KTMK 266: Κοινωνικές ταυτότητες και βιογραφίες στημεταβιομηχανική κοινωνία.

ΔΙΑΦΆΝΕΙΕΣ ΤΩΝ ΠΑΡΑΔΌΣΕΩΝ

Ακαδημαϊκό Έτος 2013-2014 (Χειμερινό Εξάμηνο).

Διδάσκων: Γιώργος Τσιώλης Επίκουρος ΚαθηγητήςΤμήμα Κοινωνιολογίας Πανεπιστήμιο Κρήτης

ΡΕΘΥΜΝΟ, 2014

Τα κείμενα που ακολουθούν αποτελούν τις διαφάνειες, που χρησιμοποιήθηκαν κατά τηνπαράδοση του μαθήματος KTMK 266: Κοινωνικές ταυτότητες και βιογραφίες στημεταβιομηχανική κοινωνία. Διατίθενται, δε, για τη διευκόλυνση των φοιτητών/τριών πουπαρακολούθησαν τις διαλέξεις του διδάσκοντα κατά την παράδοση. Ως εκ τούτου δενέχουν σε καμιά περίπτωση το χαρακτήρα σημειώσεων, που καλύπτουν συνολικά την ύλητου μαθήματος, ούτε απαλλάσσουν τους φοιτητές/τριες από την υποχρέωσή τους ναμελετήσουν την εξεταστέα ύλη από τα σχετικά διδακτικά εγχειρίδια.

Μεταβιομηχανική κοινωνία: το τέλος της εργασίας;

* Βιομηχανική κοινωνία= κυρίαρχος τρόπος αυτοπεριγραφής των σύγχρονων

αναπτυγμένων κοινωνιών από τα τέλη του 19ου αι. μέχρι τη δεκαετία του '60. Απότη δεκαετία του '60 η αυτοπεριγραφή αυτή εισέρχεται σε κρίση. Διανοητές όπως οιDaniel Bell και Alain Τouraine μιλούν για το πέρασμα στη μετα-βιομηχανικήκοινωνία.

* Η εικόνα μιας κοινωνίας στην οποία κυριαρχούν τα εργοστάσια στο περιβάλλον της

πόλης, ο βαρύς μηχανικός εξοπλισμός, και το πλήθος των ανδρών με τις (γαλάζιες)φόρμες εργασίας φαίνεται ξεπερασμένη. Στο νέο φαντασιακό πρότυπο κυριαρχούνοι Η/Υ, τα διασυνδεμένα γραφεία, τα λευκά κολάρα. Έχουμε εισέλθει στην εποχήτης πληροφορίας.

* Η αντίληψη περί τέλους αφορά την παλαιά μεταποιητική βιομηχανία.

Μεταποίηση = ο μετασχηματισμός του φυσικού κόσμου (πρώτες ύλες) σε αγαθά.

* Στις βιομηχανικές κοινωνίες η αύξηση της δυνατότητας αυτού του

μετασχηματισμού (η κλίμακα της βιομηχανικής παραγωγής) αποτέλεσε ένδειξηπροόδου (αντίληψη περί ανεξάντλητων φυσικών πόρων). Όμως ολοένα καιλιγότεροι άνθρωποι βιώνουν την εργασία τους ως τέτοια.

* Υπήρχε το όραμα μιας κοινωνίας οργανωμένης με άξονα την αέναη ανάπτυξη που

θα επιτυγχανόταν με την αύξηση της αποτελεσματικότητας και του μεριδίου τηςβιομηχανίας. Υποκείμενο = εργατική τάξη. Σύμφυτοι = κοινωνικοί αγώνες καιπρογράμματα κοινωνικής μεταρρύθμισης.

Από τη δεκαετία του 60 εμφανίζονται νέα φαινόμενα που δεν μπορούσαν να ενταχθούν στο πλαίσιο περιγραφής της βιομηχανικής κοινωνίας:

* Αύξηση του τομέα των υπηρεσιών στην οικονομία. Συρρίκνωση του τομέα της

υλικής παραγωγής στο μερίδιο απασχόλησης. Το εργοστάσιο δεν αποτελεί βασικόπεδίο αναφοράς για την απασχόληση. [Μετριασμός του ενθουσιασμού της αέναηςανάπτυξης και λόγω των οικολογικών ορίων που γίνονται αντιληπτά στη δεκαετίατου 70 + ενεργειακές κρίσεις 73 και 79].

* Εμφάνιση και διάχυση αυτοματισμών που στηρίζονται στον Η/Υ επέφερε

σημαντικές αλλαγές στην απασχόληση. Η μικρο-ηλεκτρονική επανάσταση

μετατρέπει την οργάνωση της εργασίας αλλά και την εμπειρία των ατόμων με τηνεργασία.

* Υποχωρούν οι πατριαρχικές δομές μαζική είσοδος των γυναικών στην εκπαίδευση

και στην αγορά εργασίας. // Αποσταθεροποίηση ενός γραμμικού υποδείγματος ζωήςπου οργανωνόταν γύρω από την αρχή "μια καριέρα - ένας γάμος". Ρευστότητα τόσοτων γάμων όσο και των καριέρων.

* Νέες περιγραφές που έχουν προταθεί είναι: "κοινωνία της πληροφορίας", "κοινωνία

της γνώσης", "κοινωνία των υπηρεσιών".

* Η ιδέα ότι κινούμαστε προς μια μεταβιομηχανική κοινωνία γεννήθηκε στις ΗΠΑ

τη δεκαετία του 60. Αρχικά συνδέθηκε με την προσδοκία της απελευθέρωσης από τηνεργασία. {Δίνεται έμφαση στην αλλοτριωτική πλευρά της εργασίας και στιςδυνατότητες άρσης αυτής της πτυχής}.

* Το "μετά" στο χαρακτηρισμό μετα- βιομηχανική δηλώνει πως πρόκειται για μια

περίοδο μεταβατική και ρευστή. Μεταβατική = μεγάλα ερωτήματα ανοίγονταιγύρω από τις βασικές μορφές κοινωνικής οργάνωσης και η απάντηση σταερωτήματα είναι άδηλη.

Daniel Bell:The coming of Post-industrial Society (1973).

Μοντέλο 3 σταδίων: προβιομηχανική (γεωργία), βιομηχανική (μεταποίηση),μεταβιομηχανική (υπηρεσίες).

* Η ιστορική κίνηση μεταξύ των τριών σταδίων σηματοδοτείται από μετακίνηση

του εργατικού δυναμικού από τον έναν τομέα στον άλλο. Εξηγητικός παράγοντας= η ζήτηση: από τα τρόφιμα και τα προϊόντα της βιομηχανίας και μετέπειτα στιςυπηρεσίες.

* Η μετάβαση από τη μια φάση στην άλλη σημαίνει την μετατόπιση του κέντρου

βάρους ως προς την κινητήρια δύναμη της οικονομίας: στη βιομηχανική εποχή =η ορθολογική επιδίωξη της οικονομικής ανάπτυξης με τη χρήση ενέργειας καιμηχανημάτων. Στη μεταβιομηχανική εποχή = παραγωγή γνώσης + και ηεπεξεργασία των πληροφοριών. Η γνώση ενσωματώνεται στις νέες τεχνολογίεςαλλά αποτελεί και η ίδια προϊόν.

Σημαντικότερες αλλαγές:

* Είδος/κλάδος της απασχόλησης: μείωση της χειρωνακτικής εργασίας – ανάπτυξη

εργασιών στον τομέα των υπηρεσιών που απαιτούν δημιουργικότητα καικοινωνικότητα (συνεργασία με άλλους). Δεν δουλεύουμε πάνω σε πράγματα, αλλάεργαζόμαστε μαζί με άλλους ώστε να προσφέρουμε μια υπηρεσία.

* Δομή της απασχόλησης: από ανειδίκευτες χειρωνακτικές σε εξειδικευμένες

υπαλληλικές (πνευματική εργασία). Αλλαγή της ταξικής σύνθεσης. Έμφαση στησημασία που αποκτούν οι ελίτ της γνώσης. (Δεν είναι πλέον οι βιομήχανοι ηδυναμική τάξη αλλά οι νέες τεχνικές ελίτ των πανεπιστημίων, οι εμπειρογνώμονεςτων κρατικών θεσμών, οι τεχνοκράτες). Πιο εξειδικευμένες εργασίες - Νέεςιεραρχίες εντός των πνευματικών εργασιών.

Α. Touraine The post – industrial Society (1971).

* Και αυτός έδωσε έμφαση στην παραγωγή της γνώσης και τον έλεγχο της

πληροφορίας. Χρησιμοποίησε δύο όρους για να περιγράψει τη νέα κατάσταση:«τεχνοκρατία» (αυτοί που ελέγχουν τη γνώση και είναι οι φορείς της αλλαγής),«προγραμματισμένη κοινωνία».

* Ενδιαφέρον παρουσιάζει ο τρόπος με τον οποίο ο Touraine πραγματεύεται τις

ταξικές διακρίσεις και τη σύγκρουση:

* Σύμφωνα με τον Touraine η ταξική διάκριση δεν δομείται πλέον γύρω από την

ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής (κλασική μαρξιστική ανάγνωση), αλλά γύρω απότον έλεγχο και τη δυνατότητα πρόσβασης στην πληροφορία (τεχνοκράτες –εργάτες/ καταναλωτές / φοιτητές). Ο τόπος σύγκρουσης δεν είναι ως εκ τούτουμόνο το εργοστάσιο, αλλά αφορούν πολλά πεδία της κοινωνικής ζωής και όχι μόνοτην παραγωγή. Έτσι γεννιούνται τα κοινωνικά κινήματα (γυναικών, φοιτητικό,περιβαλλοντικό).

* Στο πολιτιστικό επίπεδο και οι δύο προαναφερθέντες διανοητές εντοπίζουν μια

ασυμμετρία: οι αξίες της οικονομικής αποδοτικότητας και της αυτοσυγκράτησηςκαθώς και της ηθικής της εργασίας που στήριζαν το προηγούμενο μοντέλο (αλλάκαι είναι απαραίτητες για το νέο) έρχονται σε αντίθεση με τάσεις ενόςατομικιστικού, εκφραστικού και ηδονιστικού τρόπου ζωής.

* Οι οικονομικές κρίσεις του 1973 και 1979 περιόρισαν την αισιοδοξία και τον

ενθουσιασμό περί της μετάβασης σε μια μετα-βιομηχανική κοινωνία (μεαπελευθερωτικές τάσεις για τον σύγχρονο άνθρωπο). Ο όρος, ωστόσο, αποδείχτηκεανθεκτικός.

Andre Gorz : Αντίο προλεταριάτο (1980). Δρόμοι του παραδείσου (1985).

* Βασικό επιχείρημα = οι τεχνολογικές εξελίξεις μεταβάλλουν τη δομή της

απασχόλησης με αποτέλεσμα αυτή να παρουσιάζει μια διαιρεμένη μορφή: από τημια έχουμε μια μειοψηφία καλοπληρωμένων εργατών (εργατική αριστοκρατία)και από την άλλη μια αυξανόμενη μάζα ανέργων.

* Ανάμεσα σε αυτά τα δύο άκρα υπάρχει η πλειοψηφία των μεταβιομηχανικών

εργαζομένων για τους οποίους η εργασία έχει χάσει το νόημά της (η «μη-τάξη»).{Δεν είναι συλλογικότητα. Τα άτομα που την αποτελούν δεν θεωρούν ότι ανήκουνσε μια κοινή τάξη. Μοιράζονται μια ενιαία άλλά ταυτόχρονα ατομική καιανασφαλή προοπτική}. Τι σημαίνει αυτό;

* η εργασία δεν αντιπροσωπεύει μια πηγή ταυτότητας,

* συνδέεται απλώς με την εργαλειακή βιοποριστική ανάγκη προσπορισμού του

μισθού,

* η εκτέλεσή της δεν συνοδεύεται από με ικανοποίηση ή την αύξηση της

αυτοεκτίμησης.

* Αυτό ο Gorz το αποδίδει στην υποβάθμισης του κύρους και της ποιότητας των

περισσοτέρων θέσεων εργασίας εξαιτίας του αυτοματισμού της παραγωγής.

* Η εργατική τάξη διασπάται, αποδιοργανώνεται και γίνεται περιστασιακή

(εναλλασσόμενα πρόσωπα στις θέσεις εργασίας).

* Από τη μια εμφανίζεται μια τάξη επαγγελματιών και από την άλλη μια

«υπηρετών». Οι ελίτ έχουν τη δυνατότητα να εξαγοράζουν ελεύθερο χρόνο με τηνεμπορευματοποίηση οικιακών καθηκόντων (οικιακές και προσωπικές υπηρεσίες),που αναλαμβάνουν αυτοί οι «νέοι υπηρέτες». Η εμπορευματοποίηση οικιακώνκαθηκόντων δημιούργησε οιονεί θέσεις εργασίας που υστερούν σε κύρος καιαξιοπρέπεια από αυτές των βιομηχανικών εργατών.

* Ο Gorz επεσήμανε, ακόμη, ότι η αύξηση της ανάπτυξης δεν μεταφράζεται

αυτόματα σε αύξηση της απασχόλησης (δημιουργία νέων θέσεων εργασίας) λόγωτου σημαντικού ρόλου της τεχνολογίας (αυτοματισμός).

Ποια είναι τα σημεία στα οποία συμφωνούν οι θεωρητικοί του μετα-βιομηχανισμού:

* Aπομάκρυνση από το βιομηχανισμό (κίνηση από τη μεταποιητική βιομηχανία στην

παροχή υπηρεσιών).

* Μετασχηματισμός της ταξικής σύνθεσης των σύγχρονων κοινωνιών. Bell: Αύξηση

υπαλλήλων γραφείου και σχηματισμός μιας ελίτ της γνώσης. Gorz: Έμφαση στηνπόλωση: Διαίρεση σε εργατική αριστοκρατία και στη μη τάξη («υπηρέτες»).

* Αναγνώριση της νέας σημασίας και του καταλυτικού ρόλου που κατέχει η γνώση

και η πληροφορία καθώς και της τεχνολογίας της πληροφορίας. (Η μεταποίηση, τοκράτος, το χρηματοπιστωτικό σύστημα, το εμπόριο έχουν δεχθεί την καταλυτικήεπίδραση της πληροφορικής).

* Η σύγκρουση πλέον έχει μια διαταξική βάση αφού καίριο σημείο είναι η παραγωγή

της γνώσης και η διαχείριση της πληροφορίας. (κοινωνικά κινήματα).

* Ωστόσο πρέπει να γίνει σαφές πως στις παραπάνω θεωρήσεις δεν υποστηρίζεται

πως έχει ξεπεραστεί ο καπιταλισμός (καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής) αλλά οβιομηχανισμός ( και ειδικότερα η πρωτοκαθεδρία της μεταποιητικής βιομηχανίας).Αντιθέτως, όλες οι θεωρήσεις συντείνουν στο συμπέρασμα πως υπάρχει μιαπόλωση των αντιθέσεων.

Το τέλος της εργασίας;

* Εργασία : Η συνειδητή και κοινωνικά οργανωμένη δραστηριότητα μέσω της

οποίας οι άνθρωποι εξασφαλίζουν την επιβίωση και το βιοπορισμό τους μέσα στοεξωτερικό τους περιβάλλον.

* Μέσα από την εργασία τους οι άνθρωποι μετασχηματίζουν τον φυσικό κόσμο και

παράγουν πλούτο. Η κατανομή του πλούτου που παράγεται από την εργασίααποτελεί τη βάση συγκρούσεων και ανταγωνισμού στις ανθρώπινες κοινωνίες.

* Η εργασία καταμερίζεται στο πλαίσιο της κοινωνίας και επιμέρους εργασίες

ανατίθενται σε άτομα και ομάδες. Εντός του κοινωνικού καταμερισμού εργασίας ταάτομα και οι ομάδες συνάπτουν σχέσεις (αλληλεγγύης ή ανταγωνιστικές). Ητοποθέτηση των ατόμων και των ομάδων στον κοινωνικό καταμερισμό εργασίαςσχετίζεται με την κοινωνική ιεράρχηση, την άνιση πρόσβαση στον κοινωνικάπαραγόμενο πλούτο, την κατανομή της δύναμης.

* Η εργασία που κάνουν οι άνθρωποι καταλήγει να είναι στενά συνδεδεμένη και με

την αντίληψή τους για τον Εαυτό.

* Το νόημα που έχει η εργασία για τους ανθρώπους είναι κοινωνικο-ιστορικά

προσδιορισμένο. Θα αναφέρουμε στη συνέχεια κάποια γενικά πρότυπαδιαφορετικών αντιλήψεων για την εργασία που έχουν εμφανισθεί ιστορικά:

* Οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν πως ο πλέον επιθυμητός και ο μόνος «αγαθός»

βίος ήταν η σχόλη. Η εργασία, με την έννοια του βιοπορισμού, ήταν μιααπαξιωτική δραστηριότητα που έπρεπε να ανατίθεται στις ταπεινότερες από τιςκοινωνικές ομάδες και, ιδίως, σε δούλους. Η δουλεία ήταν το κοινωνικό εύρημαπου επέτρεπε στους Έλληνες να διατηρούν την άποψή τους για την εργασία ως κάτιπου έπρεπε να αποφεύγεται από ένα ολοκληρωμένο ανθρώπινο ον.

* Οι Ρωμαίοι ακολουθούσαν ως επί το πλείστον τους Έλληνες.

* Ο πρώιμος χριστιανισμός τροποποίησε κι αυτός την ελληνική άποψη, και

αναγνώρισε ότι η εργασία ενδεχομένως να έκανε κάποιον να ανανήψει ή νααποτραπεί από αμαρτωλές σκέψεις και συνήθειες. Κορυφαίοι στοχαστές τηςΚαθολικής Εκκλησίας, όπως ο Θωμάς ο Ακινάτης, απέδωσαν ένα ρόλο στηνεργασία μέσα στη χριστιανική αντίληψη του κόσμου, ρόλο μέσα από τον οποίον ηεργασία λογιζόταν ως τιμωρία, αποτέλεσμα της Πτώσης και του προπατορικούαμαρτήματος. Συνέβαλε, όμως, στην αρετή, όχι γιατί θεωρούσαν την εργασία ωςκάτι το ευγενές, ευχάριστο ή ικανοποιητικό, αλλά καθαυτή η μονοτονία τηςσυνέβαλλε στην ανάπτυξη της χριστιανικής εγκαρτέρησης.

* Η Μεταρρύθμιση και η ανάδυση του προτεσταντικού χριστιανισμού σήμαναν τη

θετική αντιμετώπιση της εργασίας μέσα στις δυτικές κουλτούρες. Με τον Λούθηροβλέπουμε να υποβάλλεται η ιδέα ότι η εργασία δύναται να είναι αφ' εαυτής έναςτρόπος να υπηρετεί κανείς το Θεό. Καθιερώνεται η ιδέα ότι η εργασία είναι μια«θεϊκή κλήση» που ισοδυναμούσε με θρησκευτική «αποστολή», κλήση που μέχριτότε αφορούσε στην εγκατάλειψη των εγκόσμιων και την «ανύψωση» προς τηναρετή.

* Με την ανάπτυξη του νεωτερικού βιομηχανικού καπιταλισμού, βλέπουμε την

εργασιακή ηθική να αναπτύσσεται περισσότερο και να διαδίδεται ευρύτερα.

* Η νεωτερική εργασιακή ηθική καθιστά την εργασία αναγκαία προϋπόθεση της

προσωπικής αναγνώρισης, της κοινωνικής ανέλιξης, του γοήτρου, της αρετής καιτης τελείωσης του ανθρώπου.

* Άλλοτε, η αεργία και το να ανήκει κανείς σε μια «τάξη σχόλης» αποτελούσαν

δείκτες γοήτρου και «αγαθού βίου». Τώρα πλέον συνδέονταν με την αποτυχία,ακόμη και την ατίμωση. Η ιδέα του καθήκοντος της εργασίας είναι κατ' ουσίανηθική και φτάνει βαθύτερα από την ορθολογική προσκόλλησή μας στο βιοπορισμό.

* Συνδεδεμένη με την ιδέα ότι οι άνθρωποι μπορούν να επιτύχουν την

αυτοπραγμάτωση μέσω την εργασίας είναι και η μαρξιστική ιδέα της αλλοτρίωσηςαπό την εργασία. Έχει την προέλευσή της στην ανάλυση του Karl Marx για τηνκαπιταλιστική κοινωνία και στην άποψή του ότι η ουσία της ανθρώπινης ύπαρξηςέγκειται στην ικανότητα του ανθρώπου να μετασχηματίζει με το μόχθο του τονυλικό κόσμο. Η ιδέα αυτή έχει ασκήσει μεγάλη επιρροή στην Κοινωνιολογία. Έχειχρησιμοποιηθεί ευρέως από όσους επιθυμούσαν να κατανοήσουν τη δυνατότητααπανθρωποποίησης που έκλεινε μέσα της η βιομηχανική ή καπιταλιστικήοργάνωση της εργασίας.

* Η βασική ιδέα που υπόκειται στην έννοια της αλλοτρίωσης είναι η ιδέα του

«χωρισμού» και της αποξένωσης της θεμελιώδους ανθρώπινης εμπειρίας (τηςεργασιακής εμπειρίας) υπό τις καπιταλιστικές συνθήκες. Ο κατακερματισμός τηςεμπειρίας που πραγματεύεται ο Marx είναι το αποτέλεσμα της καπιταλιστικήςοργάνωσης της εργασιακής δραστηριότητας και όχι απόρροια χρήσηςοποιασδήποτε μηχανής ή εργασιακής μεθόδου.

Ο Marx βλέπει τον εργαζόμενο μέσα στις καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής:Α) αλλοτριωμένο από τους άλλους ανθρώπουςΑλλοτριώνεται από τους άλλους ανθρώπους, καθώς οι σχέσεις γίνονται απλώς καιμόνο υπολογιστικές, ανταγωνιστικές, ιδιοτελείς και αναξιόπιστες.Β) αλλοτριωμένο από το προϊόν της εργασίας τουΑλλοτριώνονται από το προϊόν των προσπαθειών τους, εφόσον αυτό που παράγει

απαλλοτριώνεται και δεν θεωρείται από τους ίδιους τους εργαζόμενους ότιανταποκρίνεται στους στόχους και τις ανάγκες τους.Γ) αλλοτριωμένο από την ίδια του την εργασίαΑλλοτριώνεται ή αποξενώνεται από την ίδια του την εργασία από την άποψη ότι δεναντλεί τις ικανοποιήσεις ή την ευχαρίστηση που είναι δυνατές, εφόσον η εργασίααυτή του επιβάλλεται ως μέσο αντιμετώπισης άλλων αναγκών, αλλά και εξαιτίαςτου ότι τίθενται υπό τον έλεγχο άλλων ανθρώπων μέσα στην εργασιακήκατάσταση.Δ) αλλοτριωμένο από τον εαυτό τουΜέσα σ' όλα αυτά, η εργασία των ατόμων καθίσταται κάτι ξένο προς αυτόν και τονκαταδυναστεύει. Ωστόσο, δυνητικά θα μπορούσε να είναι πηγή της ανθρώπινηςπλήρωσης, και εδώ φτάνουμε πλέον στο ουσιώδες στοιχείο της μαρξικής ιδέας τηςαλλοτρίωσης: οι άνθρωποι είναι δυνατόν να αλλοτριωθούν και από τον εαυτό τους.

Η αντίληψη του Marx για την ανθρώπινη φύση προϋποθέτει ότι οι άνθρωποιπραγματώνουν την ουσία τους ως είδος μέσω της παραγωγικής εργασίας πουεκτελείται για τους δικούς τους στόχους, και όχι υπό τον έλεγχο και τηνεκμετάλλευση άλλων. Κάτι τέτοιο υποδηλώνει ότι η αλλοτρίωση είναι μιααντικειμενική κατάσταση και όχι κάτι που αντανακλάται κατ' ανάγκην στο βίωματου ανικανοποίητου ή της απογοήτευσης. Ένα πρόσωπο ίσως να δηλώνειευχαριστημένο που κάθεται πέντε μέρες την εβδομάδα σ' ένα γραφείο στοεργοστάσιο κάποιου άλλου, τακτοποιώντας χαρτιά που δεν σημαίνουν και πολλά γι'αυτόν. Ωστόσο, στη μαρξική σύλληψη της αλλοτρίωσης, το άτομο αυτό είναιαλλοτριωμένο, δεν φτάνει στην πλήρωση που θα μπορούσε να επιτύχει εάνεργαζόταν σε διαφορετικές συνθήκες.

* Οι άνθρωποι αλλοτριώνονται όταν δεν είναι αυτό που θα μπορούσαν να είναι.

Προκειμένου να φτάσουν στην «αυτοπραγμάτωση»-, θα πρέπει να δημιουργήσουνμια κοινωνία που, μολονότι θα έχει μια ουσιωδώς διάφορη του καπιταλισμούμορφή, θα εξακολουθεί εντούτοις να είναι μια κοινωνία στην οποία η εργασία, αφ’εαυτής πηγή της ανθρώπινης τελείωσης, θα έχει κεντρική σημασία.

Το τέλος της κοινωνίας της εργασίας;

* Η διάγνωση περί "του τέλους της κοινωνίας της εργασίας" ή του "τέλους της

εργασίας" συναντάται με διαφορετικές εκδοχές στην κοινωνιολογική συζήτηση.

* Η διάγνωση αυτή έλκει τις ρίζες της στα 1958, όταν η Hannah Arent στο βιβλίο της

"Vita activa" στηριζόμενη στις εξελίξεις της δεκαετίας του '50 και ιδιαίτερα στηδιάδοση της αυτοματοποίησης προφήτευε με αρκετή ειρωνεία ότι " τα εργοστάσιαθα έχουν αδειάσει σε λίγα χρόνια και ότι η ανθρωπότητα θα απελευθερωθεί απότην παμπάλαια συμμορία που την αλυσοδένει άμεσα πάνω στη φύση: από το βάροςτης εργασίας και της υποταγής στην αναγκαιότητα... ".

* Ο προβληματισμός ανακινήθηκε στα 1980 με το άρθρο του R. Dahrendorf «Προς

την εξαφάνιση της κοινωνίας της εργασίας». ετίες.

* Επιχειρήματα που υποστηρίζουν την θεώρηση περί του τέλους της εργασίας και

συγκεκριμένα της απώλειας της υποκειμενικής σημασίας της εργασίας ως κεντρικούάξονα οργάνωσης και νοηματοδότησης του βίου στις σύγχρονες κοινωνίες:

1ο επιχείρημα:

* Στις σύγχρονες κοινωνίες η άμεση εξάρτηση της υλικής συντήρησης από τη

βιοποριστική εργασία έχει αδυνατίσει. (ανάπτυξη του κράτους πρόνοιας +προσπορισμός εισοδήματος από δραστηριότητες εκτός της τυπικής αγοράςεργασίας όπως η «παραοικονομία»).

* Ο Cl. Offe ανασυγκροτεί το επιχείρημα ως εξής: Η παρακίνηση της υποκειμενικής

επιθυμίας του ατόμου για εργασία μέσω του θετικού κινήτρου της απόκτησηςαγαθών ή του αρνητικού κινήτρου της ένδειας αποδυναμώνεται για τους παρακάτωλόγους: Ως προς το πρώτο, η θετική παρακίνηση μέσω της απόκτησης πρόσθετουεισοδήματος ακυρώνεται αφενός εξαιτίας του κορεσμού σε καταναλωτικά αγαθάπου έχει επιτευχθεί στις αναπτυγμένες δυτικές κοινωνίες· αφετέρου εξαιτίας τηςσωματικής και ψυχικής επιβάρυνσης που προκαλεί η εντατικοποιημένη εργασία. Ουπολογισμός από τον εργαζόμενο της επιβάρυνσης καθιστά το προσωπικό "κόστος"δυσανάλογα μεγάλο προς το ενδεχόμενο εισοδηματικό κέρδος.

* Ως προς το αρνητικό κίνητρο της ένδειας, αυτό αποδυναμώνεται, αφού τα μέτρα

και οι πολιτικές του κράτους πρόνοιας αμβλύνουν την υποχρέωση εργασίας για τηνεξασφάλιση της φυσικής επιβίωσης. "Ο πυρήνας που χαρακτηρίζει την κοινωνίατης εργασίας κι όπου ανήκει η αρχή 'ο μη εργαζόμενος μηδέ εσθιέτω' …δεν είναιισχυρά θεσμοθετημένος στην πραγματικότητα των σημερινών φιλελεύθερωνκρατών πρόνοιας". Ένα τέτοιο επιχείρημα ενισχύουν περιπτώσεις "οικειοθελώςανέργων" ή "λάθρα επωφελούμενων" από μέτρα κοινωνικής πολιτικής, φαινόμεναπου έχουν καταγραφεί σε νεώτερες έρευνες ανέργων σε χώρες της δυτικήςΕυρώπης.

2ο επιχείρημα:

* Η κανονιστική ισχύς της εργασίας ως ηθικής υποχρέωσης έχει υποχωρήσει. Αυτό

οφείλεται (α) στη διάβρωση θρησκευτικών ή εκκοσμικευμένων πολιτισμικώνπαραδόσεων μιας ηθικής της εργασίας· (β) στην κυριαρχία ενός καταναλωτικούηδονισμού· (γ) στον αλλοτριωτικό χαρακτήρα της βιομηχανικής οργάνωσης τηςεργασίας που στερείται κάθε ανθρώπινου και ηθικού περιεχομένου. Οφείλεταιεπίσης στο ότι η ασυνέχεια της εργασιακής βιογραφίας και η μείωση του χρόνουεργασίας ως μέρους του συνολικού χρόνου ζωής συντελούν στο να γίνεται η

εργασία μια υπόθεση 'μεταξύ άλλων' και να σχετικοποιείται η σημασία της ωςσημείου αναφοράς για την οικοδόμηση προσωπικής και κοινωνικής ταυτότητας.Και όσο εξαπλώνεται η εμπειρία (ή το ενδεχόμενο) της ανεργίας, τόσο μειώνεται ησημασία του ηθικού στιγματισμού και αυτό-στιγματισμού από την ανεργία, αφού ηανεργία όταν μάλιστα εμφανίζεται μαζικά κατά τομείς ή περιοχές, δεν μπορεί πιανα θεωρηθεί πως οφείλεται σε προσωπική αποτυχία ή φταίξιμο.

3ο επιχείρημα:

* Η εργασία χάνει στις σύγχρονες κοινωνίες την κεντρικότητά της ως σημείου

αναφοράς για την οργάνωση και τη νοηματοδότηση του βίου. Μετατοπίζεται στοπεριθώριο, αφού άλλες σφαίρες της ζωής έρχονται στο επίκεντρο. R. Dahrendorf:«έχει επέλθει το τέλος της εποχής κατά την οποία η εργασία ως ακτινοβολούσαδύναμη της ζωής συνέδεε και συγκρατούσε όλες τις άλλες πλευρές της κοινωνικήςτης συγκρότησης».

Έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί αντικρούουν τα παραπάνωεπιχειρήματα. Συγκεκριμένα:

* Η μισθωτή εργασία συνεχίζει να αποτελεί το μέσο επιβίωσης αλλά και τη βάση για

την άρθρωση κάθε βιογραφικού σχεδίου για την πλειονότητα των ανθρώπων. Ηκεντρικότητα της βιοποριστικής εργασίας εγγράφεται με τρόπο καθοριστικό στιςβιογραφικές διαδρομές, οι οποίες έχουν μορφοποιηθεί σε μεγάλο βαθμό στη βάσητων ευκαιριών που παρέχει κάθε φορά η αγορά εργασίας (γεωγραφικές καιεπαγγελματικές μετακινήσεις).

* Η σταθερότητα στην απασχόληση αποτελεί βασική προϋπόθεση για την άρθρωση

ευρύτερων βιογραφικών σχεδίων (μετακίνηση από την πατρική στέγη, δημιουργίαοικογένειας, απόκτηση περιουσιακών στοιχείων). Με την μετακίνηση από τοκαθεστώς της σταθερής εργασίας σ΄ αυτό των "ευέλικτων, πολύμορφων μορφώντης υποαπασχόλησης" ο ορίζοντας σχεδιασμού και δράσης περιορίζεται στοκρίσιμο και επισφαλές παρόν, τη στιγμή που κάθε μελλοντική προοπτικήαναστέλλεται.

* Η σωματική και ψυχική επιβάρυνση, που επιφέρει η εντατικοποιημένη εργασία, δεν

οδηγεί κατ΄ ανάγκη στην απαξίωση της ίδιας εργασίας. Και αυτό όχι μόνο εξαιτίαςτης πίεσης που ασκεί η ανάγκη επιβίωσης, αλλά και εξαιτίας της "διπλής σχέσης"προς την εργασία που συνάπτουν οι εργάτες. Σύμφωνα με την άποψη περί "διπλήςσχέσης" (Kern & Schumann 1983) ο εργάτης εκτός από τον εργαλειακό τρόποθεώρησης της εργασίας του ως μέσου βιοπορισμού, επενδύει την εργασιακή τουδραστηριότητα και με υποκειμενικό νόημα, ταυτίζεται μ' αυτήν και αντλεί από την

πραγματοποίησή της αυτοεπιβεβαίωση.

* Ο επαγγελματικός ρόλος παραμένει ένας πολύ σημαντικός παράγοντας για τον

αυτοπροσδιορισμό των ατόμων και τον ορισμό της κοινωνικής τους θέσης.

* Η κανονιστική ισχύς της παραδοσιακής ηθικής της εργασίας δεν έχει

αμφισβητηθεί. Η μη εργασία μπορεί να θεωρηθεί μόνο ως απόκλιση από τονκανόνα της μισθωτής εργασίας (ανεργία ή αεργία). Δύσκολα μπορεί νανοηματοδοτηθεί εναλλακτικά με φόντο το πλαίσιο αξιών του ελεύθερου χρόνου(αναψυχή, αυτοπραγμάτωση, απόλαυση), της οικιακής εργασίας (φροντίδα,συναισθηματική προσφορά) ή της εθελοντικής εργασίας (προσφορά, αλτρουισμός).

* Η έλλειψη εναλλακτικών σχημάτων θεώρησης της νέας κατάστασης πέραν του

εργασιοκεντρικού πλαισίου και η νοηματοδότηση της ανεργίας ως απόκλισης απότο κοινωνικά ισχύον πλήττει την κοινωνική αλλά και την προσωπική ταυτότηταεκείνων των εργατών που αποκλείονται από την εργασίας. Η απόκλιση του ανδρόςαπό το πρότυπο της συνεχούς και σταθερής εργασίας αποτελεί σοβαρό πλήγμαστον έμφυλα καθορισμένο ρόλο, εκείνον του τροφοδότη και του αρχηγού τηςοικογένειας.

* Η καθημερινή εργασία σε οργανωμένους χώρους εξασφαλίζει στους εργαζόμενους

την οργάνωση των χρονικών δομών της καθημερινής ζωής. Το ωράριο εργασίας (οιβάρδιες) αποτελεί τον άξονα οργάνωσης του χρόνου σε ημερήσια βάση. Διχοτομείτο χρόνο της ημέρας σε δύο διαφορετικές σφαίρες: το χρόνο εργασίας και τονελεύθερο χρόνο. Ο ατομικός χρόνος συναρμόζεται με το συλλογικό εργασιακόχρόνο και μέσω αυτού με τον κοινωνικό χρόνο.

Μεταφορντισμός: η ευέλικτη οργάνωση της παραγωγής και τουβίου

Δυο διαφορετικές βιογραφίες (R. Sennett: The corrosion of character).

Ο «νεωτερικός» Enrico.

Enrico: τυπικό δείγμα βιοπαλαιστή της νεωτερικότητας.

Μετανάστης ιταλικής καταγωγής, θυρωρός και καθαριστής σ’ ένα επαγγελματικό

κτίριο γραφείων στο κέντρο της Βοστόνης.

Με σταθερό επάγγελμα και θέση εργασίας για όλη του τη ζωή.

Βασικές αρχές πάνω στις οποίες οικοδόμησε τα βιογραφικά του σχέδια και τον

τρόπο ζωής του: η ευθύνη για τη φροντίδα της οικογενείας του.

Βιογραφικά σχέδια: (α) Χρόνο με το χρόνο, αργά, αθροιστικά και σταθερά,

κατόρθωσε μετά από χρόνια να εξοικονομήσει το απαραίτητο ποσό για την αγοράενός σπιτιού σε ένα καλύτερο προάστιο της Βοστόνης μακριά από τηνυποβαθμισμένη παλιά του γειτονιά των ιταλών μεταναστών: δείγμα κοινωνικήςκαταξίωσης αλλά και εξασφάλισης της οικογενειακής εστίας.

Επίσης, (β) κεντρικό του μέλημα ήταν η εξασφάλιση ενός καλύτερου μέλλοντος

για τα παιδιά του. {Μόρφωση επαγγελματική σταδιοδρομία κοινωνική άνοδος} Παρότι ο ίδιος θεωρεί ότι πέτυχε στη ζωή του, αγωνίσθηκε ώστε ταπαιδιά του να μην έχουν μια ζωή σαν τη δική του.

Ο Enrico αντιπροσωπεύει το τυπικό μοντέλο του μέλους της εργατικής τάξης της

νεωτερικής εποχής, με γραμμική σχέση με τον χρόνο, που λειτουργεί αθροιστικάχωρίς εκπλήξεις και ανατροπές.

Κύρια πηγή οικονομικών πόρων = η βιοποριστική του εργασία, μαζί με τους

τραπεζικούς τόκους μέσω της αποταμίευσης. Ασφαλισμένη εργασίαεξασφαλισμένη σύνταξη στο τέλος της εργασιακής διαδρομής. Η προσωπική

ασφάλεια και η επαγγελματική βεβαιότητα που υποστηρίζεται μέσα απόσυλλογικότητες (συμβάσεις σωματείων, κ.λπ.), αν και με κάποιο αντάλλαγμαατομικής ελευθερίας, εγγυάται τη σταθερότητα και τη καθημερινή πορεία προςτον στόχο.

Η γυναίκα του Enrico χρειάστηκε να εργασθεί για κάποια μικρά διαστήματα,

γεγονός για το οποίο ο ίδιος αισθανόταν ντροπή.

Βασικά χαρακτηριστικά της νεωτερικότητας: η ύπαρξη σταθερών για την

οργάνωση του βίου (θεσμικά και συλλογικά διασφαλισμένων). Η πίστη για ένα«καλύτερο αύριο» προσωπικό, οικογενειακό, συλλογικό.

Ο Enrico κυνήγησε το όνειρό του για ένα καλύτερο αύριο και απόλαυσε την

κοινωνική αναγνώριση, τόσο στη νέα γειτονιά ως ένας πετυχημένος και άξιοςοικογενειάρχης, όσο και απ’ τους παλιούς του φίλους και γείτονες από την ιταλικήσυνοικία, κατορθώνοντας να μετοικήσει σ’ ένα δικό του σπίτι, σ’ ένα καλύτεροπροάστιο.

Ο Rico: μια μετα-νεωτερική φιγούρα

Ο Rico, ο γιος του Enrico, εκπαιδεύτηκε αρχικά ως ηλεκτροτεχνίτης και

σπούδασε στη συνέχεια διοίκηση επιχειρήσεων στη Νέα Υόρκη, όπου γνώρισεκαι παντρεύτηκε τη γυναίκα του, που φοιτούσε στην ίδια σχολή. Αρχικάεργάσθηκε ως υψηλόβαθμο στέλεχος επιχειρήσεων εξασφαλίζοντας υψηλόεισόδημα.

Για να μπορέσουν και τα δύο μέλη του ζευγαριού να έχουν μια εργασία κοντά

στις προσδοκίες τους συχνές μετακινήσεις.

Στη συνέχεια άνοιξε τη δική του δουλειά ως σύμβουλος επιχειρήσεων, ενώ η

γυναίκα του -εργαζόμενη επίσης ως διοικητικό στέλεχος εταιρίας- συνέβαλεισότιμα στα οικονομικά της οικογένειας.

Στο επίπεδο των αξιών ο Rico απεχθάνεται τις ρουτίνες και τις γραφειοκρατικές

διασφαλίσεις, που περιορίζουν την ελευθερία των επιλογών – αντιθέτως πιστεύειότι ο άνθρωπος θα πρέπει να είναι ανοικτός στην αλλαγή και έτοιμος να αναλάβειρίσκα.

Αν και θα περίμενε κανείς να βιώνει την ευτυχία απολαμβάνοντας την

επαγγελματική του επιτυχία (υψηλόμισθος, μορφωμένος, «πετυχημένος»), αντ’αυτού βιώνει μια διαρκή «ανασφάλεια» στο όνομα της προσωπικής τουελευθερίας επιλογών, που εκδηλώνεται με μια σειρά συνεχόμενωνεπαγγελματικών μετακινήσεων και ανακατατάξεων, αλλά και ένα διαρκέςαίσθημα φόβου για χάσιμο του ελέγχου της ζωής του.

Η επιβίωση της δικής του επιχείρησης (Σύμβουλος Επιχειρήσεων) επιβάλλει τη

ρευστοποίηση των ορίων μεταξύ χρόνου εργασίας και ελεύθερου χρόνου (πρέπεινα απαντά σε όλα τα τηλεφωνήματα σε όποια ώρα της ημέρας και αν γίνονται). Οκύκλος των κοινωνικών του γνωριμιών πρέπει συνεχώς να διευρύνεται και νααλλάζει. Για να κλείνει συμβόλαια εξαρτάται καθημερινά από ανθρώπους, πουδεν έχουν καμιά δέσμευση σε αυτόν. Στη δουλειά του πρέπει διαρκώς ναπροσαρμόζεται στη διάθεση και τις ιδέες των πελατών του. Μεγάλοςανταγωνισμός. Το επάγγελμά του είναι τέτοιο που δεν του επιτρέπει να ισχυριστεί«αυτά είναι τα καθήκοντά μου, γι αυτά εδώ είμαι υπεύθυνος».

Αλλά και η Jeannette (η γυναίκα του) αισθάνεται την απώλεια του ελέγχου. Είναι

υπεύθυνη ενός δικτύου λογιστών εκ των οποίων κάποιοι εργάζονται από το σπίτι,κάποιοι βρίσκονται στην επιχείρηση και κάποιοι άλλοι αρκετά χιλιόμετρα μακριά(τηλεργασία). Οι διαδικασίες έλεγχου των υφισταμένων της (όχι μέσω τηςπροσωπικής επαφής αλλά μέσω του τηλεφώνου και του email) καθίστανταιιδιαίτερα πολύπλοκες και εντέλει γραφειοκρατικές.

Το ζευγάρι κάνει κυρίως φίλους από τον κύκλο των συναδέλφων στη δουλειά,

τους όποιους όμως χάνει κάθε φορά που αλλάζει τόπο (παρότι προσπαθεί νακρατήσει επαφές – διατήρηση της αίσθησης της κοινότητας μέσω τωνηλεκτρονικών επικοινωνιών). Ενώ ο πατέρας του συναντιόταν με τους φίλους καισυναδέλφους στο σωματείο, ο Rico συναντιέται με τους «φίλους» του στονκυβερνοχώρο.

Αίσθηση αδυναμίας ανταπόκρισης στις οικογενειακές υποχρεώσεις λόγω

έλλειψης χρόνου αλλά και χρονικού προγραμματισμού.

Άγχος σχετικά με τις αξίες διαπαιδαγώγησης των παιδιών. Η ιστορία του ως μιας

αφήγησης κοινωνικής ανόδου δεν αγγίζει τα παιδιά του, αφού την θεωρούνπερίπου ως αυτονόητη, αλλά και δεν μπορούν να κατανοήσουν την αφετηρία της.Αλλά και το περιεχόμενο της εργασίας του φοβάται πως δεν μπορεί νααποτελέσει παράδειγμα προς μίμηση, αφού το νέο σύνθημα στον εργασιακό χώροείναι «τίποτε μακροπρόθεσμο!».

Τι είναι ο Φορντισμός:

Ο Φορντισμός σύμφωνα με τον Bob Jessop μπορεί να αναλυθεί σε τέσσερα επίπεδα:

Α. Υπόδειγμα οργάνωσης της βιομηχανικής παραγωγής

Ένας τύπος οργάνωσης της βιομηχανικής παραγωγής, που εμφανίστηκε στις

αρχές του 20ου αι., επικράτησε στις βιομηχανικές χώρες μετά τη δεκαετία του ‘30και περιήλθε σε κρίση μετά την δεκαετία του ‘70.

Λαμβάνει την ονομασία του από την αμερικανική αυτοκινητοβιομηχανία “Ford”.

(Ο νονός αυτής της έννοιας είναι ο A. Gramsci: ο οποίο στα «Τετράδια τηςφυλακής» μίλησε για τον αμερικανισμό και τον φορντισμό ήδη το 1934, 22ο

«Τετράδιο της φυλακής»). Η έννοια κατοχυρώνεται επιστημονικά τη δεκαετία του‘70 από τους εκπροσώπους της Γαλλικής Σχολής της Ρύθμισης (Μισέλ Αλιετά).

Τρόπος βιομηχανικής παραγωγής που χαρακτηρίζεται από τη μαζική παραγωγή

προϊόντων ελάχιστα διαφοροποιημένων.

Κέντρο της παραγωγής είναι ο κυλιόμενος ιμάντας συναρμολόγησης. Μια κινητή

ταινία η οποία μεταφέρει το υπό κατασκευήν προϊόν σε μια σειρά εργαζομένων,οι οποίοι συναρμολογούν με προγραμματισμένο τρόπο τα τμήματα, ώσπου ναλάβει το προϊόν την τελική του μορφή.

Η διαδικασία αυτή προϋποθέτει τα εξής:

Κατακερματισμό του συνολικού έργου σε επιμέρους συνιστώσες.

Λεπτομερή καθορισμό καθηκόντων και αυστηρή εφαρμογή της νόρμας.

Διαχωρισμό σχεδιασμού, ελέγχου και της εκτέλεσης (μεγάλη διοικητικήπυραμίδα, κάθετη διάρθρωση). Το προνόμιο της διεύθυνσης και του σχεδιασμούανήκουν αυστηρά στα ανώτατα κλιμάκια.

Μαζικό εργάτη : απαιτούνται περιορισμένες τεχνικές δεξιότητες και καθήκοντατων εργαζομένων: ανειδίκευτοι ή ημι-ειδικευμένοι εργάτες. [Στρατιέςανειδίκευτων και ημιειδικευμένων εργατών πλάι σε έναν αριθμό διοικητικώνστελεχών με υψηλή ειδίκευση (εποπτεία, έλεγχο της παραγωγής)].

Εντατικοποίηση της εργασίας - μονοτονία εργατικού έργου.

Στόχος = η πλήρης αξιοποίηση των δυνατοτήτων που προσφέρει ο συνδυασμόςτου μηχανικού και ανθρώπινου παράγοντα, ώστε να επιτευχθεί η μέγιστηπαραγωγή προϊόντων μείωση κόστους ανά μονάδα παραγωγής - συνεχήςαύξηση της παραγωγικότητας.

Η λειτουργία της παραγωγής δεν εξαρτάται από την αυτενέργεια και τιςδεξιότητες των εργατών, αλλά από την πιστή και πειθαρχημένη εφαρμογή τωνΝορμών και την εκπλήρωση των καθηκόντων της "θέσης". Αλλά και η αμοιβήήταν αντίστοιχη της θέσης και όχι της επίδοσης. Ο σχεδιασμός για κάθε στοιχείοτης παραγωγής γίνεται από τους ειδικούς και περιορίζεται κάθε δυνατότηταπρωτοβουλίας στους εργάτες που έχουν το ρόλο του εκτελεστή.

Β.Υπόδειγμα μακρο-οικονομικής μεγέθυνσης.

• Το υπόδειγμα αυτό στηρίζεται στο δίπολο μαζική παραγωγή - μαζική κατανάλωσηκαι στο λεγόμενο ενάρετο κύκλο.

• Η μηχανοποίηση και τυποποίηση της παραγωγής συνεχή αύξηση τηςπαραγωγικότητας αυξανόμενοι μισθοί αέναη ζήτηση άρα και κατανάλωση.

• Υψηλά κέρδη - πλήρης απασχόληση - αυξημένες επενδύσεις με σκοπόκαινοτομία, τυποποίηση και μαζικοποίηση της παραγωγής («αρχή νέου ενάρετουκύκλου»).

• Ενώ έχουμε υψηλό πάγιο κόστος σε εγκαταστάσεις και μηχανικό εξοπλισμό, οκαθαρός όγκος της παραγωγής καθώς αυξάνεται μειώνει το κόστος ανά μονάδαπροϊόντος. Υψηλό κόστος σταθερών εξόδων (εγκαταστάσεις και μηχανήματα) καιχαμηλό μεταβλητό κόστος (κόστος παραγωγής ανά παραγόμενη μονάδα).

• Είναι ενδεικτικό πως το πρώτο αυτοκίνητο που φτιάχτηκε με το φορντικό τρόποπαραγωγής (Το μοντέλο Τ της Ford) κόστισε 1/10 της τιμής ενός χειροποίητουαυτοκινήτου.

Γ.Τρόπος ρύθμισης της οικονομίας.

• Σημαντικός ο ρόλος του Κράτους. (Κενσιανό κράτος – John Maynard Keynes)

• Το κράτος οφείλει στο φορντικό μοντέλο να συνεισφέρει στην αύξηση τηςζήτησης (προϊόντων από τους καταναλωτές): (α) με την εισοδηματική καινομισματική πολιτική (μισθολογικές αυξήσεις) (β) με την κατασκευή υποδομώνκατανάλωσης (δρόμους, επικοινωνιακά δίκτυα κτλ). (γ) με την προστασία τωνεσωτερικών αγορών στο διεθνή ανταγωνισμό [ενίσχυση της ανταγωνιστικότηταςτων εθνικών προϊόντων].

• Το κράτος επιδιώκει και εξασφαλίζει κοινωνική συναίνεση: αναγνώρισησυνδικάτων, διαμεσολάβηση μεταξύ εργοδοτών – εργαζομένων, θέσπισηδιαδικασία συλλογικής διαπραγμάτευσης και σύμβασης, ενίσχυση κράτουςπρόνοιας. Αποτελεί επίσης το φύλακα του εργατικού δικαίου και του πλέγματοςτων δικαιωμάτων της κοινωνικής ασφάλισης (που βασίζεται στην πλήρη /εξαρτημένη απασχόληση) και συλλογικές συμβάσεις εργασίας.

Δ. Γενικό υπόδειγμα κοινωνικής οργάνωσης και τρόπου ζωής.

• Μαζική κατανάλωση τυποποιημένων προϊόντων και υπηρεσιών από τα νοικοκυριά.

Μικρή ποικιλία προϊόντων. {Απαραίτητη προϋπόθεση για την αναπαραγωγή τουσυστήματος = η μαζική παραγωγή να βρίσκει διέξοδο στην μαζική κατανάλωση}

• Η διαφήμιση αποκτά σημαντικό ρόλο ως στρατηγική ελέγχου της αγοράς

(παραγωγή διαρκώς νέων αναγκών).

• Άμβλυνση ανταγωνιστικών τάσεων στην κοινωνία με την παρέμβαση ενός

Κράτους πρόνοιας (διασφάλιση βασικών κοινωνικών αγαθών).

• Τα παραπάνω αποτελούν μια ιδεοτυπική περιγραφή του Φορντισμού. Σε κάθε

εθνικό πλαίσιο αναπτύχθηκε μια ιδιαίτερη εθνική εκδοχή του φορντικούσυστήματος που αποτελούσε συνύφανση φορντικών και μη φορντικών στοιχείων.

Στο επίπεδο των εργασιακών σχέσεων:

* Σαφής διάκριση μεταξύ χειρωνακτικής και πνευματικής εργασίας αλλά και των

διαδικασιών σύλληψης / σχεδιασμού –ελέγχου - εκτέλεσης.

* Η τυπική μορφή απασχόλησης = η εξαρτημένη μισθωτή εργασία αορίστου χρόνου

και πλήρους απασχόλησης.

* Συνδέει τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις με ένα και μόνο εργοδότη.

* Εργαζόμενος = συνήθως ο πατέρας της οικογένειας.

* Χρόνος εκπαίδευσης = σύντομος και άπαξ. (τριχοτομημένη επαγγελματική

βιογραφία)

* Αντικείμενο εργασίας = σαφώς καθορισμένο.

* Ο εργάτης = ανταλλάξιμο εργαλείο μιας μηχανής.

* Ιεραρχικά δομημένες και αυταρχικές σχέσεις στο χώρο της εργασίας.

* Συνδικάτο ανά κλάδο οικονομικής δραστηριότητας.

Η Κρίση του Φορντισμού (μέσα δεκαετίας 70):

• Περιορίζεται η αύξηση της παραγωγικότητας. (αντίσταση των εργατών στοναυταρχικό τρόπο οργάνωσης της εργασίας, + αδυναμία συντονισμού τεραστίωνκαι άκαμπτων γραμμών παραγωγής). Συγκυριακός παράγοντας η πετρελαϊκήκρίση (1973 & 1979) / αύξηση του ενεργειακού κόστους στις φορντικέςβιομηχανίες που είναι ενεργειοβόρες.

• Η ανάπτυξη και η δικτύωση τεχνολογιών πληροφόρησης και επικοινωνίας παγκοσμιοποίηση του οικονομικού συστήματος. Χρηματικές ροές πέρα από ταεθνικά σύνορα. Αδυναμία του εθνικού κράτους να επηρεάσει τις εθνικέςοικονομίες.

• Αύξηση κόστους εργασίας (συνεχή βελτίωση μισθών). Αύξηση των κοινωνικώνδαπανών. Αύξηση του κόστους των δημοσίων αγαθών => πληθωριστικές πιέσεις(κοινωνικές διεκδικήσεις).

• Αλλαγή τρόπων ζωής και ταυτόχρονα στα πρότυπα κατανάλωσης (μετα-μοντέρνα/ αντισυμβατική κουλτούρα). Αναζήτηση της διαφορετικότητας και της ποικιλίας.Αντίθεση προς τις αρχές της τυποποίησης και της μαζικής παραγωγήςπανομοιότυπων προϊόντων και υπηρεσιών. (ποικιλία καταναλωτικής ζήτησης καικατακερματισμός των προτιμήσεων της αγοράς). Ανάπτυξη κοινωνικώνκινημάτων (1968) που αντιστρατεύονται την τυποποίηση, τη συμβατικότητα, τονκομφορμισμό τόσο στην εργασία, την κατανάλωση αλλά και τις ανθρώπινεςσχέσεις. Η ζήτηση προϊόντων κατακερματίστηκε. Οι αγορές εξειδικεύονται. Τοζητούμενο = ο πλουραλισμός των προϊόντων. «Αντί να πασχίζουμε να έχουμε ό,τιέχει ο γείτονας, τώρα προσπαθούμε να διαφέρουμε από το γείτονα».

• Αντίδραση των εργαζομένων στη μονοτονία της δουλειάς τους, που εκφράστηκεπολύ συχνά με πτώση της παραγωγικότητας.

• Εμφάνιση ανταγωνιστικού εναλλακτικού τρόπου παραγωγής (Τογιότα). Αλλαγήτρόπου οργάνωσης της εργασίας. Σύστημα άμεσης ανταπόκρισης στη ζήτηση.

Έτσι από δεκαετία του 70, παράλληλα με την κρίση του φορντικού μοντέλου,παρατηρούνται διαφοροποιήσεις στην οργάνωση της παραγωγής αλλά και στοπεριεχόμενο των εργασιακών σχέσεων:

• Η οργάνωση της επιχείρησης και της παραγωγής γίνεται ευέλικτη. Χάρη στηνέα τεχνολογία (μηχανές που μπορούν να προγραμματίζονται και ναμεταστρέφονται από προϊόν σε προϊόν) και την υψηλή δυνατότητα επεξεργασίαςτης πληροφορίας η γραμμή παραγωγή έγινε ευέλικτη και μειώθηκε η τυποποίηση.

• Αλλαγή τρόπου οργάνωσης της εργασίας. Κριτική στο σύστημα τωναποειδικευμένων εργατών πολυειδικευμένοι εργάτες, που είναι επιφορτισμένοιμε τον έλεγχο και με τη βελτίωση των διαδικασιών παραγωγής. (κάθε λάθος =ευκαιρία για βελτίωση). Η καθημερινή εμπειρία του εργατικού δυναμικού =

τόπος άντλησης ιδεών για καινοτομίες.

• Νέα σημασία της εκπαίδευσης που γίνεται μακροχρόνια και συνεχής.

• Μαζική είσοδος των γυναικών στην αγορά εργασίας (ανατροπή τηςπατριαρχικής δομής της απασχόλησης), η οποία συμβαδίζει και διευκολύνεταιαπό την ευελιξία στην αγορά εργασίας.

• Συνδικάτα επεκτείνουν τις διεκδικήσεις από την αύξηση των μισθών και τηςβελτίωσης των όρων εργασίας σε νέα πεδία όπως η απασχόληση, η επιβίωση τηςεπιχείρησης, η ισότητα ανδρών γυναικών, ευπαθών ομάδων κτλ.

• Το κράτος υπό την πίεση ανταγωνιστικών συμφερόντων αποχωρίζεται τονκεϋνσιανό μανδύα και προσηλώνεται στην ανάγκη καταπολέμησης τουπληθωρισμού. Νέο δόγμα των μονεταριστών = η περικοπή των κρατικώνδαπανών. Παράλληλα περιορίζονται οι δυνατότητες παρέμβασης του εθνικούκράτους - υπερεθνικές ρυθμίσεις και θεσμοί (διεθνοποίηση της οικονομίας).

Οι αλλαγές στο πεδίο των εργασιακών σχέσεων εστιάζονται στα ακόλουθα:

• Αποσταθεροποιείται η «τυπική» και κανονική εργασιακή σχέση: Ως τέτοιαορίζεται η εξαρτημένη μισθωτή απασχόληση, αόριστης διάρκειας, πλήρους καισταθερού ωραρίου, η οποία αμείβεται με βάση τις οικείες συλλογικές συμβάσειςκαι υπάγεται στην ασφαλιστική και εργατική νομοθεσία.

• Το πρότυπο της εξαρτημένης σχέσης αορίστου χρόνου ρευστοποιείται. Νέεςμορφές ευέλικτης εργασίας υιοθετούνται, όπως η προσωρινή ή η μερικήαπασχόληση, ο δανεισμός εργαζομένων, η εργολαβική ή υπεργολαβική σχέση(outsourcing).

• Χαλάρωση της σταθερότητας του εργοδότη μέσω της λειτουργίας ομίλων ήδικτύων επιχειρήσεων – ενοικίαση εργαζομένων.

• Αυξάνεται το περιφερειακό εργατικό δυναμικό, που δεν απολαμβάνειστοιχειωδών δικαιωμάτων και κοινωνικής προστασίας. Η σίγουρη σταδιοδρομίακαι η δια βίου εξασφαλισμένη εργασία αποτελεί προνόμιο ενός διαρκώςσυρρικνούμενου κομματιού του εργατικού δυναμικού.

• Ένας μεγάλος αριθμός ατόμων δεν μπορεί να εξασφαλίσει εργασία σύμφωνη μετα προσόντα και τις προσδοκίες τους. Ταυτόχρονα αποσυνδέονται όλο καιπερισσότερο οι βασικές σπουδές από τις επαγγελματικές τοποθετήσεις τωνατόμων.

Αλλαγές στο περιεχόμενο του επαγγέλματος

• Αλλαγές στο περιεχόμενο των ειδικοτήτων, κατάργηση παλαιών και δημιουργία

νέων. Το περιεχόμενο των επαγγελματικών ειδικοτήτων μεταβάλλεται ταχέωςανάλογα με τις αναδιαρθρώσεις των τομέων της οικονομικής δραστηριότητας, τιςτεχνολογικές καινοτομίες και τις αλλαγές στον τρόπο οργάνωσης τηςπαραγωγικής διαδικασίας.

• Χαλάρωση της έννοιας του επαγγέλματος και της ειδικότητας. Η παραδοσιακήέννοια του επαγγέλματος ως ενός συστήματος σταθερών προδιαγραφών, πουκατοχυρωνόταν μέσω της ενδεδειγμένης επαγγελματικής εκπαίδευσης καιαντιστοιχούσε σε μια διακριτή ηθική του επαγγέλματος και σε σταθεράεπαγγελματικά δικαιώματα, ρευστοποιείται. Η εργασιακή θέση αντιστοιχεί σεσχετικές δεξιότητες. Ασάφεια ως προς τις υποχρεώσεις και τα δικαιώματα.

• Πολλαπλότητα εργασιακών καθεστώτων για την ίδια θέση.

Ρευστοποιείται το υπόδειγμα της «κανονικής» εργασιακής βιογραφίας

• Η έννοια της "κανονικής βιογραφίας" αναφέρεται στο κυρίαρχο κοινωνικόπρότυπο οργάνωσης της διαδρομής του βίου στην κοινωνία της εργασίας.Σύμφωνα με στο πρότυπο αυτό η διαδρομή του βίου οργανώνεται με άξονα τηνεπαγγελματική διαδρομή και τριχοτομείται σε προπαρασκευαστικό στάδιο, σεπαραγωγική επαγγελματική φάση και στη φάση της απόσυρσης. Η παραγωγικήφάση δε, που έχει και τη μεγαλύτερη χρονική έκταση, οφείλει να χαρακτηρίζεταιαπό σταθερή, συνεχή και πλήρη απασχόληση.

• Η αποδιάρθρωση του εργασιακού τοπίου τα τελευταία χρόνια είχε ως αποτέλεσματην εμπειρική αμφισβήτηση αυτού του υποδείγματος. Οι εργασιακές διαδρομέςγίνονται ολοένα και πιο ασυνεχείς: διαστήματα εργασίας εναλλάσσονται μεδιαστήματα μη εργασίας. Η ανεργία τείνει να μην αποτελεί πλέον μιαν έκτακτηπερίσταση, που αποκλίνει από την κανονικότητα μιας εργασιακής τροχιάς, αλλάως ένα συνήθη σταθμό στην επαγγελματική διαδρομή.

• Η ασυνέχεια των εργασιακών διαδρομών δεν έγκειται μόνο στην εναλλαγήπεριόδων ανεργίας με περιόδους απασχόλησης. Αφορά επίσης στην εναλλαγήεπαγγελματικών ρόλων, αλλά και στην παρεμβολή περιόδων εκπαίδευσης ήκατάρτισης σε περιόδους που τοποθετούνται σε όλο το φάσμα της διαδρομής τουβίου και όχι μόνο στη φάση της προπαρασκευής.

• Η νέα αυτή διάρθρωση των επαγγελματικών τροχιών απαιτεί από τα υποκείμενααναγκαίες σημασιοδοτήσεις για να κατανοήσουν τις ασυνεχείς αυτές τροχιές ωςεπαγγελματικές βιογραφίες. Ενώ, όμως, έχει κλονιστεί η εμπειρική ισχύς τουυποδείγματος της «κανονικής βιογραφίας», δεν ισχύει το ίδιο με την κανονιστικήτου ισχύ. Οι άνθρωποι συνεχίζουν να προσδοκούν μια σταθερή και συνεχήεπαγγελματική διαδρομή, η οποία αποτελεί τη βάση για μια στέρεη προοπτικήζωής και για κάθε ευρύτερο βιογραφικό σχεδιασμό.

Αλλαγές στη διάσταση του χρόνου εργασίας.

* Ευέλικτες πολιτικές διαχείρισης του εργάσιμου χρόνου (μερική απασχόληση,

σπαστό ωράριο κτλ) – εξατομίκευση του εργάσιμου χρόνου.

* Εντατικοποίηση του ρυθμού εργασίας αλλά και μεγαλύτερη υπαγωγή του

καθημερινού και βιογραφικού χρόνου στη διάθεση του εργοδότη.

* Μείωση του αναγκαίου χρόνου εργασίας για την παραγωγή αγαθών μέσω της

χρήσης νέας τεχνολογίας απώλεια θέσεων εργασίας.

Απαισιόδοξες και αισιόδοξες αναγνώσεις:

Richard Sennett: «Η διάβρωση του χαρακτήρα».

* Σύμφωνα με τον Sennett ο μετα-φορντισμός αντιστοιχεί στην κουλτούρα του νέου

καπιταλισμού. Θεωρεί ότι οι εργασιακές συνθήκες στον νέο καπιταλισμόδιαβρώνουν τον χαρακτήρα του ανθρώπου.

* Ως χαρακτήρα ορίζει ένα εσωτερικό σύστημα ηθικών αξιών βάσει του οποίου

μετράμε όλες μας τις αποφάσεις αλλά και τις σχέσεις μας με τους άλλους. Οχαρακτήρα αναφέρεται στην μακρόχρονη διάσταση της συναισθηματικής μαςεμπειρίας. Εκφράζεται με την πίστη, την αφοσίωση και την αμοιβαία υποχρέωση,αλλά και με την επιδίωξη μακροχρόνιων στόχων.

* Πώς επιτυγχάνεται αυτή η διάβρωση;

* Ο ευέλικτος καπιταλισμός (ανυπόμονη κοινωνία) αποδιάρθρωσε μια από τις πιο

καθοριστικές βάσεις της νεωτερικής ταυτότητας: ο αυτοσεβασμός που αντλείκανείς από το επάγγελμα.

* Το σύνθημα «τίποτε μακροπρόθεσμο» απειλεί την ταυτότητα των ανθρώπων στον

βαθμό που δεν μπορούν να αναγνωρίσουν τις εμπειρίες τους ως συνεπή ιστορίαενός ατομικού χαρακτήρα και δεν μπορούν να οργανώσουν μια μακρόχρονηπροοπτική για το πώς αυτή η ιστορία θα μπορούσε να συνεχιστεί με εύλογο τρόπο.Οι εργασιακές συνθήκες του νέου καπιταλισμού δεν επιτρέπουν στα άτομα νακατανοήσουν τη διαδρομή της ζωής τους ως μια διαδικασία την οποία συν-διαμορφώνουν και οι ίδιοι και ταυτόχρονα ως μια ζωή που διάγουν με έναμεθοδικό τρόπο.

* Η εργασία στη νεωτερικότητα παρείχε αυτή τη δυνατότητα στο βαθμό που ως νήμα

μιας βιογραφικής αφήγησης συνέδεε με ένα έχοντα νόημα τρόπο όλες τις εμπειρίεςκαι παρείχε τη δυνατότητα μακροχρόνιου σχεδιασμού. Σφυρηλατούσε, επίσης, τηναίσθηση του καθήκοντος και της ευθύνης, αλλά και τρόπους συμπεριφοράς.

* Οι νέες οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες έμφαση στο εφήμερο, στοφευγαλέο, στην δυνατότητα να ενεργεί κανείς με ευελιξία, στη δικτύωση σε ευρύχώρο, στην απροσδιοριστία και μη προβλεψιμότητα. Δυσκολία αμοιβαίαςδέσμευσης, αφοσίωσης, κοινών εμπειριών, μακροπρόθεσμων στόχων. Ανυπαρξίααξιακών κριτηρίων για την επιλογή από το πλεόνασμα των εντυπώσεων. «Πώςμπορούμε να θέτουμε μακροπρόθεσμους στόχους σε μια ανυπόμονη κοινωνία;».

* Η πρώτη και μεγαλύτερη αλλαγή, που σηματοδότησε η μετανεωτερικότητα στον

χώρο της εργασίας, αφορά στην οργάνωση του χρόνου και στην αντίληψη πουπροκύπτει από τη διαχείρισή του, που απαιτεί μικρές χρονικές δεσμεύσεις,εφήμερες δηλαδή πρακτικές διαχείρισης των υποθέσεων. {Έλλειμμαδεσμευτικότητας). [team work, outsourcing, rotation: χαρακτηριστικό και των 3μορφών = ο εργαζόμενος ως αναλώσιμος].

* Η νέα διάσταση του εργασιακού χρόνου αλλά και των εργασιακών σχέσεων

μεταβάλλει τις ηθικές αξίες που κυριαρχούν. Όχι μακροπρόθεσμες δεσμεύσεις στηνεργασία είναι το νέο μότο: «Μην δεσμεύεσαι, μη δένεσαι, μην θυσιάζεσαι».

* Για παράδειγμα η ομαδική συνεργασία (team work) στην δουλειά του είναι μια

επίπλαστη περιστασιακή κοινή προσπάθεια χωρίς αλήθεια και βάθος που μόνοστόχο μπορεί να έχει την προσωρινή διεκπεραίωση του έργου και όχι τηναφοσίωση, την ηθική δέσμευση και την εμπιστοσύνη. Η δε εναλλαγή καθηκόντων(rotation) συνδέεται με την ανάγκη να μεταβάλλει συνεχώς στάσεις, ναπροσαρμόζεται ως χαμαιλέοντας, υποδυόμενος κάθε φορά νέους ρόλους, γεγονόςπου τον αποσυντονίζει και τον γεμίζει με άγχος. {Αξίες που έχουν ένα θετικόπρόσημο όπως η ομαδική εργασία, ο εμπλουτισμός εργασιακών καθηκόντων κλπ,διαστρέφονται μέσα στο ανταγωνιστικό και αλλοτριωτικό πλαίσιο της κουλτούραςτου νέου καπιταλισμού}.

Η ρουτίνα της επαναλαμβανόμενης εργασίας

• Η κουλτούρα του νέου ευέλικτου καπιταλισμού αντιμάχεται την ρουτίνα. ΟSennett τοποθετείται για το ζήτημα αυτό με έναν διττό τρόπο: (α) ο Diderot στηνπερίφημη εγκυκλοπαίδεια που εκδόθηκε από το 1751 ως το 1772 παρουσίασε τοεργοστάσιο χαρτιού L’ anglee και υιοθέτησε μια θετική προσέγγιση της ρουτίνας.Στην ιδεατή παρουσίαση του εργοστασίου από τον Diderot, όλοι οι εργαζόμενοιξέρουν τι ακριβώς θα κάνουν, ενώ επικρατεί απόλυτη τάξη και αρμονία. Ο ρόλοςκαι τα καθήκοντα επιτελούνται με συνέπεια και οργάνωση, ενώ η επανάληψηπροσδίδει το αίσθημα του απόλυτου ελέγχου της σιγουριάς και τελικά τηςχαλάρωσης και της ευτυχίας στο εργασιακό περιβάλλον.

• (β) Στον αντίποδα, ο Adam Smith παρουσιάζει το εργοστάσιο καρφιτσών στον«Πλούτο των Εθνών» το 1776, ως την αρνητική εκδοχή της έννοιας της ρουτίνας.Η συνεχιζόμενη εξειδίκευση που απαιτεί η αύξηση της παραγωγής, η κατάτμησητων εργασιών σε ολοένα και μικρότερο ποσοστό του συνολικού έργου, επέφεραντην αλλοτρίωση της εργασίας, την αποξένωση από το τελικό προϊόν, την έλλειψηελέγχου της εργασίας και τελικά τον ευνουχισμό της πνευματικής δημιουργίας,τον θάνατο της δημιουργικότητας. Ο εργαζόμενος σταδιακά γίνεται αδιάφοροςκαι τελικά βλάκας. Αναφερόμενος σε μια σειρά ιστορικών τοποθετήσεων,πειραμάτων και ερευνών, ο Sennett καταδεικνύει την διττή επιρροή της ρουτίναςτης επαναλαμβανόμενης εργασίας στον χαρακτήρα του εργαζόμενου.

• Ο Τεϊλορισμός {Frederick Winslow Taylor (1856–1915)}, που εφαρμόστηκεστις αρχές του 20ου αιώνα παράλληλα με τον φορντισμό, μετέβαλλε τον

εργασιακό χρόνο, μέσω της κατάτμησης των εργασιών και της μέτρησης τουχρόνου εκτέλεσης της εργασίας. Επίσης μέσω του επιστημονικού μάνατζμενταπαλλοτριώνονται οι δεξιότητες, η πείρα και η γνώσης των εργαζομένων. Έτσι ηδιοίκηση της επιχείρησης μπορεί να οικειοποιηθεί όλες τις πρακτικές γνώσεις πουως τότε διαχειρίζονταν τα εργατικά συνδικάτα. Η αποδέσμευση της εργασιακήςδιαδικασίας από τις ικανότητες και τις γνώσεις του εργάτη και η εξάρτησή τηςαπό τις πρακτικές του μάνατζμεντ, καθώς και ο διαχωρισμός μεταξύχειρωνακτικής και πνευματικής εργασίας, μεταξύ εργασίας σχεδιασμού καιεργασίας εκτέλεσης θα υποβαθμίσουν την εργασία, ενώ μέσω της ρουτίνας καιτης επανάληψης στη διαμόρφωση της εργασιακής διαδικασίας απειλούν ναστειρώσουν τη δημιουργική σκέψη.

• Παράλληλα όμως με το παραπάνω συμπέρασμα της αρνητικής επιρροής στονχαρακτήρα του εργαζόμενου, της ύπαρξης ρουτίνας στον χώρο της εργασίας, οSennett παρατηρεί πως αυτού του είδους η επανάληψη και η σταθερότητα τηςρουτίνας μπορεί εξίσου να δράσει θετικά, ποιοτικά και ανελικτικά. Στηνπερίπτωση του Enrico για παράδειγμα, η καθημερινή χρόνια αποταμίευση, ηρουτίνα της προσέγγισης αργά και σταθερά προς το στόχο, συνέθεσε το νόηματης ζωής του, τον λόγο και την αιτία της βιοπάλης του. Οι επιλογές μας στην ζωήπροέρχονται μέσα απ’ τις ίδιες τις ρουτίνες των συνηθειών μας, των καθημερινώνπρακτικών που βιώνουμε. Η ρουτίνα, θα σχολιάσει ο Sennett, μπορεί ναυποβαθμίσει αλλά και να προστατέψει. Μπορεί να αποσυνθέσει την εργασία καιτο νόημά της, αλλά και να ανασυνθέσει και να νοηματοδοτήσει την ίδια τη ζωή.

Ευελιξία

* Εξασφαλίζει η νεοκαπιταλιστική ευελιξία στον άνθρωπο περισσότερη ελευθερία

και άρα ευτυχία;

* Ο νέος καπιταλισμός θέτει νέα αιτούμενα στις επιχειρήσεις, τα οποία διαχέονται

και στον τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι οργανώνουν τη ζωή τους. Κοινή τουςσυνισταμένη = η ευελιξία, που εξειδικεύεται ως εξής:

* Α) Reengineering: νέα διοικητική πρακτική, που επιβάλλει τον έλεγχο και τον

αναστοχασμό όλων των βασικών διαδικασιών που επιτελούνται καθημερινά μεσκοπό τον επανασχεδιασμό τους. Το αίτημα του αναστοχασμού πάνω σεβιογραφικές μας επιλογές με σκοπό τον επανασχεδιασμό είναι κεντρικό και προς ταδρώντα υποκείμενα στην ύστερη νεωτερικότητα. Σύμφωνα με τον Giddens(2001:57), η αναστοχαστικότητα της σύγχρονης κοινωνικής ζωής συνίσταται στογεγονός ότι οι κοινωνικές πρακτικές εξετάζονται και αναδιαμορφώνονται συνεχώς,στο φως της αύξουσας πληροφόρησης γύρω από αυτές και έτσι μεταβάλλεταιθεμελιωδώς ο χαρακτήρας τους.

* Β) Δυνατότητα ταχείας προσαρμογής στις απαιτήσεις της ζήτησης. Ανταγωνιστικό

πλεονέκτημα δεν αποτελεί πια μόνο η ποιότητα της δουλειάς, αλλά η ταχύτητα σε

σχέση προς την ποιότητα. Σε μια αγορά που καθοδηγείται από τον καταναλωτή καιτις συνήθειές του σημασία η προσαρμοστικότητα.

* Γ) Αλλαγές στη διοίκηση: από τη γραφειοκρατική πυραμίδα στην ομαδική εργασία

με τη μορφή συνεργασιών μεταξύ πολύ-ειδικευμένων εργαζομένων, ικανών ναασχολούνται με πολλά πράγματα και έτοιμων πάντα να μαθαίνουν και να εκτελούννέα καθήκοντα.

* Ο νέος καπιταλισμός, που προάγει την ιδέα της ευελιξίας, βλέπει το άτομο σε ένα

δίκτυο ευκαιριών που σηματοδοτούν οι συνεχείς αλλαγές και όχι αδρανές λόγω τηςύπαρξης διασφαλίσεων και σταθερών.

* Ως βασικό προτέρημα εμφανίζεται η δυνατότητα προσαρμογής

(προσαρμοστικότητα) και η ταχύτητα ανταπόκρισης σε διαρκώς μεταβαλλόμενακαθήκοντα.

* Ο νέος ιδεότυπος της ανταγωνιστικής επιχείρησης είναι η επιχείρηση που μαθαίνει

αδιάκοπα. Το ίδιο ισχύει και για τον «ανταγωνιστικό» εργαζόμενο.

* Η έμφαση στην ευελιξία επιφέρει σημαντικές μεταβολές και στο επίπεδο της

σημασιολογίας. Η σημασιολογική μετατόπιση από την έννοια του επαγγέλματος(Beruf, Profession) στον αγγλικό όρο Job είναι ενδεικτική. Όπως επισημαίνει ο R.Sennett, η λέξη «job» σήμαινε στα αγγλικά, κατά το 14ο αιώνα, το σωρό ή τακομμάτια από κάτι που μπορούσε να περιφέρει κανείς από δω και από κει. Ηευελιξία στην εργασία επαναφέρει στο προσκήνιο αυτή την ξεχασμένη αρχικήσημασία της λέξης, στο βαθμό που οι άνθρωποι καλούνται σήμερα ναπραγματοποιούν κομμάτια εργασίας στη διαδρομή του βίου τους.

Η αλλοτρίωση από την εργασία στις νέες εργασιακές μορφές

* Ο Sennett διεξήγαγε μια επιτόπια έρευνα σε ένα αρτοπωλείο στη Βοστώνη και

συγκρίνει τα ευρήματά του με τα αντίστοιχα του παρελθόντος. Μελέτησε τιςσημαντικές αλλαγές που έχουν συντελεστεί στην εργασία του αρτοποιείου εξαιτίαςτων τεχνολογικών εξελίξεων. Η πλήρης αυτοματοποίηση της παραγωγής έχειμεταβάλλει τους αρτοποιούς σε χειριστές computer. Η δουλειά τους περιορίζεταιστον στείρο χειρισμό της τεχνολογίας που τους αποξενώνει από το τελικό προϊόν,υπονομεύοντας κάθε δημιουργική δράση επί της παραγωγικής διαδικασίας. Ηάλλοτε δημιουργική τεχνική του ζυμώματος και της παρασκευής αρτοποιημάτων,έχει αντικατασταθεί από την επιφανειακή γνώση μιας επαναλαμβανόμενηςδιαχείρισης ηλεκτρονικών ευκολιών. Η αυτοματοποίηση δεν χρειάζεταιδημιουργική σκέψη αλλά γρήγορη εκτέλεση.

* Η επιφανειακή γνώση του έργου στο χώρο της εργασίας επιφέρει μια επιφανειακή

γενικότερη θεώρηση της ζωής. Χαρακτηριστικά παραδείγματα τα ηλεκτρονικάπαιχνίδια στρατηγικής (π.χ Simcity), στα οποία για να κερδίσεις αρκεί να ξέρεικανείς έναν χρυσό κανόνα και τον εφαρμόζει πιστά. Η επιφανειακή ικανότηταεκτέλεσης απλών οδηγιών περιορίζει κάθε δυνατότητα κριτικής σκέψης πουπροϋποθέτει βαθύτερη γνώση του αντικειμένου.

* Παράλληλα όμως με τον ευνουχισμό της σκέψης συνυπάρχει το αίσθημα της μη-

ικανοποίησης που προέρχεται από την αλλοτρίωση της εργασιακής διαδικασίας. Ηνέα εργατική τάξη υποφέρει από το έλλειμμα ξεκάθαρης εργασιακής ταυτότητας,αφού τα παραδοσιακά όρια μεταξύ πεδίων εξειδίκευσης συγχέονται, ενώ ηανάπτυξη των δεξιοτήτων και των ικανοτήτων των εργαζομένων ανακόπτεται σταπλαίσια ενός τεχνολογικού καθορισμού.

Ρίσκο

* Η συνθήκη του σύγχρονου εργαζόμενου στο νέο ευέλικτο καθεστώς της εργασίας

αποδίδεται με την έννοια του ρίσκου και της διακινδύνευσης, έννοιες αδιαχώριστεςαπό εκείνες της ενδεχομενικότητας και της αβεβαιότητας. Τη στιγμή που κάνεικάποιος την επιλογή, δεν μπορεί να ξέρει αν πρόκειται για επαγγελματική ανέλιξηή για «πλάγια βήματα» στο στίβο της εργασίας.

* Παρ’ όλα αυτά, η σύγχρονη εργασιακή κουλτούρα του ρίσκου επιβάλλει και τη

συχνή αλλαγή εργασίας από τους ίδιους τους εργαζόμενους. Η σταθερότηταθεωρείται «βάλτωμα».

* Ένα ακόμη σπουδαίο ζήτημα αφορά στην τακτική των εταιριών για αναζήτηση

φρέσκου εργατικού δυναμικού. Η εμπειρία δεν φαίνεται να εκτιμάται. Δεδομένουότι οι μεσήλικες τείνουν να μην δέχονται εύκολα τις μεταβολές ενώ βεβαίωςπαίρνουν και δυσκολότερα ρίσκα στην καθημερινότητά τους, η αξία της νεότηταςπαίρνει μια νέα διάσταση στον νέο καπιταλισμό.

* Η κοινωνία του ρίσκου και της διακινδύνευσης – κατά τον Sennett – όπως

εκδηλώνεται στον χώρο της εργασίας είναι σκληρή και αδιάλλακτη, επηρεάζονταςτον χαρακτήρα, εμποτίζοντας την προσωπικότητα με αβεβαιότητα και ανασφάλεια.Βιογραφίες του ρίσκου επιφυλάσσουν το ενδεχόμενο, πίσω από την πρόσοψηευημερίας να γλιστρήσει κανείς και να πέσει. Ο κίνδυνος και η απειλή δεν είναιπλέον ίδιον της κατώτερης τάξης, αλλά αγγίζει και τα φαινομενικά πλούσια μεσαίαστρώματα της κοινωνίας.

Η νέα εργασιακή ηθική

* Το νέο εργασιακό περιβάλλον διαστρέφει – κατά τον Sennet – τον ανθρώπινο

χαρακτήρα και μεταβάλλει τον άνθρωπο, εμποτίζοντάς τον με ειρωνεία. Ο νέος«ironic man», εξαιτίας της ρευστοποίησης όλων των πάγιων ηθικών αξιών και τηςαέναης κίνησης της προσωπικής του κατάστασης, δεν μπορεί να πάρει στα σοβαράτη ζωή του. Νιώθει ότι δεν είναι απόλυτα αληθινός, αμφισβητεί την ίδια τηνύπαρξη των αναγκών του και γίνεται αυτοκαταστροφικός. Δεν μπορεί, όπως οεπαγγελματίας του Weber, να καταξιωθεί μέσω της εργασίας, της αρετής, τηςπειθαρχίας και του επαγγελματισμού. Η προσωπική δέσμευση και η αφοσίωση ωςαξίες αμφισβητούνται. Η αξία της προσαρμοστικότητας επομένως, είναι ύψιστηαρετή καθώς όλα συνηγορούν σ’ ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο εργασιακόπεριβάλλον, που πρέπει ο εργαζόμενος να αντιλαμβάνεται και καταλλήλως ναενεργεί.

Οι τρόποι βίωσης της αποτυχίας

* Είναι η αποτυχία που βιώνει ο σύγχρονος εργαζόμενος γέννημα προσωπικής

υπαιτιότητας ή προδιαγεγραμμένο αποτέλεσμα των μετανεωτερικών κοινωνικώνδομών;

* Ο R. Sennet διεξήγαγε μια έρευνα στη Νέα Υόρκη σε απολυμένους ανέργους της

ΙΒΜ. Προσπαθώντας να διερευνήσει πώς βιώνουν αυτοί οι άνθρωποι το αίσθηματης αποτυχίας και τι μηχανισμούς διαχείρισης της θλίψης επιστρατεύουν θακαταλήξει στα εξής συμπεράσματα:

* Σε πρώτη φάση βιώνουν τη κατάσταση ως απόρροια προδοσίας της εταιρίας, την

οποία για πολλά χρόνια υπηρέτησαν με συνέπεια. Νιώθουν δηλαδή θύματα τηςαπληστίας και της πάγιας τακτικής των πολυεθνικών για αύξηση της κερδοφορίας,για μείωση του κόστους λειτουργίας και βελτίωση της ανταγωνιστικότητας.

* Σε μια δεύτερη φάση, αρχίζουν να αντιλαμβάνονται τη δυσκολία της κατάστασής

τους ως συγκυριακό αποτέλεσμα των καιρών. Οι δύσκολες οικονομικές συνθήκες,η παγκοσμιοποίηση των αγορών, η εισροή φτηνού εργατικού δυναμικού στιςεπιχειρήσεις είναι τώρα τα μακροοικονομικά φαινόμενα στα οποία αποδίδεται ηευθύνη για την απόλυση και την αποτυχία τους.

* Τέλος, σ’ ένα τελευταίο στάδιο «ερμηνείας» οι άνεργοι – πρώην υπάλληλοι της

ΙΒΜ θα επανατοποθετηθούν στο ζήτημα, αναγνωρίζοντας και την προσωπική τουςυπαιτιότητα για την πορεία της ζωής τους. Αναστοχαστικά, θα επαναξιολογήσουντη στάση τους και τις αποφάσεις τους σε κρίσιμες περιόδους της ζωής τους, για νααποφανθούν για το μερίδιο της ευθύνης που τους αναλογεί, όσον αφορά στιςλανθασμένες προσωπικές επιλογές τους. Το ίδιο και στο επίπεδο της στρατηγικήςδράσης: Αφού αρχικά ασπάζονται συλλογικές λύσεις, θα υιοθετήσουν τελικάπροσωπικές στρατηγικές.

* Η έννοια της «δικής μας αποτυχίας» που τόσο εύστοχα περιγράφει ο Beck αφορά

την μεταστροφή των κοινωνικών προβλημάτων σε ψυχολογικών: σε προσωπικέςενοχές και φόβους, σε διλήμματα και νευρώσεις. Οι κοινωνικές κρίσειςεμφανίζονται πλέον ως ατομικές κρίσεις και η κοινωνική τους σημασία δεν είναιορατή ή παρουσιάζεται πολύ διαμεσολαβημένα.

Η επικίνδυνη αντωνυμία «εμείς»

• Ιδωμένο σε γενικό επίπεδο, η έννοια της συλλογικότητας που εκφράζεται με το«εμείς» ενισχύεται ατομικά από το αίσθημα της προσφοράς του «εγώ» στο«εμείς». Πρέπει, όμως, το άτομο να αισθάνεται ότι οι υπηρεσίες του είναιχρήσιμες στο «εμείς». Πρέπει να νοιώθει ότι μπορεί αλλά και του επιτρέπεται να«προσφέρει». Σε μια κοινωνία όπου η εργασία νομιμοποιεί την αδιαφορία και τηνεπιφανειακότητα, σε ένα καθεστώς διαχείρισης των εργαζόμενων ως αναλώσιμομέσο, όπου επικρατεί έλλειψη αμοιβαίας εμπιστοσύνης και δέσμευσης ποιοςμπορεί να αισθάνεται χρήσιμος;

Συνοπτικά τα χαρακτηριστικά της νέας κουλτούρας του καπιταλισμού:

* ευελιξία και αναδόμηση του χρόνου εργασίας,

* ευνουχισμός της σκέψης και της δημιουργικότητας

* καθημερινά ρίσκα

* αλλαγές στην εργασιακή ηθική

* κουλτούρα του «εφήμερου»

* το βάρος της προσωπικής ευθύνης της αποτυχίας.

* Ο νέος ευέλικτος καπιταλισμός -κατά τον Sennett- διαβρώνει τον χαρακτήρα

καταρρακώνοντας παραδοσιακές αξίες, υπονομεύοντας σταθερές και ηθικά πλαίσιαπροσανατολισμού, που είναι απαραίτητα για την βιωσιμότητα της κοινωνίας.

* Αν η μαστοριά, υπό την έννοια της άσκησης μιας καθορισμένης, σταθερής και

αδιαφοροποίητης ικανότητας, ταυτίζεται με το ιδεώδες του καπιταλισμού τηςτυποποιημένης βιομηχανικής παραγωγής, όπως καθιερώθηκε κατά το μεγαλύτερομέρος του 20ού αιώνα, δεν ισχύει το ίδιο και για ό,τι την αντικαθιστά στημεταβιομηχανική περίοδο

* Στην παγκοσμιοποιημένη οικονομία οι εταιρείες αλλάζουν συνεχώς μορφή και

περιεχόμενο (πουλιούνται, συγχωνεύονται, μεγαλώνουν, μικραίνουν ή καιεξαφανίζονται), και αναλόγως επιβάλλεται να αλλάζουν και όσοι εργάζονται σ'αυτές, αναζητώντας κάθε τόσο νέες διευθετήσεις και προσαρμογές. Έτσι, όμως,αλλάζει και η κουλτούρα της καθημερινότητας. Από την πίστη και την αφοσίωσηστη συμπαγή επιχείρηση και στο ενιαίο έργο, περνάμε στη διαρκή μεταβλητότητατων επιλογών και σε μιαν εκ των πραγμάτων αδυναμία συγκέντρωσης, πουσηματοδοτεί και μια δραστική μείωση του οιουδήποτε αισθήματος συνοχής ήενότητας.

* Το μόνιμο άγχος για το μέλλον, που παραπέμπει στην αδυναμία των κοινωνικών

μελών να σκεφτούν τον βίο τους σε μακρά και αδιάσπαστη προοπτική, ηυπερκατανάλωση και η αλόγιστη κατάποση διαφημιστικών εικόνων, που πνίγεικάθε πραγματική επιθυμία και ανάγκη, η συγκάλυψη της ουσίας της πολιτικής απότον λαϊκισμό μιας εκτεταμένης μερίδας των μέσων ενημέρωσης, όπως και η άγριαδιατάραξη των κριτηρίων της χρησιμότητας (για ποιον δουλεύω, σε ποιον ανήκω ήτι περιμένουν οι άλλοι από εμένα), έχουν ως αποτέλεσμα έναν πολίτη-ασταθέςμηχανικό μέσον ή έναν πολίτη-άθυρμα: έναν πολίτη που δεν θα καταφέρει να γίνειποτέ πολίτης-μάστορας: έναν πολίτη που δεν θα γνωρίσει εις βάθος και εξολοκλήρου το σύμπαν του και δεν θα αναλάβει ποτέ να χαράξει τις κατευθυντήριεςγραμμές του.

Η αισιόδοξη ανάγνωση: Patricia Hewitt About time: The revolution in work and family time (1993).

* Η Patricia Hewitt υιοθετεί μια προσέγγιση που υπογραμμίζει την απελευθερωτική

δυνατότητα που προσφέρει η νέα οργάνωση της εργασίας.

* Τα υποδείγματα της πλήρους και δια βίου απασχόλησης που αποτελούσαν

συστατικό των νεωτερικών κοινωνιών δεν ισχύουν πια. Στα υποδείγματα αυτά είχεστηθεί το σύστημα συντάξεων και της Κοινωνικής Πρόνοιας. Το υπόδειγμα αυτόαποτελούσε την καρδιά της στρατηγικής του συνδικαλιστικού κινήματος. Ευρύταταπεδία πολιτικής, από τις μεταφορές, το δίκτυο των παιδικών σταθμών, τα ωράριατων σχολείων και των καταστημάτων βασίζονταν σ' αυτό το υπόδειγμα.

* Το υπόδειγμα αυτό προϋπέθετε ωστόσο από την άλλη την ύπαρξη μιας εξίσουπλήρους «απασχόλησης» και δια βίου νοικοκυράς και μητέρας. Ήταν ως εκ τούτουένα υπόδειγμα προσαρμοσμένο στη ζωή και τη δραστηριότητα των ανδρών παράτων γυναικών. Το υπόδειγμα αυτό δεν ισχύει στην σύγχρονη πραγματικότητα.Αιτίες:

Η μαζική είσοδος παντρεμένων γυναικών με παιδιά στο χώρο της αμειβόμενης

εργασίας - Η ταχεία αύξηση της μερικής απασχόλησης (ως μια πιο «φιλική» συνθήκηενόψει του διττού ρόλου των γυναικών).

Αύξηση μορφών μη τυποποιημένης απασχόλησης όπως αυτοαπασχόληση

εργασία με το κομμάτι στο σπίτι, τηλε-εργασία.

Αναδιάρθρωση του τομέα των υπηρεσιών που οδηγεί σε υπηρεσίες σε 24ωρη

βάση

Πιέσεις για αύξηση της παραγωγικότητας στη βιομηχανία που οδηγούν σε

αύξηση της ευελιξίας και αποσύνδεση ανάμεσα στις ώρες λειτουργίας τουεργοστασίου και στα ωράρια επιμέρους κατηγοριών εργαζομένων

Η διεθνοποίηση επιβάλλει σε πολλές περιπτώσεις συνεχή λειτουργία κάποιων

επιχειρήσεων (π.χ. οι διαφορετικές ώρες λειτουργίας των χρηματαγορών)

Περιορισμός της διάρκειας της εργάσιμης ζωής εξαιτίας της καθυστερημένης

εισόδου στην αγορά εργασίας (επέκταση του χρόνου εκπαίδευσης αλλά και τηςανεργίας των νέων)

Οι απαιτήσεις για συνεχή εκπαίδευση και επανεκπαίδευση όχι μόνο για να

ενταχθούν τα άτομα στην αγορά εργασίας αλλά και για να παραμείνουν σ' αυτήν.

* Hewitt: (φεμινιστική προσέγγιση) δεν πρέπει να εξιδανικεύουμε το υπόδειγμα της

πλήρους και δια βίου απασχόλησης διότι απευθυνόταν στους άντρες. Ο χρόνοςεργασίας όμως δομείται πολύ διαφορετικά για τους άντρες και για τις γυναίκες.Στους άντρες ο χρόνος εργασίας καθορίζει πόσος χρόνος θα τους μείνειδιαθέσιμος για την οικογένειά τους. Ενώ στις γυναίκες οι οικογενειακέςευθύνες καθορίζούν πόσος χρόνος τους μένει για να διαθέσουν στην αμειβόμενηεργασία.

* Το παλαιότερο υπόδειγμα δεν κατάφερνε να αντιστοιχίσει τις διακοπτόμενες

εμπειρίες εργασίας των γυναικών (εξαιτίας του αναπαραγωγικού κύκλου) ούτεπεριλάμβανε τη μη αμειβόμενη εργασία των γυναικών στο σπίτι. Η ένταξηπερισσοτέρων γυναικών που απέκτησαν παιδιά στην αμειβόμενη εργασία αλλάζειτα δεδομένα.

* Hewitt: δεν πρέπει να κινούμαστε αμυντικά / αρνητικά έναντι των τάσεων ευελιξίας

και των εξατομικευμένων υποδειγμάτων εργασίας, διότι αυτά προσφέρουνμεγαλύτερη δυνατότητα επιλογής στα άτομα και στις οικογένειες προκειμένου ναεξισορροπούν την εργασία με τη ζωή τους.

Μια σειρά από νέα αιτούμενα προς τα σύγχρονα υποκείμενα.

* Ο σύγχρονος άνθρωπος οφείλει να συμβιβάσει τις απαιτήσεις για κινητικότητα και

ευελιξία με την ανάγκη του να θέτει μακροπρόθεσμους στόχους,

* την περιπλάνησή του σε διαφορετικά εργασιακά πεδία με την ανάγκη του να

διατηρεί μια συνεκτική εικόνα του εαυτού του,

* την ασυνέχεια στην εργασιακή του διαδρομή, όπου τα διαστήματα εργασίας

εναλλάσσονται με περιόδους μη εργασίας, με μια στερεή προοπτική ζωής

Μετα-μοντέρνα κοινωνία: κοινωνικός πλουραλισμός και διαφορά.

Χαρακτηριστικά της μεταμοντέρνας οπτικής

* Η επίδραση στον κοινωνιολογικό τρόπο σκέψης ριζική αναθεώρησηπαραδοσιακών και θεμελιακών παραδοχών και αντιλήψεων:

Αμφισβήτηση της δυνατότητας «αντικειμενικής» θεώρησης της Κοινωνίας ως

ολότητας, που διαθέτει ένα διακριτό κέντρο. (Ενάντια στην πραγμοποίηση τουκοινωνικού). (α) Η κουλτούρα και η κοινωνία συνίστανται από μια σειρά«αιωρούμενες» διαφορές χωρίς κέντρο και όρια, αλλά και χωρίς σύνδεση με ένανυπερκείμενο σημείο αναφοράς (μια αιτία ή νόμος). Έμφαση στη πολλαπλότητα καιστις διάφορες. (β) Δεν υπάρχει ένα προνομιακό σημείο θέασης. Ο παρατηρητής είναιπάντοτε κοινωνικά τοποθετημένος και υιοθετεί μια σκοπιά μεταξύ των άλλων.

Αμφισβήτηση της αντίληψης της συνέχειας και της προόδου, αλλά και του

ουτοπικού προτάγματος της κοινωνικής θεωρίας. (Απομάγευση του μέλλοντος). Τομέλλον είναι ένα ανοικτό πεδίο που δεν περιλαμβάνει κατ΄ ανάγκη την χειραφέτησηκαι την πρόοδο, αλλά και τη διακινδύνευση και την καταστροφή. {Κριτική σε κάθεεξελικτική θεωρία}.

Αμφισβήτηση της κριτικής διάστασης της κοινωνιολογικής σκέψης. Η έμφαση

στην πολλαπλότητα των οπτικών ακυρώνει κάθε θεώρηση για την ύπαρξη ενόςπρονομιακού σημείου από όπου η θέαση των πραγμάτων μπορεί να στοιχειοθετήσειτη δυνατότητα κριτικής. (Ενός σημείου που θα διασφαλίζει την απόσταση τουπαρατηρητή και του κρίνοντος από κοινωνικές διεργασίες και δομές). Σε αυτό πουμπορεί η κοινωνιολογική σκέψη να συμβάλει, σύμφωνα με την μ.θ., δεν είναι προςτην κατεύθυνση της προόδου και της ενότητας της κοινωνίας, αλλά στην ανάδειξητων διαφορών, τη διατήρηση της ποικιλίας και την υπέρβαση των ορίων.

Υπέρβαση της διϋστικής λογικής που κυριαρχεί στην νεωτερικότητα. Από τη

λογική της διάζευξης (είτε – είτε) στη λογική της σύμπλεξης (τόσο – όσο). U.Beck: ενώ η πρώτη νεωτερικότητα βασίστηκε σε δυϊσμούς όπως γνώση – άγνοια,φύση – κοινωνία, κράτος – αγορά, νους – σώμα, «οικείοι» - «ξένοι», εργασία -ελεύθερος χρόνος κλπ., η δεύτερη νεωτερικότητα αμφισβητεί τους δυϊσμούς καιπαράγει νέες «αντιφατικές» συνθέσεις (υβριδικότητες): η εντατικοποίηση τηςεπιστημονικής έρευνας παράγει περισσότερη γνώση και άγνοια μαζί, η εμφάνισηυβριδικών ταυτοτήτων αλλά και μορφών συνύπαρξης. Αυτό πρέπει να αποτυπώνεταικαι στα εννοιολογικά μας εργαλεία.

Χαρακτηριστικά της μετα- νεωτερικής εποχής.

* Δεν υπάρχει τίποτε πέραν του κοινωνικού που θεμελιώνει το κοινωνικό (ούτε ο

θεός, ούτε η φύση). Η κοινωνία διαθέτει σήμερα καθοριστική ικανότητα επέμβασηςεπί του εαυτού της, από την οποία εξαρτάται η ύπαρξη και η επιβίωσή της [βλ.πυρηνική ενέργεια και την ανάπτυξη της γενετικής]. Ενώ στη πρώτη νεωτερικότηταπάντοτε υπήρχε κάτι που παρέμενε εκτός του κοινωνικού και που έπρεπε ναενσωματωθεί: η φύση έπρεπε να υποταχθεί, η γη να κατακτηθεί, ο ξένος νααποικιοποιηθεί. (Ετερότητα = εξωτερική και έπρεπε να ενσωματωθεί). Σήμερα δενυπάρχει κάτι έξω από την κοινωνία. Ακόμη και οι βιολογικές βάσεις της ύπαρξήςμας (αλλά και η φύση ως περιβάλλον της ανθρώπινης ζωής) γίνεται διακύβευμακοινωνικών αποφάσεων και πρακτικών. Αυτό αποτελεί ένα στοιχείο ασυνέχειας τηςνεωτερικότητας.

* Μετατόπιση από την άμεση εμπειρία στην πληροφορία ως μέσο γνωστικής

συγκρότησης του κόσμου. Η πληροφορία γίνεται πρωταρχικός πόρος. Ο κοινωνικόςμας κόσμος αρθρώνεται όλο και περισσότερο από συστήματα που δομούνται απόδιαμεσολαβημένες πληροφορίες και λιγότερο από γνώσεις που βασίζονται στηνάμεση και προσωπική εμπειρία μας (διόγκωση των πληροφοριακών συστημάτων,μέσων και δικτύων). Αντλούμε εικόνες μιας κοινωνικής πραγματικότητας, που είναιπολύ περισσότερο κατασκευασμένες και διαμεσολαβημένες από τα media καιλιγότερο από τις δικές μας εμπειρίες. Αυτό συνιστά μια σημαντική μεταβολή στοπώς συγκροτείται ο βιωματικός μας κόσμος, αλλά και τα προσωπικά μαςσυστήματα αναφοράς.

* Αυτό θέτει ωστόσο νέα αιτούμενα για κοινωνικά υποκείμενα ως προς την ανάπτυξη

δεξιοτήτων πρόσληψης και επεξεργασίας της πληροφορίας (Μετατροπές σεαντιληπτικό, γνωστικό και συναισθηματικό επίπεδο). Μετασχηματίζει τοπεριεχόμενο της εξουσίας στις σύγχρονες κοινωνίες: Η εξουσία ως άνιση σχέσηπαραμένει μια διάσταση που δομεί τον κοινωνικό βίο μετατοπίζεται ωστόσο ηφύση της: κεντρικής σημασίας = η πρόσβαση στην πληροφορία και η δυνατότητααποκωδικοποίησης της γλώσσας των συστημάτων πληροφορίας (εξουσία = οέλεγχος επί των κωδίκων και των γλωσσών).

* Παγκοσμιοποίηση – πλανητοποίηση. Αρχική σημασία: διεξάρτηση του συστήματος-

κόσμου, κάθε στοιχείο του συστήματος επενεργεί πάνω στα άλλα. Νέα επεκταμένησημασία: Ως προς τον χρόνο: δεν υπάρχει πια μέλλον με την έννοια ότι δεν υπάρχειάλλη κοινωνία που μας περιμένει πέρα από την τωρινή. Ό,τι μπορούμε νασκεφτούμε βρίσκεται εντός των δυνατοτήτων, που παρέχουν οι υφιστάμενεςκοινωνικές σχέσεις και οι δυνατότητες αναπαράστασής του (δεν υπάρχει τοουτοπικό «αλλού»). Αλλά και ο τρόπος που ανασυγκροτούμε το παρελθόν είναιμιντιακά διαμεσολαβημένος και εξαρτάται από επιλογές και κοινωνικές αποφάσεις.

(Ο χρόνος γίνεται συγχρονικός). Αλλά και ως προς τη χωρική επέκταση: φτάσαμεστα όρια στο βαθμό που η κοινωνία του πλανητικού χωριού περιλαμβάνει όλο τονπλανήτη. Οι «άλλοι» δεν βρίσκονται εκτός για να πρέπει να τουςαποικιοποιήσουμε, αλλά βρίσκονται ανάμεσά μας (βλ. παγκόσμια κουλτούρα,μόδα, καταναλωτικά πρότυπα κλπ.). {Αλλαγή της σχέσης χώρου – χρόνου:αποσύνδεση της κοινωνικής δράσης και των κοινωνικών σχέσεων από τα χωρικάτους πλαίσια}.

* Πολλαπλότητα των διαφορών. Σε όλα τα πεδία του ανθρώπινου βίου και σκέψης

(κοινωνικό, οικονομικό, αισθητικό, επιστημονικό κλπ.) ριζική πολλαπλότητακαι πλουραλισμό. Τι σημαίνει πολλαπλότητα / πλουραλισμός; Δεν υπάρχει έναυπερκείμενο πλαίσιο που να έχει ισχύ για όλους τους συμμετέχοντες. Δεν υπάρχειμια ισχύουσα «αλήθεια», αλλά πολλές διαφορετικές που υφίστανται σχεδόν ισότιμακαι ταυτόχρονα. Τέλος των μεγα-αφηγήσεων, που συνδέονται με τον Διαφωτισμόκαι ευαγγελίζονται την χειραφέτηση και την πρόοδο. Αυτές οι αξίες τηςνεωτερικότητας έχουν χάσει στη μετανεωτερικότητα την καθολική ισχύ καινομιμοποίησή τους. Η καθολικότητα και η ολότητα παραχωρούν τη θέση τους στηνπολλαπλότητα και στην διαφορά (στο μερικό και το τοπικό).

* Η απουσία μιας καθολικά ισχύουσας αλήθειας ή κανόνων κρίσης έχει ως

αποτέλεσμα τον ανταγωνισμό των διαφορετικών εκδοχών. Η προτίμηση, δε, ενόςαπό αυτά προϋποθέτει την υιοθέτηση των δικών του κριτηρίων άρα τηνμεροληπτική κρίση στο βαθμό που τα άλλα κρίθηκαν με αλλότρια προς αυτάκριτήρια.

* Η μεταμοντέρνα σκέψη δεν δίνει απάντηση στο πώς διαχειριζόμαστε την

πολλαπλότητα, δεν ενδιαφέρεται για την σύνθεση των διαφορών αλλά για τηναναγνώριση του ατομικού και του ιδιαίτερου.

Χαρακτηριστικά της μετα-νεωτερικής κοινωνίας:

1. Κοινωνικός πλουραλισμός.

(α) Πλουραλισμός των κοινωνικών βιοκόσμων:

* Για την καθημερινή ζωή των ανθρώπων είναι αναγκαία η αίσθηση ότι ζουν σε έναν

κόσμο που είναι «εύτακτος» και περιέχει προδιαγραφές που παρέχουν νόημα σεόλες τις πτυχές της ζωής του. Αυτός ο εύτακτος κόσμος που θεωρείται αυτονόητοςκαι δεδομένος για κάθε άνθρωπο που διαθέτει «κοινό νου» (A. Schutz:«Βιόκοσμος» Lebenswelt.). Τα πράγματα, οι άνθρωποι και οι δραστηριότητες έχουνσταθερή θέση. Υπάρχουν κοινές αξίες και αποδίδονται κοινά νοήματα. Όλα αυτάβασίζονται σε σχετικά ομοειδείς εμπειρίες, που βασίζονται στο παρελθόν και

προαναγγέλλουν το μέλλον. Προσδοκία του «και ούτω καθεξής». Ο κόσμος αυτόςείναι οικείος γιατί πέρα από το ότι φαντάζει αυτονόητος και σταθερός, φαίνεται ναείναι κοινός για όλους. Αυτά ίσχυαν στις κοινωνίες των προηγούμενων κοινωνιών(με εξαίρεση την εμπειρία της μετανάστευσης ή μετακίνησης).

* Στις κοινωνίες του καιρού μας η καθημερινή μας ζωή χωρίζεται σε δραστηριότητες

και πεδία που συγκροτούνται ως διαφορετικοί ή και εσωτερικά αντιφατικοί κόσμοινοήματος ή εμπειρίας. (Κερματισμένος και κατατετμημένος κοινωνικός κόσμος).

* Το ότι βιώνουμε στην καθημερινή μας ζωή διαφορετικούς και αντιφατικούς

κόσμους νοήματος και εμπειρίας έχει να κάνει με δομικές αλλαγές που λαμβάνουνχώρα στις σύγχρονες κοινωνίες: αύξηση της διαφοροποίησης το άτομο έρχεται σεεπαφή ταυτόχρονα με διαφορετικά κοινωνικά συστήματα ή πεδία της κοινωνικήςζωής, τα οποία εκφράζουν διαφορετικές ορθολογικότητες και θεωρήσεις τουκόσμου, συνεπώς και διαφοροποιημένες προσδοκίες, ρόλους και προδιαγραφές τηςδράσης.

* Αυτό είχε ως συνέπεια αφενός τον πολλαπλασιασμό των δυνατοτήτων της βίωσης

και της δράσης, αφετέρου την απώλεια συνεκτικών συστημάτων αναφοράς που θαείναι για όλους δεσμευτικά ως προς το τι είναι ορθό ή μη ορθό, σημαντικό ήλιγότερο σημαντικό. (Σχετικοποίηση).

* Αυτό, ωστόσο, βιώνεται ταυτόχρονα και ως μεγαλύτερη ελευθερία αλλά και ως

μεγαλύτερο βάρος. Ο πλουραλισμός της κοινωνικής ζωής παράγει ρίσκο για δύολόγους: α) η επιλογή μιας δυνατότητας αποκλείει τις άλλες, αλλά δεν είναι ποτέδιασφαλισμένο ότι η συγκεκριμένη επιλογή είναι η βέλτιστη. β) Η απόφασή μουμπορεί να δημιουργήσει απρόβλεπτες (απροσδόκητες) συνέπειες.

(β) Πλουραλισμός των μορφών ζωής.

* Χαρακτηριστικό των σύγχρονων κοινωνιών, σύμφωνα με τη μεταμοντέρνα σκέψη,

αποτελεί ο πλουραλισμός των τρόπων ζωής. Παράδειγμα η περίπτωση τηςοικογένειας, που αποτελούσε για χρόνια τον πυρηνικό θεσμό της αστικήςκοινωνίας. Εξελίξεις από τη δεκαετία του 60:

* Μείωση των γαμήλιων συμβάσεων.

* Αύξηση των διαζυγίων.

* Αύξηση των ζευγαριών που ζουν μαζί χωρίς γάμο (συμβίωση).

* Υποχώρηση του αριθμού των γεννήσεων.

* Αύξηση του αριθμού των μονογονεϊκών οικογενειών.

* Αύξηση του αριθμού των ανθρώπων που ζουν μόνοι.

* Η απαρίθμηση δείχνει ότι οι μορφές της οικογενειακής ζωής έχουν γίνει πιο

πλουραλιστικές. Απο-θεσμοποίηση (Deinstitutionalisierung) της μορφής τηςπυρηνικής οικογένειας.

* Επίσης έχει ανατραπεί το γραμμικό πρότυπο σύνδεσης: Αγάπη – γάμος –

σεξουαλικότητα – γονικότητα – νοικοκυριό (συμβίωση κάτω από την ίδια στέγη).

* Η ανατροπή αυτής της σειράς αναδεικνύει νέους συνδυασμούς, τρόπους ζωής,

τύπους σχέσεων αλλά και επιλογών. (π.χ. ο γάμος αποσυνδέεται από τησεξουαλικότητα, αναδεικνύονται πολλές διαφορετικές εκδοχές της εμπειρίας τουγονιού).

* Η μεταμοντέρνα σύλληψη συμπυκνώνεται στο ρητό «anything goes».

* Βασική προϋπόθεση για την αύξηση του πλουραλισμού των μορφών ζωής είναι η

αποδέσμευση του ατόμου από παραδοσιακές προδιαγραφές των ρόλων (κυρίως τιςέμφυλες προδιαγραφές) και η αύξηση των δυνατοτήτων και των περιθωρίωνεπιλογής ως προς τον τρόπο του βιογραφικού τους σχεδιασμού («ο καθένας γίνεταιο αρχιτέκτονας της δικής του ζωής»).

* Όσοι αρνούνται την παραδοχή μετάβασης σε μια μετα-μοντέρνα κοινωνία

προβάλλουν την εξής ένσταση:

* παρά την ποσοτική αύξηση εναλλακτικών μορφών συμβίωσης, το κυρίαρχο

πρότυπο της νεωτερικότητας (συμβίωση στο γάμο & πυρηνική οικογένεια)παραμένει το κυρίαρχο πρότυπο (και ποσοτικά αλλά και κανονιστικά). Δεν έχειαναδειχθεί ένα νέο μοντέλο που θα αντικαταστήσει τον υπάρχον.

* Επισημαίνουν επίσης ότι κάποιες από τις νέες μορφές συμβίωσης δεν είναι ούτε

αποτέλεσμα της ελευθερίας των επιλογών των ατόμων, ούτε του γενικότερουπνεύματος ελευθερίας που πρεσβεύει το μότο του «anything goes». Είναιαποτέλεσμα της αδήριτης ανάγκης. {Το να ζει κανείς μόνος ή να μεγαλώνει μόνοςτο παιδί του (ή ακόμη και να συμβιώνει – να αποκτήσει παιδιά και πόσα) τιςπερισσότερες φορές δεν είναι αποτέλεσμα επιλογής αλλά αναγκαιότητας}.

* Και οι νέες φόρμες συμβίωσης εκπληρώνουν κοινωνικές ανάγκες και αντιστοιχούν

σε οικονομικές-κοινωνικές- πολιτισμικές μεταβολές, όπως και οι παλαιότερες.

* Πίσω από τους πανηγυρισμούς περί κολάζ, συνονθυλευματικές και πλουραλιστικών

ταυτοτήτων κρύβεται η υπόγεια δύναμη της «ανάγκης».

* Μια σημαντική παράμετρος που αφορά τις ενστάσεις της μετανεωτερικής

προσέγγισης στην παραδοσιακή κοινωνιολογική σκέψη σχετίζεται με τηναμφισβήτηση της χρηστικότητας όρων όπως «τάξη» ή «στρώμα» για τηνπεριγραφή της κοινωνικής διαφοροποίησης.

* Έτσι διανοητές όπως ο Beck επισημαίνουν ότι μετά τη δεκαετία του 50 στις

βιομηχανικές κοινωνίες παρατηρούνται εξελίξεις που δεν μας επιτρέπουν μιαστατική περιγραφή των κοινωνικών διαφοροποιήσεων και ανισοτήτων, όπως:

* η αύξηση της κοινωνικής κινητικότητας μέσω της ραγδαίας αύξησης των

εκπαιδευτικών ευκαιριών. (όλο και λιγότεροι άνθρωποι αναπαράγουν διαγενεακάκοινωνικές ή επαγγελματικές τοποθετήσεις).

* η αποδιοργάνωση πολιτισμικά και κοινωνικά ομοιογενών χώρων (milieu).

(αποδιοργάνωση ως προς την κοινωνική και πολιτισμική τους ομοιογένεια χώρωνόπως η ευρύτερη οικογένεια, η γειτονιά, η επαγγελματική συντεχνία). {άτομα πουείναι τοποθετημένα σε ίδιες θέσεις και οι αντίστοιχοι κοινωνικοί χώροι δενεμφανίζουν κατ΄ ανάγκη πολιτισμική ομοιότητα}.

* Στη θεώρηση του Beck μπορούν να διατυπωθούν οι εξής ενστάσεις:

* η θέση περί αύξησης του πλουραλισμού, της διαφοροποίησης και της

εξατομίκευσης επιδέχεται δύο αναγνώσεις:

μια ασθενή ότι η βιωματική συνάφεια της ταξικής κουλτούρας έχει υποχωρήσει,αλλά η ταξική δομή παραμένει και επιδρά ως μηχανισμός στην παραγωγήανισοτήτων. Μια τέτοια, όμως, διαπίστωση δεν είναι πρωτότυπη.

μια ισχυρή: ότι η ταξική διάρθρωση (ή η διαστρωμάτωση) της κοινωνίας έχει

χάσει την ισχύ της ως προς την δύναμη να μορφοποιεί τις βιογραφίες των ανθρώπων.Κάτι τέτοιο αμφισβητείται σφοδρά.

2. Η μετα-νεωτερικότητα ως στυλ ζωής.

* Οι βιογραφίες έχουν γίνει εξαιτίας της υποχώρησης της παράδοσης και της

εξατομίκευσης «ανα-στοχαστικές». Αυτό που ήταν πριν κοινωνικά προ-δεδομένοκαι καθορισμένο, τώρα γίνεται αντικείμενο ατομικού σχεδιασμού – παραγωγής τηςβιογραφίας. Πέρασμα από την κοινωνικά καθορισμένη βιογραφία στη βιογραφίατης επιλογής (επιλεγμένη βιογραφία). Οι επιλεγμένες βιογραφίες είναι«συμφυρματικές» βιογραφίες, προκύπτουν δηλαδή από τον δημιουργικό σχεδιασμότων ατόμων. Είναι αντιφατικές και εμπεριέχουν τη σύνθεση ετερόκλιτων στοιχείων.Ερώτημα: πώς επιτυγχάνεται σε τέτοιες βιογραφίες η ενότητα και η συνοχή;

* Μια πρώτη απάντηση δίνει έμφαση στη εμπορευματικοποιημένη κουλτούρα της

μεταμοντέρνας κοινωνίας. Μέσω αυτής οικοδομούνται ταυτότητες καιταξινομούνται τα άτομα, περιγράφονται οι ρόλοι. Η κουλτούρα εξυπηρετεί τηνδιαχείριση του εαυτού και την προβολή του εαυτού (ταυτότητα = σύνθεσηστοιχείων και πολιτιστικών προτύπων μέσα από την κατανάλωση προϊόντων –μόδα, ντύσιμο, μουσική, το στυλ ζωής = εργαλεία για την οικοδόμηση μιαςρευστής, εύθραυστης και παροδικής ταυτότητας).

* Μια δεύτερη απάντηση μέσω της αφηγηματικής συγκρότησής της.

Η κρίση της ταυτότητας στις μετα-νεωτερικές ή ύστερες νεωτερικέςκοινωνίες.

* Η ένταση της συζήτησης περί ταυτότητας ξεκίνησε, όταν διεγνώσθη η «κρίση της

ταυτότητας». Ως κρίση της ταυτότητας υποδηλώνεται πως κάτι που εθεωρείτοπάγιο, συνεκτικό και σταθερό, ρευστοποιείται ένεκα της εμπειρίας τηςαβεβαιότητας και της αμφιβολίας.

* Αυτό θεωρείται ότι συμβαίνει στις κοινωνίες της ύστερης νεωτερικότητας στον

βαθμό που τα πολιτισμικά πεδία που έδιναν σταθερές συντεταγμένες στα κοινωνικάυποκείμενα (τάξη, το φύλο, η εθνότητα, η φυλή) κατακερματίζονται και μαζί τουςυπονομεύεται η αίσθηση του εαυτού μας ως ολοκληρωμένου υποκειμένου(αποδιοργάνωση / αποκέντρωση του υποκειμένου).

Θεωρητικές και ερευνητικές προσεγγίσεις των κοινωνικώνταυτοτήτων.

Εννοιολογικές αποσαφηνίσεις

* Το «ποιοι είμαστε» και το «πώς μας βλέπουν οι άλλοι» σχετίζεται με

προσδιορισμούς και ταξινομήσεις στις καθημερινές μας επαφές. Η απάντηση σταπαραπάνω ερωτήματα επηρεάζει τις συναναστροφές, τα σχέδια ζωής μας, τηνένταξη σε ομάδες αλλά και την πρόσβαση σε αγαθά.

* Η ηλικία, η εθνικότητα, το φύλο κ.ά. είναι σημαντικά χαρακτηριστικά, που

μπορούν να αποτελέσουν φίλτρα που επιτρέπουν ή αποτρέπουν την πρόσβαση σεαγαθά και ευκαιρίες.

* Η ταυτότητα υπάρχει στο βαθμό που:

(α) οι άνθρωποι κατατάσσουν τους εαυτούς τους και τους άλλους. (β) τάσσονται και αφοσιώνονται σε κάτι κοινό (ιδεολογία, ομάδα, κλπ).

* Ταυτότητα είναι μια μήτρα οργάνωσης της ανθρώπινης εμπειρίας.

Κεντρικά ερωτήματα του επιστημονικού στοχασμού περί ταυτότητας:

* Πώς ξέρουμε ποιοι είμαστε (πώς οικοδομούμε μια εικόνα του εαυτού μας) και πώς

μας αναγνωρίζουν οι άλλοι; Η διαλεκτική του εσωτερικού και του εξωτερικούπροσδιορισμού;

* Πώς συνδυάζεται η αίσθηση του εαυτού μας ως μοναδικού ατόμου με την

επίγνωση ότι μοιραζόμαστε πλευρές της ταυτότητάς μας με άλλους; Η διαλεκτικήτης ομοιότητας και της διαφοράς.

* Πώς συνδυάζεται η αίσθηση του εαυτού μας ως σταθερού και αμετάβλητου με την

επίγνωση ότι είμαστε διαφορετικά πράγματα με διαφορετικούς ανθρώπους και σεδιαφορετικές περιστάσεις; (Πώς επιτυγχάνεται η συνοχή και η συνέχεια εντόςπλουραλιστικών και διαφοροποιημένων πλαισίων;)

* Τι σημαίνει «είμαι ο εαυτός μου»; Μπορούμε να γίνουμε κάτι άλλο; (Το ζήτημα της

«αυθεντικότητας του εαυτού»).

Η έννοια «ταυτότητα» σημαίνει δύο πράγματα:

ομοιότητα και ταυτόχρονα διαφορά (το Α1 είναι όμοιο με το Α2 αλλά όχι με το

Β1).

συνέπεια και συνέχεια στο χρόνο, αποτελεί και τη συνθήκη για την παγίωση του

προσδιορισμού ενός πράγματος.

* Η ταυτότητα εξαρτάται σημαντικά από την αναγνώρισή της ως τέτοια. Έχει ως εκ

τούτου ενεργητική διάσταση και εξαρτάται από την ανθρώπινη πράξη. Δεν είναικάτι που υπάρχει από μόνο του («ένα πράγμα που απλώς είναι»). Είναι ζήτημανοήματος και άρα προϋποθέτει αλληλόδραση, διαπραγμάτευση, συμφωνία καιδιαφωνία. Η ταυτότητα συγκροτείται πάντοτε κοινωνικά. Είναι αποτέλεσμαδιαδικασίας.

* Επίσης, η ταυτότητα κάποιου δεν είναι ένα οριστικό και παγιωμένο ζήτημα – είναι

εν τη γενέσει και ρευστή πραγματικότητα (π.χ. υστεροφημία επανεκτίμηση τηςφήμης).

* Ο καθορισμός της ταυτότητας «παίζεται» στις πρόσωπο με πρόσωπο σχέσεις.

Κατανοούμε με συγκεκριμένους τρόπους αυτό που είμαστε και αυτό που είναι οιάλλοι, αλλά ταυτόχρονα και οι άλλοι κατανοούν με συγκεκριμένους τρόπους τουςεαυτούς τους και τους άλλους (και εμάς). Η σχέση αυτή είναι διαπραγματεύσιμημε βασικό ζητούμενο τη συμφωνία και την αναγνώριση. Ως εκ τούτου η ταυτότηταδεν είναι αμετάβλητη.

* Όταν συναντάμε κάποιον για πρώτη φορά προσπαθούμε να εντοπίσουμε

προσδιοριστικά στοιχεία (ενσώματη φυσιογνωμία, ρούχα, γλώσσα, στάσησώματος, άλλες πληροφορίες), να καθορίσουμε την ταυτότητά του και να τονεντάξουμε στον νοητικό μας χάρτη. Η λειτουργία αυτής της κατάταξης είναι πολύσημαντική και ευεργετική για την οικονομία των καθημερινών μας σχέσεων. Χωρίςαυτήν δεν θα μπορούσαμε να συνάψουμε σχέσεις ούτε να δράσουμε.

* Ωστόσο ο εσφαλμένος καθορισμός ταυτότητας είναι πολύ πιθανός (στερεότυπα,

προκαταλήψεις). (Βλ. Στίγμα του Goffman).

* Προσπαθούμε να κατατάξουμε τους άλλους καθορίζοντας την ταυτότητά τους –

αλλά ταυτόχρονα παρουσιάζουμε τον εαυτό μας έτσι ώστε να κάνουμε τους άλλουςνα μας προσδιορίσουν, όπως εμείς επιθυμούμε (επιθυμητός εαυτός).

* Ένας πρώτος ορισμός εργασίας: Ταυτότητες είναι οι τρόποι με τους οποίους τα

άτομα και οι συλλογικότητες διακρίνονται από άλλα άτομα και συλλογικότητεςστις κοινωνικές τους σχέσεις. Είναι η συστηματική θεμελίωση και νοηματοδότησητων σχέσεων ομοιότητας και διαφοράς μεταξύ ατόμων και συλλογικοτήτων.

Ποιοι μιλούν για ταυτότητες;

* Η συζήτηση για την ταυτότητα έγινε πολύ επίκαιρη κατά τη δεκαετία του 90 και

ύστερα. Κοινός τόπος για όλες τις κοινωνικές επιστήμες. Όλοι μιλούν γιαταυτότητα και άλλοι υποστηρίζουν ότι αυτός ο πληθωρισμός επιτάσσει τηναπάλειψη της έννοιας.

* Δεν μιλούν μόνο οι Κοινωνικοί Επιστήμονες για Ταυτότητα. Αλλά και οι

διαφημιστές που πωλούν ταυτότητες μέσα από την επιβολή συγκεκριμένων στυλκαι μοδών. («Ανανέωσε τον εαυτό σου» ή «φτιάξε έναν νέο εαυτό»). – αποθέωσητου εφήμερου.Πρότυπα κατανάλωσης και ταυτότητα.

* Νέες ταυτότητες υπόσχονται και άλλες δραστηριότητες (ψυχοθεραπεία ή

ψυχανάλυση, η νέες θρησκευτικότητες).

* Αλλά η ταυτότητα αναδεικνύεται ως πρόβλημα της διεθνούς πολιτικής (π.χ. το

«Μακεδονικό» ζήτημα).

* Επικαιρότητα της ταυτότητας και στις λεγόμενες «πολιτικές ταυτότητας»: Ομάδες

που βρίσκονταν σε μειονεκτική θέση ή υπόκειντο διακρίσεις (γυναίκες,ομοφυλόφιλοι, μαύροι, ανάπηροι, κ.ά.) τονίζουν την κοινή τους ταυτότητα, για ναοργανώσουν μια από κοινού δράση. Μια δράση που σκοπό έχει τονεπαναπροσδιορισμό των παγιωμένων ταυτοτήτων.

* Επίσης εθνοτικές ομάδες θέτουν το ζήτημα του αυτοκαθορισμού τους (π.χ. το

ζήτημα ανέγερσης τζαμιού στην Αθήνα, το ζήτημα της μαντίλας στη Γαλλία).

Η Κρίση της ταυτότητας.

* Ο τρόπος με τον οποίο κατανοούμε τον εαυτό μας και μιλάμε για αυτόν

καθορίζεται ιστορικά και πολιτισμικά.

* Υπάρχουν δύο απόψεις: η μία ισχυρίζεται ότι η ταυτότητα έγινε θέμα μετά τη

νεωτερικότητα και ακόμη περισσότερο στην ύστερη ή δεύτερη νεωτερικότητα.

* Αρχίσαμε να ασχολούμαστε με την ταυτότητα όταν διεγνώσθη η «κρίση της

ταυτότητας». Ως κρίση της ταυτότητας υποδηλώνει πως κάτι που εθεωρείτο πάγιο,συνεκτικό και σταθερό, ρευστοποιείται ένεκα της εμπειρίας της αβεβαιότητας καιτης αμφιβολίας.

* Αυτό θεωρείται ότι συμβαίνει στις κοινωνίες της ύστερης νεωτερικότητας στο

βαθμό που τα πολιτισμικά πεδία που έδιναν σταθερές συντεταγμένες στακοινωνικά υποκείμενα (τάξη, το φύλο, η εθνότητα, η φυλή) κατακερματίζονται καιμαζί τους υπονομεύεται η αίσθηση του εαυτού μας ως ολοκληρωμένουυποκειμένου (αποδιοργάνωση / αποκέντρωση του υποκειμένου).

* Αντανακλά την αβεβαιότητα που έχουν προκαλέσει οι δραματικές αλλαγές:

μεταμορφώσεις στην εργασία, ανακατατάξεις στην οικογένεια, γεωγραφική αλλάκαι κοινωνική κινητικότητα, μετανάστευση, εξελίξεις στη βιοιατρική, εκ νέουχάραξη των πολιτικών συνόρων.

* Ο γνωστικός μας χάρτης δεν επαρκεί για να διευθετήσουμε τον κόσμο μας και να

εντάξουμε τους εαυτούς μας σε αυτόν. Συναντάμε καταστάσεις που δεν είναιεύκολα ταξινομήσιμες. Επίσης, δεν μπορούμε να προβλέψουμε το μέλλον.

* Οι άλλοι ανταπαντούν ότι οι μεταβολές, οι κρίσεις, οι ανακατατάξεις δεν είναι

χαρακτηριστικά της σύγχρονης εποχής αλλά της ανθρώπινης ιστορίας.

Ο χαρακτήρας της αλλαγής.

* Το στοιχείο της κίνησης, της αλλαγής και της μεταβολής είναι στοιχείο όχι μόνο

της ύστερης ή της μετά - νεωτερικότητας αλλά και της νεωτερικότητας: Οι Marx& Engels χαρακτήριζαν τη νεωτερικότητα ως συνεχή επαναστατικοποίηση τηςπαραγωγής, αδιάκοπη αναστάτωση όλων των κοινωνικών σχέσεων, διαρκήαβεβαιότητα και κινητοποίηση. «Καθετί που είναι συμπαγές εξατμίζεται…».

* Αλλά και ο Giddens θεωρεί πως η βασική διάκριση των παραδοσιακών από τις

σύγχρονες χαρακτηρίζεται από τις διαδικασίες αδιάκοπής και γρήγορης αλλαγής:στις παραδοσιακές κοινωνίες κυριαρχεί η αίσθηση της συνέχειας εξαιτίας τηςπαράδοσης που μετατρέπει το παρελθόν σε αντικείμενο σεβασμού και τα σύμβολάτου ως μέσα για τη διαιώνιση των βιωμάτων των προηγουμένων γενεών. Κάθεεμπειρία τοποθετείται σε μια συνέχεια παρελθόντος – παρόντος – μέλλοντος και

καθορίζεται μέσα από τις επαναλαμβανόμενες κοινωνικές πρακτικές.

* Στη νεωτερικότητα επικρατεί η εμπειρία των γρήγορων και αδιάκοπων μεταβολών.

Στην νεωτερικότητα, και ιδιαίτερα στην ύστερη φάση της, κυριαρχούναναστοχαστικές μορφές ζωής (οι κοινωνικές πρακτικές επανεξετάζονται καιαναμορφώνονται στο φως των νέων δεδομένων σχετικά με αυτές και μεταβάλλεταιέτσι ριζικά ο χαρακτήρας τους).

* Σύμφωνα με τον David Harvey οι κοινωνίες της ύστερης νεωτερικότητας τέμνονται

από ποικίλες και διαφορετικές κοινωνικές διαιρέσεις και ανταγωνισμούς πουπαράγουν διαφορετικές «θέσεις υποκειμένου» (πρότυπα ταυτοτήτων) για ταάτομα. Οι κοινωνίες διατηρούν τη συνοχή τους όχι γιατί είναι ενιαίες, αλλά γιατί ταδιαφορετικά στοιχεία των ταυτοτήτων μπορούν να συναρθρώνονται σε ρευστά καιανοικτά μορφώματα. Οι συναρθρώσεις αυτές είναι όμως πάντοτε μερικές και ηδομή των ταυτοτήτων ανοικτή. Αυτό απελευθερώνει νέες δυνατότητεςσυνάρθρωσης και σφυρηλάτησης νέων ταυτοτήτων.

* Μια απάντηση για το πώς επιτυγχάνονται αυτές οι συναρθρώσεις μας δίνει η θέση

για την «αναστοχαστική ταυτότητα του εαυτού». Αυτό σημαίνει ότι τα άτομασυγκροτούν ενεργά την ταυτότητά τους, στο βαθμό που μπορούν από το εκάστοτεπαροντικό σημείο να σκεφτούν τη διαδρομή του βίου τους ως τη δική τουςπροσωπική ιστορία , σαν να έχουν οι ίδιοι τον έλεγχο της ζωής τους και τουμέλλοντός τους. [Σημαντική = η διασύνδεση της ταυτότητας και της βιογραφίας].

* Αυτό συμβαίνει διότι έχει υποχωρήσει η ισχύς των συλλογικοτήτων στον

καθορισμό τόσο των προοπτικών του βίου, όσο και στην ταυτότητα του εαυτού.

* Έτσι ανατιμάται ο ρόλος των επαγγελματιών του σχεδιασμού του βίου (ψυχολόγοι,

ψυχοθεραπευτές και σύμβουλοι).

* Υπάρχει η κριτική ότι η παραπάνω περιγραφή ανταποκρίνεται περισσότερο στα

μεσαία στρώματα των δυτικών κοινωνιών που έχουν την άνεση να αγωνιούν για τηβιογραφία τους και την προσωπική τους ανάπτυξη.

Τρεις τρόποι κατανόησης της ταυτότητας. Από το υποκείμενο του διαφωτισμού μετανεωτερικό υποκείμενο.

* Το υποκείμενο του Διαφωτισμού = σύλληψη του ανθρώπινου προσώπου ως

ενιαίου ατόμου προικισμένου με τη δυνατότητα του λόγου, της συνείδησης και τηςδράσης. Το πρόσωπο αυτό διαθέτει έναν εσωτερικό πυρήνα (ταυτότητα), πουπρωτοεμφανίζεται με τη γέννησή του και αναπτύσσεται μαζί του και παραμένει

ουσιαστικά το ίδιο – συνεχές και ταυτισμένο με τον εαυτό του – καθ’ όλη τηδιάρκεια της ύπαρξης του ατόμου.

* Το Κοινωνιολογικό υποκείμενο = ανταπόκριση στην αυξανόμενη πολυπλοκότητα

του σύγχρονου κόσμου. Ο εσώτερος πυρήνας του υποκειμένου δεν είναι αυτόνομοςκαι αυτάρκης, αλλά διαμορφώνεται σε σχέση με «σημαντικούς άλλους», πουμεσολαβούν για το υποκείμενο τις αξίες, τις σημασίες και τα σύμβολα (τοπολιτισμό) των κόσμων στους κόσμους στους οποίους ζει. (Διαδραστική σύλληψητης ταυτότητας / Mead & Cooley). Υπάρχει και σε αυτήν την αντίληψη η ιδέα γιαέναν εσώτερο πυρήνα, που όμως διαμορφώνεται και τροποποιείται μέσα από τονσυνεχή διάλογο με «εξωτερικούς» πολιτισμικούς κόσμους και τα πρότυπαταυτοτήτων που προσφέρουν.

* Η ταυτότητα γεφυρώνει και διαμεσολαβεί το «εντός» και το «εκτός» (τον

εσωτερικό και τον εξωτερικό κόσμο). Αυτή η διαμεσολάβηση από τη μια γίνεται μετην προβολή του εαυτού μας σε αυτές τις πολιτισμικές ταυτότητες και από τηνάλλη εσωτερικεύουμε τις σημασίες και τις αξίες τους και τις καθιστούμε μέρος μας.Η ταυτότητα ενσωματώνει το υποκείμενο στο πλαίσιο της κοινωνικής δομής,καθιστώντας και τα υποκείμενα και το πολιτιστικό περιβάλλον στο οποίο ζουνενοποιημένο και προβλέψιμο.

* Το μετα-νεωτερικό υποκείμενο: Στις σύγχρονες κοινωνίες οι σταθερές και ενιαίες

ταυτότητες που ως πρόσφατα αποδίδονταν στα υποκείμενα θεωρούνται ότικατακερματίζονται. Έτσι το υποκείμενο συντίθεται από αρκετές ανολοκλήρωτεςκαι αντιφατικές ταυτότητες. Αλλά και η «εξωτερική» πλευρά των ταυτοτήτων (τακοινωνικά πεδία στα οποία αντιστοιχούσαν «εκεί έξω» και που διασφάλιζαν τηνυποκειμενική μας συμμόρφωση με τις αντικειμενικές ανάγκες του πολιτισμού μας)διασπάται ως αποτέλεσμα δομικών και θεσμικών μεταβολών. Η διαδικασία τηςταύτισης του εαυτού μας στις πολιτισμικές μας ταυτότητες καθίσταται ασαφής (όχιπια μονόδρομες και μονοσήμαντες συνδέσεις).

* Το μετα-νεωτερικό υποκείμενο ως μη έχον μια σταθερή, ουσιαστική ή μόνιμη

ταυτότητα. Η ταυτότητα σχηματίζεται και μετασχηματίζεται διαρκώς ανάλογα μετους τρόπους που μας αναπαριστούν τα πολιτισμικά συστήματα που μαςπεριβάλλουν (αφού και αυτά είναι πολυσχιδή και αντιφατικά μεταξύ τους).

* Το υποκείμενο αποκτά διάφορες ταυτότητες στα διαφορετικά πλαίσια και εποχές

που δεν ενοποιούνται σε έναν ενιαίο και συνεκτικό «εαυτό». Αυτό σημαίνει πωςδιαθέτουμε διαφορετικές αντιφατικές ταυτότητες που μας τραβούν προςδιαφορετικές κατευθύνσεις και έτσι οι ταυτίσεις μας αλλάζουν συνεχώς.

* {Ο εαυτός = η αναστοχαστική αίσθηση από ένα άτομο της ιδιαίτερης ταυτότητάς

του, η οποία έχει συγκροτηθεί ως προς τους Άλλους όσον αφορά τις ομοιότητες καιτις διαφορές. Χωρίς αυτή το άτομο δεν θα ήξερε ποιος είναι ούτε θα μπορούσε ναδράσει}.

Θεωρητικά διλήμματα

* Ατομικότητα / ιδιαιτερότητα ή συλλογικός / εξωτερικός προσδιορισμός;

* «Αυτόνομη» ή «εύπλαστη»;

* Αυτόνομη (αναστοχαστικότητα & ανεξαρτησία) / έμφαση στο εσωτερικό (η ηθική

κρίση προκύπτει από δικές του προτιμήσεις και αισθήματα και όχι από εξωτερικούςπαράγοντες). Ουσιολογική ή ουσιοκρατική αντίληψη =/= Εύπλαστη(επιφαινόμενο συλλογικότητας) / έμφαση στο εξωτερικό (δομο-λειτουργισμός ήδομισμός). (Αλτουσέρ: δεν υπάρχει αυτόνομο υποκείμενο – ιδεολογική έννοια πουπαραπλανά τα άτομα ώστε να δεχθούν την υποταγή τους αυτόβουλα). Αρνείται τηνιδέα ενός δημιουργικού εαυτού που σχηματίζει δική άποψη και δρα.

* Και οι δύο κατευθύνσεις = ελλειμματικές.

Συνδυαστικές προτάσεις

* Προσπάθειες συνδυασμού της εσωτερικής ρύθμισης της αυτονομίας και των

εξωτερικών περιορισμών της πλαστικότητας.

* Πρόταση Jenkins : Μπορούμε αναλυτικά να διακρίνουμε τρία επίπεδα σε σχέση με

τους διαφορετικούς καθορισμούς της ταυτότητας – τρία διαφορετικά πρίσματα γιανα εξετάσουμε την ταυτότητα:

* Α. Το σύστημα των ατόμων: ο κόσμος των ανθρώπων που αποτελείται από

ενσώματα άτομα και ότι συμβαίνει στο μυαλό τους.

* Β. Το σύστημα των αλληλοδράσεων: ο κόσμος των ανθρώπων όπως συγκροτείται

στις σχέσεις των ανθρώπων, αυτό που διαδραματίζεται μεταξύ των ανθρώπων.

* Γ. Το σύστημα των θεσμών: ο κόσμος των ανθρώπων όπως δομείται βάσει των

προτύπων και της οργάνωσης, οι παγιωμένοι τρόποι που γίνονται τα πράγματα.

Α. Το σύστημα των ατόμων:

Οι ταυτότητες είναι χαρακτηριστικές ιδιότητες ενσώματων ατόμων. Ωστόσο:

* Ο δυϊσμός άτομο (ατομικότητα, μοναδικότητα, ιδιαιτερότητα) – κοινωνία

(κοινωνικοί καθορισμοί) δεν έχει νόημα αφού η ατομικότητα είναι εξ αρχήςκοινωνικά συγκροτημένη. Τα άτομα διαμορφώνουν εικόνα του εαυτού τους κατάτη διαδικασία της κοινωνικοποίησης (δια βίου διαδικασία) και μέσα από την διαρκήαλληλόδραση με άλλα άτομα (η διαδικασία αυτή περιλαμβάνει καιεπαναπροσδιορισμό της ταυτότητα).

* Η συγκρότηση της ατομικότητας είναι μια διαρκής πράξη που περιλαμβάνει

ταυτόχρονα (εσωτερικό) αυτοπροσδιορισμό και (εξωτερικούς) καθορισμούς τουεαυτού από τους άλλους. (εσωτερική – εξωτερική διαλεκτική του καθορισμού τηςταυτότητας ως διαδικασίας).

* Προς αυτήν την κατεύθυνση G.H. Mead: Εαυτός = η σύνθεση του «εγώ» (Ι) και

του «εμέ» (me). Το «εγώ» = το αυθόρμητο τμήμα του εαυτού (η συνεχής στιγμήτης μοναδικής ατομικότητας) και το «εμέ» = (οι εσωτερικευμένες συμπεριφορέςκαι εικόνες των άλλων».

* Η αυτεπίγνωση δεν μπορεί να επιτευχθεί παρά μόνο λαμβάνοντας υπόψη τη θέση

του «άλλου». Δεν μπορούμε να δούμε τον εαυτό μας χωρίς να τον δούμε επίσηςόπως τον βλέπουν οι Άλλοι.

* Η ταυτότητα έχει πάντοτε και ενσώματη διάσταση.

* Τα ανθρώπινα όντα έχουν σώμα. Το σώμα είναι σύμβολο συνοχής, είναι δείκτης

συλλογικής ομοιότητας και διαφοράς, αλλά και ο καμβάς πάνω στον οποίο θααναπτυχθεί ο καθορισμός της ταυτότητας. (π.χ. η κοσμητική χειρουργική – tatoo –piershing).

Β. Το σύστημα των αλληλοδράσεων:

* Ο καθορισμός της ταυτότητας είναι μια διαδικασία (και όχι στιγμιαίο και άπαξ

γεγονός). Η ταυτότητα αντλεί την ισχύ της από την αναγνώριση των άλλων.Αναγνώριση που λαμβάνει χώρα μέσα στις διαδράσεις.

* Goffman: παρουσίαση του εαυτού (θεατρική μεταφορά στον καθορισμό της

ταυτότητας). Έλεγχος των μηνυμάτων που στέλνουμε στους άλλους (στρατηγικέςδιαχείρισης των εντυπώσεων) – δεν μπορούμε να ελέγξουμε απολύτως για δύολόγους: (α) δεν μπορούμε να διασφαλίσουμε τον τρόπο πρόσληψης και ερμηνείαςτων μηνυμάτων από τους άλλους, (β) υπάρχουν λανθάνουσες πτυχές του νοήματος.

Γ. Το σύστημα των θεσμών

* Μαρξ : τάξη καθ΄ αυτήν (λόγω της τοποθετήσεως των μελών βάσει κριτηρίων που

θέτει ο εξωτερικός παρατηρητής) – τάξη δι εαυτήν (κοινή συνείδηση των μελώντης ομάδας ότι μοιράζονται μια κοινή κατάσταση και προσδιορίζουν τον εαυτό τουςως μέλη μιας συλλογικότητας). Αντιστοίχως : κατηγορία (συλλογικότητα πουπροσδιορίζεται από άλλους) =/= ομάδα (συλλογικότητα που προσδιορίζει τονεαυτό της).

* η διάκριση των ομάδων και ο καθορισμός τους είναι ζήτημα πολιτικό (δύναμης) για την αναγνώριση, της διατήρησης ή της μεταβολής της ταυτότητας (υπεράσπισηή εναντίωση). {Για άλλη μια φορά υπενθυμίζεται ότι οι ταυτότητες (εθνοτικές καιάλλες) είναι ρευστά μορφώματα εξαρτημένα από τα πλαίσια και τις διαδικασίεςδιαπραγμάτευσης).

* Η συλλογική ταυτότητα συγκροτείται και συμβολικά ή και φαντασιακά.

Προϋποθέτει πάντοτε την ετερότητα («τους άλλους»).

* Barth (1969): Διαφοροποίηση μεταξύ ονομαστικής (ονομασία) και πραγματικής

(εμπειρία) ταυτότητας.

* Άνθρωποι μπορεί να μοιράζονται μια ονομαστική ταυτότητα χωρίς να σημαίνει

αυτό κάτι σημαντικό, αφού η ταυτότητα αυτή σημαίνει πολύ διαφορετικά πράγματα– πράττουν και βιώνουν με διαφορετικό τρόπο.

* Επίσης η ονομασία μπορεί να παραμένει η ίδια αλλά το περιεχόμενο να αλλάζει

στο πέρασμα του χρόνου. Ή το αντίστροφο: η εμπειρία να παραμένει σχετικάσταθερή αλλά να αλλάζει η ονομασία.

* Η μετατροπή μιας κατηγορίας σε ομάδα προϋποθέτει διαδικασία πολιτικής

κινητοποίησης.

* Η κατηγοριοποίηση των ανθρώπων από τους κρατικούς φορείς μπορεί να

προκαλέσει αντιστάσεις ή να έχει αντανάκλαση στις συνθήκες διαβίωσης και τηνποιότητα ζωής.

Η συγκρότηση της ταυτότητας ως εσωτερικός διάλογος. George Herbert Mead.

Πραγματισμός

Η πραγματικότητα δεν υφίσταται "εκεί έξω". Υπάρχει μόνο στο βαθμό που οι

άνθρωποι ερμηνεύουν τα γεγονότα που συμβαίνουν σ΄ αυτόν και παρεμβαίνουνστον κόσμο με την πράξη τους.

Τόσο ο εαυτός όσο και ο κόσμος δεν αποτελούν στατικές οντότητες, αλλά

δυναμικές διαδικασίες όπου η μια συνδιαμορφώνει την άλλη. Οι άνθρωποιμορφοποιούνται κοινωνικά αλλά επενεργούν στην κοινωνική πραγματικότητα καιτην αλλάζουν.

Οι άνθρωποι είναι δρώντα υποκείμενα που έχουν την ικανότητα να ερμηνεύουν

τον κόσμο και δρούν στη βάση αυτών των ερμηνειών.

George Herbert Mead (1863-1931)

Βιογραφικά στοιχεία.

Γεννήθηκε στη Μασαχουσέτη. Τελείωσε θεολογικό σχολείο. Μετά την αποτυχία τουνα εργαστεί ως δάσκαλος εγγράφηκε στο Τμήμα Φιλοσοφίας του Harvard καιπαράλληλα κέρδιζε χρήματα ως ιδιωτικός δάσκαλος των παιδιών του πραγματιστήφιλοσόφου William James. Συνέχισε τις σπουδές του στη Γερμανία, όπου ήρθε σεεπαφή με τις εργασίες του ψυχολόγου Wilhelm Wundt. Στα 1894 παίρνει έδρα στοπανεπιστήμιο του Σικάγο μαζί με το φίλο και συνεργάτη του John Dewey.

Το βιβλίο του «Νους, εαυτός και κοινωνία» αποτελεί τη συστηματοποίηση και

έκδοση των διαλέξεών του από το μαθητή του Charles Morris στα 1934.

Η θεωρία του Mead συστηματοποιήθηκε από τον Herbert Blumer και έγινε

γνωστή ως «θεωρία της συμβολικής διάδρασης» κυρίως κατά τη δεκαετία του ’60ως αντίδραση στην θεωρία του Πάρσονς.

Συμβολική διάδραση (αντίδραση στην ορθολογική και την κανονιστική διάσταση

της δράσης) Αξίες και κανόνες σημαντικοί στο βαθμό που

συγκεκριμενοποιούνται, εξειδικεύονται και ερμηνεύονται από τα άτομα σεσυγκεκριμένες καταστάσεις δράσης (εξαρτώνται από την ερμηνεία).

Ορισμός της συμβολικής διάδρασης:

Διάδραση: κοινωνική δράση αμοιβαία προσανατολισμένη μεταξύ δύο ατόμων.

Συμβολική: κοινωνική δράση που διαμεσολαβείται μέσω συμβόλων.

Η ανθρώπινη πράξη δεν αποτελεί αντίδραση σε εξωτερικά ερεθίσματα αλλά

δράση κατόπιν ερμηνείας και ορισμού των πράξεων των άλλων. Απάντηση όχιστην πράξη αλλά στο νόημα που αποδίδουν τα άτομα στις πράξεις αυτές.

Η ανθρώπινη δράση διαμεσολαβείται από σύμβολα, βάσει των οποίων

ερμηνεύεται το νόημα των πράξεων του άλλου.

«Κ«Κοινωνικόςς συμπεριφορισμόςς».

Ο ίδιος ο Mead ονόμαζε τη θεωρία του ως «κοινωνικό συμπεριφορισμό».

Διαφοροποιούταν από την κυρίαρχη ψυχολογική θεωρία του συμπεριφορισμού

του John Watson.

Και ο Mead αντιλαμβανόταν τον άνθρωπο ως βιολογικό ον που αντιδρά στο

περιβάλλον του. Για τον λόγο αυτό έδινε αξία στην παρατήρηση τηςσυμπεριφοράς.

Διαφοροποιούταν όμως από τον μπηχεϋβιορισμό, διότι ο τελευταίος εξηγούσε τη

συμπεριφορά άμεσα από τα εξωτερικά ερεθίσματα χωρίς να ενδιαφέρεται για τοτι συμβαίνει σε εκείνο το «μαύρο κουτί» (νόηση, ψυχή), που μεσολαβεί μεταξύερεθίσματος και αντίδρασης. Σύμφωνα με τον μπηχεϋβιορισμό κάθε θεώρηση γιααυτό το «μαύρο κουτί» δεν στηρίζεται σε δεδομένα που δύνανται ναπαρατηρηθούν και ως εκ τούτου δεν είναι επιστημονική.

Ο Μead θεωρούσε πως οι νοητικές διεργασίες είναι πολύ σημαντικές για την

εξήγηση της δράσης. Μ΄ αυτό τον τρόπο εξασφαλίζει ένα περιθώριο ελευθερίαςστο άτομο. Ενώ ο συμπεριφορισμός το εμφανίζει παθητικό αποδέκτη τωνεπιταγών του περιβάλλοντος, ο Mead θέτει στο επίκεντρο το ενεργητικά δρων καισκεπτόμενο υποκείμενο.

Για τον Mead ο άνθρωπος έρχεται σε μια δρώσα αντιπαράθεση με τον κόσμο του

και αυτό οφείλεται σε μια ειδική ανθρώπινη ικανότητα που την ονομάζει νου(mind). Αυτή συνίσταται στο να δημιουργεί και να χρησιμοποιεί σημαντικάσύμβολα (significant symbols). Η ικανότητα αυτή, που διευθύνει τη δράση,παράγεται σε κοινωνικές διαδικασίες και επιβεβαιώνεται συνεχώς σε κοινωνικέςδιαδικασίες.

Σημαντικά σύμβολα είναι αντικείμενα, χειρονομίες ή φωνήματα τα οποία

χρησιμοποιούν οι άνθρωποι για να δηλώσουν κάτι στους άλλους ή νααναπαραστήσουν κάτι.

Από την άλλη ο Mead παίρνει απόσταση από την ψυχανάλυση διότι από τη μια

είναι θεωρησιακού τύπου (speculative – δεν μπορεί να στηριχθεί σε εμπειρικά καιπαρατηρήσιμα δεδομένα), ενώ από την άλλη περιορίζει τα περιθώρια ελευθερίαςτου ατόμου στο βαθμό που το θεωρεί καθορισμένο από ασυνείδητες ψυχικέςδιαδικασίες, οι οποίες έχουν λάβει χώρα κατά πρώιμη παιδική ηλικία.

Όταν ο Mead αναφέρεται σε έννοιες όπως συνείδηση και εμπειρία, τις συνδέει

πάντα με αντικειμενικά παρατηρήσιμες συμπεριφορές που διαδραματίζονται σεσυγκεκριμένες κοινωνικές καταστάσεις και όχι σε έναν εσωτερικό υποκειμενικόκόσμο.

Σήματα, χειρονομίες και σημαντικά σύμβολα.

Η προσωπικότητα και η κοινωνική δράση παράγονται μέσω συμβόλων, που

έχουν αποκτηθεί κατά τη διαδικασία της κοινωνικοποίησης και επικυρώνονται ήμεταβάλλονται κατά τη διαδικασία της διάδρασης των δρώντων.

Ο άνθρωπος καθιστά οικείο τον κόσμο του μέσω συμβολικών σημασιών. Αυτό

τον διαφοροποιεί από τα ζώα που αντιδρούν στο περιβάλλον τους ενστικτωδώς.Πίσω από την ιδέα αυτή κρύβεται μια ανθρωπολογική θεωρία της επικοινωνίαςμε την οποία εξηγεί την ανθρώπινη κοινωνικότητα.

Διαφοροποίηση μεταξύ σημάτων, χειρονομιών και συμβόλων.

Τα απλούστερα σήματα είναι ερεθίσματα των αισθητηριακών μας οργάνων που

επιφέρουν μια ενστικτώδη αντίδραση. (π.χ. η βροντή) Οι αντιδράσεις αυτές είναιανεξάρτητες από τις κοινωνικές σχέσεις.

Υπάρχουν σήματα που εκδηλώνονται μέσω της συμπεριφοράς. (χειρονομίες). Το

παράδειγμα δυο σκύλων που μαλώνουν: η συμπεριφορά του κάθε σκύλουεμπεριέχει το ερέθισμα για την αντίδραση του άλλου.

Οι χειρονομίες προκαλούν συγκεκριμένες αντιδράσεις που αποτελούν με τη σειρά

τους ερεθίσματα για νέα αντίδραση χωρίς να μεσολαβεί μια νοητική διεργασία.

Αυτό συμβαίνει και με τα ζώα. Η διαφορά με τους ανθρώπους είναι πως στα ζώα

η αντίδραση είναι αυτόματη, δεν μπορούν δηλαδή να επιλέξουν μεταξύ πιθανώναντιδράσεων ή να αναστείλουν την αντίδρασή τους. Οι άνθρωποι έχουν τηδυνατότητα να ερμηνεύσουν τις χειρονομίες. Αυτό γίνεται επειδή διαθέτουννόηση και ως εκ τούτου μπορούν να προσεγγίσουν τη χειρονομία αφαιρετικά καινα δουν το νόημα που εκφράζεται σ΄ αυτήν. Προσφεύγουν δε στις προηγούμενεςεμπειρίες τους. Η γενίκευση του νοήματος μιας κατάστασης ή δράσης και ηεπίδοση σ΄ αυτό μιας έννοιας ονομάζεται σύμβολο.

Όταν χρησιμοποιούμε ένα σύμβολο τότε παραπέμπουμε στο νόημα ενός

πράγματος. Τα σύμβολα παραπέμπουν πέρα και έξω από τη συγκεκριμένηκατάσταση και έχουν ένα γενικό νόημα.

Τα σύμβολα είναι κοινωνικά προσδιορισμένα και γι΄ αυτό διαφέρουν από

κουλτούρα σε κουλτούρα.

Η διαδικασία της ερμηνείας θέλει χρόνο. Για αυτό το λόγο ο άνθρωπος

αναστέλλει προσωρινά την αντίδραση και συλλογιέται περισσότερες σημασίεςκαι επιλέγει από περισσότερες αντιδράσεις. Αυτό εμπεριέχει και μιαδιακινδύνευση διότι η επιλογή της μη προσήκουσας σημασίας μπορεί ναδυσχεράνει την επικοινωνία.

Τι είναι αυτό όμως που εγγυάται την επικοινωνία αφού καθένας μπορεί να

κατανοήσει διαφορετικά μια κατάσταση; το ότι οι άνθρωποι βρίσκονται σε θέσηνα κατασκευάσουν σημαντικά σύμβολα. Σημαντικό σύμβολο είναι ένα σήμα ήσυμβολική χειρονομία, που εγείρει την ίδια αντίληψη για τη σημασία πουκρύβεται πίσω του και γι αυτό προκαλεί την ίδια αντίδραση.

Η γλώσσα είναι για τον Mead ένα σύστημα σημαντικών συμβόλων. Η απαρχή της

γλώσσας είναι ηχητικές χειρονομίες (ήχοι ή λέξεις) που δημιουργούν συσχετίσεις.

Η γλώσσα είναι η πιο εξελιγμένη μορφή επικοινωνίας.

Στη γλώσσα έχουν αποθηκευτεί οι συλλογικές εμπειρίες μιας κοινωνίας. Είναι

φορέας διυποκειμενικά διαθέσιμης γνώσης και μας παρέχει ερμηνείες τωνκαταστάσεων.

Η γλώσσα ξεπερνάει το εδώ και τώρα και μπορεί να αναπαραστήσει φαινόμενα

που δεν έχουν σχέση με το χρόνο και το χώρο.

Από την άλλη μπορεί να «αντικειμενοποιήσει» υποκειμενικές εμπειρίες και

νοήματα.

Μέσα από τη γλώσσα μπορούμε να φανταστούμε εμπειρίες που δεν έχουμε ζήσει

ποτέ.

Η σκέψη μπορεί να υπάρχει μόνο μέσα από σημαντικά σύμβολα, και αποτελεί τη

συνομιλία με τον εαυτό μας με τη βοήθεια αυτών των συμβόλων.

Η ανάληψη ρόλου

Η γλώσσα μας παρέχει τη δυνατότητα να θεωρούμε τη δράση του άλλου

προσδοκώμενη. Επειδή χρησιμοποιούμε το ίδιο σύστημα σημαντικών συμβόλων(γλώσσα) μπορώ να σε καταλάβω και να επικοινωνήσω μαζί σου. Μπορώ ακόμηνα μπω στη θέση σου.

Στο βαθμό που εγώ και ο άλλος χρησιμοποιούμε τα ίδια σύμβολα, μπορεί ο ένας

να προσδοκά την αντίδραση του άλλου και γνωρίζουν και οι δύο πώς και άλλοιμπορούν. Το εγώ μετατίθεται στον ρόλο του άλλου, και ο άλλος στο ρόλο τουεγώ. Την ικανότητα αυτή να σκέφτομαι από τη θέση του άλλου την ονομάζει οMead «ανάληψη ρόλου».

Νους (Mind)

Νους = η δυνατότητα του ανθρώπου να χρησιμοποιεί σύμβολα στη δράση του.

Να λαμβάνει μέρος στην ίδια του την επικοινωνία με τους άλλους. Ναυποδεικνύει στον εαυτό του την αντίδραση που μπορεί να προκαλέσει ηχειρονομία του σε άλλους και ως εκ τούτου να ελέγξει την αντίδραση αυτή. Ναφαντάζεται τη συμπεριφορά των άλλων, να αναμένει την προσδοκώμενησυμπεριφορά και να κατευθύνει ανάλογα τη δική του δράση.

Ταυτότητα – να βλέπω τον εαυτό μου με τα μάτια των άλλων.

Η ανάληψη ρόλου σχετίζεται και με την παραγωγή ταυτότητας.

Το υποκείμενο συνειδητοποιεί την ταυτότητά του, όταν βλέπει τον εαυτό του με

τα μάτια του άλλου.

Όταν ένα υποκείμενο λέει κάτι σε κάποιον άλλο, το λέει πρώτα στον εαυτό του.

Η επικοινωνία με τον άλλο είναι επικοινωνία και με τον ίδιο τον εαυτό.

Η αυτοσυνείδηση είναι μια διαδικασία κατά την οποία το άτομο καθίσταται

αντικείμενο της δικής του αντίληψης / θεώρησης. Μέσω της εσωτερικήςεπικοινωνίας, του εσωτερικού διαλόγου, θεματοποιείται το ίδιο το άτομο. Είναιταυτόχρονα υποκείμενο της δράσης αλλά και αντικείμενό της. Γίνεταιαντικείμενο παρατήρησης από την οπτική των άλλων και ως αντίδραση σ΄ αυτήντην οπτική των άλλων. Αυτή η ικανότητα του ανθρώπου είναι η προϋπόθεσηγια το σχηματισμό της ταυτότητας.

Μπορεί να αναστοχάζεται, να παίρνει απόσταση από τις πράξεις του να τις

σκέφτεται και να τις σχεδιάζει. Να συζητάει με τον εαυτό του, να τονπαρακολουθεί, να θέτει στόχους. Μπορεί να αποτελεί αντικείμενο των δικών τουπράξεων.

Όμως ο άνθρωπος αντιμετωπίζει και διαχειρίζεται τον κόσμο μέσω αυτού του

μηχανισμού, μπορεί δηλαδή να πράττει προς τον εαυτό του: ο άνθρωποςεπισημαίνει στον εαυτό του αντικείμενα από το περιβάλλον του και καθοδηγεί τηδράση του σύμφωνα με αυτές τις επισημάνσεις. (Ο άνθρωπος αποκτά συνείδησητινός μέσω της επισήμανσης – ενός εσωτερικού διαλόγου).

Επισήμανση = ξεχωρίζω κάτι από το σωρό και του δίνω νόημα.

Το νόημα δεν βρίσκεται στα αντικείμενα του κόσμου ή στην πράξη του άλλου αλλά

στη δική μας επισήμανση.

Ατομικό και ομαδικό παιχνίδι.

Για το σχηματισμό ταυτότητας σημαντικό ρόλο παίζει το παιχνίδι κατά την

παιδική ηλικία.

Play (ατομικό παιχνίδι): Η διαδικασία αυτή ξεκινά κατά την παιδική ηλικία,

όπου το παιδί μαθαίνει παιχνίδια με το να μιμείται (αναλαμβάνει με τη φαντασίατου τους ρόλους) σημαντικούς εκπροσώπους της κοινωνίας («σημαντικούςάλλους»). Εδώ το παιδί μιμείται διαφορετικά πρόσωπα το ένα μετά το άλλο. Αναπτύσσειένα φανταστικό διάλογο με άλλους, των οποίων το ρόλο αναλαμβάνει το ίδιο. Μ΄αυτό τον τρόπο μαθαίνει να εισχωρεί σε άλλους ρόλους. Αλλά ταυτόχρονααποκτά την αίσθηση και του δικού του ρόλου στο βαθμό που διαπιστώνει τιςαντιδράσεις των άλλων προς τη συμπεριφορά του. Αποκρυσταλλώνει επίσης τιςδικές του τις αντιδράσεις πάνω στη συμπεριφορά των άλλων.

Με την υποκειμενική προσοικείωση της ταυτότητας μέσα από τον

αντικατοπτρισμό και την επεξεργασία των στάσεων των άλλων το παιδί δεμαθαίνει μόνο τους ρόλους και τις στάσεις των άλλων αλλά προσοικειώνεται καιτον κόσμο τους.

Στο ατομικό παιχνίδι το παιδί παραμένει στον οικείο του χώρο διότι

προσανατολίζεται προς κοντινούς του «σημαντικούς άλλους». Επίσης μπορεί ναδιακόπτει το παιχνίδι όταν το θελήσει.

Αντιθέτως στο «οργανωμένο ομαδικό παιχνίδι» (game) μαθαίνει τον

οργανωμένο ρόλο: δεν προσανατολίζεται πια μόνο σε ένα ρόλο ή ένα πρόσωποαναφοράς αλλά σε μια σειρά ρόλων που πρέπει να συντονίσει. (π.χ. ο παίκτης τουποδοσφαίρου). Στο οργανωμένο παιχνίδι η διαφορά έγκειται:

Α) στο ότι το παιδί πρέπει να ταυτιστεί με έναν ομαδικό σκοπό. Β) ενώ στο ατομικό παιχνίδι αναλαμβάνει μεμονωμένους ρόλους τον έναν μετά τον

άλλο – στο ομαδικό παιχνίδι αντιπαρατίθεται ταυτόχρονα με πολλούς ρόλους, πουπαίζουν οι άλλοι.

Γ) μαθαίνει πως η δράση του εξαρτάται από τη δράση των άλλων αλλά και τηνεπηρεάζει. Και αυτό το μαθαίνει αναλαμβάνοντας το ρόλο των άλλων.

Το επόμενο βήμα είναι να μάθει να λειτουργεί αφαιρετικά σαν να απευθύνεται σε

κάθε σημαντικό άλλο που θα βρισκόταν στην ίδια θέση. Τότε μιλάμε για τονγενικευμένο σημαντικό άλλο (generalized significant other) = κοινωνικάδιαθέσιμη και αποδεκτή εικόνα για ένα συγκεκριμένο ρόλο. Μέσα από τις

ταυτίσεις με τον «γενικευμένο σημαντικό άλλο» μαθαίνει κανείς καιεσωτερικεύει τις αξίες και τα πρότυπα δράσης της κοινωνίας.

Η κοινωνικοποίηση του παιδιού συνεχίζεται με την εκμάθηση υιοθέτησης της

οπτικής όχι μόνο συγκεκριμένων ανθρώπων αλλά και συλλογικοτήτων ήοργανώσεων. Και τότε μπορεί να διαπιστώσει πως η δράση του δεν είναιελεύθερη και αυτόνομη αλλά σχετίζεται με τις ανάγκες, τις απαιτήσεις τηςκοινότητας, της οικογένειας, του νόμου, της εταιρείας κτλ.

Το παιχνίδι και στις δύο του μορφές αποτελεί για τον Mead έναν τρόπο με τον

οποίο το παιδί βιώνει και μαθαίνει τον κοινωνικό έλεγχο αλλά και μια διττήδιαδικασία μέσα από την οποία αποκτά αυτοσυνείδηση (εαυτό - self).

Εαυτός: η σχέση του «εγώ» προς το «εμένα».

Ο Mead θεωρεί πως ο εαυτός αποτελείται από δύο σφαίρες από το “I” (εγώ) και

το “me” (εμένα). Το «εμένα» αντιπροσωπεύει τις εσωτερικευμένες αντιλήψειςτων άλλων. (δυνάμεις συμμόρφωσης και ελέγχου). Είναι η έκφραση εκείνου πουοι άλλοι προσδοκούν από εμένα. Η γένεση του εμένα συνδέεται με τη διαρκώςαυξανόμενη ικανότητα ανάληψης ρόλου τόσο του «εξειδικευμένου» γενικούάλλου (πατέρας, μητέρα, δάσκαλος κτλ.) όσο και του γενικευμένου σημαντικούάλλου (γενικοί κανόνες).

Το «εγώ» αντίθετα είναι η απάντηση του οργανισμού στις προσδοκίες αυτές. Το

εγώ δίνει την αίσθηση της πρωτοβουλίας και της ελευθερίας. (το παρορμητικόεγώ).

Το «εγώ» είναι προ-κοινωνικό και ασυνείδητο. Είναι ο χώρος των αυθορμήτων

παρορμήσεων και επιθυμιών, νοητικών και σωματικών (όνειρο, φαντασία,αυθόρμητη ενέργεια). Μοιάζει με το φροϋδικό «αυτό».

Ο εαυτός είναι η σχέση του εγώ προς το εμένα. (κοινωνικός προσδιορισμός +

ατομική ελευθερία). Επειδή όμως υπάρχουν πολλά «εμένα», ενεργοποιείται ηαναστοχαστική συνείδηση και συνθέτει μια ενιαία αυτοεικόνα. Μόνο έτσιπροκύπτει ο εαυτός.

Μια συγκεκριμένη συμπεριφορά είναι πάντα το «απόσταγμα» της σχέσης του

«εγώ» προς το «εμένα».

Διαφορά προς τη θεωρία των ρόλων: ενώ ο Mead δέχεται τον κοινωνικό

προσδιορισμό του εαυτού («εμένα») αφήνει και ένα περιθώριο αυτενέργειας και

πρωτοβουλίας («εγώ»). Το υποκείμενο δεν προσαρμόζεται απλώς σε κανόνες καιαξίες. Καλείται διαρκώς να ερμηνεύει ενεργά τις προσδοκίες, που οι άλλοιαπευθύνουν προς το ίδιο και τη συμπεριφορά του

Η δραματουργική επιτέλεση της ταυτότητας:Erving Goffman

Βιογραφικά στοιχεία Erving Goffman

Γεννήθηκε στον Καναδά το 1922.

Σπούδασε κοινωνιολογία και ανθρωπολογία στο Πανεπιστήμιο του Τορόντο.

Στα 1945 έρχεται για μεταπτυχιακές σπουδές στο Σικάγο.

Μετά τις σπουδές του εργάζεται στο Πανεπιστήμιο του Edinburgh (1949-

1951).

1953 υποβάλει τη διδακτορική του διατριβή.

Το 1961 γίνεται Καθηγητής στο Berkeley, το 1967 στο Harvard και το 1968

στην Πεννσυλβάνια.

Πέθανε το 1982.

Κεντρικό αντικείμενο μελέτης στα έργα του Goffman = κοινωνική διάδραση

ή η πρόσωπο με πρόσωπο επικοινωνία κατά τις μικροσκοπικές διαδικασίεςτης καθημερινής κοινωνικής ζωής.

Τα άτομα συμμετέχουν στα συστήματα των διαδράσεων, ενώ ταυτόχρονα

διαπραγματεύονται την ταυτότητά τους –

παρουσιάζουν μια εικόνα του εαυτού προς αποδοχή από τους άλλους.

Σε ό,τι αφορά την ταυτότητα: πώς κατασκευάζεται, παρουσιάζεται και

διατηρείται μια κοινωνικά αποδεκτή ταυτότητα.

Στο κείμενό του «Η παρουσίαση του εαυτού στην καθημερινή ζωή» (1956)

δανείζεται τη θεατρική μεταφορά και αναφέρεται σε τεχνικές παρουσίασηςτου εαυτού (π.χ διαχείριση των εντυπώσεων) αλλά και σε χωρικές περιοχές(προσκήνιο – παρασκήνιο) που επιτελείται αυτή.

Στα μεταγενέστερα κείμενά του Άσυλα (1961) και Στίγμα (1963)

πραγματεύεται περιπτώσεις κατά τις οποίες τα άτομα στερούνται τηδυνατότητα αυτή είτε διότι εισέρχονται σε θεσμικά πλαίσια που τουςεπιβάλλουν έναν ιδρυματικό εαυτό (Άσυλα), είτε αμφισβητείται ηδυνατότητά τους να ανταποκριθούν σε ευρέως αποδεκτά γνωρίσματαταυτότητας (Στίγμα).

Ο καθορισμός της ατομικής ταυτότητας εξαρτάται:

(α) από τις διαδράσεις: Δεν είναι σταθερό γνώρισμα, ένας ατομικός πυρήνας

που προϋπάρχει και απλώς εκφράζεται στις κοινωνικές διαδράσεις, αλλάδιαμορφώνεται και επικυρώνεται σε συνθήκες δημόσιας ερμηνείας ενόςρόλου σε συγκεκριμένες διαδράσεις – η συγκρότηση του εαυτού λαμβάνειχώρα μέσα στην κοινωνική διάδραση.

(β) από την ικανότητα των ατόμων να παρουσιάζουν τον εαυτό τους, καθώς

και από τις δεξιότητες και τους κοινωνικούς πόρους που αυτό προϋποθέτει.Σημαντική διαδικασία ως προς αυτό είναι η διαχείριση εντυπώσεων. Στοσημείο αυτό ο Goffman αποδίδει στη διαδικασία συγκρότησης τηςταυτότητας έναν ενεργητικό χαρακτήρα και διαφυλάσσει έναν – έστω καιπεριορισμένο - βαθμό ελευθερίας στο υποκείμενο. [Στα Άσυλα τα άτομα στερούνται ιδιωτικού χώρου και προσωπικών μέσωνγια την κατασκευή, παρουσίαση και διατήρηση ενός εαυτού (περιστολή τουεαυτού – επιβολή ενός ιδρυματικού εαυτού). Στο Στίγμα η απαξιωτική θέσηοφείλεται στην αδυναμία των στιγματισμένων να ανταποκριθούν σε ευρέωςαποδεκτά γνωρίσματα ταυτότητας].

(γ) από την αποδοχή και την αναγνώριση των Άλλων. Η αποδοχή αυτή

σχετίζεται με τα κοινωνικώς αποδεκτά κανονιστικά πλαίσια. Υπάρχουν,δηλαδή, περιορισμοί ως προς το είδος του εαυτού που αναμένεται να επιλέξειτο άτομο ανάλογα με την κοινωνική θέση, το ρόλο και τις προσδοκίες πουαπορρέουν από αυτόν, αλλά και το είδος των διαπροσωπικών σχέσεων πουεμπλέκεται. Στο σημείο αυτό ο Goffman τονίζει τον κοινωνικό προσδιορισμόστη διαδικασία συγκρότησης της ταυτότητας.

Η παρουσίαση του εαυτού στην καθημερινή ζωή (1959): Η δραματουργία της καθημερινής ζωής.

Κεντρική θεματική: πώς εκθέτει το άτομο στις καθημερινές καταστάσεις τον

εαυτό του και τη δραστηριότητά του στους άλλους· με ποια μέσαδιαχειρίζεται τις εντυπώσεις που σχηματίζουν οι άλλοι για αυτό.

Μεταφορά: Θέατρο – Δραματουργικές τεχνικές.

Η κοινωνική ζωή μοιάζει με παραστάσεις, στις οποίες καθένας οφείλει να

ερμηνεύσει το αντίστοιχο ρόλο του σε διάφορες σκηνές. Η παρουσίαση τουεαυτού περιλαμβάνει τεχνικές. Φοράμε προσωπεία (μάσκες). Επιλέγουμε ταπροσωπεία που φοράμε όχι τυχαία, αλλά εκείνα που μας εμφανίζουν, όπωςθέλουμε να είμαστε και όπως οφείλουμε να είμαστε στις συγκεκριμένεςκαταστάσεις.

Κατά την διάδρασή του με τους Άλλους το υποκείμενο προσπαθεί να

δημιουργήσει στους Άλλους εκείνες τις εντυπώσεις που αρμόζουν με το ρόλοτου ή την επιθυμητή για το ίδιο αυτοεικόνα και να τους αναγκάσει να τουσυμπεριφερθούν με βάση αυτές τις εντυπώσεις. Τη διαδικασία αυτή τηνονομάζει ο E. Gofmann «διαχείριση των εντυπώσεων». Η «τέχνη τηςδιαχείρισης εντυπώσεων» περιλαμβάνει την ικανότητα αποστολήςσυγκεκριμένων ταυτοτήτων στους Άλλους και την προσπάθεια επιρροής τηςπρόσληψής τους. Η διαχείριση εντυπώσεων περιλαμβάνει δραματουργικέςτεχνικές, εξιδανίκευση (ταύτιση με συλλογικά καθορισμένους ρόλους),έλεγχο εκφράσεων, παραποίηση, παραπλάνηση.

Οι «παίκτες» μεταβιβάζουν ωστόσο κατά τις «παραστάσεις» τους όχι μόνο τα

μηνύματα που προτίθενται, αλλά παρέχουν και άλλα στοιχεία για τον εαυτότους. Αυτές οι «αστοχίες» ενδιαφέρουν ιδιαίτερα τον Goffman.

Η γνώση μας για τους άλλους είναι πάντοτε ατελής: δεν μπορούμε ποτέ να

σχετιστούμε με τους Άλλους στη βάση της άσπιλης ατομικότητάς τους, αλλάμόνο μέσα από τη λογική της αλληλεπίδρασης που περιλαμβάνει από τηνπλευρά μου διαδικασίες τυποποίησης και κατηγοριοποίησης και από τηνπλευρά τους τη διαδικασία της διαχείρισης των εντυπώσεων.

Πώς επιτυγχανεται η διαχείριση εντυπωσεων και η αποφυγήαπροσδόκητων δράσεων που μπορεί να πλήξουν την παρουσιαζομενηεικόνα:

δημιουργία εσω-ομαδικής αφοσίωσης.

συχνή αλλαγή ακροατηρίων, ώστε να μην δίνεται η δυνατότητα στα μέλη

τους να γνωρίσουν καλά τον εκτελεστή του ρόλου.

Δραματουργική αυτοπειθαρχία (έλεγχος τόνου φωνής, εκφράσεων του

προσώπου, αυτοέλεγχος).

δραματουργική προετοιμασία: εναλλακτικά σενάρια για περιπτώσεις

έκτακτης ανάγκης, επιλογή ευμενώς διατεθειμένων ακροατηρίων, σύντομεςεμφανίσεις, να μην επιτρέπει πρόσβαση σε προσωπικές πληροφορίες.

Και το ακροατήριο πολύ συχνά έχει συμφέρον να είναι επιτυχής η παράσταση

και για αυτό ενεργεί με τον κατάλληλο τρόπο (επίδειξη ενδιαφέροντος,παράβλεψη λαθών, αβρότητα σε αρχαρίους).

Πρόσθιες και οπίσθιες περιοχές – Σκηνή και παρασκήνιο.

Με βάση το δραματουργικό πρότυπο ο E. Gofmann χωρίζει την κοινωνική

ζωή σε δύο περιοχές, τις πρόσθιες και τις οπίσθιες περιοχές. Οι πρώτεςαντιστοιχούν στη σκηνή και οι δεύτερες στο παρασκήνιο.

Οι πρόσθιες περιοχές είναι εκείνες των συναντήσεων όπου το άτομο

ερμηνεύει έναν τυπικό ρόλο. Εδώ επιβάλλεται συχνά τη συνεργασία αλλά καιη απόκρυψη ενοχλητικών στοιχείων (π.χ. η συνεργασία σε μια σύσκεψηατόμων που δε συμπαθιούνται μεταξύ τους). Στο προσκήνιο απαιτείταιδουλειά τόσο από τον ερμηνευτή, όσο και από το κοινό (συνέργεια).Αλληλοδραστική υποστήριξη («μην κάνεις ό,τι δεν θέλεις να σου κάνουν»).

Οι οπίσθιες περιοχές είναι τα παρασκήνια στα οποία είτε το άτομο

συγκεντρώνει τις δυνάμεις του να βγει στη σκηνή και να ερμηνεύσει το ρόλοτου, είτε είναι ο χώρος που αποτραβιέται μετά την εκτέλεση του ρόλου. Εκείοι άνθρωποι χαλαρώνουν, εκφράζουν τα συναισθήματά τους ελεύθερα,κάνουν πράγματα που δεν τους επιτρέπεται ενόσω εκτελούν το ρόλο τους.Στο παρασκήνιο : δοκιμές δημόσιας παρουσίασης μιας ταυτότητας.

Προσωπικός χώρος.

Κάθε άνθρωπος διατηρεί έναν συγκεκριμένο προσωπικό χώρο στις διαδράσεις

του με τους άλλους. Ως προσωπικός χώρος κατανοείται μια απόστασηασφαλείας που διατηρεί κανείς στις επαφές του. Η παραβίαση αυτής τηςαπόστασης δεν είναι ανεκτή και όταν γίνεται μπορεί να εκληφθεί ως απρέπειαή ως απειλή. Ως προς τον ορισμό του προσωπικού χώρου παρατηρούνταιδιαφορές από κοινωνία σε κοινωνία. Ο προσωπικός χώρος διαφοροποιείταικαι ανάλογα με το είδος της συνάντησης και το είδος των σχέσεων αυτών πουσυμμετέχουν (οικειότητα, προσωπικές σχέσεις, τυπικές περιστάσεις). Ηπαραβίαση της ζώνης του προσωπικού χώρου μπορεί να οδηγήσει σε κινήσειςανακατάληψης του χώρου (π.χ. με το βλέμμα ή και με βίαιη απώθηση).

«Στίγμα. Σημειώσεις για τη διαχείριση της φθαρμένης ταυτότητας» (1963).

Μελετά τους τρόπους με τους οποίους στιγματισμένα άτομα προσπαθούν να

ελέγξουν απαξιωτικές γι΄ αυτά πληροφορίες, φροντίζοντας να τιςσυγκαλύψουν ή να τις αποσιωπήσουν. Στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος οι«μεικτές διαδράσεις», οι διαδράσεις στιγματισμένων με «φυσιολογικούς».

Στίγμα = Η αντίφαση (χάσμα) μεταξύ της «δυνητικής κοινωνικής

ταυτότητας» (αξιώσεις που εγείρονται έναντι ενός ατόμου βάσειγνωρισμάτων που εκλαμβάνονται επιπόλαια ως ενδείξεις αδυναμίαςανταπόκρισης σε ισχύουσες κοινωνικές προσδοκίες και προβλέψεις) και της«πραγματικής κοινωνικής τους ταυτότητας» (αυτά που πραγματικά μπορούννα κάνουν). Στίγμα = ενδείξεις που αποτελούν απειλή, που μπορούν δηλαδήνα απειλήσουν την τάξη μιας διάδρασης.

Οι στιγματισμένοι φέρονται να αδυνατούν να ανταποκριθούν στα δεδομένα

και προβλέψιμα στοιχεία της καθημερινής ζωής και τα κανονιστικά πρότυπαπου την διέπουν. Ατέλειες σωματικές, χαρακτήρα ή συνυφασμένες με τηφυλή, το φύλο, τη θρησκεία, την εθνότητα, εκλαμβάνονται ως ενδείξειςαδυναμίας συμμόρφωσης στα κανονιστικά πρότυπα περί ταυτότητας και ωςαπειλή των κανόνων που ρυθμίζουν με εύτακτο τρόπο τις καθημερινέςσυναναστροφές.

Ένα γνώρισμα δεν είναι από μόνο του απαξιωτικό αλλά αποκτά τέτοια

σημασία μέσα από κοινωνικές διεργασίες. Είναι μια κοινωνική κατασκευή,μια επινοημένη, δηλαδή, κοινωνική κατηγορία ή μέσο κατάταξης πουδιαφοροποιεί το φυσιολογικό από το αφύσικο και το απαξιωτικό.

Στις πρόσωπο με πρόσωπο συναντήσεις η «εισβολή» του στιγματισμένου

συνιστά ένα απρόβλεπτο συμβάν που δημιουργεί αμηχανία και θέτει σεκίνδυνο τη διάδραση. Η διαχείριση της αμηχανίας = το μέλημα τωνσυμμετεχόντων (διορθωτικές ή αμυντικές πρακτικές). Είναι ωστόσο συχνάπρος όφελος όλων να μην διασαλευτεί η τάξη της κοινωνικής περίστασης.

Τα στιγματισμένα άτομα προσπαθούν να ελέγξουν απαξιωτικές για αυτά

πληροφορίες φροντίζοντας να τις αποκρύψουν ή να τις αποσιωπήσουν στιςπρόσωπο με πρόσωπο συναντήσεις με τους «φυσιολογικούς» (διαχείρισηεντυπώσεων).

Άλλοι τρόποι: η αλλαγή ονόματος ή τόπου κατοικίας = διαδικασίες

βιογραφικής ανακολουθίας / αποκοπής από προηγούμενους τύπους εαυτού.Ομολογία ή εξομολόγηση του απαξιωτικού παρελθόντος = χωρίζει τηβιογραφία του σε δύο μέρη και δηλώνει έμπρακτα την αποσύνδεση με τοναπαξιωτικό εαυτό και την πίστη του στους κανόνες που παραβίασε.

Στίγμα: ανεπιθύμητες μορφές διαφορετικότητας που οδηγεί στην κοινωνική

τους περιθωριοποίηση και τον περιορισμό των ευκαιριών ζωής.

Στο παιχνίδι του στίγματος έχουμε συμμετάσχει όλοι μας όταν κάποια στιγμή

έχουμε βρεθεί σε κοινωνικές περιστάσεις όπου δεν μπορέσαμε ναανταποκριθούμε ικανοποιητικά στα κανονιστικά πρότυπα με αποτέλεσμα νανιώσουμε περιθωριοποιημένοι. Η ρευστότητα των διαδράσεωνκαταδεικνύεται από το γεγονός ότι τα όρια μεταξύ φυσιολογικού –στιγματισμένου είναι διαπερατά και οι μεν μπορούν πολύ εύκολα ναμετατραπούν στους δε.

Στο κείμενό του «Στίγμα» ο Goffman θέτει μια σειρά από ενδιαφέρουσες

παραμέτρους μιας «Κοινωνιολογίας του Σώματος» και ορίζει το σώμα ωςβασικό συστατικό στοιχείο της ταυτότητας που παίζει καταλυτικό ρόλο στηνέκβαση της αλληλεπίδρασης.

Θέσεις για το σώμα:

Το σώμα νοείται ως υλική ιδιοκτησία του ατόμου. Τα άτομα μπορούν να

ελέγξουν τις εκδηλώσεις του σώματος και να διευκολύνουν την κοινωνικήδιάδραση.

Η σημασία που αποδίδεται στο σώμα και ο τρόπος με τον οποίο γίνεται

αντιληπτό καθορίζεται κοινωνικά. Το σώμα μεταδίδει πληροφορίες(ενδυμασία, κινήσεις, χειρονομιών, στάση, εκφράσεις κλπ.) πουχρησιμοποιούνται για την κοινωνική αξιολόγηση και ιεράρχηση του εαυτού.

Σωματικά γνωρίσματα αποτελούν μια από τις κατηγορίες ενδείξεων που

δημιουργούν αναντιστοιχία μεταξύ της «δυνητικής κοινωνικής ταυτότητας»

και της «πραγματικής κοινωνικής τους ταυτότητας» (αποκλίσεις). Τασωματικά αυτά γνωρίσματα μπορούν να είναι 3 ειδών: α. εξωτερικήςεμφάνισης (π.χ. αναπηρία καταπατά τα κοινωνικά κριτήρια περίαρτιμέλειας), β. εσωτερικές λειτουργίες (π.χ. ψυχική ασθένεια απειλεί τουςκανόνες του κόσμου της λογικής), γ. ο τρόπος που ο κάτοχός του τοχρησιμοποιεί (π.χ. ο αλκοολικός, ο ομοφυλόφιλος, η πόρνη αδυνατούν ναελέγξουν τα πάθη τους, να πειθαρχήσουν ).

Το σώμα δεν είναι μόνο αντικείμενο επιτήρησης και ρύθμισης αλλά και πεδίο

ανασχηματισμού (σύμφωνα με τις επιθυμίες και ενίοτε τις σκληρέςπροσπάθειες του κατόχου του): άσκηση, άθληση, body-building, διατροφή,πλαστική χειρουργική, πιρσινγκ, τατουάζ.

Ταυτότητα και σώμα.

Τα τελευταία 20 με 30 χρόνια υπάρχει αυξημένη δημοτικότητα του τατουάζ

και του body piercing αλλά και της κοσμητικής χειρουργικής στις χώρες τηςΔύσης. Ολοένα και περισσότεροι άνδρες και γυναίκες, από διάφορεςηλικιακές ομάδες και κοινωνικό-οικονομικές προελεύσεις επιλέγουν αυτές τιςπρακτικές.

Η αύξηση της δημοτικότητας αυτών των πρακτικών και η υιοθέτηση τους,

αλλά και η απήχηση που έχουν σε όλο και περισσότερο κόσμο έχει κεντρίσειτο ενδιαφέρον και του ακαδημαϊκού κόσμου. Χαρακτηριστικά ο Α. Giddensαναφέρει πως όλες αυτές οι πρακτικές ακόμη και η δίαιτα δεν είναι τίποτε άλλοπαρά μια τάση όπου το σώμα αντιμετωπίζεται ως σχεδίασμα μέσω του οποίουκατασκευάζεται αλλά και συντηρείται μια αίσθηση ταυτότητας του εαυτού.

Ενώ στις παραδοσιακές και τις προ-νεωτερικές κοινωνίες η ταυτότητα ήταν

σχετικά σταθερή και το μέγεθος, το σχήμα και η εμφάνιση του σώματος ήτανγενικά λίγο - πολύ δεδομένα, κατά την ύστερη ή μετα-νεωτερική κοινωνία ηταυτότητα του ατόμου γίνεται όλο και πιο ρευστή και το σώμαεπιστρατεύεται σαν ένα πλαστικό εφόδιο πάνω στο οποίο προβάλλεται μιααναστοχαστική αίσθηση του εαυτού. Γινόμαστε όλο και περισσότερουπεύθυνοι για το σχεδιασμό του σώματος μας και του εαυτού μας.

Το σώμα μας πλέον αντιμετωπίζεται ως καταστατικό ή εκφραστικό στοιχείο

του αναστοχαστικά κατασκευασμένου εαυτού μας. Επιλέγονται όλο καιπερισσότερο μη συμβατικές σωματικές τροποποιήσεις.

Συγγραφείς, από την άλλη, που ακολουθούν τον τρόπο σκέψης του Michel

Foucault, υποστηρίζουν ότι τέτοιες τροποποιήσεις καταδεικνύουν την άσκησηεξουσίας πάνω στο σώμα. Οι τρόποι με τους οποίους το σώμαχρησιμοποιείται, βιώνεται και επιδεικνύεται οδηγούν στη δημιουργία ενόςκανονικοποιημένου ή πειθαρχημένου σώματος. Ειδικότερα από μιαφεμινιστική οπτική (Sandra Bartky) επισημαίνεται πως πρακτικές, όπως τοαερόμπικ και το μακιγιάζ «αποτελούν μέρος της διαδικασίας μέσω της οποίαςκατασκευάζεται το ιδεώδες σώμα της θηλυκότητας, το γυναικείο σώμα-υποκείμενο. Τέτοιες εθελούσιες συμπεριφορές παράγουν ένα ασκημένο, έναυποταγμένο σώμα. Ένα σώμα στο οποίο έχει εγγραφεί ένα κατώτερο στάτους.Η κανονιστική θηλυκότητα της γυναίκας επικεντρώνεται όλο και περισσότεροστο σώμα της, παρά στα καθήκοντα και τις υποχρεώσεις του, στησεξουαλικότητα του, στην υποτιθέμενη ετεροφυλοφιλία του». Μια ένδειξηαντίστασης σε κάτι τέτοιο είναι το γυναικείο body-building.

Οι σύγχρονες δυνατότητες τροποποίησης του σώματος (κοσμητική

χειρουργική, πιρσινγκ και τατουάζ) αναπαράγουν ή υπονομεύουν τιςκανονικοποιημένες (και έμφυλα προσδιορισμένες) μορφές εμφάνισης;

Η κοσμητική χειρουργική

Η Carole Spitzack υποστηρίζει πως η κοσμητική χειρουργική αναπτύσσει

μηχανισμούς πολιτισμικού ελέγχου πάνω στο σώμα: το κλινικό μάτι του γιατρούεπιβάλει πειθαρχεία στο ανυπότακτο γυναικείο σώμα, πρώτα τεμαχίζοντας το σεαπομονωμένα μέρη (με την βοήθεια των νέων τεχνολογιών απεικόνισης) καικατόπιν επανορίζοντας αυτά τα μέρη ως εγγενώς ελαττωματικά και παθολογικά.(Τεμαχισμός και αποδοχή της «ελαττωματικής» ταυτότητας). Η επιφάνεια τηςγυναίκας ισοπεδώνεται, διασκορπίζεται, και ανακατασκευάζεται σύμφωνα με ταπρότυπα της ιδεώδους ομορφιάς. Το τεχνολογικό βλέμμα, αναδιαμορφώνει τουλικό σώμα για να το ανασκευάσει σε αρμονία με τα πολιτισμικά καθορισμέναιδεώδη της δυτικής γυναικείας ομορφιάς.

Σε όλο το εύρος της πλαστικής χειρουργικής διατυπώνονται αισθητικές κρίσεις

περί αναλογίας, αρμονίας και συμμετρίας. Το ιδεώδες πρόσωπο βρίσκει τηναπόλυτη ενσάρκωση του στο πρόσωπο μιας λευκής γυναίκας, το οποίο είναιαπόλυτα συμμετρικό στο σχήμα και την κατανομή. Παρότι οι σχετικοίσυγγραφείς ισχυρίζονται ότι παρόλο που «οστική δομή» του άντρα είναι πιοαυστηρή, αδρή και προεξέχουσα, τα ιδεώδη των αναλογιών του προσώπουισχύουν και για τα δύο φύλα. Το ίδιο συμβαίνει, όμως, και με την αντιμετώπισητης «φυλής», δηλαδή έχουμε μία αισθητική κρίση «ανεξάρτητα από την φυλή».Παρότι η μόδα σήμερα κινείται προς την κατεύθυνση της πολυπολιτισμικότηταςμε την εφαρμογή μη παραδοσιακών μοντέλων, παρόλα αυτά όμως το μεγαλύτερομέρος της ζήτησης για της κοσμητικές μετατροπές βασίζεται στα δυτικά μέτρα

για την ιδεώδη ομορφιά.

Στην αποκαλούμενη «χειρουργική της νεανικότητας» τα φυσικά χαρακτηριστικά

του γηράσκοντος σώματος επανορίζονται ως «συμπτώματα» με αποτέλεσμα ηίδια να κατασκευάζεται ρητορικά ως μία ιατρική διαδικασία που έχει την δύναμηνα θεραπεύει ή να διορθώνει τις σωματικές δυσμορφίες αυτού του σώματος. Οικοσμητικές επεμβάσεις αυτού του τύπου δημιουργούν ένταση στους κοσμητικούςχειρούργους (αλλά και στους πελάτες τους) γιατί από την μία πλευρά έχουνπλήρη επίγνωση του γεγονότος ότι η υπηρεσία που προσφέρουν είναι συχνάεντελώς προαιρετικό εγχείρημα και από την άλλη συνειδητοποιούν, επίσης συχνάκαι τις δυνάμει σοβαρές σωματικές επιπτώσεις της ιατρικής τους υπηρεσίας.

Η ένταση αυτή εκτονώνεται στο επίπεδο του λόγου μεταξύ των γιατρών και των

προ εγχειρητικών ασθενών, με την κατασκευή «θεραπευτικών δικαιολογιών»για την εθελούσια τους υποβολή σε χειρουργική αντιμετώπιση. Πολλές φορές δετο να επιλέξει κάποιος να μην κάνει κοσμητική επέμβαση ερμηνεύεται ωςπαράλειψή του να αξιοποιήσει όλες τις διαθέσιμες δυνατότητες, για ναδιατηρήσει μια νεανική και ως εκ τούτου κοινωνικά αποδεκτή και ελκυστικήφυσική εμφάνιση.

Τα τελευταία χρόνια αυξάνεται η τάση πολλών ανδρών να επιλέγουν την

κοσμητική χειρουργική. Οι άντρες που επιλέγουν να κάνουν μια τέτοιαεπέμβαση απορρίπτουν τις κατηγορίες περί ναρκισσισμού, ματαιοδοξίας,μαλθακότητας και εξηγούν την απόφαση τους αυτή μέσω της ρητορικής περίβελτίωση της καριέρας. Η κοσμητική χειρουργική λοιπόν επανορίζεται ωςτεχνική διαχείριση του σώματος σχεδιασμένη να μειώνει το άγχος, να πρέπεικανείς να ανταπεξέλθει σε ένα μεταβαλλόμενο εργασιακό περιβάλλον, απειλητικόλόγω της παρουσίας γυναικών και νεότερων συναδέλφων.

Σε εθνομεθοδολογικές μελέτες σχετικά με τους τρόπους με τους οποίους

χειρουργοί και ασθενείς εξηγούν την απόφαση τους να επιλέξουν την κοσμητικήχειρουργική καταδεικνύεται πως οι άντρες κατασκευάζουν διαφορετικέςεξηγήσεις για την απόφαση τους να καταφύγουν στην κοσμητική χειρουργική.Έτσι για το μεν γυναικείο σώμα επικρατεί μια ουσιοκρατική άποψη που το θέλειως διαρκώς «χρήζον επισκευής» και άρα αντιλαμβάνεται την επιλογή τωνγυναικών για κοσμητική χειρουργική ως «φυσιολογική» και ως συνέπεια τηςφυσικής έγνοιας τους για την εμφάνισης τους. Το δε αντρικό σώμα θεωρείται ότιμεταφέρει άλλα πολιτισμικά νοήματα, και άρα οι άντρες αναγκάζονται νακατασκευάζουν περίτεχνες δικαιολογίες για την απόφαση τους να καταφύγουν σεκοσμητικές μετατροπές.

Στη σχετική συζήτηση έχουν υποστηριχθεί δύο απόψεις (α) η κοσμητική

χειρουργική αποτελεί απλώς ένας επιπλέον τόπος παθητικής θυματοποίησης τωνγυναικών μέσω της τεχνολογικής αποικιοποίησης του σώματός τους. (β) η

κοσμητική χειρουργική αποτελεί μια πρακτική με την βοήθεια της οποίας οιγυναίκες δρουν συνειδητά για να κάνουν το σώμα τους να σημαίνει κάτι γι’ αυτέςκαι για τους άλλους.

Σημαδεμένα σώματα: τατουάζ, πίρσινγκ

David Curry: η αυξανόμενη δημοτικότητα του τατουάζ και του piercing

μπορεί να συνδεθεί με μια ευρύτερη επανάσταση στη διεκδίκηση τηςελευθερίας του ατόμου να εξερευνήσει το σώμα του και να διεκδικήσει τηπεριοχή που θα ανακαλυφθεί ως δική του. Η επιλογή του ατόμου μπορεί ναθεωρηθεί ως πολιτική πράξη και σημάδι ρήξης.

Μπορούν το τατουάζ και το piercing να θεωρηθούν per se ανθιστάμενα ή

ανατρεπτικά;

Θέση 1 η - το τατουάζ και το piercing = αντίσταση.

Όλες οι σύγχρονες μορφές τατουάζ και piercing είναι κατά κάποιο τρόπο

ανατρεπτικές, στο βαθμό που το σώμα με τατουάζ ή piercing βρίσκεται σε μιααντι-ηγεμονική αντίθεση προς το «φυσικό», μη σημαδεμένο σωματικόιδεώδες (το δυτικό ιδεώδες του άσπιλου, υγιούς και νεανικού σώματος) . Τοτατουάζ και το piercing διαφέρουν σημαντικά από δραστηριότητεςπειθάρχησης του εαυτού όπως είναι η δίαιτα και η καλή φυσική κατάστασηκαι έρχονται σε αντίθεση με την αισθητική χειρουργική η οποία είναιαφιερωμένη στη διόρθωση διακριτών «ατελειών».

Ο μύθος του φυσικού σώματος υπονομεύεται: Το σώμα με τατουάζ και

piercing τονίζει την εν μέρει κοινωνικά κατασκευασμένη φύση όλων τωνσωμάτων. Εγγραφές του κοινωνικού φύλου, της φυλής και της τάξης είναιφορτίο όλων μας, άσχετα εάν κάποιος συνειδητά να τροποποιήσει το σώματου ή όχι.

Σύμφωνα με την Elizabeth Seaton το τατουάζ αποτελεί μια πρακτική που

συνεπάγεται ορατά σύνορα βεβήλωσης, ανακατεύοντας μελάνι με δέρμα,συντρίβοντας το πλαίσιο. Ξέρεις ότι βάζεις μελάνι κάτω από το δέρμακάποιου και ότι αυτό θα μείνει εκεί για πάντα. Με αυτό τον τρόπο εγείρονταισοβαρά ζητήματα σχετικά με θεμελιώδεις αντιθέσεις όπως φύση/πολιτισμός,γυμνό/ντυμένο, και σε σχέση με το σώμα εντός/εκτός. Το άτομο που κάνειστο σώμα του τατουάζ μπορεί να θεωρηθεί ταυτόχρονα υποκείμενο καιαντικείμενο μιας τροποποιητικής διαδικασίας, εργάτης και πρώτη ύλη,καλλιτέχνης και έργο τέχνης.

Θέση 2 η - το τατουάζ και το piercing δεν σημαίνει αντίσταση.

Το τατουάζ και το piercing με το να σημαδεύουν το σώμα ενισχύουν την

αντίληψη ότι το μη διακοσμημένο, μη τροποποιημένο σώμα είναι μια άσπιληεπιφάνεια πάνω στην οποία επενεργεί ο πολιτισμός.

David Levi Strauss : το μη σημαδεμένο σώμα είναι ένα ακατέργαστο,

άναρθρο, βουβό σώμα. Μόνο όταν αποκτήσει τα σημάδια του πολιτισμούαρχίζει να επικοινωνεί και γίνεται ένα ενεργό μέρος του κοινωνικού σώματος(αντίληψη του σώματος ως ‘’άγραφου χαρτιού’’).

Θέση 1 η :

Η αυξανόμενη δημοτικότητα των τεχνοτροπιών σωματικής τροποποίησης που

απορρέουν από μη δυτικούς πολιτισμούς μπορεί να ερμηνευτεί ως σιωπηρήαπόρριψη των σύγχρονων πολιτισμικών αξιών, η οποία υποδηλώνεται απότην επιθυμία να ταυτιστούν με τις αξίες και τις πεποιθήσεις που συνδέονταιμε προ-νεωτερικούς πολιτισμούς.

Θέση 2 η :

Από την άλλη το τατουάζ μπορεί να θεωρηθεί ως μια μορφή πολιτισμικού

ιμπεριαλισμού, ένα είδος διαρπαγής άλλων πολιτισμών που ενισχύει τηναντίληψη του μη δυτικού ως ‘’άλλου’’.

Θέση 1 η :

Η μονιμότητα των τατουάζ είναι σημαντική και μας βοηθάει να εξηγήσουμε

τη δημοτικότητα τους ως τρόπο σταθεροποίησης του εαυτού στην ύστερη,προχωρημένη ή μετανεωτερικότητα, υπογραμμίζοντας εξίσου τα όρια ταοποία το ίδιο το άτομο που κάνει τατουάζ επιβάλλει σε περαιτέρωπροσπάθειες να επανεξετάσει αναστοχαστικά την αίσθηση που έχει για τονεαυτό του μέσω της προσοχής στην επιφάνεια του σώματος. Η αυξανόμενηδημοτικότητα του piercing οφείλεται κυρίως ότι σε σχέση με τα τατουάζ, απότη στιγμή που θα αφαιρεθεί τα ίχνη που μένουν είναι ελάχιστα.

Θέση 2 η :

Η απόφαση να κάνει κάποιος τατουάζ στο πρόσωπο του είναι ένα τρόπος να

βγάλεις τον εαυτό σου εκτός συγκεκριμένων κοινωνικών πλαισίων πριν τοκάνουν αυτοί για σένα.

Τατουάζ, piercing και κοινωνικό φύλο.

Ορισμένες μορφές τατουάζ ενισχύουν τις παραδοσιακές διακρίσεις σχετικά με

το κοινωνικό φύλο και με τρόπο ταξικά ειδοποιό. Μορφές τατουάζ όπωςπάνθηρες, αετοί και άγρια θηρία, χρησιμοποιούνται για να παραγάγουνανδρικά σώματα ως ρωμαλέα και δυνατά σε σχέση με τη παθητική καιαδύναμη σωματική δομή των γυναικών.

Από την άλλη βέβαια η υπερβολική οικειοποίηση «παραδοσιακών» τατουάζ

στην ομοφυλοφιλική εικονογραφία μπορεί να ερμηνευτεί ως μια ειρωνικήκίνηση, ως μια παρωδία του ετεροφυλοφιλικού ανδρισμού που ανατρέπει καιυπονομεύει τους συμβατικούς συνειρμούς. Ορισμένοι ομοφυλόφιλοιπροτιμούν τολμηρά σχέδια τατουάζ, που θα μπορούσαν να περιγραφούν ως«υπερ-αρρενωπά», από την άποψη της επίδρασης τους στη συνολικήεμφάνιση των ατόμων. Άλλοι πάλι επέλεγαν ρητά ομοφυλοφιλικά σχέδια ήπαραλλαγές, παρωδίες των τυποποιημένων μοτίβων.

Παρά τις κυρίαρχα ανδρικές συνδηλώσεις του δυτικού τατουάζ μπορεί αυτό

σε κάποιες βαθμό να περιγραφεί ως ανατρεπτικό των αντιλήψεων της μεσαίαςτάξης περί ανδρισμού, δεδομένου του γυναικείου χαρακτήρα που απέκτησαντα στολίδια και της ισχυροποίησης του κατά το 19ο αιώνα.

Όπως σημειώνει η DeMello τα τατουάζ των γυναικών αντιστέκονται στο

βαθμό που δρουν ως μέσο ελέγχου του βλέμματος εκείνου που κοιτάζει,αναγκάζοντας τους άνδρες και τις γυναίκες να κοιτάζουν το σώμα τους μετρόπο που τους κρατάει υπό έλεγχο.

Υπάρχουν δυσκολίες στο να περιγραφούν τα τατουάζ ως per se ανθιστάμενα

γιατί πολλές γυναίκες πιστεύουν πως ένα τατουάζ βοηθάει στη θηλυκότητατους. Οι γυναίκες κάνουν τατουάζ για να γίνουν πιο όμορφες ή σέξι. Ως μέσαενδυνάμωσης, ως μια μορφή εγγραφής στον εαυτό, το τατουάζ έχει ωςσυνέπεια η γυναίκα να διεκδικεί τον έλεγχο στο σώμα της, όχι για ναυπονομεύσει την ηγεμονική αντίληψη περί θηλυκότητας, αλλά για να μειώσειή να συγκαλύψει διακριτές ατέλειες σε σχέση με αυτό το ηγεμονικό ιδεώδες.

Με τα τατουάζ ο έλεγχος του βλέμματος του θεατή έρχεται πλέον στη

γυναίκα, αλλά αυτό δεν αποκλείει στη συμβολή του να επιδεικνύει το σώματης ως αντικείμενο ηδονοβλεπτικής γοητείας.

Η γυναίκα σήμερα είναι συγγραφέας του δικού της σωματοποιημένου

κειμένου, παρόλα αυτά όμως είναι ανίκανη να ελέγξει τις αναγνώσεις ή τιςερμηνείες που αποδίδονται στα σημάδια του σώματος της. Η ανάγνωση ηοποία ήταν στις προθέσεις του ατόμου με τατουάζ ή Piercing μπορεί νααγνοηθεί ή και να παραβλεφθεί ή απλώς να μην αναγνωριστεί από εκείνους

που πρόθεση τους είναι να τους στριμώξουν σε κάποια κατηγορία ταυτότητας.

Εν κατακλείδι…

Είναι δύσκολο να αξιολογηθεί το ανατρεπτικό ή αντιστασιακό δυναμικό

οποιασδήποτε μορφής τροποποίησης του σώματος απομονωμένα, όταν οτρόπος που θα διαβαστεί εξαρτάται από την εν μέρει συνολική εικόνα τουατόμου, αλλά και από τη στάση του παρατηρητή που προσπαθεί να επιβάλλειστο εν λόγω σωματικό σύνολο. Εξαρτάται επίσης και από τα συμφραζόμεναεντός των οποίων εκτίθεται δημόσια.

Η στροφή στο σώμα αντικατοπτρίζει ευρύτερες ανησυχίες, καθώς και την

αίσθηση ότι δεν μπορούμε να ελέγξουμε το εξωτερικό μας περιβάλλον,μπορούμε να ασκήσουμε κάποιο έλεγχο στο μέγεθος, το σχήμα και τηνεμφάνιση του σώματος μας. Η ικανότητα μας να χειριζόμαστε το σώμα μαςδείχνει την αυξανόμενη σημασία του σώματος μας ως καμβά μορφοποίησηςτης ταυτότητάς μας στις σύγχρονες ύστερες νεωτερικές κοινωνίες.

Ταυτότητα και κουλτούρα: οι υβριδικές ταυτότητες.

Ένα από τα πιο προβεβλημένα χαρακτηριστικά των σύγχρονων κοινωνιών

αποτελεί η πολιτισμική πολυμορφία και ανομοιογένεια. Συνυπάρχουν, δηλαδή,σε αυτές τις κοινωνίες, ομάδες που διαφέρουν μεταξύ τους ως προς τοπολιτισμικό τους υπόβαθρο, την κουλτούρα τους.

Τι είναι όμως η κουλτούρα;

Προσδιορισμός της έννοιας «Κουλτούρα»:

Κουλτούρα είναι ένα σύστημα κληρονομημένων αντιλήψεων που εκφράζονται με

συμβολική μορφή, μέσα από το οποίο οι άνθρωποι επικοινωνούν, διαιωνίζονταικαι προάγουν τη γνώση τους και τη στάση τους απέναντι στη ζωή (Cl. Geertz).

Η κουλτούρα αναφέρεται στους τρόπους με τους οποίους τα μέλη μιας κοινωνίας

ή επιμέρους ομάδων ζουν και σκέφτονται, συμπεριφέρονται και αισθάνονται.

Η κουλτούρα δεν είναι έξω από την Ιστορία. Δεν είναι μια αναλλοίωτη και

σταθερή οντότητα, αλλά ένα δυναμικό πεδίο που μετεξελίσσεται στο πέρασματου χρόνου και κυρίως όταν οι συνθήκες.

Θεωρητικές επισημάνσεις σχετικά με την κατανόηση και τη μελέτη τηςκουλτούρας:

Α. Η κουλτούρα είναι ένα σύστημα σχετικά συνεκτικό. Συνεκτικό σημαίνει πως

δεν μπορούμε να κατανοήσουμε τα μεμονωμένα στοιχεία ανεξάρτητα από τοευρύτερο σύστημα της κουλτούρας εντός της οποίας τοποθετούνται και τηλειτουργία που έχουν εντός αυτού.

Β. Η κουλτούρα δεν διαθέτει μια σταθερή και αναλλοίωτη μορφή. Καμιά

κουλτούρα δεν υπάρχει «σε φυσική κατάσταση», σε μια καθαρή και αυθεντικήμορφή, χωρίς να έχει δεχτεί και να δέχεται εξωτερική επιρροή.

Γ. Η κουλτούρα δεν είναι ένα δεδομένο, αμετάβλητο σύστημα που μεταβιβάζεται

από γενιά σε γενιά. Είναι μια ιστορική παραγωγή. Οι διαφορετικές κουλτούρεςπαράγονται μέσα στην ιστορία των σχέσεων μεταξύ κοινωνικών ομάδων.

Δ. Η πολιτισμική διαφορά δεν είναι ουδέτερη, υποκρύπτει πολιτισμική ιεραρχία,

η οποία απορρέει από την κοινωνική ιεραρχία.

Μια διαδεδομένη στάση αντιμετώπισης της πολιτισμικής ποικιλομορφίας =

εθνοκεντρισμός.

Ως εθνοκεντρισμό ορίζουμε εκείνη την οπτική για τα πράγματα, σύμφωνα με την

οποία η δική μας ομάδα είναι το κέντρο όλων των πραγμάτων και όλες οι άλλεςομάδες μετριούνται και αξιολογούνται με βάση αυτήν.

Πολιτισμικός σχετικισμός: μια αξιολογικά ουδέτερη προσέγγιση, που μελετά

την κάθε κουλτούρα με βάση τις δικές της ιδιαίτερες σημασίες και αξίες.

Πολιτισμική ταυτότητα

Ταυτότητα : ο τρόπος με τον οποίο απαντάμε στο ερώτημα «ποιος είμαι;».

Η ταυτότητα περιλαμβάνει πάντοτε τόσο τη διάσταση του αυτοπροσδιορισμού

(«εγώ είμαι αυτός»), όσο και αυτήν του ετεροπροσδιορισμού («οι άλλοι μεαναγνωρίζουν ως τέτοιον»).

Επίσης, η ταυτότητα περιλαμβάνει:

(α) την ομοιότητα και την ιδιαιτερότητα: «είμαι όπως όλοι οι άλλοι, αλλά είμαι

και όπως κανένας»,

(β) την ένταξη και τον αποκλεισμό: «είμαι όπως όλοι εμείς, αλλά δεν είμαι όπως

εκείνοι οι άλλοι».

Η κοινωνική ταυτότητα ενός ατόμου είναι πολυσχιδής, αφού χαρακτηρίζεται από

το σύνολο των εντάξεών του μέσα στο κοινωνικό σύστημα: έμφυλη, ηλικιακή, μεβάση την κοινωνική τάξη, το έθνος κ.ο.κ.

Η πολιτισμική ταυτότητα, που αναφέρεται στην ένταξη του ατόμου σε μια

πολιτισμική ομάδα, αποτελεί μια συνιστώσα της κοινωνικής ταυτότητας καιδιασταυρώνεται με τις άλλες.

Τρόποι κατανόησης της πολιτισμικής ταυτότητας:

Α. Η αντικειμενιστική προσέγγιση:

Η πολιτισμική ταυτότητα είναι μια «δεύτερη φύση» που δεχόμαστε ως

κληρονομιά και από την οποία δεν μπορούμε να ξεφύγουμε.

Η πολιτισμική ταυτότητα παραπέμπει αναγκαία στην ομάδα καταγωγής, στις

«ρίζες».

Η ταυτότητα κατανοείται ως μια αναλλοίωτη ουσία στην οποία τα άτομα και η

ομάδα δεν έχουν καμία επιλογή.

Β. Η υποκειμενιστική προσέγγιση:

Η ταυτότητα είναι μια αυθαίρετη ατομική επιλογή. Η πολιτισμική ταυτότητα δεν

είναι παρά το συναίσθημα ένταξης ή ταύτισης με μια συλλογικότητα.

Δίνει έμφαση στον μεταβλητό και εφήμερο χαρακτήρα της ταυτότητας.

Το πρόβλημά της, ωστόσο, εντοπίζεται στη εμπειρική παρατήρηση πως πολύ

συχνά οι ταυτότητες αποδεικνύονται περισσότερες σταθερές από όσο υπονοεί ηεν λόγω αντίληψη.

Γ. Η σχεσιακή αντίληψη της ταυτότητας.

Η παραγωγή της ταυτότητας λαμβάνει χώρα πάντοτε εντός συγκεκριμένων

κοινωνικών πλαισίων, που καθορίζουν τη θέση των ατόμων και τις επιλογές τους.

Η διακριτή πολιτισμική ταυτότητα παράγεται κάθε φορά ανάλογα με την ομάδα

έναντι της οποίας καλούμαστε να διαφοροποιηθούμε, επιλέγοντας εκείνα ταστοιχεία που δηλώνουν εμφατικά τη διαφοροποίηση.

Η ταυτότητα δεν είναι ένα μόνιμο και σταθερό και αμετάβλητο κατηγόρημα,

αλλά μια δυναμική διαδικασία ταυτοποίσης που εξαρτάται από το κοινωνικόπλαίσιο των σχέσεων.

Η «κουλτούρα των μεταναστών».

Η συζήτηση περί της «κουλτούρας των μεταναστών» άρχισε στην Ευρώπη κατά

τη δεκαετία του ’70.

Η μετατροπή της εργατικής μετανάστευσης σε μετανάστευση μόνιμης

εγκατάστασης θέτει νέα ζητήματα τόσο στο επίπεδο της μεταναστευτικήςπολιτικής, όσο και στο επίπεδο της κοινωνικής συνύπαρξης.

Από τη διαχείριση του ξένου εργατικού δυναμικού, μετά τη δεκαετία του 70,

περνάμε στη διαχείριση της πολιτισμικής διαφοράς.

Στο ιδεολογικό επίπεδο κατά τις δεκαετίες 70 & 80 δίνεται έμφαση στην

πολιτισμική διαφορά, η οποία αναγνωρίζεται ως ένα από τα θεμελιώδηδικαιώματα του ανθρώπου.

Προβληματικές συνυποδηλώσεις της έννοιας «κουλτούρα των μεταναστών». Α. Η «κουλτούρα των μεταναστών» παραπέμπει στην κουλτούρα της χώρας καταγωγής.

Μια τέτοια αναγωγή είναι, όμως, εσφαλμένη

α) γιατί αρνείται την ιδιαιτερότητα των μεταναστών σε σχέση με τους

συμπατριώτες τους που έμειναν στη χώρα τους

(β) στηρίζεται σε μια αντίληψη της πολιτισμικής ταυτότητας ως σταθερής και

αμετάβλητης που δεν επηρεάζεται από το πλαίσιο των κοινωνικών σχέσεων μέσαστο οποίο συγκροτείται.

Β. Η κουλτούρα των μεταναστών παραπέμπει στην κουλτούρα καταγωγής ως μια ενιαίακαι ομοιογενή (εθνική) κουλτούρα. Αυτό αποτελεί σφάλμα στο βαθμό που οιεθνικοί χώροι δεν είναι πολιτισμικά ομοιογενείς.

Γ. Η εθνική κουλτούρα καταγωγής ορίζεται ως αμετάβλητη ή βραδέως εξελισσόμενη.Ωστόσο, τις περισσότερες φορές, οι χώρες προέλευσης των μεταναστών γνωρίζουνβαθιές μεταβολές, οικονομικού, κοινωνικού και πολιτισμικού χαρακτήρα. Ομετανάστης δεν μπορεί, συνεπώς, να είναι αντιπρόσωπος της κουλτούρας τουτόπου του, αφού ο ίδιος βρίσκεται έξω από την πολιτισμική εξέλιξη της χώρας ήτης κοινότητάς του.

Δ. Η «κουλτούρα των μεταναστών» είναι μια κατασκευή που ορίζεται από τους«άλλους» με εθνοκεντρικά κριτήρια. Περιλαμβάνει κυρίως εκείνα τα στοιχεία πουκάνει τους μετανάστες να φαίνονται διαφορετικοί, ξένοι, «παράξενοι». Δίνεταιέμφαση στα εξωτικά πολιτισμικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα. Έτσι τα στοιχεία αυτά είτε χρησιμοποιούνται με αρνητικό πρόσημο,υπενθυμίζοντας τη διαφορά και την «κατωτερότητα» των μεταναστών. Είτεπεριορίζονται στην ανάδειξη «πολιτιστικών» στοιχείων με τη στενή έννοια(μουσική, τραγούδι, χορός, παραδοσιακή κουζίνα), τα οποία ξεκομμένα από τοευρύτερο πλαίσιο και την κοινωνική τους σημασία αποκτούν μια φολκλορική

χροιά.

Ε. Οι κουλτούρες των μεταναστών είναι ζωντανές, δυναμικές κουλτούρες πουμετασχηματίζουν στοιχεία της κουλτούρας καταγωγής και τους δίνουν νέο νόημα ήπεριεχόμενο. Σε αυτό συμβάλλουν ουσιαστικά οι νεότερες γενιές μεταναστών(αυτοί που καταχρηστικά ονομάζονται μετανάστες δεύτερης γενιάς), οι οποίοιδέχονται διπλή κοινωνικοποίηση. Οι κουλτούρες των μεταναστών θα πρέπει να ιδωθούν ως συστήματα πουεξελίσσονται διαρκώς, ακόμη και αν κάποια επιμέρους στοιχεία μπορούν ναπαραμείνουν σε μια σχετικά σταθερή κατάσταση.

Η μετανάστευση θέτει επιτακτικά το ζήτημα της πολιτισμικής ετερότητας. Η

εκούσια ή ακούσια πολλές φορές μετακίνηση από ένα εθνοπολιτισμικόπεριβάλλον σε ένα άλλο θέτει επί τάπητος το θέμα της συνύπαρξης και τηςαλληλεπίδρασης ανθρώπων, που προέρχονται από διαφορετικά πολιτισμικάπλαίσια.

Έχουν προταθεί διάφορες εκδοχές, που μπορεί να λάβει αυτή η συνύπαρξη του

«εμείς» και των «άλλων», των «εντόπιων» και των «ξένων». Σε αυτές θααναφερθώ στη συνέχεια:

1η εκδοχή: η αφομοίωση.

Το πρόγραμμα της αφομοίωσης αποβλέπει στη σταδιακή εξομοίωση των

‘επισκεπτών’ με τους ‘οικοδεσπότες’. Απαιτεί άμεσα ή έμμεσα από τους‘επισκέπτες’ να παραιτηθούν από τις παραδόσεις τους, τον πολιτισμό τους, τηγλώσσα τους και τη θρησκεία τους και να ενστερνιστούν τον ‘δικό μας’(κυρίαρχο) πολιτισμό, είτε επειδή τον θεωρούμε ανώτερο, είτε επειδή είμαστε σεθέση ισχύος.

Ως προβλήματα μιας τέτοιας οπτικής, η οποία ενώ επισήμως δεν υποστηρίζεται

πια, στο επίπεδο του δημόσιου λόγου είναι συχνά παρούσα, μπορούν νααναφερθούν τα ακόλουθα:

Υιοθετεί μια «στατική» εικόνα του πολιτισμού, βασισμένη σε μια επίπλαστη

πολιτισμική «καθαρότητα», συνέχεια και αυθεντικότητα.

Οι «νεοφερμένοι» προσδιορίζονται κατά κανόνα με βάση την εθνοπολιτισμική

τους καταγωγή ως μια διακριτή και ομοιογενής ομάδα και ως αδιαφοροποίητοι«φορείς» μιας «ξένης» ενιαίας κουλτούρας. (υπεργενίκευση).

Ιεραρχεί τα διαφορετικά πολιτισμικά παραδείγματα με αξιολογικούς όρους (και

κατ΄ επέκταση ιεράρχηση των «φορέων» των συγκεκριμένων πολιτισμικώνυποδειγμάτων).

Η δυνατότητα ενσωμάτωσης παρέχεται μόνο στο βαθμό που οι «φορείς» της

ξένης κουλτούρας θα «αποπαιδευτούν», θα «επανακοινωνικοποιηθούν» και θαεμβαπτιστούν στην κυρίαρχη κουλτούρα.

2η εκδοχή: η πολυπολιτισμικότητα.

Η οπτική της πολυπολιτισμικότητας αναγνωρίζει και αποδέχεται τις πολιτισμικές

διαφορές.

Συχνά όμως περιορίζεται στις γραφικές όψεις της πολιτισμικής ετερότητας (ο

«άλλος» κατανοείται ως ο «εξωτικός άλλος»). Οι σχέσεις με τα «άλλα»πολιτισμικά μορφώματα είναι επιφανειακές και περιορίζονται κυρίως στο επίπεδοτης κατανάλωσης. Ο πολιτισμός του «άλλου» μετατρέπεται σε εμπόρευμα και τονκαταναλώνουμε (τα έθνικ εστιατόρια, μουσικές, η γιόγκα κ.ά.).

Παραγνωρίζει τις κοινωνικές ανισότητες καθώς και τον ρόλο που παίζουν οι

πολιτισμικές διαφορές στην αναπαραγωγή και στη νομιμοποίηση εξουσιαστικώνκαι εκμεταλλευτικών σχέσεων. Η αδυναμία συσχέτισης της «πολιτισμικήςδιαφοράς» με τις υφιστάμενες σχέσεις εξουσίας, που εδράζονται σε οικονομικέςκαι κοινωνικές συνθήκες, έχει ως αποτέλεσμα να εξηγεί τις σχέσεις εξουσίας ωςαπόρροια των «πολιτισμικών διαφορών» και μόνον (κουλτουραλισμός).

Κάτω από ένα τέτοιο πρίσμα, η επίκληση της αποδοχής της διαφορετικότητας του

«άλλου» μπορεί μεν να οδηγήσει στην «γειτνίαση», αλλά όχι στηναλληλεπίδραση, στην ανταλλαγή ή στην πραγματική συνύπαρξη. Μπορεί ακόμηνα οδηγήσει σε πολιτικές προτάσεις διαχωρισμού των πολιτισμικών ομάδων στοόνομα της αναγνώρισης των «πολιτισμικών» διαφορών (στη δημιουργία δηλαδή«ξένων» «διαφορετικών» θυλάκων στο σώμα της κυρίαρχης κουλτούρας).

Η πολυπολιτισμική λογική αναγνωρίζει μεν την ταυτότητα του «άλλου», την

αναγνωρίζει όμως ως κλειστή, σταθερή και δεδομένη οντότητα, απέναντι στηοποία τα μέλη της κυρίαρχης ομάδας διατηρούν αποστάσεις, για να διατηρήσουντα προνόμιά τους.

Ρέπει προς έναν ηθικό πολιτισμικό σχετικισμό.

Ο λόγος περί πολυπολιτισμικότητας στη σύγχρονη Ελλάδα αντιστοιχεί σε

πολιτικές ρητορείας και προσαρμογής στην κυρίαρχη ευρωπαϊκή συζήτηση, μεπεριορισμένο πραγματικό αντίκρισμα στην καθημερινότητα. Παρά τη προκείμενη

ρητορεία, κυριαρχεί εγκλωβισμός στον εθνοκεντρισμό μέσα από τη διατήρησητης ηγεμονικής θέσης περί του ελληνικού «εθνικού» πολιτισμού ως ενιαίου,συνεχούς και αναλλοίωτου.

Θα αναφέρω στη συνέχεια παραδείγματα στα οποία μπορούμε να αναγνωρίσουμε

τις παραπάνω λογικές (αφομοίωση – πολυπολιτισμικότητα) αλλά και τιςαδυναμίες τους:

Τα δύο ακόλουθα αποσπάσματα προέρχονται από ένα κείμενο του Αλβανού

δημοσιογράφου και συγγραφέα Γκάζι Καπλάνι, που δημοσιεύτηκε στηνεφημερίδα «Αυγή» στις 08/11/2001 με τίτλο: Οι «μεταμφιεσμένες ταυτότητες».

«Πριν από πέντε χρόνια, σε μία περίοδο όπου οι λέξεις "Αλβανός" και

"εγκληματίας" ήταν αποκλειστικώς και απολύτως συνώνυμες, ενοικίασα έναδιαμέρισμα. Η συμπαθέστατη κυρία - ιδιοκτήτρια του διαμερίσματος μεσυμβούλεψε (παρουσία της μάνας μου) με ύφος ευεργέτη πως θα ήταν καλό γιαμας, όμως και για εκείνη, απέναντι στους άλλους ενοίκους της πολυκατοικίας, εάνκρύβαμε το γεγονός ότι είμαστε "Αλβανοί" και συστηνόμασταν ως "χριστιανοίΒορειοηπειρώτες". Η μάνα μου βέβαια στεναχωρήθηκε τα μέγιστα ότανσυνέλαβε το νόημα της συμβουλής, επειδή εκτός των άλλων στα 65 της ηλικίαςτης, όπως γίνεται εύκολα κατανοητό, η τροποποίηση των στοιχείων τηςταυτότητας τής φαινόταν κάπως δύσκολη επιχείρηση. Εγώ που είχα συνηθίσει σετέτοιες "συμβουλές" είχα μάθει επίσης ότι σε τέτοιες καταστάσεις σουπροσφέρονται δυο λύσεις: ή να κλάψεις ή να γελάσεις. Επομένως πόνταρα στηδεύτερη επιλογή και καλά έκανα, αφού με αυτό τον τρόπο έβγαλα και την κυρίααπό την αμηχανία της...»

«Έχω συναντήσει πολλές περιπτώσεις Αλβανών, μαθητών επίσης, όπου η χρήση

δύο ονομάτων είναι μια τρέχουσα πρακτική: ένα ("το παλαιό και το γνήσιο”) γιατο σπίτι και ένα ("το άλλο") για το "όχι-και-τόσο-οικείο περιβάλλον". (Όσο για τηβάπτιση, αυτή έχει "θεσμοθετηθεί" πλέον ως απαραίτητη στρατηγική "ένταξης".Έτσι κι αλλιώς την "προωθούν" -ή καλύτερα να πούμε την ευτελίζουν- δημοσίωςκαι τηλεοπτικοί αστέρες, όπως έγινε και με την περίπτωση του Οδυσσέα Τσέναϊ).Προσωπικά καταλαβαίνω τον συμβιβασμό. Καταλαβαίνω γιατί κανείς"βολεύεται" με μια "μεταμφιεσμένη ταυτότητα". Γνωρίζω από προσωπική πείρα,όπως γνώριζαν από προσωπική πείρα και άλλοι μετανάστες, πολλά χρόνια πρινκαι σε άλλες χώρες, ότι το βάρος του αποκλεισμού και της μοναξιάς είναιαφόρητο και η δίψα της ένταξης μεγάλη».

Το δίλημμα «αφομοίωση ή πολυπολιτισμικότητα» εμφανίζεται με μια άλλη

εκδοχή σε μια έρευνα της Χριστίνας Βέικου που μελέτησε το ζήτημα τηςκοινωνικής και εκπαιδευτικής ένταξης μαθητών/τριων ποντιακής καταγωγής , οιοποίοι μετανάστευσαν στη Ελλάδα από περιοχές της πρώην Σοβιετικής Ένωσηςκαι τοποθετήθηκαν σε "τάξεις υποδοχής". {Βέικου Χριστίνα: «Ζώντας ανάμεσασε ‘άλλους’. Η βίωση ενός εκούσιου αποκλεισμού». Στο Καυταντζόγλου Ρ. & Μ.Πετρονώτη, Όρια και Περιθώρια. Εντάξεις και Αποκλεισμοί. Εκδόσεις ΕθνικούΚέντρου Κοινωνικών Ερευνών. 2000.}

Από την έρευνα προέκυψε πως τα παιδιά αυτά αντιμετωπίζουν το δίλημμα είτε να

αντισταθούν στην προσαρμογή, να περιχαρακωθούν στη δική τους έσω-ομάδακαι να διατηρήσουν την ταυτότητά τους και το δικό τους πολιτισμικό κεφάλαιο.Αυτό βέβαια θα σήμαινε αυτομάτως τον αποκλεισμό τους από τις απαιτήσεις τουελληνικού σχολείου. Είτε να υιοθετήσουν συμπεριφορές και στάσεις τηςελληνικής κουλτούρας, οι οποίες θα οδηγήσουν σε σχολική επιτυχία καικοινωνική αποδοχή, διαγράφοντας, ωστόσο, την ιδιαιτερότητά τους.

Το ενδιαφέρον της έρευνας έγκειται, κατά τη γνώμη μου, σε δύο από τα κεντρικά

ευρήματα της, σχετικά με τις στρατηγικές που ακολουθούν τα παιδιά αυτά:

Α) Ζώντας σε ένα περιβάλλον που το θεωρούν αφιλόξενο και ανοίκειο,

χειρίζονται την ιδιαιτερότητά τους ως μηχανισμό ενίσχυσης της εσωτερικήςαλληλεγγύης της ομάδας τους, ως σύμβολο της διαφορετικής ταυτότητας, πουαισθάνονται ότι οφείλουν να διατηρήσουν. Αυτό τους οδηγεί σε στρατηγικέςεπιβολής συνόρων μέσα στην κοινωνία υποδοχής. Εγκαθιστούν μέσα στα πλαίσιατης καθημερινής τους σχολικής ζωής έναν εκούσιο αποκλεισμό, ο οποίος όμωςενισχύει τα αισθήματα προσωπικής ασφάλειας.

Στην περίπτωση αυτή η έμφαση στην πολιτισμική διαφορά (και από τους ίδιους

και από τους άλλους) μπορεί να οδηγήσει στην περιθωριοποίηση και στοναποκλεισμό – στη δημιουργία αυτόνομων θυλάκων, συμβολικών καιγεωγραφικών, και που είναι συνήθως υποβαθμισμένες περιοχές μέσα στην πόλη,αλλά και μέσα στο σχολείο.

Β) Μια προσεκτική ανάγνωση των στρατηγικών, που ακολουθούν τα παιδιά,

δείχνει πως εν τέλει αυτά δεν αποφασίζουν υπέρ του ενός ή του άλλου πόλου τουδιλήμματος (προσαρμογή ή περιθωριοποίηση), αλλά αναπτύσσουν το αίσθημαμιας αμφίσημης ταυτότητας, μιας ταυτότητας εν τω γίγνεσθαι την οποία«κατασκευάζουν» και διαχειρίζονται ανάλογα με τις συνθήκες και τις ανάγκεςτων περιστάσεων.

Η Βέικου γράφει σχετικώς: «Τα παιδιά ποντιακής καταγωγής παλινδρομούν

ανάμεσα:(α) στις επιλογές της οικογένειάς τους στο σπίτι – είναι ο τόπος όπου διατηρείταιτο καθεστώς της παλιάς κατάστασης: είμαστε Πόντιοι,(β) στα πρότυπα σκέψης και δράσης που επιβάλλονται από την παγκοσμιοποίησητου τρόπου ζωής, όπως αυτός διαχέεται από τα ΜΜΕ: τίποτα δεν είμαστε, είμαστεόπως οι άλλοι,(γ) στις υποχρεώσεις που επιβάλλονται από μια θεσμικά οριζόμενη ιδανικήταυτότητα, στην οποία εντάσσονται αναγκαστικά: Τώρα είμαστε Έλληνες, (δ) στις προσωπικές τους, ψυχολογικές και συναισθηματικές, δυνατότητες(μνήμες, ενδιαφέροντα, επιθυμίες, στόχοι) να συγκροτήσουν τη δική τουςπροτιμητέα ταυτότητα. Εδώ υπάρχουν πολλαπλά κριτήρια, όπως τα εκφράζουν ταίδια τα παιδιά: Είμαι Ρώσος-ίδα, γιατί εκεί γεννήθηκα / γιατί εκεί είναι το σπίτι μουκαι οι φίλοι μου / γιατί νοσταλγώ τη Ρωσία, ή είμαι Πόντιος/α γιατί αυτοί είναι οιπρόγονοί μας / γιατί ο παππούς μου ήταν Πόντιος / γιατί έτσι λένε οι γονείς μου, ήείμαι Έλληνας-ίδα, αφού τώρα ζω στην Ελλάδα / γιατί ήρθα εδώ να ζήσω μιακαλύτερη ζωή ή να γίνω κάτι».

Τι μας διδάσκούν τα παραπάνω ευρήματα;

Τα υποκείμενα δεν είναι απλοί φορείς ή εκπρόσωποι ενός πολιτισμού, ούτε

παθητικοί διαμεσολαβητές των πολιτισμικών συμβόλων. Η δράση τους δενεκφράζει «παραδοσιακές» πολιτισμικές αξίες, αλλά την αντιπαράθεση με τηνεκάστοτε κοινωνική και πολιτισμική πραγματικότητα που τους περιβάλλει. Οπολιτισμός αλλά και οι ταυτότητες δεν είναι σταθερές και αμετάβλητες οντότητεςαλλά δυναμικά πεδία που μετασχηματίζονται ανάλογα με τις μεταβαλλόμενεςσυνθήκες διαβίωσης των υποκειμένων.

Άρα ο πολιτισμός των μεταναστών δεν εξαντλείται στην αυτονόητη συνέχεια του

πολιτισμού της χώρας καταγωγής, δηλαδή σε ένα εθνοτικά διακριτό πολιτισμικόμόρφωμα, αντίληψη που λανθάνει στο πολυπολιτισμικό υπόδειγμα. Ο πολιτισμόςτων μεταναστών είναι μια όψη και μια διάσταση του πολιτισμού της χώραςυποδοχής, αφού αντικατοπτρίζει κοινωνικά διαμεσολαβημένες και υποκειμενικάβιωμένες διαδικασίες ένταξης και αποκλεισμού, καθώς και την επιλογήσυμβόλων πολιτισμικού και κοινωνικού αυτοκαθορισμού.

Οφείλουμε να δούμε τη 2η γενιά μεταναστών, όχι σχηματικά μόνον ως

μετανάστες, που κουβαλούν τα παραδοσιακά στερεότυπα των γονιών τους, αλλάκαι ως νέους, εφήβους, αγόρια-κορίτσια δηλαδή μέσα από τις ιδιαίτερες καιπολλαπλές κοινωνικές τους ταυτότητες. Ο προσδιορισμός από μέρους μας ενόςπροσώπου, εστιάζοντας αποκλειστικά στην εθνοπολιτισμική του καταγωγή,υποκρύπτει μια αντίληψη για τον «άλλο» ως κλειστή και σταθερή οντότητα. Αυτόμπορεί να αποτελέσει τη βάση για τη δημιουργία άκριτων γενικεύσεων καιστερεοτύπων.

Οφείλουμε να εστιάσουμε στα διαφορετικά ζητήματα που θέτει η 2η γενιά

μεταναστών κυρίως σε ό,τι αφορά στις στρατηγικές ένταξης συγκριτικά με τηνπρώτη γενιά.

Τι θα μπορούσε να αποτελέσει μια εναλλακτική οπτική, η οποία θα υπερβαίνει

τους περιορισμούς που εντοπίσαμε τόσο στην πρόταση της «αφομοίωσης», όσοκαι στην πρόταση της «πολυπολιτισμικότητας»;

Η οπτική της διαπολιτισμικότητας.

Η οπτική αυτή τονίζει την αναπόφευκτη αλληλεπίδραση, τον διάλογο, την

ανταλλαγή και κατά συνέπεια την αμοιβαία αλλαγή των πολιτισμών πουσυνυπάρχουν.

Η σκοπιά αυτή τονίζει την ανάγκη υπέρβασης των ορίων του οικείου πολιτισμού,

την αλληλεγγύη και την αναγνώριση των ‘άλλων’ αξιών και στυλ ζωής(διαπραγμάτευση). Ο ‘άλλος’ αναγνωρίζεται ως ισότιμος συνομιλητής και όχι ωςπαθητικός αποδέκτης της δικής μας ‘πολιτισμικής ανωτερότητας’ ούτε ωςπολιτισμικά αόρατος.

Όμως σε μια τέτοια οπτική, η διαπολιτισμική συνάντηση δεν περιορίζεται μόνο

στην διαδικασία γνωριμίας του «άλλου», του «ξένου». Η κατανόηση του«ξένου» με βοηθά να γνωρίσω τον εαυτό μου. Με βοηθά να ξεφύγω από τονπεριορισμό τον οποίο μου επιβάλλει ο γνωστός, οικείος, καθημερινός μου κόσμος(διεύρυνση του ορίζοντα).

Η συμμετοχή μου στην εμπειρία του «ξένου» πρέπει να οδηγήσει στον

αναστοχασμο των δικών μου αυτονοήτων, παρά στην περιχαράκωση μου γύρωαπό αυτά. Τότε μόνον η συνύπαρξη αυτή είναι δημιουργική. Ο διάλογος με τον«άλλο» εμπεριέχει απαραίτητα ένα διάλογο με τον «εαυτό» μου. Προσπαθώνταςνα κατανοήσω τη δική του οπτική, παίρνω απόσταση από τη δική μου, τηνσυνειδητοποιώ και την εμπλουτίζω και εκείνος αντιστοίχως. Είναι μια ευκαιρίααμοιβαίας υπέρβασης περιοριστικών σχημάτων προσανατολισμού που εμπεριέχεικάθε πολιτισμός – αλλά και αναγνώρισης δυνατοτήτων.

Κείμενα αναφοράς:

Alheit P. (2013). «Ταυτότητα και βιογραφία. Η συμβολή της βιογραφικής έρευνας σεμια θεωρία της ταυτότητας στις κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήμες». ΣτοΤσιώλης,Γ. & Ε. Σιούτη, (επιμ.) Βιογραφικές (ανα)κατασκευές στην ύστερηνεωτερικότητα. Αθήνα: Νήσος. (Σελ. 173-222).

Allen J (2003). «Μεταβιομηχανισμός και Μεταφορντισμός». Στο Hall S., Held D. &McGrew A., Η Νεωτερικότητα σήμερα. Οικονομία, Κοινωνία, Πολιτική, Πολιτισμός.Σαββάλας. (σελ. 249-296).

Cuche D. (2001) Η έννοια της κουλτούρας στις Κοινωνικές Επιστήμες. Αθήνα: Δαρδανός.(Κεφ. VI. Κουλτούρα και ταυτότητα. Σελ. 145-167).

Brunner J (1997). Πράξεις νοήματος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. (Κεφ. 4.Αυτοβιογραφία και εαυτός. Σελ. 149-195).

Evans M. (2003) Φύλο και Κοινωνική Θεωρία. Αθήνα: Μεταίχμιο. (Κεφ. 4. Ο έμφυλοςεαυτός. Σελ. 101-125).

Hall S. (2003) «Το ζήτημα της πολιτισμικής ταυτότητας». Στο Hall S., Held D. &McGrew A., Η Νεωτερικότητα σήμερα. Οικονομία, Κοινωνία, Πολιτική, Πολιτισμός.Σαββάλας (σελ. 401-460).

Jenkins R. (2007α) Κοινωνική ταυτότητα. Αθήνα: Σαββάλας. (Κεφ. 1, 3,4). Jenkins R. (2007β) Κοινωνική ταυτότητα. Αθήνα: Σαββάλας. (Κεφ. 5: Ενσώματοι εαυτοί). Κούρτη Ε. Η Επικοινωνία στο διαδίκτυο. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. (Κεφ. 4ο

Ταυτότητες υπό κατασκευή: η διαχείριση του εαυτού στο διαδίκτυο. Σελ. 133-158). Μακρυνιώτη Δ (2006). Εισαγωγή στην Ελληνική Έκδοση. Στο Goffman E. Η

παρουσίαση του εαυτού στην καθημερινή ζωή. Αθήνα: Αλεξάνδρεια Melucci A (2002α) Κουλτούρες στο Παιχνίδι. Διαφορές για να συμβιώνουμε. Αθήνα:

Gutenberg. (Κεφ. 1. Δίοδος εποχής. Σελ. 65-112). Melucci A (2002β) Κουλτούρες στο Παιχνίδι. Διαφορές για να συμβιώνουμε. Αθήνα:

Gutenberg. (Κεφ. 6. Να διηγούμαστε ιστορίες: ταυτότητα και αφήγηση. Σελ. 203-223).

Sweetman P. (2004) Σημαδεμένα σώματα, ανθιστάμενες ταυτότητες: Τατουάζ,πιρσινγκ και η αμφισημία της ταυτότητας. Στο Μακρυνιώτη Δ. (επιμ.) Τα όρια τουσώματος. Διεπιστημονικές προσεγγίσεις. Αθήνα: Νήσος. (Σελ. 295-314).

Τσιώλης Γ. (2013) «Οι βιογραφικές (ανα)κατασκευές της κοινωνικής εμπειρίας.Προκλήσεις και προοπτικές της ανακατασκευαστικής βιογραφικής έρευνας». ΣτοΤσιώλης,Γ. & Ε. Σιούτη, (επιμ.) Βιογραφικές (ανα)κατασκευές στην ύστερηνεωτερικότητα. Αθήνα: Νήσος. (Σελ. 385-449).

Balsamo A. (2004) Στην κόψη του ξυραφιού: κοσμητική χειρουργική και νέεςτεχνολογίες. Στο Μακρυνιώτη Δ. (επιμ.) Τα όρια του σώματος. Διεπιστημονικέςπροσεγγίσεις. Αθήνα: Νήσος. (Σελ. 315-332).

Beck U. (2000) Η δική μας ζωή – η δική μας φτώχεια: πού είναι τα όρια μεταξύ μιαςβιογραφίας της διακινδύνευσης και μιας βιογραφίας του κινδύνου. Στο Beck U. &U. Erdmann Ziegler: μια ζωή δική μας. Νήσος.

Ελληνόγλωσση Βιβλιογραφία:

Bauman Ζ. Σπαταλημένες ζωές – Οι απόβλητοι της Νεοτερικότητας, Αθήνα: Κατάρτι 2005.

Beck U. & U. Erdmann Ziegler: μια ζωή δική μας. Νήσος. Brunner J. Πράξεις νοήματος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. 1997. Butler J. Σώματα με σημασία. Οριοθετήσεις του «φύλου» στο λόγο. Αθήνα Εκκρεμές. 2008. Cuche D. Η έννοια της κουλτούρας στις Κοινωνικές Επιστήμες. Αθήνα: Δαρδανός. Evans M. Φύλο και Κοινωνική Θεωρία. Αθήνα: Μεταίχμιο 2003. Giddens A. Οι συνέπειες της Νεοτερικότητας. Αθήνα: Κριτική. 2001. Giddens A. Ο κόσμος των ραγδαίων αλλαγών. Πώς επιδρά η παγκοσμιοποίηση στη ζωή μας.

Αθήνα: Μεταίχμιο 2001. Goffman E. Η παρουσίαση του εαυτού στην καθημερινή ζωή. Αθήνα: Αλεξάνδρεια. 2006. Goffman E. Στίγμα. Σημειώσεις για τη διαχείριση της φθαρμένης ταυτότητας. Αθήνα:

Αλεξάνδρεια. 2006. Hall S., Held D. & McGrew A., Η Νεωτερικότητα σήμερα. Οικονομία, Κοινωνία, Πολιτική,

Πολιτισμός. Σαββάλας, 2003. Harvey D. (2009) Η κατάσταση της Μετανεωτερικότητας. Αθήνα: Μεταίχμιο Jenkins R. (2007) Κοινωνική ταυτότητα. Αθήνα: Σαββάλας. Κούρτη Ε. Η Επικοινωνία στο διαδίκτυο. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Melucci A. Κουλτούρες στο Παιχνίδι. Διαφορές για να συμβιώνουμε. Αθήνα: Gutenberg.

2002. Λυμπεράκη Α & Μουρίκη Α., Η αθόρυβη επανάσταση. Νέες μορφές οργάνωσης της

παραγωγής και της εργασίας. Αθήνα. Gutenberg 2002 Μακρυνιώτη Δ. (επιμ.) Τα όρια του σώματος. Διεπιστημονικές προσεγγίσεις. Αθήνα: Νήσος.

2004. Sennett R., Η κουλτούρα του νέου καπιταλισμού. Αθήνα: Σαββάλας. 2008. Taylor C. Οι δυσανεξίες της νεωτερικότητας. Αθήνα: Εκκρεμές. 2006. Taylor C. Πολυπολιτισμικότητα. Αθήνα: Πόλις. 1997. Τσιώλης,Γ. & Ε. Σιούτη, (επιμ.) Βιογραφικές (ανα)κατασκευές στην ύστερη νεωτερικότητα.

Αθήνα: Νήσος. 2013. Wetherell M. Ταυτότητες, ομάδες και κοινωνικά ζητήματα. Αθήνα: Μεταίχμιο 2005.

Ξενόγλωσση Βιβλιογραφία:

Adams M. Self and Social Change. London: SAGE, 2007. Alcoff L, M. & Mendieta E (επιμ.) Identities. Race, Class, Gender and Nationality. MA:

Blackwell. 2008. Alheit P. Identität oder „Biographizität“? Beiträge der neueren sozial- und

erziehungswissenschaftlichen Biographieforschung zu einem Konzept derIdentitätsentwicklung. Integrative Therapie. Zeitschrift für vergleichende Psychotherapieund Methodenintegration. Jg. 28 (2003), v. 3-4, p. 190-209.

Beck, U. Risikogesellschaft. Auf dem Weg in eine andere Moderne. Frankfurt/M.:Suhrkamp 1986.

Beck, U., Giddens, A. & Lash, S. Reflexive Modernisierung. Eine Kontroverse.Frankfurt/M.: Suhrkamp. 1996

Burkitt I. Social Selves. Theories of Self and Society. London: SAGE, 2008. Gauntlett D. Media, Gender and Identity. London: Routledge. 2002.

Giddens, A. Self and Self-Identity. Self and Society in the Late Modern Age.Cambridge: Polity Press. 1991

Hein, K. Hybride Identitäten. Bastelbiografien im Spannungsverhältnis zwischenLateinamerika und Europa. Bielefeld: transcript. 2006.

Jensen T, E, & Westenholtz A. Identitry in the Age of the new Economy. Ma: EdwardElgar. 2004

Keupp H. κ.α. Identitaetskonstruktionen. Das Patchwork der Identitaeten in derSpaetmoderne. Reinbek: Rowohlt Verlag. 2002.

Sennett R., The corrosion of character. Norton & Company 1998.