώς ιστορικά βιβλία που φωτίζουν την ιστορία ιδεών στη σύγχρονη Ελλάδα ξεχωρίζουν βέβαια τα βιβλία του καθηγητή ∆ηµαρά. Ο «Νεοελληνικός ∆ιαφωτισµός» («Ερµής» 1977) αποκαλύπτει ένα πανόραµα στοχαστών του 18ου αιώνα όπου δεσπόζει η επιβλητική µορφή του Αδαµαντίου Κοραή. Το γεγονός ότι δεν πρόκειται για ενιαίο έργο, αλλά για ανεπτυγµένα και ξαναδουλεµένα άρθρα και επιφυλλίδες πολλαπλασιάζει τις «δισσολογίες» όπως τις ονοµάζει ο ∆ηµαράς και δίνει στο όλο έργο ένα χαρακτήρα κάπως ασπόνδυλο. Το ίδιο παρατηρείται και µε τον «Ελληνικό Ρωµαντισµό» που αναφέρεται στην κίνηση ιδεών της µετεπαναστατικής Ελλάδος. Ο εταστικός αναγνώστης θα βρει πάντως πλούτο στοιχείων και οξυδερκών παρατηρήσεων στα έργα αυτά

22

του ∆ηµαρά. Συµπληρωµατικώς βρήκα χρήσιµα και δύο µικρά βιβλία του Φιλ. Ηλιου, το ένα µε τον κάπως ξύλινο τίτλο «ιδεολογικές χρήσεις του Κοραϊσµού στον 20ο αιώνα» («Ο Πολίτης» 1989) και το άλλο µε τον πνευµατώδη τίτλο «Τύφλωσον κύριε τον λαόν σου» («Πορεία» 1990). Αµφότερα εξεικονίζουν την έκταση και το βάθος της σύγκρουσης των διαφωτιστών µε το Πατριαρχείο και εξανθρωπίζουν τον Κοραή, τον φωτισµένο αυτόν Έλληνα πρωτοφιλελεύθερο, ο οποίος κινδυνεύει να µείνει απολιθωµένος στο άγαλµα που του έστησαν οι µεταγενέστεροι για να τιµήσουν το πρόσωπο του (όχι κατ’ ανάγκην τις ιδέες του) έξω από το Πανεπιστήµιο.

Μνηµειώδης είναι βέβαια η «Ελληνική Νοµαρχία» (Εκδόσεις Βαγιονάκη 1948) γραµµένη δια χειρός «Ανωνύµου του Έλληνος» πιθανώς περί τις αρχές του 19ου αιώνα, κείµενο που όσο περνάει ο καιρός κερδίζει σε φρεσκάδα και ακτινοβολία. Σε ορισµένες αντικληρικές διατυπώσεις του ο «Ανώνυµος ο Έλλην» θυµίζει Μακιαβέλλι, µόνο που η «Νοµαρχία» επιτίθεται κυρίως κατά της διαβίωσης των κληρικών και λιγότερο κατά της πολιτικής του Πατριαρχείου. Το άλλο ανώνυµο κείµενο ο «Ρωσσο-Αγγλο-Γάλλος» («Πορεία») που εκδόθηκε το 1990 µε επιµέλεια και σχολιασµό του ∆ηµαρά παρουσιάζει πολύ µικρότερο ενδιαφέρον. ∆είχνει ωστόσο µια πτυχή του νεοελληνικού φαντασιώδους που διατηρείται έως τις µέρες µας: Όχι µόνον οι ξένοι αλλά και οι Έλληνες πρόκριτοι, ο µητροπολίτης, ο βοεβόδας της Βλαχίας ο έµπορος ο κοτζαµπάσης, όλοι αδιαφορούν ή εχθρεύονται στο έργο αυτό την ταλαίπωρη Ελλάδα η οποία ως γυναίκα «ξυπόλυτη, αχτένιστη και όλη πληγωµένη -και µέσα εις τα δάκρυα όλη βεβυθισµένη» παραπονείται πικρά για την εγκατάλειψη της, ενώ έχει κάτι δυσάρεστο και δηκτικό να καταλογίσει στον καθένα. Το σύνδροµο της εθνικής κακοµοιριάς, της µετάθεσης της ευθύνης σε άλλους και της εθνικής πολιτικής της µεµψιµοιρίας επικρατεί οιασδήποτε «ριζοσπαστικής» τοποθέτησης του συγγραφέα. Ενώ η Νοµαρχία διαγράφει -αχνά έστω- ένα µέλλον ατοµικής προκοπής και ελευθερίας, ο Ρωσσο-Αγγλο-Γάλλος περιγράφει ένα παρόν όλο ζόφο και απελπισία.

Για την κίνηση ιδεών στη µετεπαναστατική Ελλάδα του 19ου αιώνα εκτός από τον «Ελληνικό Ρωµαντισµό» του ∆ηµαρά βρήκα εξαιρετικά χρήσιµο, αν και κάπως ακατάστατα γραµµένο, το βιβλίο της Έλλης Σκοπετέα «Το Πρότυπον Βασίλειον και η Μεγάλη Ιδέα» («Πολύτυπο» 1988). Η συγγραφεύς έχει πολύ ενδιαφέρουσες δικές της ιδέες και αξιολογήσεις τις οποίες συχνά φυλακίζει στο περιοριστικό σχήµα µιας ακαδηµαϊκής αντικειµενικότητος. Το γεγονός ότι πρόκειται για διατριβή η οποία όπως όλες οι διατριβές στενάζει υπό το φορτίο των παραποµπών και των υποσηµειώσεων, ίσως ερµηνεύει —αν µη δικαιώνει— τη µορφή τον έργον. Μεταξύ των εύστοχων διατυπώσεων που εσηµείωσα είναι η φράση ότι «ο σηµερινός ιστορικός δεν µπορεί να απαλλαγεί εύκολα από τη ‘στερνή γνώση’, ο ‘από µηχανής φοίνιξ’ που δεν εγκαταλείπει ποτέ ορισµένους Έλληνες κηδοµένους της σωτηρίας του έθνους, η διατύπωση ότι ο αναλλοίωτος υποτίθεται ‘εθνικός χαράκτηρ’ των Ελλήνων «κάλυπτε µια κλίµακα ιδιοτήτων από τη φιλοµάθεια ως το αψίκορον» και η παροµοίωση ότι µε την Επανάσταση «οι Έλληνες είχαν απλώς δώσει τις κατατακτήριες εξετάσεις τους για την είσοδο στον ενρωπαϊκό κόσµο». Λίαν ενδιαφέρουσα εν σπέρµατι ιδέα που δεν αναπτύσσεται όπως θα ήθελε κανείς είναι η «Ελλάς ως χρνσαλίς» που το 1880 «δεν είναι πια Ελλάδα αλλά ούτε —ακόµα— Ευρώπη». Η ίδια η διαπάλη ιδεών στο νεογέννητο κράτος όπου βυζαντινολάτρες και βυζαντινοµάχοι,

23

αρχαιολάτρες και λαϊκιστές, µεγαλοϊδεάτες όλων των αποχρώσεων και οι αντίπαλοι τους, εκσυγχρονιστές και παραδοσιακοί, ορθόδοξοι και ετερόδοξοι, κλασικιστές και ροµαντικοί, διασταυρώνουν τα ξίφη τους και φέρονται κατά καιρούς από τα ύψη της εξάρσεως στα τρίσβαθα του «εθνικού απελπισµού» παρουσιάζεται κάπως αποσπασµατικά, παρατακτικά χωρίς «υπόθεση εργασίας» και κριτήρια αποτιµήσεως. Η ίδια σηµειώνει ότι «οι αντιλήψεις καταγράφηκαν µε τρόπο ισοπεδωτικό... χωρίς ιεράρχηση µεταξύ ‘προοδευτικών’ και ‘συντηρητικών' δυνάµεων». Η αξιέπαινη απουσία προκατάληψης ύστερα από ενάµιση αιώνα ελληνοχριαστιανικής και µια εβδοµηκονταετία αριστερής προπαγάνδας γοητεύει βέβαια τον αναγνώστη. Όπως τον γοητεύει και το πανόραµα των ιδεών στην µεγαλόστοµη καθαρεύουσα των εφηµερίδων της εποχής. Ο συγκεκριµένος αναγνώστης, ωστόσο, που σύρει αυτές τις γραµµές θα ήθελε πιο οργανωµένη παρουσίαση αυτού του πλούσιου υλικού που να δείχνει τις αποκρίσεις που έδωσαν στα διλήµµατα της εποχής τους οι παππούδες µας χωρίς βεβαίως τη «στερνή γνώση» που διαθέτουµε σήµερα.

Παρ' όλα αυτά όµως, η προσπάθεια της Σκοπετέα που βάδισε στα αχνάρια του πρωτοπορειακού έργου του ∆ηµαρά είναι πολύτιµη για όσους ενδιαφέρονται να «καταλά-βουν» και όχι απλώς να εξάρουν, θαυµάσουν, υµνήσουν ή αντιθέτως αποδοκιµάσουν, καταδικάσουν, απορρίψουν την πρόσφατη ιστορία µας. Χρήσιµα στοιχεία για την κίνηση ιδεών στην Ελλάδα του 19ου αιώνα βρήκα και στον τόµο « Όψεις της Ελληνικής κοινωνίας του 19ου αιώνα» (επιµέλεια ∆. Γ. Τσαούση) σε έκδοση Σάκκουλα 1985. Από τα άρθρα γενικού ενδιαφέροντος ξεχωρίζω βέβαια του Τσουκαλά αλλά και του Πασχάλη Κιτροµηλίδη, ο οποίος περιγράφει (πολύ συνοπτικώς φευ) τη διαπάλη των φιλελευθέρων Κοραϊστών µε τις αντιφιλελεύθερες βυζαντινολατρικές φιλοµοναρχικές τάσεις των ροµαντικών εθνικιστών.

Ο προβληµατισµός για την κίνηση ιδεών ατροφεί τον 20ό αιώνα όπου το εκπληκτικό φαινόµενο του βενιζελισµού µελετάται κυρίως από την άποψη της εξωτερικής πολιτικής, των πολέµων και των συγκρούσεων µε τα ανάκτορα. Τούτο ισχύει για τα βιβλία του Θανάση ∆ιαµαντόπουλου, ενώ ο τόµος «Βενιζέλος - Κοινωνία - Οικονοµία - Πολιτική -Στην εποχή του» (Επιµέλεια Θ. Βερέµη και Γ. Γουλιµή) σε έκδοση «Γνώση» του 1989 µου γέννησε ελπίδες µε τον τίτλο του οι οποίες δεν επιβεβαιώθηκαν απολύτως µε το διάβασµα. Οι 15 ερευνητές και συγγραφείς συµβάλλουν ο καθένας µε το άρθρο του στη διερεύνηση συγκεκριµένων πτυχών της βενιζελικής περιόδου αλλά οι ψηφίδες αυτές δεν συγκροτούν τελικώς αναγνωρίσιµο ψηφιδωτό. Άλλωστε τα περισσότερα άρθρα δεν διερευνούν τις συνέπειες που είχε η άσκηση µιας συγκεκριµένης πολιτικής εκ µέρους του κόµµατος των Φιλελευθέρων. Η ίδια παρατήρηση ισχύει για τον τόµο «Μελετήµατα γύρω από τον Βενιζέλο και την εποχή του» (εποπτεία Θ. Βερέµη και Οδυσσέα ∆ηµητρακόπουλου - «Εκδόσεις Στράτος Φιλιππότης» 1980). Ίσως η αναβίωση του φιλελευθερισµού στην Ελλάδα των αρχών της δεκαετίας του ‘90 να παροτρύνει τους προικισµένους νέους ιστορικούς που διαθέτει η χώρα να φωτίσουν τη συναρπαστική ανορθωτική προσπάθεια των Ελλήνων Φιλελευθέρων ξεφεύγοντας για λίγο από τη Μεγάλη Ιδέα, το αλυτρωτικό, το γλωσσικό, το καθεστωτικό και τον ∆ιχασµό.

Στην Ελλάδα εξακολουθεί να λανθάνει ένα πρόβληµα ταυτότητας που εµφανίζεται συχνά υπό τις οιονεί αποκρυφιστικές έννοιες της «ελληνικής πραγµατικότητας» και του «χαρακτήρα» του Ρωµιού, ο οποίος νοείται συχνά ως ασύµβατος µε τις φιλελεύθερες

24

ιδέες. Για το λόγο αυτόν, ξαναδιάβασα διάφορα βιβλία επί του θέµατος. «Ο χαρακτήρας των Ελλήνων» του καθηγητή Α, Βακαλόπουλου («Θεσσαλονίκη» 1988) ο οποίος έχει τον υπότιτλο «ανιχνεύοντας την εθνική µας ταυτότητα» δεν ανιχνεύει στην ουσία τίποτα. Πρόκειται για ένα βιβλίο χωρίς καµία διάρθρωση, χωρίς «σχέδιο» όπου όµως βρίσκει κανείς ενδιαφέρουσες κρίσεις όπως περίπου τις αποδελτίωσε ο συγγραφεύς κατά τη διάρκεια της µακράς καρριέρας του. Ο ίδιος θεωρεί ότι ο «εθνικός χαρακτήρας των Ελλήνων, χαλκευµένος κατά τη διάρκεια χιλιάδων ετών... αποτελεί γρίφο». Είναι περίεργο ότι στο υλικό του αναφέρονται και οι «Οξυρρύγχειοι Πάπυροι» του Κ. Τσάτσου όπου κάποιος Ρωµαίος συγκλητικός Μενένιος Απιος, που φέρεται έχων υπηρετήσει στην Ελλάδα τα χρόνια του Αυγούστου, µιλάει για τους Έλληνες σε κάποιον υποτιθέµενο φίλο του, τον ανθύπατο Ατίλιο Νάβιο. Πρόκειται ωστόσο για πλάσµα της φαντασίας του Κ. Τσάτσου, ο οποίος εξήγησε ότι χρησιµοποίησε το τέχνασµα της δήθεν ανακαλύψεως παπύρων στον Οξύρρυγχο -«τον σηµερινό Μπενεζά» προσθέτει ο Βακαλόπουλος- για να δώσει περισσότερη ενάργεια και αληθοφάνεια στο γραφτό του. Τα σχετικά βιβλία του Νίκου ∆ήµου «Η δυστυχία του να είσαι Έλληνας», «Οι Έλληνες» («Κάκτος» 1981) και «Η χαµένη τάξη» («Νεφέλη» 1985), πνευµατώδη και γέµοντα διεισδυτικών παρατηρήσεων, δεν δείχνουν πάντως ότι ο χαρακτήρας των Ελλήνων προκαθορίζει την εξέλιξη του ελληνικού Έθνους. Ούτε το επιχειρούν άλλωστε. ∆ιάβασα επίσης το βιβλίο του Φαλµεράυερ «Περί της Καταγωγής των σηµερινών Ελλήνων» («Νεφέλη» 1984)και δεν κατάλαβα καθόλου γιατί θύµωσαν τόσο οι παππούδες µας µε αυτό το ασήµαντο πόνηµα.

Τέλος διάβασα και τα βιβλία του Κ. Ζουράρι, του εκκεντρικού αυτού καθηγητή της θεωρίας της πολιτικής σκέψης στο Παρίσι, µε τους εκ πρώτης όψεως ακατανόητους τίτλους «Θεοείδεια Παρακατιανή», «Μισγάγκεια Απερινόητη» και το πιο πρόσφατο «Γελάς Ελλάς Αποφράς». Επειδή η µισή χαρά του συγγραφέα είναι να εξηγεί τους τίτλους των βιβλίων του παραπέµπω τους απορηµένους αναγνώστες στα ίδια τα βιβλία. Ο Ζουράρις έχει οπωσδήποτε ιδέες αλλά η κυρίως προσφορά του στα ελληνικά γράµµατα είναι νοµίζω ότι δίνει µε πολύ κέφι, γνησιότητα και κατά τρόπο χειµαρρώδη έναν τρόπο του σκέπτεσθαι και του εκφράζεσθαι που δεν τον βρίσκει κανείς πουθενά αλλού. Φυσικά ο Ζουράρις δεν είναι φιλελεύθερος, φτάνει µάλιστα να υβρίζει τον Α. Ανδριανόπουλο «και λοιπά Αµερικανάκια» ως «δολλαριόπληκτα µειράκια». Ωστόσο ο προβληµατισµός του που αντλεί πρότυπα σκέψης και ιδέες από τους πατέρες της Εκκλησίας και τον Μάξιµο τον Οµολογητή» τον Θουκυδίδη, τον Μακρυγιάννη καθώς και τις εµπειρίες ου µην αλλά και την αργκό της αριστεράς της δεκαετίας τ