Istoria-Biblio Mathiti (New)

289

Transcript of Istoria-Biblio Mathiti (New)

Page 1: Istoria-Biblio Mathiti (New)
Page 2: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Συγγραφή

Διονύσιος Ακτύπης Αριστείδης Βελαλίδης

Μαρία Καΐλα Θεόδωρος Κατσουλάκος Γιάννης Παπαγρηγορίου

Κώστας Χωρεάνθης

Αναθεώρηση (1997)

Θεόδωρος Κατσουλάκος Αναστασία Κυρκίνη Μαρία Σταμοπούλου

Εικονογράφηση - Σελιδοποίηση

Αρτ. Νικολαΐδου

Καθοδήγηση και εποπτεία

Διονύσιος Μελάς

Page 3: Istoria-Biblio Mathiti (New)

ΣΤΑ ΝΕΟΤΕΡΑ ΧΡΟΝΙΑ

Page 4: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Σημείωση

Όπου υπάρχουν παραθέματα χωρίς παραπομπή είναι κεί-μενα που έχει συνθέσει η συγγραφική ομάδα ή η ομάδα αναθεώρησης. Επίσης άλλα κείμενα που έχουν το χαρα-κτήρα ιστορικής πηγής είναι σε πολλές περιπτώσεις κείμε-να διασκευασμένα από τη συγγραφική ομάδα.

Page 5: Istoria-Biblio Mathiti (New)

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΘΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ

ΤΜΗΜΑ ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ

ΣΤΑ ΝΕΟΤΕΡΑ ΧΡΟΝΙΑ

ΙΣΤΟΡΙΑ ΣΤ' ΔΗΜΟΤΙΚΟΥ

ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΕΚΔΟΣΕΩΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ - ΑΘΗΝΑ

Page 6: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Εσωτερικό της Αγίας Σοφίας μετά την Άλωση

Page 7: Istoria-Biblio Mathiti (New)
Page 8: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Χάρτης της Βυζαντινής αυτοκρατορίας την εποχή των Μακεδόνων αυτοκρατόρων (9ος-11ος αι.)

Page 9: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Τι μάθαμε στην Ιστορία της Ε', τι θα μάθουμε φέτος 1

Στην Ε' τάξη διδαχθήκαμε την ελληνική ιστορία από τη ρωμαϊκή κατάκτηση ως την Άλωση της Κωνσταντινούπολης.

Παρακολουθήσαμε τη βαθμιαία εξέλιξη της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας σε Βυ-ζαντινή με την επίδραση του ελληνικού πολιτισμού και του χριστιανισμού, καθώς και τις διαρκείς προσπάθειες των Βυζαντινών να αντιμετωπίσουν τους πολυάριθ-μους εχθρούς τους.

Η Κωνσταντινούπολη, ως πρωτεύουσα του Βυζαντινού κράτους, αναδείχτηκε το μεγαλύτερο οικονομικό, πολιτικό και πολιτισμικό κέντρο του τότε γνωστού κόσμου.

Γνωρίσαμε τη ζωή των ανθρώπων στις πόλεις και στην ύπαιθρο και διαπιστώ-σαμε πόσα πολλά κοινά σημεία υπήρχαν με τη δική μας σημερινή ζωή. Μιλήσαμε για την εξέλιξη της οικονομίας, του εμπορίου, των γραμμάτων και των τεχνών. Είδαμε, τέλος, την παρακμή της αυτοκρατορίας και την υποταγή της στους Τούρκους το 1453.

Φέτος θα μελετήσουμε την Ιστορία της νεότερης Ελλάδας, που τη χωρίζουμε σε τρεις περιόδους: Τον ελληνισμό μετά την Άλωση (1453-1821), την Επανάστα-ση (1821-1830) και την ιστορία της Ελλάδας ως ανεξάρτητου κράτους (1830 και εξής).

Page 10: Istoria-Biblio Mathiti (New)

2.

Η καραβέλα Σάντα Μαρία

3. 1. Ο Χριστόφορος Κολόμβος ξεκίνησε από την Ισπανία με τρεις καραβέλες (εμπορικά πλοία).

Διέσχισε τον Ατλαντικό κι έφτασε στα νησιά της Καραϊβικής, στην Κεντρική Αμερική. Το κα-ράβι στο οποίο επέβαινε ο Κολόμβος λεγόταν Σάντα Μαρία.

2. Ο Ιωάννης Γουτεμβέργιος εφεύρε την τυπογραφία. Η συμβολή του στην πνευματική πρόοδο της ανθρωπότητας είναι ανυπολόγιστη.

3. Η Αναγέννηση άρχισε στην Ιταλία. Αρκετές πόλεις της ήταν σπουδαία κέντρα ανάπτυξης γραμμάτων και τεχνών. Στη Φλωρεντία τυπώθηκαν για πρώτη φορά τα ομηρικά έπη (1488).

Page 11: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Η Ευρώπη στα νεότερα χρόνια 2 Την εποχή που η Ελλάδα ήταν σκλαβωμένη στους Τούρκους, στην Ευρώπη

σημειώθηκαν κάποια πολύ σημαντικά γεγονότα, που η επίδρασή τους έγινε φα-νερή σ' όλο τον κόσμο.

Αυτή την εποχή γενικεύτηκε στην Ευρώπη η χρήση της μπαρούτης. Κατα-σκευάστηκαν πυροβόλα όπλα, που έδιναν μεγάλη δύναμη σε όποιον τα είχε. Τα παλιά όπλα έχασαν την αξία τους, οι βασιλιάδες δημιούργησαν ισχυρούς στρα-τούς και συγκέντρωσαν όλες τις εξουσίες στα χέρια τους. Άρχισαν να συναγωνί-ζονται για το ποιος θα κυριαρχήσει σε περισσότερες χώρες. Αυτό τους οδήγησε στο να ενισχύσουν τις προσπάθειες για τολμηρά εξερευνητικά ταξίδια. Ο πιο ονομαστός θαλασσοπόρος ήταν ο Χριστόφορος Κολόμβος που ανακάλυψε την Αμερική (1492). Ύστερα απ' αυτόν, πολλοί έκαμαν εξερευνήσεις σε άγνωστες χώρες. Το 16ο αιώνα πραγματοποιήθηκε από το Μαγγελάνο ο πρώτος γύρος της γης.

Η ανακάλυψη νέων χωρών και η οικονομική ανάπτυξη που ακολούθησε δημι-ούργησαν νέες συνθήκες. Οι άνθρωποι απέκτησαν περισσότερες γνώσεις για τον κόσμο. Σ' αυτό βοήθησε ένα σπουδαίο γεγονός: η εφεύρεση της τυπογρα-φίας. Ο Ιωάννης Γουτεμβέργιος στη Γερμανία εφεύρε τα ξύλινα, κινητά τυπο-γραφικά στοιχεία, που μ' αυτά μπορούσε να τυπώσει περισσότερα από ένα αντίτυπα του ίδιου βιβλίου. Το πρώτο βιβλίο που τύπωσε ήταν η Αγία Γραφή. Τό-τε τυπώθηκαν και μελετήθηκαν συγγράμματα αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων.

Μεγάλοι αρχιτέκτονες κατασκεύασαν λαμπρά οικοδομήματα· ζωγράφοι και γλύπτες δημιούργησαν αριστουργηματικά έργα· επιστήμονες έκαμαν πολλές εφευρέσεις- σπουδαίοι συγγραφείς έγραψαν λογοτεχνήματα που θαυμάζονται μέχρι σήμερα. Η άνθηση αυτή των τεχνών, των επιστημών και των γραμμάτων ονομάστηκε Αναγέννηση.

Πολλοί μορφωμένοι δεν παραδέχονταν πια ορισμένα από εκείνα που ο πάπας είχε επιβάλει. Έτσι δημιουργήθηκε μια κίνηση που οδήγησε στη Θρησκευτική μεταρρύθμιση και στη διάσπαση της Δυτικής Εκκλησίας.

Στη συνέχεια, πνευματικοί άνθρωποι με τα έργα τους προσπάθησαν να δια-φωτίσουν τους λαούς να κατανοήσουν τα δικαιώματά τους. Αυτό είναι το λεγό-μενο κίνημα του Διαφωτισμού, που επηρέασε πολύ τη σκέψη και τις ενέργειες των ευρωπαϊκών λαών.

Το σημαντικότερο αποτέλεσμα του Διαφωτισμού ήταν η Γαλλική επανάσταση (1789), που ανέτρεψε το καθεστώς των ευγενών και του βασιλιά στη Γαλλία. Η Γαλλική επανάσταση με τα συνθήματά της ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ - ΙΣΟΤΗΤΑ - ΑΔΕΛΦΟ-ΤΗΤΑ στάθηκε φωτεινό παράδειγμα για κάθε καταπιεσμένο λαό.

Page 12: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Μέσα από τη Γαλλική επανάσταση αναδείχτηκε η ηγετική μορφή του Ναπολέ-οντα Βοναπάρτη. Ο Ναπολέοντας οδήγησε τις στρατιές του σε νικηφόρους πο-λέμους.

Τελικά όμως νικήθηκε από τους Ευρωπαίους ηγεμόνες, που είχαν συμμαχή-σει εναντίον του.

Για να σταματήσει κάθε επαναστατική κίνηση, δημιουργήθηκε στην Ευρώπη μια συμμαχία, που ονομάστηκε Ιερή συμμαχία (1815).

- Ποια πρόοδο σημείωσαν οι Ευρωπαίοι στην τέχνη, τα γράμματα και την οικονομία κατά την εποχή που οι Έ λ λ η ν ε ς ήταν υποδουλωμένοι στους Τούρκους;

Οι εκπρόσωποι του διαφωτισμού με τα έργα τους προσπάθησαν να διαφωτίσουν τους λαούς και να τους μορφώσουν, ώστε να νιώσουν σε ποια θέση βρίσκονταν. Ο Ναπολέων έγινε στρατάρχης και οδήγησε τις γαλλικές στρατιές σε περίλαμπρες νίκες. Αργότερα όμως διέψευσε τις ελπίδες των λαών.

Page 13: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Οι άνθρωποι γεννιούνται και παραμένουν ελεύθεροι.

Ο νόμος πρέπει να είναι ίδιος για όλους τους πολίτες.

Κάθε άνθρωπος υποτίθεται ότι είναι αθώ-ος, έως ότου αποδειχθεί ένοχος.

Κανένας δεν πρέπει να διώκεται γι' αυτά που πιστεύει.

Κάθε πολίτης μπορεί να μιλάει, να γράφει, να δημοσιεύει ελεύθερα, αρκεί να μη φτάνει στην κατάχρηση αυτής της ελευθερίας.

Η κοινωνία έχει δικαίωμα να ζητήσει ευθύ-νες από κάθε δημόσιο υπάλληλο.

Κάθε κοινωνία που δεν εξασφαλίζει τα δι-καιώματα των πολιτών δεν είναι οργανωμένη.

Η ιδιοκτησία είναι απαραβίαστο και ιερό δικαίωμα.

Από τη διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου (Γαλλική Επανάσταση, 1789)

Page 14: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Οι Ευρωπαίοι ίδρυσαν στην Αμερική αποι-κίες.

Στη Βόρεια Αμερική υπήρχαν πολλές αγ-γλικές αποικίες. Η αγγλική κυβέρνηση κατα-πίεζε τους αποίκους και απαιτούσε απ' αυ-τούς υπέρογκους φόρους. Γι' αυτό οι άποικοι το 1776 με αρχηγό τον Τζορτζ Ουάσιγκτον επαναστάτησαν και διακήρυξαν την ανεξαρ-τησία τους.

Οι αγγλικές αποικίες αποκτούν την ανεξαρτησία χους

Η Αγγλία αντέδρασε στέλνοντας στρατό εναντίον των αποικιών, αλλά νικήθηκε από τους επαναστάτες και υποχρεώθηκε να ανα-γνωρίσει την ανεξαρτησία τους. Έτσι δημι-ουργήθηκε ένα νέο μεγάλο κράτος που πήρε το όνομα Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής (United States of America). Πρώτος πρόεδρος του νέου κράτους εκλέχτηκε ο Τζορτζ Ουάσιγκτον, από τον οποίο πήρε το όνομά της και η πρωτεύου-σα της χώρας.

Γουτεμβέργιος Τυπογραφία 1450 περίπου Μερικές σπουδαίες τεχνολογικές επινοήσεις της εποχής

Γαλιλαίος Εκκρεμές 1566 Μερικές σπουδαίες τεχνολογικές επινοήσεις της εποχής

Τορικέλι Βαρόμετρο 1643

Μερικές σπουδαίες τεχνολογικές επινοήσεις της εποχής

Φαρενάιτ Θερμόμετρο 1714

Μερικές σπουδαίες τεχνολογικές επινοήσεις της εποχής

Βατ Ατμομηχανή 1769

Μερικές σπουδαίες τεχνολογικές επινοήσεις της εποχής Φούλτον Ατμόπλοιο 1803

Μερικές σπουδαίες τεχνολογικές επινοήσεις της εποχής

Page 15: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Οι μεγάλοι θαλασσοπόροι, οι οποίοι ανακάλυψαν και εξερεύνησαν νέες, άγνωστες ως τότε περιοχές της γης, αντιμετώπιζαν στα ταξίδια τους μεγάλες δυσκολίες. Το παρακάτω κείμενο έχει γραφτεί από ένα ναύτη του Μαγ-γελάνου. Αναφέρεται στο πρόβλημα από την έλλειψη τροφής και πόσιμου νερού στο διάρκειας 110 ημερών τα-ξίδι τους.

Δυσκολίες στα εξερευνητικά ταξίδια

«Η γαλέτα που τρώγαμε δεν ήταν πια από ζύμη, αλλά από σκόνη ποτισμένη με ούρα πο-ντικιών. Το νερό ήταν μουχλιασμένο και δύσο-σμο. Για να μην πεθάνουμε από την πείνα, τρώγαμε κομμάτια από τα δέρματα που χρησι-μοποιούσαμε για δουλειές του καραβιού. Τα βάζαμε πέντε μέρες να μουλιάσουν στη θάλασ-σα και μετά τα ψήναμε στη χόβολη. Συχνά αναγκαζόμαστε να φάμε πριονίδια. Τα ποντί-κια είχαν πια γίνει περιζήτητο είδος διατρο-φής. Αλλά η μεγαλύτερη συμφορά ήταν ότι εί-χαμε προσβληθεί από μια αρρώστια στα ού-λα* Τα ούλα μας πρήζονταν τόσο που εξείχαν από τα δόντια και δεν μπορούσαμε πια να φά-με τίποτε. Πολλοί σύντροφοι μας πέθαναν με αυτό τον τρόπο».

(Από γαλλικό σχολικό βιβλίο)

* Η αρρώστια αυτή λέγεται σκορβούτο και προκαλείται από την έλλειψη των βιταμινών που περιέχουν οι φρέσκιες τρο-φές.

Page 16: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Η έκταση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας στα τέλη του 17ου αιώνα

Page 17: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Η Οθωμανική αυτοκρατορία 3 Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους, ο Μωάμεθ Β' ο

Πορθητής και οι σουλτάνοι που τον διαδέχτηκαν συνέχισαν τις επιδρομές και τις κατακτήσεις. Έτσι την εποχή του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς η Οθωμανική αυτοκρατορία απλωνόταν σε τρεις ηπείρους: Ασία, Αφρική και Ευρώπη.

Στο τέλος του 17ου αιώνα οι Τούρκοι επιχείρησαν, χωρίς αποτέλεσμα, να κα-τακτήσουν την Κεντρική Ευρώπη. Το γεγονός αυτό έγινε αιτία να αντιληφθούν οι Ευρωπαίοι τον κίνδυνο που τους απειλούσε. Σχημάτισαν μια συμμαχία, νίκησαν τους Τούρκους και τους ανάγκασαν να τους παραχωρήσουν αρκετά από τα εδά-φη που είχαν κατακτήσει. Οι Τούρκοι έπαψαν από τότε να αποτελούν κίνδυνο για την Ευρώπη κι έγινε φανερό πως η Οθωμανική αυτοκρατορία είχε αρχίσει να κα-ταρρέει.

Το απέραντο αυτό κράτος το κυβερνούσε ο σουλτάνος. Οι Οθωμανοί τον θε-ωρούσαν εκπρόσωπο του Θεού στη γη και του όφειλαν απόλυτη υπακοή. Βοη-θούς του ο σουλτάνος είχε τους βεζίρηδες. Αυτοί αποτελούσαν το αυτοκρατορι-κό συμβούλιο που λεγόταν και Υψηλή Πύλη. Επικεφαλής του συμβουλίου ήταν ο Μ. Βεζίρης.

Στις επαρχίες του κράτους διορίζονταν από το σουλτάνο πασάδες - διοικη-τές. Μερικοί απέκτησαν κατά τα τελευταία χρόνια της τουρκοκρατίας τόση εξουσία, ώστε έγιναν σχεδόν ανεξάρτητοι. Ένας από αυτούς ήταν και ο Αλή Πα-σάς των Ιωαννίνων.

Οι Τούρκοι ασχολούνταν περισσότερο με τα στρατιωτικά από ό,τι με το εμπό-ριο, τις επιστήμες και τα γράμματα. Έτσι, μόλις σταμάτησαν οι κατακτήσεις, που έφερναν το χρήμα στα ταμεία του κράτους, άρχισε η παρακμή. Για πολλά χρόνια η Οθωμανική αυτοκρατορία ήταν ο «μεγάλος ασθενής», που τον κρατούσαν στη ζωή μόνο τα αντίθετα συμφέροντα και η ασυμφωνία των μεγάλων δυνάμεων, για το πώς θα μοιράζονταν τα εδάφη της αυτοκρατορίας και θα εξασφαλιζόταν η επιρροή τους στην περιοχή.

- Ποια ήταν η έκταση της Οθωμανικής αυτοκρατορίας και ποιος ο τρό-πος διοίκησής της;

Page 18: Istoria-Biblio Mathiti (New)

«Όλα τα αξιώματα αγοράζονται στην οθω-μανική διοίκηση. Δεν υπάρχουν μισθοί. Αμέ-σως μετά το διορισμό του κάθε Οθωμανός αξιωματούχος ξεκινούσε για την έδρα του με συνοδεία που καθόριζε ο ίδιος. Στο πέρασμά του πολιτείες και χωριά έπρεπε να καλύψουν όλες τις ανάγκες του χωρίς καμιά αποζημίωση. Αμέσως μετά την εγκατάστασή του αναγκάζει τους δυστυχείς υπηκόους να καταβάλουν το ποσό που στοίχισε το αξίωμά του, το ποσό που έδωσε στους προστάτες του, το ποσό που έπρε-πε να στέλνει κάθε χρόνο στους ανθρώπους του στην Πόλη για να παρεμβαίνουν, όταν φθάνουν τα παράπονα των καταπιεζομένων στο Μεγάλο Βεζίρη, το ποσό που χρειαζόταν για τη συντήρηση της φρουράς του, το ποσό που έπρεπε να παραμένει στο θησαυροφυλά-κιο για να ικανοποιήσει τις φιλοδοξίες του αντιμετωπίζοντας τους ανταγωνιστές του. Όλα αυτά τα ποσά ήταν πρόσθετες επιβαρύν-σεις, άσχετες με τις καθιερωμένες ετήσιες φο-ρολογικές υποχρεώσεις των υπηκόων προς το σουλτάνο».

Τα αξιώματα εξαγοράζονται

Κ. Σιμόπουλου, Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα

Η τελευταία φάση της λεηλασίας των ελλη-νικών αρχαιοτήτων άρχισε με την αρπαγή μιας μετόπης του Παρθενώνα από τους πράκτορες του Γάλλου Σουαζέλ Γκουφιέ και έκλεισε με την αρπαγή της Αφροδίτης της Μήλου το 1820, από τους ανθρώπους ενός άλλου Γάλλου, του Μάρκελους. Η λαφυραγωγία, ωστόσο, κο-ρυφώθηκε στα τέλη του 18ου αι. με την επιδρο-μή ενός τρίτον αρχαιοθήρα, Άγγλου αυτή τη φορά, του Λόρδου Έλγιν, πρεσβευτή της Βρε-τανίας στην Πόλη. Ο Αθηναίος ιστορικός Ιω-άννης Μπενιζέλος γράφει:

Λεηλασία των ελληνικών αρχαιοτήτων

Page 19: Istoria-Biblio Mathiti (New)

«Περί τα τέλη του έτους 1799, ο μυλόρδος Έλγιν, πληρεξούσιος πρεσβευτής της Βρετα-νίας στην οθωμανική Πόρτα (Πύλη), έστειλε στην Αθήνα τεχνίτες Ρωμαίους και Ναπολιτά-νους, για να κατασκάψουν και να ερευνήσουν τα ενδόμυχα της γης για μάρμαρα και κτίρια παλαιά και να κατεβάσουν από τον περίφημο ναό της Αθηνάς (τον Παρθενώνα) εκείνα τα αξιολογότατα αγάλματα και ανδριάντες, που προξενούσαν θάμπωμα και έκπληξη σ' όλους τους περιηγητές».

Κ. Σιμόπουλου, Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα

Ατάραχος ο επισκέπτης, καθώς ατενίζει με βουβή αγανάκτηση κι οδύνη τα μάρμαρα, θαυ-μάζει τη λεία, περιφρονώντας τον κλέφτη.

Βύρων

Η κατάρα της Αθηνάς

Τη Θεσσαλονίκη διοικούσε πασάς*. Συγκέ-ντρωνε στα χέρια του όλες τις εξουσίες εκτός από τη δικαιοσύνη. Ανώτερος δικαστής, αρχη-γός της αστυνομίας και της αγορανομίας ήταν ο μουλάς*. Αυτός όριζε τις τιμές των εμπορευ-μάτων της Θεσσαλονίκης. Ο μουφτής* της Θεσσαλονίκης ήταν επόπτης των τζαμιών. Πα-σάς της Θεσσαλονίκης το 1796 ήταν ο Μουστα-φάς, γαμπρός του σουλτάνου. Τα κανονικά του έσοδα υπολογίζονταν σε 70.000 πιάστρα**. Πολλές φορές όμως έδειχνε υπερβολική σκλη-ρότητα κι έτσι τα έσοδα από τους αβάσταχτους φόρους των κατοίκων της πόλης ξεπερνούσαν τις 200.000 πιάστρα.

Κ. Σιμόπουλου, Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα (διασκευή)

Η διοίκηση της Θεσσαλονίκης

* πασάς, μουλάς, μουφτής = τουρκικά αξιώματα. ** πιάστρα = ασημένια νομίσματα της εποχής.

Page 20: Istoria-Biblio Mathiti (New)
Page 21: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Βενετοί, Γενουάτες και άλλοι κατακτητές 4

Μετά την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως από τους Σταυροφόρους (1204), η Βυζαντινή αυτοκρατορία διασπάστηκε σε μικρότερα ελληνικά κράτη και σε κράτη που ίδρυσαν Φράγκοι, Βενετοί και άλλοι κατακτητές. Ειδικότερα πολλές περιοχές του ελληνισμού γνώρισαν σταδιακά τη βενετσιάνικη κατοχή. Οι περιο-χές αυτές ήταν συνήθως νησιά και λιμάνια με στρατηγική σημασία ή παραλιακά μέρη με εύφορη ενδοχώρα*.

Οι Βενετοί οχύρωναν τα λιμάνια και στο ψηλότερο σημείο της περιοχής έχτι-ζαν ένα είδος ακρόπολης, μέσα στην οποία υπήρχαν συνήθως οι. κατοικίες των υπαλλήλων και οι εκκλησίες των καθολικών. Οι Βενετοί, επειδή ήταν ολιγάριθ-μοι, στηρίχτηκαν για την άμυνα των κατακτημένων εδαφών και στον ντόπιο πλη-θυσμό, τον οποίο στρατολογούσαν, άλλοτε με βία και άλλοτε με πολλαπλές πα-ροχές.

Οι Βενετοί, που ήταν κυρίως έμποροι, υποχρέωναν τους κατοίκους των κα-τακτημένων περιοχών να καλλιεργούν ορισμένα είδη που είχαν ζήτηση στο εξω-τερικό. Ιδιαίτερη επίσης φροντίδα έδειχναν για τη διοίκηση, για να μπορούν να ελέγχουν απόλυτα τις περιοχές που κατείχαν. Ανώτατος άρχοντας ήταν πάντα Βενετός και είχε τον τίτλο του προβλεπτή. Κάθε περιοχή χωριζόταν σε άλλες μι-κρότερες που τις διοικούσαν ευγενείς Βενετοί ή και πλούσιοι Έλληνες από αρχο-ντική γενιά. Ο λαός πλήρωνε βαρείς φόρους και υποχρεωνόταν να κάνει αγγα-ρείες, κυρίως στο χτίσιμο των τεράστιων οχυρωματικών έργων.

Οι Έλληνες δε δέχτηκαν παθητικά τους κατακτητές. Αγωνίζονταν συνεχώς να υπερασπίσουν το δίκιο τους, και ιδιαίτερα να διαφυλάξουν την ορθόδοξη πί-στη τους. Δεν ήταν λίγες οι φορές που η αγανάκτησή τους έφτασε ως την εξέ-γερση, όπως συνέβη στη Ζάκυνθο (1628) με το ονομαστό «ρεμπελιό των ποπο-λάρων»**. Ο λαός δεν έπαψε να επιδιώκει την απελευθέρωσή του. Δεν ευτύχη-σε όμως στον αγώνα του αυτόν.

Τα εδάφη που κατείχαν οι Βενετοί έπεσαν με τον καιρό στα χέρια των Τούρ-κων, έπειτα από μακροχρόνιους πολέμους. Η κατάκτηση των εδαφών αυτών συνοδευόταν από λεηλασίες και βιαιότητες, όπως έγινε στην Κύπρο (1571) και αλλού. Εξαίρεση αποτέλεσε η Κρήτη, της οποίας η κατάληψη (1669) δε συνο-δεύτηκε από σφαγές και λεηλασίες. Τα Επτάνησα έμειναν στους Βενετούς το μεγαλύτερο διάστημα, ενώ στο τέλος του 18ου αιώνα γνώρισαν τη γαλλική και την αγγλική κυριαρχία. Τέλος, τα νησιά του Αιγαίου παρέμειναν σκλαβωμένα για αρκετό διάστημα στους Γενουάτες και σε άλλους Λατίνους κατακτητές.

* ενδοχώρα: περιοχή στο εσωτερικό, μεσόγεια ** ρεμπελιό των ποπολάρων: επανάσταση του λαού

Η πύλη του Κάστρου της Μεθώνης

Page 22: Istoria-Biblio Mathiti (New)

- Πώς διοικούσαν οι Βενετοί τις περιοχές που είχαν κατακτήσει και πώς αντιδρούσαν οι Έλληνες;

Οι κατακτήσεις των Οθωμανών, Φράγκων, Βενετών και άλλων ως το 16ο αιώνα

Page 23: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης πολύ γρήγορα οι Τούρκοι εξαπλώθηκαν και στον υπόλοιπο ελληνικό χώρο. Στα νησιά, όμως, κυριαρχούσαν οι Λατίνοι και κυρίως οι Βενετοί. Οι Τούρκοι, που είχαν βάλει σκοπό να κατακτήσουν και τις ελληνικές θάλασσες, διε-ξήγαγαν μακροχρόνιους πολέμους μ' αυτούς.

Κατά το βενετοτουρκικό πόλεμο, που έγινε στα τέλη του 17ου αιώνα (1684-1699), οι Βενε-τοί, αφού πήραν από τους Τούρκους την Πρέ-βεζα, τη Λευκάδα και σχεδόν ολόκληρη την Πελοπόννησο, βάδισαν κατά της Αττικής. Αποβίβασαν στον Πειραιά ισχυρές δυνάμεις, οι οποίες πήραν θέση μάχης γύρω από την Ακρόπολη. Αρχηγός των Βενετών ήταν ο Μο-ροζίνι. Οι Τούρκοι εγκατέλειψαν την Αθήνα, αφήνοντας μια φρουρά που οχυρώθηκε μέσα στην Ακρόπολη.

Στις 26 Σεπτεμβρίου 1687 μια βενετική βόμ-βα έπεσε μέσα στον Παρθενώνα, που οι Τούρ-κοι τον είχαν μετατρέψει σε αποθήκη πυρομα-χικών. Ακολούθησε μεγάλη έκρηξη και ο ναός έπαθε φοβερές καταστροφές. Τις καταστροφές από την έκρηξη συμπλήρωσε η προσπάθεια των Βενετών να αφαιρέσουν πολύτιμα μάρμα-ρα από το ναό.

Μια βενετσιάνικη βόμβα

καταστρέφει

Παρθενώνα

Page 24: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Βρισκόμαστε στα 1687, στην Αθήνα. Οι Τούρκοι κλεισμένοι στο Κάστρο. Οι Βενετσιά-νοι τριγυρίζουν σαν τ' αγρίμια στη χώρα. Οι Αθηναίοι είναι τρυπωμένοι στα σπίτια τους.

Σβηστό ήταν το καντήλι της Αγίας Γλυκε-ρίας στο Γαλάτσι, κοντά στην Αθήνα. Κανείς δεν πηγαίνει να προσκυνήσει... Μα, να, κάτω από της όμορφης εκκλησιάς το δρόμο κάποιος προβάλλει... Πάει κατά την εκκλησιά, στέκε-ται, γονατίζει σε έναν τάφο εμπρός και φιλεί το μάρμαρό του.

- Άμοιρε Αθηναίε, χορτάριασε του γονιού σου ο τάφος!

Ξάφνου από τα Τουρκοβούνια, κάποιος άλ-λος προβάλλει. Η αγριεμένη όψη του φαίνεται πιο άγρια μέσα στο σκοτάδι. Μα όσο πλησιά-ζει στην εκκλησιά κοντά, τόσο ημερώνει.

- Γιατί κιτρίνισες και τρέμεις σαν κορίτσι, άγριε Γενίτσαρε;

Σε λίγο βλέπει ένα μαύρο πράμα να στέκε-ται από το κάτω μέρος. Βαθύ σκοτάδι και δε διακρίνει τι να είναι. Μα σε μια ξαφνική αστραπή βλέπει πως ήταν άνθρωπος. Ήταν Βενετσιάνος!

Ο Γενίτσαρος έγινε πάλι Γενίτσαρος, βγά-ζει το χατζάρι και χύνεται καταπάνω του. Μα κι ο Βενετσιάνος δε χωρατεύει. Σκουντιούνται σαν τ' αγρίμια και με τα πολλά έρχονται κοντά στον τάφο. Πετιέται ο Αθηναίος με το σπαθί στο χέρι και βρίσκεται μπροστά τους. Τραβη-χτείτε από δω! Δε θ' αφήσω να χυθεί αίμα αν-θρώπινο στον πατέρα μου, του γερο-Χωραφά τον τάφο! Γιατί μια φωνή από όνο στόματα ακούγεται: «Αδερφέ μου!;»

Ποιος το 'λπιζε, ο πρώτος, που μικρό παιδί τον πήραν οι Γενίτσαροι, ο δεύτερος, που παι-

Γραικός, Γενίτσαρος και Βενετσάνος

Page 25: Istoria-Biblio Mathiti (New)

δάκι τον ξαγόρασαν οι Βενετσιάνοι, και ο μι-κρός, που τάχα στάθηκε πιο τυχερός, να σμί-ξουν, και σαν εχθροί, στον πατέρα τους τον τά-φο;

Δ. Καμπούρογλου, Ο αναδρομάρης της Αττικής

Ο Φωτεινός Το κύριο πρόσωπο του ποιήματος, ο Φωτεινός, τολμά να αντιμιλήσει στο Φράγκο άρχοντα της Λευκάδας, του οποίου τα σκυλιά χάλασαν τα σπαρ-τά του Φωτεινού.

Εγώ... ο φτωχός ο Φωτεινός, ο γέρος ο ξεσκλιάρης*, που ρίχνω εδώ το σπόρο μου για να μου τόνε πάρεις. Εγώ που με τον ίδρωτα τα χώματα ζυμώνω για να τρώγει άλλος το ψωμί. Που τρέχω και κεντρώνω** την αγριλίδα του βουνού και που δεν έχω λάδι ν' ανάφτω το καντήλι μου και ζω μέσα στον άδη.

Αυτός, αυτός είν' ο Λαός. Τ άψυχο το κουφάρι αυτό 'ναι το καματερό***, το ψόφιο το κριάρι... Μη ρίξεις άλλο φόρτωμα στην έρμη μου την πλάτη...

Αριστοτέλη Βαλαωρίτη, Φωτεινός

* ξεσκλιάρης: κουρελής ** κεντρώνω: μπολιάζω

*** καματερό: βόδι που οργώνει

Page 26: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Οικουμενικός πατριάρχης. Η πατερίτσα και ο μανδύας είναι διακριτικά του βαθμού του.

Page 27: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Ο σουλτάνος παραχωρεί «προνομία» 5 Την άλωση της Κωνσταντινούπολης (1453) ακολούθησε η ανασφάλεια και ο

τρόμος. Όσοι γλίτωσαν από τη σφαγή ή την αιχμαλωσία, εγκατέλειψαν τις εστίες τους με οποιονδήποτε τρόπο μπορούσαν. Έτσι η Πόλη σχεδόν ερημώθη-κε. Ο Μωάμεθ Β' όμως, θέλοντας να την κάνει πρωτεύουσα του κράτους του, ζή-τησε από τους κατοίκους να γυρίσουν πίσω. Υποσχόταν ακόμη ότι θα τους δώ-σει τα σπίτια τους και εγγύηση για τη ζωή τους. Κάποιοι τότε γύρισαν και η ρη-μαγμένη πρωτεύουσα του Βυζαντίου ζωντάνευε σιγά σιγά.

Μια από τις πρώτες ενέργειες του Μωάμεθ Β' ήταν να επιβάλει στον πατριαρ-χικό θρόνο το Γεννάδιο, οπαδό της ανθενωτικής μερίδας. Ο σουλτάνος αναγνώ-ρισε συγχρόνως τον πατριάρχη ως θρησκευτικό και πολιτικό αρχηγό όλων των ορθοδόξων. Στον κλήρο ανατέθηκαν και δικαστικές εξουσίες, κυρίως για θέματα που αφορούσαν διαζύγια, κληρονομιές κ.ά. Στα εκκλησιαστικά αυτά δικαστήρια προσέφευγαν μερικές φορές και οι Τούρκοι, γιατί τα εμπιστεύονταν περισσότε-ρο. Πατριάρχης και κλήρος βρέθηκαν στο πλευρό του ταπεινωμένου ραγιά σ' όλη τη διάρκεια της σκλαβιάς και τον βοήθησαν να μην χάσει την πίστη του. Η προσφορά αυτή στάθηκε ανεκτίμητη, γιατί όποιος κρατούσε την πίστη του, κρα-τούσε και την ελληνική του ταυτότητα.

Γύρω από το Πατριαρχείο, που ύστερα από αρκετές περιπέτειες μεταφέρθη-κε στη συνοικία Φανάρι της Κωνσταντινούπολης, εγκαταστάθηκαν πολλοί Έλλη-νες. Αυτοί με τη μόρφωσή τους και τις θέσεις που πήραν στην οθωμανική διοίκη-ση πρόσφεραν, σε αρκετές περιπτώσεις, μεγάλες υπηρεσίες στο Γένος. Από το όνομα της συνοικίας οι Έλληνες αυτοί ονομάστηκαν Φαναριώτες.

Οι Τούρκοι, εκτός από τις θρησκευτικές, έκαμαν και άλλες παραχωρήσεις στους υπόδουλους Έλληνες. Οι λόγοι για τους οποίους έκαμαν αυτές τις παρα-χωρήσεις, που επικράτησε να λέγονται προνόμια, είναι πολλοί:

Γενικά οι Τούρκοι ασχολούνταν με τα πολεμικά έργα. Άφησαν λοιπόν το πε-δίο ελεύθερο στους χριστιανούς να καταγίνονται με το εμπόριο, τη βιοτεχνία και τη γεωργία. Αναγνώρισαν ακόμη κάποια αυτοδιοίκηση στις κοινότητες που υπήρχαν από παλιά, για να εξασφαλίσουν την είσπραξη των φόρων, αφού δεν εί-χαν οργανωμένο υπαλληλικό προσωπικό.

Εξάλλου οι μουσουλμάνοι, που επιδίωκαν τον εξισλαμισμό των λαών τους οποίους υπέτασσαν, έδειχναν κάποιο σεβασμό για τους χριστιανούς και τους Εβραίους. Οι Τούρκοι βέβαια έκαμαν τις παραχωρήσεις για να εξυπηρετήσουν δικές τους ανάγκες. Οι Έλληνες όμως μπόρεσαν να τις αξιοποιήσουν για δική τους ωφέλεια: διατήρησαν τη θρησκεία και την ενότητά τους - προόδευσαν με τον καιρό στο εμπόριο, τη ναυτιλία και τη βιοτεχνία ενίσχυσαν την αυτοδιοίκηση στις κοινότητές τους και κράτησαν τη γλώσσα τους, τα ήθη, τα έθιμα και τις πα-ραδόσεις τους. - Ποια «προνόμια» είχαν οι Έλληνες στα χρόνια της Τουρκοκρατίας;

Page 28: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Ο Μωάμεθ έστειλε βεράτιο (συμφωνητικό) στον πατριάρχη, με το οποίο τον βεβαίωνε ότι:

Κανείς δε θα τον ενοχλεί στα θρησκευτικά του καθήκοντα, ότι ο ίδιος και οι μητροπολίτες και αρχιεπίσκοποι που υπάγονται σ' αυτόν δε φορολογούνται, ότι μπορούν να έχουν ασφα-λείς τις εκκλησίες τους, χωρίς να μεταβάλλο-νται σε τζαμιά, να εκτελούν τους γάμους και τους ενταφιασμούς κι όλες τους τις χριστιανι-κές συνήθειες ελεύθερα και να γιορτάζουν το Πάσχα τρεις μέρες με όλες τους τις τελετές.

Τα προνόμια αυτά τα έδωσε ο Μωάμεθ τέσ-σερις μέρες μετά την άλωση της Πόλης, θέλο-ντας μέσω της θρησκείας να έχει τους Έλληνες περισσότερο υποταγμένους.

Σουλτανικό βεράτιο

Κ. Κούμα, Ιστορία των ανθρωπίνων πράξεων

Οι Φαναριώτες αποτελούσαν μιαν ιδιαίτε-ρη τάξη λαϊκών και εκκλησιαστικών αξιωμα-τούχων. Κατοικούσαν στο Φανάρι, συνοικία της Κωνσταντινούπολης που βρισκόταν στο μυχό του Κεράτιου Κόλπου.

Ήταν άνθρωποι μορφωμένοι που, επειδή γνώριζαν τις ευρωπαϊκές γλώσσες, χρησιμο-ποιήθηκαν σε καίριες διπλωματικές και διοι-κητικές θέσεις της Οθωμανικής αυτοκρατο-ρίας. Αξιοποιήθηκαν ως «διερμηνείς της Υψη-λής Πύλης» στις διπλωματικές σχέσεις με τους εκπροσώπους των ευρωπαϊκών χωρών στην Κωνσταντινούπολη. Ως «δραγουμάνοι του στόλου» συνόδευαν τον αρχιναύαρχο του τουρκικού στόλου στο Αιγαίο.

Τέλος, διορίζονταν, σχεδόν αποκλειστικά

Οι Φαναριώτες Οι Φαναριώτες αποτελούσαν μιαν ιδιαίτε-ρη τάξη λαϊκών και εκκλησιαστικών αξιωμα-τούχων. Κατοικούσαν στο Φανάρι, συνοικία της Κωνσταντινούπολης που βρισκόταν στο μυχό του Κεράτιου Κόλπου.

Ήταν άνθρωποι μορφωμένοι που, επειδή γνώριζαν τις ευρωπαϊκές γλώσσες, χρησιμο-ποιήθηκαν σε καίριες διπλωματικές και διοι-κητικές θέσεις της Οθωμανικής αυτοκρατο-ρίας. Αξιοποιήθηκαν ως «διερμηνείς της Υψη-λής Πύλης» στις διπλωματικές σχέσεις με τους εκπροσώπους των ευρωπαϊκών χωρών στην Κωνσταντινούπολη. Ως «δραγουμάνοι του στόλου» συνόδευαν τον αρχιναύαρχο του τουρκικού στόλου στο Αιγαίο.

Τέλος, διορίζονταν, σχεδόν αποκλειστικά * Το πιο βαθύ μέρος ενός τόπου, ιδίως κόλπου ή λιμανιού.

Page 29: Istoria-Biblio Mathiti (New)

αυτοί, ως ηγεμόνες στις Παραδουνάβιες χώρες (Βλαχία και Μολδαβία).

Αρκετοί απ' αυτούς προσέφεραν πολύτιμες υπηρεσίες στον υπόδουλο ελληνισμό. Περιόρι-σαν αυθαιρεσίες της οθωμανικής εξουσίας, βοήθησαν τους λόγιους, δημιούργησαν σχο-λεία, φρόντισαν για τη διατήρηση της ελληνι-κής γλώσσας. Μερικοί μάλιστα απ' αυτούς πλήρωσαν με τη ζωή τους τις υπηρεσίες τους προς τους συμπατριώτες τους.

Ονομαστές φαναριώτικες οικογένειες υπήρξαν οι Υψηλάντες, οι. Μαυροκορδάτος οι Μουρούζηδες, οι Καλλιμάχες κ.ά.

Page 30: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Σκλαβοπάζαρο στα χρόνια της Τουρκοκρατίας πειρατές πωλούν αιχμαλώτους.

Page 31: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Οι συνθήκες ζωής των υποδούλων 6 Οι σκλαβωμένοι Έλληνες υπέφεραν πολλά από τους Τούρκους. Σύμφωνα με

τους τουρκικούς νόμους, ο ραγιάς (υπόδουλος), για να έχει το δικαίωμα να ζει στην επικράτεια του σουλτάνου, θα έπρεπε να πληρώνει το λεγόμενο κεφαλικό φό-ρο (χαράτσι). Ακόμα έπρεπε οι χριστιανοί να πληρώνουν και το φόρο της γης, για να έχουν δικαίωμα να την καλλιεργούν. Οι φόροι αυτοί πληρώνονταν κάθε χρόνο.

Οι Τούρκοι, γενικά, θεωρούσαν τους ραγιάδες κατώτερους. Τους ανάγκαζαν να ντύνονται φτωχικά, να κατοικούν σε μικρά σπίτια και σε φτωχογειτονιές, να εκτε-λούν αγγαρείες, να παραμερίζουν στο δρόμο και να σκύβουν, όταν περνούσαν Τούρκοι. Κι ακόμη τους ταπείνωναν και τους εξευτέλιζαν, τους αδικούσαν και πολ-λές φορές τους περνούσαν από φοβερά βασανιστήρια.

Ιδιαίτερα οδυνηρός ήταν για τους Έλληνες ο «φόρος αίματος», το παιδομάζω-μα. Οι νέοι που στρατολογούνταν με το παιδομάζωμα προορίζονταν για τα τάγμα-τα των γενιτσάρων, για ακόλουθοι του σουλτάνου ή για αξιωματούχοι. Εκπαιδεύο-νταν έτσι, ώστε να γίνουν φανατικοί μουσουλμάνοι και να ξεχάσουν ολωσδιόλου την οικογένειά τους, την πατρίδα τους, τη θρησκεία τους.

Μια φοβερή δοκιμασία για τους χριστιανούς ήταν ο εξισλαμισμός. Οι Τούρκοι ανάγκαζαν συχνά τους χριστιανούς να ασπαστούν τη μουσουλμανική θρησκεία. Δεν είναι λίγοι εκείνοι που προτίμησαν μαρτυρικό θάνατο παρά να αλλάξουν την πί-στη τους. Πολλούς απ' αυτούς τους νεομάρτυρες η εκκλησία τους τιμά ως αγίους. Ωστόσο, αρκετοί απ' αυτούς, που υποχρεώθηκαν να ασπαστούν τον ισλαμισμό, εξωτερικά έκαναν πως είναι μουσουλμάνοι, κρυφά όμως παρέμεναν χριστιανοί ήταν οι λεγόμενοι κρυπτοχριστιανοί.

Μεγάλο χτύπημα για τον ελληνισμό ήταν και η ναυτολογία των χριστιανών ρα-γιάδων. Οι Τούρκοι υποχρέωναν τους σκλαβωμένους να υπηρετήσουν στα τουρκι-κά καράβια· κι αυτό γιατί οι Έλληνες γνώριζαν θαυμάσια τη ναυτική τέχνη.

Σαν να μην έφταναν όλα αυτά, εκείνη την εποχή τα παραθαλάσσια μέρη και τα νησιά υπέφεραν πολύ από την πειρατεία. Τούρκοι, Αλγερινοί, Τυνήσιοι, Φράγκοι και Έλληνες πειρατές κούρσευαν πλοία και έκαναν επιδρομές σε παραθαλάσσιους οικισμούς για να αρπάξουν ανθρώπους, ζώα, γεννήματα κι ό,τι άλλο μπορούσαν.

Οι σκληρές συνθήκες της τουρκικής κατοχής ανάγκασαν πολλούς να εγκατα-λείψουν τον τόπο τους. Με τις μετακινήσεις αυτές των Ελλήνων άρχισαν να δημι-ουργούνται σε διάφορες πόλεις της Ευρώπης ελληνικές παροικίες. Σπουδαίες πα-ροικίες ήταν της Βενετίας, της Βιέννης, της Τεργέστης και της Οδησσού.

Μια περιοχή ιδιαίτερα ευνοϊκή για την εγκατάσταση Ελλήνων ήταν οι Παρα-δουνάβιες ηγεμονίες (Μολδαβία και Βλαχία), που είχαν αυτονομία και, από μια εποχή και μετά, Έλληνες ηγεμόνες. Αρκετοί Έλληνες υπηρετούσαν στις αυλές των ηγεμόνων και άλλοι ασχολούνταν με το εμπόριο και τη βιοτεχνία. Πολλοί πρόκοψαν στις τέχνες και τα γράμματα. Οι παροικίες του Βουκουρεστίου και του Ιασίου ήταν από τις πιο σημαντικές.

Page 32: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Οι πλούσιες παροικίες πρόσφεραν πολλά στον ελληνισμό. Διέθεταν χρήματα, για να γίνουν σχολεία, βοηθούσαν νέους να σπουδάσουν, άνοιγαν τυπογραφεία, όπου τυπώνονταν ελληνικά βιβλία, περιοδικά και εφημερίδες. Δε θα ήταν υπερ-βολή να πούμε ότι οι Έλληνες του εξωτερικού προετοίμασαν την αναγέννηση του ελληνισμού και ενίσχυσαν τον αγώνα της ανεξαρτησίας.

- Ποιες ήταν οι μεγαλύτερες δοκιμασίες που περνούσαν οι Έλληνες στα χρόνια της σκλαβιάς;

1. Βενετία: Ο Αγ. Γεώργιος των Γραικών

2. Σελίδες από τη Γραμματική του Κ. Λασκάρεως, Μιλάνο 1476 (Το πρώτο τυπωμένο ελληνικό βιβλίο)

3. Έντυπα που εκδίδονταν σε ελληνικές παροικίες.

Page 33: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Χάρτης μετακινήσεων. Σπουδαιότερες ελληνικές παροικίες.

Page 34: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Αιχμάλωτος των πειρατών Σαράντα κάτεργα* ήμαστε κι εξήντα δυο φρεγάδες,

κι είχαμε σκλάβους εκατό στον άλυσο βαλμένους, στον άλυσο, στα σίδερα και στη βαριά καδένα. Κι ο σκλάβος αναστέναξε κι εστάθηκε η φρεγάδα. - Ποιος είναι που αναστέναξε και στάθηκε η φρεγάδα; Αν είναι από τους σκλάβους μου να τον ελευτερώσω, κι αν είναι απ' τους λεβέντες μου μ' άσπρα** να τον χρυσώσω. - Εγώ είμαι που αναστέναξα και στάθηκε η φρεγάδα. -Σκλάβε, πεινάς, σκλάβε, διψάς, σκλάβε, γυμνός πηγαίνεις; - Μήτε πεινώ, μήτε διψώ, μήτε γυμνός πηγαίνω θυμήθηκα της νιότης μου, της δόλιας μου γυναίκας, που 'μουν τριώ μερώ γαμπρός, δώδεκα χρόνους σκλάβος-χτες πούλησαν τα ρούχα μου, σήμερα τ' άρματά μου κι αύριο τη γυναίκα μου μ' άλλον τηνε βλογάνε. - Σκλάβε, ξανατραγούδησε, για να σε λευτερώσω. - Εγώ πολλά τραγούδησα, μα λευτεριά δεν είδα...

Δημοτικό τραγούδι της Μικράς Ασίας

* κάτεργο: μεγάλο μεσαιωνικό πλοίο με πα-νιά και με διπλή ή τριπλή σειρά κουπιών, γαλέρα

** άσπρο: ασημένιο νόμισμα.

Page 35: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Ιωάννη Σιλτμπέργκερ, Αιχμαλώτου των Τούρκων το 15ο αι.

Ο εξωμότης πρέπει εμπρός σε όλους να πει: «Ένας είναι ο Θεός και ο Μωάμεθ είναι ο αλη-θινός προφήτης του». Κι όταν το πει αυτό, τον οδηγούν στον ανώτατο ιεροδικαστή πρέπει τότε να επαναλάβει τις παραπάνω λέξεις και να αρνηθεί τη χριστιανική πίστη. Κι όταν το κάμει αυτό, του φορούν καινούριο φόρεμα και ο ιεροδικαστής του δίνει ένα καινούριο σαρίκι στο κεφάλι του... Στη συνέχεια ζητά απ' όλους να φορέσουν τις πανοπλίες τους, ή, όποιος έχει άλογο να το ιππεύσει. Όταν έρθουν όλοι, τον ανεβάζουν επάνω σ' ένα άλογο. Το πλήθος πρέπει να προχωρεί πριν απ' αυτόν και οι ιε-ρωμένοι να πηγαίνουν από πίσω του με σάλ-πιγγες, κύμβαλα και φλογέρες... Κι έτσι τον πε-ριφέρουν στην πόλη... Αν είναι φτωχός, συγκε-ντρώνουν με έρανο πολλά χρήματα και οι άρ-χοντες τον τιμούν ιδιαίτερα και τον κάνουν πλούσιο...

Εξισλαμισμός

Page 36: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Φόροι και δωροδοκίες

Από ένα έγγραφο του μοναστηριού της Ζερμπίτσας Λακωνίας (4 Φεβρουα-ρίου 1798) φαίνεται ότι από τα 1700 γρόσια που ήταν τα συνολικά έξοδα του μοναστηριού, τα 700 περίπου ήταν φόροι και δωροδοκίες προς τους Τούρκους. Παρακάτω αναφέρονται αναλυτικά φόροι και δωροδοκίες:

115 γρόσια εις χαράτζια1 και σπάντζες1 των καλογήρων 100 » εις νόμιστρα1 προβάτων και γιδιών 40 » τοπιάτικον1 δια ξεχειμαδιόν των ζώων 20 » εις τους σπαχήδες2 δια αμπελιάτικα1 και προβατιάτικα1

10 » γαι κρασιάτικα1

50 » εις τζαρούχια των Μπαρδουνιωτών μπουλουμπασήδων2

100 » εις μέλι και βούτυρον δια ραβανιά1 των Τούρκων 250 » εις λιανικά έξοδα του Ηγουμένου, πισκέσια1 των ζαπιτά-

δων2 και ρουσφέτια1 των μπουλουμπασήδων και Μπαρ-δουνιωτών τζερεμιέδες1

1. διάφοροι φόροι - δωροδοκίες 2. αξιωματούχοι Τούρκοι

Page 37: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Οι κοινότητες, μια μορφή αυτοδιοίκησης 7

Οι Έλληνες στα χρόνια της Τουρκοκρατίας είχαν μια μορφή κοινοτικής αυ-τοδιοίκησης. Αυτή η κοινοτική διοίκηση, με κάποιες διαφορές, υπήρχε από τα αρχαία και τα βυζαντινά χρόνια. Οι Τούρκοι την προσάρμοσαν στις ανάγκες της δικής τους διοίκησης και πέτυχαν να ελέγχουν καλύτερα τους ραγιάδες και να εισπράττουν τους φόρους χωρίς έξοδα και φροντίδες.

Οι κοινοτικοί άρχοντες, γνωστοί με πολλά ονόματα, όπως κοτζαμπάσηδες, δη-μογέροντες, πρόκριτοι, προεστοί κ.ά. προέρχονταν κυρίως από εύπορες οικογέ-νειες, Εκλέγονταν συνήθως για ένα χρόνο από τη συνέλευση του λαού (μάζωξη), που γινόταν στον αυλόγυρο της εκκλησίας. Την εκλογή όμως έπρεπε να την εγκρίνουν οι Τούρκοι. Αυτό δείχνει ότι οι κοινοτικοί άρχοντες έπρεπε να είναι αρεστοί στις οθωμανικές αρχές.

Οι δημογέροντες εκπροσωπούσαν τους Έλληνες κι ήταν υπεύθυνοι να τη-ρούν την τάξη, όσες φορές η κρατική εξουσία δεν ήταν σε θέση να τη διατηρή-σει. Κύριο έργο τους ήταν να συντάσσουν τους φορολογικούς καταλόγους ανά-λογα με τις οικονομικές δυνατότητες κάθε οικογένειας και να εισπράττουν τους φόρους. Το κράτος καθόριζε το ποσό που θα πλήρωνε κάθε κοινότητα κι αν κά-ποιοι δεν είχαν να πληρώσουν το ποσό, το πλήρωναν οι υπόλοιποι.

Οι δημογέροντες δίκαζαν κιόλας κτηματικές και άλλες διαφορές ανάμεσα στους κατοίκους της κοινότητας κι έβγαζαν τις αποφάσεις τους με βάση τα έθιμα (πατροπαράδοτες συνήθειες). Οι Έλληνες είχαν πιο πολύ εμπιστοσύνη σ' αυτά τα δικαστήρια παρά στα τουρκικά.

Ξεχωριστό ενδιαφέρον έδειχνε η κοινότητα για την παιδεία. Πολλά σχολεία ιδρύθηκαν και λειτούργησαν τότε με δαπάνες των κοινοτήτων.

Μερικές κοινότητες, εξαιτίας της θέσης τους, της παραγωγής που είχαν ή για άλλους λόγους, κατάφερναν να πετύχουν από το σουλτάνο το λεγόμενο «κοινοτι-κό προνόμιο». Στην περίπτωση αυτή πλήρωναν λιγότερους φόρους και γλίτωναν από ποικίλες καταπιέσεις. Το προνόμιο αυτό βοήθησε κάποιες περιοχές (Μέτσο-βο, Ζαγόρι, Κυκλάδες, Χίος κ.ά.) να γνωρίσουν μεγάλη ανάπτυξη.

- Ποια ήταν τα καθήκοντα των προκρίτων;

Page 38: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Σε όλα τα μέρη, ο υποδουλωμένος πληθυσμός είχε τους μεσολαβητές του απέναντι στην οθω-μανική εξουσία. Επίσκοποι, κοτζαμπάση δες, προεστοί, δημογέροντες - όπως κι αν ονομάζο-νταν - ήσαν όλοι τους υπερασπιστές του κατα-πιεσμένου ελληνικού πληθυσμού. Είχαν την εξουσία να ρυθμίζουν όλες τις διαφορές μεταξύ των Ελλήνων, και οι Τούρκοι σέβονταν τις απο-φάσεις τους, εφόσον στηρίζονταν στους βασι-κούς νόμους της χριστιανικής θρησκείας. Η δι-καιοσύνη έβγαινε μέσα από τα έθιμα του τόπου, και από τους βυζαντινούς νόμους που είχαν διατηρηθεί μέσω της εκκλησίας.

Ήταν πια στο χέρι των Ελλήνων να επωφε-ληθούν απ' αυτό το γεγονός και να αναδείξουν για αρχηγούς τους τίμιους και άξιους ανθρώ-πους, γιατί ο ελληνικός λαός, απ' τη στιγμή που πέτυχε το δικαίωμα να έχει δικούς του προστά-τες, έπρεπε να αισθάνεται μεγαλύτερη ασφάλεια μπροστά στις αυθαιρεσίες του δυνάστη. Μπο-ρούσε, με τη μεσολάβηση των προεστών του, κά-τι να περισώσει για τον εαυτό του από τον καθη-μερινό μόχθο της δουλειάς του, να υποστεί λιγό-τερες ταπεινώσεις, να εκφράσει πιο ελεύθερα τη θρησκευτική του πίστη, να φτιάξει σχολεία, που θα του άνοιγαν το δρόμο της πολιτικής του ανα-γέννησης, τέλος να προετοιμαστεί για να κατα-κτήσει και πάλι την ελευθερία του.

Μάουρερ, Ο ελληνικός λαός

Οι Προεστοί προστάτευαν τους ραγιάδες

Page 39: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Οι κοτζαμπάσηδες ήταν χωρισμένοι σε όνο παρατάξεις και καθεμιά ακολουθούσε και υπη-ρετούσε αντίστοιχη τουρκική παράταξη. Κάθε παράταξη ήθελε να έχει την εξουσία, για να δι-οικεί τον τόπο και να πλουτίζει.

Για να αποκτήσει την εξουσία η μια ή η άλλη παράταξη, έστελνε στο σουλτάνο αντιπροσώ-πους της, για να προστατέψουν τάχα τους ρα-γιάδες από τις καταχρήσεις των Τούρκων, ενώ στην πραγματικότητα τους έστελναν για να διώ-ξουν τους αντιπάλους τους από την εξουσία και να την πάρουν αυτοί. Όλα τα έξοδα που γίνο-νταν για την αποστολή και διαμονή των αντι-προσώπων στην Κωνσταντινούπολη από τον ίδιο το ραγιά πληρώνονταν. Και η μια και η άλ-λη φατρία ξόδευαν και οποιαδήποτε έπειτα φαινόταν νικήτρια και είχε και πασά δικό της, όλα τα έξοδα τα φόρτωνε στους ραγιάδες.

Φωτάκου, Απομνημονεύματα περί της Ελληνικής επανάστασης

Οι Προεστοί καταπίεζαν τους ραγιάδες

Κοτζάμπασης της Λιβαδειάς

Page 40: Istoria-Biblio Mathiti (New)

1. Η αγορά της Κορίνθου 2. Σκηνή στο λιμάνι της Ρόδου

3. Το εσωτερικό ενός καραβανσεράι (μεγάλο χάνι)

40

Page 41: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Οι οικονομικές δραστηριότητες των Ελλήνων 8

Την τελευταία περίοδο της Βυζαντινής αυτοκρατορίας το εμπόριο και η ναυ-τιλία βρίσκονταν σε παρακμή. Τα πράγματα χειροτέρεψαν με την τουρκική κατά-κτηση. Οι περισσότεροι Έλληνες ζούσαν από τη γεωργία και την κτηνοτροφία και πολύ λίγοι από τη βιοτεχνία. Το μεγαλύτερο μέρος της παραγωγής το έπαιρναν οι κατακτητές, είτε ως ιδιοκτήτες γης είτε με μορφή φόρων.

Αργότερα σχηματίστηκαν μεγάλες αγροτικές ιδιοκτησίες (τσιφλίκια), που ανή-καν κυρίως σε Τούρκους. Εκεί καλλιεργούνταν προϊόντα που είχαν μεγάλη ζήτη-ση: σιτάρι, βαμβάκι, σταφίδα, καπνός.

Σιγά σιγά οι Έλληνες κατάφεραν να πάρουν στα χέρια τους το εμπόριο, που γνώρισε μεγάλη ανάπτυξη.

Τα προϊόντα πουλιόνταν στο παζάρι, που έμοιαζε με τη σημερινή λαϊκή αγορά και γινόταν μια φορά την εβδομάδα στο κεφαλοχώρι της περιοχής.

Σε ορισμένα μέρη γίνονταν εμποροπανηγύρεις μια φορά το χρόνο, όπως και σήμερα. Τον άλλο καιρό πλανόδιοι έμποροι (πραματευτάδες, γυρολόγοι) έφερναν στα χωριά αγαθά που έλειπαν. Επειδή μάλιστα υπήρχε ανασφάλεια, μετακινού-νταν πολλοί μαζί (καραβάνια) με μουλάρια ή καμήλες και διανυκτέρευαν στα χά-νια, που βρίσκονταν σε απόσταση 30 χιλιόμετρα περίπου το ένα από το άλλο.

Εμπόριο, βέβαια, γινόταν και με το εξωτερικό, ιδιαίτερα με την Ευρώπη. Εισά-γονταν κυρίως βιομηχανικά προϊόντα και υφάσματα, και εξάγονταν γεωργικά.

Η ελληνική ναυτιλία αναπτύχθηκε ιδιαίτερα ύστερα από τη συνθήκη του Κιου-τσούκ - Καϊναρτζή (1774), που έγινε ανάμεσα στη Ρωσία και την Οθωμανική αυτο-κρατορία. Από τότε τα ελληνικά πλοία μπορούσαν να υψώνουν ρωσική σημαία και να ταξιδεύουν ανενόχλητα σε όλες τις θάλασσες της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Η Ύδρα, οι Σπέτσες, τα Ψαρά και άλλα νησιά απέκτησαν μεγάλο εμπορικό στόλο και γνώρισαν οικονομική άνθηση.

Στις ναυτικές επιχειρήσεις οι καραβοκύρηδες έβαζαν τα κεφάλαια, οι τεχνίτες και οι ναύτες τη δουλειά τους κι όλοι είχαν μερίδιο στην ιδιοκτησία και στα κέρδη. Κάτι παρόμοιο έγινε και με αρκετές βιοτεχνίες, που αναπτύχθηκαν εκείνη την επο-χή. Σημαντικές συνεταιριστικές επιχειρήσεις δημιουργήθηκαν στην Καστοριά με τα γουναρικά, στα Αμπελάκια Θεσσαλίας με τη βαφή κόκκινων νημάτων, στα 24 χωριά του Πηλίου με τα μεταξωτά είδη και τα μάλλινα σκεπάσματα και σε άλλα μέ-ρη. Ακόμα και σε κάποια επαγγέλματα, όπως του χτίστη, του μαραγκού, του βο-σκού κ.ά. δημιουργούνταν παρέες, που μετακινούνταν και δούλευαν συντροφικά.

- Πώς γινόταν το εμπόριο στη στεριά και πώς στη θάλασσα στα χρόνια της Τουρκοκρατίας;

Page 42: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Χάρτης με τα οικονομικά κέντρα στον ελληνικό χώρο κατά το 18ο αιώνα.

Page 43: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Ο Γάλλος περιηγητής Σονίνι ντε Μονανκούρ περι-γράφει τη ζωή των νησιωτών του Αιγαίου, κατά το τέ-λος του 18ου αιώνα.

Οι γυναίκες της Κιμώλου γνέθουν μπαμπά-κι και πλέκουν κάλτσες και σκούφους. Τις βλέ-πεις στα σπίτια τους ή στους δρόμους με το αδράχτι και το βελόνι στο χέρι. Το αδράχτι εί-ναι μια στριφογυριστή σιδερόβεργα με γάντζο στο πάνω μέρος για να κρατάει το νήμα. Οι κάλτσες που πλέκουν με μεγάλη δεξιοτεχνία αποτελούν το μοναδικό εμπορεύσιμο προϊόν του νησιού.

Η κτηνοτροφία είναι ομαδική. Μαντριά δεν υπάρχουν ούτε ζυγώνουν τα ζωντανά στο χω-ριό. Γυρίζουν από βουνό σε βουνό και γεννοβο-λούν στο ύπαιθρο. Κι όταν σαρώνουν τον τόπο οι καταιγίδες καταφεύγουν στις σπηλιές με τον τσοπάνη τους. Οι βοσκοί δεν είναι μισθωτοί. Πληρώνονται από τους νοικοκυραίους σε εί-δος, μαλλί ή τυρί.

Η ζωή των κατοίκων του Αιγαίου είναι απλή και καθόλου επιδεικτική. Ο πλούτος και η κάθε λογής πολυτέλεια δεν τολμούν να δεί-ξουν το πρόσωπο τους, κρύβονται με επιμέλεια, γιατί ο τύραννος παραμονεύει να χυμήξει πά-νω στα προϊόντα του μόχθου των υποδούλων. Οι Έλληνες ασκούν με μυστικότητα το εμπόριο τους. Κι όσοι ευδοκίμησαν (πρόκοψαν) στις συναλλαγές τους τρέμουν όχι μόνο για τα κέρ-δη τους αλλά και για τη ζωή τους. Η ευημερία πάλι των αγροτών, όπου υπάρχει, δεν κρύβε-ται, γι' αυτό οι εργατικοί γεωργοί πρέπει να είναι άγρυπνοι μήπως πέσουν στα νύχια του αρπακτικού δυνάστη τους. Έτσι συχνά η γη μέ-

Η ζωή στο Αιγαίο

Page 44: Istoria-Biblio Mathiti (New)

νει ακαλλιέργητη και σε κανένα σπίτι δε βλέ-πεις σημάδια επικίνδυνης ευημερίας.

Κ. Σιμόπουλου, Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα

«Τα Αμπελάκια με τη δραστηριότητά τους μοιάζουν μάλλον με κωμόπολη της Ολλανδίας, παρά με χωριό της Τουρκίας. Το χωριό αυτό σκορπίζει με τη βιοτεχνία του, την κίνηση, και τη ζωή σε όλη τη γύρω χώρα και δημιουργεί ένα απέραντο εμπόριο που συνδέει τη Γερμανία με την Ελλάδα με χίλια νήματα. Ο πληθυσμός τους, που τριπλασιάστηκε εδώ και δεκαπέντε χρόνια, ανέρχεται σήμερα σε τέσσερις χιλιάδες άτομα· και όλος αυτός ο πληθυσμός ζει μέσα στα βα-φεία, όπως ένα σμήνος μέλισσας ζει μέσα στην κυψέλη. Στο χωριό αυτό τα κακά και οι έγνοιες, που γεννάει η οκνηρία, είναι άγνωστα. Οι καρ-διές των Αμπελακιωτών είναι αγνές και τα πρό-σωπα τους ευχαριστημένα. Η σκλαβιά που μα-ραίνει στα πόδια τους τις πεδιάδες, τις οποίες βρέχει ο Πηνειός, δεν έχει ανεβεί καθόλου στους λόφους τους. [...]

Τα Αμπελάκια

Page 45: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Υπάρχουν στα Αμπελάκια είκοσι τέσσερα ερ-γαστήρια, όπου βάφονται κάθε χρόνο δύο χιλιά-δες πεντακόσιες μπάλες βαμβάκι, των εκατό οκάδων η μπάλα. Οι δύο αυτές χιλιάδες πεντα-κόσιες μπάλες διοχετεύονται όλες στη Γερμανία και μοιράζονται στην Πέστη, τη Βιέννη, τη Λι-ψία, τη Δρέσδη, το Άνσπαχ και το Μπάρεθ».

Φ. Μπωζούρ, «Πίνακας εμπορίου της Ελλάδας»

Page 46: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Αγροτικές εργασίες στα χρόνια της Τουρκοκρατίας

Page 47: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Χαρές και λύπες της καθημερινής ζωής 9

Στα χρόνια της σκλαβιάς σι Έλληνες οργάνωσαν τη ζωή τους σύμφωνα με τις ασχολίες και τα έθιμά τους. Με βάση τις γεωργικές και τις κτηνοτροφικές ασχο-λίες χώρισαν το χρόνο σε δύο περιόδους: τη θερινή, που άρχιζε του Αγίου Γεωρ-γίου και τη χειμερινή, που άρχιζε του Αγίου Δημητρίου. Την άνοιξη την προσδιό-ριζαν με τον ερχομό των χελιδονιών και το φθινόπωρο με την αναχώρησή τους.

Οι μεγάλες γιορτές της χριστιανοσύνης - Χριστούγεννα, Πάσχα - έδιναν την ευκαιρία στους σκλαβωμένους να συναντιούνται και να ξεχνούν τα βάσανά τους. Σημαντικό γεγονός ήταν η γιορτή του τοπικού Αγίου. Άλλαζε για λίγο η ζωή και το χωριό έπαιρνε χαρούμενη όψη. Τη γιορτή έκλεινε ο χορός στην κεντρική πλατεία με τους ήχους των παραδοσιακών οργάνων.

Οι γάμοι, οι γεννήσεις και οι βαπτίσεις με τις ετοιμασίες και τις ευχές χάριζαν ωραίες στιγμές στους συγγενείς και φίλους. Πάντα όμως βάραινε η σκιά του κατακτητή. Λένε πως, όταν γεννήθηκε ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, ο παππούς του είπε: ακόμα ένας δούλος. Στις γιορτές καλούσαν συχνά και τους Τούρκους και πολλές φορές διασκέδαζαν κι αυτοί μαζί με τους χριστιανούς.

Μεγάλος ήταν ο θρήνος και γενικά η συμμετοχή του λαού σε στιγμές πένθους και όλοι αποχαιρετούσαν το νεκρό με μοιρολόγια. Μια γνωστή ευχή ήταν:

Να 'ταν να μην πεθαίναμε κι οι Τούρκοι να μην έρχουνται.

Η συνεργασία και η αλληλοβοήθεια είχαν αναπτυχθεί ιδιαίτερα ανάμεσα στους Έλληνες. Και τούτο βέβαια βρίσκει την εξήγησή του. Βοήθεια δεν περίμε-ναν από πουθενά. Ο φόβος του κατακτητή έφερε τους Έλληνες τον έναν πολύ κοντά στον άλλον. Έτσι όλοι έτρεχαν να προσφέρουν τη βοήθειά τους στο χτίσι-μο του σπιτιού, στις δουλειές που απαιτούσαν χέρια, όπως στο μάζεμα των ελιών, στον τρύγο κ.ά.

Με συνεργασία και αλληλοβοήθεια γίνονταν και πολλές σπιτικές δουλειές -όπως το ξάσιμο* των μαλλιών, το ξεφύλλισμα του καλαμποκιού, το σπάσιμο των αμυγδάλων κ.ά. Οι δουλειές αυτές γίνονταν συνήθως τα βράδια, στα λεγόμενα νυχτέρια.

Η διατήρηση των εθίμων και των παραδόσεων συντέλεσε στο να διατηρήσουν οι Έλληνες και την πολιτισμική τους ταυτότητα.

- Ποιες ομοιότητες και ποιες διαφορές διαπιστώνουμε ανάμεσα στην κα-θημερινή ζωή των σκλαβωμένων και τη δική μας σήμερα;

* ξάσιμο = κατεργασία μαλλιού

Page 48: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Σκηνή ποιμενικής ζωής

Σκηνή από γλέντι σε σπίτι

Page 49: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Εσωτερικό σπιτιού στην Αττική

τζάκια στα σπίτια τους. Ζεσταίνονται με το χαλ-κωματένιο ή πήλινο μαγκάλι που τοποθετούν πλάι στους σοφάδες. Τοποθετούν τη θρακιά κά-τω από ένα στρογγυλό τραπέζι με πολλά χαλιά. Απ' αυτά ένα, φοδραρισμένο με χρωματιστό μπαμπακερό ύφασμα, πέφτει ως το πάτωμα, απ' όλες τις μεριές και συγκρατεί τη θερμότητα της θρακιάς κάτω από το τραπέζι. Η εστία της ζε-στασιάς είναι μερικά κάρβουνα αναμμένα και σκεπασμένα με στάχτη. Ένας πάγκος με μαξιλά-ρια τοποθετημένος γύρω στο τραπέζι επιτρέπει σε πολλά πρόσωπα να καθίσουν, να απλώσουν τα πόδια τους προς το μαγκάλι και να δέχονται τη ζεστασιά ως τη μέση. Αυτό το τραπέζι, φαίνε-ται πως έχει ελληνική προέλευση γιατί δεν συ-νηθίζεται στα μουσουλμανικά σπίτια. Όταν πιά-σουν τα κρύα, οι γυναίκες δεν απομακρύνονται καθόλου απ' αυτά. Εκεί ξημεροβραδιάζονται, δουλεύουν, δέχονται τις φίλες τους, τρώνε. Γύρω απ' αυτό γίνονται τα νυχτέρια...

(Γ. Δ. Ολιβιέ. Γάλλος περιηγητής το 18ο αι. στην Οθωμα-νική Αυτοκρατορία)

Κ. Σιμόπουλου, Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα

Σ' ένα ελληνικό σπίτι στα χρόνια της Τουρκοκρατίας

Page 50: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Αξίωμα όλων των Ελλήνων είναι «Μάχου υπέρ πίστεως και πατρίδος». Αυτό το αξίωμα τηρείται με ευλάβεια στη Μάνη.

Οι γυναίκες της Μάνης συναγωνίζονται επάξια τις αρχαίες Σπαρτιάτισσες. Δεν ξέρουν τι θα πει φιλαρέσκεια ή οκνηρία. Στον καιρό της ειρήνης ασχολούνται με τα οικιακά. Στον πόλεμο μοιράζονται τους κόπους των συζύγων τους. Ενώ εκείνοι πολεμούν, αυτές κουβαλούν εφόδια, αλλά και συμμερίζονται τους κινδύ-νους.

Η γυναίκα που θα δει τον άντρα της να σκο-τώνεται ζώνεται τα άρματά του και δε θα τα αφήσει, ώσπου να εκδικηθεί το θάνατο του.

Κ. Σιμόπουλου, Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα

Οι Μανιάτισσες

Page 51: Istoria-Biblio Mathiti (New)

«Το λεν τ' αηδόνια»

Το παρακάτω τραγούδι δείχνει την επιθυμία των ανθρώπων του ελ-ληνικού χωριού, με τον ερχομό της άνοιξης, να φύγουν από τον κάμπο, όπου κινδύνευαν από τους Τούρκους, και να ανέβουν στα βουνά για να αναπνεύσουν καθαρό αέρα, αλλά και να νιώσουν ελεύθεροι:

Τώρα είν' Απρίλης και χαρά, τώρα είναι καλοκαίρι., το λεν τ'αηδόνια στα κλαριά, κι οι πέρδικες στα πλάγια, -το λεν οι κούκοι στα ψηλά, ψηλά στα καταράχια, παν τα κοπάδια στα βουνά, να ξεκαλοκαιριάσουν παν και κοντά οι τσοπάνηδες, βαρώντας τη φλογέρα, να τυροκομήσουνε και τη νομή να βγάλουν και να γιορτάσουν τ' αϊ Γιωργιού, να ρίξουν στο σημάδι, να πιουν νερό από τα βουνά, να πάρουν τον αέρα.

Δημοτικό

«Ξενιτιά»

Πολλοί Έλληνες, στα χρόνια της σκλαβιάς, αναγκάστηκαν να ξενι-τευτούν κυνηγημένοι από τους Τούρκους ή αναζητώντας καλύτερη ζωή σε μιαν άλλη χώρα. Εκεί πρόκοψαν και βοήθησαν με πολλούς τρό-πους την πατρίδα.

Ο λαός μας με απλά λόγια μας περιγράφει την πίκρα που νιώθουν όσοι αναγκάζονται να ζήσουν στην ξενιτιά:

Την ξενιτιά, την αρφανιά, την πίκρα, την αγάπη, τα τέσσερα τα ζύγιασαν, βαρύτερα είν' τα ξένα. Ο ξένος εις την ξενιτιά πρέπει να βάνει μαύρα, για να ταιριάζει η φορεσιά με της καρδιάς τη λάβρα.

Δημοτικό

Page 52: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Η Γοργόνα σε ξυλόγλυπτο κρητικό τέμπλο του 1690

Τα σύμβολα του Βυζαντίου επιβιώ-νουν: ο δικέφαλος αετός σε κερα-μεικό αυγό εκκλησιαστικού πολυε-λαίου από την Κιουτάχεια (17ος αι.).

Page 53: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Θρύλοι και παραδόσεις συντηρούν την ελπίδα 10

Οι πικρές αναμνήσεις από το πάρσιμο της Πόλης, οι πόθοι και οι ελπίδες για λευτεριά εκφράστηκαν από τους Έλληνες με θρήνους, θρύλους, διηγήσεις, πα-ραμύθια, τραγούδια, παροιμίες, έργα λαϊκής τέχνης αλλά και μέσα από τα ήθη και τα έθιμά τους. Όλα αυτά μεταδόθηκαν από γενιά σε γενιά, διατηρήθηκαν σε όλη τη μακρόχρονη σκλαβιά και αποτέλεσαν την εθνική παράδοση, η οποία σαν ένας κρίκος ενώνει το παρελθόν με το μέλλον.

Αμέσως μετά την άλωση οι ποιητές θρήνησαν το χαμό της Πόλης. Παράλληλα δημιουργήθηκαν και θρύλοι με παράξενα και θαυμαστά επεισόδια. Αυτοί οι θρύλοι στήριζαν τις ελπίδες του Έθνους μέσα στους αιώνες της σκλαβιάς. Δεν έλειψαν και οι προφητείες, που μιλούσαν για την ανάσταση του Γένους και έδιναν κουρά-γιο και δύναμη στους σκλαβωμένους.

Κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, οι Έλληνες ένιωθαν την ανάγκη να μιλά-νε για τους καημούς, τους πόθους και τις ελπίδες τους. Επειδή οι Τούρκοι δεν τους επέτρεπαν κάτι τέτοιο, κατέφευγαν σε συμβολικές φράσεις και τραγούδια που μπορούσαν να πάρουν και άλλες σημασίες.

Η Εκκλησία με τους ύμνους και τα τροπάρια έδινε πολλές τέτοιες ευκαιρίες. Έτσι στις φράσεις: «Σώσον, Κύριε, τον λαόν Σου», «Εκ παντοίων με κινδύνων ελευ-θέρωσον», «Χριστός Ανέστη», «Καλή ανάσταση», οι σκλαβωμένοι έδιναν ιδιαίτερο νόημα.

Τα δημοτικά τραγούδια, όπως «Ένας αϊτός περήφανος», «Κρυφά το λένε τα πουλιά» και η παράδοση για τη Γοργόνα που κρατάει ζωντανή τη μνήμη για το Μέ-γα Αλέξανδρο είχαν συμβολικό περιεχόμενο και εκφράζανε αισιοδοξία ότι ο ελλη-νισμός δε θα χαθεί.

Και στη λαϊκή τέχνη τα θέματα είχαν συμβολικό περιεχόμενο. Οι τεχνίτες σκά-λιζαν πάνω στο ξύλο, στα μέταλλα και στην πέτρα δικέφαλους αετούς, γοργόνες και σχέδια της Αγίας Σοφίας. Στο θέατρο σκιών οι πρωταγωνιστές, όπως ο Μ. Αλέ-ξανδρος που φονεύει το καταραμένο φίδι, είναι συμβολικοί ήρωες. Στα παραμύ-θια και τους μύθους, αντί για σουλτάνος και σουλτάνα, χρησιμοποιούσαν τις λέ-ξεις βασιλιάς και βασίλισσα.

Με όλα αυτά οι Έλληνες καλλιεργούσαν το εθνικό συναίσθημα και πίστευαν ό-τι δε θ' αργούσε η μέρα της λευτεριάς.

- Γιατί οι Έλληνες χρησιμοποιούσαν πολλές εκφράσεις με συμβολικό περιεχόμενο στα χρόνια της σκλαβιάς;

Page 54: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Όταν έπαιρναν οι Τούρκοι την Πόλη, ένας καλόγερος ετηγάνιζε εφτά ψάρια στο τηγάνι. Τα είχε τηγανίσει από τη μια μεριά, κι όταν ήταν να τα γυρίσει από την άλλη, έρχεται ένας και του λέει πως πήραν οι Τούρκοι την Πόλη.

- Τότε θα το πιστέψω αυτό, λέει ο καλόγε-ρος, αν τα τηγανισμένα ψάρια ζωντανέψουν....

Δεν απόσωσε το λόγο και τα ψάρια πήδη-σαν από το τηγάνι ζωντανά κι έπεσαν στο νερό εκεί κοντά. Κι είναι ως τα σήμερα τα ζωντανε-μένα εκείνα ψάρια στο Μπαλουκλί και θα φαί-νονται έτσι μισοτηγανισμένα, ως να 'ρθει η ώρα να πάρουμε την Πόλη.

Τότε, λένε, θα έρθει ένας άλλος καλόγερος να τ' αποτηγανίσει.

Τα μισοτηγανι-σμένα ψάρια

Όταν έπαιρναν οι Τούρκοι την Πόλη, ένας καλόγερος ετηγάνιζε εφτά ψάρια στο τηγάνι. Τα είχε τηγανίσει από τη μια μεριά, κι όταν ήταν να τα γυρίσει από την άλλη, έρχεται ένας και του λέει πως πήραν οι Τούρκοι την Πόλη.

- Τότε θα το πιστέψω αυτό, λέει ο καλόγε-ρος, αν τα τηγανισμένα ψάρια ζωντανέψουν....

Δεν απόσωσε το λόγο και τα ψάρια πήδη-σαν από το τηγάνι ζωντανά κι έπεσαν στο νερό εκεί κοντά. Κι είναι ως τα σήμερα τα ζωντανε-μένα εκείνα ψάρια στο Μπαλουκλί και θα φαί-νονται έτσι μισοτηγανισμένα, ως να 'ρθει η ώρα να πάρουμε την Πόλη.

Τότε, λένε, θα έρθει ένας άλλος καλόγερος να τ' αποτηγανίσει.

Λαϊκή παράδοση

Το κυπαρίσσι του Μυστρά Οι σκλαβωμένοι Έλληνες ποτέ δεν έπαψαν να ελπίζουν ότι

η μέρα της απελευθέρωσης πλησίαζε. Πολλοί θρύλοι και παρα-δόσεις εκφράζουν τον πόθο αυτόν. Ένας από αυτούς είναι και ο παρακάτω:

Κάποτε στο Μυστρά οργίστηκε πολύ ένας Τούρκος πασάς, όταν ένα Ελληνόπουλο του μίλησε για την πίστη των ραγιάδων ότι θα ελευθερωθούν. Τότε ο πασάς έμπηξε οργισμένος στο χώ-μα μια ξύλινη σούβλα, από αυτές που ψήνουν τα αρνιά, και φώ-ναξε:

«Μόνο αν βλαστήσει και καρπίσει η σούβλα αυτή, θα ελευ-θερωθείτε εσείς οι Έλληνες».

Μετά από λίγο καιρό, λέει η παράδοση, η σούβλα έβγαλε κλαδιά και φύλλα και έγινε ένα περήφανο κυπαρίσσι, σημάδι ότι η λευτεριά δε θα αργούσε να έλθει. Επειδή μάλιστα ο πασάς έμπηξε τη σούβλα ανάποδα στο χώμα, τα κλαδιά του κυπαρισ-σιού είχαν κλίση προς τα κάτω.

Λαϊκή παράδοση

Page 55: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Τα σχολεία και οι δάσκαλοι του Γένους 11

Τον πρώτο καιρό της σκλαβιάς το σκοτάδι της αμάθειας σκέπασε τον ελληνι-σμό.

«Ο ήλιος εσκοτείδιασε και το φεγγάρι εχάθη», όπως είπε ο λαός. Οι περισσότεροι λόγιοι του Βυζαντίου κατέφυγαν στη χριστιανική Δύση,

όπου βοήθησαν στη διάδοση των ελληνικών γραμμάτων. Ο σκλαβωμένος λαός έμεινε χωρίς δασκάλους και σχολεία.

Τα πρώτα σχολεία ιδρύθηκαν με τη φροντίδα της εκκλησίας. Παπάδες και κα-λόγεροι, κυρίως, προσπαθούσαν σ' εκείνα τα δύσκολα χρόνια να μάθουν στα παι-διά λίγα γράμματα μέσα από τα βιβλία της εκκλησίας. Αυτό φαίνεται πως δημι-ούργησε το θρύλο για «το κρυφό σχολειό», ότι δηλαδή τα σχολεία σε κάποια επο-χή λειτουργούσαν κρυφά, επειδή οι Έλληνες φοβούνταν τους Τούρκους. Σχολεία ακόμα ίδρυσαν και κάποιοι μορφωμένοι Έλληνες, που είχαν σπουδάσει στην Ευ-ρώπη, και δίδαξαν σ' αυτά. Την προσπάθεια αυτή ενίσχυσαν πλούσιοι Έλληνες του εσωτερικού και του εξωτερικού. Έτσι, το 18ο αιώνα ο αριθμός των σχολείων αυξήθηκε σημαντικά.

Στη μόρφωση του λαού βοήθησε αποφασιστικά και η τυπογραφία. Στα τυπο-γραφεία της Ευρώπης εκδόθηκαν για πρώτη φορά τα έργα των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων και άλλα σύγχρονα βιβλία, περιοδικά και εφημερίδες. Οι ιδέες δια-δίδονταν ευκολότερα. Έτσι, γρήγορα έφτασαν και στην Ελλάδα τα κηρύγματα του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης. Αυτό δυνάμωσε ακόμα περισσότερο την προσπάθεια για μόρφωση και τη λαχτάρα για απελευθέ-ρωση.

Σ' αυτή την προσπάθεια, να βγει το σκλαβωμένο Γένος από την αμάθεια και τη δουλεία, μεγάλη ήταν η προσφορά των «δασκάλων του Γένους». Αυτοί ήταν μορ-φωμένοι άνθρωποι και είχαν φλογερή αγάπη για την πατρίδα. Ανάμεσά τους ξεχω-ρίζουμε τον Κοσμά τον Αιτωλό και τον Αδαμάντιο Κοραή.

Ο Κοσμάς ο Αιτωλός όργωσε την Ελλάδα διδάσκοντας. Απ' όπου πέρασε ίδρυσε και από ένα σχολείο. Έφτασε να ιδρύσει διακόσια «κοινά» σχολεία (δημοτι-κά, θα λέγαμε) και δέκα «ελληνικά» (γυμνάσια). Ο λαός τον λάτρευε και τον τιμού-σε σαν άγιο. Πέθανε με μαρτυρικό θάνατο στην Ήπειρο (1779).

Ο Αδαμάντιος Κοραής είναι ο σημαντικότερος δάσκαλος του Γένους. Σπούδα-σε στη Γαλλία και έζησε από κοντά τη Γαλλική επανάσταση. Πίστευε ότι η απελευ-θέρωση του Γένους θα πραγματοποιηθεί με τη μόρφωση. Γι' αυτό κύρια προσπά-θειά του ήταν να γίνουν ευρύτερα γνωστοί οι αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς.

- Γιατί κάποιοι πνευματικοί άνθρωποι ονομάστηκαν δάσκαλοι του Γένους;

Page 56: Istoria-Biblio Mathiti (New)
Page 57: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Χάρτης με τις πόλεις όπου άνθισαν οι κυριότερες ελληνικές σχολές στο χώρο της Οθωμανι-κής αυτοκρατορίας.

Οι δυσκολίες για μόρφωση στα χρόνια της σκλαβιάς τροφοδότησαν το θρύ-λο για το κρυφό σχολειό. Ο ποιητής I. Πολέμης σ' ένα σχετικό ποίημα γράφει:

Εκεί καταδιωγμένη κατοικεί του σκλάβου η αλυσόδετη πατρίδα. Βραχνά ο παπάς, ο δάσκαλος εκεί θεριεύει την αποσταμένη ελπίδα

με λόγια μαγικά· εκεί η ψυχή πικρότερο αγροικά τον πόνο της σκλαβιάς της, εκεί βλέπει τι έχασε, τι έχει, τι της πρέπει.

Page 58: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Τα παιδιά μάθαιναν ανάγνωση από τον Οκτώηχο, το Ψαλτήρι, τον Απόστολο και από άλλα εκκλησιαστικά βιβλία. Μάθαιναν ακόμα αρίθμηση και γραφή κατά τα υποδείγματα που τους έδινε ο δάσκαλος. Οι μαθητές κάθο-νταν πάνω σε ψάθα, προβιά ή χαλί, ενώ ο δά-σκαλος πάνω σε σκαμνί.

Έγραφαν πάνω σε πλάκες, με κοντύλι. Πά-νω στην πλάκα ήταν γραμμένο το αλφάβητο, ενώ πριν απ' αυτό ήταν χαραγμένο το σημείο του σταυρού με τις λέξεις «Σταυρέ βοήθει». Τα παιδιά έλεγαν το αλφάβητο δυνατά και όλα μαζί («εν χορώ»), κρατώντας με το αριστερό χέρι την πλάκα και με το δεξί έδειχναν ένα ένα τα γράμματα που έλεγαν. Κοντά στο δάσκαλο υπήρχε μακρύ ραβδί, που προορισμός του ήταν να συμμορφώσει τους άτακτους μαθητές ή να χτυπά το δάπεδο ή την έδρα, για να γίνει μέσα στην τάξη ησυχία.

Οι τιμωρίες ήταν πολύ συνηθισμένες τότε. Αν όμως οι τιμωρίες προορίζονταν για τους αμελείς, στους επιμελείς μαθητές δίνονταν τι-μές και βραβεία. Όποιος τελείωνε χωρίς τιμω-ρίες το βιβλίο του, συνοδευόταν με πομπή από τους συμμαθητές του στο σπίτι του. Εκεί ο «πρωτόσχολος» (ο πρώτος μαθητής) τον κάθι-ζε πάνω στο μιντέρι και, σηκώνοντάς τον, τον ανακήρυττε τρεις φορές «άξιο». Οι γονείς του και οι συγγενείς τού έδιναν συγχαρητήρια, του χάριζαν δώρα και φιλοδωρούσαν και το δά-σκαλο με μεταξωτό μαντίλι ή νομίσματα. Ακο-λουθούσε κοινό τραπέζι, όπου τραγουδούσαν, χόρευαν και έπαιζαν διάφορα παιδικά παιχνί-δια.

Τρύφωνος Ευαγγελίδου, Η παιδεία επί Τουρκοκρατίας

Σ' ένα σχολείο στα χρόνια της Τουρκοκρα-τίας

Page 59: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Στα χρόνια της σκλαβιάς ελάχιστες γυναί-κες είχαν την ευκαιρία να μορφωθούν. Δε λεί-πουν όμως τα φωτεινά παραδείγματα. Μια σπουδαία γυναίκα ήταν και η αδελφή του φι-λοσόφου, αγωνιστή, φιλικού και ιερωμένου Θεόφιλου Καΐρη, η Ευανθία. Η πολυμάθειά της και οι φιλελεύθερες ιδέες της, το πάθος της για την αφύπνιση των σκλαβωμένων Ελλήνων προκάλεσαν το θαυμασμό των συγχρόνων της και ξεπέρασαν τα όρια της ελληνικής γης. Ανάμεσα στους ανθρώπους που τη θαύμαζαν ήταν κι ο Αδαμάντιος Κοραής. Η μεγάλη αυτή δασκάλα αφιέρωσε τη ζωή της στη μόρφωση των κοριτσιών της Ελλάδας.

Στα χρόνια της Επανάστασης η Ευανθία Καΐρη έστειλε το 1825 μια επιστολή - έκκληση σε όλες τις γυναίκες του κόσμου, με την οποία τις ενημέρωνε για τα δίκαια του ελληνικού αγώνα. Η επιστολή της βρήκε μεγάλη απήχη-ση. Οι ξένες γυναίκες ανταποκρίθηκαν στην έκκλησή της με τρόπο συγκινητικό.

Η Ευανθία Καΐρη ευτύχησε να δει την Ελλάδα ελεύθερη και να συνεχίσει το μεγάλο της έργο ως τα βαθιά της γεράματα.

Ευανθία Καΐρη

Page 60: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Αρχοντικό σπίτι στα Αμπελάκια (τοιχογραφία του 1803)

Page 61: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Πνευματική ανάπτυξη μέσα στη σκλαβιά 12 Παρά τη σκλαβιά οι Έλληνες ανέπτυξαν τα γράμματα και τις τέχνες, ιδίως στις λατινοκρατούμενες περιοχές. Η άνθηση της ποίησης και του θεάτρου στην Κρήτη έμεινε στην ιστορία ως κρητική αναγέννηση. «Ο Ερωτόκριτος» και «Η θυσία του Αβραάμ» του Βιτσέντζου Κορνάρου και «Η Ερωφίλη» του Γεωργίου Χορτάτζη είναι έργα που διαβάζονται και σήμερα.

Η ποίηση και η μουσική καλλιεργήθηκαν και στα Επτάνησα, όπου κατέφυγαν πολλοί Κρητικοί μετά την υποταγή της Κρήτης στους Τούρκους. Οι Επτανήσιοι λογοτέχνες έγραφαν στη γλώσσα του λαού πρωτότυπα έργα κι έκαναν μεταφρά-σεις έργων των αρχαίων Ελλήνων και Ευρωπαίων συγγραφέων.

Στην Ήπειρο, ο Ιωάννης Βηλαράς έγραψε τα ποιήματά του, χρησιμοποιώντας γλώσσα δημοτική. Στη Βλαχία, ο Αθανάσιος Χριστόπουλος έγραψε πολύ ωραία ποιήματα καθώς και θεατρικά έργα σε απλή γλώσσα.

Όλους όμως τους ποιητές και δημιουργούς τους ξεπέρασε ο ίδιος ο λαός. Με τα τραγούδια του έψαλε τις λύπες, τις χαρές, τους καημούς, τις ελπίδες και τα κα-θημερινά του προβλήματα και τραγούδησε σημαντικά πρόσωπα και γεγονότα. Η μελωδία των τραγουδιών αυτών έχει ως βάση τη βυζαντινή μουσική, η οποία εξα-κολουθούσε να καλλιεργείται. Σε λαϊκή γλώσσα ήταν γραμμένα και πολλά συναξά-ρια* αγίων και φυλλάδες**, που κυκλοφορούσαν ανάμεσα στους υποδούλους.

Οι περιοχές που διάλεξαν να ζήσουν οι Έλληνες ήταν πλαγιές και απόμερα μέ-ρη. Τα σπίτια τους τα έφτιαχναν μικρά, με λίγα παράθυρα. Αργότερα όμως χτίστη-καν «αρχοντικά» (Πήλιο, Καστοριά, Ύδρα), έγιναν έργα κοινής ωφέλειας (γεφύρια, βρύσες) και μικρά οχυρωματικά έργα (πύργοι Μάνης, καστρόσπιτα και καστροχώ-ρια, κυρίως στα νησιά του Αιγαίου).

Σπάνια οι Τούρκοι επέτρεπαν το χτίσιμο νέων εκκλησιών. Οι χριστιανοί περιορί-ζονταν μόνο σε επιδιορθώσεις. Εξάλλου δεν υπήρχαν τα μέσα και ειδικευμένοι τε-χνίτες. Εξαίρεση αποτελούσαν οι εκκλησίες των μοναστηριών, που χτίζονταν με δαπάνες ευεργετών.

Οι χριστιανοί ζωγράφοι συνέχισαν την παραγωγή σημαντικών έργων στα μεγά-λα θρησκευτικά κέντρα της εποχής (Κρήτη, Μετέωρα, Άγιον Όρος κ.α.). Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν ο Θεοφάνης, ο Πουλάκης και ο Μιχ. Δαμασκηνός. Ακόμα, αρκετοί λαϊκοί ζωγράφοι πλούτισαν την παράδοση με τα έργα τους.

Γενικά η αρχιτεκτονική και η ζωγραφική συνέχισαν τη βυζαντινή παράδοση, δέ-χτηκαν όμως και επιδράσεις από τη Δύση, προπαντός στις λατινοκρατούμενες πε-ριοχές.

- Τ ι σημαίνει η φράση: «Όλους τους ποιητές και δημιουργούς τους ξεπέρασε ο ίδιος ο λαός»;

* συναξάρια: Βιογραφίες αγίων ** φυλλάδες: Λαϊκά αναγνώσματα με ιστορικό και μυθικό περιεχόμενο

Page 62: Istoria-Biblio Mathiti (New)

1. Χαλκογραφία, που δείχνει πως το θέατρο στα λατινοκρατούμενα μέρη ήταν σε κάποια ακμή.

2. Αρκετά έργα από την εποχή της Τουρκοκρατίας διατηρούν ως σήμερα την αξία και την ομορφιά τους και επηρέασαν τη νεότερη λογοτεχνία μας.

3. Εμμανουήλ Τζάνε Μπουνιαλή, Χριστός ένθρονος. Η βυζαντινή παράδοση στη ζωγραφική συνεχίζεται.

Page 63: Istoria-Biblio Mathiti (New)

4. Πολλά γεφύρια, κατασκευασμένα από λαϊκούς μαστόρους, είναι αριστουργήματα αρχι-τεκτονικής.

5. Χωριά από την εποχή της Τουρκοκρατίας. Χτισμένα σε πλαγιές και σε απόμερους τόπους τα χωριά προστατεύονταν από τις διάφορες επιδρομές.

6. Ο Άγιος Κωνσταντίνος (Κουμουστά Λακωνίας)

Page 64: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Με αίτηση των Παπαϊωάννου Παπαμιχαήλ, Σταματίου Ισίδωρου και Ιωάννου Γεωργίου, επιτρόπων της εκκλησίας της Παναγίας, που βρίσκεται στο χωριό Λεπτόποδα, του Δήμου Επανωχώρων της Χίου, στάλθηκε ως πραγμα-τογνώμονας ο δικός μας μολλάς*, για να επιθε-ωρήσει την εκκλησία αυτή. Την βρήκε να έχει επισκευαστεί χωρίς καμία εξύψωση (χωρίς να έχει ξεπεραστεί το κανονικό της ύψος) και χω-ρίς καμία επέκταση (χωρίς να έχει μεγαλώσει καθόλου), σύμφωνα με την έκθεση αυτοψίας που δόθηκε στα χέρια των επιτρόπων αυτής της εκκλησίας από το Ιεροδικείο.

Μια βεβαίωση για επισκευή εκκλησίας (1754)

I. Μαυρόπουλου, Τουρκικά έγγραφα ιστορίας Χίου

* μολλάς (μουλλάς): μουσουλμάνος αξιωματούχος.

Αυγή

Εφάνη ολόχαρη η αυγή, και τη δροσούλα ρίχνει, σημάδια της ξεφάντωσης κείνη την ώρα δείχνει. Χορτάρια βγήκασι στη γης, τα δεντρουλάκια αθίσα, κι από τς αγκάλες τ' ουρανού γλυκύς βοράς εφύσα, τα περιγιάλια λάμπασι, κι η θάλασσα κοιμάτο, γλυκύς σκοπός εις τα δεντρά κι εις τα νερά γροικάτο ολόχαρη και λαμπιρή η μέρα ξημερώνει, εγέλαν η Ανατολή κι η Δύση καμαρώνει.

Βιτσέντζου Κορνάρου, Ερωτόκριτος

Page 65: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Ο όρκος της αγάπης

Ποτάμι νεπλημμύρισε, σε περιβόλι μπαίνει, ποτίζει δέντρ' αρίθμητα, μηλιές και κυπαρίσσια, και μια μηλιά γλυκομιλιά νερό δεν τη φελάει. Κινά η μηλιά και ψύγεται και κιτρινοφυλλιάζει. Κι άλλη μηλιά τήνε ρωτά, κι άλλη μηλιά της λέει: Τι έχεις, μηλιά, και ψύγεσαι και κιτρινοφυλλιάζεις; Μην είν' τα μήλα σου βαριά, μην το νερό σον λείπει, κι από τα κλωναράκια σου κανένα μη ραγίστη; - Δ εν είν' τα μήλα μου βαριά, μηδέ νερό μου λείπει, κι από τα κλωναράκια μου κανένα δε ραγίστη. Άγουρος με ξανθή κόρη στη ρίζα μου φιλιώνταν, κι όρκο κάμαν στους κλώνους μου να μη ξεχωριστούνε, τώρα ξεχωριστήκανε και κιτρινοφυλλιάζω.

Δημοτικό

Page 66: Istoria-Biblio Mathiti (New)

1. Λημέρι κλεφτών

2. Κλέφτης

Page 67: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Κλέφτες και Αρματολοί 13 Σ' όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας οι δύσκολες συνθήκες της ζωής έκα-

ναν πολλούς να ανεβαίνουν στα βουνά και να γίνονται ληστές. Οι Αρχές τούς αντιμετώπιζαν ως κακούργους· ο λαός όμως θαύμαζε το ελεύθερο φρόνημα, τη λεβεντιά και την παλικαριά τους κι έκαμε τραγούδι τη ζωή και τα κατορθώ-ματά τους. Έτσι οι κλέφτες θεωρήθηκαν λαϊκοί ήρωες.

Οι Τούρκοι, για να προστατέψουν την ύπαιθρο από τους κλέφτες, οργάνω-σαν ειδικά τμήματα, τους αρματολούς. Αυτοί αναλάμβαναν τη φύλαξη μιας πε-ριοχής, που λεγόταν αρματολίκι. Πολλές φορές το οθωμανικό κράτος έδινε τα αρματολίκια σε ξακουστούς κλέφτες, που δεν μπορούσε να τους υποτάξει αλ-λιώς. Ο σουλτάνος φρόντιζε να παραμερίζει τους αρματολούς, που αποκτού-σαν ιδιαίτερη δύναμη ή έδειχναν ξεχωριστή συμπάθεια στους ραγιάδες. Τότε αυτοί ξαναγίνονταν κλέφτες. Συχνά κλέφτες και αρματολοί συνεργάζονταν με αποτέλεσμα οι λέξεις κλέφτης και αρματολός να σημαίνουν το ίδιο πράγμα.

Κάθε ομάδα αρματολών ή κλεφτών είχε το δικό της μπαϊράκι (σημαία), τον καπετάνιο της και το πρωτοπαλίκαρο της, που είχε θέση υπαρχηγού. Η ομάδα μπορούσε να έχει και ψυχογιούς, δηλαδή ανήλικα κλεφτόπουλα. Η ζωή των κλεφτών ήταν γεμάτη κακουχίες και στερήσεις. Στα σαράντα τους χρόνια οι περισσότεροι κλέφτες ήταν γέροι· λίγοι όμως πέθαναν από φυσικό θάνατο. Ζούσαν σε μέρη δυσκολοπάτητα, που τα έλεγαν λημέρια. Συχνά αναγκάζονταν ν' αλλάξουν λημέρι για μεγαλύτερη ασφάλεια και πάντα έβαζαν γύρω τους καραούλια, δηλαδή σκοπιές. Στις συγκρούσεις τους με τους Τούρκους έστη-ναν ενέδρες ή έκαναν αιφνιδιασμούς- αυτός ο τρόπος πολέμου ονομάστηκε κλεφτοπόλεμος.

Στις καλές και ειρηνικές μέρες χαίρονταν τη φύση και τη λευτεριά και φρό-ντιζαν τ' άρματά τους, παράβγαιναν στο τρέξιμο, το πήδημα, το λιθάρι και το σημάδι, γλεντούσαν και χόρευαν. Ήταν πάντα έτοιμοι να δώσουν τη ζωή τους για τη λευτεριά και την τιμή τους.

Οι κλέφτες και οι αρματολοί με τη δράση και τα κατορθώματά τους έδιναν κου-ράγιο στους ραγιάδες και συντηρούσαν την ελπίδα για την ανάσταση του Γένους. Κι όταν ήρθε η ώρα του μεγάλου ξεσηκωμού, αυτοί αποτέλεσαν τον πυρήνα των αγωνιστών της ελευθερίας.

- Γιατί οι λέξεις «κλέφτης» και «αρματολός» έφτασαν να σημαίνουν το ίδιο πράγμα;

Page 68: Istoria-Biblio Mathiti (New)

... Μισθόν, όταν ήσαν αρματολοί, μοίρασμα των λαφύρων, όταν ήσαν κλέπται. Εδίδοντο και βραβεία εις τους αριστεύοντας. Όταν έσφαλλον, ήτον το κόψιμον των μαλλιών, το ξαρμάτωμα. Σέβας προς τας γυναίκας. Παιχνί-δια, ταμπουράδες, πηδήματα, χορούς, τραγού-δια ηρωικά, τες ομάδες. Τα τραγούδια τα έκα-μναν οι χωριάτες, οι στραβοί με τες λύρες.

Τα μοναστήρια τους εβοηθούσαν. Οι γεωρ-γοί και οι ποιμένες έδιναν είδησιν εις τους κλέ-πτας, ζωοτροφίας και πολεμοφόδια. Όταν εις τον πόλεμον ελαβώνετο κανένας βαρέως και δεν εμπορούσαν να τον πάρουν, τον εφιλούσαν και έπειτα του έκοφταν το κεφάλι. Το είχαν εις ατιμίαν, οπού οι Τούρκοι να πάρουν το κεφάλι του.

Θεοδώρου Κολοκοτρώνη, Απομνημονεύματα

Της κλεφτουριάς χα βάσανα

Παιδιά, σαν θέτε λεβεντιά και κλέφτες να γενείτε ν' εμένα να ρωτήσετε να σας ομολογήσω τη ς κλεφτουριάς τα βάσανα και των κλεφτών τα ντέρτια. Μαύρη ζωή που κάνουμε εμείς οι μαύροι κλέφτες! Ποτέ μας δεν αλλάζουμε και δεν ασπροφορούμε, ολημερίς στον πόλεμο, τη νύχτα καραούλι. Δώδεκα χρόνους έκαμα τους κλέφτες καπετάνιος. Ζεστό ψωμί δεν έφαγα, δεν πλάγιασα σε στρώμα, τον ύπνο δεν εχόρτασα, του ύπνου τη γλυκάδα, το χέρι μου προσκέφαλο και το σπαθί μου στρώμα, και το καριοφιλάκι μου σαν κόρη αγκαλιασμένο.

Δημοτικό

Από τη ζωή των κλεφτών

Page 69: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Σαράντα παλικάρια από τη Λεβαδειά, καλά κι αρματωμένα πάνε για κλεψιά, πάνε για να πατήσουν το καλό Χωριό, πάνε για να κάψουν χώρες και νησιά. Κάνα δεν έχουν πρώτο και τρανότερο, γυρεύουν ένα γέρο για την ορμηνειά, επήγαν και τον βρήκαν σε βαθιά σπηλιά, οπόλειωνε τ' ασήμι κι έφτιανε κουμπιά. Γεια σον, χαρά σον, γέρο. -Καλώς τα παιδιά, καλώς τα παλικάρια, τα κλεφτόπουλα. -Σήκου να βγούμε, γέρο, κλέφτες στα βουνά. -Δεν ημπορώ, παιδιά μου, γιατ' εγέρασα. Περάστε από τη στάνη και τα πρόβατα και πάρτε τον υγιό μου το μικρότερο.

Σαράντα παλικάρια

Δημοτικό

Page 70: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Μια παλιά παράσταση των σουλιώτικων βουνών, με το Σούλι στην κορυφή (γκραβούρα) Πύργοι - κατοικίες της Μάνης: «Η Κίττα η πολύπυργος κι η Νόμια παρομοία»

Page 71: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Τα κάστρα της λευτεριάς 14 Τρεις περιοχές της Ελλάδας, το Σούλι, η Μάνη και τα Σφακιά, κατάφεραν

να διατηρήσουν σχετική ελευθερία. Οι Σουλιώτες, για ν' αποφύγουν τον εξισλαμισμό και να γλιτώσουν από τις

επιδρομές των ληστών, κατέφυγαν στα Κασσωπαία βουνά της Ηπείρου. Ήταν οργανωμένοι σε μεγάλες οικογένειες (φάρες) και διοικούνταν από

ένα συμβούλιο γερόντων, που δίκαζε και τις υποθέσεις με βάση τα έθιμα. Οι Σουλιώτες αποτελούσαν ισχυρή στρατιωτική δύναμη και ήταν ένα μεγά-

λο εμπόδιο για τον Αλή πασά των Ιωαννίνων, που ήθελε να επεκτείνει την κυ-ριαρχία του. Γι' αυτό ξέσπασε ανάμεσα στους Σουλιώτες και τον Αλή πασά πόλεμος, που κράτησε πολλά χρόνια. Στη διάρκεια του πολέμου αυτού οι Σου-λιώτες βρέθηκαν σε δύσκολη θέση, γιατί τους έλειψαν τα εφόδια - ψωμί και μολύβι. Τότε έκλεισαν συμφωνία με τον Αλή να φύγουν από το Σούλι. Ο Αλής όμως δεν τήρησε τη συμφωνία.

Τις στιγμές εκείνες γράφτηκαν οι πιο ένδοξες σελίδες της σουλιώτικης ιστορίας.

Όταν οι Σουλιώτισσες κατάλαβαν πως κινδύνευαν να πέσουν στα χέρια του εχθρού, ανέβηκαν με τα παιδιά τους στην κορυφή του Ζαλόγγου. Εκεί, αφού τα φίλησαν για στερνή φορά, τα 'ριξαν στον γκρεμό. Μετά οι ίδιες πιάστηκαν σε χορό τραγουδώντας. Σε κάθε γύρο η πρώτη που έσερνε το χορό, πηδούσε στο γκρεμό, ώσπου δεν έμεινε καμιά. Από τους υπόλοιπους Σουλιώτες λίγοι μόνο κατάφεραν να σωθούν και να φτάσουν στην Κέρκυρα.

Μια άλλη περιοχή της χώρας, που οι κάτοικοι της έζησαν με σχετική αυτο-νομία ήταν η Μάνη. Οι Μανιάτες οργανώθηκαν με βάση την οικογένεια. Έτσι, πολλές οικογένειες, που συνδέονταν με συγγένεια, αποτελούσαν μια πατριά. Οι πατριές συχνά έρχονταν σε σύγκρουση μεταξύ τους. Τότε αρχηγός της πα-τριός οριζόταν ο πιο ικανός, ο πιο ώριμος και με κάποια ηλικία. Αποφάσεις για τις σοβαρές υποθέσεις έπαιρνε η συνέλευση των πιο ηλικιωμένων, η «γεροντι-κή».

Τα σπίτια τους τα 'χτιζαν σε θέσεις που τους εξασφάλιζαν τον έλεγχο της περιοχής και την άμυνα σε περίπτωση κινδύνου. Στη μέση υψωνόταν ο πύργος και γύρω τα σπίτια των, συγγενών. Τα τελευταία χρόνια πριν από την Επανά-σταση διοικητής της Μάνης ήταν ένας καπετάνιος, που είχε τον τίτλο του μπέη. Η Μάνη χρησίμευε πάντοτε ως ασφαλές καταφύγιο αγωνιστών και διω-κομένων. Όταν άρχισε ο Αγώνας, οι εμπειροπόλεμοι Μανιάτες αποτέλεσαν την πρώτη υπολογίσιμη δύναμη του έθνους.

Page 72: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Ελεύθεροι, ως ένα βαθμό, έζησαν στην Τουρκοκρατία και οι Σφακιανοί. Τα Σφακιά είναι απόκρημνη περιοχή στα Λευκά όρη της Κρήτης. Από τον καιρό των Βενετών ακόμα οι Σφακιανοί είχαν ορισμένα προνόμια σε σχέση με τους άλλους Κρητικούς, που τα διατήρησαν και στην Τουρκοκρατία. Ζούσαν ανοργάνωτοι, σχεδόν μιαν πρωτόγονη ζωή, και ήταν ο φόβος των Τούρκων που ζούσαν στα πε-δινά μέρη. Ήταν κι αυτοί μια σημαντική δύναμη για τον αγώνα του έθνους.

- Α ν α φ έ ρ ω λόγους για τους οποίους ορισμένες περιοχές είχαν σχετική ελευθερία κατά τα χρόνια της σκλαβιάς.

Page 73: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Τες εμάζωξε εις το μέρος του Τσαλόγγου* το ακρινό της ελευθεριάς ο έρως, και τες έμπνευσε χορό τέτοιο πήδημα δεν το είδαν ούτε γάμοι, ούτε χαρές, και άλλες μέσα τους επήδαν αθωότερες ζωές. Τα φορέματα εσφυρίζαν και τα ξέμπλεκα μαλλιά, κάθε γύρο που εγυρίζαν από πάνου έλειπε μια στα ίδια όρη εγεννηθήκαν και τα αδάμαστα παιδιά, που την σήμερο εχυθήκαν πάντα οι πρώτοι στη φωτιά.

Εις τον θάνατον του Λόρδου Μπάιρον

Δ. Σολωμού * Τσαλόγγου: Ζαλόγγου.

Ο χορός του Ζαλόγγου, από τον Κερκυραίο ζωγράφο Χαράλ

Page 74: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Ο Αλή πασάς προσπάθησε με δόλιο τρόπο να εξαγοράσει τους Σουλιώτες αλλά εκείνοι του απάντησαν με την παρακάτω επιστολή:

Γράμμα στον Αλή

«Βεζύρ Αλή πασά σε χαιρετούμεν. Η πατρίς μας είναι ασυγκρίτως γλυκυτέρα

και από τα πουγκεία σου, και από τους ευτυ-χείς τόπους, τους οποίους υπόσχεσαι να μας δώσεις- όθεν ματαίως κοπιάζεις, επειδή η ε-λευθερία μας δεν πωλείται, ούτ' αγοράζεται σχεδόν με όλους τους θησαυρούς της γης, παρά με το αίμα και θάνατον έως του τε-λευταίου Σουλιώτου. Όλοι οι Σουλιώτες μικροί και μεγάλοι».

Χριστοφόρου Περραιβού, Ιστορία του Σουλίου

Page 75: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Στης μάχης τον καπνό που πνίγει το λαγκά-δι, ο Σουλιώτης όλα τα έχει λησμονήσει, πείνα και δίψα.

Και εκεί που πολεμάει το παλικάρι, μέρα και νύχτα, ακούει μια γνώριμη φωνή.

- Λοιπόν το Σούλι δε χάθηκε και ζει. Ήταν η Λάμπη, η αδελφή του παλικαριού. - Τι καλό φέρνεις, Λάμπη; - Ζεστή κουλούρα, αδελφέ, που σου τη ζύ-

μωσα με τα χεράκια μου και η μάνα την έψησε στην ανθρακιά μονάχη. Έλα να φας και να ξα-ποστάσεις.

- Δεν μπορώ, καημένη, να παρατήσω το τουφέκι.

-Αυτό είναι η συλλογή σου, Νάση; Έρχο-μαι εγώ. Και δώσ' μου το τουφέκι.

Χαμογελά ο αδελφός και δεν έχει ανάγκη να μάθει την κορασιά πώς πιάνουν το τουφέκι.

Ο πόλεμος βαστούσε πάντα. Με χέρι σταθε-ρό γέμιζε εκείνη και σημάδευε. Και εκεί ένα βόλι ήρθε και πέτυχε κατάστηθα την κορασιά. Και αυτή έκανε καρδιά και δεν μιλούσε. Η Λά-μπη σημάδευε και τουφεκούσε.

- Έφαγες, Νάση; - Κοντεύω, ακόμα λίγο, Λάμπη. - Η κόρη ξαναρώτησε και δεύτερη και τρί-

τη φορά. Και τότε μ' ένα πήδημα το παλικάρι βρέθηκε κοντά της. Άρπαξε το τουφέκι και ξα-νάρχισε τον πόλεμο.

Αμίλητη η Σουλιωτοπούλα πήγε παραπίσω κι έπεσε. Και ο πόλεμος βαστούσε...

Γ. Βλαχογιάννη, Μεγάλα Χρόνια

Σουλιωτοπούλα

Page 76: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Η γέννηση του αγοριού στη Μάνη Μέσα σ' ένα περιβάλλον διαρκών πολέμων, για να ζήσει κανείς, δεν αρκούσε μό-

νον να έχει περιουσία. Έπρεπε να έχει και προσωπική παλικαριά, αλλά κυρίως να εί-ναι από μεγάλη γενιά, γιατί ολόκληρη η γενιά πιανότανε στις έχθρες. Η γενιά ήταν τόσο πιο μεγάλη όσο πιο πολλά ντουφέκια είχε. Λογάριαζαν δηλαδή τους σερνικούς (αρσενικούς). Για να είναι λοιπόν κανείς υπολογίσιμος και στους εχθρούς και στους φίλους ακόμη, έπρεπε να έχει πατέρα και μπαρμπάδες και ο ίδιος να έχει κάμει σερ-νικά παιδιά δικά του, για τη γενιά. Γι' αυτό και η γέννηση αγοριού ήταν ανέκαθεν στη Μάνη αληθινό πανηγύρι. Αυτό αναφέρεται ακόμη και στου Νηφάκου το ποίημα, μια παλιά σατιρική περιγραφή της Μάνης:

Για τα παιδιά τα σερνικά, οπόταν γεννηθούσι χυλόπιτες μοιράζουσι για να τα ευχηθούσι. Στην πόρτα όλοι τρέχουσι και ντουφεκιές βαρούσι και όλοι τους φωνάζουσι: καλώς ήρθε να ζήσει, καλός να γίνει στ' άρματα και τους οχτρούς να σβήσει.

Πέτρου Π. Καλονάρου, Μάνη

Η Κρήτη στις φλόγες Στα Ορλωφικά η φλόγα του ξεσηκωμού μεταδόθηκε και στην Κρήτη. Πρώτοι κι-

νήθηκαν οι Σφακιανοί με αρχηγό το Δασκαλογιάννη. Σε λίγο φούντωσε το νησί ολό-κληρο. Μα οι Τούρκοι είχαν χιλιάδες στρατό. Όρμησαν στα χωριά και τα έκαψαν. Πή-ρανε τα ζώα, πιάσανε αιχμαλώτους. Οι επαναστάτες με λιγοστά άρματα άρχισαν δυ-νατό κλεφτοπόλεμο. Πόσο όμως να κρατήσουν χωρίς βοήθεια. Πέρασε κοντά χρό-νος κι οι Τούρκοι θέλησαν διαπραγματεύσεις. Ζήτησαν όμως κάτι ακριβό: όλους τους αρχηγούς· κανέναν άλλο, είπανε, δε θα πείραζαν πια. Οι πολεμιστές αρνήθη-καν, μα ο Δασκαλογιάννης, για να μη μεγαλώσει το κακό, παραδόθηκε. Κι οι Τούρκοι τον έγδαραν ζωντανό. Και πέρασέν τω χαρά πως εξεσκλαβωθήκα(ν) γιατί άλλα πάλι βάσανα κι άλλοι καημοί τ σι βρήκα(ν)*. Αγνώριστα 'βραν τα Σφακιά, τσι γειτονιές ξεχνούσι κι όνειρο των εφαίνετο εκεί που τσι θωρούσι. Πείνα και φτώχεια κι ερημιά, κλάηματα, μοιρολόγια ακούγονταν εις τσι γιαλέ ς** και βλέπουν εις τ' αόρια***.

. . . . . . Δημοτικό * τσι βρήκαν: τους βρήκαν.

** γιαλές: ακρογιαλιές. *** αόρια: βουνά, όρη.

Page 77: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Η ένοπλη ορμή για απελευθέρωση 15

Στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας οι Έλληνες έκαμαν πολλούς αγώνες και από-πειρες για την αποτίναξη του ζυγού της δουλείας. Οι επαναστατικές τους όμως αυτές ενέργειες ήταν ανοργάνωτες και τοπικά περιορισμένες.

Αξιόλογες προσπάθειες για απελευθέρωση έγιναν από τα πρώτα χρόνια στη Μάνη και στην Ήπειρο. Ήταν τότε μια εποχή που ευνοούσε την εκδήλωση επανα-στατικών κινήσεων, καθώς οι Τούρκοι βρίσκονταν σε πόλεμο με τους Βενετούς και άλλους Δυτικούς. Παρόλο που τα κινήματα αυτά είχαν κάποιες επιτυχίες, δεν μπό-ρεσαν να φτάσουν στο σκοπό τους.

Το 1611 εκδηλώθηκε στη Θεσσαλία και την Ήπειρο ένα άλλο επαναστατικό κί-νημα με αρχηγό τον επίσκοπο Διονύσιο το Φιλόσοφο, που αργότερα, επονομάστη-κε Σκυλόσοφος εξαιτίας των συνεπειών του αποτυχημένου κινήματος του εναντίον των Τούρκων. Ο φλογερός αυτός ιεράρχης κατόρθωσε να ξεσηκώσει πολλούς κα-τοίκους της υπαίθρου εναντίον των τυράννων. Οι Τούρκοι κατέπνιξαν το κίνημα του Διονυσίου και τον ίδιο τον έπιασαν και τον θανάτωσαν με μαρτυρικό θάνατο.

Σημαντικές προσπάθειες έγιναν στα τέλη του 18ου αι. Η πρώτη άρχισε το 1769 κι έμεινε γνωστή ως «Ορλωφικά», από το όνομα των Ορλώφ, Ρώσων αρχηγών του κινήματος. Η Ρωσία που τότε βρισκόταν σε πόλεμο με τους Τούρκους, για να στρέψει την προσοχή του αντιπάλου της αλλού, ξεσήκωσε τους Έλληνες. Η επα-νάσταση απλώθηκε γρήγορα στην Πελοπόννησο, κι έφτασε και στη Στερεά. Οι επαναστάτες όμως νικήθηκαν κι έπαθαν μεγάλες συμφορές. Πιο πολύ πλήρωσε η Πελοπόννησος. (Η φράση «ο κατακαημένος Μοριάς» έχει μείνει από την εποχή εκείνη). Όμως ο Ρωσοτουρκικός αυτός πόλεμος είχε κι ένα καλό αποτέλεσμα, τη συνθήκη του Κιουτσούκ-Καϊναρτζή (1774), με την οποία ειρήνευσαν Τούρκοι και Ρώσοι. Η συνθήκη αυτή αργότερα έδωσε τη δυνατότητα στα ελληνικά καράβια να πλέουν με ρωσική σημαία στα Στενά*. Το γεγονός αυτό συνέβαλε πολύ στην οικο-νομική ανάπτυξη των Ελλήνων.

Μια δεύτερη επαναστατική ενέργεια ακολούθησε λίγο αργότερα (1788) με αρ-χηγό το Λάμπρο Κατσώνη, αξιωματικό του ρωσικού στρατού. Ο Κατσώνης κατά-φερε με το μικρό του στόλο να κυριαρχήσει στο Αιγαίο και να γίνει ο φόβος και ο τρόμος των Τούρκων και των πειρατών. Όμως η Ρωσία, που είχε κινήσει την επα-νάσταση, έκαμε πάλι ειρήνη με τους Τούρκους και ο Κατσώνης εγκαταλείφθηκε, αφού προηγουμένως ο στόλος του έπαθε πανωλεθρία από τον τουρκικό έξω από την Άνδρο.

- Λόγοι αποτυχίας των προεπαναστατικών κινημάτων

* Στενά: Ο Ελλήσποντος και ο Βόσπορος

Page 78: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Του Λάμπρου Κατσώνη

Ανάμεσα στην Άνδρο κι απ' όξω από τη Τζια, εδρέθηκε ο Λάμπρος κι ο καπετά πασιάς κι ο Λάμπρος ο καημένος εχάρηκε πολλά, απού 'βρηκεν εμπρός του Τούρκο να πολεμά. Τρεις μέρες πολεμούσε, όλο με τη φωτιά, πάνω στις τρεις ημέρες εβγάλα' τα σπαθιά 'πού το πολύ κανόνι κι από τον ταραμά, του Λάμπρου το καράβι εκάλαρε* νερό. - Μάινα, σκύλε Λάμπρο, τις παντιέρες σον, να μη σε πάρω σκλάβο με τους λεβέντες σου. -Δεν κλαίω το καράβι, μήτε τη συρμαγιά**, μόν' κλαίω τους λεβέντες, που 'ταν καλά παιδιά.

Δημοτικό τραγούδι Καρπάθου

* εκάλαρε: έμπασε, έβαλε ** συρμαγιά: κεφάλαιο, χρήματα.

Page 79: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Ευθύμιος Βλαχάβας Ο παπά Ευθύμιος Βλαχάβας, κίνησε επανάσταση εναντίον του πασά της Ηπεί-

ρου Αλή (1808). Η επανάσταση όμως απέτυχε και ο ίδιος αιχμαλωτίστηκε.

Δεμένο μες στα Γιάννενα το σέρνουν το θηρίο με τόσες τόσες άλυσες, που λες ότι φοβούνται τα σίδερα και τα σχοινιά μη κόψει, μη χαλάσει και πάρει πάλε τα βουνά, και ποιος το μεταπιάνει. - Γλήγορα τα μαρτύρια, γλήγορα την κρεμάλα... - Αλήπασα, ξεθύμανε, κι η ώρα σου πλακώνει.

Αριστοτέλη Βαλαωρίτη, Άπαντα

Του Γιάννη του Σταθά Το παρακάτω τραγούδι περιγράφει τη σύγκρουση Ελλήνων και Τούρκων

στη στις αρχές του 19ου αιώνα:

Μαύρο καράβ' αρμένιζε 'ς τα μέρη της Κασάντρας. Μαύρα πανιά το σκέπαζαν και τ' ουρανού σημαία. Κι' ομπρός κορβέττα μ' άλικη σημαία του προβγαίνει. Μάινα, φωνάζει τα πανιά, ρίξε τις γάμπιες κάτου. -Δε τα μαϊνάρω τα πανιά κι ουδέ τα ρίχνω κάτω. Μη με θαρρείτε νιόνυφη, νύφη να προσκυνήσω; Εγώ είμαι ο Γιάννης του Σταθά, γαμπρός του Μπουκουβάλα.

Page 80: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Κάτοικοι του χωριού Αϊβάτι (της περιοχής Λα-γκαδά) στρέφονται κατά του Τούρκου φοροεισπρά-κτορα.

«Ενώ ήταν απασχολημένος με τη διανομή των αποδείξεων του κεφαλικού φόρου στους κα-τοίκους του χωριού Αϊβάτι, οι προύχοντες... και εκατό άπιστοι ταραξίες ομοϊδεάτες τους που τους ακολουθούσαν συγκεντρώθηκαν, κραύγα-ζαν: δε δίνουμε κεφαλικό φόρο. Μετά επιτέθη-καν στο σπίτι του, έκαψαν και εξαφάνισαν απο-δείξεις του κεφαλικού φόρου και γενικά προξέ-νησαν μεγάλη ζημιά στο κράτος».

Απόστολου Βακαλόπουλου, Πηγές της ιστορίας της Μακεδονίας

1354-1833

Οι ραγιάδες αντιστέκονται στην πληρωμή των φόρων (1702)

Page 81: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Το όραμα του Ρήγα Φεραίου 16 Με τις κατακτήσεις των Οθωμανών τα παλαιά σύνορα των βαλκανικών κρατών

καταργήθηκαν. Οι συμφορές και τα κοινά βάσανα της σκλαβιάς ένωσαν τους Έλληνες και τους άλλους λαούς της Βαλκανικής χερσονήσου. Ο κοινός τρόπος ζωής των σκλαβωμένων δημιούργησε κάποιες κοινές παραδόσεις, πόθους και ελ-πίδες. Αυτά γίνονται ιδιαίτερα φανερά στις ομοιότητες που παρουσιάζουν τα δη-μοτικά τραγούδια, τα ήθη και τα έθιμα, η κατοικία και η ενδυμασία των βαλκανι-κών λαών.

Κλέφτες και αρματολούς είχαν και οι Βούλγαροι, τους χαϊντούτους, οι Σέρβοι τους χαϊντούκους και οι Ρουμάνοι τους πανδούρους. Για όλους αυτούς, όπως και για τους δικούς μας κλεφταρματολούς, μιλούν τα ηρωικά τραγούδια, που εξυ-μνούν τις πράξεις τους και φανερώνουν τον κοινό πόθο για λευτεριά.

Οι εμπορικές σχέσεις, που αναπτύχθηκαν από τη δραστηριότητα των Ελλήνων εμπόρων, έφεραν τους βαλκανικούς λαούς τον έναν πιο κοντά στον άλλο.

Απ' την άλλη όμως, η υποταγή στον τουρκικό ζυγό απομόνωσε τους βαλκανι-κούς λαούς από την Ευρώπη, που, ελεύθερη, προχωρούσε στο δρόμο της προό-δου. Τα ελληνικά σχολεία, στα οποία φοιτούσαν και μαθητές από τις άλλες βαλ-κανικές χώρες, δεν μπορούσαν από μόνα τους να καλύψουν το κενό της προό-δου.

Την κοινή επιθυμία όλων των βαλκανικών λαών για λευτεριά εξέφρασε ο Ρή-γας Φεραίος. Ο Ρήγας γεννήθηκε στο Βελεστίνο (Φερές) της Θεσσαλίας (1757) και γι' αυτό ονομαζόταν Βελεστινλής ή Φεραίος.

Η αγάπη του για τα γράμματα γρήγορα έφερε το Ρήγα στην Κωνσταντινούπο-λη και από κει στις παραδουνάβιες ηγεμονίες. Έμαθε πολλές γλώσσες και γνωρί-στηκε με πνευματικούς ανθρώπους της εποχής του. Ιδιαίτερα τον συγκίνησαν οι ιδέες της Γαλλικής επανάστασης. Παρακολουθούσε με ζωηρό ενδιαφέρον τα κα-τορθώματα του Ναπολέοντα και φαίνεται πως ήλπιζε στη βοήθειά του.

Ο Ρήγας έθεσε ως σκοπό της ζωής του την απελευθέρωση της Ελλάδας και των άλλων βαλκανικών χωρών. Ο σκοπός του αυτός απαιτούσε κατάλληλη προε-τοιμασία. Γι' αυτό μετέφρασε στην ελληνική γλώσσα βιβλία, που θα βοηθούσαν το λαό να μορφωθεί και εξέδωσε έργα με επαναστατικό περιεχόμενο.

Βούλγαροι κι Αρβανίτες, Αρμένιοι και Ρωμιοί για την ελευθερία να ζώσομεν σπαθί,

λέει χαρακτηριστικά, στον περίφημο «Θούριό» του. Για το σκοπό αυτόν προσπάθησε να μυήσει πολλούς. Άφησε τη Βιέννη, που

ήταν το κέντρο της επαναστατικής του δραστηριότητας, και πήγε στην Τεργέστη. Εκεί όμως τον περίμενε η αυστριακή αστυνομία και τον έπιασε, γιατί ανακαλύ-

Page 82: Istoria-Biblio Mathiti (New)

φθηκαν κάτι κιβώτια με επαναστατικές προκηρύξεις που προορίζονταν για την Ελλάδα. Οι Αυστριακοί τον παρέδωσαν στους Τούρκους κι αυτοί τον μετέφεραν στο Βελιγράδι, όπου και τον σκότωσαν (1798) μαζί με άλλους εφτά συντρόφους του.

Τα επαναστατικά μηνύματα του Ρήγα δεν έπεσαν στο κενό. Γρήγορα ξέσπα-σαν επαναστατικά κινήματα που οδήγησαν τους Έλληνες και τους άλλους βαλκα-νικούς λαούς στην εθνική τους αποκατάσταση.

- Τι οραματιζόταν ο Ρήγας Φεραίος για τους λαούς της Βαλκανικής;

Το εξώφυλλο της «Χάρτας» του Ρήγα Βελεστινλή

Page 83: Istoria-Biblio Mathiti (New)

«Εστάθη ο μέγας ευ-εργέτης τ η ς φυλής μας. Το μελάνι του θα είναι πολύτιμον ενώ-πιον του Θεού, όσο το αίμα του το άγιο».

θ. Κολοκοτρώνης Ο Ρήγας Φεραίος

Page 84: Istoria-Biblio Mathiti (New)

«Να ηξεύρουν γράμματα»

Όλοι χωρίς εξαίρεσιν έχουν χρέος να ηξεύρουν γράμμα-τα. Η πατρίς έχει να κατα-στήσει σχολεία εις όλα τα χωρία διά τα αρσενικά και τα θηλυκά παιδιά. Εκ των γραμμάτων γεννάται η προ-κοπή, με την οποίαν λά-μπουν τα ελεύθερα έθνη. Να εξηγούνται οι παλαιοί ιστο-ρικοί συγγραφείς, εις δε τας μεγάλας πόλεις να παραδί-δεται η γαλλική και η ιταλική γλώσσα · η δε ελληνική να εί-ναι απαραίτητος.

Ρήγα, Νέα Πολιτική Διοίκηση, α' έκδοση, 1797

Το σχολείο της Ζαγοράς του Πηλίου όπου φοίτησε ο Ρήγας. Το κάστρο στο Βελιγράδι, όπου ο Ρήγας και οι σύ-ντροφοί του βρήκαν μαρτυρικό θάνατο.

Page 85: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Ένας Βαλκάνιος ποιητής και «χαϊντούτος» Ένας Βούλγαρος ποιητής ήταν την εποχή της Τουρκοκρατίας «χαϊντούτος»

(κλέφτης) στα βουνά της πατρίδας του. Στο παρακάτω απόσπασμα ποιήματος του περιγράφει τα βάσανα της σκλαβιάς.

Μην κλαις, μην απελπίζεσαι, μητέρα, που βγήκα στα βουνά κι έγινα κλέφτης, ένας χαϊντούτ, μητέρα, ένας αντάρτης, και σ' άφησα, να κλαις τον πρωτογιό σου. Οι Τούρκοι φταιν αν κλαιν τόσες μητέρες.

Κι η καρδιά μου, μητέρα, συ το ξέρεις, τον Τούρκο δεν αντέχει να υποφέρει αφέντη στο αγιασμένο μας καλύβι, όπου μέσα μεγάλωσα με τ' άλλα αδέρφια και το πρώτο σου ήπια γάλα.

Μετάφραση: Ρίτα Μπούμη-Παππά

Έφοδος της αστυνομίας Σ' ένα σπίτι της Τεργέστης ο Ρήγας και οι σύντροφοι του συζητούν το σχέ-

διο τους. Σε μια στιγμή τραγουδούν. Ξαφνικά όμως μπαίνει μέσα ένας αστυ-νομικός.

ΡΙΖΕΜΠΕΡΓΚ. (άπιαστος τόνος ειρωνείας): Πολύ ωραίο τραγούδι αυτό. Θα ήθελα να μου το μάθετε κ' εμένα για να το τραγουδήσω μαζί σας. ΡΗΓΑΣ (αυστηρά): Πώς μπαίνετε, κύριε, στο σπίτι μου, ένας άγνωστος, χω-ρίς ν' αναγγελθείτε; ΡΙΖΕΜΠΕΡΓΚ: Όπως είδατε, μπήκα από την πόρτα. Δεν είδα θυρωρό, κα-νείς δεν με εμπόδισε και... καθώς άκουσα τραγούδι... ξέρετε, είμαι πολύ φιλό-μουσος... ΡΗΓΑΣ: Ή φύγετε αμέσως κύριε, ή συστηθείτε. ΡΙΖΕΜΠΕΡΓΚ (το ίδιο ειρωνικά): Βιάζεστε πολύ να με γνωρίσετε; Θα γίνει κι αυτό. (Βγάζει ένα επισκεπτήριο, το αφήνει πάνω στο τραπέζι. Οπισθοχω-ρώντας προς την έξοδο, μ' ελαφριά υπόκλιση). Χαίρετε, κύριοι, (φεύγει). ΡΗΓΑΣ (παίρνει την κάρτα. Οι άλλοι τον κοιτάζουν με αγωνία. Διαβάζει): Χέρμαν Ρίζεμπεργκ. (Οι άλλοι κοιτάζονται απορημένοι εκτός από τον Αργέντη). ΑΡΓΕΝΤΗΣ (ταράζεται, πέφτει βαριά σε μια πολυθρόνα): Αδύνατον... τόσο γρήγορα... ΡΗΓΑΣ (με αγωνία): Γιατί; ΑΡΓΕΝΤΗΣ:Μυστική Αστυνομία.

Σπύρου Μελά, Ρήγας

Page 86: Istoria-Biblio Mathiti (New)

«Εφοδιαστικό» μέλους της Φιλικής εταιρείας Το έγγραφο αυτό βεβαίωνε ότι ο κάτοχος του ήταν μέλος της Εταιρείας.

Page 87: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Η Μ Ε Γ Α Λ Η Ε Π Α Ν Α Σ Τ Α Σ Η

Η Φιλική εταιρεία 17 Τον 19ο αιώνα είχε ωριμάσει η ιδέα ότι με τις δικές τους κυρίως, δυνάμεις θα απε-

λευθερώνονταν οι Έλληνες. Το 1814 συναντήθηκαν στην Οδησσό της Ρωσίας ο Αθανάσιος Τσακάλωφ, ο Νικό-

λαος Σκουφάς και ο Εμμανουήλ Ξάνθος οι οποίοι έμελλε να γίνουν οι πρωτεργάτες της προετοιμασίας του Αγώνα. Ήταν και οι τρεις έμποροι, ζούσαν έξω από την Ελλά-δα, αλλά πονούσαν για την άθλια κατάσταση, στην οποία είχε περιπέσει η πατρίδα την εποχή της σκλαβιάς. Αυτοί αποφάσισαν να ιδρύσουν μια μυστική οργάνωση που την ονόμασαν Εταιρεία των φιλικών, τη γνωστή περισσότερο ως Φιλική εταιρεία,

Ο τελικός σκοπός της Εταιρείας ήταν ο αγώνας για την απελευθέρωση. Για να κατορθωθεί όμως αυτό, έπρεπε οι Έλληνες πρώτα να οργανωθούν, αφού μυη-θούν στο μυστικό της Εταιρείας. Η μύηση στην Εταιρεία γινόταν κρυφά και έπαιρ-νε μορφή ιεροτελεστίας. Ο υποψήφιος έδινε όρκο ότι θα τηρήσει το μυστικό και θα ακολουθεί τις εντολές της Εταιρείας. Οι Φιλικοί δε γνωρίζονταν μεταξύ τους επικοινωνούσαν με συνθηματικές φράσεις, καθώς και με συνθηματικό αλφάβητο.

Οι Φιλικοί άφηναν να εννοείται ότι πίσω από την Εταιρεία είναι μια μεγάλη δύναμη, που θέλει την απελευθέρωση των Ελλήνων. Πολλοί πίστεψαν ότι πρόκειται για τη Ρω-σία, που ήταν ομόδοξη. Με το πέρασμα των χρόνων μυούνταν στη Φιλική εταιρεία όλο και περισσότεροι. Από τους πρώτους που έγιναν Φιλικοί ήταν οι κλέφτες. Στη συ-νέχεια μπήκαν στην Εταιρεία έμποροι, κληρικοί και άλλοι.

Για να γίνει πιο αποτελεσματική η δράση της Εταιρείας, μετέφεραν την έδρα της στην Κωνσταντινούπολη και αναζήτησαν αρχηγό. Απευθύνθηκαν στον Καποδίστρια, που ήταν τότε υπουργός εξωτερικών της Ρωσίας, αλλά εκείνος, που γνώριζε την εχθρική διάθεση των ευρωπαϊκών δυνάμεων απέναντι στα επαναστατικά κινήματα, αρνήθηκε.

Στη συνέχεια οι Φιλικοί απευθύνθηκαν στον Αλέξανδρο Υψηλάντη, που δέχτηκε με ενθουσιασμό κι έγινε ο γενικός αρχηγός της Φιλικής εταιρείας.

- Πώς γινόταν η μύηση των μελών της Φιλικής εταιρείας;

Page 88: Istoria-Biblio Mathiti (New)

«Ορκίζομαι ενώπιον του αληθινού Θεού οι-κειοθελώς, ότι θέλω είμαι επί ζωής μου πιστός εις την Εταιρείαν κατά πάντα. Να μη φανερώ-νω το παραμικρό από τα σημεία και τους λό-γους της μήτε να σταθώ κατ' ουδένα λόγον η αφορμή του να καταλάβωσι άλλοι ποτέ ότι γνωρίζω τι περί τούτων, μήτε εις συγγενείς μου, μήτε εις πνευματικόν ή φίλον μου...»

«Τέλος πάντων ορκίζομαι εις σε, ω ιερά Πα-τρίς! ορκίζομαι εις τ ας πολυχρονίους βασά-νους σον ορκίζομαι εις τα πικρά δάκρυα χυνό-μενα εις ταύτην την στιγμήν και εις την μέλ-λουσαν ελευθερίαν των ομογενών μου, ότι αφιερώνομαι όλος εις σε...»

Απόσπασμα του όρκου των Φιλικών

«Ορκίζομαι ενώπιον του αληθινού Θεού οι-κειοθελώς, ότι θέλω είμαι επί ζωής μου πιστός εις την Εταιρείαν κατά πάντα. Να μη φανερώ-νω το παραμικρό από τα σημεία και τους λό-γους της μήτε να σταθώ κατ' ουδένα λόγον η αφορμή του να καταλάβωσι άλλοι ποτέ ότι γνωρίζω τι περί τούτων, μήτε εις συγγενείς μου, μήτε εις πνευματικόν ή φίλον μου...»

«Τέλος πάντων ορκίζομαι εις σε, ω ιερά Πα-τρίς! ορκίζομαι εις τ ας πολυχρονίους βασά-νους σον ορκίζομαι εις τα πικρά δάκρυα χυνό-μενα εις ταύτην την στιγμήν και εις την μέλ-λουσαν ελευθερίαν των ομογενών μου, ότι αφιερώνομαι όλος εις σε...»

Ε. Γ. Πρωτοψάλτη, Η Φιλική εταιρεία

Ο όρκος των Φιλικών (Α. Τσόκου)

Page 89: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Η σφραγίδα της Φιλικής εταιρείας. Ο Παναγιώτης Σέκερης, πλούσιος Έλληνας που μυήθηκε από τους πρώτους στη Φιλική εταιρεία. Διέθεσε όλη τη μεγάλη περιουσία του για το σκοπό της Εταιρείας.

Ο Παναγιώτης Σέκερης, πλούσιος Έλληνας που μυήθηκε από τους πρώτους στη Φιλική εταιρεία. Διέθεσε όλη τη μεγάλη περιουσία του για το σκοπό της Εταιρείας.

Page 90: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Μεγάλες στιγμές

Ο Εμμανουήλ Ξάνθος πήγε στην Πετρούπολη και πρότεινε στον Αλέ-ξανδρο Υψηλάντη την αρχηγία της Φιλικής εταιρείας. Μεταξύ τους έγινε ο παρακάτω διάλογος:

Υψηλάντης: Γιατί οι Έλληνες δεν προσπαθούν να ελευθερω-θούν ή, τουλάχιστο, να ελαφρώσουν το ζυγό τους;

Ξάνθος: Πώς να το καταφέρουν, πρίγκιπά μου; Αφού όλοι οι αξιόλογοι συμπατριώτες μας φεύγουν στην ξενιτιά και τους αφήνουν ορφανούς;

Υψηλάντης: Αν ήξερα ότι οι συμπατριώτες μου με χρειάζονται και πιστεύουν ότι μπορώ να τους βοηθήσω, σε βεβαιώνω ότι θα θυσίαζα πρόθυμα όχι μόνο την περιουσία αλλά και τη ζωή μου.

Ξάνθος: Δώστε μου τότε, πρίγκιπα, το χέρι σας για να επιβεβαι-ώσετε το λόγο σας.

Κοιτάζοντάς τον κατάματα ο Υψηλάντης με κάποιο θαυμασμό του έδωσε το χέρι. Έτσι σιωπηλά κλείστηκε η συμφωνία εκείνη, που αποφάσιζε την τύχη ολόκληρου του ελληνικού έθνους. Πραγματικά οι στιγμές εκείνες ήταν μεγάλες για το ελληνικό έθνος.

Απ. Βακαλόπουλου, Η Ελληνική επανάσταση

Page 91: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Έστειλαν οι Τούρκοι μια μέρα στο δεσπότη Έλους (στη Λακωνία) Άνθιμο έναν Τούρκο, που γνώριζε καλά τη γλώσσα μας και τις θρη-σκευτικές μας τελετές. Αυτός, καθώς πήγε στη Μητρόπολη, έπεσε, προσκύνησε το δεσπότη και του είπε: Δεσπότη μου, θέλω να σου εξομο-λογηθώ ως χριστιανός τις αμαρτίες μου. Ο Έλους του έδωσε την άδεια και αμέσως ο Τούρκος άρχισε να περιγράφει τις αμαρτίες του με κλάματα και προσποιητή κατάνυξη. Στο τέλος του είπε:

«Πότε θα έρθει, δεσπότη μου, η άγια εκείνη ώρα να πάρουμε τα άρματα για να σκοτώσου-με τους άπιστους τυράννους μας και να ρουφή-ξω από το αίμα τους;». Ο δεσπότης έκανε τότε τα σημεία της Εταιρείας, αλλά, καθώς είδε ότι δεν εννόησε τίποτα, κατάλαβε ότι είναι Τούρ-κος κι άρχισε να τον συμβουλεύει και να του λέει:

«Τέκνο, τι λόγια είναι αυτά; Μην πιστεύεις τα λόγια που λέγονται. Ο Θεός έβαλε στο κε-φάλι μας το σουλτάνο για το καλό μας. Αυτόν έβαλε να μας εξουσιάζει και να είμαστε πιστοί ραγιάδες του και ευπειθείς, γιατί αυτός φρο-ντίζει για μας, αλλιώτικα θα μας τιμωρήσει ο Θεός». Έπειτα του διάβασε τη συνηθισμένη ευχή και τον έστειλε στο καλό.

Φωτάκου, Απομνημονεύματα

Το μυστικό των Φιλικών

Page 92: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης (1792-1828) ήταν φα-ναριώτης, ποντιακής καταγωγής. Υπηρέτησε ως αξιωματικός στο ρωσικό στρατό και διακρίθηκε στο Γαλλορωσικό πόλεμο. Στη μάχη της Λειψίας έχασε το ένα του χέρι. Μετά την αποτυχία της ε-πανάστασης στη Μολδοβλαχία κατέφυγε στην Αυστρία, όπου οι Αυστριακοί τον συνέλαβαν. Απο-φυλακίστηκε το 1827, μα δεν πρόλαβε να χαρεί την ελευθερία στην Ελλάδα.

Page 93: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Η Επανασταση αρχίζει από τη Μολδοβλαχία 18

Ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, ως αρχηγός πια της Φιλικής εταιρείας, κάλεσε σε σύσκεψη τους Φιλικούς, για να εκτιμήσουν την κατάσταση και να οργανώσουν τη δράση τους.

Οι Φιλικοί αποφάσισαν να αρχίσει η Επανάσταση από την Πελοπόννησο. Για πολλούς λόγους όμως η Επανάσταση άρχισε τελικά από τη Μολδοβλαχία. Στο σχέδιο δράσης προβλεπόταν: να δημιουργηθεί επαναστατική κατάσταση στη Μολδοβλαχία, για να αναγκαστούν οι Τούρκοι να διασπάσουν τις δυνάμεις τους-να ξεσηκωθούν εναντίον των Τούρκων και οι άλλοι βαλκανικοί λαοί. Να συγκε-ντρώσει ο Υψηλάντης στρατό και να τον οδηγήσει στη νότια Ελλάδα.

Το Φεβρουάριο του 1821 ο Αλέξανδρος Υψηλάντης από τη Ρωσία πέρασε στη Μολδαβία και έφτασε στην πρωτεύουσά της, το Ιάσιο. Η Επανάσταση άρχισε.

Οι πρώτες δυσκολίες του Αγώνα δεν άργησαν να φανούν. Η ξένη υποστήριξη, που υποσχόταν σε προκήρυξή του ο Υψηλάντης, δεν ερχόταν. Οι κάτοικοι των περιοχών αυτών δεν έδειξαν ενδιαφέρον, όπως ήλπιζαν οι Φιλικοί. Τότε ο Υψηλάντης με τους 2.000 άντρες που συγκέντρωσε προχώρησε νοτιότερα. Στην πορεία προς το Βουκουρέστι συγκρότησε τον Ιερό λόχο από Έλληνες σπουδα-στές ευρωπαϊκών πανεπιστημίων, που πρόθυμα έτρεξαν να πάρουν μέρος στον αγώνα. Τέλος με αρκετή καθυστέρηση έφτασε στο Βουκουρέστι, την πρωτεύου-σα της Βλαχίας.

Οι δυσκολίες του Αγώνα έγιναν μεγαλύτερες. Ο πατριάρχης αναγκάστηκε να αφορίσει τον Υψηλάντη και το κίνημά του, επειδή φοβόταν τα αντίποινα των Τούρκων εναντίον των Ελλήνων. Οι Ρώσοι, που δεσμεύονταν από την Ιερή συμ-μαχία, όχι μόνο δεν έστειλαν βοήθεια, αλλά επέτρεψαν στα τουρκικά στρα-τεύματα να μπουν στις ηγεμονίες και διέγραψαν τον Υψηλάντη από τον κατάλογο των αξιωματικών.

Με λιγοστές δυνάμεις, χωρίς βοήθεια και καλή οργάνωση, οι Έλληνες αντιμε-τώπισαν με ηρωισμό σε πολλές μάχες τα πολυάριθμα τουρκικά στρατεύματα. Η αποφασιστικότερη μάχη δόθηκε στο Δραγατσάνι (2 Ιουνίου 1821), όπου οι Ιερολο-χίτες έβαψαν με το αίμα τους το πεδίο της μάχης. Ηρωικό ήταν και το τέλος άλλων γενναίων αγωνιστών (Αθανασίου Καρπενησιώτη, Γεωργόκη Ολύμπιου και Γιάννη Φαρμάκη). Η επανάσταση στη Μολδοβλαχία έσβησε. Από τότε ο σουλτάνος έπαψε να διορίζει εκεί Έλληνες ηγεμόνες.

Η επανάσταση στη Μολδοβλαχία, που κράτησε επτά μήνες, είχε και τη θετική της πλευρά. Ο αντιπερισπασμός, που προέβλεπε το σχέδιο, είχε πραγματοποιη-θεί. Οι Τούρκοι έστειλαν στη Μολδοβλαχία αρκετό στρατό, διασπώντας έτσι τις δυνάμεις τους.

- Τι προέβλεπε το σχέδιο εξέγερσης στη Μολδοβλαχία;

Page 94: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Οι δυνάμεις των εμπολέμων

Οι Τούρκοι διέθεταν ισχυρό πεζικό και οργανωμένο ιππικό, μεγάλα καράβια καθώς και κάστρα, τα οποία ήταν εφοδιασμένα με τρόφιμα και πολεμοφόδια. Εί-χαν ακόμη τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσουν και το στόλο των Αιγυπτίων.

Από την άλλη πλευρά οι Έλληνες δεν είχαν αξιόλογη δύναμη στην ξηρά: Λί-γοι κλέφτες και αρματολοί και κάποια οργανωμένη δύναμη στη Μάνη, στα Σφα-κιά και το ξαναγεννημένο Σούλι. Στη θάλασσα, όμως, τα πράγματα ήταν πιο ευ-νοϊκά για τους Έλληνες. Τα εμπορικά καράβια ήταν εξοπλισμένα με κανόνια και τα πληρώματα είχαν αποκτήσει πολεμική πείρα από τις συγκρούσεις με τους πειρατές.

Χάρτης της Βαλκανικής Χερσονήσου. Με έντονα χρώματα εικονίζονται η Μολδαβία και η Βλαχία.

Page 95: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Αποσπάσματα από το κείμενο της προκήρυξης του Αλ. Υψηλάντη Μάχου υπέρ πίστεως και πατρίδος

«Η ώρα ήλθεν, ω Έλληνες! Προ πολλού οι λαοί της Ευρώπης πολεμούντες υπέρ των ιδίων δικαιωμάτων και ελευθερίας αυτών, μας επροσκάλουν εις μίμη-σιν.

Ημείς φαινόμενοι άξιοι της προπατορικής αρετής και του παρόντος αιώνος, εί-μεθα ευέλπιδες να επιτύχωμεν την υπεράσπισιν των δικαίων αυτών και βοήθειαν.

Κινηθήτε, ω φίλοι, και θέλετε δει μίαν κραταιάν δύναμιν να υπερασπισθή τα δίκαιά μας... Ενωθήτε λοιπόν, ω ανδρείοι και μεγαλόψυχοι Έλληνες! Ας σχημα-τισθώσι φάλαγγες εθνικαί,ας εμφανισθώσι εθνικαί λεγεώνες και θέλετε ιδεί τους παλαιούς εκείνους κολοσσούς του δεσποτισμού να πέσωσιν εξ ιδίων απέ-ναντι των θριαμβευτικών μας σημαιών... Εις τα όπλα λοιπόν, φίλοι! Η Πατρίς μας προσκαλεί».

Η θυσία του Ιερού λόχου

Έτσι έμειναν εκεί και πολεμούσαν οι Ιερολοχίτες εναντίον τόσων εχθρών ως τη δύση του ήλιου, περισσότερο από τέσσερις ώρες. Βλέποντας όμως τους εαυτούς τους εγκαταλειμμένους από κάθε συνδρομή και βοήθεια, αποφάσι-σαν τέλος να υποχωρήσουν. Στο μεταξύ είχαν λιγοστέψει απελπιστικά από τις εχθρικές σφαίρες, ώστε από τους τριακόσιους έμειναν μόλις εκατόν είκοσι και αυτοί αδύναμοι πια να αντέξουν τόσο πλήθος Τούρκων... Μολαταύτα δεν δεί-λιασαν καθόλου οι ήρωες που απέμειναν, αλλά υποχωρώντας με αργό βήμα προς τα πίσω, φώναζαν: «Εύκολα οι Έλληνες δεν παραδίδονται», και η μάχη εξακολουθούσε μ' απελπισία... Την άλλη μέρα οι εχθροί ξαναγύρισαν, για να κυνηγήσουν εκείνους που είχαν απομείνει. Οι Ιερολοχίτες τότε κατέφυγαν στα κοντινά δάση και ελάχιστοι σώθηκαν στο μοναστήρι της Κόζιας...

Ηλία Φωτεινού, Οι άθλοι της εν Μολδοβλαχία Ελληνικής επαναστάσεως

ΕΙΣ ΤΟΝ ΙΕΡΟΝ ΛΟΧΟΝ

Ω γνήσια της Ελλάδος Τέκνα, ψυχαί που επέσατε Εις τον αγώνα ανδρείους, Τάγμα εκλεκτών Ηρώων,

καύχημα νέον. Ανδρέα Κάλβου, Ωδαί

Page 96: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Η έναρξη και η εξάπλωση της Επανάστασης

Page 97: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Η Επανάσταση εξαπλώνεται 19 Τον ίδιο καιρό, που η Επανάσταση είχε ξεσπάσει στη Μολδοβλαχία, η Πελο-

πόννησος βρισκόταν σε αναβρασμό. Οι κάτοικοι είχαν πιστέψει ότι η ώρα του ξε-σηκωμού είχε φτάσει και δεν το έκρυβαν. Οι φήμες για απίθανα γεγονότα, όπως ότι η Ρωσία ήταν έτοιμη να επέμβει ή ότι άλλες περιοχές είχαν ανοίξει νικηφόρο πόλεμο με τους Τούρκους, διαδέχονταν η μια την άλλη.

Στο μεταξύ είχε φτάσει στην Πελοπόννησο, ως εκπρόσωπος της Φιλικής εται-ρείας, ο αρχιμανδρίτης Γρηγόριος Δίκαιος ή Παπαφλέσσας και είχε γίνει η ψυχή του κινήματος. Ασυγκράτητος διέτρεχε την ύπαιθρο και, διαδίδοντας ότι όλα εί-ναι έτοιμα, σκορπούσε τον ενθουσιασμό. Στη Μάνη, εξάλλου, βρισκόταν από και-ρό ο πρωτοκλέφτης Θεόδωρος Κολοκοτρώνης.

Οι Τούρκοι, βλέποντας τις ύποπτες κινήσεις, κάλεσαν στην Τριπολιτσά τους αρχιερείς και τους προεστούς για σύσκεψη. Όσους πήγαν τους φυλάκισαν. Οι περισσότεροι όμως δεν πήγαν, γιατί ήξεραν τι τους περίμενε. Αυτό τους εξέθεσε περισσότερο στα μάτια των Τούρκων.

Το Μάρτιο του 1821 ξεκίνησε η Επανάσταση από την Πελοπόννησο. Στην αρχή οι συγκρούσεις ήταν μεμονωμένες. Οι Τούρκοι ζούσαν μαζί με τους

Έλληνες και είχαν προσωπικές επαφές, ακόμα και φιλίες. Μόλις άρχισε η Επανά-σταση, οι σχέσεις τους άλλαξαν. Οι Τούρκοι φοβισμένοι έμπαιναν στα κάστρα κι οι Έλληνες έμεναν απ' έξω για να τους πολιορκήσουν. Οι πολιορκητές, κατά οι-κογένειες και χωριά, χωρίς όπλα και αρχηγούς, απέκλειαν τους δρόμους ανεφο-διασμού των κάστρων. Ο αγώνας κάπως έτσι άρχισε. Όσο όμως περνούσε ο και-ρός, ο πόλεμος αγρίευε και έδειχνε το αληθινό του πρόσωπο.

Στη Στερεά Ελλάδα, όπου υπήρχε αρματολική παράδοση και οργάνωση, οι επαναστάτες κινήθηκαν πιο συντονισμένα. Ο Πανουργιάς κατέλαβε την Άμφισσα και ο Αθανάσιος Διάκος τη Λιβαδειά. Λίγο αργότερα επαναστάτησε και η Δυτική Στερεά. Έτσι η Επανάσταση απλώθηκε σε όλη τη Στερεά Ελλάδα, η οποία επρό-κειτο να κρατήσει το μεγαλύτερο βάρος των τουρκικών επιδρομών. Η φλόγα μεταδόθηκε στο Πήλιο, τη Χαλκιδική και σε άλλες περιοχές.

Από τα νησιά πρώτα επαναστάτησαν οι Σπέτσες με την Μπουμπουλίνα και ακολούθησαν τα άλλα. Σε λίγο στο Αιγαίο έπλεαν μόνο τα ελληνικά πλοία, παρό-λο που ο τουρκικός στόλος ήταν ισχυρότερος. Έπρεπε να κρατηθούν ελεύθερα τα νησιά, για να ανεφοδιάζεται ο ελληνικός στόλος και να εμποδιστεί με κάθε τρόπο απόβαση Τούρκων από τη Μ. Ασία.

Ο σουλτάνος Μαχμούτ Β', μόλις πληροφορήθηκε για την Επανάσταση, οργί-στηκε σε αφάνταστο βαθμό και έδωσε εντολή για αντίποινα εναντίον των Ελλή-νων στην Κωνσταντινούπολη, τη Σμύρνη, το Αϊβαλί. Ανάμεσα στα πολλά θύματα

Page 98: Istoria-Biblio Mathiti (New)

του φανατισμού ήταν και ο πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε'. Τον συνέλαβαν την ημέρα του Πάσχα και τον κρέμασαν μαζί με τρεις επισκόπους. Οι Τούρκοι ήθελαν μ' αυ-τόν τον τρόπο να τρομοκρατήσουν τους Έλληνες και να κάμψουν το φρόνημά τους. Οι αγριότητες όμως αυτές, που συνεχίστηκαν και στη διάρκεια της Επανά-στασης, είχαν το αντίθετο αποτέλεσμα. Ενίσχυσαν την αποφασιστικότητα των αγωνιστών και προκάλεσαν την αγανάκτηση των χριστιανικών λαών της Δύσης και της Ανατολής.

- Πώς αντέδρασαν οι Τούρκοι, όταν έμαθαν για την Επανάσταση;

Η απόφαση ήταν να αρχίσει η Επανά-σταση στις 25 του Μάρτη, που ήταν και η γιορτή του Ευαγγελισμού. Τα γεγονότα όμως εξελίχθηκαν διαφορετικά.

Στην Πελοπόννησο ο Παπαφλέσσας εί-χε καταφέρει να εμψυχώσει το λαό και να τον πείσει ότι όλα ήταν έτοιμα και δεν έμενε παρά να δοθεί το σύνθημα. Έτσι οι επαναστατικές ενέργειες έγιναν γρήγορα κι ως ένα σημείο ανεξέλεγκτα.

Αργότερα καθιερώθηκε να γιορτάζεται η επέτειος της Επανάστασης του 1821 την 25η Μαρτίου.

Η 25η Μαρτίου

Page 99: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Ο πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε'

Ο πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε' απαγχονίστηκε στην πύλη του Πατριαρχείου της Κων/πολης, η οποία από τότε παραμένει κλειστή.

Ο αρχιεπίσκοπος Κύπρου Κυπριανός

Ο αρχιεπίσκοπος Κύπρου Κυπριανός, τον οποίο κρέμασαν οι Τούρκοι τον Ιούλιο του 1821, για να προλάβουν την εξέγερση των Κυπρίων.

Μαντώ Μαυρογένους

Αρχόντισσα της Μυκόνου, που έλαβε μέρος στον Αγώνα και διέθεσε όλη την περιουσία της για τις ανάγκες του.

Μπουμπουλίνα

Αρχόντισσα των Σπετσών, που έλαβε μέρος με τα καράβια της σε πολλές ναυτικές επι-χειρήσεις.

Page 100: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Η Μακεδονία στον Αγώνα

Λίγο πριν από την έναρξη της Επανάστασης στις Παραδουνάβιες χώ-ρες η Μακεδονία ξεσηκώθηκε εναντίον των Τούρκων. Πρωταγωνιστής αυτής της εξέγερσης ήταν ο Εμμανουήλ Παπάς, μια από τις αγνότερες και ηρωικότερες μορφές του Αγώνα της ανεξαρτησίας.

Ο Σερραίος αγωνιστής ορίστηκε από τη Φιλική εταιρεία αρχηγός του Αγώνα στη Χαλκιδική και το Μάρτιο του 1821 αναχώρησε από την Κων-σταντινούπολη για το Άγιο Όρος. Από εκεί άρχισε να ξεσηκώνει τις γύρω περιοχές. Ο Πολύγυρος, η Κασσάνδρα και η Σιθωνία επαναστάτησαν. Οι Τούρκοι αντέδρασαν συλλαμβάνοντας τους προκρίτους και αφοπλίζοντας τους κατοίκους των περιοχών αυτών. Οι ηγούμενοι των μονών του Αγίου Όρους σε γενική συνέλευση ονόμασαν τον Εμμανουήλ Παπά «αρχηγόν και υπερασπιστήν» της Μακεδονίας και κήρυξαν επίσημα την Επανάστα-ση.

Οι Τούρκοι τότε με αρχηγό τον Μπαϊράμ Πασά πυρπόλησαν χωριά, σκότωσαν και αιχμαλώτισαν κατοίκους των επαναστατημένων περιοχών.

Ο Εμμανουήλ Παπάς με τους συναγωνιστές του πολέμησε με γενναιό-τητα, αλλά στο τέλος αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τον αγώνα τον, γιατί οι κάτοικοι είχαν τρομοκρατηθεί και οι μοναχοί ήταν απρόθυμοι να συνε-χίσουν την Επανάσταση. Επίσης, τα περισσότερα μέλη της οικογένειάς του είχαν συλληφθεί, το σπίτι του είχε καεί και η περιουσία τον είχε δη-μευτεί. Έτσι, αναχώρησε απογοητευμένος με προορισμό την'Υδρα. Πέθα-νε όμως στο ταξίδι και ενταφιάστηκε με τιμές στην Ύδρα. Τον αγώνα του συνέχισαν οι τέσσερις από τους οκτώ γιους του και από αυτούς οι τρεις σκοτώθηκαν κατά τη διάρκεια του Αγώνα.

Page 101: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Προεπαναστατική σύσκεψη στη Βοστίτσα

Στη σύσκεψη που έγινε στη Βοστίτσα, το σημερινό Αίγιο, οι πρόκριτοι και αρχιερείς που έλαβαν μέρος ήταν διστακτικοί. Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός ρώτησε τον Παπαφλέσσα: «Πού πολεμοφόδια; Πού όπλα, Πού χρήματα πολυά-ριθμα; Πού στρατός πεπαιδευμένος*; Πού στόλος εφοδιασμένος; Οποίον** αρ-χηγόν έχομεν; Υπάρχουν βάσιμες υποσχέσεις πως θα συντρέξει κάποια ξένη δύ-ναμη;»

Ο Παπαφλέσσας προσπάθησε να τους πείσει, βεβαιώνοντάς τους ότι τάχα όλα έχουν προβλεφθεί κι ότι η επιτυχία είναι σίγουρη. Οι πρόκριτοι, εκτιμώντας πως η κατάσταση δεν είναι όπως την παρουσιάζει ο Παπαφλέσσας, αποφάσισαν να αναβάλουν την Επανάσταση.

* πεπαιδευμένος: εκπαιδευμένος. ** οποίον: ποιον.

Σπύρου Μελά, Ιστορικό θέατρο

Δόμνα Βισβίζη, η Θρακιώτισσα

«Πουλάκι, πόθεν έρχεσαι, πουλάκι μ' αποκρίσου μην είδες και μην άκουσες για την κυρα-Δομνίτσα την όμορφη τη δυνατή, την αρχικαπετάνα που 'χει καράβι ατίμητο και πρώτο μεσ' τα πρώτα, καράβι γοργοτάξιδο, καράβι τιμημένο, καράβι που πολέμησε στης Ίμπρος το μπουγάζι;»

Δημοτικό

«Ο κόσμος μας έλεγε τρελούς...» Ο κόσμος μας έλεγε τρελούς. Ημείς, αν δεν είμεθα τρελοί, δεν εκάναμεν την

Επανάστασιν, διατί ηθέλαμεν συλλογισθεί πρώτον δια πολεμοφόδια, καβαλαρία μας, πυροβολικό μας, πυριτοθήκες μας, τα μαγαζιά μας, ηθέλαμεν λογαριάσει, την δύναμιν την εδική μας, την τούρκικη δύναμη. Τώρα όπου ενικήσαμεν, οπού ετελειώσαμεν με καλά τον πόλεμο μας. μακαριζόμεθα, επαινόμεθα. Αν δεν ευτυ-χούσαμεν, ηθέλαμεν τρώγει κατάρες, αναθέματα».

Από το λόγο του Κολοκοτρώνη στην Πνύκα (13 Νοεμβρίου 1838)

Page 102: Istoria-Biblio Mathiti (New)

«... Το καθήκον σε καλεί»

Ο γιος του Εμμανουήλ Παπά Αναστάσιος σε γράμμα του (18 Απριλίου 1821) προς τον αδελφό του Αθανάσιο ανακοινώνει την απόφασή του να εγκαταλείψει τις επι-χειρήσεις του στη Βιέννη και να πολεμή-σει για την απελευθέρωση της Ελλάδας.

... «Είναι ένας μήνας τώρα που δεν είχα ησυχία ούτε στιγμή... Μια γυναικεία μορφή στεκόταν πάντα μπροστά στα μάτια μου θλιμμένη, κλαμέ-νη, πληγωμένη, αλυσοδεμένη. Πά-ντα με κοίταζε με βλέμμα απλανές χωρίς να μου μιλεί. Αλλά τέλος πριν από λίγες μέρες, μου είπε θυμωμένη: «Παιδί μου, πάψε πια να είσαι σκυθρω-πός. Πάψε να είσαι μόνο ο Αναστάσιος Εμμ. Παπάς ο γιος του καλού σου πατέ-ρα. Είσαι ένας Μακεδόνας και το καθήκον σε καλεί. Αίσχος και ανεξίτηλη ντροπή θα είναι για σένα, εάν μείνεις αδιάφορος σ' αυτήν τη ευκαιρία. Εμπρός λοιπόν, αγα-πημένο μου παιδί, δείξε πως είσαι Μακε-δόνας...». Αυτά και άλλα παρόμοια μου είπε και χά-θηκε με μιας. Μου είναι αδύνατον πια, Θανασάκη μου, να μην υπακούσω στη φωνή της, το αποφάσισα, ναι, το αποφά-σισα, έχετε γεια. Σπεύδω προς τα ένδοξα πεδία των μαχών του Μαραθώνος και των Θερμοπυλών... Εκεί με περιμένει το στε-φάνι ενός πραγματικού στρατιώτη ή ίσως ακόμα και ο θάνατος. Αλλά για μένα είναι το ίδιο. Ο θάνατος για την πατρίδα είναι το γλυκύτερο χάρισμα. Ας γίνει ό,τι μου κλώθει η μοίρα μου. Αν πεθάνω, μη λυπά-σαι, αδελφέ μου! Για την πατρίδα πεθαί-νω ευχαρίστως.

Γ. Λαΐου. Ανέκδοτες επιστολές και έγγραφα του 1821

Ο Εμμανουήλ Παπάς, «αρχηγός και υπερασπιστής της Μακεδονίας» στον Αγώνα του 1821

Page 103: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Ο Τούρκος δικαστής της Θεσσαλονίκης στέλνει αναφορά στο σουλτάνο για την επαναστατική ανα-ταραχή στην πόλη κατά τις παραμονές και την έναρ-ξη του αγώνα του 1821:

Ένα βράδυ φέραν και τον Νικολή εφέντη, τον επονομαζόμενο Μπιγικλού. Αυτός μας εί-πε φριχτά πράγματα. Οι Έλληνες του Μοριά, εδώ κι ένα μήνα, είχαν επαναστατήσει. Κι ο Γι-ουσούφ Βέης είχε πληροφορίες ότι θα επανα-στατούσαν και οι άπιστοι της Θεσσαλονίκης και των γύρω χωριών. Για να προλάβει κάθε ενδεχόμενο κακό, ζήτησε από τους Ρωμιούς κι από τους καλογέρους του Άγιου Όρους να του στείλουν ομήρους. Κι έτσι μέσα στο Κονάκι βρίσκονταν φυλακισμένοι πάνω από τετρακό-σιοι χριστιανοί, που οι εκατό τους ήσαν μονα-χοί. Όλοι αυτοί, όπως είναι δα φυσικό, κακο-περνούν στα χέρια του Γιουσούφ, τους μαστι-γώνει, τους βρίζει, τους εξευτελίζει και τους θανατώνει ακόμα. Ο Θεός ας λυπηθεί και τους χριστιανούς κι αυτόν!...

Απ. Βακαλόπουλου, Πηγές της Ιστορίας της Μακεδονίας

Αναφορά στο σουλτάνο

Page 104: Istoria-Biblio Mathiti (New)
Page 105: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Η Επανάσταση σημειώνει επιτυχίες 20

Στην Πελοπόννησο οι επαναστάτες απελευθέρωσαν την Καλαμάτα. Οι αρχηγοί τους άρχισαν αμέσως τις συζητήσεις για τις παραπέρα ενέργειές τους. Μερικοί πρότειναν να διασπαστούν οι δυνάμεις και να πολιορκηθούν τα κάστρα του Μοριά. Ο Κολοκοτρώνης είχε αντίρρηση. Πίστευε ότι όλοι μαζί έπρεπε να προσπαθήσουν να πάρουν την Τριπολιτσά. Αν έπεφτε αυτή, τ' άλλα κάστρα δε θα μπορούσαν να αντέξουν. Τη γνώμη του την ασπάστηκαν λίγοι. Μ' αυτούς τους λίγους ξεκίνησε, αλλά, καθώς προχωρούσε, σ' αυτούς προσθέτονταν κι άλλοι κι έγιναν μια υπολο-γίσιμη δύναμη. Έπιασαν τα βουνά γύρω από την Τριπολιτσά και η πολιορκία άρχι-σε. Στην αρχή ήταν ανοργάνωτοι· όσο όμως περνούσε ο καιρός η κύκλωση στέ-νευε και ο πόλεμος αγρίευε.

Οι Τούρκοι ήταν απασχολημένοι με τον πόλεμο εναντίον του Αλή πασά. Ο Χουρσίτ όμως ανησύχησε κι έστειλε τον εμπειροπόλεμο Μουσταφάμπεη από τα Γιάννενα να βοηθήσει τους πολιορκημένους Τούρκους. Ο στρατός του Μουστα-φάμπεη, παρόλο που έφτασε γρήγορα, δεν μπόρεσε να βοηθήσει, γιατί συντρί-φτηκε στο Βαλτέτσι, όπου οι Έλληνες πολέμησαν με μεγάλη αποφασιστικότητα. Η νίκη αυτή χαιρετίστηκε μ' ενθουσιασμό και οι Έλληνες πίστεψαν πια ότι οι Τούρ-κοι δεν είναι ακατανίκητοι. Έτσι ο κλοιός γύρω από την Τριπολιτσά έγινε πιο ασφυ-κτικός. Οι δρόμοι του ανεφοδιασμού είχαν κοπεί. Ο Χουρσίτ στο μεταξύ είχε στεί-λει στην Ανατολική Ελλάδα κι άλλο στρατό με αρχηγούς τον Κισσέ Μεχμέτ και τον Ομέρ Βρυώνη. Την πορεία αυτού του στρατού ανέλαβαν να ανακόψουν οι οπλαρ-χηγοί της Στερεάς Ελλάδας στη Χαλκομάτα και την Αλαμάνα, χωρίς όμως επιτυ-χία. Έπεσαν μάλιστα στο πεδίο της μάχης κορυφαίες μορφές του Αγώνα, όπως ο επίσκοπος Σαλώνων Ησαΐας, ενώ ο αρχηγός των αγωνιστών της Στερεάς Ελλάδας Αθανάσιος Διάκος πιάστηκε αιχμάλωτος και θανατώθηκε με απάνθρωπο τρόπο.

Ύστερα ο Ομέρ Βρυώνης κατευθύνθηκε προς την Αμφισσα με σκοπό να περά-σει στην Πελοπόννησο. Δεν κατόρθωσε όμως να φτάσει ως εκεί, γιατί στο Χάνι της Γραβιάς ο Οδυσσέας Ανδρούτσος με 118 παλικάρια του έφραξε το δρόμο. Φτάνο-ντας στο χάνι ο Ομέρ Βρυώνης διέταξε τους Έλληνες να παραδοθούν. Η απάντη-ση που πήρε ήταν οι ομοβροντίες των όπλων των πολεμιστών. Η μάχη σταμάτησε το βράδυ, αφού οι Τούρκοι είχαν χάσει πάνω από 800 στρατιώτες και οι Έλληνες μόνο 6. Ο Ομέρ Βρυώνης έστειλε να φέρουν κανόνια από τη Λαμία. Ο Ανδρούτσος και τα παλικάρια του, λίγο πριν ξημερώσει, έκαμαν έξοδο και πέρασαν ανάμεσα από τους ανύποπτους Τούρκους. Οι Έλληνες πήραν έτσι εκδίκηση για το θάνατο του Διάκου.

Ο Ομέρ Βρυώνης έπειτα από τη Γραβιά είδε πως έπρεπε να τελειώνει με την Εύβοια. Αλλά κι εκεί, στα Βρυσάκια, δεν είχε καλύτερη τύχη. Αποκρούστηκε από

Ο Αθ. Διάκος με τους πολεμιστές του

Page 106: Istoria-Biblio Mathiti (New)

το στρατό του Αγγελή Γοβγίνα και αναγκάστηκε να στραφεί προς την Αθήνα, όπου οι Έλληνες πολιορκούσαν την Ακρόπολη. Εκεί έλυσε την πολιορκία, αλλά δεν τόλ-μησε να περάσει τον Ισθμό, γιατί φυλαγόταν γερά. Αναγκάστηκε τότε να γυρίσει πίσω στη Λαμία, αφού και μια άλλη τουρκική στρατιά που ξεκίνησε από τη Μακε-δονία είχε αποκρουστεί στα Βασιλικά της Βοιωτίας από τον /. Γκούρα.

Ενώ αυτά συνέβαιναν στη στεριά, στη θάλασσα ο ελληνικός στόλος πήρε την πρωτοβουλία. Οι Τούρκοι έκαμαν μια επιδεικτική κίνηση γύρω από τη Λέσβο. Οι Έλληνες ανατίναξαν ένα τούρκικο καράβι στην Ερεσό με πυρπολικό.

Στο μεταξύ η Τριπολιτσά αβοήθητη, έπειτα από τη φοβερή πολιορκία έπεσε. Η Πελοπόννησος σχεδόν ελευθερώθηκε. Το σχέδιο του Κολοκοτρώνη είχε θριαμβεύ-σει.

-Αναφέρω τις κυριότερες επιτυχίες των αγωνιστών κατά τον πρώτο χρόνο της Επανάστασης.

Ο ηρωικός επίσκοπος Σαλώνων Ησαΐας

Για τον Οδυσσέα Ανδρούτσο: Σαν πύργος ειν' οι πλάτες του, σαν κάστρο η κεφαλή του και τα δασιά τα στήθια του τοίχος χορταριασμένος. Οδ. Ανδρούτσος

Για τον Οδυσσέα Ανδρούτσο: Σαν πύργος ειν' οι πλάτες του, σαν κάστρο η κεφαλή του και τα δασιά τα στήθια του τοίχος χορταριασμένος.

Page 107: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Χάρτης με τις πρώτες επιτυχίες των Ελλήνων

«Εδώ το λεν Βαλτέτσι».

Οι Έλληνες ήρχοντο να πιάσουν την ρεματιάν και τον δρόμον του Βαλτετσί-ου, όπου υπάγει εις την Τριπολιτσάν. Οι Τούρκοι έφυγαν και αφήκαν σκοτωμέ-νους. Πόσοι όμως ελαβώθηκαν αυτοί το γνωρίζουν. Τούτο δε μόνον εμείς γνω-ρίζομεν, ότι ολονυκτίς εκουβάλαγαν πληγωμένους μέσα εις την Τριπολιτσάν. θρήνος και κλαυθμός πολύς εγίνετο μέσα εις την πόλιν και δεν ήτο κανένα σπίτι χωρίς μοιρολόγια και κλαύματα. Εκεί έβλεπε τις τας γυναίκας των Τούρ-κων να «κορωνυχιάζουν» τα μάγουλα των με τα νύχια των και να τραβούνε τα μαλλία των, τα δε παιδία να φωνάζουν και να γυρεύουν τους πατέρας των. Τοι-αύτη ήτο η θέα της Τριπολιτσάς μετά το Βαλτέτσι. Αλλά ποίος μπορεί πάλιν να ζωγραφίσει την χαράν των Ελλήνων! Η ένδοξος αύτη μάχη του Βαλτετσίου εί-ναι η σωτηρία της πατρίδος.

Φωτάκου, Απομνημονεύματα

Page 108: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Τώρα θέλω διηγηθεί πώς οι Έλληνες εμβή-καν έξαφνα εις την Τριπολιτσάν. Οι Τούρκοι είχαν προσκληθεί διά γενικήν συνέλευσιν. Άφησαν λοιπόν τις τάπιες του φρουρίου αφύ-λακτες και τα σπίτια των ακόμη. Εις του Ναυ-πλίου την πόρταν, όπως την έλεγαν, ήτο μία μεγάλη τάπια και μερικά χαλάσματα. Εκεί επήγαιναν οι Έλληνες και συχνά εμπορεύοντο με τους Τούρκους. Τους έδιναν ψωμί καλό, σύ-κα, κρέας και έπαιρναν άρματα και άλλα πολύ-τιμα. Οι αρχηγοί εγνώριζαν τούτο- αλλ' επει-δή οι περισσότεροι δεν είχαν άρματα, εκαμώ-νοντο ότι δεν τους έβλεπαν. Την ημέραν της συνελεύσεως ανέβηκαν οι Έλληνες με σχοινιά και άνοιξαν την πόρτα που ήταν κοντά. Συγ-χρόνως τους είδε από το ταμπούρι του ο Κεφά-λας και ο Παπατζώνης, έτρεξαν και αυτοί και εμβήκαν από του Μυστρά την πόρτα. Οι Τούρ-κοι ειδοποιήθηκαν ότι οι Έλληνες εμβήκαν· έτρεξαν ο καθένας εις το σπίτι του διά να σώ-σει την φαμίλια του και καμίαν προσοχήν δεν έδωσαν δια να εμποδίσουν το έμβασμα των Ελλήνων.

Φωτάκου, Απομνημονεύματα

Πώς έπεσε η Τριπολιτσά

Page 109: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Του Διάκου

Παίρνουνε τ' αλαφριά σπαθιά και τα βαριά τουφέκια, στην Αλαμάνα φτάνουνε και πιάνουν τα ταμπούρια. «Καρδιά, παιδιά μου», φώναξε. «Παιδιά, μη φοβηθείτε, σταθείτ' αντρειά σαν Έλληνες και σα Γρακοί σταθείτε». Ψιλή βροχούλα νέπιασε κι ένα κομμάτι αντάρα, τρία γιουρούσια νέκαμαν, τα τρία αράδα αράδα. Έμεινε ο Διάκος στη φωτιά με δεκαοχτώ λεβέντες. Τρεις ώρες επολέμαε με δεκοχτώ χιλιάδες. Βούλωσαν τα κουμπούρια του κι ανάψαν τα τουφέκια.

Και ζωντανό τον έπιασαν και στον πασά τον πάνουν. Κι ο Ομέρ Βρυώνης μυστικά στο δρόμο τον ερώτα: «Γίνεσαι Τούρκος, Διάκο μου, την πίστη σου ν' αλλάξεις, να προσκυνήσεις στο τζαμί, την εκκλησιά ν' αφήσεις;» «Πάτε κ' εσείς κι η πίστη σας, μουρτάτες, να χαθείτε. Εγώ Γραικός γεννήθηκα, Γραικός θε ν' αποθάνω.»

Δημοτικό

Page 110: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Πολλοί καλλιτέχνες εμπνεύστηκαν από την καταστροφή της Χίου. 1. Λεπτομέρεια από τον πίνακα «Οι σφαγές της Χίου» του Γάλλου ζωγράφου Ντελακρουά. 2. «Η ανατίναξη της ναυαρχίδας στο λιμάνι της Χίου» του Νικηφ. Λύτρα. Αξίζει να σημειώσουμε ότι το όνομα της ναυαρχίδας ήταν «Μπουρλότα σαϊμάζι» (καταφρονήτρια των πυρπολικών).

Page 111: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Η Επανάσταση εδραιώνεται 21 Το δεύτερο έτος του πολέμου οι Τούρκοι οργάνωσαν πιο σωστά την αντεπί-

θεσή τους. Στρατός και στόλος θα συνεργάζονταν για να χτυπήσουν την Επα-νάσταση: Μια στρατιά θα κατέπνιγε την εξέγερση στη Δυτική Ελλάδα και μια άλλη στην Ανατολική. Οι δυο στρατιές θα συναντιούνταν στην Πελοπόννησο, όπου θα έφτανε και ο στόλος.

Ο στόλος με αρχηγό τον Καρά Αλή κινήθηκε εναντίον της Χίου. Χιλιάδες Τούρκοι αποβιβάστηκαν στο επαναστατημένο νησί και το κατέστρεψαν. Από τους κατοίκους άλλοι σφάχτηκαν κι άλλοι πουλήθηκαν ως δούλοι. Λίγοι κατά-φεραν να σωθούν στα Ψαρά και σ' άλλα μέρη. Η καταστροφή αυτή προκάλε-σε πολλές αντιδράσεις στην Ευρώπη.

Λίγο αργότερα ο Κανάρης με το πυρπολικό του ανατίναξε την τουρκική ναυαρχίδα στο λιμάνι της Χίου. Εκεί βρήκαν το θάνατο ο Καρά Αλής και 2000 ναύτες και στρατιώτες, που γιόρταζαν το Μπαϊράμι, τη μεγαλύτερη θρησκευτι-κή γιορτή των μουσουλμάνων. Μετά απ' αυτό ο τουρκικός στόλος έκρινε σκό-πιμο να πλεύσει στο Βόσπορο, χωρίς να προσφέρει ουσιαστική βοήθεια.

Μετά την εξόντωση του Αλή πασά, ο Χουρσίτ με τον στρατό του ήταν ελεύ-θερος να καταπνίξει την Επανάσταση στη Δυτική Ελλάδα. Αποφάσισε όμως να ξεκαθαρίσει την κατάσταση στην Ήπειρο, όπου οι Σουλιώτες είχαν στο μεταξύ ξαναγυρίσει στο Σούλι. Ο Μάρκος Μπότσαρης κατέβηκε τότε στη Νότια Ελλά-δα και ζήτησε βοήθεια. Η ελληνική κυβέρνηση έστειλε ένα εκστρατευτικό σώ-μα με επικεφαλής το Μαυροκορδάτο, που δεν ήταν στρατιωτικός. Το σώμα αυ-τό, στο οποίο συμμετείχαν και πολλοί φιλέλληνες, αντιμετώπισε τους Τούρ-κους στο Πέτα, όπου και νικήθηκε. Οι Σουλιώτες μετά από ηρωική αντίσταση αναγκάστηκαν να συνθηκολογήσουν και να καταφύγουν στα Επτάνησα.

Μερικοί από το στρατό του Μαυροκορδάτου κατάφεραν να φτάσουν στο Μεσολόγγι και βάλθηκαν να οργανώσουν την άμυνά του. Οι Τούρκοι το πο-λιόρκησαν κι άρχισαν συγχρόνως διαπραγματεύσεις, που κράτησαν πολύ και-ρό. Στο μεταξύ έφτασαν στο Μεσολόγγι ενισχύσεις και οι πολιορκημένοι μπό-ρεσαν να αποκρούσουν τις επιθέσεις που ακολούθησαν.

Αρχηγός της εκστρατείας στην Πελοπόννησο ορίστηκε ο Δράμαλης, που με τεράστια δύναμη έφτασε στο Αργός. Ο Κολοκοτρώνης όμως, εφαρμόζοντας την τακτική της «καμένης γης», τον ανάγκασε να πάρει το δρόμο του γυρι-σμού. Στα στενά των Δερβενακίων, που με διαταγή του Κολοκοτρώνη είχαν κα-ταλάβει οι Έλληνες, έγινε φονική μάχη. Οι Τούρκοι αναζήτησαν άλλους δρό-μους διαφυγής, αλλά ήταν όλοι κλεισμένοι. Ελάχιστοι μπόρεσαν να σωθούν και να φτάσουν στην Κόρινθο. Στα χέρια των Ελλήνων έπεσαν πολλά λάφυρα. Ο Δράμαλης πέθανε στην Κόρινθο και ο Χουρσίτ αυτοκτόνησε. Ο Κολοκοτρώ-νης έγινε αρχιστράτηγος και η Επανάσταση εδραιώθηκε.

- Γιατί το δεύτερο έτος θεωρείται αποφασιστικό για την πορεία του Αγώνα;

Page 112: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Θεόδωρος Κολοκοτρώνης

Κανάρη! Και τα σπήλαια της γης εβόουν: Κανάρη! Και των αιώνων τα όργανα* ίσως** θέλει αντηχήσουν, πάντα

Κανάρη!

Ανδρέας Κάλβος

* των αιώνων τα όργανα: η ιστορία

** ίσως: εξίσου Κωνσταντίνος Κανάρης

Page 113: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Χάρτης με τα κυριότερα γεγονότα του δεύτερου έτους της Επανάστασης

Page 114: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Του Δράμαλη

Φύσα, μαΐστρο δροσερέ κι αέρα του πελάγου, να πας τα χαιρετίσματα στου Δράμαλη τη μάνα. Της Ρούμελης οι μπέηδες, του Δράμαλη οι αγάδες στο Δερβενάκι κείτονται, στο χώμα ξαπλωμένοι. Στρώμα 'χουνε τη μαύρη γης, προσκέφαλο λιθάρια και γι' απανωσκεπάσματα του φεγγαριού τη λάμψη. Κι ένα πουλάκι πέρασε και το συχνορωτάνε: - Πουλί, πώς πάει ο πόλεμος, το κλέφτικο ντουφέκι; - Μπροστά πάει ο Νικηταράς, πίσω ο Κολοκοτρώνης και παραπίσω οι Έλληνες με τα σπαθιά στα χέρια. Γράμματα πάνε κι έρχονται στων μπέηδων τα σπίτια. Κλαίνε τ' αχούρια γι' άλογα και τα τζαμιά για Τούρκους, κλαίνε μανούλες για παιδιά, γυναίκες για τους άντρες.

Δημοτικό

Το Ελληνόπουλο

Τούρκοι διαβήκαν. Χαλασμός, θάνατος πέρα ως πέρα. Η Χίο, τ' ολόμορφο νησί, μαύρη απομένει ξέρα, με τα κρασιά, με τα δεντρά, τ' αρχοντονήσι, που βουνά και σπίτια και λαγκάδια και στο χορό τις λυγερές καμιά φορά τα βράδια καθρέφτιζε μες στα νερά. Ερμιά παντού. Μα κοίταξε, κι απάνου εκεί στο βράχο, στου κάστρου τα χαλάσματα, κάποιο παιδί μονάχο κάθεται, σκύβει θλιβερά το κεφαλάκι· στήριγμα και σκέπη του απομένει μόνο μιαν άσπρη αγράμπελη σαν αυτό ξεχασμένη μες στην αφάνταση φθορά... - Φτωχό παιδί, πού κάθεσαι ξιπόλητο στις ράχες, για να μην κλαις λυπητερά, τί ήθελες τάχα νά 'χες;... - Διαβάτη, μου κράζει το Ελληνόπουλο με το γαλάζιο μάτι βόλια, μπαρούτι θέλω, νά!

Βίκτορ Ουγκό, Το Ελληνόπουλο (απόσπασμα)

Page 115: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Το νέο Ζάλογγο

Το δεύτερο έτος της Επανάστασης ξεσηκώθηκε και η Δυτική Μακεδονία. Με κέντρο τη Νάουσα και αρχηγούς τους Ζαφειράκη και Καρατάσο οι επανα-στάτες σημείωσαν μεγάλες επιτυχίες. Μετά όμως οι Τούρκοι με πολύ στρατό πολιόρκησαν στενά την πόλη. Παρά τον απεγνωσμένο αγώνα των κατοίκων, οι Τούρκοι την κατέλαβαν και τη λεηλάτησαν.

Οι γυναίκες της Νάουσας, για να αποφύγουν τη σκλαβιά και την ατίμωση, προτίμησαν να πέσουν στον καταρράκτη του Αραπίτσα και να πνιγούν.

Το Ζάλογγο ξανάζησε.

Στιγμιότυπο από τη μάχη στα Δερβενάκια

Αφού άκουσαν οι κρυμμένοι εις τα χαμόκλαδα την φωνήν του αρχηγού, ο καθένας έρριχναν τα τουφέκια των, ώστε όλο το πλάγι εκάπνισε και εφώναζαν όλοι: «επάνω τους!». Οι Τούρκοι βλέποντας την χωσιά* έστρεφαν ευθύς τες πλάτες όλοι... Αι φωναί του αρχηγού: «βαράτε τους», έκαμαν τους στρατιώτες να κυνηγήσουν τους Τούρκους εις όλην την ρεματιάν και το πλάγι.

Δε δυνάμεθα να περιγράψομεν τον θρήνον και τες φωνές των Τούρκων. Ολοι, Τούρκοι και Έλληνες ανακατώθησαν... Ούτω λοιπόν όλον το στράτευμα του Δράμαλη εκτυπήθη από τον Κολοκοτρώνην εις το Δερβενάκι...

Φωτάκου, Απομνημονεύματα

* χωσιά: ενέδρα

Page 116: Istoria-Biblio Mathiti (New)
Page 117: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Την Επανάσταση κλονίζουν αδυναμίες και εσωτερικές διαμάχες

22 Το τρίτο έτος της Επανάστασης (1823) δε συνέβησαν σημαντικά στρατιωτι-

κά γεγονότα. Τα ταμεία της Οθωμανικής αυτοκρατορίας ήταν άδεια. Οι αντιζη-λίες ανάμεσα στους πασάδες (διοικητές επαρχιών) ήταν συχνές και οι εξεγέρ-σεις των γενιτσάρων ήταν από τα κυριότερα προβλήματα στο εσωτερικό της Τουρκίας.

Από την αδυναμία αυτή των Τούρκων δεν επωφελήθηκαν οι Έλληνες, για να ελευθερώσουν κι άλλες περιοχές. Χρήματα δεν υπήρχαν αρκετά. Επιπλέον ξέ-σπασαν έντονες διαμάχες για τον έλεγχο της εξουσίας ανάμεσα σε στρατιωτι-κούς και πολιτικούς. Οι θρίαμβοι των στρατιωτικών στις διάφορες μάχες με τους Τούρκους προκάλεσαν την αντιζηλία των πολιτικών. Η Επανάσταση κλο-νιζόταν από αυτές τις εσωτερικές διαμάχες και οι στιγμές που περνούσε ήταν κρίσιμες.

Οι Τούρκοι, πάντως, συνέχισαν τις προσπάθειες να καταπνίξουν την Επανά-σταση. Δυο στρατιές από την Ανατολική και τη Δυτική Ελλάδα κατευθύνθηκαν προς την Πελοπόννησο. Η επιχείρηση στην Ανατολική Ελλάδα απέτυχε. Στη Δυτική Στερεά την επιχείρηση ανέλαβαν ο Μουσταφά πασάς κι ο Ομέρ Βρυώ-νης. Θα τους ενίσχυαν και δυνάμεις από τη Θεσσαλία και την Ήπειρο για να καταλάβουν το Μεσολόγγι.

Η ελληνική κυβέρνηση, για να αντιμετωπίσει την κατάσταση, διόρισε στρα-τηγό το Μάρκο Μπότσαρη. Αυτό όμως δυσαρέστησε τους άλλους οπλαρχη-γούς. Ο Μπότσαρης κάλεσε τους οπλαρχηγούς να συμφιλιωθούν και ενωμένοι να χτυπήσουν τους Τούρκους. Ο ίδιος, σχίζοντας το δίπλωμα της αρχιστρατη-γίας και δίνοντας ένα λαμπρό παράδειγμα ανωτερότητας, πήρε τους λίγους Σουλιώτες του και κίνησε ν' αντιμετωπίσει το στρατό του Μουσταφά.

Επειδή μια ανοιχτή αναμέτρηση με τον πολυάριθμο εχθρικό στρατό δε θα είχε επιτυχία, ο Μπότσαρης εφάρμοσε σχέδιο αιφνιδιαστικής επίθεσης (γιου-ρούσι). Η αποφασιστική μάχη έγινε στο Κεφαλόβρυσο κοντά στο Καρπενήσι. Το κτύπημα που δέχτηκε ο εχθρός ήταν αρκετό για να ματαιώσει το σχέδιο του. Όμως μέσα στη μάχη εκείνη ο ήρωας σκοτώθηκε και η πατρίδα έχασε ένα γενναίο αγωνιστή κι έναν τίμιο στρατιώτη.

Γενικά τα τρία πρώτα χρόνια της Επανάστασης μπορούμε να πούμε ότι οι Έλληνες ενεργούσαν χωρίς σχέδιο. Είχαν πολλούς αρχηγούς, οι οποίοι δεν κατάφερναν πάντα να συννενοηθούν. Ανάμεσα στο στρατό ξηράς και στο στό-λο υπήρχε ελάχιστη συνεργασία. Κι ακόμη από τα ελληνικά στρατεύματα έλει-πε ο κατάλληλος οπλισμός και κυρίως κανόνια, που ήταν απαραίτητα για τις

Ο θάνατος του Μάρκου Μπότσαρη

Page 118: Istoria-Biblio Mathiti (New)

πολιορκίες των κάστρων. Υστερούσαν ακόμα στον ανεφοδιασμό, αφού συντη-ρούνταν μόνοι τους ή με προσφορές των ευποροτέρων.

Το μεγάλο λάθος όμως ήταν ότι δε δημιουργήθηκε τακτικός στρατός και οι Έλληνες περιορίστηκαν στην τακτική της ξαφνικής επίθεσης (γιουρούσι). Η έλλειψη αυτή θα φανεί λίγο αργότερα, όταν θα αναγκαστούν να πολεμήσουν με τον οργανωμένο στρατό των Αιγυπτίων.

- Τι θα μπορούσαν να έχουν κάνει οι Έλληνες και δεν έκαναν κατά τα τρία πρώτα έτη του πολέμου;

Χάρτης με το τουρκικό σχέδιο για τη Δυτική Ελλάδα (1823)

Page 119: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Φράση του Καραϊσκάκη:

«Ο Μάρκος ήτανε τρανός. Ούτε το δαχτυλάκι του δεν του φτάνουμε».

Μάρκος Μπότσαρης (1790-1823)

Ο Μπότσαρης σκίζει το δίπλωμα της στρατηγίας

Όταν ο Μάρκος Μπότσαρης διορίστηκε από την κυβέρνηση στρατηγός, προσκάλεσε όλους τους οπλαρχηγούς και τους αγωνιστές που βρίσκονταν στο Μεσολόγγι και τους είπε:

«Σπαράζεται η καρδιά μου βλέποντας τους συμπατριώτες μου χωρισμέ-νους· νομίζουν πως εγώ από εγωισμό επιθυμώ να τους διοικώ. Εμείς παρατή-σαμε την πατρίδα μας και τώρα γυρεύουμε ν' αποχτήσουμε καινούρια. Σας ρωτώ: Μπορούμε να πετύχουμε όσο θα είμαστε χωρισμένοι; Εγώ, πατριώτες μου, δε ζήτησα αξιώματα από τη Διοίκηση κι ούτε αρχηγός σας διορίστηκα».

Page 120: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Ένα βαθμό μου δώσανε. Τάχατες κι εσείς όλοι οι καπεταναίοι δεν είστε άξι-οι να τον πάρετε; Για να σας αποδείξω πως δε με κατέχει κανένας εγωισμός και καμιά δίψα για μεγαλεία και πως είμαι εκείνος ο Μάρκος, που τον γνωρίσα-τε να πολεμάει στο πλευρό σας, να εδώ μπροστά σας σκίζω το δίπλωμα της στρατηγίας που μου στείλανε. Και σας ορκίζομαι πως κανένα άλλο αξίωμα δε θέλω από κείνο που είχανε οι πρόγονοι μας, κι εσείς οι ίδιοι έχετε. Εμάς, αδέρ-φια, δε μας απόμεινε τίποτα να μοιράσουμε ανάμεσά μας. Το μόνο κοινό που έχουμε είναι η τιμή και η δόξα. Να ο εχθρός, μας περιμένει! Στον πόλεμο οπού θ' ανοίξουμε μαζί του θα δοξαστεί και θα τιμηθεί εκείνος από μας, που θα στα-θεί αληθινό παλικάρι».

Δημ. Φωτιάδη, Η Επανάσταση του Εικοσιένα

Θάνατος του Μάρκου Μπότσαρη

Page 121: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Ο Νότης ετραγούδαγε

Ο Νότης ετραγούδαγε στου Μάρκου το κιβούρι και λέει τραγούδια θλιβερά και παραπονεμένα. - Για σήκω απάνου, Μάρκο μου, και μη βαρνοκοιμάσαι, τι ο Βάλτος επροσκύνησε κι όλο το Ξηρομέρι. Το Μεσολόγγι απόμεινε, δε θε να προσκυνήσει· στεριάς το δεν' ο Κιουταχής κι Αράπης τον πελάγου, πέφτουν τα τόπια σα βροχή κι οι μπόμπες σα χαλάζι κι αυτά τα λιανοντούφεκα σαν άμμο της θαλάσσης.

Δημοτικό

Διχόνοια

Εις τον πρώτο χρόνο της Επαναστάσεως είχαμε μεγάλη ομόνοια και όλοι ετρέχαμε σύμφωνοι. Ο ένας επήγεν εις τον πόλεμο, ο αδελφός του έφερνε ξύλα, η γυναίκα του εζύμωνε, το παιδί του εκουβαλούσε ψωμί και μπαρουτόβολα εις το στρατόπεδον και εάν αυτή η ομόνοια εβαστούσε ακόμη δύο χρόνους, ηθέλαμε κυριεύσει και την Θεσσαλία και την Μακε-δονία και ίσως εφθάναμε και έως την Κωνσταντινούπολη. Τόσον τρομά-ξαμε τους Τούρκους, οπού άκουγαν Έλληνα και έφευγαν χίλια μίλια μα-κρά. Εκατόν Έλληνες έβαζαν πέντε χιλιάδες εμπρός, και ένα καράβι μιαν αρμάδα. Αλλά δεν εβάσταξεν. Ήλθαν μερικοί και ηθέλησαν να γένουν μπαρμπέρη δες εις του κασίδη το κεφάλι. Μας πονούσε το μπαρμπέρισμά τους. Μα τι να κάμομε; Είχαμε και αυτουνών την ανάγκη. Από τότε ήρχι-σεν η διχόνοια και εχάθη η πρώτη προθυμία και ομόνοια.

Ο λόγος του Κολοκοτρώνη στην Πνύκα (απόσπασμα)

Page 122: Istoria-Biblio Mathiti (New)

1. Ο Δ. Υψηλάντης, αδελφός του Αλ. Υψηλά-ντη, κατέβηκε στην Πελοπόννησο ως εκ-πρόσωπος της Φιλικής εταιρείας, για να αναλάβει την αρχηγία του Αγώνα. Μ' αυ-τόν ήρθαν σε σύγκρουση οι πρόκριτοι.

2. Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος. Φαναριώ-της που έπαιξε σημαντικό ρόλο ως πολιτι-κός στην Επανάσταση. Ο επίσης Φαναριώ-της Θ. Νέγρης οργάνωσε τον Άρειο Πάγο στην Ανατολική Στερεά Ελλάδα.

Page 123: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Διακυβέρνηση των επαναστατημένων Ελλήνων 23

Η Επανάσταση δε θα μπορούσε να εξαπλωθεί, να εδραιωθεί και να σημειώ-σει στα τρία πρώτα της χρόνια επιτυχίες, αν δεν υπήρχε μία κυβέρνηση να την κατευθύνει. Αυτή την ανάγκη την είδαν οι επαναστατημένοι Έλληνες, γι' αυτό, από την πρώτη κιόλας στιγμή, κατέβαλαν προσπάθεια να συγκροτήσουν κυ-βέρνηση.

Στην αρχή συγκρότησαν τοπικές κυβερνήσεις. Οι «Τοπικοί Οργανισμοί», όπως λέγονταν αυτές οι τοπικές κυβερνήσεις, ήταν: η Πελοποννησιακή Γερου-σία για την Πελοπόννησο, η Γερουσία για τη Δυτική Στερεά Ελλάδα και ο Άρει-ος Πάγος για την Ανατολική Στερεά.

Οι τοπικές όμως κυβερνήσεις αδυνατούσαν να ελέγξουν την Επανάσταση σε όλη τη χώρα και να συντονίσουν τον αγώνα σε στεριά και θάλασσα. Ήταν απα-ραίτητο να γίνει κεντρική κυβέρνηση. Έτσι, αποφασίστηκε νε εκλέξει ο λαός βου-λευτές, παραστάτες του έθνους, όπως τους είπαν, που θα αποτελούσαν την Εθνοσυνέλευση η οποία θα έπαιρνε σημαντικές αποφάσεις.

Μέσα στα τρία πρώτα χρόνια της Επανάστασης έγιναν εκλογές για δύο εθνοσυνελεύσεις. Η πρώτη Εθνοσυνέλευση, που έγινε στην Επίδαυρο το Δε-κέμβριο του 1821, ψήφισε το πρώτο ελληνικό σύνταγμα, κήρυξε την ανεξαρτη-σία των Ελλήνων και εξέλεξε δύο σώματα: τη βουλή (βουλευτικό) και την κυ-βέρνηση (νομοτελεστικό).

Εδώ πρέπει να πούμε ότι ανάμεσα στους πρόκριτους και στους στρατιωτι-κούς υπήρχε μεγάλη αντιζηλία και διαφορά απόψεων. Οι πρόκριτοι, που διοι-κούσαν τις κοινότητες από την εποχή της Τουρκοκρατίας, θεώρησαν ότι είναι φυσικό να εξακολουθούν να ελέγχουν την κατάσταση.

Οι στρατιωτικοί, που ο λαός τούς θαύμαζε για τα κατορθώματά τους στα πεδία των μαχών, ήθελαν και αυτοί να έχουν μερίδιο στην εξουσία.

Η πρώτη Εθνοσυνέλευση δεν έλυσε τα προβλήματα και οι διαμάχες συνεχί-ζονταν. Γι' αυτό θεωρήθηκε απαραίτητο να ξαναγίνει Εθνοσυνέλευση. Η δεύ-τερη Εθνοσυνέλευση έγινε στο Άστρος (1823). Σ' αυτήν οι αντιθέσεις πολιτι-κών και στρατιωτικών εκδηλώθηκαν εντονότερες και ήταν δύσκολο να βρεθεί συμβιβαστική λύση, τη στιγμή μάλιστα που ήταν απαραίτητες η ομόνοια και η ομο-ψυχία.

- Γιατί ήταν απαραίτητο να αποκτήσουν οι Έλληνες κεντρική κυβέρνηση;

Page 124: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Το προοίμιο του προσωρινού πολιτεύματος της Ελλάδας, που ψηφίστηκε στην Επίδαυρο.

Είμαστε στο εμείς...

Γράφουν σοφοί άντρες πολλοί, γράφουν τυπογράφοι ντόπιοι και ξένοι δια-βασμένοι για την Ελλάδα - ένα πράμα μόνον με παρακίνησε κι εμένα να γρά-ψω, ότι τούτην την πατρίδα την έχομεν όλοι μαζί και σοφοί και αμαθείς και πλούσιοι και φτωχοί και πολιτικοί και στρατιωτικοί και οι πλέον μικρότεροι άν-θρωποι όσοι αγωνιστήκαμεν, αναλόγως ο καθείς, έχομεν να ζήσομεν εδώ. Το λοιπόν δουλέψαμεν όλοι μαζί, να την φυλάμεν κι όλοι μαζί και να μην λέγει ού-τε ο δυνατός «εγώ», ούτε ο αδύνατος. Ξέρετε πότε να λέγει ο καθείς «εγώ»; Όταν αγωνιστεί μόνος του και φκιάσει ή χαλάσει, να λέγει εγώ όταν όμως αγωνίζονται πολλοί και φκιάνουν, τότε να λένε «εμείς». Είμαστε εις το «εμείς» και όχι εις το «εγώ». Και εις το εξής να μάθομεν γνώση, αν θέλομεν να φκιάσο-μεν χωριόν, να ζήσομεν όλοι μαζί. Έγραψα γυμνή την αλήθεια, να ιδούνε όλοι οι Έλληνες ν' αγωνίζονται διά την πατρίδα τους, διά την θρησκείαν τους, να ιδούνε και τα παιδιά μου και να λένε: «Έχομεν αγώνες πατρικούς, έχομεν θυ-σίες, αν είναι αγώνες και θυσίες. Και να μπαίνουν σε φιλοτιμίαν και να εργάζο-νται εις το καλό της πατρίδας τους, της θρησκείας και της κοινωνίας.

Μακρυγιάννη, Απομνημονεύματα (απόσπασμα)

Page 125: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Τέλος πάντων αποφασίσθη εις το Άστρος να γίνη η Συνέλευσις. Εσηκώθηκα και εγώ και επήγα εις το Άστρος. Εκεί είμεθα χωρισμένοι φανερά δύο κόμματα. Το ένα ελέγετο των Προ-εστών και το άλλο του Κολοκοτρώνη. Των προεστών ήταν οι περισσότεροι, ήταν 150 πλη-ρεξούσιοι και 6000 στρατιώτες (Απριλ. 1823). Εγώ είχα τον Οδυσσέα, τον Μούρτζινο και άλ-λους σαράντα πληρεξουσίους με 800.

Εμείς εκαθήμεθα εις τα Μελεγίτικα κονά-κια και εκείνοι εις τα Άγιαννίτικα, μία τουφε-κιά μακριά. Εκείνοι έκαμναν συνεόρίασιν και ημείς δεν επηγαίναμε. Αυτοί ήθελαν και εψή-φισαν να γίνουν 50 στρατηγοί και 150 βουλευ-ταί. Αυτή η πολυαρχία δεν με άρεσε εμένα, διατί πολύς αριθμός ήθελε μας χάσει*, καθώς και μας έχασε.

Θ. Κολοκοτρώνη, Απομνημονεύματα

* ήθελε μας χάσει: θα μας κατέστρεφε.

Τα κόμματα

Επιγραφή στο χώρο της Β' Εθνοσυνέλευσης.

Page 126: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Πρόκριτος,

Σουλιώτης

Φαναριώτης Νησιώτης

Page 127: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Επειδή δεν υπήρχε ευρύχωρη αίθουσα για να χωρέσει τους αντιπροσώπους τον έθνους, μετατρέ-ψαν σε αίθουσα έναν κήπο, όπου μετέφεραν οι αγωνιστές μερικά δοκάρια, για να χρησιμεύσουν ως καθίσματα, ενώ για τον πρόεδρο έφτιαξαν ένα πρόχειρο σκαμνί και το τοποθέτησαν έτσι, ώστε να στηρίζει ο πρόεδρος τη ράχη του στον κορμό ενός δέντρου του κήπου. Μπροστά στον πρόεδρο ήταν ένα χοντροκομμένο τραπέζι με ένα κουδούνι, για να επιβάλλει την τάξη. Δίπλα του ήταν δύο γραμ-ματείς. Ο ένας ήταν καθισμένος σταυροπόδι στο έδαφος, για να γράφει κι ο άλλος όρθιος δίπλα στον πρόεδρο, για να διαβάζει τα πρακτικά, τις αναφορές και τα επίσημα έγγραφα.

Καβάλλα σε ένα χοντρό κλαδί δέντρου καθόταν ο βροντόφωνος και μεγαλόπρεπος Κολοκοτρώνης, σα να επόπτευε τη συνέλευση. Πάνω στα δοκάρια κάθονταν οι πληρεξούσιοι. Έβλεπες εκεί όλα τα εί-δη των ενδυμάτων: φουστανέλλες, ράσα, φραγκι-κά, ασιατικά, δράκες, κάπες. Όλοι θλιμμένοι ανα-λογίζονταν τις συμφορές της πατρίδας. Ανάμεσά τους μια γυναίκα, η ηρωίδα Μαντώ Μαυρογένους, ήταν σα να δηλώνει με την παρουσία της ότι θαρ-χόταν η μέρα που οι γυναίκες θα εκλέγονταν κι εκείνες στα δημόσια αξιώματα.

Οι συζητήσεις γίνονταν με τόση αταξία, ώστε κανείς δεν έδινε σημασία στο κουδούνι που με απελπισία χτυπούσε ο γέρο-Σισίνης, ο πρόεδρος, για να επιβάλει τάξη. Από τη δύσκολη θέση τον έβγαζε συνήθως ένας αγωνιστής, ο Μπαρλάς, που είχε στεντόρεια φωνή και ήταν γίγαντας πραγματι-κός στο σώμα και στους τρόπους και γι' αυτό επι-βαλλόταν στους άλλους.

Παρόλα αυτά, οι πληρεξούσιοι κατόρθωσαν να συνεννοηθούν. Μια από τις σπουδαιότερες αποφά-σεις της εθνοσυνέλευσης αυτής ήταν η αναγόρευση του I. Καποδίστρια ως Κυβερνήτη και η ψήφιση συντάγματος.

Ν. Δραγούμη, Ιστορικοί Αναμνήσεις (διασκευή)

Μια μαρτυρία για την εθνοσυνέλευση στην Τροιζήνα

Page 128: Istoria-Biblio Mathiti (New)
Page 129: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Οι Μεγάλες δυνάμεις απέναντι στον ελληνικό αγώνα -Φιλελληνισμός

24 Στην Ευρώπη η Ιερή Συμμαχία κράτησε από την αρχή εχθρική στάση απέναντι

στην Ελληνική επανάσταση· έσπευσε μάλιστα να την καταδικάσει σε επίσημα συνέδριά της το 1821 και το 1822.

Την πολιτική της Ιερής Συμμαχίας εξέφραζε κυρίως ο πρωθυπουργός της Αυστρίας Μέτερνιχ. Αντίπαλος του Μέτερνιχ ήταν ο Έλληνας υπουργός εξωτε-ρικών της Ρωσίας Ιωάννης Καποδίστριας, ο οποίος επιδίωκε να πείσει τον τσά-ρο να βοηθήσει τους Έλληνες. Οι προσπάθειες του Καποδίστρια εντάθηκαν ιδιαίτερα μετά από τη φρίκη που προκάλεσαν στη Ρωσία και σε όλο το χριστια-νικό κόσμο οι σφαγές των χριστιανών στην Κωνσταντινούπολη και ο απαγχονι-σμός του οικουμενικού πατριάρχη από τους Τούρκους. Δυστυχώς για τους Έλληνες επικράτησε η πολιτική του Μέτερνιχ- ο τσάρος απομάκρυνε από τη θέση του τον Καποδίστρια.

Από τον τρίτο όμως χρόνο της Επανάστασης η κατάσταση άρχισε να αλλά-ζει. Η πορεία του Αγώνα προκάλεσε όχι μόνο συμπάθεια αλλά και θαυμασμό στους ξένους. Μερικοί ηγέτες, όπως ο υπουργός εξωτερικών της Αγγλίας Κάν-νιγκ, σκέφτηκαν ότι θα μπορούσαν να συνδυάσουν την πολιτική της χώρας τους με βοήθεια προς την Ελληνική επανάσταση. Έτσι από το 1823 η αγγλική πολιτική έγινε φιλική προς τους Έλληνες και αυτό συντέλεσε στο να αλλάξει και η ρωσική πολιτική. Η Ρωσία ήταν ο κύριος ανταγωνιστής της Αγγλίας και δεν ήθελε να αφήσει τους Αγγλους να έχουν την πρωτοβουλία των διπλωματι-κών κινήσεων. Ο ανταγωνισμός ανάμεσα σ' αυτές τις δύο μεγαλύτερες δυνάμεις της εποχής επρόκειτο, όπως και παρακάτω θα δούμε, να βοηθήσει την Ελληνική επανάσταση και να αχρηστεύσει την εχθρική στάση της Αυστρίας και της Ιερής Συμμαχίας.

Ενώ οι κυβερνήσεις των δυνάμεων χάραζαν την πολιτική τους, όπως είναι φυσικό, με βάση τα συμφέροντα των χωρών τους, δημιουργήθηκε ανάμεσα στους απλούς ανθρώπους μεγάλη συγκίνηση από τα κατορθώματα αλλά και τις θυσίες των επαναστατών. Η αγάπη των ξένων για τους επαναστατημένους Έλληνες ονομάστηκε φιλελληνισμός. Οι ίδιοι οι φιλέλληνες έκαναν έρανους για την ενίσχυση του Αγώνα και πίεζαν με διαφόρους τρόπους τις κυβερνήσεις τους να βοηθήσουν τους Έλληνες- σε ορισμένες περιπτώσεις μάλιστα έρχο-νταν και οι ίδιοι στην Ελλάδα και πολεμούσαν στο πλευρό των επαναστατών.

Page 130: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Ιδιαίτερα σημαντική ήταν η προσφορά των ανθρώπων του πνεύματος, ποιη-τών και καλλιτεχνών, οι οποίοι με τα έργα τους πρόβαλλαν τον ελληνικό αγώνα και συγκινούσαν τους συμπατριώτες τους. Εξαιρετική θέση ανάμεσα τους Φι-λέλληνες κατέχει ο Άγγλος λόρδος Βύρων, σπουδαίος ποιητής της εποχής, που όχι μόνο πρόσφερε υλικά και ηθικά στην Επανάσταση, αλλά θυσίασε και την ίδια του τη ζωή γι' αυτήν. Άλλοι διάσημοι φιλέλληνες ήταν ο Ουγκό, ο Σέλ-λεϊ, ο Ντελακρουά, ο Σανταρόζα και άλλοι.

- Ποιοι λόγοι συντέλεσαν στην ανάπτυξη του φιλελληνικού κινήματος;

Λόρδος Βύρων Βικτόρ Ουγκό Πέρσι Σέλεϊ

Page 131: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Στη διάρκεια της Ελληνικής επανάστασης ξένοι περιηγητές και λογοτέχνες, όπως ο Βύ-ρων, ο Πουκεβίλ, ο Μάγιερ και ο Χάου, ήλθαν στην Ελλάδα και αγωνίστηκαν στο πλευρό των Ελλήνων.

Ο Γάλλος αξιωματικός Ρεϊμπό περιέγραψε τα αισθήματά του με τα παρακάτω λόγια: «...δοκίμαζα μια μυστική ανατριχίλα χαράς με την ιδέα πως σε λίγες μέρες θα πατούσα ίσως στα ερείπια της Σπάρτης και το έδαφος όπου πέθανε ο Λεωνίδας. Αθήνα! Αθήνα! Μητέρα των τεχνών! Αφήσαμε την πατρίδα μας, για να πολεμήσουμε με το σπαθί για τον πιο ευγενικό σκοπό».

Και ο ίδιος ο πρόεδρος των Ηνωμένων Πο-λιτειών Μονρόε στις 4 Δεκεμβρίου 1822: «Εί-ναι αδύνατον να βλέπει κανείς τις ταλαιπωρίες που περνάει η Ελλάδα, χωρίς να συγκινηθεί βαθύτατα. Το όνομα της Ελλάδας γεμίζει το νου και την καρδιά με τα ευγενέστερα αισθή-ματα».

Ο Βύρων, λίγες μέρες μετά την άφιξή του στο Μεσολόγγι, όπου και άφησε την τελευταία του πνοή πολεμώντας στο πλευρό των πολιορ-κημένων Μεσολογγιτών, γράφει το ποίημα:

«Αν θρηνείς χαμένα νιάτα, γιατί θέλεις πλειό να ζεις; της τιμής εδώ είναι ο τάφος! Τρέξε αυτού να σκοτωθείς. Δ εν σου μένει παρά να βρεις ό,τι γύρευες παντού και να τόβρεις δε μπορούσες, μνήμα ανδρός πολεμικού».

Απ. Βακαλόπουλου, Ελληνική επανάσταση

Φιλέλληνες

Page 132: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Έρανος στη Γαλλία υπέρ των μαχομένων Ελλήνων. Λιθογραφία.

Ο Αυστριακός καγκελάριος Μέτερνιχ

Page 133: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Λευτεριά, για λίγο πάψε να χτυπάς με το σπαθί· τώρα σίμωσε και κλάψε εις τον Μπάιρον το κορμί.

Δ. Σολωμού, «Εις τον θάνατο του λόρδου Μπάιρον»

Η εφημερίδα του Μεσολογγίου «Ελληνικά Χρονικά» αναγγέλλει το θάνατο του Βύρωνα.

Page 134: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Την εποχή που ξέσπασε η Ελληνική επανά-σταση υπήρχαν δύο κυρίως μεγάλες δυνάμεις στον κόσμο. Η μία ήταν η Αγγλία, που κυριαρ-χούσε στις θάλασσες και είχε αποικίες σε όλη σχεδόν τη γη, και η άλλη η Ρωσία, που με τη γεωγραφική της έκταση στην Ευρώπη και την Ασία ήταν η μεγαλύτερη δύναμη στη στεριά. Ανάμεσα στις δύο αυτές υπερδυνάμεις η Αυ-στρία, ένα κράτος με πολλούς υπόδουλους λα-ούς (Ούγγρους, Σέρβους, Ιταλούς, Τσέχους, Πολωνούς κ.ά.) προσπαθούσε να διατηρεί φι-λικές σχέσεις ανάμεσα στην Αγγλία και τη Ρω-σία, γιατί ένας πιθανός πόλεμος ανάμεσά τους θα συντάραζε τον κόσμο και μπορούσε να οδη-γήσει και σε διάλυση του πολυεθνικού αυ-στριακού κράτους. Γι' αυτό ο Μέτερνιχ, κα-γκελάριος (πρωθυπουργός) της Αυστρίας, ανησυχούσε πολύ κάθε φορά που η Ρωσία απειλούσε την Οθωμανική αυτοκρατορία. Φο-βόταν μήπως η Ρωσία κατακτήσει εδάφη από τους Τούρκους και προκαλέσει έτσι την οργή της Αγγλίας.

Επίσης, σε όλες σχεδόν τις χώρες της Ευρώ-πης τα πολιτεύματα ήταν τότε απολυταρχικά. Μετά τη Γαλλική επανάσταση και την ήττα του Ναπολέοντα στο Βατερλό (1815), άλλοι λαοί, στη νότια Ευρώπη, όπως π.χ. οι Ισπανοί

Η Ιερή συμμαχία και η Ελληνική επανάσταση

Page 135: Istoria-Biblio Mathiti (New)

και οι Ιταλοί, εξεγείρονταν και προσπαθούσαν να απαλλαγούν από τους πολιτικούς τους δυ-νάστες. Οι χώρες-μέλη της Ιερής συμμαχίας θε-ωρούσαν ιερό χρέος τους να προστατέψουν το πολιτικό καθεστώς των ευρωπαϊκών χωρών και γι' αυτό ήταν εχθρικές προς τους επανα-στάτες.

Όταν λοιπόν οι Έλληνες ξεσηκώθηκαν, η ευρωπαϊκή διπλωματία ήταν εναντίον τους. Στη δύσκολη αυτή στιγμή πολύτιμη υπήρξε η βοήθεια του Έλληνα υπουργού Εξωτερικών της Ρωσίας Ιωάννη Καποδίστρια. Η Ιερή συμ-μαχία αρκέστηκε στο να καταδικάσει την Ελληνική επανάσταση μόνο με λόγια.

Page 136: Istoria-Biblio Mathiti (New)
Page 137: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Τούρκοι και Αιγύπτιοι εναντίον των Ελλήνων 25

Όλες οι προσπάθειες που έκαναν οι Τούρκοι να καταπνίξουν την Επανάστα-ση απέτυχαν. Ο σουλτάνος τότε αναγκάστηκε να ζητήσει βοήθεια από τον πα-σά της Αιγύπτου Μωχάμετ Άλυ. Η συμφωνία που έκλεισαν προέβλεπε περίπου τα παρακάτω:

Οι αιγυπτιακές δυνάμεις με αρχηγό τον Ιμπραήμ θα κατέπνιγαν την επανά-σταση στο νότιο Αιγαίο (Κρήτη, Κάσο) και την Πελοπόννησο. Οι τουρκικές δυ-νάμεις θα δρούσαν ανάλογα, στο βόρειο Αιγαίο (Ψαρά) και τη Στερεά. Τέλος, ενωμένοι Αιγύπτιοι και Τούρκοι θα χτυπούσαν την Ύ δ ρ α και όσες περιοχές θα εξακολουθούσαν να αντιστέκονται.

Το ελληνικό ναυτικό, λόγω του εμφυλίου πολέμου και της αναρχίας που επι-κρατούσε τότε, δεν μπόρεσε να αντιδράσει στις επιχειρήσεις των Τουρκοαιγυ-πτίων στη θάλασσα. Ο αιγυπτιακός στόλος, ανενόχλητος, έκανε στη συνέχεια απόβαση στην Κρήτη και κατέπνιξε την επανάσταση στο νησί. Οι Αιγύπτιοι στράφηκαν κατά της Κάσου. Οι Κάσιοι είχαν πολλά καράβια· ήταν ο φόβος και ο τρόμος των Τούρκων που ζούσαν στα παράλια της Μ. Ασίας. Έπρεπε λοιπόν, σύμφωνα με το σχέδιο, το νησί να καταστραφεί. Και αυτό έγινε.

Συγχρόνως, οι Τούρκοι με ισχυρές δυνάμεις στράφηκαν εναντίον των Ψα-ρών, του μικρού αυτού νησιού με τους τολμηρούς ναυτικούς. Πάνω στο νησί, εκτός από τους Ψαριανούς, βρίσκονταν πάρα πολλοί πρόσφυγες από διάφορα μέρη της Μ. Ασίας κι από άλλα νησιά. Οι αρχηγοί των Ψαριανών έκαναν το σφάλμα να αμυνθούν στη στεριά. Έτσι καταδίκασαν το στόλο τους σε απρα-ξία. Μάλιστα, με απαίτηση πολλών, αφαιρέθηκαν από τα καράβια τα πηδάλια, για να μην μπορέσει να φύγει κανείς. Οι Τούρκοι, έπειτα από πυκνό κανονιοβο-λισμό, έκαναν απόβαση. Οι Ψαριανοί αμύνθηκαν σθεναρά.

Το νησί κυριεύτηκε, αφού ανατινάχτηκε από τον Αντώνη Βρατσάνο το τε-λευταίο οχυρό, όπου βρήκαν το θάνατο Τούρκοι και Έλληνες. Από τον πληθυ-σμό ελάχιστοι σώθηκαν.

Η τύχη των νησιών θα ήταν διαφορετική, αν ο ελληνικός στόλος είχε κινηθεί έγκαιρα. Κι αυτό αποδείχτηκε λίγους μήνες αργότερα όταν ο στόλος ανοίχτη-κε στο Αιγαίο, κατάφερε να προστατέψει αποτελεσματικά τη Σάμο, την οποία οι Τούρκοι δοκίμασαν πολλές φορές να καταλάβουν.

Στα παράλια της Μ. Ασίας, στον κόλπο της Γέροντα, ο ελληνικός στόλος αντιμετώπισε με επιτυχία τον ενωμένο τουρκοαιγυπτιακό. Ο ναύαρχος Μιαού-λης κατάφερε με επιτυχείς ελιγμούς να προκαλέσει σύγχυση στους αντιπά-λους του. Η σύγκρουση κράτησε πολλές ώρες. Στο κρίσιμο σημείο της ναυμα-χίας οι Έλληνες χρησιμοποίησαν επιδέξια και το ακαταμάχητο όπλο τους, το

Page 138: Istoria-Biblio Mathiti (New)

πυρπολικό. Μια αραβική φρεγάτα, με 1.000 ναύτες και στρατιώτες, τινάχτηκε τον αέρα. Ύστερα απ' αυτό, ο εχθρικός στόλος υποχώρησε και αναζήτησε μα-κριά ασφαλές καταφύγιο. Το σχέδιο των Τουρκοαιγυπτίων απέτυχε.

- Ποιο ήταν το σχέδιο δράσης Τούρκων και Αιγυπτίων;

Σ' αυτή τη σπηλιά, που βρίσκεται κοντά στο χωριό Μελιδόνι του Ρεθύμνου, 370 γυναικόπαιδα προτίμησαν να αντισταθούν και να πεθάνουν παρά να παραδοθούν. Ο Χουσεΐν πασάς τους θα-νάτωσε με απάνθρωπο τρόπο, προκαλώντας τους ασφυξία με καπνό.

Page 139: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Ο Κανάρης είχε αποφασίσει να πυρπολήσει το φοβερό αιγυπτιακό στόλο μέσα στο λιμάνι της Αλεξάνδρειας. Το τολμηρό σχέδιο δυστυ-χώς δεν πέτυχε και οι Έλληνες πυρπολητές σώθηκαν ως εκ θαύματος κι επέστρεφαν στην Ελλάδα.

Πλοίαρχος όμως και ναύτες ήταν σε κακή κατάσταση, γιατί δεν είχαν ούτε ψωμί ούτε νε-ρό.

Για καλή τους τύχη ένα αυστριακό εμπορι-κό πλοίο εμφανίζεται μπροστά τους.

Τότε ο Κανάρης με άλλους ναύτες σκαρφα-λώνει σ' αυτό και, κρατώντας το πιστόλι, εμφα-νίζεται στον Αυστριακό πλοίαρχο. - Τι θέλετε; ρωτάει κατατρομαγμένος ο πλοί-αρχος. - Θέλουμε ψωμί, νερό και ό,τι άλλο έχει το κα-ράβι, γιατί πεθαίνουμε από την πείνα.

Ο πλοίαρχος προστάζει τους ναύτες του να φέρουν ψωμί, νερό, τυρί κι ένα βαρέλι με πα-στά ψάρια.

Αφού όλα αυτά τα κατέβασαν στη βάρκα, ο Κανάρη ς λέει στον πλοίαρχο: -Δεν έχω χρήματα να σε πληρώσω τώρα· γρά-ψε σ' ένα χαρτί πόσο αξίζουν και φέρε το να το υπογράψω!

-Δεν κάνουν τίποτα, αποκρίνεται ο πλοίαρ-

χος. - Φέρε το χαρτί και γράψε δύο χιλιάδες γρό-σια! είπε έντονα ο Κανάρης.

Αφού υπόγραψε το χαρτί, ο Κανάρης είπε: - Το έθνος μας θα σε πληρώσει! - Αλλά, τόλμησε ν' αποκριθεί ο πλοίαρχος, σεις δεν έχετε έθνος.

Τότε τα μάτια του Κανάρη αστράφτουν και με αγανάκτηση λέει:

Η τιμιότητα του Κανάρη

Page 140: Istoria-Biblio Mathiti (New)

-Αν δεν έχουμε έθνος, θα κάνουμε! Και εννο-ούσε φυσικά ο Κανάρης κράτος. Γιατί έθνος υπήρχε. Διαφορετικά δε θα είχαμε το Εικοσιέ-να και τις άλλες επαναστάσεις.

Γιάννη Βλαχογιάννη, Διηγήματα

Ανιστοράνε πως ο σουλτάνος Μαχ-μούτ, όταν τα ταίριαξε με το Μωχάμετ Άλυ, πρόσταξε να τον φέρουν ένα χάρτη της αυτοκρατορίας τον. Καθώς τον άπλω-σαν μπροστά του και τον κοίταξε, έξυσε με το νύχι τούτη την κουκκίδα, τα Ψαρά, φανερώνοντας έτσι τη θέληση του με κά-θε τρόπο να υποταχτεί ο βράχος αυτός, που στεκόταν εμπόδιο της κυριαρχίας του στο Αιγαίο.

Δ. Φωτιάδη, Η Επανάσταση του 21

Η κουκκίδα

Page 141: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Επιχειρήσεις του Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο και τη Στερεά Ελλάδα (1825-1827)

Page 142: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Σκηνή από την πολιορκία του Μεσολογγίου (Σύνθεση Δ. Ζωγράφου -Ι. Μακρυγιάννη)

Page 143: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Ο Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο και τη Στερεά Ελλάδα 26

Ο Ιμπραήμ το χειμώνα του 1825 αποβιβάστηκε στη Μεθώνη. Οι Έλληνες, διαι-ρεμένοι και απροετοίμαστοι, δεν μπόρεσαν να εμποδίσουν την απόβαση ενώ ο Κολοκοτρώνης και οι άλλοι οπλαρχηγοί ήταν φυλακισμένοι στην Ύδρα. Η κυβέρ-νηση, για να να αντιμετωπίσει τον Ιμπραήμ, διόρισε ως αρχηγό τον πλοίαρχο Σκούρτη, αν και η σύγκρουση θα γινόταν στη στεριά. Ο Ιμπραήμ έδειξε από την αρχή πως είχε ιδιαίτερες στρατηγικές ικανότητες. Μπορούσε να ενεργεί με ταχύ-τητα και να αιφνιδιάζει τους αντιπάλους του. Ο στρατός του Σκούρτη διαλύθηκε στην πρώτη μάχη με τον εχθρό στο Κρεμμύδι· ο Ιμπραήμ προχώρησε και κατέλα-βε όλη τη Μεσσηνία, σπέρνοντας την καταστροφή στο πέρασμά του.

Στο μεταξύ ο λαός ζητούσε από την κυβέρνηση να αποφυλακίσει τον Κολοκο-τρώνη και τους άλλους οπλαρχηγούς, γιατί πίστευε πως μόνο αυτοί μπορούσαν να αντιμετωπίσουν την ορμή του Ιμπραήμ. Ο υπουργός Εσωτερικών Παπαφλέσ-σας, που είχε κι αυτός ευθύνη για τη φυλάκιση του Κολοκοτρώνη, συμβούλεψε να ελευθερωθούν οι φυλακισμένοι. Ο ίδιος πήγε στη Μεσσηνία και οχυρώθηκε πρόχειρα στο Μανιάκι με τους άντρες του, για να αντιμετωπίσει τον Ιμπραήμ. Εκεί ο Παπαφλέσσας και οι συμπολεμιστές του έπεσαν πολεμώντας μέχρις ενός. Έδωσαν έτσι ένα υψηλό παράδειγμα αυτοθυσίας.

Η κυβέρνηση, μπροστά στον κίνδυνο, έδωσε γενική αμνηστία. Ο Κολοκοτρώ-νης διορίστηκε αρχιστράτηγος και προσπάθησε να εμποδίσει την εισβολή του Ιμπραήμ στην Αρκαδία. Ο Ιμπραήμ όμως μπήκε στην Τριπολιτσά και, χωρίς καθυ-στέρηση, προχώρησε για το Ναύπλιο. Στους Μύλους, τοποθεσία κοντά στο Άργος, ο Υψηλάντης με το Μακρυγιάννη πρόβαλαν αποτελεσματική αντίσταση. Αυτό ανάγκασε τον Ιμπραήμ να γυρίσει στην Τριπολιτσά κι από κει να κάνει εξορ-μήσεις προς όλες τις κατευθύνσεις.

Ο Κολοκοτρώνης κατάλαβε πως δεν μπορούσε να αντιμετωπίσει σε κατά μέ-τωπο μάχη τον τακτικό στρατό του Ιμπραήμ, που τον είχαν οργανώσει Ευρωπαίοι αξιωματικοί. Προτίμησε λοιπόν να εφαρμόσει εναντίον του κλεφτοπόλεμο. Χτυ-πούσε τον εχθρό αιφνιδιαστικά σε διάφορα μέρη, κυρίως νύχτα, και του προξε-νούσε μεγάλες φθορές. Με τον τρόπο αυτόν, κρατούσε τον τόπο επαναστατημέ-νο. Παράλληλα, η κυβέρνηση ανέθεσε στο Γάλλο συνταγματάρχη Κάρολο Φαβιέ-ρο να οργανώσει τακτικό στρατό.

Τον ίδιο καιρό, σύμφωνα με το τουρκοαιγυπτιακό σχέδιο, ο Κιουταχής προχώ-ρησε ανεμπόδιστα από τη Λάρισα στο Μεσολόγγι και το πολιόρκησε με 20.000 στρατό. Η δεύτερη αυτή πολιορκία του Μεσολογγίου κράτησε ένα χρόνο. Τον πρώτο καιρό οι γενναίοι πολεμιστές του αντιμετώπισαν νικηφόρα τους πολιορκη-

Page 144: Istoria-Biblio Mathiti (New)

τές. Ο Μιαούλης κατάφερνε να σπάει τον αποκλεισμό από τη θάλασσα και να τους εφοδιάζει με τα απαραίτητα.

Οι πολιορκημένοι μάλιστα, αφού συνεννοήθηκαν με τον Καραϊσκάκη και τους άλλους οπλαρχηγούς της Αν. Στερεάς, βγήκαν και επιτέθηκαν ταυτόχρονα στο στρατό του Κιουταχή, που αναγκάστηκε να αποσυρθεί και να περιοριστεί σε άμυ-να.

Ο Ιμπραήμ, θεωρώντας πως ο Κιουταχής καθυστερεί αδικαιολόγητα στο Με-σολόγγι, πέρασε στη Ρούμελη, για να τον βοηθήσει.

- Ποιες παραλείψεις σημειώθηκαν από την πλευρά των Ελλήνων;

Γρηγόριος Δίκαιος - Παπαφλέσσας Ο Ιμπραήμ πασάς (1789-1848)

Page 145: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Στο Μανιάκι, πάνω στην κορυφή του λόφου, από τους τριακόσιους μαχητές δεν έμεινε κανέ-νας ζωντανός... Κι ανάμεσά τους ο Παπαφλέσ-σας, που άρχισε πρώτος τη σφαγή και σταμάτη-σε τελευταίος, ωχρός, ξαπλωμένος, με πλατιά πληγή στο στήθος, κρατά ακόμα το σπασμένο κομμάτι από το σπαθί του, με δάχτυλα σφιχτά... Και ο Αιγύπτιος ανεβαίνει με καλπασμό αλό-γων και κλαγγή ξιφών, με ήχους τυμπάνων και βοή σαλπίγγων, ενώ τα μπαϊράκια του κυματί-ζουν στον άνεμο του βραδινού και τα μισοφέγ-γαρά τους αστράφτουν στον ορίζοντα της δύ-σης...

Ο Ιμπραήμ έφτασε στο φρύδι του λόφου, ανέ-βηκε και στάθηκε. Και μ' ανοιχτό το βλέμμα, έκ-πληκτο, αναμετρά τα ψηλά κορμιά των παλικα-ριών, τα πλατιά τους στέρνα, τα μπράτσα τους τα δυνατά, τις ωραίες μορφές τους, τα περήφανα μέτωπά τους...

- Ποιος είναι ο Παπαφλέσσας; Οι οδηγοί του έτρεξαν, έδειξαν το πτώμα. -Σηκώστε τον, μωρέ, πάρτε τον... Πάρτε τον,

πλύντε τον... Πλύντε το το παλικάρι... Δυο άντρες τον πήραν από τις μασχάλες, τον

σήκωσαν, τον έστησαν στα πόδια του και πήγαν σε μια κοντινή πηγή. Τον έπλυναν και γύρισαν πίσω, φέρνοντάς τον.

- Στήστε τον εκεί από κάτω. Τον έστησαν σ' ένα δέντρο, τον ακούμπησαν,

τον στερέωσαν στον κορμό, τον ισορρόπησαν, σαν ζωντανό... Τότε ο Ιμπραήμ πλησιάζει αργά προς το δέντρο, στέκεται και βλέπει σιωπηλός για πολλή ώρα το άπνοο σώμα τον αντιπάλου και κάτω από το φως της σελήνης, που ανέτελλε εκείνη την ώρα αιματόχροη, κάτω απ' τα κλα-

Το φίλημα

Page 146: Istoria-Biblio Mathiti (New)

διά που φρικιούσαν πένθιμα, φιλεί, με ένα παρατετα-μένο φίλημα, τον όρθιο νεκρό.

Μιχαήλ Μητσάκη, Το φίλημα

Ο κούκος φέτος δε λαλεί ούτε και θα λαλήσει παρά η τρυγόνα η χλιβερή* το λέει το μοιρολόγι. Φέτος μας ήρθε η Αραπιά και κόβει και σκλαβώνει. Εσκλάβωσαν μικρά παιδιά, γυναίκες με τους άντρες; κι εσκότωσε λεβεντουριά και καπεταναραίους.

Μοιρολόι

Δημοτικό

* χλιβερή: θλιμμένη, θλιβερή

Νικήτα, Έλαβα την επιστολή σου και εις απάντησίν σου

λέγω ότι δεν είμαι σαν και σε και σαν τον κουμπάρο σου τον Κεφάλα, όπου έτρεχε από ράχη σε ράχη στους Αϊ-Λιάδες. Εγώ άπαξ* ωρκίσθην να χύσω το αίμα μου εις την ανάγκην της πατρίδος και αυτή εί-ναι η ώρα. Εύχομαι δε εις τον Θεόν πρώτη μπάλα του Ιμπραήμ να με πάρει εις το κεφάλι, διότι σας γράφω να ταχύνετε τον ερχομόν σας και σεις μου γράφετε κουραφέξαλα.

Γράμμα του Παπαφλέσσα στον αδερφό του

Νικήτα, Έλαβα την επιστολή σου και εις απάντησίν σου

λέγω ότι δεν είμαι σαν και σε και σαν τον κουμπάρο σου τον Κεφάλα, όπου έτρεχε από ράχη σε ράχη στους Αϊ-Λιάδες. Εγώ άπαξ* ωρκίσθην να χύσω το αίμα μου εις την ανάγκην της πατρίδος και αυτή εί-ναι η ώρα. Εύχομαι δε εις τον Θεόν πρώτη μπάλα του Ιμπραήμ να με πάρει εις το κεφάλι, διότι σας γράφω να ταχύνετε τον ερχομόν σας και σεις μου γράφετε κουραφέξαλα.

Φωτάκου, Βίος Παπαφλέσσα

* άπαξ: μία φορά

Page 147: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Εκεί οπού 'φκιανα τις θέσες εις τους Μύ-λους ήρθε ο Ντερνύς* να με ιδεί. Μου λέγει: «Τι κάνεις αυτού; Αυτές οι θέσες είναι αδύνατες· τι πόλεμον θα κάμετε με τον Μπραΐμη αυτού; -Του λέγω είναι αδύνατες οι θέσες κι εμείς, όμως είναι δυνατός ο Θεός οπού μας προστα-τεύει· και θα δείξομεν την τύχη μας σ' αυτές τις θέσες τις αδύνατες. Κι αν είμαστε ολίγοι εις το πλήθος του Μπραΐμη, παρηγοριόμαστε μ' έναν τρόπο, ότι η τύχη μας έχει τους Έλληνες, πά-ντοτε ολίγους. Ότι αρχή και τέλος, παλαιόθεν και ως τώρα, όλα τα θερία πολεμούν να μας φά-νε και δεν μπορούνε· τρώνε από μας και μένει και μαγιά. Και οι ολίγοι αποφασίζουν να πεθά-νουν κι όταν κάνουν αυτήνη την απόφασιν, λί-γες φορές χάνουν και πολλές κερδαίνουν. Η θέ-ση οπού είμαστε σήμερα εδώ είναι τοιαύτη· και θα ιδούμεν την τύχη μας οι αδύνατοι με τους δυνατούς. - «Τρε μπιεν**», λέγει κι αναχώρησε ο ναύαρχος.

Μακρυγιάννης και Δεριγνί

Εκεί οπού 'φκιανα τις θέσες εις τους Μύ-λους ήρθε ο Ντερνύς* να με ιδεί. Μου λέγει: «Τι κάνεις αυτού; Αυτές οι θέσες είναι αδύνατες· τι πόλεμον θα κάμετε με τον Μπραΐμη αυτού; -Του λέγω είναι αδύνατες οι θέσες κι εμείς, όμως είναι δυνατός ο Θεός οπού μας προστα-τεύει· και θα δείξομεν την τύχη μας σ' αυτές τις θέσες τις αδύνατες. Κι αν είμαστε ολίγοι εις το πλήθος του Μπραΐμη, παρηγοριόμαστε μ' έναν τρόπο, ότι η τύχη μας έχει τους Έλληνες, πά-ντοτε ολίγους. Ότι αρχή και τέλος, παλαιόθεν και ως τώρα, όλα τα θερία πολεμούν να μας φά-νε και δεν μπορούνε· τρώνε από μας και μένει και μαγιά. Και οι ολίγοι αποφασίζουν να πεθά-νουν κι όταν κάνουν αυτήνη την απόφασιν, λί-γες φορές χάνουν και πολλές κερδαίνουν. Η θέ-ση οπού είμαστε σήμερα εδώ είναι τοιαύτη· και θα ιδούμεν την τύχη μας οι αδύνατοι με τους δυνατούς. - «Τρε μπιεν**», λέγει κι αναχώρησε ο ναύαρχος.

Εκεί οπού 'φκιανα τις θέσες εις τους Μύ-λους ήρθε ο Ντερνύς* να με ιδεί. Μου λέγει: «Τι κάνεις αυτού; Αυτές οι θέσες είναι αδύνατες· τι πόλεμον θα κάμετε με τον Μπραΐμη αυτού; -Του λέγω είναι αδύνατες οι θέσες κι εμείς, όμως είναι δυνατός ο Θεός οπού μας προστα-τεύει· και θα δείξομεν την τύχη μας σ' αυτές τις θέσες τις αδύνατες. Κι αν είμαστε ολίγοι εις το πλήθος του Μπραΐμη, παρηγοριόμαστε μ' έναν τρόπο, ότι η τύχη μας έχει τους Έλληνες, πά-ντοτε ολίγους. Ότι αρχή και τέλος, παλαιόθεν και ως τώρα, όλα τα θερία πολεμούν να μας φά-νε και δεν μπορούνε· τρώνε από μας και μένει και μαγιά. Και οι ολίγοι αποφασίζουν να πεθά-νουν κι όταν κάνουν αυτήνη την απόφασιν, λί-γες φορές χάνουν και πολλές κερδαίνουν. Η θέ-ση οπού είμαστε σήμερα εδώ είναι τοιαύτη· και θα ιδούμεν την τύχη μας οι αδύνατοι με τους δυνατούς. - «Τρε μπιεν**», λέγει κι αναχώρησε ο ναύαρχος.

Μακρυγιάννη, Απομνημονεύματα Ο αγωνιστής της Επανάστασης Ιωάννης Μακρυγιάννης

* Ντερνύς: Ο Γάλλος ναύαρχος Δεριγνί ** Τρε μπιέν: Πολύ καλά

Page 148: Istoria-Biblio Mathiti (New)

1. Σκηνή από την έξοδο του Μεσολογγίου 2. Ο Χρ. Καψάλης ανατινάζει την μπαρουταποθήκη.

Page 149: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Η πολιορκία και η έξοδος του Μεσολογγίου 27

Το Δεκέμβρη του 1825 ο στρατός και ο στόλος του Ιμπραήμ έφτασαν στο Με-σολόγγι και η πολιορκία έγινε στενότερη. Ο Αιγύπτιος στρατηγός, αντικρίζοντας το Μεσολόγγι, πίστεψε πως θα το έπαιρνε εύκολα. Λένε μάλιστα πως είπε στον Κιουταχή: «Αυτός ο παλιοφράχτης είναι το Μεσολόγγι που πασχίζεις τόσους μή-νες τώρα να κυριέψεις και δεν μπορείς;» Κι ανέλαβε μόνος του την επιχείρηση.

Έφερε μεγαλύτερα κανόνια, άνοιξε νέα χαρακώματα και με ελαφριά καράβια έσφιξε τον κλοιό από τη μεριά της λιμνοθάλασσας. Ο Μιαούλης όμως και πάλι κατάφερε να περάσει λίγα τρόφιμα στα νησάκια της λιμνοθάλασσας. Οι Μεσο-λογγίτες όχι μόνο απέκρουσαν τις επιθέσεις, αλλά και κατάφεραν να απομακρύ-νουν τους Αιγύπτιους και να τους προκαλέσουν σοβαρές απώλειες. Ο Ιμπραήμ τότε αναγκάστηκε να ζητήσει τη σύμπραξη του Κιουταχή.

Η κατάσταση στο Μεσολόγγι άρχισε να χειροτερεύει για τους πολιορκημέ-νους. Τα τρόφιμα είχαν τελειώσει. Οι κάτοικοι τρέφονταν με αρμυρίκια της λιμνο-θάλασσας, σκουλήκια, γάτες, σκύλους, ποντικούς. Το νερό ήταν λιγοστό κι από μολυσμένα πηγάδια. Οι αρρώστιες θέριζαν τον πληθυσμό και αποδυνάμωναν τους υπερασπιστές. Οι Αιγύπτιοι κατάφεραν, ύστερα από μεγάλες προσπάθειες, να πάρουν δυο από τα νησάκια της λιμνοθάλασσας, το Βασιλάδι και τον Ντολμά. Οι Έλληνες όμως υπερασπίστηκαν με επιτυχία το νησάκι Κλείσοβα. Εκεί μάλιστα τραυματίστηκε ο Κιουταχής και σκοτώθηκε ο γαμπρός τού Ιμπραήμ.

Ενώ όμως στο Μεσολόγγι οι υπερασπιστές του σαν ένας άνθρωπος αντιστέ-κονταν καρτερικά, η κυβέρνηση δεν κατάφερε να τους ανακουφίσει. Ο στόλος εί-χε παραμεληθεί κι ο Μιαούλης μάταια επιχείρησε με λίγα καράβια να σπάσει τον αποκλεισμό. Το Μεσολόγγι δεν είχε πια να περιμένει βοήθεια από πουθενά. Τότε οι πολιορκημένοι πήραν την ηρωική απόφαση να επιχειρήσουν έξοδο, περνώντας μέσα από τα εχθρικά στρατεύματα. Η έξοδος θα γινόταν σύμφωνα με σχέδιο που προέβλεπε να χωριστούν σε τρία σώματα και να βγουν συγχρόνως. Ήρθαν και σε συνεννόηση με τους καπεταναίους της Στερεάς να χτυπήσουν κι αυτοί απ' έξω την ίδια ώρα τον εχθρό, για να διευκολύνουν την έξοδο. Οι άρρωστοι, οι γέροι και οι βαριά πληγωμένοι αποφασίστηκε να μείνουν στην πόλη και να αντισταθούν ως το τέλος.

Ξημέρωνε Κυριακή των Βαΐων (11 Απριλίου 1826). Από τη νύχτα δόθηκε το σύνθημα κι άρχισε η ηρωική έξοδος. Ο αιφνιδιασμός, όμως, στον οποίο υπολόγι-ζαν οι Μεσολογγίτες, δεν πέτυχε, γιατί το σχέδιο τους είχε γίνει γνωστό και ο εχθρός αγρυπνούσε και τους περίμενε. Κι ενώ τα δύο σώματα τραβούσαν μπρο-στά να περάσουν πολεμώντας μέσα από το εχθρικό στρατόπεδο, στο τρίτο σώμα ακούστηκαν φωνές: «Οπίσω, οπίσω, μωρέ παιδιά», που προκάλεσαν μεγάλη σύγ-

Page 150: Istoria-Biblio Mathiti (New)

χυση και πανικό. Τα γυναικόπαιδα οπισθοχώρησαν προς την πόλη, όπου στο με-ταξύ είχαν εισβάλει και οι Τούρκοι. Πολλοί ήταν συγκεντρωμένοι στην μπαρουτα-ποθήκη και, όταν μπήκαν μέσα και οι Τούρκοι, ο γερο-πρόκριτος Χρίστος Καψά-λης έβαλε φωτιά και τινάχτηκαν όλοι στον αέρα. Στους δρόμους, στα σπίτια και στους προμαχώνες οι Έλληνες συνέχιζαν το μάταιο πια αγώνα. Οι Τούρκοι κατέ-λαβαν το Μεσολόγγι και το μετέβαλαν σ' ένα σωρό από ερείπια.

Το Μεσολόγγι, με τη γενναία αντίστασή του έναν ολόκληρο χρόνο, βοήθησε αποφασιστικά τον Αγώνα. Η θυσία του κέρδισε το θαυμασμό όλων των λαών της Ευρώπης. Οι κυβερνήσεις τους αναγκάστηκαν να επέμβουν και να πιέσουν το σουλτάνο να σταματήσει τον πόλεμο.

- Πώς η ηρωική έξοδος των Μεσολογγιτών επηρέασε θετικά την τύχη του Αγώνα;

Page 151: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Ερευνώντας με τη σειρά όλα τα σπίτια, βρή-καμε αρκετές ποσότητες αλεύρι. Αυτό μοιρά-στηκε μ' ένα φλιτζάνι ως μέτρο. Εμοίρασαν κι από ένα φλιτζάνι κουκιά. Άρχισαν λοιπόν να σμίγουν αυτό το λίγο κουκί και αλεύρι στον τέ-ντζερη και να βάνουν μέσα και καβούρια...

Ένας γιατρός εμαγείρευσε το σκύλο του με λάδι, από το οποίον είχαμε αρκετό και επαινού-σε το φαγί του ότι ήταν το πιο νόστιμο. Οι στρα-τιώτες τότε πια άρπαζαν οποιονδήποτε σκύλο ή γάτα έβρισκαν στο δρόμο.

Όμως, από τις 15 του Μάη αρχίσαμε τις πι-κραλήθρες, χορτάρι της θάλασσας· το βράζαμε πέντε φορές ως ότου έβγαινε η πικράδα, και το τρώγαμε με ξίδι και λάδι σαν πατάτα, αλλά και με ζουμί από καβούρια. Επιδοθήκαμε και στους ποντικούς και ήταν τυχερός αυτός που μπορού-σε να πιάσει έναν. Βατράχια, δυστυχώς δεν βρί-σκαμε. Από την έλλειψη τροφής αύξαιναν οι αρ-ρώστιες: πονόστομος και αρθρίτιδα.

Κ. Κασομούλη, Ενθυμήματα στρατιωτικά

Η πείνα στο Μεσολόγγι

Page 152: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Ο «παλιοφράχτης»

Το Δεκέμβρη του 1825 ο στρατός του Κιουταχή πολιορκούσε στενά το Μεσολόγγι. Οι υπερασπιστές του όμως αντιστέκονταν με πείσμα. Τότε ο Κιουταχής ζήτησε τη βοήθεια του Ιμπραήμ. Ο Ιμπραήμ κατέφθασε στο Μεσολόγγι με σκοπό να το πολιορκήσει από τη θάλασσα.

Ο Αιγύπτιος στρατηγός, όταν αντίκρισε το Μεσολόγγι, αναφώ-νησε: «Αυτός ο παλιοφράχτης είναι το Μεσολόγγι, που πασχίζεις τόσους μήνες τώρα να κυριέψεις και δεν μπορείς;»

Αυτόν τον «παλιοφράχτη» όμως χρειάστηκε να τον πολιορκή-σουν και οι δύο, Κιουταχής και Ιμπραήμ, με όλες τις δυνάμεις τους, από στεριά και θάλασσα, για να τον κυριέψουν.

«Ποιος θε ν' ακούσει κλάηματα»

Ποιός θε ν' ακούσει κλάηματα, γυναικεία μοιρολόγια; Ας πάει ν' από τη Ρούμελη κι από το Μισολόγγι, κι εκεί ν' ακούσει κλάηματα, γυναικεία μοιρολόγια, πώς κλαιν οι μάνες για παιδιά και τα παιδιά για μάνες. Δεν κλαίνε για το σκοτωμό, που θε να σκοτωθούνε, μον κλαίνε για το σκλαβωμό, που θε να σκλαβωθούνε.

«Το δόλιο Μεσολόγγι»

Τ' έχεις, καημένε κόρακα, και σκούζεις και φωνάζεις. Μην είν' τ' αυγά σου μελανά και τα πουλιά σου μαύρα; -Δεν είν' τ' αυγά μου μελανά, ουδέ τα πουλιά μου μαύρα. Εγώ, πουλί μ', διψώ για αίματα, εγώ διψώ για λέσια*. - Έβγα ψηλά στον Κόζιακα, ψηλά στο Κορφοβούνι κι αγνάντεψε τη Λιβαδειά, το δόλιο Μεσολόγγι, να ιδείς κορμιά τ' απίστωμα παλικάρια ξαπλωμένα.

* λέσια: πτώματα

Page 153: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Ο αγώνας γύρω από την Ακρόπολη 28

Ύστερα από την πτώση του Μεσολογγίου, ο Κιουταχής προχώρησε στην Αττι-κή, κατέλαβε την Αθήνα και πολιόρκησε την Ακρόπολη, που την υπερασπιζόταν γενναία η φρουρά της με αρχηγό τον Γκούρα. Έπρεπε με κάθε τρόπο να κρατη-θεί ελεύθερη η Ακρόπολη και να μη σβήσει η επανάσταση στη Στερεά Ελλάδα. Η κυβέρνηση είχε πληροφορίες ότι στο μελλοντικό ελληνικό κράτος θα περιλαμβά-νονταν μόνο περιοχές που θα εξακολουθούσαν να είναι επαναστημένες.

Εκείνη τη δύσκολη στιγμή διορίστηκε αρχιστράτηγος στη Στερεά Ελλάδα ο Γεώργιος Καραϊσκάκης, άντρας με μεγάλες στρατηγικές ικανότητες. Ο Καραϊσκά-κης σκέφτηκε να αποκόψει τον εφοδιασμό του τουρκικού στρατού από τη Θεσ-σαλία. Γι' αυτό τοποθέτησε φρουρές από τον Κορινθιακό κόλπο ως τον Ευβοϊκό. Έτσι θα έφερνε σε δύσκολη θέση τον Κιουταχή και θα τον ανάγκαζε να εγκατα-λείψει την Αττική. Αφού νίκησε τους Τουρκαλβανούς σε αποφασιστικές μάχες στο Δίστομο και στην Αράχωβα, προχώρησε στην Αττική κι έστησε το στρατόπε-δο του στο Κερατσίνι.

Στο μεταξύ η κυβέρνηση κατάφερε να ενισχύσει τη φρουρά της Ακρόπολης. Το σχέδιο, όμως, του Καραϊσκάκη ναυάγησε. Η Εθνοσυνέλευση διόρισε τους Άγγλους Τσωρτς και Κόχραν ως αρχηγούς του στρατού και του στόλου αντίστοι-χα. Πίστευε ότι με την ανάθεση της αρχηγίας στους ξένους ο αγώνας θα είχε κα-λύτερα αποτελέσματα. Παρά την αντίθετη γνώμη του Καραϊσκάκη, οι δύο Αγγλοι αποφάσισαν κατά μέτωπο επίθεση εναντίον του στρατού του Κιουταχή, για να λυ-θεί η πολιορκία της Ακρόπολης.

Την παραμονή της επίθεσης, κι ενώ ο Καραϊσκάκης είχε δώσει διαταγή να μην πέσει τουφεκιά, έγινε μια μικροσυμπλοκή που εξελίχθηκε σε μάχη. Άρρωστος και με πυρετό ο Καραϊσκάκης πετάχτηκε από τη σκηνή του και προσπάθησε να πε-ριορίσει το κακό. Αλλά ένα βόλι τον χτύπησε θανάσιμα και την άλλη μέρα ξεψύ-χησε. Ο χαμός του την κρίσιμη εκείνη ώρα ήταν σοβαρή απώλεια για τους Έλλη-νες.

Η σύγκρουση κατέληξε σε μεγάλη καταστροφή του ελληνικού στρατού. Ο Κι-ουταχής χτύπησε με πεζικό και ιππικό τους Έλληνες στον Ανάλατο (κοντά στο Φάληρο). Πολλοί οπλαρχηγοί σκοτώθηκαν εκεί, ενώ η φρουρά της Ακρόπολης αναγκάστηκε να συνθηκολογήσει.

- Ποιο ήταν το στρατηγικό σχέδιο του Καραϊσκάκη;

Page 154: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Το στρατόπεδο του Καραϊσκάκη στην Καστέλλα του Πειραιά (Πίνακας Θεοδ. Βρυζάκη)

Page 155: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Κι ίσως να μην απόμενε σήμερα τίποτες, πά-νω στον Ιερό βράχο, αν στις 12 τον Ιούλη δεν έτρεχε ν' ανέβει ο λαγουμιτζής Κώστας Χορμο-βίτης, όπου τόσα θαύματα έκανε και στο Μεσο-λόγγι.

Ο Κιουταχής, όπως δεν μπορούσε να πάρει με γιουρούσι το κάστρο, σοφίστηκε ν' ανοίξει λαγούμια κάτω απ' αυτό, να τα 'δενε γερά με μπόλικο μπαρούτι, και να τίναζε το βράχο στον αέρα με τη φρουρά κι όλα τα μνημεία. Έφερε, για τούτο το σκοπό, τους καλύτερους λαγουμι-τζήδες που είχε τότες στο ντοβλέτι*, μα όλους τους έβγαζε σκάρτους ο Κώστας Χορμοδίτης.

Μόλις κάπου άρχιζαν να τρυπάνε οι οχτροί τη γη, το 'παιρνε είδηση κι άλλοτες, κατάφερνε να τους κλέψει το μπαρούτι, άλλοτες να τους θά-ψει μέσα στο λαγούμι, τινάζοντας ένα άλλο κά-τω απ' αυτό, κι άλλοτες ανοίγοντας ολόγυρα πη-γάδια, για να βροντήξει στα κούφια και να ξε-θυμάνει. Η αξιοσύνη του έριξε σε τέτοια στενο-χώρια τον Κιουταχή, καθώς δεν έβρισκε άλλονε τρόπο να πατήσει το κάστρο, που έλεγε γι' αν-τόν:

-Αν τον είχα εδικό μου θα τον 'δινα τόσο χρυσάφι, όσο βάρος ζυγίζει το κορμί του.

Δημήτρη Φωτιάδη, Καραϊσκάκης

* ντοβλέτι: κράτος

Ο λαγουμιτζής

Page 156: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Κιουταχής και Καραϊσκάκης Ο Κιουταχής υπολόγιζε πολύ τον Καραϊσκάκη. Δυο λιοντάρια πολε-μούσαν. Ποιο θα νικήσει τ' άλλο. Οι Τούρκοι άλλον καπετάνιο δε φοβούνταν εξόν από τον Καραϊσκάκη. Οι δυο τους συναντήθηκαν τυχαία πάνω στο καράβι του Ντε Ρινύ*. Έγινε τότε και ο εξής διάλογος: ΚΙΟΥΤΑΧΗΣ: Δεν έλπιζα να πάρεις τόσον κόσμο στο λαιμό σου.

Έλεγα πως θα 'ρθεις να με προσκυνήσεις. ΚΑΡΑΪΣΚΑΚΗΣ: Εγώ να σε προσκυνήσω; Βαλής της Ρούμελης

εσύ, βαλής της Ρούμελης κι εγώ! ΚΙΟΥΤΑΧΗΣ: Σου δίνω όλα τα βιλαέτια από τον Έγριπο ως την

Άρτα. ΚΑΡΑΪΣΚΑΚΗΣ: Γιατί, πασά μου, θέλετε το άδικό μας και δε μας

αφήνετε να ζήσουμε κι εμείς κατά πως επιθυμάμε στον τόπο που γεννηθήκαμε;

ΚΙΟΥΤΑΧΗΣ: Πάντα με το σπαθί μας τον είχαμε και με το σπαθί μας τον ξαναπαίρνουμε!

ΚΑΡΑΪΣΚΑΚΗΣ: Μαζί σας οι Ρωμιοί ψωμί να ματαφάνε δε γίνε-ται!

Δ. Φωτιάδη, Η Επανάσταση του '21 (διασκευή)

Του Καραϊσκάκη Τρία πουλάκια κάθονταν επάνω στον Πειραία, μοιρολογούσαν κ' έλεγαν, μοιρολογούν και λέγουν: Τρίτη, Τετάρτη θλιβερή, Πέφτη φαρμακωμένη, Παρασκευή ξημέρωσε, να μ' είχε ξημερώσει. Νησιώτες κάνουν τη βουλή, να παν να πολεμήσουν, ο Καραϊσκάκης τ' άκουσε, πολύ του βαρυφάνη

- Σεΐζη ** στρώσε τ' άλογο να πάω να πολεμήσω. Και το σπαθί του το 'βγάλε και πάει να πολεμήσει. Και στην Τουρκιά που πήγαινε για να τους πολεμήσει, πικρή βολιά τον χτύπησε, πικρή φαρμακωμένη.***

* Ντε Ρινύ: Δεριγνί ** Σεΐζης: ιπποκόμος

*** φαρμακωμένη: θανατηφόρα

Δημοτικό

Page 157: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Η επέμβαση των Μεγάλων δυνάμεων 29

Η κυριαρχία του Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο και του Κιουταχή στη Στερεά Ελλάδα είχε φέρει την Επανάσταση σε πολύ δύσκολη θέση. Ο λόγος αυτός έκανε την Τουρκία να είναι αδιάλλακτη. Με κανέναν τρόπο δεν ήθελε να συζητήσει τις προτάσεις των Μεγάλων δυνάμεων για τη λύση του ελληνικού ζητήματος.

Παράλληλα, οι Μεγάλες δυνάμεις άρχισαν να επεμβαίνουν και στα εσωτερικά ζητήματα των επαναστατημένων Ελλήνων. Στην Ελλάδα δημιουργήθηκαν τρία κόμματα που πήραν το όνομά τους από τη χώρα που συμπαθούσαν οι οπαδοί τους (αγγλικό, γαλλικό, ρωσικό). Τα κόμματα διαίρεσαν τους Έλληνες και αυτό ήταν ακόμη ένας λόγος ασυνεννοησίας μεταξύ τους.

Τελικά όμως στην εθνοσυνέλευση που έγινε στην Τροιζήνα (1827) ψήφισαν νέο σύνταγμα και εξέλεξαν κυβερνήτη της χώρας για εφτά χρόνια τον Ιωάννη Κα-ποδίστρια.

Την ίδια χρονιά, οι Μεγάλες δυνάμεις, υπέγραψαν τη λεγόμενη Ιουλιανή συν-θήκη (6 Ιουλίου 1827), με την οποία καλούσαν τις εμπόλεμες χώρες να πάψουν τις εχθροπραξίες και να αρχίσουν συζητήσεις για ειρήνευση. Το πιο σημαντικό σημείο της συνθήκης ήταν το άρθρο που μιλούσε για εξαναγκασμό σε ειρήνευση εκείνης της χώρας που δε θα δεχόταν τους όρους των Μεγάλων δυνάμεων. Η τουρκική κυβέρνηση απέρριψε τη συνθήκη.

Τότε οι στόλοι της Αγγλίας, της Γαλλίας και της Ρωσίας με αρχηγούς τούς ναυάρχους Κόδριγκτον, Δεριγνί και Χέυδεν κατέπλευσαν στην Πύλο, για να εφαρ-μόσουν την απόφαση των Μεγάλων δυνάμεων. Ο Ιμπραήμ, όμως, δε συμμορφώ-θηκε με την απόφαση των Ευρωπαίων συμμάχων. Χτύπησε και βύθισε μάλιστα τη βάρκα που μετέφερε αξιωματικό των συμμάχων με μήνυμα για διαπραγματεύ-σεις. Οι σύμμαχοι ανταπέδωσαν τα πυρά και ακολούθησε ναυμαχία, κατά την οποία ο τουρκοαιγυπτιακός στόλος έπαθε ολοκληρωτική καταστροφή. Η ναυμα-χία του Ναβαρίνου (Οκτώβριος 1827) οδήγησε τελικά στην απελευθέρωση της Ελλάδας.

Παρά την καταστροφή του στόλου του Ιμπραήμ, η Τουρκία παρέμενε ανυπο-χώρητη. Ζητούσε μάλιστα αποζημίωση από τις κυβερνήσεις των Μ. δυνάμεων και στράφηκε εναντίον των Ευρωπαίων της Κωνσταντινούπολης.

Η στάση όμως αυτή της Τουρκίας είχε ως αποτέλεσμα να οδηγηθεί το ελληνι-κό ζήτημα γρηγορότερα στη λύση του.

- Γιατί η ναυμαχία του Ναβαρίνου θεωρήθηκε εξαιρετικά αποτελεσματική για τον Αγώνα;

Page 158: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Εντυπώσεις από τη ναυμαχία του Ναβαρίνου

Ενώ μελετούσα αυτά και ετοιμαζόμουνα για το ταξίδι στην Αίγινα μαζί με τους οπλαρχηγούς κι ήμαστε μαζεμένοι, ο αέρας έφερε στ' αυτιά μου μεγάλο κρότο, δυνατότερο κι από κανόνια. Λίγο αργότερα ήρθε και η είδηση ότι ο στόλος των τριών Δυνάμεων κατανίκησε το στόλο του εχθρού στο λιμάνι του Νεοκάστρου. Εί-ναι αδύνατο να περιγράψει κάποιος τη χαρά εκείνης της μέρας δεν ξέραμε τι να κάνουμε, πώς να δείξουμε τη χαρά μας και συγχαίραμε ο ένας τον άλλο... Αυτή την ημέρα περίμεναν όλοι οι γέροντες και οι πατέρες μας, αυτοί που πέθαναν απελπι-σμένοι, αυτοί που έπεσαν στο Μεσολόγγι, στην Αθήνα... Ο ήχος των πυροβόλων απλώθηκε και πέρασε τα φαράγγια και τα βουνά και πάνω από τον Όλυμπο κι έφθασε στην Ήπειρο και τη Μακεδονία...

Κασομούλη, Ιστορικά ενθυμήματα (διασκευή)

Η ναυμαχία του Ναβαρίνου (πίνακας του Garneray)

Page 159: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Ο Καποδίστριας κυβερνήτης 30 Όταν ο Καποδίστριας ανέλαβε τη διακυβέρνηση της χώρας (1828), ουσιαστι-

κά δεν υπήρχε κράτος. Σπάνια στην ιστορία κυβερνήτης ξεκίνησε το έργο του σε τόσο δύσκολες συνθήκες. Η χώρα έβγαινε από βαριά δουλεία και πολύχρονο αγώνα. Φτώχεια και αναρχία επικρατούσαν στην ερειπωμένη χώρα.

Ο Καποδίστριας επιδόθηκε με ζήλο στην ανασυγκρότηση της χώρας. Το εν-διαφέρον του στράφτηκε στην ανόρθωση των οικονομικών. Έτσι δημιούργησε Τράπεζα, στην οποία ως πρώτο κεφάλαιο κατέθεσε την προσωπική του περιου-σία. Για να διευκολύνει τις συναλλαγές, που κυρίως γίνονταν με ανταλλαγές προϊόντων, έκοψε νομίσματα, τους φοίνικες όπως τους έλεγαν, για να αντικατα-στήσει τα τουρκικά γρόσια.

Ξεχωριστή προσπάθεια κατέβαλε ο Καποδίστριας για τη βασική και επαγγελ-ματική εκπαίδευση.

Γρήγορα ιδρύθηκαν σ' όλη τη χώρα πολλά σχολεία, τα γνωστά ως αλληλοδι-δακτικά, στα οποία οι καλύτεροι μαθητές των μεγαλυτέρων τάξεων, με τη βοή-θεια του δασκάλου, μάθαιναν τους μικρότερους να διαβάζουν και να γράφουν. Ονομαστά υπήρξαν τα σχολεία που ίδρυσε ο Καποδίστριας στην Αίγινα.

Επειδή ο κυβερνήτης πίστευε ότι η χώρα θα στήριζε την πρόοδο της στη γε-ωργία, ίδρυσε στην Τίρυνθα γεωργική σχολή, στην οποία θα εκπαιδεύονταν οι Έλληνες γεωργοί. Ακόμη κάλεσε γεωπόνους από την Ελβετία, εισήγαγε την καλ-λιέργεια της πατάτας και φρόντισε για την ανάπτυξη της μεταξοκαλλιέργειας.

Όταν έφτασε στο Ναύπλιο ο Καποδίστριας, δεν ήταν γνωστό ακόμη ποια θα είναι τα σύνορα ούτε αν το νέο κράτος θα είναι αυτόνομο, που θα πληρώνει δηλ. φόρο στην Τουρκία, ή θα είναι τελείως ανεξάρτητο.

Οι Μεγάλες δυνάμεις, που ήδη είχαν επέμβει δυναμικά στον Αγώνα, δε συμ-φωνούσαν μεταξύ τους. Ο Καποδίστριας, όμως, πολιτεύθηκε επιδέξια. Το 1830 αναγνωρίστηκε από τις Μ. Δυνάμεις η ανεξαρτησία της χώρας. Λίγο αργότερα ρυθμίστηκαν τα σύνορα στη γραμμή Αμβρακικού-Παγασητικού.

Ο Καποδίστριας, εφάρμοσε συγκεντρωτική πολιτική, διέλυσε την Εθνοσυνέ-λευση και πήρε όλες σχεδόν τις εξουσίες στα χέρια του. Αυτό προκάλεσε αντι-δράσεις και δυσαρέσκειες σε μερικούς από τους προοδευτικούς ανθρώπους της εποχής, κυρίως όμως στους παλιούς κοινοτικούς άρχοντες, τους κοτζαμπάση-δες, που προτιμούσαν τον παραδοσιακό τρόπο διακυβέρνησης. Δημιουργήθηκε έτσι ισχυρή αντιπολίτευση. Τελικά, ο φανατισμός των αντιπάλων του οδήγησε στη δολοφονία του (27 Σεπτ. 1831).

- Γιατί ο Καποδίστριας έδειξε ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τη γεωργία και την παιδεία;

Page 160: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Ο Ιωάννης Καποδίστριας (1776-1831) καταγόταν από αριστοκρατική οικογένεια της Κέρκυρας. Διακρίθηκε ως διπλωμάτης και διετέλεσε υπουρ-γός εξωτερικών της Ρωσίας.

Ο μεγάλος Ελβετός φιλέλληνας I. Εϋνάρδος ενίσχυσε ηθικά και οικονομικά τον Αγώνα και στήριξε τις προσπά-θειες του I. Καποδίστρια για την οργάνωση της οικονο-μίας του ελληνικού κράτους.

Page 161: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Ο Καποδίστριας προσπαθούσε να κρατάει επαναστατημένη τη Στερεά, ώστε αυτή να συ-μπεριληφθεί μέσα στα όρια του νέου κράτους.

Η τελευταία μάχη της Επανάστασης δόθηκε στην Πέτρα της Βοιωτίας στις 12 Σεπτεμβρίου του 1829. Η μάχη αυτή ήταν πολύ σημαντική για την Επανάσταση.

Οι Έλληνες, με την αποφασιστική τους νίκη, ανάγκασαν τους Τούρκους να συνθηκολογή-σουν και να τους παραδώσουν τη Λιβαδειά και στην ουσία όλη τη Στερεά. Αρχηγός των Ελλή-νων στη μάχη αυτή ήταν ο Δημήτριος Υψηλά-ντης, αδερφός του Αλεξάνδρου Υψηλάντη, που είχε αρχίσει την Επανάσταση στη Μολδοβλα-χία.

Ο Δημ. Υψηλάντης κλείνει νικηφόρα την Επανάσταση

Page 162: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Χάρτης του ελληνικού κράτους

Page 163: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Η άφιξη του Καποδίστρια στην Ελλάδα

Όταν ο Καποδίστριας (8 Ιανουαρίου του 1828) έφτασε στο Ναύπλιο, ο λαός τον υποδέχτηκε ως λυτρωτή.

Το ίδιο συνέβηκε και στην Αίγινα (11 Ιανουαρίου). Εκεί όμως η υποδοχή είχε και την τραγική της πλευρά. Να, τι αφηγείται ο ίδιος ο Καποδίστριας. «... Είδα πολλά στη ζωή μου, αλλά παρόμοιο θέαμα μ' αυτό που είδα στην Αίγινα δεν έχω ξαναδεί και εύχομαι ούτε κανείς άλλος να το ιδεί. «Ζήτω ο Κυβερνήτης, ο σωτήρας μας, ο ελευθερωτής μας», φώναζαν γυναίκες αναμαλλιασμένες, άνδρες με λαβωματιές του πολέμου, ορφανά γυμνά, που έμεναν σε σπηλιές. Δεν ήταν φωνές χαράς αλλά θρήνος. Η γη βρεχόταν από δάκρυα· το ίδιο και οι μυρτιές και οι δάφνες που είχαν στρώσει στο δρόμο για να περάσω. Ανατρίχιαζα - τα γόνατά μου έτρεμαν η φωνή του λαού μου έσχιζε την καρδιά. Μαυροφορεμένες γυναίκες, γέροντες μου ζητού-σαν να αναστήσω τους πεθαμένους δικούς τους, μανάδες μου έδειχναν τα πεινα-σμένα μωρά στην αγκαλιά τους και μου ζητούσαν να τα βοηθήσω να ζήσουν. Τίπο-τα δεν τους είχε απομείνει, έλεγαν, μόνο εκείνοι κι εγώ...»

Γ. Τερτσέτη, Απόλογα για τον Καποδίστρια (διασκευή)

Ο Καποδίστριας σε μια περιοδεία

Ο Καποδίστριας συνήθιζε να κάνει συχνά περιοδείες για να είναι κοντά στο λαό και στα προβλήματά του. Σε μια από αυτές τον συνόδευε και ο Κολοκοτρώνης. Προπορευόταν ένας ταχυδρόμος καβάλα σ' ένα περήφανο άλογο, ντυμένος με τη χρυσοστόλιστη στολή, που φορούσαν οι υπάλληλοι του κράτους. Ο Κυβερνήτης πιο πίσω, απλός, με φτωχικά ρούχα καθόταν πάνω σ' ένα άλογο, που έμοιαζε πε-ρισσότερο με το γαϊδουράκι που μετέφερε τον Ιησού στα Ιεροσόλυμα.

Οι άνθρωποι άκουγαν ότι έρχεται ο κυβερνήτης και έτρεχαν να τον υποδε-χτούν όχι ζητωκραυγάζοντας με δάκρυα στα μάτια έκαναν το σταυρό τους, έκαι-γαν λιβάνι και ευλογούσαν το Θεό που τους έσωσε από τη σκλαβιά. Ο λαός όμως αντί του κυβερνήτη χαιρετούσε τον ταχυδρόμο που πήγαινε μπροστά.

Ο Κολοκοτρώνης, βλέποντας αυτήν την εικόνα, πλησίασε τον Καποδίστρια και του είπε:

- Εξοχότατε, πρέπει ο κόσμος να γνωρίσει τον Κυβερνήτη του. - Και τι θέλεις να κάμω: Ρώτησε με απορία ο Καποδίστριας. - Να φορέσει η εξοχότητά σου την επίσημη στολή, απάντησε ο Κολοκοτρώνης. Ο Καποδίστριας ξεπέζεψε πιο κάτω και φόρεσε την επίσημη στολή του. Ήταν κι

αυτή το ίδιο απλή και φτωχική...

Ν. Δραγούμη, Ιστορικοί Αναμνήσεις (διασκευή)

Page 164: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Λένε πως άμα το πρώτο φορτίο πατάτες ξε-φορτώθηκε στο Ναύπλιο, ο κόσμος τις είδε με δυσπιστία κι ούτε από περιέργεια δε βρέθηκε κανένας να πάρει, για να δοκιμάσει. Ο Καποδί-στριας τότε κατέφυγε σ' ένα τέχνασμα. Έβαλε φρουρούς γύρω από το σωρό τις πατάτες και τους είπε να κάνουν πως δε βλέπουν, αν επιχει-ρούσε κανείς να κλέψει από το σωρό. Το τέχνα-σμα έπιασε, γιατί ο κόσμος πίστεψε ότι, για να φυλάγονται οι πατάτες, έπρεπε να είναι πολύτι-μο πράγμα. Ο ένας μετά τον άλλο λοιπόν μπή-καν στον πειρασμό να «ξεγελάσουν» τους φρου-ρούς κι έτσι ο σωρός δεν άργησε να εξαφανιστεί.

Λαϊκή παράδοση

Πώς οι Έλληνες έμαθαν να τρώνε πατάτες

Page 165: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Ένας δάσκαλος δεκατεσσάρων χρονών

Στα χρόνια τον Καποδίστρια, επειδή υπήρχε έλλειψη δασκάλων, σε πολ-λά σχολεία διδακτικό έργο αναλάμβαναν και οι καλοί μαθητές, οι πρωτό-σχολοι, όπως τους έλεγαν. Για ένα διάστημα ως πρωτόσχολος δίδαξε και ο πατέρας του Ελευθερίου Βενιζέλου στη Μονεμβάσια, όπου είχε καταφύγει με τους γονείς του. Το γεγονός είναι γνωστό από αναφορά του επιθεωρητή σχολείου Πελοποννήσου (1830):

«Στη Μονεμβασιά υπάρχει ένα αλληλοδιδακτικό σχολείο μέσα στο κά-στρο, που στεγάζεται στο κτίριο μιας εκκλησίας και μπορεί να χωρέσει 250 μαθητές. Ο δάσκαλος όμως που το ίδρυσε έφυγε και οι πρόκριτοι έβαλαν ένα παιδί να διδάσκει· του υποσχέθηκαν 60 γρόσια. Το παιδί αυτό, που ονο-μάζεται Κυριάκος Χατζηπέτρου Βενιζέλος κατάγεται από την Κρήτη και εί-ναι φτωχό. Είναι έξυπνο και έχει γνώσεις περισσότερες από όσες έχουν κά-ποιοι δάσκαλοι. Κάνει μάθημα σε 26 παιδιά και δείχνει ενδιαφέρον και με-γάλη επιμέλεια. Με τα προτερήματα αυτά και το καλό του ήθος, αν το βοη-θήσει η Κυβέρνηση και μορφωθεί, μπορεί να γίνει λαμπρός δάσκαλος. Διδά-σκει πολλούς μήνες και έχει λάβει ως μισθό μόνο 150 γρόσια από το διοικητή Λακωνίας από ελεημοσύνη».

Δ. Βαγιακάκου, Κυριάκος Χατζηπέτρου Βενιζέλος (διασκευή)

Page 166: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Η πλατεία Συντάγματος στα χρόνια του Όθωνα

Page 167: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Η Ε Λ Λ Α Δ Α Α Ν Ε Ξ Α Ρ Τ Η Τ Ο Κ Ρ Α Τ Ο Σ

Προσδοκίες των Ελλήνων από το νέο κράτος 31

Μετά τη δολοφονία του Καποδίστρια επικράτησε αναρχία στη χώρα. Οι εμ-φύλιες συγκρούσεις πήραν μεγάλες διαστάσεις. Σ' αυτές τις κρίσιμες ώρες εκλέχθηκε από τις Μεγάλες δυνάμεις ως βασιλιάς της Ελλάδας, ο Όθωνας, γιος του βασιλιά της Βαυαρίας, ο οποίος έφτασε στο Ναύπλιο το Γενάρη του 1833.

Ο Όθωνας ήταν ανήλικος και γι' αυτό δεν ανέλαβε αμέσως τη διακυβέρνη-ση της χώρας. Για δυο χρόνια την εξουσία άσκησαν τρεις Βαυαροί ως αντιβα-σιλείς (Άρμανσπεργκ, Μάουρερ και 'Ευντεκ).

Οι Βαυαροί πήραν δραστικά μέτρα για τη συγκρότηση του κράτους και ιδι-αίτερα για τη διασφάλιση της τάξης. Ο στρατός έγινε τακτικός, με ιππικό και πυροβολικό. Για να διευκολυνθεί η διοίκηση, χώρισαν τη χώρα σε δέκα νομούς και τους νομούς σε δήμους. Τότε, και η Εκκλησία της Ελλάδας, για να μην επεμβαίνουν οι Τούρκοι στη διοίκησή της, αποσπάστηκε από το Πατριαρχείο κι έγινε αυτοκέφαλη (αυτοδιοίκητη).

Η φτώχεια δυσαρεστούσε το λαό και η πολιτική κατάσταση δεν ήταν ομα-λή. Οι Μεγάλες δυνάμεις αναμειγνύονταν στην πολιτική ζωή της χώρας, υποκι-νούσαν συνωμοσίες και επηρέαζαν τα κόμματα, καθεμιά για το δικό της συμ-φέρον. Θύμα της ανωμαλίας αυτής ήταν κι ο Κολοκοτρώνης, τον οποίο η αντι-βασιλεία καταδίκασε σε θάνατο, χωρίς, ευτυχώς, να εκτελέσει την ποινή.

Ο Όθωνας, οι αντιβασιλείς και γενικότερα οι Βαυαροί αξιωματούχοι ήταν ξένοι προς την ελληνική νοοτροπία· οι περισσότεροι δεν ήξεραν καν ελληνικά. Κυβερνούσαν απολυταρχικά και δυσαρέστησαν αμέσως τους Έλληνες, που εί-χαν ελπίσει σε δικαιότερη διακυβέρνηση, ύστερα από τις πίκρες και τις αδικίες που είχαν δοκιμάσει στην περίοδο της σκλαβιάς. Ιδιαίτερα δυσαρεστήθηκαν οι αγωνιστές της Επανάστασης, που παραμερίστηκαν τελείως και ταπεινώθηκαν. Αρκετοί μάλιστα αναγκάστηκαν να καταφύγουν πάλι στα βουνά.

Αποτέλεσμα αυτής της δυσαρέσκειας ήταν να οργανωθεί επαναστατικό κί-νημα, με σκοπό να εξαναγκάσει τον Όθωνα να παραχωρήσει σύνταγμα.

Στις 3 Σεπτέμβρη του 1843 ο συνταγματάρχης Καλλέργης μαζί με το Μα-κρυγιάννη και άλλους αγωνιστές κύκλωσαν το παλάτι. Τότε ο βασιλιάς, κάτω από την πίεση του στρατού και του λαού, που είχαν κατακλύσει την πλατεία μπροστά από τα ανάκτορα (τη σημερινή πλατεία Συντάγματος), αναγκάστηκε να παραχωρήσει σύνταγμα. Το πολίτευμα έγινε συνταγματική μοναρχία χωρίς όμως να αλλάξει ουσιαστικά ο τρόπος διακυβέρνησης.

Ο Όθωνας υπήρξε θερμός υποστηρικτής της Μεγάλης Ιδέας- πίστευε δηλ. ότι θα απελευθέρωνε αλύτρωτα ελληνικά εδάφη. Οι προσπάθειές του όμως

Page 168: Istoria-Biblio Mathiti (New)

απέτυχαν και η απογοήτευση του λαού συντέλεσε στο να γίνει νέα επανάστα-ση εναντίον του. Ο Όθωνας δεν αντέδρασε και αναχώρησε για τη Βαυαρία (1862).

- Για ποιους λόγους ο λαός ήταν δυσαρεστημένος με τον Όθωνα;

Η επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου

Page 169: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Η υποδοχή του νεαρού βασιλιά Όθωνα στο Ναύπλιο

Ο Όθωνας και η Αμαλία εγκαταλείπουν την Ελλάδα.

Page 170: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Τότε κινήθη και το ταχτικόν και ιππικόν με τον Καλλέργην και Σκαρβέλη ακούγοντας τους ντουφεκισμούς μας, και πήγαν εις το πα-λάτι. Ευτύς κι εγώ άφησα την αναγκαία φρου-ρά και πήγα κι εγώ. Βγαίνοντας έξω μ' ακο-λούθησαν όλοι οι πολίτες. Ήρθαν κι από τα χωριά οπού τους είχα παραγγείλει. Και μας πήραν εις τα χέρια όλους ο λαός. Χάλευαν* να μπούνε από τα παλεθύρια εις το παλάτι. Τότε τους μίλησα να 'χουν την μεγαλύτερη αρετή και πατριωτισμόν. «Εμείς θέλομεν να μας δώ-σει ο βασιλέας μας εκείνο οπού αποχτήσαμεν με το αίμα μας και θυσίες μας, οπού το κατα-πάτησε κι ο Καποδίστριας. Οι δύναμες** τον οδήγησαν να μας δώσει σύνταμα, όταν τον ανα-γνώρισαν βασιλέα μας και ήρθε εδώ και υπο-σκέθη***· κι ως σήμερον δεν το 'βαλε' σ' ενέρ-γεια. Να το βάλει τώρα και είναι βασιλέας μας. Και να μας κυβερνάει συνταματικώς****».

Γιάννη Μακρυγιάννη, Απομνημονεύματα

Ο Μακρυγιάννης για την 3η Σεπτεμβρίου

* χάλευαν: ζητούσαν, ήθελαν ** οι Δύναμες: οι Μεγάλες δυνάμεις

*** υποσκέθη: υποσχέθηκε **** συνταματικώς: με σύνταγμα

Page 171: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Η καθημερινή ζωή στα χρόνια του Όθωνα 32

Στα χρόνια της βασιλείας του Όθωνα, αλλά και αργότερα, η ζωή των Ελλή-νων συνεχίστηκε με τον ίδιο σχεδόν τρόπο, όπως και κατά την εποχή της Τουρ-κοκρατίας. Με την απόκτηση της ελευθερίας του ο λαός μπορούσε να δώσει λαμπρότητα στα έθιμα και τις εκδηλώσεις του, Η ζωή είχε τώρα οπωσδήποτε μεγαλύτερες χαρές, αφού ένα μέλλον ελεύθερο περίμενε τις νεότερες γενιές.

Οι κάτοικοι εξακολουθούσαν να εργάζονται στα χωράφια, άλλοι να ασχο-λούνται με την κτηνοτροφία και πολύ λίγοι με τη βιοτεχνία και το εμπόριο. Κά-θε οικογένεια φρόντιζε να εξασφαλίσει τα εφόδια - σιτάρι, λάδι, ελιές, όσπρια, κρεμμύδια, κρασί - που χρειαζόταν, για να περάσει τη χρονιά. Φρόντιζαν ακό-μα να μαζέψουν ξύλα που χρειάζονταν για το τζάκι και για το φούρνο. Πολλά νοικοκυριά είχαν τον αργαλειό τους, όπου ύφαιναν το ρουχισμό για τις ανά-γκες της οικογένειας. Οι πραματευτάδες, που γύριζαν πεζοί ή με τα ζώα τους από χωριό σε χωριό, πουλούσαν διάφορα εμπορεύματα, υφάσματα μεταξωτά και άλλα, που δεν έφτιαχναν στα σπίτια.

Την εποχή εκείνη δεν υπήρχαν πολύ μεγάλες πόλεις. Η Αθήνα το 1832 είχε μόλις 4.000 κατοίκους, ενώ τη χρονιά που έφυγε ο Όθωνας (1862) είχε περί-που 43.000. Δρόμοι δεν υπήρχαν και βέβαια η συγκοινωνία, όπως την ξέρουμε σήμερα, ήταν ανύπαρκτη. Για να πάει κανείς από τον έναν τόπο στον άλλο, χρησιμοποιούσε το ζώο του ή πήγαινε με τα πόδια. Η ατμομηχανή, που χρησι-μοποιούνταν στο εξωτερικό, στην Ελλάδα ήταν σχεδόν άγνωστη.

Οι μετακινήσεις γίνονταν δυσκολότερες, γιατί ληστές έκαναν συχνά επιθέ-σεις στους ταξιδιώτες. Κατά την περίοδο της βασιλείας του Όθωνα, η ληστεία είχε φουντώσει και ολόκληρα τάγματα ασχολούνταν με την καταπολέμησή της.

Το κράτος έπρεπε, παράλληλα, να οργανώσει τις υπηρεσίες του για να δι-ευκολύνει τη ζωή των πολιτών. Ταχυδρομική υπηρεσία («ταχυδρομικόν κατά-στημα», όπως το έλεγαν) υπήρχε, αλλά η μεταφορά της αλληλογραφίας γινό-ταν με γαϊδουράκια, που δεν ήταν πάντα ένα ασφαλές μεταφορικό μέσο. Τα σχολεία ακόμα ήταν λίγα και βρίσκονταν μόνο σε κεφαλοχώρια.

Page 172: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Η Αθήνα, η νέα πρωτεύουσα, άρχισε να παρουσιάζει κάποια κοσμική ζωή: συναναστροφές, συναντήσεις σε καφενεία ή ζαχαροπλαστεία, περιπάτους και κάποια θεάματα. Στο Παλάτι γίνονταν χοροεσπερίδες, συνήθεια ευρωπαϊκή. Εκεί, δεν έβλεπε πια κανείς μόνο τη χρυσοστόλιστη φορεσιά των αγωνιστών με τη φουστανέλα ούτε τις φανταχτερές γυναικείες φορεσιές - που τόσο άρεσαν στη βασίλισσα Αμαλία. Έβλεπε ακόμα και «φράγκικα», ρούχα ευρωπαϊκά. Στην αρχή τα «φράγκικα» τα φορούσαν μόνο οι ξένοι. Σιγά σιγά τα φόρεσαν και Έλληνες, λίγοι στην αρχή, που οι άλλοι τους κορόιδευαν.

Συχνά στις γειτονιές παρακολουθούσε κανένας και πετροπόλεμο. Οι Βαυαροί στρατιώτες τότε έτρεχαν να σταματήσουν το κακό.

Μέσα από την καθημερινή τους ζωή οι Έλληνες εκδήλωναν την ιδιαιτερό-τητά τους. Κι όσο κι αν επηρεάστηκαν από τον πολιτισμό της Ευρώπης, στο βάθος τους διατήρησαν και διατηρούν αυτή την ιδιαιτερότητα.

- Ποιες διαφορές είχε η καθημερινή ζωή στα χρόνια του Όθωνα από αυ-τήν της Τουρκοκρατίας;

Μεταφορά ταχυδρομείου την εποχή του Όθωνα

Page 173: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Καφενείο της εποχής του Όθωνα στην Αθήνα

Page 174: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Πετροπόλεμος στην Αθήνα. Ένα συνηθισμένο φαινόμενο στη νέα πρωτεύουσα του μικρού ελ-ληνικού κράτους την εποχή του Όθωνα.

Η βασίλισσα Αμαλία με ελληνική φορεσιά

Page 175: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Στη ρίζα τον βράχου, στα πόδια της Ακρό-πολης μπλέκονται στενές, στρεβλές, λοξές ανη-φοριές, πού και πού σκαλάκια, σπιτάκια και σπιτόπουλα και λίγα, λιγοστά αρχοντικά με τις αυλές και τα πηγάδια και τα μεγάλα δέντρα, λεύκες, μουριές. Κι οι ταπεινές οι εκκλησιές, που το καντήλι τους δεν έσβησε ποτέ μέσ' στο σκοτάδι τής σκλαβιάς.

Σ' αυτή την περιοχή ζει ό,τι κρατάει ακόμα κάτι από την Τουρκιά, από την Ανατολή, μέσα σε πολλά ερείπια, πολλά χώματα, πολλές πέ-τρες. Στο παζάρι - ίδιο με κείνα που είναι στην Τουρκιά - βλέπεις το μαγαζάτορα καθισμένον σταυροπόδι να καπνίζει το τσιμπούκι τον και μπρος του ένα σοκάκι βουτηγμένο στη λα-σπουριά ή τη σκόνη, ανάλογα με τον καιρό. Τούτα τα στενά τα σκεπάζουν το καλοκαίρι με τέντες κουρελιασμένες, χιλιομπαλωμένες, δεμέ-νες με σκοινιά από το ένα σπίτι στ' άλλο, σ' όλο το φάρδος του δρόμου, να 'ναι το καλοκαί-ρι ίσκιος, γλυκός και για τον έμπορα, γλυκός και για τον πελάτη, το χειμώνα για τη βροχή και για το κρύο.

Μα πέρ' απ' την Αθήνα, απλώθηκαν δρό-μοι καινούριοι. Έξω απ' την πόλη την παλιά, πέρ' από τα τειχιά που την έζωναν και που τα γκρέμισαν οι άνθρωποι και τα χρόνια, στρώ-θηκαν άλλοι δρόμοι και χτίστηκαν σπίτια και-νούρια, πολλά μεγάλα σπίτια αρχοντικά.

Θανάση Πετσάλη-Διομήδη, Ελληνικός Όρθρος

Η Αθήνα στου Όθωνα τα χρόνια

Page 176: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Αλέξ. Κουμουνδούρος (1815-1883) Από τους πρωτεργάτες της ανατροπής του Όθωνα. Υπήρξε συνετός πολιτικός και διετέ-λεσε πολλές φορές πρωθυπουργός από το 1865 ως το θάνατό του.

Γεώργιος Α' (1845-1913) Η βασιλεία του κράτησε 50 χρόνια (1863-1913). Στη διάρκειά της έγιναν προσπάθειες για εκσυγχρονισμό της χώρας και επέκταση του ελληνικού κράτους.

Page 177: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Από τη μια γενιά του '21 σε μια νέα γενιά πολιτικών 33

Το 1863 ο Δανός πρίγκιπας Γεώργιος ανακηρύχτηκε βασιλιάς των Ελλήνων. Η εκλογή αυτή ανανέωσε τις ελπίδες του λαού για καλύτερες μέρες. Η Αγγλία

τότε (1864) παραχώρησε τα Επτάνησα σαν δώρο στο νέο βασιλιά με τη σκέψη ότι έτσι θα εξασφάλιζε και τη φιλία του ελληνικού λαού. Έβλεπε ότι τα νησιά αυτά δεν της ήταν πια απαραίτητα και ότι τα οφέλη της ήταν λιγότερα από τα προβλή-ματα που της δημιουργούσαν οι συνεχείς αγώνες των φιλελεύθερων Επτανη-σίων.

Τον ίδιο χρόνο ψηφίστηκε και το νέο σύνταγμα, που περιόριζε τη δύναμη του βασιλιά και αναγνώριζε την ελευθερία του τύπου. Το σύνταγμα αυτό διατηρήθηκε πολλά χρόνια και θεωρείται από τα πιο δημοκρατικά της εποχής του. Η Ελλάδα ανακηρύχτηκε βασιλευόμενη δημοκρατία.

Το 1866 ξέσπασε επανάσταση στην Κρήτη. Κορυφαία στιγμή της ήταν το ολο-καύτωμα της Μονής Αρκαδίου. Δυστυχώς όμως η ελευθερία της μεγαλονήσου δεν επιτεύχθηκε ούτε τότε.

Εκτός από το εθνικό, άλλο μεγάλο πρόβλημα που αντιμετώπιζε η χώρα ήταν το οικονομικό. Στα χρόνια του Καποδίστρια και του Όθωνα οι προσπάθειες είχαν στραφεί κυρίως στην επανόρθωση των καταστροφών, που είχαν γίνει στη διάρ-κεια της Επανάστασης. Στην περίοδο που εξετάζουμε, το κράτος άρχισε να πα-ραχωρεί τα εθνικά κτήματα σε ακτήμονες γεωργούς και πήρε μέτρα για την ορ-γάνωση της οικονομίας. Τότε επίσης δραστηριοποιήθηκαν οι Έλληνες επιχειρη-ματίες του εξωτερικού, αλλά και του εσωτερικού, και διέθεσαν πολλά χρήματα, κυρίως στο εμπόριο.

Η βιομηχανία όμως δεν παρουσίασε ανάπτυξη και οι ανάγκες αντιμετωπίζο-νταν με εισαγωγές ξένων προϊόντων. Επειδή τα έξοδα ήταν πάντα περισσότερα από τα έσοδα του κράτους, παίρναμε δάνεια από το εξωτερικό. Έτσι όμως μεγά-λωνε η εξάρτησή μας από τους ξένους κι αρκετές φορές η χώρα αναγκάστηκε να υποκύψει στις αξιώσεις τους, όχι μόνο σε οικονομικά αλλά και σε εθνικά θέματα.

Στο μεταξύ η γενιά του '21 είχε παραχωρήσει πια τη θέση της σε μια νέα γενιά πολιτικών. Η πολιτική ζωή της χώρας, παρά τις δυσκολίες που υπήρχαν, είχε αρ-χίσει να γίνεται ομαλότερη, κυρίως όταν, με εισήγηση του Χαρίλαου Τρικούπη, κα-θιερώθηκε η αρχή της δεδηλωμένης (1875). Σύμφωνα μ' αυτήν ο βασιλιάς ήταν υποχρεωμένος να αναθέτει το σχηματισμό κυβέρνησης στον αρχηγό του κόμμα-τος που είχε την πλειοψηφία της βουλής, ενώ μέχρι τότε τον ανέθετε σε όποιον ήθελε.

- Ποια μεγάλα προβλήματα αντιμετώπιζε η χώρα τα χρόνια αυτά;

Page 178: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Χαρ. Τρικούπης (1832-1896) Κορυφαίος Έλληνας πολιτικός στα τελευταία 25 χρόνια του 19ου αιώνα. Ενίσχυσε τ ους δημοκρα-τικούς θεσμούς και συνέβαλε σημαντικά στον εκ-συγχρονισμό της χώρας.

Σκηνή από το Ελληνικό Κοινοβούλιο: Ο Χαρίλαος Τρικούπης στο Βήμα

Page 179: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Κορυφαία στιγμή της Κρητικής επανάστα-σης του 1866 ήταν το ολοκαύτωμα του Αρκαδί-ου. Στο Αρκάδι, μοναστήρι κοντά στο Ρέθυμνο, είχαν μαζευτεί λίγοι αγωνιστές για να το υπερα-σπίσουν. Εκεί κατέφυγαν και πολλά γυναικό-παιδα και γέροντες για να δρουν προστασία.

Οι Τούρκοι πολιόρκησαν το μοναστήρι. Οι υπερασπιστές του αντιστάθηκαν ηρωικά. Ο αγώνας όμως ήταν άνισος. Οι πολιορκημένοι, για να μην πέσουν στα χέρια των Τούρκων, έβα-λαν φωτιά και ανατίναξαν την πυριτιδαποθήκη. Τινάχθηκαν όλοι στον αέρα. Μαζί τους σκοτώ-θηκαν και πολλοί Τούρκοι.

Η θυσία στο Αρκάδι σκόρπισε συγκίνηση στην Ελλάδα και στο εξωτερικό και έγινε αφορ-μή να δυναμώσει το φιλελληνικό ρεύμα. Μαζεύ-τηκαν χρήματα και γράφτηκαν άρθρα υπέρ του Κρητικού αγώνα. Στην Ευρώπη προσωπικότη-τες όπως ο Γαριβάλδι και ο Ουγκό ύμνησαν τους Κρητικούς αγωνιστές. Στην Αμερική το φι-λελληνικό ρεύμα ενίσχυσε με ενέργειές του ο Χάου, ο οποίος μάλιστα ήρθε στην Ελλάδα για να παρακολουθήσει από κοντά τα γεγονότα.

Το ολοκαύτωμα του Αρκαδίου

Page 180: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Τα Βαλκάνια μετά τη συνθήκη του Αγίου Στεφάνου

Τα Βαλκάνια μετά το συνέδριο του Βερολίνου

Page 181: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Ένταση στα Βαλκάνια 34 Η Βαλκανική χερσόνησος, ως τις αρχές του 19ου αιώνα, ήταν τμήμα της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Πρώτοι οι Έλληνες μπόρεσαν να αποκτήσουν την ελευθερία τους και να δημιουργήσουν ανεξάρτητο κράτος. Στη συνέχεια και οι άλλοι βαλκανικοί λαοί κατάφεραν να εξασφαλίσουν την αυτονομία ή και την ανεξαρτησία τους. Πολλά όμως βαλκανικά εδάφη εξακολουθούσαν να κατέχο-νται από τους Τούρκους.

Η προσπάθεια των βαλκανικών λαών να απελευθερώσουν τα εδάφη που κα-τείχαν ακόμα οι Τούρκοι και τα συγκρουόμενα συμφέροντα των Μεγάλων δυ-νάμεων περιέπλεξαν ακόμα περισσότερο το γνωστό Ανατολικό ζήτημα.

Η Ρωσία, που ουσιαστικά προστάτευε τους σλαβικούς λαούς των Βαλκα-νίων, αφού και τα συμφέροντά της εξυπηρετούνταν έτσι καλύτερα, οδηγήθηκε σε πόλεμο με την Τουρκία. Το 1878 η Ρωσία νίκησε την Τουρκία και την υπο-χρέωσε να υπογράψει τη συνθήκη του Αγίου Στεφάνου. Η συνθήκη αυτή της εξασφάλιζε ισχυρή επιρροή στα Βαλκάνια. Τότε ιδρύθηκε μεγάλο, αυτόνομο βουλγαρικό κράτος σε βάρος ελληνικών περιοχών.

Οι άλλες Μεγάλες δυνάμεις όμως αντέδρασαν σε συνέδριο που έγινε στο Βερολίνο οι όροι άλλαξαν και έγιναν ευνοϊκότεροι για την Τουρκία. Η Σερβία και η Ρουμανία έγιναν ανεξάρτητες. Η Βουλγαρία περιορίστηκε εδαφικά και παρέμεινε αυτόνομη. Αυτονομία δόθηκε και στην Ανατολική Ρωμυλία. Τέλος η Τουρκία παραχώρησε την Κύπρο στην Αγγλία, που τη βοήθησε να ξαναπάρει χαμένα εδάφη της.

Όλο αυτό το διάστημα η Ελλάδα δεν μπόρεσε να αντιδράσει και να αλλάξει τις αποφάσεις των Μεγάλων δυνάμεων, που ήταν αντίθετες με τα συμφέροντά

Page 182: Istoria-Biblio Mathiti (New)

της. Οι Μεγάλες δυνάμεις δεν δέχτηκαν να παραστεί ελληνική αντιπροσωπεία στο συνέδριο του Βερολίνου. Εκείνο που τελικά δέχτηκαν ήταν να γίνουν δια-πραγματεύσεις με την Τουρκία για παραχώρηση της Θεσσαλίας. Οι διαπραγ-ματεύσεις κράτησαν τρία χρόνια και μόλις το 1881 έγινε δυνατόν να ενωθεί η Θεσσαλία και ένα μέρος της Ηπείρου (περιοχή Άρτας) με την Ελλάδα.

- Τι τελικά κέρδισε η Ελλάδα από τις αλλαγές που σημειώθηκαν στα Βαλ-κάνια;

Χάρτης της Ανατολικής Ρωμυλίας

Page 183: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Ο χάρτης της Χαλέπας Η Κρήτη, από την Επανάσταση του 1821 και ύστερα, βρισκόταν σε συ-

νεχή αναταραχή. Αφορμή ήταν άλλοτε η κακοδιοίκηση και άλλοτε τα απε-λευθερωτικά κινήματα στα Βαλκάνια.

Στη γενική αναστάτωση που προκλήθηκε στα Βαλκάνια από το Ρωσο-τουρκικό πόλεμο προστέθηκε και η νέα επανάσταση της Κρήτης. Απασχο-λημένοι με το βαλκανικό μέτωπο οι Τούρκοι και κάτω από την πίεση των πραγμάτων στην Κρήτη, δέχτηκαν να υπογράψουν στη Χαλέπα (προάστιο των Χανίων) συμφωνία, με την οποία η Κρήτη απέκτησε διοικητή, που τον διόριζε για πέντε χρόνια ο σουλτάνος, Αυτό σήμαινε ότι ο σουλτάνος δεν μπορούσε να αλλάξει όποτε ήθελε το διοικητή. Σχηματίστηκε επίσης τοπι-κή βουλή, η οποία έπαιρνε αποφάσεις για θέματα εσωτερικής πολιτικής και συγκροτήθηκε χωροφυλακή από Κρητικούς. Πολύ σημαντικό γεγονός θεωρήθηκε η καθιέρωση της ελληνικής ως επίσημης γλώσσας.

Οι παραχωρήσεις αυτές δεν ικανοποίησαν τον κρητικό λαό και ο αγώ-νας του για την ένωση με την Ελλάδα συνεχίστηκε.

Η Ανατολική Ρωμυλία Η Ανατολική Ρωμυλία, περιοχή σήμερα της νότιας Βουλγαρίας, εκτει-

νόταν από τη Φιλιππούπολη ως τις ακτές του Εύξεινου πόντου. Στην πε-ριοχή αυτή κατοικούσαν Βούλγαροι, Έλληνες και Τούρκοι. Η συνθήκη του Βερολίνου (1878) προέβλεπε για την Ανατολική Ρωμυλία τη δημιουρ-γία αυτόνομου κράτους με χριστιανό κυβερνήτη, που θα οριζόταν με σύμ-φωνη γνώμη της Τουρκίας και των Μεγάλων δυνάμεων. Την εσωτερική τάξη θα διασφάλιζε τοπική εθνοφρουρά, που θα σχηματιζόταν από ντόπι-ους πολίτες.·

Το 1885 στη Φιλιππούπολη ξέσπασε κίνημα. Οι επαναστάτες κήρυξαν την ένωση της Ανατολικής Ρωμυλίας με τη Βουλγαρία. Σέρβοι και Ελλη-νες διαμαρτυρήθηκαν για την καταπάτηση αυτή της συνθήκης τον Βερο-λίνου. Οι Σέρβοι μάλιστα κήρυξαν πόλεμο εναντίον των Βουλγάρων, αλλά ηττήθηκαν. Η ελληνική κυβέρνηση, παρά την επιστράτευση που διέταξε, δεν μπόρεσε ουσιαστικά να αντιδράσει. Από τότε αρχίζει η παρακμή του ελληνισμού, που κατοικούσε εκεί από τα αρχαία χρόνια.

Page 184: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Μια σάτιρα της εποχής Ο Γεώργιος Σουρής εμφανίζει την ελληνική κυβέρνηση να ζητά από τους

Ευρωπαίους που συνεδρίαζαν στο Βερολίνο, να παραχωρήσουν στην Ελλάδα εδάφη ως αντάλλαγμα για τα φώτα του πολιτισμού που μετέδωσαν στον κό-σμο οι πρόγονοι μας.

Στους παρακάτω στίχους εμφανίζει τον πρωθυπουργό Θ. Δηληγιάννη να απειλεί την Ευρώπη:

Γι' αυτά, κύριοι, και άλλα που σας είπα παραπάνω, δυνατότερα σας λέγω και σας επαναλαμβάνω, ότι πρέπει αναγκαίως η Ελλάς να μεγαλώσει, και ας μη το θέλουν τούτο ούτε Τούρκοι ούτε Ρώσοι, Ή θα γίνει μια γενναία στην Ελλάδα αμοιβή, ή σας παίρνουμε τα φώτα κι' απομένετε στραβοί.

Γ. Σουρής

Εντυπώσεις από τη Φιλιππούπολη (18ος αι.) Μετά από ταξίδι τεσσάρων ημερών, από εκεί φτάσαμε στη Φιλιππού-

πολη, αφού διασχίσαμε τις κορυφογραμμές ανάμεσα στα βουνά Αίμο και Ροδόπη, που σκεπάζονται διαρκώς από χιόνι. Η πόλη είναι χτισμένη σε ανηφορικό έδαφος κοντά στον ποταμό Έβρο και κατοικείται σχεδόν απο-κλειστικά από Έλληνες. Διατηρούνται εδώ μερικές παλιές χριστιανικές εκκλησίες. Έχουν έναν επίσκοπο και μερικοί από τους πλουσιότερους Έλληνες ζουν εδώ. Ωστόσο οι τελευταίοι είναι αναγκασμένοι να κρύβουν τον πλούτο τους με μεγάλη προσοχή καθώς η επίδειξη φτώχειας (η οποία συμπεριλαμβάνει και ένα μέρος από τις δυσχέρειες της τελευταίας) είναι η μοναδική προστασία τους από του να τη δοκιμάσουν πραγματικά. Η πε-ριοχή από εδώ μέχρι την Αδριανούπολη είναι από τις ωραιότερες του κό-σμου. Παντού στους λόφους, φυτρώνουν αγριοκλήματα και η αιώνια άνοιξη που απολαμβάνουν, κάνει το κάθε τι χαρούμενο και λουλουδένιο.

Λαίδης Μόνταγκιου, Το Οδοιπορικό τριών Ηπείρων

Page 185: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Εξελίξεις στον ελληνικό χώρο 35 Με την προσάρτηση της Θεσσαλίας και μέρους της Ηπείρου, ο πληθυσμός

της χώρας μας αυξήθηκε και οι καλλιεργούμενες εκτάσεις πολλαπλασιάστηκαν. Στην περίοδο που ήταν πρωθυπουργός ο Χαρίλαος Τρικούπης, με κεφάλαια και δάνεια από το εξωτερικό έγιναν μεγάλα έργα, όπως η διάνοιξη της διώρυγας της Κορίνθου, η αποξήρανση της λίμνης Κωπαΐδας, η ανάπτυξη του σιδηροδρομικού δικτύου και άλλα σημαντικά έργα, που έβαλαν τις βάσεις για την οικονομική ανά-πτυξη της χώρας. Το εξωτερικό όμως χρέος είχε μεγαλώσει πολύ, και η κυβέρ-νηση αναγκάστηκε να κηρύξει πτώχευση, δηλαδή να δηλώσει ότι τα έσοδα του κράτους δεν έφταναν, για να πληρωθούν οι δόσεις των δανείων.

Στο μεταξύ στην Κρήτη ξέσπασε νέο επαναστατικό κίνημα. Η ελληνική κυ-βέρνηση έστειλε στο επαναστατημένο νησί στρατό και στόλο. Η Τουρκία κήρυξε πόλεμο εναντίον της Ελλάδας, εισέβαλε στη Θεσσαλία (1897) και την κατέλαβε. Ο ελληνικός στρατός ηττήθηκε και η Ελλάδα υποχρεώθηκε να πληρώσει πολεμι-κή αποζημίωση. Επειδή όμως δεν μπορούσε να πληρώσει, ζήτησε δάνειο από τις Μεγάλες δυνάμεις· κι εκείνες, για να το δώσουν, απαίτησαν να διαχειρίζονται ορισμένα από τα έσοδα του κράτους.

Και στην Τουρκία όμως η γενική κατάσταση δεν ήταν καλή. Η απολυταρχική διοίκηση του σουλτάνου και οι συνεχείς επεμβάσεις των Μεγάλων δυνάμεων εί-χαν προκαλέσει την αντίδραση πολλών φιλελεύθερων Τούρκων, που ονομάστη-καν Νεότουρκοι. Αυτοί οργάνωσαν επαναστατικό κίνημα το 1908 και ανάγκασαν το σουλτάνο να δώσει σύνταγμα.

Αυτήν την αναστάτωση στην Τουρκία εκμεταλλεύτηκε η Κρήτη (1908), που επαναστάτησε πάλι και κήρυξε την ένωση με την Ελλάδα. Η κυβέρνηση, από φό-βο μήπως επαναληφθούν τα γεγονότα του 1897, τήρησε ουδέτερη στάση. Έτσι μεγάλωσε η λαϊκή αγανάκτηση, που υπήρχε εκείνη την εποχή, εξαιτίας της γενι-

Page 186: Istoria-Biblio Mathiti (New)

κότερης κατάστασης. Η αγανάκτηση αυτή οδήγησε σε κίνημα των αξιωματικών στο Γουδί (1909), που ανάγκασε την κυβέρνηση να παραιτηθεί. Οι στρατιωτικοί κάλεσαν ως σύμβουλο ένα νέο πολιτικό με επαναστατική δράση στην Κρήτη, τον Ελευθέριο Βενιζέλο, που λίγο αργότερα έγινε πρωθυπουργός της Ελλάδας.

Με τη διακυβέρνηση του Βενιζέλου η Ελλάδα ανασυγκροτήθηκε. Ιδιαίτερη ήταν η φροντίδα του για την οργάνωση και τον εξοπλισμό του στρατού.

- Ποιες παράλληλες εξελίξεις σημειώνονται στην Οθωμανική αυτοκρατορία και την Ελλάδα στις αρχές του αιώνα μας;

Το κτίριο της παλιάς Βουλής, όπου σήμερα στεγάζεται το Ιστορικό και Εθνολογικό μουσείο.

Page 187: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Τα εγκαίνια της διώρυγας του Ισθμού της Κορίνθου (1893)

Τμήμα της σιδηροδρομικής γραμμής Αθηνών-Κορίνθου που κατασκευάστηκε την εποχή του Τρικούπη.

Page 188: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Χαιρετισμός των νεκρών Φιλελλήνων (1897)

Ω παλικάρια αλλόγλωσσα κι αλλόφυλα και ξένα, αλλά σαν απ' των σπλάχνων μας τα σπλάχνα φυτρωμένα. Απ' τα νερά της Μεσογείου στα κύματα του Αδρία κι από του Πίνδου τα έλατα στων Άλπεων τα χιόνια πέρα ως τη χώρα της κιτριάς κι ως τη χρυσή Ιταλία και ως του παγοστέφανου Βοριά τα μεγαλεία τα ονόματά σας ο τρανός ο αντίλαλος ας φέρει ω ξένοι, απ' της Ελλάδας σας ολόφεγγο αστέρι.

Κ. Παλαμάς

Η αναβίωση των Ολυμπιακών Αγώνων

Το 1896, μετά από προσπάθειες του Γάλλου βαρώνου Πιερ ντε Κου-μπερτέν, αναβίωσαν οι Ολυμπιακοί αγώνες. Οι πρώτοι Ολυμπιακοί αγώ-νες έγιναν στην Αθήνα. Η ελληνική Ολυμπιακή ομάδα είχε πολλές επιτυ-χίες. Ιδιαίτερη συγκίνηση προκάλεσε στον ελληνικό λαό η νίκη του Σπύ-ρου Λούη στο Μαραθώνιο δρόμο.

Εγκαίνια της διώρυγας της Κορίνθου

Εμπρός, εμπρός, Κορίνθιοι, και ο Ισθμός εκόπη, η Στερεά και ο Μοριάς χωρίζονται με λύπη.

Μας έρχεται κοντύτερα η φίλη μας Ευρώπη, και άλλο για το μέλλον μας θαρρώ πως δεν μας λείπει.

Γ. Σουρής

Page 189: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Χάρτης ελληνοτουρκικού πολέμου 1897

Page 190: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Ο Παύλος Μελάς, από τους πρωταγωνιστές του Μακεδονικού αγώνα. Με τις προσπάθειές του και με το θάνατο του στη Στάτιστα, το 1904, κατάφερε να γίνει το Μακεδονικά ζήτη-μα υπόθεση του κάθε Έλληνα.

Page 191: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Ο αγώνας για τη Μακεδονία 36 Ο Μακεδονικός αγώνας (1904-1908), δηλαδή ο αγώνας για την προστασία

της Μακεδονίας, ήταν η τελευταία και πιο κρίσιμη φάση της προσπάθειας των Ελλήνων να απελευθερώσουν την περιοχή.

Ο αγώνας αυτός, στην πραγματικότητα, είχε αρχίσει από το 1821, όταν οι Έλληνες της Μακεδονίας επαναστάτησαν κατά των Τούρκων μαζί με τους άλ-λους Έλληνες. Η Μακεδονία όμως, όπως και άλλες ελληνικές περιοχές, δεν αποτέλεσαν μέρος του ελεύθερου ελληνικού κράτους που δημιουργήθηκε το 1830. Οι υπόδουλοι Έλληνες των περιοχών αυτών δεν έπαψαν να επιδιώκουν την ελευθερία και την ένωσή τους με την Ελλάδα.

Με τη βοήθεια εθελοντών από την ελεύθερη Ελλάδα, οι Έλληνες της Μακε-δονίας οργάνωσαν επαναστατικά απελευθερωτικά κινήματα το 1854 και το 1878. Στο δεύτερο μάλιστα κίνημα, χιλιάδες Έλληνες επαναστάτες από την ελεύθερη Ελλάδα και τη Μακεδονία ξεσηκώθηκαν εναντίον των Τούρκων και κήρυξαν την ένωση με την Ελλάδα. Αρχηγοί των κινημάτων αυτών ήταν κυρίως Έλληνες οπλαρχηγοί από τη Μακεδονία, που είχαν εγκατασταθεί στην ελεύθερη Ελλάδα, καθώς και απόγονοι τους. Οι επαναστάτες αντιμετώπισαν ισχυρές τουρκικές στρατιωτικές δυνάμεις και αναγκάστηκαν να καταφύγουν στην ελεύθερη Ελλά-δα. Όμως η επανάσταση αυτή έδωσε τη δυνατότητα στην ελληνική κυβέρνηση να προβάλει το δίκιο της Μακεδονίας στο συνέδριο του Βερολίνου και να πείσει τις Μεγάλες δυνάμεις να μην παραχωρήσουν την περιοχή στη Βουλγαρία, που τη διεκδικούσε. Η Μακεδονία παρέμεινε έτσι επαρχία της Τουρκίας.

Οι Βούλγαροι ήθελαν την αυτονομία της Μακεδονίας, για να μπορέσουν ύστερα να πετύχουν την προσάρτησή της. Άρχισαν τότε να στέλνουν στη Μακε-δονία αντάρτες (κομιτατζήδες) και πράκτορες, που πίεζαν τους κατοίκους, ιδίως τους ιερείς και τους δασκάλους, να δηλώσουν ότι ήταν εξαρχικοί, ότι δηλαδή ανήκαν στην ανεξάρτητη βουλγαρική εκκλησία.

Οι Έλληνες αντιμετώπισαν αποτελεσματικά τη βουλγαρική απειλή. Οι ελληνι-κές κοινότητες και οι πολιτιστικοί σύλλογοι, το Οικουμενικό πατριαρχείο και οι μητροπόλεις, η ελληνική κυβέρνηση και τα προξενεία στη Μακεδονία ενίσχυσαν τα ελληνικά σχολεία της περιοχής και περιφρούρησαν τις εκκλησίες της.

Συγχρόνως αξιωματικοί του ελληνικού στρατού, όπως ο Παύλος Μελάς από την Αθήνα, ο Κωνσταντίνος Μαζαράκης και ο Τέλλος Αγαπηνός (Άγρας) και οπλαρχηγοί από όλες τις ελληνικές περιοχές, ο Γεώργιος Τσόντος από την Κρή-

Page 192: Istoria-Biblio Mathiti (New)

τη, ο Παναγιώτης Παπατζανετέας από τη Μάνη, ο Κωνσταντίνος Γαρέφης από το Πήλιο, ο Κώτας από τη Φλώρινα κ.ά. μαζί με πολλούς ντόπιους Έλληνες, σχημά-τισαν ανταρτικές ομάδες για την προστασία των Ελλήνων της Μακεδονίας. Αυ-τοί ήταν οι Μακεδονομάχοι, που πολέμησαν για την προστασία της Μακεδονίας. Τις προσπάθειες των ανταρτικών αυτών ομάδων συντόνιζαν αξιωματικοί του ελ-ληνικού στρατού, διπλωμάτες, όπως ο πρόξενος Θεσσαλονίκης Λάμπρος Κορο-μηλάς, και ο υποπρόξενος στο Μοναστήρι Ίων Δραγούμης και ιεράρχες, όπως ο μητροπολίτης Καστοριάς Γερμανός Καραβαγγέλης, κ.α.

Έτσι ναυάγησε η προσπάθεια των Βουλγάρων να αλλοιώσουν την εθνική συ-νείδηση των κατοίκων της Μακεδονίας, που απελευθερώθηκε από τον ελληνικό στρατό στους Βαλκανικούς πολέμους (1912-1913).

- Πώς αντιμετώπισαν οι Έλληνες τον κίνδυνο που διέτρεξε η Μακεδονία;

Χάρτης του Γεωγραφικού Ινστιτούτου της Ρώμης που δείχνει τα σχολεία, τις εκκλησίες και τα μο-ναστήρια στην τουρκοκρατούμενη Μακεδονία κατά την περίοδο που εξετάζουμε. Με κόκκινο χρώμα σημειώνονται τα ελληνικά ιδρύματα, με άλλα χρώματα των λοιπών βαλκανικών κρατών.

Page 193: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Ο Ίων Δραγούμης: Υποπρόξενος εις το Μοναστήρι

Ο μητροπολίτης Γερμανός Καραβαγγέλης ψυχή της ελληνικής αντίστασης

στην περιοχή της Καστοριάς

Στο κτίριο αυτό στεγάστηκε κατά τα έτη 1894-1912 το Ελληνικό Γενικό Προξενείο Θεσσαλονίκης. Σήμερα είναι το Μουσείο του Μακεδονικού Αγώνα.

Page 194: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Παύλος Μελάς

«Σε κλαίει λαός. Πάντα χλωρό να σειέται το χορτάρι στον τόπο που σε πλάγιασε το βόλι, ω παλικάρι! Ανάλαφρος ο ύπνος σου του Απρίλη τα πουλιά σαν του σπιτιού σου να τ' ακούς λογάκια και φιλιά και να σου φτάνουν του χειμώνα οι καταρράχτες σαν τουφεκιού αστραπόβροντα και σαν πολέμου κράχτες».

Κωστής Παλαμάς

Οι αρχηγοί

Συντάσσονται οι αρχηγοί, τα δέκα κομιτάτα να πολεμήσουν την Τουρκιά μέσ' στην Μακεδονία. Παίρνουν, λαχνίζουν τα χωριά, λαχνίζουν τες πολιτείες

ο Βάρδας πάει Μορίχοβο, ο Λίτσας στα Μπιστόλια και ο Μελάς στην Καστοριά και στα Καστανοχώρια.

Δημοτικό

Page 195: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Οι Βαλκανικοί πόλεμοι 37 Οι βαλκανικοί λαοί ποθούσαν την εθνική τους ολοκλήρωση. Το 1912 βρέθηκαν

μπροστά σ' έναν κοινό κίνδυνο, όταν οι Νεότουρκοι προσπάθησαν να εκτουρκί-σουν τις άλλες εθνότητες της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Τότε τα τέσσερα χρι-στιανικά κράτη Σερβία, Βουλγαρία, Μαυροβούνιο και Ελλάδα συμμάχησαν εναντίον της Τουρκίας και της κήρυξαν τον πόλεμο.

Ο πρωθυπουργός της Ελλάδας Ελευθέριος Βενιζέλος είχε ενδιαφερθεί ιδιαίτε-ρα για την καλή οργάνωση και τον εξοπλισμό των ενόπλων δυνάμεων. Ο ελληνικός στρατός με αρχηγό το διάδοχο Κωνσταντίνο κινήθηκε προς δύο κατευθύνσεις: την Ήπειρο και τη Μακεδονία. Αφού διέσπασε τις τουρκικές γραμμές στο Σαραντάπο-ρο, άνοιξε δρόμο προς τη Δυτική Μακεδονία.

Βασικός στόχος ήταν η απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, που η τύχη της κρί-θηκε σε αποφασιστική μάχη γύρω από τα Γιαννιτσά. Στις 26 Οκτωβρίου ο ελληνι-κός στρατός μπήκε στην πόλη, όπου και εγκαταστάθηκε ο βασιλιάς Γεώργιος Α' για να δείξει τη σπουδαιότητα που είχε για την Ελλάδα η Θεσσαλονίκη. Εκεί, ύστε-ρα από λίγους μήνες, δολοφονήθηκε. Στο θρόνο τον διαδέχτηκε ο Κωνσταντίνος, ο οποίος στο μεταξύ, ως αρχιστράτηγος, είχε καταλάβει τα Γιάννενα (21 Φεβρουαρί-ου 1913) και είχε προχωρήσει στη Βόρεια Ήπειρο.

Από την άλλη μεριά ο ελληνικός στόλος με αρχηγό το ναύαρχο Κουντουριώτη κυριάρχησε στο Αιγαίο. Κατάφερε να εμποδίσει τη μεταφορά τουρκικών στρατευ-μάτων από τη Μ. Ασία και παράλληλα απελευθέρωσε πολλά νησιά του Αιγαίου.

Στα άλλα μέτωπα του πολέμου η Βουλγαρία είχε σημειώσει επιτυχίες στη Θρά-κη και την Ανατολική Μακεδονία και η Σερβία κατέλαβε περιοχές της Βόρειας Μα-κεδονίας. Η Βουλγαρία όμως δεν έμεινε ικανοποιημένη από τα εδάφη που πήρε, γι' αυτό ήρθε σε σύγκρουση με τους πρώην συμμάχους της, Έλληνες και Σέρβους.

Οι Έλληνες σημείωσαν επιτυχίες εναντίον των Βουλγάρων και πήραν την Ανατο-λική Μακεδονία· οι Βούλγαροι κράτησαν τη Δυτική Θράκη. Η Β. Ήπειρος με την επιμονή των Μεγάλων δυνάμεων παραχωρήθηκε στην Αλβανία, που τότε δημιουρ-γήθηκε ως κράτος.

Η Ελλάδα με τους νικηφόρους Βαλκανικούς πολέμους πέτυχε να περιλάβει στα σύνορά της το μεγαλύτερο μέρος των αλύτρωτων περιοχών (Ήπειρο, Μακεδονία, νησιά Ανατολικού Αιγαίου και Κρήτη), διπλασιάζοντας έτσι την έκτασή της. Η ομο-ψυχία, ο ενθουσιασμός, η αποφασιστικότητα και η γενναιότητα του ελληνικού λα-ού, σε συνδυασμό με τις ικανότητες των ηγετών του (Βενιζέλου - Κωνσταντίνου) εί-χαν φέρει θαυμαστά αποτελέσματα.

- Γιατί οι Βαλκανικοί πόλεμοι αποτελούν σταθμό στην ιστορία της χώρας;

Page 196: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Χάρτης των περιοχών που πήρε η Ελλάδα στη διάρκεια των Βαλκανικών πολέμων

Page 197: Istoria-Biblio Mathiti (New)

(Γράμμα του δικηγόρου Παν. Καρελά, από τη Σπάρτη, που πολέμησε ως δεκανέας στους Βαλκα-νικούς πολέμους)

Τα πήραμε τα Γιάννενα. Τα πήραμε με τη λόγχη προς δόξα τον ελληνικού στρατού. Σαν ανάμνησή μου έχω μια σύμπτωση, ότι έριξα την τελευταία βολή. Μετά καθαρίσαμε τα πυροβόλα και τα στεφανώσαμε με δάφνες. Όσοι περνού-σαν τα φιλούσαν, έκοβαν συγκινημένοι φύλλα και τα 'βαζαν στις τσέπες τους.

Την άλλη μέρα μπήκαμε κι εμείς στην πόλη. Οι Έλληνες, ντυμένοι με φράγκικα ή ηπειρώτι-κα, ανέμιζαν τις σημαίες και πανηγύριζαν. Οι Εβραίοι τους ακολουθούσαν ανέκφραστοι. Αλλά και Τούρκοι, πολλοί Τούρκοι αιχμάλωτοι. Μερικοί μας πλησίαζαν και άπλωναν τα χέρια ζητώντας: εκμέκ*, εκμέκ! Κι εμείς τους δίναμε όσο είχαμε.

* εκμέκ: ψωμί

Τα πήραμε τα Γιάννενα

Page 198: Istoria-Biblio Mathiti (New)
Page 199: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Πνευματική άνθηση στο ελεύθερο ελληνικό κράτος 38

Η Ελλάδα στη μετεπαναστατική περίοδο προσπάθησε να αναπτυχθεί και να βαδίσει πλάι στα άλλα ευρωπαϊκά κράτη. Η ορμή για την ελευθερία, που χαρα-κτήριζε όσους πολέμησαν γι' αυτήν, χαρακτηρίζει και την πνευματική πορεία της χώρας. Οι δημιουργοί πήραν, βέβαια, πολλά από την Ευρώπη, στηρίχθηκαν όμως περισσότερο στην ίδια την ιστορία της Ελλάδας, την παράδοση και τον πολιτισμό του λαού της. Κι αυτοί οι δημιουργοί είναι εκείνοι που επηρέασαν τον πνευματικό πολιτισμό των νεότερων χρόνων.

Στη λογοτεχνία, τη ζωγραφική, τη μουσική, στις επιστήμες και σ' άλλους το-μείς του πολιτισμού, τα έργα που δημιουργήθηκαν ήταν σημαντικά.

ΑΠΟ ΤΟΥΣ «ΕΛΕΥΘΕΡΟΥΣ ΠΟΛΙΟΡΚΗΜΕΝΟΥΣ»

Ο Απρίλης με τον Έρωτα χορεύουν και γελούνε, Κι' όσ' άνθια βγαίνουν και καρποί τόσ' άρματα σε κλειούνε.

Λευκό βουνάκι πρόβατα κινούμενο βελάζει, Και μες στη θάλασσα βαθιά ξαναπετιέται πάλι, Κι' ολόλευκο εσύσμιξε με τ' ουρανού τα κάλλη.

Μάγεμα η φύσις κι όνειρο στην ομορφιά και χάρη, Η μαύρη πέτρα ολόχρυση και το ξερό χορτάρι· Με χίλιες βρύσες χύνεται, με χίλιες γλώσσες κραίνει· Όποιος πεθάνει σήμερα χίλιες φορές πεθαίνει.

Διονύσιος Σολωμός

Page 200: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Ο Ανδρέας Κάλβος γεννήθηκε στη Ζάκυνθο και πέθανε στην Αγγλία. Στα ποιήματά του χρησιμοποίησε λόγια γλώσσα (καθαρεύουσα) με στοιχεία από τη γλώσσα του λαού. Η ποίησή του είναι υψηλή και μοναδική.

Εις τον Ιερόν Λόχον

Ω γνήσια της Ελλάδος τέκνα· ψυχαί, που επέσατε εις τον αγώνα ανδρείως, τάγμα εκλεκτών ηρώων,

καύχημα νέον

Αλλ' αν τις* απεθάνει δια την πατρίδα, η μύρτος είναι φύλλον ατίμητον, και καλά τα κλαδιά

της κυπαρίσσου. Ανδρέας Κάλβος

* τις: κάποιος

Ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης είναι ένας από τους μεγαλύτερους πεζογράφους μας. Η γλώσ-σα που χρησιμοποιεί είναι η λόγια, αλλά με πολ-λά λαϊκά και ιδιωματικά στοιχεία. Έγραψε για τη ζωή της ιδιαίτερης πατρίδας του, της Σκιάθου και της Αθήνας. Άλλοι σπουδαίοι πεζογράφοι εκείνων των χρόνων είναι ο Γεώργιος Βιζυηνός, ο Ανδρέας Καρκαβίτσας, ο Εμμανουήλ Ροΐδης, ο Ζαχαρίας Παπαντωνίου κ.ά.

* τις: κάποιος

Page 201: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Από το διήγημα «Η Δασκαλομάνα» Ο διδάσκαλος ήρχισε να εξετάζει εις την Γεωγραφίαν. - Εκ πόσων νήσων αποτελείται η Επτάνησος; Ο πρώτον των μαθητών απήντησεν - Η Επτάνησος ή Ιόνιος Πολιτεία, αποτελείται εξ επτά νήσων. - Πολύ καλά, είπεν ο διδάσκαλος.

Αποταθείς δε προς άλλον μαθητήν, απήγγειλεν: - Ειπέ μοι τα ονόματα των επτά νήσων, εξ ων η Επτάνησος αποτε-λείται. Ο μαθητής απήντησεν απνευστί* και ομαλή τη φωνή, χωρίς να υπεμφαίνει** στίξιν ή παρένθεσιν. - Κέρκυρα Κορφοί Λευκάς Αγία Μαύρα Παξοί Ιθάκη Κεφαλλη-νία Ζάκυνθος και Κύθηρα Τσερίγον. - Πολύ καλά, επένευσε και πάλιν ο διδάσκαλος. Αύριον να μελε-τήσετε από δω ως εκεί. (Κι εχάραξε με τον όνυχά του επί του βι-βλίου)... Πηγαίνετε τώρα!

Εν των παιδιών είχεν υψώσει τον δάκτυλον, εις σημείον ότι κά-τι ήθελε να είπει. - Τι θέλεις εσύ; ηρώτησεν αννπομόνως ο διδάσκαλος. -Δάσκαλε, είπε, φέρον την χείρα εις το ους το παιδίον, γιατί, ενώ το χαρτί μας λέει, ότι η Επτάνησος αποτελείται από εφτά νήσους, ύστερα βγαίνουν δέκα στο μέτρημα; - Τας εμέτρησες εσύ; - Τες εμέτρησα, να! Και ήρχισε να μετρά επί των δακτύλων του, «Κέρκυρα, Κορφοί, Λευκάς, Αγία Μαύρα κτλ.».

Οι άλλοι συμμαθηταί του εγέλων εν χορώ δια την πολυπραγμο-σύνην του. Το βέβαιον είναι ότι ουδέποτε είχαν υποπτευθεί ότι εί-χαν οιανδήποτε έννοιαν αι λέξεις, όσαι ήσαν τυπωμέναι εντός των βιβλίων των. Ως δια να «μην τους χαλάσει την καρδιά» επειδή εγέλων, ο διδάσκαλος έσπευσε ν' απαντήσει. - Αυτά θα τα μάθετε όταν...

Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης

* απνευστί: χωρίς να πάρει ανάσα ** υπεμφαίνει: φανερώνει, υπονοεί

Page 202: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Ο Κωστής Παλαμάς είναι ένας από τους σημα-ντικότερους ποιητές της νεότερης Ελλάδας. Σ' αυτόν οφείλεται η επικράτηση της δημοτικής στη λογοτεχνία.

Το σπίτι που γεννήθηκα Το σπίτι που γεννήθηκα κι ας το πατούν οι ξένοι, στοιχειό είναι και με προσκαλεί ψυχή, και με προσμένει Το σπίτι που γεννήθηκα ίδιο στην ίδια στράτα στα μάτια μου όλο υψώνεται και μ' όλα του τα νιάτα. Το σπίτι, ας του νοθέψανε το σχήμα και το χρώμα· και ανόθευτο και αχάλαστο, και με προσμένει ακόμα. Της πόρτας του η παλαιική κορώνα, ω! να η κάμαρα! Μόνο οι χορδές της λείπουνε για να γενεί κιθάρα να συνοδέψει του σπιτιού τ' ολόχαρο τραγούδι προς το παιδί γυρίζω ανθός, δροσιά, ξεπεταρούδι, πάω στη φωλιά, στη γάστρα μου, στο πρωί μου, στο μαγνήτη, στη ζέστα της μητέρας μου, στο πατρικό άγιο σπίτι.

Κωστής Παλαμάς Από τους σημαντικότερους Έλληνες ποιητές ο Κ.Π. Καβάφης, από την Αλεξάνδρεια της Αιγύ-πτου, έγινε γνωστός α' όλον τον κόσμο με το ιδιότυπο έργο του.

Ιθάκη Σα βγεις στον πηγαιμό για την Ιθάκη, να εύχεσαι νάναι μακρύς ο δρόμος, γεμάτος περιπέτειες, γεμάτος γνώσεις. Τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας, τον θυμωμένο Ποσειδώνα μη φοβάσαι, τέτοια στο δρόμο σου ποτέ σου δε θα βρεις, αν μέν' η σκέψις σου υψηλή, αν εκλεκτή συγκίνησις το πνεύμα και το σώμα σου αγγίζει Τους Λαιστρυγόνας και τους Κύκλωπας, τον άγριο Ποσειδώνα δεν θα συναντήσεις, αν δεν τους κουβανείς μέσ' στην ψυχή σου, κι αν η ψυχή σου δεν τους στήνει εμπρός σου.

Κι αν πτωχική την βρεις, η Ιθάκη δεν σε γέλασε Έτσι σοφός που έγινες, με τόση πείρα, ήδη θα το κατάλαβες οι Ιθάκες τι σημαίνουν.

Κ. Π. Καβάφης

Page 203: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Η ποίηση του Αγγέλου Σικελιανού χαρακτηρίζε-ται από υψηλά νοήματα και δύναμη της εικόνας.

Ηχήστε οι σάλπιγγες

Στην κηδεία του Κ. Παλαμά (χειμώνας του '43) ο Αγγ. Σικελιανός απήγγειλε το παρακάτω ποίημα:

Σ' αυτό το φέρετρο ακουμπά η Ελλάδα! Ένας λαός, σηκώνοντας τα μάτια του, τη βλέπει κι ακέραιος φλέγεται ως με τ' άδυτο ο Ναός, κι από ψηλά νεφέλη Δόξας Τόνε σκέπει...

Ηχήστε, οι σάλπιγγες... Καμπάνες βροντερές, δονήστε σύγκορμη τη χώρα, πέρα ως πέρα,... Βόγγα, Παιάνα! Οι σημαίες οι φοβερές, στης Λευτεριάς ξεδιπλωθείτε τον αέρα!

Άγγελος Σικελιανός

Οι επιστήμες και οι τέχνες

Σημαντική ανάπτυξη παρουσίασαν στη μετεπα-ναστατική Ελλάδα και οι επιστήμες. Στην Ιστορία, ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος διακρίθηκε με το σημαντικό έργο του για την ιστορία του ελληνισμού από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας. Στη Λαογρα-φία (επιστήμη που μελετά το λαϊκό πολιτισμό) ξεχώ-ρισε ο Νικόλαος Πολίτης, ενώ στη Γλωσσολογία ο Γεώργιος Χατζιδάκις και ο Μανόλης Τριανταφυλλί-δης.

Η μουσική δημιουργία σημείωσε αξιόλογη ανά-πτυξη. Οι συνθέτες βασίστηκαν κυρίως πάνω στη δημοτική μας μουσική για τη δημιουργία των έργων τους. Σημαντικοί συνθέτες είναι ο Νικόλαος Μά-ντζαρος, που μελοποίησε τον «Ύμνο εις την Ελευ-θερίαν», του Δ. Σολωμού, ο Μανόλης Καλομοίρης και ο Νικόλαος Σκαλκώτας.

Νικόλαος Μάντζαρος

Page 204: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Στον ίσκιο μου

Βρε ίσκιε μου, γιατί μ' ακολουθείς; Δεν με αφήνεις μόνο μου να τρέχω; βρε ίσκιε μου, δεν πας να μου χαθείς; πρέπει κι εσένα σύντροφο να έχω;

Πότε στραβό σε βλέπω, πότε ίσο, πότε μακρύ σαν σούβλα, πότε νάνο, τη μια πηγαίνεις μπρος, την άλλη πίσω σε απαντώ εδώ, εκεί σε χάνω.

Δεν ημπορείς μονάχος σου να φύγεις, όταν γελώ γελάς, αγαπητέ, κι όταν μιλώ το στόμα σου ανοίγεις, αλλ' ευτυχώς δεν ομιλείς ποτέ.

Εκεί που περπατώ σιγά σιγά νομίζω πως κανείς με κυνηγά, αλλά γυρνώ κι' εσένα βλέπω μόνο, και τότε με τα δέκα σε μουντζώνω.

Γ. Σουρής

Page 205: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Τα «Κάλαντα» του Λύτρα

Η «Κοιμωμένη» του Χαλεπά

Στη ζωγραφική και στη γλυπτική οι καλλιτέχνες έδωσαν θέματα από την ελληνική ζωή τόσο της υπαίθρου όσο και των αστικών κέντρων. Αξιόλογοι ζωγράφοι είναι ο Νικόλαος Γύζης, Νικηφόρος Λύτρας, ο Γεώργιος Ιακωβίδης κ.ά. Από τους γλύπτες ξεχωρίζει ο Γιαννούλης Χαλεπάς.

Page 206: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Χάρτης με τις αλλαγές που σημειώθηκαν μετά τον Α' Παγκόσμιο πόλεμο

Page 207: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Ο Α' Παγκόσμιος πόλεμος και η Ελλάδα 39

Στις αρχές του 20ού αιώνα οι χώρες της Ευρώπης που είχαν αναπτύξει μεγά-λη βιομηχανία, ιδιαίτερα η Αγγλία και η Γερμανία, ήρθαν αντιμέτωπες. Αιτία ήταν, κυρίως, η προσπάθειά τους να εξασφαλίσουν περισσότερες πρώτες ύλες για τα εργοστάσιά τους και νέες αγορές για τα προϊόντα τους. Αντιμέτωπα ακόμα ήρ-θαν και άλλα κράτη της Ευρώπης, που είχαν μεταξύ τους εδαφικές διαφορές. Έτσι διαμορφώθηκαν δύο αντίπαλα στρατόπεδα: Οι δυνάμεις της Αντάντ* (Αγγλία, Γαλλία, Ρωσία) και οι Κεντρικές αυτοκρατορίες (Γερμανία, Αυστρία), στις οποίες προσχώρησαν η Οθωμανική αυτοκρατορία και η Βουλγαρία. Με το ένα ή το άλλο στρατόπεδο βρέθηκαν και πολλές μικρότερες χώρες. Η σύγκρουση ήταν αναπόφευκτη.

Η αφορμή δεν άργησε να δοθεί. Ένας Σέρβος φοιτητής δολοφόνησε το διά-δοχο της Αυστρίας, η οποία τότε κήρυξε τον πόλεμο εναντίον της Σερβίας (1914). Μέσα σε λίγες μέρες ο πόλεμος γενικεύτηκε στη διαιρεμένη Ευρώπη και επεκτά-θηκε σε δύο κυρίως μεγάλα μέτωπα: το Ανατολικό (Γερμανοί εναντίον Ρώσων) και το Δυτικό (Γερμανοί εναντίον Γάλλων).

Η Ελλάδα την εποχή αυτή έζησε στιγμές αγωνίας και ταραχής. Ο Βενιζέλος πίστευε πως η θέση της Ελλάδας ήταν στο πλευρό της Αντάντ, γιατί έτσι θα εξυ-πηρετούνταν καλύτερα τα συμφέροντα των υπόδουλων Ελλήνων. Οι περισσότε-ροι απ' αυτούς ζούσαν σε εδάφη της Τουρκίας, η οποία είχε συμμαχήσει με τις Κεντρικές αυτοκρατορίες. Αντίθετος με την πολιτική του πρωθυπουργού ήταν ο βασιλιάς Κωνσταντίνος, που πίστευε στη νίκη της Γερμανίας και επέμενε να μείνει η Ελλάδα ουδέτερη. Η διαφωνία αυτή είχε ως αποτέλεσμα να αρχίσουν στο εσω-τερικό της χώρας φοβερές διαμάχες, που δίχασαν τον ελληνικό λαό. Τελικά η Ελλάδα μπήκε στον πόλεμο στο πλευρό της Αντάντ ο Κωνσταντίνος αναγκάστη-κε να παραιτηθεί και να εγκαταλείψει τη χώρα.

Ο Α' Παγκόσμιος πόλεμος, που είχε σκορπίσει αμέτρητες συμφορές, τελείω-σε το Νοέμβρη του 1918 με νίκη των δυνάμεων της Αντάντ. Στο αποτέλεσμα αυτό είχε συμβάλει και ο ελληνικός στρατός με τη νίκη του εναντίον των Βουλγάρων στη μάχη του Σκρα (1918) και σε άλλα μέτωπα.

Στη διάρκεια των αιματηρών συγκρούσεων του Α' Παγκόσμιου πολέμου εκδη-λώθηκε και η Ρωσική επανάσταση (1917), που ανέτρεψε το καθεστώς του τσάρου

Page 208: Istoria-Biblio Mathiti (New)

και εγκαθίδρυσε το πρώτο σοσιαλιστικό κράτος. Η ατομική ιδιοκτησία καταργή-θηκε και όλη η γη, τα εργοστάσια, τα μεταλλεία κτλ. περιήλθαν στο κράτος.

Με τη λήξη του πολέμου, η Ελλάδα πήρε από τη Βουλγαρία τη Δ. Θράκη και με τη συνθήκη των Σεβρών πήρε από την Τουρκία την Ανατολική Θράκη, (εκτός από την περιοχή της Κωνσταντινούπολης), καθώς και τα νησιά Ίμβρο και Τένεδο και την περιοχή της Σμύρνης.

- Ποιο πολιτικό πρόβλημα δημιούργησε στην Ελλάδα η συμμετοχή της στον πόλεμο;

* Αντάντ: λέξη γαλλική, που σημαίνει συνεννόηση

Page 209: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Ο Ελευθέριος Βενιζέλος

Page 210: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Πατρίδα Μετά την ήττα της Σερβίας από την Αυστρία στον Α' Παγκόσμιο πόλεμο πολ-

λοί Σέρβοι στρατιώτες κατέφυγαν στην Ελλάδα όπου φιλοξενήθηκαν στην Κέρκυ-ρα. Εκεί ο ποιητής Ράσιτς, ζώντας ως πρόσφυγας νοσταλγεί την πατρίδα του και γράφει:

Από μακριά στις άχαρες της ξενιτιάς τις στράτες, η πονεμένη μου ψυχή σε σε γοργοπετά, στα πονεμένα σου βουνά, στα κρούσταλλα ποτάμια, στις κρεμαστές νεροσυρμές, σε δάση ονειρευτά!

Πατρίδα μου χιλιάκριβη, πατρίδα αγαπημένη, ποτέ μας δεν κρυφτήκαμε, μα έτσι ήθελε ο καιρός. Ανάποδα κι αντίλαχα μας τα 'φερε όλα η Μοίρα να σε καταπατήσει ο μισητός εχθρός.

Λαός μας ευεργέτησε ευγενικός και ξένος, μα εμείς πάντα γλυκύτερα ποθούμε ό,τι δικό! Αχ! πόσο είναι γλυκύτερη η αυγούλα στην πατρίδα, και η ξερή κόρα του ψωμιού σε σπίτι πατρικό!

Page 211: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Προφάσεις για πόλεμο «... Πρέπει να απαιτήσουμε ώστε ο Γερμανός επιχειρηματίας, τα γερμανι-

κά προϊόντα, η γερμανική σημαία και τα γερμανικά πλοία να γίνονται στην Κίνα εξίσου σεβαστά με εκείνα των άλλων Δυνάμεων. Με μια λέξη απαιτού-με και τη δική μας θέση τον ήλιο...»

Φον Μπίλοβ, μέλος Γερμανικής Βουλής

«Ποτέ ένα μεγάλο έθνος δεν μπορεί να αρκεστεί σε δεύτερο ρόλο στην αν-θρωπότητα. Απαιτεί απεριόριστα και αποκλειστικά να έχει την πρώτη θέση και αυτή ή πίστη αναβλύζει στη Ρωσία από την πεποίθηση του λαού.»

Ντοστογιέφσκι, Ρώσος συγγραφέας

«Θα έκανα θυσίες για τη διαφύλαξη της ειρήνης. Αν όμως η Αγγλία επρόκειτο να στριμωχτεί σε μια θέση, όπου για να διατηρήσει την ειρήνη έπρεπε να θυσιάσει το μεγάλο και φιλανθρωπικό της ρόλο, που στη ροή τον αιώνα ανέλαβε... τότε, τονίζω, η ειρήνη θα ήταν ταπείνωση που δεν μπορεί να ανεχθεί μια μεγάλη χώρα.»

Λόιντ Τζόρτζ, πρωθυπουργός της Αγγλίας

«Η επέκταση της Γαλλίας δεν αποβλέπει στην πολιτική των κατακτήσεων και της δύναμης αλλά στη διάδοση των αρχών τον πολιτισμού σε περιοχές μακρινές, που ήταν χθες βάρβαρες.»

Ανοτώ, Γάλλος υπουργός Εξωτερικών

Page 212: Istoria-Biblio Mathiti (New)
Page 213: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Ο ελληνισμός της Θράκης και της Μ. Ασίας 40

Πολλοί Έλληνες εξακολουθούσαν και μετά τους Βαλκανικούς πολέμους να ζουν πέρα από τα σύνορα του ελληνικού κράτους. Από τα αρχαία χρόνια ένα με-γάλο τμήμα του Ελληνισμού ζούσε στη Μ. Ασία. Εκεί, στα παράλια της Ιωνίας, εί-χε γεννηθεί ο Όμηρος, ο μεγαλύτερος Έλληνας ποιητής. Στα Αλεξανδρινά χρό-νια ο ελληνικός πληθυσμός αυξήθηκε και πολλοί λαοί μίλησαν ελληνικά. Έτσι, η Βυζαντινή αυτοκρατορία που αργότερα δημιουργήθηκε δέχθηκε βαθιά ελληνική επίδραση.

Η Μ. Ασία κατακτήθηκε από τους Τούρκους. Πολλοί τότε εγκατέλειψαν τις πα-τρίδες τους και άλλοι εξισλαμίστηκαν. Όσοι κράτησαν την πίστη τους γνώρισαν τα βάσανα της σκλαβιάς. Προσπάθησαν όμως, οργανωμένοι γύρω από την εκ-κλησία και την κοινότητά τους να διατηρήσουν τη γλώσσα και τα έθιμά τους. Ίδρυσαν σχολεία και κέντρα που συντέλεσαν στη διατήρηση του πολιτισμού τους. Ονομαστά έγιναν τα σχολεία της Σμύρνης και της Τραπεζούντας. Δραστή-ριοι και δημιουργικοί οι Μικρασιάτες πήραν το εμπόριο στα χέρια τους. Αρκετοί, χάρη στις ικανότητές τους, κατάφεραν να λάβουν και αξιώματα στο τουρκικό κράτος.

Οι Έλληνες επίσης που ζούσαν στα παράλια του Εύξεινου Πόντου οργάνωσαν δικό τους τρόπο ζωής και ανάπτυξαν τα γράμματα. Πιστοί στις παραδόσεις οι Πόντιοι διατήρησαν τη γλώσσα τους και τη θρησκεία τους κάτω από δύσκολες συνθήκες ζωής.

Πολλοί Έλληνες ακόμη ζούσαν σε διάφορες περιοχές των Βαλκανίων. Στην Ανατολική Θράκη με κέντρο την Κωνσταντινούπολη, στην Ανατολική Ρωμυλία, αλ-λά και σ' όλα τα παράλια του Εύξεινου Πόντου.

Οι συνθήκες ζωής όμως δεν ήταν καθόλου ευχάριστες. Το εμπόριο γινόταν με δυσκολία. Ασφάλεια δεν υπήρχε. Ειδικά οι Χριστιανοί της Οθωμανικής αυτοκρα-τορίας ζούσαν σ' ένα διαρκή φόβο.

- Σε ποιους τομείς διακρίθηκαν οι Έλληνες της Θράκης και της Μ. Ασίας;

Page 214: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Άποψη του λιμανιού της Σμύρνης

Η Μαράσλειος Σχολή στη Φιλιππούπολη Η Μεγάλη του Γένους Σχολή στην Κωνσταντινούπολη

Σχέδιο της Ευαγγελικής Σχολής στη Σμύρνη

Page 215: Istoria-Biblio Mathiti (New)

... Την ίδια στιγμή ακουστήκανε οι δώδεκα χτύ-ποι της καμπάνας του ρολογιού της Αγίας Φω-τεινής.

Ο κύριος Κουρμέντιος σηκώθηκε. - Όρθιοι, και ενός λεπτού σιγή, δια να τιμή-

σωμεν την δόξαν της αρχαίας Ελλάδος. Εις το θέατρον τούτο αντήχουν αι τραγωδίαι τον Αι-σχύλου και τον Σοφοκλέους. Εδώ έψαλλε τα αθάνατα έπη του ο Μελησιγενής* Όμηρος.

Τα παιδιά δεν είχανε ακόμα ιδέα για αρχαίο θέατρο. Τον κοιτάζανε και ξεροκαταπίνανε δι-ψασμένα.

Αφού πέρασε το ένα λεπτό, ο κύριος Κουρμέ-ντιος έδειξε χάμω με την παλάμη τον ανοιχτή:

- Πώς λέγεται ο λόφος αυτός; - Πάγος! αποκριθήκανε με μια φωνή όλα μα-

ζί -Αυτό ήταν εύκολο να το θυμούνται. Πάγος

το βουναλάκι, πάγος και το μπούζι**. - Αμανατζή! ρώτησε συνέχεια το Σταυράκη,

πώς λέγεται το υψηλόν εκείνο όρος προς Βορ-ράν; - κι έδειξε πάλι με το χέρι του.

- Μανισά Νταγ. - Η ελληνική του ονομασία! - Μμ... - Το εδιδάχθητε εις το μάθημα της Πατριδο-

γνωσίας. Το ελληνικό τον όνομα εσύ, Μαυρέα; ρώτησε τον Αρίστο.

- Σίπυλος, κύριε. - Αμανατζή! Το άλλο, το υψηλότερον όρος

ανατολικότερον;

- Λέγε εσύ, Σεκέρογλου. - Το Μποζ Νταγ, κύριε; - Ναι, την ελληνικήν του ονομασίαν. Ο Αρι-

στος σήκωσε το δάχτυλο του.

Όλα αυτά ήταν ελληνικά

Page 216: Istoria-Biblio Mathiti (New)

-Λέγε Μαυρέα. - Τμώλος, κύριε. - Εύγε! Άνοιξε τα μπράτσα του διάπλατα κι αγκά-

λιασε το μισό ορίζοντα: - Όλα αυτά ήταν ελληνικά!

Κοσμά Πολίτη, Στου Χατζηφράγκου

* Μελησιγενής: αυτός που γεννήθηκε στις όχθες του ποταμού Μέλη

** μπούζι: ψυχρό, κρύο

Page 217: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Οι κρυπτοχριστιανοί

Πολλοί από τους χριστιανούς της Μ. Ασίας και του Πόντου κράτησαν κρυφά την πί-στη τους, παρ' όλο που οι Τούρκοι τους ανάγκασαν να εξισλαμιστούν. Έγιναν κρυπτο-χριστιανοί.

... Είναι νύχτα τον Πάσχα. Οι καμπάνες του χωριού ή του γειτονικού χω-ριού ηχούν. Οι Χριστιανοί ξνπνούν, σηκώνονται και πηγαίνουν στην εκκλη-σία. Ο Μουσταφά, που είναι χριστιανός, ξυπνάει κι αυτός. Χωρίς θόρυβο και χωρίς να ανάψει φως ξυπνάει την οικογένειά του, τη γυναίκα του Εμινέ, που ονομάζεται Μαρία, την κόρη τον Φατμέ ή Ελένη και τον γιο τον Χασάν ή Γεώργιο. Συναντιούνται σε έναν χώρο στο υπόγειο τον σπιτιού. Εκεί πα-ραμερίζουν στην άκρη τους σάκκους και παίρνουν τις εικόνες από κάτω και τις κρεμούν. Γονατίζουν μπροστά τους, κάνουν το σταυρό τους και ανάβει ο καθένας από ένα κερί. Ο Μουσταφά, που είναι Χριστιανός παίρνει ένα ιερό βιβλίο και το ανοίγει. Να διαβάζει δεν μπορεί, αλλά ψάλλει έναν ύμνο σιγο-ψιθυρίζοντας στα σπασμένα ελληνικά του. Η οικογένεια σταυροκοπιέται ξα-νά και λένε όλοι σιγά «Χριστός Ανέστη ». Ο καθένας τρώει από ένα αυγό που είναι βαμμένο καφέ από χυμό κρεμμυδιών. Είχαν φοβηθεί να αγοράσουν κόκκινη μπογιά για τα αυγά. Με σφιγμένη την καρδιά και δάκρυα στα μά-τια ασπάζεται ο ένας τον άλλο και ανεβαίνουν επάνω στα δωμάτιά τους να κοιμηθούν. Οι καμπάνες χτυπούν ξανά - μακριά ή κοντά.

Κώστα Φωτιάδη, Οι εξισλαμισμοί της Μ. Ασίας και οι κρυπτοχριστιανοί του Πόντου

Page 218: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Το ξακουστό μοναστήρι, από τα αρχαιό-τερα στον Πόντο, βρίσκεται στην περιοχή της Τραπεζούντας. Είναι χτισμένο σε βράχο του βουνού Μελά απ' όπου πήρε και το όνο-μα, (εις του Μελά - στου Μελά - Σουμελά).

Η μονή της Παναγίας Σουμελά χτίστηκε στα τέλη του 4ου αιώνα ή σύμφωνα με άλλες μαρτυρίες τον 9ο ή 10ο αιώνα. Η παράδοση λέει πως δύο Αθηναίοι καλόγεροι οδηγήθη-καν από την ίδια την Παναγία στα άγρια βουνά του Πόντου για να βρουν την εικόνα της, την Παναγία την Αθηνιώτισσα, που είχε μεταφερθεί εκεί με θαυματουργικό τρόπο. Την εικόνα είχε ζωγραφίσει - σύμφωνα πάλι με την παράδοση - ο Ευαγγελιστής Λουκάς.

Η μονή έγινε γνωστή σ' όλους τους χρι-στιανούς. Βοήθησε στην καλλιέργεια των γραμμάτων και τη διαφύλαξη της χριστιανι-κής παράδοσης. Προστάτεψε επίσης τους χριστιανούς από τους διωγμούς των Τούρ-κων.

Λένε πως το μοναστήρι σέβονταν ακόμα και οι Τούρκοι. Σύμφωνα με την παράδοση ο σουλτάνος Σελήμ Α' (1512-1520) βλέποντας τη μεγαλοπρέπεια του μοναστηριού θέλησε να το καταστρέψει. Ξαφνικά όμως αρρώστη-σε. Έγινε καλά όταν πείσθηκε να ακυρώσει τη διαταγή της καταστροφής της μονής. Εντυπωσιασμένος από τη δύναμη της Πανα-γίας, παραχώρησε στο μοναστήρι πολλά προνόμια.

Η Παναγία Σουμελά, ιερό σύμβολο των Ποντίων

Page 219: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Η ιστορική μονή της Παναγίας Σουμελά καταστράφηκε από τους Τούρκους το 1922. Πολλά από τα κειμήλια χάθηκαν. Η εικόνα της Παναγίας βρέθηκε αργότερα και μετα-φέρθηκε στην Ελλάδα. Τοποθετήθηκε στο νέο μοναστήρι της Παναγίας Σουμελά που χτίστηκε στη Μακεδονία (περιοχή Βέροιας).

Page 220: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Χάρτης του Μικρασιατικού πολέμου

Page 221: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Ο Μικρασιατικός πόλεμος 41 Ανάμεσα στους νικημένους του Α' Παγκόσμιου πολέμου ήταν και η Οθωμα-

νική αυτοκρατορία, σύμμαχος των Κεντρικών δυνάμεων. Οι νικήτριες δυνάμεις της Αντάντ έστειλαν στρατό και κατέλαβε πολλές περιοχές της. Ο ελληνικός στρατός απελευθέρωσε την περιοχή της Σμύρνης που το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού της ήταν Έλληνες. Ο Ελληνισμός πίστεψε τότε πως ήρθε η ώρα να πραγματοποιηθεί το όραμα της Μεγάλης ιδέας.

Στο μεταξύ υπογράφτηκε η Συνθήκη των Σεβρών (1920). Οι Τούρκοι όμως δυσαρεστήθηκαν από τους όρους της. Με αρχηγό το Μουσταφά Κεμάλ (Ατα-τούρκ) οργάνωσαν αντίσταση εναντίον των ξένων στρατευμάτων και άρχισαν διωγμούς εναντίον των ελληνικών πληθυσμών. Ο ελληνικός στρατός για να τους προστατέψει προχώρησε στο εσωτερικό της Μ. Ασίας.

Ψυχή της μικρασιατικής εκστρατείας ήταν ο τότε πρωθυπουργός της Ελλά-δας Ελευθέριος Βενιζέλος. Το 1920 όμως έχασε τις εκλογές σε μια πολύ κρίσι-μη στιγμή για το έθνος. Οι αντίπαλοι του είχαν αφήσει να εννοηθεί ότι θα στα-ματούσαν τον πόλεμο. Όταν όμως έγιναν κυβέρνηση, έφεραν πίσω το βασιλιά Κωνσταντίνο, γεγονός που δυσαρέστησε τους συμμάχους· παράλληλα συνέχι-σαν τον πόλεμο και προχώρησαν πολύ πιο πέρα απ' ό,τι όριζε η συνθήκη των Σεβρών.

Η κατάσταση στη Μικρά Ασία είχε ήδη αλλάξει. Οι σύμμαχοι εγκατέλειψαν τα εδάφη που είχαν καταλάβει. Άρχισαν μάλιστα να υποστηρίζουν τους Τούρ-κους και να τους εφοδιάζουν με πολεμοφόδια.

Στην Ελλάδα οι πολιτικές διαμάχες συνεχίζονταν, ενώ ο στρατός, παρ' όλα αυτά, συνέχισε να προχωρεί νικηφόρα στο εσωτερικό της Μ. Ασίας. Έφτασε σχεδόν ως την Άγκυρα, όπου ήταν το ορμητήριο του Κεμάλ. Δεν μπόρεσε όμως να επιτύχει αποφασιστική νίκη. Ο εφοδιασμός ήταν δύσκολος και ο στρατός κουρασμένος από τους συνεχείς πολέμους. Έτσι αναγκάστηκε να γυ-ρίσει πίσω και να οχυρωθεί σε μια αμυντική γραμμή (Εσκί Σεχίρ - Κιουτάχεια -Αφιόν Καραχισάρ). Εκεί δέχτηκε επίθεση από το στρατό του Κεμάλ (14 Αυγού-στου 1922). Οι Τούρκοι κατάφεραν να διασπάσουν το ελληνικό μέτωπο και ο ελληνικός στρατός άρχισε να υποχωρεί προς τα δυτικά παράλια. Τον ακολου-θούσαν και πλήθη Ελλήνων που εγκατέλειπαν την πατρίδα τους, για να ξεφύ-γουν από την εκδίκηση των Τούρκων. Στις 27 Αυγούστου του 1922 ο στρατός του Κεμάλ μπήκε στη Σμύρνη, που είχε γεμίσει πρόσφυγες, και την έκαψε. Οι σφαγές που ακολούθησαν ήταν τρομερές. Έλληνες απ' όλες τις περιοχές της Μ. Ασίας και του Πόντου συγκεντρώνονταν στα παράλια με την ελπίδα να επι-βιβαστούν σε πλοία για να γλιτώσουν από την εκδίκηση των Τούρκων.

Page 222: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Η Μικρασιατική καταστροφή ήταν για τον Ελληνισμό εθνική συμφορά. Εκα-τοντάδες χιλιάδες Έλληνες εγκατέλειψαν την πατρίδα τους, αιχμαλωτίστηκαν ή εξοντώθηκαν. Ο πανάρχαιος μικρασιατικός Ελληνισμός ξεριζώθηκε.

Με τη συνθήκη της Λωζάνης, που ισχύει ως σήμερα, η Ελλάδα έχασε την Ανατολική Θράκη και τα νησιά, Ίμβρο και Τένεδο. Έγινε υποχρεωτική ανταλλα-γή πληθυσμών: 1.300.000 Έλληνες εγκατέλειψαν την Τουρκία και 500.000 Τούρκοι την Ελλάδα. Δε μετακινήθηκαν οι μουσουλμάνοι της Δυτικής Θράκης και οι Έλληνες της Κων/πολης, της Ίμβρου και της Τενέδου.

Σήμερα, ο αριθμός των μουσουλμάνων της Δ. Θράκης, έχει αυξηθεί και υπερβαίνει τις 120.000. Αντίθετα, οι Έλληνες της Κων/πολης, της Ίμβρου και της Τενέδου δέχτηκαν νέους διωγμούς από τους Τούρκους και αναγκάστηκαν να φύγουν. Όσοι απέμειναν, δεν ξεπερνούν σήμερα τις 3.000.

- Γιατί ο μικρασιατικός πόλεμος χαρακτηρίστηκε ως καταστροφικός για την Ελλάδα;

Η Σμύρνη καίγεται

Ο μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος, που βρήκε μαρτυρικό θάνατο κατά την καταστροφή της Σμύρνης.

Page 223: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Η Ελλάδα ύστερα από τη συνθήκη της Λωζάνης

Page 224: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Ταξιδεύουν στο Αιγαίο τα όνειρα μας Ο Ηλίας Βενέζης, μικρό παιδί τότε εγκαταλείπει οικογενειακώς τη Μ. Ασία με

μια βάρκα και κατευθύνεται στην Ελλάδα.

Η γιαγιά μας κουράστηκε. Θέλει να γείρει το κεφάλι της στα στήθια του παππού, που έχει καρφωμένα πίσω τα μάτια του μπας και ξεχωρίσει τίποτα απ' τη στεριά, τίποτα απ' τα Κιμιντένια. Μα πια δε φαίνεται τίποτα. Η νύ-χτα ρούφηξε μέσα της τα σχήματα και τους όγκους.

Η γιαγιά γέρνει το κεφάλι της να το ακουμπήσει στα στήθια που την προ-στατέψανε όλες τις μέρες της ζωής της. Κάτι την μποδίζει και δεν μπορεί να βρει το κεφάλι ησυχία: σαν ένας βώλος να είναι κάτω απ' το πουκάμισο του γέροντα.

- Τι είναι αυτό εδώ; ρωτά σχεδόν αδιάφορα. Ο παππούς φέρνει το χέρι του. Το χώνει κάτω απ' το ρούχο, βρίσκει το

μικρό ξένο σώμα που ακουμπά στο κορμί του και που ακούει τους χτύπους της καρδιάς του.

- Τι είναι; -Δεν είναι τίποτα, λέει δειλά ο παππούς, σαν παιδί που έφταιξε. Δεν εί-

ναι τίποτα. Λίγο χώμα είναι. - Χώμα! Ναι, λίγο χώμα απ' τη γη τους. Για να φυτέψουν ένα βασιλικό, της λέει,

στον ξένο τόπο που πάνε. Για να θυμούνται. Αργά τα δάχτυλα του γέροντα ανοίγουν το μαντίλι όπου είναι φυλαγμένο

το χώμα. Ψάχνουν κει μέσα, ψάχνουν και τα δάχτυλα της γιαγιάς, σαν να το χαϊδεύουν. Τα μάτια τους, δακρυσμένα, στέκουν εκεί.

-Δεν είναι τίποτα λέω. Λίγο χώμα. Γη, Αιολική Γη, Γη του τόπου μου.

Ηλ. Βενέζη, Αιολική Γη

Page 225: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Έφτασε ο ελληνικός στρατός! Τη μέρα που έφτασε ο ελληνικός στρατός στο χωριό μας, ο κόσμος έχασε

το νου του. Από νωρίς πήρανε να χτυπούν οι καμπάνες, μα δεν ήτανε ο συνη-θισμένος χτύπος· ήτανε κατιτίς το πρωτάκουστο.

Η είδηση φτερούγισε από σπίτι σε σπίτι, από χωράφι σε χωράφι. «Έφτα-σε ο ελληνικός στρατός!» Οι άνθρωποι παρατούσανε τις δουλειές, στεκόντα-νε λίγο, το λέγανε μέσα τους συλλαβιστά να το χωρέσει ο νους. Κι ύστερα το φωνάζανε και δυνατά και τρέχανε να το πούνε και σ' άλλους. Κάνανε το σταυρό τους, αγκαλιαζόντανε και κλαίγανε.

- Χριστός ανέστη! Τι 'ναι αυτή η χαρά που ξεπερνά όλες τις άλλες, γάμους, γέννες, πλούτο,

δόξα! Μεμιάς ανθίσανε όλες μαζί οι καρδιές. Ο κόσμος έβαλε τα γιορτινά του, πήρε βάγια στο χέρι, ανθόνερο και ρύζι να ράνει το στρατό. Έστρωσε με κιλίμια τα καλντερίμια της σκλαβιάς. Το χωριό γέμισε σημαίες μεγάλες και μικρές που τις ράψανε οι γυναίκες τους τελευταίους μή νες.

Σαν ακούστηκαν οι πρώτες σάλπιγγες, γέροι, νιοι, γυναίκες, παιδιά, όλοι γονάτισαν, ακούμπησαν το κούτελο στο χώμα· χύνανε δάκρυα και λέγανε με πάθος:

- Ελλάδα! Ελλάδα μας! Μητέρα μας!

Διδώς Σωτηρίου, Ματωμένα χώματα

Page 226: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Η πορεία του ελληνικού στρατού προς το Σαγγάριο

Page 227: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Είχανε, που λες, κατέβει προσφυγιά στην πολιτεία για να γλιτώσουν τη ζωή τους. Βλέ-πεις, πιστεύανε πως ο ελληνικός στρατός θα κράταγε την πολιτεία, όπως βεβαιώνανε μπα-μπέσικα, μέρες πρωτύτερα, από την Αρμο-στεία*. Κι απέ**, σου λέει, θάλασσα ήτανε, λι-μάνι σίγουρα η ελληνικιά κυβέρνηση θα 'χε στείλει δυο τρία βαπόρια να παραλάβουν τον κοσμάκη. Ναι, είχανε στείλει βαπόρια, που πα-ραλάβανε μονάχα τις δικοί τους***, από την Αρμοστεία κι από την Εθνική τράπεζα. Είχε ανοίξει κατάστημα η Εθνική τράπεζα στην πο-λιτεία μας και τώρα ήπρεπε να σώσει τα λεφτά, την κάσα της. Μπρος στα λεφτά τ' είναι η ζωή των ανθρώπων; Μη φύγετε, μας λέγανε, θα ξα-νάρθουμε, ζήτω η Ελλάς!

Λοιπόν, ούλος αυτός ο κόσμος στοιβαγμέ-νος στο μουράγιο και πάνω σε μαούνες****. Άντροι*****, γέροι, γριές και γυναικόπαιδα, που είχανε παρατήσει τα καλά τους και ξεμεί-νανε στο δρόμο. Και τώρα εκείμεροβραδιάζο-νταν, εκείπλ αγιάζανε, άλλος μ' ένα χράμι που 'φερε μαζί του, άλλος μ' ένα πάπλωμα ή με μια μπατανία. Χείλια τρεμοσαλεύανε απ' το πα-ραμιλητό. Μάτια γουρλωμένα που αγναντεύα-νε τη Δευτέρα Παρουσία, τη συντέλεια του κό-σμου...

Κοσμά Πολίτη, Στου Χατζηφράγκου

* Αρμοστεία: ελληνική διοίκηση στη Σμύρνη ** κι απέ: κι ύστερα

*** τις δικοί τους: τους δικούς τους **** μαούνες: μεγάλες, πλατιές βάρκες

***** άντροι: άντρες

Προσφυγιά στη Σμύρνη

Page 228: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Γερμανική και Ιταλική αφίσα της εποχής

Παρέλαση της E.O.N.

Page 229: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Το διάστημα του Μεσοπολέμου 42 Το διάστημα από το τέλος του Α' Παγκόσμιου πολέμου (1918) ως την έναρ-

ξη του Δευτέρου (1939) ονομάζεται Μεσοπόλεμος. Σ' αυτά τα χρόνια έγιναν σημαντικά γεγονότα, που προκάλεσαν αλλαγές σε πολλές χώρες και στην Ελλάδα.

Οι χώρες βγήκαν από τον πόλεμο με τεράστιες καταστροφές και πολλές ανάγκες. Οι άνθρωποι, για να καλυτερέψουν τη ζωή τους, αύξησαν την παρα-γωγή. Μολονότι λοιπόν υπήρχε αφθονία προϊόντων, αυτοί που τα χρειάζονταν δεν είχαν χρήματα να τα αγοράσουν. Έτσι, τα προϊόντα έμεναν απούλητα, τα εργοστάσια άρχισαν να κλείνουν και εκατομμύρια εργαζόμενοι έμειναν άνερ-γοι.

Η κακή αυτή οικονομική κατάσταση προκάλεσε κοινωνική αναστάτωση που εκδηλωνόταν με πορείες, διαδηλώσεις, απεργίες κτλ. Οι αντιθέσεις και η ανα-ταραχή μεγάλωναν, καθώς οι λαοί, επηρεασμένοι από τις ιδέες της ρωσικής επανάστασης για ισότητα και δικαιοσύνη, διεκδικούσαν περισσότερα δικαιώ-ματα. Οι ταπεινωτικοί όροι που είχαν επιβάλει στη Γερμανία οι νικητές του Α' Παγκόσμιου πολέμου, ήταν ένας ακόμα λόγος για αναταραχή σ' αυτή τη χώ-ρα.

Την κατάσταση εκμεταλλεύτηκαν τότε κάποιοι φιλόδοξοι που, υποσχόμενοι κοινωνική τάξη και ευημερία, κατάφεραν να επιβάλουν δικτατορικά καθεστώ-τα. Στην Ιταλία επικράτησε ο ιδρυτής του φασιστικού κόμματος Μπενίτο Μου-σολίνι και στη Γερμανία ο αρχηγός του ναζιστικού κόμματος Αδόλφος Χίτλερ, που υποσχόταν να κάνει τη Γερμανία μεγάλη δύναμη. Λίγο αργότερα οι λαοί πλήρωσαν ακριβά την επικράτηση αυτού του φασισμού.

Στο διάστημα του Μεσοπολέμου η Ελλάδα είχε να αντιμετωπίσει πολλά και μεγάλα προβλήματα. Το σημαντικότερο απ' αυτά ήταν να βρεθεί στέγη και απασχόληση για τους Έλληνες πρόσφυγες, που είχαν έρθει μετά τη μικρασια-τική καταστροφή. Οι περισσότεροι πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν στη Μακεδο-νία, στη Θράκη, στην Αθήνα, στον Πειραιά και στη Θεσσαλονίκη, όπου δημι-ουργήθηκαν μεγάλοι προσφυγικοί συνοικισμοί: Νέα Ιωνία, Ν. Σμύρνη, Ν. Φιλα-δέλφεια, Νίκαια (στην Αττική), Ν. Μηχανιώνα, Ν. Μουδανιά (στη Θεσσαλονίκη) κ.ά. Οι πρόσφυγες έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην οικονομική και πνευματική ανάπτυξη της χώρας.

Page 230: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Κατά το Μεσοπόλεμο επικράτησε στην Ελλάδα πολιτική αστάθεια με εξαί-ρεση την τετραετία κατά την οποία τη διακυβέρνηση της χώρας είχε ο Ελευθέ-ριος Βενιζέλος. Οι κυβερνήσεις δεν έμεναν για πολύ στην εξουσία και τα πάθη δεν έλεγαν να σταματήσουν. Την κατάσταση αυτή εκμεταλλεύτηκαν οι φιλοβα-σιλικοί και κατάφεραν να ξαναφέρουν το βασιλιά Γεώργιο Β'. Ο βασιλιάς ανέ-θεσε την πρωθυπουργία στον Ιωάννη Μεταξά, ο οποίος στις 4 Αυγούστου 1936 επέβαλε δικτατορία.

- Πώς εξηγείται ότι σε ορισμένες χώρες επιβλήθηκαν δικτατορικά καθε-στώτα;

Το «θηρίο» της Κηφισιάς: Πρόδρομος του ηλεκτρικού σιδηροδρόμου Αθήνας - Πειραιά

Page 231: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Οι πρόσφυγες της Μικράς Ασίας φέρνουν μαζί τους πολύτιμες παραδόσεις, αναγόμενες στο Βυζάντιο, τόσο στην ταπητουργία όσο και στην κεραμική, ώστε η Ελλάδα από τα 1926 να μπορεί να ανταγωνίζεται με επιτυχία σ' αυτό το πεδίο τις χώρες της Ανατολής και προ πά-ντων την Τουρκία. Στα 1927 λειτουργούν πε-ρισσότεροι από 4.000 ταπητουργικοί αργαλει-οί. Αυτή η βιοτεχνία απασχολεί 10.000 εργά-τες. Από την παραγωγή τα 80% τα εξάγουν στις Ηνωμένες πολιτείες και το υπόλοιπο το πουλούν στην Ελλάδα και στις διάφορες χώρες της Ευρώπης.

Απ. Βακαλόπουλου, Νέα Ελληνική Ιστορία

Βυζαντινή κληρονομιά

Page 232: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Χάρτης με τα δικτατορικά καθεστώτα της Ευρώπης πριν από το Β' Παγκόσμιο πόλεμο

Page 233: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Κάποιοι πρόσφυγες κατέφυγαν στη Σκάλα της Μουριάς (χωριό της Λέσβου), όπου προσπάθη-σαν να ξαναρχίσουν τη ζωή τους μέσα από πολ-λές ταλαιπωρίες και δυσκολίες.

Τις πρώτες μέρες όλοι τους κρατούσαν σφα-λιστά την ψυχή μέσα τους. Σαν ένα κυνηγημέ-νο αγρίμι, που λούφαξε σε μια κουφάλα κι από κει προβάλλει με προφύλαξη τη μουσούδα και βλέπει υποψιάρικα τον έξω κόσμο. Μέσα στο μαυράδι των άγριων ματιών τους έκαιγε το πείσμα κι η επιφύλαξη. Κοίταζαν με λοξή μα-τιά, έσκυβαν το κεφάλι και μιλούσαν σιγά. Τους ρωτούσες και φυλάγονταν να σου δώ-σουν πίσω το λόγο*. Σε μετρούσαν από την κορφή ως τα νύχια και δεν απαντούσαν ή λέ-γανε ψέματα χοντροκομμένα, με μιαν παιδιάτι-κην ασυνειδησία.

Ξαφνικά οι γυναίκες με την τρύπια φτέρνα και τα ροζιασμένα χέρια καυκιόντανε στις ντό-πιες για τα δίπατα και τα τρίπατα σπίτια που αφήσανε.

Για περιβόλια μιλούσανε και για ελαιοχτή-ματα, και στα περιβόλια τρέχαν τα νερά, λα-λούσαν τα πουλιά και τ' άκουγες κι άνοιγε η καρδιά σου τριαντάφυλλο. Κουβέντιαζαν για τσιφλίκια αγύριστα** και σήκωναν τα βου-λιαγμένα μάτια κατά την Ανατολή, σα να τα 'βλεπαν ακόμα, μιλούσανε γι' αρχοντιές και για καλοπέρασες.

- Ιχ, ημείς τα τι αφήσαμε!

Στράτη Μυριβήλη, Η Παναγιά η Γοργόνα

* να σου δώσουν πίσω το λόγο: να σου απαντήσουν

** αγύριστα: απέραντα

Οι πρόσφυγες κουρνιάζουν

Page 234: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Οι δυνάμεις του Άξονα εξορμούν, για να κατακτήσουν την Ευρώπη.

Page 235: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Ο Β' Παγκόσμιος πόλεμος 43 Στα χρόνια που ακολούθησαν τον Α' Παγκόσμιο πόλεμο ο κόσμος έζησε μια

μεγάλη οικονομική κρίση. Η κρίση αυτή είχε σοβαρές κοινωνικές και πολιτικές συνέπειες.

Σε πολλές χώρες, όπως στη Γερμανία, την Ιταλία, την Ισπανία, την Ελλάδα, επιβλήθηκε δικτατορικό καθεστώς.

Στη Γερμανία, ειδικότερα, το ναζιστικό κόμματου Χίτλερ, συνεχώς επιδίωκε να «ξεπλύνει» την ντροπή του Α' Παγκόσμιου πολέμου και να κυριαρχήσει στον κόσμο. Από το 1936 ο Χίτλερ συμμάχησε με τον ηγέτη της φασιστικής Ιταλίας Μουσολίνι (Άξονας Βερολίνου - Ρώμης) και από κοινού άρχισαν να εφαρμό-ζουν επιθετική πολιτική απέναντι, σε άλλες χώρες. Η πολιτική αυτή κορυφώθη-κε το Σεπτέμβριο του 1939, όταν ο γερμανικός στρατός έκανε εισβολή στην Πολωνία, που την ασφάλειά της είχε εγγυηθεί η Αγγλία.

Τα γεγονότα ακολούθησαν με ραγδαίο ρυθμό. Πολλές χώρες της Ευρώ-πης, με πρώτες την Αγγλία και τη Γαλλία, κήρυξαν πόλεμο στις δυνάμεις του Άξονα. Το 1941 ο Χίτλερ έκανε εισβολή στη Σοβιετική Ένωση, παρόλο που είχε υπογράψει μαζί της σύμφωνο μη επίθεσης. Το Δεκέμβρη του ίδιου χρόνου η Ιαπωνία, σύμμαχος της Γερμανίας, βομβάρδισε απρόκλητα τον αμερικανικό στόλο στη Χαβάη. Τότε μπήκε στον πόλεμο και η Αμερική (Η.Π.Α.) και ο πόλε-μος έγινε παγκόσμιος.

Η συμμετοχή των υπερδυνάμεων Αμερικής και Ρωσίας στο πλευρό των Συμμάχων σήμανε την αρχή του τέλους για το γερμανικό στρατό, που ως τότε προχωρούσε νικηφόρα σε όλα σχεδόν τα μέτωπα και είχε υποτάξει μεγάλο μέ-ρος της Ευρώπης.

Στη διάρκεια του Β' Παγκόσμιου πολέμου πολλοί λαοί έγραψαν σελίδες δό-ξας. Οι Έλληνες αντιμετώπισαν με επιτυχία δυνάμεις υπέρτερες από τις δικές τους. Στον πόλεμο όμως αυτό διαπράχθηκαν και μεγάλα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας. Ανάμεσά τους μεγάλη φρίκη προκάλεσαν το ολοκαύτωμα των Εβραίων στα ναζιστικά στρατόπεδα του Χίτλερ και η ολοκληρωτική καταστρο-φή των ιαπωνικών πόλεων Χιροσίμα και Ναγκασάκι από ατομικές βόμβες που έριξαν οι Αμερικανοί για να εξαναγκάσουν την Ιαπωνία σε παράδοση.

Ο Β' Παγκόσμιος πόλεμος έληξε το 1945 με συντριπτική ήττα των δυνάμε-ων του Άξονα. Οι καταστροφές ήταν για όλους ανυπολόγιστες. Εκατομμύρια θύματα, ερειπωμένες πόλεις, κατεστραμμένες οικονομίες και βαθύ αίσθημα φρίκης και απελπισίας ήταν μερικές μόνο από τις συνέπειες του πολέμου για όλο τον κόσμο.

Η ανθρωπότητα προσπάθησε από την επόμενη κιόλας μέρα του πολέμου

Page 236: Istoria-Biblio Mathiti (New)

να κάνει ένα καινούργιο ξεκίνημα ειρηνικό και ελπιδοφόρο. Για το σκοπό αυτό δημιουργήθηκε ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών (Ο.Η.Ε.), του οποίου η πατρί-δα μας είναι ιδρυτικό μέλος.

- Ποιες ήταν οι συνέπειες του Β' Παγκόσμιου πολέμου για νικητές και ητ-τημένους, Η αντεπίθεση των συμμαχικών δυνάμεων

Page 237: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Η διάσκεψη της Γιάλτας.

Στη Γιάλτα, πόλη της Κριμαίας της Σοβιετικής Ένωσης, οι αρ-χηγοί των κρατών της Αμερικής, της Ρωσίας και της Αγγλίας συναντήθηκαν, λίγους μήνες πριν τελειώσει ο Β' Παγκόσμιος πόλεμος. Εκεί συζήτησαν τι έπρεπε να κάνουν, για να φτά-σουν στην τελική νίκη πήραν σημαντικές αποφάσεις για τη στάση που θα κρατούσαν μετά τον πόλεμο και αποφάσισαν ποιες περιοχές θα ήταν κάτω από την επιρροή καθεμιάς από τις Μεγάλες δυνάμεις.

Η διάσκεψη της Γιάλτας.

Στη Γιάλτα, πόλη της Κριμαίας της Σοβιετικής Ένωσης, οι αρ-χηγοί των κρατών της Αμερικής, της Ρωσίας και της Αγγλίας συναντήθηκαν, λίγους μήνες πριν τελειώσει ο Β' Παγκόσμιος πόλεμος. Εκεί συζήτησαν τι έπρεπε να κάνουν, για να φτά-σουν στην τελική νίκη πήραν σημαντικές αποφάσεις για τη στάση που θα κρατούσαν μετά τον πόλεμο και αποφάσισαν ποιες περιοχές θα ήταν κάτω από την επιρροή καθεμιάς από τις Μεγάλες δυνάμεις.

Έκρηξη ατομικής βόμβας. Σήμερα με τα πυρηνικά όπλα που υπάρχουν μπορεί να καταστραφεί ολόκλη-ρη η γη μέσα σε λίγα λεπτά.

Το νεκροταφείο των Συμμάχων στο Ελ Αλαμέιν

Page 238: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Η Άννα Φρανκ ζει μαζί με την οικογένειά της σε μια σοφίτα, κλεισμένη όλη την ημέρα. Κρύβονται από τους Γερμανούς, που κυνηγούν τους Εβραί-ους. Η μικρή Άννα γράφει σε ημερολόγιο τις εντυ-πώσεις της.

Χτες το βράδυ είχαμε ένα βραχυκύκλωμα την ώρα ακριβώς του βομβαρδισμού. Δεν μπορώ ν' απαλλαγώ από το φόβο των αεροπλάνων και των βομβών και περνάω όλες σχεδόν τις νύχτες στο κρεβάτι του μπαμπά, για να ζητήσω προ-στασία. Είναι πολύ παιδικό αυτό, το παραδέχο-μαι, αλλ' αν ήξερες τι σημαίνει. Τα κανόνια κά-νουν δαιμονισμένο κρότο και κανένας δεν ακού-ει τον άλλο.

Με το φως των κεριών, η ατμόσφαιρα ήταν λιγότερο τρομερή παρά μέσα στο σκοτάδι. Έτρεμα σα να 'χα πυρετό και παρακαλούσα τον μπαμπά να ξανανάψει το μικρό κερί. Ήταν όμως ανένδοτος, λέγοντας ότι έπρεπε να μείνου-με στο σκοτάδι. Ξαφνικά, άρχισαν να πυροβο-λούν με τα αυτόματά τους, κι αυτό είναι εκατό φορές πιο φοβερό από τα κανόνια. Η μαμά έδει-ξε σταθερότητα και είπε: «Παίρνεις λοιπόν την Άννα για παλιό στρατιώτη;»

Το ημερολόγιο της Άννας Φρανκ

Νύχτα φόβου

Page 239: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Στη διάρκεια των Βαλκανικών πολέμων ο ελ-ληνικός στρατός, μετά τα Γιάννενα προχώρησε νικηφόρα στη Β. Ήπειρο. Με το τέλος όμως των πολέμων η περιοχή αυτή δεν περιήλθε στο ελλη-νικό κράτος, γιατί πρόβαλαν αντιρρήσεις οι Ιτα-λοί. Η Β. Ήπειρος προστέθηκε στο κράτος της Αλβανίας, που ιδρύθηκε το 1913.

Οι Βορειοηπειρώτες σχημάτισαν προσωρι-νή κυβέρνηση με πρωθυπουργό το Γ. Ζωγρά-φο και κήρυξαν τη Β. Ήπειρο αυτόνομη. Τότε, η περιοχή αυτή είχε 120.000 Έλληνες, 3 μητρο-πόλεις, 376 εκκλησίες, 360 σχολεία και 22.000 μαθητές Οι δυτικές δυνάμεις, αν και αναγνώρι-ζαν το δίκαιο αγώνα, δεν πίεσαν την Ιταλία να υποχωρήσει.

Το 1940 ο ελληνικός στρατός, απωθώντας με επιτυχία τους Ιταλούς, κατέλαβε και πάλι διαδο-χικά την Κορυτσά, τη Μοσχόπολη, το Αργυρό-καστρο, τους Αγίους Σαράντα και τη Χιμάρα. Η τροπή όμως που πήραν τα πράγματα αργότερα (γερμανική επίθεση, κατοχή, διεθνής κατάστα-ση στην Ευρώπη) δεν επέτρεψαν τη λύση του προβλήματος αυτού.

Τα τελευταία χρόνια οι Έλληνες που κατοι-κούν στη Βόρεια Ήπειρο και την υπόλοιπη Αλβανία άρχισαν να κτίζουν τις εκκλησίες τους, να ανοίγουν περισσότερα ελληνικά σχολεία, να εκλέγουν δικούς τους βουλευτές.

Η Βόρεια Ήπειρος

Page 240: Istoria-Biblio Mathiti (New)

"Πυροβολικό στο ποτάμι». Πίνακας του Αλ. Αλεξανδράκη εμπνευσμένος από τον ηρωικό αγώ-να του ελληνικού πυροβολικού στον ελληνοϊταλικό πόλεμο.

Page 241: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Οι Έλληνες αντιμέτωποι με τους κατακτητές 44

Η Ιταλία, που δεν έκρυβε την επιδίωξή της να κυριαρχήσει στη Μεσόγειο, είχε αρχίσει εχθρικές ενέργειες εις βάρος της Ελλάδας. Η σοβαρότερη ήταν ο τορπι-λισμός του αντιτορπιλικού «Έλλη» στο λιμάνι της Τήνου στις 15 Αυγούστου 1940.

Στις 28 Οκτωβρίου 1940 η Ιταλία ζήτησε από τον πρωθυπουργό I. Μεταξά την παράδοση της χώρας. Η απάντηση ήταν: ΟΧΙ.

Λίγο αργότερα τα ιταλικά στρατεύματα εισέβαλαν στα εδάφη μας από τα ελ-ληνοαλβανικά σύνορα. Ο ελληνικός στρατός, αφού απέκρουσε την ξαφνική επί-θεση στα βουνά της Πίνδου, προχώρησε νικηφόρα και μπήκε στη Βόρεια Ήπειρο, όπου οι Έλληνες κάτοικοι τον υποδέχτηκαν ως ελευθερωτή.

Ο Χίτλερ, βλέποντας ότι οι Ιταλοί παρά τον τελειότερο εξοπλισμό και τις μεγα-λύτερες δυνάμεις τους δεν μπορούσαν να κατακτήσουν την Ελλάδα, αποφάσισε να επέμβει ο ίδιος τον Απρίλιο του 1941. Ο στρατός μας, που υπερασπιζόταν το Ρούπελ και τα άλλα οχυρά στα σύνορα με τη Βουλγαρία, αγωνίστηκε ηρωικά. Η Ελλάδα όμως δεν μπορούσε να αντιμετωπίσει ταυτόχρονα και τους δυο επιδρο-μείς. Οι Γερμανοί, για να την κατακτήσουν, αναγκάστηκαν να θυσιάσουν διαλεχτά τμήματα του στρατού τους.

Ο ηρωικός αγώνας του ελληνικού στρατού, εκτός από τις μεγάλες απώλειες που προκάλεσε στον Άξονα, ανάγκασε τη Γερμανία να καθυστερήσει την επίθεσή της εναντίον της Ρωσίας. Αυτή η καθυστέρηση συνέβαλε στην τελική ήττα των Γερμανών, οι οποίοι, εκτός από την αντίσταση των Ρώσων, είχαν να αντιμετωπί-σουν και τον ανυπόφορο ρωσικό χειμώνα.

Οι Γερμανοί, όταν κατέλαβαν την Ελλάδα, παραχώρησαν τμήματα της Μακε-δονίας και της Θράκης στους συμμάχους τους Βουλγάρους. Την υπόλοιπη χώρα τη μοιράστηκαν με τους Ιταλούς. Έτσι, για την Ελλάδα άρχιζε η φρίκη της τρι-πλής κατοχής. Πείνα και εξαθλίωση μάστιζε το λαό. Τα τρόφιμα ήταν ελάχιστα, αφού τα περισσότερα τα έπαιρναν οι κατακτητές. Η κατάσταση στις πόλεις και κυρίως στην Αθήνα ήταν απελπιστική.

Ο λαός, όμως, δεν έσκυψε το κεφάλι, παρότι βρέθηκαν, όπως και στην υπό-λοιπη Ευρώπη, κάποιοι άνθρωποι που δε δίστασαν να συνεργαστούν με τους κα-τακτητές. Σύντομα δημιουργήθηκαν αντιστασιακές οργανώσεις στις πόλεις, που αντιμετώπισαν αρχικά το ζήτημα της επιβίωσης του πληθυσμού μετά την τρομε-ρή εμπειρία των εκατοντάδων χιλιάδων νεκρών της πείνας το χειμώνα του 1941-42 στην Αθήνα και τον Πειραιά, και στη συνέχεια οργάνωσαν την αντίσταση στην πολιτική επιστράτευση που επέβαλε την υποχρεωτική αποστολή Ελλήνων εργα-τών στη Γερμανία.

Page 242: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Παράλληλα, άρχισε ο ανταρτοπόλεμος εναντίον των κατακτητών στα ελληνικά βουνά. Περιοχές ολόκληρες απελευθερώθηκαν και στην «Ελεύθερη Ελλάδα» που δημιουργήθηκε με τον τρόπο αυτό λειτούργησαν νέοι θεσμοί.

Οι Γερμανοί αντέδρασαν με μανία: φυλάκιζαν, βασάνιζαν, κατάστρεφαν και έκαιγαν πόλεις και ολόκληρα χωριά, όπως τα Καλάβρυτα και το Δίστομο. Χιλιά-δες άνθρωποι αγωνίστηκαν και θυσιάστηκαν.

Η Εθνική αντίσταση θέριευε και προκαλούσε στον κατακτητή σοβαρές απώλει-ες. Κορυφαίο κατόρθωμα, κατά την πρώτη φάση ανάπτυξης της αντίστασης, ήταν η ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοπόταμου (25 Νοεμβρίου 1942). Με την καταστροφή της καθυστέρησε ο ανεφοδιασμός των στρατευμάτων του Άξονα, που πολεμούσαν στην Αφρική. Από την άλλη μεριά η αντίσταση ανάγκασε τους κατακτητές να διατηρήσουν πολύ στρατό στην Ελλάδα, ενώ τους ήταν απαραίτη-τος σε άλλα μέτωπα. Ήταν μια ακόμη προσφορά των Ελλήνων στη συμμαχική νί-κη εναντίον των δυνάμεων του Άξονα. Αυτή η νίκη οδήγησε και στην απελευθέρω-ση της Ελλάδας στις 12 Οκτωβρίου 1944.

Αργότερα (1947), η Ελλάδα κατάφερε να προσαρτήσει τα Δωδεκάνησα, τα οποία μέχρι τότε ήταν στην ιταλική κατοχή.

- Τι ήταν η τριπλή κατοχή;

Page 243: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Χάρτης ιταλικής και γερμανικής επίθεσης κατά της Ελλάδας και της ελληνικής αντεπίθεσης

Page 244: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Χάρτης της τριπλής κατοχής στην Ελλάδα (1941-1943)

Ηπειρώτισσες μεταφέρουν στον ώμο τους πολεμοφόδια πάνω στα βουνά της Πίνδου (πίνακας).

Page 245: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Οι Έλληνες της Κορυτσάς στη Β. Ήπειρο υποδέχονται τον ελληνικό στρατό ως ελευθερωτή (πίνα-κας).

Μουσολίνι: Βοηθάτε, παιδιά, να την τραβήξουμε πάρα πέρα, γιατί οι Έλληνες μας πλησιάζουνε.

Ιταλικό ανακοινωθέν: Η βροχή και η κακοκαι-ρία μάς εμπόδισε την προέλαση.

Οι σκιτσογράφοι του 1940 σατιρίζουν την ιταλική εισβολή.

Page 246: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Ελληνικός στρατός μπήκε στην πόλη, στολι-σμένος γαλανόλευκες όπου οι Έλληνες κάτοικοι τους υποδέχτηκαν στις πόρτες των σπιτιών τους και τους πρόσφεραν ρακί και γλυκίσματα. Οι Αλβανοί κοιτούσαν το πεζικό που περνούσε και δεν πίστευαν στα μάτια τους. Ένα χρόνο τώρα οι Ιταλοί τούς έδειχναν τα περίφημα όπλα τους, τα τανκς, τ' αμέτρητα αεροπλάνα, τους είχαν κά-νει να πιστέψουν στη δύναμη του φασισμού. Τι έγιναν τώρα τόσες μηχανές, τόσα φτερά, τόσες παράτες; τι έγιναν τόσα μεγαλεία; χάθηκαν σαν καπνός μπροστά στους Έλληνες φαντάρους..

Σήμερα είχαν μάθει οι Αλβανοί τι αξίζουν οι Έλληνες...

Χρήστου Ζαλοκώστα, Πίνδος

Στην Κορυτσά

Τις ημέρες εκείνες έκαναν σύναξη μυστική τα παιδιά και λάβανε την απόφαση, επειδή τα κα-κά μαντάτα πλήθαιναν στην πρωτεύουσα, να βγουν έξω σε δρόμους και σε πλατείες.

Και επειδή σίμωνε η μέρα που το Γένος είχε συνήθιο να γιορτάζει τον άλλο Σηκωμό*, τη μέ-ρα πάλι εκείνη ορίσανε για την Έξοδο. Και νω-ρίς εβγήκανε καταμπροστά στον ήλιο, οι νέοι με τα πρησμένα πόδια που τους έλεγαν αλήτες. Και ακολουθούσανε άντρες πολλοί και γυναίκες, και λαβωμένοι με τον επίδεσμο και τα δεκανίκια. Όπου έβλεπες άξαφνα στην όψη τους τόσες χα-ρακιές που 'λεγες είχανε περάσει μέρες πολλές μέσα σε λίγην ώρα.

Τέτοιας λογής αποκοτιές, ωστόσο, μαθαίνο-ντας οι Άλλοι, σφόδρα** ταράχθηκαν. Και φο-ρές τρεις με το μάτι αναμετρώντας το έχει τους, λάβανε την απόφαση να βγουν έξω σε δρόμους

Η μεγάλη έξοδος

Page 247: Istoria-Biblio Mathiti (New)

και σε πλατείες και χτυπούσανε όπου να 'ναι σφαλώντας τα βλέφαρα με απόγνωση.

Και περάσανε μέρες πολλές μέσα σε λίγην ώρα. Και θερίσανε πλήθος τα θηρία, και άλλους εμάζωξαν***. Και την άλλη μέρα εστήσανε στον τοίχο τριάντα.

Οδυσσέα Ελύτη, Άξιον εστί

* τον άλλο Σηκωμό: την επανάσταση 1821 ** σφόδρα: πάρα πολύ, υπερβολικά

*** εμάζωξαν: συνέλαβαν

... Τρεις γερμανικές φάλαγγες συναντιούνται στα Καλάβρυτα το πρωί στις 14 του Δεκέμβρη. Οι Γερμανοί συγκεντρώνουν τον πληθυσμό των Καλαβρύτων στη μεγάλη αυλή του σχολείου. Κλείνουν τις γυναίκες και τα παιδιά κάτω από δεκατεσσάρων χρόνων μέσα στο σχολείο. Τους άντρες και τ' αγόρια πάνω από δεκατεσσάρων χρόνων τούς οδηγούν στο νεκροταφείο της πό-λης, που βρίσκεται πάνω σ' ένα λόφο... Ύστερα, με μια σύντομη διαταγή, μπαίνουν σ' ενέργεια τα πολυβόλα. Οχτακόσιοι άντρες και έφηβοι χά-νονται. Μόνο δέκα θα επιζήσουν, από θαύμα...

Ανδρέα Κέδρου, Η ελληνική Αντίσταση 1940

Η σφαγή των Καλαβρύτων

Page 248: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Σεβασμός στον πληγωμένο αντίπαλο Στο ορεινό χειρουργείο που ήμουν διοικητής, την 21η Νοεμβρίου 1940 δια-

κομίστηκαν έξι Ιταλοί τραυματίες. Ανάμεσά τους ήταν ο στρατιώτης Παβολίνι Μαρκίσιος του Γκιουζέπε, που ανήκε στο 8ο σύνταγμα Αλπινιστών με τόπο καταγωγής την πόλη Ούντινε της Β. Ιταλίας.

Ο Παβολίνι παρουσίαζε προχωρημένη γάγγραινα στο δεξιό σκέλος, έπειτα από τραυματισμό του. Η κατάσταση του ήταν πολύ σοβαρή, και, για να του σώσω τη ζωή, του έκανα ακρωτηριασμό ψηλά στο μηρό. Επειδή η μονάδα μας βρισκόταν σε διαρκή μετακίνηση, αποφάσισα να διακομιστεί στο χειρουργείο της Κόνιτσας. Οι τραυματιοφορείς χρειάστηκαν να κάνουν πορεία δύο ημε-ρών με το φορείο στους ώμους σε υψόμετρο 1600 μ. Ο τραυματιοφορέας Δημήτριος Βιτζηλαίος συμπληρώνει: «Τον τραυματία τον σκεπάσαμε με τρεις κουβέρτες μας. Κάθε τόσο του δίναμε και λίγο κονιάκ. Στο "μάμα μία" που ξεφώνιζε, του απαντούσαμε με στοργή και του δίναμε κουράγιο. Την ώρα του αποχαιρετισμού βάλαμε στην τσέπη του χιτωνίου του τη διεύθυνσή μας· την είχε ζητήσει κλαίγοντας».

Ο στρατιώτης σώθηκε, επαναπατρίστηκε και ζει, καθώς πληροφορήθηκα από το δήμαρχο του Ούντινε.

Βασίλης Ν. Κρεμμύδας, Επίκουρος Καθηγητής Χειρουργικής Γενικός Αρχίατρος ε.α.

Τιμές τροφίμων Η ιλιγγιώδης αύξηση των τιμών άρχισε από τις πρώτες μέρες της κατοχής. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η τιμή του ψωμιού (κατά οκά): Απρίλιος 1941: 10 δραχμές Ιανουάριος 1942: 230 δραχμές Ιούλιος 1943: 2.600 δραχμές Ιανουάριος 1944: 38.000 δραχμές Σεπτέμβριος 1944: 153.000.000 δραχμές

Μια ηρωίδα της Εθνικής Αντίστασης Η Ηρώ Κωνσταντοπούλου, δεκαεφτά χρονών μαθήτρια του γυμνασίου

στην Αθήνα, δε μπορούσε να ανεχθεί τη φρίκη της γερμανικής κατοχής. Οργανώθηκε λοιπόν σε αντιστασιακές οργανώσεις και έτσι πρόσφερε

πολλά στον αγώνα των Ελλήνων. Στις 16 Ιουλίου 1944 συνελήφθη όμως από τους Γερμανούς και φυλακί-

στηκε στα κρατητήρια του Χαϊδαρίου. Εκτελέστηκε στις 5 Σεπτεμβρίου 1944 στο Σκοπευτήριο της Καισαριανής κραυγάζοντας στο εκτελεστικό απόσπα-σμα: Χτυπάτε, λοιπόν, κακούργοι.

Το 1977 τιμήθηκε με βραβείο από την Ακαδημία Αθηνών για την προσφο-ρά της στην πατρίδα.

Page 249: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Ο εμφύλιος πόλεμος 45 Στη διάρκεια της Κατοχής έδρασαν αρκετές αντιστασιακές οργανώσεις. Ανά-

μεσα τους όμως παρουσιάστηκαν διαφορές για τον τρόπο διακυβέρνησης της χώρας μετά την απελευθέρωση. Οι διαφορές αυτές με την ανάμειξη των συμμά-χων, που είχαν συγκρουόμενα συμφέροντα στην περιοχή μας, μεγάλωσαν και οδήγησαν σε ένοπλες συγκρούσεις.

Εξάλλου οι τρεις Μεγάλες δυνάμεις (Μ. Βρετανία, Η.Π.Α., Σοβ. Ένωση) είχαν συμφωνήσει, ώστε καθεμιά να έχει λόγο στον τρόπο διακυβέρνησης κάποιων μι-κρότερων χωρών, Η Ελλάδα βρέθηκε στη σφαίρα επιρροής της Αγγλίας.

Τον τελευταίο χρόνο της Κατοχής οι διαφορές ανάμεσα στις αντιστασιακές οργανώσεις φάνηκε πως θα ρυθμίζονταν. Λίγο πριν την απελευθέρωση είχε σχη-ματιστεί στην Ελλάδα ένα είδος κυβέρνησης, η «Κυβέρνηση του βουνού», που την υποστήριζε μεγάλο μέρος των αντιστασιακών δυνάμεων. Στην Αίγυπτο υπήρχε η κυβέρνηση που είχε φύγει από την Ελλάδα, μετά την εισβολή των Γερμανών. Οι δυο αυτές κυβερνήσεις ήρθαν σε συνεννόηση και σχηματίστηκε κυβέρνηση εθνι-κής ενότητας.

Η κυβέρνηση αυτή είχε να λύσει πολλά και δύσκολα προβλήματα. Τελικά όμως τα μέλη της, δε συμφώνησαν σ' ένα κοινό πρόγραμμα. Από λάθη και παρα-λείψεις όλων των παρατάξεων και την ανάμειξη των Αγγλων, ξέσπασαν στην Αθή-να άγριες συγκρούσεις (Δεκέμβριος 1944). Νέες καταστροφές και νέοι νεκροί προστέθηκαν σ' εκείνους του πολέμου και της Κατοχής. Το μίσος ανάμεσα στο λαό γινόταν ολοένα και βαθύτερο.

Το Φεβρουάριο του 1945 οι αντίπαλες παρατάξεις υπέγραψαν τη συμφωνία της Βάρκιζας για την επίλυση των διαφορών τους. Η συμφωνία αυτή όμως δεν έφερε την ηρεμία που περίμενε ο λαός. Αντίθετα, ξέσπασε ένας φοβερός εμφύ-λιος πόλεμος, που κράτησε 4 χρόνια, ως το 1949.

Από τον εμφύλιο σπαραγμό η χώρα βγήκε κυριολεκτικά ρημαγμένη. Τα θύμα-τα του πολέμου ήταν πολλές χιλιάδες και οι καταστροφές ανυπολόγιστες. Το χει-ρότερο ήταν ότι τα μίση του εμφυλίου είχαν δηλητηριάσει τις σχέσεις των Ελλή-νων και εξακολούθησαν να τις δηλητηριάζουν για πολλά χρόνια. Η ομοψυχία, που χρειαζόταν η χώρα για να προκόψει, είχε λείψει.

- Γιατί ο εμφύλιος θεωρείται συνήθως χειρότερος από τον εθνικό πόλεμο;

Page 250: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Το μήνυμά της Ο ποιητής βλέπει σαν όραμα την Ελλάδα, που υποφέρει από τον αλληλοσκο-

τωμό των παιδιών της, και μεταφέρει στους Έλληνες το μήνυμά της.

«Αχ, πώς το πάθαν τούτο τα παιδιά μας! Αδέρφια να σκοτώνουνε τ' αδέρφια!... Τα παιδιά μου να σφάζουν τα παιδιά μου!»

Κι αναπαμό απ' την ώρ' αυτή δεν έχω!

Μήνυμα απλό σας στέλνω από το στόμα της αιώνιας Μάνας που τη λέμε Ελλάδα... Μήνυμα απλό σας γράφω από τα σπλάχνα της αιώνιας Μάνας που τη λέμε Ελλάδα... Μήνυμα απλό σας κράζω από τα βάθη τον πόνου της, αδέρφια της Ελλάδας...

«Σώνει η σφαγή που τυραννάει τη Μάνα! Σώνει η σφαγή τη Μάνα μας που σφάζει!»

Κι αχ... ακούστε με, αδέρφια της Ελλάδας!

Άγγελου Σικελιανού, Λυρικός Βίος

Page 251: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Μεταβολές στα εδαφικά όρια της Ελλάδας από τον Α' ως και το Β' Παγκόσμιο πόλεμο

Page 252: Istoria-Biblio Mathiti (New)
Page 253: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Η Ελλάδα μετά τον εμφύλιο πόλεμο 46

Ο εμφύλιος σπαραγμός και οι συνέπειες του επηρέασαν αποφασιστικά την πορεία της χώρας μας, ύστερα από το Δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Οι λαοί άλ-λων χωρών, με το τέλος του πολέμου (1945), εργάστηκαν με ομοψυχία για να αναπτυχθούν. Αντίθετα, η ανασυγκρότηση της Ελλάδας καθυστέρησε.

Οι δύσκολες συνθήκες ζωής στα χωριά, που έγιναν χειρότερες με τις εχθρό-τητες, οι οποίες δημιουργήθηκαν και μεγάλωσαν στη διάρκεια του εμφυλίου, ανάγκασαν πολλούς να μετακινηθούν στις μεγάλες πόλεις. Οι κυβερνήσεις έδω-σαν ιδιαίτερη σημασία στην ανάπτυξη των μεγάλων πόλεων, όπου μπορούσε κα-νείς να βρει δουλειά ευκολότερα παρά στην ύπαιθρο. Πολλοί Έλληνες, για να βρουν καλύτερη τύχη, αναγκάστηκαν να φύγουν και να πάνε να εργαστούν στο εξωτερικό - στην Αυστραλία και σε χώρες της Ευρώπης, της Αμερικής και της Αφρικής.

Για να ξεπεράσει τα οικονομικά προβλήματα η χώρα πήρε δάνεια. Σημαντική ήταν κατά την περίοδο αυτή και η οικονομική βοήθεια από τις Η.Π.Α. Αλλά και τα χρήματα που έστελναν οι ναυτικοί και οι μετανάστες στους συγγενείς τους βοή-θησαν στην ανόρθωση της ελληνικής οικονομίας, που άρχισε να αναπτύσσεται.

Δύο σημαντικοί Έλληνες πολιτικοί, ο Κ. Καραμανλής και ο Γ. Παπανδρέου, ως πρωθυπουργοί, προσπάθησαν να βελτιώσουν την οικονομική και κοινωνική κατά-σταση του λαού.

Παρ' όλα αυτά, πολλοί εξακολουθούσαν να μη βρίσκουν δουλειά ή να έχουν χαμηλά εισοδήματα. Ακόμα, οι διαφορές που είχε δημιουργήσει ο εμφύλιος δεν είχαν ξεπεραστεί. Συχνά ξεσπούσαν διαδηλώσεις και απεργίες με αιτήματα πε-ρισσότερη δικαιοσύνη και δημοκρατία αλλά και καλύτερες συνθήκες διαβίωσης.

Η λαϊκή δυσαρέσκεια οδήγησε πολλές φορές τη χώρα σε πολιτική αστάθεια. Η μία κυβέρνηση διαδεχόταν την άλλη.

- Ποια τα θετικά αποτελέσματα της μετανάστευσης;

Page 254: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Δυστυχισμένε μου λαέ, καλέ και ηγαπημένε, πάντοτ' ευκολοπίστευτε και πάντα προδομένε.

Διονύσιος Σολωμός

Δε γυρεύει εξωφρενικά πράματα αυτός ο λα-ός, έτσι απλός και λιτοδίαιτος, καθώς συνηθίσα-με να λέμε πως είναι. Θέλει εργασία και μια ζωή ανθρωπινή, σχολεία για τα παιδιά του και κά-ποια κοινωνική πρόνοια Και κάτι ακόμα: Θέλει να τον σέβονται. Να μην έχει το αίσθημα πως τον περιφρονούν, πως δεν τον λογαριάζουν για τίποτα Τούτο είναι το πρώτο που πρέπει να βά-λει στο νου του όποιος καταγίνεται μαζί του.

Γιώργου Θερτοκά, Η εθνική κρίση

Τι γυρεύει ο λαός

Page 255: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Ανατροπή και αποκατάσταση της δημοκρατίας 47

Ύστερα από αλλεπάλληλες αλλαγές κυβερνήσεων, τα κόμματα συμφώνησαν να γίνουν νέες εκλογές. Οι εκλογές όμως αυτές δεν πρόλαβαν να γίνουν, γιατί στις 27 Απριλίου 1967 η δημοκρατία ανατράπηκε από μια ομάδα αξιωματικών, γνωστή ως χούντα των συνταγματαρχών.

Η χούντα, για να μπορεί να ελέγχει την κατάσταση, κατάργησε τη βουλή και απα-γόρευσε τη λειτουργία των πολιτικών κομμάτων. Κατάργησε άρθρα του συντάγμα-τος, που αναφέρονταν στις βασικές δημοκρατικές ελευθερίες του λαού επέβαλε λο-γοκρισία στον τύπο, συνέλαβε τους πολιτικούς αρχηγούς και πολίτες, που θεώρησε επικίνδυνους για το καθεστώς - και τους έστειλε εξορία ή τους έκλεισε στη φυλακή. Σύστησε ειδικά δικαστήρια (στρατοδικεία), όπου δικάζονταν όσοι αντιδρούσαν στο καθεστώς ή θεωρούνταν ύποπτοι.

Ο βασιλιάς Κωνσταντίνος στην αρχή φάνηκε να δέχεται τη δικτατορία. Αργότερα, όταν επιχείρησε να αντιδράσει, (Δεκέμβριος 1967), απέτυχε κι αναγκάστηκε να φύγει από τη χώρα.

Καθώς περνούσε ο καιρός και γινόταν ολοένα και πιο φανερή η σκληρότητα της δικτατορίας, οι πράξεις αντίστασης δηλώνονταν εντονότερες, ενώ πολλοί αναγκά-στηκαν να φύγουν στο εξωτερικό, όπου συνέχισαν τον αγώνα εναντίον της δικτατο-ρίας. Η δυσαρέσκεια του λαού ήταν γενική. Ο φοιτητικός κόσμος βρισκόταν σε ανα-βρασμό. Οι φοιτητές κατέλαβαν τη Νομική σχολή της Αθήνας και διαλύθηκαν ύστε-ρα από σοβαρά επεισόδια.

Κορυφαία αντιστασιακή πράξη εναντίον της τυραννίας ήταν η κατάληψη του Πο-λυτεχνείου από τους φοιτητές (Νοέμβριος 1973) στην Αθήνα και των πανεπιστημια-κών κτιρίων στη Θεσσαλονίκη και την Πάτρα. Τότε οι δικτάτορες διέταξαν το στρατό να χτυπήσει τους φοιτητές στο Πολυτεχνείο. Νεκροί και τραυματίες προστέθηκαν έτσι στα άλλα θύματα του στρατιωτικού καθεστώτος.

Οι δικτάτορες τότε προσπάθησαν να στρέψουν την προσοχή του λαού στα εξωτε-ρικά ζητήματα. Οργάνωσαν πραξικόπημα στην Κύπρο και ανέτρεψαν τον πρόεδρο της Κύπρου αρχιεπίσκοπο Μακάριο. Η Τουρκία βρήκε ευκαιρία να εισβάλει στην Κύ-προ (Ιούλιος 1974), ενώ το στρατιωτικό καθεστώς της Ελλάδας βρέθηκε τελείως ανέ-τοιμο να αντιμετωπίσει την κατάσταση. Επικράτησε χάος και η δικτατορία κατέρρευ-σε.

Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, που ζούσε στη Γαλλία, προσκλήθηκε (Ιούλιος 1974) να αναλάβει τη διακυβέρνηση της χώρας. Σχημάτισε κυβέρνηση εθνικής ενότητας. Τότε άρχισαν να επιστρέφουν οι πολιτικοί εξόριστοι και δόθηκε γενική αμνηστία.

- Ποια μέτρα έλαβε το δικτατορικό καθεστώς, μόλις κατέλαβε την εξουσία;

Page 256: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Πορεία για να τιμηθεί η επέτειος του Πολυτε-χνείου.

Οι φοιτητές κλεισμένοι στο Πολυτεχνείο φα, ζουν συνθήματα εναντίον της χούντας.

Η τελετή της επίσημης έναρξης των εργασιών της βουλής, ύστερα από την ανατροπή της δικτατο-ρίας και την κατάργηση της βασιλείας.

Page 257: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Τη Ρωμιοσύνη μην την κλαις

Τη Ρωμιοσύνη μην την κλαις, - εκεί που πάει να σκύψει με το σουγιά στο κόκαλο, με το λουρί στο σβέρκο,

Νάτη, πετιέται αποξαρχής κι αντριεύει και θεριεύει και καμακώνει το θεριό με το καμάκι του ήλιου.

Γιάννη Ρίτσου, Δεκαοχτώ λιανοτράγουδα της πικρής πατρίδας

Page 258: Istoria-Biblio Mathiti (New)
Page 259: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Το κυπριακό, ένα μεγάλο εθνικό θέμα 48

Από την εποχή των Σταυροφοριών, η Κύπρος γνώρισε πολλούς κατακτητές ώσπου έπεσε στα χέρια των Οθωμανών Τούρκων (1571). Στον ξεσηκωμό του 1821 οι Τούρκοι απάντησαν με σφαγές, διώξεις και λεηλασίες. Οι Κύπριοι δεν έχασαν όμως το κουράγιο και την ελπίδα τους για ελευθερία.

Το 1878 η Τουρκία παραχώρησε την Κύπρο στην Αγγλία. Άρχισαν τότε νέοι αγώνες των Κυπρίων για ανεξαρτησία και ένωση με την Ελλάδα. Στους Παγκό-σμιους πολέμους οι Κύπριοι πολέμησαν μαζί με τους άλλους Έλληνες στο πλευ-ρό των συμμάχων. Έτσι, με το τέλος του Β' Παγκοσμίου πολέμου ο Ελληνισμός είχε ελπίσει ότι η Αγγλία θα επέτρεπε την ένωση της Κύπρου με την Ελλάδα. Έγι-νε μάλιστα στην Κύπρο δημοψήφισμα (1950) με αποτέλεσμα το 95,7% των Ελλη-νοκυπρίων να ψηφίσουν υπέρ της Ένωσης.

Η βρετανική κυβέρνηση όμως δεν αποδέχτηκε τη θέληση του Κυπριακού λα-ού. Έτσι άρχισε ένοπλος αγώνας εναντίον των Άγγλων κατακτητών (1955-59). Ψυχή του αγώνα ήταν η Εθνική Οργάνωση Κύπριων Αγωνιστών (Ε.Ο.Κ.Α., με αρ-χηγό το Γεώργιο Γρίβα (Διγενής). Τα παλικάρια της Κύπρου έγραψαν νέες σελί-δες ηρωισμού και δόξας.

Οι Άγγλοι τελικά υποχώρησαν και το 1969 υπέγραψαν την ανεξαρτησία της Κύπρου.

Η Τουρκία όμως με τη δικαιολογία ότι προστάτευε τη μειοψηφία των Τουρκο-κυπρίων πάντα δημιουργούσε προβλήματα. Όταν τον Ιούλιο του 1974 το στρα-τιωτικό καθεστώς της Ελλάδας οργάνωσε το πραξικόπημα στην Κύπρο, τουρκι-κός στρατός εισέβαλε στο νησί και κατέλαβε το βόρειο τμήμα του (σχέδιο Αττί-λας). Οι Ελληνοκύπριοι, για να σωθούν, κατέφυγαν στο ελεύθερο τμήμα της Κύ-πρου, πρόσφυγες στην ίδια τους την πατρίδα. Η Κύπρος για μια ακόμα φορά έζη-σε τραγικές στιγμές. Μεγάλος ήταν ο αριθμός των νεκρών και των αγνοουμένων.

Οι κυβερνήσεις της Κύπρου και της Ελλάδας δεν έχουν πάψει να αγωνίζονται συνεχώς στους διεθνείς οργανισμούς για μια δίκαιη λύση του κυπριακού προβλή-ματος, ενός από τα πιο μεγάλα εθνικά θέματα.

- Γιατί η Ελλάδα και η Κύπρος έχουν κάθε λόγο να συνεργάζονται στενό-τερα;

Page 260: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Ο Αρχιεπίσκοπος Κύπρου Μακάριος

Ελληνοκύπριος πρόσφυγας μεταφέρει εικόνες για να τις σώσει.

Προσφυγόπουλο με τη φωτογραφία των αγνο-ούμενων γονιών του

Page 261: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Ο δάσκαλος ήρθε. Έφεραν το παιδάριο στο «εντευκτήριο» της φυλακής. Με τα χέρια σιδε-ρωμένα. Ανάμεσα σε δυο δεσμοφύλακες: τον ένα Τούρκο, τον άλλο Άγγλο. Του έλυσαν τα χέρια. Ο δάσκαλος άπλωσε μπρος του τα χαρτιά, του έδωσε μολύβι να γράψει, περίμενε, με την καρ-διά γεμάτη λυγμούς, να ξεμουδιάσουν τα χέρια του παιδιού. Το παιδί πήρε το μολύβι, έγραψε. Έτσι, όπως τότε. Που καθόταν ήσυχα ήσυχα στο θρανίο του κι ο ήλιος έμπαινε πρόσχαρος από τα μεγάλα παράθυρα κι ήταν άνοιξη και τα χε-λιδόνια τιτίβιζαν και τα δέντρα θροούσαν από-ξω. Έγραψε, τέλειωσε. Ο δάσκαλος προχώρησε στην προφορική εξέταση:

- Πρώτα τα Νέα μας Ελληνικά, του είπε. Τον ρώτησε: - Ποιος είναι ο ποιητής, που πιο πολύ σου

αρέσει· Ο νεανίσκος αποκρίθηκε: -Ο Διονύσιος Σολωμός. - Τι έγραψε ο Σολωμός; - Τον «Ύμνο εις την Ελευθερίαν.» - Μήπως θυμάσαι καμιά στροφή; - Μάλιστα! Κι ο νεανίσκος άρχισε ν' απαγγέλνει μέσα

στη φυλακή, ανάμεσα στους δεσμοφύλακες, που εκπροσωπούσαν τους παλιούς και τους νέους τυράννους, με καθάρια κι αποφασιστική φωνή:

Απ' τα κόκκαλα βγαλμένη των Ελλήνων τα ιερά, και σαν πρώτα ανδρειωμένη...

I. Μ. Παναγιωτόπουλου, Η Κύπρος, ένα ταξίδι

Χαίρε, ω χαίρε, ελευθερία

Page 262: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Κερύνεια Οι δρόμοι που 'βγαζαν σε σένα λόγχες γιομίσανε κι αγκάθια· οι δρόμοι που 'βγαζαν σε σένα γεμάτοι φως και λεμονάνθια.

Πάνω στο κύμα ταξιδεύεις του ονείρου ανάλαφρη δαρκούλα κι έρχεσαι - φεύγεις κάθε ώρα - αστέρι, του γιαλού νυμφούλα.

Μα ο ήλιος, της σκλαβιάς τα σκότη σκίζοντας, πάλι θα προβάλει κι όλα θα σμίξουν τα παιδιά σου μες στη γλυκιά - γλυκιά σου αγκάλη.

Αντώνης Πιλλάς

Τουρκική εισβολή III - Τη θλίψη σου, παππούλη μου, καταλαβαίνω, μα αυτές τις μπότες σου τις λασπωμένες τι τις φυλάς τόσο πολύτιμα; Να τη φιλήσεις έμεινε τη λάσπη που παρέμεινε. Τουλάχιστο δεν τις ξεπλένεις; Σε βλέπω και λυπάμαι έτσι που μένεις και ξεχασμένος τις κοιτάς ώρες πολλές. - Να τις ξεπλύνω γιε μου; Τι μου λες! Μ' αυτές είν' τις αγαπημένες που πότισα πορτοκαλιές για τελευταία φορά. Η λάσπη τους είναι του Μόρφου χώμα που σαν να προέβλεπε τον χωρισμό όσο περσότερο μπορούσε κόλλησε και μένει ακόμα. Τις μπότες μου, παιδάκι μου, θα καθαρίσω όταν στο Μόρφου το περβόλι μου θα πάω ξανά να το ποτίσω.

Κώστας Μάντης

Page 263: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Προς την ενωμένη Ευρώπη 49 Η κυβέρνηση εθνικής ενότητας, που σχηματίστηκε μετά την πτώση της χού-

ντας, είχε να αντιμετωπίσει πολλά προβλήματα. Η Κύπρος περνούσε τραγικές ημέρες με την τουρκική εισβολή. Στο εσωτερικό της χώρας η αποκατάσταση ήρε-μης και δημοκρατικής ζωής συναντούσε πολλές δυσκολίες. Πολλοί απ' αυτούς που είχαν συνεργαστεί με το δικτατορικό καθεστώς κατείχαν σημαντικές κρατι-κές θέσεις κι έφερναν εμπόδια. Γενική επίσης ήταν η απαίτηση να τιμωρηθούν οι πραξικοπηματίες και να αποκατασταθούν εκείνοι που είχαν διωχθεί στη διάρκεια της δικτατορίας.

Με τη συμπαράσταση του λαού, η κυβέρνηση κατάφερε να ξεπεράσει τις δυ-σκολίες και σε λίγους μήνες έγιναν εκλογές. Σ' αυτές πήραν μέρος όλα τα κόμ-ματα, αφού νομιμοποιήθηκε και το Κομμουνιστικό κόμμα, που ήταν παράνομο από τον εμφύλιο. Έτσι αποκαταστάθηκε η πολιτική ομαλότητα.

Μετά τις εκλογές σχηματίστηκε νέα κυβέρνηση με πρωθυπουργό τον Κωνστα-ντίνο Καραμανλή. Η νέα κυβέρνηση έκαμε δημοψήφισμα για τη μορφή του πολι-τεύματος και ο λαός, με μεγάλη πλειοψηφία, ψήφισε προεδρευόμενη δημοκρατία. Για τη λειτουργία του νέου πολιτεύματος ψηφίστηκε νέο σύνταγμα (1975).

Σε δίκες που έγιναν, οι αρχηγοί της χούντας και οι στενοί συνεργάτες τους καταδικάστηκαν σε πολύχρονη φυλάκιση. Σταδιακά αποκαταστάθηκε η ομαλή λειτουργία των δημοκρατικών θεσμών. Σ' όλη τη χώρα επικρατούσε ομοψυχία και διάθεση για δημιουργία.

Στην περίοδο αυτή η δημοτική, η γλώσσα που ένιωθε και μιλούσε ο λαός, κα-θιερώθηκε ως επίσημη γλώσσα του κράτους. Τα σχολικά βιβλία, που τα περισσό-τερα ήταν γραμμένα στην καθαρεύουσα, γράφτηκαν όλα στη δημοτική. Στη δη-μοτική συντάσσονταν πια και όλα τα δημόσια έγγραφα.

Ενισχύθηκε η άμυνα της χώρας και ιδιαίτερα των νησιών του ανατολικού Αι-γαίου για την αντιμετώπιση του τουρκικού κινδύνου. Έγινε επίσης προσπάθεια να αποκατασταθούν καλές σχέσεις με όλες τις χώρες και να ξεφύγει η χώρα από την απομόνωση, στην οποία είχε βρεθεί, εξαιτίας του δικτατορικού καθεστώτος.

Η χώρα, μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης από το 1979, συμβάλλει ενεργά στην πρόοδο και τη συνεννόηση των λαών της Ευρώπης.

- Γιατί πολλές ευρωπαϊκές χώρες αποφάσισαν να ενωθούν; Ποια οφέλη μπορεί να προκύψουν για την Ευρώπη από αυτήν την ένωση;

Page 264: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Οι χώρες της Ε. Ε.

Page 265: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Η πνευματική άνθηση συνεχίζεται 50

Η πνευματική ανάπτυξη του έθνους συνεχίστηκε και ύστερα από τον Α' Πα-γκόσμιο πόλεμο. Οι δημιουργοί αυτής της περιόδου, που φτάνει ως τις μέρες μας, επηρεάστηκαν από τους προηγούμενους, αλλά και από τους ξένους, κυ-ρίως τους Ευρωπαίους. Παράλληλα, οι δημιουργοί προσπάθησαν να βρουν τα χαρακτηριστικότερα γνωρίσματα του ελληνισμού (από την παράδοση, την ιστορία, την τέχνη) και να τα δώσουν μέσα στο έργο τους.

Στη λογοτεχνία και τη μουσική, ιδιαίτερα, η καλλιτεχνική δημιουργία αυτής Της περιόδου έφτασε σε υψηλό επίπεδο και ξεπέρασε τα εθνικά μας σύνορα. Έτσι η χώρα μας συνέβαλε στη γενικότερη προσπάθεια για τη βελτίωση των συνθηκών της ζωής.

Παρακάτω δίνονται δείγματα αυτής της δημιουργίας και αναφέρονται κά-ποιοι από τους δημιουργούς. Διαβάζουμε και παρατηρούμε αυτά τα δείγματα και τα σχόλια που τα συνοδεύουν. Ύστερα συζητούμε γι' αυτά στην τάξη.

Page 266: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Γιώργος Σεφέρης Οδυσσέας Ελύτης Γιάννης Ρίτσος

Από τους σημαντικότερους Έλληνες ποιητές των νεότερων χρόνων: Ο Γιώργος Σεφέρης και ο Οδυσσέας Ελύτης τιμήθηκαν με το βραβείο Νόμπελ λογοτεχνίας. Ο Γιάννης Ρίτσος τιμήθηκε με το βραβείο Λένιν, όπως και ο Κώστας Βάρναλης. Έργα τους έχουν μεταφραστεί σε πάρα πολλές χώρες.

Το γιασεμί

Είτε βραδιάζει είτε φέγγει μένει λευκό το γιασεμί.

Από το «Μυθιστόρημα»

Λίγο ακόμα θα ιδούμε τις αμυγδαλιές ν' ανθίζουν τα μάρμαρα να λάμπουν στον ήλιο τη θάλασσα να κυματίζει

λίγο ακόμα θα σηκωθούμε λίγο ψηλότερα.

Γιώργου Σεφέρη, Ποιήματα

Page 267: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Ένα το χελιδόνι

Ένα το χελιδόνι / κι η Άνοιξη ακριβή για να γυρίσει ο ήλιος / θέλει δουλειά πολλή θέλει νεκροί χιλιάδες / να 'ναι στους τροχούς θέλει κι οι ζωντανοί / να δίνουν το αίμα τους.

Θε μου Πρωτομάστορα, μ' έχτισες μέσα στα βουνά Θε μου Πρωτομάστορα, μ' έκλεισες μες στη θάλασσα!

Πάρθηκεν από Μάγους / το σώμα του Μαγιού το 'χουνε θάψει σ' ένα / μνήμα τον πελάγου σ' ένα βαθύ πηγάδι / το 'χουνε κλειστό μύρισε το σκοτάδι / κι όλη η Άβυσσο.

Θε μου Πρωτομάστορα, μέσα στις πασχαλιές και Συ Θε μου Πρωτομάστορα, μύρισες την Ανάσταση!

Οδυσσέα Ελύτη, Το Άξιον Εστί

Κουβέντα μ' ένα λουλούδι

- Κυκλάμινο, κυκλάμινο στου βράχου τη σκισμάδα, πού βρήκες χρώματα κι ανθείς, πού μίσχο και σαλεύεις; - Μέσα στο βράχο σύναζα το γαίμα στάλα - στάλα, μαντίλι ρόδινο έμπλεξα κ' ήλιο μαζεύω τώρα.

Αυγή

Λιόχαρη, μεγαλόχαρη της άνοιξης αυγούλα, και που 'χει μάτια να σε ιδεί, να σε καλωσορίσει;

Δυο κάρβουνα στο θυμιατό και δυο κουκιά λιβάνι κ' ένας σταυρός από καπνιά στ' ανώφλι της πατρίδας.

Γιάννη Ρίτσου, Δεκαοχτώ λιανοτράγουδα της πικρής πατρίδας

Page 268: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Εκτός από την ποίηση, και η πεζογραφία γνώρισε στη νεότερη Ελλάδα σημαντική ανάπτυξη. Ο Ηλίας Βενέζης έγινε γνωστός με τα μυθιστορήματα και τα διηγήματά του, που αναφέρονται κυ-ρίως στη μοίρα των Ελλήνων της Μικρός Ασίας.

Ο καθένας στο δρόμο του

Σ' αυτό το απόσπασμα ο συγγραφέας περιγράφει το χωρισμό του από τη μητέρα του, όταν τον πήραν αιχμάλωτο στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας.

Τελείωσε. Το Αϊβαλί άδειασε πια. Το απόγευμα φεύγει το τελευταίο βαπόρι. Όσοι είναι να φύγουν θα φύγουν. Αλλιώς δεν έχει άλλο.

Από τον Θάνο μαθαίνω πως κλαίνε όλοι στο σπίτι. Η μητέρα μου δε θέλει να φύγει. Ο γερο-πατέρας μου την παρακαλεί και της λέει πως έχουμε κορί-τσια. Πρέπει.

Έρχονται στη φυλακή και παρακαλούν τον αξιωματικό, μια τελευταία ικε-σία: να τους αφήσει να μπουν μες στο υπόγειο να μ' αποχαιρετίσουν. Με πολλές δυσκολίες τους δίνει την άδεια...

Όμως, η μητέρα μου, που έρχεται τελευταία, δε θέλει να ξεκολλήσει από πάνω μου. Είμαστε εκεί μια μάζα, έχω χώσει το κεφάλι μου μες στο μαραμένο της κόρ-φο, να κρατήσω για τελευταία φορά αυτή τη ζέστη πάνω στο μάγουλο μου. Με σφίγγει, δε θέλει να μ' αφήσει... - Μανούλα, να φύγετε!... Θα σε θυμάμαι...

Βγαίνουν όξω. Ώσπου να στρίψουν τη γωνιά, τη βλέπω να τη σέρνουν τα παι-διά μας, κι εκείνη γυρίζει και κοιτάει πίσω, μήπως με ξεχωρίσει...

Σε λίγη ώρα, μέρα ακόμα, μας βγάζουν έξω όλους. Δ εν έχει πια άλλους να 'ρθουν. Είμαστε σαράντα τρεις σωστοί. Απ' τη μια κι απ' την άλλη, σε διπλή σει-ρά, μας βάζουν στη μέση στρατιώτες. Ξεκινάμε.

Το βαπόρι στο λιμάνι σαλπάρει. Ο καπνός τον ανεβαίνει ίσια, ολόισια. Βαδί-ζω και κοιτάζω προς τα εκεί. Τέλος ο καπνός χάνεται.

Κατεβάζω τα μάτια μου...

Ηλία Βενέζη, Το νούμερο 31328

Page 269: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Νίκος Καζαντζάκης

Ο Νίκος Καζαντζάκης έγινε παγκόσμια σχεδόν γνωστός με τα μεγάλα του μυθιστορήματα. Ση-μαντικοί ακόμα πεζογράφοι είναι ο Γιώργος Θεοτοκάς, ο Κοσμάς Πολίτης, ο Αντώνης Σαμαρά-κης κ.ά.

Πρόσφυγες ριζώνουν...

Ο παπα-Φώτης έκαμε το σταυρό του: - Παιδιά, φώναξε, ξημέρωσε ο Θεός, δουλειά πολλή σήμερα, σηκωθείτε να κρά-ξουμε όλοι μαζί το Θεό να μας ακούσει!...

Σηκώθηκαν τα γερμένα κεφάλια, οι γυναίκες άνοιξαν τον κόρφο τους κι έδω-σαν βυζί στα μωρά, κι άλλες έσκυψαν, έριξαν προσανάμματα στις φωτιές κι έστη-σαν απάνω τα τσουκάλια. - Παιδιά μου, φώναξε ο παπα-Φώτης, εδώ στο κακοτράχαλο τούτο βουνό, με τη δύναμη του Θεού, θα ριζώσουμε. Τρεις μήνες οδοιπορούμε, έλιωσαν τα παιδιά κι οι γυναίκες, κι οι άντρες ντρέπονται πια να ζητιανεύουν. Σαν το δέντρο είναι κι ο άνθρωπος θέλει χώμα. Εδώ θα ριζώσουμε! Είδα απόψε στον ύπνο μου τον Αϊ-Γιώργη το χωριανό μας, απαράλλαχτος όπως είναι ζωγραφισμένος στο λάβαρο που φέραμε απ' την πατρίδα. Ξανθός λεβέντης, σαν την άνοιξη, καβάλα σε άσπρο άλογο, και πίσω, στα καπούλια του αλόγου, η όμορφη βασιλοπούλα, που ο Αϊ-Γιώργης την είχε γλιτώσει από το φοβερό θεριό της βρύσης· του κρατούσε τώρα ένα χρυσό μπρίκι και τον κερνούσε... Ποια 'ναι αυτή η όμορφη βασιλοπού-λα, παιδιά μου; Είναι η ψυχή της ρωμιοσύνης, η ψυχή μας! Ο Αϊ-Γιώργης μάς πήρε στα καπούλια του αλόγου του και μας έφερε εδώ, στο έρημο τούτο βουνό που πατούμε. Και χτες τη νύχτα ήρθε στον ύπνο μου, μου άπλωσε το χέρι και μου απίθωσε στη φούχτα το σπόρο ενός χωριού - ένα μικρό χωριουδάκι που χωρούσε στην απαλάμη μου, με την εκκλησιά του, με το σκολειό, με τα σπίτια, με τα περι-βόλια του και μού 'πε: «φύτεψέ το!»

Ακούστηκε βουή και φουρφουρητό από την τσούρμα, σαν να σηκώθηκε άνε-μος μέσα σε καλάμια. Κι έτσι που είχε απλωμένη ο παπάς την παλάμη, πολλές γυ-ναίκες ξέκριναν απάνω της ένα μικρό μικρό χωριουδάκι, σαν αυγή που κλωσ-σούσε τον ήλιο...

Νίκου Καζαντζάκη, Ο Χριστός ξανασταυρώνεται

Page 270: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Ιδιαίτερη ανάπτυξη παρουσίασε στα νεότερα χρόνια και η μουσική. Αρκετοί συνθέτες επηρεά-στηκαν από την εκκλησιαστική και τη δημοτική μας μουσική, όπως ο Νίκος Σκαλκώτας. Αλλοι, όπως ο Μίκης Θεοδωράκης και ο Μάνος Χατζηδάκις, επηρεάστηκαν περισσότερο από τη λαϊκή μουσική και μελοποιούσαν ποιήματα σύγχρονων ποιητών. Έτσι έφεραν την ποίηση κο-ντά στο λαό. Διεθνή φήμη επίσης απέκτησαν ο μαέστρος και συνθέτης Δημήτρης Μητρόπου-λος και η υψίφωνος Μαρία Κάλλας (Καλογεροπούλου).

Μεγάλοι ηθοποιοί, όπως ο Αιμίλιος Βεάκης, η Μαρίκα Κοτοπούλη, η Κατίνα Παξινού, ο Αλέξης Μινωτής, εμφανίστηκαν στο νεοελληνικό θέατρο και λάμπρυναν με την παρουσία τους τις πα-ραστάσεις. Σημαντική θεατρική εκδήλωση είναι τα «Επιδαύρια», όπου παίζονται αρχαίες τρα-γωδίες και κωμωδίες στο αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου.

Δ. Πικιώνη: Αρχιτεκτονικό σχέδιο κατοικίας

Έργο Εγγονόπουλου

Στο έργο του Πικιώνη είναι φανερή η επίδραση που άσκησε στον καλλιτέχνη η λαϊκή αρχιτεκτο-νική, την οποία θαύμαζε και μελέτησε σε βάθος.

Page 271: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Έργο Κόντογλου

Χαρακτικό Τάσσου

Σύγχρονη πολυκατοικία

Page 272: Istoria-Biblio Mathiti (New)
Page 273: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Ο ελληνισμός στο πέρασμα των αιώνων 51

Τώρα που τελειώσαμε την εξιστόρηση της πορείας του ελληνισμού μέσα στους αιώνες, ας ξαναθυμηθούμε για λίγο τους σημαντικότερους σταθμούς αυτής της πορείας.

Από τότε που τα ελληνικά φύλα διασκορπίστηκαν και εγκαταστάθηκαν αρχι-κά στο σημερινό ελληνικό χώρο, έχουν περάσει χιλιάδες χρόνια. Σε όλο αυτό το διάστημα οι Έλληνες δημιούργησαν το γνωστό σε όλο τον κόσμο ελληνικό πολιτισμό. Τρεις φορές μάλιστα - τη μυκηναϊκή εποχή, τα κλασικά χρόνια και την εποχή της ακμής της Βυζαντινής αυτοκρατορίας - ο πολιτισμός αυτός πα-ρουσίασε μεγάλη ανάπτυξη, επηρέασε ο ίδιος πολλούς λαούς και δέχθηκε επι-δράσεις από γειτονικούς πληθυσμούς.

Η γεωγραφική θέση της πατρίδας μας στο σταυροδρόμι ανάμεσα στην Ευ-ρώπη, την Ασία και την Αφρική ήταν η αιτία να οδηγηθεί πολλές φορές σε πε-ριπέτειες και δοκιμασίες. Η χώρα γνώρισε επιδρομές, λεηλασίες, καταστρο-φές, σφαγές, σκλαβιά και ξενική κατοχή από πολυάριθμους επιδρομείς.

Όμως, εναντίον όλων αυτών οι Έλληνες αγωνίστηκαν σθεναρά σ' όλη τη μακραίωνη ιστορία τους. Έτσι, ο ελληνισμός, μέσα σε όλες αυτές τις περιπέ-τειες, μπόρεσε να κρατήσει τη συνείδηση, τη γλώσσα, τα ήθη και έθιμά του.

Από τότε που η Ελλάδα απέκτησε την ανεξαρτησία της (1830), οι Έλληνες έζησαν για μεγάλο διάστημα με το όνειρο της Μεγάλης ιδέας: Να ξαναποκτή-σουν, δηλαδή, όλα τα εδάφη όπου ο ελληνισμός είχε ριζώσει και είχε ακμάσει για πολλούς αιώνες. Ως ένα βαθμό η εθνική ολοκλήρωση πραγματοποιήθηκε και με διεθνείς συνθήκες καθορίστηκαν τα σημερινά σύνορα του ελληνικού κράτους. Τα σύνορα αυτά οι Έλληνες είναι αποφασισμένοι να τα υπερασπί-σουν με κάθε θυσία, διασφαλίζοντας έτσι την ακεραιότητα και την ανεξαρτη-σία της χώρας.

Page 274: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Ο χώρος όπου εξαπλώθηκε ο Ελληνισμός στο πέρασμα των αιώνων.

Page 275: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Χάρτης με τις διαδοχικές επεκτάσεις του ελληνικού κράτους ως σήμερα

Page 276: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Οι Έλληνες από τα αρχαία χρόνια ταξίδευ-αν και μετανάστευαν σε άλλες χώρες, αψηφώ-ντας τους κινδύνους που είχαν τότε τα μακρινά ταξίδια.

Σήμερα εκατομμύρια Έλληνες ζουν και στις τέσσερις ηπείρους. Οι πιο πολλοί είναι εγκατεστημένοι στις ΗΠΑ, τον Καναδά, την Αυστραλία, τη Γερμανία. Στις νέες αυτές πα-τρίδες οι Έλληνες αντιμετώπισαν πολλές δυ-σκολίες. Εργάστηκαν όμως σκληρά και πέτυ-χαν να προοδεύσουν.

Όλοι τους έχουν στενούς δεσμούς μεταξύ τους και είναι οργανωμένοι σε συλλόγους. Εκδίδουν εφημερίδες και περιοδικά και δια-τηρούν σχολεία, στα οποία τα παιδιά μαθαί-νουν τη γλώσσα και την ιστορία των προγόνων τους. Συνδετικό κρίκο ανάμεσά τους αποτελεί η εκκλησία.

Σε πολλές πόλεις του εξωτερικού οι Έλλη-νες έχουν τα σπίτια τους κοντά ο ένας στον άλ-λο και τότε οι δρόμοι φέρουν ελληνικά ονόμα-τα, ακούγονται τα ελληνικά τραγούδια και γε-νικά η περιοχή θυμίζει ελληνικές γειτονιές. Η νέα γενιά των μεταναστών κρατάει τις συνή-θειες της φυλής, αγαπά την Ελλάδα και αγωνί-ζεται για τα συμφέροντά της.

Ο απόδημος ελληνισμός

Page 277: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Το « εγώ» και το «εμε ίς»

Τούτην την πατρίδα την έχομεν όλοι μαζί, και σοφοί κι' αμαθείς και πλούσι-οι και φτωχοί και πολιτικοί και στρατιωτικοί και οι πλέον μικρότεροι άνθρωποι· όσοι αγωνιστήκαμεν, αναλόγως ο καθείς, έχομεν να ζήσομεν εδώ. Το λοιπόν δουλέψαμεν όλοι μαζί, να την φυλάμε κι' όλοι μαζί και να μη λέγει ούτε ο δυ-νατός «εγώ», ούτε ο αδύνατος. Ξέρετε πότε να λέγει ο καθείς «εγώ»; Όταν αγωνιστεί μόνος του και φκειάσει ή χαλάσει, να λέγει «εγώ»· όταν όμως αγωνί-ζονται πολλοί και φκειάνουν, τότε να λένε «εμείς». Είμαστε εις το «εμείς» και όχι εις το «εγώ». Και εις το εξής να μάθομεν γνώση, αν θέλομεν να φκειάσομεν χωριό, να ζήσομεν όλοι μαζί.

Στρατηγού Μακρυγιάννη, Απομνημονεύματα

Page 278: Istoria-Biblio Mathiti (New)
Page 279: Istoria-Biblio Mathiti (New)

ΓΛΩΣΣΑΡΙΟ

αλληλοδιδακτικά σχολεία σχολεία της εποχής του I. Καποδίστρια, στα οποία οι πιο προχωρημένοι μαθητές, οι πρωτόσχολοι, δίδασκαν τους μικρότερους γραφή και ανάγνωση.

ανθενωτική μερίδα η μερίδα του λαού στο Βυζάντιο που ήταν αντίθετη με την ιδέα της ένωσης της ορθόδοξης εκκλησίας με την καθολική.

Αναγέννηση πνευματική και καλλιτεχνική κίνηση στην Ευρώπη κατά το 15ο και 16ο αιώνα που επιδίωκε το ξαναζωντάνεμα του κλασικού πολιτισμού.

Ανατολικό ζήτημα πρόβλημα της διεθνούς διπλωματίας για την τύχη που θα είχαν διάφορες περιοχές της Οθωμανικής αυτοκρα-τορίας σε περίπτωση διαμελισμού της. Το πρόβλημα συνδεόταν με τα συγκρουόμενα συμφέροντα των ευ-ρωπαϊκών δυνάμεων. Σήμερα, γενικά κάθε πρόβλημα που φαίνεται δύσκολο.

ανεξαρτησία ελευθερία, απαλλαγή από κάθε εξωτερική εξάρτηση ανταλλαγή πληθυσμών διακρατική συμφωνία για υποχρεωτική μετακίνηση

πληθυσμών από το ένα κράτος στο άλλο Αντάντ συμμαχία Αγγλίας, Γαλλίας, Ρωσίας και άλλων χωρών

(ανάμεσά τους και η Ελλάδα) στον Α' Παγκόσμιο πόλεμο. αντάρτης πολεμιστής άτακτου τμήματος στρατού αντι βασιλιάς ο αναπληρωτής του βασιλιά αντιπερισπασμός κίνηση που σκοπό έχει να παραπλανήσει τον αντίπαλο

σχετικά με τους πραγματικούς στόχους κάποιου. αντιστασιακή οργάνωση ομάδα πολιτών που σκοπό έχει τον αγώνα εναντίον κα-

τακτητών. Άξονας Βερολίνου/Ρώμης συμμαχία ανάμεσα στη ναζιστική Γερμανία και τη φασι-

στική Ιταλία κατά το Β' Παγκόσμιο πόλεμο απελευθερωτικά κινήματα τοπικές εξεγέρσεις που έχουν σκοπό την απελευθέρω-

ση μιας περιοχής. αρχή της Δεδηλωμένης δημοκρατική αρχή σύμφωνα με την οποία ο πρωθυ-

πουργός μιας χώρας επιλέγεται από το κόμμα που έχει εξασφαλίσει στις εκλογές την πλειοψηφία των αντι-προσώπων του έθνους στη Βουλή.

αρχοντικά ωραίες, πολυτελείς και μεγάλες κατοικίες ατομική βόμβα βόμβα που εκλύει ατομική ενέργεια και προκαλεί τρο-

μακτική καταστροφή. Αυτοκέφαλη ελληνική Εκκλησία

η Εκκλησία του νεοσύστατου ελληνικού κράτους, η οποία αυτονομήθηκε από το Πατριαρχείο της Κωνστα-ντινούπολης.

αυτονομία η διακυβέρνηση μιας χώρας ή περιοχής με δικούς της νόμους αλλά με σχετική εξάρτηση από άλλη χώρα

Page 280: Istoria-Biblio Mathiti (New)

βεζίρης υπουργός της Οθωμανικής αυτοκρατορίας ή διοικητής μεγάλης επαρχίας της

βόλια σφαίρες όπλου, πολεμοφόδια γεροντική συγκέντρωση των γερόντων της πατριάς στη Μάνη,

προκειμένου να συζητηθεί σοβαρό θέμα. γλωσσικό ιδίωμα ιδιαίτερος τρόπος ομιλίας και προφοράς της γλώσσας

σε κάποιον τόπο γρόσι νόμισμα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας (τουρκ.

kurus) δάσκαλοι του Γένους Μορφωμένοι άνθρωποι που αφιέρωσαν τη ζωή τους

στη διδασκαλία της ελληνικής γλώσσας και του πολιτι-σμού κατά τα χρόνια της σκλαβιάς.

δημοψήφισμα η ψηφοφορία του λαού για ένα σημαντικό ζήτημα με ένα «ΝΑΙ» ή ένα «ΟΧΙ»

Διαφωτισμός πνευματική κίνηση του 18ου αιώνα που στρεφόταν κα-τά της απολυταρχίας και διαφώτιζε τους πολίτες για τα δικαιώματά τους.

δικτατορικό καθεστώς πολίτευμα στο οποίο η εξουσία ασκείται απολυταρχικά από ένα πρόσωπο ή ομάδα προσώπων.

εγγυήτριες δυνάμεις χώρες, κατά κανόνα ισχυρές, οι οποίες βάσει συνθη-κών προστατεύουν την ανεξαρτησία μιας χώρας, συνή-θως αδύναμης.

εθελοντής αυτός που στρατεύεται ή αναλαμβάνει μιαν υπηρεσία με τη θέλησή του.

εθνικός διχασμός διαφωνία ανάμεσα στους φορείς της εξουσίας μιας χώρας η οποία χωρίζει το λαό σε δυο αντίπαλες παρα-τάξεις. Ειδικά για την ελληνική ιστορία, η διαφωνία ανάμεσα στον πρωθυπουργό Ελ. Βενιζέλο και το βασι-λιά Κωνσταντίνο.

εθνοφρουρά ομάδα οπλισμένων πολιτών που έχει ως έργο την τήρη-ση της τάξης ή την άμυνα μιας χώρας.

ελληνικά σχολεία σχολεία, όπου διδάσκονταν η αρχαία γλώσσα και η γραμματική. Αντιστοιχούσαν περίπου στις τελευταίες τάξεις του σημερινού δημοτικού και τις πρώτες του γυ-μνασίου.

εμποροπανήγυρη μεγάλο παζάρι με την ευκαιρία κάποιας τοπικής γιορ-τή

ενδοχώρα της το εσωτερικό μιας περιοχής, μακριά από τα παράλια

Εθνοσυνέλευση συνέλευση των αντιπροσώπων του έθνους εκτουρκισμός μεταβολή ανθρώπων άλλης εθνικότητας σε Τούρκους

με αλλαγή της γλώσσας, της θρησκείας και της εθνι-κής συνείδησης

Ε.O.K. Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα, η (σήμερα) Ευρω-παϊκή Ένωση (Ε.Ε.)

θρησκευτική μεταρρύθμιση θεολογική κίνηση στη Δύση για την εξυγίανση της εκ-κλησιαστικής ζωής, που οδήγησε στη διάσπαση της

Page 281: Istoria-Biblio Mathiti (New)

καθολικής εκκλησίας σε άλλα δόγματα (Διαμαρτυρο-μένων) .

καραβάνι ομάδα εμπόρων που ταξιδεύει από μια περιοχή σε άλ-λη με τα εμπορεύματα φορτωμένα σε ζώα.

καραούλι φρουρά, σκοπιά των κλεφτών ή των αγωνιστών της Ελληνικής επανάστασης

καριοφίλι τουφέκι της εποχής της Ελληνικής επανάστασης Κεντρικές αυτοκρατορίες συμμαχία των κρατών Γερμανίας, Αυστρίας, Βουλγα-

ρίας, Οθωμανικής αυτοκρατορίας στον Α' Παγκόσμιο πόλεμο

κεφαλικός φόρος φόρος που επέβαλλαν οι Τούρκοι στους υποδούλους, γνωστός και ως χαράτσι.

κεφαλοχώρι το σπουδαιότερο χωριό μιας περιοχής, κέντρο της οι-κονομικής και της διοικητικής ζωής [της περιοχής αυ-τής]

κλεφτοπόλεμος πολεμική τακτική άτακτων στρατιωτικών μονάδων ενα-ντίον τακτικού στρατού

κοινά σχολεία σχολεία για τη διδασκαλία της γραφής, ανάγνωσης, αριθμητικής

κοινοτικό προνόμιο δικαιώματα αυτοδιοίκησης που παραχωρούσε η οθω-μανική εξουσία σε ορισμένες ελληνικές κοινότητες.

κομιτατζήδες ένοπλα τμήματα Βουλγάρων που είχαν ως στόχο την

κρυπτοχριστιανοί αυτονόμηση της Μακεδονίας.

κρυπτοχριστιανοί χριστιανοί που αναγκάστηκαν να γίνουν μουσουλμά-νοι, αλλά εξακολουθούσαν κρυφά να είναι χριστιανοί.

κυβέρνηση βουνού η κυβέρνηση των αντιστασιακών οργανώσεων στα χρό-νια της γερμανικής κατοχής

κυβέρνηση εθνικής ενότητας

κυβέρνηση σε δύσκολες ώρες ενός κράτους, που απο-τελείται από εκπροσώπους όλων των κομμάτων και υπο-στηρίζεται από όλους.

κυβερνήτης ανώτατος άρχοντας μιας χώρας λημέρι καταφύγιο κλεφτών και αρματολών. Συνήθως ήταν φυ-

σική τοποθεσία με διάφορα επιπρόσθετα οχυρωματικά έργα.

Μεγάλη του Γένους Σχολή σχολή στην Κωνσταντινούπολη, όπου δίδαξαν σοφοί καθηγητές και βοήθησαν στην πνευματική αφύπνιση του ελληνικού έθνους.

Μεσοπόλεμος η χρονική περίοδος ανάμεσα στους δύο παγκόσμιους πολέμους (1918-1939)

μινίστρος υπουργός (γαλλικά ministre) μπαϊράκι σημαία (τουρκ. bayrak) μπέης τουρκικό στρατιωτικό αξίωμα. Το έφερε και ο Έλληνας

άρχοντας της Μάνης (τουρκ. bey). μπουρλότο μικρό πλοίο που το χρησιμοποιούσαν για πυρπόληση,

πυρπολικό.

Page 282: Istoria-Biblio Mathiti (New)

ναζισμός η φασιστική θεωρία του Χίτλερ και του ναζιστικού κόμ-ματος στη Γερμανία (λέγεται και εθνικοσοσιαλισμός)

νεοκλασικά κτίρια κτίρια κτισμένα με σχέδιο που μιμείται το σχέδιο των κλασικών έργων της αρχαιότητας.

Νεότουρκοι Τούρκοι, οι οποίοι πριν από τον Α' Παγκόσμιο πόλεμο προσπάθησαν να εκτουρκίσουν τους χριστιανούς υπη-κόους του κράτους τους και να πείσουν το σουλτάνο να κυβερνήσει την Οθωμανική αυτοκρατορία με σύ-νταγμα.

ολοκαύτωμα ολοκληρωτική καταστροφή από τη φωτιά, ολοκληρωτι-κή θυσία

οπλαρχηγός αρχηγός ένοπλης ομάδας η οποία δεν ανήκει σε τακτι-κό στρατό.

Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών

ένωση όλων των κρατών του κόσμου για τη διασφάλιση της ειρηνικής συμβίωσης ανάμεσα σε όλα τα έθνη, γνω-στός και με τα αρχικά Ο.Η.Ε.

παζάρι πρόχειρη, υπαίθρια αγορά παιδομάζωμα αρπαγή των παιδιών των χριστιανών υποδούλων. Τα παι-

διά στη συνέχεια εξισλαμίζονταν και γίνονταν γενίτσα-ροι

παροικία συνοικία ή το σύνολο αλλοδαπών κατοίκων σε μια πόλη πασάς ανώτερος αξιωματικός του οθωμανικού στρατού και συ-

χνά διοικητής επαρχίας πατριά γενιά, φάρα, σόι πολεμική αποζημίωση καταβολή χρηματικού ποσού από τους νικημένους

στους νικητές για την επανόρθωση των πολεμικών ζη-μιών

πραματευτής πλανόδιος έμπορος, γυρολόγος πραξικόπημα ξαφνική ενέργεια, στρατιωτική κυρίως ή πολιτική, που

καταλύει το σύνταγμα μιας χώρας. προβλεπτής Βενετός διοικητής επαρχίας προεδρευόμενη δημοκρατία το δημοκρατικό πολίτευμα κατά το οποίο ανώτατος άρ-

χοντας είναι ο πρόεδρος της δημοκρατίας, την ευθύνη όμως της διακυβέρνησης της χώρας την έχει ο πρωθυ-πουργός.

προνόμια οι θρησκευτικές ή άλλες ελευθερίες που παραχώρησε η οθωμανική διοίκηση στους υπόδουλους χριστιανούς.

προσκυνοχάρτι έγγραφη ομολογία με την οποία γίνεται αποδεκτή η κυ-

πτώχευση ριαρχία ή η εξουσία κάποιου.

πτώχευση χρεοκοπία πύργος ψηλό, οχυρό κτίριο κατάλληλο για άμυνα σε εχθρικές

επιθέσεις ραγιάς ο μη μουσουλμάνος (κυρίως χριστιανός) υπήκοος της

Οθωμανικής αυτοκρατορίας. (Από την τουρκική λέξη reaya=ποίμνιο, που αρχικά υπονοούσε όλους τους αγρότες, ανεξάρτητα από το θρήσκευμά τους).

Page 283: Istoria-Biblio Mathiti (New)

ρεμπελιό των ποπολάρων εξέγερση του λαού Ρωσική επανάσταση η επανάσταση του ρωσικού λαού ενάντια στο απολυταρ-

χικό καθεστώς του τσάρου τον Οκτώβριο του 1917 σοσιαλιστικό κράτος κράτος του οποίου το πολίτευμα στηρίζεται στην κατάρ-

γηση μερικά ή ολικά της ατομικής ιδιοκτησίας. συναξάρι εκκλησιαστικό κείμενο που αναφέρεται στη ζωή και τη

δράση κάποιου αγίου. συνθήκη συμφωνία που υπογράφεται μεταξύ κρατών. Συνθήκη Σεβρών συνθήκη που υπογράφτηκε το 1920 στις Σέβρες της

Γαλλίας ανάμεσα στις χώρες που έλαβαν μέρος στον Α' Παγκόσμιο πόλεμο.

σύνταγμα ο θεμελιώδης νόμος του κράτους, από τον οποίο απορ-ρέουν όλοι οι άλλοι.

σφαίρα επιρροής περιοχή στην οποία ασκεί ένα είδος «κηδεμονίας» ή ελέγχου μια ξένη ισχυρή χώρα.

τσιφλίκια μεγάλα κτήματα Φαναριώτες οι Έλληνες που κατοικούσαν στο φανάρι της Κωνσταντι-

νούπολης, κοντά στο Οικουμενικό πατριαρχείο. Μερικοί χρησιμοποιήθηκαν ως διερμηνείς της Υψηλής Πύλης ή ως διοικητές στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες.

φάρα γένος, σόι φασισμός πολίτευμα που έχει ως χαρακτηριστικά του την κατάργη-

ση των εκλογών, της ελευθερίας του τύπου και γενικά των δικαιωμάτων του πολίτη (δες και ναζισμό).

Φιλική εταιρεία ελληνική μυστική οργάνωση στα χρόνια της τουρκοκρα-τίας με στόχο την απελευθέρωση των Ελλήνων από τον τουρκικό ζυγό.

φοίνικες το πρώτο νόμισμα του ελεύθερου ελληνικού κράτους χάνι επαρχιακό πανδοχείο στα χρόνια της τουρκοκρατίας χαράτσι φόρος που πλήρωναν οι υπόδουλοι Έλληνες στους

Τούρκους. χούντα επαναστατική στρατιωτική κυβέρνηση ψυχογιός θετός γιος, παιδί για όλες τις μικροεργασίες

Page 284: Istoria-Biblio Mathiti (New)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Αμάντου Κ.Ι., Οι Βόρειοι γείτονες της Ελλάδος, εκδ. Ελευθερουδάκη, εν Αθήναις 1923. Βαγιακάκου Δ., Κυριακός Χατζηπέτρου Βενιζέλος, Β' Κρητολογικόν Συνέδριον 4 (1969) 107-111. Βακαλόπουλου Απ., Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως του 1821, ΟΕΔΒ, Αθήναι-1971.

, Νέα Ελληνική Ιστορία, 1204-1985, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 19872. , Πηγές της Ιστορίας της Μακεδονίας 1354-1833, Εταιρεία Μακεδονικών

Σπουδών, Θεσσαλονίκη 1989. Βαλαωρίτη Αρ., Ποιήματα και πεζά, τ. Β., Εκδ. Ίκαρος, Αθήνα, 1981. Βλαχογιάννη Γ., Μεγάλα χρόνια, εκδ. «Εστίας» Ι.Δ. Κολλάρου και Σίας, Αθήνα 1930.

, Διηγήματα, εκδ. «Εστίας» Ι.Δ. Κολλάρου και Σίας Αθήνα χ.χ. Βενέζη Ηλ., Το νούμερο 31.328, εκδ. «Εστίας», I. Δ. Κολλάρου και Σίας, Αθήνα 1950.

, Αιολική Γη, εκδ. «Εστίας», Ι.Δ. Κολλάρου και Σίας Αθήνα χ.χ. Βλάχου Ν., Ιστορία των κρατών της Χερσονήσου του Αίμου 1908-1914, ΟΕΣΒ, εν Αθή-ναις 1954. Βουγιούκα Α., Η Ελλάδα στη νεότερη εποχή, Εταιρεία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτι-σμού και Γενικής Παιδείας, Ψυχικό 1978. Βουρνά Τ., Φιλική Εταιρεία, Αθήνα 1965. Γκέρτσου - Σαρρή Α., Μ' ενάντιους ανέμους, εκδ. Κέδρος, Αθήνα 19972. Γρηγοριάδη Ν., Καρβέλη Δ, Μηλιώνη Χρ., Μπαλάσκα Κ, Παγανού Γ., Κείμενα Νεοελλη-νικής Λογοτεχνίας Α' γυμνασίου ΟΕΔΒ. Γρηγοριάδη Ν., Καρβέλη Δ, Μπαλάσκα Κ, Παγανού Γ., Κείμενα Νεοελληνικής Λογοτε-χνίας Γ' Γυμνασίου, ΟΕΔΒ. Δραγούμη Ν., Ιστορικοί Αναμνήσεις, τ. Α-Β, εκδ. «Ερμής» Ε.Π.Ε., Αθήνα 1973. Εκδοτικής Αθηνών, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ. 11-15, Αθήνα 1974-1978. Ευαγγελίδου Γρ., Η Παιδεία επί Τουρκοκρατίας, τ. Α-Β, εν Αθήναις 1936. Θεοτοκά Γ., Η εθνική κρίση, εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 1966. Θέρου Αγ., Τα τραγούδια των Ελλήνων, τ. Α-Β, εκδ. Αετός, Αθήνα 1951-1952. Καβάφη Κ.Π., Ποιήματα (1896-1918), εκδ. Ίκαρος, Αθήνα 1975'°. Καζαντζάκη Ν., Ο Χριστός ξανασταυρώνεται, εκδ. Δίφρος, Αθήνα 1955. Καλαματιανού Γ., Λόγιου Η., Σταθοπούλου-Χριστοφέλλη Μ., Νεοελληνικά αναγνώσμα-τα Γ Λυκείου, ΟΕΔΒ, Αθήνα 1979.

, Νεοελληνικά αναγνώσματα Β' Λυκείου, ΟΕΔΒ, Αθήνα 1979. Κάλβου Ανδρ., Ωδαί, εκδ. Ίκαρος, Αθήνα 1970. Καλονάρου Πέτρου, Μάνη, εκδ. Πατσιλινάκου, Αθήναι 1981. Καμπούρογλου Δ., Ο αναδρομάρης της Αττικής, εν Αθήναις 1894. Κασομούλη Ν., Ενθυμήματα Στρατιωτικά της Επαναστάσεως των Ελλήνων 1821-1833, 3τ., εκδ. I. Βλαχογιάννη, Αθήναι 1939-42. Κατσουλάκου Θ., Πέσανε τα Γιάννενα, εφημ. Βήμα 20-2-1983. Κόκκινη Σπ., Ανθολογία Νεοελληνικής Ποιήσεως 1708-1977, εκδ. «Εστίας», Ι.Δ. Κολλά-ρου και Σίας, Αθήνα 19772. Κόκκινου Δ, Η Ελληνική Επανάσταση, τ. 1-6, εκδ. Μέλισσα, Αθήναι 1967-68. Κολιόπουλου /., Περί λύχνων αφάς, Η Ληστεία στην Ελλάδα (19ος αι.)., εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1997.

Page 285: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Κολοκοτρώνη Θ., Απομνημονεύματα, Εισαγωγή-Επιμέλεια Έλλης Αλεξίου, εκδ. Μέρ-μηγκα, Αθήνα 1977. Κορνάρου Β., Ερωτόκριτος, εκδ. Αστήρ, Αθήνα 1976. Κουγέα Σ..Β., Η προέλευσις της υπό του Hase παρισιακής συλλογής πατριαρχικών και μοναστηριακών εγγράφων, Ελληνικά 20 (1967) 3-23. Κούμα Κ., Ιστορία των ανθρωπίνων πράξεων από των αρχαιοτάτων χρόνων έως των ημερών μας, τ. 12, Βιέννη 1830-32. Κριάρη Αρ., Πλήρης συλλογή ασμάτων ηρωικών, ιστορικών, πολεμικών... μεθ' ερμη-νείας και υποσημειώσεων, εν Αθήναις 1920. Κωνσταντίνου Γ., Τετράγλωσσον λεξικόν, τ.Α Ενετία 1757. Λαίου Γ., Ανέκδοτες επιστολές και έγγραφα του 1821, Αθήναι 1958. Λιγνάδη Τ., Το Άξιον Εστί του Ελύτη, Αθήνα 19805. Μακρυγιάννη /., Απομνημονεύματα, Πρόλογος-επιμέλεια Γ. Βλαχογιάννη εκδ. Ιστορική Έρευνα, Αθήνα χ.χ, Μαλλιάρη-Παιδεία, Ελλάδα, Ιστορία και Πολιτισμός, τ. 5-9, Αθήνα 1981-1985. Μάουρερ Γκ. Λ., Ο Ελληνικός λαός, μετάφραση Όλγας Ρομπάκη, εισαγωγή, επιμέ-λεια, σχολιασμός Τ, Βουρνά, εκδόσεις Τολίδη, Αθήνα 1976. Μαυρόπουλου Χρ., Τουρκικά έγγραφα αφιερωμένα εις την ιστορία της Χίου, εν Αθή-ναις 1920. Μελά Σττ., Ιστορικό θέατρο, εκδ. Μπίρη, Αθήνα χ.χ. Μητσάκη Μιχ., Το έργο του, εισαγωγή-σχόλια-επιμέλεια Μιχ. Περάνθη, εκδ. Εστίας Ι.Δ. Κολλάρου και Σίας, Αθήνα 1956. Μόνταγκιου λαίδη, Το οδοιπορικό τριών ηπείρων, Μετάφραση Ιωσήφ Κασσεσιάν, εκδ. Στοχαστής, Αθήνα 1994-95. Μάντη Κώστα, Τουρκική εισβολή III, εκδόσεις Υπουργείου Παιδείας, Τμήμα δημοτικής Εκπαίδευσης, Λευκωσία. Μπούμη Ρ. - Παπττά Ν., Παγκόσμιος Ανθολογίας ποιήσεως, τ. 1-2, εκδ. Γ. και Ε. Παπα-δημητρίου, Αθήνα 1953-54. Μπωζούρ Φέλιξ, Πίνακας του εμπορίου της Ελλάδας στην Τουρκοκρατία (1787-1797). Μετάφραση Ελένης Γαρίδη, Εισαγωγή, Επιμέλεια, σχολιασμός Τ. Βουρνά, εκδόσεις Τολίδη, Αθήνα 1974. Μυριβήλη Στρ., Η Παναγιά η Γοργόνα, εκδ. «Εστίας» I. Δ. Κολλάρου και Σίας. Παλαμά Κ., Άπαντα, 16 τ., Αθήνα 1962-1969. Παλαιολόγου Π., Εφημερίδα Ελεύθερον Βήμα, 16 Νοεμβρίου 1940. Παπαδιαμάντη Αλ., Απαντα, τ. Α-Δ, εκδ. φυτράκη-Κουτσουμπού, Αθήνα 1966. Παπύρου, Νεοελληνική Ποιητική ανθολογία, Αθήνα 1995. Περάνθη Μιχ., Μεγάλη Ελληνική Ποιητική Ανθολογία, εκδ. Δραγατάκη, 3 τ., Αθήνα 1954. Πετσάλη - Διομήδη Θ., Ελληνικός Όρθρος, εκδ. «Εστίας» Ι.Δ. Κολλάρου και Σίας, Αθή-να 1962. Πιλλά Αν τ., Κερύνεια, Εκδόσεις Υπουργείου Παιδείας Κύπρου, Τμήμα δημοτικής Εκπαίδευσης, Λευκωσία. Πολίτη Κ., Στου Χατζηφράγκου, εκδ. «Εστίας» Ι.Δ. Κολλάρου και Σίας. Πολίτη Ν.Γ., Εκλογαί από τα τραγούδια του ελληνικού λαού, Αθήνα 1965. Ρίτσου Γ., Δεκαοχτώ λιανοτράγουδα της πικρής πατρίδας, Εκδ. Κέδρος, Αθήνα 19733. Σικελιανού Αγγ., Λυρικός Βίος, 3 τ., Εκδ. Οι Φίλοι του Βιβλίου, Αθήνα 1946-47. Σιμόπουλου Κ., Ξένοι Ταξιδιώτες στην Ελλάδα, τ. 1-5, Αθήνα, 1970-1975.

Page 286: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Σκουλάτου Β., Δημακοπούλου Κ., Κόνδη Σ., Ιστορία νεότερη και σύγχρονη Α' Λυκείου, τεύχη Α-Γ, ΟΕΔΒ. Σολωμού Δ., Άπαντα, εκδ. Ίκαρος, 2 τ., Αθήνα 1948-60. Σουρή Γ., Τα Άπαντα, Αθηναϊκοί εκδόσεις Ηρακλή Γ. Σακκαλή, 2 τ., Αθήνα 1954. Σωτηρίου Α, Ματωμένα χώματα, εκδ. Κέδρος, Αθήνα 198947. BOhler G. και άλλων, Fragen an die Geschichte [ed. Η. D. Schmid], τ. 3, Europaische Weltgeschichte, Hirschgraben-Verlag, Frankfurt am Main, 1981. Τερτσέτη Γ., Άπαντα, Εκδ. Βαλέτα, Αθήνα 1953. Φρανκ Άννα, Το ημερολόγιο της Άννας Φρανκ, Μετάφραση - πρόλογος Κώστα Καλλι-γά, Ενωμένοι Εκδότες, Αθήνα 1956. Φωτάκου, Απομνημονεύματα περί της ελληνικής επαναστάσεως, επιμ. Θ. Βαγενά, Εκδ. «Νεοϊστορικής Βιβλιοθήκης», 4 τ., Αθήναι 1955. Φωτάκου, Γρηγόριος Δικαίος Παπαφλέσσας, εκδ. Βεργίνα, Αθήνα 1996. Φωτεινού Η., Οι άθλοι της εν Βλαχία ελληνικής επαναστάσεως το 1821 έτος, Λειψία 1846. Φωτιάδη Δ., Η επανάσταση του Εικοσιένα, 4 τ., Εκδ. Μέλισσα, Αθήναι 1971-2.

, Καραϊσκάκης, εκδ. Ζαχαρόπουλου, Αθήνα 1987. Φωτιάδη Κ., Οι εξισλαμισμοί της Μικράς Ασίας και οι Κρυπτοχριστιανοί του Πόντου, Εκδ. Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1988.

Πηγές φωτογραφιών

1. Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (Βραβείο Ακαδημίας Αθηνών), Εταιρία Ιστορικών Εκδό-σεων,. Εκδοτική Αθηνών, Α.Ε., Αθήνα 1971.

2. Η Επανάσταση του '21, Δημήτρη Φωτιάδη, Εκδότης: Νίκος Βότσης, Ινστιτούτο Ιστορίας, Αθήναι.

3. Ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδος, Διονυσίου Κοκκίνου, εκδόσεις ΜΕΛΙΣΣΑ, Αθήνα 1970. 4. Ελλάδα Ιστορία και Πολιτισμός, το Νέο Ελληνικό Κράτος η ιστορία. Εκδόσεις: Παγκό-

σμια σύγχρονη Παιδεία - Μαλλιάρης. Α ' έκδοση, Αθήνα. 5. Μακεδονία, 4.000 χρόνια ελληνικής ιστορίας και πολιτισμού. Εκδοτική Αθηνών Α.Ε.,

Αθήνα 1982. 6. Θρακικά μελετήματα και η της Φιλιππουπόλεως Ιστορία. Κοσμά-Μυρτίλου Αποστολίδη,

Αθήνα 1957. 7. ΔΙΑΒΑΖΩ (Περιοδικό). Αριθμ. 140 (26.3.1986). Αφιέρωμα στον Κάλβο. Αθήνα. 8. Ο ξεριζωμός. Ινστιτούτο Ιστορικών Μελετών, Αθήνα 19$5. 9. Φιλική Εταιρεία, Ε. Πρωτοψάλτης, έκδοση Ακαδημίας Αθηνών, Αθήναι 1971.

10. Γραμματική, Κ. Λασκάρεως. Εκδόσεις Κ. Σπανός, Αθήνα. 11. Πάνθεο Ηρώων του '21, Peter von, Hess. Εκδόσεις: Βιβλιοφιλία, Κ.Χ. Σπανός, Αθήνα 1978. 12. Ενδυμασίες και έθιμα κατά την περίοδο του '21, Ο.Μ. Bar v. Stackelberg. Εκδόσεις:

Βιβλιοφιλία, Κ.Χ. Σπανός, Αθήνα 1978. 13. Η Αθήνα του Μεσοπολέμου, Γιάννη Καιροφύλλα, εκδ. Φιλιππότη.

Page 287: Istoria-Biblio Mathiti (New)

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Σελ. 1. Τι μάθαμε στην Ιστορία της Ε'. Τι θα μάθουμε φέτος 9 2. Η Ευρώπη στα νεότερα χρόνια 11

Ο ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΑΛΩΣΗ

3. Η Οθωμανική αυτοκρατορία 17 4. Βενετοί, Γενουάτες και άλλοι κατακτητές 21 5. Ο σουλτάνος παραχωρεί «προνόμια» 27 6. Οι συνθήκες ζωής των υποδούλων 31 7. Οι κοινότητες μια μορφή αυτοδιοίκησης 37 8. Οικονομικές δραστηριότητες των Ελλήνων 41 9. Χαρές και λύπες της καθημερινής ζωής 47

10. Θρύλοι και παραδόσεις συντηρούν την ελπίδα 53 11. Τα σχολεία και οι δάσκαλοι του Γένους 55 12. Πνευματική ανάπτυξη μέσα στη σκλαβιά 61 13. Κλέφτες και αρματολοί 67 14. Τα κάστρα της λευτεριάς 71 15. Η ένοπλη ορμή για απελευθέρωση 77 16. Το όραμα του Ρήγα Φεραίου 81

Η ΜΕΓΑΛΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

17. Η Φιλική εταιρεία 87 18. Η Επανάσταση αρχίζει από τη Μολδοβλαχία 93 19. Η Επανάσταση εξαπλώνεται 97 20. Η Επανάσταση σημειώνει επιτυχίες 105 21. Η Επανάσταση εδραιώνεται 111 22. Την Επανάσταση κλονίζουν αδυναμίες και εσωτερικές διαμάχες 117 23. Διακυβέρνηση των επαναστατημένων Ελλήνων 123 24. Οι μεγάλες δυνάμεις απέναντι στον αγώνα - Φιλελληνισμός 129 25. Τούρκοι και Αιγύπτιοι εναντίον των Ελλήνων 137 26. Ο Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο 143 27. Η πολιορκία και η έξοδος του Μεσολογγιού 149 28. Ο αγώνας γύρω από την Ακρόπολη 153 29. Η επέμβαση των Μεγάλων δυνάμεων 157 30. Ο Καποδίστριας κυβερνήτης 159

Page 288: Istoria-Biblio Mathiti (New)

Η ΕΛΛΑΔΑ ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΟ ΚΡΑΤΟΣ

31. Προσδοκίες των Ελλήνων από το νέο κράτος 167 32. Η καθημερινή ζωή στα χρόνια του Όθωνα 171 33. Από τη γενιά του '21 σε μια νέα γενιά πολιτικών 177 34. Ένταση στα Βαλκάνια 181 35. Εξελίξεις στον ελληνικό χώρο 185 36. Ο αγώνας για τη Μακεδονία 191 37. Οι Βαλκανικοί πόλεμοι 195 38. Πνευματική άνθηση στο ελεύθερο ελληνικό κράτος 199 39. Ο Α' Παγκόσμιος πόλεμος και η Ελλάδα 207 40. Ο Ελληνισμός της Θράκης και της Μ. Ασίας 213 41.Ο Μικρασιατικός πόλεμος 221 42. Στο διάστημα του Μεσοπολέμου 229 43. Ο Β' Παγκόσμιος πόλεμος 235 44. Οι Έλληνες αντιμέτωποι με τους κατακτητές 241 45. Ο εμφύλιος πόλεμος 249 46. Η Ελλάδα μετά τον εμφύλιο πόλεμο 253 47. Ανατροπή της δημοκρατίας και αποκατάσταση της 255 48. Το κυπριακό, ένα μεγάλο εθνικό θέμα 259 49. Προς την ενωμένη Ευρώπη 263 50. Η πνευματική άνθηση συνεχίζεται 265 51.Ο Ελληνισμός στο πέρασμα των αιώνων 273

Γλωσσάριο 279 Βιβλιογραφία συνοδευτικών κειμένων 284 Περιεχόμενα 287

Με απόφαση της Ελληνικής Κυβέρνησης τα διδακτικά βιβλία του Δημοτικού, του Γυμνασίου και του Λυκείου τυπώνονται από τον Οργανισμό Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων και διανέμονται δω-ρεάν στα Δημόσια Σχολεία. Τα βιβλία μπορεί να διατίθενται προς πώληση, όταν φέρουν βιβλιόσημο προς απόδειξη της γνησιότη-τάς τους. Κάθε αντίτυπο που διατίθεται προς πώληση και δε φέρει βιβλιόσημο θεωρείται κλεψίτυπο και ο παραβάτης διώκεται σύμφωνα με τις διατάξεις του άρθρου 7 του Νόμου 1129 της 15/21 Μαρτίου 1946 (ΦΕΚ 1946, 108, Ά).

Απαγορεύεται η αναπαραγωγή οποιουδήποτε τμήματος αυτού του βιβλίου, που καλύπτεται από δικαιώματα (copyright), ή η χρήση του σε οποιαδήποτε μορφή, χωρίς τη γραπτή άδεια του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου.

ΕΚΔΟΣΗ 2010 - ΑΝΤΙΤΥΠΑ 122.000 - ΑΡ. ΣΥΜΒΑΣΗΣ 47/17-2-10

ΕΚΤΥΠΩΣΗ: ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α.Ε. · ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ: ΕΥΤΑΞΙΑΔΗΣ Β. - ΙΩΣΗΦΙΔΗΣ Ι. & ΣΙΑ Ο.Ε.

Page 289: Istoria-Biblio Mathiti (New)