Biblio Eidikhs Sxetikothas

323
∆ημήτρης Τσουμπελής Ειδική Θεωρία Σχετικότητας Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Μαθηματικών ΠΑΤΡΑ 2009

Transcript of Biblio Eidikhs Sxetikothas

Page 1: Biblio Eidikhs Sxetikothas

∆ημήτρης Τσουμπελής

Ειδική Θεωρία Σχετικότητας

Πανεπιστήμιο Πατρών Τμήμα Μαθηματικών

ΠΑΤΡΑ 2009

Page 2: Biblio Eidikhs Sxetikothas

iii

Περιεχόμενα

Πρόλογος

Κεφάλαιο 1

H έννοια του χώρου……………………………………………………………………….1

1.1 Σύνολα………………………………………………………………………….2

1.2 Αριθμοί…………………………………………………………………………3

1.3 Απεικονίσεις ή συναρτήσεις……………………………………………………7

1.4 To Ευκλείδειο επίπεδο……………………………………………………….....9

H έννοια της απόστασης δύο σημείων……………………………………...12

Πυθαγόρειο Θεώρημα………………………………………………………16

H πραγματική ευθεία……………………………………………………….17

1.5 Συστήματα συντεταγμένων του Ευκλείδειου επίπεδου……………………….19

1.5.1 Συστήματα αξόνων του Ευκλείδειου επίπεδου...……………………...19

1.5.2 Γραμμικοί μετασχηματισμοί…………………...……………………...23

1.5.3 Διανύσματα…………………………………......……………………...25

1.6 Γραφικές παραστάσεις συναρτήσεων μιας μεταβλητής………………………29

Το ζήτημα της κλίμακας……………………………………........................30

1.7 Γραφικές παραστάσεις συναρτήσεων δύο μεταβλητών………………………32

1.8 O Eυκλείδειος χώρος………………………………………………………….35

Κεφάλαιο 2

Kίνηση…………………………………………………………………………………...41

Page 3: Biblio Eidikhs Sxetikothas

iv

2.1 Συστήματα αναφοράς…………………………………………………………41

2.2 Aπλά ή στοιχειώδη γεγονότα………………………………………………….45

2.3 Ευθύγραμμη ομαλή κίνηση…………………………………………………...48

2.4 Ευθύγραμμη επιταχυνόμενη κίνηση…………………………………………..58

2.5 Επιταχυνόμενη κίνηση στις 2 και 3 διαστάσεις…...…………………………..64

Κεφάλαιο 3

Θεωρία Μηχανικής του Newton…..…………………………………………………......71

3.1 Nευτωνική Μηχανική…………………………………………………………71

3.2 Λύσεις των εξισώσεων κίνησης………………………………………….........75

Κεφάλαιο 4

Θεωρία Σχετικότητας Γαλιλαίου-Νεύτωνα………………………………………….......91

4.1 Σύνδεση συστημάτων αναφοράς……………………………………………...91

4.2 Χωροχρονικά διαγράμματα…………………………………………...............96

4.3 Μετασχηματισμοί Γαλιλαίου……………………………………...................100

4.4 Νευτωνική μηχανική και μετασχηματισμοί Γαλιλαίου...................................102

4.5 Mη αδρανειακά συστήματα αναφοράς............................................................105

Κεφάλαιο 5

Κυματική διάδοση…………………………………………...........................................107

5.1 To φαινόμενο της κυματικής εξίσωσης………………………………...........107

5.2 Kύματα σε μια χωρική διάσταση…………………………….........................109

Φαινόμενα συμβολής………………………………...................................115

Page 4: Biblio Eidikhs Sxetikothas

v

5.3 H κυματική εξίσωση………………………………........................................117

5.4 H κυματική εξίσωση στον 3 ………….........................................................120

Επίπεδα κύματα……………………………...............................................120

Σφαιρικά κύματα…………………………..................................................122

5.5 Κώνοι ήχου και φωτός………….....................................................................124

Η έννοια της σημειακής πηγής κυμάτων.....................................................128

5.6 Φωνόνια, φωτόνια και άλλες ασώματες...κεφαλές..........................................131

5.7 Κυματική εξίσωση και μετασχηματισμοί Γαλιλαίου......................................135

5.8 Το πείραμα Michelson-Morley........................................................................137

Κεφάλαιο 6

Θεωρία σχετικότητας του Einstein………………………..............................................141

6.1 Mετασχηματισμοί του Lorentz…………………………................................141

6.2 Οι πρώτες συνέπειες των μετασχηματισμών Lorentz……..............................147

6.3 Χωροχρονικά διαγράμματα….…………………………................................150

6.4 Συστολή μήκους………………………….......................................................157

6.5 Διαστολή χρόνου-Παράδοξο των διδύμων......................................................159

6.6 Σχετιστικό φαινόμενο Doppler……................................................................164

6.7 Ταξινόμηση χωροχρονικών διαστημάτων.......................................................169

Κεφάλαιο 7

Xωρό-χρονος Minkowski……………..…………………..............................................173

7.1 Χώρος Minkowski…………...…………………………................................173

7.2 Μετασχηματισμοί Lorentz και Poincare..………………................................177

7.3 Ταξινόμηση τετραδιανυσμάτων.………………..............................................182

Page 5: Biblio Eidikhs Sxetikothas

vi

7.4 Tετραδιανύσματα ταχύτητας και ορμής-ενέργειας..........................................184

7.5 Koσμικές καμπύλες.........................................................................................189

7.6 Σχετιστική μηχανική........................................................................................197

7.7 Νόμοι διατήρησης ορμής ενέργειας.................................................................201

Πυρηνική διάσπαση και σύντηξη……........................................................213

Κεφάλαιο 8

Eιδική Σχετικότητα και κλασική θεωρία ηλεκτρομαγνητισμοί.......................................216

8.1 Βαθμωτά και διανυσματικά πεδία……………………...................................216

8.2 Θεωρία Βαθμωτών και διανυσματικών πεδίων του 3 ..................................225

8.3 To στατικό ηλεκτρομαγνητικό πεδίο...............................................................227

8.4 To χρονικά μεταβαλλόμενο ηλεκτρομαγνητικό πεδίο.....................................233

8.5 Μετασχηματισμοί Lorentz και εξισώσεις Maxwell.........................................238

Βιβλιογραφία…………………………………………………………………………...239

Page 6: Biblio Eidikhs Sxetikothas

vii

Page 7: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Πρόλογος

Το αντικείμενο αυτού του συγγράμματος, η Ειδική Θεωρία της Σχετικότητας, μπορεί καιεκτυλίσσεται από το 17ο αιώνα ως τις μέρες μας. Γι’ αυτό, αντί προλόγου, παραθέτουμε συνοπταποκτήσει την ορθή προοπτική για το πώς φτάσαμε στη σημερινή μορφή ενός θαυμάσιου έργου, τ

Α. Τα κύρια πρόσωπα του δράματος

è Γαλιλαίος. Ακριβέστερα, Galileo Galilei.

Πίζα, 1564 - κοντά στη Φλωρεντία, 1642.

è Νεύτωνας. Ακριβέστερα, Isaac Newton (>Nιούτον). Γούλσθορπ, 1642 - κοντά στο Λονδίνο, 1726.

è Μάξ(γ)ουελ. Ακριβέστερα, James Clerk Maxwell. Εδιμβούργο, 1831 - Καίμπριτζ, 1879.

è Λόρεντς. Ακριβέστερα, Hendrick A. Lorentz. Άρνεμ (Ολλανδία) 1853, - Χάαρλεμ, 1928

è Αϊνστάιν. Ακριβέστερα, Albert Einstein. Ουλμ (Γερμανία), 1879 - Πρίνστον (ΕΠΑ), 1955.

è Μινκόφσκι. Ακριβέστερα, Hermann Minkowski. Κάουνας -πρώην Αλεξότας- (Λιθουανία), 1864, - Γκέτινγκεν (Γερνανία) 1909.

Β. Τα συγγράμματα που περιέχουν τις λεπτομέρειες των διαλόγων των

πρωταγωνιστών

è Γαλιλαίος, 1632 : Διάλογος για τα δύο κορυφαία κοσμικά συστήματα, του Πτολεμαίου

και του Κοπέρνικου

(Dialogo sopra i dui massimi sistemi del mondo, totemaico e copernicano).

Page 8: Biblio Eidikhs Sxetikothas

è Νεύτωνας, 1687 : Μαθηματικές αρχές της φυσικής φιλοσοφίας

(Philosophiae naturalis principia mathematica).

è Μάξ(γ)ουελ, 1873 : Πραγματεία για τον ηλεκτρισμό και το μαγνητισμό

(Tteatise on electricity and magnetism).

è Λόρεντς, 1895 : Προσπάθεια για μια θεωρία των ηλεκτρικών και οπτικών φαινομένων

σε κινούμενα σώματα

(Versuch einer Theorie der elektrischen und optischen Erscheinungen in

bewegter Körper),

1904 : Ηλεκτρομαγνητικά φαινόμενα σ’ ένα σύστημα που κινείται με

οποιαδήποτε ταχύτητα μικρότερη από εκείνη του φωτός.

è Αϊνστάιν, 1905 : Για την ελεκτροδυναμική των κινουμένων σωμάτων

(Zur Electrodynamik bewegter Körper)

è Μινκόφσκι, 1908 : Χώρος και χρόνος

(Τα κύρια άρθρα των Lorentz, Einstein και Minkowski βρίσκονται συγκεντρωμένα στον οικονDover, 1952).

Γ. Οι κορυφαίες στιγμές του δράματος (Προλεγόμενα μιας επανάστασης)

Με το έργο του Γαλιλαίου και ιδιαίτερα του Νεύτωνα διαμορφώνεται η πρώτη θεωρία φυσικήςσύμπλοκο από μαθηματικές και φυσικές έννοιες που, επιγραμματικά,

i. Η σημασία των συστατικών του αναδύεται από τις μεταξύ τους σχέσεις,

ii Εξηγεί ένα πλήθος από φυσικά φαινόμενα, που σε πρώτη ματιά δείχνουν να είναι μεταξύ

τους άσχετα,

iii. Επιτρέπει να προβλέπουμε πώς θα εξελιχτεί μια φυσική διεργασία και να ελέγχουμε την

πρόβλεψή μας με πειράματα ή παρατηρήσεις.

Στη Νευτωνική θεωρία το χαρακτηριστικό (ii), για παράδειγμα, παίρνει την ακόλοακροθαλασσιά κι η ίδια η θάλασσα, το φύλλο του δέντρου κι ο άνεμος που το πειράζει, η χορδ

Πρόλογος

Page 9: Biblio Eidikhs Sxetikothas

που’ χει καρφωμένο το βλέμμα του στη γη, η γη κι οι άλλοι πλανήτες που κάθε άλλο παρά πλαόλα τ’ αστέρια και πεφταστέρια, κινούνται για τρία γράμματα και τη διπλή την παύλα: F=ma.

Το Νευτωνικό σύστημα, όπως κάθε σύστημα, φιλοδοξούσε να είναι και διατεινόταν πωδιαδικασία, χωρίς καμιά εξαίρεση. Στην πραγματικότητα, η εμβέλειά του ήταν αρκετά περιορισμ

Πρώτα και κύρια, η μόνη δύναμη F για την οποία ο Νεύτωνας προσδιόριζε με σαφήνειαεκείνη της βαρύτητας. ΄Επειτα, τα ηλεκτρικά, τα μαγνητικά και τα οπτικά φαινόμενα, που ήταν ήπεριοχή του Νευτωνικού συστήματος. Για τις τρεις αυτές κατηγορίες φαινομένων χρειάστηκατασκευαστεί μια θεωρία που θα τα εκάλυπτε με τρόπο ενιαίο και θα πέρναγε μ’ επιτυηλεκτρομαγνητικού πεδίου που διατυπώθηκε από τον Μάξγουελ το 1864, στο πλαίσιο της οποίας

Αρχικά θεωρήθηκε πως η θεωρία του Maxwell ήταν συμπληρωματική εκείνης του Νεύπιστά όλες τις δυνάμεις που συναντάμε στη φύση και, κατά συνέπεια, ο άνθρωπος μπορούσεσυστήματος.

΄Ομως, η αρχική αισιοδοξία δεν άργησε να εξανεμιστεί. Γιατί, όσο γρήγορα δηλεκτρομαγνητικής θεωρίας, άλλο τόσο γρήγορα τα ίδια ή και άλλα πειράματα, καθώς και η βαθτο σύστημα του Maxwell δεν είναι συμβατό μ’ εκείνο του Νεύτωνα.

Η θεμελιακή διαφορά του συστήματος Μ (Maxwell) από το σύστημα Ν (Newton)περιοριζόμαστε στο ν’ αναφέρουμε πως οι ακόλουθες τρεις προτάσεις αποτελούν ισοδύναμους τρ

α) Οι εξισώσεις του συστήματος Μ έχουν διαφορετική συμμετρία από εκείνες του Ν.

β) Τα ηλεκτρομαγνητικά φαινόμενα (και άρα το φως) - όπως περιγράφονται από το σύστημα Μαπό εκείνα που ορίζουν τα μηχανικά φαινόμενα στην περιγραφή που μας δίνει το σύστημα Ν.

γ) Το φως δε μπορεί ν’ αποκτήσει μικρότερη ή μεγαλύτερη ταχύτητα ανάλογα με το αν η πηγήκατεύθυνση εκπομπής. Αντίθετα, μπορούμε να πετάξουμε ένα πετραδάκι με μικρότερη ή μεγαένταση.

Τη λύση στο αδιέξοδο στο οποίο είχε περιέλθει η θεωρητική φυσική στο τέλος του 19ου

ένα άρθρο στο επιστημονικό περιοδικό Annalen der Physik. Το περιεχόμενο αυτού του άρΣχετικότητας. Η λεγόμενη Γενική Θεωρία Σχετικότητας παρου- σιάστηκε από τον Αϊνστάιν με

Η λύση που πρότεινε ο Αϊνστάιν το 1905 είχε ως βασικό γνώρισμα μια θεώρηση των ενεκείνη που είχε καθιερωθεί ως τότε. Μια θεώρηση που ταιριάζει στις εξισώσεις του Μάξγουελ γαναθεώρηση των εξισώσεων της Νευτωνικής μηχανικής. Τρία χρόνια αργότερα, ο Hermann Mμορφή ενός τετραδιάστατου χώρου με δομή τόσο απλή, όσο εκείνη του γνωστού τρισ- διάστποιοτική άποψη. Η αναλυτική περιγραφή της πρότασης των Αϊνστάιν-Μινκόφσκι για το χώρο, τσελίδων που ακολουθούν.

Πρόλογος

Page 10: Biblio Eidikhs Sxetikothas

1. Η έννοια του χώρουΗ Ειδική Θεωρία της Σχετικότητας είναι μια φυσική θεωρία, με την ακόλουθη διπλή έννοια.Αποτελεί, πρώτ’ απ’ όλα μιαν εικόνα για τον τρόπο με τον οποίο κινούνται καιαλληλεπιδρούν τα φυσικά αντικείμενα, δηλαδή τα στοιχεία του υλικού κόσμου ή της φύσης.Από την άλλη, είναι μια εικόνα για τον υλικό κόσμο από εκείνες που κατασκευάζει ηεπιστήμη της Φυσικής, σε αντιδιαστολή προς την εικόνα για τον ίδιο κόσμο που δίνει γ.π.οποιαδήποτε από τις γνωστές θρησκείες.

Αυτό σημαίνει ότι η Θεωρία της Σχετικότητας συγκροτείται από φυσικές έννοιες,όπως εκείνες της ταχύτητας, της ενέργειας, της δύναμης και άλλων παρόμοιων, αλλά πρώτακαι κύρια από τις έννοιες του χώρου και του χρόνου. ´Ολες αυτές οι έννοιες είναιδισυπόστατες. Από τη μια μεριά, είναι έννοιες που διαμορφώνονται στη βάση της άμεσηςεμπειρίας του ανθρώπου από τη ζωή και τη δράση του στο φυσικό περιβάλλον που τουέλαχε να αναπτυχθεί ως βιολογικό είδος. Από την άλλη, οι έννοιες της φυσικής έχουν μιαμαθηματική έκφραση ή διατύπωση και άρα είναι μαθηματικά αντικείμενα συγκεκριμένουείδους.

Αυτός ο διπλός χαρακτήρας των φυσικών εννοιών έχει τις ακόλουθες, ανάμεσα σεάλλες, συνέπειες. Για να παρουσιαστούν και να γίνουν κατανοητές απαιτούν τη συνοδείατων Μαθηματικών. Δεύτερο, η μαθηματική τους έκφραση αλλάζει με την πάροδο του(ιστορικού) χρόνου. Συνακόλουθα, αυτό που ονομάζουμε χρόνο ή ενέργεια κ.λ.π. μπορεί ναέχει διαφορετική σημασία σε μια νεότερη φυσική θεωρία απ’ ότι σε μια παλιότερη.

Οι τελευταίες παρατηρήσεις ισχύουν αναγκαστικά και για την Ειδική Θεωρία τηςΣχετικότητας. Γι’ αυτό, η συζήτησή μας θα ξεκινήσει με την υπενθύμιση κάποιωνμαθηματικών εννοιών που συνδέονται άμεσα με τις θεμελιακές φυσικές έννοιες του χώρου,του χρόνου και της κίνησης των σωμάτων. Με αυτό τον τρόπο θα εξοικειωθούμε και με τοσυμβολισμό που θα χρησιμοποιηθεί συστηματικά στα επόμενα κεφάλαια.

1.1 Σύνολα

H καθιερωμένη αντίληψη είναι ότι ο (φυσικός) κόσμος απαρτίζεται από ξεχωριστάκομμάτια που ονομάζουμε (φυσικά) αντικείμενα. Μία πέτρα, ένα δέντρο, ένας άνθρωπος, ηγη, ο ήλιος και τ’ άλλα αστέρια είναι παραδείγματα της έννοιας του (φυσικού) αντικεί-μενου.

Συχνά, διάφορα αντικείμενα τα βάζουμε με το νου μας να αποτελούν μια παρέα ήομάδα. Μια τέτοια ομάδα την ονομάζουμε σύνολο και τα αντικείμενα που την απαρτίζουνστοιχεία του συνόλου.

Παραδείγματα: Οι καρέκλες του δωμάτιου όπου βρίσκεστε αυτή τη στιγμή. Τα βιλία τηςβιβλιοθήκης σας. Οι επιβάτες ενός αυτοκίνητου, πλοίου ή αεροπλάνου. Οι κάτοικοι μιαςχώρας.

Ωστόσο, ακριβώς επειδή πρόκειται για το αποτέλεσμα μιας νοητικής ενέργειας, ένασύνολο δεν απαρτίζεται αναγκαστικά από ομοειδή αντικείμενα. ´Ετσι, μπορούμε να

Page 11: Biblio Eidikhs Sxetikothas

μιλήσουμε για το σύνολο των τροφίμων που περιέχει αυτή τη στιγμή το ψυγείο μας.Μπορούμε επίσης να μιλήσουμε για το σύνολο των αντικειμένων που περιέχει τοδιαμέρισμα ή το σπίτι μας, από τις καρέκλες μέχρι την οδοντόβουρτσά μας. Τέλος, ανδιαθέτουμε τη φαντασία ενός Σαίξπηρ (Shakespeare), μπορούμε να φτιάξουμε ένα σύνολομε στοιχεία ... έναν βασιλιά, έναν ψαρά κι ένα σκουλίκι.

Επιπλέον, τα ίδια τα στοιχεία ενός συνόλου μπορεί να είναι παράγωγα της σκέψηςμας, δηλαδή έννοιες που να έχουν ή και να μην έχουν σχέση με τον φυσικό κόσμο.Αντίστοιχα παραδείγματα: Το σύνολο που αποτελείται από τους αριθμούς ένα μέχρι δώδεκακαι το σύνολο που αποτελείται από τους δώδεκα θεούς του Ολύμπου.

Ορισμένα σύνολα είναι εύκολο να τα περιγράψουμε σε γραπτή μορφή. Ας πούμε γ.π.ότι θέλουμε να θεωρήσουμε τα ψηφία 3, 6 και 9 ως σύνολο. Αυτό έχει καθιερωθεί να τοδηλώνουμε γράφοντας 3,6,9. Ανάλογα, η έκρφαση α, β, γ σημαίνει ότι αποφασίσαμε ναθεωρήσουμε τα γράμματα α, β και γ ως ένα σύνολο. Η σειρά με την οποία γράφουμε ταστοιχεία του συνόλου μέσα στα άγκιστρα δεν έχει καμία σημασία. Με άλλα λόγια, οιεκφράσεις α, β, γ και β, γ, α δηλώνουν το ίδιο ακριβώς σύνολο.

Αφού προσδιορίσουμε το σύνολο που μας ενδιαφέρει, μπορούμε να ανεφόμαστε σ'αυτό με μια λέξη, ένα γράμμα, ή όποιο άλλο σύμβολο βρίσκουμε βολικό. Για παράδειγμα,στο σύνολο των ανθρώπων αναφερόμαστε με τη λέξη ανθρωπότητα. Το σύνολο πουπεριέχει όλα ανεξαιρέτως τα φυσικά αντικείμενα το λέμε σύμπαν. Το σύνολο α, β, γμπορούμε να το ονομάσουμε Α. Τότε γράφουμε Α=α, β, γ και το γεγονός ότι το γράμμα βείναι ένα από τα στοιχεία του το δηλώνουμε με την έκφραση β œ Α.

Μια έκφραση που θα χρησιμοποιήσουμε πολύ συχνά στα επόμενα είναι η x œ Α,όπου το Α συμβολίζει κάποιο γνωστό σύνολο. Με αυτή την έκφραση θα δηλώνουμε ότι το xπαριστάνει κάποιο από τα στοιχεία του Α, χωρίς να μας ενδιαφέρει για το ποιο ακριβώςστοιχείο πρόκειται. Ισοδύναμα, η έκφραση x œ Α σημαίνει ότι το x συμβολίζει το τυχαίοστοιχείο του σύνολου Α. Σ’ αυτή την περίπtωση το x ονομάζεται μεταβλητή. Αν γ.π. Α=α,β, γ, τότε η έκφραση x œ Α σημαίνει είτε ότι x =α, είτε ότι x =β, είτε ότι x =γ, όποια απότις τρεις εκδοχές μας αρέσει!

Το σύνολο Β=α, γ περιέχει μόνο στοιχεία που βρίσκουμε και στο Α=α, β, γ. Σ’αυτή την περίπτωση λέμε ότι το Β είναι υποσύνολο του Α και γράφουμε ΒÕΑ. Σε κάθεπερίπτωση, ΑÕΑ. Επειδή το Α=α, β, γ περιέχει όλα ανεξαιρέτως τα στοιχεία τουΒ=α,γ αλλά και κάποιο διαφορετικό απ’ αυτά, λέμε ότι το Β είναι γνήσιο υποσύνολο τουΑ.

Τα κοινά στοιχεία δύο συνόλων Α, Β απαρτίζουν το σύνολο που ονομάζουμε τομήτων Α και Β και το συμβολίζουμε με Α›Β. Αν γ.π. Α=α, β, γ, και Β=β, γ, δ, τότεΑ›Β=β, γ. Στην περίπτωση όπου Α=ρ, σ και Β=τ, υ, η τομή Α›Β δεν περιέχεικανένα στοιχείο. Ισοδύναμα, λέμε ότι το σύνολο Α›Β είναι κενό. Το κενό σύνολοσυμβολίζεται με ή με ¯. ´Αρα στην περίπτωση που τα Α, Β δεν έχουν κοινό στοιχείογράφουμε Α›Β = ¯. Τότε λέμε ότι τα Α, Β είναι ξένα μεταξύ τους.

Με τον όρο ένωση των συνόλων Α, Β εννοούμε το σύνολο που περιέχει τόσο ταστοιχεία του Α όσο κι εκείνα του Β. H ένωση των Α, Β συμβολίζεται με Α‹Β. ´Ετσι, ανΑ=ρ, σ και Β=τ, υ, τότε Α‹Β = 8ρ, σ, τ, υ<. Αν πάλι Α=ρ, 2 και Β=#, ›, τότεΑ‹Β = 8ρ, 2, Ò, ›<.

2 Η έννοια του χώρου

Page 12: Biblio Eidikhs Sxetikothas

1.2 Αριθμοί

Αφού ξεχωρίσουμε τον κόσμο σε φυσικά αντικείμενα, προχωράμε στο να βρούμε σχέσειςανάμεσά τους. Η πρώτη σχέση αφορά συγκεκριμένα υποσύνολα του φυσικού κόσμου καιδιατυπώνεται με την έννοια των αριθμών. ´Ετσι, καταλήγουμε να πιστεύουμε ότι υπάρχει κάτικοινό ανάμεσα στα μάτια όλων των ανθρώπων και αυτό το κοινό το αποδίδουμε λέγοντας πωςτα μάτια κάθε ανθρώπου είναι δύο. Το ίδιο ισχύει και με τα χέρια και τα πόδια μας. Αυτή ηδιαπίστωση περιγράφεται και με το ότι μπορούμε να σκεφτούμε μιαν αντιστοιχία ανάμεσα σταχέρια και τα μάτια μας. Δηλαδή, συνδέουμε με το νου μας ένα μάτι με ένα χέρι. Στο πλαίσιοαυτής της νοητικής πράξης καθένα, από τα στοιχεία του ενός συνόλου αντιστοιχείται σε έναμόνο στοιχείο του άλλου και κανένα στοιχείο δεν μένει χωρίς το ταίρι του.

Επειδή, όπως τονίσαμε, τα στοιχεία ενός συνόλου δεν είναι αναγκαστικά ομοειδή, ηέννοια του αριθμού είναι τόσο γενική που δηλώνει ότι υπάρχει κάτι κοινό ακόμα και ανάμεσαστο σύνολο των χεριών μας από τη μια μεριά και στο σύνολο που αποτελείται από μία πέτρα καιένα μήλο από την άλλη. Είναι και πάλι ο αριθμός δύο. Yπάρχει, επίσης, κάτι κοινό ανάμεσα στασύνολα 83, 6, 9<, 8α, β, γ< και #, ›, Ú που εκφράζεται από τον αριθμό τρία. Μιαένα-προς-ένα (1-1) αντιστοιχία ανάμεσα στα στοιχεία αυτών των συνόλων - αντιστοιχία πουπιστοποεί την ισοδυναμία τους - είναι εύκολο να κατασκευαστεί:

3õαõÒ, 6õβõ›, 9õγõÚ.

Yπάρχουν και πολλοί άλλοι τρόποι για την κατασκευή μιας 1-1 αντιστοιχίας ανάμεσα σταστοιχεία των πιο πάνω συνόλων, όπως ο

9õβõÒ, 6õαõÚ, 3õγõ›.

Αντίθετα, είναι αδύνατο να κατασκευάσουμε μιαν 1-1 αντιστοιχία ανάμεσα στα σύνολακ, λ και #, ›, Ú .´Οποιο συνδυασμό κι αν σκεφτούμε, ένα από τα στοιχεία του δεύτερουσυνόλου θα μένει χωρίς ταίρι - θα περισσεύει. Λέμε, λοιπόν, ότι το σύνολο 8Ò, ›, Ú < έχειπερισσότερα στοιχεία από το 8κ, λ<. Ανάλογα, το σύνολο #, ›, Ú, * , που ανήκει στηνκατηγορία των συνόλων που χαρακτηρίζονται από τον αριθμό τέσσερα, έχει ένα στοιχείοπαραπάνω από το #, ›, Ú .

Γενικά, μπορούμε να σκεφτούμε σύνολα φυσικών αντικειμένων που έχουν όλο καιπερισσότερα στοιχεία. Από το σύνολο των καθισμάτων του σπιτιού μας ως το σύνολο τωνκαθισμάτων ενός μεγάλου στάδιου. Από το σύνολο των φυτών της βεράντας μας ως το σύνολοτων δέντρων του Μαύρου Δάσους. Από το σύνολο των κατοίκων της Ελλάδας ως το σύνολο τουπληθυσμού της γης και των σύνολο των αστεριών ενός γαλαξία. Για όλα αυτά τα σύνολαυπάρχει ο αντίστοιχος αριθμός που εκφράζεται από μια από τις λέξεις ένα, δύο, τρία, τέσσερα,..., δεκατέσσερα, ..., εκατό τέσσερα, ..., ένα εκατομμύριο, ..., ένα δισεκατομμύριο, .....

´Ολα τα παραπάνω σύνολα φυσικών αντικειμένων, αλλά και παρόμοια σύνολα πουαπαρτίζονται από σύμβολα, ανήκουν στην κατηγορία των πεπερασμένων συνόλων. Το βασικόχαρακτηριστικό ενός πεπερασμένου συνόλου Α είναι τούτο: Είναι αδύνατο να κατασκευάσουμεμιαν 1-1 αντιστοιχία ανάμεσα στα στοιχεία του και τα στοιχεία ενός γνήσιου υποσύνολού του.

Αριθμοί 3

Page 13: Biblio Eidikhs Sxetikothas

´Οπως τονίσαμε επανειλημμένα, η κατασκευή συνόλων είναι μια καθαρά νοητικήενέργεια. Και οι νοητικές ενέργειες δε γνωρίζουν φραγμούς. Μπορεί να είναι ατέρμονες. ´Ετσι,όποιο σύνολο και αν σκεφτούμε αρχικά, μπορούμε αμέσως να κατασκευάσουμε με το μυαλόμας ένα δεύτερο σύνολο που περιέχει όλα τα στοιχεία του πρώτου κι ακόμα ένα - μια τελεία, αςπούμε. Αν λοιπόν το αρχικό σύνολο χαρακτηριζόταν από τον αριθμό με το όνομα μ, στοκαινούργιο σύνολο θα πρέπει να αποδοθεί ένας άλλος αριθμός με το όνομα, ας πούμε ν. Γίνεταιέτσι φανερό ότι το σύνολο των αριθμών που χρησιμοποιούμε για να χαρακτηρίσουμε ταπεπερασμένα σύνολα αποκτάει όλο και περισσότερα μέλη, για να γίνει τελικά άπειρο. Μιλάμε,προφανώς, για το σύνολο των φυσικών αριθμών, .

Το σύνολο, λοιπόν, αποτελείται από καθαρά νοητικά αντικείμενα. Τέτοιου είδουςσύνολα θα κάνουν συχνά την εμφάνισή τους στη συνέχεια. Χαρακτηριστικά παραδείγματα είναιτο σύνολο των πραγματικών αριθμών, το Ευκλείδειο επίπεδο και άλλες γεωμετρικέςκατασκευές, οι συναρτήσεις κ.λ.π. Γι’ αυτό, σπεύδουμε να επισημάνουμε το ακόλουθοπρόβλημα. Πολλές φορές τα στοιχεία των πιο πάνω συνόλων συγχέονται με τα σύμβολα πουέχει καθιερωθεί να χρησιμοποιούνται για την παράστασή τους. Για παράδειγμα, τα ψηφία 1, 2,3, κ.λπ. χρησιμοποιούνται ως σύμβολα των στοιχείων ένα, δύο, τρία κ.λ.π. του συνόλου . Θαπρέπει να διακρίνουμε συστηματικά τα (υλικά ή νοητικά) αντικείμενα στα οποία αναφερόμαστεκάθε φορά από τα σύμβολα που χρησιμοποιούμε ως αντιπρoσώπους τους. Διαφορετικά,κινδυνεύουμε να βγάζουμε λάθος συμπεράσματα.

Θα μπορούσε γ.π. κάποιος μας ρωτήσει αν το V είναι ένας από τους φυσικούς αριθμούςκι εμείς να απαντήσουμε όχι. Αντίθετα, να βεβαιώσουμε αμέσως τον συνομιλητή μας ότι το 5είναι φυσικός αριθμός. Στην πραγματικότητα, τόσο το 5 όσο και το V και είναι και δεν είναιαριθμοί. Γιατί είναι απλώς σύμβολα, κι ενώ σε ένα κάποιο σύστημα συμβολισμού των αριθμώντο 5 δηλώνει τον αριθμό πέντε, σ’ ένα άλλο σύστημα ο ίδιος αριθμός δηλώνεται με το V.

Με φυσικό τρόπο οδηγούμαστε στις έννοιες της πρόσθεσης και της αφαίρεσης. Αν ηπαρέα μας που πήγε για φαγητό είναι μεγάλη, τότε μετακινούμε μερικές καρέκλες από έναδιπλανό τραπέζι του εστιατόριου, ώστε να υπάρχει 1-1 αντιστoιχία των μελών της παρέας μετις καρέκλες που θα βρίσκονται γύρω από το τραπέζι μας. ´Οσες καρέκλες προσθέτουμε στοδικό μας τραπέζι τόσες αφαιρούμε από το διπλανό.

Το αποτέλεσμα της πρόσθεσης των φυσικών αριθμών x, y λέγεται άθροισμα καισυμβολίζεται με x+ y. Ο αριθμός x λέγεται μεγαλύτερος του y αν υπάρχει ένας τρίτος αριθμόςα œ , τέτοιος που x = y+ α. Τότε ο α γράφεται σαν x- y και λέγεται διαφορά του y από τον x.

H πρόσθεση του x στον ευατό του α φορές λέγεται πολλαπλασιασμός. Το αποτέλσμααυτής της πράξης είναι το γινόμενο των α, x που συμβολίζεται με α x. ´Οταν x, y, z œ καιz = x y, τότε λέμε ότι ο αριθμός z διαιρείται με τον x, με αποτέλεσμα το πηλίκο x, που γράφεταισαν x = z ê y. Λέμε επίσης ότι ο αριθμός z διαιρείται με τον y, με αποτέλεσμα το πηλίκοy = z ê x.

Εύκολα διευρύνουμε τους φυσικούς αριθμούς με τρόπο ώστε να έχει νόημα και ηαφαίρεση ενός φυσικού αριθμού, x, από κάποιον άλλον, y, που είναι μικρότερος ή ίσος μεαυτόν. Aν x = y+ α, τότε το αποτέλσμα της αφαίρεσης y- x είναι ένας αρνητικός αριθμός πουσυμβολίζεται με -α. Στην περίπτωση που x = y, η διαφορά τους είναι ο αριθμός μηδέν πουσυμβολίζεται με το ψηφίο 0. Το διευρυμένο σύνολο που προκύπτει από την παραπάνωδιαδικασία λέγεται σύνολο των ακεραίων αριθμών και συμβολίζεται με .

4 Η έννοια του χώρου

Page 14: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Η παραπέρα διεύρυνση οδηγεί στο σύνολο των ρητών αριθμών, . Αυτή η διεύρυνσηδίνει νόημα στη διαίρεση οποιωνδήποτε δύο ακεραίων, με την προϋπόθεση ότι ο δεύτερος είναιδιάφορος του μηδενός. ´Ετσι, μπορούμε να πούμε ότι ο αριθμός 2 διαιρείται με τον 3. Ο αριθμόςπου προκύπτει από αυτή τη διαίρεση συμβολίζεται με 2/3. Γενικότερα, κάθε ρητός αριθμός xγράφεται με τη μορφή x = z ê n, όπου z œ και n œ .

Οι ρητοί αριθμοί παρουσιάζουν κενά. Αυτό φαίνεται από την ακόλουθη διαπίστωση. Τοτετράγωνο ενός αριθμού x έχει πάντα νόημα και είναι ο αριθμός x x που συμβολίζεται με x2. Mετετραγωνική ρίζα του x, x , εννοούμε το θετικό αριθμό y με την ιδιότητα ότι y2 = x. Γιαπολλούς ρητούς είναι εύκολο να βρούμε την τετραγωνική τους ρίζα στη μορφή ενός άλλου

ρητού: 1 = 1, 4 = 2, 9 = 3, 1 ê 4 = 1 ê 2, 4 ê 9 = 2 ê 3. ´Ομως, δεν υπάρχει ρητός

αριθμός y τέτοιος που y = 2 . Γεμίζουμε τα κενά με την υπόθεση ότι ανάμεσα σε δύο ρητούς,όσο μικρή κι αν είναι η διαφορά τους, υπάρχει κάποιος αριθμός που μπορεί να είναι άρρητος.Το διευρυμένο σύνολο συμβολίζεται με και τα στοιχεία του ονομάζονται πραγματικοίαριθμοί.

Στα επόμενα θα χρησιμοποιήσουμε συχνά τα υποσύνολα των πραγματικών αριθμών, ,που ονομάζονται διαστήματα. Ο ορισμός τους, καθώς και το αντίστοιχο σύμβολο, έχουν ως εξής:

(i) H-¶, aL :=8x œ : x < a<.(ii) H-¶, aD :=8x œ : x § a<.(iii) Ha, bL :=8x œ : a < x < b<ª Το ανοιχτό διάστημα ανάμεσα στους αριθμούς a και b.

(iv) [a, b):=8x œ : a § x < b<.(v) Ha, bD :=8x œ : a < x § b<.(vi) @a, bD :=8x œ : a § x § b<ª Το κλειστό διάστημα ανάμεσα στους αριθμούς a και b > a.

(vii) Hb, ¶L := 8x œ : x > b<.(viii) @b, ¶L := 8x œ : x ¥ b<.

Yπάρχουν πολλοί τρόποι για να κατασκευάσουμε νέα σύνολα από άλλα γνωστά. Οσημαντικότερος είναι αυτός που, με βάση δύο γνωστά σύνολα, ας πούμε τα Α και Β, οδηγεί στοσύνολο που συμβολίζεται με ΑäΒ και ονομάζεται Καρτεσιανό γινόμενο του Α επί το Β, μεαυτή ακριβώς τη σειρά. Πρόκειται για το σύνολο που έχει για στοιχεία ζευγάρια της μορφήςHα, βL, όπου το α œ Α και το β œ Β.

Σημειώστε ότι τα σύνολα Α, Β δεν είναι απαραίτητο να είναι διαφορετικά. ´Οταν Α=Β, τοΚαρτεσιανό γινόμενο ΑäΒ γράφεται και σαν Α2.

Παραδείγματα

(i) ä=Hm, nL : m œ , n œ

(ii) ä=Hm, xL : m œ , x œ

(iii) [a, b]ä=H x, yL : x œ , y œ , a § x § b

(iv) [a, b]ä (c, d)=H x, yL : x œ , y œ , a § x § b, c < y < d

Αριθμοί 5

Page 15: Biblio Eidikhs Sxetikothas

(v) 2 ª ä=Hm, nL : m œ , n œ

(vi) 2 ª ä=Hx, yL : x œ , y œ

Mε ανάλογο τρόπο ορίζεται το Καρτεσιανό γινόμενο τριών ή περισσότερων συνόλων.

Παραδείγματα

(i) ää=8Hm, n, xL : m œ , n œ , x œ <(ii) 2ä ª ää= 8Hm, n, , xL : m œ , n œ , x œ <(iii) ä2 ª ää= 8Hm, x, yL : m œ , x œ , y œ <(iv) 3 ª ää= 8Hx, y, zL : x œ , y œ , z œ <.

6 Η έννοια του χώρου

Page 16: Biblio Eidikhs Sxetikothas

1.3 Απεικονίσεις ή συναρτήσεις

Ας ονομάσουμε f την αντιστοιχία που έχουμε κατασκευάσει ανάμεσα στα στοιχεία τουσύνολου X προς στοιχεία του σύνολου Y . Αν η f είναι τέτοια που η γνώση του στοιχείου x œ Xπροσδιορίζει μονοσήμαντα το αντίστοιχο στοιχείο f HxL του Y , τότε η αντιστοιχία ονομάζεταιαπεικόνιση του X στο Y . Αυτό δηλώνεται με την έκφραση f : X Ø Y .

Το στοιχείο f HxL œ Y ονομάζεται εικόνα του x œ X . Το υποσύνολο του Y πουαποτελείται από τις εικόνες όλων των στοιχείων του X συμβολίζεται με f HX L. Mε άλλα λόγιαf HX L = 8y œ Y : y = f HxL, x œ X <.

Μια απεικόνιση f : X Ø Y ονομάζεται και συνάρτηση. Σ’ αυτό το πλαίσιο, το σύνολοX ονομάζεται πεδίο ορισμού της συνάρτησης, η εικόνα f HxL του στοιχείου x λέγεται τιμή τηςσυνάρτησης στο σημείο x και το υποσύνολο f HX L του Y πεδίο τιμών της συνάρτησης.

Συνήθως, τα σύνολα X , Y που συνδέονται σε μια απεικόνιση f : X Ø Y είναιυποσύνολα των πραγματικών αριθμών , ή των Καρτεσιανών γινομένων n, όπου n κάποιοςσυγκεριμένος φυσικός αριθμός. Σ’ αυτές τις περιπτώσεις η αντιστοιχία f : X Ø Y προσδι-ορίζεται αναλυτικά μέσω ενός "τύπου".

Ας υποθέσουμε γ.π. ότι με το σύμβολο x δηλώνουμε κάποιον πραγματικό αριθμό. Τότεη έκφραση x2 έχει σαφές νόημα και για κάθε συγκεκριμένο x μας δίνει κάποιον άλλοπραγματικό αριθμό. Αν γ.π. x = 3, τότε x2 = 9, αν x = 4, τότε x2 = 16 κ.λ.π. Αν λοιπόν πούμεότι "θεωρούμε την απεικόνιση f : Ø με τύπο f HxL = x2", τότε είμαστε σε θέση ναυπολογίσουμε αμέσως την εικόνα f HxL οποιουδήποτε x œ .

Σαν δεύτερο παράδειγμα, ας θεωρήσουμε την απεικόνιση f : I Ø με τύπο

f HxL = 5 1- x2 και I = @-1, 1D. Είναι φανερό ότι, με βάση τις πράξεις που έχουμε ορίσει στο

σύνολο των πραγματικών αριθμών, η έκφραση 5 1- x2 έχει σαφές νόημα για κάθε x στοδιάστημα I.

Θα πρέπει να τονιστεί ότι ο τύπος της συνάρτησης δεν είναι υποχρεωτικό να είναι ίδιοςσε όλο το πεδίο ορισμού της. Σαν παράδειγμα θεωρήστε τη συνάρτηση g : I Ø , με το ίδιο Iη προηγούμενη f : I Ø , αλλά με τύπο

gHxL = -x 1- x2 , -1 § x § 0

x 1- x2 , 0 § x § 1

Mε ανάλογο τρόπο προσδιορίζονται οι συναρτήσεις δύο ή και περισσοτέρωνμεταβλητών. Σαν παραδείγματα θεωρήστε

(i) Tη συνάρτηση f : ä Ø , με τύπο f Hn, xL = Hn + 1L x2,

Απεικονίσεις ή συναρτήσεις 7

Page 17: Biblio Eidikhs Sxetikothas

(ii) Tη συνάρτηση f : 2 Ø , με τύπο f Hx, yL = x2 y3,

(iii) Tη συνάρτηση f : D Ø , με τύπο f Hx, yL = 1- x2 - y2 , όπου

D = 9Hx, yL œ 2 : x2 + y2 § 1=,

(iv) Tη συνάρτηση f : B Ø , με τύπο f Hx, y, zL = 1 ë Ix2 + y2 + z2M, όπου

B = 9Hx, y, zL œ 3 : x ∫ 0, y ∫ 0, z ∫ 0=.

Θεμελιακής σημασίας στην ανάλυση και στις εφαρμογές των συναρτήσεων είναι ηέννοια του ορίου. Για να την ορίσουμε, υπενθυμίζουμε αρχικά ότι απόλυτη τιμή του αριθμούx œ ονομάζεται ο μη αρνητικός αριθμός †x§, όπου †x§ := -x, αν x § 0 και †x§ := x, x ¥ 0. Ανx, y œ , τότε ο αριθμός †x- y§ λέγεται απόσταση των x, y.

Οι απεικονίσεις της μορφής f : Ø ονομάζονται ακολουθίες (πραγματικών αριθμών)και η εικόνα f HnL του τυχαίου φυσικού αριθμού n συνήθως συμβολίζεται με fn. Αςθεωρήσουμε, λοιπόν, την ακολουθία fn = H2- nL ë n2. Θα λέμε ότι "η (τιμή της ) fn τείνει στοναριθμό L, καθώς το n τείνει στο άπειρο" και θα γράφουμε limnض fn = L, αν ισχύει η ακόλουθηπρόταση: Για κάθε ε > 0, οσοδήποτε μικρό, υπάρχει ένας φυσικός αριθμός N τέτοιος που, ανn > N , τότε f HnL- L < ε. Ο αριθμός L ονομάζεται όριο της ακολουθίας fn.

Ας θεωρήσουμε, στη συνέχεια, την απεικόνιση f : Ha, bL Ø κι ας υποθέσουμε ότι οαριθμός x0 œ @a, bD. Λέμε ότι η (τιμή της ) f τείνει στον αριθμό L καθώς το x πλησιάζει τον x0και γράφουμε limxØx0 f HxL = L, αν μπορούμε να αποδείξουμε το εξής: Για κάθε ε > 0,οσοδήποτε μικρό, υπάρχει θετικός αριθμός δ τέτοιος ώστε, αν x œ Ha, bL και †x- x0§ < δ, τότε† f HxL- L§ < ε. Ο αριθμός L ονομάζεται όριο της συνάρτησης f καθώς το x τείνει στο x0.

8 Η έννοια του χώρου

Page 18: Biblio Eidikhs Sxetikothas

1.4 Το Ευκλείδειο επίπεδο

´Ολοι οι άνθρωποι έχουμε μιαν αίσθηση της έννοιας του χώρου και τη χρησιμοποιούμε σεκαθημερινές μας εκφράσεις: Δε με χωράει ο τόπος, είμαι στενοχωρημένος, το διαμέρισμά τουςείναι ευρύχωρο, το αυτοκίνητό μου έχει μεγάλους χώρους ... Με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, ηλέξη χώρος χρησιμοποιείται για να δηλώσει σχέσεις διαφόρων αντικειμένων του περι-βάλλοντός μας, αλλά και τη δική μας σχέση προς αυτά. ´Ενα δωμάτιο είναι μεγαλύτερο από έναάλλο όταν μπορούμε να τοποθετήσουμε μέσα σ’ αυτό περισσότερα αντικείμενα ενός είδους, γ.π.καρέκλες, από όσες στο δεύτερο. Συνεπώς, η έννοια του χώρου είναι αλληλένδετη μ’ εκείνη τουμεγέθους των υλικών αντικειμένων.

Ο χώρος είναι τρισδιάστατος. Για να καταλάβουμε το τι εννοούμε μ’ αυτή την πρό-ταση, θα ξεκινήσουμε τη μελέτη μας από το μαθηματικό χώρο των δύο διαστάσεων που όλοιγνωρίζουμε από τα μαθητικά μας χρόνια, δηλαδή από το Ευκλείδειο επίπεδο. Η επιφάνεια ενόςτραπεζιού ένας πίνακας, η επιφάνεια του γραφείου μας, το δάπεδο, το ταβάνι και οι τοίχοι ενόςδωμάτιου αποτελούν φυσικές επιφάνειες που οδηγούν στη μαθηματική έννοια του επίπεδου.

Στο σχήμα που ακολουθεί δείχνουμε ένα τμήμα της επιφάνειας αυτής της σελίδας μέσασ’ ένα πλαίσιο. Θα το ονομάσουμε επίπεδο τμήμα και θα το αναφέρουμε σαν το σύνολο P. Ταστοιχεία του επίπεδου τμήματος θα τα λέμε σημεία και θα τα παριστάνουμε με μαύρεςκουκίδες. Για να τα διακρίνουμε, θα χρησιμοποιούμε κάποιο γράμμα, όπως στο σχήμα.

A Β

Γ

P

Θεωρήστε δύο τυχαία σημεία Α, Β του επίπεδου τμήματος P κι ένα τεντωμένο νήμαπου τα ενώνει, όπως φαίνεται στο σχήμα.

Τα σημεία του P που καλύπτει το νήμα αποτελούν αυτό που ονομάζουμε ευθύγραμμοτμήμα. Με άλλα λόγια, κάθε ζευγάρι (Α, Β) διαφορετικών σημείων ενός επίπεδου τμήματος Pορίζει ένα γνήσιο υποσύνολο του P που το λέμε ευθύγραμμο τμήμα ΑΒ ή ΒΑ. Με βάση τοεπόμενο σχήμα, δεχόμαστε αξιωματικά την ακόλουθη ιδιότητα των ευθυγράμμων τμημάτων:

´Ενα τρίτο σημείο Γ, διαφορετικό από τα Α και Β, ανήκει στο ευθύγραμμο τμήμα ΑΒ, εάν καιμόνο όταν τα ευθύγραμμα τμήματα ΑΓ και ΓΒ περιέχονται στο ΑΒ, το οποίο καισυναποτελούν, ενώ το μόνο κοινό τους σημείο είναι το ίδιο το Γ. Με συνολοθεωρητικέςεκφράσεις αυτό σημαίνει ότι

Το Ευκλείδειο επίπεδο 9

Page 19: Biblio Eidikhs Sxetikothas

ΓœΑΒ ñ ΑΓÕΑΒ, ΓΒÕΑΒ, ΑΓ‹ΓΒ=ΑΒ, ΑΓ›ΓΒ=Γ.

A Β

P

Αν το Γ δεν ανήκει στο ΑΒ, τότε υπάρχουν τα εξής ενδεχόμενα.

(α) Το ΑΒ περιέχεται στο τμήμα ΓΒ. Τότε το τμήμα ΓΑ λέγεται επέκταση του ΑΒ προς τηνπλευρά του Α.

(β) Το ΑΒ περιέχεται στο τμήμα ΑΓ. Τότε το τμήμα ΒΓ ονομάζεται επέκταση του ΑΒ προς τηνπλευρά του Β.

A Β Γ

P

(γ) Καμία από τις δύο προηγούμενες περιπτώσεις δεν ισχύει. Σ’ αυτή την περίπτωση λέμε ότι τατμήματα ΑΒ, ΒΓ και ΓΑ σχηματίζουν ένα τρίγωνο.

A Β

Γ

P

Μπορούμε, τώρα, με το νου μας να κατασκευάσουμε 8 αντίγραφα του επίπεδου τμήμα-τος P και να τα τοποθετήσουμε δίπλα στο P με τον τρόπο που δείχνουμε στο επόμενο σχήμα.

10 Η έννοια του χώρου

Page 20: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Μ’ αυτό τον τρόπο καταλήγουμε σ’ ένα καινούργιο επίπεδο τμήμα P £ που περιέχει το Pκαι έχει όλες τις ιδιότητες του τελευταίου. Αυτή η διαδικασία μπορεί να επαναληφθεί όσεςφορές θέλουμε και μάλιστα "επ’ άπειρον", αφού είναι καθαρά νοητική. ´Ετσι καταλήγουμε στηνεικόνα αυτού που ονομάζεται Ευκλείδειο επίπεδο. Κάθε επίπεδο τμήμα, σαν τα παραπάνω Pκαι P £, θα θεωρείται από εδώ και στο εξής σαν αντιπροσωπευτικό υποσύνολο του Ευκλείδειουεπίπεδου, με την έννοια ότι έχει όλες τις ιδιότητες του υπερσύνολου στο οποίο ανήκει.

´Ολες οι δυνατές επεκτάσεις ενός ευθύγραμμου τμήματος ΑΒ προς την πλευρά του Βαποτελούν ένα υποσύνολο του Ευκλείδειου επίπεδου το οποίο ονομάζουμε ημιευθεία (γραμμή)με αρχή το σημείο Α. Ανάλογα, όλες οι δυνατές επεκτάσεις του ΑΒ προς την πλευρά του Ααποτελούν μιαν ημιευθεία με αρχή το σημείο Β. Η ένωση αυτών των δύο ημιευθειών, δηλαδήόλες οι δυνατές επεκτάσεις του ΑΒ, ονομάζεται ευθεία γραμμή που ορίζεται από τα σημεία Ακαι Β.

´Οπως φαίνεται στο επόμενο σχήμα, μια ευθεία ε χωρίζει το επίπεδο τμήμα P (άρα καιτο Ευκλείδειο επίπεδο) σε τρία ξένα μεταξύ τους υποσύνολα: Την ίδια την ευθεία ε και τατμήματα P+, P- του P που βρίσκονται από τη μια μεριά και την άλλη της ευθείας.

A Β

P

P+

P−

ε

Προφανώς, P-› P+ = ¯ και P = P- ‹ ε‹ P+.

Aνάλογα, ένα σημείο Ο που ανήκει σε μια ευθεία ε χωρίζει την ε σε τρία ξένα μεταξύτους υποσύνολα: Τα τμήματα ε + και ε - της ε που βρίσκονται από τη μια μεριά της και που,μαζί με το Ο, αποτελούν τη δοσμένη ευθεία (βλ. σχήμα). Με άλλα λόγια, ε +› ε - = ¯ καιε = ε -‹8Ο<‹ ε +. Προφανώς, τα υποσύνολα ε - ‹8Ο< και 8Ο<‹ ε + της ε αποτελούνημιευθείες με κοινή αρχή το σημειό Ο.

Οε− ε+

ε

P

Το Ευκλείδειο επίπεδο 11

Page 21: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Ας θεωρήσουμε, τώρα, δύο τυχαίες ευθείες ε, ζ κι ας σημειώσουμε ότι υπάρχουν τρίαμόνο ενδεχόμενα.

(i) Οι ε, ζ έχουν δύο σημεία κοινά, ας πούμε τα Α και Β. Τότε προφανώς οι ε και ζ ταυτίζονται,αφού αποτελούν την ευθεία που ορίζεται από τα σημεία Α και Β.

(ii) Οι ε, ζ έχουν ένα μόνο κοινό σημείο, ας το πούμε Ο, οπότε λέμε ότι οι ε, ζ τέμνονται στοσημείο Ο. Σ’ αυτή την περίπτωση οι ευθείες ε και ζ χωρίζουν το επίπεδο σε τέσσερα ξέναμεταξύ τους τμήματα, όπως στο επόμενο σχήμα. Καθένα από αυτά τα τμήματα, μαζί με τις δυοημιευθείες που το περιβάλλουν, λέγεται γωνία.

Οε

ζ

P1P2

P3 P4

P

(iii) Οι ε, ζ δεν έχουν κοινό σημείο. Τότε οι ευθείες ε και ζ χωρίζουν το επίπεδο σε τρία ξέναμεταξύ τους τμήματα, όπως στο επόμενο σχήμα, και λέγονται παράλληλες.

Βασικό αξίωμα της Ευκλείδειας γεωμετρίας του επίπεδου είναι ότι,

Από ένα σημείο Α που δεν ανήκει σε δοσμένη ευθεία ε

διέρχεται μία μόνο ευθεία που είναι παράλληλη προς την ε .

H έννοια της απόστασης δύο σημείων

Ας θεωρήσουμε δύο τυχαία ευθύγραμμα τμήματα, σαν τα ΑΒ και ΑΓ του επόμενου σχήματος.

A Β

Γ

Αμέσως έχουμε την αίσθηση ότι το ΑΒ είναι μεγαλύτερο από το ΑΓ. Η σύγκριση αυτών τωνδύο τμημάτων γίνεται πιο αναλυτική με τον ακόλουθο τρόπο.

Ανοίγουμε ένα διαβήτη και στηρίζουμε το ένα σκέλος του στο Α και το άλλο στο Γ. Στησυνέχεια, σηκώνουμε το σκέλος που στηριζόταν στο Γ και, διατηρώντας το άνοιγμα τουδιαβήτη σταθερό, το φέρνουμε πάνω στο ευθύγραμμο τμήμα ΑΒ. Ας ονομάσουμε το σημείοστο οποίο ακουμπάει η ακίδα του διαβήτη Δ (βλ. επόμενο σχήμα)

12 Η έννοια του χώρου

Page 22: Biblio Eidikhs Sxetikothas

A Β

Γ

Δ

P

Διατηρώντας πάντα το άνοιγμα του διαβήτη σταθερό, κρατάμε τη μια ακίδα του στο Δ καιφέρνουμε την άλλη πάνω στο τμήμα ΑΒ προς τη μεριά του σημείου Β. ´Ετσι ορίζεται το σημείοΕ. Επαναλαμβάνοντας την παραπάνω διαδικασία, καταλήγουμε στο επόμενο σχήμα, όπου τοσημείο Η ανήκει στην ευθεία που ορίζεται από το ΑΒ.

A Β

Γ

Δ Ε Ζ Η

P

Σε μια τέτοια περίπτωση λέμε ότι το ΑΒ είναι μεγαλύτερο από τρεις φορές και μικρότερο απότέσσερις φορές το ΑΓ.

Με τον ίδιο ακριβώς τρόπο "μετράμε" και κάθε άλλο ευθύγραμμο τμήμα, ας πούμε τοΜΝ. Εξετάζουμε, δηλαδή, πόσες φορές χωράει το ΑΓ στο ΜΝ. Το συγκεκριμένο ευθύγραμμοτμήμα ΑΓ που χρησιμοποιούμε στη μέτρηση όλων ανεξαιρέτως των ευθύγραμμων τμημάτωντου επίπεδου ονομάζεται μονάδα μήκους.

´Οπως συνέβη στο παράδειγμά μας, τις περισσότερες φορές η μονάδα μήκους δενπεριέχεται ακριβώς ν φορές σε ένα τυχαίο ευθύγραμμο τμήμα. ´Ετσι, για να δώσουμε έναακριβέστερο μέτρο σύγκρισης ενός ευθύγραμμου τμήματος με τη μονάδα μήκους, οδηγούμαστεστην υποδιαίρεση της μονάδας σε μικρότερα τμήματα.

Αν γ.π. θέλουμε να υποδιαιρέσουμε τη μονάδα μήκους σε τρία ίσα τμήματα,ακολουθούμε τη διαδικασία που επεξηγείται στο επόμενο σχήμα και στηρίζεται στο θεώρημαότι οι ευθείες που είναι παράλληλες προς τη βάση ενός τριγώνου τέμνουν τις άλλες δύο πλευρέςτου σε ανάλογα μεταξύ τους τμήματα.

Πιο συγκεκριμένα, ενώνουμε το σημείο Ζ που απέχει τρεις μονάδες μήκους από το Α μετο άκρο Γ της μονάδας μήκους ΑΓ. Στη συνέχεια, από τα σημεία Δ και Ε, που απέχουναντίστοιχα μία και δύο μονάδες μήκους από το Α, φέρνουμε παράλληλες προς το ΖΓ. Αυτέςτέμνουν το ΑΓ στα σημεία Δ´ και Ε´, αντίστοιχα. Τα ευθύγραμμα τμήματα ΑΔ£, Δ£ Ε£ και Ε£ Γείναι ίσα μεταξύ τους και άρα το καθένα τους είναι ίσο προς το 1/3 της μονάδας μήκους.

Το Ευκλείδειο επίπεδο 13

Page 23: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Μια μονάδα μήκους που χρησιμοποιείται συχνά σε πρακτικές εφαρμογές είναι είναι τολεγόμενο μέτρο που συμβολίζεται με m. To εκατοστόμετρο, cm, είναι ίσο προς το έναεκατοστό του μέτρου. Πρόκειται για ένα τμήμα σαν το

A Γ

Ο θετικός αριθμός r που προκύπτει από τη διαδικασία της μέτρησης ενός ευθύγραμμουτμήματος ΑΒ ονομάζεται μήκος του ΑΒ. Λέγεται και απόσταση των σημείων Α, Β.Προσωρινά, θα υποθέτουμε ότι ο r œ .

Ο κύκλος

Θεωρούμε ένα ευθύγραμμο τμήμα ΑΒ μήκους r. Το υποσύνολο των σημείων του Ευκλείδειουεπίπεδου που έχουν την ίδια απόσταση r από κάποιο σημείο Α oνομάζεται κύκλος με κέντρο τοΑ και ακτίνα r. Τα σημεία που απέχουν από το Α λιγότερο από r αποτελούν το εσωτερικό τουκύκλου. Εκείνα που έχουν απόσταση μεγαλύτερη από r αποτελούν το εξωτερικό του κύκλου. Τοεσωτερικό ενός κύκλου με κέντρο ένα σημείο Α ονομάζεται (ανοιχτή) γειτονιά του Α.

A B

O

P

Οποιοδήποτε σημείο Ο του Ευκλείδειου επίπεδου P έχει μια γειτονιά που περιέχεται στο P.

Θεωρούμε τα ευθύγραμμα τμήματα ΑΒ και ΓΔ που τέμνονται στο σημείο Ο, όπως στοακόλουθο σχήμα.

´Ενας κύκλος με κέντρο το Ο και αρκετά μικρή ακτίνα r θα περιέχει ένα τμήμα Α£ Β£

μήκους 2 r του ΑΒ και ένα τμήμα Γ£ Δ£ μήκους 2 r του ΓΔ. Είναι φανερό ότι, αν κόψουμε τοεπίπεδο τμήμα P του χαρτιού και το διπλώσουμε κατά μήκος της ευθείας που ορίζει το ΑΒ, τότετο ευθύγραμμο τμήμα Γ£ Ο δε θα συμπέσει με το ΟΔ£. Αν πάλι διπλώσουμε το χαρτί κατάμήκος της ευθείας που ορίζει το ΓΔ, τότε το ευθύγραμμο τμήμα Α£ Ο δε θα συμπέσει με τοΟΒ£.

Η σύμπτωση των Γ´Ο και ΟΔ£ θα εμφανιστεί μόνο στην περίπτωση που ταευθύγραμμα τμήματα ΑΒ και ΓΔ τέμνονται στο σημείο Ο, όπως στο επόμενο σχήμα.

14 Η έννοια του χώρου

Page 24: Biblio Eidikhs Sxetikothas

A B

O

Γ

Δ

P

A΄ B΄

Δ΄

Γ΄

Σε μια τέτοια περίπτωση, λέμε ότι τα ΑΒ και ΓΔ είναι μεταξύ τους κάθετα. Κάθετες μεταξύτους λέγονται τότε και οι δύο ευθείες που ορίζουν τα ευθύγραμμα τμήματα ΑΒ και ΓΔ.

Δύο ευθείες που είναι κάθετες σε μια τρίτη είναι μεταξύ τους παράλληλες.

Υποθέτουμε ότι τα σημεία A, B, Γ και Δ έχουν τη διάταξη που δείχνουμε στο επόμενοσχήμα: Καθένα από τα ευθύγραμμα τμήματα ΑΒ, ΒΓ, ΓΔ και ΔΑ είναι κάθετο στο επόμενο,ενώ εκείνα που είναι παράλληλα έχουν το ίδιο μήκος. Σ’ αυτή την περίπτωση λέμε ότι ταευθύγραμμα τμήματα ΑΒ, ΒΓ, ΓΔ και ΔΑ σχηματίζουν ένα ορθογώνιο παραλληλόγραμμο. Ταίδια τα τμήματα ΑΒ, ΒΓ, ΓΔ και ΔΑ ονομάζονται πλευρές του παραλληλογράμμου. Στηνειδικότερη περίπτωση που όλες οι πλευρές έχουν το ίδιο μήκος το σχήμα λέγεται τετράγωνο.

A Β

ΓΔ

P

Το τμήμα του επίπεδου που περικλείεται από ένα τετράγωνο λέγεται τετραγωνική περιοχή.Ωστόσο, συχνά χρησιμοποιούμε τη λέξη τετράγωνο τόσο για το ομώνυμο τετράπλευρο σχήμα,όσο και για το μέρος του επίπεδου που περιέχεται σ' αυτό το σχήμα.

´Ολοι μας έχουμε την αίσθηση ότι το τμήμα του επίπεδου που περιέχεται σ’ ένατετράγωνο πλευράς b είναι μεγαλύτερο από εκείνο που περιέχεται σ’ ένα άλλο τετράγωνο μεπλευρά μήκους a < b. H ποσοτική έκφραση αυτής της σύκρισης υλοποιείται με τον ακόλουθοτρόπο. Κατασκευάζουμε αρχικά ένα τετράγωνο που η κάθε πλευρά του είναι ίση προς τοευθύγραμμο τμήμα που έχουμε υιοθετήσει ως μονάδα μήκους HμμL. Η αντίστοιχη τετραγωνικήπεριοχή ορίζεται τότε ως μονάδα μέτρησης όλων των τετραγώνων. Προφανώς, σ’ ένατετράγωνο Τ με πλευρά μήκους a = ν μμ, όπου ν œ , χωράνε ν2 τετράγωνα με πλευρά 1 μμ.Σ’ αυτή την περίπτωση λέμε ότι το εμβαδόν, Ε(Τ), του τετράγωνου Τ είναι ν2 τετραγωνικέςμμ και γράφουμε ΕHΤL = ν2 HμμL2. Ανάλογα, σ' ένα ορθογώνιο παραλληλόγραμμο Π με πλευρές

Το Ευκλείδειο επίπεδο 15

Page 25: Biblio Eidikhs Sxetikothas

μήκους a = κ μμ και b = λ μμ, όπου κ, λ œ , χωράνε κ λ τετράγωνα με πλευρά 1μμ. ´Αρα τοεμβαδόν του Π είναι ίσο με ΕHΠL = κ λ HμμL2.

Για να μετρήσουμε παραλληλόγραμμα που οι πλευρές τους δεν έχουν μήκος ίσο μεακέραιο πολλαπλάσιο της μμ, κατασκευάζουμε μικρότερα τετράγωνα των οποίων η πλευρά έχειμήκος κάποια υποδιαίρεση της μμ.

Το μέγεθος άλλου είδους περιοχών του επίπεδου, δηλαδή περιοχών οι οποίες δενπερικλείονται σε ορθογώνια παραλληλόγραμμα, προσδιορίζεται μόνο στο βαθμό που μπορούμενα τις "σπάσουμε" (διαμερίσουμε) σε τετραγωνικές περιοχές ή να τις αναγάγουμε σε κλάσματαπεριοχών που περικλείονται σε ορθογώνια παραλληλόγραμμα.

Θεωρήστε γ.π. ένα ορθογώνιο τρίγωνο, δηλαδή ένα τρίγωνο με δυο πλευρές κάθετεςμεταξύ τους, σαν αυτό του επόμενου σχήματος. (Η τρίτη πλευρά ενός ορθογώνιου τρίγωνουλέγεται υποτείνουσα).

A Β

Γ

P

Οι ευθείες που διέρχονται από τα σημεία Α και Γ και είναι παράλληλες προς τα τμήματα ΒΓ καιΑΒ, αντίστοιχα, τέμνονται σε κάποιο σημείο, ας το πούμε Δ. Είναι φανερό ότι το ΑΒΓΔ είναιένα ορθογώνιο παραλληλόγραμμο. Είναι το ίδιο φανερό ότι το τρίγωνο ΑΒΓ περικλείει τη μισήπεριοχή απ' αυτή που περιέχεται στο ΑΒΓΔ. Αν λοιπόν η πλευρά ΑΒ έχει μήκος a και η ΒΓ έχειμήκος b, τότε το εμβαδόν του ορθογώνιου παραλληλόγραμμου είναι a b κι εκείνο του τριγώνουΑΒΓ είναι H1 ê 2L a b.

Πυθαγόρειο Θεώρημα

Αν η υποτείνουσα ενός ορθογώνιου τρίγωνου έχει μήκος c και οι κάθετες πλευρές του έχουνμήκος a και b, αντίστοιχα, τότε το τετράγωνο πλευράς c έχει εμβαδό ίσο με το άθροισμα τωνεμβαδών δύο τετραγώνων πλευράς a και b, αντίστοιχα: c2 = a2 + b2.

Αυτό το θεμελιακό θεώρημα έχει ως άμεση συνέπεια την εισαγωγή των άρρητωναριθμών στη γεωμετρία. Κι αυτό γιατί μπορεί να αναδιατυπωθεί έτσι που να αναφέρεται σεμήκη ευθύγραμμων τμημάτων, αντί σε εμβαδά τετραγώνων:

Αν τα μήκη των κάθετων πλευρών ενός ορθογώνιου τρίγωνου είναι a και b, αντίστοιχα, τότε το

μήκος της υποτείνουσας είναι c = a2 + b2 .

Αν γ.π. a = 3 μμ και b = 4 μμ, τότε c = 5 μμ. Αν, πάλι, a = H3 ê 5L μμ και b = H4 ê 5L μμ, τότεc = 1 μμ. Τέλος, αν a = b = 1 μμ , τότε c = 2 μμ.

Aν θυμηθούμε ότι ο αριθμός 2 είναι άρρητος, θα καταλάβουμε και την ταραχή πουένιωσαν ο Πυθαγόρας και οι μαθητές του, όταν συνειδητοποίησαν ότι το θεμελιακό θεώρημαπου οι ίδιοι απέδειξαν οδηγούσε αναπότρεπτα στην εισαγωγή των άρρητων αριθμών, τη στιγμή

16 Η έννοια του χώρου

Page 26: Biblio Eidikhs Sxetikothas

που το αξίωμα της σχολής τους ήταν πως όλοι οι αριθμοί είναι ρητοί.

Βέβαια, θα πρέπει να επισημάνουμε ότι στο πρακτικό επίπεδο οι Πυθαγόρειοι έχουναπόλυτο δίκιο. Κάθε πραγματική διαδικασία μέτρησης δίνει σαν αποτέλεσμα έναν ρητό αριθμό.(Γιατί;)

Η πραγματική ευθεία

Ας υποθέσουμε ότι έχουμε επιλέξει τη μονάδα μήκους κι ας θεωρήσουμε μιαν ευθεία x και τοσημείο Ο που τη χωρίζει σε δυο ημιευθείες. Πάνω στη μια ημιευθεία ξεχωρίζουμε τα σημεία Α,Δ, Γ κ.λ.π που απέχουν 1 μμ, 2 μμ , 3 μμ κ.λ.π. , αντίστοιχα, από το σημείο Ο. Κάνουμε το ίδιοκαι στην άλλη ημιευθεία, ορίζοντας τα σημεία Α£, Β£, Γ£ κ.λ.π. , όπως στο επόμενο σχήμα. Στησυνέχεια, αντιστοιχούμε το σημείο Ο στον αριθμό μηδέν, τα Α, Δ, Γ κ.λ.π στους θετικούςακέραιους 1, 2, 3 κ.λ.π. και τα Α£, Β£, Γ£ κ.λ.π. στους αρνητικούς -1, -2, -3 κ.λ.π.

-3 -2 -1 0 1 2 3-2-101234 x

Αυτή η διαδικασία ορίζει μιαν 1-1 αντιστοιχία του συνόλου των ακεραίων, , προς τουποσύνολο Ο, Α, Α£, Β, Β£, Γ, Γ£, ... της ευθείας x. Θεωρώντας τα σημεία του τμήματος ΟΑπου απέχουν (1/n)μμ, όπου n τυχαίος φυσικός αριθμός, από το Ο, ορίζουμε αμέσως και τηναντιστοιχία των ρητών αριθμών που περιέχονται στο διάστημα H0, 1D προς ένα υποσύνολο τουευθύγραμμου τμήματος ΟΑ. Με τον ίδιο τρόπο ορίζουμε και την αντιστοιχία των ρητώναριθμών που περιέχονται στο διάστημα @-1, 0L προς ένα υποσύνολο του ευθύγραμμουτμήματος ΟΑ£. Η επανάληψη αυτής της διαδικασίας στα υπόλοιπα μοναδιαία τμήματα ΑΒ, ΒΓκ.λ.π. οδηγεί με προφανή τρόπο σε μιαν 1-1 αντιστοιχία ενός γνήσιου υποσυνόλου της ευθείαςx προς τους ρητούς αριθμούς, .

Τελικά, καταλήγουμε σε μιαν 1-1 αντιστοιχία της ευθείας x προς το σύνολο τωνπραγματικών αριθμών, , υιοθετώντας το ακόλοθο αξίωμα: Για κάθε πραγματικό αριθμό pυπάρχει ένα σημείο P της ευθείας x και αντίστροφα. Το P απέχει †p§ μμ από το Ο καιβρίσκεται στην ημιευθεία που περιέχει το σημείο Α αν ο p είναι θετικός, ενώ βρίσκεται στηνημιευθεία που περιέχει το σημείο Α£ αν ο αριθμός p είναι αρνητικός.

´Οταν, με τον παραπάνω τρόπο, έχουμε ορίσει τα σημεία μιας ευθείας x που αντι-στοιχούν στα στοιχεία του σύνολου , θα λέμε ότι η δοσμένη ευθεία είναι βαθμονομημένη.

Στο σημείο αυτό σπεύδουμε να τονίσουμε ότι για κάθε συγκεκριμένη ευθεία υπάρχουνάπειροι τρόποι βαθμονόμησης, ακόμα και όταν η μμ είναι ίδια. Αυτό γίνεται φανερό ανσκεφτούμε ότι μπορούμε να επιλέξουμε οποιοδήποτε σημείο θέλουμε ως αντίστοιχο τουαριθμού μηδέν. Κι αφού επιλέξουμε αυτό το σημείο, ας το πούμε Ο£, μπορούμε να θεωρήσουμεως αντίστοιχα των θετικών αριθμών τα σημεία της ευθείας που βρίσκονται σ’ οποιαδήποτεπλευρά του Ο£. Στο επόμενο σχήμα δείχνουμε δυο διαφορετικούς τρόπους βαθμονόμησης τηςίδιας ευθείας.

Το Ευκλείδειο επίπεδο 17

Page 27: Biblio Eidikhs Sxetikothas

-3 -2 -1 0 1 2 3-2-101234 x

Με βάση αυτή την παρατήρηση, θα πρέπει να είμαστε ιδιαίτερα προσεκτικοί ότανακούμε ή χρησιμοποιούμε τη φράση " θεωρήστε την πραγματική ευθεία ". Αυτή η φράση έχεικαθιερωθεί στη βάση της δυνατότητας ορισμού αμφιμονοσήμαντης αντιστοιχίας ανάμεσα στασημεία μιας ευθείας γραμμής από τη μια και τα στοιχεία του από την άλλη, όπως δείξαμεπαραπάνω. ´Ομως, όπως μόλις επισημάναμε, δεν υπάρχει ένας και μοναδικός τρόπος για τηνκατασκευή αμφιμονοσήμαντης αντιστοιχίας ανάμεσα στους πραγματικούς αριθμούς και σεδοσμένη ευθεία, ούτε ξεχωρίζει κάποιος από τους άπειρους δυνατούς τρόπους ως φυσικότεροςή πιο ταιριαστός από τους άλλους.

18 Η έννοια του χώρου

Page 28: Biblio Eidikhs Sxetikothas

1.5 Συστήματα συντεταγμένων του Ευκλείδειουεπιπέδου

1.5.1 Συστήματα αξόνων του Ευκλείδειου επιπέδου

Θεωρούμε δύο ευθείες x, y που τέμνονται στο σημείο O. Από ένα τυχαίο σημείο p φέρνουμεμια ευθεία παράλληλη προς την y. Αυτή τέμνει την ευθεία x σ’ ένα σημείο, ας το πούμε p1.Aπό το ίδιο σημείο p φέρνουμε και μια ευθεία παράλληλη προς την x. Αυτή τέμνει την ευθεία yσ’ ένα σημείο, ας το πούμεp2 (βλ. το σχήμα που ακολουθεί).

xO

y

p1

p2 p

Με τον παραπάνω τρόπο κατασκευάζεται μια αντιστοιχία κάθε σημείου p του επίπεδου προςένα ζευγάρι σημείων (p1, p2) του ίδιου επίπεδου, τα οποία περιέχονται στις ευθείες x και y,αντίστοιχα. Η αντιστοιχία p Ø Hp1, p2L είναι μονοσήμαντη. Αυτό σημαίνει ότι, το ζευγάριHp1, p2L στο οποίο καταλήγουμε αφού επιλέξουμε το σημείο p είναι μοναδικό.

Το ίδιο ισχύει και για την αντίστροφή της, Hp1, p2L Ø p, που ορίζεται με τον ακόλουθοτρόπο. Από δοσμένο σημείο p1 της ευθείας x φέρνουμε παράλληλη προς την y. ´Ομοια, απόδοσμένο σημείο p2 της ευθείας y φέρνουμε παράλληλη προς την x. Αυτή θα τέμνειαναγκαστικά την προηγούμενη σε κάποιο σημείο p. Και πάλι, το σημείο p καθορίζεταιμονοσήμαντα από την επιλογή των p1, p2.

Σε μια τέτοια κατασκευή οι ευθείες x, y ονομάζονται άξονες και το σημείο τομής τουςαρχή των αξόνων.

Ας υποθέσουμε, τώρα, ότι οι άξονες έχουν βαθμονομηθεί, ότι έχουμε δηλαδή ορίσει τηναντιστοιχία καθενός από αυτούς προς τους πραγματικούς αριθμούς. Τότε το σημείο p1αντιστοιχεί στον πραγματικό αριθμό xHp1L, ενώ το σημείο p2 αντιστοιχεί στον πραγματικόαριθμό yHp2L. ´Αρα το ζευγάρι Hp1, p2L αντιστοιχεί στο ζευγάρι των πραγματικών αριθμώνH xHp1L, yHp2L L . Αλλά, όπως είδαμε λίγο παραπάνω, υπάρχει μια αμφιμονοσήμαντη αντιστοιχίαανάμεσα στο ζευγάρι Hp1, p2L και το σημείο p. Συνακόλουθα, μπορούμε να πούμε ότι το

Συστήματα συντεταγμένων του Ευκλείδειου επιπέδου 19

Page 29: Biblio Eidikhs Sxetikothas

σημείο p αντιστοιχεί στο ζευγάρι των πραγματικών αριθμών H xHp1L, yHp2L L και αντίστροφα.Γι αυτό, το ζευγάρι H xHp1L, yHp2L L μπορεί να γράφεται και σαν H xHpL, yHpL L.

Συνοψίζοντας, μπορούμε να πούμε ότι αποδείξαμε την ακόλουθη

Πρόταση

Κάθε σύστημα βαθμονομημένων αξόνων ορίζει μιαν αμφιμονοσήμαντη αντιστοιχία, A : P Ø 2,του Ευκλείδειου επίπεδου P προς το σύνολο των διαταγμένων ζευγαριών πραγματικών αριθμών,2.

Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο λέμε ότι το Ευκλείδειο επίπεδο είναι δισδιάστατο.

Αν το p œ P, τότε οι αριθμοί H xHpL, yHpL L = AHpL, που ορίζονται από την αντιστοιχίαA : P Ø 2, λέγονται συντεταγμένες του σημείου p ως προς το σύστημα (των αξόνων) x-y.

Σε ότι ακολουθεί υποθέτουμε ότι οι άξονες έχουν βαθμονομηθεί με τρόπο ώστε οι συντεταγμένες της αρχής τους να είναι το ζευγάρι (0, 0).

´Ενα σύστημα ορθογώνιων αξόνων, σαν αυτό του επόμενου σχήματος, ονομάζεταιΚαρτεσιανό (από τον Γάλλο φιλόσοφο και θεμελιωτή της αναλυτικής γεωμετρίας Descartes(Nτεκάρ), που στα ελληνικά έχει καθιερωθεί να αναφέρεται ως Καρτέσιος).

-1 1 2 3 4 5 6 7x

-1

1

2

3

4

5y

Op1

p2 p

Το βασικό πλεονέκτημα ενός Καρτεσιανού συστήματος αξόνων είναι ότι οι συντεταγμένες ενός σημείου p καθορίζουν με απλό τρόπο και την απόστασή του από την αρχή τωναξόνων. Για να δούμε αυτόν τον καθορισμό αναλυτικά, θα πρέπει αρχικά να υποθέσουμε ότι καιοι δύο άξονες έχουν βαθμονομηθεί με τον ίδιο τρόπο. Δηλαδή, χρησιμοποιώντας την ίδιαμονάδα μήκους. Τότε, εφαρμόζοντας το Πυθαγόρειο θεώρημα στο ορθογώνιο τρίγωνο πουορίζουν τα σημεία O, p και p1 , οδηγούμαστε αμέσως στο εξής συμπέρασμα: Το μήκος του

ευθύγραμμου τμήματος O p δίνεται από την έκφραση xHpL2 + yHpL2 .

To ίδιο εύκολα προσδιορίζεται και η απόσταση δύο τυχαίων σημείων, p1 και p2, τουεπίπεδου με συντεταγμένες Hx1, y1L := H xHp1L, yHp1L L και Hx2, y2L := H xHp2L, yHp2L L, αντί-στοιχα. Αν ονομάσουμε αυτή την απόσταση dHp1, p2L, τότε

(5.1) dHp1, p2L = Hx1 - x2L2 + Hy1 - y2L2 .

Aξίζει να σημειωθεί ότι, χρησιμοποιώντας τις διαφορές συντεταγμένων

20 Η έννοια του χώρου

Page 30: Biblio Eidikhs Sxetikothas

(5.2) Δ x := x2 - x1, Δ y := y2 - y1,

των σημείων p1 και p2, μπορούμε να γράψουμε την (5.1) στη μορφή

(5.3) dHp1, p2L = HΔ xL2 + HΔ yL2 .

Από τον τρόπο κατασκευής τους είναι φανερό ότι, στο ίδιο επίπεδο P, μπορούμε ναεισαγάγουμε άπειρα συστήματα αξόνων, ακόμα και αν περιοριστούμε σε εκείνα που έχουν τηνίδια αρχή. Δύο τέτοια συστήματα, το ένα από τα οποία είναι Καρτεσιανό, παρουσιάζονται στοσχήμα που ακολουθεί.

x

y

x

y

Ο

p

p1

p2

p1

p2

Αντίθετα, τα συστήματα x y και x£ y£ του επόμενου σχήματος έχουν διαφορετική αρχή.

x

y

x

y

O

O

p

p1

p2

p1

p2

Ας υποθέσουμε λοιπόν ότι τα x y και x£ y£ αποτελούν δύο συγκεκριμένα συστήματααξόνων από τα άπειρα που μπορούμε να εισαγάγουμε στο Ευκλείδειο επίπεδο. Εκείνα των δύοπροηγούμενων σχημάτων είναι τελείως αντιπροσωπευτικά. Τότε, με τον τρόπο που περι-

Συστήματα συντεταγμένων του Ευκλείδειου επιπέδου 21

Page 31: Biblio Eidikhs Sxetikothas

γράψαμε νωρίτερα και υποδείχνεται στα παραπάνω σχήματα, το σύστημα x y ορίζει την αντι-στοιχία

(5.4) A : p Ø AHpL = H xHpL, yHpL L ª H xHp1L, yHp2L L.Ανάλογα, το σύστημα αξόνων x£ y£ οδηγεί στην αντιστοιχία

(5.5) A £ : p Ø A £ HpL = H x £ HpL, y £ Hp L L ª H x £ Hp1£L, y £ Hp2

£L L. ΄Ομως, και οι δύο αυτές αντιστοιχίες είναι αμφιμονοσήμαντες. Κατά συνέπεια, το

ζευγάρι των πραγματικών αριθμών Hx, yL := H xHpL, yHpL L προσδιορίζει μονοσήμαντα το σημείοp κι αυτό με τη σειρά του προσδιορίζει μονοσήμαντα το ζευγάρι των πραγματικών αριθμώνHx £, y £L := H x £ HpL, y £ Hp L L. Κι αντίστροφα· το ζευγάρι Hx £, y £L προσδιορίζει μονο- σήμαντατο σημείο p που με τη σειρά του προσδιορίζει μονοσήμαντα το ζευγάρι Hx, yL.

Δεν είναι δύσκολο ν’ αποδειχτεί ότι η σχέση ανάμεσα στα ζευγάρια Hx, yL και Hx £, y £Lεκφράζεται από αλγεβρικές εξισώσεις της μορφής

(5.6) x £ = a x+ b y+m, y £ = c x+ d y+ n,

όπου Ha, b, c, d, m , nL μια συγκεκριμένη εξάδα των πραγματικών αριθμών. Αυτοί οι αριθμοίπροσδιορίζονται μονοσήμαντα, ευθύς μόλις επιλεγούν οι άξονες Hx, yL και Hx £, y £L. Παράδειγμα

Ως συγκεκριμένο παράδειγμα των σχέσεων της μορφής (5.6), ας θεωρήσουμε τη σχέση δύοΚαρτεσιανών συστημάτων με την ίδια αρχή. Η κατάσταση δίνεται στο ακόλουθο σχήμα. ΄Οπωςδείχνουμε εκεί, οι άξονες x £, y £ σχηματίζουν γωνία θ με τους x και y, αντίστοιχα. Ισοδύ- ναμα,το σύστημα Hx £, y £L έχει προκύψει περιστρέφοντας το Hx, yL κατά γωνία θ γύρω από το σημείοO, στην αντίθετη κατεύθυνση από εκείνη που ακολουθούν οι δείχτες του ρολογιού.

Δηλώνοντας με το ίδιο σύμβολο (γ.π. O q) τόσο το ευθύγραμμο τμήμα που ενώνει δύοσημεία (τα O και q), όσο και το μήκος αυτού του τμήματος, μπορούμε να πούμε ότι, το μήκοςτης προβολής O s του O p1 στον άξονα x£ είναι O p1 cos θ. Το υπόλοιπο του τμήματος O p1

£

είναι ίσο με

s p1£ = q p1 sin θ+ p q sin θ = p p1 sin θ = y sin θ.

Με άλλα λόγια,

x£ = x cos θ+ y sin θ.

22 Η έννοια του χώρου

Page 32: Biblio Eidikhs Sxetikothas

x

y

x

y

qrs

Ο

p

p1

p2

p1p2

θ

θ

θ

θ

Ανάλογα,

O p2£ = O r cos θ = HO p2 - p2 rL cos θ

= Hy- p2 rL cos θ = Hy- x tan θL cos θ

ή

y£ = -x sin θ+ y cos θ.

΄Οταν, λοιπόν, δύο Καρτεσιανά συστήματα έχουν τη διάταξη του παραπάνω σχήματος,οι αντίστοιχες συντεταγμένες του τυχαίου σημείου p συνδένοται μέσω των εξισώσεων

(5.7) x£ = cos θ x + sin θ y , y£ = -sin θ x + cos θ y.

Προφανώς, αυτές οι εξισώσεις είναι της μορφής (5.6), με την εξάδα των αντίστοιχων παρα-μέτρων ίση προς Ha, b, c, d, m , nL = Hcos θ, sin θ, -sin θ, cos θ, 0 , 0L.

1.5.2 Γραμμικοί μετασχηματισμοί

Οι εξισώσεις της μορφής (5.6) λέγονται γραμμικές και θα παίξουν καθοριστικό ρόλο στησυνέχεια. ΄Οταν οι παράμετροι m και n μηδενίζονται οι εξισώσεις αναφέρονται ως ομογενείς.Μια προφανής αλλά σημαντική ιδιότητα των γραμμικών εξισώσεων είναι ότι ανάγονται πάντασε ομογενείς όταν συνδέουν τις διαφορές συντεταγμένων δύο σημείων.

Συγκεκριμένα, για το ζευγάρι τιμών Hx1, y1L των μεταβλητών x, y, οι εξισώσεις (5.6)γίνονται

(5.8) x1£ = a x1 + b y1 +m, y1

£ = c x1 + d y1 + n.

Για ένα δεύτερο ζευγάρι τιμών, το Hx2, y2L, οι εξισώσεις (5.6) γίνονται

(5.9) x2£ = a x2 + b y2 +m, y2

£ = c x2 + d y2 + n.

Συνεπώς,

(5.10) Δ x£ := x2£ - x1

£ = aΔ x+ bΔ y, Δ y£ := y2£ - y1

£ = cΔ x+ d Δ y.

Μια δεύτερη βασική ιδότητα των (5.6) είναι η εξής: ΄Οταν

Συστήματα συντεταγμένων του Ευκλείδειου επιπέδου 23

Page 33: Biblio Eidikhs Sxetikothas

(5.11) a d - b c ∫ 0,

οι παραπάνω σχέσεις αντιστρέφονται για να δώσουν

(5.12) x = α x £ + β y £ + μ , y = γ x£ + δ y£ + ν

όπου

(5.13α) α = da d-b c

, β = - ba d-b c

, μ = b n-d ma d-b c

,

(5.13β) γ = - ca d-b c

, δ = aa d-b c

, v = c m-a na d-b c

.

Η απόδειξη είναι απλή κι αφήνεται για άσκηση του αναγνώστη. Εκείνο που αξίζει να σημειωθείείναι ότι, ο αντίστροφος ενός γραμμικού μετασχηματισμού είναι επίσης γραμμικός.

΄Οταν συνδέουν δύο Καρτεσιανά συστήματα, οι σχέσεις (5.6) παίρνουν αρκετάαπλούστερη μορφή. Για να τη βρούμε, θεωρούμε τα τυχαία σημεία p1, p2, με συντεταγμένεςHx1, y1L, Hx2, y2L, αντίστοιχα, στο σύστημα x y και Hx1

£, y1£L, Hx2

£, y2£L στο σύστημα x£ y£. Η

απόσταση αυτών των σημείων στα παραπάνω συστήματα δίνεται, αντίστοιχα, από τις εκφράσεις

(5.14) dHp1, p2L = HΔ xL2 + HΔ yL2

και

(5.15) d£Hp1, p2L = HΔ x £L2 + HΔ y £L2 .

΄Ομως, σύμφωνα με τις (5.10),

(5.16) HΔ x £L2 + HΔ y £L2

= Ia2 + c2M HΔ xL2 + Ib2 + d2M HΔ yL2 + 2 Ha b+ c dL HΔ xL HΔ yL.Kατά συνέπεια, dHp1, p2L = d£Hp1, p2L, ή(5.17) HΔ x £L2 + HΔ y £L2 = HΔ xL2 + HΔ yL2

εάν και μόνο όταν

(5.18) a2 + c2 = 1 = b2 + d2, a b+ c d = 0.

Τώρα, από τη θεμελιώδη ταυτότητα

(5.19) cos2 θ+ sin2 θ = 1,

που είναι ισοδύναμη με το Πυθαγόρειο θεώρημα, συμπεραίνουμε το εξής: Οι πρώτες από τιςαπαιτήσεις (5.18) ικανοποιούνται αυτόματα με το να θέσουμε

(5.20) a = cos θ , c = sin θ

και

(5.21) b = sin ψ, d = cos ψ,

όπου θ, ψ τυχαίοι πραγματικοί αριθμοί.

Η αντικατάσταση αυτών των εκφράσεων στη συνθήκη a b+ c d = 0 δίνει το ακόλουθο

24 Η έννοια του χώρου

Page 34: Biblio Eidikhs Sxetikothas

αποτέλεσμα.

(5.22) cos θ sinψ + sin θ cos ψ ª sinHψ+ θL = 0.

΄Αρα,

(5.23) ψ+ θ = κ π, κ œ .

΄Οταν ο ακέραιος κ είναι άρτιος, η (5.23) συνεπάγεται ότι

(5.24) cos ψ = cos Hκ π-ψL = cos θ, sin ψ = sin Hκ π-ψL = -sin θ.

Σ’ αυτή την περίπτωση, οι σχέσεις (5.9) γίνονται

(5.25) x £ = cos θ x- sin θ y+m, y £ = sin θ x+ cos θ y+ n.

΄Οταν όμως ο κ είναι περιττός, από την (5.23) έπεται ότι

(5.26) cos ψ = -cos θ, sin ψ = sin θ.

Τότε, οι σχέσεις (5.9) γίνονται

(5.27) x £ = cos θ x+ sin θ y+m, y £ = sin θ x- cos θ y+ n.

Σημειώστε ότι, για θ = 0, οι σχέσεις (5.25) και (5.27) γίνονται

(5.28) x £ = x+m, y £ = y+ n,

και

(5.29) x £ = x+m, y £ = - y+ n,

αντίστοιχα. Αυτό σημαίνει πως, όταν ισχύουν η σχέσεις (5.25) και η παράμετρος θ = 0, οιάξονες του συστήματος x£ y£ είναι παράλληλοι κι έχουν την ίδια φορά μ’ εκείνους τουσυστήματος x y. Με τη διαφορά ότι η αρχή των αξόνων x£, y£ βρίσκεται στο σημείο O£, τουοποίου οι συντεταγμένες Hx, yL = H-m, -nL. Το ίδιο ισχύει και στην περίπτωση που ισχύουν οι(5.27), με τη διαφορά ότι ο άξονας y £ έχει φορά αντίθετη από εκείνη του x.

Γενικότερα, οι σχέσεις (5.25) και (5.27) δηλώνουν ότι το σύστημα των αξόνων x£, y£

προκύπτει από εκείνο των x , y με τις ακόλουθες ενέργειες. Πρώτα στρίβουμε τους άξονες x , yγύρω από την αρχή τους, κατά γωνία θ και αντίθετα από τη φορά των δεικτών ενός ρολο- γιού.Στη συνέχεια, μεταθέτουμε την αρχή τους στο σημείο O£, που αναφέραμε πιο πάνω. Στηνπερίπτωση των σχέσεων (5.27), οι προηγούμενες ενέργειες πρέπει να συμπληρωθούν με τηναντιστροφή της φοράς του άξονα y.

1.5.3 ∆ιανύσματα

Στο σύνολο 2 μπορούμε να ορίσουμε την πράξη της πρόσθεσης, στη βάση της συνηθισμένηςπρόσθεσης δύο πραγματικών αριθμών. Συγκεκριμένα, αν Hx, yL, Hz, wL œ 2, τότε

(5.30) Hx, yL+ Hz, wL := Hx+ z, y+wL. Mπορούμε επίσης να ορίσουμε τον πολλαπλασιασμό ενός στοιχείου του 2 μ’ έναν πραγματικόαριθμό. Συγκεκριμένα, αν a œ και Hx, yL œ 2, τότε ως γινόμενό τους ορίζεται το στοιχείο

(5.31) aHx, yL := Ha x, a yL

Συστήματα συντεταγμένων του Ευκλείδειου επιπέδου 25

Page 35: Biblio Eidikhs Sxetikothas

του 2. ´Οταν νοείται ως εφοδιασμένο με αυτές τις δυο πράξεις, το σύνολο 2 λέγεταιδιανυσματικός χώρος και τα στοιχεία του διανύσματα.

Από τους παραπάνω ορισμούς έπεται ότι Hx, yL = Hx, 0L+ H0, yL και Hx, 0L = xH1, 0L,H0, yL = yH0, 1L. Κατά συνέπεια,

(5.31) Hx, yL = xH1, 0L+ yH0, 1L.Συχνά, τα διανύσματα συμβολίζονται με ένα μόνο γράμμα, πάνω στο οποίο τοπο-

θετείται κι ένα βέλος. Αν, λοιπόν, θέσουμε

(5.32) υ = Hx, yL, e 1 = H1, 0L, e 2 = H0, 1L, τότε η (5.31) παίρνει την ακόλουθη μορφή

(5.33) υ = x e 1 + y e 2.

´Οταν, με βάση ένα Καρτεσιανό σύστημα αξόνων x y, το σύνολο 2 έχει αντιστοιχιστείπρος το Ευκλείδειο επίπεδο P, τότε μπορούμε να παριστάνουμε το στοιχείο υ = Hx, yL του 2

είτε με το σημείο p που έχει συντεταγμένες Hx, yL, είτε μ’ ένα βέλος που έχει ως βάση την αρχήτων αξόνων και κορυφή το σημείο p. Αυτό το βέλος είναι ταυτόσημο μ’ αυτό που ονομάζουμεπροσανατολισμένο ευθύγραμμο τμήμα.

Η παραπάνω αντιστοιχία στοιχείων 2 προς τα προσανατολισμένα ευθύγραμμα τμήματατου Ευκλείδειου επίπεδου μας επιτρέπει να δίνουμε και μιαν εποπτική γραφική αναπαράστασητων πράξεων στον 2 που ορίσαμε παραπάνω. Για παράδειγμα, το άθροισμα Hx1 + x2, y1 + y2Lτων στοιχείων Hx1, y1L και Hx2, y2L του 2 παριστάνεται από την διαγώνιο w ª O r του

παραλληλόγραμμου που ορίζουν τα προσανατολισμένα ευθύγραμμα τμήματα υ ª O p και

u ª O q , όπως στο επόμενο σχήμα.

x

y

O

p

q

r

u◊

v◊

w◊

26 Η έννοια του χώρου

Page 36: Biblio Eidikhs Sxetikothas

1.5.4 Συστήματα συντεταγμένων του Ευκλείδειου επίπεδου

Συχνά, η έννοια του συστήματος αξόνων του Ευκλείδειου επίπεδου συγχέεται με την έννοια τουσυστήματος συντεταγμένων. Εμείς θα διατηρήσουμε τη διάκριση και με σύστημα αξόνων θαεννοούμε πάντοτε ένα συγκεκριμένο ζευγάρι ευθειών. Ανάλογα με τη γωνία που σχημα- τίζουναυτές οι ευθείες και την κλίμακα με την οποία έχουν βαθμονομηθεί, το σύστημα ορίζειγραμμικές συντεταγμένες για κάθε σημείο του επίπεδου, χωρίς καμία εξαίρεση. Μια υπο-κατηγορία των γραμμικών συντεταγμένων είναι οι Καρτεσιανές. ΄Οπως ήδη τονίσαμε, αυτέςορίζονται με βάση δύο άξονες που είναι κάθετοι μεταξύ τους και έχουν βαθμονομηθεί με τηνίδια μονάδα μήκους.

Ωστόσο, μπορεί κανείς να ορίσει άπειρα άλλα συστήματατα συντεταγμένων, δηλαδήαμφιμονοσήμαντες αντιστοιχίες περιοχών του επίπεδου σε υποσύνολα του 2. Tο πιο γνωστόπαράδειγμα είναι εκείνο των πολικών συντεταγμένων. Αυτές επιτρέπουν την αμφιμονοσήμαντηαντιστοιχία όλου του Ευκλείδειου επίπεδου εκτός μιας ημιευθείας προς ένα ανοιχτό διάστηματου 2 της μορφής I = H0, ¶LäH-π, πL.

Για να θυμηθούμε τον τρόπο με τον οποίο ορίζονται οι πολικές συντεταγμένες, αςυποθέσουμε ότι οι x, y είναι κάθετες μεταξύ τους ευθείες, που τέμνονται στο σημείο O. Αςυποθέσουμε στη συνέχεια ότι το r παριστάνει έναν συγκεκριμένο θετικό αριθμό. Τότε ηακόλουθη πρόταση έχει σαφέστατο νόημα: "Θεωρούμε τον κύκλο με κέντρο το σημείο O καιακτίνα r". Με άλλα λόγια, η πρόταση προσδιορίζει με σαφήνεια ένα υποσύνολο σημείων τουεπίπεδου.

Το ίδιο σαφής είναι και η επόμενη πρόταση, για κάθε αριθμό θ που ανήκει στο διάστημαH-π, πL: "Θεωρούμε την ημιευθεία που ξεκινάει από το σημείο O και σχηματίζει γωνία θ με τονθετικό ημιάξονα x".

Προφανώς, αυτή η ευθεία τέμνει τον κύκλο της προηγούμενης πρότασης σ’ ένασυγκεκριμένο σημείο p.

Αντίστροφα, κάθε σημείο p, το οποίο δεν ανήκει στην ημιευθεία L με αρχή το σημείο O,ορίζει μονοσήμαντα έναν κύκλο με κέντρο το O και μιαν ημιευεθεία, αυτή που περιέχει τοευθύγραμμο τμήμα O p. H γωνία θ που σχηματίζει αυτή η ημιευθεία με την L και το μήκος rτου O p ορίζουν μονοσήμαντα το ζευγάρι των πραγματικών αριθμών Hr, θL.

Ας υποθέσουμε τώρα ότι η ημιευθεία L ταυτίζεται με τον αρνητικό ημιάξονα x ενόςΚαρτεσιανού συστήματος x y, όπως στο επόμενο σχήμα.

Συστήματα συντεταγμένων του Ευκλείδειου επιπέδου 27

Page 37: Biblio Eidikhs Sxetikothas

x

y

O

p

L θ

Δηλαδή,

(5.34) L = 9Hx, yL œ 2 : x § 0, y = 0=.Το ανοιχτό υποσύνολο Ω που προκύπτει όταν από το Ευκλείδειο επίπεδο αφαιρέσουμε τηνημιευθεία περιγράφεται ως εξής:

(5.35) Ω := 2 \ L = 9Hx, yL œ 2 : Hx, yL – L= .

Είναι πλέον φανερό ότι, μέσω της διαδικασίας που περιγράψαμε πιο πάνω, για κάθε p œ Ω,ορίζονται μονοσήμαντα τα ζευγάρια Hx, yL και Hr, θL. Το δεύτερο ανήκει υποχρεωτικά στοανοιχτό διάστημα (του 2)

(5.36) I = H0, ¶LäH-π, πL.Η σχέση ανάμεσα στα πιο πάνω ζευγάρια συνάγεται εύκολα. Από το σχήμα είναι φανερό

ότι

(5.37) x = r cos θ, y = r sin θ.

Συνεπώς, κάθε ζευγάρι Hr, θL œ I προσδιορίζει μονοσήμαντα το ζευγάρι Hx, yL œ Ω.

Από την άλλη, οι σχέσεις (5.37) οδηγούν αμέσως στις

(5.38) r2 = x2 + y2, tan θ = yx

.

Συνεπώς, το ζευγάρι Hx, yL œ Ω θα προσδιορίζει μονοσήμαντα το ζευγάρι Hr, θL œ I ανυιοθετήσουμε τις σχέσεις

(5.39) r = x2 + y2 , θ = arctan Hy ê xL.

28 Η έννοια του χώρου

Page 38: Biblio Eidikhs Sxetikothas

1.6 Γραφικές παραστάσεις συναρτήσεων μιαςμεταβλητής

Oι γραφικές παραστάσεις συναρτήσεων αποτελούν βασικά εργαλεία τόσο για την απόκτησηεποπτείας των ποιοτικών χαρακτηριστικών κάθε συνάρτησης ξεχωριστά, όσο και για τημαθηματική ανάλυση αυτών των χαρακτηριστικών. Στην περίπτωση των συναρτήσεων μιαςμεταβλητής, δηλαδή για απεικονίσεις της μορφής f : I Ø J , όπου I , J υποσύνολα τωνπραγματικών αριθμών , δύο από τις συνηθέστερες μεθόδους αναπαράστασης είναι οι εξής.

Ας υποθέσουμε γ.π. ότι έχουμε να κάνουμε με τη συνάρτηση f : Ø με τύποf HxL = x2. Για να δώσουμε μιαν εικόνα της συμπεριφοράς αυτής της συνάρτησης στο διάστημαI = @-2, 3D, επιλέγουμε πρώτα μερικά σημεία του διαστήματος I μιας βαθμονομημένης ευθείαςx, ας πούμε τα -2, -1, 0, 1, 2 και 3. Στη σηνέχεια, υπολογίζουμε τις τιμές της συνάρτησης σταπαραπάνω σημεία και, τέλος, αναγράφουμε αυτές τις τιμές δίπλα στα αντίστοιχα σημεία τηςευθείας x.

-2 -1 0 1 2 34 1 0 1 4 9

x

´Ενας άλλος, ο καθιερωμένος θα λέγαμε, τρόπος με τον οποίο γίνεται η γραφική παρά-σταση μιας συνάρτησης μιας μεταβλητής είναι ο εξής: Αν έχουμε ονομάσει την ανεξάρτητημεταβλητή x και θέλουμε να δείξουμε την συμπεριφορά της συνάρτησης f HxL στο διάστημα I,αρχικά επιλέγουμε ένα υποσύνολο σημείων του I, ας πούμε τα 9x j=, j = 1, 2 …, m.

Στη συνέχεια, κατασκευάζουμε ένα καρτεσιανό σύστημα συντεταγμένων x y και ναξεχωρίζουμε τα σημεία του Ευκλείδειου επίπεδου που έχουν ως συντεταγμένες τα ζευγάριαIx j, y jM = Ix j, f Ix jMM, j = 1, 2 …, m. Στο επόμενο σχήμα φαίνεται το αποτέλεσμα αυτής τηςκατασκευής όταν f HxL = x2, I = @-2, 3D και x1 = -3, x2 = -1, x3 = 0, x4 = 1, x5 = 2 καιx6 = 3.

Γραφικές παραστάσεις συναρτήσεων μιας μεταβλητής 29

Page 39: Biblio Eidikhs Sxetikothas

-2 -1 1 2 3x

2

4

6

8

10y

Με την βοήθεια των σύγχρονων προσωπικών υπολογιστών μπορούμε να αυξάνουμεσυνεχώς το πλήθος των σημείων στα οποία υπολογίζουμε την τιμή της συνάρτησης καικαταγράφουμε τα αντίστοιχα σημεία της περιοχής του γραφήματος. Οι επόμενες εικόνεςδείχνουν το αποτέλεσμα μιας τέτοιας επεξεργασίας της συνάρτησης που μελετάμε.

-2 -1 1 2 3x

2

4

6

8

10y

-2 -1 1 2 3x

2

4

6

8

10y

Το ζήτημα της κλίμακας

Οι άξονες x και y βαθμονoμούνται ανεξάρτητα ο ένας από τον άλλο, ακόμα και όταν τόσο ημεταβλητή x όσο και οι τιμές της συνάρτησης f HxL ανήκουν στην ίδια κατηγορία ποσοτήτων,γ.π. είναι και οι δύο μήκη μετρημένα σε cm. Αυτό επιβάλλεται από το γεγονός ότι, στοδιάστημα που εξετάζουμε, η συνάρτηση μπορεί να παίρνει πολύ μεγάλες (απόλυτες) τιμές. Στηνπερίπτωση της f HxL = x2, αυτό ισχύει σε διαστήματα που περιλαμβάνουν αριθμούςμεγαλύτερους σε απόλυτη τιμή από το 5. Αν θέλαμε να δώσουμε μια πιστή αναπαράσταση τηςπαραπάνω συνάρτησης στο διάστημα I = @-10 cm, 10 cmD, η σελίδα αυτού του βιβλίου δε θατη χωρούσε με τίποτα.

30 Η έννοια του χώρου

Page 40: Biblio Eidikhs Sxetikothas

To ίδιο πρόβλημα αντιμετωπίζουμε και με το γράφημα μιας συνάρτησης που δεν παίρνειμεγάλες τιμές αλλά θέλουμε να καλύψουμε ένα μεγάλο διάστημα του πεδίου ορισμού της. Αυτόθα συνέβαινε γ.π. με τη συνάρτηση f : Ø με τύπο f HxL = 1 ë H1+ xL2.

Το πρόβλημα που μόλις περιγράψαμε αντιμετωπίζεται με το να διαλέξουμε κατάλληλατην "κλίμακα" των αξόνων x και y. Αυτό πρακτικά σημαίνει ότι, σ’ ένα τμήμα πραγματικούμήκους ενός cm του άξονα x αντιστοιχούμε ένα διάστημα τιμών της μεταβλητής x ίσο προς κ.Aνάλογα, σ’ ένα τμήμα πραγματικού μήκους ενός cm του άξονα y αντιστοιχούμε ένα διάστηματιμών της συνάρτησης f HxL ίσο προς λ. Oι αριθμοί κ, λ λέγονται συντελεστές κλίμακας τουδιαγράμματος. Στο επόμενο διάγραμμα Hκ, λL = H1, 10L.

-10 -5 5 10xHcmL

20

40

60

80

100

yHcmL

Tέλος, οι αντιστοιχίες του τύπου Δ x = κ μμõ 1 cm, Δ y = λ μμõ 1 cm μαςεπιτρέπουν να κατασκευάσουμε διαγράμματα σαν το ακόλουθο, όπου η μεταβλητή x παριστάνειμια φυσική ποσότητα που μετριέται σε μονάδες sec και οι τιμές της f HxL παριστάνουν μιαοικονομική ποσότητα που μετριέται σε Ευρώ.

20 40 60 80 100 120xHminL

5

10

15

20

25

30yHΕυρώL

Με τη βοήθεια γραφημάτων μπορούμε να καταλάβουμε καλύτερα και τον τρόπουπολογισμού του μήκους μιας καμπύλης του Ευκλείδειου επιπέδου και του εμβαδού περιοχώνπου δεν περικλείονται από ευθύγραμμα σχήματα. Για παράδειγμα, ένας κύκλος ακτίνας rμπορεί να οριστεί σαν το σύνολο 9Hx, yL œ 2 : x2 + y2 = r2=. ´Αρα για τα σημεία του κύκλου

όπου y ¥ 0, y = f HxL ª r2 - x2 . To εμβαδόν του αντίστοιχου ημικύκλιου δίνεται από τηνέκφραση

Γραφικές παραστάσεις συναρτήσεων μιας μεταβλητής 31

Page 41: Biblio Eidikhs Sxetikothas

1.7 Γραφικές παραστάσεις συναρτήσεων δύομεταβλητών

Ας θεωρήσουμε τη συνάρτηση f : 2 Ø που έχει ως πεδίο ορισμού ολόκληρο το επίπεδο 2

και τύπο f Hx, yL = 2 x y. Επειδή τα στοιχεία του ονομάζονται και βαθμωτά, η παραπάνωf : 2 Ø ονομάζεται βαθμωτό πεδίο του 2.

Γενικότερα, μπορούμε να θεωρήσουμε βαθμωτά πεδία που ορίζονται μόνο σε μιαπεριοχή του επίπεδου, αντί σε ολόκληρο τον 2. ´Ενα παράδειγμα αποτελεί η συνάρτησηh :Ω Ø με τύπο hHx, yL = 1+ x+ y και πεδίο ορισμού την ορθογώνια περιοχήΩ = 9Hx, yL œ 2 : 0 § x § 2, 0 § y § 1=. Συχνά, βαθμωτά πεδία αυτού του είδους χρησι-μεύουν για την αναπαράσταση μιας φυσικής ποσότητας, γ.π. της θερμοκρασίας, σε μια γεωγρα-φική περιοχή που αντιστοιχεί στη γεωμετρική περιοχή Ω.

´Αλλοτε, πάλι, ο περιορισμός σε κάποιο γνήσιο υποσύνολο Ω του 2 επιβάλλεται απότο γεγονός ότι ο τύπος της συνάρτησης που υπεισέρχεται στον ορισμό του πεδίου δεν έχεινόημα σε όλα τα σημεία του επίπεδου. Για παράδειγμα, ο τύπος gHx, yL = 1 ë Ix2 + y2M δεν έχεινόημα στο σημείο Hx, yL = H0, 0L. Συνεπώς, ο τύπος gHx, yL = 1 ë Ix2 + y2M μπορεί ναχρησιμοποιηθεί για τον ορισμό του βαθμωτού πεδίου g :Ω Ø στην περιοχή Ω = 2 \ 8H0, 0L<ή σε κάποιο τμήμα αυτής της περιοχής, όχι όμως και σ’ ολόκληρο τον 2. Ανάλογα, ο τύποςφHx, yL = 1 ê Hx- yL δεν έχει νόημα κατά μήκος της ευθείας Γ = 9Hx, yL œ 2 : x = y =. ´Αρα μεβάση τον τύπο φHx, yL = 1 ê Hx- yL μπορούμε να ορίσουμε ένα βαθμωτό πεδίο στο υπο- σύνολοΩ = 2 \Γ ή σε κάποια μικρότερη περιοχή του 2.

Yπάρχουν πολλοί τρόποι για να δώσουμε μια γραφική αναπαράσταση ενός βαθμωτούπεδίου μιας περιοχής Ω του 2. ´Ενας απ’ αυτούς έγκειται στο να καταγράψουμε την τιμή τηςσυνάρτησης f :Ω Ø σε ορισμένα από τα σημεία της Ω, όπως στο ακόλουθο σχήμα πουαφορά τη συνάρτηση f Hx, yL = 2 x y στην περιοχή

Ω = 9Hx, yL œ 2 : -2 § x § 2, -2 § y § 2=

32 Η έννοια του χώρου

Page 42: Biblio Eidikhs Sxetikothas

-2 -1 1 2x

-2

-1

1

2

y

8

4

0

-4

-8

4

2

0

-2

-4

0

0

0

0

0

-4

-2

0

2

4

-8

-4

0

4

8

´Ενας άλλος τρόπος είναι το να καταγράψουμε τα σημεία της Ω στα οποία η συνάρτησηf :Ω Ø παίρνει ορισμένες από τις τιμές της. Για παράδειγμα, η συνάρτηση f Hx, yL = 2 x yπαίρνει την τιμή 2 στο σημείο Hx, yL = H1, 1L, αλλά και σε όλα τα σημεία των οποίων οισυντεταγμένες ικανοποιούν τη σχέση x y = 1. Αυτά τα σημεία βρίσκονται πάνω στις δυοκαμπύλες (υπερβολές) του επόμενου σχήματος.

-2 -1 1 2x

-2

-1

1

2y

xy=1

xy=1

Στο σχήμα που ακολουθεί φαίνονται οι καμπύλες της περιοχής Ω κατά μήκος τωνοποίων η f Hx, yL = 2 x y παίρνει τις τιμές -3, -2, -1, 0, 1, 2 και 3. (Σημειώστε ότι x y = 0κατά μήκος του άξονα x, όπου y = 0, όσο και κατά μήκος του άξονα y, όπου x = 0).

-2 -1 1 2x

-2

-1

1

2y

Γραφικές παραστάσεις συναρτήσεων δύο μεταβλητών 33

Page 43: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Οι τελευταίες παρατηρήσεις αποτελούν τη βάση για την εισαγωγή στο Ευκλείδειοεπίπεδο άλλων συστημάτων συντεταγμένων, πέρα των Καρτεσιανών. Ας θεωρήσουμε για

παράδειγμα τη συνάρτηση f : Ω f Ø , Ω f = 2 \ 8H0, 0L<, με τύπο f Hx, yL = x2 + y2 ,όπου οι x, y παριστάνουν Καρτεσιανές συντεταγμένες. Tα υποσύνολα του 2 που ορίζονταιαπό τη συνθήκη f Hx, yL = r, είναι ομόκεντροι κύκλοι με κέντρο την αρχή των Καρτεσιανώναξόνων και ακτίνα r.

Aπό την άλλη μεριά, η συνάρτηση g : Ωg Ø , Ωg = 9Hx, yL œ 2 : x > 0=, με τύποgHx, yL = tan-1H y ê xL, είναι τέτοια που η συνθήκη gHx, yL = θ ορίζει ημιευθείες οι οποίεςξεκινάνε αλλά δεν περιέχουν την αρχή των αξόνων και σχηματίζουν γωνία θ με τον άξονα x.

Aπό κάθε σημείο Hx, yL œ 2 διέρχεται μία μόνο ευθεία και ένας μόνο κύκλος, δηλαδήστο πεδίο ορισμού της η απεικόνιση Φ :Ω Ø 2, Ω = Ω f ›Ωg, με τύποΦHx, yL = H f Hx, yL, gHx, yLL είναι αμφιμονοσήμαντη. Αυτή μπορεί να επεκταθεί σεαμφιμονοσήμαντη απεικόνιση της περιοχής 2 \ 8Hx, yL : x § 0, y = 0< στην περιοχήΠ := 9Hr, θL œ 2 : r > 0, -π < θ < π = του 2, νοούμενου ως το σύνολο των διαταγμένωνζευγαριών πραγματικών αριθμών.

Η αμφιμονοσήμαντη αντιστοιχία Φ :Ω Ø Π που ορίζεται από τους τύπους

(7.1α) r = f Hx, yL = x2 + y2 , θ = gHx, yL = tan-1H y ê xL (7.1β) x = r cos θ, y = r sin θ

ισοδυναμεί με την κατασκευή των λεγόμενων πολικών συντεταγμένων Hr, θL του Ευκλείδιουεπίπεδου. Πρέπει να σημειωθεί ότι αυτές οι συντεταγμένες δεν καλύπτουν όλα ανεξαιρέτως τασημεία του επίπεδου.

-3 -2 -1 1 2 3 4x

-4

-2

2

4y

r=1r=2

r=3

θ=−3πê8θ=−2πê

θ=−π

θ=0

θ=π

θ=2πê8θ=3πê8

34 Η έννοια του χώρου

Page 44: Biblio Eidikhs Sxetikothas

1.8 Ο Ευκλείδειος χώρος

Συγκεντρώστε την προσοχή σας στο δωμάτιο που βρίσκεστε αυτή τη στιγμή. Το το πάτωμα(δάπεδο), το ταβάνι (οροφή) και οι τέσσεροι μεταξύ τους τοίχοι αποτελούν φυσικά παρα-δείγματα επίπεδων τμημάτων. Το επόμενο σχήμα αποτελεί μια γραφική αναπαράσταση τουδωματίου σας. Σημειώστε ότι πρόκειται για ένα επίπεδο σχήμα που κατασκευάζεται με βάσησυγκεκριμένες συμβάσεις για το πώς παριστάνεται καθένα από τα έξι επίπεδα τμήματα πουαναφέραμε παραπάνω - δάπεδο, οροφή και 4 τοίχοι.

δάπεδο

οροφή

τοίχος

Tο δωμάτιό σας αποτελεί παράδειγμα ενός τμήματος του φυσικού χώρου ή χωρικούτμήματος. Η μαθηματική αναπαράσταση ενός χωρικού τμήματος κατασκευάζεται κατ’αναλογία προς εκείνη του επίπεδου τμήματος, την οποία παρουσιάσαμε στο προηγούμενοεδάφιο. Αναλυτικότερα, τα πράγματα έχουν ως εξής.

Τα στοιχεία ενός χωρικού τμήματος, S, λέγονται κι αυτά σημεία. Για να έχουμε εποπτείατου τυχαίου σημείου p του χωρικού τμήματος, μπορούμε να το ταυτίζουμε με ένα μικρόαντικείμενο του δωματίου μας, γ.π. με έναν κόκο σκόνης που κάθεται πάνω στο τραπέζι μας.Δυο σημεία p, q του S ορίζουν το ευθύγραμμο τμήμα p q, ή q p και την αντίστοιχη ευθείαγραμμή που περιέχει το p q. Μαζί με ένα τρίτο σημείο r που δεν ανήκει στην ευθεία των p, qορίζουν ένα επίπεδο - το επίπεδο που περιέχει το τρίγωνο p q r. Aν θεωρήσουμε και ένα τέταρτοσημείο s, το οποίο δεν περιέχεται σ’ αυτό το επίπεδο, τότε ορίζεται ένα τμήμα του χώρου πουπεριέχεται ανάμεσα στα τρίγωνα p q r, p q s, q r s, και p r s.

Ο Ευκλείδειος χώρος 35

Page 45: Biblio Eidikhs Sxetikothas

pq

r

s

To σχήμα που προκύπτει ονομάζεται τετράεδρο.

Στο σχήμα που ακολουθεί, τα ευθύγραμμα τμήματα a b και c d, που τέμνονται στοσημείο o, δεν είναι κάθετα μεταξύ τους. Το ευθύγραμμo τμήμα o p δεν περιέχεται στο επίπεδοπου ορίζουν τα a b και c d κι ούτε είναι κάθετο προς αυτά τα δύο.

οab

c d

p

Παρ’ όλ’ αυτά, οι τρεις ευθείες x, y και z που ορίζουν τα ευθύγραμμα τμήματα a b, c d, και o p(βλ. επόμενο σχήμα) μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως άξονες, δηλαδή ως βάση για τηνκατασκευή μιας αμφιμονοσήμαντης αντιστοιχίας ανάμεσα στα σημεία του χώρου και σεδιαταγμένες τριάδες πραγματικών αριθμών.

O

y

x

z

36 Η έννοια του χώρου

Page 46: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Αφήνουμε αυτή την κατασκευή για άσκηση του αναγνώστη και προχωράμε στηνκατασκευή ενός Καρτεσιανού συστήματος αξόνων, αφού είναι το είδος του συστήματος πουχρησιμοποιείται συνηθέστερα. Θεωρούμε για τον σκοπό αυτό τις ευθείες x, y και z που είναιανά δύο κάθετες μεταξύ τους, όπως στο σχήμα, και το τυχαίο σημείο p του χώρου.

p

q

p1

r

p2

p3

x

y

z

Tο σημείο p και η ευθεία z oρίζουν ένα επίπεδο. Μέσα σ’ αυτό το επίπεδο και από το pφέρνουμε παράλληλη προς την ευθεία z. Αυτή τέμνει αναγκαστικά το επίπεδο που ορίζουν οι xκαι y σε κάποιο σημείο, ας το πούμε q. Ανάλογα, το σημείο p και η ευθεία y oρίζουν έναδεύτερο επίπεδο. Σ’ αυτό το επίπεδο κι από το σημείο p φέρνουμε παράλληλη προς την ευθείαy. Αυτή τέμνει αναγκαστικά το επίπεδο που ορίζουν οι x και z, ας πούμε στο σημείο r.

Στη συνέχεια, από το σημείο q φέρνουμε μια ευθεία παράλληλη προς τον άξονα y κιάλλη μία παράλληλη προς τον άξονα x. H πρώτη απ’ αυτές τέμνει τον άξονα x σε κάποιοσημείο p1, ενώ η δεύτερη τέμνει τον άξονα y σε κάποιο σημείο p2. Tέλος, από το σημείο rφέρνουμε παράλληλη προς την ευθεία x. Αυτή θα συναντήσει τον άξονα z σε κάποιο σημείοp3. Mε αυτό τον τρόπο έχουμε αντιστοιχίσει το σημείο p του χώρου με μια τριάδα σημείωνHp1, p2, p3L που ανήκουν στους άξονες x, y και z, αντίστοιχα. Αυτή η αντιστοιχίαp Ø Hp1, p2, p3L είναι μονοσήμαντη. Μάλιστα, εύκολα πείθεται κανείς ότι η παραπάνωδιαδικασία αντιστρέφεται αμέσως και ορίζει τη μονοσήμανταη αντιστοιχία μιας τριάδαςσημείων Hp1, p2, p3L που ανήκουν, αντίστοιχα, στους άξονες x, y και z προς ένα σημείο pτου χώρου.

Eυθύς μόλις βαθμονομήσουμε τους άξονες x, y και z, η αντιστοιχία που μόλις κατα-σκευάσαμε μετατρέπεται σε αντιστοιχία των σημείων του χώρου προς διαταγμένες τριάδεςπραγματικών αριθμών. Γιατί τότε το σημείο p1 αντιστοιχείται στον αριθμό xHp1L, το p2αντιστοιχείται στον αριθμό xHp2L και, τέλος, το σημείο p3 αντιστοιχείται στον αριθμό xHp3L. Μεάλλα λόγια, η βαθμονόμηση των αξόνων ορίζει την αντιστοιχία

(8.1) Hp1, p2, p3L Ø H xHp1L, yHp2L, zHp3L L œ 3,

άρα και την αντιστοιχία

(8.2) p Ø HxHpL, yHpL, zHpLL ª HxHp1L, yHp2L, zHp3LL œ 3.

Ο Ευκλείδειος χώρος 37

Page 47: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Θα πρέπει, βέβαια, να σημειωθεί ότι αυτή η αμφιμονοσήμαντη αντιστοιχία βασίζεται σε κάποιασυγκεκριμένη επιλογή ενός συστήματος τριών ορθογώνιων αξόνων. Συνακόλουθα, μπορούμενα κατασκευάσουμε άπειρες τέτοιες αντιστοιχίες του Ευκλείδειο χώρου προς το σύνολο 3, μίαγια κάθε σύστημα τριών ευθειών που είναι ανά δύο κάθετες μεταξύ τους.

´Οπως στο 2, έτσι και στο σύνολο 3 μπορούμε να ορίσουμε την πράξη τηςπρόσθεσης δύο στοιχείων του, καθώς και του πολλαπλασιασμού ενός στοιχείου του μ’ ένανπραγματικό αριθμό. Πιο συγκεκριμένα, αν Hx, y, zL, Hr, s, tL œ 3, τότε το άθροισμά τους ορί-ζεται από τον τύπο

(8.3) Hx, y, zL+ Hr, s, tL := Hx+ r, y+ s, z+ tL. Αν από την άλλη a œ και Hx, y, zL œ 3, τότε ως γινόμενό τους ορίζεται το στοιχείο

(8.4) aHx, y, zL := Ha x, a y, a zL του 3. ´Οταν νοείται ως εφοδιασμένο με αυτές τις δυο πράξεις, το σύνολο 3 λέγεται(τρισδιάστατος) διανυσματικός χώρος και τα στοιχεία του διανύσματα.

Από αυτούς τους ορισμούς έπεται αμέσως ότι

(8.5) Hx, y, zL = Hx, 0, 0L+ H0, y, 0L+ H0, 0, zL και

(8.6) Hx, 0, 0L = xH1, 0, 0L, H0, y, 0L = yH0, 1, 0L, H0, 0, zL = zH0, 0, 1L. Κατά συνέπεια,

(8.7) Hx, y, zL = xH1, 0, 0L+ yH0, 1, 0L+ zH0, 0, 1L. Αυτή η σχέση παίρνει τη μορφή

(8.8) υ = x e 1 + y e 2 + z e 3

αν θέσουμε

(8.9) υ = Hx, y, zL, e 1 = H1, 0, 0L, e 2 = H0, 1, 0L, e 3 = H0, 0, 1L.

´Οταν, με βάση ένα Καρτεσιανό σύστημα αξόνων x y z, το σύνολο 3 έχει αντιστοιχηθείπρος τον Ευκλείδειο χώρο E, τότε μπορούμε να παριστάνουμε το στοιχείο υ = Hx, y, zL του 3

είτε με το σημείο p που έχει συντεταγμένες Hx, y, zL, είτε με ένα βέλος που έχει ως βάση τηναρχή των αξόνων και κορυφή το σημείο p. Αυτό το βέλος δεν είναι παρά έναπροσανατολισμένο ευθύγραμμο τμήμα.

Ως εσωτερικό γινόμενο των διανυσμάτων υ = Hx, y, zL και w = Hr, s, tL του 3 ορίζε-ται ο πραγματικός αριθμός

(8.10) υ ÿw := x r+ y s+ z t.

Το εσωτερικό γινόμενο δύο διανυσμάτων μηδενίζεται εάν και μόνο όταν τα αντίστοιχαευθύγραμμα τμήματα είναι μεταξύ τους κάθετα. Γι' αυτό, όταν υ ÿw = 0, τα διανύσματα υ , wλέγονται ορθογώνια. Παράδειγμα ορθογώνιων διανυσμάτων αποτελούν τα e 1, e 2 και e 3 πουορίσαμε παραπάνω.

38 Η έννοια του χώρου

Page 48: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Aς υποθέσουμε ότι, ως προς κάποιο συγκεκριμένο Καρτεσιανό σύστημα αξόνων, οισυντεταγμένες ενός σημείου p είναι Hx, y, zL. Τότε, χρησιμοποιώντας το Πυθαγόρειο θεώρημα,είναι εύκολο ν’ αποδειχτεί ότι η απόσταση του σημείου p από την αρχή των αξόνων είναι ίση

προς x2 + y2 + z2 . Συνακόλουθα, η απόσταση δύο τυχαίων σημείων p1 και p2 μεσυντεταγμένες Hx1, y1, z1L και Hx2, y2, z2L , αντίστοιχα, δίνεται από την έκφραση

(8.11) dHp1, p2L = HΔ xL2 + HΔ yL2 + HΔ zL2

ª Hx2 - x1L2 + Hy2 - y1L2 + Hz2 - z1L2 .

Με βάση αυτές τις παρατηρήσεις, ορίζουμε ως μήκος του διανύσματος υ = Hx, y, zL τον μηαρνητικό αριθμό

(8.12) ¢υz¶ := υ ÿ υ = x2 + y2 + z2 .

Αν λοιπόν τα διανύσματα υ 1 = Hx1, y1, z1L και υ 2 = Hx2, y2, z2L διαφέρουν κατά

(8.13) υ := υ 2 - υ 1 = Hx2, y2, z2L- Hx1, y1, z1L = Hx2 - x1L+ Hy2 - y1L+ Hz2 - z1L ª Δ x+Δ y+Δ z.

τότε

(8.14) †υ § = HΔ xL2 + HΔ yL2 + HΔ zL2 ª dHp1, p2L. Από αυτές τις παρατηρήσεις συνάγεται το συμπέρασμα ότι, εφοδιασμένος με την έννοια τουεσωτερικού γινόμενου δύο στοιχείων του και του μήκους ενός διανύσματος, ο διανυσματικόςχώρος 3 είναι καθ' όλα ισοδύναμος με τοv Ευκλείδειο χώρο E. Γι’ αυτό, ο 3 συχνάαναφέρεται σαν τρισδιάτατος Ευκλείδειος χώρος.

Ο Ευκλείδειος χώρος 39

Page 49: Biblio Eidikhs Sxetikothas

40 Η έννοια του χώρου

Page 50: Biblio Eidikhs Sxetikothas

2. Κίνηση

2.1 Συστήματα αναφοράς ΄Οπως έχουμε τονίσει, οι έννοιες της φυσικής αποτελούν τα νοητικά εργαλεία με τα οποίαπροσπαθούμε να οικειοποιηθούμε, δηλαδή να καταλάβουμε τον υλικό κόσμο που εμείς οι ίδιοιέχουμε "διασπάσει" σε στοιχεία που ονομάζουμε σώματα. Η έννοια του χώρου, ειδικότερα, μαςεπιτρέπει να εκφράσουμε μια πρώτη εικόνα για τα σώματα και τη μεταξύ τους σχέση. Πιοσυγκεκριμένα, η φυσικο-μαθηματική έννοια του χώρου μας επιτρέπει να περιγράψουμεαναλυτικά το μέγεθος, τη μορφή και την εγγύτητα των σωμάτων.

Αυτό επιτυγχάνεται με μια νοητική διαδικασία που απαρτίζεται από δύο στάδια.Αρχικά, ανακατασκευάζουμε κάθε σώμα θεωρώντας ότι αποτελείται από άπειρα στοιχεία πουτα ονομάζουμε σωμάτια. Στη συνέχεια ταυτίζουμε αυτά τα στοιχεία 1-1 με σημεία μιαςπεριοχής του Ευκλείδειου χώρου, 3. Αυτός είναι ο λόγος που τα σωμάτια λέγονται και υλικάσημεία.

Πολλές φορές χρησιμοποιούμε τα υλικά σημεία ως μοντέλα ολόκληρων σωμάτων. Αυτόγίνεται όταν οι διαστάσεις του σώματος που μας ενδιαφέρει είναι αμελητέες σε σύγκριση μ’εκείνες άλλων σωμάτων που εμπλέκονται στο φυσικό φαινόμενο που αναλύουμε. ´Αλλες πάλιφορές, το μοντέλο του υλικού σημείου υιοθετείται σαν μια πρώτη προσέγγιση ενός σώματος μεμη μηδενικό όγκο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα και των δύο αυτών προσεγγίσεων είναι ηαναπαράσταση της γης ως υλικού σημείου, όταν μελετάμε την κίνησή της γύρω από τον ήλιο.

Στην πραγματικότητα, κάθε υλικό σημείο ταυτίζεται με μια άπειρη αλυσίδα από σημείακι αυτό έχει να κάνει με την έννοια του χρόνου.

Για να γίνουμε πιο συγκεκριμένοι, ας σταθούμε στο δωμάτιο στο οποίο βρίσκεστε αυτήτη στιγμή και ας υποθέσουμε ότι έχουμε επιλέξει ένα σύστημα Καρτεσιανών αξόνων x y z.Tότε, κάθε στοιχείο ενός από τα αντικείμενα του δωματίου σας αντιστοιχίζεται αυτόματα σεκάποιο σημείο του χώρου. Για παράδειγμα, το στοχείο σ αντιστοιχίζεται στο σημείο p. Με τησειρά του, το p αντιστοιχίζεται στο στοιχείο HxHpL, yHpL, zHpLL του 3.

´Ομως, αν αυτό ίσχυε απολύτως, τότε ... ο κόσμος δεν θα υπήρχε! Θέλουμε να πούμεότι, αν η παραπάνω αντιστοιχία ήταν απόλυτη, τότε όλα τα σώματα θα είχαν πάντα το ίδιοσχήμα και την ίδια μεταξύ τους απόσταση αιωνίως. Θα είχαμε να κάνουμε με ένα στατικόσύμπαν, έναν νεκρό κόσμο. Προφανώς, αυτή η εικόνα δεν έχει καμία σχέση με αυτό που ζούμεκαθημερινά όλοι μας.

Page 51: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Αντίθετα, εκείνο που παρατηρούμε είναι το εξής: Παρόλο που ορισμένα σώματαφαίνονται να διατηρούν το σχήμα τους και την μεταξύ τους απόσταση, τα περισσότερααλλάζουν συνεχώς μορφή και θέση. Αυτή η παρατήρηση οδηγεί στην έννοια του χρόνου. ΄Αρα,ως έννοια, ο χρόνος είναι άρρηκτα δεμένος με το χώρο. Και οι δυο μαζί, εκφράζουν τηναντιφατική διαπίστωση ότι, “όλα τριγύρω αλλάζουνε κι όλο τα ίδια μένουν”. Τον ακατάλυτοδεσμό του αμετάβλητου με την διαρκή αλλαγή -το καίριο "τα πάντα ρει" του Ηράκλειτου. Μεάλλα λόγια, στην περιγραφή του φυσικού γίγνεσθαι, τα μέλη του ζευγαριού χώρος-χρόνοςυπεισέρχονται όντας σε διαλεκτική σύζευξη κι όχι σε καθεστώς αυτονομίας.

Για να αποσαφηνίσουμε την την έννοια του χρόνου, θα πρέπει προχωρήσουμε σε μιατεχνητή αναπαράσταση του τρόπου με τον οποίο αυτή δημιουργήθηκε. Ξεκινάμε με τηνπαρατήρηση ότι ένα άρρηκτα δεμένο με την ιστορία του ανθρώπινου είδους σώμα, ο ήλιος,αλλάζει συνεχώς θέση στον ουρανό: Κάνει την εμφάνισή του το πρωί, στο σημείο του ορίζονταπου λέμε ανατολή, για να διαγράψει μιαν ημικυκλική πορεία στον ουράνιο θόλο και να χαθείτελικά πίσω από το σημείο που λέμε δύση.

Αυτή η κίνηση, δηλαδή η αλλαγή θέσης ως προς τα στοιχεία της γης, λαβαίνει χώραπαράλληλα με άλλες μετακινήσεις, οι οποίες επαναλαμβάνονται πολλές φορές ανάμεσα στηνανατολή και τη δύση του ήλιου. Εμείς οι ίδιοι, γ.π., από το πρωί που θα ξυπνήσουμε ως τηστιγμή που θα πέσουμε για ύπνο, μετακινούμαστε επανειλημμένα μέσα σ’ ένα δωμάτιο τουσπιτιού μας, από το ένα δωμάτιο σε άλλο, βγαίνουμε για να πάμε στη δουλειά, στο ίδρυμα όπουσπουδάζουμε, για ψώνια και για διασκέδαση, αλλάζοντας συνεχώς θέση στο σπίτι και στηνπόλη, ή κι έξω απ’ αυτήν. Αυτό το πήγαιν’-έλα ολοκληρώνεται αρκετές φορές ανάμεσα σε μιανανατολή του ήλιου και την επόμενη. ´Ετσι, αποκτάμε την αίσθηση ότι, ορισμένες μετακινήσειςμπορούν να επαναληφθούν πολλές φορές πριν ολοκληρωθεί η κίνηση του ήλιου στον ουράνιοθόλο.

Αυτή η αίσθηση αποτυπώνεται στην έννοια του χρόνου με την οποία δίνουμε έναμαθηματικό μέτρο σύγκρισης των δύο κινήσεων. Για τον σκοπό αυτό, μια από τις επανα-λαμβανόμενες κινήσεις υιοθετείται ως μονάδα μέτρησης, οπότε όλες οι άλλες αποκτάνεμέγεθος και γίνονται κλάσματα ή πολλαπλάσια της πρώτης.

Για παράδειγμα, μια κίνηση που μπορεί να επαναληφθεί ακριβώς 24 φορές ανάμεσα σεμιαν ανατολή του ήλιου και την επόμενη γίνεται, ως χρονικό μέγεθος, το 1/24 της ημέρας. Αυτότο λέμε και ώρα και το συμβολίζουμε με h (το αρχικό γράμμα της αγγλικής λέξης hour=ώρα).Για κινήσεις που επαναλαμβάνονται πολλές φορές μέσα σε μιαν ώρα, χρησι- μοποιούμε τιςυποδιαιρέσεις λεπτό ή min (από το minute) και δευτερόλεπτο ή sec (από το second):1min=(1/60)h και 1sec=(1/60)min.

Αντίθετα, υπάρχουν κινήσεις που ολοκληρώνονται αφού περάσουν πολλές ημέρες,όπως είναι η περιστροφή της γης γύρω από τον ήλιο που συνδέεται με τις αλλαγές του φυσικούμας περιβάλλοντος τις οποίες ονομάζουμε εποχές. Σε τέτοιες περιπτώσεις, χρησιμοποιούμε τα

42 Κίνηση

Page 52: Biblio Eidikhs Sxetikothas

πολλαπλάσια της ημέρας που ονομάζονται έτος, αιώνας κ.α. (1έτος = 365 ημέρες, 1αιώνας =100έτη).

Για τον αυτόματο υπολογισμό του χρονικού μέτρου μιας κίνησης αναπτύχθηκαν όργαναμεγάλης ακρίβειας που λέγονται χρονόμετρα ή ρολόγια. Στην πραγματικότητα, ένα χρονό-μετρο "μεταγράφει" κάποια εσωτερική του κίνηση σε πραγματικούς αριθμούς. Αυτό μας οδηγείστο να υιοθετήσουμε μιαν απόλυτη εικόνα για το χρόνο και να λέμε γ.π. ότι η ώρα είναι 10, οήλιος ανέτειλε στις 7 κλ.π. Εκείνο βέβαια που εννοούμε είναι ότι ο ήλιος ανέτειλε όταν ταρολόγια έδειχναν τον αριθμό 7h. Λέμε επίσης ότι, το λεωφορείο ξεκίνησε στις 9 κι έφτασε στονπροορισμό του στις 12. Αυτό σημαίνει ότι, με βάση τις αντίστοιχες ενδείξεις κάποιου ρολογιού,στο γεγονός της αναχώρησης αντιστοιχούμε τον αριθμό 9h και στην άφιξη στον προορισμό τουαντιστοιχούμε τον αριθμό 12h. ´Ετσι, η κίνηση του λεωφορείου από την αφετηρία ως τοντερματικό σταθμό αποκτάει ως χρονικό μέτρο τον αριθμό 3h.

Τα κοινά ρολόγια είναι κατασκευασμένα έτσι που η ένδειξή τους, t, να περιορίζεται στοδιάστημα 0 h § t § 12 h. Γι’ αυτό, τις ενδείξεις των ρολογιών δεν τις χρησιμοποιούμε με τηναπόλυτη έννοια για να μετρήσουμε τη χρονική διάρκεια μιας κίνησης. Αν γ.π. το λεω- φορείοπου αναφέραμε παραπάνω ξεκινήσει το ταξίδι της επιστροφής του στις 6 h το απόγευμα καιφτάσει στον αρχικό σταθμό στις 9 h το βράδυ, δεν θα πούμε ότι η διάρκεια του συνολικούταξιδιού του είναι 0 h, απλώς και μόνο επειδή η ένδειξη των ρολογιών είναι ίδια στην αρχή καιστο τέλος της διαδρομής του. Θα προσθέσουμε τις 12 h που "έφαγαν" τα ρολόγια με τομεσημεριανό μηδενισμό της ένδειξής τους. Το ίδιο θα κάνουμε και για τα επόμενα ταξίδια τουλεωφορείου, οπότε οι κινήσεις του θα αντιστοιχίζονται σε συνεχώς αυξανόμενους πραγμα-ματικούς αριθμούς, με άλλα λόγια στο διάστημα t ¥ 0 h της πραγματικής ευθείας .

Αλλά το λεωφορείο του παραδείγματός μας υπήρχε και την προηγούμενη ημέρα απόεκείνη που το παρατηρήσαμε στο μετ’ επιστροφής ταξίδι του, αυτό που διάρκεσε 12 h. Αν,λοιπόν, θεωρήσουμε το 12 h = 0 h που έδειξαν κάποια στιγμή της ενδιάμεσης νύχτας τα ρολό-για ως την αρχή του χρόνου, τότε στις προηγούμενες κινήσεις του λεωφορείου θα πρέπει ν’αντιστοιχίσουμε αρνητικές χρονικές τιμές.

Με βάση αυτή την παρατήρηση, υιοθετούμε ως αξίωμα την ακόλουθη πρόταση για τηνφυσικομαθηματική δομή της έννοιας χρόνος -μιας έννοιας που μας επιτρέπει να "βάζουμετάξη" στο χαώδες γίγνεσθαι του κόσμου που μας περιβάλλει:

Με την βοήθεια οργάνων που ονομάζουμε ρολόγια ή χρονόμετρα, τα γεγονότα που συμβαίνουν γύρω μας μπορεί ν’ αντιστοιχίζονται στην πραγματική ευθεία .

´Οταν βαδίζουμε στην πόλη ή όταν περπατάμε μέσα στο δωμάτιό μας, θεωρούμε ότικάποια αντικείμεναι παραμένουν ακίνητα. Στη δεύτερη γ.π. περίπτωση, για να μιλήσουμε για τηδική μας κίνηση, πρέπει να θεωρήσουμε το πάτωμα και τους τοίχους του δωμάτιου,τουλάχιστον, ως ακίνητα. ´Ενα τέτοιο σύνολο από αντικείμενα που θεωρούνται ως ακίνητακατά την περιγραφή της κίνησης όλων των άλλων σωμάτων ονομάζεται σύστημα αναφοράς.

Συστήματα αναφοράς 43

Page 53: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Στην πραγματικότητα, για να ορίσουμε ένα σύστημα αναφοράς αρκούν τέσσερα μησυνεπίπεδα σωμάτια που αξιωματικά διατηρούν αμετάβλητη την μεταξύ τους απόσταση. Ηαπλούστερη διάταξη μιας τέτοιας τετράδας είναι αυτή που μπορούμε να ταυτίσουμε με ταστοιχεία (0,0,0), (0,1,0), (0,1,0) και (0,0,1) του Ευκλείδειου χώρου 3, όπως στο σχήμα.

σ0σ1

σ2

σ3

x

y

z

Ως συγκεκριμένα παραδείγματα της έννοιας του συστήματος αναφοράς, μπορούμε ναθεωρούμε το δωμάτιό μας, ένα αυτοκίνητο, πλοίο ή αεροπλάνο, μια περιοχή πάνω από τηνεπιφάνεια της γης, την ίδια την γη ή κάποιο άλλο ουράνιο σώμα, έναν διαστημικό σταθμό ήδιαστημόπλοιο, ένα σύμπλεγμα από ουράνια σώματα σαν το ηλιακό σύστημα ή το γαλαξία μαςκ.λπ. Σε κάθε περίπτωση, θα πρέπει να μη μας διαφεύγει ότι, τα σωμάτια που απαρτίζουν τοσύστημα αναφοράς δεν συμμετέχουν στις διαδικασίες που λαβαίνουν χώρα στον εσωτερικό τουχώρο ή στο υπόλοιπο φυσικό περιβάλλον. Απλώς χρησιμεύουν στην περιγραφή του φυσικούγίγνεσθαι, χωρίς να το επηρεάζουν ή να επηρεάζονται απ’ αυτό.

Στα επόμενα θα θεωρούμε ότι κάθε σύστημα αναφοράς, Σ, έχει ορίσει τους δικούς τουΚαρτεσιανούς άξονες, με τη βοήθεια των οποίων προσδιορίζεται η θέση του τυχαίου σωμά-τιου, σ. Θα θεωρούμε επίσης ότι κάθε σύστημα αναφοράς είναι εφοδιασμένο με ένα χρονό-μετρο ή ρολόι, με τη βοήθεια του οποίου γίνεται ο χρονικός προσδιορισμός των κινήσεων του σκαι, γενικότερα, όλων των φυσικών γεγονότων που λαβαίνουν χώρα στο περιβάλλον.

44 Κίνηση

Page 54: Biblio Eidikhs Sxetikothas

2.2 Απλά ή στοιχειώδη γεγονόταΗ λέξη γεγονός χρησιμοποιείται για να δηλώσει απλά, αλλά και σύνθετα, συμβάντα. Ηκατάκτηση του παγκόσμιου κύπελλου από μιαν εθνική ομάδα, ο γάμος του Μήτσου με τηνΚατίνα, η μετωπική σύγκρουση δύο αυτοκινήτων, η καταστροφή της Χιροσίμα και τουΝαγκασάκι από τις αμερικανικές ατομικές βόμβες, η Οχτωβριανή επανάσταση που ανέτρεψε τοΤσαρικό καθεστώς το 1917, είναι γεγονότα που ανήκουν στη δεύτερη κατηγορία. Το χτύπηματου χεριού μας στο τραπέζι, το άναμα ενός αναπτήρα, το άγγιγμα ενός πλήκτρου του υπολο-γιστή μας, ένας χτύπος της καρδιάς μας, θεωρούνται απλά συμβάντα. Η διάκριση είναι στηνουσία τεχνητή, αλλά καταλήγει να σημαίνει το εξής. ´Ενα γεγονός είναι τόσο απλούστεροόσο καλύτερα περιγράφεται με το να προσδιορίσουμε το που και πότε έγινε.

Ας εξετάσουμε αναλυτικότερα το ακόλουθο παράδειγμα. Από τον εκφωνητή τουδελτίου ειδήσεων μαθαίνουμε ότι στις 4 το πρωί στο 37ο χιλιόμετρο της εθνικής οδού Αθήνας -Πάτρας συγκρούστηκαν δύο αυτοκίνητα. Αυτή η περιγραφή ταιριάζει σε ένα απλό γεγονός,γιατί μας λέει καθαρά το πότε και το πού έλαβε χώρα η σύγκρουση. Ωστόσο, η ίδια ησύγκρουση είναι μια περίπλοκη φυσική διαδικασία, με τραγικά αποτελέσματα. Εδώ, λοιπόν,έχουμε ένα παράδειγμα του τρόπου με τον οποίο ένα σύνθετο γεγονός ανάγεται σε απλό.

Το ίδιο ισχύει και για τα γεγονότα που θεωρούνται ότι είναι από τη φύση τους πολύαπλά. Τέτοια είναι οι πολυάριθμες συγκρούσεις που συμβαίνουν συνεχώς μπροστά στα μάτιαμας και δεν τις βλέπουμε! Εννοούμε τις συγκρούσεις των μορίων του αέρα που μας περιβάλλεικαι τον αναπνέουμε. Λόγω του πολύ μικρού μεγέθους τους, η σύγκρουση δύο μορίωνθεωρείται ένα από τα απλούστερα δυνατά γεγονότα. Συνακόλουθα, πιστεύουμε ότι, για τηνπεριγραφή της, αρκεί να πούμε το πού και πότε έλαβε χώρα. Στην πραγματικότητα, ησύγκρουση δύο μορίων είναι μια πολύ σύνθετη διαδικασία, αφού η δομή των μορίων του αέραείναι περίπλοκη και ακόμα πιο περίπλοκος είναι ο τρόπος με τον οποίο αλληλεπιδρούν, ότανπλησιάζουν το ένα το άλλο.

Συνοψίζοντας, με τη διαδικασία της νοητικής αφαίρεσης, καταλήγουμε στήν έννοια τουστοιχειώδους γεγονότος που είναι ανάλογη μ’ εκείνη του στοιχειώδους σώματος ή σωμάτιου.Πιο συγκεκριμένα, με τον όρο στοιχειώδες γογονός θα εννοούμε ένα συμβάν που θεωρείται ότιπεριγράφεται πλήρως αν δοθούν οι χωρικές και χρονικές συντεταγμένες του ως προς κάποιοσύστημα αναφοράς. Στα επόμενα, αντί για "στοιχειώδες γεγονός", θα λέμε απλά "γεγονός" , για συντομία.

Απλά ή στοιχειώδη γεγονότα 45

Page 55: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Ας υποθέσουμε γ.π. ότι κάθεστε αναπαυτικά στην πολυθρόνα ενός δωμάτιου, στο οποίοέχετε ορίσει ένα σύστημα Καρτεσιανών αξόνων x y z. Με την άδειά σας, θα θεωρή- σουμεπως η καρδιά σας είναι ένα σωμάτιο (υλικό σημείο) και οι χτύποι της (στοιχειώδη) γεγονόταπου συμβαίνουν κάθε 1sec. Υποθέτουμε ότι η καρδιά σας μένει ακίνητη στο σημείο μεσυντεταγμένες Hx, y, zL = H80 cm, 140 cm, 185 cmL.

Για ευκολία, θα υποθέσουμε επίσης ότι το ρολόι σας είναι εφοδιασμένο με μετρητήδευτερολέπτων που ενεργοποιείται μόλις αρχίσετε να καταγράφετε τους χτύπους της καρδιάςσας. H ένδειξη του ρολογιού σας θα δηλώνεται με το γράμμα t. Αν γ1, γ2, γ3 κ.λ.π. είναιδιαδοχικοί χτύποι της καρδιάς σας, τότε μπορούμε να πούμε ότι στον πρώτο χτύπο το ρολόισας λέει t1 ª tHγ1L=0sec, στον επόμενο λέει t2 ª tHγ2L=1sec, στον μεθεπόμενο t3 ª tHγ3L=3sec,κ.λπ. Με άλλα λόγια, η χρονική συντεταγμένη των γεγονότων γ1, γ2, γ3 κ.λπ.. είναιδιαφορετική.

Αντίθετα, οι χωρικές συντεταγμένες των γεγονότων γ1, γ2, γ3 κ.λ.π. είναι ίδιες. Ανθέσουμε Hx1, y1, z1L ª HxHγ1L, yHγ1L, zHγ1LL, Hx2, y2, z2L ª HxHγ2L, yHγ2L, zHγ2LL κ.λπ., τότεHx1, y1, z1L = Hx2, y2, z2L =Hx3, y3, z3L =H80 cm, 140 cm, 185 cmL.

Αν με βάση τα παραπάνω στοιχεία κατασκευάσουμε ένα διάγραμμα, παραλείπονταςτις συντεταγμένες y και z, θα καταλήξουμε στην ακόλουθη εικόνα.

20 40 60 80 100 120xHcmL

1

2

3

4

5

tHsecL

γ1

γ2

γ3

γ4

γ5

γ6

Προφανώς, όλα τα σημεία αυτού του χωροχρονικού διαγράμματος που αντιστοιχούν σταγεγονότα γ1, γ2, ..., γ6, βρίσκονται πάνω στo ευθύγραμμο τμήμα x = 80, 0 § t § 5, όπωςφαίνεται στο επόμενο σχήμα.

46 Κίνηση

Page 56: Biblio Eidikhs Sxetikothas

20 40 60 80 100 120xHcmL

1

2

3

4

5

tHsecL

γ1

γ2

γ3

γ4

γ5

γ6

Τώρα, η ίδια η καρδιά σας βρίσκεται στην ίδια θέση ακόμα και ανάμεσα στους χτύπουςτης. ´Αρα, το γεγονός ότι η καρδιά σας βρίσκεται στη θέση x = 80 cm τη στιγμή t = 0, 1 secθα πρέπει να παρασταθεί με ένα σημείο στη θέση (x, t)=(80, 0,1) του διαγράμματος. Ανάλογα,το γεγονός ότι η καρδιά σας βρίσκεται στη θέση x = 80 cm τη στιγμή t = 0, 2 sec θα πρέπει ναπαρασταθεί με ένα σημείο στη θέση (x, t)=(80, 0,2) του διαγράμματος. Και τα δύο αυτάσημεία ανήκουν στο ευθύγραμμο τμήμα x = 80, 0 § t § 5, που περιέχει και τα γεγονότα γ1,γ2, ..., γ6. Γενικότερα, το γεγονός ότι η καρδιά σας βρίσκεται στη θέση x = 80 cm τη στιγμήt = βsec, όπου β κάποιος αριθμός στο διάστημα [0, 5] αντιστοιχεί στο σημείο (x, t)=(80, β)του ευθύγραμμου τμήματος x = 80, 0 § t § 5. Συνακόλουθα, το σύνολο αυτών των γεγονότωνταυτίζεται με το σύνολο των σημείων του ευθύγραμμου τμήματος x = 80, 0 § t § 5.

Το σύνολο των γεγονότων που συναποτελούν την ιστορία ενός σωμάτιου σ θα το λέμεχωροχρονική ή κοσμική καμπύλη του σ. Αν το σωμάτιο παραμένει ακίνητο στο σημείο x = a,τότε η κοσμική του καμπύλη είναι η ευθεία x = a, -¶ § t § ¶ του χωροχρονικούδιαγράμματος x t. To τμήμα της κοσμικής γραμμής της καρδιάς σας για το χρονικό διάστημα0 § t § 5 φαίνεται στο επόμενο σχήμα.

20 40 60 80 100 120xHcmL

1

2

3

4

5

tHsecL

γ1

γ2

γ3

γ4

γ5

γ6

κοσμικ ή γραμμήκαρδιάς

Απλά ή στοιχειώδη γεγονότα 47

Page 57: Biblio Eidikhs Sxetikothas

2.3 Eυθύγραμμη oμαλή κίνηση

Θεωρούμε τώρα ένα σωμάτιο (υλικό σημείο) σ που κινείται κατά μήκος της ευθείας x.Υποθέτουμε ότι η x έχει βαθμονομηθεί και πως η χρονική στιγμή t που το σ βρίσκεται στηθέση x προσδιορίζεται με τη βοήθεια ενός χρονόμετρου. To επόμενο σχήμα δείχνει τααποτελέσματα των μετρήσεων ενός συγκεκριμένου πειράματος.

0 1 2 3 4 5 6xHcmL

t=0sec t=1sec t=2sec t=3sec

Με άλλα λόγια, από την κίνηση του συγκεκριμένου σωμάτιου καταγράφηκαν τα εξήςστιγμιότυπα. Η θέση του σωμάτιου τις χρονικές στιγμές t = 0, 1, 2 και 3 sec. Ισοδύναμα, απότην κίνηση του σ ξεχωρίσαμε τα εξής γεγονότα.

γ0: το γεγονός της αναχώρησης του σ από το σημείο x = 0cm τη στιγμή t = 0sec,

γ1: το γεγονός της διέλευσης του σ από το σημείο x = 2cm τη στιγμή t = 1sec,

γ2: το γεγονός της διέλευσης του σ από το σημείο x = 4cm τη στιγμή t = 2sec,

γ3: το γεγονός της άφιξης του σ στο σημείο x = 6cm τη στιγμή t = 3sec.

Αυτό μας επιτρέπει να κατασκευάσουμε τον πίνακα

Γεγονός Χωρική συντεταγμένη x Χρονική συντεταγμένη t

γ0 0 cm 0 sec

γ1 2 cm 1 sec

γ2 4 cm 2 sec

γ3 6 cm 3 sec

Ο αριθμός x j ª xIγ jM, j = 0, 1, 2, 3, ονομάζεται χωρική συντεταγμένη του γεγονότοςγ j. Αντίστοιχα, ο αριθμός t j ª tIγ jM ονομάζεται χρονική συντεταγμένη του γεγονότος γ j. Τιςσυντεταγμένες των γεγονότων 9γ j= μπορούμε να τις διατάξουμε σε ζευγάρια της μορφής It j, x jMκαι να παραστήσουμε τα τελευταία σαν κουκίδες σ’ ένα διάγραμμα t x, σαν αυτό του επόμενουσχήματος.

48 Κίνηση

Page 58: Biblio Eidikhs Sxetikothas

-1 1 2 3 4 5 6 7xHcmL

-1

1

2

3

4tHsecL

γ0

γ1

γ2

γ3

Εναλλακτικά, μπορούμε να διατάξουμε τις συντεταγμένες των γεγονότων 9γ j= σεζευγάρια της μορφής Ix j, t jM και να παραστήσουμε τα τελευταία σαν κουκίδες σ’ έναδιάγραμμα x t, σαν αυτό του σχήματος που ακολουθεί.

1 2 3 4tHsecL

1

2

3

4

5

6

7xHcmL

γ0

γ1

γ2

γ3

Ποια από τις δύο γραφικές παραστάσεις θα προτιμήσουμε δεν έχει καμία σημασία. Τοσημαντικό είναι μόνο το εξής: Από τα στοιχεία του πίνακα, αμέσως φαίνεται ότι η χωρικήσυντεταγμένη x j του γεγονότος γ j είναι ανάλογη προς τη χρονική συντεταγμένη του, t j: Ανπαραβλέψουμε τη φυσική σημασία των x και t, τότε x j = 2 t j. Στην πραγματικότητα, η σχέσητους εκφράζεται από την ισότητα

x j = υ t j , υ = 2 cm ê sec.

Είναι προφανές ότι, για να μετακινηθεί από την αρχική του θέση, x = 0 cm, στην τελικήτου, x = 6 cm, το σωμάτιο σ πέρασε από όλα τα ενδιάμεσα σημεία του άξονα x. H διέλευσητου σ από καθένα από αυτά τα σημεία μπορεί να θεωρηθεί ως ένα ξεχωριστό γεγο- νός. Είναιτο σύνολο αυτών των γεγονότων που περιγράφει την κίνηση του σ.

Αν, λοιπόν, ονομάσουμε Hx, tLªHxHγL, tHγLL τις συντεταγμένες του τυχαίου στοιχείου γαυτού του συνόλου, μπορούμε να θέσουμε το ακόλουθο ερώτημα. Υπάρχει σχέση ανά- μεσαστη χωρική συντεταγμένη, x, και τη χρονική, t, του γ;

Θα υποθέσουμε ότι, στην περίπτωση που εξετάζουμε, η απάντηση στο πιο πάνω ερώ-τημα είναι καταφατική. Πιο συγκεκριμένα, θα υποθέσουμε ότι αυτή η σχέση είναι ακριβώς ίδιαμ’ εκείνη που βρήκαμε ότι ισχύει ανάμεσα στις συντεταγμένες των γεγονότων γ j, j = 0, 1, 2, 3.

Με άλλα λόγια, θα υποθέσουμε ότι x = υ t, υ = 2 cm ê sec, για κάθε t στο χρονικόδιάστημα 0 sec § t § 3 sec. Από γραφική άποψη, αυτή η υπόθεση σημαίνει το εξής: Τα

Eυθύγραμμη ομαλή κίνηση 49

Page 59: Biblio Eidikhs Sxetikothas

σημεία που αντιστοιχούν στα γεγονότα τα οποία απαρτίζουν την μετακίνηση του σωμάτιου σαπό το χωρικό σημείο x = 0 HcmL στο x = 6 HcmL βρίσκονται όλα πάνω στην ίδια ευθεία. Ακρι-βέστερα, αυτά τα σημεία αποτελούν το ευθύγραμμο τμήμα που ενώνει τα σημεία γ0 και γ3 τουδιαγράμματος x- t, και το οποίο λέμε κοσμική γραμμή του σωμάτιου σ στο επόμενο σχήμα.

-1 1 2 3 4 5 6 7xHcmL

-1

1

2

3

4

tHsecL

γ0

γ1

γ2

γ3

κοσμική γραμμή

σωμάτιου σ

Η ποσότητα υ = 2 cm ê sec που ορίσαμε στο προηγούμενο παράδειγμα ονομάζεταιταχύτητα του σωμάτιου σ ως προς το σύστημα αναφοράς το οποίο περιγράφει τηνκίνηση του σ.

Γενικότερα, η ευθύγραμμη κίνηση ενός σωμάτιου είναι συχνά τέτοια που, για κάποιοχρονικό διάστημα α § t § τ, η χωρική συντεταγμένη του, x, καθορίζεται από την χρονική, t,μέσω μιας σχέσης της μορφής x = x0 + υ t. Προφανώς, οι σταθερές x0, υ πρέπει έχουνδιάσταση cm και cm/sec, αντίστοιχα.

Σ’ αυτές τις περιπτώσεις, λέμε ότι, κατά το χρονικό διάστημα α § t § τ, το σωμάτιοκινήθηκε με σταθερή ταχύτητα υ. Τότε, η "κοσμική καμπύλη του σ" είναι μια ευθεία τουχωροχρονικού διαγράμματος x t, η οποία τέμνει τον χωρικό άξονα στο σημείο x = x0 κι έχεικλίση υ ως προς τον ίδιο άξονα.

Ας ονομάσουμε xα την τιμή της χωρικής συντεταγμένης όταν t = α. Με άλλα λόγια, αςθέσουμε xα = a+ υ α. Τότε, a = xα - υ α και η εξίσωση x = a+ υ t που περιγράφει την κίνησητου σ γίνεται

(3.1) x = xα + υHt - αL, α § t § τ.

Παράδειγμα 3.1

(i) Στο χρονικό διάστημα 0 sec § t § 5 sec, το σωμάτιο σ1 κινείται με ταχύτητα υ =5cm/secκατά μήκος μιας ευθείας x. Nα δοθεί η εξίσωση που περιγράφει την κίνηση του σ1 και ναπαρασταθεί η κοσμική του γραμμή, υποθέτοντας ότι ξεκίνησε από την αρχή του άξονα x.

(ii) Στο ίδιο χρονικό διάστημα, το σωμάτιο σ2 κινείται με ταχύτητα υ =3cm/sec κατά μήκος τηςίδιας ευθείας x. Nα γραφτεί η εξίσωση κίνησης του σ2 και να παρασταθεί η κοσμική τουγραμμή, υποθέτοντας ότι κι αυτό ξεκίνησε από τo σημείο x = 0cm του άξονα x.

(iii) Nα παρασταθούν οι κοσμικές γραμμές των σ1 και σ2 στο ίδιο χωροχρονικό διάγραμμα.

50 Κίνηση

Page 60: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Λύση

(i) H εξίσωση που περιγράφει την κίνηση του σ1 είναι υποχρεωτικά της γενικής μορφήςx = xα + υHt - αL. Αφού το χρονικό διάστημα που μας δίνεται είναι το [0, 5], έπεται ότια = 0(sec) και xα = 0 HcmL. ´Αρα η εξίσωση κίνησης του σ1 είναι

x = 0+ 5 Ht- 0L = 5 t.

Στο αντίστοιχο χωροχρονικό διάγραμμα, η κοσμική γραμμή του σ1 είναι το ευθύγραμμο τμήμαπου ενώνει τα σημεία Hxα, αL = H0, 0L και Hxτ, τL = H25, 5L.

5 10 15 20 25xHcmL

1

2

3

4

5

tHsecL

γα

γτ

κοσμική γραμμήσωμάτιου σ1

(ii) Με ανάλογο τρόπο βρίσκουμε ότι η εξίσωση κίνησης του σ2 είναι

x = 0+ 3 Ht- 0L = 3 t,

οπότε η κοσμική του γραμμή είναι το ευθύγραμμο τμήμα που δείχνουμε στο επόμενοδιάγραμμα.

2.5 5 7.5 10 12.5 15xHcmL

-1

1

2

3

4

5

tHsecL

γα

γτ

κοσμική γραμμήσωμάτιου σ2

(iii) H υπέρθεση των δύο προηγούμενων σχημάτων οδηγεί στο ακόλουθο αποτέλεσμα.Παρατηρείστε ότι, η κοσμική γραμμή του σωμάτιου με την μικρότερη ταχύτητα έχει και τηνμικρότερη κλίση ως προς τον άξονα t.

Eυθύγραμμη ομαλή κίνηση 51

Page 61: Biblio Eidikhs Sxetikothas

-5 5 10 15 20 25 30xHcmL

-1

1

2

3

4

5

tHsecL

=γαH2L

γτH1L

κοσμικ ή γραμμήσωμάτιου σ1

γτH2Lκοσμική γραμμήσωμάτιου σ2

Παράδειγμα 3.2

(i) Στο χρονικό διάστημα 0 sec § t § 5 sec το σωμάτιο σ1 κινείται με ταχύτητα υ = 5 cm ê secκατά μήκος της ευθείας x. Nα δοθεί η εξίσωση που περιγράφει την κίνηση του σ1 και ναπαρασταθεί η κοσμική του γραμμή, υποθέτοντας ότι ξεκίνησε από τη θέση x = 2 cm.

(ii) Στο ίδιο χρονικό διάστημα, το σωμάτιο σ2 κινείται με ταχύτητα υ = -3 cm ê sec κατάμήκος της ίδιας ευθείας x. Nα γραφεί η εξίσωση κίνησης του σ2 και να παρασταθεί η κοσμικήτου γραμμή, υποθέτοντας ότι ξεκίνησε από τo σημείο x = 9 cm.

(iii) Nα παρασταθούν οι κοσμικές γραμμές των σ1 και σ2 στο ίδιο χωροχρονικό διάγραμμα.

Λύση

(i) H κίνηση του σ1 περιγράφεται από την εξίσωση x = xα + υHt- αL. Στην προκείμενηπερίπτωση α = 0 HsecL και x = 2 HcmL. ´Αρα η εξίσωση κίνησης του σ1 είναι

x = 2+ 5 Ht- 0L = 2+ 5 t.

Η κοσμική γραμμή του σ1είναι το ευθύγραμμο τμήμα που ενώνει τα σημεία Hxα, αL = H2, 0Lκαι Hxτ, τL = H27, 5L:

5 10 15 20 25 30xHcmL

1

2

3

4

5

tHsecL

γαH1L

γτH1L

κοσμικ ή γραμμήσωμάτιου σ1

(ii) Με ανάλογο τρόπο βρίσκουμε ότι η εξίσωση κίνησης του σ2 είναι

x = 9+ H-3L Ht- 0L = 9- 3 t,

52 Κίνηση

Page 62: Biblio Eidikhs Sxetikothas

οπότε καταλήγουμε στο ακόλουθο διάγραμμα.

-15 -10 -5 5 10xHcmL

-1

1

2

3

4

5

tHsecL

γαH2L

γτH2L

κοσμικ ή γραμμήσωμάτιου σ2

(iii) H υπέρθεση των δύο προηγούμενων διαγραμμάτων οδηγεί στο ακόλουθο αποτέλεσμα:

-20 -10 10 20 30 40xHcmL

-1

1

2

3

4

5

6tHsecL

γαH1L

γτH1L

κοσμική γραμμήσωμάτιου σ1

γαH2L

γτH2L

κοσμικ ή γραμμήσωμάτιου σ2

γ

Σημειώστε ότι τα σωμάτια σ1 και σ2 συναντιώνται σε κάποιο σημείο xm του άξονα x πουβρίσκεται ανάμεσα στο x = 2 cm, από το οποίο ξεκίνησε το σ1, και το x = 9 cm, από το οποίοξεκίνησε το σ2.

Για να προσδιορίσουμε το σημείο συνάντησης, θα πρέπει να βρούμε την κοινή λύσητων εξισώσεων x = 2+ 5 t και x = 9- 3 t. Αυτό είναι εύκολο και οδηγεί στο αποτέλεσμα ότιτα σωμάτια σ1 και σ2 συναντιώνται στο σημείο x = xm = 6, 375 cm, τη χρονική στιγμήt = tm = H7 ê 8L sec. To γεγονός της συνάντησής τους δηλώνεται με γ στο τελευταίο χωρο-χρονικό διάγραμμα.

Παράδειγμα 3.3

´Ενα σωμάτιο, το σ1, κινείται ευθύγραμμα με ταχύτητα 4 cm ê sec. Κατά μήκος της ίδιαςευθείας, κινείται κι ένα δεύτερο σωμάτιο, το σ2, που έχει ταχύτητα 6 cm ê sec. Το σ2 διέρχεταιαπό το σημείο Β τρία δευτερόλεπτα μετά τη διέλευση του σ1 από το σημείο Α. Αν το Β απέχειαπό το Α 15cm,

(i) Nα εξεταστεί αν τα σωμάτια πρόκειται να συναντηθούν μετά τη διέλευσή τους από τασημεία Α και Β, αντίστοιχα.

(ii) Στο ίδιο χωροχρονικό διάγραμμα, να κατασκευαστούν οι κοσμικές γραμμές των σ1 και σ2

Eυθύγραμμη ομαλή κίνηση 53

Page 63: Biblio Eidikhs Sxetikothas

από τη στιγμή που διέρχονται από τα σημεία Α και Β, αντίστοιχα, ως τη στιγμή τηςσυνάντησής τους.

Λύση

(i) H κίνηση καθενός από τα δύο σωμάτια περιγράφεται από μιαν εξίσωση της μορφήςx = xα + υHt - αL. Ωστόσο, τα δοσμένα του προβλήματος δεν προσδιορίζουν τις τιμές τωνπαραμέτρων xα, υ και α των σ1 και σ2. Γι’ αυτό, είμαστε υποχρεωμένοι να κάνουμε κάποιεςυποθέσεις που διευκολύνουν την ανάλυση του προβλήματος, αλλά δεν αλλάζουν τοπεριεχόμενό του.

Υποθέτουμε, λοιπόν, ότι το σημείο Α αντιστοιχεί στο σημείο x = 0 του άξονα x και πωςτο σ1 περνάει από αυτό το σημείο την στιγμή t = 0. ´Ετσι, η εξίσωση κίνησης του σωμάτι ουσ1 γίνεται

x1 = υ1 t, †υ1§ = 4 cm ê sec,

όπου †υ1§ το μέτρο (η απόλυτη τιμή) της ταχύτητας του σ1. Είναι φανερό ότι, λέμε πως τομέτρο της ταχύτητάς του είναι 4 cm ê sec, γιατί δεν γνωρίζουμε την κατεύθυνση προς τηνκινείται το σωμάτιο σ1.

Στη συνέχεια, ονομάζουμε xΒ τη συντεταγμένη του σημείου Β. Από την διατύπωσητου προβλήματος, μπορούμε μόνο να συμπεράνουμε ότι xΒ = 15 cm. Τώρα, αφού το σ2περνάει από το Β τρία sec μετά τη διέλευση του σ1 από το σημείο Α, έπεται ότι το σ2 βρί-σκεται στο x = xΒ την χρονική στιγμή t = 3 sec. Συνακόλουθα, η εξίσωση κίνησης του σωμά-τιου σ2 γίνεται

x2 = xΒ + υ2Ht- 3L, †xΒ§ = 15 cm, †υ2§ = 6 cm ê sec.

Τα δυο σωμάτια θα συναντηθούν αν υπάρχει κάποια τιμή tm > 3 sec της χρονικήςπαραμέτρου t, για την οποία x1 = x2. Αυτή η συνθήκη δίνει

υ1 tm = xΒ + υ2Htm - 3L ñ tm = HxΒ - 3 υ2L ê Hυ1 - υ2L. Προφανώς,

tm > 3 ñ xΒ - 3 υ2 > 3 Hυ1 - υ2L ñ xΒ > 3 υ1, αν υ1 > υ2,

ενώ

tm > 3 ñ xΒ - 3 υ2 < 3 Hυ1 - υ2L ñ xΒ < 3 υ1, αν υ1 < υ2.

Ισοδύναμα, tm > 3 εάν και μόνο όταν υ2 < υ1 < xΒ ê 3, ή HxΒ ê 3L υ1 < υ2.

Αφού υ1 = H≤4L, υ2 = H≤6L και xΒ ê 3 = H≤5L, οι μόνες δυνατές περιπτώσεις είναι οιακόλουθες:

(α) xΒ = 15, υ1 = -4, υ2 = -6. Τότε tm = 16, 5 sec, xm = -66 cm.

(β) xΒ = -15, υ1 = 4, υ2 = 6. Τότε tm = 16, 5 sec, xm = 66 cm.

(ii) Το χωροχρονικό διάγραμμα για την περίπτωση (α) έχει ως εξής:

54 Κίνηση

Page 64: Biblio Eidikhs Sxetikothas

-80 -60 -40 -20 20xHcmL

5

10

15

20

tHsecL

γαH1L

γτH1L=γτH2L

κοσμικ ή γραμμήσωμάτιου σ1

γαH2L

κοσμικ ή γραμμήσωμάτιου σ2

Η κατασκευή του χωροχρονικού διαγράμματος για την περίπτωση (β) αφήνεται για άσκησητου αναγνώστη.

´Ασκηση

´Ενα σωμάτιο, σ1, κινείται ευθύγραμμα με ταχύτητα 4 cm ê sec. Κατά μήκος της ίδιας ευθείας,κινείται κι ένα δεύτερο σωμάτιο, σ2, που έχει ταχύτητα 6 cm ê sec. Το σ2 διέρχεται από τοσημείο Β τρία δευτερόλεπτα πριν από τη διέλευση του σ1 από το σημείο Α. Αν το Β απέχει απότο Α 12cm,

(i) Nα εξεταστεί αν τα σωμάτια πρόκειται να συναντηθούν μετά τη διέλευσή τους από τασημεία Α και Β, αντίστοιχα.

(ii) Στο ίδιο χωροχρονικό διάγραμμα, να κατασκευαστούν οι κοσμικές γραμμές των σ1 και σ2,από τη στιγμή που διέρχονται από τα σημεία Α και Β, αντίστοιχα, ως τη στιγμή τηςσυνάντησής τους.

Παράδειγμα 3.4

(i) Στο χρονικό διάστημα 0 sec § t § 10 sec, το σωμάτιο σ1 κινείται προς τη θετική κατεύθυνσητου άξονα x. Ως τη στιγμή t = 4 sec, η ταχύτητά του είναι 5cm/sec. Αμέσως μετά αλλάζει καιγίνεται 8cm/sec. Nα γραφτεί η εξίσωση κίνησης του σ1 και να παρασταθεί η κοσμική τουγραμμή, υποθέτοντας ότι τη στιγμή t = 0 sec βρισκόταν στο σημείο x = 0 cm.

(ii) Στο ίδιο χρονικό διάστημα, το σωμάτιο σ2 κινείται αρχικά με ταχύτητα 3 cm ê sec προς τηθετική κατεύθυνση του άξονα x. Στο σημείο x = 15 cm χτυπάει σ’ ένα εμπόδιο με αποτέ-λεσμα η ταχύτητά του ν’ αντιστραφεί, χωρίς ν’ αλλάξει το μέτρο της. Nα γραφτεί η εξίσω- σηκίνησης του σ2 και να παρασταθεί η κοσμική του γραμμή, υποθέτοντας ότι κι αυτό ξεκίνησεαπό τo σημείο x = 0 cm.

(iii) Nα παρασταθούν οι κοσμικές γραμμές των σ1 και σ2 στο ίδιο χωροχρονικό διάγραμμα.

Λύση

(i) Επειδή η ταχύτητα του σ1 δεν είναι ίδια σε όλο το χρονικό διάστημα 0 sec § t § 10 sec, ηκίνησή του δεν μπορεί να περιγραφτεί από μία μόνο εξίσωση της μορφής x = xα + υHt - αL.Ωστόσο, μπορούμε να χωρίσουμε το παραπάνω διάστημα σε δύο, με τρόπο ώστε η εξίσωσηx = xα + υHt - αL να μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε καθένα από αυτά τα διαστήματα ξεχω-ριστά.

Eυθύγραμμη ομαλή κίνηση 55

Page 65: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Πιο συγκεκριμένα, για το χρονικό διάστημα 0 sec § t § 4 sec η εξίσωση κίνησης τουσ1είναι της μορφής x = xα + υHt- αL με α = 0, xα = 0 και υ = 5. Δηλαδή,

x = 5 t, 0 § t § 4.

´Ομοια, στο χρονικό διάστημα 4 sec § t § 10 sec η εξίσωση κίνησης του σ1είναι της μορφήςx = xα + υHt - αL με α = 4, xα = 20 και υ = 8. Κι αυτό γιατί στο τέλος του διαστήματος 0 § t § 4το σ1 έχει φτάσει στο σημείο x = 5 ÿ 4 = 20 HcmL. Συνεπώς, x = 20+ 8 Ht- 4L = -4+ 8 t, 4 § t § 10.

Συνδυάζοντας τις δυο παραπάνω εκφράσεις για το x στα διαστήματα 0 sec § t § 4 secκαι 4 sec § t § 10 sec, αντίστοιχα, μπορούμε να γράψουμε την εξίσωση κίνησης του σ1 γιαόλο το χρονικό διάστημα [0, 10] στη μορφή

x = : 5 t, 0 § t § 4-4+ 8 t, 4 § t § 10

H κοσμική γραμμή του σ1 που ορίζει αυτή η εξίσωση φαίνεται στο επόμενο σχήμα.

20 40 60 80xHcmL

2

4

6

8

10

tHsecL

γαH1,2L

γcH1L

γτH1L

(ii) Mε τον, ίδιο τρόπο αναλύεται και η κίνηση του σ2. Αναλυτικότερα, κατά το χρονικόδιάστημα 0 sec § t § tc sec, όπου tc η στιγμή που το σ2 χτυπάει στο εμπόδιο, η κίνησή τουπεριγράφεται από την εξίσωση x = xα + υHt - αL με α = 0, υ = 3. Δηλαδή,

x = 3 t, 0 § t § tc.

Tην στιγμή t = tc το σ2 έχει φτάσει στο σημείο x = xc = 15 HcmL. Από την xc = 3 tc αμέσωςέπεται ότι tc = 5 HsecL. Στο υπόλοιπο χρονικό διάστημα, δηλαδή στο 5 sec § t § 10 sec, το σ2κινείται με ταχύτητα υ = -3 Hcm ê secL. ´Αρα η κίνησή του περιγράφεται από την εξίσωσηx = xα + υHt - αL με α = 5, xα = 15 και υ = -3. Δηλαδή,

x = 15- 3 Ht- 5L = 30- 15 t, 5 § t § 10.

Συνδυάζοντας τις δυο παραπάνω εκφράσεις για το x στα διαστήματα 0 sec § t § 5 secκαι 5 sec § t § 10 sec, αντίστοιχα, μπορούμε να γράψουμε την εξίσωση κίνησης του σ2 για όλοτο χρονικό διάστημα [0, 10] στη μορφή

x = : 3 t, 0 § t § 530- 15 t, 5 § t § 10

56 Κίνηση

Page 66: Biblio Eidikhs Sxetikothas

H κοσμική γραμμή του σ2 την οποία ορίζει αυτή η εξίσωση φαίνεται στο επόμενο σχήμα.

5 10 15 20xHcmL

2

4

6

8

10

tHsecL

γαH2L

γcH2L

γτH2L

(iii) Στο επόμενο σχήμα δείχνουμε τις κοσμικές γραμμές και των δύο σωματίων σε κοινόχωροχρονικό διάγραμμα.

20 40 60 80xHcmL

2

4

6

8

10

12tHsecL

γαH1L=γαH2L

γcH1L

γτH1L

γαH1L=γαH2L

γcH2L

γτH2L

Για προφανείς λόγους, η κίνηση των σωματίων σ1 και σ2 που αναλύσαμε στοτελευταίο παράδειγμα ονομάζεται τμηματικά ομαλή ευθύγραμμη κίνηση. Γενικότερα, κατάτο χρονικό διάστημα Ι = @α, τD ένα σωμάτιο σ εκτελεί τμηματικά ομαλή ευθύγραμμη κίνηση,αν

(α) Σε όλο το διάστημα Ι το σ κινείται πάνω στη ίδια ευθεία και

(β) Το χρονικό διάστημα Ι μπορεί να χωριστεί σε n επιμέρους διαστήματα, Ι1 = @t0, t1D,Ι2 = @t1, t2D, ..., Ι j = At j-1, t jE, ..., Ιn = @tn-1, tnD, όπου(3.2) α = t0 < t1 < t2 < ... < t j-1 < t j < ... < tn-1 < tn = τ ,

σε καθένα από τα οποία η εξίσωση κίνησης του σ είναι της μορφής

(3.3) x = x j-1 + v j It- t j-1M, t j-1 § t § t j, j = 1, 2, ..., n.

Eυθύγραμμη ομαλή κίνηση 57

Page 67: Biblio Eidikhs Sxetikothas

2.4 Ευθύγραμμη επιταχυνόμενη κίνηση

Στο επόμενο σχήμα φαίνονται (με μαύρες κουκίδες) οι διαδοχικές θέσεις ενός σωμάτιου σ, το οποίο κινείται κατάμήκος της ευθείας x.

0 2 8 18 32x

0 1 2 3 4HsecL

HcmL

Αν ονομάσουμε

γ0 το γεγονός της διεύλευσης του σ από το σημείο x0 = 0 τη στιγμή t0 = 0,

γ1 το γεγονός της διεύλευσης του σ από το σημείο x1 = 2 τη στιγμή t1 = 1,

γ2 το γεγονός της διεύλευσης του σ από το σημείο x2 = 8 τη στιγμή t2 = 2,

γ3 το γεγονός της διεύλευσης του σ από το σημείο x3 = 18 τη στιγμή t3 = 3,

γ4 το γεγονός της διεύλευσης του σ από το σημείο x4 = 32 τη στιγμή t4 = 4,

τότε εύκολα θα κατασκευάσουμε και το αντίστοιχο χωροχρονικό διάγραμμα:

5 10 15 20 25 30 35xHcmL

1

2

3

4

tHsecL

γ1

γ2

γ3

γ4

γ0

Aπό τα δοσμένα της κίνησης και το αντίστοιχο διάγραμμα συνάγεται αμέσως ότι, το σ δεν εκτελείομαλή κίνηση. Ισοδύναμα, οι χωρικές συντεταγμένες, x j ( j = 0, 1, 2, 3, 4), δεν έχουν γραμμική σχέση με τιςχρονικές, t j. Mε άλλα λόγια δεν μπορούμε να ισχυριστούμε ότι x j = x0 + υ t j, όπου υ μια σταθερή με διαστάσειςταχύτητας.

58 Κίνηση

Page 68: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Θα μπορούσαμε, βέβαια, να υποθέσουμε ότι το σ εκτελεί τμηματικά ομαλή κίνηση. Αυτή η υπόθεσηισοδυναμεί με τον ακόλουθο ισχυρισμό. Αν χωρίσουμε το χρονικό διάστημα Ι = @0, 4D (0 sec § t § 4 sec) στα 4υποδιαστήματα Ι1 = @t0, t1D = @0, 1D, Ι2 = @t1, t2D=@1, 2D, Ι3 = @t2, t3D=@2, 3D και Ι4 = @t3, t4D=@3, 4D, τότε(4.1) x = x j-1 + υ jIt - t j-1M, t j-1 § t § t j, j = 1, 2, 3, 4.

Αναλυτικότερα, στο πρώτο υποδιάστημα θα ίσχυε ότι

(4.2) x = x0 + υ1Ht - t0L, t0 § t § t1.

´Ομως t0 = 0, x0 = 0 και t1 = 1 HsecL. ´Αρα η τελευταία έκφραση γίνεται

(4.3) x = υ1 t, 0 § t § 1.

Γνωρίζουμε επιπλέον ότι x = 2 HcmL όταν t = 1 HsecL. Συνεπώς, αφού η σχέση x = υ1 t ισχύει και για t = 1, η τιμήτης σταθερής υ1 θα πρέπει να είναι συμβατή με την συνθήκη 2=υ1 ÿ1. ´Αρα υ1=2(cm/sec).

Ανάλογα, στο δεύτερο υποδιάστημα θα ίσχυε ότι

(4.4) x = x1 + υ2Ht - t1L = 2 + υ2Ht - 1L, t1 = 1 § t § 2 = t2.

´Ομως, ήδη γνωρίζουμε ότι x = 8 cm, όταν t = 2 HsecL. ´Αρα θα πρέπει να τηρείται η συνθήκη 8=2 + υ2H2 - 1L, απότην οποία έπεται ότι υ2 = 6 HcmêsecL. Με τον ίδιο ακριβώς τρόπο βρίσκουμε ότι υ3 = 10 HcmêsecL καιυ4 = 14 HcmêsecL.

Αν υιοθετήσουμε την παραπάνω υπόθεση της τμηματικά ομαλής κίνησης, η κοσμική γραμμή τουσωμάτιου σ θα αποτελείται από 4 ευθύγραμμα τμήματα, όπως φαίνεται στο επόμενο σχήμα.

5 10 15 20 25 30 35xHcmL

1

2

3

4

tHsecL

γ1

γ2

γ3

γ4

γ0

Ωστόσο, μια άλλη υπόθεση για την εξίσωση κίνησης είναι εξίσου εύλογη. Πιο συγκεκριμένα, μπορούμεεύκολα να διαπιστώσουμε ότι ανάμεσα στις χωρικές συντεταγμένες, x j, και τις χρονικές, t j, υπάρχει η ακόλουθησχέση:

(4. 5) x j = β t j2, β = 2 cmësec2, j = 0, 1, 2, 3, 4.

Θα μπορούσαμε, λοιπόν, να υποθέσουμε ότι η τελευταία σχέση δεν ισχύει μόνο κατά τις στιγμές t0,..., t4, αλλάκαθόλο το χρονικό διάστημα [0, 4], ότι δηλαδή

(4. 6) x = β t2, β = 2 cmësec2, 0 § t § 4.

Αν υιοθετηθεί η δεύτερη υπόθεση για την εξίσωση κίνησης του σ, τότε η κοσμική του γραμμή θα είναι ηπαραβολική καμπύλη του επόμενου σχήματος.

Eυθύγραμμη επιταχυνόμενη κίνηση 59

Page 69: Biblio Eidikhs Sxetikothas

5 10 15 20 25 30 35xHcmL

1

2

3

4

tHsecL

γ1

γ2

γ3

γ4

γ0

Το ποια από τις δύο παραπάνω υποθέσεις οδηγεί σε πιστότερη αναπαράσταση της πραγματικής κίνησηςτου σωμάτιου σ θα το απαντήσει η πειραματική ανάλυση. Αν για την κίνηση που εκτέλεσε το σ υπάρχουνλεπτομερέστερα στοιχεία, τότε η σύγκριση των δύο υποθέσεων δεν είναι δύσκολη. Σε κάθε περίπτωση, μια έγκυρησύγκριση θα απαιτούσε να είχαμε καταγράψει την θέση του σ σε πολύ περισσότερες τιμές της χρονικήςπαραμέτρου t και όχι μόνο στις στιγμές t0,..., t4.

Ανεξάρτητα από τις "πειραματικές" συνθήκες του συγκεκριμένου παραδείγματος, μπορούμε ναυποθέσουμε ότι σε κάποιο χρονικό διάστημα @α, τD η κίνηση ενός σωμάτιου περιγράφεται από την εξίσωσηx = β t2, όπου β μια σταθερή με διαστάσεις cmësec2. Γενικότερα, μπορούμε να υποθέσουμε ότι η εξίσωση πουπεριγράφει την κίνηση είναι της μορφής x = f Ht λ, μ , ...L, όπου f Ht λ, μ , ...L μια συνάρτηση του χρόνου, t, ηοποία εξαρτιέται κι από τις παραμέτρους λ, μ κ.λ.π. Για ευκολία, μια συνάρτηση αυτής της μορφής θα τηνσυμβολίζουμε, από τώρα και στο εξής, απλώς με f HtL.

Το απλούστερο παράδειγμα δίνεται από την συνάρτηση f HtL = λ + μ t + ν t2, με v ∫ 0. (Σημειώστε ότι,αφού το x έχει διάσταση cm και το t διάσταση sec, η εξίσωση x = λ + μ t + ν t2, οι παράμετροι λ, μ και ν πρέπεινα έχουν διαστάσεις cm, cm/sec και cmësec2, αντίστοιχα).

Μένοντας στο παράδειγμα όπου x = f HtL ª β t2, t œ @α, τD, ας υποθέσουμε ότι οι τιμές t1 και t2 = t1 + h τηςχρονικής παραμέτρου t ανήκουν στο διάστημα [α, β]. Τότε οι αντίστοιχες τιμές της χωρικής συντεταγμένης θαδίνονται από τις εκφράσεις x1 = f Ht1L ª β t12 και x2 = f Ht2L ª β t22 = βHt1 + hL2.

Κατά συνέπεια,

(4.7) x2 - x1 = f Ht2L - f Ht1L

= f Ht1 + hL - f Ht1L ª βHt1 + hL2 - β t12 = βH2 t1 + hL h

και άρα

(4.8) x2-x1

h=

f Ht1+hL- f Ht1Lh

= βH2 t1 + hL.

Aφού η ποσότητα h έχει διάσταση sec, η Hx2 - x1L êh θα έχει διάσταση cm/sec, δηλαδή ταχύτητας. (Πρόκειται γι’αυτό που ονομάζεται μέση ταχύτητα του σωμάτιου σ στο χρονικό διάστημα @t1, t1 + hD ).

Συνακόλουθα, διάσταση ταχύτητας έχει και η ποσότητα υ1 που δίνει το όριο της Hx2 - x1L êh καθώς το hτείνει στο μηδέν:

(4.9) υ1 := limhØ0

x2-x1

h= lim

hØ0

f Ht1+hL- f Ht1Lh

= 2 β t1.

Αυτό το όριο ονομάζεται ταχύτητα του σωμάτιου τη χρονική στιγμή t1.

Είναι φανερό ότι η διαδικασία που οδήγησε στην έκφραση για την ταχύτητα του σ τη στιγμή t1 μπορεί ναεπαναληφθεί αυτούσια για οποιαδήποτε τιμή της χρονικής παραμέτρου t στο διάστημα @α, τD. ´ Αρα μπορούμε να

60 Κίνηση

Page 70: Biblio Eidikhs Sxetikothas

ορίσουμε την ποσότητα

(4.10) υ := limhØ0

f Ht+hL- f HtLh

= 2 β t, t œ @α, τD,

και να την ονομάσουμε στιγμιαία ταχύτητα του σ.

Από μαθηματική άποψη, το όριο

(4.11) f £ HtL := limhØ0

f Ht+hL- f HtLh

, t œ @α, τD,

όταν υπάρχει, ονομάζεται παράγωγος της συνάρτησης f : @α, τDØ στο σημείο t και συνήθως συμβολίζεται μεHd f êd tL HtL. Σε ότι ακολουθεί, υποθέτουμε ότι η παράγωγος ("ως προς τη μεταβλητή t") της συνάρτησης f HtLυπάρχει σε κάθε σημείο του διαστήματος @α, τD. Συνακόλουθα, με στιγμιαία ταχύτητα του σ θα εννοούμε τηνσυνάρτηση υ = f £ HtL.

Tώρα, είναι φανερό ότι η εξίσωση

(4.12) x = x1 + υ1Ht - t1L περιγράφει ένα σωμάτιο που κινείται ομαλά με ταχύτητα υ1 και διέρχεται από το σημείο x = x1 τη στιγμή t = t1.Αυτή η παρατήρηση στηρίζει και τη φυσική ερμηνεία της στιγμιαίας ταχύτητας υ1: Αν το σωμάτιο σ διατηρούσετην ταχύτητα υ1 και μετά τη στιγμή t1, τότε η κοσμική του γραμμή θα ήταν η ευθεία που ορίζεται από τηνεξίσωση (4.12) και όχι η καμπύλη που ορίζεται από την εξίσωση x = f HtL, στη γενική περίπτωση, ή τηνx = f HtL = β t2 στο ειδικότερο παράδειγμα που εξετάσαμε παραπάνω.

Παράδειγμα 4.1

Ας υποθέσουμε ότι στο πιο πάνω παράδειγμα β = 2 Icmësec2M, οπότε x = 2 t2, και ότι @α, τD=[0, 4]. Τότε υ = 4 t.Ειδικότερα τη στιγμή t1 = 2 sec το σωμάτιο σ βρίσκεται στο σημείο x = 8 cm και η ταχύτητά του είναιυ1 = 8 cmêsec. ´Αρα η αντίστοιχη εξίσωση x = x1 + υ1Ht - t1L γίνεται x = 8 + 8 Ht - 2L = -8 + 8 t.

Οι κοσμικές γραμμές που ορίζονται από τις σχέσεις x = 2 t2, t œ @0, 4D και x = -8 + 8 t, t œ @2, 4D,φαίνονται στο επόμενο σχήμα.

5 10 15 20 25 30 35xHcmL

1

2

3

4

tHsecL

x=2t2

x=−8+8t

ð

Αν η εξίσωση που περιγράφει την κίνηση ενός σωμάτιου σ στο χρονικό διάστημα @α, τD είναι της μορφήςx = f HtL, τότε μπορούμε να ονομάσουμε gHtL την παράγωγο της συνάρτησης f και να γράψουμε τον ορισμό τηςστιγμιαίας ταχύτητας στη μορφή υ = gHtL. Μάλιστα, η ίδια η συνάρτηση g μπορεί να έχει παράγωγο σε κάποιοσημείο t1 του διαστήματος @α, τD. Με άλλα λόγια, μπορεί να υπάρχει το όριο

(4.13) a1 := limhØ0

gHt1+hL-gHt1Lh

.

Eυθύγραμμη επιταχυνόμενη κίνηση 61

Page 71: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Aυτό το όριο ονομάζεται επιτάχυνση του σ την στιγμή t1.

Από μαθηματική άποψη, πρόκειται για την παράγωγο δεύτερης τάξης της συνά- ρτησης f : @α, τDØ

στο σημείο t1, η οποία συμβολίζεται με Id2 f êd x2M Ht1L ή με f ≥ Ht1L. Στα επόμενα, υποθέτουμε ότι η δεύτερηπαράγωγος της f : @α, τDØ υπάρχει σε κάθε σημείο του ανοιχτού διαστήματος Hα, τL, τουλάχιστον.

Παράδειγμα 4.2

Ας υποθέσουμε ότι η εξίσωση που περιγράφει την κίνηση του σωμάτιου σ στο χρονικό διάστημα @α, τD είναι τηςμορφής

(4.14) x = f HtL := λ + μ t + ν t2

Σ’ αυτή την περίπτωση, η στιγμιαία ταχύτητα τουσ δίνεται από την έκφραση

(4.15) υ := f £ HtL = μ + 2 ν t

και η στιγμιαία επιτάχυνση από την

(4.16) a := f ≥ HtL = 2 ν.

Σημειώστε ότι, στην προκείμενη περίπτωση, η επιτάχυνση είναι σταθερή σε όλο το διάστημα @α, τD.

Μπορούμε, τώρα, να δώσουμε και την φυσική σημασία των παραμέτρων λ, μ και ν. Από την τελευταίαεξίσωση έπεται ότι ν = a ê2. ´Αρα μπορούμε να γράψουμε την εξίσωση της ταχύτητας σαν υ = μ + a t. Tηναρχική στιγμή t = α, η τελευταία σχέση γίνεται υα = μ + a α. Συνεπώς, μ = υα - a α και η εξίσωση τηςταχύτητας γίνεται

(4.17) υ = υα + aHt - αL. Αντίστοιχα, η εξίσωση x = λ + μ t + ν t2 γίνεται

(4.18) x = λ + Hυα - a αL t + H1 ê2L a t2.

´Οταν t = α, η τελευταία γίνεται

(4.19) xα = λ + Hυα - a αL α + H1 ê2L a α2 = λ + υα α - H1 ê2L a α2.

´Αρα,

(4.20) λ = xα - υα α + H1 ê2L a α2

κι έτσι η x = λ + μ t + ν t2 γίνεται τελικά

(4. 21) x = xα + υαHt - αL + 12

aHt - αL2.

ð

Παράδειγμα 4.3

´Οταν η εξίσωση που περιγράφει την κίνηση του σωμάτιου σ στο χρονικό διάστημα @α, τD είναι της μορφής (4.22) x = f HtL := λ + μ t + ν t 2 + ξ t3,

η στιγμιαία ταχύτητα του σ δίνεται από την έκφραση

(4.23) υ := f £HtL = μ + 2 νt + 3 ξ t 2

και η στιγμιαία επιτάχυνση από την

(4.24) a := f ≥ HtL = 2 ν + 6 ξ t.

´Αρα, σ’ αυτή την περίπτωση, η επιτάχυνση δεν είναι σταθερή, παρά αλλάζει γραμμικά με το χρόνο στο διάστημα

62 Κίνηση

Page 72: Biblio Eidikhs Sxetikothas

@α, τD. ð

Παράδειγμα 4.4

Η επιτάχυνση δεν είναι σταθερή και στην περίπτωση που η κίνηση του σ περιγράφεται από την εξίσωση

(4.25) x = f HtL :=Α sinHω tL

και η αντίστοιχη κοσμική γραμμή είναι όπως στο επόμενο σχήμα.

-8 -6 -4 -2 2 4 6 8xHcmL

1

2

3

4

5

6

7tHsecL

x=5sinH2tL

Σε τούτη την περίπτωση, η στιγμιαία ταχύτητα περιγράφεται από τη συνάρτηση

(4.26) υ := f £ HtL =Αω cosHω tL,

ενώ η στιγμιαία επιτάχυνση από την

(4.27) a := f ≥ HtL = -Αω2 sinHω tL.

-5 -2.5 2.5 5 7.5 10xHcmL

1

2

3

4

5

6

7tHsecL

5sinH2tL

x=−8+8

ð

Eυθύγραμμη επιταχυνόμενη κίνηση 63

Page 73: Biblio Eidikhs Sxetikothas

2.5 Επιταχυνόμενη κίνηση στις 2 και 3 διαστάσεις

Οι έννοιες που εισαγάγαμε στο προηγούμενο εδάφιο γενικεύονται αμέσως για να περιγράψουνγεγονότα και κινήσεις σωμάτων που λαβαίνουν χώρα σ’ ένα επίπεδο ή στον τρισδιάστατοΕυκλείδειο χώρο. Για να γίνουμε συγκεκριμένοι, θα περιοριστούμε αρχικά στο επίπεδο και θαυποθέσουμε ότι το σύστημα αναφοράς Σ που περιγράφει τα γεγονότα έχει ήδη ορίσει έναΚαρτεσιανό σύστημα αξόνων x y και διαθέτει ένα χρονόμετρο με το οποίο προσδιορίζει τηχρονική συντεταγμένη tHγL του τυχαίου γεγονότος γ.

Στο επόμενο σχήμα δείχνουμε μια πεντάδα γεγονότων, (γ0, γ1, γ2, γ3, γ4), που έχουνσυμβεί στο ίδιο σημείο Hx, yL=H3 m, 2 mL=(300cm, 200cm) του δαπέδου του δωματίου σας,αλλά σε διαφορετικές χρονικές στιγμές. Συγκεκριμένα, t0 = 0, t1 = 1, t2 = 2, t3 = 3 καιt4 = 4 sec, αντίστοιχα, όπου t j ª tIγ jM.

0 1 2 3 4 5xHmL

01234

yHmL0

1

2

3

4

tHsecL

γ0

γ1

γ2

γ3

γ4

0 1 2 3

Mπορούμε να ερμηνεύσουμε τα παραπάνω γεγονότα σα διαδοχικούς χτύπους τηςκαρδιάς ενός μυρμηγκιού που μένει ακίνητο στο σημείο Hx, yL=(3m, 2m) του δαπέδου. Τότε ηευθεία που τα ενώνει αποτελεί την κοσμική γραμμή της καρδιάς ή, αν θέλετε, του ίδιου τουμυρμηγκιού.

64 Κίνηση

Page 74: Biblio Eidikhs Sxetikothas

0 1 2 3 4 5xHmL

01234

yHmL0

1

2

3

4

tHsecL

γ0

γ1

γ2

γ3

γ4

κοσμικήγραμμή

μυρμηγκιού

0 1 2 3

Γενικότερα, η κοσμική γραμμή ενός ακίνητου αντικείμενου είναι ένα ευθύγραμμο τμήμαπαράλληλο προς τον άξονα t.

Aς υποθέσουμε τώρα πως το μυρμήγκι της ιστορίας μας αρχίζει να κινείται πάνω στοδάπεδο. Τότε οι χωρικές συντεταγμένες του αλλάζουν με το χρόνο, ας πούμε, σύμφωνα με τιςεξισώσεις

(5.1) x = f Ht λ, μ , ...L, y = gHt λ, μ , ...L, όπου f : @α, τD Ø , g : @α, τD Ø δοσμένες συναρτήσεις με πεδίο ορισμού το χρονικό διά-στημα α § t § τ και λ, μ κ.λ.π διάφορες παράμετροι. (Τις τελευταίες δεν θα τις αναφέρουμερητά στα επόμενα, για να είναι οι εκφράσεις μας απλούστερες). Τότε η (στιγμιαία) ταχύτητάτου ορίζεται από το διάνυσμα υ

zª Iυx, υyM, όπου

(5.2) υx := f £ HtL, υy := g £ HtL,

και η (στιγμιαία) επιτάχυνσή του ορίζεται από το διάνυσμα

(5.3) a := Iax, ayM, όπου

(5.4) ax := f ≥ HtL, ay := g ≥ HtL. Ως μέτρο της ταχύτητας και της επιτάχυνσης ορίζονται οι ποσότητες

(5.5) †υ§ ª »» υ »» := υx2 + υy

2

και

(5.6) †a§ ª »» a »» := ax2 + ay

2 ,

Επιταχυνόμενη κίνηση στις 2 και 3 διαστάσεις 65

Page 75: Biblio Eidikhs Sxetikothas

αντίστοιχα.

Αν γ.π. x = λ+ μ t, y = ν + ξ t, τότε υx = μ , υy = ξ, και ax = 0, ay = 0. Σ’ αυτή τηνπερίπτωση μιλάμε για ομαλή ευθύγραμμη κίνηση, αφού στο επίπεδο x y το αντικείμενο κινείταικατά μήκος της ευθείας που έχει κλίση μ ως προς τον άξονα x και ξ ως προς τον άξονα y, με

σταθερή ταχύτητα μέτρου †υ§ = μ 2 + ξ2 . Αυτή η ευθεία αποτελεί την προβολή της κοσμικής

γραμμής του αντικείμενου που, με τη σειρά της, είναι μια ευθεία κλίσης †υ§ = μ 2 + ξ2 ωςπρος τον χρονικό άξονα t.

Το επόμενο σχήμα αντιστοιχεί στην επιλογή μ =0,2m/sec, ν =0,3m/sec και το χρονικόδιάστημα 0 sec § t § 4 sec.

0 1 2 3 4 5xHmL

01234

yHmL0

1

2

3

4

tHsecL

γα

γτ

κοσμικήγραμμή

μυρμηγκιού

0 1 2 3

´Οταν η επιτάχυνση του σωμάτιου είναι μη μηδενική, τότε η κοσμική του καμπύληπαύει να είναι μια ευθεία του χωροχρονικού διαγράμματος x y t, ακόμα και όταν η κίνησή τουείναι ευθύγραμμη. Για να γίνει σαφής η διάκριση ανάμεσα στην εικόνα που δίνει για την κίνησηενός σωμάτιου η κοσμική του μαμπύλη από τη μια και η καμπύλη που διαγράφει μέσα στοεπίπεδο στο οποίο κινείται, από την άλλη, εισάγουμε το εξής ορισμό.

Η εικόνα του χρονικού διαστήματος [α, τ] στον Ευκλείδειο χώρο 2 κατά τηναπεικόνιση r : @α, τD Ø 2, που ορίζει το ζευγάρι f : @α, τD Ø , g : @α, τD Ø , ονομάζεταιτροχιά του σωμάτιου κατά το χρονικό διάστημα @α, τD. Με άλλα λόγια, τροχιά ενός σωμά-τιου σ κατά το χρονικό διάστημα @α, τD λέγεται το υποσύνολο του 2 που ορίζεται από τιςσυνθήκες x = f HtL, y = gHtL. Πρόκειται για την προβολή της κοσμικής γραμμής του σ στο επί-πεδο x y.

Παράδειγμα 5.1

Aν, κατά χρονικό διάστημα α § t § τ, το σωμάτιο σ κινείται σε μια ευθεία του επίπεδου x y μεσταθερή επιπάχυνση Iax, ayM, τότε οι χωρικές συντεταγμένες του καθορίζονται από εξισώσειςτης μορφής

66 Κίνηση

Page 76: Biblio Eidikhs Sxetikothas

(5.7) x = λ+ μ t+ H1 ê 2L ax t2,

(5.8) y = ν + ξ t+ H1 ê 2L ay t2,

που μπορούν να μετατραπούν στις

(5.9) x = xα + υx αHt - αL+ H1 ê 2L axHt- αL2,

(5.10) y = yα + υy αHt- αL+ H1 ê 2L ayHt- αL2,

έτσι ώστε οι παράμετροι να έχουν σαφές φυσικό νόημα.

Στο επόμενο σχήμα δείχνουμε την κοσμική καμπύλη και την τροχιά ενός σωμάτιου πουκινείται στο επίπεδο x y με σταθερή επιπάχυνση Iax, ayM = H2, 2L cm ë sec2, κατά το χρονικόδιάστημα 0 § t § 4 sec, στην περίπτωση όπου Iυx 0, υy 0M = H3, 4L cm ê sec .

0 10 20 30 40xHmL

01020304050

yHmL0

1

2

3

4

tHsecL

α

γτ

Hxτ,yτL

0 10 20 30

ð

Παράδειγμα 5.2

Οι εξισώσεις

(5.11) x = f HtL := a cosHω tL, (5.12) y = gHtL := a sinHω tL, περιγράφουν ένα σωμάτιο που κινείται πάνω σ’ έναν κύκλο ακτίνας a με γωνιακή ταχύτητα ω.

Οι συνιστώσες της στιγμιαίας ταχύτητας του σ δίνονται από τις εκφράσεις

(5.13) υx = -aωsinHω tL, υy = aωcosHω tL, και οι συνιστώσες της στιγμιαίας επιτάχυνσης από τις

(5.14) ax = -aω2 cosHω tL, ay = -aω2 sinHω tL,

Επιταχυνόμενη κίνηση στις 2 και 3 διαστάσεις 67

Page 77: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Προφανώς,

(5.15) †υ§ = aω, †a§ = aω2.

Στο επόμενο σχήμα δείχνουμε το τμήμα της κοσμικής καμπύλης του σ που αντιστοιχείστο χρονικό διάστημα @α, τD=[0, 5sec], στην περίπτωση που a = 3 cm , ω = 2 sec-1.

-4 -2 0 2 4xHcmL

-4-2024yHcmL

0

1

2

3

4

5

tHsecL

γα

γτ

Hxτ,yτL-4 -2 0 2

ð

Τέλος, η κίνηση ενός σωμάτιου στον τρισδιάστατο χώρο περιγράφεται με τη βοήθειατριών εξισώσεων της μορφής

(5.16) x = f Ht λ, μ , ...L, y = gHt λ, μ , ...L, z = hHt λ, μ , ...L, όπου f : @α, τD Ø , g : @α, τD Ø , και h : @α, τD Ø δοσμένες συναρτήσεις με πεδίο ορι-σμού το χρονικό διάστημα α § t § τ και λ, μ κ.λπ. διάφορες παράμετροι. Και πάλι, γιαευκολία, οι εξισώσεις της κίνησης θα γράφονται στην απλούστερη μορφή x = f HtL, y = gHtL,z = hHtL, εκτός αν υπάρχει ανάγκη να τονιστεί η εξάρτησή τους από κάποια συγκεκριμένηπαράμετρο).

Τότε η (στιγμιαία) ταχύτητά του ορίζεται από το διάνυσμα

(5.17) υ := Iυx, υy, υzM, όπου

(5.18) υx := f £ HtL, υy := g £ HtL, υz := h £ HtL και η (στιγμιαία) επιτάχυνσή του ορίζεται από το διάνυσμα

(5.19) a :=(ax, ay, az),

όπου

(5.20) ax := f ≥ HtL, ay := g ≥ HtL, az := h ≥ HtL.

68 Κίνηση

Page 78: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Ως μέτρο της ταχύτητας και της επιτάχυνσης ορίζονται οι ποσότητες

(5.21) †υ§ ª »» υ »» := υx2 + υy

2 + υz2

και

(5.22) †a§ ª »» a »» := ax2 + ay

2 + az2 ,

αντίστοιχα.

Θα πρέπει να είναι φανερό ότι, στην περίπτωση που η κίνηση ενός σωμάτιου λαβαίνειχώρα στον τρισδιάστατο Ευκλείδειο χώρο, δεν μπορούμε να κατασκευάσουμε γραφικέςπαραστάσεις τις κοσμικής του γραμμής, σαν κι αυτές που παρουσιάσαμε νωρίτερα για κίνησηπάνω σε μια ευθεία ή στο επίπεδο. Περιοριζόμαστε σε προβολές της στους χώρους x- y- t,x- z- t, y- z- t και x- y- z. H τελευταία είναι αυτό που ονομάζουμε τροχιά του σωμάτιου.

Παράδειγμα 5.3

Οι εξισώσεις

(5.23) x = f HtL := a cosHω tL, y = gHtL := a sinHω tL, z = hHtL := H1 ê 2L b t2,

περιγράφουν ένα σωμάτιο σ που κινείται πάνω στην επιφάνεια ενός κύλινδρου ακτίνας a μεσταθερή γωνιακή ταχύτητα ω > 0.

Οι συνιστώσες της στιγμιαίας ταχύτητας του σ δίνονται από τις εκφράσεις

(5.24) υx = -aω sinHω tL, υy = aω cosHω tL, υz = b t

και οι συνιστώσες της στιγμιαίας επιτάχυνσης από τις

(5.25) ax = -aω2 cosHω tL, ay = -aω2 sinHω tL, az = b.

Συνεπώς,

(5.26) ¢υz¶ = υx2 + υy

2 + υz2 = a2 ω2 + b2 t2

και

(5.27) ¢az¶ = ax2 + ay

2 + az2 = a2 ω4 + b2 .

Στο επόμενο σχήμα δείχνουμε το τμήμα της τροχιάς του σ που αντιστοιχεί στο χρονικόδιάστημα @α, τD=[0, (3π/4)sec], στην περίπτωση που a = 4 cm , b = 1 cm ê sec, ω = 8 sec-1.

Επιταχυνόμενη κίνηση στις 2 και 3 διαστάσεις 69

Page 79: Biblio Eidikhs Sxetikothas

-5 -2.5 0 2.5 5xHcmL

-5-2.502.55

yHcmL0

1

2

zHcmL

-5 2 5 0

ð

70 Κίνηση

Page 80: Biblio Eidikhs Sxetikothas

3. Θεωρία Μηχανικής του Newton

3.1 Νευτωνική Μηχανική

Η πρώτη ολοκληρωμένη θεωρία για τον τρόπο με τον οποίο κινούνται και αλληλεπιδρούν τασώματα διατυπώθηκε από τον Isaac Newton ( Νεύτωνα, προς το ελληνικότερον). Τα βασικάστοιχεία αυτής της θεωρίας, η οποία είναι γνωστή ως Νευτώνεια ή Νευτωνική Μηχανική,μπορούν να εκφραστούν με τον ακόλουθο τρόπο.

1. Κάθε σώμα είναι ισοδύναμο με ένα σύνολο υλικών σημείων ή σωματίων.

2. Ο χώρος είναι απόλυτος. Αυτό σημαίνει ότι οι ιδιότητές του είναι τελείως ανεξάρτητες απότην παρουσία ή μη των υλικών σωμάτων και των μεταξύ τους αλληλεπιδράσεων. Η δομή τουείναι εκείνη του Ευκλείδειου τρισδιάσατου γεωμετρικού χώρου.

3. Υπάρχει ένα (τουλάχιστον) σύστημα αναφοράς, Σ, και αντίστοιχοι Καρτεσιανοί άξονες x y z,στο οποίο o φυσικός χώρος ταυτίζεται με το σύνολο 3.

4. Ο χρόνος είναι επίσης απόλυτος και έχει τη δομή του .

5. (2ος Νόμος ή αξίωμα του Νεύτωνα) Κάθε σωμάτιο, σ, υφίσταται την επίδραση τουυπόλοιπου φυσικού κόσμου. Αυτή η επίδραση λέγεται δύναμη που ασκείται στο σ· είναι μιαδιανυσματική ποσότητα που συνήθως παριστάνεται με F κι η οποία καθορίζει την στιγμιαίαεπιτάχυνση, a

z, του σ, με τον ακόλουθο τρόπο:

(1.1) a = 1m

F .

Σ’ αυτή την εξίσωση, ο θετικός αριθμός m αποτελεί το μέτρο μιας φυσικής ποσότητας πουχαρακτηρίζει το ίδιο το σωμάτιο και λέγεται μάζα του σ.

Ακριβέστερα, ας υποθέσουμε ότι, κατά το χρονικό διάστημα @α, τD, η τροχιά του σ στοσύστημα αναφοράς Σ περιγράφεται από την τριάδα των συναρτήσεων

(1.2) x = f HtL, y = gHtL, z = hHtL.Τότε, με επιτάχυνση του σ ως προς το ίδιο σύστημα αναφοράς Σ εννοούμε την τριάδα

(1.3) a ª Iax, ay, azM := H f ≥HtL, g≥HtL, h≥ HtL L.Συνεπώς, η (1.1) αποτελεί συμπυκνωμένη έκφραση της τριάδας των διαφορικών εξισώσεων

(1.4α) ax =1m

Fx ñ f ≥HtL = 1m

Fx,

(1.4β) ay =1m

Fy ñ g≥HtL = 1m

Fy,

Page 81: Biblio Eidikhs Sxetikothas

(1.4γ) az =1m

Fz ñ h≥HtL = 1m

Fz,

Με τη σειρά τους, τα δεξιά μέλη Fx, Fy και Fz αυτών των εξισώσεων, εκφράζουν, με τον πιοσυμπυκνωμένο τρόπο, τις συναρτήσεις που παριστάνουν τις συνιστώσες της δύναμης.

Με βάση τον τρόπο με τον οποίο υπεισέρχεται στην εξίσωση (1.1), λέμε ότι, η μάζαενός σωμάτιου αποτελεί και μέτρο της αδράνειάς του. Πιο συγκεκριμένα, αν στα σωμάτια σ1,σ2 ασκηθεί η ίδια δύναμη και η μάζα του πρώτου είναι μεγαλύτερη από εκείνη του δεύτερου,τότε η επιτάχυνση του σ1 θα είναι μικρότερη σε μέτρο από εκείνη του σ2.

Μια συνηθισμένη μονάδα μάζας είναι το γραμμάριο, gr. Aν ως μονάδα της επιτά-χυνσης χρησιμοποιείται η cm ë sec2, τότε η μονάδα μέτρησης της δύναμης είναι αναγκαστικά ηdyne = gr ÿ cm ë sec2.

6. (3ος Νόμος ή αξίωμα του Νεύτωνα) Αν 8σi<, i = 1, 2, ..., n, είναι ένα σύστημα που απο-τελείται από n σωμάτια, τότε κάθε σωμάτιο του συστήματος επιδρά σε κάθε άλλο, σύμφωνα μετον τύπο

(1.5) F j k = -F k j, j, k = 1, 2, ..., n,

όπου F j k είναι η δύναμη που ασκείται στο σωμάτιο σ j από το σωμάτιο σk. Με άλλα λόγια, "ηδράση ισούται προς την αντίδραση".

Σ’ αυτή την περίπτωση η εξίσωση κίνησης του σωμάτιουσ j γίνεται

(1.6) a j =1m

JF jεξ+⁄k=1

n F j kN,

όπου F jεξ η δύναμη που υφίσταται το σ j από εξωγενείς παράγοντες.

Σημειώστε ότι, από την (1. 5) αμέσως έπεται ότι F j j = -F j j και άρα

(1.7) F j j = 0, j = 1, 2, ..., n.

Με άλλα λόγια, ένα σωμάτιο ποτέ δεν ασκεί δύναμη στον εαυτό του.

7. Το σύστημα αναφοράς Σ στο οποίο ισχύουν οι δυο παραπάνω νόμοι του Νewton ονομάζεταιαδρανειακό.

Προφανώς, όταν σ’ ένα σωμάτιο δεν ασκείται δύναμη, όταν δηλαδή F = 0 , τότε

(1.8) a = H f ≥HtL, g≥HtL, h≥ HtLL = H0, 0, 0L.

F j j = 0, j = 1, 2, ..., n.

Συνακόλουθα, οι συναρτήσεις οι οποίες προσδιορίζουν την τροχιά του σωμάτιου στο αδρα-νειακό σύστημα αναφοράς είναι της μορφής

(1.6) f HtL = x0 + υx 0 t, gHtL = y0 + υy 0 t, hHtL = z0 + υz 0 t,

όπου οι τριάδες Hx0, y0, z0L και Iυx 0, υy 0, υz 0M αποτελούνται από τυχαίες σταθερές.

72 Θεωρία Μηχανική του Newton

Page 82: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Με άλλα λόγια, F = 0 , τότε το σωμάτιο κινείται ευθύγραμμα με σταθερή ταχύτηταυ = Iυx 0, υy 0, υz 0M. Στην ειδικότερη περίπτωση που αυτή η ταχύτητα μηδενίζεται, το σωμάτιομένει ακίνητο στη θέση Hx, y, zL = Hx0, y0, z0L. Αυτό το πόρισμα του δεύτερου νόμου, είναιγνωστό ως πρώτο αξίωμα ή πρώτος νόμος της Νευτωνικής μηχανικής.

Το συμπέρασμα ότι ένα ελεύθερο σωμάτιο κινείται με σταθερή (ενδεχομένως καιμηδενική) ταχύτητα ως προς το αδρανειακό σύστημα αναφοράς, αποτελεί μέχρι σήμερα έναεπίμαχο σημείο της Νευτωνικής θεωρίας. Ορισμένοι ερευνητές επιμένουν στην άποψη του ίδιουτου Newton ότι πρόκειται για μια πρόταση που έχει το χαρακτήρα αξιώματος, ισότιμου προς ταάλλα δύο. Στο ζήτημα αυτό θα επανέλθουμε αργότερα.

Eδώ θα περιοριστούμε στο να επισημάνουμε ότι από πολλούς μαθηματικούς φυσικούςακόμα και ο δεύτερος νόμος της Νευτωνικής Μηχανικής ανάγεται σε ορισμό της δύναμης. Μεάλλα λόγια, το δεύτερο αξίωμα, από πρόταση για τη σχέση των φυσικών ποσοτήτων a , m και

F , μετατρέπεται στην έκφραση F := m az, που δηλώνει ότι η ποσότητα F είναι απλώς μια

συντομογραφία του γινόμενου m a .

Αναλυτικότερα, η άποψη ότι η δύναμη δεν αποτελεί έννοια ανεξάρτητη από την επι-τάχυνση στηρίζεται στο ακόλουθο επιχείρημα. Ο μόνος τρόπος με τον οποίο διαπιστώνουμε ότιένα σωμάτιο υφίσταται την επίδραση του περιβάλλοντός του είναι η μέτρηση της επιτάχυνσήςτου. Από γνωσιολογική ή επιστημολογική άποψη, αυτό το επιχείρημα στηρίζεται στην αρχή τουοπερεσιοναλισμού (operationalism) ή τελεσισμού. Σύμφωνα μ’ αυτή τη φιλοσοφική αρχή, μιαέννοια της φυσικής έχει νόημα εάν και μόνο όταν υπάρχει μια ακριβής πειραματική διαδικασία,η εκτέλεση (τέλεσις) της οποίας οδηγεί στη μέτρηση της αντίστοιχης ποσότητας. Τα περιθώριααυτών των σημειώσεων δε μας επιτρέπουν να επεκταθούμε σε μιαν αναλυτική κριτική τουτελεσισμού. Γι’ αυτό περιοριζόμαστε να παρατηρήσουμε ότι, αν η φυσική και οποιαδήποτεάλλη επιστήμη υιοθετούσε τις γνωσιολογικές θέσεις του τελεσισμού, τότε θα απογυμνωνότανετελείως από το εννοιολογικό της οπλοστάσιο και από επιστήμη (= σύνολο αποτελούμενο απόέννοιες, προτάσεις σχέσεων και μεθόδων ελέγχου αυτών των προτάσεων) θα κατέληγε σε ένακατάλογο συνταγών παρατήρησης και μέτρησης.

´Ετσι κι αλλιώς η Νευτωνική Μηχανική παραμένει μια ελλιπής θεωρία, όσο δενπροστίθεται σ’ αυτήν μια πρόταση για τον προσδιορισμό της δύναμης που ασκείται στο τυχαίοσωμάτιο σ του ενδιαφέροντός μας. Ο Newton, όχι μόνο παρατήρησε πρώτος απ’ όλους αυτό τοέλλειμα, αλλά μας έδωσε και την πρώτη στην ιστορία της φυσικής θεωρία για τις δυνάμεις πουπαρατηρούνται στη φύση. Πρόκειται για τη θεωρία που καθιερώθηκε με την επωνυμία νόμοςτης παγκόσμιας έλξης. Η διατύπωσή της είναι πολύ απλή και είναι πλέον σε όλους γνωστή:

(i) Κάθε σωμάτιο έλκει κάθε άλλο.

(ii) H ένταση της αμοιβαίας έλξης δύο σωματίων είναι ανάλογη προς το γινόμενο των μαζώντους και αντίστροφα ανάλογη προς το τετράγωνο της απόστασής τους.

Με άλλα λόγια: Ας υποθέσουμε ότι 8σi<, i = 1, 2, ..., n, είναι ένα σύστημα n σωματίων καιότι r◊ j είναι το διάνυσμα που προσδιορίζει τη θέση του σωμάτιου σ j ως προς το αδρανειακό

σύστημα αναφοράς Σ. Τότε το σωμάτιο σk ασκεί στο σ j δύναμη F j k η οποία καθορίζεται απότον τύπο

Nευτωνική Μηχανική 73

Page 83: Biblio Eidikhs Sxetikothas

(1.9) F j k = -G m j mkr◊

j -r◊k

r◊

j -r◊k

3

όπου m j, mk οι αντίστοιχες μάζες των δύο σωματίων και G η λεγόμενη παγκόσμια σταθερή. Ητιμή της τελευταίας στο σύστημα μονάδων που έχουμε υιοθετήσει είναι

(1.10) G = 6, 673 ÿ 10-8 dynes ÿ cm2 ÿ gr-2

Συνακόλουθα,

(1.11) †F j k § = -G m j mk1

r◊

j -r◊k

2

Η συνολική δύναμη που ασκούν στο σ j όλα τα υπόλοιπα σωμάτια του συστήματοςδίνεται από την έκφραση

(1.12) F j = -m j ⁄k=1, k∫ jn G mk

r◊

j -r◊k

r◊

j -r◊k

3 .

Αυτή η δύναμη λέγεται βαρυτική και το φαινόμενο που περιγράφεται από το νόμο της παγκό-σμιας έλξης ονομάζεται βαρύτητα.

Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η επιτάχυνση του σωμάτιου σ j που προκαλείται από τηβαρυτική δύναμη είναι ανεξάρτητη από τη μάζα του, αφού ο 2ος νόμος και η (1.12) συνε-πάγονται ότι

(1.13) a j =1

m jF j = -⁄k=1, k∫ j

n G mkr◊

j -r◊k

r◊

j -r◊k

3 .

´Αλλα παραδείγματα θεωριών ή “φαινομενολογικών προτάσεων” για τον καθορισμό του όρουF στην εξίσωση a = F ê m θα παρουσιαστούν στο επόμενο εδάφιο.

74 Θεωρία Μηχανική του Newton

Page 84: Biblio Eidikhs Sxetikothas

3.2 Λύσεις των εξισώσεων κίνησης

Η σχέση a = F ê m που εκφράζει τον 2ο νόμο την Νευτωνικής Μηχανικής αναφέρεται και σαν

εξίσωση κίνησης (του σωμάτιου σ μάζας m στο οποίο ασκείται δύναμη Fz

). ΄Οπως ανα-φέραμε, η a = F ê m δηλώνει ένα σύστημα τριών διαφορικών εξισώσεων δεύτερης τάξης, οιοποίες, για συντομία, σύνήθως γράφονται ως εξής:

(2.1) m x≥ = Fx, m y ≥ = Fy, m z ≥ = Fz.

Εδώ, άγνωστες είναι οι συναρτήσεις x = f HtL, y = gHtL, και z = hHtL που καθορίζουν τηστιγμιαία θέση του σωμάτιου σ στο αδρανειακό σύστημα αναφοράς που χρησιμοποιεί τιςΚαρτεσιανές συντεταγμένες x y z. Συνακόλουθα, το σύμβολο x≥ δηλώνει τη δεύτερης τάξηςπαράγωγο της συνάρτησης f HtL κι ανάλογα για τα υπόλοιπα. Στην περίπτωση που η κίνηση τουσ περιορίζεται σε μια ευθεία ή σε ένα επίπεδο, η εξίσωση κίνησης ορίζεται από μία ή δύο,αντίστοιχα, από τις εξισώσεις του συστήματος (2.1).

´Οσο αφορά τα δεξιά μέλη των διαφορικών εξισώσεων (2.1), αυτά είναι συγκεκρι-μένοι συνδυασμοί ή συναρτήσεις της επτάδας Hx, y, z, x £, y £, z £, tL και άλλων παραμέτρων,συναρτήσεις που προσδιορίζονται από την αντίστοιχη “θεωρία δυνάμεων”, σαν αυτή τουNewton για την βαρύτητα. Το τι ακριβώς εννοούμε θα διευκρινιστεί από τα παραδείγματα πουακολουθούν.

Παράδειγμα 2.1 (Αρμονικός ταλαντωτής) .

Ξεκινάμε την ανάλυση της εξίσωσης κίνησης μ’ ένα κλασικό μονοδιάστατο παράδειγμα, αυτότου “αρμονικού ταλαντωτή”. Πιο συγκεκριμένα, υποθέτουμε ότι η έκφραση για τη δύναμη πουασκείται στο σωμάτιο σ, όταν αυτό βρίσκεται στο σημείο x, είναι

(2.2) Fx = -k x, k > 0.

Αυτή η έκφραση, χρησιμοποιείται γ.π. στην περίπτωση που η δύναμη οφείλεται σ’ έναελατήριο στη μια άκρη του οποίου είναι προσδεμένο το σωμάτιο σ, ενώ η άλλη είναιστερεωμένη σ’ ένα ακίνητο αντικείμενο - σ’ έναν τοίχο, ας πούμε. Tότε η σταθερή k εκφράζειτο πόσο δύσκολα συμπιέζεται ή επιμηκύνεται (ξεντώνει) το ελατήριο, οπότε ονoμάζεταιχαρακτηριστική σκληρότητας. Οι μονάδες της είναι dynes/cm.

Σ’ αυτή την περίπτωση η εξίσωση κίνησης γίνεται

(2.3) m x ≥ = -k x

που μπορεί να γραφτεί και σαν

(2.4) x ≥ = -ω2 x, ω := k ê m .

Αυτή η εξίσωση λύνεται πολύ εύκολα με βάση την εξής παρατήρηση. Αν υποθέσουμεπροσωρινά ότι ω = 1, τότε η (2. 4) εκφράζει το ακόλουθο πρόβλημα: Να βρεθεί μια συνάρτηση

Λύσεις των εξισώσεων κίνησης 75

Page 85: Biblio Eidikhs Sxetikothas

f HtL που είναι ίδια με τη δεύτερης τάξης παράγωγό της, αλλά με αντίθετο πρόσημο.

Aπό τον ακόλουθο πίνακα αμέσως συνάγεται ότι δυο λύσεις αυτού του προβλήματοςείναι οι f HtL = sin t και f HtL = cos t. Κι αυτό γιατί, αν γ.π. f HtL = sin t, τότε f £ HtL = cos t και άραf ≥ HtL = Hcos tL≥ = -sin t = - f HtL.

f HtL f HtLtn n tn−1

sin t cos tcos t −sin t

tan t 1ëcos2 t

ln t t−1

et et

sinh t := 12Iet − e−tM cosh t := 1

2Iet + e−tM

cosh t sinh t

tanh t := sinh tcosh t

1ëcosh 2 t

Αν πάλι f HtL = cos t, τότε f £ HtL = -sin t και άρα f ≥ HtL = H-sin tL£ = -cos t = - f HtL.Εύκολα εξάλλου διαπιστώνεται ότι και κάθε γραμμικός συνδυασμός αυτών των συναρτήσεωνείναι επίσης λύση του ίδιου προβλήματος.

Τέλος, όταν f HtL = sin Hω t L , τότε f £ HtL = ω cos Hω tL και άρα f ≥ HtL = Hω cos Hω tLL£= -ω2 sin Hω t L = -ω2 f HtL. Το ίδιο προφανώς ισχύει και όταν f HtL = cos Hω tL.

Συνεπώς, οι λύσεις της διαφορικής εξίσωσης (2. 4) είναι της μορφής

(2.5) x = f Ht ω, C1, C2 L = C1 sin Hω t L +C2 cos Hω tL, όπου C1, C2 αυθαίρετες σταθερές.

Σημειώστε ότι από την (2.5) έπεται ότι

(2.6) x0 := f H0 ω, C1, C2 L = C2,

(2.7) υ0 ª x £0 := f £ H0 ω, C1, C2 L = ω C1.

´Αρα η λύση (2.5) μπορεί να γραφτεί στη μορφή

(2.8) x = FHt ω, x0, v0 L = υ0ω

sin Hω t L + x0 cos Hω tL,

που, εκτός από την ω := k ê m , περιέχει ως παραμέτρους την “αρχική θέση”, x0, και την“αρχική ταχύτητα”, υ0, του σωμάτιου σ.

Από το γεγονός ότι οι τριγωνομετρικές συναρτήσεις είναι περιοδικές με περίοδο 2π,έπεται ότι το σωμάτιο σ επανέρχεται στην ίδια θέση κάθε T := 2 π êω δευτερόλεπτα. Η

76 Θεωρία Μηχανικής του Newton

Page 86: Biblio Eidikhs Sxetikothas

τελευταία ποσότητα ονομάζεται (χρονική) περίοδος του αρμονικού ταλαντωτή κι η αντίστροφήτης, ν := 1 ê T , συχνότητα της ταλάντωσης.

Στο Σχ. 2.1 δείχνουμε το τμήμα της κοσμικής καμπύλης του σ ( το γράφημα της συνά-ρτησης FHt ω, x0, υ0 L ) που αντιστοιχεί στο χρονικό διάστημα 0 § t § 3 T , στην περίπτωσηόπου ω = 3 sec-1, x0 = 2 cm και υ0 = 0 cm ê sec.

-3 -2 -1 1 2 3xHcmL

1

2

3

4

5

6

7tHsecL

x=2cosH3tL

Σχ. 2.1

ð

Παράδειγμα 2.2 .

Αν υποτεθεί ότι στο σωμάτιο σ του προηγούμενου παραδείγματος, πέρα από τη "δύναμηεπαναφοράς" -k x, ασκείται και η "αντίσταση του αέρα" που είναι ανάλογη προς την ταχύτητατου σ, τότε η έκφραση για τη δύναμη γίνεται

(2.9) Fx = -k x- l x £, k, l > 0.

Προφανώς, οι μονάδες της σταθερής l είναι dynes·sec/cm.

Σ’ αυτή την περίπτωση η εξίσωση κίνησης γίνεται

(2.10) m x ≥ = -k x- l x £

που μπορεί να γραφτεί και σαν

(2.11) x ≥ = -ω2 x- 2 ρ x £, ω := k ê m , 2 ρ := k ê l .

Για να λύσουμε αυτή τη διαφορική εξίσωση, αρκεί πάλι να παρατηρήσουμε ότι, αν ηλύση της είναι x = f HtL, τότε η συνάρτηση f HtL πρέπει να έχει την εξής ιδιότητα: Η δεύτερηςτάξης παράγωγός της είναι ίση με το γραμμικό συνδυασμό της ίδιας και της παραγώγου της.Αυτό μπορεί να συμβεί εάν και μόνο όταν οι παράγωγοι της f HtL είναι ανάλογοι προς την ίδιατην f HtL. Από τον παραπάνω κατάλογο των παραγώγων των πιο γνωστών συναρτήσεωνφαίνεται καθαρά ότι κάτι τέτοιο ισχύει μόνο για τις τριγωνομετρικές συναρτήσεις και τηνεκθετική. Από την άλλη και οι τρεις αυτές συναρτησεις μπορούν να εκφραστούν σε ενιαίαμορφή ως εξής.

Εισάγουμε τη έκφραση

(2.12) ei z := cos z + i sin z,

Λύσεις των εξισώσεων κίνησης 77

Page 87: Biblio Eidikhs Sxetikothas

στην οποία το i είναι μια συμβολική ποσότητα με την ιδιότητα ότι i2 = -1. Κατά τα άλλα, τοσύμβολο i απλώς χρησιμεύει για να γράφουμε ένα ζευγάρι πραγματικών αριθμών στη μορφήαθροίσματος. Με άλλα λόγια,

(2.13) cos z + i sin z ª Hcos z , sin zL. Στη συνέχεια, επιβάλλουμε στην έκφραση ei z όλες τις ιδιότητες της συνήθους εκθετικήςσυνάρτησης, όπως την

(2.14) ei α+i β = ei α ei β.

Με βάση τον ορισμό (2.12), η σχέση (2.14) σημαίνει ότι

(2.15) cos Hα+ βL + i sin Hα+ βL = Hcos α + i sin αL Hcos β + i sin βL = Hcos α cos β- sin α sin βL+ i Hcos α sin β+ sin α cos βL

Από τη σύμβαση που υιοθετήσαμε έπεται ότι αυτή η ισότητα αποτελεί τη συντο-μογραφία των γνωστών ταυτοτήτων

(2.16α) cos Hα+ βL = cos α cos β- sin α sin β,

(2.16β) sin Hα+ βL = cos α sin β+ sin α cos β.

Τώρα, από το γεγονός ότι sinH- zL = -sin z έπεται ότι

(2.17) e-i z := cos z - i sin z.

Συνακόλουθα,

(2.18) 12

Iei z + e-i zM = cos z , 12 i

Iei z - e-i zM = sin z.

Mε το τελευταίο αποτέλεσμα ολοκληρώνεται η απόδειξη του ισχυρισμού μας ότι και οιτριγωνομετρικές συναρτήσεις μπορούν να γραφτούν στην μορφή της εκθετικής.

Επιστρέφοντας στη διαφορική εξίσωση (2.11), υποθέτουμε ότι η λύση της είναι τηςμορφής x = f HtL = eλ t. Τότε f £ HtL = λ eλ t, f ≥ HtL = λ2 eλ t και άρα η διαφορική εξίσωση θαικανοποιείται άν η παράμετρος λ είναι τέτοια που

(2.19) λ2 = -ω2 - 2 ρ λ ñ λ2 + 2 ρ λ+ω2 = 0.

Αυτό ισχύει όταν

(2.20) λ = -ρ≤ ρ2 -ω2 .

Είναι φανερό ότι ανάλογα με τη σχέση των αρχικών παραμέτρων ω και ρ, προκύπτουν τρειςδιαφορετικές περιπτώσεις:

(i) ω > ρ.

Τότε ρ2 -ω2<0 και άρα ρ2 -ω2 = H-1L Iω2 - ρ2M = i ω2 - ρ2 . Συνακόλουθα,

λ = -ρ≤ i ω2 - ρ2 οπότε

(2.21) eλ t = e-ρ≤i ω2-ρ2 t

= e-ρ t e≤i ω2-ρ2 t

78 Θεωρία Μηχανικής του Newton

Page 88: Biblio Eidikhs Sxetikothas

= e-ρ t cos ω2 - ρ2 t+ i sin ω2 - ρ2 t .

Αυτό σημαίνει ότι η λύση της διαφορικής εξίσωσης είναι της μορφής

(2.22) x = f Ht ω, ρ, C1, C2L = e-ρ t C1 cos ω2 - ρ2 t + C2 sin ω2 - ρ2 t .

(ii) ω < ρ.

Τότε ρ2 -ω2>0, και η λύση της διαφορικής εξίσωσης είναι της μορφής

(2.23) x = f Ht ω, ρ, C1, C2L = e-ρ t C1 e ω2-ρ2 t + C2 e- ω2-ρ2 t .

(iii) ω = ρ.

Σ’ αυτή την περίπτωση, η παραπάνω διαδικασία δίνει μόνο μία λύση, την e-ρ t. Ωστόσο, μιαδεύτερη λύση μπορεί εύκολα να βεθεί αν υποτεθεί ότι είναι της μορφής gHtL e-ρ t. Hαντικατάσταση αυτής της έκφρασης στη διαφορική εξίσωση οδηγεί στη συνθήκη g ≥ HtL = 0,που σημαίνει ότι gHtL = C1 t+C2. Συνεπώς η αντίστοιχη λύση της διαφορικής εξίσωσης είναιτης μορφής

(2.24) x = f Ht ω, C1, C2L = e-ω tHC1 t +C2L. ð

Παράδειγμα 2.3

Παραμένοντας στην ανάλυση της εξίσωσης κίνησης σε μια χωρική διάσταση, εξετάζουμε τησυμπεριφορά ενός συστήματος δύο σωματίων, το οποίο συνδέεται άμεσα με το πρώτοπαράδειγμα.

´Ενα ελατήριο τείνει να επανέλθει στο φυσικό του μήκος άν τεντωθεί ή συμπιεστεί.Αυτή η τάση αναδείχνεται και με τον ακόλουθο τρόπο. Θεωρούμε δύο σωμάτια, τα σ1και σ2,που είναι στερεωμένα στα άκρα ενός ελατήριου φυσικού μήκους L. Πιάνουμε τα σωμάτια καιτα τραβάμε προς αντίθετες κατευθύνσεις, έτσι που το ελατήριο να επιμηκυνθεί, και μετά τααφήνουμε. Παρακολουθούμε την κίνηση των από τη στιγμή που τα αφήνουμε και μετά.

Αν τη στιγμή t, οι συντεταγμένες θέσης των σ1, σ2 είναι x1 και x2, αντίστοιχα, τότε ημεταξύ τους απόσταση είναι x1HtL- x2HtL . Αυτή η απόσταση είναι και το μήκος του ελατήριουτη στιγμή t. Aν υποθέσουμε ότι x2 > x1, τότε το μήκος του ελατήριου τη στιγμή t διαφέρει απότο φυσικό του μήκος L κατά Δ L = x2 - x1 - L. Αν ο λόγος Δ L ê L είναι πολύ μικρότερος απότη μονάδα, τότε το ελατήριο ασκεί δύναμη ίση προς -k Δ L σε καθένα από τα δύο σωμάτιαπου έχουν προσδεθεί στα άκρα του, όπου k η χαρακτηριστική σκληρότητας του ελατήριου.

Mε άλλα λόγια, η δύναμη που ασκείται στο σ1είναι ίση προς k@x2 - x1 - LD. Αντίστοιχα,η η δύναμη που ασκείται στο σ1είναι ίση προς -k@x2 - x1 - LD. ´Αρα το σύστημα τωνεξισώσεων κίνησης είναι

(2.25) m1 x– 1 = k @x2 - x1 - LD, (2.26) m2 x– 2 = -k @x2 - x1 - LD, όπου η τελεία πάνω από ένα γράμμα δηλώνει την παράγωγο της αντίστοιχης συνάρτησης και

Λύσεις των εξισώσεων κίνησης 79

Page 89: Biblio Eidikhs Sxetikothas

διπλή τελεία την παράγωγο δεύτερης τάξης.

Προσθέτοντας κατά μέλη, βρίσκουμε ότι

(2.27) m1 x– 1 +m2 x– 2 = 0.

Συνεπώς,

(2.28) m1 x° 1 +m2 x° 2 = P0 =σταθ.

Θυμίζουμε ότι, στo πλαίσιo της Νευτωνικής θεωρίας, η ποσότητα p := m υ ονομάζεται ορμή

του σωμάτιου (που έχει μάζα m και ταχύτητα υz). Συνεπώς, η ποσότητα

(2.29) P := m1 x° 1 +m2 x° 2

αντιπροσωπεύει την ολική ορμή του συστήματος 8σ1, σ2<. Από το προηγούμενο αποτέλεσμαέπεται ότι η ολική ορμή του συστήματος που εξετάζουμε είναι σταθερή και ίση με P0.

Η εξ. (2.29) συνεπάγεται ότι

(2.30) m1 x 1 +m2 x 2 = P0 t +C.

Tώρα, η ποσότητα

(2.31) X :=m1 x 1+m2 x 2

m1+m2

αναφέρεται ως κέντρο μάζας του συστήματος 8σ1, σ2<. Αφού, λοιπόν, τη στιγμή t = 0 η εξ. (2.30) γίνεται

(2.32) m1 x 10 +m2 x 20 = C

έπεται ότι

(2.33) X = ΨHt m , X0, P0L =P0m

t +m X0,

όπου

(2.34) m :=m1 +m2, X0 :=m1 x 10+m2 x 20

m.

Αυτό σημαίνει ότι το κέντρο μάζας του συστήματος 8σ1, σ2< κινείται με σταθερή ταχύτηταV = P0 ê m. Για ευκολία, επιλέγουμε τις τιμές P0 = 0, X0 = 0 για την ολική ορμή και τηναρχική θέση του κέντρου μάζας, αντίστοιχα. Τότε η εξίσωση (2.30) γίνεται

(2.35) x 1 = -Hm2 ê m1L x 2.

Η αντικατάσταση αυτής της έκφρασης για τη x 1 στην εξίσωση κίνησης του σωμάτιου σ2 δίνειτο ακόλουθο αποτέλεσμα:

(2.36) m2 x– 2 = -k B 1+m2m1

x2 - LF.

Αυτή η εξίσωση γράφεται και σαν

80 Θεωρία Μηχανικής του Newton

Page 90: Biblio Eidikhs Sxetikothas

(2.37) x– 2 = -ω2 x2 +k Lm2

, ω := k mm1 m2

.

Εύκολα εξακριβώνεται ότι η έκφραση

(2.38) x2 = f Ht ω, m1, m2, L, C1, C2 L = m1m

L+C1 sin Hω t L +C2 cos Hω tL,

όπου C1, C2 αυθαίρετες σταθερές αποτελεί λύση της εξ. (2.37).

Στο όριο Hm2 ê m1L Ø 0, η (2.38) γίνεται

(2.39) x2 = ΦHt ω0, m2, L, C1, C2 L = L+C1 sin Hω0 t L +C2 cos Hω0 tL, ω0 = k ê m2 ,

ενώ από την (2.35) συνάγεται ότι x1 = 0.

Από την (2.38) έπεται ότι

(2.40) x20 := f H0 ω, m1, m2, L, C1, C2 L = m1m

L+C2

(2.41) υ20 := fÿH0 ω, m1, m2, L, C1, C2 L = ω C1.

Συνακόλουθα, οι εξισώσεις που περιγράφουν την κίνηση των σωματίων σ1 και σ2 μπορούν ναγραφτούν στην ακόλουθη μορφή που δείχνει καθαρά το πως υπεισέρχονται οι αρχικές τουςθέσεις και ταχύτητες.

(2.42) x2 =m1m

L@1- cos Hω tLD+ υ20ω

sin Hω t L + x20 cos Hω tL,

(2.43) x1 = -m2m

L@1- cos Hω tLD+ υ10ω

sin Hω t L + x10 cos Hω tL,

(2.44) υ10 = -Hm2 ê m1L υ20, x10 = -Hm2 ê m1L x20.

Στα επόμενα τρία σχήματα (Σχ. 2.2-2.4) δείχνουμε αντιπροσωπευτικά τμήματα τωνκοσμικών καμπυλών των σ1, σ2, όταν L = 20 cm, k = 4 dynes ê cm, υ20 = 0, x20 = 12 cm και

(i) m1 = m2 = 2 gr, x20 = 12 cm,

(ii) m1 = 4 gr, m2 = 2 gr, x20 = 16 cm,

(iii) m1 = 16 gr, m2 = 2 gr, x20 = 20 cm,

αντίστοιχα. Από αυτά τα σχήματα φαίνεται καθαρά ότι, καθώς ο λόγος m1 ê m2 μεγαλώνει, τοπλάτος των ταλαντώσεων του σ1 όλο και μικραίνει. Στο όριο m1 ê m2 ض, το σωμάτιο σ1μένει ακίνητο και μόνο το σ2 ταλαντώνεται. Αυτή η οριακή κατάσταση αντιστοιχεί στη λύση(2.39) και, από φυσική άποψη στο πιο πάνω παράδειγμα του αρμονικού ταλαντωτή. Εδώ, τονρόλο του τοίχου τον παίζει το ... υπέρβαρο σωμάτιο σ1.

Λύσεις των εξισώσεων κίνησης 81

Page 91: Biblio Eidikhs Sxetikothas

-15 -10 -5 5 10 15xHcmL

2

4

6

8

tHsecL

σ1 σ2

Σχ. 2.2

-20 -15 -10 -5 5 10 15 20xHcmL

2

4

6

8

10

tHsecL

σ1 σ2

Σχ. 2.3

-20 -15 -10 -5 5 10 15 20xHcmL

2

4

6

8

10

12

tHsecL

σ1

Σχ. 2.4

ð

Παράδειγμα 2.4

Περνάμε πλέον στη μελέτη της εξίσωσης κίνησης ενός συστήματος σωματίων στις τρείςδιαστάσεις - ενός συστήματος με ξεχωριστό ενδιαφέρον τόσο από την άποψη της ιστορίας τηςφυσικής όσο και από την άποψη των σύγρονων εφαρμογών. Αναφερόμαστε στο παράδειγμαδύο σωματίων που κινούνται υπό την επίδραση την αμοιβαίας βαρυτικής του έλξης, μόνο.

Αν, λοιπόν, r◊1 = Hx1, y1, z1L και r◊2 = Hx2, y2, z2L είναι τα διανύσματα θέσης τωνσωματίων σ1και σ2, αντίστοιχα, τότε, σύμφωνα με όσα εκθέσαμε παραπάνω, η κίνηση τουσυστήματατος 8σ1, σ2< καθορίζεται από τις εξισώσεις

82 Θεωρία Μηχανικής του Newton

Page 92: Biblio Eidikhs Sxetikothas

(2.45) m1 r◊1≥ = F12 = -G m1 m2

r◊1 -r

◊2

r◊1 -r

◊2

3

(2.46) m2 r◊2≥ = F2 μ 1 = -G m1 m2

r◊2 -r

◊1

r◊1 -r

◊2

3

Από αυτές αμέσως έπεται ότι

(2.47) m1 r◊1≥ +m2 r◊2

≥ = 0.

Συνεπώς,

(2.48) m1 r◊1£ +m2 r◊2

£ = Pz

0,

και άρα

(2. 49) m1 r◊1 +m2 r◊2 = P0 t +C,

όπου P0 , C αυθαίρετα (σταθερά) διανύσματα.

´Οπως και στο μονοδιάστατο παράδειγμα, το διάνυσμα

(2.50) P := m1 r◊1£ +m2 r◊2

£

παριστάνει την ολική ορμή και το

(2.51) R :=m1 r

◊1+m2 r

◊2

m1+m2

τη θέση του κέντρου μάζας του συστήματος 8σ1, σ2<. Aπό την (2.49) συνάγεται ότι η ολικήορμή είναι σταθερή και ίση με P0 κι ότι το κέντρο μάζας του συστήματος κινείται ευθύ-γραμμα με σταθερή ταχύτητα

(2.52) V 0 =P0M

, M := m1 +m2,

αφού η παραπάνω εξίσωση γράφεται σαν

(2.53) R =P0M

t+ R0.

Για να διευκολύνουμε την παραπέρα ανάλυση του προβλήματος, μπορούμε και πάλι ναεπιλέξουμε τις τιμές P0 = 0, R0 = 0 για την ολική ορμή και την αρχική θέση του κέντρουμάζας, αντίστοιχα. Τότε η εξ (2.49) γίνεται

(2.54) r◊1 = -Hm2 ê m1L r◊2.

Η αντικατάσταση αυτής της έκφρασης για το διάνυσμα θέσης r◊1 του σ1 στην εξίσωση κίνησηςτου σωμάτιου σ2 δίνει το ακόλουθο αποτέλεσμα:

(2.55) m2 r◊2≥ = -G m1 m2

A1+Im2ëm1ME r◊2

A1+Im2ëm1ME r◊2

3

Λύσεις των εξισώσεων κίνησης 83

Page 93: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Αυτή γράφεται και σαν

(2.56) m2 r◊2≥ = -G m2 μ

r◊2

r◊2

3 , μ :=m1

3

M 2

Για ν’ απλοποιήσουμε τη γραφή των εξισώσεων που ακολουθούν , θέτουμε r◊2 ª r◊, m2 ª m,G m ª k, οπότε η εξίσωση κίνησης του σ2 γίνεται

(2.57) r◊≥ = -k r◊

r◊ 3 ,

Αναλυτικότερα,

(2.58) x ≥ = -k xr3 , y ≥ = -k y

r3 , z ≥ = -k zr3 , r := x2 + y2 + z2 .

Aπό τις δυο πρώτες απ’ αυτές τις εξισώσεις αμέσως έπεται ότι

(2.59) y x ≥ - x y ≥ = Hy x £ - x y £L£ = 0.

Συνεπώς, y x £ - x y £ =σταθ. κι αυτό μας επιτρέπει να γράψουμε

(2.60) Lz := mHy x £ - x y £L = L3,

όπου L3 αυθαίρετη σταθερή.

Με ανάλογο τρόπο, ο συνδυασμός της δεύτερης με την τρίτη και της τρίτης με τηνπρώτη των εξισώσεων (2.58) δίνει

(2.61) Lx := mHy z£ - z y £ L = L1,

και

(2.62) Ly := mHz x £ - x z £ L = L2,

αντίστοιχα, όπου L1, L2 τυχαίες σταθερές.

Το διάνυσμα

(2.63) L ª ILx, Ly, LzM := r◊ä p,

όπου r◊ä p το εξωτερικό γινόμενο των διανυσμάτων r◊ και p := m υ, ονομάζεται στροφορμή τουσωμάτιου μάζας μ και ταχύτητας υ ( και άρα ορμής m υ) ως προς την αρχή των αξόνων x y z.Συνακόλουθα, τα προηγούμενα αποτελέσματα μπορούν να αναδιατυπωθούν λέγοντας ότι ηστροφορμή του σωμάτιου ως προς την αρχή των αξόνων διατηρείται (μένει σταθερή).

Αφού, τώρα, το διάνυσμα L δε μεταβάλλεται, το ίδιο θα ισχύει και για το επίπεδο πουορίζουν τα διανύσματα r◊ και p. Κι αυτό γιατί από τον ορισμό, L := r◊ä p, του L έπεται ότι

rzÿ L = 0 και p

zÿ L = 0. Αυτό σημαίνει ότι η κίνηση του σωμάτιου σ2 περιορίζεται σ’ ένα επί-

πεδο. Χωρίς να μειώσουμε τη γενικότητα των αποτελεσμάτων μας, μπορούμε να υποθέσουμεότι αυτό το επίπεδο ταυτίζεται με το επίπεδο x y. Ισοδύναμα, μπορούμε να εισαγάγουμε ένακαινούργιο σύστημα Καρτεσιανών αξόνων του οποίου το επίπεδο x y (z = 0) να ταυτιζεται μετο επίπεδο μέσα στο οποίο κινείται το δοσμένο σωμάτιο.

84 Θεωρία Μηχανικής του Newton

Page 94: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Με τον περιορισμό z = 0 οι εξισώσεις κίνησης γίνονται

(2.64) x ≥ = -k xr3 , y ≥ = -k y

r3 , r := x2 + y2

Από αυτές έπεται ότι

(2.65) x £ x ≥ + y £ y £ = -k 1r3 Hx x £ + y y £L.

Ισοδύναμα,

(2.66) 12AHx £L2 + Hy £L2E£ = -k 1

r312

Ix2 + y 2M£ ª -k r £

r2 .

Συνεπώς,

(2.67) 12AHx £L2 + Hy £L2E£= k 1

r+σταθ.

Πολλαπλασιάζοντας αυτή τη σχέση με m καταλήγουμε στην έκφραση

(2.68) 12

m †υ§2 - k m 1r= E =σταθ., υ := Hx £, y £L.

Oι ποσότητες

(2.69) T := 12

m †υ§2, V := -k m 1r,

ονομάζονται κινητική και δυναμική ενέργεια του σωμάτιου, αντίστοιχα.

´Ετσι, η σχέση (2.68) μπορεί να γραφτεί σαν

(2.70) T +V = E

και εκφράζει τη διατήρηση της ολικής ενέργειας του σωμάτιου σ2.

H παραπέρα ανάλυση του προβλήματος διευκολύνεται με την εισαγωγή των πολικώνσυντεταγμένων Hr, φL, μέσω των εξισώσεων

(2.71) x = r cos φ, y = r sin φ.

Γιατί τότε

(2 72) x £ = r £ cos φ- r φ£ sin φ, y £ = r £ sin φ+ r φ£ cos φ,

κι έτσι

(2.73) †υ§2 := Hx £L2 + Hy £L2 = Hr £ L2 + r 2 Hφ£L2.

(2.74) x y £ - y x £ = r 2 φ£.

´Αρα οι εξισώσεις (2.60) και (2.68) γίνονται

(2.75) Lz := m r 2 φ£ = L ª L3

και

(2.76) 12

mAHr £ L2 + r 2 Hφ£L2E- k m 1r= E

Λύσεις των εξισώσεων κίνησης 85

Page 95: Biblio Eidikhs Sxetikothas

αντίστοιχα.

H αντικατάσταση της πρώτης στη δεύτερη δίνει

(2.77) 12

mHr £L2 + L2

2 m r 2 - k m 1r= E.

Λύνοντας ως προς r £ βρίσκουμε ότι

(2.78) r £ = ≤ 2 m E+ 2 k m2 1r- L2

r 2 .

Mε τη βοήθεια πινάκων για ολοκληρώματα, αυτή η διαφορική εξίσωση πρώτης τάξης λύνεταιεύκολα και δίνει τη στιγμιαία απόσταση του σωμάτιου σ2 από την αρχή των αξόνων x- y στημορφή r = f Ht m, L, E, r0L. H αντικατάσταση της τελευταίας έκφρασης στην (2.75) οδηγεί σεμια διαφορική εξίσωση που η λύση της, στη μορφή φ = gHt m, L, E, r0, φ0L, δίνει τηστιγμιαία γωνία που σχηματίζει το διάνυσμα θέσης, r◊ = Hx, yL, με τον άξονα x.

Ωστόσο, στο βαθμό που μας ενδιαφέρει μόνο η τροχιά του σ2, μπορούμε να εργαστούμεμ’ ένα διαφορτικό τρόπο. Aν υποθέσουμε ότι L ∫ 0, τότε και φ£ ∫ 0. Αυτό σημαίνει ότι ηφ = gHtL μπορεί να λυθεί ως προς την παράμετρο t, στη μορφή t = hHφL. Η αντικατάσταση τηςτελευταίας στην r = f HtL οδηγεί στην r = ΦHφL = f HhHφLL. Συνακόλουθα,

(2.79) r° := Φ£HφL = f £ HhHφLL h £ HφL = f £ HhHφLL @1 ê f £ Hh HφLLD ª r £ ê φ £

Ας εισαγάγουμε και τη συνάρτηση

(2.80) u := r-1 ª 1 êΦHφL. Από την προηγούμενη σχέση έπεται ότι

(2.81) u° := -r-2 r° = -r-2 r£ ê φ £ = -r-2 r £ ë IL ê m r2M = -m r £ ê L.

H αντικατάσταση της τελευταίας στην (2.77) μετατρέπει αυτή τη διαφορική εξίσωση στην

(2.82) L2

2 mHu° L2 + L2

2 mu2 - k m u = E.

Παραγωγίζοντας αυτήν ως προς φ, καταλήγουμε στη διαφορική εξίσωση δεύτερης τάξης

(2.83) u– + u- k m2

L2 = 0.

Aν θέσουμε

(2.84) U := u- k m2

L2 ,

η παραπάνω διαφορική εξίσωση θα πάρει την οικεία μορφή.

(2.85) U–+U = 0.

Η λύση της τελευταίας μπορεί να γραφτεί σαν U = A cos Hφ- φ0L , οπότε

(2.86) r = 1

k HmêLL2+A cos Iφ-φ0M.

86 Θεωρία Μηχανικής του Newton

Page 96: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Παρατήρηση. Σημειώστε ότι U°= -A sin Hφ- φ0L και άρα U

°= 0 όταν φ = φ0 ή

φ = φ0 + π. Από την άλλη μεριά U°= u° = -m r £ ê L και άρα οι τιμές φ0 και φ0 + π της

γωνίας φ αντιστοιχούν στις χρονικές στιγμές κατά τις οποίες η “ακτινική ταχύτητα”, r £, τουσωμάτιου μηδενίζεται.

Σύμφωνα με την (2.86), όταν φ = φ0, το σωμάτιο σ2 βρίσκεται σε απόσταση r0 απότην αρχή των αξόνων, όπου

(2.87) r0 =1

k HmêLL2+A.

Απ’ αυτή τη σχέση έπεται ότι

(2.88) A = 1r0- k m2

L2

και άρα η (2.86) μπορεί να γραφτεί σαν

(2.89) r = 1

k m2

L2+

1r0-k m2

L2cos Iφ-φ0M

.

Ισοδύναμα,

(2.90) r = ρ1+ ε cos Iφ-φ0M ,

όπου

(2.91) ρ := L2

k m2 , ε := ρr0- 1.

Χωρίς βλάβη της γενικότητας, μπορούμε να υποθέσουμε ότι ε ¥ 0, αφού, στην αντίθετηπερίπτωση, αρκεί να αντικαταστήσουμε το φ0 από το φ0 + π για να καταλήξουμε στα ίδια.Επιπλέον, θέτουμε φ0 = 0, για ευκολία στη γραφή των εκφράσεων που προκύπτουν στηνπαρακάτω ανάλυση, οπότε η (2.90) γίνεται

(2.92) r = ΦHφ ρ, εL = ρ1+ ε cos φ

Aυτή η εξίσωση περιγράφει τις καμπύλες του επίπεδου x y που είναι γνωστές ως κωνικέςτομές. Πιο συγκεκριμένα, ανάλογα με τις τιμές της παραμέτρου ε, διακρίνουμε τις εξήςπεριπτώσεις:

(i) ε = 0. Τότε r = ρ, πράγμα που σημαίνει ότι το σωμάτιο κινείται σε κύκλο ακτίνας ρ μεκέντρο την αρχή των αξόνων x y.

Λύσεις των εξισώσεων κίνησης 87

Page 97: Biblio Eidikhs Sxetikothas

-6 -4 -2 2 4 6x

-6

-4

-2

2

4

6y

Σχ. 2.5

(ii) 0 < ε < 1. Η τροχιά του σωμάτιου είναι η κλειστή καμπύλη που ονομάζουμε έλλειψη. Ηπαράμετρος ε ορίζει την εκκεντρότητα της έλλειψης, μια από τις εστίες της οποίας ταυτίζεταιμε την αρχή των αξόνων. Η απόσταση του σωμάτιου από το “ελκτικό κέντρο” είναι ελάχιστηόταν φ = 0. Τότε r = rmin = ρ ê H1+ εL. Η απόσταση μεγιστοποιείται στο αντίθετο σημείο όπουφ = π, οπότε r = rmax = ρ ê H1- εL.

-10 -8 -6 -4 -2 2 4x

-6

-4

-2

2

4

6y

Σχ. 2.6

(iii) ε = 1. Η τροχιά που διαγράφει το σωμάτιο είναι η ανοιχτή καμπύλη που ονομάζουμεπαραβολή. Η απόστασή του από την αρχή των αξόνων έχει μόνο ελάχιστη τιμή, την rmin = ρ ê 2.

88 Θεωρία Μηχανικής του Newton

Page 98: Biblio Eidikhs Sxetikothas

-10 -8 -6 -4 -2 2 4x

-10

-7.5

-5

-2.5

2.5

5

7.5

10y

Σχ. 2.7

(iv) ε > 1. Ισχύουν τα ίδια με την προηγούμενη περίπτωση, με τη διαφορά ότι rmin = ρ ê H1+ εLκαι η καμπύλη λέγεται υπερβολή.

-6 -4 -2 2 4 6x

-10

-7.5

-5

-2.5

2.5

5

7.5

10y

Σχ. 2.8

ð

Λύσεις των εξισώσεων κίνησης 89

Page 99: Biblio Eidikhs Sxetikothas

90 Θεωρία Μηχανικής του Newton

Page 100: Biblio Eidikhs Sxetikothas

4. Θεωρία Σχετικότητας των Γαλιλαίου-ΝεύτωναΕίναι πλέον καιρός να μελετήσουμε τη σχέση που τυχόν υπάρχει ανάμεσα στις περιγραφέςφυσικών γεγονότων και κινούμενων σωμάτων που δίνουν δύο διαφορετικά συστήματααναφοράς. Για ευκολία, θα ξεκινήσουμε τη μελέτη μας με την περίπτωση όπου τα πάνταλαβαίνουν χώρα πάνω σε μιαν ευθεία γραμμή. Συνακόλουθα, μπορούμε να θεωρούμε και ταεμπλεκόμενα συστήματα αναφοράς ως μονοδιάστατα, οπότε η θέση των γεγονότων και τωνσωματίων προσδιορίζεται από μία μόνο χωρική συντεταγμένη.

4. 1 Σύνδεση συστημάτων αναφοράς

Ας υποθέσουμε, λοιπόν, ότι τα σωμάτια σ1 και σ2, ακινητούν στα σημεία x = 0 και x = L,αντίστοιχα, του άξονα x ενός συστήματος αναφοράς (ΣΑ) Σ. Tα σ1 και σ2 θα μπορούσαν ναταυτιστούν με τα άκρα μιας ράβδου μήκους L που καταλαμβάνει το διάστημα 0 § x § L τουάξονα x.

Θεωρούμε, τώρα, δύο άλλα σωμάτια, τα σ1£ και σ2

£, που κινούνται με σταθερήταχύτητα V > 0 ως προς το Σ και που τη στιγμη t = 0 βρίσκονται δίπλα στα σ1 και σ2,αντίστοιχα. Στο επόμενο σχήμα δείχμουμε τις κοσμικές γραμμές της παραπάνω τετράδαςσωματίων για κάποιο χρονικό διάστημα 0 § t § T .

xHcmL

t HsecL

σ1 σ2 σ1 σ2

0 L

Σχ. 1.1

Είναι φανερό ότι, τη χρονική στιγμή t, το σ1£ θα βρίσκεται στο σημείο x = V t, ενώ το

σ2£ θα βρίσκεται στο σημείο x = L+V t. ´Αρα, η μεταξύ τους απόσταση θα είναι L, όση δηλαδή

και τη στιγμή t = 0. Αφού αυτό ισχύει για κάθε t, έπεται ότι, για το ΣΑ Σ, τα σωμάτια σ1£, σ2

£

μπορεί να θεωρηθούν ως τα άκρα ενός μονοδιάστατου σώματος μήκους L.

Θα υποθέσουμε ότι αυτό το σώμα ορίζει τον άξονα x£ ενός συστήματος αναφοράς Σ£.Για εποπτεία, μπορούμε να ταυτίζουμε το Σ£ μ’ ένα αυτοκίνητο, πλοίο, αεροπλάνο ή το βαγόνι

Page 101: Biblio Eidikhs Sxetikothas

ενός τραίνου και τον άξονα x£ με τη μεγάλη διάσταση (μήκος) αυτού του μεταφορικού μέσου.

Χωρίς να μειώνεται η γενικότητα της ανάλυσής μας, μπορούμε να θεωρήσουμε ότι τοσ1£ βρίσκεται συνεχώς στο σημείο x£ = 0 του άξονα x£ και πως το ρολόι του Σ£ δείχνει t£ = 0,

όταν το σ1£ βρίσκεται δίπλα στο σ1. Ας ονομάσουμε αυτό το γεγονός (της συνεύρεσης των σ1

και σ1£) γ0. Τότε οι χωροχρονικές συντεταγμένες του, ως προς τα ΣΑ Σ και Σ£, αντίστοιχα, είναι

Hx0, t0L=(0, 0) και Hx0£, t0£L=(0, 0).

Θεωρούμε, στη συνέχεια, το ζευγάρι των γεγονότων:

γ1 = συνάντηση του σ2£ με το σ2 τη στιγμή t = 0,

γ2 = συνάντηση του σ1£ με το σ2 κάποια τη στιγμή αργότερα.

Προφανώς, οι συντεταγμένες αυτών των γεγονότων ως προς το Σ είναι Hx1, t1L = HL, 0L καιHx2, t2L=HL, L ê V L, αντίστοιχα.

Αν θεωρήσουμε το ίδιο προφανές ότι οι συντεταγμένες των γεγονότων γ1 και γ2 ως προςτο ΣΑ Σ£ είναι Hx1

£, t1£L = HL, 0L και Hx2£, t2£L=H0, L ê V L, αντίστοιχα, τότε μπορούμε να

συμπεράνουμε το εξής. Σύμφωνα με το Σ£, το σωμάτιο σ2 μετακινήθηκε από τη θέση x1£ = L,

όπου βρισκόταν τη στιγμή t1£ = 0, στη θέση x2£ = 0, όπου έφτασε στιγμή t2£ = L ê V . ´Αρα η

ταχύτητα του σ2 ως προς το ΣΑ Σ£ είναι ίση με

x2£-x1

£

t2£-t1

£ =0-LLêV = -V .

Aυτό το συμπέρασμα είναι πολύ εύλογο από φυσική άποψη. Τα σωμάτια σ1£, σ2

£ κινούνται μετην ίδια ταχύτητα V ως προς το ΣΑ Σ και, ουσιαστικά, ορίζουν το ΣΑ Σ£. ´Αρα, το σωμάτιο σ2που είναι ακίνητο στο ΣΑ Σ θα πρέπει να κινείται με την ίδια σε μέτρο ταχύτητα, V , αλλά προςτην αντίθετη κατεύθυνση, ως προς το ΣΑ Σ£.

Mε βάση το επόμενο σχήμα, εύκολα διαπιστώνουμε ότι το ίδιο ισχύει και για τοσωμάτιο σ1, άρα και για το ΣΑ Σ συνολικά, αφού το τελευταίο ορίζεται από το ζευγάρισ1, σ2 . Πιο συγκεκριμένα, κάποια στιγμή πρίν από την t = 0, ακριβέστερα όταν t = -L ê V ,το σωμάτιο σ2

£ περνάει δίπλα από το σ1. ´Οταν πλέον t = 0, δίπλα από το σ1 περνάει το σ1£.

´Αρα, ως προς το ΣΑ Σ£, το σωμάτιο σ1 κινήθηκε από τη θέση όπου βρίσκεται το σ2£ προς τη

θέση του σ1£. Αφού η απόσταση ανάμεσα σ’ αυτές τις δυο θέσεις είναι L, αμέσως συνάγεται

ότι η ταχύτητα του σ1 ως προς το ΣΑ Σ£ είναι -V .

x

t

σ1 σ2 σ1 σ2

0 L

γ−1

γ0 γ1

γ2

92 Θεωρία Σχετικότητας των Γαλιλαίου-Νεύτωνα

Page 102: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Σχ. 1.2

Aν εξετάσουμε προσεκτικά τα επιχειρήματα που αναπτύξαμε λίγο παραπάνω, θαδιαπιστώσουμε αμέσως ότι βασίζονται στην ακόλουθυ υπόθεση:

Αν το ΣΑ Σ£ κινείται με ταχύτητα V ως προς το ΣΑ Σ, τότε

(α) Η χρονική συντεταγμένη οποιουδήποτε γεγονότος, γ, είναι ίδια στα δύο ΣΑ Σ και Σ£. Μεάλλα λόγια, για κάθε γ, t £ HγL = t HγL.(β) Η χωρική συντεταγμένη, x £ HγL, του τυχαίου γεγονότος, γ, ως προς το ΣΑ Σ£ προκύπτει, αναπό τη χωρική συντεταγμένη του ως προς το ΣΑ Σ, x HγL, αφαιρέσουμε τη χωρική συντεγμένη,V t, του σωμάτιου που ορίζει την αρχή του άξονα x£ του ΣΑ Σ£. Με άλλα λόγια, για κάθε γ,x £ HγL = xHγL-V t.

Παραλείποντας την ένδειξη γ για ευκολία, γράφουμε τις δυο παραπάνω σχέσεις μαζίστη μορφή

(1.1) x£ = x-V t, t £ = t

και σημειώνουμε ότι ισχύουν για κάθε τιμή της ταχύτητας V , θετική ή αρνητική.

Ας υποθέσουμε ότι ένα άλλο σωμάτιο, το σ, κινείται με ταχύτητα u > V ως προς το ΣΑΣ και πως τη στιγμή t = 0 βρίσκεται στη θέση x = 0. Αυτό σημαίνει ότι, τη στιγμή t = 0, τα σ,σ1 και σ1

£ βρίσκονται το ένα δίπλα στο άλλο. Tο σ θα συναντήσει το σ2£ κάποια στιγμή t4 που

προσδιορίζεται από το ότι, εκείνη τη στιγμή και τα δύο αυτά σωμάτια βρίσκονται στο ίδιοσημείο του άξονα x, ας πούμε στο x = x4. Με βάση τα δοσμένα για την κίνηση του σ, x4 = u t4.Από την άλλη, η κίνηση του σ2

£ είναι τέτοια που x4 = L+V t4. Συνεπώς, L+V t4 = u t4, καιάρα t4 = L ê Hu-V L.

Με άλλα λόγια το γεγονός γ4 της συνάντησης των σωματίων σ και σ2£ έχει

συντεταγμένες Hx4, t4L=H u L ê Hu-V L, L ê Hu-V L L, ως προς το ΣΑ Σ. Αντίθετα, ως προς το ΑΣΣ£, οι συντεταγμένες του είναι Hx4

£, t4£L= HL, t4L=HL, L ê Hu-V L L, αφού στο ΑΣ Σ£ το σ2£

βρίσκεται συνεχώς στο σημείο x4 ´ = L.

Σύμφωνα λοιπόν με το ΣΑ Σ£, το σ2£ διάνυσε ένα διάστημα μήκους L σε χρονικό

διάστημα L ê Hu-V L. Κατά συνέπεια, η ταχύτητα του σ2£ ως προς το ΑΣ Σ£ είναι ίση με

u£ = L ê @L ê Hu-V LD = u-V .

´Ολοι μας έχουμε άμεση εποπτεία του παραπάνω αποτελέσματος: ´Αν το αυτοκίνητοστο οποίο επιβαίνουμε κινείται με ταχύτητα V , ας πούμε με 100km/h, και αυτό που περνάειδίπλα μας κινείται με ταχύτητα u, ας πούμε με 120km/h, τότε έχουμε την εντύπωση ότι ηταχύτητα του δεύτερου αυτοκίνητου είναι u£ = u-V , δηλαδή 20km/h στο συγκεκριμένοπαράδειγμα. ´Οταν η ταχύτητα του άλλου αυτοκίνητου είναι ίδια μ’ εκείνου στο οποίοεπιβαίνουμε, τότε το βλέπουμε σαν ακίνητο.

Παράδειγμα 1

´Ενα τραίνο κινείται με ταχύτητα 80km/h. O επιβάτης Α κάθεται στη θέση του και διαβάζειεφημερίδα. Ο επιβάτης Β βαδίζει προς την καντίνα που βρίσκεται στο μπροστινό μέρος του

Σύνδεση συστημάτων αναφοράς 93

Page 103: Biblio Eidikhs Sxetikothas

τραίνου, ενώ ο Γ επιστρέφει κρατώντας μία φιάλη νερό. Αν οι δυο τελευταίοι βαδίζουν μεταχύτητα 5km/h, να βρεθούν οι ταχύτητες των επιβατών Α, Β και Γ ως προς το έδαφος.

Να βρεθεί, επίσης, η ταχύτητα με την οποία οι τρεις επιβάτες βλέπουν να κινούνται τα δέντραπου τυχόν βρίσκονται πλάι στις γραμμές του τραίνου.

Λύση

Ονομάζουμε Σ το ΣΑ του εδάφους και Σ£ το ΣΑ του τραίνου. Αν υποθέσουμε ότι η θετικήκατεύθυνση των αντίστοιχων αξόνων x και x£ είναι αυτή προς την οποία κινείται το τραίνο, τότεη ταχύτητα του Σ£ ως προς το Σ είναι V = 80km/h.

H ταχύτητα του επιβάτη Α ως προς το Σ£ είναι uΑ£ = 0. Συνεπώς, η ταχύτητά του ωςπρος το ΣΑ του εδάφους είναι uΑ = uΑ£ +V=80km/h. Ανάλογα, uΒ£ = 5km/h, οπότεuΒ = uΒ£ +V=85km/h, και uΓ£ = -5km/h, οπότε uΓ = uΓ£ +V=75km/h.

Θεωρούμε, τώρα, καθέναν από του επιβάτες Α, Β και Γ, ως ένα σώμα που ορίζει τοδικό του ΣΑ. Ας ονομάσουμε, λοιπόν, τα ΣΑ των επιβατών ΣΑ£, ΣΒ£ και ΣΓ£, αντίστοιχα. Απότα προηγούμενα έπεται ότι οι ταχύτητες αυτών των ΣΑ ως προς το ΣΑ του εδάφους είναιVΑ =80km/h, VΒ =85km/h και VΓ =75km/h.

´Ενα δέντρο που βρίσκεται δίπλα στις γραμμές του τραίνου είναι ακίνητο ως προς το Σ.´Αρα η ταχύτητά του είναι uΔ = 0. Κατά συνέπεια, ως προς το ΣΑ£, η ταχύτητα του δέντρουείναι uΔ£ = uΔ -VΑ = -80km/h. H ταχύτητά του ως προς το ΣΒ£ είναιuΔ£ = uΔ -VΒ = -85km/h και εκείνη ως προς το ΣΓ£ είναι uΔ£ = uΔ -VΓ = -75km/h.

Η σχέση u£ = u-V ανάμεσα στην ταχύτητα u ενός σωμάτιου σ ως προς ένα ΣΑ Σ καιτην ταχύτητα του ίδιου σωμάτιου ως προς ένα δεύτερο ΣΑ Σ£ που κινείται με σταθερή ταχύτηταV ως προς το πρώτο ισχύει και στη γενικότερη περίπτωση που η u δεν είναι σταθερή. Αυτόσυνάγεται αμέσως από τις βασικές σχέσεις (1.1) που συνδέουν τις χωροχρονικές συντεταγμένεςHx, tL και Hx £, t £L ενός και του αυτού γεγονότος ως προς τα ΣΑ Σ και Σ£, αντίστοιχα.

Για να το διαπιστώσουμε, ας υποθέσουμε ότι, σύμφωνα με το Σ, η κίνηση του σπεριγράφεται από μια σχέση της μορφής x = f HtL, όπου f : Ι Ø δοσμένη ομαλή συνάρτηση μεπεδίο ορισμού το χρονικό διάστημα Ι. Τότε η στιγμιαία ταχύτητα u του σ ως προς το ΣΑ Σδίνεται από τη σχέση u = f

° HtL, όπου f° η παράγωγος της f . Η αντικατάσταση της x = f HtL στη

σχέση x£ = x-V t μας δίνει την

(1.2) x £ = gHtL ª f HtL-V t

´Ομως, t£ = t . ´Αρα η τελευταία σχέση μπορεί να γραφεί σαν

(1.3) x£ = gHt £L ª f Ht £L-V t £

και είναι πλέον η εξίσωση που περιγράφει την κίνηση του σ ως προς το ΣΑ Σ£.

Κατά συνέπεια, η ταχύτητα του σ ως προς αυτό το ΣΑ δίνεται από τη σχέση

(1.4) u£ = g° Ht £L = f° Ht £L-V = f

° HtL-V .

Iσοδύναμα,

(1.5) u £ Ht £L = uHt L-V

94 Θεωρία Σχετικότητας των Γαλιλαίου-Νεύτωνα

Page 104: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Συνεχίζοντας στον ίδιο δρόμο, μπορούμε τα βρούμε και την σχέση ανάμεσα στιςστιγμιαίες επιταχύνσεις a και a£ του σ ως προς τα ΣΑ Σ και Σ£, αντίστοιχα. Ας θυμηθούμεαρχικά ότι, σύμφωνα με τον ορισμό της, η επιτάχυνση του σ ως προς το ΣΑ Σ δίνεται από τηνεξίσωση a = f

– HtL. Ανάλογα, όταν x£ = gHt £L, τότε η επιτάχυνση του σ ως προς το ΣΑ Σ£

δίνεται από την εξίσωση a£ = g– Ht £L.Τώρα, από την εξ. (1. 4) αμέσως έπεται ότι

(1.6) g– Ht £L = f– Ht £L = f

– Ht £L και άρα

(1.7) a £ Ht £L = a Ht L

Σύνδεση συστημάτων αναφοράς 95

Page 105: Biblio Eidikhs Sxetikothas

4. 2 Xωροχρονικά διαγράμματα

Θα σταθούμε για λίγο στις σχέσεις (1. 1) για να δούμε το πώς εκφράζονται στο επίπεδο τωναντίστοιχων χωροχρονικών διαγραμμάτων και των κοσμικών γραμμών σωματίων.

Αρχικά θα σημειώσουμε ότι η περιγραφή των γεγονότων και κινήσεων γίνεταιαυτόνομα από κάθε ΣΑ ξεχωριστά. Συνεπώς, για τα ίδια γεγονότα και κινούμενα σωμάτιαμπορούμε να κατασκευάσουμε άπειρα χωροχρονικά διαγράμματα. Κάθε φορά, όμως,περιοριζόμαστε σ’ ένα αντιπροσωπευτικό ζευγάρι ΣΑ που αυθαίρετα ονομάζουμε γ.π. Σ και Σ£και που, στην περίπτωση που μελετάμε τώρα, το ένα κινείται με σταθερή ταχύτητα ως προς τοάλλο.

Για να γίνουμε πιο σαφείς, ας υποθέσουμε ότι το ΣΑ Σ£ κινείται με ταχύτητα 2 cm ê secκατά μήκος και προς τη θετική κατεύθυνση του άξονα x του ΣΑ Σ. Υποθέτουμε ότι οιχωροχρονικές συντεταγμένες του τυχαίου γεγονότος γ ως προς τα Σ και Σ£ αντίστοιχασυνδέονται με τις σχέσεις (1.1) που στην προκείμενη περίπτωση γίνονται

(2.1) x £ = x- 2 t, t £ = t .

Ας υποθέσουμε, τώρα, ότι το γεγονός γ1 λαβαίνει χώρα τη στιγμή t1 = 3 sec στο σημείοx1 = 10 cm, σύμφωνα με το ΣΑ Σ. Από τις σχέσεις (2. 1) έπεται ότι το ίδιο γεγονός συμβαίνει τηστιγμή t1£ = 3 sec στο σημείο x1

£ = 4 cm, σύμφωνα με το ΣΑ Σ£.

Ας δούμε τι γίνεται και με την κοσμική γραμμή ενός σωμάτιου σ που, κατά το χρονικόδιάτημα 0 § t § 6 sec, κινείται σύμφωνα με την εξίσωση x = 6+ 4 t, ως προς το το ΣΑ Σ. Αυτόσημαίνει ότι, ως προς το το ΣΑ Σ£, το σ κινείται σύμφωνα με την εξίσωση x £ = 6+ 2 t£.

Στα αντίστοιχα χωροχρονικά διαγράμματα το γεγονός γ1 και η κοσμική γραμμή του σθα εμφανίζονται ως εξής.

5 10 15 20 25 30xHcmL

1

2

3

4

5

6tHsecL

γ1

σ

Σχ. 2.1

96 Θεωρία Σχετικότητας των Γαλιλαίου-Νεύτωνα

Page 106: Biblio Eidikhs Sxetikothas

5 10 15 20 25 30x HcmL

1

2

3

4

5

6t HsecL

γ1

σ

Σχ. 2.2

Αν θέλουμε, μπορούμε να βλέπουμε την εικόνα που δίνει το ΣΑ Σ£, χρησιμοποιώνταςμόνο το χωροχρονικό διάγραμμα που κατασκευάζεται με βάση την περιγραφή του Σ. Καιαντίστροφα. Κάτι τέτοιο απαιτεί να δείχνουμε στο διάγραμμα του Σ και τους άξονες του Σ£, ήστο διάγραμμα του Σ£ τους άξονες του Σ. Αυτό όμως είναι απλό.

Πιο συγκεκριμένα, στο διάγραμμα του Σ£, ο άξονας x £ αποτελείται από τα σημεία όπουt£ = 0. Αλλά από τη σχέση t£ = t έπεται ότι αυτά τα σημεία αντιστοιχούν σ’ εκείνα με t = 0 στοΣΑ Σ, δηλαδή με τον άξονα x.

Ανάλογα, ο άξονας t £ στο διάγραμμα του Σ£ αποτελείται από τα σημεία όπου x £ = 0.Σύμφωνα με τη σχέση x £ = x-V t, αυτά τα σημεία αντιστοιχούν στα σημεία x = V t τουδιαγράμματος x- t. Με άλλα λόγια ο άξονας t £ του διαγράμματος x£ - t£ αντιστοιχεί στηνευθεία x = V t του διαγράμματος x- t.

Οι σχέσεις x £ = x-V t, t£ = t εκφράζουν τις συντεταγμένες Hx £, t £L ως συναρτήσειςτων Hx , tL (και της παραμέτρου V ). Mπορούν εύκολα να “αντιστραφούν”, δηλαδή να γραφτούνστη μορφή x = x £ +V t £, t = t £, έτσι που να εκφράζουν τις συντεταγμένες Hx , t L ωςσυναρτήσεις των Hx £, t £L. Με βάση αυτές τις εκφράσεις, συνάγουμε αμέσως το ακόλουθοσυμπέρασμα. Ο άξονας x του διαγράμματος x- t, δηλαδή τα σημεία όπου t = 0, αντιστοιχείστον άξονα x £ του διαγράμματος x£ - t£. Ανάλογα, ο άξονας t του διαγράμματος x- t, δηλαδήτα σημεία όπου x = 0, αντιστοιχεί στην ευθεία x £ = -V t £ του διαγράμματος x£ - t£.

Τα συμπεράσματα της πιο πάνω ανάλυσης διευκρινίζονται από το ακόλουθο ζευγάριδιαγραμμάτων που κατασκευάστηκαν με την υπόθεση ότι V > 0.

x, x

t

γ1

t

Xωροχρονικά διαγράμματα 97

Page 107: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Σχ. 2.3

-20 -15 -10 -5 5x , x

-2

2

4

6

8

10

12

t

γ1

t

Σχ. 2.4

x, x

t

γ1

t

x , x

t

γ1t

Σχ. 2.5

Δουλεύοντας μόνο με το διάγραμμα x t στο οποίο έχουμε χαράξει και τα σημεία σταοποία αντιστοιχούν οι άξονες x£ και t£, μπορούμε αμέσως να καταλήξουμε σε, ποιοτικάτουλάχιστον, συμπεράσματα για την εικόνα που δίνει το ΣΑ Σ£ για γεγονότα και κινήσειςσωμάτων, όταν είναι γνωστή η εικόνα στο σύστημα Σ. Ας γυρίσουμε στο παράδειγμα που ήδημελετήσαμε.

Το ΣΑ Σ£ κινείται με ταχύτητα V = 2 cm ê sec ως προς το ΣΑ Σ. Σύμφωνα με το ΣΑ Σ,το γεγονός γ1 λαβαίνει χώρα τη στιγμή t1 = 3 sec στο σημείο x1 = 10 cm. Αυτές οι τιμέςπροσδιορίζουν τη θέση του γ1 στο διάγραμμα x t, σύμφωνα με τη διαδικασία που έχουμε περι-γράψει σε προηγούμενο κεφάλαιο: Από το σημείο x1 του άξονα x φέρνουμε παράλληλη προςτον άξονα t. Από το σημείο t1 του άξονα t φέρνουμε παράλληλη προς τον άξονα x. H τομής τηςμε την προηγούμενη προσδιορίζει το σημείο γ1.

´Εχοντας προσδιορίσει το σημείο Hx1, t1 L στο διάγραμμα x t με τον παραπάνω τρόπο,βρίσκουμε τις συντεταγμένες Hx1

£, t1 £L με την αντίστροφοη διαδικασία. Από το σημείο Hx1, t1 Lφέρνουμε παράλληλη προς τον άξονα t£. Το σημείο στο οποίο τέμνει τον άξονα x£, που στηνπερίπτωσή μας ταυτίζεται με τον άξονα x, καθορίζει τη συντεταγμένη x1

£. Από το ίδιο σημείοHx1 t1 L φέρνουμε παράλληλη προς τον άξονα x£. Το σημείο στο οποίο τέμνει τον άξονα t£καθορίζει τη συντεταγμένη t1 £.

98 Θεωρία Σχετικότητας των Γαλιλαίου-Νεύτωνα

Page 108: Biblio Eidikhs Sxetikothas

5 10 15 20x, x

1

2

3

4

5

6

7t

γ1Hx1,t1L

x1

t1

t

Σχ. 2.6

Θα πρέπει να τονιστεί ότι από το διάγραμμα μπορούμε να προσδιορίσουμε αμέσως καιτην ορθή τιμή της συντεταγμένης x1

£, όχι όμως και της t1 £. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οιάξονες x και x£ συμπίπτουν ως προς την αρχή και την κλίμακά τους. Αντίθετα, ο άξονας t £ στοδιάγραμμα x t δεν έχει την ίδια κλίμακα με τον t. Αυτό συνάγεται από το ίδιο το διάγραμμα, ανληφθεί υπόψη το ακόλουθο γεγονός.

Σύμφωνα με το διάγραμμα, το σημείο t1 £ του άξονα t £ έχει συντεταγμένεςHx, tL = H6, 3L, ενώ το σημείο t1 του άξονα t έχει συντεταγμένες Hx, tL = H0, 3L. Μαζί με τηναρχή Hx, tL = H0, 0L των αξόνων, τα δυο αυτά σημεία ορίζουν ένα ορθογώνιο τρίγωνο που έχειγια υποτείνουσα το τμήμα του άξονα t £ ανάμεσα στο (0, 0) και (6, 3). Συνεπώς, η απόσταση

του σημείου t1 £ του άξονα t £ από την αρχή των αξόνων είναι ίση με 32 + 62 = 3 5 .

Από την άλλη μεριά, το σημείο t1 £ του άξονα t £ αντιπροσωπεύει την τιμή t1 £ = 3 HsecL.´Αρα η κλίμακα του άξονα t £ είναι ίση με k = 45 ë 3 = 5 > 2, 236- φορές την κλίμακατου άξονα t.

Αν, λοιπόν, βαθμονομήσουμε τον άξονα t £ που δείχνουμε στο διάγραμμα x t λαβαίνο-ντας υπόψη και τον παραπάνω συντελεστή k, τότε οι συντεταγμένες Hx £, t £L του τυχαίου γεγο-νότος γ θα καθορίζονται επακριβώς δουλεύοντας αποκλειστικά και μόνο με το διάγραμμα x t.

Xωροχρονικά διαγράμματα 99

Page 109: Biblio Eidikhs Sxetikothas

4. 3 Mετασχηματισμοί Γαλιλαίου

´Οπως θα δούμε στη συνέχεια, η σχέση (1.7) είναι θεμελιώδους σημασίας για την Μηχανική.Προς το παρόν, θα σταθούμε στις βασικές σχέσεις (1.1) για να τις γενικεύσουμε και ναεισαγάγουμε κάποια καθιερωμένη ορολογία.

Υποθέτουμε, λοιπόν, ότι κάποιο σύστημα αναφοράς Σ έχει ορίσει το Καρτεσιανόσύστημα αξόνων x y z μέσω του οποίου προσδιορίζει τα σημεία στα οποία λαβαίνουν χώρα ταδιάφορα γεγονότα του φυσικού κόσμου. ´Ενα δεύτερο ΣΑ Σ£ έχει ορίσει το δικό τουΚαρτεσιανό σύστημα αξόνων x£ y£ z£ μέσω του οποίου προσδιορίζονται τα σημεία όπουλαβαίνουν χώρα τα ίδια γεγονότα. Αν με τις τετράδες πραγματικών αριθμών Hx, y, z, tL καιHx£, y£, z£, t £L παραστήσουμε τις χωροχρονικές συντεταγμένες ενός γεγονότος γ ως προς τα ΣΑΣ και Σ£ αντίστοιχα, τότε οι σχέσεις

(3. 1) x £ = x-V t, y £ = y, z £ = z, t £ = t

αναφέρονται ως ειδικός μετασχηματισμός Γαλιλαίου και έχουν το ακόλουθο φυσικό νόημα.

(α) Η σταθερή V œ και παριστάνει την ταχύτητα με την οποία το ΣΑ Σ£ κινείται στηνκατεύθυνση του άξονα x του ΣΑ Σ.

(β) Οι χωρικοί άξονες των δύο ΣΑ ταυτίζονται τη στιγμή t = t £ = 0 και παραμένουνπαράλληλοι κάθε άλλη στιγμή t œ .

Αυτή η ερμηνεία συνάγεται από τις εξής παρατηρήσεις.

(α) Θεωρούμε ένα σώμα σ που μένει ακίνητο στο τυχαίο σημείο Hx£, y£, z£L = Ha, b, cL του ΣΑΣ£. Τότε οι συντεταγμένες του σ στο ΣΑ Σ δίνονται από τις σχέσεις x = a +V t, y = b, z = c.Αλλά, αυτές ακριβώς περιγράφουν ένα σωμάτιο που κινείται παράλληλα προς τον άξονα x μεσταθερή ταχύτητα V .

(β) Την στιγμή t = t £ = 0 ο ειδικός μετασχηματισμός Γαλιλαίου παίρνει τη μορφήx£ = x, y£ = y, z£ = z. ´Αρα, εκείνη την στιγμή, τα δύο συστήματα συμφωνούν απόλυτα για τιςτιμές των χωρικών συντεταγμένων κάθε γεγονότος και ειδικότερα για τα σημεία πουαπαρτίζουν τους άξονες x y z και x£ y£ z£ .

Ο χαρακτηρισμός "ειδικός" για το μετασχηματισμό Hx, y, z, tL Ø Hx£, y£, z£, t £L πουορίζεται από τις εξισώσεις (3.1) αναφέρεται στο γεγονός ότι μπορούμε να κατα- σκευάσουμεέναν γενικότερο μετασχηματισμό των χωροχρονικών συντεταγμένων που αντιστοιχεί στην ίδιαφυσική σχέση ανάμεσα στα ΣΑ Σ και Σ£, αλλά είναι πιο περίπλοκος από μαθηματική άποψη.

´Οταν λέμε ότι και στη γενικότερη περίπτωση η φυσική σχέση των Σ και Σ£ είναι η ίδιαεννοούμε ότι το ένα κινείται ως προς το άλλο με σταθερή ταχύτητα. Σύμφωνα όμως με τηναρχική επιλογή του Σ για τους άξονες x y z, το Σ£ μπορεί να μην κινείται παράλληλα προς τονάξονα x, παρά προς κάποια κατεύθυνση που ορίζεται από το διάνυσμα V = IVx, Vy, VzM.Ωστόσο, μπορεί κανείς αμέσως να σκεφτεί ότι είναι δυνατόν να οριστούν νέοι άξονες xè yè zè στο

100 Θεωρία Σχετικότητας Γαλιλαίου-Νεύτωνα

Page 110: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Σ με τρόπο ώστε η ταχύτητα του Σ£ να είναι πλέον στην κατεύθυνση του άξονα xè. Aν οικαινούργιοι άξονες του Σ δεν είναι παράλληλοι προς τους άξονες x£ y£ z£ που είχαν οριστείαρχικά στο ΣΑ Σ£, τότε μπορούμε να ορίσουμε νέους άξονες xè£ yè £ zè£ που να είναι παράλληλοιπρος τους xè yè zè , οπότε να καταλήξουμε στη σχέση (3.1) ανάμεσα στις συντεταγμένεςIxè£, yè £, zè£, tè£M και Ixè, yè , zè, tè M.

Σαν ένα διαφορετικό παράδειγμα, μπορούμε να θεωρήσουμε την περίπτωση όπου το ΣΑΣ£ κινείται στην κατεύθυνση του άξονα x του Σ και οι άξονες x£ y£ z£ είναι παράλληλοι προςτους x y z, αλλά οι αρχές τους δεν ταυτίζονται ή/και τα ρολόγια των δύο συστημάτων δεν είναισυγχρονισμένα. Αυτή η περίπτωση καλύπτεται από τους τροποποιημένους μετασχηματισμούς

(3. 2) x £ = a + x-V t, y £ = y+ b, z £ = z+ c, t £ = t + d

όπου Ha, b, c, dL μια τυχαία τετράδα πραγματικών αριθμών. Είναι τώρα προφανές ότι αρκεί ναθέσουμε

(3. 3) xè£ = x £ - a, yè £ = y £ - b, zè£ = z £ - c, tè£ = t £ - d

για να δώσουμε στις σχέσεις (3. 2) τη μορφή του ειδικού μετασχηματισμού Γαλιλαίου

(3. 4) xè£ = x-V t, yè £ = y, zè£ = z, tè = t

Τέλος, επαναλαμβάνοντας τα βήματα που οδήγησαν στις σχέσεις (1.5) και (1.7) για τηνταχύτητα και την επιτάχυνση ενός σωμάτιου σ ως προς τα ΣΑ Σ και Σ£, καταλήγουμε στιςακόλουθες σχέσεις για την περίπτωση της κίνησης στις τρεις διαστάσεις. Αν η κίνηση του σπεριγράφεται απο τις εξισώσεις

(3.5) x = f HtL, y = gHtL, z = hHtL, όπου f , g, h δοσμένες ομαλές συναρτήσεις με πεδίο ορισμού κάποιο χρονικό διάστημα Ι, τότεοι συνιστώσες της στιγμιαίας ταχύτητας και επιτάχυνσης του σ ως προς τα συστήματα Σ και Σ£συνδέονται με τις σχέσεις

(3.6) u £x£ = u x -V , u £

y£ = u y, u £z£ = u z

και

(3.7) a£ x£ = a x, a £y£ = a y, a £

z £ = a z

αντίστοιχα, όπου

(3.8) u x = f° HtL, u y = g° HtL, u z = h

° HtL και

(3.9) a x = f–HtL, a y = g– HtL, a z = h

– HtL.

Μετασχηματισμοί Γαλιλαίου 101

Page 111: Biblio Eidikhs Sxetikothas

4.4 Nευτωνική μηχανική και μετασχηματισμοίΓαλιλαίου

Ας υποθέσουμε, τώρα, ότι το σύστημα αναφοράς Σ είναι αδρανειακό, σύμφωνα με το ορισμόπου δώσαμε σε προηγούμενο κεφάλαιο κι ο οποίος στηρίζεται στη Νευτωνική Μηχανική. Αυτόσημαίνει ότι στο Σ η δυναμική των σωμάτων περιγράφεται από τους δυο θεμαλιακούς νόμους

του Νεύτωνα, το 2ο και τον 3ο. ΄Ετσι, αν το σωμάτιο σ υφίσταται συνολική δύναμη Fz

από τοπεριβάλλον του, τότε η επιτάχυνση που θα εμφανίζει ως προς το αδρανειακό σύστημααναφοράς (ΑΣΑ) Σ θα είναι ίση με

(4.1) az= 1

mFz

.

Ας θεωρήσουμε, στη συνέχεια, ένα σύστημα αναφοράς Σ£ που κινείται ως προς το Σ μεσταθερή ταχύτητα V και με τρόπο ώστε η σχέση του με το Σ να περιγράφεται από τον (ειδικό)

μετασχηματισμό του Γαλιλαίου. Τότε, ως προς του Σ£ το σωμάτιο σ θα εμφανίζει επιτάχυνσηaz £

, όπου

(4.2) az £= a

z.

Από την άλλη μεριά, σύμφωνα με το Σ£, η δύναμη που ασκείται στο σωμάτιο σ θα δίνεται από

τη διανυσματική ποσότητα Fz £

, που θα μπορούσε να είναι διαφορετική από την Fz

. Αν συνέβαινε

κάτι τέτοιο, θα ήταν αδύνατο να ισχυριστούμε ότι az £= 1

mFz £

( a £ = 1m

F £). Με άλλα λόγια, ο

2ος νόμος του Newton δε θα ίσχυε και στο σύστημα αναφοράς Σ£, οπότε το Σ£ δε θα ήταναδρανειακό.

Η πιθανότητα που μόλις αναφέραμε έρχεται σε αντίθεση με την καθημερινή εμπειρίαπου πρώτος ο Γαλιλαίος περίγραψε αναλυτικά. Πιο συγκεκριμένα, ο Γαλιλαίος επισήμανε ότι,όταν βρισκόμαστε σε κλειστό χώρο (καμπίνα) ενός πλοίου που κινείται με σταθερή ταχύτητα σεήρεμη θάλασσα, δεν είμαστε σε θέση να πούμε αν το πλοίο κινείται ή όχι. Κι αυτό γιατί, για νακινήσουμε τα μέλη του σώματός μας και να μετακινήσουμε αντικείμενα, δεν είμαστευποχρεωμένοι να καταβάλουμε προσπάθεια διαφορετική από εκείνη που έχουμε συνηθίσει νακάνουμε στη στεριά. Με άλλα λόγια, δε χρειαζόμαστε ειδικές “οδηγίες προς ναυτιλομένους”πριν επιβιβαστούμε σ’ ένα καράβι -οδηγίες πού να μας λένε γ.π. τι να κάνουμε όταν ...χρειαστούμε την τουαλέτα.

Από μαθηματική άποψη, μια θεωρία που ενσωματώνει αυτή την παρατήρηση του θαπρέπει να είναι “αναλλοίωτη κατά τους μετασχηματισμούς του Γαλιλαίου”. Αυτό σημαίνει ότιοι θεμελιακές της εξισώσεις θα πρέπει να μην αλλάζουν μορφή κατά το μετασχηματισμόHx, y, z, tL Ø Hx£, y£, z£, t £L που συνδέει την περιγραφή δύο συστημάτων αναφοράς πουκινούνται με σταθερή ταχύτητα το ένα ως προς το άλλο. Ειδικότερα για τη Νευτωνική

Μηχανική, αυτή η απαίτηση ισοδυναμεί με τη συνθήκη ότι η εξίσωση az= m-1 F

z θα πρέπει να

102 Θεωρία Σχετικότητας Γαλιλαίου-Νεύτωνα

Page 112: Biblio Eidikhs Sxetikothas

διατηρεί τη μορφή της και να γίνεται az £= m-1 F

z £ , όταν από το σύστημα Σ πάμε στο Σ£. Αλλά

από την παρατήρηση ότι, κατά το μετασχηματισμό Γαλιλαίου, η επιτάχυνση δεν αλλάζει έπεταιότι και η δύναμη πρέπει να μείνει ίδια.

Συνοψίζοντας, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι η Νευτωνική Μηχανική γίνεταισυμβατή με τις παρατηρήσεις του Γαλιλαίου, αν υιοθετηθεί το ακόλουθο αξίωμα.

Αν το Σ είναι ένα αδρανειακό σύστημα αναφοράς, τότε και κάθε άλλο σύστημα αναφοράς που κινείται με σταθερή ταχύτητα ως προς το Σ είναι επίσης αδρανειακό.

Ισοδύναμα, η έκφραση για τη δύναμη Fz

είναι τέτοια που σε όλα τα συστήματααναφοράς που κινούνται με σταθερή ταχύτητα το ένα ως προς το άλλο, η εξίσωση κίνησης έχει

την ίδια μορφή, az= m-1 F

z.

Παράδειγμα .

H δύναμη επαναφοράς Fx = -k x στο παράδειγμα του αρμονικού ταλαντωτή δεν ικανοποιεί τοπιο πάνω κριτήριο. Κατά το μετασχηματισμό Γαλιλαίου

(4.3) Hx, tL Ø Hx £, t £L = Hx-V t, tL η εξίσωση κίνησης

(4.4) m x– = -k x

μετατρέπεται στην

(4.5) m x– £ = -k Hx£ -V t £L, αντί για την m x– £ = -k x £.

Παράδειγμα

Τελικά, φαίνεται ότι η μόνη εξίσωση για ένα μόνο σωμάτιο που είναι αναλλοίωτη ως προς τουςμετασχηματισμούς Γαλιλαίου είναι η

m x– = FHtL.Απόδειξη

Ο σημειακός μετασχηματισμός

Ht, xL Ø Ht£, x£L = Ht, x+V tLμετατρέπει την

m x– = FHt, x, x° L σε

m x– = FHt, x+V t, x° +V L.Συνεπώς, η απαίτηση του αναλλοίωτου ισοδυναμεί με την

FHt, x+V t, x° +V L = FHt, x, x° L, " V œ .

΄Αρα,

∑x FHt, x, x° L = ∑x° FHt, x, x° L = 0.

Νευτωνική μηχανική και μετασχηματισμοί Γαλιλαίου 103

Page 113: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Παράδειγμα

Στην περίπτωση των σωματίων σ1, σ2 που έχουν προσδεθεί στα άκρα ενός ελατήριου φυσικούτου μήκους L, το σύστημα των εξισώσεων κίνησης είναι

(4. 6) m1 x– 1 = k @x2 - x1 - LD, m2 x– 2 = -k @x2 - x1 - LD. Κατά το μετασχηματισμό Γαλιλαίου

(4.7) x1 Ø x1£ = x1 -V t, x2 Ø x2

£ = x2 -V t

και άρα

(4.9) x1 - x2 Ø x1£ - x2

£ = Hx1 -V tL- Hx2 -V t L = x1 - x2.

Συνακόλουθα, οι εξισώσεις κίνησης μετατρέπονται στις

(4.10) m1 x– 1£ = k @x2

£ - x1£ - LD, m2 x– 2

£ = -k @x2£ - x1

£ - LD, που έχουν την ίδια ακριβώς μορφή με τις αρχικές.

Παράδειγμα

´Οπως είδαμε νωρίτερα η κίνηση δύο σωματίων, σ1, σ2, υπό την επίδραση την αμοιβαίαςβαρυτικής τους έλξης, καθορίζεται από τις εξισώσεις

(4.11) m1 rzÿÿ

1 = Fz

12 = -G m1 m2rz

1-rz

2

rz

1 -rz

23

(4.12) m2 rzÿÿ

2 = Fz

21 = -G m1 m2rz

2-rz

1

rz

1 -rz

23

όπου rz

1 = Hx1, y1, z1L, rz

2 = Hx2, y2, z2L και οι δυο τελείες δηλώνουν τη δεύτερης τάξης

χρονική παράγωγο.

Αν τα παραπάνω ισχύουν στο αδρανειακό σύστημα αναφοράς (ΑΣΑ) Σ, τότε στο ΑΣΑΣ´ θα έχουμε

(4.13) rz

1£= Hx1

£, y1£, z1

£L = Hx1 -V t, y1, z1L,

(4.14) rz

2£= Hx2

£, y2£, z2

£L = Hx2 -V t, y2, z2L,

(4.15) rz

1£- r

z2£= Hx1 - x2 , y1 - y2, z1 - z2L = r

z1 - r

z2.

Συνεπώς,

(4.16) Fz

12 = Fz

12£, F

z

21 = Fz

21£ .

και, αφού t £ = t, οι εξισώσεος κίνησης του συστήματος παραμένουν αναλλοίωτες κατά τον

(ειδικό) μετασχηματισμό Γαλιλαίου.

104 Θεωρία Σχετικότητας Γαλιλαίου-Νεύτωνα

Page 114: Biblio Eidikhs Sxetikothas

4. 5 Μη αδρανειακά συστήματα αναφοράς

´Οπως στο πρώτο παράδειγμα του Εδ. 4.1, ας υποθέσουμε ότι τα σωμάτια σ1 και σ2, ακινητούνστα σημεία x = 0 και x = L, αντίστοιχα, του άξονα x ενός αδρανειακού συστήματος αναφοράς(ΑΣΑ) Σ. Θεωρούμε ότι τα σ1 και σ2 ορίζουν τα άκρα μιας ράβδου μήκους L πουκαταλαμβάνει το διάστημα 0 § x § L του άξονα x.

Ας υποθέσουμε, στη συνέχεια, ότι δύο άλλα σωμάτια, τα σ1£ και σ2

£, κινούνται μεσταθερή επιτάχυνση A > 0 ως προς το Σ κι ότι τη στιγμη t = 0 βρίσκονται δίπλα στα σ1 καισ2, αντίστοιχα, έχοντας μηδενική ταχύτητα. Κατά συνέπεια, η κίνηση του σ1

£ περιγράφεται απότην εξίσωση x = 1

2A t2 κι εκείνη του σ2

£ από την εξίσωση x = L+ 12

A t2. Συνακόλουθα, ως

προς το ΑΣΑ Σ, η απόσταση των σ1£ και σ2

£ δεν αλλάζει με την πάροδο του χρόνου, παράδιατηρεί την αρχική της τιμή, L. Αυτό σημαίνει ότι, για το ΣΑ Σ, τα σ1

£, σ2£ αποτελούν τα άκρα

ενός μονοδιάστατου σώματος (ράβδου) μήκους L. Θα υποθέσουμε ότι αυτό το σώμα ορίζει τονάξονα x£ ενός συστήματος αναφοράς Σ£ κι ότι το ρολόι του Σ£ δείχνει t £ = 0, όταν τα σ1

£, σ2£

βρίσκονται δίπλα στα σ1 και σ2, αντίστοιχα. Για ευκολία, θεωρούμε ότι το σωμάτιο σ1£

παραμένει συνεχώς στο σημείο x £ = 0 και το σ2£ στο σημείο x £ = L.

Τέλος, ας υποθέσουμε ότι τα συστήματα αναφοράς Σ και Σ£ καταγράφουν την κίνησηενός πέμπτου σωμάτιου, του σ κι ότι η κίνηση του σ ως προς το ΑΣΑ Σ περιγράφεται από τηνεξίσωση x = f HtL. Τότε, σύμφωνα με το ΑΣΑ Σ, την τυχαία στιγμή t η απόσταση του σ από τοσ1£ θα είναι ίση με την απόλυτη τιμή του αριθμού x£ = f HtL- 1

2A t2. Είναι λογικό να

θεωρήσουμε αυτό τον αριθμό ως τη χωρική συντεταγμένη του σ ως προς το σύστημα ανφοράςΣ£. Κι αφού t £ = t, η κίνηση του σ ως προς το Σ£ θα περιγράφεται από την εξίσωσηx£ = f Ht £L- 1

2A t £2. Συνακόλουθα, η ταχύτητα κι επιτάχυνση του σωμάτιου σ ως προς το Σ£ θα

δίνονται, αντίστοιχα, από τις εκφράσεις

(5.1) υ £ = f° Ht £L- A t £,

(5.2) a £ = f–Ht £L- A .

Αν γ.π. f HtL = υ t, πράγμα που σημαίνει ότι το σ κινείται με σταθερή ταχύτητα υ ωςπρος το ΑΣΑ Σ, τότε υ £ = V - A t £ και a £ = -A . Αυτή η περίπτωση αντιστοιχείστο επόμενο σχήμα, όπου δείχμουμε τις κοσμικές γραμμές της πεντάδας των σωματίων8σ1, σ2, σ1

£, σ2£, σ< για κάποιο χρονικό διάστημα 0 § t § T , στο χωροχρονικό διάγραμμα του

ΑΣΑ Σ.

Μη αδρανειακά συστήματα αναφοράς 105

Page 115: Biblio Eidikhs Sxetikothas

xHcmL

tHsecL

σ1 σ2 σ1 σ2σ

0 L

Σχ. 4.5.1

Είναι φανερό ότι το ΣΑ Σ £ που ορίσαμε παραπάνω δεν είναι αδρανειακό: Το σωμάτιο σ,μάζας m, που κινείται ελεύθερα (δεν ασκείται πάνω του δύναμη) στο ΑΣΑ Σ, εμφανίζεται νακινείται υπό την επίδραση μιας σταθερής δύναμης Fαδρ

£ = m a £ = -m A στο ΣΑ Σ £.

Γενικότερα, όταν ένα ΣΑ Σ £ δεν κινείται με σταθερή ταχύτητα ως προς κάποιο (από ταάπειρα δυνατά) ΑΣΑ, τότε στο Σ £ εμφανίζονται και ψευτοδυνάμεις σαν την παραπάνω Fαδρ

£

που λέγονται αδρανειακές.

106 Θεωρία Σχετικότητας Γαλιλαίου-Νεύτωνα

Page 116: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Κυματική διάδοση

5. 1 To φαινόμενο της κυματικής διάδοσης

´Ολοι μας έχουμε άμεση εμπειρία του ακόλουθου φυσικού φαινόμενου. Αν με κάποιο τρόποδιαταράξουμε μια περιοχή ενός σώματος ή ρευστού, τότε σε μικρό χρονικό διάστημα η διατα-ραχή γίνεται αισθητή και στα υπόλοιπα μέρη του σώματος ή ρευστού.

Τα παραδείγματα είναι πάμπολα. Με τις κινήσεις των φωνητικών χορδών και τουστόματός μας διαταράσσουμε τον αέρα που βρίσκεται μπροστά στο στόμα μας. Αυτή ηδιαταραχή μεταδίδεται σ’ όλα τα υπόλοιπα τμήματα του αέρα που μας περιβάλλει και, τελικά,στο τύμπανο του αυτιού ενός άλλου ατόμου που βρίσκεται στον ίδιο χώρο. Το αποτέλεσμααυτής της διαδικασίας είναι το άλλο άτομο να ακούει την ομιλία ή ... το τραγούδι μας. Με τονίδιο ακριβώς τρόπο ένα μουσικό όργανο, όταν διεγερθεί από τον οργανοπαίκτη, προκαλείαναταράξεις του αέρα που βρίσκεται στη γειτονιά του. Αυτές οι αναταράξεις διαδίδονται σ’ όλατα μέρη του υπόλοιπου αέρα και καταλήγουν σε μικρότερη ή μεγαλύτερη διαταραχή των άλλωνσωμάτων του περιβάλλοντος, γ.π. των ακουστικών τυμπάνων των ακροατών της μουσικής πουπαράγεται από το όργανο.

Η διατάραξη μιας περιοχής ενός υγρού μεταδίδεται στα άλλα τμήματά του με τον ίδιοτρόπο. Για παράδειγμα, αν με το δάχτυλό μας πειράξουμε την επιφάνεια μιας λεκάνης με νερόπου ηρεμεί, θα δούμε να αναταράσσονται και τα υπόλοιπα τμήματα του νερού. Αν μάλιστααναταράξουμε ένα σημείο του νερού της λεκάνης με το να αγγίξουμε απλώς της επιφάνεια τουνερού ή με το να ρίξουμε από μικρό ύψος ένα μικρό αντικείμενο, θα δούμε τον τρόπο με τονοποίο η διαταραχή διαδίδεται πέρα από το σημείο που “πειράξαμε”. Πιο συγκεκριμένα, θαδούμε να σχηματίζεται ένας κύκλος με κέντρο το σημείο που διαταράξαμε και ακτίνα πουσυνεχώς μεγαλώνει. Ο κύκλος αποτελείται από τα στοιχεία του νερού που έχουν ανυψωθείπάνω από το επίπεδο που ορίζει η υπόλοιπη επιφάνεια του νερού. Η συνεχής διαταραχή τουίδιου σημείου οδηγεί στη συνεχή παραγωγή τέτοιων κύκλων, οπότε μια φωτογραφία τηςεπιφάνειας του νερού μοιάζει με το ακόλουθο σχήμα.

x

y

z

Σχ. 1

Page 117: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Με τον ίδιο ακριβώς τρόπο, οι κινήσεις του αέρα που βρίσκεται πάνω από την επιφά-νεια της θάλασσας προκαλούν αναταράξεις του νερού - αναταράξεις που διαδίδονται με τημορφή κυμάτων.

Σ’ όλες αυτές τις περιπτώσεις δεν έχουμε ολική μετατόπιση των μορίων του μέσου απότη μια περιοχή στην άλλη, ας πούμε από τη γειτονιά του στόματος του ομιλητή στη γειτονιά τουαυτιού του ακροατή. ´Αρα δεν μπορούμε να μιλήσουμε για κίνηση σωματίων από τη θέση τουομιλητή στη θέση του ακροατή. Αν είναι να κάνουμε λόγο για την κίνηση των μορίων τουρευστού, τότε θα πρέπει να μιλήσουμε για τοπικές κινήσεις ή μετατοπίσεις αυτών των μορίων.Με άλλα λόγια, η αρχική διαταραχή προκαλεί την κίνηση των μορίων που βρίσκονται στηνπεριοχή της διαταραχής και αυτή η κίνηση προκαλεί ανάλογες τοπικές κινήσεις (ταλάντωση)των μορίων της διπλανής περιοχής, εκείνα της επόμενης κ.ο.κ. (και ούτω καθεξής= και πάειλέγοντας).

Σύμφωνα με την άποψη που είχε επικρατήσει προς τα τέλη του 19ου αιώνα, ακόμα καιτο φως δεν είναι παρά μια διαταραχή των υλικών σωμάτων που διαπερνάει -μια διαταραχή πουδιαδίδεται κυματικά, αλλά με συγκριτικά τεράστια ταχύτητα. Μόνο που το φως δεν αντιστοιχείσε αλλαγές των μηχανικών ιδιοτήτων (πυκνότητας, πίεσης κ.λ.π.) του μέσου στο οποίοδιαδίδεται, όπως συμβαίνει με τον ήχο. ´Εχει να κάνει με τις ηλεκτρομαγνητικές ιδιότητες τωνσωμάτων -τις ιδιότητες που συνδέονται με τα ηλεκτρικά φορτία και ρεύματα που συχνά εμφα-νίζονται σ’ όλων των ειδών τα σώματα και που σήμερα αποτελούν αναπόσπαστο μέρος τηςκαθημερινότητάς μας.

Για να εξηγήσουν τη διάδοση του φωτός από μιαν απόμακρη πηγή, όπως είναι ο ήλιοςκαι τ’ άλλα αστέρια, ως το σώμα-δέκτη, γ.π. τη γη, οι φυσικοί του 19ου αιώνα υπέθεταν ότιανάμεσα στην πηγή και τον δέκτη παρεμβάλλεται ένα υλικό που το έλεγαν αιθέρα. ´Ομως, οιπηγές φωτός και οι δέκτες είναι πρακτικά άπειροι. Ουσιαστικά, κάθε σώμα μπορεί να εκπέμψεικαι να δεχτεί φως. Συνεπώς, ο αιθέρας έπρεπε να περιβάλλει όλα ανεξαιρέτως τα σώματα τουσύμπαντος, σαν τον αέρα που υπάρχει γύρω μας και μας επιτρέπει ν’ ακούμε ο ένας τον άλλο.Και, σαν τον αέρα, όφειλε να είναι διάφανος και, μάλιστα, να έχει ακόμα λεπτότερη υφή. Γιατί,δεν υπήρχε καμμία ένδειξη ότι προβάλλει αντίσταση στην κίνηση των σωμάτων πουπεριβάλλει. Αυτήν ακριβώς την διαφάνεια και λεπτότητα σκόπευε να εκφράσει η ελληνική λέξηαιθέρας που υιοθέτησαν οι φυσικοί ως όνομα του παράξενου υλικού που ήταν ... πανταχούπαρόν.

Προς το παρόν, θα δεχτούμε κι εμείς το μοντέλο που θέλει το φως να είναι μιαδιαταραχή των ηλεκτρομαγνητικών ιδιοτήτων του μέσου στο οποίο διαδίδεται, ανεξάρητα αναυτό το μέσο είναι γυαλί, νερό ή ο αιθέρας. Θα το ταυτίζουμε, δηλαδή, με ηλεκτρομαγνητικάκύματα και, στα υπόλοιπα εδάφια αυτού του κεφάλαιου, θα μελετήσουμε τις εξισώσεις πουπεριγράφουν τον τρόπο διάδοσής του. Η σύνδεση του φωτός με τα ηλεκτρικά φορτία καιρεύματα, στα σώματα που αποτελούν τις πηγές ή τους δέκτες του, εξετάζεται στο τελευταίοκεφάλαιο του βιβλίου.

108 Κυματική διάδοση

Page 118: Biblio Eidikhs Sxetikothas

5. 2 Κύματα σε μια χωρική διάσταση

Με το μάτι μπορούμε να δούμε και τον τρόπο διάδοσης μιας διαταραχής σε ένα μονοδιάστατομέσο, όπως είναι μια τεντωμένη κλωστή ή χορδή. Μάλιστα, αυτή είναι και η περίπτωση πουεπιδέχεται απλή μαθηματική αναπαράσταση. Ας υποθέσουμε ότι, στην κατάσταση ηρεμίας ηχορδή ορίζει μιαν ευθεία, την οποία ταυτίζουμε με τον άξονα x του επίπεδου x y. Πιάνουμε μετα δάχτυλά μας ένα σημείο της χορδής, το απομακρύνουμε λίγο από την αχική του θέση και τοκρατάμε σταθερά. Τότε η χορδή αποκτάει ένα σχήμα σαν αυτό του παρακάτω διαγράμματος.

x

y

Σχ. 2.1

Ας υποθέσουμε ότι το τμήμα της χορδής που έχει απομακρυνθεί από τη θέσηισορροπίας είναι αυτό που αντιστοιχεί στο διάστημα a § x § b του άξονα x. Για ναπαραστήσουμε μαθηματικά τη μορφή που έχει αποκτήσει η χορδή με το τράβηγμά μας,μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε μια συνάρτηση σαν την

f HxL = : Hx- aL Hb- xL, a § x § b0, x – @a, bD

Κι αυτό γιατί το γράφημα της παραπάνω συνάρτησης, δηλαδή το υποσύνολοC := 9Hx, yL œ 2 : y = f HxL=, είναι μια καμπύλη του επίπεδου x y όμοια με αυτήν που δείξαμεστο παραπάνω σχήμα.

Για ευκολία, συχνά υποθέτουμε ότι η χορδή είναι άπειρη, οπότε το σχήμα της μπορεί ναπαρασταθεί με τη βοήθεια ομαλών συναρτήσεων που έχουν ως πεδίο ορισμού ολόκληρη τηνπραγματική ευθεία . Σαν παράδειγμα αναφέρουμε τη συνάρτηση f HxL = expI-x2M που έχειπαρόμοιο με την προηγούμενη γράφημα.

Ωστόσο, αν πρόκειται να παριστάνουν φυσικές ποσότητες συγκεκριμένων διαστάσεων,συναρτήσεις σαν αυτές που ήδη αναφέραμε θα πρέπει να τροποποιηθούν κατάλληλα. Αν γ.π. τοx έχει διάσταση μήκους και θέλουμε να ισχύει το ίδιο και για τις τιμές της συνάρτησης f HxL,τότε η έκφραση f HxL = Hx- aL Hb- xL δεν είναι κατάλληλη, αφού το δεξί της μέλος έχειδιάσταση (μήκοςL2. Θα πρέπει να αντικατασταθεί από την f HxL = AHx- aL Hb- xL, στην οποία ηπαράμετρος A έχει διάσταση (μήκοςL-1.

Ανάλογα, η συνάρτηση f HxL = expI-x2M πρέπει να τροποποιηθεί με την εισαγωγήκατάλληλων παραμέτρων, άν θέλουμε να μας δίνει σαν αποτέλεσμα έναν αριθμό cm όταν τοίδιο x μετριέται σε cm. Με άλλα λόγια, μια σωστή έκφραση για την απομάκρυνση από τη θέση

Κύματα σε μια χωρική διάσταση 109

Page 119: Biblio Eidikhs Sxetikothas

ισορροπίας είναι η f HxL = A expI-x2 ë a2M, όπου τόσο το A, όσο και το a έχουν διάστασημήκους.

Η μέγιστη τιμή της συνάρτησης f HxL = A expI-x2 ë a2M είναι A και αντιστοιχεί στοx = 0. Aν, λοιπόν, θεωρήσουμε την οικογένεια των συναρτήσεων του x με τύποf Hx, sL = A expA-Hx- sL2 ë a2E, όπου το s παίζει το ρόλο παραμέτρου, τότε το μέγιστο κάθεμέλους αυτής της οικογένειας εξακολουθεί να είναι ίσο με A, αλλά προκύπτει όταν η μεταβλητήx πάρει την τιμή s. H παράμετρος s έχει διάσταση μήκους, όπως και η μεταβλητή x. Aς τηγράψουμε σαν s = c t, όπου το c είναι μια θετική σταθερή με διάσταση ταχύτητας και το t μιαπαράμετρος με διάσταση χρόνου. Τότε η οικογένεια των συναρτήσεων f Hx, sL γίνεταιf Hx, tL = A expA-Hx- c tL2 ë a2E και το μέλος αυτής της οικογένειας που αντιστοιχεί στην τιμήt1 της παραμέτρου t έχει το μέγιστό του στο σημείο x1 = c t1.

Για να να γίνουμε πιο συγκεκριμένοι, ας επιλέξουμε κάποιες τιμές της παραμέτρου t, αςπούμε τις t0 = 0, t1 = 1 και t2 = 2, κι ας κατασκευάσουμε το γράφημα των αντίστοιχωνσυναρτήσεων του x, δηλαδή των

f0HxL = f Hx, t0L = Α expI-x2 ë a2M

f1HxL = f Hx, t1L = Α expA-Hx- c L2 ë a2E,

f2HxL = f Hx, t2L = Α expA-Hx- 2 c L2 ë a2E.Το επόμενο σχήμα παριστάνει τα γραφήματα των παραπάνω συναρτήσεων στο ίδιο διάγαμμαx y, στην ειδική περίπτωση όπου A = a = 1.

-2 -1 1 2 3 4 5 6x

y

t=0 t=1sec t=2sec

Σχ. 2.2

Παρατηρούμε ότι η συνάρτηση f1HxL έχει όμοιο με την f0HxL γράφημα, αλλάμετατοπισμένο έτσι που το μέγιστο να βρίσκεται στο σημείο x1 = c t1 = 2 c. Το ίδιο ισχύει γιατο γράφημα της f2HxL, της οποίας το μέγιστο βρίσκεται στη θέση x2 = c t2 = 4 c. Γενικότερα, ησυνάρτηση ftHxL ª f Hx, tL = A expA-Hx- c tL2 ë a2E έχει το ίδιο ακριβώς γράφημα με τηνf0HxL ª f Hx, 0L = A expI-x2 ë a2M, αλλά μετατοπισμένο κατά c t. Με άλλα λόγια,

(2.1) ftHxL := A expA-Hx- c tL2 ë a2E = f0Hx- c tL.

Συνεπώς, ότι η οικογένεια των συναρτήσεων f Hx, tL = A expA-Hx- c tL2 ë a2E μπορείνα θεωρηθεί πως παριστάνει μια μετατόπιση της χορδής στο σχήμα y = A expI-x2 ë a2M, ηοποία κινείται κατά μήκος του άξονα x με ταχύτητα c.

110 Κυματική διάδοση

Page 120: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Αν θεωρήσουμε την έκφραση f Hx, tL = A expA-Hx- c tL2 ë a2E σαν τον τύπο μιαςσυνάρτησης δύο ανεξάρτητων μεταβλητών, των x, t, τότε η προηγούμενη διαπίστωση είναιταυτόσημη με την εξής: Κατά μήκος κάθε μιας από τις ευθείες του επίπεδου x t οι οποίεςορίζονται από την εξίσωση x- c t = b =σταθ., η συνάρτηση f Hx, tL παραμένει σταθερή και ίσηπρος A expI-b2 ë a2M.

To παραπάνω συμπέρασμα φαίνεται καθαρά και από το γράφημα της συνάρτησηςf Hx, tL = A expA-Hx- c tL2 ë a2E που δείχνουμε στο επόμενο σχήμα, όταν A = c = a = 1.

-5-2.5

02.5

5x

0

2

4

6

t

0

1

2

3

y

-5-2.5

02.5

5x

Σχ. 2.3

Oι ευθείες που ορίζονται από την εξίσωση x- c t = b (μία ευθεία για κάθε τιμή τηςπαραμέτρου b) έχουν την ακόλουθη δομή. Αφού x = b όταν t = 0, έπεται ότι ο αριθμός bπροσδιορίζει το σημείο όπου η ευθεία x- c t = b τέμνει τον άξονα x. Με τη σειρά της, ησταθερή c προσδιορίζει την κλίση κάθε μιας από τις παραπάνω ευθείες ως προς τον άξονα x.Στο επόμενο σχήμα δείχνουμε ορισμένα μέλη της οικογένειας των ευθειών x- c t = b, ότανc = 1.

-3 -2 -1 1 2 3x

-3

-2

-1

1

2

3

t

Κύματα σε μια χωρική διάσταση 111

Page 121: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Σχ. 2.4

Με ανάλογο τρόπο, μπορούμε να διαπιστώσουμε ότι η συνάρτησηf Hx, tL = A expA-Hx+ c tL2 ë a2E, όπου και πάλι c > 0, διατηρεί την ίδια τιμή κατά μήκος κάθεμιας από τις ευθείες του επίπεδου x- t που ορίζονται από την εξίσωση x+ c t = b. Αυτές οιείναι όμοιες με εκείνες που ορίζονται από την εξίσωση x- c t = b, με τη διαφορά ότι η κλίσητους ως προς τον άξονα x είναι -c. Στο επόμενο σχήμα δείχνουμε ορισμένα μέλη τηςοικογένειας των ευθειών x+ c t = b, όταν c = 1.

-3 -2 -1 1 2 3x

-3

-2

-1

1

2

3

t

Σχ. 2.5

To γεγονός ότι η συνάρτηση f Hx, tL = A expA-Hx+ c tL2 ë a2E κρατάει την ίδια τιμή,A expI-b2 ë a2M, κατά μήκος της ευθείας x+ c t = b και άρα μπορεί να θεωρηθεί ότι παριστάνειμια μετατόπιση της χορδής που έχει το σχήμα του γραφήματος της συνάρτησηςf HxL = A expI-x2 ë a2M και κινείται προς την αρνητική κατεύθυνση του άξονα x με ταχύτητα cφαίνεται καθαρά και από το Σχ.2.6.

-5-2.5

02.5

5x

0

2

4

6

t

0

1

2

3

y

-5-2.5

02.5

5x

112 Κυματική διάδοση

Page 122: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Σχ. 2.6

Εκείνο που πραγματικά συμβαίνει όταν αφήσουμε ελεύθερη την χορδή, της οποίας τοαρχικό σχήμα δινόταν από το γράφημα της συνάρτησης f HxL = A expI-x2 ë a2M, είναι το εξής:

Το "βουναλάκι", με κορυφή ύψους A στο σημείο x = 0, σπάει σε δύο, ίδιου σχήματος με τοαρχικό αλλά με το μισό ύψος, τα οποία κινούνται προς αντίθετες κατευθύνσεις. Στο Σχ. 2.7δείχνουμε την αρχική κατάσταση κι αυτή που επικρατεί 5 δευτερόλεπτα αργότερα.

-6 -4 -2 2 4 6x

y

t=0t=5sect=5sec

Σχ. 2.7

Η διάσπαση του αρχικού λόφου σε δυο μικρότερους που κινούνται προς τη θετική καιαρνητική κατεύθυνση του άξονα x, αντίστοιχα, περιγράφεται από τη συνάρτηση

(2.2) f Hx, tL = 12

A expA-Hx- c tL2 ë a2E+ 12

A expA-Hx+ c tL2 ë a2E

Το γράφημα αυτής της συνάρτησης δίνεται στο επόμενο σχήμα.

-5-2.5

02.5

5

x

0

2

4

6

t

0

1

2

3

y

-5-2.5

02.5

5

x

Σχ. 2.8

Στην περίπτωση που, αντί να τραβήξουμε και μετά ν’ αφήσουμε τη χορδή, τη χτυπάμεόπως τη χτυπάει με την πένα του ένας οργανοπαίκτης, δε σχηματίζονται δύο λόφοι πουκινούνται σε αντίθετες κατευθύνσεις. Εκείνο που παρατηρούμε να συμβαίνει είναι ότι,διαδοχικά, όλα τα στοιχεία της χορδής μετατοπίζονται προς την κατεύθυνση που τηνχτυπήσαμε. Ωστόσο, μετά από χρόνο t έχουν μετακινηθεί μόνο τα στοιχεία που βρίσκονται σεαπόσταση s = c t από το σημείο στο οποίο η χορδή δέχτηκε το πλήγμα. Aυτή η συμπεριφοράαναδείχνεται στο Σχ. 2.9.

Κύματα σε μια χωρική διάσταση 113

Page 123: Biblio Eidikhs Sxetikothas

-2

0

2x

0

1

2

3

t

0

5

10

15

y

-2

0

2x

Σχ. 2.9

Η διαφορά ανάμεσα στους παλμούς που σχηματίζονται ανάλογα με τις “αρχικέςσυνθήκες” της χορδής έχει να κάνει με την διαφορική εξίσωση η οποία καθορίζει τον τρόποδιάδοσης μιας διαταραχής κατά μήκος ενός μονοδιάστατου μέσου. Η μελέτη αυτής τηςεξίσωσης παρουσιάζεται στο επόμενο εδάφιο, όπου γίνεται σαφέστερη και η έννοια τωναρχικών συνθηκών.

Στο μεταξύ, σημειώνουμε ότι υπάρχουν άπειρες άλλες συναρτήσεις των συνδυασμώνx- c t και x+ c t τις οποίες μπορούμε να ερμηνεύσουμε ως κύματα που διαδίδονται κατά μήκοςτου άξονα x, με ταχύτητα c και -c, αντίστοιχα. Δύο συναρτήσεις αυτού του είδους οι οποίεςχρησιμοποιούνται πολύ συχνά είναι οι A sin@kHx≤ c tLD και A cos@kHx≤ c tLD. Σ’ αυτές, το k είναιμια παράμετρος με διάσταση cm-1.

Είναι γνωστό ότι οι συναρτήσεις sin ξ και cos ξ είναι περιοδικές με περίοδο 2π. Αυτόσημαίνει ότι παίρνουν την ίδια τιμή σε οποιαδήποτε σημεία ξ1 και ξ2 τα οποία απέχουν κατάακέραιο πολλαπλάσιο του (άρρητου) αριθμού 2π. Με άλλα λόγια, αν ξ2 = ξ1 + 2 n π, n œ ,τότε sin ξ2 = sin ξ1 και cos ξ2 = cos ξ1.

Η περιοδικότητα του ημιτόνου συνεπάγεται ότι

(2.3) sin@kHx- c tL+ 2 n πD = sin@kHx- c tLD, n œ .

Άρα η τιμή της συνάρτησης sin@kHx- c tLD δεν αλλάζει όταν η παράμετρος t μένει σταθερή αλλάη τιμή της μεταβλητής x αλλάζει κατά 2 n π ê k. Ισοδύναμα, για κάθε συγκεκριμένη τιμή του t,η sin@kHx- c tLD είναι περιοδική συνάρτηση του x, με περίοδο

(2.4) λ := 2 π ê k .

H παράμετρος λ, η οποία αναγκασικά έχει διάσταση μήκους, ονομάζεται μήκος του κύματος.

Με ανάλογο τρόπο διαπιστώνουμε και το εξής: Για σταθερό x, η τιμή της συνάρτησηςsin@kHx- c tLD παραμένει ίδια, όταν η μεταβλητή t αλλάξει κατά T , όπου

114 Κυματική διάδοση

Page 124: Biblio Eidikhs Sxetikothas

(2.5) T := 2 π ê c †k§ = λ ê c.

H παράμετρος T , που έχει διάσταση χρόνου, ονομάζεται περίοδος του κύματος.

Στην περιγραφή των τριγωνομετρικών κυμάτων χρησιμοποιούνται συχνά και οιποσότητες

(2.6) f := T-1, ω := 2 π f .

Η πρώτη ονομάζεται συχνότητα και η δεύτερη γωνιακή συχνότητα του κύματος.

Από τους παραπάνω ορισμούς αμέσως προκύπτει και η βασική σχέση

(2.7) f λ = c

ανάμεσα στη συχνότητα, το μήκος κύματος και την ταχύτητα διάδοσης ενός τριγωνομετρικούκύματος. Με την αντικατάσταση της συχνότητας από τη γωνιακή συχνότητα και του μήκουςκύματος από τον κυματάριθμο, k, αυτή η σχέση παίρνει τη μορφή

(2.8) ω = c †k§. Συνοψίζοντας, τονίζουμε ότι οι συναρτήσεις

A sin@kHx≤ c tLD , A sinB2 πJ xλ≤ t

TNF , A sinHk x+ω tL

αποτελούν ισοδύναμες αναπαραστάσεις ημιτονοειδών κυμάτων που διαδίδονται κατά μήκοςτου άξονα x. Aν γ.π. k < 0, τότε

A sinHk x+ω tL = A sinH- †k§ x+ω tL = -A sinH†k§ x-ω tL = -A sin@†k§ Hx- c tLD = A sin@kHx- c tLD = A sinB2 πJ x

λ- t

TNF

Φαινόμενα συμβολής

Ας υποθέσουμε ότι ένας κυματικός παλμός κινείται με ταχύτητα c προς τη θετική κατεύθυνσητου άξονα x. Αν το μέγιστο του παλμού βρίσκεται το σημείο x = 0 τη στιγμή t = 0, τότε θαφτάσει στο σημείο x = L τη στιγμή t = L ê c.

Θεωρούμε, τώρα, ένα δεύτερο παλμό, πανομοιότυπο με τον πρώτο, που επίσης κινείταιμε ταχύτητα c προς τη θετική κατεύθυνση του άξονα x. Υποθέτουμε, ωστόσο, ότι το μέγιστοτου δεύτερου παλμού βρίσκεται στη θέση x = x1 ∫ 0 τη στιγμή t = 0. ´Αρα, τη στιγμή t = L ê cτο μέγιστο του δεύτερου παλμού θα έχει φτάσει στο σημείο x2 = x1 + cHL ê cL = x1 + L ∫ L.Ισοδύναμα, τη στιγμή t = L ê c θα έχει φτάσει στο σημείο x = L όχι το μέγιστο του παλμού,αλλά η τιμή που είχε στο σημείο x = 0. Συνεπώς, τη στιγμή t = L ê c θα έχουμε στο σημείο x = Lτην υπέρθεση του μέγιστου του πρώτου παλμού με την τιμή u2H0L = u1H-x1L. Δηλαδή(2.9) u = u1H0L+ u2H0L = u1H0L+ u1H-x1L Αν γ.π. u1Hx, tL = A cos@kHx- c tLD, τότε(2.10) u = u1H0L+ u1H-x1L = A cosH0L+ A cosH-k x1L = A @1+ cosHk x1LD = 2 A cos2Hk x1 ê 2LΑυτό σημαίνει ότι, άν k x1 ê 2 = n π, τότε θα έχουμε πλήρη θετική συμβολή, ενώ όταν

Κύματα σε μια χωρική διάσταση 115

Page 125: Biblio Eidikhs Sxetikothas

k x1 ê 2 = H2 n+ 1L H π ê 2L θα έχουμε αναίρεση του ενός παλμού από τον άλλο. Η δεύτερησυνθήκη ισοδυναμεί με

H2 π ê λL x1 = H2 n+ 1L π ñ x1 = H2 n+ 1L Hλ ê 2LTo παράδειγμα που μόλις παρουσιάσαμε οδηγεί στο γενικότεrο συμπέρασμα ότι, αν τα

κύματα που παράγονται από δύο συντονισμένες πηγές φτάνουν στο ίδιο σημείο του χώρουαφού έχουν διανύσει μονοπάτια με διαφορά μήκους Δ L, τότε παρουσιάζουν διαφορά φάσης ίσηπρος H2 π ê λLΔ L. Αυτή η διαφορά φάσης είναι η αιτία αυτών που ονομάζουμε φαινόμενασυμβολής. Το πιο γνωστό παράδειγμα αποτελούν οι κροσσοί της οπτικής, όπου φωτεινές ζώνεςεναλλάσονται με σκοτεινές, όπως στο επόμενο σχήμα.

Σχ. 2.10

116 Κυματική διάδοση

Page 126: Biblio Eidikhs Sxetikothas

5. 3 Η κυματική εξίσωση

Θεωρούμε μια συνάρτηση των μεταβλητών x, t της μορφής

(3.1) uHx, tL = FHx- c tL, όπου FHξL είναι μια ομαλή συνάρτηση της μεταβλητής ξ. Με άλλα λόγια, υποθέτουμε ότι ηFHξL έχει συνεχείς παραγώγους μέχρι και δεύτερης, τουλάχιστον, τάξης. Για κάθε συγκεκριμένητιμή της μεταβλητής t, ας πούμε για t = t1, η uHx, tL = FHx- c tL είναι συνάρτηση μόνο του x, ηφHxL = uHx, t1L = FHx- c t1L. H παράγωγος της φHxL υπάρχει και είναι ίση μεφ£HxL = F £ Hx- c t1L, όπου F £ HξL η πρώτη παράγωγος της FHξL. Η φ£HxL ονομάζεται μερικήπαράγωγος της uHx, tL ως προς τη μεταβλητή x και συμβολίζεται με ∑x uHx, t1L ή με ∑ u

∑xHx, t1L.

Θεωρώντας την τιμή t1 τυχαία, καταλήγουμε στη σχέση

(3.2) ∑x uHx, tL ª ∑ u∑x

Hx, tL = F £ Hx- c tL.

Με τον ίδιο τρόπο βρίσκουμε ότι η δεύτερης τάξης παράγωγος της φHxL υπάρχει καιείναι ίση με φ≥ HxL = F ≥ Hx- c t1L, όπου F ≥ HξL η δεύτερης παράγωγος της FHξL. Η φ≥ HxLονομάζεται μερική παράγωγος δεύτερης τάξης της uHx, tL ως προς τη μεταβλητή x και

συμβολίζεται με ∑x2 uHx, t1L ή με ∑

2 u

∑x2 Hx, t1L. Συνεπώς,

(3.3) ∑x2 uHx, tL ª ∑2 u

∑x2 Hx, tL = F≥Hx- c tL.

Aνάλογα, για κάθε συγκεκριμένη τιμή της μεταβλητής x, ας πούμε για x = x1, ηuHx, tL = FHx- c tL είναι συνάρτηση μόνο του t, η ψHtL = uHx1, tL = FHx1 - c tL. H παράγωγοςτης ψHtL υπάρχει και είναι ίση με ψ£ HtL = -c F £ Hx1 - c tL. Η ψ£ HtL ονομάζεται μερικήπαράγωγος της uHx, tL ως προς τη μεταβλητή t και συμβολίζεται με ∑t uHx1, tL ή με ∑ u

∑tHx1, tL.

´Ετσι, για τυχαίο x, καταλήγουμε στην σχέση

(3.4) ∑t uHx, tL ª ∑ u∑t

Hx, tL = -c F £ Hx- c tL.

Με τον ίδιο τρόπο βρίσκουμε ότι η δεύτερης τάξης παράγωγος της ψHtL υπάρχει καιείναι ίση με ψ ≥ HtL = c2 F ≥ Hx1 - c tL. Η ψ ≥ HtL λέγεται μερική παράγωγος δεύτερης τάξης της

uHx, tL ως προς τη μεταβλητή t και συμβολίζεται με ∑t2 uHx1, tL ή με ∑

2 u

∑t2Hx1, tL. ´Ετσι,

(3. 5) ∑t2 uHx, tL ª ∑2 u

∑t2Hx, tL = c2 F ≥ Hx1 - c tL.

Συνεπώς, κάθε συνάρτηση της μορφής uHx, tL = FHx- c tL αποτελεί λύση της εξίσωσης

H κυματική εξίσωση 117

Page 127: Biblio Eidikhs Sxetikothas

(3.6) c2 ∑x2 u Hx, tL = ∑t

2 u Hx, tL ñ c2 ∑2 u∑x2 Hx, tL = ∑2 u

∑t2Hx, tL

Aυτή είναι η περίφημη κυματική εξίσωση (σε μία χωρική διάσταση). Πρόκειται για διαφορικήεξίσωση που αφορά συνάρτηση δύο ανεξάρτητων μεταβλητών και άρα περιέχει μερικέςπαραγώγους της άγνωστης συνάρτησης. Γι’ αυτό ονομάζεται μερική διαφορική εξίσωση.

Mε βάση την ανάλυση που προηγήθηκε, είναι πανεύκολο να ελεγθεί η αλήθεια τηςακόλουθης πρότασης.

Αν οι ΦHξL, ΨHξL είναι τυχαίες ομαλές συναρτήσεις της μεταβλητής ξ, τότε η συνάρτηση

(3.7) uHx, tL = ΦHx+ c tL+ΨHx- c tL

αποτελεί λύση της κυματικής εξίσωσης.

Μπορεί επίσης να αποδειχτεί ότι αυτή είναι και η γενική λύση της κυματικήςεξίσωσης, με την έννοια ότι, κάθε ομαλή λύση της είναι της παραπάνω μορφής.

Aς υποθέσουμε ότι μας έχει δοθεί μια λύση της κυματικής εξίσωσης, γ.π. ηuHx, tL = Α expA-Hx- c tL2 ë a2E, κι ότι αυτή παριστάνει την κίνηση των στοιχείων μιας χορδής.Τότε μπορούμε εύκολα να υπολογίσουμε την αρχική μορφή της χορδής, γιατί η τελευταίαορίζεται από τη σχέση y = FHxL, όπου FHxL := uHx, 0L. ´Αρα, στο παράδειγμά μας,

(3.8) FHxL = Α expI-x2 ë a2M . Η στιγμιαία ταχύτητα του στοιχείου της χορδής που αντιστοιχεί στο σημείο

x = x1 του άξονα x είναι ίση με ∑t uHx1, tL. ´Αρα η αρχική ταχύτητα των στοιχείων της χορδήςπροσδιορίζεται από τη συνάρτηση GHxL := ∑t uHx, 0L . Στην ειδική περίπτωση όπουuHx, tL = Α expA-Hx- c tL2 ë a2E, εύκολα βρίσκουμε ότι

(3.9) GHxL = 2 A c ‰-

x2

a2 xa2 .

Αντίστροφα, αν έχουμε προσδιορίσει εκ των προτέρων τη θέση και την ταχύτητα κάθεστοιχείου της χορδής τη στιγμή t = 0, αν δηλαδή έχουμε επιλέξει τις συναρτήσειςFHxL := uHx, 0L και GHxL := ∑t uHx, 0L, τότε μπορούμε να κατασκευάσουμε την συνάρτησηuHx, tL που περιγράφει την κίνηση της χορδής κάθε μετέπειτα στιγμή, δηλαδή για κάθε t > 0.

Πιο συγκεκριμένα, από τον τύπο (3.7) για τη γενική λύση της κυματικής εξίσωσηςέπεται ότι

(3.10) uHx, 0L = ΦHxL+ΨHxL, (3.11) ∑t uHx, 0L = cΦ£HxL- cΨ£HxL. Συνεπώς, τα δεξιά μέλη των εξισώσεων (3.10) και (3.11) πρέπει να είναι ίσα προς FHxL καιGHxL, αντίστοιχα. Με άλλα λόγια, οι συναρτήσεις ΦHxL, ΨHxL πρέπει να σέβονται τις συνθήκες

(3.12) ΦHxL+ΨHxL = FHxL, (3.13) cΦ£HxL- cΨ£HxL = GHxL.

118 Κυματική διάδοση

Page 128: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Παραγωγίζοντας την (3.12), παίρνουμε τη σχέση

(3.14) Φ£HxL+Ψ£HxL = F £ HxL Από τον συνδυασμό των (3.13) και (3.14) αμέσως έπεται ότι

(3.15) Φ£HxL = 12

:F £ HxL+ 1c

GHxL>,

(3.16) Ψ£HxL = 12

:F £ HxL- 1c

GHxL>.

Συνακόλουθα,

(3.17) ΦHxL = 12

:F HxL+ 1c ŸαxGHsL d s>,

(3.18) ΨHxL = 12

:F HxL- 1c ŸαxGHsL d s>,

Από τις δύο τελευταίες σχέσεις αμέσως έπεται ότι

ΦHx+ c tL+ΨHx- c tL = 12

:F Hx+ c tL+ 1c Ÿαx+c tGHsL d s>

+ 12

: F Hx- c tL- 1c Ÿαx-c tGHsL d s>

= 12

:F Hx+ c tL+ F Hx- c tL+ 1c Ÿx-c t

x+c tGHsL d s>.

Αυτό σημαίνει ότι η λύση uHx, tL της κυματικής εξίσωσης που είναι συμβατή με τις αρχικέςσυνθήκες

(3.19) uHx, 0L = FHxL, ∑t uHx, 0L = GHxL, δίνεται από τον τύπο

(3.20) uHx, tL = 12

: FHx+ c tL+ FHx- c tL+ 1c Ÿx-c t

x+c t GHsL d s >

H κυματική εξίσωση 119

Page 129: Biblio Eidikhs Sxetikothas

5. 4 Η κυματική εξίσωση στoν 3

Ας υποθέσουμε ότι οι x, y, z είναι Καρτεσιανές συντεταγμένες του Ευκλείδειου τρισδιάστατουχώρου 3 και t η συντεταγμένη του χρόνου. Τότε με τον όρο κυματική εξίσωση θα εννοούμε τημερική διαφορική εξίσωση (ΜΔΕ)

(4.1) ∑2u∑x2 +

∑2u∑y2 +

∑2u∑z2 -

1c2

∑2u∑t2

= 0,

όπου u = uHx, y, z, tL. Με τον άλλο συμβολισμό των μερικών παραγώγων η παραπάνωεξίσωση γράφεται σαν

(4.2) ∑x2 u+∑y

2 u+∑z2 u- 1

c2 ∑t2 u = 0.

Επίπεδα κύματαΕίναι πάρα πολύ εύκολο να βρούμε λύσεις της κυματικής εξίσωσης που εξαρτιώνται από μίαμόνο χωρική συντεταγμένη. Αν γ.π. υποθέσουμε ότι η συνάρτηση u είναι ανεξάρτητη από τιςχωρικές μεταβλητές y και z, αν δηλαδή

(4.3) ∑y u = ∑z u = 0

τότε η (4.2) γίνεται

(4.4) ∑x2 u- 1

c2 ∑t2 u = 0.

Αλλά ήδη γνωρίζουμε ότι οι λύσεις της τελευταίας ΜΔΕ είναι της μορφής

(4.5) uHx, tL = FHx+ c tL+GHx- c tL όπου F, G τυχαίες συναρτήσεις.

Οι λύσεις της κυματικής εξίσωσης στον τρισδιάστατο Ευκλείδειο χώρο (4.1) που έχουντη μορφή (4.5) ονομάζονται επίπεδα κύματα που διαδίδονται στην κατεύθυνση του άξονα x.Kαι λέγονται επίπεδα, γιατί κάθε χρονική στιγμή η τιμή της συνάρτησης u είναι ίδια σε όλο τοεπίπεδο x =σταθ. του 3.

Για παράδειγμα, η συνάρτηση

(4.6) u = A cosB 2 πλ

Hx- c tLF ª A cos@kHx- c tLD

παριστάνει ένα τριγωνικό ή αρμονικό επίπεδο κύμα που διαδίδεται προς τη θετική κατεύθυνσητου άξονα x με ταχύτητα c.

Ανάλογα, η συνάρτηση

(4.7) u = A cosB 2 πλ

Hy+ c tLF ª A cos@kHy+ c tLD

120 Κυματική διάδοση

Page 130: Biblio Eidikhs Sxetikothas

παριστάνει ένα τριγωνικό επίπεδο κύμα που διαδίδεται προς την αρνητική κατεύθυνση τουάξονα y.

Γενικεύοντας, μιλάμε για επίπεδα κύματα που κινούνται με ταχύτητα (μέτρου) c στην

κατεύθυνση k του (τρισδιάστατου Ευκλείδειου χώρου 3). Πιο συγκεκριμένα, ας θεωρή-σουμε τα διανύσματα

(4.8) k := Ikx, ky, kzM, r := Hx, y, zL, Η συνθήκη

(4.9) k ÿ r := kx x+ ky y + kz z = a

oρίζει ένα επίπεδο του 3 που βρίσκεται σε απόσταση †a§ ê †k § στην κατεύθυνση τουδιανύσματος k , από την αρχή των αξόνων. Το διάνυσμα k είναι κάθετο σ’ αυτό το επίπεδο.

Ας θεωρήσουμε, τώρα, τη συνθήκη

(4.10) k ÿ r -ω t = 0, ω > 0.

Σύμφωνα με την προηγούμενη παρατήρηση, τη στιγμή t = t1 η συνθήκη (4.10) ορίζει έναεπίπεδο κάθετο στο διάνυσμα k που βρίσκεται σε απόσταση ω t1 ê†k § από την αρχή τωναξόνων. Ανάλογα, τη στιγμή t = t2 > t1 η συνθήκη (5. 10) ορίζει ένα δεύτερο επίπεδο πουείναι επίσης κάθετο στο διάνυσμα k και βρίσκεται σε απόσταση ω t2 ê†k § από την αρχή τωναξόνων. ´Αρα τα δυο αυτά επίπεδα είναι παράλληλα και απέχουν μεταξύ τους κατάωH t2 - t1L ê†k §.

Aν, λοιπόν, θεωρήσουμε τη συνάρτηση

(4.11) uIr , tM := A exp B- Jk ÿ r -ω tN2F

που παίρνει τη μέγιστη τιμή της όταν k ÿ r -ω t = 0, τότε μπορούμε να πούμε ότι, κατά τοχρονικό διάστημα @t1, t2D, το μέγιστο της uIr , tM μετατοπίστηκε κατά ωH t2 - t1L ê†k §. Συνεπώς,η ταχύτητα με την οποία κινήθηκε το μέγιστο αυτής της συνάρτησης είναι

(4.12) c := ω ê†k §. Από την άλλη μεριά, εύκολα διαπιστώνεται ότι κάθε συνάρτηση της μορφής

(4.13) uIr , tM := F Jk ÿ r -ω tN

είναι λύση της κυματικής εξίσωσης. Με βάση τις προηγούμενες παρατηρήσεις, οι συναρτήσειςαυτής της μορφής αποτελούν τη μαθηματική αναπαράσταση των επίπεδων κυμάτων στα οποίααναφερθήκαμε νωρίτερα.

Αν γ.π. FHξL = A expH i ξL τότε η (4.13) γίνεται στην

(4.14) uIr , tM := A exp i Jk ÿ r -ω tN

H κυματική εξίσωση στον R^3 121

Page 131: Biblio Eidikhs Sxetikothas

οπότε μιλάμε για τριγωνομετρικά επίπεδα κύματα. Σ’ αυτή την περίπτωση η ποσότηταk ÿ r -ω t ονομάζεται φάση του κύματος. Τα επίπεδα που ορίζονται από τη συνθήκηk ÿ r -ω t =σταθ. ονομάζονται και μέτωπα του κύματος.

Σφαιρικά κύματαΤο ίδιο εύκολο είναι να κατασκευάσουμε λύσεις της κυματικής εξίσωσης στον 3 οι οποίεςχαρακτηρίζονται από σφαιρική συμμετρία. Εννοούμε λύσεις που, ως προς τις χωρικέςμεταβλητές, εξαρτιώνται μόνο από το συνδυασμό

(4.15) rHx, y, zL ª †r § := x2 + y2 + z2

των Καρτεσιανών συντεταγμένων x, y, z .

Για το σκοπό αυτό, παρατηρούμε αρχικά ότι

(4.16) ∑x r = xr, ∑y r = y

r, ∑z r = z

r

και άρα

(4.17) ∑x2 r = r2-x2

r3 , ∑y2 r = r2-y2

r3 , ∑z2 r = r2-z2

r3 .

Συνεπώς, όταν

(4.18) f Hx, y, zL = hHrHx, y, zLL ª HhërL Hx, y, zL, τότε

(4.19) ∑x f = xr

h £

(4.20) ∑x2 f = r2-x2

r3 h£ + x2

r2 h ≥,

(4.21) ∑x2 f +∑y

2 f +∑z2 f = 2

rh £ + h ≥.

´Αρα, αν υποτεθεί ότι η λύση της κυματικής εξίσωσης είναι της μορφής

(4.22) uHx, y, z, tL = hHrHx, y, zL, tL τότε η (4.2) ανάγεται στην

(4.23) c2B∑r2 h+ 2

r∑r hF = ∑t

2 h .

Τώρα αρκεί να θέσουμε

(4.24) hHr, tL = gHr, tL ê r,

για να μετατρέψουμε την τελευταία εξίσωση στην

(4. 25) c2 ∑r2 g = ∑t

2 g.

Αλλά αυτή δεν είναι άλλη από κυματική εξίσωση σε μια χωρική διάσταση. Η γενική της λύσημας είναι γνωστή και δίνεται από την έκφραση

122 Κυματική διάδοση

Page 132: Biblio Eidikhs Sxetikothas

(4.26) gHr, tL = FHr- c tL+GHr+ c tL, όπου F, G τυχαίες ομαλές συναρτήσεις μιας μεταβλητής. ´Αρα οι αντίστοιχες λύσεις τηςκυματικής εξίσωσης (4.2) είναι της μορφής

(4.27) uHx, y, z, tL = 1r@FHr- c tL+GHr+ c tLD, r := x2 + y2 + z2 .

Oι λύσεις αυτής της μορφής ονομάζονται σφαιρικά κύματα. Eιδικότερα, οι λύσεις της μορφής

(4. 28) uHx, y, z, tL = 1r

GHr+ c tL

ονομάζονται εισερχόμενα κι εκείνα της μορφής

(4. 29) uHx, y, z, tL = 1r

FHr- c tL

εξερχόμενα σφαιρικά κύματα.

Είναι φανερό ότι η συνθήκη r- c t = 0 ορίζει μια σφαιρική επιφάνεια ακτίνας c t μεκέντρο την αρχή H0, 0, 0L των αξόνων x y z. Κατά συνέπεια, μια κυματική διαταραχή πουπεριγράφεται από μια λύση της μορφής (4.29) και, τη στιγμή t1, εντοπίζεται στα σημεία τηςσφαιρικής επιφάνειας r = c t1 θα εντοπίζεται στα σημεία της σφαιρικής επιφάνειας r = c t2 τηστιγμή t2 > t1. Στο επόμενο σχήμα δείχνουμε το μισό δυο σφαιρικών επιφανειών πουαντιστοιχούν στη διαδικασία που μόλις περιγράψαμε.

x

y

z

x

y

z

Σχ. 5.1

H κυματική εξίσωση στον R^3 123

Page 133: Biblio Eidikhs Sxetikothas

5. 5 Κώνοι ήχου και φωτός

Eίναι φανερό πως δεν μπορούμε να κατασκευάσουμε σε μιαν επίπεδη επιφάνεια το γράφημαμιας συνάρτησης τριών ή και περισσότερων μεταβλητών, σαν αυτή που περιγράφει τα ηχητικάκαι άλλα κύματα στο επίπεδο και στον τρισδιάστατο χώρο. Γι αυτό οι γραφικές παραστάσειςτέτοιων συναρτήσεων είναι, σε τελική ανάλυση, καθαρά ποιοτικές. Η παρουσίαση πουακολουθεί κινείται στο πλαίσιο αυτής της παρατήρησης.

Ας υποθέσουμε γ.π. ότι θέλουμε να μελετήσουμε γραφικά το εξερχόμενο σφαιρικόκύμα που περιγράφεται από τη συνάρτηση

(5.1) uHx, y, z, tL = 1r

FHr- c tL = 1r

A sin @kHr- c tLD,

όπου r := x2 + y2 + z2 . Για να καταλήξουμε σε μια συνάρτηση δύο μεταβλητών, μπορούμενα δουλέψουμε, εναλλακτικά, με έναν από τους ακόλοθους τρόπους:

(i) Επιλέγουμε μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή, ας πούμε την t = 0, και θεωρούμε τησυνάρτηση

(5.2) UHx, y, zL := uHx, y, z, 0L = 1r

FHrL = 1r

A sin Hk rL

Προφανώς, η τιμή αυτής της συνάρτησης εξαρτιέται μόνο από την απόσταση r του σημείουHx, y, zL από την αρχή των Καρτεσιανών αξόνων x y z. Iσοδύναμα, η συνάρτηση τριών μετα-βλητών UHx, y, zL έχει την ίδια τιμή σε κάθε σημείο της σφαιρικής επιφάνειας r = a. Η τελευ-

ταία τέμνει το επίπεδο z = 0 του 3 κατά μήκος του κύκλου x2 + y2 = a. Aν, λοιπόν, περι-οριστούμε στο επίπεδο z = 0, τότε η συνάρτηση UHx, y, zL ανάγεται στην

(5.3) φHx, yL := UHx, y, 0L = 1ρ

A sin Hk ρL, ρ := x2 + y2

που, ως συνάρτηση δύο μόνο ανεξάρτητων μεταβλητών, επιτρέπει την κατασκευή γραφήματος.To αντίστοιχο σχήμα μας δίνει σαφή εικόνα του τρόπου με τον οποίο μεταβάλλεται η τιμή τηςφHx, yL καθώς μεταβάλλεται η απόσταση ρ του σημείου Hx, yL του 2 από την αρχή τωναξόνων x, y και, έμμεσα, του τρόπου με τον οποίο αλλάζει η τιμή της UHx, y, zL καθώς μεγα-λώνει η απόσταση r του σημείου Hx, y, zL του 3 από την αρχή των αξόνων x y z.

124 Κυματική διάδοση

Page 134: Biblio Eidikhs Sxetikothas

x

y

ϕ

x

Σχ. 5.1

(ii) Θεωρούμε τις r, t ως ανεξάρτητες μεταβλητές και κατασκευάζουμε το γράφημα τηςσυνάρτησης

(5.4) ψHr, tL := 1r

A sin @kHr- c tLD, r ¥ 0, t œ ,

για κάποιο τμήμα του ημιεπίπεδου r t που αποτελεί το πεδίο ορισμού της. Αυτή η συνάρτησημας δίνει σαφή εικόνα του τρόπου με τον οποίο μεταβάλλεται τόσο χωρικά όσο και χρονικά ηαρχική uHx, y, z, tL. Ωστόσο, θα πρέπει να μην ξεχνάμε ότι ένα σημείο Hr, tL του αντίστοιχου

σχήματος αντιπροσωπεύει όλα τα σημεία της σφαιρικής επιφάνειας x2 + y2 + z2 = r του 3

τη χρονική στιγμή t.

r

t

ψ

r

t

Σχ. 5.2

Κώνοι ήχου και φωτός 125

Page 135: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Mπορούμε επίσης να σταθούμε στα υποσύνολα του χωροχρονικού διαγράμματος ταοποία είναι χαρακτηριστικά της συμπεριφοράς της συνάρτησης uHx, y, z, tL που δίνεται από την(5.1). Για παράδειγμα, τα υποσύνολα του χώρου 4 των μεταβλητών x, y, z και t που ορί-ζονται από τη συνθήκη

(5.5) r- c t = b =σταθ., r := x2 + y2 + z2 ,

είναι σημαντικά για την παραπάνω συνάρτηση.

Και τούτο γιατί ο παράγοντας FHr- c tL = A sin @kHr- c tLD διατηρεί την ίδια τιμή, FHbL,σε όλα τους τα σημεία. Αλλά και πάλι, είναι αδύνατο να κατασκευάσουμε ένα σχήμα που ναδίνει πιστή αναπαράσταση των υποσυνόλων r- c t = b του 4. Το καλύτερο που μπορούμε νακάνουμε είναι να κατασκευάσουμε σχήματα που παριστάνουν υποσύνολα το 3 τα οποίαορίζονται από εξισώσεις της μορφής f Hx, y, zL =σταθ., δηλαδή επιφάνειες.

Η κατάλληλη “αναγωγή” επιτυγχάνεται και πάλι με το να θεωρήσουμε τους κύκλους

x2 + y2 = a του επίπεδου z = 0 του 3 ως αντιπροσωπευτικούς των σφαιρών

x2 + y2 + z2 = a του 3. ´Ετσι, αντικαθιστούμε την (5.5) από την

(5.6) ρ- c t = b =σταθ., ρ := x2 + y2 ,

δηλαδή παραλείπουμε τη συντεταγμένη z, οπότε καταλήγουμε σε εξίσωση της μορφής

(5.7) f Hx, y, tL ª ρ- c t = b =σταθ.

Αυτή η εξίσωση ορίζει μια οικογένεια κώνων που έχουν την κορυφή τους πάνω στον άξονα tκαι “άνοιγμα” ίσο με θ, όπου tan θ = c. Aν θέσουμε c t = w, τότε ως προς τον άξονα w οιπαραπάνω κώνοι έχουν άνοιγμα 45ο. Στο Σχ.5.3 δείχνουμε τον κώνο που αντιστοιχεί στην τιμήb = 0. Αυτός έχει την κορυφή του στην αρχή (0, 0, 0) των αξόνων x y w.

H0,0,0L x

y

w=ct

Σχ. 5.3

126 Κυματική διάδοση

Page 136: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Σημειώστε ότι ένα επίπεδο το οποίο περιέχει τον άξονα w τέμνει την επιφάνεια τουκώνου ρ- c t = 0 κατά μήκος δύο ημιευθειών που ξεκινάνε από το σημείο (0, 0, 0). Αυτού τουείδους οι ημιευθείες οναμάζονται γεννήτριες του κώνου και μπορούν να εκφραστούν και μετον ακόλουθο τρόπο. Θέτουμε

(5.8) x = λ cos φ, y = λ cos φ, λ ¥ 0,

οπότε η συνθήκη ρ- c t = 0 γίνεται

(5.9) w ª c t = λ.

Προφανώς, η παράμετρος φ αντιπροσωπεύει τη γωνία που σχηματίζει με τον άξονα x ηπροβολή της γεννήτριας στο επίπεδο x y.

Aπό την άλλη μεριά, ένα επίπεδο παράλληλο προς το επίπεδο x y τέμνει τον κώνορ- c t = 0 κατά μήκος ενός κύκλου. Αν λοιπόν θεωρήσουμε διαφορετικές τιμές τηςπαραμέτρου d > 0, τότε οι τομές των επιπέδων w ª c t = d με την επιφάνεια του κώνου θα μαςδώσουν μια οικογένεια κύκλων που έχουν το κέντρο τους πάνω στον άξονα w, σαν αυτούς τουΣχ. 5.4.

x

y

w=ct

p0H0,0,0L

x

Σχ. 5.4

Αν θέσουμε b = c t0 στην (5.5), τότε αυτή θα γίνει

(5.10) x2 + y2 + z2 = cH t- t0L.

Παρόλο που η τελευταία εξίσωση ορίζει ένα υποσύνολο του 4, αυτό το υποσύνολο ονο-μάζεται επίσης κώνος, λόγω της αναλογίας με την (5.7). Ακριβέστερα, ονομάζεται μελλοντικόςκώνος με κορυφή το χωροχρονικό σημείο Hx, y, z, tL = H0, 0, 0, t0L.

H κορυφή αυτού του κώνου μπορεί να μετατεθεί εύκολα από την αρχή των αξόνων x y zστο χωρικό σημείο Hx0, y0, z0L. Αρκεί να αντικαταστήσουμε την (5.10) από την

(5.11) Hx- x0L2 + Hy- y0L2 + Hz- z0L2 = cH t- t0L .

Bέβαια, όταν θέλουμε να κατασκευάσουμε μια γραφική παράσταση του κώνου που

Κώνοι ήχου και φωτός 127

Page 137: Biblio Eidikhs Sxetikothas

ορίζει η (5.11), θα πρέπει να παραλείψουμε μια χωρική διάσταση. Αν γ.π. παραλείψουμε τησυντεταγμένη z, τότε οδηγούμαστε στην εικόνα του Σχ. 5.5, το οποίο, στην πραγματικότητα,παριστάνει το τμήμα t ¥ t0 του κώνου

(5.12) Hx- x0L2 + Hy- y0L2 = cH t- t0L.

p0Hx0,y0,ct0L

x0

y0ct0

x

y

w=ct

Σχ. 5.5

Η έννοια της σημειακής πηγής κυμάτων

Oι κώνοι που περιγράψαμε πιο πάνω επιδέχονται την ακόλουθη φυσική ερμηνεία. Συνήθως, τοφυσικό αντικείμενο που παράγει ηχητικά, ηλεκτρομαγνητικά και άλλου είδους κύματα είναιπάρα πολύ μικρό σε σύγκριση με τον χώρο στον οποίο διαδίδονται τα κύματα. Ο όγκος τουστόματός μας γ.π. είναι πολύ μικρότερος από τον όγκο του δωμάτιου στο οποίο τυχόνβρισκόμαστε και μιλάμε. Το ίδιο ισχύει και για το ηχείο ενός μικρού ραδιοφώνου από το οποίοακούμε μουσική ή για ένα βιολί σε μια αίθουσα συναυλιών.

Ανάλογα, η κεραία ενός ραδιοφωνικού ή τηλεοπτικού σταθμού έχει αμελητέεςδιαστάσεις σε σύγκριση με τον περιβάλλοντα χώρο στον οποίο διαδίδονται τα ηλεκτρο-μαγνητικά κύματα που η κεραία παράγει. Από πρακτική άποψη αυτός ο χώρος είναι άπειροςκαι το ίδιο ισχύει για το φως που εκπέμπει ένα αστέρι.

Αυτή η παρατήρηση μας επιτρέπει να θεωρούμε συχνά την πηγή των κυμάτων, δηλαδήτο αντικείμενο που τα παράγει, ως ένα υλικό σημείο. Τότε μιλάμε για μια σημειακή πηγή. Τοπαράδειγμα των αστεριών που αναφέραμε παραπάνω αποτελεί την καθαρότερη εικόνα τηςσημειακής πηγής. Γιατί, αν εξαιρέσουμε τον ήλιο, όλα τα άλλα αστέρια τα βλέπουμε τη νύχτασαν φωτεινά στίγματα του ουρανού.

Τα κύματα που εκπέμπει μια σημειακή πηγή είναι υποχρεωτικά σφαιρικά. Αν, λοιπόν,υποθέσουμε ότι μια σημειακή πηγή βρίσκεται στην αρχή των Καρτεσιανών αξόνων x y z καιενεργοποιείται (ανάβει) τη χρονική στιγμή t = 0 και παύει (σβήνει) μετά από T sec, τότε θαέχουμε το ακόλουθο αποτέλεσμα. Το κύμα που παράγεται από την πηγή αρχίζει να διαδίδεταιπρος όλες τις κατευθύνσεις και, μέσα σε χρόνο t1 > 0 φτάνει σε απόσταση r = c t1 από την αρχή

128 Κυματική διάδοση

Page 138: Biblio Eidikhs Sxetikothas

1 1των αξόνων. Αν θεωρήσουμε όλες τις ενδιάμεσες χρονικές στιγμές στο διάστημα 0 § t § t1 τότεη σχέση r = c t που μας λέει που είχε φτάσει το “μέτωπο” του κύματος τη στιγμή t, είναιακριβώς εκείνη που ορίζει τον μελλοντικό κώνο με κορυφή το χωροχρονικό σημείοHx, y, z, tL = H0, 0, 0, 0L.

To τελευταίο μέρος του κύματος που εκπέμπει η πηγή παράγεται τη στιγμή t = T . Άρα,αν t1 > T , τότε τη στιγμή t = t1 η “ουρά” του κύματος θα έχει φτάσει σε απόστασηr = c Ht1 -TL από την αρχή των αξόνων. Συνεπώς, η σχέση r = c Ht- TL, T § t § t1, μας λέει σεποια απόσταση γίνεται αισθητή η παύση της πηγής τη στιγμή t. ´Ομως, η r = c Ht-TL είναι ησχέση που ορίζει τον μελλοντικό κώνο με κορυφή το χωροχρονικό σημείοHx, y, z, tL = H0, 0, 0, TL.

Αυτές οι παρατηρήσεις μας δίνουν σαφή εικόνα της φυσικής σημασίας τωνχωροχρονικών κώνων και της μεταξύ τους περιοχής. Η τελευταία είναι η χωροχρονική ζώνηόπου υπάρχει το κύμα. Αν υποθέσουμε ότι το T τείνει στο μηδέν, τότε αυτή η ζώνη γίνεται όλοκαι πιο λεπτή έως ότου ταυτιστεί με τον αρχικό κώνο r = c t. Μ’ αυτό τον τρόπο, καταλήγουμεσε μιαν άλλη φυσική ερμηνεία του κώνου με κορυφή το χωροχρονικό σημείοHx, y, z, tL = H0, 0, 0, 0L και γενικότερα του Hx, y, z, tL = Hx0, y0, z0, t0L: Παριστάνει το σφαι-ρικό κύμα το οποίο εκπέμπει μια σημειακή πηγή που είναι ενεργή για ένα απειροελάχιστοδιάστημα γύρω από τη χρονική στιγμή t = t0.

Ανάλογα, τώρα, με το είδος των κυμάτων που εκπέμπει η σημειακή πηγή, ο κώνος μεκορυφή το τυχαίο σημείο Hx0, y0, z0, t0L ονομάζεται κώνος φωτός, κώνος ήχου κ.λπ.

Παράδειγμα 5.1

Θεωρούμε μια πυγολαμπίδα (κωλοφωτιά) που στέκεται στην αρχή των Καρτεσιανών αξόνωνx y z ενός συστήματος αναφοράς Σ. Υποθέτουμε ότι η το σύστημα παραγωγής φωτός πουδιαθέτει η κωλοφωτιά ενεργοποιείται κάθε Tsec και σβήνει αμέσως. Αν θεωρήσουμε τηνπυγολαμπίδα ως σημειακή πηγή, τότε το γρήγορο αναβόσβημά της μας επιτρέπει ναπαραστήσουμε τα ηλεκτρομαγνητικά κύματα που εκπέμπει σαν κώνους φωτός με κορυφή ταχωροχρονικά σημεία 8H0, 0, 0, t0 + n TL<, όπου n=0, 1, 2, ... Για τους λόγους που αναφέραμε πιοπάνω, η γραφική παράσταση της εκπομπής φωτεινών σημάτων από την ακίνητη πυγο- λαμπίδαείναι αδύνατη αν δεν παραλείψουμε μία χωρική διάσταση. Με αυτό τον τρόπο, καταλήγουμεστο πρώτο από τα Σχ.5.6.

Το δεύτερο από τα Σχ.5.6 της προκύπτει όταν η πυγολαμπίδα κινείναι με σταθερήταχύτητα. Στο τρίτο η πυγολαμπίδα διαγράφει κύκλους γύρω από τήν αρχή των χωρικών αξό-νων.

Σημειώστε ότι, στην πραγματικότητα οι μελλοντικοί κώνοι φωτός εκτείνονται ως τοάπειρο. Κατά συνέπεια, σ’ ένα πιο ρεαλιστικό σχήμα ο ένας κώνος θα έκρυβε τον άλλον. Γι’αυτό περιοριζόμαστε στο να δείχνουμε μόνο ένα τμήμα καθενός κώνου φωτός -εκείνο πουπεριέχει την κορυφή του (ªτο γεγονός εκπομπής).

Κώνοι ήχου και φωτός 129

Page 139: Biblio Eidikhs Sxetikothas

x

y

w=ct

x

y

w=ct

x

y

w=ct

Σχ. 5.6

130 Κυματική διάδοση

Page 140: Biblio Eidikhs Sxetikothas

5.6 Φωνόνια, φωτόνια και άλλες ασώματες ... κεφαλές

Πολλά φυσικά φαινόμενα που εξηγούνται με την έννοια της κυματικής διάδοσης, όπως είναι οήχος και το φως, περιγράφονται ικανοποιητικά και με την έννοια της κίνησης άμαζωνσωματίων. Από αυτή τη σκοπιά, η παραγωγή ηχητικών κυμάτων από κάποιο αντικείμενοισοδυναμεί με την εκτόξευση σωματίων μηδενικής μάζας που κινούνται με την ταχύτητα τουήχου. Αυτά τα σωμάτια αναφέρονται σαν φωνόνια (phonons) (από τη λέξη φωνή). Ανάλογα, τασωμάτια που αντιστοιχούν σε ηλεκτρομαγνητικά κύματα ονομάζονται φωτόνια (photons) (απότη λέξη φως) και άρα μπορούμε να μιλάμε γενικά για τα κυματόνια (kcymatons), εννοώντας ταάμαζα σωμάτια που συνδέουμε με κάποια φυσική διαδικασία στην οποία ορμή κι ενέργειαμεταδίδονται από μια περιοχή σε άλλη με τη μορφή κυμάτων.

Το πρώτο ερώτημα που ανακύπτει όταν υιοθετηθεί η σωματιακή εικόνα για φαινόμενασαν τον ήχο και το φως είναι το πώς εκφράζονται τα χαρακτηριστικά των κυμάτων πουονομάσαμε περίοδο και συχνότητα. Η λύση αυτού του ζητήματος δεν είναι δύσκολη. Αν γ.π.έχουμε να κάνουμε με μια σημειακή πηγή φωτός που εκπέμπει ηλεκτρομαγνητικά κύματασυχνότητας ν, τότε θεωρούμε ότι η δοσμένη πηγή εκτοξεύει ένα φωτόνιο κάθε T sec, όπουT = 1 ê ν. Mε ανάλογο τρόπο υπολογίζουμε τη συχνότητα της συγκεκριμένης ακτινοβολίας πουκαταγράφει κάποιος κινητός ή ακίνητος δέκτης που βρίσκεται μακριά από την πηγή. Η ακριβήςδιαδικασία περιγράφεται στο ακόλουθο παράδειγμα, στο οποίο δίνεται μια “σωματιακή”εξήγηση του φαινόμενου Doppler.

Παράδειγμα 6.1

Μια σημειακή πηγή φωτός, Π, ακινητεί στην στην αρχή των Καρτεσιανών αξόνων x y z ενόςσυστήματος αναφοράς Σ. Αν η συχνότητα του φωτός που εκπέμπει η Π είναι ν, ζητείται ησυχνότητα του “βλέπει” ένας δέκτης, Δ, ο οποίος κινείται κατά μήκος του άξονα x με ταχύτηταV , τέτοια που V < c.

Σύμφωνα με την παραπάνω υπόδειξη για τη σωματιακή περιγραφή της εκπομπής καιδιάδοσης του φωτός, υποθέτουμε ότι η πηγή Π εκπέμπει ένα φωτόνιο προς την κατεύθυνση τουδέκτη Δ τη στιγμή t1 = 0 κι ένα δεύτερο τη στιγμή t2 = T = H1 ê νL. Για ευκολία, θεωρούμε καιτον δέκτη σαν ένα σωμάτιο (υλικό σημείο) και υποθέτουμε ότι βρίσκεται στην ίδια πλευρά τουάξονα x καθ’ όλο το χρονικό διάστημα 0 § t § t4, όπου t4 η στιγμή που το δεύτερο φωτόνιοφτάνει στον δέκτη. Με αυτή τη διάταξη, ο δέκτης απομακρύνεται ή πλησιάζει προς τον πομπό,ανάλογα με το αν ταχύτητά του, V , είναι θετική ή αρνητική, αντίστοιχα . Στο Σχ. 6.1, δείχνουμετις κοσμικές καμπύλες του πομπού, του δέκτη και δύο φωτονίων και για τις δύο περιπτώσεις.

Αν υποθέσουμε ότι δέκτης παραμένει στη θετική πλευρά του άξονα x κατά την εκπομπήκαι λήψη των φωτονίων, τότε η κίνησή του περιγράφεται από την εξίσωση x = a+V t, με τηδέσμευση ότι x > 0 για κάθε t œ @0, t4D. Αντίστοιχα, η κίνηση του πρώτου φωτόνιουπεριγράφεται από την εξίσωση x = c t και του δεύτερου από την x = cH t -TL, όπου t ¥ T .(Θυμίζουμε ότι η σταθερή c παριστάνει έναν θετικό αριθμό.)

Φωνόνια, φωτόνια και άλλες ασώματες...κεφαλές 131

Page 141: Biblio Eidikhs Sxetikothas

xHcmL

tHsecL

γ2

γ3

γ4

Π Δϕ1

ϕ2

xHcmL

tHsecL

γ2

γ3

γ4Π

Δϕ1

ϕ2

Σχ. 6.1

´Ετσι, λοιπόν, το πρώτο φωτόνιο θα φτάσει στον δέκτη τη στιγμή t3 κατά την οποίαc t3 = a+V t3 (Γεγονός γ3, του Σχ. 6.1). Συνεπώς, t3 = a ê Hc-V L. Ανάλογα, το δεύτερο φωτόνιοφτάνει στον δέκτη (γεγονός γ4) τη στιγμή t4 που καθορίζεται από την ισότηταcH t4 - TL = a+V t4. Από αυτήν έπεται ότι t4 = Ha+ c TL ê Hc-V L. ´Αρα, τα φωτόνια φτάνουνστον δέκτη Δ με διαφορά χρόνου T £, όπου

(6.1) T £ := t4 - t3 =a+c Tc-V

- ac-V

= c Tc-V

= 11-HV êcL T .

Κατά συνέπεια,

(6.2) ν £ := 1T £

= @1- HV ê cLD 1T= @1- HV ê cLD ν.

Αντίθετα, αν ο δέκτης βρίσκεται στην αρνητική πλευρά του άξονα x, τότε η κίνησή τουπεριγράφεται από την ίδια εξίσωση x = a+V t, αλλά με τη δέσμευση ότι x < 0 για κάθεt œ @0, t4D, ενώ η κίνηση των δύο φωτονίων περιγράφεται από τις εξισώσεις x = -c t καιx = -cH t -TL, αντίστοιχα.

´Αρα, σ’ αυτή την περίπτωση, το πρώτο φωτόνιο θα φτάσει στον δέκτη τη στιγμή t3κατά την οποία -c t3 = a+V t3. Συνεπώς, t3 = -a ê Hc+V L. Ανάλογα, το δεύτερο φωτόνιο θασυναντήσει τον δέκτη τη στιγμή t4 κατά την οποία -c Ht4 -TL = a+V t4. Aπό αυτήν έπεται ότιt4 = H-a+ c TL ê Hc+V L και άρα(6.3) T £ := t4 - t3 =

-a+c Tc+V

+ ac-V

= c Tc+V

= 11+HV êcL T .

Συνακόλουθα,

(6.4) ν £ := 1T £

= @1+ HV ê cLD 1T= @1+ HV ê cLD ν.

Θα πρέπει να σημειωθεί ότι ο δέκτης απομακρύνεται από την πηγή, αν, κατά το χρονικόδιάστημα που λαμβάνει τα διαδοχικά φωτόνια, είτε βρίσκεται στη θετική πλευρά του άξονα xκαι V > 0, ή βρίσκεται στην αρνητική πλευρά του άξονα x και V < 0. Αντίστροφα, ο δέκτηςκινείται προς την πηγή αν βρίσκεται στη θετική πλευρά του άξονα x και V < 0, ή βρίσκεται στην

132 Κυματική διάδοση

Page 142: Biblio Eidikhs Sxetikothas

αρνητική πλευρά του άξονα x και V > 0. Από τις σχέσεις (6. 2) και (6. 4) έπεται ότι στην πρώτηπερίπτωση η συχνότητα του φωτός ν £ που καταγράφει ο δέκτης είναι μικρότερη από τησυχνότητα εκπομπής, ν. Αντίθετα, όταν πλησιάζει προς την πηγή ν £ > ν .

Το συμπέρασμα ότι η συχνότητα στην οποία λαβαίνει ένα ηχητικό, ηλεκτρομαγνητικό ήάλλου είδους κύμα ένας κινούμενος δέκτης είναι διαφορετική από εκείνη με την οποίαεκπέμπεται από την πηγή επιβεβαιώνεται και πειραματικά. Μάλιστα, η αντίστοιχη παρατήρησηείναι γνωστή από παλιά και αναφέρεται ως φαινόμενο Doppler. Στην ανάλυσή του θαεπανέλθουμε και σε υστερότερο κεφάλαιο. Εκείνο που μένει να τονίσουμε εδώ είναι ότι οισχέσεις ανάμεσα στις συχνότητες εκπομπής και λήψης στις οποίες καταλήξαμε παραπάνω είναι"προ-σχετικιστικές".

Το δεύτερο ζήτημα που προκύπτει με την εικόνα των άμαζων ή ασώματων σωματίωνπου ονομάσαμε κυματόνια είναι αυτό της αναπαράστασης της ορμής και της ενέργειάς τους.Είναι φανερό ότι αυτές οι φυσικές ποσότητες δεν μπορούν να κατασκευαστούν παρά μόνο με τηχρήση των δυο βασικών χαρακτηριστικών των αντίστοιχων κυμάτων που είναι η ταχύτηταδιάδοσης, c, και η συχνότητά τους, ν.

Για να λύσουμε αυτό το πρόβλημα ξεκινάμε από την παρατήρηση ότι, στο πλαίσιο τηςΝευτωνικής μηχανικής, η ορμή m υ ενός έμμαζου σωμάτιου έχει διάσταση(μάζα)·(ταχύτητα)=gr ÿ cm ê sec, ενώ η κινητική του ενέργεια H1 ê 2L m υ2 έχει διάσταση(μάζα)·(ταχύτητα) 2=gr ÿ Hcm ê secL2 ª erg. Συνεπώς, είναι αδύνατο να κατασκευαστούν μεγέθημε αυτές τις διαστάσεις χρησιμοποιώντας αποκλειστικά και μόνο τις ποσότητες c και ν πουέχουν διάσταση cm ê sec και 1 ê sec, αντίστοιχα.

Ωστόσο, τo 1900, η μελέτη των ηλεκτρομαγνητικών κυμάτων από τη μεριά του ΜaxPlanck είχε φέρει στο προσκήνιο μια νέα φυσική σταθερή, την h, που είχε τη διάσταση τηςφυσικής ποσότητας που ονομάζουμε δράση, δηλαδή ergs ÿ sec = gr ÿ cm2 ë sec. O Einstein, τηνίδια χρονιά που διατύπωσε τη θεωρία της Ειδικής Σχετικότητας, δηλαδή το 1905, παρατήρησεότι το γινόμενο h Hν ê cL έχει τη διάσταση της ορμής και το γινόμενο h ν τη διάσταση τηςενέργειας. Υιοθέτησε, λοιπόν, αυτές τις εκφράσεις για την ορμή και ενέργεια των φωτονίων καιμ’ αυτό τον τρόπο έδωσε ικανοποιητική εξήγηση στο λεγόμενο φωτοηλεκτρικό φαινόμενο, τοοποίο απασχολούσε την κοινότητα των φυσικών εκείνη την περίοδο. Η ιδέα του Einstein έχειπλέον καθιερωθεί και θα την υιοθετήσουμε κι εμείς ως την ορθή λύση του ζητήματος πουαναφέραμε νωρίτερα. (Το 1921 ο Einstein τιμήθηκε με το βραβείο Νόμπελ για την εξήγηση τουφωτοηλεκτρικού φαινόμενου - και όχι για τη θεωρία της Σχετικότητας, όπως θα νόμιζε κανείς)

Θυμίζουμε ότι η ποσότητα ω = 2 π ν ονομάζεται γωνιακή συχνότητα το κύματος. ´Ετσιτο γινόμενο h ν γράφεται σαν Ñω όπου

(6.5) Ñ := h ê 2 π = 1, 05 457 ÿ 10-27 ergs ÿ sec I= gr cm2 ë secM. Συνεπώς, ως ενέργεια ενός φωτόνιου που αντιστοιχεί σε ηλεκτρομαγνητικά κύματα συχνότηταςν ορίζουμε την ποσότητα

(6.6) E := Ñω = h ν.

Aν το φωτόνιο κινείται στην κατεύθυνση του διανύσματος k œ 3, το οποίο επιλέγουμε να έχειμέτρο

Φωνόνια, φωτόνια και άλλες ασώματες...κεφαλές 133

Page 143: Biblio Eidikhs Sxetikothas

(6.7) † k § = 2 π ν ê c = ω ê c ,

τότε ως ορμή του φωτόνιου ορίζουμε το διάνυσμα

(6.8) p := Ñ k .

Σημειώστε ότι από τις (6. 6)-(6.8) αμέσως έπεται ότι

(6.9) E = c † p §.

134 Κυματική διάδοση

Page 144: Biblio Eidikhs Sxetikothas

5. 7 Κυματική εξίσωση και μετασχηματισμοί Γαλιλαίου

΄Οπως έχουμε διαπιστώσει, μια συνάρτηση των μεταβλητών x, t της μορφήςuHx, tL = FHx- c tL, όπου FHξL μια ομαλή συνάρτηση της μεταβλητής ξ και c > 0,παριστάνει ένα κύμα που διαδίδεται με ταχύτητα c προς τη θετική κατεύθυνση του άξονα xσ’ ένα μονοδιάστατο μέσο (χορδή).

Ανάλογα, μια συνάρτηση της μορφής uHx, y, z, tL = FHx- c tL παριστάνει έναεπίπεδο κύμα που διαδίδεται με ταχύτητα c προς τη θετική κατεύθυνση του άξονα x σ’ ένατρισδιάστατο μέσο (αέρα), σύμφωνα με ένα σύστημα αναφοράς Σ στο οποίο οι x, y, z είναιΚαρτεσιανές συντεταγμένες του Ευκλείδειου χώρου 3.

Ας υποθέσουμε τώρα ότι το σύστημα αναφοράς Σ£ κινείται με ταχύτητα V ως προςτο Σ, παράλληλα προς τον άξονα x. Αν η σχέση των χωροχρονικών προσδιορισμών πουδίνουν τα συστήματα αναφοράς (ΣΑ) Σ και Σ£ εκφράζεται από τον (ειδικό) μετασχηματισμότου Γαλιλαίου, τότε θα έχουμε

(7.1) x £ = x-V t, y £ = y, z £ = z, t £ = t

και, αντίστροφα,

(7.2) x = x £ +V t £, y = y £, z = z £, t = t £

Η αντικατάσαση των τελευταίων σχέσεων στην uHx, y, z, tL = FHx- c tL δίνει το ακόλουθοαποτέλεσμα.

(7.3) φHx £, y £, z £, t £L := uHx £ +V t £, y £, z £, t £L = FHx £ +V t £ - c t £L Ισοδύναμα, στο ΣΑ Σ£, το δοσμένο επίπεδο κύμα θα περιγράφεται από τη συνάρτηση

(7.4) φHx £, y £, z £, t £L = F@x £ - Hc -V L t £D Aυτό σημαίνει ότι στο Σ£ το κύμα διαδίδεται με ταχύτητα

(7.5) c £ = c -V .

Αξίζει να σημειωθεί ότι θα είχαμε καταλήξει στο ίδιο ακριβώς αποτέλεσμα, αν είχαμεθεωρήσει το επίπεδο κύμα σαν μια δέσμη φωτονίων που κινούνται παράλληλα προς τωνάξονα x.

Aν, τώρα, το κύμα είναι τριγωνομετρικό, τότε το Σ£ θα το βλέπει να έχει το ίδιομήκος κύματος αλλά διαφορετική συχνότητα . Αν γ.π.

(7.6) FHx- c tL = A sin@kHx- c tLD, k > 0,

τότε

Κυματική εξίσωση και μετασχηματισμοί Γαλιλαίου 135

Page 145: Biblio Eidikhs Sxetikothas

(7.7) φHx £, y £, z £, t £L = A sin@kHx £ - Hc -V L t £LDΙσοδύναμα,

(7.8) φHx £, y £, z £, t £L = A sin@kHx £ - c £ t £LD, όπου

(7. 9) c £ := c -V .

Από την (7.8) αμέσως έπεται ότι το μήκος του κύματος στο Σ£ είναι ίσο με

(7.10) λ£ := 2 π ê k = λ.

Συνακόλουθα, η περίοδος του κύματος και η συχνότητα που καταγράφει το Σ£ δίνονταιαπό τις σχέσεις

(7.10) T £ := 2 πc £ k

= λc£= λ

c-V= T

J1-Vc N

και

(7.11) ν£ := 1T£= c-V

λ= J1- V

cN ν,

αντίστοιχα. Αυτό το αποτέλεσμα είναι ταυτόσημο μ’ εκείνο που βρήκαμε από τη“σωματιακή” ανάλυση του φαινόμενου Doppler στο προηγούμενο εδάφιo.

136 Κυματική διάδοση

Page 146: Biblio Eidikhs Sxetikothas

5.8 Το πείραμα Michelson-Morley

Το 1881 ο αμερικανός φυσικός Μichelson εκτέλεσε ένα σημαντικό πείραμα, που επανέλαβετο 1887 συνεργαζόμενος με τον Μorley, με σποπό να μετρήσει την ταχύτητα της γης ωςπρος τον αιθέρα. Θυμίζουμε πως αιθέρα ονόμαζαν οι φυσικοί του 19ου αιώνα το διάφανορευστό που υπέθεταν ότι περιβάλλει όλα τα υλικά σώματα και αποτελεί το μέσο διάδοσηςτων διαταραχών του ηλεκτρομαγνητικού πεδίου, συνεπώς και του φωτός. Ο υπολογισμόςτης ταχύτητας της γης θα στηριζόταν στον τύπο (7. 5) και στα φαινόμενα συμβολής πουπεριγράψαμε παραπάνω.

Το όργανο μεγάλης ακρίβειας που επινόησε για τους σκοπούς του πειράματός του οMichelson ονομάστηκε συμβολόμετρο Michelson και τα βασικά στοιχεία της δομής τουφαίνονται στο επόμενο σχήμα. Πιο συγκεκιριμένα, πάνω σε μιαν οριζόντια επιφάνεια(τραπέζι) τοποθετείται μια πηγή μονοχρωματικού φωτός και τρεις καθρέφτες, Κ1, Κ2 καιΚ3, στη διάταξη του σχήματος. Οι επιφάνειες των καθρεφτών είναι κατακόρυφες (κάθετεςστο επίπεδο του τραπεζιού) και ο Κ1 είναι ημιδιαφανής -αντανακλά ένα μέρος του φωτόςπου πέφτει επάνω του και αφήνει το υπόλοιπο να τον διαπεράσει.

∗Πηγή

üΤηλ∂σκόπιο

Κ1

Κ2

Κ3

Σχ. 8.1

Στη σύγχρονη έκδοση του πειράματος Michelson - Μorley ως πηγή μονοχρωματικούφωτός χρησιμοποιείται μια συσκευή laser (λέιζερ). Αυτή η συσκευή τοποθετείται στοτραπέζι με τρόπο ώστε η ακτίνα φωτός (δέσμη φωτονίων) που εκπέμπει να είναι κάθετηστην επιφάνεια του καθρέφτη Κ2 και να σχηματίζει γωνία 45ο με την επιφάνεια τουημιδιαφανούς καθρέφτη Κ1 που παρεμβάλλεται. Σαν αποτέλεσμα, το τμήμα της δέσμης πουαντανακλάται από τον Κ1 κατευθύνεται στον καθρέφτη Κ3.

Το φως που φτάνει στους καθρέφτες Κ2 και Κ3 υφίσταται αντανάκλαση καιεπιστρέφει στον Κ1. Εκεί, ένα μέρος αυτού που προέρχεται από τον Κ2 αντανακλάται καιφτάνει στο τηλεσκόπιο που κυττάει προς τον καθρέφτη Κ3. ´Ενα μέρος αυτού πουπροέρχεται από τον Κ3 διαπερνάει τον Κ1 και φτάνει επίσης στο τηλεσκόπιο. Αν οιεπιφάνειες των καθρεφτών Κ2 και Κ3 δεν είναι ακριβώς κάθετες η μια στην άλλη, τότε τοφως που προέρχεται από τον Κ2 μ’ εκείνο που προέρχεται από τον Κ3 είναι σαν να

Το πείραμα Michelson-Morley 137

Page 147: Biblio Eidikhs Sxetikothas

πηγάζουν από δύο σημεία που βρίσκονται το ένα πολύ κοντά στο άλλο. Σαν αποτέλεσμα,κυττάζοντας μέσα από το τηλεσκόπιο (ή πάνω σε κατάλληλη επιφάνεια, αν πρόκειται γιαακτίνες laser) βλέπουμε κροσσούς συμβολής.

Ας υποθέσουμε τώρα ότι η απόσταση των καθρεφτών Κ1 και Κ2 είναι L2, ενώεκείνη των Κ1 και Κ3 είναι L3. Ας υποθέσουμε επιπλέον ότι το τραπέζι με τα όργανα πουπεριγράψαμε κινείται με ταχύτητα μέτρου V στην κατεύθυνση της ακτίνας που εκπέμπει ηπηγή ως προς το σύστημα αναφοράς Σ στο οποίο ο αιθέρας ακινητεί. Θεωρούμε ότι ηταχύτητα του φωτός ως προς το Σ έχει μέτρο c. Συνεπώς, ως προς το σύστημα αναφοράς Σ£

του τραπεζιού η ταχύτητα του φωτός θα είναι ίση με

(8. 1) cz £= c

z-V

z

Αναλυτικότερα, ένα φωτόνιο που κατευθύνεται από τον καθρέφτη Κ1 προς τον Κ2 κινείταιμε ταχύτητα c £ = c-V . Κατά την επιστροφή του κινείται με ταχύτητα c £ = c+V .Συνακόλουθα, αυτό το φωτόνιο καλύπτει τη συνολική διαδρομή του σε χρόνο

(8. 2) T2 =L2

c-V+

L2c+V

=2 c L2c2-V2

Από την άλλη, ένα φωτόνιο που κατευθύνεται από τον καθρέφτη Κ1 προς τον Κ3

κινείται με ταχύτητα μέτρου c £ = c2 -V 2 . Κι αυτό γιατί τα διανύσματα cz, c

z £ και V

z

σχηματίζουν το ορθογώνιο τρίγωνο του επόμενου σχήματος.

Vz

cz

cz

Σχ. 8.2

To ίδιο ισχύει και κατά την επιστροφή αυτού του φωτόνιου στον καθρέφτη Κ1, με μόνηδιαφορά ότι το προηγούμενο σχήμα αντικαθίσταται από το αμέσως επόμενο.

138 Kυματική διάδοση

Page 148: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Vz

cz

cz

Σχ. 8.3

Συνακόλουθα, αυτό το φωτόνιο καλύπτει τη συνολική διαδρομή του σε χρόνο

(8.3) T3 =L3

c2-V2+

L3

c2-V2=

2 L3

c2-V2

´Αρα, η χρονική διαφορά ανάμεσα στις δυο παραπάνω διαδρομές είναι ίση με

(8.4) T2 -T3 =2 c L2c2-V2 -

2 L3

c2-V2

´Οταν ο λόγος V ê c είναι πολύ μικρότερος από τη μονάδα, τότε

(8.5) 2 c L2c2-V2 > 2

L2c

K1+ V2

c2 O, 2 L3

c2-V2> 2

L3c

K1+ 12

V2

c2 O

και άρα

(8. 6) T2 -T3 > 2L2-L3

c+

2 L2 -L3c

V2

c2 .

Ειδικότερα στην περίπτωση που

(8. 7) L2 = L3 = L,

η χρονική διαφορά των διαδρομών γίνεται

(8. 8) T2 -T3 >Lc

V2

c2 .

Αυτή η χρονική διαφορά συνεπάγεται διαφορά φάσης ίση με

(8. 9) φ = 2 πT2-T3

T= 2 π L

c TV2

c2 ,

όπου T η περίοδος του φωτός που εκπέμπει η μονοχρωματική πηγή. Η συχνότητα τουφωτός είναι τότε ίση με f = 1 ê T , ενώ, όπως γνωρίζουμε,

(8. 10) f λ = λT= c,

όπου λ το μήκος κύματος. ´Αρα η (8. 9) γράφεται σαν

Το πείραμα Michelson-Morley 139

Page 149: Biblio Eidikhs Sxetikothas

(8. 11) φ = 2 π Lλ

V2

c2 .

Η διαφορά φάσης καθορίζει τη διάταξη των κροσσών συμβολής. Η τελευταίααλλάζει, όταν η πειραματική συσκευή στραφεί κατά 90ο γύρω από τον κατακόρυφο άξονα.Πιο συγκεκριμένα, η περιστροφή της συσκευής έχει σαν αποτέλεσμα την αλλαγή τηςδιαφοράς φάσης κατά δφ = 2 φ και τη μετατόπιση της αρχικής σειράς των κροσών κατά

(8. 12) δΝ = δφ2 π

= 2 Lλ

V2

c2

κροσσούς.

Aν υποθέσουμε ότι η ταχύτητα V της συσκευής Michelson - Μorley ως προς τοναιθέρα είναι της τάξης της ταχύτητας με την οποία η γη περιστρέφεται γύρω από τον ήλιο,τότε V > 30 km ê sec και άρα V ê c > 10-4. Mε L > 11 m και λ > 5, 9ä10-7 m, όπως στοπείραμα που εκτέλεσαν οι Michelson - Μorley, ο τύπος (8. 12) δίνει μετατόπιση δΝ > 0, 4.Aυτός ο αριθμός είναι πολύ μεγαλύτερος από την αβεβαιότητα των πειραματικώνμετρήσεων. Συνεπώς, η προβλεπόμενη μετατόπιση των κροσσών συμβολής θακαταγραφόταν πολύ εύκολα. Παρ’ όλ’ αυτά, τόσο στα πειράματα των ίδιων των Michelsonκαι Μorley, όσο και στις μετέπειτα επαναλήψεις τους από άλλους ερευνητές, δενπαρατηρήθηκε καμία μετατόπιση. Το μόνο λογικό συμπέρασμα από αυτό το μηδενικόαποτέλεσμα ήταν ότι η γη δεν κινείται ως προς τον αιθέρα, παρά την τεράστια ταχύτητά τηςτων 30 km ê sec ως προς το ηλιακό σύστημα.

Με άλλα λόγια, το πείραμα Michelson - Μorley φαινόταν να δείχνει ότι η γησυμπαρασύρει κατά την κίνησή της ένα μέρος του αιθέρα, με αποτέλεσμα η συσκευή τουπειράματος να είναι τελικά ακίνητη ως προς τον αιθέρα. ´Ετσι, η ταχύτητα του φωτός είναιίδια και ίση με c προς κάθε κατεύθυνση μέσα στο εργαστήριο. Ωστόσο, αυτό τοσυμπέρασμα ερχόταν σε αντίθεση με άλλες παρατηρήεις που έδειχναν ακριβώς το αντίθετο.Μια απ’ αυτές έχει να κάνει με το φαινόμενο της αποπλάνησης των αστεριών: Τοτηλεσκόπιο ενός αστεροσκοπείου, για να βλέπει ένα μακρινό αστέρι σ’ όλη τη διάρκεια ενόςέτους, πρέπει ν’ αλλάζει συνεχώς προσανατολισμό, εξαιτίας της συνεχούς αλλαγής που

υφίσταται το διάνυσμα της ταχύτητας της γης, Vz

, ως προς το ηλιακό σύστημα.

Συνακόλουθα, μια ικανοποιητική εξήγηση του αποτελέσματος που έδωσε τοπείραμα Michelson - Μorley θα έπρεπε να αναζητηθεί σε άλλη κατεύθυνση και όχι στηνυπόθεση ότι η γη συμπαρασύρει τον αιθέρα. Η λύση του προβλήματος που μέχρι σήμεραθεωρείται ικανοποιητική δόθηκε το 1905, από τον τότε 26χρονο Albert Einstein καιπαρουσιάζεται στο επόμενο κεφάλαιο.

140 Kυματική διάδοση

Page 150: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Κεφάλαιο 6Θεωρία σχετικότητας του Einstein

à 6. 1 Mετασχηματισμοί Lorentz ´Οπως είδαμε στα προηγούμενα εδάφια ο λεγόμενος ειδικός μετασχηματισμός Γαλιλαίου

(1.1) G : Hx, y, z, tL Ø Hx £, y £, z £, t £L ορίζεται από τους τύπους

(1.2) x £ = x-V t, y £ = y, z £ = z, t £ = t

Η φυσική σημασία αυτού του μετασχηματισμού είναι η ακόλουθη: Υποθέτουμε ότι το ΑΣΑ Σ£

κινείται με σταθερή ταχύτητα V στην κατεύθυνση του άξονα x ως προς το ΑΣΑ Σ. Αν οιχωροχρονικές συντεταγμένες του γεγονότος γ ως προς το Σ είναι Hx, y, z, tL, τότε οισυντεταγμένες του ίδιου γεγονότος γ ως προς το Σ£ είναι οι αριθμοί Hx £, y £, z £, t £L πουδίνονται από τους τύπους (1.2).

Είδαμε επίσης ότι ο μετασχηματισμός Γαλιλαίου οδηγεί αμέσως στο συμπέρασμα ότι οιταχύτητες u και u £ ενός σωμάτιου σ ως προς τα ΑΣΑ Σ και Σ£, αντίστοιχα, συνδέονται με τιςσχέσεις

(1.3) u £x £ = u x -V , u £

y £ = u y, u £z £ = u z

Συνακόλουθα, είναι αδύνατο για ένα σωμάτιο να έχει την ίδια ταχύτητα και στα δύο ΑΣΑ Σ καιΣ£. Το ίδιο μάλιστα ισχύει και για την ταχύτητα διάδοσης των κυματικών διαταραχών σε ρευστάμέσα, ειδικότερα για τη διάδοση του φωτός στον αιθέρα.

Ωστόσο, τα πειράματα που είχαν πραγματοποιηθεί μέχρι και την αρχή του 20ου αιώναέδιναν αποτελέσματα που δεν ταίριαζαν με όσα αναμένονταν από τις σχέσεις (1.3). Η εξήγησηπου έδωσε ο Einstein το 1905 στηρίχθηκε στην ακόλουθη υπόθεση (φυσικό αξίωμα):

Η ταχύτητα του φωτός στο κενό είναι ίδια σε όλα ανεξαιρέτως τα ΑΣΑ.

Παρατήρηση

Αν δεχτούμε αυτή την υπόθεση, τότε θα πρέπει να υιοθετήσουμε και μια διαφορετική εικόναγια την κατηγορία των συστημάτων αναφοράς που ονομάζουμε αδρανειακά. Κι αυτό γιατί μιακατηγορία νοητικών αντικειμένων, όπως είναι αυτή των ΑΣΑ, καθορίζεται από τη σχέσηανάμεσα σε δυο τυχαία μέλη της. Αν, λοιπόν, δεχτούμε ότι η σχέση δύο τυχαίων ΑΣΑεκφράζεται από το μετασχηματισμό Γαλιλαίου, τότε είναι αδύνατο να ευσταθεί η υπόθεσηEinstein.

Θα προσπαθήσουμε να δούμε αν υπάρχει η δυνατότητα μιας μικρής τροποποίησης τουμετασχηματισμού Γαλιλαίου που να καλύπτει το αίτημα του Einstein. Για το σκοπό αυτό θα

Page 151: Biblio Eidikhs Sxetikothas

περιοριoριστούμε στο τμήμα x- t αυτού του μετασχηματισμού, μια και από τους τύπους (1.2)είναι φανερό πως αυτό το κομμάτι συνδέεται ουσιαστικά με την κίνηση του ενός συστήματοςως προς το άλλο (που πάντα υποθέτουμε ότι γίνεται στην κατεύθυνση x).

Μια μικρή αλλαγή, λοιπόν, του μέρους x t του μετασχηματισμού Γαλιλαίου θα ήταν ηακόλουθη

(1.4) x £ = βHV L Hx-V tL, t £ = γ HV L t

όπου βHV L, γ HV L κάποιες συναρτήσεις του V που μένει να προσδιοριστούν.

Ωστόσο, δεν αργεί κανείς να διαπιστώσει ότι, οι σχέσεις (1.4) έχουν την εξής συνέπεια:´Ενα σωμάτιο που κινείται κατά μήκος του άξονα x με ταχύτητα u ως προς το ΑΣΑ Σ θακινείται με ταχύτητα

(1.5) u £ = βHV Lγ HV L Hu -V L

ως προς το ΑΣΑ Σ£.

Αυτή η σχέση θα πρέπει να ισχύει ειδικότερα για ένα σωμάτιο που είναι ακίνητο στο Σ,δηλαδή για u = 0, και να δίνει ως αποτέλεσμα u £ = -V . Κι αυτό γιατί, η πρόταση

“Tο Σ£ κινείται με ταχύτητα V ως προς το Σ”

είναι, από φυσική άποψη, ταυτόσημη με την πρόταση

“Tο Σ κινείται με ταχύτητα -V ως προς το Σ£ ”.

´Ομως, για u = 0, η (1.5) γίνεται u £ = -Hβ ê γL V . ´Αρα οι συναρτήσεις βHV L και γ HV L θαπρέπει να είναι ίδιες.

Τότε, όμως, οι σχέσεις (1.4) γίνονται

(1.6) x £ = γ HV L Hx-V tL, t £ = γ HV L t

και η σχέση των ταχυτήτων (1.5) ανάγεται και πάλι στην

(1.7) u £ = u -V .

Το εγχείρημα απέτυχε! Συγκεκριμένα, η υπόθεση ότι οι χωροχρονικές συντεταγμένεςHx, tL και Hx £, t £L ενός γεγονότος ως προς τα ΑΣΑ Σ και Σ£, αντίστοιχα, συνδέονται με τιςσχέσεις (1.4) οδηγεί στη Γαλιλαιική σχέση των ταχυτήτων. Αλλά η τελευταία δεν επιτρέπει ναισχύει η ισότητα u £ = u, παρά μόνο στην περίπτωση όπου V = 0. Αυτό έρχεται σε αντίθεσηπρος το αξίωμα του Einstein.

Μια κάπως ριζικότερη αλλαγή είναι αυτή που κάνει την δεύτερη από τις (1.6) όμοια μετην πρώτη:

(1.8) x £ = γ HV L Hx-V tL, t £ = γ HV L@t- δHV L xD Με άλλα λόγια, τόσο η x £ όσο και η t £ προκύπτουν από έναν γραμμικό συνδυασμό των x καιt.

Από αυτή την υπόθεση αμέσως συνάγεται το ακόλουθο συμπέρασμα: Αν, σύμφωνα μετο ΑΣΑ Σ, οι χωρικές συντεταγμένες δύο γεγονότων διαφέρουν κατά Δ x και οι χρονικές κατάΔ t, τότε στο Σ£ θα διαφέρουν κατά Δ x £ και Δ t £, αντίστοιχα, όπου

142 Θεωρία σχετικότητας του Einstein

Page 152: Biblio Eidikhs Sxetikothas

(1.9) Δ x £ = γ HV L HΔ x-V Δ tL, Δ t £ = γ HV L@Δ t- δHV LΔ xD. ´Ενα σωμάτιο σ, που στο χρονικό διάστημα Δ t κινείται με σταθερή ταχύτητα u κατά

μήκος του άξονα x, καλύπτει το χωρικό διάστημα

(1.10) Δ x = uΔ t.

Η αντικατάσταση της (1.10) στις (1.9) δίνει τις

(1.11) Δ x £ = γ HV L Hu-V LΔ t, Δ t £ = γ HV L@1- δHV L uDΔ t.

Συνακόλουθα,

(1.12) Δ x £ = Δ x £

Δ t £Δ t £ = u- V

1-δHV L uΔ t £ .

Αυτή η σχέση γράφεται και στη μορφή

(1.13) Δ x£ = u £ Δ t £,

όπου

(1.14) u £ = u- V1-δHV L u

.

Με άλλα λόγια, σύμφωνα με το ΑΣΑ Σ£, το σωμάτιο σ κινήθηκε για ένα χρονικό διάστημαΔ t £ και κάλυψε το χωρικό διάστημα Δ x £ = u £ Δ t £. Συνεπώς, η ποσότητα u £ παριστάνει τηνταχύτητα του σ ως προς το Σ£.

Παρατήρηση

Καταλήξαμε στην σχέση (1.14) έχοντας υποθέσει ότι η ταχύτητα του σ είναι σταθερή. Ωστόσο,ο ίδιος τύπος ισχύει ακόμα και όταν η ταχύτητα του σ ως προς το Σ δεν είναι σταθερή. Αρκεί ναθεωρούμε ότι η u παριστάνει τη στιγμιαία ταχύτητα uHtL του σ .

Ας εξετάσουμε, τώρα, τη δυνατότητα να ικανοποιείται πλέον το αίτημα του Einstein.Για τον σκοπό αυτό, θέτουμε u = c στην εξίσωση (1.14) και επιβάλλουμε τη συνθήκη να είναικαι η u £ ίση με c. ´Ετσι καταλήγουμε στην εξίσωση

(1.15) c = c- V1-δHV L c

που λύνεται εύκολα ως προς την δHV L για να δώσει

(1.16) δHV L = V

c2

Αυτό σημαίνει ότι το αίτημα του Einstein μπορεί να ικανοποιηθεί. Αρκεί η συνάρτησηδHV L στο μετασχηματισμό (1.8) να επιλεγεί ίση με V ë c2. Με αυτή την επιλογή, η σχέση (1.14)που συνδέει τις ταχύτητες γίνεται

(1.17) u £ = u- V

1- u Vc2

Αντίστοιχα, ο μετασχηματισμός (1.8) παίρνει τη μορφή

Μετασχηματισμοί Lorentz 143

Page 153: Biblio Eidikhs Sxetikothas

(1. 18) x £ = γHV L Hx-V tL, t £ = γHV L Kt- V

c2 xO.

´Αρα μένει να προσδιοριστεί και η συνάρτηση γHV L για να ολοκληρωθεί και η σχέσηανάμεσα στις συντεταγμένες Hx £, t £L και Hx, tL.

Για το σκοπό αυτό, στηριζόμαστε στο εξής επιχείρημα. Θεωρούμε ένα τρίτο ΑΣΑ, τοΣ≥, το οποίο κινείται με ταχύτητα U ως προς το Σ£. Tότε, σύμφωνα με την (1.18), οισυντεταγμένες Hx ≥, t ≥L καθορίζονται από τις Hx £, t £L με βάση τους τύπους

(1.19) x≥ = γHUL Hx £ -U t £L, t ≥ = γHUL Kt £ - Uc2 x £O.

Ας εξετάσουμε ειδικότερα την περίπτωση όπου U = -V . Σ’ αυτή την περίπτωση τοΑΣΑ Σ≥ κινείται με ταχύτητα -V ως προς το Σ£ και άρα ταυτίζεται με το Σ. Συνεπώς, ότανU = -V , οι σχέσεις (1.19) γίνονται

(1.20) x = γH-V L Hx £ +V t £L, t = γH-V L Kt £ + Vc2 x £O.

Με βάση τις (1.18), οι (1.20) γράφονται και ως εξής:

(1.21) x = γH-V L γHV L K1- V2

c2 O x , t = γH-V L γHV L K1- V2

c2 O t .

Συνεπώς,

(1.22) γH-V L γHV L = 1

1- V2

c2

.

Επιπλέον, η συνάρτηση γHV L πρέπει να σέβεται τις ακόλουθες συνθήκες:

(1.23) γH0L = 1, γH-V L = γHV L. (1. 24) x£ = γH0L x, t£ = γH0L t.

Συνεπώς, γH0L = 1.

Η δεύτερη από τις συνθήκες (1.23) δηλώνει ότι η συνάρτηση γHV L πρέπει να είναι άρτια.Για να αποδείξουμε την αναγκαιότητά της, ξεκινάμε από την εξής παρατήρηση. Ηαντικατάσταση Hx, x £, V L Ø H-x, -x £, -V L θα πρέπει να μην αλλάζει τις σχέσεις (1.18). Κιαυτό γιατί, το ποια κατεύθυνση των αξόνων x και x £ ονομάζουμε θετική και ποια αρνητικήείναι, από φυσική άποψη, αδιάφορο. Με άλλα λόγια, η επιλογή της θετικής και της θετικήςκατεύθυνσης των αξόνων δεν επιβάλλεται από κάποια εγγενή ιδιότητα του χώρου, παρά είναικαθαρά θέμα σύμβασης. Αν όμως, με βάση την αρχική μας επιλογή της θετικής φοράς αυτώντων αξόνων, το ΑΣΑ Σ£ κινείται με ταχύτητα, ας πούμε, 12 m ê sec ως προς το Σ (οπότε το Σκινείται με ταχύτητα -12 m ê sec ως προς το Σ£), τότε, μετά την αντιστροφή της φοράς τωναξόνων, το Σ£ θα κινείται με ταχύτητα -12 m ê sec ως προς το Σ (και το Σ με ταχύτητα 12 m ê secως προς το Σ£).

Η αντικατάσταση Hx, x £, V L Ø H-x, -x £, -V L μετατρέπει τις σχέσεις (1.18) στις

(1. 25) -x £ = γH-V L H-x+V tL, t £ = γH-V L Kt- V

c2 xO

144 Θεωρία σχετικότητας του Einstein

Page 154: Biblio Eidikhs Sxetikothas

που γράφονται και σαν

(1.26) x £ = γH-V L Hx-V tL, t £ = γH-V L Kt - Vc2 xO.

Προφανώς, οι τελευταίες θα είναι ταυτόσημες με τις (1.18) εάν και μόνο όταν τηρείται ησυνθήκη γH-V L = γHV L.

Από τις συνθήκες (1.23) των οποίων την αναγκαιότητα μόλις αποδείξαμε έπεται ότι ησχέση (1.22) είναι ισοδύναμη με την

(1.27) γHV L = 1

1- HV êcL2

και άρα οι σχέσεις (1.14) γίνονται τελικά

(1.28) x £ = 1

1- HV êcL2Hx-V tL, t £ = 1

1- HV êcL2Kt - V

c2 xO.

Παρατήρηση. Εδώ ου ισοτροπία του χώρου. Το επιχείρημα που οδήγησε στην (1.27)στηρίζεται στην υπόθεση ότι ο χώρος είναι ισοτροπικός. Δηλαδή, ότι έχει τις ίδιες ιδιότητες σεόλες τις ανεξαιρέτως τις κατευθύνσεις. Η ακόλουθη εναλλακτική απόδειξη της (1.27) φέρνειστο προσκήνιο την ισοτροπία του χώρου με πιο ρητό τρόπο.

Αρχικά θεωρούμε για ευκολία ότι V > 0 και κάνουμε την αντικατάσταση V Ø -V .Αυτό σημαίνει ότι το ΑΣΑ Σ£ κινείται προς την αρνητική κατεύθυνση του άξονα x. Οαντίστοιχος μετασχηματισμός δίνει

x £ = γH-V L Hx+V tL, t £ = γH-V L Kt + Vc2 xO .

Στη συνέχεια στρίβουμε στο σύστημα x y z κατά 180° γύρω από τον άξονα z. Το αποτέλεσμαείναι ο μετασηματισμός των αξόνων x y σε xè yè , όπου

xè = -x, yè = - y.

Το ίδιο γίνεται και με τους άξονες x£ y£.

Συνακόλουθα, ο προηγούμενος μετασχηματισμός γίνεται

-xè £ = γH-V L I-xè +V tèM, tè £ = γH-V L Ktè - Vc2 xèO.

Ισοδύναμα,

xè £ = γH-V L Ixè -V tèM, tè £ = γH-V L Ktè - Vc2 xèO.

Αλλά η φυσική σχέση των Σè

και Σè £ είναι ίδια μ’ εκείνη των Σ και Σ£. ΄Αρα, ο προηγούμενος

μετασχηματισμός πρέπει να είναι ταυτόσημος με τον

xè £ = γHV L Ixè -V tèM, tè £ = γHV L Ktè - Vc2 xèO.

Αυτή η απαίτηση ικανοποιείται εάν και μόνο όταν

γH-V L = γHV L.

Μετασχηματισμοί Lorentz 145

Page 155: Biblio Eidikhs Sxetikothas

ð

Η φυσική σημασία και οι συνέπειες των σχέσεων (1.28) θα αναλυθούν διεξοδικά στουπόλοιπο αυτών των σημειώσεων. Γι’ αυτό, προσωρινά θα σταθούμε σε θέματα ορολογίας καισυμβολισμού. Αρχικά θα σημειώσουμε ότι, όπως στον μετασχηματισμό Γαλιλαίου, οι σχέσεις(1.28) διευρύνονται για να καλύψουν και τις υπόλοιπες συντεταγμένες y και z, στην ακόλουθημορφή:

(1.29) x £ = 1

1- HV êcL2Hx-V tL, y £ = y, z £ = z, t £ = 1

1- HV êcL2Kt - V

c2 xO

H απεικόνιση

(1.30) L : Hx, y, z, tL Ø Hx £, y £, z £, t £L που ορίζεται από τους τύπους (1.29) ονομάζεται ειδικός μετασχηματισμός Lorentz καιαποτελεί τον πυρήνα της θεωρίας του Einstein που καθιερώθηκε με το όνομα ΕιδικήΣχετικότητα.

Θα πρέπει να σημειωθεί ότι το επίθετο ειδικός-ή δεν έχει την ίδια σημασία στις δυοτελευταίες φράσεις. Ο μετασχηματισμός που ορίζεται από τις σχέσεις (1.26) λέγεται ειδικός γιατους ίδιους ακριβώς λόγους που ονομάζεται ειδικός ο μετασχηματισμός Γαλιλαίου που ορίζεταιαπό τις σχέσεις (1.2).

Πρώτα, γιατί οι αρχές των χωροχρονικών αξόνων x y z t και x £ y £ z £ t £ ταυτίζονται. Μεάλλα λόγια, όταν Hx, y, z, tL= H0, 0, 0, 0L τότε Hx £, y £, z £, t £L = H0, 0, 0, 0L και αντί- στροφα.´Επειτα, τη στιγμή t = 0, οι χωρικοί άξονες x y z του ΑΣΑ Σ είναι παράλληλοι προς τουςx £ y £ z £ του Σ£.

Aργότερα θα έχουμε την ευκαιρία να μελετήσουμε τον γενικότερο μετασχηματισμόLorentz. Ωστόσο, μπορούμε από τώρα να σημειώσουμε ότι, ο τελευταίος διαφέρει από τονειδικό μόνο ως προς τη μορφή και όχι ως προς την ουσία της σχέσης των συστημάτων Σ και Σ£,την οποία περιγράφει.

Από την άλλη μεριά, η θεωρία που έχει ως θεμέλιο τις σχέσεις (1.29) ονομάζεται ΕιδικήΣχετικότητα, έτσι ώστε να διακρίνεται από την θεωρία που διατύπωσε ο Einstein το 1915.Αυτή απέβλεπε στο να εκφράσει τη σχέση δύο συστημάτων αναφοράς που το ένα κινείται ωςπρος το άλλο με μεταβαλλόμενη, γενικά, ταχύτητα. Τελικά, η προσπάθεια του Einstein ναγενικεύσει τα αποτελέσματα της Ειδικής Σχετικότητας οδήγησε σε μιαν επαναστατική εικόναγια τη σχέση του πεδίου βαρύτητας με τη δομή του χωρόχρονου, η οποία καθιερώθηκεαργότερα με την επωνυμία Γενική Σχετικότητα.

146 Θεωρία σχετικότητας του Einstein

Page 156: Biblio Eidikhs Sxetikothas

à 6. 2 Πρώτες συνέπειες του μετασχηματισμού Lorentz Οι μετασχηματισμοί του Lorentz διαφέρουν ριζικά από εκείνους του Γαλιλαίου, παρόλο που,από μαθηματική άποψη, ανήκουν στην ίδια κατηγορία: Είναι ομογενείς γραμμικοί.

Συγκεκριμένα, σε αντίθεση προς εκείνους του Γαλιλαίου, οι μετασχηματισμοί τουLorentz

(i) Περιέχουν μια "παγκόσμια σταθερή" με διάσταση ταχύτητας, το c.

(ii) Δεν έχουν νόημα για κάθε τιμή της παραμέτρου V , που εκφράζει την ταχύτητα του ΑΣΑ Σ£

ως προς το ΑΣΑ Σ: Ο παράγοντας I1- V 2 ë c2M-1ê2 επιβάλλει τον περιορισμό

(2.1) -c < V < c ñ V < c

γH-V L = γHV L.Ο περιορισμός (2.1) οδηγεί αυτόματα και σε ένα πολύ σημαντικό φυσικό αποτέλεσμα:

Στο βαθμό που ο μετασχηματισμός Lorentz μας δίνει τη σωστή σχέση δυο ΑΣΑ,

με άλλα λόγια, αν η Ειδική Σχετικότητα είναι ορθή ως φυσική θεωρία, τότε

ένα σωμάτιο δεν μπορεί να αποκτήσει ταχύτητα ίση ή μεγαλύτερη από εκείνη του φωτός στο κενό!

Αυτό το συμπέρασμα συνάγεται αμέσως από την ακόλουθη παρατήρηση. Αςυποθέσουμε ότι το σωμάτιο σ κινείται με ταχύτητα u παράλληλα προς τον άξονα x, ως προς τοΑΣΑ Σ. Τότε μπορούμε να θεωρήσουμε ένα ΑΣΑ Σ£ που κινείται με ταχύτητα V = u ως προς τοΣ (οπότε το σ εμφανίζεται ακίνητο στο Σ´). Αφού, λοιπόν η ταχύτητα V του Σ£ ως προς το Σ δενεπιτρέπεται να φτάσει (πολύ περισσότερο να ξεπεράσει) σε απόλυτη τιμή την ταχύτητα τουφωτός c, το ίδιο ισχύει και για την ταχύτητα του σ.

Η δεύτερη αξιοσημείωτη συνέπεια του μετασχηματισμού Lorentz, είναι ότι

Ο χαρακτηρισμός δύο ή και περισσότερων γεγονότων ως ταυτόχρονων γίνεται πλέον σχετικός, δηλαδή εξαρτιέται από το ΑΣΑ που καταγράφει αυτά τα γεγονότα.

Για να το διαπιστώσουμε, ας θεωρήσουμε τα τυχαία γεγονότα γ1 και γ2 που, σύμφωνα μεκάποιο ΑΣΑ Σ, συμβαίνουν ταυτόχρονα στα σημεία x1 και x2 ∫ x1 του άξονα x. Αυτό σημαίνειότι tHγ1L = tHγ2L, ή, απλούστερα, t1 = t2. Ισοδύναμα,

(2.2) Δ t := t2 - t1 = 0.

´Ομως, από τη γραμμικότητα των σχέσεων (1.29) αμέσως έπεται ότι γενικά

Πρώτες συνέπειες του μετασχηματισμού Lorentz 147

Page 157: Biblio Eidikhs Sxetikothas

(2.3)

Δ x £ = 1

1- HV êcL2HΔ x-V Δ tL,

Δ y £ = Δ y,Δ z £ = Δ z,

Δ t £ = 1

1- HV êcL2KΔ t- V

c2 Δ xO

όπου Δ x := x2 - x1, Δ x £ := x2£ - x1

£ κ.λ.π. ´Αρα, στην περίπτωση που Δ t = 0, θα έχουμε

(2.4) Δ t £ = - 1

1- HV êcL2V

c2 Δ x .

Αφού Δ x ∫ 0, η (2.4) συνεπάγεται ότι και Δ t £ ∫ 0, πράγμα που σημαίνει ότι τα γεγονότα γ1και γ2 δεν είναι ταυτόχρονα από τη σκοπιά του ΑΣΑ Σ£.

Από πρακτική άποψη, ο μετασχηματισμός Lorentz σπάνια διιαφέρει από εκείνον τουΓαλιλαίου. Αυτή η παρατήρηση έχει την ακόλουθη έννοια. Η ταχύτητα του φωτός στο κενόείναι πάρα πολύ μεγαλύτερη από την ταχύτητα με την οποία συνήθως κινούνται τα σώματα,άρα κι ένα τυχαίο ΑΣΑ ως προς κάποιο άλλο. Κι αυτό γιατί, η απόλυτη τιμή της ταχύτητας τουφωτός στο κενό δίνεται, με πολύ μεγάλη ακρίβεια, από τον αριθμό

(2.5) c = 300.000 km ê sec = 3ä108 m ë sec

Από την άλλη

(α) ´Ενα σύγχρονο τρένο κινείται με ταχύτητα που η απόλυτη τιμή της είναι της τάξης†V § = 360 km ê h=0,1km/sec.

(β) Η ταχύτητα του ήχου στον αέρα είναι περίπου υs = 340 m ë sec = 0, 34 km ê sec (σε απόλυ-τη τιμή).

(γ) ´Ενα σύγχρονο επιβατικό υπερηχητικό αεροπλάνο (σαν το Concorde) κινείται με ταχύτηταδιπλάσια εκείνης του ήχου στον αέρα (2 Mach).

(δ) Η ταχύτητα του ήχου στα στερεά σώματα είναι της τάξης των 3 km/sec.

´Αρα η ταχύτητα του φωτός στο κενό είναι περίπου 100.000 φορές μεγαλύτερη από τημεγαλύτερη από τις τέσσερες ταχύτητες που αναφέραμε πιο πάνω! Γενικότερα, στις περισ-σότερες περιπτώσεις ο λόγος

(2.6) β := Vc

είναι, σε απόλυτη τιμή, πάρα πολύ μικρότερος από τη μονάδα. Συνακόλουθα, ο συντελεστής

(2.7) γ ª γHβL := 1

1-β2 ,

που εμφανίζεται στις εξισώσεις (1.29) και (2.3), δε διαφέρει παρά ελάχιστα από τη μονάδα. Γιατον ίδιο λόγο, ο όρος IV ë c2MΔ x στην τέταρτη από τις εξισώσεις (2.3), για παράδειγμα, είναι

148 Θεωρία Σχετικότητας του Einstein

Page 158: Biblio Eidikhs Sxetikothas

συνήθως αμελητέος. Αν σταθούμε στην περίπτωση των σύγχρονων γεγονότων γ1 και γ2 πουεξετάσαμε παραπάνω και υποθέσουμε ότι β = 0, 1, τότε ο όρος IV ë c2MΔ x θα γίνει ίσος με1sec αν η χωρική απόσταση των γ1 και γ2 είναι ίση Δ x = Hc ê βL ÿ 1 sec = 3.000 .000 km!

Η τελευταία παρατήρηση, ότι δηλαδή ο μετασχηματισμός Lorentz δεν διαφέρειουσιαστικά από το μετασχηματισμό Γαλιλαίου όταν η ταχύτητα του ΑΣΑ Σ£ ως προς το ΑΣΑ Σείναι μικρή σε σύγκριση με την ταχύτητα του φωτός στο κενό, δεν πρέπει να μας παρασύρει στονα συμπεράνουμε ότι ανάμεσα στις αντίστοιχες θεωρίες για τη δομή του χώρου και του χρόνουυπάρχει απλώς μια ποσοτική διαφορά.

Γιατί, συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο. Αν ονομάσουμε την πρώτη θεωρία των Galilei-Newton και τη δεύτερη θεωρία των Einstein-Minkowski, τότε αυτές οι δυο θεωρίες είναιθεμελιακά διαφορετικές.

´Εχουμε ήδη επισημάνει ορισμένες από τις διαμετρικά αντίθετες συνέπειές τους, όπωςτο γεγονός ότι η θεωρία των Einstein-Minkowski προβλέπει ένα πάνω φράγμα στις ταχύτητεςόλων ανεξαιρέτως των σωμάτων, ενώ η θεωρία των Galilei-Newton επιτρέπει στα σώματα νααποκτήσουν οσοδήποτε μεγάλες ταχύτητες. Εδώ περιοριζόμαστε στο να αναφέρουμε ότι μιαάλλη έκφανση της θεμελιακής διαφοράς των δύο θεωριών είναι ότι, στο πλαίσιο της θεωρίαςτων Einstein-Minkowski, ο χώρος και ο χρόνος συναποτελούν έναν τετραδιάστατο γεωμετρικόχώρο στον οποίο αποκτά νόημα η χωρο-χρονική απόσταση δύο τυχαίων γεγονότων, πράγμα πουδεν ισχύει στη θεωρία των Galilei-Newton. Η αναλυτική παρουσίαση της δομής του κατάEinstein-Minkowski χωρόχρονου θα γίνει σε επόμενο κεφάλαιο.

Πρώτες συνέπειες του μετασχηματισμού Lorentz 149

Page 159: Biblio Eidikhs Sxetikothas

à 6. 3 Χωροχρονικά διαγράμματαΗ ανάλυση των διαφορετικών εικόνων που μας δίνουν δύο διαφορετικά ΑΣΑ για τα ίδιαγεγονότα ή την κίνηση ενός σώματος διευκολύνεται με την κατασκευή αντίστοιχωνχωροχρονικών διαγραμμάτων. Σ' αυτό το εδάφιο θα περιοριστούμε στην κατασκευή τέτοιωνδιαγραμμάτων που αντιστοιχούν σε μία μόνο χωρική διάσταση - αυτή που συνδέεται με τηνκατεύθυνση της σχετικής κίνησης των δύο ΑΣΑ.

Για να γίνει αισθητή η διαφορά από τα αντίστοιχα διαγράμματα που κατασκευάσαμε σεσχέση με το μετασχηματισμό Γαλιλαίου, θα εισαγάγουμε τον ακόλουθο νεωτερισμό. Θααντικαταστήσουμε τη χρονική συντεταγμένη t από το την w = c t, oπότε στα αντίστοιχαδιαγράμματα οι άξονες θα είναι οι x, w και x £, w £.

Σημειώστε, αρχικά, ότι

(i) H διάσταση της συντεταγμένης w είναι ίδια μ’ εκείνη της x. Kι αυτό γιατί, αν γ.π. t = 1 sec,τότε w = 3 ÿ 1010 Hcm ê secL ÿ 1 sec = 3 ÿ 1010 cm. Παρ’ όλ’ αυτά, ένα διάγραμμα x w θα το λέμεχωροχρονικό.

(ii) Με την εισαγωγή της μεταβλητής w, οι δυο βασικές σχέσεις

(3.1) x £ = 1

1- HV êcL2Hx-V tL, t £ = 1

1- HV êcL2Kt - V

c2 xO

γίνονται

(3.2) x £ = γHx- βwL, w £ = γHw- β xL

όπου, βέβαια,

(3.3) β := Vc

, γ ª γHβL := 1

1-β2

Αξίζει να παρατηρήσετε ότι οι εξισώσεις που ορίζουν το μετασχηματισμό LorentzL : Hx, wL Ø Hx £, w £L , δηλαδή οι (3.3), είναι τελείως συμμετρικές ως προς τις συντεταγμένες xκαι w. Το ίδιο ισχύει και για τις εξισώσεις

(3.4) x = γHx £ + βw £L, w = γHw £ + β x £L

που εκφράζουν τον αντίστροφο μετασχηματισμό L-1 : Hx £, w £L Ø Hx, wL. Παράδειγμα 3.1

Ας δούμε αναλυτικότερα ένα παράδειγμα όπου του ΑΣΑ Σ£ κινείται με ταχύτητα V = 0, 6 c ωςπρος το ΑΣΑ Σ. Σ’ αυτή την περίπτωση

β = 0, 6= 35

, 1- β2 = 1- 0, 36 = 0, 64 = 0, 8 = 45

, γ = 54= 1, 25

και άρα οι εξισώσεις (3.2) και (3.4) γίνονται

150 Θεωρία Σχετικότητας του Einstein

Page 160: Biblio Eidikhs Sxetikothas

(3.5) x £ = 54

Jx- 35

wN, w £ = 54

Jw- 35

xN

και

(3.6) x = 54

Jx £ + 35

w £N, w = 54

Jw £ + 35

x £N

αντίστοιχα.

Ας υποθέσουμε, τώρα, ότι το γεγονός γ1 έχει συντεταγμένες Hx1, w1L = H3, 4L, σύμφωναμε το ΑΣΑ Σ. Tότε οι συντεταγμένες του γ1 στο ΑΣΑ Σ£, θα είναιHx1

£, w1£L = J 3

4, 11

4N = H0, 75, 2, 75L. Παρατηρούμε ότι, τα δυο ΑΣΑ διαφωνούν σημαντικά

τόσο για χωρική όσο και για τη χρονική συντεταγμένη του δοσμένου γεγονότος. Αυτή ηδιαφωνία φαίνεται καθαρά και στα αντίστοιχα διαγράμματα:

-1 1 2 3 4 5x

-1

1

2

3

4

5w

γ1

-1 1 2 3 4 5x

-1

1

2

3

4

5w

γ1

Σχ. 1.1

Η διαφωνία γίνεται πολύ πιο εντυπωσιακή στην περίπτωση του γεγονότος γ2 μεσυντεταγμένες Hx2, w2L = H4, 1L. Γιατί τότε Hx2

£, w2£L = J 17

4, - 7

4N = H4, 25, -1, 75L. Για να

συνειδητοποιήσουμε τη σημασία αυτού του αποτελέσματος, καλό είναι να θεωρήσουμε κι έναάλλο γεγονός, το γ0, του οποίου οι συντεταγμένες είναι Hx0, w0L = H0, 0L. Προφανώς,Hx0

£, w0£L = H0, 0L.

-1 1 2 3 4 5x

-1

1

2

3

4

5w

γ1

-2 -1 1 2 3 4 5x

-2

-1

1

2

3

4

5w

γ0

γ2

Σχ. 1.2

Σύμφωνα, λοιπόν, με το ΑΣΑ Σ το γεγονός γ2 έλαβε χώρα μετά το γ0, αφού w2 > w0 και άρακαι t2 > t0. Αντίθετα, σύμφωνα με το ΑΣΑ Σ£ το γεγονός γ2 προηγήθηκε του γ0, αφού w2

£ < w0£

Χωροχρονικά διαγράμματα 151

Page 161: Biblio Eidikhs Sxetikothas

και άρα και t2£ < t0£!

Αυτή η αντιστροφή της χρονικής σειράς με την οποία έλαβαν χώρα δύο γεγονότα θαπρέπει να μας βάλει σε μεγάλη ανησυχία. Κι αυτό γιατί δημιουργεί το ενδεχόμενο τηςκατάλυσης της αιτιότητας, μιας από της βασικότερες έννοιες με τις οποίες καταλαβαίνουμε τοφυσικό, αλλά και το βιολογικό, κοινωνικό κ.λ.π γίγνεσθαι.

Πιο συγκεκριμένα, όταν θεωρούμε ότι κάποιο γεγονός γ1 προκαλεί ή παράγει το γ2, τότεπιστεύουμε ότι το γ1 προηγείται χρονικά του γ2. Με άλλα λόγια, η αιτία προηγείται τουαποτελέσματος. Ισοδύναμα, η σχέση αίτιο-αιτιατό (=αποτέλεσμα) έχει ως αναγκαία συνθήκη τοαιτιατό να έπεται του αποτελέσματος. Αν, λοιπόν, στο πιο πάνω παράδειγμα το γεγονός γ0 ήτανκαι η αιτία να συμβεί το γ2, τότε στο ΑΣΑ Σ η χρονική σειρά των γ0 και γ2 θα ήτανφυσιολογική, ενώ στο Σ£ θα ήταν η ανάποδη - το αποτέλεσμα Hγ2L θα εμφανιζόταν πριν από τοτο γεγονός που το προκάλεσε Hγ0L.

Είναι πλέον σαφές ότι η εικόνα που μας δίνει η Ειδική Σχετικότητα για τις χωροχρονικέςσχέσεις των γεγονότων που λαβαίνουν χώρα στο φυσικό μας περιβάλλον είναι κυριολεκτικάανατρεπτική. Θα πρέπει, λοιπόν, να μελετήσουμε αυτή την εικόνα διεξοδικότερα για να δούμεαν, παρά την αρχική της παραδοξότητα, μας δίνει τελικά ένα αποτελεσματικό ερμηνευτικόπλαίσιο για τα φαινόμενα του φυσικού κόσμου.

Βέβαια, οι τιμές των συντεταγμένων που δώσαμε για το γεγονός γ1 δε συνοδεύονταναπό τη μονάδα μέτρησης και άρα δεν μπορούμε να πάρουμε και μια αίσθηση της ποσοτικήςτους διαφοράς. Αν γ.π. οι πραγματικές τιμές ήταν Hx1, w1L = H3 cm, 4 cmL τότε η χρονικήσυντεγμένη του γ1στο ΑΣΑ Σ θα ήταν

t1 = w1 ê c = 4 cm ë I3 ÿ 1010 cm ê secM = 1, 25 ÿ 10-10 sec

και στο ΑΣΑ Σ£

t1£ = w1£ ê c = 2, 75 cm ë I3 ÿ 1010 cm ê secM > 0, 92 ÿ 10-10 sec.

Συνεχίζοντας τη μελέτη της σχέσης των χωροχρονικών συντεταγμένων που δίνουν δύοδιαφορετικά ΑΣΑ για τα ίδια φυσικά γεγονότα, στρεφόμαστε στο ερώτημα του πωςεμφανίζονται οι άξονες x £ και w £ στο διάγραμμα x w. ´Οπως και στην περίπτωση τουμετασχηματισμού του Γαλιλαίου, ξεκινάμε από την παρατήρηση ότι ο άξονας x £ αποτελείταιαπό τα σημεία για τα οποία w £ ª c t £ = 0. Σύμφωνα με τη δεύτερη από τις εξισώσεις (3.2), ησυνθήκη w £ = 0 ισοδυναμεί με την w- β x = 0. Συνεπώς, τα σημεία του άξονα x £ αντιστοιχούνστα σημεία που στο διάγραμμα x w αποτελούν την ευθεία w = β x. Προφανώς, αυτή η ευθείαδιέρχεται από την αρχή των αξόνων και έχει κλίση β ως προς τον άξονα x.

Aνάλογα, τα σημεία του άξονα w £ χαρακτηρίζονται από τη συνθήκη x £ = 0, η οποία,σύμφωνα με την πρώτη από τις εξισώσεις (3.2), ισοδυναμεί με την x- βw = 0. H τελευταίαπεριγράφει την ευθεία που διέρχεται από την αρχή των αξόνων x, w και έχει κλίση β ως προςτον άξονα w.

Με τον ίδιο ακριβώς τρόπο βρίσκουμε και τις εικόνες των αξόνων x και w στοδιάγραμμα x £ w £. Συγκεκριμένα, τα σημεία του άξονα x είναι αυτά για τα οποία w = 0. Aπό τηδεύτερη των εξισώσεων (3.4) έπεται ότι η συνθήκη w = 0 είναι ίδια με την w £ + β x £ = 0.Συνεπώς, ο άξονας x αντιστοιχεί στην ευθεία w £ = -β x £ του διαγράμματος x £ w £. Αυτή

152 Θεωρία Σχετικότητας του Einstein

Page 162: Biblio Eidikhs Sxetikothas

διέρχεται από την αρχή των αξόνων και έχει κλίση -β ως προς τον άξονα x £. Ανάλογα, τασημεία του άξονα w χαρακτηρίζονται από τη συνθήκη x = 0, η οποία γράφεται και σανx £ + βw £ = 0, λόγω της πρώτης από τις σχέσεις (3.4). Αυτό σημαίνει ότι τα σημεία του άξονα wαπεικονίζονται στην ευθεία x £ = -βw £ του διαγράμματος x £ w £. Αυτή, πάλι, διέρχεται από τηναρχή των αξόνων και έχει κλίση -β ως προς τον άξονα w £.

Στο επόμενο σχήμα δείχνουμε τις εικόνες των αξόνων x £ και w £ στο διάγραμμα x w,καθώς και τις εικόνες των αξόνων x και w στο διάγραμμα x £ w £, για την περίπτωση όπουβ = 3 ê 5, όπως στο παράδειγμα με το οποίο ξεκινήσαμε.

-6 -4 -2 2 4 6x

-6

-4

-2

2

4

6w

x

w

-6 -4 -2 2 4 6x

-6

-4

-2

2

4

6w

x

w

Σχ. 1.3

Με βάση τις παραπάνω κατασκευές, μπορούμε πλέον να βλέπουμε την εικόνα που δίνειτο ΑΣΑ Σ£ δουλεύοντας μόνο στο διάγραμμα x w του ΑΣΑ Σ. Ας πάρουμε γ.π. το γεγονός γ1του οποίου οι συντεταγμένες στο ΑΣΑ Σ είναι Hx1, w1L = H3, 4L. Αφού κατασκευάσουμε τηνεικόνα των αξόνων x £ και w £ στο διάγραμμα x w με τον τρόπο που περιγράψαμε παραπάνω,ξεκινάμε από το σημείο H3, 4L και φέρνουμε παράλληλη πρώτα προς τον άξονα w£ κι έπειταπρος τον άξονα x £. Το σημείο στο οποίο η πρώτη ευθεία τέμνει τον άξονα x £ μας δίνει τησυντεταγμένη x1

£ του γεγονότος γ1. Ανάλογα, το σημείο στο οποίο η δεύτερη ευθεία τέμνει τονάξονα w £ μας δίνει τη συντεταγμένη w1

£ του γ1 (βλ. σχήμα).

Χωροχρονικά διαγράμματα 153

Page 163: Biblio Eidikhs Sxetikothas

1 2 3 4 5x

1

2

3

4

5

w

γ1

x1

w1

x

w

Σχ. 1.4

Βέβαια, ο προσδιορισμός των συντεταγμένων x1£, w1

£ του γ1 με τον τρόπο που μόλιςπεριγράψαμε είναι κατ’ αρχήν ποιοτικός. Αυτό φαίνεται καθαρά από το προηγούμενο σχήμα, ανπαρατηρήσουμε τα εξής. Με βάση τους τύπους του μετασχηματισμού Lorentz, βρήκαμε ότι οιακριβείς τιμές των συντεταγμένων x1

£ και w1£ είναι 0,75 και 2,75 μονάδες μήκους, αντί-

στοιχα. Αντίθετα, σύμφωνα με το σχήμα, η απόσταση του σημείου x1£ από την αρχή των

αξόνων φαίνεται να είναι ξεπερνάει τη μονάδα μήκους και το σημείο w1£ φαίνεται να απέχει

από την αρχή των αξόνων πολύ περισσότερο από 2,75 μονάδες.

Ωστόσο, η παραπάνω ασυμφωνία ανάμεσα στο αριθμητικό αποτέλεσμα που δίνουν οιτύποι του μετασχηματισμού Lorentz και τις τιμές των συντεταγμένων που φαίνεται ναπροκύπτουν από το αντίστοιχο σχήμα οφείλεται απλώς και μόνο σε μία παρανόηση. Οικλίμακες των αξόνων x £ και w £ δεν είναι ίδιες με εκείνες των x και w. Συνεπώς, δενεπιτρέπεται να χρησιμοποιούμε τις μονάδες των αξόνων x και w στις οποίες στηρίζεται τοσχήμα για να υπολογίζουμε αποστάσεις σημείων στην κλίμακα του χωρικού άξονα x £ και τουχρονικού w £.

Πάντως, δεν είναι δύσκολο να να καταστήσουμε την παραπάνω διαδικασίαυπολογισμού των συντεταγμένων x £ και w £ μέσω του διαγράμματος x-w και ποσοτικάακριβή. Αρκεί να στηριχτούμε στους ίδιους τους μετασχηματισμούς Lorentz για βρούμε τησχέση της κλίμακας των αξόνων x £ και w £ προς εκείνη των x και w, αντίστοιχα, και να λάβουμευπόψη μας αυτή τη σχέση στην κατασκευή του σχήματος.

´Ασκηση

Να βρεθεί η μέθοδος κατασκευής της κλίμακας που υπαινίσσεται η προηγούμενηπαράγραφος.

Λύση

Τα γεγονότα που έχουν χωρική συντεταγμένη x £ = 1 είναι εκείνα για τα οποία

154 Θεωρία Σχετικότητας του Einstein

Page 164: Biblio Eidikhs Sxetikothas

x = γHx £ + βw £L = γH1+ βw £L, w = γHw £ + β x £L = γHw £ + βL.´Αρα το γεγονός με x £ = 1 που βρίσκεται πάνω στον άξονα x £ (και άρα χαρακτηρίζεται από τησυνθήκη w £ = 0) έχει συντεταγμένες

x = γ x £ = γ w = γ β x £ = γ β.

Αυτό σημαίνει ότι ο διαχωρισμός του άξονα x £ πρέπει να γίνει με βάση τα σημεία

Hx, wL = γ κH1, βL, κ œ .

Παρατήρηση

Το επόμενο σχήμα ενσωματώνει το αποτέλεσμα που μόλις βρήκαμε.

1 2 3 4 5 6x

1

2

3

4

5

6w

γ1

x1

w1 x

w

1

2

3

4

1

2

3

4

Σχ. 1.5

Προφανώς, τα ΑΣΑ Σ και Σ£ είναι τελείως ισότιμα από την άποψη της περιγραφής όλωντων γεγονότων του φυσικού κόσμου. Συνακόλουθα, μπορούμε να χρησιμοποιούμεαποκλειστικά και μόνο το χωροχρονικό διάγραμμα του Σ£ και να συνάγουμε από αυτό τοδιάγραμμα την εικόνα που δίνει το ΑΣΑ Σ για απλά γεγονότα και την κίνηση σωμάτων. Για τοσκοπό αυτό χρειάζεται να κατασκευάζουμε αρχικά και την εικόνα των αξόνων x και w στοδιάγραμμα x £ w £, με τον τρόπο που υποδείξαμε παραπάνω.

Ας μείνουμε στο παράδειγμα όπου β = 3 ê 5 κι ας θεωρήσουμε το γεγονός γ2 μεσυντεταγμένες Hx2

£, w2£L = H4, 1L. Από το σημείο (4, 1) του διαγράμματος x £ w £ φέρνουμε

παράλληλες προς τους άξονες w και x, αντίστοιχα, όπως στο σχήμα που ακολουθεί. Η πρώτητέμνει τον άξονα x στο σημείο που δηλώνουμε με x2, ενώ η δεύτερη τέμνει τον άξονα w στοσημείο w2.

Χωροχρονικά διαγράμματα 155

Page 165: Biblio Eidikhs Sxetikothas

-7.5 -5 -2.5 2.5 5 7.5x

-7.5

-5

-2.5

2.5

5

7.5

w

γ2

x2

w2

x

w

Σχ. 1.6

Γι άλλη μια φορά, σημειώνουμε ότι, στο βαθμό που οι άξονες x και w δε φέρουν τηδική τους κλίμακα, το προηγούμενο σχήμα δίνει μόνο μια ποιοτική εικόνα για το πως έχουν ταπράγματα από τη σκοπιά του ΑΣΑ Σ. Για να υπολογίσουμε ακριβώς τις συντεταγμένες Hx2, w2Lτου γεγονότος γ2 θα πρέπει είτε να χρησιμοποιήσουμε τους τύπους (3.6), είτε να βρούμε τησωστή κλίμακα των αξόνων x και w στο διάγραμμα x £ w £. Ωστόσο, η ποιοτική εικόνα πουπροκύπτει από τη διαδικασία που μόλις περιγράψαμε είναι πολύτιμη για την ανάλυση καικατανόηση των πορισμάτων της Ειδικής Σχετικότητας. Αυτό θα φανεί καθαρά στα επόμεναεδάφια.

156 Θεωρία Σχετικότητας του Einstein

Page 166: Biblio Eidikhs Sxetikothas

à 6. 4 Συστολή μήκουςΑς θεωρήσουμε μία ράβδο μήκους L που ακινητεί πάνω στον άξονα x ενός ΑΣΑ Σ. Χωρίςβλάβη της γενικότητας μπορούμε να υποθέσουμε ότι η ράβδος καταλαμβάνει το διάστημα0 § x § L. Στο αντίστοιχο χωροχρονικό διάραμμα x w, η κοσμική γραμμή κάθε στοιχείουτης ράβδου είναι μια ευθεία παράλληλη προς τον άξονα w. Αυτό ισχύει ειδικότερα για ταστοιχεία των δύο άκρων της ράβδου, που μπορούμε να τα ταυτίζουμε, αντίστοιχα, με ένασωμάτιο, σ1, που ακινητεί στη θέση x = 0 κι ένα δεύτερο, το σ2, που ακινητεί στη θέσηx = L. Προφανώς, η κοσμική γραμμή του σ1 ταυτίζεται με τον άξονα w και η κοσμικήγραμμή του σ2 με την ευθεία που διέρχεται από το σημείο HL, 0L του διαγράμματος x w καιείναι παράλληλη προς τον άξονα w (βλ. Σχ. 4.1).

x

w

γ1 γ2

γ3

x

w

σ1 σ2

Σχ. 4.1

Προφανώς, μια στιγμή της “ζωής” της ράβδου στο ΑΣΑ Σ αντιστοιχεί σ’ έναευθύγραμμο τμήμα παράλληλο προς τον άξονα x που έχει τα άκρα του πάνω στις κοσμικέςγραμμές των σ1 και σ2, σαν αυτό που ενώνει τα γεγονότα γ1 και γ2 του σχήματος. Ανάλογα,μια στιγμή της ζωής της ράβδου στο ΑΣΑ Σ£ αντιστοιχεί σ’ ένα ευθύγραμμο τμήμα πουεπίσης, έχει τα άκρα του πάνω στις κοσμικές γραμμές των σ1 και σ2, αλλά είναι παράλληλοπρος τον άξονα x £. ´Ενα τέτοιο ευθύγραμμο τμήμα είναι αυτό που ενώνει τα γεγονότα γ1καιγ3 του σχήματος. Το τελευταίο αντιστοιχεί στη στιγμή t £ = 0. Αρκεί, λοιπόν, ναυπολογίσουμε τη χωρική απόσταση των γεγονότων γ1και γ3 στο ΑΣΑ Σ£ για να μάθουμε τομήκος της ράβδου σ’ αυτό το σύστημα.

Με άλλα λόγια, ως μήκος ενός μονοδιάστατου αντικείμενου (μιας ράβδου) σεκάποιο ΑΣΑ ορίζεται η χωρική απόσταση δύο ταυτόχρονων, από τη σκοπιά του δοσμένουΑΣΑ, γεγονότων που λαβαίνουν χώρα στα άκρα του αντικείμενου.

Τώρα, το γεγονός γ1 έχει συντεταγμένες Hx1, w1L = H0, 0L στο ΑΣΑ Σ καιHx1

£, w1£L = H0, 0L στο Σ£. Για το γ3 γνωρίζουμε ότι x3 = L, αφού βρίσκεται πάνω στην

Συστολή μήκους 157

Page 167: Biblio Eidikhs Sxetikothas

κοσμική γραμμή του σ2, αλλά δε γνωρίζουμε τη συντεταγμένη του w3. Από την άλλη μεριά,το γεγονός ότι το γ3 βρίσκεται πάνω στον άξονα x£ (και άρα είναι ταυτόχρονο με το γ1,σύμφωνα με το ΑΣΑ Σ£) σημαίνει ότι w3

£ = 0. Ωστόσο, αυτές οι πληροφορίες αρκούν για ναυπολογίσουμε τη συντεταγμένη x3

£.

Συγκεκριμένα, από τη δεύτερη των εξισώσεων (3.4) έπεται ότι w3£ = 0 ñ w3 = β x3.

Η αντικατάσταση αυτής της έκφρασης για τη συντεταγμένη w3 στην πρώτη των εξισώσεων(3.4) οδηγεί στο εξής αποτέλεσμα

(4.1) x3£ = γIx3 - β2 x3M = γI1- β2M x3 =

1

1-β2I1- β2M x3 = 1- β2 x3

´Ομως, στην προκείμενη περίπτωση, η συντεταγμένη x3£ παριστάνει και το μήκος L£ της

ράβδου ως προς το ΑΣΑ Σ£. ´Αρα η σχέση (4.1) γράφεται και σαν

(4.2) L £ = 1- β2 L

Είναι φανερό ότι ο συντελεστής 1- β2 είναι πάντα μικρότερος από τη μονάδα.Συνεπώς, η τελευταία σχέση σημαίνει ότι, σύμφωνα με το ΑΣΑ Σ£, το μήκος της δοσμένηςράβδου είναι μικρότερο από L.

Τονίζουμε ότι το αποτέλεσμα στο οποίο μόλις καταλήξαμε δεν έχει τίποτα να κάνειμε το ποιο ΑΣΑ ονομάσαμε Σ και ποιο Σ£. Ισχύει γενικά και δηλώνει ότι, αν το μήκος ενόςαντικείμενου στο ΑΣΑ όπου το αντικείμενο ακινητεί είναι L0, τότε σε κάθε άλλο ΑΣΑ τομήκος του ίδιου αντικείμενου είναι μικρότερο από L0. Για παράδειγμα, αν κανείς θεωρήσειμιαν άλλη ράβδο που ακινητεί στο ΑΣΑ που ονομάσαμε Σ£ και , σύμφωνα με αυτό τοσύστημα, έχει μήκος M , τότε στο ΑΣΑ Σ η ράβδος θα εμφανίζεται να έχει μήκος

μ = 1- β2 M . Γι αυτό, το φυσικό φαινόμενο το οποίο περιγράφεται συνοπτικά από τοντύπο (4.2) ονoμάζεται συστολή μήκους.

´Ασκηση

Θεωρείστε τα ΑΣΑ Σ και Σ£ αυτού του εδάφιου και μια ράβδο που ακινητεί κατάμήκος του άξονα x £ του ΑΣΑ Σ£.

α) Υποθέτοντας ότι η ράβδος καταλαμβάνει το διάστημα 0 § x £ § M του άξονα x £, δείχτετις κοσμικές γραμμές των άκρων της στο Σχ 4.1. Στη συνέχεια, επιλέξτε δύο γεγονότα -ένααπό κάθε μία από αυτές τις κοσμικές γραμμές- τα οποία είναι ταυτόχρονα από τη σκοπιά

του Σ. Δείχτε ότι η χωρική απόσταση αυτών των γεγονότων είναι ίση με Δ x = 1- β2 M .

β) Υποθέστε ότι το γεγονός γ3 του σχήματος περιέχεται στην κοσμική γραμμή του άκρου

x £ = M της ράβδου. Δείχτε ότι M = 1- β2 L και ότι, σύμφωνα με το ΑΣΑ Σ, το μήκοςτης ράβδου είναι I1- β2M L.

158 Θεωρία Σχετικότητας του Einstein

Page 168: Biblio Eidikhs Sxetikothas

à 6. 5 ∆ιαστολή χρόνου - Παράδοξο των διδύμωνΘεωρούμε δυο γεγονότα γ1 και γ2 που είναι ταυτόχωρα στο ΑΣΑ Σ. Αυτό σημαίνει ότιHx1, y1, z1L = Hx2, y2, z2L, οπότε, από τη σκοπιά του Σ, τα γ1και γ2 έχουν χρονική μόνοδιαφορά. Χωρίς να επηρεαστεί η γενικότητα της ανάλυσής μας, μπορούμε να υποθέσουμεότι το γ2 συμβαίνει μετά το γ1, ότι δηλαδή Δ t := t2 - t1 > 0. Αν, λοιπόν, παραλείψουμε τουςχωρικούς άξονες y και z, η διάταξη των γ1 και γ2 στο αντίστοιχο χωροχρονικό διάγραμμαέχει ως εξής.

-3 -2 -1 1 2 3 4 5x

-3

-2

-1

1

2

3

4

5w

γ1

γ2

Σχ. 5.1

Aν στο παραπάνω χωροχρονικό διάγραμμα x w χαράξουμε και τους άξονες x£ w £, μπορούμενα "δούμε" και τις συντεταγμένες των γεγονότων γ1και γ2 ως προς το ΑΣΑ Σ£. Αν γ.π.υποθέσουμε ότι β = 3 ê 5, τότε καταλήγουμε στην ακόλουθη εικόνα.

Διαστολή χρόνου-Παράδοξο των διδύμων 159

Page 169: Biblio Eidikhs Sxetikothas

-2 -1 1 2 3 4 5x

-2

-1

1

2

3

4

5

w

γ1

γ2

x1

x2

w2

w1

x

w

Σχ. 5.2

Από το σχήμα γίνεται αμέσως φανερό ότι x1£ ∫ x2

£. Συνεπώς, τα γεγονότα γ1 και γ2δεν είναι ταυτόχωρα και από τη σκοπιά του ΑΣΑ Σ£. Μάλιστα, η χρονική απόσταση τωνγ1και γ2 στο ΑΣΑ Σ£ υπολογίζεται εύκολα από τις εξισώσεις (3.6). Από αυτές, η πρώτηδείχνει καθαρά ότι η συνθήκη Δ x = 0 συνεπάγεται την Δ x £ = -β Δw £. Η αντικατάστασηαυτής της έκφρασης για το Δ x £ στη δεύτερη από τις (3.6) δίνει το ακόλουθο αποτέλεσμα.

(5.1) Δw = γIΔw £ - β2 Δw £M = γI1- β2 MΔw £ = 1- β2 Δw £.

Αλλά w ª c t. ´Αρα το τελευταίο αποτέλεσμα γράφεται σαν Δ t = 1- β2 Δ t ´, οπότε

(5.2) Δ t £ = 1

1-β2Δ t ª γ Δ t.

Ο συντελεστής γ είναι πάντα μεγαλύτερος από τη μονάδα. Κατά συνέπεια, ητελευταία σχέση δηλώνει ότι Δ t £ > Δ t. Με άλλα λόγια, το χρονικό διάστημα που χωρίζειτα γεγονότα γ1 και γ2 από τη σκοπιά του ΑΣΑ Σ£ είναι μεγαλύτερο από αυτό που “βλέπει”το Σ.

Αν σε κάποιο ΑΣΑ δυο ταυτόχωρα γεγονότα έχουν χρονική απόσταση Δ T0, τότε σε κάθε άλλοΑΣΑ η χρονική απόσταση των ίδιων γεγονότων θα είναι Δ T, όπου

(5.3) Δ T = 1

1-β2Δ T0 ª γ Δ T0

δηλαδή μεγαλύτερη από Δ T0.

´Οταν υπάρχει κάποιο ΑΣΑ Σ ως προς το οποίο δυο γενονότα, γ1 και γ2,εμφανίζονται ως ταυτόχωρα, τότε η χρονική διαφορά των γ1 και γ2 που καταγράφει το Σ

160 Θεωρία Σχετικότητας του Einstein

Page 170: Biblio Eidikhs Sxetikothas

ονομάζεται ιδιοχρονικό διάστημα ή, απλούστερα, ιδιόχρονος. Με βάση αυτή την ορολογία,το προηγούμενο αποτέλεσμα μπορεί να διατυπωθεί και ως εξής:

Το ιδιοχρονικό διάστημα ανάμεσα σε δύο τυχαία γεγονότα είναι η ελάχιστη τιμή της χρονικήςαπόστασης που δίνουν για τα ίδια γεγονότα όλα ανεξαιρέτως τα ΑΣΑ.

Ας θεωρήσουμε, τώρα, ένα σωμάτιο σ που, κατά το χρονικό διάστημα t0 § t § t1κινείται με σταθερή ταχύτητα u1 ως προς κάποιο ΑΣΑ Σ. Για ευκολία, θα υποθέσουμε ότι τοσ κινείται κατά μήκος του χωρικού άξονα x του Σ. Τότε, η εξίσωση που περιγράφει τηνκίνηση του σ δεν είναι άλλη από τη γνωστή x = x0 + u1Ht - t0L. Ας ονομάσουμε γ0 τογεγονός της διέλευσης του σ από το σημείο x0 τη στιγμή t0 και γ1εκείνο της διέλευσής τουαπό το σημείο x1 τη στιγμή t1.

Από τη σκοπιά ενός ΑΣΑ Σ£ που κινείται με ταχύτητα V = u1 ως προς το Σ, τοσωμάτιο σ εμφανίζεται ακίνητο. Συνακόλουθα, τα γεγονότα γ0 και γ1 είναι ταυτόχωρα ωςπρος το Σ£. Αυτό το συμπέρασμα συνάγεται αμέσως και από την αντικατάσαση τωνεκφράσεων

(5.4) Δ t = t1 - t0, Δ x = x1 - x0 = u1Ht1 - t0L = u1 Δ t

στον τύπο

(5.5) Δ x £ = γHΔ x- βΔwL, β := Vc

, γ ª γHβL := 1

1-β2.

Συγκεκριμένα, από την υπόθεση ότι V = u1 έπεται ότι

(5.6) Δ x £ = γHΔ x- βΔwL = γHu1 Δ t - u1 Δ tL = 0.

Συνεπώς, το χρονικό διάστημα Δ t£ = t1£ - t0£ αντιπροσωπεύει την ιδιοχρονική απόστασητων γεγονότων γ0, γ1. Από τη σχέση

(5.7) Δw £ = γHΔw- βΔ xL = γHcΔ t- β u1 Δ tL = γ c K1- u1c2 u1OΔ t

αμέσως έπεται ότι

(5.8) Δ t £ = 1γΔ t,

που είναι το ίδιο αποτέλεσμα με αυτό που εκφράζεται από την (5.3).

Αν @t0, t1D, @t1, t2D, @t2, t3D κ.λ.π. είναι διαδοχικά διαστήματα σε καθένα από τα οποίατο σ εκτελεί ευθύγραμμη ομαλή κίνηση, η παραπάνω διαδικασία μας επιτρέπει ναυπολογίσουμε τους αντίστοιχους ιδιόχρονους. Το άθροισμα των τελευταίων υποτίθεται πωςπαριστάνει το χρόνο που καταγράφει ένα ρολόι που συνοδεύει το σωμάτιο σ. Το τελευταίομπορεί ν' αποτελεί την “οικονομική” αναπαράσταση ενός εκτατού σώματος, γ.π. ενόςανθρώπου. Συνακόλουθα, το συνολικό ιδιοχρονικό διάστημα θεωρείται πως παριστάνει τονβιολογικό χρόνο που καθορίζει το ρυθμό γήρανσης ενός έμβιου όντος. Τα επακόλουθααυτής της υπόθεσης περιγράφονται στο επόμενο

Παράδειγμα 5.1 (Το παράδοξο των διδύμων)

Ο Μήτσος και ο Κώστας είναι δίδυμα αδέρφια. Ο Μήτσος που είναι αστροναύτης φεύγειμια μέρα για το διαστημικό σταθμό Δ που απέχει ένα έτος φωτός από τη γη. Παραμένει στον

Διαστολή χρόνου-Παράδοξο των διδύμων 161

Page 171: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Δ για ένα ολοκληρο χρόνο, σύμφωνα με το δικό του Rolexάκι, και μετά παίρνει το δρόμοτης επιστροφής στη γη. Αφού τα διαφορετικά συστήματα αναφοράς δε συμφωνούν για τοχρονικό διάστημα που χωρίζει τα διάφορα γεγονότα, αναρωτιέται κανείς αν το ρολόι τουΜήτσου λέει την ίδια ώρα με εκείνο του Κώστα -Rolex κι αυτό, οπωσδήποτε- ότανξανασμίγουν.

Για ευκολία, θα υποθέσουμε ότι η γη ακινητεί στην αρχή των χωρικών αξόνων τουΑΣΑ Σ και πως ο διαστημικός σταθμός Δ ακινητεί στο σημείο x = L = 1 lyear(έτος φωτός)του άξονα x του Σ. Θα υποθέσουμε, επίσης, ότι το διαστημόπλοιο Μ του Μήτσου κινήθηκεμε σταθερή ταχύτητα u = H4 ê 5L c τόσο όταν κατευθυνόταν προς τον Δ, όσο και κατά τηνεπιστροφή του στη γη.

Ας ονομάσουμε γ0, γ1, γ2 και γ3 την αναχώρηση του Μήτσου για τον σταθμό Δ, τηνεκεί άφιξή του, την αναχώρηση από τον Δ και την άφιξή του στη γη, αντίστοιχα. Αν αυτά ταγεγονότα έλαβαν χώρα στις χρονικές στιγμές t0 = 0, t1, t2 και t3, σύμφωνα με το ΑΣΑ Σ,τότε η κίνηση του Μ περιγράφεται τμηματικά από τις ακόλουθες εξισώσεις:

(5.9α) x = x0 + u1Ht - t0L = u t, t0 = 0 § t § t1,

(5.9β) x = x1 + u2Ht - t1L = L, t1 § t § t2,

(5.9γ) x = x2 + u3Ht - t2L = L- uHt- t2L, t2 § t § t3.

Από την (5.9α) και το γεγονός ότι L = 1 l year ª c ÿ 1 y αμέσως έπεται ότι

(5.10) t1 =Lu= cÿ1 y

H4ê5L c= 5

4y = 1, 25έτη.

Αφού ο Μήτσος έμεινε στο διαστημικό σταθμό 1 έτος, η στιγμή της αναχώρησήςτου για τη γη αντιστοιχεί στην τιμή t2 = t1 + 1= 2, 25 έτη της χρονικής συντεταγμένης t.Τέλος, από το γεγονός ότι και κατά την επιστροφή του στη γη το Μ είχε ταχύτητα H4 ê 5L cέπεται ότι t3 - t2 = t1=1, 25 έτη. Συνεπώς, t3 = 3, 5 έτη. Το ίδιο αποτέλεσμα προκύπτει κιαπό την (5.10γ), αν σημειωθεί ότι x3 = 0, οπότε η παραπάνω εξίσωση γίνεται0 = L- uHt3 - t2L.

Στο σχήμα που ακολουθεί περιγράφεται η κοσμική καμπύλη του Μ κατά το χρονικόδιάστημα 0 § t § t3, στο χωροχρονικό διάγραμμα του ΑΣΑ της γης, Σ. Στο ίδιο διάγραμμαδείχνουμε και τις κοσμικές γραμμές του Κώστα, Κ, και του διαστημικού σταθμού, Δ. Ηπρώτη ταυτίζεται με τον άξονα t και η δεύτερη είναι η ευθεία που είναι παράλληλη προςαυτό τον άξονα και διέρχεται από το σημείο Hx, tL = H1, 0L.

162 Θεωρία Σχετικότητας του Einstein

Page 172: Biblio Eidikhs Sxetikothas

0.2 0.4 0.6 0.8 1xHlyearsL

1

2

3

4

tHyearsL

K M Δ

γ0

γ1

γ2

γ3

Σχ. 5.3

Σύμφωνα, λοιπόν, με το ρολόι του Κώστα η απουσία του Μήτσου διάρκεσε 3,5χρόνια. Δυστυχώς γι αυτόν, ο Μήτσος έχει διαφορετική άποψη. Γιατί σύμφωνα με το δικότου ρολόι, το ταξίδι προς το διαστημικό σταθμό διάκεσε μόνο

(5.11) Δτ1 =t1-t0γ

= 1- H4 ê 5L2 t1 =35ÿ 1, 25 y = 0, 75έτη.

´Αλλο τόσο κράτησε το ταξίδι της επιστροφής, ενώ η διάρκεια της παραμονής του στοσταθμό ήταν και γι αυτόν ένα έτος. Σύμφωνα, λοιπόν με το ρολόι του Μήτσου, η απουσίατου διάρκεσε μόνο 2,5 χρόνια, και άρα όταν επιστρέφει στη γη είναι ένα χρόνο νεότερος απότον δίδυμο αδερφό του!

Διαστολή χρόνου-Παράδοξο των διδύμων 163

Page 173: Biblio Eidikhs Sxetikothas

6. 6 Το σχετικιστικό φαινόμενο Doppler

´Οπως δείξαμε στα προηγούμενα εδάφια, δύο ΑΣΑ που κινούνται το ένα ως προς το άλλο δενσυμφωνούν ούτε για το μήκος ενός σώματος ούτε για το χρονικό διάστημα μεταξύ δύογεγονότων. Θα πρέπει, λοιπόν, να περιμένουμε ότι δε θα συμφωνούν και για το μήκος κύματοςκαι την περίοδο ενός ηχητικού ή ηλεκτρομαγνητικού κύματος. Πραγματικά, επαναλαμβάνονταςτην ανάλυση του φαινόμενου Doppler την οποία παρουσιάσαμε σε προηγούμενο κεφάλαιο,καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι η ασυμφωνία που μόλις αναφέραμε είναι αναπότρεπτηαπόρροια των μετασχηματισμών Lorentz.

Στο παρόν εδάφιο θα μελετήσουμε το πως ακριβώς παρουσιάζεται αυτό το φαινόμενοστην περίπτωση των ηλεκτρομαγνητικών κυμάτων. Ας υποθέσουμε, λοιπόν, ότι στο σημείοx = 0 του ΑΣΑ Σ είναι τοποθετημένος ένας πομπός κυμάτων αυτού του είδους - o Π. Αυτόςμπορεί να είναι γ.π. η κεραία ενός ραδιοφωνικού σταθμού, ή η κεραία μιας εταιρείας κινητήςτηλεφωνίας ή μια πηγή φωτός (αναμμένη λάμπα). Για ευκολία στην ανάλυση του φαινόμενου,θα υποθέσουμε ότι τα κύματα που εκπέμπει ο Π είναι μονοχρωματικά, δηλαδή μιας μόνοσυχνότητας, ν. Επίσης, θα υποθέσουμε ότι ο Π μπορεί να παρασταθεί από ένα σημειακόαντικείμενο. ´Ετσι, η κοσμική του γραμμή στο διάγραμμα x t ή x w του ΑΣΑ Σ είναι η ευθείαγραμμή που ονομάζουμε άξονα x ή w = c t (βλ. Σχ. 6.1).

x

ct

γ1

γ2

γ3

γ4

Πομπός

Δέκτηςϕ1

ϕ2

Σχ. 6.1

´Οπως έχουμε τονίσει, μια πηγή ηλεκτρομαγνητικών κυμάτων μπορεί να θεωρείται ωςεκτοξευτής άμαζων σωματίων -αυτών που ονομάζουμε φωτόνια. Αναλυτικότερα, κάθε πομπόςκυμάτων συχνότητας ν θεωρείται ως ένα σώμα που συνεχώς εκτοξεύει φωτόνια μεσυγκεκριμένη ενέργεια προς όλες τις κατευθύνσεις. ´Οταν η συχνότητα του εκπεμπόμενουκύματος είναι ν, τότε η περίοδός του είναι T = 1 ê ν. Αυτό σημαίνει ότι γ.π. ένα μέγιστο στηντιμή του ηλεκτρικού πεδίου που αντιστοιχεί στο κύμα εμφανίζεται Tsec μετά το αμέσως

164 Θεωρία Σχετικότητας του Einstein

Page 174: Biblio Eidikhs Sxetikothas

προηγούμενο. Αν συνδέσουμε δύο διαδοχικά μέγιστα με εκπομπές φωτονίων, τότε αυτές θααπέχουν χρονικά κατά Tsec.

Ας υποθέσουμε ότι δύο τέτοιες διαδοχικές εκπομπές φωτονίων από την πηγή Παντιστοιχούν στα γεγονότα γ1 και γ2 του σχήματος. ´Ενα φωτόνιο που παράγεται κατά τηνεκπομπή γ1 και κινείται κατά μήκος και προς τη θετική φορά του άξονα x περιγράφεται από τηνευθεία x = c t. ´Ενα φωτόνιο του ίδιου τύπου αλλά που παράχθηκε κατά την “έκρηξη” γ2αντιστοιχεί στην ευθεία x = cHt- TL.

Τώρα, θεωρούμε και ένα σωμάτιο Δ που κινείται με σταθερή ταχύτητα V πάνω στονάξονα x του ΑΣΑ Σ στο οποίο ακινητεί η πηγή Π. Χωρίς να περιορίσουμε τη γενικότητα τηςανάλυσής μας, μπορούμε να υποθέσουμε ότι, τη στιγμή t1 = 0 που η πηγή εκτόξευσε το πρώτοφωτόνιο, το Δ βρισκόταν στo σημείο x = a > 0. Τότε, η κοσμική γραμμή του σωμάτιου Δορίζεται από τη σχέση x = a+V t. Αυτή η υπόθεση συνεπάγεται επιπλέον ότι το Δαπομακρύνεται από την πηγή αν το V επιλεγεί θετικό, ενώ την πλησιάζει όταν το V < 0. Hπερίπτωση όπου το V > 0 παριστάνεται στο προηγούμενο σχήμα. Εκείνη όπου το V < 0περιγράφεται στο Σχ. 6.2.

x

ct

γ1

γ2

γ3

γ4

Πομπός

Δέκτηςϕ1ϕ2

Σχ. 6.2

Σε κάθε περίπτωση, λίγο μετά την εκτόξευσή του από την πηγή, το πρώτο φωτόνιο φ1θα συναντήσει το σωμάτιο Δ. Ας πούμε ότι αυτό είναι το γεγονός γ3 και ότι λαβαίνει χώρα στοσημείο x = x3 τη χρονική στιγμή t = t3. Είναι φανερό ότι το γ3 αντιστοιχεί στην τομή τηςκοσμικής γραμμής των φ1 και Δ (βλ. σχήμα). ´Αρα, από τη σκοπιά της κοσμικής γραμμής τουφ1, x3 = c t3. Συνάμα, από τη σκοπιά της κοσμικής γραμμής του Δ, x3 = a+V t3. Κατάσυνέπεια,

(6.1) t3 =a

c-V, x3 =

c ac-V

.

To σχετιστικό φαινόμενο Doppler 165

Page 175: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Ανάλογα, το φωτόνιο φ2 - αυτό που εκπέμφθηκε Tsec μετά από το φ1- θα φτάσει στονδέκτη Δ τη χρονική στιγμή t = t4, όταν ο τελευταίος βρίσκεται στο σημείο x = x4. Αυτό τογεγονός δηλώνεται με γ4 στο σχήμα και οι συντεταγμένες του υπολογίζονται εύκολα, με τοτρόπο που υποδείξαμε για το γ3. Συγκεκριμένα, η κοσμική γραμμή του φ2 ορίζεται από τησχέση x = cHt -TL. Αφού το γ4 ανήκει σ’ αυτή τη γραμμή, θα έχουμε x4 = cHt4 -TL. Από τηνάλλη, το γ4 ανήκει και στην κοσμική γραμμή του Δ. Συνεπώς, x4 = a+V t4. Από τις δυοτελευταίες σχέσεις αμέσως έπεται ότι

(6.2) t4 =a+c Tc-V

, x4 = c a+V Tc-V

.

Συνακόλουθα

(6.3) t4 - t3 =c T

c-V, x4 - x3 = V c T

c-V.

Aς θεωρήσουμε, τώρα, ένα ΑΣΑ Σ£, το οποίο κινείται με την ταχύτητα V του σ ως προςτο Σ. Προφανώς, στο Σ£ το σ φαίνεται ακίνητο. Συγκεκριμένα, αν το Σ£ επιλεγεί με τρόπο ώστενα ισχύει ο ειδικός μετασχηματισμός Lorentz

(6.4) x £ = γHV L Hx-V tL, t £ = γHV L Kt - V

c2 xO, γHV L := 1

1-HV êcL2,

τότε η κοσμική γραμμή του σ στο Σ£ προσδιορίζεται με το να θέσουμε x = a+V t στουςτελευταίους τύπους. ´Ετσι, οι εξισώσεις (6.4) γίνονται

(6.5) x £ = γHV L a, t £ = γHV LBt- Vc2 a- J V

cN2 tF.

H πρώτη από αυτές δηλώνει ότι η χωρική συντεταγμένη x £ του σ παραμένει σταθερή,πράγμα που σημαίνει ότι, πραγματικά, από τη σκοπιά του ΑΣΑ Σ £ το σ είναι ακίνητο. Ηδεύτερη από τις (6.5) απλοποιείται για να γίνει

(6.6) t £ = γHV LB1- J VcN2F t- γHV L V a

c2 = 1γHV L t- γHV L V a

c2

Και αυτή η σχέση ήταν ουσιαστικά αναμενόμενη, αφού συνεπάγεται ότι

(6.7) Δ t £ = 1γHV L Δ t.

Προφανώς, η (6.7) εκφράζει το γνωστό μας πλέον φαινόμενο της διαστολής του χρόνου:Αφού δίνεται από ένα ΑΣΑ όπου το σ ακινητεί, το διάστημα Δ t £ είναι ιδιόχρονος του σ. Κατάσυνέπεια, οφείλει να είναι μικρότερο από το Δ t και, για την ακρίβεια, ίσο προς

1- HV ê cL2 Δ t.

Ο σταθερός όρος -γHV L V a ë c2, από την άλλη, αντικατοπτρίζει το ακόλουθο γεγονός.Τα δύο συστήματα αναφοράς συμφωνούν μόνο για το πότε η αρχή των χωρικών τους αξόνωντου ενός βρισκόταν δίπλα στην αρχή των χωρικών τους αξόνων του άλλου. Για την τιμή τηςχρονικής συντεταγμένης κάθε άλλου γεγονότος διαφωνούν πλήρως. ´Ετσι, το γεγονός ότι,σύμφωνα με το ΑΣΑ Σ, το σωμάτιο σ πέρασε από το σημείο x = a τη στιγμή t = 0 περιγράφεταιαπό το Σ£ με διαφορετικό τρόπο: Το σ βρισκόταν στη θέση x £ = γHV L a τη στιγμή

166 Θεωρία Σχετικότητας του Einstein

Page 176: Biblio Eidikhs Sxetikothas

t £ = -γHV L V a ë c2. (Για το ΑΣΑ Σ £, το σωμάτιο ήταν και θα παρέμενε στην ίδια θέση πριν καιμετά τη χρονική στιγμή t £ = -γHV L V a ë c2).

´Οπως είδαμε παραπάνω, από τη σκοπιά του ΑΣΑ Σ, τα φωτόνια φ1, φ2 φτάνουν στονδέκτη Δ με χρονική διαφορά Δ t := t4 - t3 = c T ê Hc-V L. Σύμφωνα με την (6.7), αυτή ηδιαφορά καταγράφεται από το ΑΣΑ Σ£ ως ίση με

(6.8) Δ t £ = 1γHV L

c Tc-V

= 1γHV L

T1-HV êcL

´Ομως,

(6.9) 1γHV L

11-HV êcL ª

1-HV êcL21-HV êcL =

@1+HV êcLD@1-HV êcLD1-HV êcL = 1+HV êcL

1-HV êcL

Συνεπώς, η (6.8) γράφεται και ως

(6.10) Δ t £ = 1+HV êcL1-HV êcL T

Αλλά, για τον ίδιο λόγο που το χρονικό διάστημα T ανάμεσα στις εκπομπές των φ1 καιφ2 προσδιορίζει την περίοδο του αντίστοιχου ηλεκρομαγνητικού κύματος ως προς το ΑΣΑ Σ, τοχρονικό διάστημα Δ t £ που χωρίζει την άφιξη των φ1 και φ2 στον δέκτη που ακινητεί στο ΑΣΑΣ£ εκφράζει την περίοδο του ίδιου κύματος από τη σκοπιά του Σ£. Γι’ αυτό θα συμβολίσουμε τοδιάστημα Δ t £ με T £ και θα γράψουμε την (6.10) στη μορφή

(6.11) T £ = 1+β1-β

T

´Ετσι κι αλλιώς, το όλο φαινόμενο είναι συμμετρικό ως το ποιος είναι ο πομπός και ποιος οδέκτης. (Διαφορετικά θα μπορούσαμε να διακρίνουμε τα ακίνητα ως προς τον αιθέρα ΑΣΑ).

Αφού η συχνότητα είναι ίση προς το αντίστροφο της περιόδου, η σχέση των συχνοτήτωνν και ν £ που χαρακτηρίζουν το κύμα από τη σκοπιά των ΑΣΑ Σ και Σ£, αντίστοιχα, εκφράζεταιαπό τον τύπο

(6.12) ν £ = 1-β1+β

ν

Αυτός δείχνει καθαρά ότι, στην περίπτωση που το β > 0, η συχνότητα ν £ που δίνει το ΑΣΑ Σ£για το κύμα είναι μικρότερη από εκείνη που δίνει το ΑΣΑ Σ. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι,έτσι όπως επιλέξαμε τη θέση του πομπού και την κατεύθυνση κίνησης των εκπεμπόμενωνφωτονίων, το αντίστοιχο κύμα διαδιδόταν προς την ίδια κατεύθυνση με εκείνη προς την οποίαεκινιόταν το Σ£ ως προς το Σ. ´Αρα μία γενική περιγραφή του φαινόμενου που μόλις αναλύσαμεείναι η ακόλουθη:

Αν ένα μονοχρωματικό κύμα διαδίδεται στο ΑΣΑ Σ προς την ίδια κατεύθυνση προς τηνοποία κινείται και το ΑΣΑ Σ¢ , τότε η συχνότητά του στο Σ¢ είναι μικρότερη από εκείνη που

To σχετιστικό φαινόμενο Doppler 167

Page 177: Biblio Eidikhs Sxetikothas

χ μκαταγράφει το Σ. Στην περίπτωση που το κύμα και το Σ¢ κινούνται σε αντίθετη κατεύθυνση, ησυχνότητα του κύματος στο Σ¢ είναι μεγαλύτερη από εκείνη που δίνει το Σ.

Τούτο το συμπέρασμα είναι γνωστό ως φαινόμενο Doppler. Μπορεί να περιγραφτεί καιμε όρους πομπού και δέκτη, ως εξής:

´Οταν ο δέκτης απομακρύνεται από τον πομπό ενός μονοχρωματικού κύματος, τότε ησυχνότητα στην οποία λαβαίνει το κύμα είναι μικρότερη από εκείνη με την οποία το κύμαεκπέμπεται από την πηγή. Αντίθετα, όταν ο δέκτης πλησιάζει προς την πηγή, τότε λαβαίνει το σήμαμε συχνότητα μεγαλύτερη από εκείνη της εκπομπής.

Για να εκφράσουμε αυτό το συμπέρασμα με ενιαίο τρόπο, θα πρέπει να γράψουμε τοντύπο του φαινόμενου Doppler ως εξής:

(6.13) ν£ = 1-ε β1+ε β

ν.

Και πάλι β := V ê c, ενώ εξακολουθούμε να υποθέτουμε ότι πομπός και δέκτης παραμένουνπάνω στoν άξονα x. Αλλά τώρα, το ε = ≤1, ανάλογα με το άν ο δέκτης βρίσκεται στη θετικήπλευρά του άξονα x ή στην αντίθετη.

168 Θεωρία Σχετικότητας του Einstein

Page 178: Biblio Eidikhs Sxetikothas

6. 7 Ταξινόμηση χωροχρονικών διαστημάτων

Θεωρούμε δυο τυχαία γεγονότα, τα γ1 και γ2, τα οποία λαβαίνουν χώρα πάνω στον άξονα xενός ΑΣΑ Σ. Η χωρική απόστασή τους δίνεται από το θετικό αριθμό Δ x := x2 - x1 και ηχρονική από τον Δ t := t2 - t1 . Αυτές οι αποστάσεις αποκτούν την ίδια διάσταση καιγίνονται συγκρίσιμες αν γ.π. πολλαπλασιάσουμε τη δεύτερη με την απόλυτη τιμή της ταχύτηταςτου φωτός στο κενό, οπότε γίνεται c Δ t = c t2 - c t1 = w2 -w1 ª Δw . Γενικά, ηχωρική απόσταση, Δ x , των γεγονότων γ1 και γ2 μπορεί να είναι μεγαλύτερη, μικρότερη ήίση με την απόσταση Δw . Ας εξετάσουμε αυτά τα τρία ενδεχόμενα ξεχωριστά.

(α) Δ x > Δw .

Aυτή η ανισότητα μπορεί να γραφτεί σαν

(7.1) Δw = ε Δ x, 0 < ε < 1.

Τώρα, από τη σχέση Δw £ = γHΔw- β Δ xL έπεται ότι (7.2) Δw £ = 0 ñ Δw = β Δ x .

Κατά συνέπεια, αν θεωρήσουμε ένα ΑΣΑ Σ£ που κινείται με ταχύτητα V = ε c ως προςτο ΑΣΑ Σ, τότε στο Σ£ η χρονική απόσταση των γεγονότων γ1 και γ2 θα είναι μηδενική.Ισοδύναμα, τα γ1 και γ2 θα εμφανίζονται στο ΑΣΑ Σ£ να συμβαίνουν ταυτόχρονα σε δυοδιαφορετικά σημεία του χώρου.

Αυτό σημαίνει ότι στο χωροχρονικό διάγραμμα του ΑΣΑ Σ£ τα γεγονότα γ1 και γ2κείνται πάνω σε μια ευθεία που είναι παράλληλη προς τον άξονα x £. Συνακόλουθα, στοδιάγραμμα του Σ η διάταξη των γ1 και γ2 θα είναι σαν αυτή του Σχ.7.1.

1 2 3 4 5x

1

2

3

4

5

w

γ1

γ2

x1

x2

w1,2

x

x

Ταξινόμηση χωροχρονικών διαστημάτων 169

Page 179: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Σχ. 7.1

(β) Δ x < Δw .

Aυτή η ανισότητα μπορεί να γραφεί σαν

(7.3) Δ x = ε Δw, 0 < ε < 1.

Από την άλλη μεριά, η σχέση Δ x £ = γHΔ x- β ΔwL συνεπάγεται ότι (7.4) Δ x £ = 0 ñ Δ x = β Δw.

´Αρα, σ’ ένα ΑΣΑ Σ£ που κινείται με ταχύτητα V = ε c ως προς το Σ, τα γεγονότα γ1 και γ2 θαεμφανίζονται να είναι ταυτόχωρα. Ισοδύναμα, τα γ1 και γ2 θα βρίσκονται και τα δύο πάνω σεμιαν ευθεία παράλληλη προς τον άξονα w £, όπως στο Σχ.7.2.

1 2 3 4 5x

1

2

3

4

5

w

γ1

γ2

x1,2

w2

w1

x

w

Σχ. 7.2

(γ) Δ x = Δw .

Aυτή η ισότητα μπορεί να γραφτεί σαν

(7.5) Δ x = ε Δw, ε = ≤1.

Η αντικατάσταση της τελευταίας σχέσης στις

(7.6) Δ x £ = γHΔ x- β ΔwL, Δw £ = γHΔw- β Δ xL. οδηγεί στο αναμενόμενο αποτέλεσμα

(7.7) Δ x £ = ε Δw £ .

Με άλλα λόγια, σ’ αυτή την περίπτωση τα γεγονότα γ1 και γ2 βρίσκονται και τα δύο πάνω σεμιαν ευθεία που σχηματίζει την ίδια γωνία τόσο με τον άξονα x £ όσο και με τον άξονα w £. Κατάσυνέπεια, η παραπάνω ευθεία είναι παράλληλη προς τη διχοτόμο μιας από τις γωνίες πουσχηματίζουν οι άξονες x £ και w £. Η κλίση αυτής της ευθείας ως προς τους άξονες x και w είναι45 ° και άρα μπορεί να θεωρηθεί σαν το τμήμα τις κοσμικής γραμμής ενός φωτόνιου το οποίοδιέρχεται από τα σημεία x1 και x2 τις χρονικές στιγμές t1 και t2, αντίστοιχα.

170 Θεωρία Σχετικότητας του Einstein

Page 180: Biblio Eidikhs Sxetikothas

1 2 3 4 5x

1

2

3

4

5

w

γ1

γ2

x1

x2

w2

w1

x

w

Σχ. 7.3

Μπορεί κανείς εύκολα να διαπιστώσει ότι τα παραπάνω αποτελέσματα απορρέουν απότη θεμελιακή ιδιότητα των μετασχηματισμών Lorentz να διατηρούν την ποσότητα

(7.8) α := HΔ xL2 + HΔ yL2 + HΔ zL2 - HΔwL2.

αναλλοίωτη. Αυτό σημαίνει ότι, για οποιοδήποτε ζευγάρι γεγονότων γ1 και γ2, οι χωροχρονικέςτους αποστάσεις στα τυχαία ΑΣΑ Σ και Σ£ ικανοποιούν την ισότητα

(7.9) HΔ x £L2 + HΔ y £L2 + HΔ z £L2 - HΔw £L2 = HΔ xL2 + HΔ yL2 + HΔ zL2 - HΔwL2 .

Η απόδειξη αυτού του ισχυρισμού είναι απλούστατη. Αφού Δ y £ = Δ y , Δ z £ = Δ z ,αρκεί να αποδείξουμε ότι

(7.10) HΔ x £L2 - HΔw £L2 = HΔ xL2 - HΔwL2.

Αλλά από τις σχέσεις (3.2) αμέσως έπεται ότι

(7.11) Δ x £ = γHΔ x- βΔwL, Δw £ = γHΔw- βΔ xL .

´Αρα

HΔ x £L2 - HΔw £L2 = γ2HΔ x- βΔwL2 - γ2HΔw- βΔ xL2

= γ2 9HΔ xL2 I1- β2M- HΔwL2 I1- β2M=

= γ2I1- β2M 9HΔ xL2 - HΔwL2= ª HΔ xL2 - HΔwL2,

αφού γ2I1- β2M = 1.

Ας υποθέσουμε, λοιπόν, ότι οι χωροχρονικές συντεταγμένες δυο συγκεκριμένωνγεγονότων στο ΑΣΑ Σ είναι τέτοιες που α > 0. Αυτό σημαίνει ότι

(7.12) HΔ xL2 + HΔ yL2 + HΔ zL2 > HΔwL2

Ταξινόμηση χωροχρονικών διαστημάτων 171

Page 181: Biblio Eidikhs Sxetikothas

και άρα

(7.13) dHγ1, γ2L > Δw

όπου

(7.14) dHγ1, γ2L := HΔ xL2 + HΔ yL2 + HΔ zL2 ,

δηλαδή η χωρική απόσταση των γεγονότων γ1 και γ2. Σ’ αυτή την περίπτωση υπάρχει κάποιοΑΣΑ Σ£ στο οποίο Δw £ = 0.

Αυτό θα το αποδείξουμε αναλυτικά στο επόμενο κεφάλαιο, αλλά ο αναγνώστης μπορείαπό τώρα να πεισθεί για την ισχύ του. Αρκεί να θυμηθεί ότι, στρέφοντάς τους κατάλληλα,μπορούμε να επιλέξουμε τους χωρικούς άξονες με τρόπο ώστε η ευθεία που ενώνει τα σημείαόπου έλαβαν χώρα τα γεγονότα γ1 και γ2 να είναι παράλληλη προς τον (καινούργιο) άξονα x.Με άλλα λόγια, στο νέο σύστημα αξόνων θα έχουμε Δ y = Δ z = 0, οπότε ισχύουν αυτά πουαποδείξαμε νωρίτερα.

´Οταν, λοιπόν, α > 0, τότε μπορούμε να βρούμε ένα ΑΣΑ Σ£ στο οποίο τα γ1 και γ2συμβαίνουν σε διαφορετικά σημεία του χώρου αλλά ταυτόχρονα. Γι’ αυτό, όταν α > 0, λέμε ότιη χωροχρονική απόσταση των γ1 και γ2 είναι χωρικού τύπου ή χωροειδής.

Αντίθετα, όταν α < 0, τότε

(7.15) HΔ xL2 + HΔ yL2 + HΔ zL2 < HΔwL2

και άρα

(7.16) dHγ1, γ2L < Δw .

Σ’ αυτή την περίπτωση υπάρχει κάποιο ΑΣΑ Σ´ στο οποίο

(7.17) d £ Hγ1, γ2L := HΔ x £L2 + HΔ y £L2 + HΔ z £L2 = 0.

Με άλλα λόγια, όταν α < 0, τότε μπορούμε να βρούμε ένα ΑΣΑ Σ£ στο οποίο τα γ1 και γ2συμβαίνουν σε διαφορετικές χρονικές στιγμές αλλά στο ίδιο σημείο του χώρου (είναιταυτόχωρα). Γι αυτό, όταν α < 0, λέμε ότι η χωροχρονική απόσταση των γ1 και γ2 είναιχρονικού τύπου ή χρονοειδής.

Τέλος, όταν α = 0, τότε

(7.18) dHγ1, γ2L = Δw ª c Δ t

και

(7.19) d £ Hγ1, γ2L = Δw £ ª c Δ t £ .

Αυτό σημαίνει ότι, τόσο στο ΑΣΑ Σ όσο και σε κάθε άλλο ΑΣΑ Σ£, τα γεγονότα γ1 και γ2συμβαίνουν σε διαφορετικές χρονικές στιγμές και σε διαφορετικά σημεία του χώρου, αλλάανήκουν στην κοσμική γραμμή ενός φωτόνιου (ισοδύναμα, πάνω στη γεννήτρια ενός κώνουφωτός). Γι’ αυτό, όταν α = 0, λέμε ότι η χωροχρονική απόσταση των γ1 και γ2 είναι μηδενική,ή φωτονιακού τύπου, ή φωτοειδής.

172 Θεωρία Σχετικότητας του Einstein

Page 182: Biblio Eidikhs Sxetikothas

7. Xωρό-χρονος Minkowski

7. 1 Χώρος Minkowski

´Οπως διαπιστώσαμε στο τέλος του προηγούμενου κεφάλαιου, η ποσότητα

(1.1) α := HΔ xL2 + HΔ yL2 + HΔ zL2 - HΔwL2

μένει αναλλοίωτη κατά τους μετασχηματισμούς Lorentz. Με άλλα λόγια, δυο τυχαία ΑΣΑ, αςπούμε τα Σ και Σ£, μπορεί να διαφωνούν για κάποιες από τις χωροχρονικές συντεταγμένες τωντυχαίων γεγονότων γ1 και γ2, αλλά συμφωνούν πάντοτε για την τιμή της ποσότητας α.Ισοδύναμα,

(1.2) HΔ x £L2 + HΔ y £L2 + HΔ z £L2 - HΔw £L2 = HΔ xL2 + HΔ yL2 + HΔ zL2 - HΔwL2,

όπου Δ x := x2 - x1, Δ x £ := x2£ - x1

£, κ.λ.π.

Αυτή η παρατήρηση μας θυμίζει την περίπτωση του Ευκλείδειου χώρου 3, όπου όλατα Καρτεσιανά συστήματα, ακόμα και όταν διαφωνούν για κάποιες από τις επιμέρους συντε-ταγμένες δυο σημείων p1 και p2, συμφωνούν απόλυτα για την τιμή της ποσότηταςd2Hp1, p2L := HΔ xL2 + HΔ yL2 + HΔ zL2, δηλαδή για το τετράγωνο της απόστασης των p1 και p2.

Αναρωτιέται, λοιπόν, κανείς αν μπορεί να εκφράσει τις ιδιότητες των χωροχρονικώνπροσδιορισμών των απλών γεγονότων που δίνουν τα διάφορα ΑΣΑ με μια μαθηματική δομήανάλογη μ’ εκείνη του 3. Το ότι αυτό το ερώτημα επιδέχεται καταφατική απάντησηανακαλύφθηκε το 1908 από τον Ρωσογερμανό μαθηματικό Hermann Minkowski (1864-1909)και γι’ αυτό η μαθηματική δομή που εκφράζει την εικόνα της Ειδικής Σχετικότητας για τονχωρόχρoνο ονομάζεται χώρος Minkowski.

Για να γίνουν απλούστερες οι εκφράσεις που θα εμφανιστούν αργότερα, ξεκινάμεεισάγοντας έναν καινούργιο συμβολισμό για τις τετράδες πραγματικών αριθμών και διάφορουςσυνδυασμούς τους:

(i) ´Οπως η Hx1, x2, x3, x4L, έτσι και η έκφραση Ix1, x2, x3, x4M θα παριστάνει μια τυχαίατετράδα πραγματικών αριθμών και όχι την τετράδα που αποτελείται από την πρώτη, δεύτερηκ.λ.π. δύναμη του x.

(ii) Tα μικρά λατινικά γράμματα, a, b, s, ..., i, j, k, ... , θα χρησιμοποιούνται σαν πάνω καικάτω δείχτες που παίρνουν τις τιμές 1, 2, 3, και 4.

(iii) Υιοθετούμε την σύμβαση Einstein: ´Οταν σε μια έκφραση ένας δείκτης εμφανίζεται δυοφορές, μια πάνω και μια κάτω, τότε η δοσμένη έκφραση σημαίνει το άθροισμα των όρων πουπροκύπτουν όταν ο δείκτης πάρει όλες τις δυνατές τιμές του.

Να μερικά παραδείγματα χρήσης αυτής της σύμβασης:

Page 183: Biblio Eidikhs Sxetikothas

(1.3α) Taa ª ⁄a=1

4 Taa = T1

1 +T22 +T3

3 + T44,

(1.3β) yk xk ª ⁄k=14 yk xk = y1 x1 + y2 x2 + y3 x3 + y4 x4,

(1.3γ) ξ j e j ª ⁄j=14 ξ j e j = ξ1 e1 + ξ2 e2 + ξ3 e3 + ξ4 e4,

(1.3δ) Tab xb ª ⁄b=1

4 Tab xb = Ta

1 x1 + Ta2 x2 + Ta

3 x3 +Ta4 x4,

(1.3ε) η j k x j yk ª ⁄j=14 I⁄k=1

4 η j k x j ykM

= ⁄j=14 Iη j 1 x j y1 + η j 2 x j y2 + η j 3 x j y3 + η j 4 x j y4M

= η1 μ 1 x1 y1 + η2 μ 1 x2 y1 + η3 μ 1 x3 y1 + η4 μ 1 x4 y1

+η1 μ 1 x1 y2 + η2 μ 1 x2 y2 + η3 μ 1 x3 y2 + η4 μ 1 x4 y2

+η1 μ 1 x1 y3 + η2 μ 1 x2 y3 + η3 μ 1 x3 y3 + η4 μ 1 x4 y3

+ η1 μ 4 x1 y4 + η24 x2 y4 + η34 x3 y4 + η44 x4 y4.

Το τελευταίο παράδειγμα δείχνει με τον πιο εύγλωττο τρόπο την οικονομία που επιτυγχάνεταιμε την εφαρμογή της σύμβασης Einstein.

Θα πρέπει να σημειώσουμε ότι, σε αντίθεση με την εντύπωση που τυχόν δημιούργησετο προηγούμενο σύνολο παραδειγμάτων, οι δείκτες που τυχόν εμφανίζονται σε μια έκφραση δενείναι υποχρεωμένοι να έχουν το ίδιο εύρος τιμών. Συνακόλουθα, αν ο ελληνικός δείκτης λπεριορίζεται στις τιμές 81, 2, 3<, τότε(1.4α) xλ yλ ª ⁄λ=1

3 xλ yλ = x1 y1 + x2 y2 + x3 y3,

(1.4β) Saλ xλ ª ⁄λ=1

3 Saλ xλ = Sa

1 x1 + Sa2 x2 + Sa

3 x3.

Aς υποθέσουμε τώρα ότι οι x = Ix1, x2, x3, x4M, y = Iy1, y2, y3, y4M είναι δύο τυχαίεςδιαταγμένες τετράδες πραγματικών αριθμών (στοιχεία του 4). Ως άθροισμά τους ορίζεται ητετράδα

(1.5) x + y := Ix1 + y1, x2 + y2, x3 + y3, x4 + y4M .

Από την άλλη, ως γινόμενο του λ œ με το στοιχείο x = Ix1, x2, x3, x4M του 4 ορίζεται ητετράδα

(1.6) λ x := Iλ x1, λ x2, λ x3, λ x4M.

Η δομή που αποκτάει με τις παραπάνω πράξεις το σύνολο 4 λέγεται τετραδιάστατος διανυ-σματικός χώρος. Τα στοιχεία του ονομάζονται διανύσματα.

Αν στην παραπάνω δομή προσθέσουμε και την συνηθισμένη έννοια του εσωτερικούγινόμενου των τυχαίων διανυσμάτων x και y , θα καταλήξουμε στο λεγόμενο τετραδιάστατοΕυκλείδειο χώρο, 4. Θυμίζουμε ότι ως εσωτερικό γινόμενο των x και y ορίζεται ο αριθμός

(1.7) x ÿ y := x1 y1 + x2 y2 + x3 y3 + x4 y4.

174 Χωρό-χρονος Minkowski

Page 184: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Συνήθως, και ο τετραδιάστατος Ευκλείδειος χώρος δηλώνεται με το ίδιο σύμβολο 4 πουχρησιμοποιούμε για τον διανυσματικό χώρο των διαταγμένων τετράδων πραγματικών αριθμών.Εμείς προτιμάμε να το σύμβολο 4 για λόγους που θα γίνουν σαφέστατοι αμέσως πιο κάτω.

Εδώ περιοριζόμαστε να σημειώσουμε ότι, χρησιμοποιώντας τη σύμβαση Einstein,μπορούμε να δώσουμε στην (1.7) την μορφή

(1.8) x ÿ y := δ j k x j yk,

όπου

(1.9) δ j k := : 1, αν j = k0, αν j ∫ k

Το σύμβολο που ορίζεται από την (1.9) λέγεται δέλτα του Kronecker.

Με μήκος του διανύσματος x = Ix1, x2, x3, x4M εννοούμε τον μη αρντητικό αριθμό

(1.10) †x § := x ÿ x .

Συνεπώς,

(1.11) †x § = δ j k x j xk = Ix1M2 + Ix2M2 + Ix3M2 + Ix4M2 .

Για προφανείς λόγους, κάθε στοιχείο του 4 ονομάζεται και σημείο του Ευκλείδειουχώρου. Συνακόλουθα, ο αριθμός

(1.12) dIx , yM := °x - y•

ονομάζεται απόσταση των σημείων x , y του 4. Από την (1.11) αμέσως συνάγεται ότι

(1.13) d2Ix , yM = δ j kIx j - y jM Ixk - ykM

= Ix1 - y1M2 + I x2 - y2M2 + Ix3 - y3M2 + Ix4 - y4M2

ª IΔ x1M2 + IΔ x2M2 + IΔ x3M2 + IΔ x4M2.

Είναι φανερό ότι το τετράγωνο της Ευκλείδειας απόστασης δύο σημείων του 4 δενμπορεί να χρησιμοποιηθεί ως χαρακτηριστική της χωροχρονικής σχέσης δύο τυχαίων γενο-νότων. Κι αυτό γιατί, αν θέσουμε

(1.14) Ix1, x2, x3, x4M := Hx, y, z, w ª c tL, τότε η ποσότητα α, που ορίζεται στην (1.1) και είναι χαρακτηριστική της κατάστασης που επι-κρατεί στο χωρόχρονο, μπορεί να γραφτεί σαν

(1.15) α := IΔ x1M2 + IΔ x2M2 + IΔ x3M2 - IΔ x4M2.

Αυτή διαφέρει ουσιαστικά από την (1.13), λόγω του αρνητικού πρόσημου στον τελευταίο όρο.Εξαιτίας αυτού του πρόσημου η ποσότητα α μπορεί να παίρνει και αρνητικές τιμές, πράγμα πουδεν ισχύει για την d2Ix , yM.

Χώρος Minkowski 175

Page 185: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Αυτή η παρατήρηση μας οδηγεί στο να εισαγάγουμε ένα διαφορετικό εσωτερικόγινόμενο στο διανυσματικό χώρο 4, ένα εσωτερικό γινόμενο που ταιριάζει στη δομή τωνχωροχρονικών σχέσεων των στοιχειωδών γεγονότων.

Προς αυτή την κατεύθυνση ξεκινάμε εισάγοντας το σύμβολο

(1.16) η j k =1, j = k œ 81, 2, 3<-1 j = k = 40 j ∫ k

Στη συνέχεια ορίζουμε ως εσωτερικό γινόμενο Minkowski των διανυσμάτων x , y του 4 τονπραγματικό αριθμό

(1.17) ηIx , yM := η j k x j yk = x1 y1 + x2 y2 + x3 y3 - x4 y4 .

Mε αυτό το συμβολισμό η (1.15) γίνεται

(1.18) αIx , yM := ηIx - y, x - yM ª η j kIx j - y jM Ixk - ykM.

Μπορούμε, τώρα, να ορίσουμε ως χώρο Minkowski τον διανυσματικό χώρο 4

εφοδιασμένο με το εσωτερικό γινόμενο (1.18). Ακριβέστερα, ως χώρος Minkowski ορίζεται τομαθηματικό σύνολο που έχει τις ακόλουθες ιδιότητες:

(i) Eπιδέχεται 1-1 (αμφιμονοσήμαντες) απεικονίσεις της μορφής C : Ø 4. Αυτές οι απει-κονίσεις λέγονται συστήματα συντεταγμένων του .

(ii) Είναι εφοδιασμένο με μια συνάρτηση g που απεικονίζει κάθε ζευγάρι στοιχείων του,(γ1, γ2), στους πραγματικούς αριθμούς. Aυτή η συνάρτηση g : ä Ø χαρακτηρίζεται απότην ακόλουθη ιδιότητα: Υπάρχει ένα τουλάχιστον σύστημα συντεταγμένων, C : Ø 4, τέτοιοπου, αν γ1, γ2 œ , και x = C(γ1M, y◊ = C(γ2M, τότε

(1.19) gHγ1, γ2L = αIx , yM

Kάθε σύστημα αυτού του είδους ονομάζεται συντεταγμένες Minkowski του .

Από αυτό το σημείο και στο εξής, ο χώρος Minkowski θα θεωρείται ως το μαθηματικόπρότυπο του σύνολου των πραγματικών και πιθανών απλών γεγονότων του φυσικού κόσμου.Για συντομία, θα αναφέρεται ως χωρόχρονος (της Ειδικής Σχετικότητας).

Κάθε σύστημα συντεταγμένων Minkowski, C : Ø 4, θα ερμηνεύεται ως η εικόνα πουδίνει για το χωρόχρονο κάποιο ΑΣΑ Σ. Πιο συγκεκριμένα, για κάθε γεγονός γ œ η τετράδαx ª Ix1, x2, x3, x4M = CHγL θα ταυτίζεται με την Hx, y, z, w L, που θα έχει πάντα την ίδιαερμηνεία:

(α) Τα τρία πρώτα στοιχεία της, Hx, y, zL, παριστάνουν τις χωρικές συντεταγμένες του γ,σύμφωνα με το Καρτεσιανό σύστημα αξόνων του ΑΣΑ Σ και

(β) Το τελευταίο στοιχείο, w, της παραπάνω τετράδας ταυτίζεται με τον αριθμό c t, όπου t ηχρονική συντεταγμένη του γ, σύμφωνα με το χρονόμετρο (ρολόι) του ίδιου ΑΣΑ.

176 Χωρό-χρονος Minkowski

Page 186: Biblio Eidikhs Sxetikothas

7. 2 Μετασχηματισμοί Lorentz και Poincaré

Στο προηγούμενο κεφάλαιο εισαγάγαμε τους ειδικούς μετασχηματισμούς Lorentz που ορίζονταιαπό τους τύπους

(2.1) x £ = γHx- βwL, y £ = y, z £ = z, w £ = γHw- β xL

όπου

(2.2) β := Vc

, γ ª γHβL := 1

1-β2

Αν, σύμφωνα με το συμβολισμό που υιοθετήσαμε στο τέλος του προηγούμενου εδά-φιου, θέσουμε

(2.3) Hx, y, z, w L = Ix1, x2, x3, x4M ,

(2.4) Hx £, y £, z £, w £ L = Ix1 £, x2 £, x3 £, x4 £M τότε οι τύποι (2.1) θα γίνουν

(2.5) x1 £ = γIx1 - β x4M, x2 £ = x2, x3 £ = x3, x4 £ = γIx4 - β x1M

Με τη σειρά τους, οι τελευταίοι τύποι μπορούν να γραφτούν σαν

(2.6α) x1 £ = L 11 x1 + L 4

1 x4, L 11 = γ, L 4

1 = -β γ,

(2.6β) x2 £ = L 22 x2 , L 2

2 = 1,

(2.6γ) x3 £ = L 33 x3 , L 3

3 = 1,

(2.6δ) x4 £ = L 14 x1 + L 4

4 x4, L 14 = -β γ, L 4

4 = γ.

Αν, μάλιστα, εφαρμόσουμε τη σύμβαση Einstein, μπορούμε να εκφράσουμε και τις τέσσερεςαυτές σχέσεις με τον πολύ συνοπτικό τρόπο

(2.7) x j £ = L mj xm

όπου οι λατινικοί δείχτες j, m παίρνουν τις τιμές 1, 2, 3, 4 και οι 4ä4 = 16 συντελεστές L mj

δίνονται από τον ακόλουθο πίνακα:

Μετασχηματισμοί Lorentz και Poincare 177

Page 187: Biblio Eidikhs Sxetikothas

(2.8)

L 11 L 2

1 L 31 L 4

1

L 12 L 2

2 L 32 L 4

2

L 13 L 2

3 L 33 L 4

3

L 14 L 2

4 L 34 L 4

4

=

γ 0 0 -β γ0 1 0 00 0 1 0

-β γ 0 0 γ

Κι αυτό γιατί, όταν j = 1 γ.π., η (2.7) γίνεται

(2.9) x1 £ = L m1 xm ª L 1

1 x1 + L 21 x2 + L 3

1 x3 + L 41 x4

= γ x1 + 0 x2 + 0 x3 + H-β γL x4 = γIx1 - β x4M ´Οπως έχουμε ήδη διαπιστώσει, οι ειδικοί μετασχηματισμοί Lorentz διατηρούν το εσω-

τερικό γινόμενο Minkowski. Aν, δηλαδή, x j £ = L mj xm και y j £ = L m

j ym, τότε

(2.10) ηIx £, y £M = ηIx , y M ñ η j k x j£ y k £ = η j k x j yk

ñ x1 £ y1 £ + x2 £ y2 £ + x3 £ y3 £ - x4 £ y4 £ = x1 y1 + x2 y2 + x3 y3 - x4 y4.

Με βάση αυτή την παρατήρηση, ορίζουμε ως (γενικό) μετασχηματισμό Lorentz κάθε αντι-στρέψιμο μετασχηματισμό της μορφής (2.7) που έχει την ιδιότητα (2.10).

Σημειώστε ότι η αντικατάσταση των x j £ = L mj xm, yk £ = L n

j yn στη σχέση

η j k x j£ y k £ = η j k x j yk την μετατρέπει στην

(2.11) η j k L mj xm L n

k yn = η j k x j yk

Για να εξαγάγουμε συμπεράσματα από σχέσεις αυτής της μορφής, συνήθως αλλάζουμε τη σειράορισμένων παραγόντων και τα σύμβολα ορισμένων από τους επαναλαμβανόμενους(αθροιζόμενους) δείκτες. Η (2.11) γ.π. είναι ταυτόσημη με την

(2.12) η j k L mj L n

j xm yn = ηm n xm yn

Η τελευταία σχέση πρέπει να ισχύει για κάθε ζευγάρι διανυσμάτων x , y . Αν γ.π.x = y = H1, 0, 0, 0L, τότε η (2.12) γίνεται η j k L 1

j L 1j = η1 μ 1. Αν πάλι x = H1, 0, 0, 0L,

y = H0, 1, 0, 0L, τότε η (2.12) γίνεται η j k L 1j L 2

j = η1 μ 2. Συνεπώς, η (2.12) θα ισχύει γιακάθε ζευγάρι διανυσμάτων x , y εάν και μόνο όταν τηρείται η συνθήκη

(2.13) η j k L mj L n

k = ηm n

Συνακόλουθα, μπορούμε να χρησιμοποιούμε τη συνθήκη (2.13) σαν αυτή που ορίζει τη γενικήμορφή ενός μετασχηματιμού Lorentz L : x j Ø x j £ = L k

j xk.

Σημειώστε, τώρα, ότι από τον ορισμό τους, (1.16), οι ποσότητες η j k μπορεί να θεω-ρηθούν ως τα στοιχεία ενός διαγώνιου 4ä4 πίνακα:

178 Χωρό-χρονος Minkowski

Page 188: Biblio Eidikhs Sxetikothas

(2.14) η = Iη j kM=διαγH1, 1, 1, -1Lª

1 0 0 00 1 0 00 0 1 00 0 0 -1

Από την άλλη, αν συμβολίσουμε με L τον 4ä4 πίνακα (L kj ), τότε ο ανάστροφος του L είναι ο

4ä4 πίνακας LT=ILTk

jM, όπου

(2.15) LTk

j = L kj .

Για παράδειγμα, LT1

2 = L 12 . Συνεπώς, η συνθήκη (2.13) γράφεται σαν

(2.16) LTm

j η j k L nk = ηm n ñ LT η L = η.

Θυμίζουμε ότι για την ορίζουσα του γινόμενου δύο τετραγωνικών πινάκων ισχύει ότι

(2.17) detHA BL = detHAL detHBL και detIAΤM = detHAL. Aπό την άλλη είναι προφανές ότι

(2.18) detHηL = -1.

´Αρα η σχέση (2.16) συνεπάγεται ότι

(2.19) @detHLLD2 = 1 ñ detHLL = ≤1.

´Ενας μετασχηματισμός Lorentz L : x j Ø x j £ = L kj xk στον οποίο ο πίνακας L = IL k

j Mέχει ορίζουσα ίση με τη μονάδα λέγεται κανονικός. Για παράδειγμα, κάθε ειδικός μετα-σχηματισμός Lorentz της μορφής (2.8) είναι κανονικός. Το ίδιο ισχύει και για τους μετα-σχηματισμούς για τους οποίους οι αντίστοιχοι πίνακες έχουν μια από τις ακόλουθες μορφές:

(2.20)

L 11 L 2

1 L 31 L 4

1

L 12 L 2

2 L 32 L 4

2

L 13 L 2

3 L 33 L 4

3

L 14 L 2

4 L 34 L 4

4

=

1 0 0 00 γ 0 -β γ0 0 1 00 -β γ 0 γ

(2.21)

L 11 L 2

1 L 31 L 4

1

L 12 L 2

2 L 32 L 4

2

L 13 L 2

3 L 33 L 4

3

L 14 L 2

4 L 34 L 4

4

=

1 0 0 00 1 0 00 0 γ -β γ0 0 -β γ γ

Θα πρέπει να είναι φανερό ότι οι πίνακες (2.20) και (2.21) παριστάνουν τη μετάβαση από τοΑΣΑ Σ σε κάποιο άλλο ΑΣΑ Σ£ το οποίο κινείται με ταχύτητα V = β c στην κατεύθυνση τουάξονα y και z, αντίστοιχα.

To υποσύνολο των μετασχηματισμών Lorentz που αποτελείται από τους κανονικούςμετασχηματισμούς θα συμβολίζεται με L+ και το υποσύνολο των μη κανονικών με L-.

Μετασχηματισμοί Lorentz και Poincare 179

Page 189: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Kάνοντας κατάχρηση του σύμβολου L, θα το χρησιμοποιούμε και για να δηλώνουμε ολόκληροτο σύνολο των μετασχηματισμών Lorentz. Προφανώς, L = L+ ‹ L-, L+› L- = «.

Η εξίσωση (2.13) αποτελεί συντομογραφία 4ä4 = 16 εξισώσεων για τα 16 στοιχεία τουπίνακα L. Ωστόσο, μόνο δέκα (10) από αυτές τις εξισώσεις είναι ανεξάρτητες, γιατί ο πίνακας ηείναι συμμετρικός: η j k = η k j. Συνεπώς, μόνο δέκα από τα 16 στοιχεία του πίνακα L μπορούννα προσδιοριστούν από τις παραπάνω εξισώσεις. Τα υπόλοιπα έξι μπορεί να επιλέγονταιαυθαίρετα.

Ισοδύναμα, και τα 16 στοιχεία του πίνακα L μπορούν να εκφραστούν ως συναρτήσειςέξι αυθαίρετων παραμέτρων. Επειδή από την άλλη μεριά όλοι μαζί οι μετασχηματισμοί Lorentzαποτελούν ομάδα -με την αλγεβρική έννοια αυτού του όρου- και το ίδιο ισχύει για το σύνολο Lτων αντίστοιχων πινάκων, λέμε ότι η ομάδα Lorentz είναι εξαδιάστατη.

Οι έξι παράμετροι που υπεισέρχονται στην κατασκευή των πινάκων L μπορεί ναεπιλεγούν με τρόπο ώστε να έχουν και άμεση φυσική σημασία. ´Ετσι, τρεις απ' αυτές μπορεί ναείναι οι συνιστώσες της ταχύτητας V του ΑΣΑ Σ£ ως προς το Σ. Γιατί, οι γενικοί μετα-σχηματισμοί Lorentz καλύπτουν και τη γενικότερη περίπτωση, όπου το ΑΣΑ Σ£ κινείται μεσταθερή ταχύτητα ως προς το Σ, αλλά προς τυχαία κατεύθυνση.

Από την άλλη μεριά, εύκολα διαπιστώνεται ότι και πίνακες σαν τους επόμενους τρειςσέβονται την συνθήκη (2.13):

(2.22)

L 11 L 2

1 L 31 L 4

1

L 12 L 2

2 L 32 L 4

2

L 13 L 2

3 L 33 L 4

3

L 14 L 2

4 L 34 L 4

4

=

1 0 0 00 cosφ -sinφ 00 sinφ cosφ 00 0 0 1

(2.23)

L 11 L 2

1 L 31 L 4

1

L 12 L 2

2 L 32 L 4

2

L 13 L 2

3 L 33 L 4

3

L 14 L 2

4 L 34 L 4

4

=

cosφ 0 sinφ 00 1 0 0

-sinφ 0 cosφ 00 0 0 1

(2.24)

L 11 L 2

1 L 31 L 4

1

L 12 L 2

2 L 32 L 4

2

L 13 L 2

3 L 33 L 4

3

L 14 L 2

4 L 34 L 4

4

=

cosφ sinφ 0 0-sinφ cosφ 0 0

0 0 1 00 0 0 1

Οι παραπάνω πίνακες αντιστοιχούν στην περίπτωση που τα ΑΣΑ Σ και Σ£ είναι ουσιαστικά ταίδια και η μόνη διαφορά τους έγκειται στο ότι οι Καρτεσιανοί χωρικοί άξονεςx1 £ x2 £ x3 £ ª x£ y£ z£ προκύπτουν από τους x1 x2 x3 ª x y z με στροφή κατά γωνία φ γύρω από

180 Χωρό-χρονος Minkowski

Page 190: Biblio Eidikhs Sxetikothas

τους άξονες x, y και z, αντίστοιχα. Συνακόλουθα, τις τρεις επιπλέον παραμέτρους πουκαθορίζουν τους πίνακες L μπορούμε να θεωρήσουμε τις τρεις γωνίες που ορίζουν τη σχέσηενός Καρτεσιανού συστήματος αξόνων του Ευκλείδειου χώρου προς ένα άλλο που έχει κοινήαρχή με το πρώτο.

Ας θεωρήσουμε, τώρα, τα τυχαία διανύσματα x = Ix1, x2, x3, x4M, y = Iy1, y2, y3, y4M.Κατά το μετασχηματισμό Lorentz L, αυτά μετατρέπονται στα x£ και y£, αντίστοιχα, όπουx j £ = L k

j xk και y j£ = L kj yk . Συνεπώς,

(2.25) y j £ - x j £ = L kj yk - L k

j xk = L kj Iyk - xkM.

Ισοδύναμα,

(2.26) Δ x j £ = L kj Δ xk , Δ xk := yk - xk.

Aπό αυτή τη σχέση και το γεγονός ότι οι μετασχηματισμοί Lorentz διατηρούν το εσωτερικόγινόμενο Minkowski αμέσως έπεται ότι

(2.27) η j k Δ x j £ Δ xk £ = η j k Δ x j Δ xk ñ αIx£, y£M = αIx, yM.

Aς υποθέσουμε, στη συνέχεια, ότι τα διανύσματα x£ και y£ προκύπτουν, αντίστοιχα, απότα x = Ix1, x2, x3, x4M και y = Iy1, y2, y3, y4M, σύμφωνα με το μετασχηματισμό

(2.28) x j£ = L kj xk + a j, y j£ = L k

j yk + a j

όπου a = Ia1, a2, a3, a4M ένα συγκεκριμένο στοιχείο του 4. Τότε

(2.29) y j £ - x j £ = IL kj yk + a jM- IL k

j xk + a jM = L kj Iyk - xkM

και, κατά συνέπεια, ισχύει και πάλι η (2.27).

Οι απεικονίσεις της μορφής

(2.30) P : 4 Ø 4 , x£ = PHxL ñ x j £ = L kj xk + a j

ονομάζονται μετασχηματιμοί Poincaré (Πουανκαρέ) και είναι οι πιο γενικοί μετασχηματι-σμοί του χώρου Minkowski. Mε την έννοια ότι είναι οι γενικότερες 1-1 απεικονίσεις του διανυ-σματικού χώρου 4 στον εαυτό του που διατηρούν αναλλοίωτη τη χαρακτηριστική ποσότητααIx, yM.

Μετασχηματισμοί Lorentz και Poincare 181

Page 191: Biblio Eidikhs Sxetikothas

7. 3 Ταξινόμηση τετραδιανυσμάτων

Το τυχαίο (τετρα-)διάνυσμα x = Ix1, x2, x3, x4M παριστάνει, όπως είπαμε, τις χωροχρονικέςσυντεταγμένες ενός γεγονότος ή στοιχείου του χώρου Minkowski, ας πούμε του γ1, ως προςκάποιο ΑΣΑ Σ. Αν, με τη σειρά του, το διάνυσμα y = Iy1, y2, y3, y4M δίνει τις συντεταγμένεςτου γεγονότος γ2, τότε το διάνυσμα z◊ := y- x συνδέει την εικόνα του γ1 στο χωροχρονικόδιάγραμμα του ΑΣΑ Σ με την εικόνα του γ2. Συνακόλουθα, η ταξινόμηση του χωροχρονικούδιαστήματος που χωρίζει τα γεγονότα γ1 και γ2 μπορεί να γίνει χρησιμοποιώντας το διάνυσμα z◊

που, ας σημειωθεί, μπορεί να παριστάνεται και με Δ x.

Με βάση, λοιπόν, το συμβολισμό που υιοθετήσαμε στα προηγούμενα δυο εδάφια, τοτυχαίο διάνυσμα z◊ θα λέγεται

(i) Χρονικού τύπου, ή χρονοειδές, αν ηIz◊, z◊M < 0,

(ii) Χωρικού τύπου, ή χωροειδές, αν ηIz◊, z◊M > 0, και

(iii) Φωτονιακού τύπου, ή φωτοειδές, αν ηIz◊, z◊M = 0.

Τονίζουμε ότι οι παραπάνω χαρακτηρισμοί είναι απόλυτοι, δηλαδή ανεξάρτητοι απότο ΑΣΑ που χρησιμοποιείται κάθε φορά για τον υπολογισμό του αριθμού ηIz◊, z◊M. Κι αυτό γιατί,το εσωτερικό γινόμενο Minkowski δύο (τετρα-)διανυσμάτων είναι ανεξάρτητο από τοσυγκεκριμένο σύστημα συντεταγμένων Minkowski που τυχόν χρησιμοποιούμε για ν’ απει-κονίζουμε τον χωρόχρονο (ª είναι αναλλοίωτο ως προς τους μετασχηματισμούς Lorentz).

To σύνολο των φωτειδών διανυσμάτων που έχουν βάση το σημείο x (το γεγονός γ1)ονομάζεται κώνος φωτός του x και συμβολίζεται με KHxL. ´Ετσι, (3.1) KHxL := 9 y œ : η j kIy j - x jM Iyk - x jM = 0 =.

Tα σημεία του KHxL με y4 - x4 > 0 αποτελούν τον μέλλοντα ή μελλοντικό κώνο φωτός του x,K+HxL. Ανάλογα, τα σημεία του KHxL με y4 - x4 < 0 αποτελούν τον παρελθόντα κώνο φωτόςτου x, K-HxL.

Ως εσωτερικό του κώνου φωτός KHxL θεωρούμε το σύνολο των σημείων y του πουέχουν χρονικού τύπου απόσταση από το σημείο x, δηλαδή τα σημεία για τα οποίαη j kIy j - x jM Iyk - x jM < 0.

Ανάλογα, ως εξωτερικό του κώνου φωτός KHxL θεωρούμε το σύνολο των σημείων yτου που έχουν χωρικού τύπου απόσταση από το σημείο x, δηλαδή τα σημεία για τα οποίαη j kIy j - x jM Iyk - x jM > 0.

Το εξωτερικό του κώνου KHxL αναφέρεται και με το όνομμα το αλλού του γεγονότος γ1.Μέλλον του γεγονότος γ1, FHxL, ονομάζεται η ένωση του μέλλοντα κώνου K+HxL με τμήμα του

182 Χωρό-χρονος Minkowski

Page 192: Biblio Eidikhs Sxetikothas

χωρόχρονου που περιέχεται στον K+HxL. Mε άλλα λόγια,

(3.2) FHxL := 9y œ : η j kIy j - x jM Iyk - x jM § 0, y4 - x4 > 0= .

Αντίστοιχα, παρελθόν του γεγονότος γ1, PHxL, ονομάζεται η ένωση του παρελθόντακώνου K-HxL με το τμήμα του χωρόχρονου που περιέχεται σ’ αυτόν. Mε άλλα λόγια,

(3.3) PHxL := 9y œ : η j kIy j - x jM Iyk - x jM § 0, y4 - x4 < 0= .

Ταξινόμηση τετραδιανυσμάτων 183

Page 193: Biblio Eidikhs Sxetikothas

7.4 Τα τετραδιανύσματα της ταχύτητας και τηςορμής-ενέργειας

Ας υποθέσουμε ότι τα (τετρα-)διανύσματα x = Ix1, x2, x3, x4M, y = Iy1, y2, y3, y4M πουαντιστοιχούν στα γεγονότα γ1 και γ2 είναι τέτοια που το συνδετικό τους διάνυσμα Δ x := x - yείναι χρονικού τύπου, δηλαδή, ότι

(4.1) ηIΔ x , Δ x M ª η j k Δ x j Δ xk ª HΔ xL2 + HΔ yL2 + HΔ zL2 - HΔwL2 < 0,

και ανήκει στο μέλλον του γεγονότος γ1. Τότε μπορούμε να εισαγάγουμε την ποσότητα

(4.2) Δτ := 1c

HΔwL2 - AHΔ xL2 + HΔ yL2 + HΔ zL2E

με τις ακόλουθες ιδιότητες:

(i) ´Εχει τη διάσταση του χρόνου,

(ii) Η τιμή της είναι ανεξάρτητη από το ΑΣΑ που δίνει τις χωροχρονικές συντεταγμένες τωνγεγονότων γ1 και γ2,

(iii) Eίναι ίση με τη χρονική απόσταση των γ1 και γ2 στο ΑΣΑ όπου αυτά τα γεγονότα είναιταυτόχωρα.

Συνακόλουθα, το τετραδιάνυσμα u := Δ xΔτ

έχει τη διάσταση της ταχύτητας. Μπορεί,

μάλιστα, να θεωρηθεί ως το κατάλληλο διάνυσμα για την περιγραφή της κίνησης ενόςσωμάτιου σ από το σημείο x του χωρόχρονου στο σημείο y . Με άλλα λόγια, είναι κατάλληλογια να περιγράψουμε την ομαλή κίνηση του σ από το χωρικό σημείο Ix1, x2, x3M στο χωρικόσημείο Iy1, y2, y3M μέσα στο χρονικό διάστημα Iy4 ë cM § t § Ix4 ë cM. Κι αυτό γιατί, η περι-γραφή της κίνησης του σ μέσω του διανύσματος u μπορεί να μετατραπεί αυτόματα στην περι-γραφή της ίδιας κίνησης από τη σκοπιά οποιουδήποτε άλλου ΑΣΑ.

Πιο συγκεκριμένα, αν στο ΑΣΑ Σ£ το διάνυσμα που συνδέει τα γεγονότα γ1 και γ2

είναι το Δ x £, τότε Δ x j£ = L kj Δ xk και άρα

(4.3) u j£ := Δ x j£

Δτ= L k

j Δ xk

Δτª L k

j uk .

Για να δούμε αναλυτικότερα τη σχέση του τετραδιανύσματος u με το (τρις-)διάνυσμα τηςσυνήθους ταχύτητας του σωμάτιου σ, ας ονομάσουμε το τελευταίο υ κι ας θυμηθούμε ότι

(4.4) υ= Iυ1, υ2, υ3M := K Δ x1

Δ t, Δ x2

Δ t, Δ x3

Δ tO ª J Δ x

Δ t, Δ y

Δ t, Δ z

Δ tN

Συνακόλουθα,

(4.5) Δ x = υ1 Δ t, Δ y = υ2 Δ t, Δ z = υ3 Δ t,

184 Χωρό-χρονος Minkowski

Page 194: Biblio Eidikhs Sxetikothas

και η (4.2) γίνεται

(4.6) Δτ = 1c

HcΔ tL2 - AIυ1 Δ tM2 + Iυ2 Δ tM2 + Iυ3 Δ tM2E

= Δ t 1- 1c2 AIυ1 M2 + Iυ2 M2 + Iυ3M2E ª Δ t 1- 1

c2 †υ§2

Για ευκολία, αυτή τη σχέση θα τη γράφουμε σαν

(4.7) Δ t = γHυLΔτ , γHυL := 1

1-HυêcL2, υ := †υ§.

´Ετσι, η τετρα-ταχύτητα του σ μπορεί να γραφτεί σαν

(4.8) u := K Δ x1

Δ τ, Δ x2

Δ τ, Δ x3

Δ τ, Δ x4

Δ τO ª J Δ x

Δ τ, Δ y

Δ τ, Δ z

Δ τ, cΔ t

Δ τN

= J Δ xΔ t

Δ tΔ τ

, Δ yΔ t

Δ tΔ τ

, Δ zΔ t

Δ tΔ τ

, cΔ tΔ τ

N

= J Δ xΔ t

γHυL, Δ yΔ t

γHυL, Δ zΔ t

γHυL, c γHυLN.

Ισοδύναμα,

(4.9) u = γHυL Hυ, cL Mε άλλα λόγια, οι τρείς χωρικές συνιστώσες του 4-διανύσματος u συναποτελούν το

3-διάνυσμα της συνήθους ταχύτητας, υ, πολλαπλασιασμένο με το συντελεστή γHυL. Σύμφωναμε την (4.7), ο συντελεστής γHυL εκφράζει τη σχέση του χρονικού διαστήματος Δ t που

χρειάστηκε το σωμάτιο για να καλύψει την απόσταση HΔ xL2 + HΔ yL2 + HΔ zL2 προς τοαντί-στοιχο ιδιοχρονικό διάστημα Δτ. Τέλος, η τέταρτη συνιστώσα του u μας δίνει ουσιαστικάτο λόγο HΔ t êΔτ L, δηλαδή το ρυθμό με τον οποίο αλλάζει η χρονική συντεταγμένη tσυγκριτικά με τον ιδιόχρονο.

Στο πλαίσιο της Νευτωνικής Μηχανικής, ορίσαμε ως ορμή ενός σωμάτιου μάζας m πουκινείται με σταθερή ταχύτητα υ το διάνυσμα

(4.10) p := mυ

Κατ’ αναλογία, ορίζουμε το διάνυσμα

(4.11) p := m u ,

και το ονομάζουμε (τετρα-) διάνυσμα ορμής-ενέργειας, για τους λόγους που θα διευκρι-νιστούν αμέσως. Από την (4.9) έπεται ότι

(4.12) p = m γHυL Hυ, cL Συνεπώς, οι τρείς χωρικές συνιστώσες του 4-διανύσματος p συναποτελούν το πολλα-

πλάσιο γHυL p του συνήθους διανύσματος της ορμής. Αντίθετα, η χρονική συνιστώσα του pείναι ίση με p4 = m c γHυL, που δε φαίνεται να έχει άμεση φυσική σημασία.

Τα τετραδιανύσματα της ταχύτητας και ορμής-ενέργειας 185

Page 195: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Ωστόσο, η ποσότητα

(4.13) E := c p4 = m c2 γHυL έχει δυο αξιοσημείωτες ιδιότητες:

(α) ´Εχει τη διάσταση της ενέργειας, αφού (μάζα)μ(ταχύτητα) 2= gr ÿ Hcm ê secL2 ª erg.

(β) Από το γεγονός ότι

(4.14) 1

1-x2= 1+ 1

2x2 +OIx4M ñ 1

1-x2> 1+ 1

2x2, όταν †x§ ` 1,

έπεται ότι

(4.15) E = m c2 γHυL= m c2

1-HυêcL2> m c2 + 1

2m υ2, όταν υ

c` 1.

Η τελευταία έκφραση σημαίνει ότι, στην περίπτωση που η ταχύτητα του σωμάτιου είναι πολύμικρότερη από την ταχύτητα του φωτός στο κενό, η ποσότητα E ανάγεται στη συνήθη κινητικήτου ενέργεια, H1 ê 2L m υ2, συν ένα ποσό ενέργειας m c2 που δεν εξαρτιέται από την ταχύτητατου σωμάτιου.

Αυτές οι ιδιότητες, σε συνδυασμό με τα συμπεράσματα από τη σχετικιστική μηχανικήπου θα εξετάσουμε στο μεθεπόμενο εδάφιο, μας ωθούν στο να ονομάσουμε την ποσότητα Eενέργεια του (ελεύθερου) σωμάτιου και αποτελούν τη βάση για την ονομασία του4-διανύσματος u .

Αν, για να τονίσουμε την εξάρτησή της από την ταχύτητα, ξαναγράψουμε την ενέργειατου σωμάτιου στη μορφή

(4.16) EHυL = m c2 γHυL τότε θα οδηγηθούμε αμέσως στην εξής παρατήρηση: Η ποσότητα m c2 αποτελεί την τιμή τηςσυνάρτησης EHυL όταν η ταχύτητα είναι μηδενική:

(4.17) E0 := EH0L = m c2

Αυτός είναι ο λόγος που η ποσότητα m c2 ονομάζεται και ενέργεια ηρεμίας ενός σωμάτιουμάζας m. H (4.17) είναι η περίφημη σχέση ισοδυναμίας μάζας-ενέργειας. ΄Οπως και πολλέςάλλες έννοιες και σχέσεις της θεωρίας της Ειδικής Σχετικότητας, η σχέση (4.17) έχει ...ταλαιπωρηθεί αφάνταστα! Γιατί, ερμηνεύεται αυθαίρετα, δηλαδή έξω από το πλαίσιο στο οποίοισχύει και το οποίο καθορίζει τη σημασία της.

Θα πρέπει τώρα να σημειωθεί ότι, όταν αλλάζει το ΑΣΑ που περιγράφει την κίνησηενός σωμάτιου σ, αλλάζουν και οι συνιστώσες του 4-διανύσματος της ταχύτητας u του σ,σύμφωνα με τον τύπο (4.3). Ωστόσο, το εσωτερικό γινόμενο Minkowski του u με τον εαυτότου παραμένει αμετάβλητο και ίσο με

(4.18) ηIu , u M ª η j k u j uk ª η j kΔ x j

ΔτΔ xk

Δτ=

η j k Δ x j Δ xk

HΔτL2

= HΔ xL2+HΔ yL2+HΔ zL2-HΔwL2HΔτL2

186 Χωρό-χρονος Minkowski

Page 196: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Από την άλλη, σύμφωνα με τον ορισμό (4.2) του Δτ,

(4.19) HΔτL2 = 1

c2 9 HΔwL2 - AHΔ xL2 + HΔ yL2 + HΔ zL2E =

´Αρα η (4.18) γίνεται

(4.20) ηIu , u M ª η j k u j uk = -c2

Αυτή η σχέση και ο ορισμός του διανύσματος ορμής-ενέργειας συνεπάγονται αμέσως ότι

(4.21) ηIp , p M ª η j k p j pk = -m2 c2 .

Aν γράψουμε την τελευταία σχέση αναλυτικά και χρησιμοποιήσουμε τον ορισμό τηςενέργειας, E, θα καταλήξουμε στο ακόλουθο αποτέλεσμα:

(4.22) Ip1M2 + Ip2M2 + Ip2M2 - E2

c2 = -m2 c2.

Iσοδύναμα,

(4.23) E = c m2 c2 + †P§2 , P := Ip1, p2, p3M. Η επαλήθευση του ισχυρισμού ότι η τελευταία σχέση δεν είναι άλλη από την (4.19) αποτελείαπλή άσκηση.

Η σχέση (4.23) φαίνεται να έχει νόημα, ακόμα και όταν m = 0. Aυτό, βέβαια,προϋποθέτει ότι μπορούμε να ορίσουμε το διάνυσμα P με διαφορετικό τρόπο από αυτόν πουχρησιμοποιήσαμε παραπάνω για ένα έμμαζο σωμάτιο.

Για το σκοπό αυτό, θεωρούμε ένα άμαζο σωμάτιο σαν το φωτόνιο το οποίο κινείταιστην κατεύθυνση του μοναδιαίου διανύσματος n. Αν το σωμάτιο αντιστοιχεί σε ακτινοβολίασυχνότητας ν, τότε ως ενέργειά του ορίζουμε την ποσότητα

(4.24) E := h ν

και ως ορμή το τρισδιάνυσμα

(4.25) P := h νc

n.

Αυτούς τους ορισμούς, όπου το h είναι η σταθερή (του) Planck, συνήθως τους συναντάμε στημορφή

(4.26) E = Ñω,

(4.27) P = Ñ k.

Oι τελευταίες εκφράσεις προκύπτουν από τις (4.24) και (4.25), αντίστοιχα, αν θέσουμε

(4.28) Ñ := h2 π

, ω := 2 π ν,

και

(4.29) k = ωc

n.

Τα τετραδιανύσματα της ταχύτητας και ορμής-ενέργειας 187

Page 197: Biblio Eidikhs Sxetikothas

(βλ. Κεφ. 5, εδάφ. 6).

Κατά συνέπεια, ως 4-διάνυσμα ορμής-ενέργειας ενός άμαζου σωμάτιου που αντι-στοιχεί σε ακτινοβολία συχνότητας ν ορίζεται το

(4.30) p ª Ip1, p2 , p3, p4M := HÑ k, Ñω ê cL. Σημειώστε ότι από την (4.29) αμέσως έπεται ότι

(4.31) †k§ = ω ê c.

Συνακόλουθα, το 4-διάνυσμα ορμής-ενέργειας ενός άμαζου σωμάτιου είναι πάντα φωτοειδές

(4.32) ηIp , p M ª η j k p j pk = 0.

188 Χωρό-χρονος Minkowski

Page 198: Biblio Eidikhs Sxetikothas

7. 5 Kοσμικές καμπύλες

Στο προηγούμενο εδάφιο ορίσαμε τα 4-διανύσματα της ταχύτητας και της ορμής-ενέργειας ενόςσωμάτιου σ, υποθέτοντας ότι το σ εκτελεί ομαλή κίνηση. Ωστόσο, οι παραπάνω έννοιεςεπιδέχονται άμεση γενίκευση, έτσι ώστε να καλύψουν και τη γενικότερη περίπτωση όπου ηταχύτητα του σωμάτιου δεν παραμένει σταθερή. Για το σκοπό αυτό, αρκεί να αντικα-ταστήσουμε στους προηγούμενους ορισμούς την ταχύτητα από τη στιγμιαία ταχύτα τουσωμάτιου.

Για να γίνουμε πιο συγκεκριμένοι, ας υποθέσουμε ότι, ως προς το ΑΣΑ Σ, το οποίοχρησιμοποιεί τις συντεταγμένες Minkowski Ix1, x2, x3, x4M = Hx, y, z, w ª c tL, το σωμάτιο σδιαγράφει μια τροχιά που ορίζεται από τις εξισώσεις

(5.1) x1 ª x = f HtL, x2 ª y = gHtL, x3 ª z = hHtL όπου f : I Ø , g : I Ø και h : I Ø δοσμένες συναρτήσεις με κοινό πεδίο ορισμού κάποιοχρονικό διάστημα I.

Όπως γνωρίζουμε, η (στιγμιαία) ταχύτητα του σ ορίζεται από το διάνυσμα

(5.2) υ HtL ª Iυ1HtL, υ2HtL, υ3HtLM := I f° HtL, g° HtL, h

° HtLM,

όπου f° HtL η παράγωγος Hd f ê d tL HtL της f HtL, κι όμοια για τις g° HtL και h° HtL. Ανάλογα, ως (στιγμιαία) επιτάχυνση του ορίζεται το διάνυσμα

(5.3) a HtL ª Ia1HtL, a2HtL, a3HtLM := I f–HtL, g– HtL, h

– HtLM,

όπου f–HtL ª Id 2 f ê d t2M HtL = Id υ1 ë d tM HtL κλπ.

Στην περίπτωση της ευθύγραμμης ομαλής κίνησης που εξετάσαμε στο προηγούμενοεδάφιο, η ταχύτητα του σωμάτιου ήταν σταθερή. Συνεπώς, η (5.2) ήταν της μορφής

(5.4) υ HtL := I f° HtL, g° HtL, h

° HtLM = σταθ. = Iυ1, υ2, υ3M. Συνακόλουθα, οι εξισώσεις της τροχιάς (5.1) είχαν τη μορφή

(5.5) x1 = f HtL := x10 + υ1 t, x2 = gHtL := x2

0 + υ2 t, x3 = hHtL := x30 + υ3 t

Ας υποθέσουμε, τώρα, ότι η T : I Ø είναι μια ομαλή συνάρτηση με την ιδιότητα ότι

(5.6) T° HtL = 1

γHυL ª 1- Hυ ê cL2 . υ := †υ§.

Τότε

(5.7) THtL = T0 +1γHυL t,

όπου T0 τυχαία σταθερή. Αν, λοιπόν, παραστήσουμε με τ τις τιμές της συνάρτησης T : I Ø ,

Κοσμικές καμπύλες 189

Page 199: Biblio Eidikhs Sxetikothas

αν δηλαδή θέσουμε

(5.8) τ = THtL = T0 +1γHυL t,

τότε θα έχουμε τη σχέση

(5.9) Δτ = 1γHυL Δ t.

H (5.9) είναι ταυτόσημη με την (4.7), η οποία περιγράφει την σχέση των διαστημάτων τουιδιόχρονου προς τα χρονικά διαστήματα που καταγράφει το ρολόι του ΑΣΑ Σ.

Αν στηριχτούμε στην (5.8) για να εκφράσουμε τη χρονική παράμετρο t ως συνάρτησητης νέας χρονικής παραμέτρου τ, θα καταλήξουμε στην έκφραση

(5.10) t = ΨHτL = Ψ0 + γHυL τ όπου Ψ0 τυχαία σταθερή. Για ευκολία, μπορούμε να θέσουμε T0 = Ψ0 = 0, έτσι που οι χρονικέςπαράμετροι t και τ να μηδενίζονται ταυτόχρονα.

Στη συνέχεια, μπορούμε να αντικαταστήσουμε την (5.10) στις εξισώσεις της τροχιάς

(5.5) και να γράψουμε το αποτέλεσμα μαζί με την (5. 10) στη μορφή

x1 = FHτL = f HΨHτLL = x10 + υ1 γHυL τ, x2 = GHτL = gHΨHτLL = x2

0 + υ2 γHυL τ,

(5.11) x3 = HHτL = hHΨHτLL = x30 + υ3 γHυL τ, x4 ª c t = ΦHτL = γHυL c τ.

Είναι φανερό ότι αυτές οι εξισώσεις περιγράφουν την κοσμική γραμμή του σωμάτιου σ μεβάση την ιδιοχρονική παράμετρο τ.

Τέλος, το διάνυσμα που ορίζεται από τις παραγώγους των συναρτήεων FHτL, GHτL, ΗHτLκαι ΦHτL δεν είναι άλλο από το 4-διάνυσμα της ταχύτητας του σ:

(5.12) u := I F° HτL, G

° HτL, H° HτL, Φ° HτL M = γHυL Hυ, cL

Η παραπάνω διαδικασία μπορεί να επαναληφθεί κατά γράμμα και στην γενικότερηπερίπτωση που οι εξισώσεις της τροχιάς δεν είναι γραμμικές, δηλαδή της μορφής (5.5). Τομόνο που χρειάζεται να κάνουμε είναι να αντικαταστήσουμε το σταθερό διάνυσμα υ από τηδιανυσματική συνάρτηση υ HtL που ορίζεται από την (5.2). Για παράδειγμα, η εξίσωση (5.6)αντικαθίσταται από την

(5.13) T° HtL = 1

γHυ HtLL ª 1- @υ HtL ê cD2 .

Αυτή μπορεί να είναι πολύ δυσκολότερη στο να λυθεί ρητά, αλλά το γεγονός ότι†υ HtL§ < c για κάθε t œ I εξασφαλίζει την ύπαρξη της λύσης της. Πιο συκεκριμένα, τοθεμελιώδες θεώρημα του διαφορικού λογισμού μας διαβεβαιώνει ότι, στο βαθμό που t0, t œ I, ηλύση της (5.13) δίνεται από την έκφραση

(5.14) THtL = THt0L+ Ÿt0t 1- @υ HξL ê cD2 d ξ

Αν, λοιπόν, ορίσουμε την παράμετρο τ μέσω της

(5.15) τ = THtL,

190 Χωρό-χρονος Minkowski

Page 200: Biblio Eidikhs Sxetikothas

τότε αυτή η σχέση αντιστρέφεται με αποτέλεσμα την

(5.16) t = ΨHτL. Μάλιστα, το θεώρημα της αντίστροφης συνάρτησης μας εξασφαλίζει την ύπαρξη της

παραγώγου της συνάρτησης ΨHτL· δίνεται από την έκφραση

(5.17) Ψ° HτL = 1 ë T

° HΨHτLL. Η αντικατάσταση της (5.16) στις εξισώσεις της τροχιάς (5.1) οδηγεί σε εξισώσεις

εκφρασμένες με την παράμετρο του ιδιόχρονου τ. Αυτές οι εξισώσεις, μαζί με την (5.16),αποτελούν ένα σύστημα όμοιο με το (5.11). Συγκεκριμένα,

(5.18) x1 = FHτL = f HΨHτLL, x2 = GHτL = gHΨHτLL, x3 = HHτL = hHΨHτLL, x4 ª c t = ΦHτL = cΨHτL. Συνακόλουθα, το διάνυσμα

(5.19) u := I F° HτL, G

° HτL, H° HτL, Φ° HτL M

που ορίζεται από τις παραγώγους των συναρτήεων FHτL, GHτL, HHτL και ΦHτL ονομάζεται4-διάνυσμα της στιγμιαίας ταχύτητας του σ.

Σημειώστε ότι, αφού FHτL = f HΨHτLL, ο κανόνας της αλυσσίδας και η (5.17)συνεπάγονται ότι η παράγωγος της συνάρτησης FHτL είναι ίση με

(5.20) F° HτL = f

° HΨHτLLΨ° HτL = f° HΨHτLL ë T

° HΨHτLL. Ανάλογες εκφράσεις προκύπτουν και για τις άλλες συναρτήσεις, οπότε η (5.19) παίρνει τημορφή

(5.21) u HτL := 1T° HΨHτLL I f

° HΨHτLL, g° HΨHτLL, h° HΨHτLL, c M.

Σ’ αυτό το σημείο μπορούμε να επιστρέψουμε στην παράμετρο t, χρησιμοποιώντας τηναντίστροφη της σχέσης (5.16), δηλαδή την (5.15). ´Ετσι η έκφραση (5.21) για το 4-διάνυσματης ταχύτητας γίνεται

(5.22) u HtL := u HΤHtLL = 1T° HtL I f

° HtL, g° HtL, h° HtL, c M

= γHυ HtLL I f° HtL, g° HtL, h

° HtL, c M ª γHυ HtLL H υ HtL, cL. Aπό την τελευταία έκφραση γίνεται σαφές ότι και το 4-διάνυσμα της στιγμιαίας ταχύτητας τουσωμάτιου σ καθορίζεται από την συνήθη στιγμιαία ταχύτητα, ακριβώς όπως στην περίπτωσητης ομαλής κίνησης. Συνακόλουθα, όλες οι σχέσεις και οι έννοιες που κατασκευάσαμε στηνπερίπτωση που το σωμάτιο κινιόταν με σταθερή ταχύτητα ισχύουν και στη γενικότερηπερίπτωση. Για παράδειγμα

(5.23) ηIu HτL, u HτLM ª η j k u jHτL ukHτL = -c2,

οπότε και

(5.24) ηIp HτL, p HτLM ª η j k p jHτL pkHτL = -m2 c2,

Κοσμικές καμπύλες 191

Page 201: Biblio Eidikhs Sxetikothas

όπου

(5.25) p HτL := m u HτL το 4-διάνυσμα της στιγμιαίας ορμής-ενέργειας. Επιπλέον,

(5.26) EHτL := c p4HτL = c m2 c2 + †P HτL§2 , P HτL := Ip1HτL, p2HτL, p3HτLM.

Στη γενικότερη περίπτωση, όπου η συνήθης στιγμιαία επιτάχυνση a HtL δε μηδενίζεταιταυτοτικά, αξίζει να ορίσουμε και το 4-διάνυσμα της στιγμιαίας επιτάχυνσης

(5.27) a HτL := I F– HτL, G

– HτL, H– HτL, Φ

– HτL M Η διαφορά είναι ότι η έκφραση αυτού του 4-διανύσματος συναρτήσει των συνιστωσών τουa HtL δεν έχει απλή μορφή σαν την (5.22). Γιαυτό στα επόμενα θα χρησιμοποιούμε συστηματικάμόνο τη διανυσματική συνάρτηση a

zHτL. Σημειώνουμε, επίσης, ότι τα 4-διανύσματα u HτL, a HτLείναι πάντοτε ορθογώνια, ως προς το εσωτερικό γινόμενο Minkowski:

(5.28) ηIa HτL, u HτLM ª η j k a jHτL ukHτL = 0.

Αυτό προκύπτει αμέσως από την παραγώριση της (5. 23), αν σημειωθεί ότι

(5.29) a jHτL = u° jHτL. Παράδειγμα 5.1 (Σχετικιστική ελικοειδής κίνηση)

Αν ξεκινήσουμε από την κλασική περιγραφή της ελικοειδούς κίνησης θα έχουμε

(5.30) x1 = f HtL = r cosHω tL, x2 = gHtL = r sin Hω tL, x3 = hHtL = b t,

όπου r, ω και b δοσμένες σταθερές. Oι αντίστοιχες εκφράσεις για τις συνιστώσες της συνήθουςταχύτητας, υ HtL, είναι (5.31) υ1HtL = f

° HtL = -rω sin Hω tL , υ2HtL = g° HtL = rω cosHω tL , υ3HtL = h° HtL = b .

´Αρα το μέτρο της συνήθους ταχύτητας είναι σταθερό και ίσο με

(5.32) υ HtL = HrωL2 + b2 ª β c.

Συνακόλουθα,

(5.33) γHυ HtLL ª 1

1-@υ HtLêcD2= 1

1-β2

και η εξίσωση (5.13) γίνεται

(5.34) T° HtL = 1- β2 .

´Αρα

(5.35) τ = THtL = 1- β2 t ,

όπου θέσαμε τη σταθερή ολοκλήρωσης ίση με μηδέν . Από αυτήν έπεται ότι

192 Χωρό-χρονος Minkowski

Page 202: Biblio Eidikhs Sxetikothas

(5.36) t = ΦHτL = 1

1-β2τ,

που, σε συνδυασμό με τις (5.30) δίνει

x1 = FHτL = r cos ω

1-β2τ , x2 = GHτL = r sin ω

1-β2τ ,

(5.37) x3 = ΗHτL = b

1-β2τ, x4 ª c t = ΦHτL = 1

1-β2c τ .

Aπό αυτές τις εκφράσεις και τις (5.19), (5.27) βρίσκουμε ότι οι συνιστώσες τηςστιγμιαίας 4-ταχύτητας u

zHτL και της στιγμιαίας 4-επιτάχυνσης azHτL δίνονται από τις

u1 = - rω

1-β2sin ω

1-β2τ , u2 = rω

1-β2cos ω

1-β2τ ,

(5.38) u3 = b

1-β2, u4 = 1

1-β2c ,

και

(5.39) a1 = - rω2

1-β2 cos ω

1-β2τ , a2 = - rω2

1-β2 sin ω

1-β2τ , a3 = a4 = 0.

αντίστοιχα.

ð

Επισήμανση. Από τώρα και στο εξής θα χρησιμοποιούμε μονάδες μέτρησης στις οποίες η τιμήτης σταθερής c είναι ένα:

(5.40) c = 1

Aυτή η επιλογή ισοδυναμεί με την αντικατάσταση όλων των χρονικών παραμέτρων από τογινόμενό τους με τη σταθερή c. (Για παράδειγμα, τ Ø c τ).

Επιπλέον, η κοσμική καμπύλη ενός σωμάτιου σ θα περιγράφεται από την 4-διανυσματικήσυνάρτηση

(5.41) x HτL := I x1HτL, x2HτL, x3HτL, x4HτL M οπότε τα 4-διανύσματα της ταχύτητας και επιτάχυνσης του σ θα έχουν τη μορφή

(5.42) u HτL := I x° 1HτL, x° 2HτL, x° 3HτL, x° 4HτL Mκαι

(5.43) a HτL := I x–1HτL, x–2HτL, x–3HτL, x–4HτL M, αντίστοιχα.

Τέλος, εκεί που δεν υπάρχει πιθανότητα σύγχυσης, η ένδειξη της εξάρτησης από τηνπαράμετρο τ θα παραλείπεται. Τότε x1 ª x1HτL, x° 1 ª x° 1HτL κ.λπ. Οι παραπάνω συμβάσεις

Κοσμικές καμπύλες 193

Page 203: Biblio Eidikhs Sxetikothas

σημαίνουν γ.π. ότι

(5.44) η j k x° j x° k = -1 ñ η j k u jHτL ukHτL = -c2

Από τη θεμελιακή ταυτότητα

(5.45) cosh2HζL- sinh2HζL = 1,

έπεται ότι η συνθήκη (5.44) εξασφαλίζεται με την επιλογή

(5.46) x° 1 = a HτL sinh@ f HτLD, x° 2 = b HτL sinh@ f HτLD x° 3 = c HτL sinh@ f HτLD, x° 4 = cosh@ f HτLD,με την προϋπόθεση ότι οι συναρτήσεις aHτL, bHτL και cHτL ικανοποιούν τη συνθήκη

(5.47) a2 + b2 + c2 = 1.

Σ’ αυτή την περίπτωση, oι συνιστώσες της 4-επιτάχυνσης είναι δίνονται από τις ακόλουθεςεκφράσεις:

x–1HτL = aHτL f° HτL cosh@ f HτLD+ a° HτL sinh@ f HτLD,

(5.48) x–2HτL = bHτL f° HτL cosh@ f HτLD+ b

° HτL sinh@ f HτLD

x–3HτL = cHτL f° HτL cosh@ f HτLD+ c° HτL sinh@ f HτLD, x–4HτL = f

° HτL sinh @ f HτLD.Αφού, σύμφωνα με την (5.47)

(5.49) aHτL a° HτL+ bHτL b° HτL+ cHτL c

ÿ HτL = 0,

έπεται ότι

(5.50) ηJazHτL, azHτLN = η j k x– j x– k

=A f° HτLE2 + :@a° HτLD2 + Ab° HτLE2 + @c° HτLD2> sinh2@ f HτLD

Οι παραπάνω εκφράσεις είναι πολύ γενικές και μας επιτρέπουν να κατασκευάσουμε πολλάπαραδείγματα σχετικιστικής κίνησης σωματίων με διάφορες επιλογές των συναρτήσεωνf HτL, aHτL, bHτL και cHτL.Παράδειγμα 5.2 ( Kίνηση με 4-επιτάχυνση σταθερού μέτρου)

Aν υποθέσουμε ότι οι ποσότητες a, b, c είναι σταθερές και ότι

(5.51) f° HτL = κ =σταθ.

τότε

(5.52) f HτL = κ Hτ- τ0L, τ0 =σταθ.

Από την (5.50) έπεται ότι

(5.53) η j k a j ak = κ2

και άρα το 4-διάνυσμα της επιτάχυνσης είναι χωρικού τύπου με σταθερό μέτρο.

Αν πάρουμε τ0 = 0, τότε f HτL = κ τ και, με απλή ολοκλήρωση, καταλήγουμε στις

194 Χωρό-χρονος Minkowski

Page 204: Biblio Eidikhs Sxetikothas

εκφράσεις

x1HτL = Ha ê κL coshHκ τL+ A, x2HτL = Hb ê κL coshHκ τL+ B,

(5.54) x3HτL = Hc ê κL coshHκ τL+C, x4HτL = H1 ê κL sinhHκ τL+D.

Από αυτές τις εκφράσεις έπεται ότι οι σταθερές ολοκλήρωσης έχουν την ακόλουθη σημασία:

A = x10 - Ha ê κL := x1H0L- Ha ê κL, B = x2

0 - Hb ê κL := x2H0L- Hb ê κL,

(5.55) C =x30 - Hc ê κL := x3H0L- Hc ê κL, D = x4

0 := x4H0L. ´Ετσι καταλήγουμε στις

x1HτL = Ha ê κL @coshHκ τL- 1D+ x10,

(5.56) x2HτL = Hb ê κL @coshHκ τL- 1D+ x20,

x3HτL = Hc ê κL @coshHκ τL- 1D+ x30,

x4HτL = H1 ê κL sinhHκ τL+ x40.

Αν πάρουμε x40 = 0, τότε η σχέση του χρόνου του συστήματος αναφοράς, t, προς τον

ιδιόχρονο, τ, γίνεται

(5.57) t HτL ª x4HτL = H1 ê κL sinhHκ τL. Συνεπώς,

(5.58) coshHκ τL = 1+ Hκ tL2

και οι εξισώσεις της τροχιάς γίνονται

x1HtL = Ha ê κL B 1+ Hκ tL2 - 1F+ x10,

(5. 59) x2HtL = Hb ê κL B 1+ Hκ tL2 - 1F+ x20,

x3HtL = Hc ê κL B 1+ Hκ tL2 - 1F+ x30.

Οι συνιστώσες της συνήθους ταχύτητας είναι

(5.60) x° 1HtL = a κ t ì 1+ Hκ tL2 , x° 2HtL = b κ t ì 1+ Hκ tL2 , x° 3HtL = c κ t ì 1+ Hκ tL2 .

Από αυτές τις εκφράσεις και τη συνθήκη (5.47) έπεται ότι

(5.61) υ HtL = †κ t§

1+Hκ tL2

Παρατηρούμε ότι, ασυμπτωτικά, η ταχύτητα έχει μέτρο μονάδα, δηλαδή γίνεται ίση μετην ταχύτητα του φωτός. Για μικρές τιμές του t, οι συνιστώσες της ταχύτητας γίνονται οικλασικές για την "ευθύγραμμη, ομαλά επιταχυνόμενη κίνηση"

(5.62) x° 1HtL = a κ t , x° 2HtL = b κ t , x° 3HtL = c κ t .

Κοσμικές καμπύλες 195

Page 205: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Οι συνιστώσες της συνήθους επιτάχυνσης είναι

(5.63) x–1HtL = a κ ë A1+ Hκ tL2E3ê2, x–2HtL = b κ ë A1+ Hκ tL2E3ê2, x–3HtL = c κ ë A1+ Hκ tL2E3ê2.

´Αρα, το μέτρο της συνήθους επιτάχυνσης δίνεται από την έκφραση

(5.64) †a HtL§ = κ ë A1+ Hκ tL2E3ê2

που δείχνει ότι δεν είναι σταθερή. Ωστόσο, για †t§ ` †1 ê κ§, η επιτάχυνση μπορεί να θεωρηθείσταθερή και ίση με § a HtL§ > κ, κι αυτό ταιριάζει με τις (5. 62).

ð

196 Χωρό-χρονος Minkowski

Page 206: Biblio Eidikhs Sxetikothas

7.6 Σχετικιστική μηχανική

´Οπως τονίσαμε σε προηγούμενο κεφάλαιο, η Νευτωνική Μηχανική δεν είναι συμβατή με τηνΕιδική Σχετικότητα. Αυτή η ασυμβατότητα μπορεί να διατυπωθεί με πολλούς τρόπους, όπως μετο να πούμε ότι ο χωρόχρονος της πρώτης είναι αναλλοίωτος ως προς τους μετασχηματισμούςτου Γαλιλαίου, ενώ εκείνος της Ειδικής Σχετικότητας είναι αναλλοίωτος ως προς τουςμετασχηματισμούς του Lorentz (και του Poincaré).

´Ενας άλλος τρόπος είναι ότι η Ειδική Σχετικότητα δεν επιτρέπει στα έμμαζα σωμάτιανα αποκτήσουν αυθαίρετα μεγάλες ταχύτητες, πράγμα που δεν συμβαίνει στη ΝευτωνικήΜηχανική. Γιατί, από την θεμελιακή εξίσωση a= F ê m της Νευτωνικής θεωρίας συνάγεται τοακόλουθο συμπέρασμα. Αν σε ένα σωμάτιο σ ασκείται σταθερή σε μέτρο και κατεύθυνσηδύναμη σ’ όλο το χρονικό διάστημα t ¥ 0, τότε το μέτρο της ταχύτητάς του, †υ HtL§, θα υπερβείκάποια στιγμή οποιαδήποτε τιμή βάλουμε στο μυαλό μας.

Για ευκολία, μπορούμε να υποθέσουμε ότι η αρχική ταχύτητα του σωμάτιου είναιμηδενική. Τότε υ HtL= HF ê mL t και άρα †υ HtL§ = H†F§ ê mL t. Συνεπώς, αν το C δηλώνει τοντυχαίο θετικό αριθμό, τοτε †υ HtL§ ¥ C, όταν t ¥ Hm CL ê †F§. Mε άλλα λόγια, όσο μικρή σεμέγεθος κι αν είναι η δύναμη, αρκεί να περιμένουμε αρκετά για να δούμε το μέτρο τηςταχύτητας του σωμάτιου να φτάνει και να ξεπερνάει τον (οσοδήποτε μεγάλο) θετικό αριθμό C.

Από την άλλη μεριά, η Νευτωνική Μηχανική φαίνεται να είναι μια πολύ επιτυχήςθεωρία όταν εφαρμόζεται σε συστήματα σωματίων των οποίων οι ταχύτητες είναι μικρές σεσύγκριση με την ταχύτητα του φωτός στο κενό. Αυτή η παρατήρηση οδηγεί στο συμπέρασμαότι, η θεωρία για την δυναμική των σωμάτων, η οποία πρέπει να αντικαταστήσει εκείνη τουΝεύτωνα, ώστε να είναι συμβατή με την Ειδική Σχετικότητα (ΕΣ), θα πρέπει να διατηρήσει καικάποια χαρακτηριστικά της τελευταίας. Αναρωτιέται, λοιπόν, κανείς αν υπάρχει τρόπος νακάνει συμβατή με την ΕΣ την θεμελιακή εξίσωση a= F ê m της Νευτωνικής θεωρίας.

Από τις εκφράσεις που υιοθετήσαμε για την 4-ταχύτητα και την 4-επιτάχυνση ενόςσωμάτιου σ ως προς κάποιο ΑΣΑ Σ φαίνεται ότι μια φυσική γενίκευση της βασικής εξίσωσηςa= H1 ê mL F της Νευτωνικής μηχανικής είναι η

(6.1) a = 1m

F

όπου F το 4-διάνυσμα της δύναμης που ασκείται στο σωμάτιο.

Αυτήν ακριβώς την εξίσωση πρότεινε ο Minkowski ως θεμέλιο της ΣχετικιστικήςΜηχανικής, δηλαδή της θεωρίας για τη δυναμική των σωματίων που ταιριάζει στη δομή τουχωρόχρονου της ΕΣ. Μένει να εξετάσουμε αναλυτικά τις συνέπειες της πρότασης τουMinkowski, ιδιαίτερα σε ότι αφορά την σημασία του 4-διανύσματος της δύναμης.

Ξεκινάμε, λοιπόν, με την παρατήρηση ότι η έκφραση που κάθε φορά συγκεκριμενοποιείτην δύναμη F οφείλει να σέβεται την ακόλουθη συνθήκη:

Σχετιστική μηχανική 197

Page 207: Biblio Eidikhs Sxetikothas

(6.2) ηJF , u N ª η j k F j uk = 0

Εδώ, u = u HτL είναι το 4-διάνυσμα της στιγμιαίας ταχύτητας του σωμάτιου που υφίσταται τηνδύναμη F . Η αναγκαιότητα αυτής της συνθήκης είναι άμεση απόρροια της εξίσωσης (6.1) καιτου γεγονότος ότι, ως προς το εσωτερικό γινόμενο Minkowski, η ίδια η 4-επιτάχυνση a = a HτLείναι πάντοτε ορθογώνια προς την 4-ταχύτητα u :

(6.3) η j k a j uk = 0

´Ενας τρόπος για να εξασφαλιστεί η αυτόματη τήρηση της συνθήκης (6.2) είναι να έχειτο διάνυσμα F την ακόλουθη δομή:

(i) Οι συνιστώσες του F είναι γραμμικός συνδυασμός των συνιστωσών του u :

(6.4) F j = λ F jm um

(ii) Οι ποσότητες

(6.5) Fi j := ηi k Fkj ,

που ορίζονται αμέσως μόλις δοθούν οι συντελεστές F jk, έχουν την εξής αντισυμμετρική

ιδιότητα

(6.6) Fi j = -F j i.

Απόδειξη: Aπό την (6.5) και με απλές μεταθέσεις των παραγόντων και αλλαγές των συμβόλωντων αθροιστικών δεικτών βρίσκουμε ότι

(6.7) F m n um un = -F n m um un - F n m un um = -F m n um un.

Δηλαδή, από την (6.5) έπεται ότι

(6.8) F m n um un = 0.

Συνακόλουθα,

(6.9) η j k F j uk = η j k λ F jm um uk = λ η k j F j

m um uk = λ Fk m um uk = 0 .

Συγκεκριμένο παράδειγμα δύναμης αυτής της μορφής αποτελεί η ηλεκτρομαγνητική.Πιο συγκεκριμένα, όταν ένα σωμάτιο σ μάζας m είναι ηλεκτρικά φορτισμένο και το φορτίο τουείναι ίσο με q, τότε η δύναμη που υφίσταται από τα υπόλοιπα ηλεκτρικά φορτισμένα σώματατου περιβάλλοντός του είναι ίση με

(6.10) Fej = q F j

k uk.

Οι συντελεστές 9F jk =, που είναι συναρτήσεις του χωροχρονικού διανύσματος θέσης, x ,

ονομάζονται συνιστώσες του ηλεκτρομαγνητικού πεδίου. Το πώς ακριβώς τα υπόλοιπαηλεκτρικά φορτισμένα σώματα του περιβάλλοντος του σ παράγουν το ηλεκτρομαγνητικό πεδίοθα το εξετάσουμε στο επόμενο κεφάλαιο.

Παράδειγμα 6.1 ( Kίνηση σε σταθερό ηλεκτρομαγνητικό πεδίο)

Σύμφωνα με τα παραπάνω, οι εξισώσεις κίνησης ενός σωμάτιου σ που έχει μάζα m και φορτίο

198 Χωρό-χρονος Minkowski

Page 208: Biblio Eidikhs Sxetikothas

q είναι της μορφής

(6. 11) x– j HτL = Hq ê mL F jk@xmHτLD x° kHτL

´Οταν το πεδίο είναι σταθερό, τότε αυτές γίνονται

(6. 12) u° jHτL = Hq ê mL F jk ukHτL, u jHτL := x° jHτL.

´Αν υποθέσουμε ότι οι μη μηδενικές συνιστώσες είναι οι F12, F3

4 και όσες προκύπτουν από τησχέση F j k = -Fk j, (δηλαδή ότι υπάρχει ηλεκτρικό και μαγνητικό πεδίο στην κατεύθυνσηx3 ª z, μόνο), τότε οι εξισώσεις ανάγονται στις

(6.13α) u° 1 HτL = Hq ê mL F12 u2HτL ª b u2HτL,

(6.13β) u° 2 HτL = Hq ê mL F21 u1HτL ª -b u1HτL,

(6.13γ) u° 3HτL = Hq ê mL F34 u4HτL ª e u4HτL,

(6.13δ) u° 4HτL = Hq ê mL F43 u3HτL ª e u3HτL.

Ο συνδυασμός των (6.13α) και (6.13β) δίνει την

(6.14) u– 1 HτL = b u° 2HτL = -b2 u1HτL. Ανάλογα, από τον συνδυασμό των (6.13γ) και (6.13δ) έπεται ότι

(6.15) u– 3 HτL = e u° 4HτL = e2 u3HτL. Κατά συνέπεια,

(6.16α) u1HτL = Α sin @b Hτ- τ0LD,

(6.16β) u2HτL = Α cos@b Hτ- τ0LD,και

(6.17α) u3HτL = C sinh He τL+D coshHe τL,(6.17β) u4HτL = C coshHe τL+D sinh He τL.

Eίναι φανερό ότι η σταθερή ολοκλήρωσης τ0 μπορεί επιλεγεί ίση με το μηδέν, χωρίςβλάβη της γενικότητας. Οι υπόλοιπες τρεις σταθερές ολοκλήρωσης δεν μπορούν να επιλεγούντελείως αυθαίρετα, αφού η βασική συνθήκη η j k x° j x° k = η j k u j uk = -1 τώρα γίνεται

(6.18) A2 +D2 -C2 = -1 ñ C2 = A2 +D2 + 1.

Από τις (6.16), (6.17) αμέσως έπεται ότι

(6.19α) x1HτL = HΑ ê bL cos Hb τL+C1,

(6.19β) x2HτL = -HΑ ê bL sin Hb τL+C2,

(6.19γ) x3HτL = HC ê eL coshHe τL+ HD ê eL sinh He τL+C3,

(6.19δ) x4HτL = HC ê eL sinh He τL+ HD ê eL coshHe τL+C4.

όπου 9C j= σταθερές ολοκλήρωσης. Από τις αρχικές σχέσεις

Σχετιστική μηχανική 199

Page 209: Biblio Eidikhs Sxetikothas

(6.20α) x1H0L = HΑ ê bL +C1,

(6.20β) x2H0L = C2,

(6.20γ) x3H0L = HC ê eL +C3,

(6.20δ) x4H0L = HD ê eL +C4,

έπεται ότι δε χάνουμε σε γενικότητα αν θέσουμε

(6.21) C1 = C2 = 0, C3 = -C ê e, C4 = -D ê e.

Με αυτές τις επιλογές καταλήγουμε στις εκφράσεις

(6.22α) x1HτL = r cos Hb τL, r := Α ê b,

(6.22β) x2HτL = -r sin Hb τL, (6.22γ) x3HτL = @HC ê eL- 1D coshHe τL+ HD ê eL sinh He τL,(6.22δ) x4HτL = HC ê eL sinh He τL+ @HD ê eL- 1D coshHe τL. Από αυτές συνάγεται ότι το φορτισμένο σωμάτιο σ διαγράφει έναν κυλινδρικό έλικα ακτίνα r.

Οι συνιστώσες της συνήθους ταχύτητας δίνονται από τις ακόλουθες εκφράσεις:

(6.23α) υ1HτL = u1HτLu4HτL

= b r sin Hb τLC coshHe τL+HD-eL sinh He τL ,

(6.23β) υ2HτL = u2HτLu4HτL

= b r cos Hb τLC coshHe τL+HD-eL sinh He τL ,

(6.23γ) υ3HτL = u3HτLu4HτL

= HC-eL sinh He τL+D coshHe τLC coshHe τL+HD-eL sinh He τL =

HC-eL tanh He τL+DC +HD-eL tanh He τL .

Tο Σχ. 6.1 δείχνει ένα τμήμα της ελικοειδούς τροχιάς του φορτισμένου σωμάτιου σ πουαντιστοιχεί στην κοσμική καμπύλη (6.22).

x

y

z

Σχ. 6.1

200 Χωρό-χρονος Minkowski

Page 210: Biblio Eidikhs Sxetikothas

7.7 Nόμοι διατήρησης ορμής ενέργειας

´Οπως είδαμε στο αντίστοιχο κεφάλαιο, ένα από τα βασικά θεωρήματα της ΝευτωνικήςΜηχανικής λέει ότι η συνολική ορμή ενός συστήματος σωματίων δεν αλλάζει με τον χρόνο, ανη συνισταμένη των εξωτερικών δυνάμεων που ασκούνται στο σύστημα είναι μηδενική. Αυτότο αποτέλεσμα συνήθως αναφέρεται ως Νόμος της διατήρησης της ορμής.

Το απλούστερο σύστημα αποτελείται από δύο σωμάτια, σ1 και σ2, που έχουν μάζα m1και m2, αντίστοιχα. Αν οι στιγμιαίες ταχύτητές τους είναι υ1HtL και υ2HtL, αντίστοιχα, τότε οιστιγμιαίες ορμές τους δίνονται από τις εκφράσεις p1HtL = m1 υ1HtL και p2HtL = m2 υ2HtL.

Aς θεωρήσουμε, τώρα, το χρονικό διάστημα t1 § t § t2 κι ας θέσουμε

(7.1) p1 := p1Ht1L, p1* := p1Ht2L

(7.2) p2 := p1Ht1L, p2* := p2Ht2L

Αν λοιπόν κατά το χρονικό διάστημα I = @t1, t2D η συνισταμένη των εξωτερικών δυνάμεων πουυφίσταται το σύστημα 8σ1, σ2< μηδενίζεται, τότε ο νόμος της διατήρησης της ορμήςσυνεπάγεται ότι η ολική ορμή του συστήματος τη στιγμή t2 είναι ίδια μ’ εκείνη που είχε τοσύστημα τη στιγμή t1:

(7.3) pολHt1L = pολHt2L ñ p1 + p2 = p1* + p2

* .

Kάτι τέτοιο ισχύει γ.π. όταν μια μπάλα του μπιλιάρδου χτυπάει μιαν άλλη, οπότε το Ιπαριστάνει το διάστημα κατά το οποίο οι δυο μπάλες βρίσκονται σε επαφή. Κατά την επαφήτους, η μια μπάλα πιέζει την άλλη με αποτέλεσμα να την επιταχύνει και άρα να αλλάζει τηνορμή της.

Αν είχαμε μιαν ακριβή περιγραφή της χρονικής εξέλιξης αυτής της δύναμης, θα ήμαστανσε θέση να υπολογίσουμε και τη συνολική αλλαγή της ορμής καθεμιάς από τις δυο μπάλες σ1και σ2. Ωστόσο, αυτή η αλλαγή μπορεί να υπολογιστεί και από τη σχέση (7. 3), με τηνπροϋπόθεση ότι έχουμε στη διάθεσή μας περισσότερη πληροφορία.

Για να φανεί καθαρά το τι εννοούμε, ας γράψουμε αναλυτικότερα τη σχέση (7.3) στημορφή

(7.4) m1 υ1 +m2 υ2 = m1 υ1* +m2 υ2

*.

Είναι φανερό ότι, αν γνωρίζουμε μόνο τις ποσότητες m1, m2, υ1 και υ2, τότε δεν αρκεί ητελευταία εξίσωση για να προσδιορίσουμε και τις δυο "άγνωστες", υ1

* και υ2*. Η (7.4)

αποτελείται από τρεις μόνο εξισώσεις, ενώ οι άγνωστες ποσότητες είναι έξι -οι τρειςσυνιστώσες του διανύσματος υ1

* και οι τρεις συνιστώσες του διανύσματος υ2*. Χρειαζόμαστε

τρεις εξισώσεις ακόμα.

Μια από τις υπόλοιπες εξισώσεις προκύπτει από το αξίωμα της φυσικής που λέγεταιΝόμος της διατήρησης της ενέργειας: Η μείωση (αύξηση) της μηχανικής ενέργειας ενόςσυστήματος είναι ίση με την αύξηση (μείωση, αντίστοιχα) της ενέργειας του περιβάλλοντός

Nόμοι διατήρησης ορμής ενέργειας 201

Page 211: Biblio Eidikhs Sxetikothas

του. Με άλλα λόγια, αν Eολ, E £ είναι η ολική μηχανική ενέργεια του συστήματος στην αρχήκαι στο τέλος, αντίστοιχα, του διαστήματος Ι, τότε η διαφορά τους,

(7.5) Δ Eολ := Eολ* - Eολ,

είναι ένα ποσό της ενέργειας που δεν εισάγεται στο σύστημα από το πουθενά, όταν Δ Eολ > 0,ούτε εξαφανίζεται, όταν Δ Eολ < 0. Δίνεται στο σύστημα από τα άλλα σώματα του σύμπαντος,στην πρώτη περίπτωση, ή απορροφάται από αυτά, στη δεύτερη, σε διαφορετική ίσως μορφή-γ.π. στη μορφή θερμικής ενέργειας.

Θυμίζουμε ότι, στη Νευτωνική Μηχανική, με ολική μηχανική ενέργεια ενός σωμάτιουσ εννοούμε το άθροισμα

(7.6) E := T +V

όπου

(7.7) T := 12

m †υ§2

η κινητική και V η δυναμική ενέργεια του σ. Η τελευταία εξαρτιέται από τη στιγμιαία θέση,x, του σ και άλλες φυσικές παραμέτρους, αλλά στο παρόν εδάφιο η ακριβής μορφή της συνά-ρτησης V δεν έχει ιδιαίτερη σημασία. Κι αυτό γιατί, εκείνο που μας λείπει είναι η πληροφορίαπου οδηγεί σε μια εξίσωση συμπληρωματική της (7.3).

Για τη διατύπωση, λοιπόν, μιας τέτοιας εξίσωσης αρκεί να γνωρίζουμε μόνο τηναλλαγή,

(7.8) Δ Tολ := Tολ* -Tολ,

της κινητικής ενέργειας του συστήματος κατά το χρονικό διάστημα Ι.

Αν γ.π. Δ Tολ = 0, οπότε λέμε ότι έχουμε διατήρηση της κινητικής ενέργειας, τότε γιατο σύστημα με το οποίο ξεκινήσαμε τη συζήτησή μας ισχύει και η εξίσωση

(7.9) Tολ = Tολ * ñ 12

m1 †υ1§2 + 12

m2 †υ2§2 = 12

m1 †υ1*§2 + 1

2m2 †υ2

*§2.

Παράδειγμα 7.1

Για να δούμε ένα συγκεκριμένο παράδειγμα της κλασικής (προ-σχετικιστικής) θεώρησης, αςυποθέσουμε ότι τα σωμάτια σ1 και σ2 παριστάνουν δυο μπάλες μπιλιάρδου ίδιας μάζας, m.΄Οταν συγκρούονται οι μπάλες βρίσκονται σ’ επαφή για κάποιο απειροελάχιστο διάστημαt1 § t § t2. Αν τη στιγμή t1 η μπάλα σ1 κινείται με ταχύτητα υ1 προς την μπάλα σ2 και αυτήακινητεί, ποιά είναι θα είναι η ταχύτητά τους στο τέλος της σύγκρουσης;

Για ευκολία, υποθέτουμε ότι η μπάλα σ1 κινείται αρχικά στην κατεύθυνση του θετικούάξονα x και πως η σ2 βρίσκεται στο σημείο (0, 0) του Καρτεσιανού συστήματος αξόνων x y.΄Ετσι, καταλήγουμε στην εικόνα του αριστερού μέρους του Σχ. 7.1. Στο δεξί μέρος του ίδιουσχήματος απεικονίζεται η κατάσταση που προκύπτει αμέσως μετά τη σύγκρουση των δυοσωματίων.

202 Xωρό-χρονος Minkowski

Page 212: Biblio Eidikhs Sxetikothas

x

y

m1 v1 m2x

y

m1

m2

v1∗

v2∗

θ

ϕ

Σχ. 7.1

Συνήθως, η κατάσταση που επικρατεί λίγο πριν από τη σύγκρουση καθώς κι εκείνη που ισχύει αμέσως μετά παρουσιάζονται σε ένα ενιαίο σχήμα, σαν αυτό που ακολουθεί.

x

y

m1 m2

m1

m2

v1

v1∗

v2∗

θ

ϕ

Σχ. 7.2

Το αποτέλεσμα, λοιπόν, της σύκρουσης είναι να αλλάξει η ορμή και η κινητική ενέργειακαθεμιάς μπάλας χωριστά, αλλά η συνολική τους ορμή παραμένει αμετάβλητη. Αφούm1 = m2 = m και υ2 = 0, η εξίσωση (7.4) που εκφράζει τη διατήρηση της ορμής γίνεται

(7.10) υ1 = υ1* + υ2

*

Ας υποθέσουμε αρχικά ότι έχουμε να κάνουμε με ελαστική κρούση, πράγμα πουσημαίνει ότι η κινητική ενέργεια του συστήματος παραμένει αμετάβλητη. Τότε η εξίσωση(7.9) που εκφράζει τη διατήρηση της ενέργειας παίρνει τη μορφή

(7.11) †υ1§2 = °υ1*•2 + °υ2

*•2

Θα πρέπει εδώ να σημειωθεί ότι το πρόβλημα που εξετάζουμε είναι στην ουσίαδισδιάστατο. Τα σωμάτια σ1 και σ2 περιορίζονται να κινούνται στο επίπεδο του ορίζει ηεπιφάνεια του τραπεζιού του μπιλιάρδου. Αν λοιπόν θεωρήσουμε την αρχική ταχύτητα τηςμπάλας σ1 ως γνωστή, τότε οι άγνωστες του προβλήματος είναι τέσσερες -οι συνιστώσες(υ1 x

* , υ1 y* ) του διανύσματος υ1

* και οι συνιστώσες (υ2 x* , υ2 y

* ) του διανύσματος υ2*.

Ας θέσουμε, τώρα,

Nόμοι διατήρησης ορμής ενέργειας 203

Page 213: Biblio Eidikhs Sxetikothas

(7.12) υ1 := †υ1§, υ1* := °υ1

*• , υ2* := °υ2

*•

κι ας ονομάσουμε θ και φ τις γωνίες που σχηματίζουν με τον άξονα x τα διανύσματα υ1* και

υ2*, αντίστοιχα, όπως στο Σχ. 7.2 ( η φ είναι θετική προς τη φορά των δεικτών ενός ρολογιού,αντίθετα από τη θ). Τότε η (7.10) παίρνει την ακόλουθη μορφή

(7.13α) υ1 = υ1 x* + υ2 x

* = υ1* cos θ+ υ2

* cos φ,

(7.13β) 0 = υ1 y* + υ2 y

* =υ1* sin θ- υ2

* sin φ.

Aπό την άλλη, η εξ. (7.11) γίνεται

(7.14) υ12 = υ1

*2 + υ2*2

M’ αυτό τον τρόπο η τετράδα των αγνώστων Iυ1 x* , υ1 y

* , υ2 x* , υ2 y

* M έδωσε τη θέση της στηντετράδα Iυ1

*, υ2*, φ, θM. Είναι φανερό ότι ένα από τα μέλη της τελευταίας πρέπει να θεωρηθεί

ως γνωστό για να έχει πιθανότητα το σύστημα των εξ. (7.13)-(7.14) να καθορίσει τα υπόλοιπατρία.

Τώρα, τετραγωνίζοντας τις (7.13) και αντικαθιστώντας το αποτέλεσμα στην (7.14)βρίσκουμε ότι

(7.15) υ1* υ2

* Hcos θ cos φ- sin θ sin φL ª υ1* υ2

* cos Hφ+ θL = 0.

Αν υποθέσουμε ότι υ1* υ2

* ∫ 0, τότε η (7.15) οδηγεί στο συμπέρασμα ότι φ+ θ = ≤π ê 2. Στηνπρώτη περίπτωση sin φ = cos θ, cos φ = sin θ, οπότε οι (7. 13) γίνονται

(7.16α) υ1 = υ1* cos θ+ υ2

* sin θ,

(7.16β) 0 = υ1* sin θ- υ2

* cos θ.

Από αυτές έπεται ότι

(7.17) υ2* = sin θ υ1, υ1

* = cos θ υ1.

Σημειώστε ότι αυτή η λύση είναι αποδεκτή μόνο για 0 § θ § π ê 2, γιατί οι ποσότητες υ1, υ1* και

υ2* είναι, από τον ορισμό τους, μη αρνητικές.

Στην περίπτωση που φ+ θ = -π ê 2, έχουμε sin φ = cos θ, cos φ = -sin θ, οπότε οι(7.13) γίνονται

(7.18α) υ1 = υ1* cos θ- υ2

* sin θ,

(7.18β) 0 = υ1* sin θ+ υ2

* cos θ.

Αυτές δίνουν τη λύση

(7.19) υ2* = -sin θ υ1, υ1

* = cos θ υ1,

που ισχύει για -π ê 2 § θ § 0.

Αξίζει να παρατηρήσουμε τις δυο ακραίες περιπτώσεις θ = 0 και θ = ≤π ê 2. Στην πρώτηαπ' αυτές, έχουμε υ1

* = υ1, υ2* = 0 που δηλώνουν ότι η μπάλα σ1 δε χτύπησε τελικά τη σ2. Στην

περίπτωση που θ = ≤π ê 2 παίρνουμε τις τιμές υ1* = 0, υ2

* = υ1. Αυτές δηλώνουν ότι το

204 Xωρό-χρονος Minkowski

Page 214: Biblio Eidikhs Sxetikothas

αποτέλεσμα της σύγκρουσης είναι το ν’ ακινητοποιηθεί η προσπίπτουσα μπάλα σ1 και η αρχικάακίνητη σ2 ν’ αποκτήσει την ταχύτητα που είχε η σ1. Θα πρέπει να τονιστεί ότι από όλες τιςλύσεις που περιγράφονται από τις (7.17) και (7.19) μόνο αυτή που αντιστοιχεί στην τιμή θ = 0μπορεί να θεωρηθεί ως ρεαλιστική, αν απολυτοποιήσουμε την υπόθεση ότι οι μπάλες σ1 και σ2είναι σωμάτια ή υλικά σημεία και δεχτούμε ότι δυο υλικά σημεία μπορούν να επιδρούν το έναστο άλλο μόνο στην κατεύθυνση της ευθείας που κάθε στιγμή ορίζουν.

ð

Στο πλαίσιο του χωρόχρονου Minkowski, η ορμή και η ενέργεια ενός σωμάτιουσυναποτελούν το 4-διάνυσμα της ορμής-ενέργειας, p . Συνακόλουθα, κατά το μετασχηματισμόLorentz L : x j Ø x j£ = L k

j xk , οι συνιστώσες του p αλλάζουν, σύμφωνα με τον τύπο

(7.20) p j£ = L kj pk .

´Οταν ο μετασχηματισμός είναι ειδικού τύπου, τότε η σχέση x j£ = L kj xk παίρνει τη μορφή

(7.21) x £ = γHx- βwL, y £ = y, z £ = z, w £ = γHw- β xL

όπου

(7.22) β := Vc

, γ ª γHβL := 1

1-β2

Κατά συνέπεια και η σχέση (7.20) γίνεται

(7.23) px££ = γJpx - β

EcN, py£

£ = py, pz££ = pz, E £ = γHE- β c pxL

Η (7.23) δείχνει καθαρά ότι, στο πλαίσιο της Ειδικής Σχετικότητας, δεν μπορούμε ναμιλάμε για τη διατήρηση της ορμής και της κινητικής ενέργειας ξεχωριστά. Γιατί, αν στο ΑΣΑ Σγ.π. το σωμάτιο σ ακινητεί, οπότε η ορμή του μηδενίζεται, τότε στο ΑΣΑ Σ£, που κινείται μεταχύτητα V στην κατεύθυνση του άξονα x ως προς το Σ, το σ έχει μη μηδενική ορμή. Πιοσυγκεκριμένα, από την (7.23) έπεται ότι px£

£ = -β γE ê c = -βγm c = -γ m V .

Για να διευκολύνουμε την παρουσίαση του σχετικιστικού πλαίσιου, θα ξεκινήσουμε μετην ανάλυση μιας διαδικασίας στην οποία εμπλέκονται δύο μόνο σωμάτια, που είναι διακριτάτόσο πριν όσο και μετά την αλληλεπίδρασή τους. Τότε ο σχετικιστικός νόμος της διατήρησηςτης ορμής-ενέργειας παίρνει την ακόλουθη μορφή:

(7.24) p 1 + p 2 = p 1* + p 2

*.

Τώρα, με p α, p α*, α = 1, 2, συμβολίζουμε το 4-διάνυσμα της ορμής-ενέργειας του σωμάτιου

σα προτού αρχίσει και αφού τελειώσει, αντίστοιχα, η διαδικασία που εξετάζουμε.

Πάντως, μπορούμε να ξεχωρίσουμε την εξίσωση (7.24) σε δύο μέρη, με το πρώτο,

(7.25) P1 + P2 = P1* + P2

*,

να αφορά την ορμή και το δεύτερο,

(7.26) E1 + E2 = E1* + E2

*,

Nόμοι διατήρησης ορμής ενέργειας 205

Page 215: Biblio Eidikhs Sxetikothas

την ενέργεια του συστήματος.

Στην περίπτωση που και τα δύο σωμάτια είναι έμμαζα, η (7.25) μπορεί να γραφτεί ανα-λυτικότερα στη μορφή

(7.27) m1 γ1 υ1 +m2 γ2 υ2 = m1 γ1* υ1

* +m2 γ2* υ2

*,

όπου

(7.28) γα ª γHβαL := 1

1-βα2, βα := υα

c υα := †υα§, α = 1, 2.

Με τη σειρά της, η εξ. (7.26) γίνεται

(7.29) m1 γ1 +m2 γ2 = m1 γ1* +m2 γ2

*.

Συνήθως, η χρήση των σχέσεων (7.27) κι (7.29) δυσχεραίνει την παραπέρα ανάλυση.Τις περισσότερες φορές, είναι βολικότερο να διατηρήσουμε ως ρητές παραμέτρους τουπροβλήματος τις τρεις συνιστώσες του χωρικού τμήματος P του τετραδιανύσματος p . Τότε,εργαζόμαστε με τις τρεις εξισώσεις (7.25) και την (7.25), στη μορφή που παίρνει η τελευταία μεβάση τη σχέση

(7.30) Eα = c m2 c2 + †Pα§2 .

(βλ. εξ. (4.23) ). Οι λεπτομέρειες θα αναδειχτούν στα επόμενα παραδείγματα.

Σημείωση. Οι επιτρεπτές αντιδράσεις δεν είναι απλώς εκείνες που σέβονται την αρχή τηςδιατήρησης της ορμής-ενέργειας. Στη φύση παρατηρείται να ισχύουν και άλλοι νόμοιδιατήρησης, με πιο γνωστό εκείνον της διατήρησης του ηλεκτρικού φορτίου. Συνεπώς, από τηδιάσπαση ενός πρωτόνιου γ.π. δεν είναι δυνατό να παραχθεί ένα νετρόνιο και ένα φωτόνιο.Γιατί το μητρικό σωμάτιο έχει μία μονάδα ηλεκτρικού φορτίου (=το ελάχιστο φορτίο που φέρειένα ελεύθερο σωμάτιο = σε απόλυτη τιμή, το φορτίο ενός ηλεκτρόνιου) και τα προϊόντα τηςδιάσπασης θα είχαν συνολικά μηδενικό φορτίο.

Ορισμένοι νόμοι διατήρησης είναι τόσο γενικοί, όσο αυτός της διατήρησης τουηλεκτρικού φορτίου. ΄Aλλοι πάλι φαίνεται πως ισχύουν μόνο σε μια κατηγορία αντιδράσεων. Ηδιατήρηση του αριθμού των βαρυονίων θεωρείται ότι ανήκει στην πρώτη κατηγορία. Αντίθετα,εκείνος της διατήρησης της parity (ισοτιμίας ενός δεξιόστροφου ή δεξιόχειρου μ’ ένααριστερόστροφο ή αριστερόχειρου συστήματος αξόνων) ανήκει στην κατηγορία εκείνων πουέχουν περιορισμένη ισχύ. Παραβιάζεται γ.π. σε διασπάσεις σωματίων που οφείλονται στηλεγόμενη ασθενή δύναμη ή αλληλεπίδραση.

ð

Παράδειγμα 7.2

Θα ξεκινήσουμε με την ανάλυση μονοδιάστατων προβλημάτων. Ας θεωρήσουμε λοιπόν τηνπερίπτωση που μελετήσαμε νωρίτερα, όπου μια μπάλα μπιλιάρδου, σ1, προσπέφτει με ταχύτηταυ1 στη μπάλα σ2. Θα υποθέσουμε ότι τόσο πριν, όσο και μετά από τη σύγκρουση, οι μπάλεςκινούνται πάνω στην ίδια ευθεία, που μπορούμε να ταυτίσουμε με τον άξονα x.

206 Xωρό-χρονος Minkowski

Page 216: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Με αυτές τις υποθέσεις, οι εξισώσεις που εκφράζουν τη διατήρηση της ορμής και τηςενέργειας γίνονται αρχικά

(7.31) m1 γ1 υ1 +m2 γ2 υ2 = m1 γ1* υ1

* +m2 γ2* υ2

*

και

(7.32) m1 γ1 +m2 γ2 = m1 γ1* +m2 γ2

*

αντίστοιχα.

Από την άποψη των απαιτούμενων υπολογισμών, το σύστημα των δυο τελευταίωνεξισώσεων φαίνεται, αλλά δεν είναι, απλό. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι ποσότητες γαείναι αρκετά περίπλοκες συναρτήσεις των αντίστοιχων ταχυτήτων. Γι αυτό στρεφόμαστε στηναντικατάσταση των ταχυτήτων από τις ορμές και αντί για τις (7.31) και (7.32) έχουμε να αντιμε-τωπίσουμε τις

(7.33) m12 + P1

2 m12 + m2

2 + P22 = m1

2 + P1£2 + m2

2 + P2£2

και

(7.34) P1 + P2 = P1* + P2

*,

αντίστοιχα, όπου θέσαμε c = 1, για ευκολία.

Για να περιορίσουμε την πολυπλοκότητα των υπολογισμών, θα εξετάσουμε ορισμένεςειδικότερες περιπτώσεις, αρχίζοντας από την

(i) m1 = m2 = m.

Σ' αυτή την περίπτωση η (7.33) ανάγεται στην

(7.35) m2 + P12 + m2 + P2

2 = m2 + P1*2 + m2 + P2

*2

Θα πρέπει να είναι φανερό από τη συμμετρία των εξ. (7. 34)-(7. 35) ότι οι λύσεις τους είναι

(7.36) P1* = P1, P2

* = P2 και P1* = P2, P2

* = P1.

Προφανώς, η πρώτη απ’ αυτές τις λύσεις σημαίνει ότι τα δυο σωμάτια δεν αλληλεπίδρασανκαθόλου.

(ii) υ2 = 0.

Σ’ αυτή την περίπτωση oι (7.33) και (7.34) ανάγονται στις

(7.37) m12 + P1

2 +m2 = m12 + P1

*2 + m22 + P2

*2

και

(7.38) P1 = P1* + P2

*

αντίστοιχα.

Για ευκολία στους παραπέρα υπολογισμούς θέτουμε

(7.39) m1 = m, m2 = M , P1 = π, P1* = p και P2

* = P,

οπότε οι προς επίλυση εξισώσεις γίνονται

Nόμοι διατήρησης ορμής ενέργειας 207

Page 217: Biblio Eidikhs Sxetikothas

(7.40α) m2 + π2 +M = m2 + p2 + M 2 + P2

(7.40β) π = p+ P

Με απλούς αλλά χρονοβόρους αλγεβρικούς χειρισμούς, που ξεκινάνε με τοντετραγωνισμό και των δύο μελών του, οδηγείται κανείς στην ακόλουθη μη τετριμμένη λύση τουσυστήματος (7.40):

(7.41α) p =π Jm2-M 2N : m2+M -2 π2+m2 +M >

m4-4 π2 M 2-2 m2 M 2+M 4 ,

(7.41β) P =2 πM :m2 π2+m2 -M +M B-2 π2+M - π2+m2 +M F >

m4-4 π2 M 2-2 m2 M 2+M 4

Αυτή μπορεί να γραφτεί στην απλούστερη μορφή

(7.42) p =Jm2-M 2N π

m2+M 2+2 M e, P = 2 M He+M L π

m2+M 2+2 M e,

με την εισαγωγή της ενέργειας e := π2 +m2 του σ1.

Αξίζει να σημειωθεί ότι, για μικρές ταχύτητες του προσπίποντος σωμάτιου σ1,

(7.43) e > m+ π2

2 m,

oπότε η (7.42) γίνεται

(7.44) p >Jm2-M 2N

Hm+M L2+HM êmL π2 π, P > 2 M Hm+M L+HM êmL π2

Hm+M L2+HM êmL π2 π.

Παράδειγμα 7.3 (πλαστική σύγκρουση ή σύντηξη, διάσπαση)

Ας υποθέσουμε ότι το σωμάτιο σ1 που πέφτει με ταχύτητα υ1 πάνω στο σ2 ενώνεται με τοτελευταίο, με αποτέλεσμα να σχηματιστεί ένα σωμάτιο σ μάζας μ . Τότε οι εξισώσεις (7.40)δίνουν τη θέση τους στις

(7.45α) m2 + π2 +M = μ 2 + P2

(7.45β) π = P.

Από αυτές συνάγεται αμέσως ότι η μάζα του νέου σωμάτιου είναι ίση με

(7.46) μ = m2 +M 2 + 2 M π2 +m2 = m2 +M 2 + 2 M e

Για μη σχετικιστικές ταχύτητες, όταν δηλαδή ισχύει η (7.43), η τελευταία έκφρασηγίνεται

(7.47) μ > m+M + Mm+M

π2

2 m.

208 Xωρό-χρονος Minkowski

Page 218: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Σημειώστε ότι ο όρος π2 ë H2 mL αντιπροσωπεύει τη Νευτωνική κινητική ενέργεια τουσωμάτιου σ1. Αν υποθέσουμε ότι η μάζα M του ακίνητου σωμάτιου είναι πολύ μεγαλύτερη απότη μάζα m του σ1, τότε ο συντελεστής M ê Hm+M L δεν διαφέρει ουσιαστικά από τη μονάδα. Σ’αυτή την περίπτωση η (7.47) γίνεται

(7.48) μ > m+M + π2

2 m,

που δηλώνει ότι η μάζα του σωμάτιου που σχηματίστηκε ως αποτέλεσμα της σύγκρουσης υπερ-βαίνει το άθροισμα των μαζών των σωματίων που συγκρούστηκαν κατά π2 ë H2 mL. Αυτό τοποσό αντιστοιχεί στη Νευτωνική κινητική ενέργεια του σ1.

Η διαδικασία που περιγράψαμε σ’ αυτό το παράδειγμα ονομάζεται πλαστική ή τελείωςανελαστική σύγκρουση των σωματίων σ1 και σ2. Συχνά αναφέρεται και ως σύντηξη των σ1 καισ2. Αν την αντιστρέψουμε χρονικά, τότε θα καταλήξουμε στην ακόλουθη εικόνα: ´Ενασωμάτιο σ μάζας μ και (σχετικιστικής) ορμής P σπάει κάποια στιγμή σε δύο, με αποτέλεσμανα εμφανιστούν τα σωμάτια σ1 και σ2, μάζας m και M , αντίστοιχα. Αυτή η διαδικασίαονομάζεται διάσπαση ( ενός σωμάτιου σε δύο).

Παράδειγμα 7.4 (Απορρόφηση και εκπομπή φωτονίων)

Ας υποθέσουμε, τώρα, ότι το σωμάτιο σ1 του προηγούμενου παραδείγματος, το οποίοπροσκρούει στο σ2 κι ενώνεται μαζί του, είναι ένα φωτόνιο. Τότε οι εξισώσεις (7.45)εξακολουθούν να ισχύουν, με τη διαφορά ότι η μάζα του σ1 μηδενίζεται. ´Ετσι καταλήγουμεστις σχέσεις

(7.49α) π+M = μ 2 + P2 ,

(7.49β) π = P .

Θυμίζουμε ότι το 4-διάνυσμα ορμής-ενέργειας ενός φωτόνιου που αντιστοιχεί σε ακτι-νοβολία συχνότητας f δίνεται την έκφραση

(7.50) p φ = HÑ k, E ê cL , †k§ = ωcª 2 π f

c, E = Ñω = h f .

Στην περίπτωση που εξετάζουμε και αφού έχουμε θέσει c = 1,

(7.51) π = E = h f ,

οπότε η (7.49α) γίνεται

(7.52) h f +M = μ 2 + Hh f L2 .

Συνεπώς, η μάζα του σωμάτιου στο οποίο μετασχηματίζεται το σ2 με την απορρόφησητου φωτόνιου σ1 δίνεται από τον τύπο

(7.53) μ = M 1+ 2 Hh f ê M L .

´Οταν η ενέργεια του απορροφούμενου φωτόνιου είναι πολύ μικρότερη από την ενέργειαηρεμίας M c2 του σ2, όταν δηλαδή h f ` M , τότε ο τύπος (7.53) γίνεται

(7.54) μ > M + h f .

Nόμοι διατήρησης ορμής ενέργειας 209

Page 219: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Από αυτόν φαίνεται καθαρά ότι, στις μονάδες όπου c = 1, η αύξηση της μάζας του σ2 είναι ίσηπρος την ενέργεια του φωτόνιου που αυτό το έμμαζο σωμάτιο απορρόφησε.

ð

Παράδειγμα 7.5 (Σκέδαση Compton)

Ας θεωρήσουμε το γενικότερο παράδειγμα όπου ένα φωτόνιο, ας το πούμε σ1, προσκρούει στοακίνητο σωμάτιο σ2 μάζας m, με αποτέλεσμα να αλλάξει η συχνότητά του και η κατεύθυνσηπρος την οποία κινείται. Τότε οι εξισώσεις που εκφράζουν τη διατήρηση της ορμής και τηςενέργειας του συστήματος 8σ1, σ2< παίρνουν την ακόλουθη μορφή:

(7.55) h f0 +m = h f +m γ

(7.56) Ñ k0 = Ñ k +m γ υ

όπου k0, k το κυματάνυσμα του φωτόνιου πριν και μετά τη σύγκρουση, αντίστοιχα, υ ηταχύτητα που αποκτάει το σ2 εξαιτίας της πρόσπτωσης του φωτόνιου και

(7.57) γ := 1

1-υ2, υ := †υ§.

Xωρίς να περιορίζουμε τη γενικότητα της ανάλυσής μας, μπορούμε να υποθέσουμε ότι,πριν από τη σύγκρουση, το σωμάτιο σ2 βρισκόταν στην αρχή των Καρτεσιανών αξόνων x y zτου ΑΣΑ που περιγράφει τη σύγκρουση, ενώ το φωτόνιο εκινιόταν κατά μήκος του αρνητικούάξονα x. Με αυτή την υπόθεση η εξίσωση (7.56) γράφεται αναλυτικά ως εξής:

(7.58) Ñ k0 = Ñ k1 +m γ υ1, 0 = Ñ k2 +m γ υ2, 0 = Ñ k3 +m γ υ3.

Από τις δυο τελευταίες σχέσεις αμέσως έπεται ότι

(7.59) k2 = -Hm γ ê ÑL υ2, k3 = -Hm γ ê ÑL υ3 .

Αυτό σημαίνει ότι τα διανύσματα k και υ είναι συνεπίπεδα. ´Αρα μπορούμε να σκεφτούμε μιαστροφή του συστήματος x y z γύρω από τον άξονα x, τέτοια που το νέο επίπεδο x y ναταυτίζεται με το επίπεδο που ορίζουν τα k και υ (βλ. Σχ. 7.3).

x

y

ph m

ph

m

k0

k

v

θ

ϕ

Σχ. 7.3

210 Xωρό-χρονος Minkowski

Page 220: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Στο νέο σύστημα αξόνων η τρίτη συνιστώσα αυτών των διανυσμάτων θα μηδενίζεταιταυτοτικά. Ισοδύναμα, μπορούμε να υποθέσουμε ότι έχουμε επιλέξει από την αρχή το σύστημαx y z έτσι που τα διανύσματα k και υ να περιέχονται στο επίπεδο x y. Σ’ αυτή την περί- πτωση,η τρίτη από της εξ. (7.58) είναι κενή και οι υπόλοιπες δύο μπορούν να γραφτούν ως

(7.60) HÑ k0 ê mL = HÑ k ê m L cosθ+ γ υ cosφ, 0 = HÑ k ê mL sinθ- γ υ sinφ,

όπου

(7.61) k := †k§ = Ik1M2 + Ik2M2 .

Αν υποθέσουμε ότι φ = 0, πράγμα που σημαίνει ότι το σωμάτιο σ2 αποκτάει ταχύτηταστην κατεύθυνση στην οποία εκινιόταν το φωτόνιο πριν από τη σύγκρουση, τότε από τηδεύτερη των (7.60) έπεται ότι sin θ = 0. Συνεπώς θ = 0 ή π, οπότε cos θ = ≤1, αντίστοιχα, και ηπρώτη των (7.60) γίνεται

(7.62) HÑ k0 ê mL = ≤HÑ k ê m L+ γ υ .

Ισοδύναμα,

(7.63) γ υ = HÑ ê mL H k0 ¡ kL = Hh ê mL H f0 ¡ f L. Από την άλλη η (7.55) είναι ισοδύναμη με την

(7.64) γ = Hh ê mL H f0 - f L+ 1.

Προφανώς, όταν θ = 0, οι εξ. (7.63) και (7.64) είναι συμβατές μόνο όταν f = f0 και υ = 0.Αυτή η λύση αντιστοιχεί στην περίπτωση που, τελικά, το φωτόνιο δεν αλληλεπίδρασε με τοσωμάτιο σ2. Αντίθετα, όταν θ = π, τότε η λύση του συστήματος (7.63) - (7.64) δίνεται από τιςσχέσεις

(7.65) f =f0

1+2 HhêmL f0,

(7.66) υ =2 l0I1+l0M

1+2 l0I1+l0M , l0 :=h f0m

.

Σημειώστε ότι η ποσότητα l0 παριστάνει το λόγο της ενέργειας του φωτόνιου προς την ενέργειαηρεμίας (m ª m c2) του σωμάτιου σ2. ´Οταν l0 ` 1, τότε οι (7.65), (7.66) ανάγονται στιςf > f0, υ > 2 l0.

Aν, όμως, η γωνία φ δε είναι μηδενική, τότε η δεύτερη των (7.60) γίνεται

(7.67) γ υ = l sinθsinφ

, l := h fm

H αντικατάσταση αυτής της έκφρασης για την ποσότητα γ υ στην πρώτη των (7. 60) οδηγεί στοακόλουθο αποτέλεσμα:

(7.68) cot φ = 1-ξ cos θξ sin θ

, ξ := ll0= f

f0

Από την άλλη, με το συμβολισμό που έχουμε εισαγάγει, η εξ. (7. 55) γράφεται σαν

Nόμοι διατήρησης ορμής ενέργειας 211

Page 221: Biblio Eidikhs Sxetikothas

(7.69) γ - 1 = Hh ê mL f0@1- H f ê f0LD = l0 H1- ξL . Μένει, λοιπόν, να λύσουμε το σύστημα των εξ. (7.67)-(7.69) για να έχουμε ολοκληρώσει τηνανάλυση του προβλήματος.

Αρχίζουμε με τον τετραγωνισμό της (7.67) που δίνει το ακόλουθο αποτέλεσμα, ανληφθεί υπόψη η (7. 68):

(7.70) Hγ υ L2 = l2 sin2 θ 1

sin2 φª l2 sin2 θI1+ cot2 φM

= l2 sin2 θ B1+ J 1-ξ cosθξ sinθ

N2F = l2 ξ2-2 ξ cosθ+1

ξ2

´Ομως,

(7.71) Hγ υ L2ª υ 2

1-υ 2 =1

1-υ 2 - 1 ª γ2 - 1.

Συνεπώς, η (7.70) γράφεται σαν

(7.72) γ2 - 1 = l2 ξ2-2 ξ cosθ+1

ξ2 .

Διαιρώντας κατά μέλη τις (7.69) και (7.72), βρίσκουμε ότι

(7.73) γ + 1 = l0ξ2-2 ξ cos θ+1

H1-ξL .

Από το συνδυασμό των (7.69), (7.73) συνάγεται ότι

(7.74) ξ = 11+l0 H1-cosθL .

Ισοδύναμα,

(7.75) f =f0

1+Ih f0ëmM H1-cosθL

Τέλος, απλές αλγεβρικές πράξεις οδηγούν στις ακόλουθες εκφράσεις για τη γωνία πουσχηματίζει το διάνυσμα της ταχύτητας του σ2 με τον άξονα x και το μέτρο αυτής της ταχύτητας,αντίστοιχα:

(7.76) tan φ = cot Hθê2L1+ l0

,

(7.77) υ =2 l0 sinHθê2L 1+l0I2+l0M sin2Hθê2L

1+2 l0I1+l0M sin2Hθê2L.

Προφανώς, όταν θ = π, τα τελευταία αποτελέσματα ανάγονται σ’ εκείνα που βρήκαμε νωρίτερα.

ð

212 Xωρό-χρονος Minkowski

Page 222: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Πυρηνική διάσπαση και σύντηξη

Οι διαδικασίες που περιγράψαμε στα προηγούμενα παραδείγματα όχι μόνο δεν είναι σπάνιεςστη φύση αλλά αποτελούν και τη βάση της ζωής πάνω στη γη. Κι αυτό γιατί η διαρκής σύντηξηπρωτονίων (πυρήνων του υδρογόνου) είναι ο βασικός μηχανισμός παραγωγής ενέργειας στοεσωτερικό του ήλιου. Ακριβέστερα, αυτό που συμβαίνει στο κεντρικό τμήμα του ήλιου είναιότι, πυρήνες υδρογόνου (δηλαδή πρωτόνια) και των ισότοπων του υδρογόνου δευτέριου(πρωτόνιο+νετρόνιο) και τρίτιου (πρωτόνιο+2 νετρόνια) συγκρούονται αδιάκοπα, μεαποτέλεσμα ορισμένοι απ’ αυτούς να ενώνονται και να σχηματίζουν αυτό που λέμε (πυρήνα τουστοιχείου) "ήλιο" (2 πρωτόνιοα+2 νετρόνια).

Αρχικά δίνεται η εντύπωση ότι η σύντηξη είναι διαδικασία που απορροφά ενέργεια απότο σώμα που συναποτελούν τα συντηκόμενα σωμάτια, αφού, στα παραδείγματα που μελε-τήσαμε, η μάζα του σωμάτιου που σχηματίζεται είναι μεγαλύτερη από τη μάζα των συζύγων. Ηενέργεια που αντιστοιχεί στην επιπλέον μάζα προέρχεται, όπως είδαμε, από την κινητικήενέργεια των συντηκόμενων σωματίων.

Εκείνο που συμβαίνει στην πραγματικότητα είναι ότι η μάζα του σχηματιζόμενουσωμάτιου είναι μικρότερη από το άθροισμα των συντηκομένων. Αυτό το αποτέλεσμα μπορεί ναπεριγραφτεί με μια από τις ακόλουθες δυο, ισοδύναμες, εικόνες.

(i) To σωμάτιο που προκύπτει από τη σύντηξη έχει αρχικά μάζα μεγαλύτερη από το άθροισματων μαζών των σωματίων που ενώνονται. ´Ομως αυτό το σωμάτιο είναι ασταθές και γι’ αυτόαποβάλλει ενέργεια, με τη μορφή γ.π. φωτονίων, τόση όσο χρειάζεται για να μείνει με μάζαμικρότερη από το άθροισμα των μαζών των σωματίων από τα οποία σχηματίστηκε. Αυτή ηδιαδικασία μπορεί να ονομαστεί σύντηξη-διάσπαση.

(ii) H σύντηξη δύο, γ.π., σωματίων είναι μια σύγκρουση που έχει ως άμεσο αποτέλεσμα τοσχηματισμό δύο νέων σωματίων, ενός έμμαζου που η μάζα του είναι μικρότερη από τοάθροισμα των μαζών των σωματίων από τα οποία σχηματίστηκε κι ενός άμαζου. Το δεύτεροείναι το φωτόνιο της προηγούμενης εικόνας.

Σε τελική ανάλυση, βέβαια, η διαδικασία που περιγράψαμε δεν οδηγεί στην παραγωγή(πυρηνικής) ενέργειας από το μηδέν, παρά είναι ένας μηχανισμός μετατροπής κάποιων μορφώνενέργειας σε άλλες.

Oι διαδικασίες σύγκρουσης, σύντηξης και διάσπασης των πυρηνικών και στοιχειωδώνσωματίων ονομάζονται συλλογικά αντιδράσεις. Η αναπαράσταση μιας αντίδρασης γίνεται,συνήθως, με τον ακόλουθο τρόπο. Τα αρχικά σωμάτια τοποθετούνται στην αριστερή πλευράτου συμβόλου Ø και τα προϊόντα της αντίδρασης στα δεξιά. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι, συχνά,τα σωμάτια που εμφανίζονται μετά την αντίδραση δεν είναι τα ίδια με τα αρχικά, ούτε στην υφήούτε στον αριθμό. H έκφραση e + p Ø e+ p γ.π. παριστάνει τη σύγκρουση ενός ηλεκτρόνιουμε ένα πρωτόνιο. Η n + p Ø d + γ παριστάνει την ανελαστική σύγκρουση ενός νετρόνιου μεένα πρωτόνιο που έχει ως αποτέλεσμα την ένωσή τους και την εκπομπή ενός φωτόνιου (ακτίναςγ). Το σύμπλοκο d πρωτόνιου-νετρόνιου αποτελεί τον πυρήνα ενός ισότοπου του συνηθισμένουυδρογόνου Η που λέγεται δευτέριο. Tέλος, η έκφραση n Ø e+ p+ ν παριστάνει τη διάσπασηενός νετρόνιου σε ηλεκτρόνιο, πρωτόνιο και αντινετρίνο.

Η μονάδα ενέργειας που χρησιμοποιείται συνήθως στις πυρηνικές αντιδράσεις είναι τοMeV (μέγα ηλεκτρονιο-βόλτ). Η σχέση του με τη μονάδα ενέργειας erg = gr ÿ cm2 ÿ sec-2 δίνε-

Nόμοι διατήρησης ορμής ενέργειας 213

Page 223: Biblio Eidikhs Sxetikothas

ται από τον τύπο

(7.78) 1 MeV = 1, 602ä10-26 ergs

Στους πίνακες με τα χαρακτηριστικά των πυρηνικών και στοιχειωδών σωματίων, δίνεταισυνήθως η ενέργεια ηρεμίας, m c2, και όχι η ίδια η μάζα τους. Παράδειγμα:

Σωμάτιο Σύμβολο mc2 σε MeVηλεκτρόνιο e 0, 511πρωτόνιο p 938, 256νετρόνιο n 939, 550

φωτόνιο Hακτίνα γάμμαL γ 0νετρίνο ν 0

πιόνιο HουδέτεροL π0 135

πιόνιο HφορτισμένοL π± 139, 6μιόνιο μ 105, 7

δευτέριο HυδρογόνοL Η2 1.875, 580

τρίτιο HυδρογόνοL Η3 2.808, 873

άλφα HήλιοL He4 3.727, 315

Παράδειγμα 7.6

Σ’ έναν πυρηνικό αντιδραστήρα, νετρόνια μικρής κινητικής ενέργειας -της τάξης του ενός eV-συγκρούονται με πρωτόνια με αποτέλεσμα τον σχηματισμό πυρήνων δευτέριου και την εκπομπήακτινοβολίας. Θέλουμε να υπολογίσουμε τη συνολική κινητική ενέργεια των προϊόντων αυτήςτης αντίδρασης

n + p Ø d + γ

Λύση

Από τον προηγούμενο πίνακα βρίσκουμε ότι τα αντιδρώντα σωμάτια, n και p, έχουν συνολικήενέργεια ηρεμίας 938, 256+ 939, 550 = 1877, 806ΜeV. Aυτό το άθροισμα υπερβαίνει τηνενέργεια ηρεμίας του δευτέριου, d, κατά 1877, 806- 1.875, 580 = 2, 226ΜeV. Eπειδή ηκινητική ενέργεια των νετρονίων είναι αμελητέα, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι η συνολικήκινητική ενέργεια των προϊόντων της αντίδρασης δίνεται από την παραπάνω διαφορά των2, 226MeV.

ð

Παράδειγμα 7.7

Στο εσωτερικό του ήλιου δύο πυρήνες δευτέριου (βαριού υδρογόνου) ενώνονται για νασχηματίσουν έναν πυρήνα του στοιχείου "ήλιο", ή σωμάτιο άλφα. Να εκτιμηθεί η ενέργεια τωνεκπεμπόμενων φωτονίων, αν υποτεθεί ότι τα αρχικά και τα παραγόμενα έμμαζα σωμάτια τηςαντίδρασης

d + d Ø α+ γ

214 Xωρό-χρονος Minkowski

Page 224: Biblio Eidikhs Sxetikothas

έχουν αμελητέα κινητική ενέργεια.

Λύση

Από τον πίνακα βρίσκουμε ότι δυο πυρήνες υδρογόνου έχουν ενέργεια ηρεμίας2ä1.875, 580 = 3751.16ΜeV, ενώ η ενέργεια ηρεμίας του πυρήνα του ήλιου IHe4M είναι3.727, 315ΜeV. ´Αρα τα παραγόμενα φωτόνια μεταφέρουν ενέγεια ίση προς 23, 845MeV.

ð

Nόμοι διατήρησης ορμής ενέργειας 215

Page 225: Biblio Eidikhs Sxetikothas

8. Ειδική Σχετικότητα και κλασική θεωρία ηλεκτρομαγνητισμού

8. 1 Βαθμωτά και διανυσματικά πεδία

Ας θεωρήσουμε τη συνάρτηση f : 2 Ø που έχει ως πεδίο ορισμού ολόκληρο το επίπεδο2 και τύπο f Hx, yL = 2 x y. Επειδή τα στοιχεία του ονομάζονται και βαθμωτά, ηπαραπάνω f : 2 Ø ονομάζεται βαθμωτό πεδίο του 2.

Γενικότερα, μπορούμε να θεωρήσουμε βαθμωτά πεδία που ορίζονται μόνο σε μιαπεριοχή του επίπεδου, αντί σε ολόκληρο τον 2. ´Ενα παράδειγμα αποτελεί η συνάρτησηh :Ω Ø με τύπο hHx, yL = 1+ x+ y και πεδίο ορισμού την ορθογώνια περιοχή

Ω = 9Hx, yL œ 2 : 0 § x § 2, 0 § y § 1=. Συχνά, βαθμωτά πεδία αυτού του είδους χρησιμεύουν για την αναπαράσταση μιας φυσικήςποσότητας, γ.π. της θερμοκρασίας, σε μια γεωγραφική περιοχή που αντιστοιχεί στηγεωμετρική περιοχή Ω.

´Αλλοτε, πάλι, ο περιορισμός σε κάποιο γνήσιο υποσύνολο Ω του 2 επιβάλλεταιαπό το γεγονός ότι ο τύπος της συνάρτησης που υπεισέρχεται στον ορισμό του πεδίου δενέχει νόημα σε όλα τα σημεία του επίπεδου. Για παράδειγμα, ο τύπος gHx, yL = 1 ë Ix2 + y2Mδεν έχει νόημα στο σημείο Hx, yL = H0, 0L. Συνεπώς, ο τύπος gHx, yL = 1 ë Ix2 + y2M μπορείνα χρησιμοποιηθεί για τον ορισμό του βαθμωτού πεδίου g :Ω Ø στην περιοχήΩ = 2 \ 8H0, 0L< ή σε κάποιο τμήμα αυτής της περιοχής, όχι όμως και σ' ολόκληρο τον 2.Ανάλογα, ο τύπος φHx, yL = 1 ê Hx- yL δεν έχει νόημα κατά μήκος της ευθείαςΓ = 9Hx, yL œ 2 : x = y =. ´Αρα με βάση τον τύπο φHx, yL = 1 ê Hx- yL μπορούμε ναορίσουμε ένα βαθμωτό πεδίο στο υποσύνολο Ω = 2 \Γ ή σε κάποια μικρότερη περιοχήτου 2.

Yπάρχουν πολλοί τρόποι για να δώσουμε μια γραφική αναπαράσταση ενόςβαθμωτού πεδίου μιας περιοχής Ω του 2. ´Ενας απ’ αυτούς έγκειται στο να καταγράψουμετην τιμή της συνάρτησης f :Ω Ø σε ορισμένα από τα σημεία της Ω, όπως γίνεται στοακόλουθο σχήμα για την f Hx, yL = 2 x y.

Page 226: Biblio Eidikhs Sxetikothas

-2 -1 1 2x

-2

-1

1

2

y

8

4

0

-4

-8

4

2

0

-2

-4

0

0

0

0

0

-4

-2

0

2

4

-8

-4

0

4

8

Σχ. 1.1

Πολλές φυσικές ποσότητες που αφορούν μια επίπεδη φυσική περιοχήπροσδιορίζονται με τη βοήθεια δύο συναρτήσεων και όχι μιας μόνο. Ας σκεφτούμε τοπαράδειγμα ενός λεπτού στρώματος κάποιου υγρού που βρίσκεται πάνω σε μια επίπεδημεταλλική πλάκα. Για να προσδιορίσουμε την ταχύτητα των στοιχείων του υγρού, θα πρέπεινα εργαστούμε ως εξής. Θεωρούμε αρχικά ότι η μεταλλική πλάκα αντιστοιχεί στην περιοχήΩ του 2. Στη συνέχεια, δίνουμε δύο συναρτήσεις με πεδίο ορισμού την περιοχή Ω, αςπούμε τις f :Ω Ø και g :Ω Ø 2, και λέμε ότι το στοιχείο του υγρού που βρίσκεται στοσημείο Hx, yL της Ω έχει ταχύτητα υHx, yL, με συνιστώσα στην κατεύθυνση x τον αριθμόf Hx, yL και συνιστώσα στην κατεύθυνση y τον αριθμό gHx, yL. Mε άλλα λόγια, η ταχύτηταυ είναι μια συνάρτηση που η τιμή της στο σημείο Hx, yL œ Ω είναι το ζευγάριυHx, yL = H f Hx, yL, gHx, yL L, δηλαδή ένα διάνυσμα. Αυτό το γεγονός περιγράφεταιλέγοντας ότι η ταχύτητα είναι ένα διανυσματικό πεδίο και δηλώνεται με την έκφρασηυ :Ω Ø 2.

Για να κατασκευάσουμε μια γραφική παράσταση ενός διανυσματικού πεδίουυ :Ω Ø 2, μπορούμε να ακολουθήσουμε το παράδειγμα της γραφικής παράστασης τουβαθμωτού πεδίου που δώσαμε νωρίτερα. Πιο συγκεκριμένα, αν η συνάρτηση υ :Ω Ø 2

ορίζεται από τις f :Ω Ø και g :Ω Ø 2, τότε αρκεί να δώσουμε τις τιμές της υ σεορισμένα σημεία της περιοχής Ω. Αυτό γίνεται στο σχήμα που ακολουθεί, υποθέτοντας ότιη συνάρτηση f : 2 Ø ορίζεται από τον τύπο f Hx, yL = 2 x y, ενώ η g : 2 Ø ορίζεταιαπό τον τύπο gHx, yL = x2 - y2, οπότε υHx, yL = H f Hx, yL, gHx, yL L = I2 x y, x2 - y2M.

Βαθμωτά και διανυσματικά πεδία 217

Page 227: Biblio Eidikhs Sxetikothas

-2 -1 1 2x

-2

-1

1

2

y

88, 0<

84, 3<

80, 4<

8−4, 3<

8−8, 0<

84, −3<

82, 0<

80, 1<

8−2, 0<

8−4, −3<

80, −4<

80, −1<

80, 0<

80, −1<

80, −4<

8−4, −3<

8−2, 0<

80, 1<

82, 0<

84, −3<

8−8, 0<

8−4, 3<

80, 4<

84, 3<

88, 0<

Σχ. 1.2

Eναλλακτικά, μπορούμε στα επιλεγμένα σημεία της περιοχής Ω να κατα-σκευάσουμε βελάκια με οριζόντια συνιστώσα τον αριθμό f Hx, yL και κάθετη συνιστώσατον gHx, yL, όπως στο Σχ. 1.3.

-3 -2 -1 1 2 3x

-2

-1

1

2

y

Σχ. 1.3

Με τη βοήθεια των σύγχρονων υπολογιστών, ακόμα και "προσωπικών" (PCs),μπορούμε να κατασκευάσουμε σχήματα που, σαν το προηγούμενο, δείχνουν βέλη πουπαριστάνουν τις τιμές του πεδίου σε ορισμένα, αλλά πολύ περσότερα σημεία. Τααποτελέσματα τέτοιων κατασκευών φαίνονται στα δύο επόμενα σχήματα. Και τα δύοαντιστοιχούν στο παραπάνω διανυσματικό πεδίο υHx, yL = I2 x y, x2 - y2M, αλλά στο πρώτο

218 Ειδική Σχετικότητα και κλασική θεωρία ηλεκτρομαγνητισμού

Page 228: Biblio Eidikhs Sxetikothas

περιγράφεται η περιοχή

Ω1 = 9Hx, yL œ 2 : -2 § x § 2, -2 § y § 2=, ενώ στο δεύτερο η περιοχή

Ω2 = 9Hx, yL œ 2 : 2 § x § 6, -2 § y § 2=.

Σχ. 1.4

Σχ. 1.5

Mε τον ίδιο ακριβώς τρόπο μπορούμε να ορίσουμε βαθμωτά και διανυσματικά πεδίασε μια περιοχή Ω του τρισδιάστατου Ευκλείδειου χώρου 3. Σαν παράδειγμα βαθμωτού

Βαθμωτά και διανυσματικά πεδία 219

Page 229: Biblio Eidikhs Sxetikothas

πεδίου που ορίζεται σε ολόκληρο τον 3, μπορούμε να πάρουμε τη συνάρτηση f : 3 Ø

με τύπο f Hx, y, zL = x y z, ή την r : 3 Ø με τύπο rHx, y, zL = x2 + y2 + z2 .

Mε τη βοήθεια της τελευταίας, μπορούμε να προσδιορίσουμε την περιοχή Ωανάμεσα σε δυο ομόκεντρες σφαίρες ακτίνας a και b, αντίστοιχα, γράφοντας

Ω = 9Hx, y, zL œ 3 : a < rHx, y, zL < b =.

Τότε η συνάρτηση g :Ω Ø με τύπο gHx, y, zL = 1 ê @rHx, y, zL- aD@b- rHx, y, zLD ορίζειένα βαθμωτό πεδίο στην περιοχή Ω.

´Ενα διανυσματικό πεδίο στην περιοχή Ω του τρισδιάστατου Ευκλείδειου χώρου3ορίζεται μέσω τριών βαθμωτών πεδίων της ίδιας περιοχής. Για παράδειγμα, οι παραπάνωσυναρτήσεις f :Ω Ø , g :Ω Ø , και h :Ω Ø ορίζουν το διανυσματικό πεδίο υ :Ω Ø 3

με τύπο υHx, y, zL = H f Hx, y, zL, gHx, y, zL, hHx, y, zL L. Πιο συγκεκριμένα, αν Ω = 3 \ 8H0, 0, 0L< και οι τύποι των f , g, h είναι

f Hx, y, zL = x y z, gHx, y, zL = 1 ì x2 + y2 + z2 και hHx, y, zL = x- y+ z, αντίστοιχα,

τότε υHx, y, zL = K x y z, 1 ì x2 + y2 + z2 , x- y+ z O.

Το επόμενο σχήμα παριστάνει το διανυσματικό πεδίο υ = H x ê r, y ê r, z ê rL ,

r = x2 + y2 + z2 , στην κυβική περιοχή

Ω = 9Hx, y, zL œ 3 :-2 § x § 2, -2 § x § 2, -2 § x § 2 , r ∫ 0 =

Σχ. 1.6

220 Ειδική Σχετικότητα και κλασική θεωρία ηλεκτρομαγνητισμού

Page 230: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Αν παραλείψουμε την κεφαλές των βελών, το ίδιο σχήμα παίρνει την ακόλουθη μορφή:

Σχ. 1.7

Ας υποθέσουμε ότι οι μερικές παράγωγοι της συνάρτησης φ :Ω Ø υπάρχουν σεκάθε σημείο της περιοχής Ω του τρισδιάστατου Ευκλείδειου χώρου 3. Με άλλα λόγια, αςυποθέσουμε ότι ορίζονται οι συναρτήσεις f :Ω Ø , g :Ω Ø , και h :Ω Ø με τύποf Hx, y, zL = ∑x φHx, y, zL, gHx, y, zL = ∑y φHx, y, zL και hHx, y, zL = ∑z φHx, y, zL, αντί-στοιχα.

Tότε ορίζεται αυτόματα και το διανυσματικό πεδίο grad φ : Ω Ø 3 με τύποgrad φHx, y, zL = H f Hx, y, zL, gHx, y, zL, hHx, y, zL L. Αυτό το πεδίο ονομάζεται κλίση τουβαθμωτού πεδίου φ και συχνά συμβολίζεται με “φ. ´Ετσι, σε κάθε ομαλό βαθμωτό πεδίοφ :Ω Ø αντιστοιχεί το διανυσματικό πεδίο —φ : Ω Ø 3, όπου

(1.1) —φHx, y, zL ª grad φHx, y, zL := I ∑x φHx, y, zL, ∑y φHx, y, zL, ∑z φHx, y, zL M. Αν γ.π. φHx, y, zL = x y z, τότε —φHx, y, zL ª grad φHx, y, zL = H y z, x z, x y L.

Με ανάλογο τρόπο σε κάθε ομαλό διανυσματικό πεδίο υ :Ω Ø 3 αντιστοιχεί έναβαθμωτό πεδίο, το div υ :Ω Ø , που oνομάζεται απόκλιση του υ. H απόκλιση τουδιανυσματικού πεδίου v συμβολίζεται και με — ÿ v και ορίζεται με τον ακόλουθο τρόπο.

Αν υHx, y, zL = H f Hx, y, zL, gHx, y, zL, hHx, y, zL L, τότε(1.2) — ÿ υHx, y, zL ª div υHx, y, zL := ∑x f Hx, y, zL+ ∑y gHx, y, zL+ ∑z hHx, y, zL .

Αν γ.π. vHx, y, zL = H x y, y z, z x L, τότε — ÿ υHx, y, zL ª div υHx, y, zL = y + z+ x .

Σε κάθε ομαλό διανυσματικό πεδίο υ :Ω Ø 3 αντιστοιχεί αυτόματα και έναδιανυσματικό πεδίο, το curl υ :Ω Ø 3, που oνομάζεται στροβιλισμός του υ. Ο

Βαθμωτά και διανυσματικά πεδία 221

Page 231: Biblio Eidikhs Sxetikothas

στροβιλισμός του διανυσματικού πεδίου υ, που συμβολίζεται και με — äυ, ορίζεται ως εξής.

Αν υHx, y, zL = H f Hx, y, zL, gHx, y, zL, hHx, y, zL L, τότε (1.3) — äυ ª curl υ := I ∑y h-∑z g, ∑z f - ∑x h, ∑x g -∑y f M

´Ετσι, ο στροβιλισμός του παραπάνω διανυσματικού πεδίου υHx, y, zL = H x y, y z, z x Lδίνεται από τον τύπο — äυHx, y, zL ª curl υHx, y, zL = H- y, -z, -x L ª -H y, z, x L .

Eίναι φανερό ότι οι παραπάνω διαδικασίες παραγωγής ενός πεδίου από ένα άλλομπορούν να συνδυαστούν για να δώσουν ολόκληρες αλυσίδες από πεδία που ορίζονται στηνίδια περιοχή Ω του 3. Με την προϋπόθεση, βέβαια, ότι οι παράγωγοι των συναρτήσεωνπου υπεισέρχονται στον ορισμό κάθε κρίκου της αλυσίδας υπάρχουν. Διαφορετικά, κάθεκρίκος ορίζεται σε όλο και μικρότερα υποσύνολα της περιοχής Ω.

Για παράδειγμα, αν υποθέσουμε ότι οι μερικές παράγωγοι δεύτερης τάξης ∑x2 φ,

∑y2 φ και ∑z

2 φ της συνάρτησης φ :Ω Ø υπάρχουν σε κάθε σημείο της περιοχής Ω, τότεμπορούμε να κατασκευάσουμε την απόκλιση της κλίσης του βαθμωτού πεδίου φ:

(1.4) — ÿ H—φL ª div Hgrad φL := ∑x H∑x φL + ∑y I∑y φM + ∑z H ∑z φL ª∑x

2 φ + ∑y2 φ + ∑z

2 φ

Ο τελευταίος συνδυασμός των μερικών παραγώγων δεύτερης τάξης ενός βαθμωτούπεδίου φ συναντιέται συχνά στην ανάλυση των πεδίων και γι αυτό αναφέρεται με ξεχωριστόσύμβολο και όνομα. Λέγεται πεδίο Laplace (Λαπλάς) του φ και συμβολίζεται με —2 φ ή μεΔφ. Με άλλα λόγια,

(1.5) —2 φ ª Δφ := ∑x2 φ + ∑y

2 φ + ∑z2 φ .

´Ετσι, η προηγούμενη σχέση μπορεί πλέον να γραφτεί σαν

(1.6) — ÿ H—φL ª div Hgrad φL = —2 φ.

Με ανάλογο τρόπο μπορούμε να κατασκευάσουμε το στροβιλισμό της κλίσης τουβαθμωτού πεδίου φ :Ω Ø . Xρησιμοποιώντας τους αντίστοιχους ορισμούς, βρίσκουμε ότι

(1.7) — äH—φL ª curl Hgrad φL = I ∑y H ∑z φL-∑z I∑y φM, ∑z H∑x φL- ∑x H ∑z φL, ∑x I∑y φM -∑y H∑x φL M

´Ομως, για μια συνάρτηση με συνεχείς παραγώγους δεύτερης τάξης η σειρά παραγώγισηςδεν παίζει κανένα ρόλο. ´Αρα, και οι τρεις συνιστώσες του τελευταίου διανύσματοςμηδενίζονται ταυτοτικά. Με άλλα λόγια,

(1.8) — äH—φL ª curl Hgrad φL = 0

Δηλαδή, ο στροβιλισμός της κλίσης ενός βαθμωτού πεδίου φ :Ω Ø είναι μηδενικός σεκάθε σημείο της περιοχής Ω όπου το πεδίο φ είναι ομαλό.

Παράδειγμα 1.1

(α) Ας θεωρήσουμε το βαθμωτό πεδίο r : 3 Ø με τύπο

(1.9) rHx, y, zL = x2 + y2 + z2 .

222 Ειδική Σχετικότητα και κλασική θεωρία ηλεκτρομαγνητισμού

Page 232: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Η κλίση αυτού του πεδίου ορίζεται μόνο στο υποσύνολο Ω = 3 \ 8H0, 0, 0L< και δίνεται απότην έκφραση

(1.10) —rHx, y, zL ª grad rHx, y, zL = H x ê rHx, y, zL, y ê rHx, y, zL, z ê rHx, y, zL L. Aπό την ταυτότητα που μόλις αποδείξαμε έπεται αμέσως ότι — äH—rL ª curl Hgrad rL = 0 σεκάθε σημείο της περιοχής Ω.

(β) Γενικεύοντας, ας θεωρήσουμε ένα βαθμωτό πεδίο φ :Ω Ø με τύπο

(1.11) φHx, y, zL = FHrHx, y, zLL,

όπου F : Ø τυχαία ομαλή συνάρτηση και rHx, y, zL = x2 + y2 + z2 , όπως παραπάνω.Τότε,

(1.12) —φHx, y, zL ª grad φHx, y, zL = F £ Hr L H x ê r , y ê r , z ê r L, όπου r = rHx, y, zL και F £ Hr L η πρώτη παράγωγος της FHrL.

Aνάλογα με τον ακριβή τύπο της συνάρτησης F, το διανυσματικό πεδίο —φορίζεται σ’ όλο τον 3 ή μόνο σε κάποιο υποσύνολό του. Αν γ.π. FHrL = r2, τότεφHx, y, zL = FHrHx, y, zLL = x2 + y2 + z2. ´Αρα η κλίση του πεδίου φ δίνεται από τον τύπο—φHx, y, zL = 2 H x, y , z L και ορίζεται σε κάθε σημείο του 3.

Αντίθετα, όταν FHrL = 1 ê r, τότε η κλίση του πεδίου φ ορίζεται μόνο στην περιοχήΩ = 3 \ 8H0, 0, 0L<και δίνεται από την έκφραση —φHx, y, zL = -I x ë r3, y ë r3 , z ë r3 M.Και στις δυο περιπτώσεις, — äH— φL ª curl Hgrad φL = 0.

Συγκεκριμένο φυσικό παράδειγμα που αντιστοιχεί στην τελευταία περίπτωση είναι τοηλεκτρικό δυναμικό Φ που αντιστοιχεί σ' ένα σωμάτιο με φορτίο Q που ακινητεί στην αρχήτων αξόνων:

(1.13) ΦHx, y , zL = Qr

To αντίστοιχο ηλεκτρικό πεδίο Ε ορίζεται από τη σχέση

(1.14) ΕHx, y , zL := -—ΦHx, y, zL.Συνεπώς,

(1.15) ΕHx, y , zL := Q I x ë r3, y ë r3 , z ë r3 M ñ

Εx = Q xr3

Εy = Q y

r3

Εz = Q z

r3

Σύμφωνα με τη φυσική θεωρία του ηλεκτρισμού, αν ένα σωμάτιο με φορτίο qβρίσκεται στο σημείο p με συντεταγμένες Hx, y , z L ∫ H0, 0, 0L, τότε υφίσταται την δύναμη(1.16) FHx, y , zL = qΕHx, y , zL = Q q I x ë r3, y ë r3 , z ë r3 M. Αυτή η σχέση εκφράζει τον λεγόμενο νόμο (του) Coulomb (Κουλόμ).

ð

Βαθμωτά και διανυσματικά πεδία 223

Page 233: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Ας αναδιατυπώσουμε την πρόταση που αποδείξαμε παραπάνω: Aν δοθεί το ομαλόδιανυσματικό πεδίο v :Ω Ø 3 και υπάρχει βαθμωτό πεδίο φ :Ω Ø τέτοιο που υ = —φ,τότε — äυ = 0 σε κάθε σημείο της περιοχής Ω. Είναι σημαντικό ότι ισχύει, εν μέρει, και τοαντίστροφο αυτής της πρότασης. Δηλαδή, αν ο στροβιλισμός του διανυσματικού πεδίουυ :Ω Ø 3 μηδενίζεται σε κάθε σημείο της περιοχής Ω, τότε υπάχει βαθμωτό πεδίοφ :Ω1 Ø , τέτοιο που υ = —φ σε κάθε σημείο ενός τμήματος Ω1της περιοχής Ω. Το πεδίοφ ονομάζεται σ’ αυτή την περίπτωση βαθμωτό δυναμικό του διανυσματικού πεδίου υ.

´Ενα άλλο πεδίο που μηδενίζεται ταυτοτικά είναι η απόκλιση του στροβιλισμού ενόςδιανυσματικού πεδίου v. Mε άλλα λόγια, για κάθε ομαλό διανυσματικό πεδίο v :Ω Ø 3

ισχύει ότι

(1.17) — ÿ H— ävL ª div Hcurl vL = 0.

Αυτή η ταυτότητα αποδείχνεται εύκολα με βάση τους αντίστοιχους ορισμούς. Εδώ θαπεριοριστούμε στο να την εκφράσουμε στη μορφή της ακόλουθης πρότασης. Αν δοθεί έναομαλό διανυσματικό πεδίο w :Ω Ø 3 και υπάρχει ένα άλλο διανυσματικό πεδίο υ :Ω Ø τέτοιο που w = — äυ, τότε — ÿw = 0 σε κάθε σημείο της περιοχής Ω. Και αυτής τηςπρότασης ισχύει το αντίστροφο, με την εξής περιορισμένη έννοια. Αν η απόκλιση τουομαλού διανυσματικού πεδίου w :Ω Ø 3 μηδενίζεται σε κάθε σημείο της περιοχής Ω, ανδηλαδή — ÿw = 0, τότε υπάρχει ένα διανυσματικό πεδίο υ :Ω1 Ø τέτοιο που w = — äυ σεκάποιο τμήμα Ω1 της περιοχής Ω. Σ’ αυτή την περίπτωση, το πεδίο υ ονομάζεταιδιανυσματικό δυναμικό του πεδίου w.

224 Ειδική Σχετικότητα και κλασική θεωρία ηλεκτρομαγνητισμού

Page 234: Biblio Eidikhs Sxetikothas

8. 2 Θεωρία βαθμωτών και διανυσματικών πεδίων του 3

Ας υποθέσουμε ότι μας έχει δοθεί το ομαλό διανυσματικό πεδίο υ :Ω Ø 3. Τότε μπορούμεαμέσως να κατασκευάσουμε το βαθμωτό πεδίο α :Ω Ø με τύπο τον

αHx, y, zL = — ÿ υHx, y, zL, Hx, y, zL œ Ω,

καθώς και το διανυσματικό πεδίο σ :Ω Ø 3 με τύπο τον

σHx, y, zL = — äυHx, y, zL, Hx, y, zL œ Ω.

Το ερώτημα που αμέσως ανακύπτει από αυτή την κατασκευή είναι κατά πόσο είναι δυνατόνα αντιστρέψουμε την παραπάνω διαδικασία. Με άλλα λόγια, αν υποτεθεί ότι μας δίνεται τοβαθμωτό πεδίο ρ :Ω Ø μαζί με το διανυσματικό πεδίο w :Ω Ø 3, μπορούμε να βρούμεένα διανυσματικό πεδίο υ :Ω Ø 3 τέτοιο που

(2.1) — ÿ υHx, y, zL = ρHx, y, zL και — äυHx, y, zL = wHx, y, zL σε κάθε σημείο της περιοχής Ω;

Αξίζει να σημειώσουμε ότι το πρόβλημα που μόλις διατυπώσαμε ταυτίζεται, απόμαθηματική άποψη, με την επίλυση ενός συστήματος από μερικές διαφορικές εξισώσεις(ΜΔΕ) πρώτης τάξης. Για να φανεί αυτό καθαρά, αρκεί να γράψουμε αναλυτικά τιςσυνιστώσες των πεδίων υ, w καθώς και τις εκφράσεις για τις ποσότητες — ÿ υ και — äυ. Αν,λοιπόν,

(2.2) υ = H f , g, hL και w = Ha, b, cL, τότε οι εξισώσεις — ÿ υ = ρ, — äυ = w γράφονται αναλυτικά ως εξής (για ευκολίαπαραλείπουμε την ένδειξη (x,y,z)).

(2.3) — ÿ υ = ρ ñ ∑x f + ∑y g+ ∑z h = ρ

(2.4) — äυ = w ñ ∑y h -∑z g = a∑z f - ∑x h = b∑x g - ∑y f = c

Το παραπάνω σύστημα φαίνεται υπερκαθορισμένο, με την έννοια ότι απαρτίζεταιαπό τέσσερες εξισώσεις ενώ οι άγνωστες συναρτήσεις είναι μόνο τρεις. Πριναντιμετωπίσουμε αυτό το ζήτημα, θα πρέπει να σημειώσουμε ότι οι συναρτήσεις a, b, και cδεν μπορούν να επιλέγονται τελείως ελεύθερα. Κι αυτό γιατί η ταυτότητα — ÿ H— äυL = 0συνεπάγεται ότι οι παραπάνω συναρτήσεις πρέπει να ικανοποιούν συνθήκη∑x a+ ∑y b+ ∑z c = 0. ´Οταν αυτή η συνθήκη ικανοποείται, η θεωρία των συστημάτωνΜΔΕ πρώτης τάξης μας εξασφαλίζει την ύπαρξη λύσης των εξ. (2.4)

Επανερχόμενοι στο αρχικό ζήτημα, ας υποθέσουμε ότι έχουμε βρει μια λύση υ1 τωνεξισώσεων (2.4) και ότι

Θεωρία βαθμωτών και διανυσματικών πεδίων του R^3 225

Page 235: Biblio Eidikhs Sxetikothas

(2.5) — ÿ υ1 = τ ∫ ρ.

Τότε, μπορούμε να θεωρήσουμε το διανυσματικό πεδίο

(2.6) υ1 := υ1 +—Ψ,

όπου Ψ τυχαία ομαλή συνάρτηση και να παρατηρήσουμε αρχικά ότι

(2.7) — äυ1 = — äυ1 = w .

Από την άλλη μεριά,

(2.8) — ÿ υ1 = — ÿ υ1 +—H—ΨL = τ+—2Ψ

Αν, λοιπόν, η αρχικά τυχαία συνάρτηση Ψ επιλεγεί έτσι ώστε να ικανοποεί τη συνθήκη

(2.9) —2Ψ = σ := ρ- τ,

τότε το πεδίο υ1 θα είναι λύση της ΜΔΕ

(2.10) — ÿ υ1 = ρ.

Με άλλα λόγια το νέο πεδίο υ1 θα ικανοποεί το σύστημα των εξισώσεων (2.3) και (2.4).

Η μερική διαφορική εξίσωση (ΜΔΕ) δεύτερης τάξης

(2.11) —2Ψ = σ

είναι γνωστή ως εξίσωση Poisson (Πουασόν), ή ως μη ομογενής εξίσωση Laplace. ´Εναβασικό αποτέλεσμα της θεωρίας των ΜΔΕ είναι ότι, για οποιαδήποτε ομαλή συνάρτηση σ, ηεξίσωση Poisson έχει πάντοτε λύση. Αυτό σημαίνει ότι και το σύστημα (2.3) - (2.4) έχειλύση, παρά το γεγονός ότι είναι υπερκαθορισμένο.

Θεωρούμε στη συνέχεια τα συστήματα

(2.12) — ÿ υ1 = ρ, — äυ1 = 0.

και

(2.13) — ÿ υ2 = 0, — äυ2 = w.

Από την προηγούμενη ανάλυση έπεται ότι και τα δυο αυτά συστήματα έχουν λύση.Συνακόλουθα το διανυσματικό πεδίο

(2.14) υ := υ1 + υ2

ικανοποεί το σύστημα των εξισώσεων (2.3) και (2.4). Με άλλα λόγια, έχουμε αποδείξει τηνακόλουθη πρόταση:

Κάθε ομαλό διανυσματικό πεδίο υ του 3 μπορεί να θεωρηθεί, τοπικά τουλάχιστον,σαν το άθροισμα δύο άλλων, των υ1 και υ2, από τα οποία το πρώτο είναι αστρόβιλο(— äυ1 = 0) και το δεύτερο ασυμπίεστο (— ÿ υ2 = 0).

Ο τελευταίος όρος πηγάζει από τη φυσική των ρευστών, όπου ένα ρευστόονομάζεται ασυμπίεστο όταν το διάνυσμα της ταχύτητάς του, υ, ικανοποιεί τη συνθήκη— ÿ υ = 0.

226 Ειδική Σχετικότητα και κλασική θεωρία ηλεκτρομαγνητισμού

Page 236: Biblio Eidikhs Sxetikothas

8. 3 Το στατικό ηλεκτρομαγνητικό πεδίο

Σύμφωνα με τη θεωρία που είχε ήδη αναπτυχθεί στα μέσα του 19ου αιώνα, τα ηλεκτρικά καιμαγνητικά φαινόμενα που δεν παρουσιάζουν χρονική μεταβολή μπορούν να περιγραφτούνμε τη βοήθεια ενός αστρόβιλου πεδίου, Ε, κι ενός ασυμπίεστου, Β, που τα ονομάζουμεηλεκτρικό και μαγνητικό πεδίο, αντίστοιχα. Υποθέτουμε ότι η απόκλιση του πρώτου και οστροβιλισμός του δεύτερου μπορούν να προσδιοριστούν ελεύθερα, οπότε οι εξισώσεις πουικανοποιούν τα πεδία ΕHx, y, zL, ΒHx, y, zL παίρνουν την ακόλουθη μορφή.

(3.1) — äΕ = 0, — ÿΕ = 4 π ρ,

(3.2) — ÿΒ = 0, — äΒ = 4 πc

J .

H συνάρτηση ρ = ρHx, y, zL ονομάζεται πυκνότητα του ηλεκτρικού φορτίου και έχειδιάσταση esu ë cm3. H μονάδα esu (electrostatic unit = ηλεκτροστατική μονάδα), πουσυμβολίζεται και με sCoul (static Coulomb = στατικό Κουλόμ(π) ), ορίζεται με βάση τοντύπο F = Qq ë r2 για το μέτρο της δύναμης που ασκεί ένα σημειακό φορτίο Q σ' έναδεύτερο q που βρίσκεται σε απόσταση r από το πρώτο. Αυτό σημαίνει ότιHesuL2 = cm2 ÿ dyne = gr ÿ cm3 ë sec2.

Η σταθερή c έχει διάσταση ταχύτητας και, σε πάρα πολύ καλή προσέγγιση, είναι ίσημε c = 3 ÿ 1010 cm ê sec. ´Οπως θα δούμε στο επόμενο εδάφιο, αντιπροσωπεύει την ταχύτητατων ηλεκρτομαγνητικών κυμάτων - άρα και του φωτός - στο κενό.

H συνάρτηση JHx, y, zL ονομάζεται πυκνότητα του ηλεκτρικού ρεύματος. Ηδιάστασή της είναι ίδια μ' εκείνη του γινόμενου (πυκνότητα ηλεκτρικού φορτίου) ä(ταχύτητα), δηλαδή Iesu ë cm3M ÿ Hcm ê secL = esu ë Icm2 ÿ secM.

Από τις εξισώσεις (3.1) και (3.2) έπεται ότι το ηλεκτρικό και το μαγνητικό πεδίοέχουν την ίδια διάσταση, esu ë cm2.

Μια άλλη μορφή των εξισώσεων του στατικού ηλεκτρομαγνητισμού προκύπτει μετην εισαγωγή δυναμικών για τα πεδία Ε και Β. Για το πρώτο, παρατηρούμε ότι η εξίσωση— äΕ = 0 συνεπάγεται ότι, τοπικά τουλάχιστον, υπάρχει ένα βαθμωτό πεδίο ΦHx, y, zL,τέτοιο που

(3.3) Ε = -—Φ.

Σημειώνουμε ότι το αρνητικό πρόσημο σ’ αυτή τη σχέση είναι απλώς καθιερωμένησύμβαση και προχωράμε στην αντικατάστασή της στην — ÿΕ = 4 π ρ. Το αποτέλεσμα είναιη εξίσωση Poisson

(3.4) —2Φ = - 4 π ρ.

To στατικό ηλεκτρομαγνητικό πεδίο 227

Page 237: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Ανάλογα, η εξίσωση — ÿΒ = 0 συνεπάγεται ότι, τοπικά τουλάχιστον, υπάρχει έναδιανυσματικό πεδίο ΑHx, y, zL, τέτοιο που

(3.5) Β = — äΑ.

Η αντικατάσταση αυτής της έκφρασης για το μαγνητικό πεδίο στην εξίσωση — äΒ = 4 πc

J

δίνει την

(3.6) — äH— äΑL = 4 πc

J .

Τώρα, είναι εύκολο να δειχτεί ότι

(3.7) — äH— äΑL = —H— ÿΑL-—2Α,

όπου το σύμβολο —2Α έχει το ακόλουθο νόημα. Αν Α = HΧ, Υ, ΖL τότε—2Α ª I“2Χ, “2Υ, “2ΖM. Κατά συνέπεια, η εξ. (3.6) είναι ισοδύναμη με την

(3.8) —H— ÿΑL-—2Α = 4 πc

J .

Θα δείξουμε ευθύς αμέσως ότι, χωρίς βλάβη της γενικότητας, το δυναμικό Α μπορεί ναεπιλεγεί έτσι ώστε — ÿΑ = 0. Με βάση αυτή την επιλογή, η εξίσωση (3.8) γίνεται

(3.9) —2Α = - 4 πc

J .

Ας υποθέσουμε, λοιπόν, ότι έχουμε βρει μια λύση της εξ. (3.6) που δεν ικανοποιεί τησυνθήκη — ÿΑ = 0. Δηλαδή — ÿΑ = σ T 0. Τότε μπορούμε να ορίσουμε το δυναμικόΑ£ = Α+“Ψ, όπου ΨHx, y, zL μια ομαλή συνάρτηση που ικανοποιεί την εξίσωση—2Ψ = -σ. Κατά συνέπεια, θα έχουμε

(3.10) — ÿΑ£ = — ÿΑ+—2Ψ = 0.

και

(3.11) — äΑ£ = — äHΑ+—ΨL = — äΑ.

Η αντικατάσταση της έκφρασης Α = Α£ - “Ψ στο αριστερό μέλος της (3.8) δίνει

(3.12) —@— ÿ HΑ£ - “ΨLD-—2 HΑ£ -“ΨL = -—I—2ΨM-“2Α£ +—2 H—ΨL = -“2Α£.

Αυτό σημαίνει ότι το δυναμικό Α´ ικανοποιεί την (3.9). Από την άλλη, η (3.11) συνεπάγεταιότι

(3.13) — äΑ£ = Β,

και άρα έχει αποδειχτεί ότι το δυναμικό για το μαγνητικό μπορεί να επιλεγεί έτσι ώστε ναικανοποιεί την (τριάδα των εξισώσεων Poisson) (3.9).

Παράδειγμα 3.1

Ας υποθέσουμε ότι η πυκνότητα του ηλεκτρικού φορτίου ενός σφαιρικού μη μεταλλικούσώματος ακτίνας a είναι σταθερή. Θέλουμε να υπολογίσουμε το ηλεκτρικό πεδίο σε κάθεσημείο του χώρου, όταν το συνολικό φορτίο της σφαίρας είναι Q.

228 Ειδική Σχετικότητα και κλασική θεωρία ηλεκτρομαγνητισμού

Page 238: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Λύση

Θεωρούμε ότι το κέντρο της φορτισμένης σφαίρας ταυτιζεται με την αρχή των αξόνων τουΚαρτεσιανού συστήματος x y z. Αφού ο όγκος της σφαίρας είναι ίσος με V = H4 ê 3L π a3, ηπυκνότητα του φορτίου στο εσωτερικό της σφαίρας είναι ίση με ρ0 = 3 Q ê 4 π a3.Συνακόλουθα, η συνάρτηση ρHx, y, zL έχει την ακόλουθη μορφή

(3.14) ρHx, y, zL = : ρ0, r § a0, r > a

όπου r = x2 + y2 + z2 .

Θα πρέπει να είναι προφαφές ότι τόσο το ηλεκτρικό δυναμικό, Φ, όσο και τοηλεκτρικό πεδίο, Ε, θα εξαρτιώνται μόνο από την απόσταση r του τυχαίου σημείου Hx, y, zLαπό το κέντρο της σφαίρας και όχι από τις επιμέρους τιμές των Καρτεσιανώνσυντεταγμένων του. Γι αυτό μεταφερόμαστε στις σφαιρικές συντεταγμένες Hr, θ, φL, οπότεη συνάρτηση του δυναμικού ΦHx, y, zL μετατρέπεται στην φHr, θ, φL. Αφού, όπωςεπισημάναμε, το δυναμικό θα εξαρτιέται μόνο από το r, έπεται ότι φHr, θ, φL = φHrL.

Στις σφαιρικές συντεταγμένες ο τελεστής Laplace έχει την ακόλουθη μορφή

(3.15) —2= ∑r2+ 2

r∑r +

1

r2 sin θ∑θ Isin θ ∑θM + 1

r2 sin2 θ∑φ

2 .

Συνεπώς, η συνάρτηση φHrL πρέπει να ικανοποιει τη διαφορική εξίσωση

(3.16) φ≥ + 2 φ£ ê r = αHrL = : -4 π ρ0, r § a0, r > a

Θέτουμε φ£ = ψ, οπότε η τελευταία εξίσωση γίνεται

(3.17) ψ£ + 2 ψ ê r = αHrL. Πολλαπλασιάζοντας και τα δυο μέλη της (3. 17) με r2, παίρνουμε το ακόλουθο αποτέλεσμα.

(3.18) r2 ψ£ + 2 r ψ ª Ir2 ψM£ = r2 αHrL. ´Οταν αHrL = -4 π ρ0, η λύση αυτής της εξίσωσης είναι

(3.19) r2 ψ = -4 π ρ0

3r3 +C1 ñ ψ = -

4 π ρ03

r+C1r2 .

Oλοκληρώνοντας άλλη μια φορά, βρίσκουμε ότι

(3.20) φHrL = - 2 π ρ03

r2 -C1r+C2.

Προφανώς, αυτή η έκφραση δεν έχει νόημα για r = 0, παρά μόνο όταν C1 ª 0. ´Ετσι,καταλήγουμε στην

(3.21) φHrL = - 2 π ρ03

r2 +C2 = -Q

2 a3 r2 +C2, r § a.

Ανάλογα,

To στατικό ηλεκτρομαγνητικό πεδίο 229

Page 239: Biblio Eidikhs Sxetikothas

(3.22) φHrL = - C1r+C3, r > a.

Χωρίς να επηρεάζεται το τελικό αποτέλεσμα, μπορούμε να θέσουμε C3 = 0. Αν απαιτή-σουμε η φHrL και η παράγωγός της να είναι συνεχείς στο r = a, τότε θα έχουμε και τις εξήςσυνθήκες:

(3.23) - Q2 a+C2 = -

C1a

, - Q

a2 =C1a2 .

´Αρα,

(3.24) C1 = -Q, C2 =3 Q2 a

και η τελική μορφή της φHrL γίνεται

(3.25) φHrL = :Q

2 a3 I3 a2 - r2M, r § a

Qr

, r ¥ a

Αρκεί, τώρα, να θυμηθούμε τη σχέση Ε = -—Φ για να διαπιστώσουμε ότι το ηλεκτρικόπεδίο που παράγεται από την ομοιόμορφα φορτισμένη σφαίρα δίνεται από την ακόλουθηέκφραση.

(3.26) Ε Hx, y, zL= :Q

a3 r, r § a

Q

r3 r, r ¥ a , r = Hx, y, zL,

Από τη σύγκριση αυτής της έκφρασης με την (3.15), συνάγεται ότι στο "κενό", δηλαδή στηνπεριοχή r > a, το πεδίο που παράγεται από τη φορτισμένη σφαίρα είναι ίδιο μ' εκείνο ενόςσωμάτιου που βρίσκεται στο κέντρο της και έχει φορτίο ίσο προς το συνολικό φορτίο τηςσφαίρας.

ð

Παράδειγμα 3.2

Θεωρούμε έναν κυλινδρικό αγωγό ρεύματος με ακτίνα διατομής a. Ηλεκτρικό ρεύμασταθερής πυκνότητας J0 διατρέχει τον αγωγό στην κατεύθυνση του άξονα συμμετρίας του.Ζητιέται να υπολογιστεί το μαγνητικό πεδίο σε κάθε σημείο του χώρου.

Λύση

Θεωρούμε ότι ο άξονας συμμετρίας του αγωγού ταυτίζεται με τον άξονα z του Καρτεσιανούσυστήματος x y z. ´Ετσι, η διανυσματική συνάρτηση της πυκνότητας του ρεύματος παίρνειτην ακόλουθη μορφή

(3.27) JxHx, y, zL = JyHx, y, zL = 0, JzHx, y, zL = : J0, r § a0, r > a

όπου r = x2 + y2 .

230 Ειδική Σχετικότητα και κλασική θεωρία ηλεκτρομαγνητισμού

Page 240: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Συνακόλουθα, η εξίσωση (3. 9) γίνεται

(3. 28) —2Αx = 0, —2Αy = 0, —2Αz = : - 4 πc

J0, r § a

0, r > a

Eπειδή εκείνο που μας ενδιαφέρει είναι το μαγνητικό πεδίο Β, δε χάνουμε σε γενικότητα ανεπιλέξουμε την τετριμμένη λύση ΑxHx, y, zL = ΑyHx, y, zL = 0 για τις δύο πρώτες των (3.28). Από την άλλη, η κυλινδρική μορφή της πηγής (αγωγού) ωθεί στην εισαγωγή τωνκυλιδρικών συντεταγμένων Hr, φ, zL. Σ' αυτές, ο τελεστής Laplace έχει την ακόλουθη μορφή

(3.29) —2= ∑r2+ 1

r∑r +

1r2 ∑φ+∑z

2 .

Τώρα, αν ΗHr, φ, zL = ΑzHx, y, zL, τότε από τα δοσμένα του προβλήματος αναμένουμε ότιΗHr, φ, zL = ΗHrL. Συνεπώς, η τρίτη από τις ΜΔΕ (3.27) ανάγεται στην

(3.30) Η≥ + 1rΗ£ = αHrL = : - 4 π

cJ0, r § a

0, r > a

Ισοδύναμα,

(3.31) HrΗ£L£ = r αHrL. Αυτή ολοκληρώνεται εύκολα και δίνει

(3.32) ΗHrL = :- π

cJ0 r2 +C1 ln r+C2, r § a

C3 ln r+C4, r > a

H λογαριθμική συνάρτηση απειρίζεται τόσο για r Ø 0, όσο και για r ض. ´Ομως, δεν ισχύειτο ίδιο και για την παράγωγό της, που μας χρειάζεται για τον υπολογισμό του μαγνητικούπεδίου. Αυτή μηδενίζεται καθώς το r ض. Γι αυτό, επιλέγουμε τη σταθερές ολοκλήρωσηςC1να είναι ίση με το μηδέν. Επιπλέον, απαιτούμε από την ΗHrL να είναι ομαλή στο r = a,πράγμα που ισοδυναμεί με τις ακόλουθες συνθήκες:

(3.33) - πc

J0 a2 +C2 = C3 ln a+C4, - 2 πc

J0 a = C31a

Κατά συνέπεια, η (3.32) γίνεται

(3.34) ΗHrL = :- π

cJ0 r2 +C2, r § a

- 2 πc

J0 a2 ln Hr ê aL - πc

J0 a2 +C2, r > a

Το εμβαδόν της διατομής του αγωγού είναι ίσο με π a2. Το γινόμενο I = π a2 J0δίνει το ρεύμα του αγωγού. Επιπλέον, δεν επηρεάζουμε το μαγνητικό πεδίο αν θέσουμεC2 = 0. Από αυτές τις παρατηρήσεις έπεται ότι η λύση μας για το διανυσματικό δυναμικό Απαίρνει την ακόλουθη τελική μορφή:

(3.35) ΑxHx, y, zL = ΑyHx, y, zL = 0, ΑzHx, y, zL = :- I

cJ r

aN2, r § a

- Ic@1+ 2 ln Hr ê aLD, r > a

To στατικό ηλεκτρομαγνητικό πεδίο 231

Page 241: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Tέλος, από τον τύπο Β = — äΑ και τις (3.35), βρίσκουμε ότι οι συνιστώσες τουμαγνητικού πεδίου έχουν ως εξής:

(3.36α) ΒxHx, y, zL = :- 2 I

cy

a2 , r § a

- 2 Ic

y

r2 , r > a

(3.36β) ΒyHx, y, zL = :2 Ic

xa2 , r § a

2 Ic

x

r2 , r > a

(3.36γ) ΒzHx, y, zL = 0.

ð

232 Ειδική Σχετικότητα και κλασική θεωρία ηλεκτρομαγνητισμού

Page 242: Biblio Eidikhs Sxetikothas

8. 4 Το χρονικά μεταβαλλόμενο ηλεκτρομαγνητικό πεδίο

´Οταν οι λεγόμενες πηγές του ηλεκτρομαγνητικού πεδίου ρ και J αλλάζουν με την πάροδοτου χρόνου, δεν μπορεί παρά και το ίδιο το πεδίο να μεταβάλλεται. Με άλλα λόγια, ότανρ = ρHx, y, z, tL και J = JHx, y, z, tL, τότε Ε = ΕHx, y, z, tL, Β = ΒHx, y, z, tL. Το ερώ- τημαπου προκύπτει σ' αυτή την περίπτωση είναι κατά πόσο οι εξισώσεις του χρονικάεξαρτημένου ηλεκτρομαγνητικού πεδίου είναι ίδιες μ’ εκείνες του στατικού.

Κάτι τέτοιο δεν αποκλείεται από μαθηματική άποψη, αλλά θα σήμαινε ότι κάθεαλλαγή στην κατανομή των φορτίων και των ρευμάτων θα επέφερε μια ακαριαία αλλαγήτου ηλεκτρομαγνητικού πεδίου σε όλη την περιοχή του 3 στην οποία αυτό το πεδίοοριζόταν αρχικά. Ισοδύναμα, το ηλεκτρικό πεδίο θα παρέμενε ανεξάρτητο από το ηλε-κτρικό, οπότε μια τοπική αλλαγή του ενός δεν θα επηρέαζε το άλλο.

Ο ρυθμός με τον οποίο αλλάζει τοπικά το ηλεκτρικό πεδίο εκφράζεται από τηνπαράγωγό του ως προς το χρόνο, δηλαδή από την ποσότητα ∑t ΕHx, y, z, tL. Ανάλογα, ορυθμός αλλαγής του μαγνητικού πεδίου εκφράζεται από τη μερική παράγωγο∑t ΒHx, y, z, tL. ´Ετσι, το ερώτημα αν οι τοπικές αλλαγές του ηλεκτρικού πεδίου επηρεάζουντο μαγνητικό και αντίστροφα ισοδυναμεί με το ερώτημα αν οι ποσότητες ∑t Ε και ∑t Βυπεισέρχονται στις εξισώσεις πεδίου. Η απάντηση που δόθηκε στο τελευταίο ερώτημα απότους φυσικούς του 19ου αιώνα είναι θετική και στην τελική της μορφή εκφράζεται από τοακόλουθο σύστημα εξισώσεων.

(4.1) — äΕ = - 1

c∑t Β, — ÿΕ = 4 π ρ,

— ÿΒ = 0, — äΒ = 4 πc

J + 1c∑tΕ

Aυτές είναι οι περίφημες εξισώσεις (του) Maxwell. Δύο από τις βασικές τους συνέπειεςείναι ο νόμος της διατήρησης του ηλεκτρικού φορτίου και τα ηλεκτρομαγνητικά κύματα.

Η διατήρηση του ηλεκτρικού φορτίου εκφράζεται από την εξίσωση

(4.2) ∑tρ +— ÿ J = 0

που αποδείχνεται ως εξής. Με βάση την ταυτότητα — ÿ H— äΒL = 0, η τελευταία από τιςεξισώσεις Maxwell δίνει τη σχέση 4 π“ ÿ J +— ÿ H∑tΕL = 0. Αυτή γράφεται και σαν4 π“ ÿ J +∑t H— ÿΕL = 0, αφού η σειρά παραγώγισης μιας ομαλής συνάρτησης δεν επηρεάζειτο αποτέλεσμα. Τέλος, η χρήση της δεύτερης από τις εξισώσεις Maxwell οδηγεί αμέσωςστην εξίσωση διατήρησης του φορτίου.

Για να δούμε τη δεύτερη συνέπεια των εξισώσειων Maxwell, ξεκινάμε από την— ÿΒ = 0 που συνεπάγεται ότι, τοπικά τουλάχιστον, υπάρχει ένα χρονικά εξαρτώμενο

To χρονικά μεταβαλλόμενο ηλεκτρομαγνητικό πεδίο 233

Page 243: Biblio Eidikhs Sxetikothas

διανυσματικό πεδίο ΑHx, y, z, tL, τέτοιο που

(4.3) Β = — äΑ.

Στη συνέχεια, αντικαθιστούμε την τελευταία σχέση στην πρώτη εξίσωση Maxwell και,χρησιμοποιώντας την ισότητα ∑t H— äΑL = — äH∑t ΑL, καταλήγουμε στην

(4.4) — äJΕ+ 1c∑t ΑN = 0.

Αυτή, με τη σειρά της, συνεπάγεται ότι, τοπικά τουλάχιστον, υπάρχει ένα χρονικάεξαρτώμενο βαθμωτό πεδίο ΦHx, y, z, tL, τέτοιο που

(4.5) Ε+ 1c∑t Α = - —Φ.

(Το αρνητικό πρόσημο είναι θέμα σύμβασης). Ισοδύναμα,

(4.6) Ε = - 1c∑t Α- —Φ.

Στο σημείο αυτό ανοίγουμε παρένθεση για να επισημάνουμε το εξής. Από τη στιγμήπου έχουμε έναν τρόπο για να προσδιορίζουμε το ζευγάρι των δυναμικών (Α, Φ), οιεξισώσεις (4.3) και (4.5) μας επιτρέπουν να βρίσκουμε τα πεδία Ε και Β με απλήπαραγώγιση. Αλλά τρόπος για να προσδιορίζουμε το τα δυναμικά Α, Φ υπάρχει και δίνεταιευθύς αμέσως.

Η αντικατάσταση της έκφρασης (4.6) για το ηλεκτρικό πεδίο Ε στη δεύτερηεξίσωση Maxwell δίνει την

(4.7) — ÿ J 1c∑t Α+ —ΦN = - 4 π ρ.

´Ομως, — ÿ H—ΦL = —2Φ. ´Αρα, η προηγούμενη αξίσωση γράφεται και σαν

(4.8) — ÿ J 1c∑tΑN+ —2Φ = - 4 π ρ.

Τέλος, η αντικατάσταση των εκφράσεων για τα πεδία Ε και Β στην τελευταία εξίσωσηMaxwell δίνει την

(4.9) — äH— äΑL = 4 πc

J - 1c∑t J 1

c∑t Α+ —ΦN.

Η ταυτότητα — äH— äΑL = —H— ÿΑL-—2Α μας επιτρέπει να γράψουμε την τελευταίαεξίσωση στη μορφή

(4.10) —2Α- 1c2 ∑t

2 Α- —J— ÿΑ+ 1c∑tΦN = - 4 π

cJ

και να παρατηρήσουμε τα ακόλουθα.

Με δοσμένες τις συναρτήσεις ρ και J , οι (4.8) και (4.10) αποτελούν ένα σύστηματεσσάρων ΜΔΕ δεύτερης τάξης για την τετράδα των συναρτήσεων που ορίζουν τα δυναμικάΑ και Φ. Επειδή αυτές οι εξισώσεις είναι συζευγμένες, η επίλυση του συστήματος (4.8) -(4.10) είναι πολύ δύσκολη υπόθεση. Στη συγκεκριμένη περίπτωση όμως, τα πράγματα δενείναι τόσο περίπλοκα όσο φαίνονται αρχικά. Για να το διαπιστώσουμε, αρκεί να

234 Ειδική Σχετικότητα και κλασική θεωρία ηλεκτρομαγνητισμού

Page 244: Biblio Eidikhs Sxetikothas

παρατηρήσουμε ότι, αν έλειπε ο όρος 1c∑t Α+ —Φ από την (4.10) όχι μόνο αυτή η ίδια θα

ήταν απλούστερη, αλλά θα έπαυε να είναι και συζευγμένη με την (4.8).

Πιο συγκεκριμένα, ας υποθέσουμε ότι υπάρχουν λύσεις του συστήματος (4.8) και(4.10) που ικανοποιούν τη συνθήκη

(4.11) — ÿΑ+ 1c∑tΦ = 0

´Οταν ικανοποιείται αυτή τη συνθήκη, η εξ. (4.10) γίνεται

(4.12) —2Α- 1c2 ∑t

2 Α = - 4 πc

J ,

ενώ η (4.8) ανάγεται στην

(4.13) —2Φ- 1

c2 ∑t2Φ = - 4 π ρ .

Το αποτέλεσμα είναι καταπληκτικό! Γιατί, όχι μόνο άρθηκε η σύζευξη των τριώνεξισώσεων για το διανυσαμτικό δυναμικό Α από εκείνη για το βαθμωτό Φ, αλλά και οιτέσσερες εξισώσεις ανάχθηκαν σε μία - στην διαφορική εξίσωση (του) d’ Alembert (Nτ’Αλαμπέρ)

(4.14) c2 “2 u-∑t2 u = f ,

στην οποία η f = f Hx, y, z, tL είναι κάποια γνωστή συνάρτηση και η u = uHx, y, z, tLάγνωστη.

Κι αυτό γιατί, όπως επανειλημμένα έχουμε τονίσει, η (4.12) δεν είναι παρά μιασυντομογραφία για τρεις εξισώσεις -μια για κάθε μια από τις τρεις συνιστώσες του πεδίουΑ. Αν γ.π. συμβολίσουμε τις τελευταίες με IΑx, Αy, ΑzM και τις αντίστοιχες συνιστώσες τηςπυκνότητας ρεύματος J με IJx, Jy, JzM, τότε η (4.12) αποτελεί την απλουστευμένη γραφήτων τριών εξισώσεων

(4.15α) c2 “2Αx -∑t2 Αx = -4 π c Jx

(4.15β) c2 “2Αy -∑t2 Αy = -4 π c Jy

(4.15γ) c2 “2Αz -∑t2 Αz = -4 π c Jz

Προφανώς, μένει να εξετάσουμε κατά πόσο οι λύσεις που ικανοποιούν τη συνθήκη(4.11) είναι αρκετά γενικές για να παριστάνουν το ηλεκτρομαγνητικό πεδίο πουπεριγράφεται από τις εξισώσεις Maxwell. Για το σκοπό αυτό ας υποθέσουμε ότι το ζευγάρι(Α,Φ) παριστάνει μια λύση του αρχικού (περίπλοκου) συστήματος εξισώσεων για ταδυναμικά και ότι αυτή η λύση δεν ικανοποιεί τη συνθήκη (4.11). Τότε το ζευγάρι (Α£, Φ£)όπου

(4.16) Α£ = Α+—Ψ, Φ£ = Φ- 1c∑tΨ

θα ικανοποιεί τη συνθήκη

To χρονικά μεταβαλλόμενο ηλεκτρομαγνητικό πεδίο 235

Page 245: Biblio Eidikhs Sxetikothas

(4.17) — ÿΑ£ + 1c∑tΦ£ = 0,

αν η συνάρτηση ΨHx, y, z, tL ικανοποιεί την εξίσωση

(4.18) c2 “2Ψ-∑t2Ψ = 0.

´Ομως αυτή δεν είναι παρά η κυματική εξίσωση που συναντήσαμε και αναλύσαμε σεπροηγούμενο κεφάλαιο και η οποία έχει πάντα λύση. Υποθέτουμε, λοιπόν, ότι η συνάρτησηΨ είναι μια λύση της κυματικής εξίσωσης και, από το αρχικό ζευγάρι δυναμικών (Α, Φ),κατασκευάζουμε το (Α£, Φ£) σύμφωνα με τις (4.16). Αντικαθιστώντας τις εκφράσεις

(4.19) Α = Α£ -—Ψ, Φ = Φ£ + 1c∑tΨ

στις εξισώσεις (4.8) και (4.10) και λαβαίνοντας υπόψη την (4.17), διαπιστώνουμε αμέσωςότι το ζευγάρι (Α£, Φ£) ικανοποιεί τις απλουστευμένες εξισώσεις (4.12) και (4.13) (άσκηση).

Από την άλλη μεριά,

(4.20) Β£ := — äΑ£ = — äHΑ+—ΨL = — äΑ = Β,

(4.21) Ε£ := - 1c∑t Α£ - —Φ£ = -

1c∑t HΑ+—ΨL- —JΦ- 1

c∑tΨN

= - 1c∑t Α- —Φ = Ε.

Αυτό σημαίνει ότι, από την άποψη του υπολογισμού του ηλεκτρομαγνητικού πεδίου, ταζευγάρια (Α£, Φ£) και (Α, Φ) είναι ισοδύναμα. ´Οποιο από τα δύο κι αν χρησι-μοποιήσουμε, θα καταλήξουμε στις ίδιες ακριβώς εκφράσεις για τα πεδία Ε και Β. Αυτή ηδυνατότητα επιλογής διαφορετικών ζευγαριών δυναμικών χωρίς επίπτωση στα πεδία Ε καιΒ ονομάζεται ελευθερία βαθμίδας (gauge freedom) ή συμμετρία βαθμίδας (gaugesymmetry) των εξισώσεων Maxwell. Αποτελεί μια από τις σημαντικότερες έννοιες τηςσύγχρονης θεωρητικής φυσικής.

Eπανερχόμενοι στις εξ. (4.12) και (4.13), τονίζουμε και πάλι ότι τόσο το βαθμωτόδυναμικό Φ, όσο και κάθε μία από τις συνιστώσες του διανυσματικού δυναμικού Α,ικανοποιούν την εξίσωση d' Alembert (4.14). ´Ομως, η τελευταία ανάγεται στην (ομογενή)κυματική εξίσωση

(4.22) c2 “2 u-∑t2 u = 0,

όταν ο λεγόμενος όρος μη ομογένειας, f , μηδενίζεται ταυτοτικά. Συνακόλουθα, σε μιαχωρική περιοχή Ω στην οποία τόσο η πυκνότητα ηλεκτρικού φορτίου ρ, όσο και ηπυκνότητα ηλεκτρικού ρεύματος J , μηδενίζονται οι ΜΔΕ για τα δυναμικά ανάγονται στηνεξ. (4.22). Αυτό σημαίνει ότι, στον κενό χώρο που περιβάλλει τα σώματα-φορείς τωνηλεκτρικών φορτίων και ρευμάτων, οι μεταβολές του ηλεκτρομαγνητικού πεδίουδιαδίνονται με ταχύτητα ίση προς την σταθερή c που εμφανίζεται στην εξ. (4.22). Αυτή ηταχύτητα έχει μετρηθεί πειραματικά και έχει βρεθεί να είναι ίδια με την ταχύτητα με τηνοποία που διαδίνεται το φως στο κενό.

Γι αυτό λέμε ότι τα σώματα στα οποία παρουσιάζεται μεταβολή των ηλεκτρικώνφορτίων και ρευμάτων εκπέμπουν ηλεκτρομαγνητικά κύματα που διαδίδονται με τηνταχύτητα του φωτός στο κενό. Τέτοια ακριβώς είναι τα κύματα που εκπέμπουν σήμερα οι

236 Ειδική Σχετικότητα και κλασική θεωρία ηλεκτρομαγνητισμού

Page 246: Biblio Eidikhs Sxetikothas

κεραίες των ραδιοφωνικών και τηλεοπτικών σταθμών, οι κεραίες της κινητής τηλεφωνίαςαλλά και τα κινητά τηλέφωνα. Ηλεκτρομαγνητικά κύματα, όμως, εκπέμπονται και ότανγυρίζουμε τον διακόπτη του ρεύματος στο σπίτι μας για να ανάψουμε ή να σβήσουμε μιαλάμπα, ή οποιαδήποτε ηλεκτρική συσκευή. Τέλος, το ίδιο το φώς που εκπέμπει μιααναμμένη λάμπα ή οποιαδήποτε άλλη φωτεινή πηγή θεωρείται ως ηλεκτρομαγνητικό κύμαπου παράγεται από την αναταραχή των ηλεκτρικά φορτισμένων σωματίων (ηλεκτρονίων)που περιέχουν τα άτομα της πηγής.

To χρονικά μεταβαλλόμενο ηλεκτρομαγνητικό πεδίο 237

Page 247: Biblio Eidikhs Sxetikothas

8. 5 Μετασχηματισμοί Lorentz και εξισώσεις Μaxwell

Οι εξισώσεις Maxwell για του ηλεκτρο-μαγητικό πεδίο Ε-Β που παρουσιάσαμε στοπροηγούμενο εδάφιο, καθώς και οι μερικές διαφορικές εξισώσεις (ΜΔΕ) για τα αντίστοιχαδυναμικά, διατυπώθηκαν χρησιμοποιώντας τις χωροχρονικές συντεταγμένες ενόςσυγκεκριμένου ΑΣΑ. Κατά συνέπεια, αμέσως ανακύπτει ως εύλογο το ερώτημα πώςσυνδέονται οι περιγραφές που δίνουν για το ηλεκτρομαγνητικό πεδίο δύο διαφορετικά ΑΣΑ.Για να απαντήσουμε σ' αυτό το ερώτημα θα χρειαστεί να δώσουμε αρχικά μιαν άλληδιατύπωση των βασικών εξισώσεων -μια διατύπωση που ταιριάζει καλύτερα στο χωρόχρονοMinkowski, , της Ειδικής Σχετικότητας.

Ξεκινάμε από την ακόλουθη παρατήρηση. Αφού οι εξισώσεις (4.12) και (4.13) πουκαθορίζουν τις χωροχρονικές μεταβολές των δυναμικών Α και Φ έχουν την ίδια μορφή,είναι εύκολο να τις εκφράσουμε με μία μόνο εξίσωση, ανάλογη προς την (4.13) που δίνει τησυμπυκνωμένη έκφραση των τριών εξισώσεων για τις συνιστώσες του Α. Το μόνο πουχρειάζεται να κάνουμε γι αυτό το σκοπό είναι να εισαγάγουμε τις τετράδες

(5.1) A ª IA1, A2, A3, A4M := IΑx, Αy, Αz, ΦM ª HΑ, ΦL και

(5.2) J ª IJ1, J2, J3, J4M := IJx, Jy, Jz, c ρM ª HJ , cL. Γιατί τότε, οι τέσσερες ΜΔΕ που περιέχονται στις (4. 12) και (4. 13) γράφονται σαν

(5.3) “2 A j - 1

c2 ∑t2 A j = - 4 π

cJ j, j = 1, 2, 3, 4.

´Ολες οι συναρτήσεις που εμφανίζονται σ' αυτές τις εξισώσεις εξαρτιώνται από τηχωροχρονική τετράδα x := Ix1, x2, x3, x4M ª Hx, y, z, c tL. Aν, λοιπόν, συμβολίσουμε με∑ j ª ∑x j τον τελεστή της μερικής παραγώγου ως προς τη χωροχρονική συντεταγμένη x j

και θυμηθούμε τη σύμβαση Einstein, τότε θα συμπεράνουμε ότι

(5.4) — ÿΑ+ 1c∑tΦ = ∑ j A j ª ∑x j A j.

Kατά συνέπεια, η συνθήκη (4.11) που πρέπει να ικαποιεί η τετράδα των δυναμικών μπορείνα γραφτεί στη μορφή

(5.5) ∑ j A j = 0.

Ανάλογα, η εξ. (4.2) που εκφράζει το νόμο της διατήρησης του ηλεκτρικού φορτίουμπορεί να γραφτεί στη μορφή

(5.6) ∑ j J j = 0.

Ας θυμηθούμε επίσης ότι ως εσωτερικό γινόμενο Minkowski των τυχαίων (τετρα-)

238 Ειδική Σχετικότητα και κλασική θεωρία ηλεκτρομαγνητισμού

Page 248: Biblio Eidikhs Sxetikothas

διανυσμάτων x και y ορίζεται ο αριθμός

(5.7) ηIx , y M := η j k x j yk , j, k = 1, 2, 3, 4,

O πίνακας

(5.8) η = Iη j kM = διαγH1, 1, 1, -1L είναι προφανώς αντιστρέψιμος, αφού detHηL = -1. Για λόγους που θα γίνουν εμφανείς στησυνέχεια, τα στοιχεία του αντίστροφου του η τα συμβολίζουμε με η j k. ´Ετσι,

(5.9) η-1 = Iη j kM = διαγH1, 1, 1, -1L. Με αυτόν το συμβολισμό η ταυτότητα

(5.10) η η-1 = η-1 η = I ª διαγH1, 1, 1, 1L μπορεί να γραφτεί σαν

(5.11) η j k ηk m = ηm k η k j = δ jm ª : 1, αν j = m

0, αν j ∫ m

Σημειώστε τώρα ότι

(5.12) η j k ∑ j∑k = ∑1∑1+∑2∑2+∑3∑3-∑4∑4 ª ∑12+∑2

2+∑32-∑4

2 = “2- 1c2 ∑t

2.

Συνεπώς, η βασική εξίσωση (5.3) μπορεί να γραφτεί σαν

(5.13) ηm n ∑m∑n A j = - 4 πc

J j,

ή στη μορφή

(5.14) ηm n ∑m∑n A = - 4 πc

J

Με τη βοήθεια των πινάκων η και η-1 μπορούμε να ανεβοκατεβάζουμε τους δείχτεςτων τετραδιανυσμάτων και άλλων παρόμοιων εκφράσεων. Αυτό μας επιτρέπει νααπλοποιούμε πολλές από τις σύνθετες εκφράσεις που συναντάμε στην ανάλυση τουηλεκτρομαγνητικού καί άλλων πεδίων στο χωρόχρονο Minkowski.

Πιο συγκεκριμένα, ας υποθέσουμε ότι με X j παριστάνουμε τις συνιστώσες μιαςτυχαίας τετράδας. Τότε η έκφραση Y j = η j k X k δίνει τις συνιστώσες μιας άλλης τετράδας.Αναλυτικότερα, HY1, Y2, Y3, Y4L = IX 1, X 2, X 3, -X 4M. Από την άλλη μεριά, ανορίσουμε μια νέα τετράδα με συνιστώσες Z j = η j k Yk, τότε θα διαπιστώσουμε ότι αυτή

ταυτίζεται τελικά με την X , αφού IZ1, Z2, Z3, Z4M = HY1, Y2, Y3, -Y4L. Αυτή τη διαπίστωση μπορούμε να την εκφράσουμε και με την ακόλουθη αλυσίδα:

(5.15) Y j = η j k X k , Z j = η j k Yk fl Z j = η j k Yk = η j k η k m X m = δ mj X m = X j.

Aπό τις πιο πάνω παρατηρήσεις έπεται ότι οι τετράδες με συνιστώσες X j καιY j = η j k X k αλληλοκαθορίζονται μονοσήμαντα. Γι αυτό δε χρησιμοποιούμε τελικάδιαφορετικό σύμβολο για τη δεύτερη, παρά τη γράφουμε σαν X j, και τη θεωρούμε σαν μιαν

Μετασχηματισμοί Lorentz και εξισώσεις Maxwell 239

Page 249: Biblio Eidikhs Sxetikothas

άλλη έκδοση της πρώτης -αυτή με κατεβασμένο τον δείχτη j. Αντίστροφα, το σύμβολο X j

θεωρείται ως η έκδοση με ανεβασμένο τον δείχτη της X j. Σημειώστε ότι με αυτή τησύμβαση,

(5.16) F jk = η j m Fm k, F j k = ηk n F j

n = η j m ηk n Fm n, κ.λ.π.

Θεωρούμε τώρα το μετασχηματισμό Lorentz

(5.17) x j Ø x j £ = f jHx L := L mj xm.

Θυμίζουμε ότι ο πίνακας L = IL mj M είναι αντιστρέψιμος και χαρακτηρίζεται από την

ιδιότητα ότι

(5.18) η j k L mj L n

k = ηm n ñ LΤmj η j k L n

k = ηm n ñ LΤ η L = η

Από την (5.17) αμέσως έπεται ότι

(5.19) ∑k f jHx L ª ∑xk f jHx L = ∑k IL mj xmM = L m

j ∑k H xmL = L mj δ k

m = L kj

O αντίστροφος του μετασχηματισμού (5.17) γράφεται σαν

(5.20) x j £ Ø x j = φ jHx £L = L-1mj xm £,

όπου L-1mj είναι τα στοιχεία του αντίστροφου, L-1, του πίνακα L. Με τον ίδιο όπως

παραπάνω τρόπο βρίσκουμε ότι

(5.21) ∑k£ φjHx £L ª ∑xk £ φ jHx £L = L-1

kj

Aν, λοιπόν, υποθέσουμε ότι η FHx L είναι μια δοσμένη ομαλή συνάρτηση των συντε-ταγμένων x j, τότε η σύνθεσή της με το μετασχηματισμό (5.20) οδηγεί στην

(5.22) GHx £L := FIφ jHx £LM, που είναι μια ομαλή συνάρτηση των συντεταγμένων x j £. Σ’ αυτή την περίπτωση

(5.23) FHx L = GI f jHx LM. Από τον κανόνα της αλυσίδας έπεται ότι

(5.24) ∑k FHx L ª ∑xk FHx L = ∑m£GI f jHx LM ∑k f m£Hx L.

Aν λάβουμε υπόψη μας και την (5.19), η τελευταία σχέση γίνεται

(5.25) ∑k FHx L ª ∑xk FHx L = ∑m£GI f jHx LM L km .

Με ακριβώς ανάλογο τρόπο βρίσκουμε ότι

(5.26) ∑k£GHx £L ª ∑xk £GHx £L = ∑m FIφ jHx £LM ∑k φmHx £L = ∑m FIφ jHx £LM L-1

km

Aς υποθέσουμε, τώρα, ότι, από ο ΑΣΑ Σ που χρησιμοποιεί τις συντεταγμένεςMinkowski x j, μεταπηδάμε στο ΑΣΑ Σ£ που που χρησιμοποιεί τις συντεταγμένεςMinkowski x j £ . Τότε τα δυναμικά A jHx L που ικανοποιούν τις ΜΔΕ (5.5) και (5.13) θαμετατραπούν στα

240 Ειδική Σχετικότητα και κλασική θεωρία ηλεκτρομαγνητισμού

Page 250: Biblio Eidikhs Sxetikothas

(5.27) B j Hx £L := A jIφlHx £LM, έτσι ώστε

(5.28) A jHx L = B j I f lHx LM. Τότε από την (5.25) έπεται ότι οι μερικές παράγωγοι των δυναμικών που εμφανίζονται στιςπαραπάνω ΜΔΕ (5.5) και (5.13) θα αλλάξουν μορφή και θα γίνουν

(5.29) ∑m A jHx L = ∑r ´ B j I f lHx LM L mr .

Για ευκολία, στους επόμενους υπολογισμούς θα γράφουμε την τελευταία σχέση σαν

H5.29£) ∑m A j = ∑r B j L mr .

Με βάση αυτή τη σχέση, η εξ. (5.5) μετατρέπεται στην

(5.30) ∑r B j L jr = 0,

που δεν έχει την ίδια μορφή με την αρχική. Αυτή η παρατήρηση μας οδηγεί στο ναεισαγάγουμε τις ποσότητες A j £ μέσω της

(5.31) A j £ := L kj Bk ,

έτσι ώστε oι B j να γράφονται σαν

(5.32) B j = L-1kj Ak

Tότε το αριστερό μέλος της (5.30) γίνεται

(5.33) ∑r £ B j L jr = ∑r £ IL-1

kj Ak£M L j

r = ∑r £ Ak£ L jr L-1

kj = ∑r £ Ak£ δ k

r = ∑r £ Ak£

και η ίδια η (5.30)

(5.34) ∑r £ Ak£ = 0.

Ας γράψουμε την (5.31) αναλυτικά, λαβαίνοντας υπόψη τον ορισμό (5.27) των B j.Θα πάρουμε τη σχέση

(5.35) A j£Hx £L := L kj Bk Hx £L = L k

j A jIφlHx £LM.

Αυτή η σχέση συνήθως γράφεται στη μορφή

(5.36) A j£Hx £L = L kj AkHx L

και αποτελεί τη βάση του ορισμού των διανυσματικών πεδίων του χώρου Minkowski. Πιοσυγκεκριμένα, θα λέμε ότι ένα πεδίο στο χώρο Minkowski είναι διανυσματικό ως προς τουςμετασχηματισμούς Lorentz αν οι συνιστώσες του μετασχηματίζονται σύμωνα με την (5.36).

Με βάση την προηγούμενη ανάλυση, έχουμε υιοθετήσει την υπόθεση ότι ταδυναμικά μετασχηματίζονται ως διανύσματα. Αυτή η υπόθεση συνεπάγεται ότι και οισυναρτήσεις J j συναποτελούν ένα διάνυσμα ως προς τους μετασχηματισμούς Lorentz. Κιαυτό γιατί το αριστερό μέλος της εξ. (5. 13) γράφεται σαν

Μετασχηματισμοί Lorentz και εξισώσεις Maxwell 241

Page 251: Biblio Eidikhs Sxetikothas

(5.37) ηm n ∑m∑n A j = ηm n ∑r£ A∑s£ IL-1kj Ak £M L n

s E L mr = ηm n L m

r L ns L-1

kj ∑r£ ∑s£ Ak £

Αλλά από την (5.18) και το γεγονός ότι η j k = η j k αμέσως έπεται ότι

(5.38) ηm n L mr L n

s = L mr ηm n L n

Τ s = ηr s.

Kατά συνέπεια, η (5.37) γίνεται

(5.39) ηm n ∑m∑n A j = L-1kj ηr s ∑r£ ∑s£ Ak £

´Αρα η εξ. (5.13) μετασχηματίζεται στην

(5.40) L-1kj ηr s ∑r£ ∑s£ Ak £ = - 4 π

cJ j.

Ισοδύναμα,

(5.41) ηr s ∑r£ ∑s£ Ak £ = - 4 πc

Jk £,

όπου

(5.42) Jk £ = L mk Jm.

Από την τελευταία αμέσως συνάγεται το συμπέρασμα ότι, όχι μόνο οι εξισώσεις πουδιέπουν τα δυναμικά δεν αλλάζουν μορφή κατά τους μετασχηματισμούς Lorentz (σύγκρινετην (5. 41) με την (5. 13) ), αλλά το ίδιο ισχύει και για το νόμο της διατήρησης τουηλεκτρικού φορτίου. Ξεκινώντας ανάποδα, θεωρούμε την εξίσωση

(5.43) ∑k £ Jk £ = 0

που έχει την ίδια ακριβώς μορφή με την (5.6). Από τις (5.26) και (5.42) συμπεραίνουμε ότι

(5.44) ∑k £ Jk £ = ∑m AL nk JnE L-1

km = ∑m Jn L-1

km L n

k = ∑m Jn δ nm = ∑m Jm

και άρα η (5.43) είναι ισοδύναμη με την (5.6).

Aς υποθέσουμε ότι η συνάρτηση ΦHx L είναι ομαλή κι ας κατασκευάσουμε τηντετράδα των μερικών παραγώγων της

(5.45) Η jHx L := ∑ j ΦHx L Αν

(5.46) ΨHx £L := ΦIφ jHx £LM ñ ΦHx L = ΨI f jHx LM, τότε (βλ. (5. 26) )

(5.47) ∑k£ΨHx £L ª ∑xk £ΨHx £L = ∑m ΦJφ jJxz£NN ∑k φmJxz£N

Αυτή η σχέση συνήθως γράφεται σαν

(5.48) Ηk£Jxz£N = Mk

m ΗmHx L

όπου

242 Ειδική Σχετικότητα και κλασική θεωρία ηλεκτρομαγνητισμού

Page 252: Biblio Eidikhs Sxetikothas

(5.49) Ηk£ := ∑k ´ΨHx £L, Mk

m := ∑k φm = L-1k

m

Kάθε τετράδα 9A j= της οποίας οι συνιστώσες μετασχηματίζονται σύμφωνα με τοντύπο (5.50) ονομάζεται επίσης διάνυσμα ως προς τους μετασχηματισμούς Lorentz. Ωστόσο,για να διακρίνεται από μια τετράδα 9A j=που οι συνιστώσες της μετασχηματίζονται σύμφωναμε τον τύπο (5. 36), η 9A j= ονομάζεται συναλλοίωτο διάνυσμα, ενώ η 9A j= ανταλλοίωτο.

Γενικότερα, ένα διαταγμένο σύνολο από 4m+n ποσότητες της μορφής9A j1 j2... jmk1 k2... kn= ονομάζεται τανυστής τάξης m+ n ως προς τους μετασχηματισμούςLorentz, αν οι συνιστώσες του μετασχηματίζονται σύμφωνα με τον τύπο

(5.50) A j1 j2... jmk1 k2... kn£ = L a1

j1 L a2j2 ... L am

jm Mk1b1 Mk2

b2 ... Mknbn Aa1 a2... amb1 b2... bn

Αν γ.π.

A jk£ = L a

j Mkb Aa

b, F jk£ = M j

a Mkb Fab, T j

k l£ = L a

j Mkb Ml

c Tab c

τότε τα σύνολα 8Aab<, 9Fab= και 8Ta

b c< απαρτίζουν τανυστές. Τα δύο πρώτα είναι τανυστέςδεύτερης και το τελευταίο τρίτης τάξης. Με βάση αυτή την ορολογία, τα διανύσματα-συναλλοίωτα και ανταλλοίωτα- είναι τανυστές πρώτης τάξης, ενώ τα βαθμωτά είναιμηδενικής.

´Οπως είδαμε παραπάνω, οι μερικές παράγωγοι, ∑ j ΦHx L, ενός βαθμωτού πεδίουαποτελούν ένα συναλλοίωτο διανυσματικό πεδίο (τανυστή πρώτης τάξης). Το ίδιο ισχύει καιγια την τετράδα 9A jHx L= που αποτελείται από τις συνιστώσες με κατεβασμένο δείχτη ενόςδιανυσματικού πεδίου 9A jHx L=. Mε άλλα λόγια, αν το 9A jHx L= είναι ένα ανταλλοίωτοδιανυσματικό πεδίο και A jHx L = η j k AkHx L, τότε οι τελευταίες συναποτελούν ένασυναλλοίωτο πεδίο.

Απόδειξη

Η (5.18) γράφεται σαν

(5.51) LΤ η = η L-1 ñ LTa

k η k j = η a k L-1kj ª η a k M j

k

Κατά συνέπεια,

(5.52) η j k LTa

k ηa b = η a k M jk ηa b = M j

k δkb = M j

b.

Από την άλλη,

(5.53) A j£Hx £L := η j k Ak £Hx £L = η j k L a

k AaHx L = η j k L ak ηa b = η j k L a

k ηa b AbHx L. Iσοδύναμα,

(5.54) A j£Hx £L = M j

b AbHx L.

Επιπλέον, μπορεί εύκολα ν' αποδειχτεί ότι, αν το 9A jHx L=είναι ένα συναλλοίωτοπεδίο, τότε οι συναρτήσεις

Μετασχηματισμοί Lorentz και εξισώσεις Maxwell 243

Page 253: Biblio Eidikhs Sxetikothas

(5.55) F j k := ∑ j Ak -∑k A j

συναποτελούν έναν τανυστή δεύτερης τάξης. Είναι προφανές ότι

(5.56) F j k = -Fk j

και άρα ο 4ä4 πίνακας (F j k) είναι αντισυμμετρικός. Συνακόλουθα, όλα τα στοιχεία του(F j k) καθορίζονται από την εξάδα F1 μ 2, F2 μ 3, F3 μ 1, F1 μ 4, F2 μ 4, F3 μ 4.

Ας υποθέσουμε, τώρα, ότι το πεδίο 9A jHx L= είναι η συναλλοίωτη έκδοση τουδιανυσματικού πεδίου 9A jHx L= που ικανοποεί τις εξ. (5.3) και (5.5) του ηλεκτρο-μαγνητισμού. Τότε

(5.57) F1 μ 2 = ∑1 A2 -∑2 A1 ª ∑x Αy -∑y Αx ª H— äΑLz ,

όπου — äΑ ο στροβιλισμός του "διανυσματικού δυναμικού" Α. ´Ομως, σύμφωνα με την (4.3), η συνάρτηση H— äΑLz αποτελεί τη z-συνιστώσα του μαγνητικού πεδίου Β. Με άλλαλόγια,

(5.58) F1 μ 2 = H— äΑLz = Βz

Με ανάλογο τρόπο βρίσκουμε ότι

(5.59) F2 μ 3 = H— äΑLx = Βx, F3 μ 1 = H— äΑLy = Βy

Από την άλλη μεριά,

(5.60) F1 μ 4 := ∑1 A4 -∑4 A1 = -∑1 A4 -∑4 A1 = -∑x Φ-∑c t Αx

Συγκρίνοντας αυτή τη σχέση με την (4.6), συμπεραίνουμε ότι

(5.61) F1 μ 4 = -∑x Φ-1c∑ t Αx = Εx

Mε τον ίδιο ακριβώς τρόπο βρίσκουμε ότι

(5.62) F2 μ 4 = -∑y Φ-1c∑ t Αy = Εy, F3 μ 4 = -∑zΦ-

1c∑ t Αz = Εz

Συλλέγοντας τα τελευταία αποτελέσματα, καταλήγουμε ότι ο πίνακας IF j kM τουγράφεται με τον ακόλουθο τρόπο, συναρτήσει του ηλεκτρικού, Ε, και μαγνητικού πεδίου, Β:

(5.63)

F11 F12 F13 F14

F21 F22 F23 F24

F31 F32 F33 F34

F41 F42 F43 F44

=

0 Βz -Βy Εx

-Βz 0 Βx Εy

Βy -Βx 0 Εz

-Εx -Εy -Εz 0

Ο τανυστής με συνιστώσες τις συναρτήσεις F j k λέγεται τανυστής Maxwell, ή τανυστήςτου ηλεκτρομαγνητικού πεδίου. Η τανυστική του ιδιότητα μας επιτρέπει να βρίσκουμεεύκολα τις συνιστώσες του, άρα και τα πεδία Ε και Β, σε οποιοδήποτε ΑΣΑ, αν τιςγνωρίζουμε σε ένα μόνο.

244 Ειδική Σχετικότητα και κλασική θεωρία ηλεκτρομαγνητισμού

Page 254: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Προτού μελετήσουμε συγκεκριμένα παραδείγματα, θα σημειώσουμε ότι, με τηβοήθεια του τανυστή Maxwell, οι ίδιες οι εξισώσεις Maxwell, (4. 1), μπορούν να γραφτούνστην ακόλουθη μορφή:

(5.64) ∑k F j k = 4 π

cJ j

∑ j F k l +∑k F l j +∑l F j k = 0

Παράδειγμα 5.1

Ας υποθέσουμε ότι τα ΑΣΑ Σ και Σ´ συνδέονται με τον ειδικό μετασχηματισμό Lorentz

(5.65) x j Ø x j£ = L kj xk,

όπου

(5.66) IL kj M =

γ 0 0 -β γ0 1 0 00 0 1 0

-β γ 0 0 γ

, β := Vc

, γ ª γHβL := 1

1-β2.

Mε άλλα λόγια,

(5.67) x1 £ = γIx1 - β x4M, x2 £ = x2, x3 £ = x3, x4 £ = γIx4 - β x1M Σ' αυτή την περίπτωση, οι πυκνότητες των ηλεκτρικών φορτίων και ρευμάτων πουκαταγράφουν τα ΑΣΑ Σ και Σ´ ικανοποιούν τη σχέση

(5.68) J j £ = L kj Jk ñ

J1 £ = γIJ1 - β J4MJ2 £ = J2

J3 £ = J3

J4 £ = γIJ4 - β J1M

ñ

Jx£ = γHJx -V ρL

Jy£ = Jy

Jz£ = Jz

ρ£ = γKρ- V

c2 JxO

Στην ίδια περίπτωση, οι συνιστώσες του τανυστή Maxwell ικανοποιούν τη σχέση

(5.69) F j k£ = M j

a Mkb Fab ñ F j k £ = L a

j L bk Fa b,

όπου

(5.70) Fa b := ηa j ηb k F j k

Aπό την τελευταία σχέση και την (6. 63) έπεται αμέσως ότι

(5.71) IFa bM =

0 Βz -Βy -Εx

-Βz 0 Βx -Εy

Βy -Βx 0 -Εz

Εx Εy Εz 0

´Αρα, από την (5. 69) βρίσκουμε ότι

Μετασχηματισμοί Lorentz και εξισώσεις Maxwell 245

Page 255: Biblio Eidikhs Sxetikothas

(5.72) F1 μ 2 £ = L a1 L b

2 Fa b = L 11 L 2

2 F1 μ 2 + L 41 L 2

2 F4 μ 2 = γΒz - βγΕx

Mε άλλα λόγια,

(5.73) Βz£ = γHΒz - βΕxL

Με παρόμοιο τρόπο υπολογίζουμε και τις υπόλοιπες συνιστώσες του τανυστήMaxwell στο ΑΣΑ Σ£, για να καταλήξουμε στον πίνακα

(5.74) Εx

£ = Εx

Εy£ = γIΕy - βΒzM

Εz£ = γ HΕz + βΒxL

Βx

£ = Βx

Βy£ = γIΒy + βΕzM

Βz£ = γHΒz - βΕxL

Από την (5.74) φαίνεται καθαρά ότι, αν κατά το ΑΣΑ Σ υπάρχει μόνο ηλεκτρικόπεδίο σε κάποια περιοχή, τότε στο Σ´ εμφανίζεται όχι μόνο ηλεκτρικό αλλά και μαγνητικόπεδίο. Γιατί, όταν Β=0, η (5.74) δίνει

(5.75) Εx

£ = Εx

Εy£ = γ Εy

Εz£ = γ Εz

Βx

£ = 0Βy

£ = -βγ Εz

Βz£ = -βγ Εx

Το ίδιο ισχύει και στην περίπτωση που, σύμφωνα με το Σ, σε μια περιοχή υπάρχει μόνομαγνητικό πεδίο, αφού για Ε=0 η (5.74) γίνεται

(5.76) Εx

£ = 0Εy

£ = -βγ Βz

Εz£ = -βγ Βx

Βx

£ = Βx

Βy£ = γ Βy

Βz£ = γ Βz

Γενικότερα, μπορούμε να πούμε ότι η διάκριση σε ηλεκτρικό και μαγνητικό μέρος είναισχετική -εξαρτιέται δηλαδή από το ΑΣΑ που καταγράφει το πεδίο. Γι αυτό είναι ορθότερονα μιλάμε για ηλεκτρομαγνητικό πεδίο ή πεδίο Maxwell που περιγράφεται από τον ομώνυμοτανυστή.

ð

Παράδειγμα 5.2

Οι σχέσεις (5.74) μας επιτρέπουν να υπολογίσουμε εύκολα το ηλεκτρομαγνητικό πεδίο πουπαράγεται από ένα φορτισμένο σωμάτιο σ που κινείται με σταθερή ταχύτητα ως προςκάποιο ΑΣΑ.

Για το σκοπό αυτό αρκεί να υπολογίσουμε το πεδίο που παράγεται από το σ σ' έναΑΣΑ όπου το σ ακινητεί. Ας υποθέσουμε γ.π. ότι το σ έχει ηλεκτρικό φορτίο Q κι ότικινείται με ταχύτητα u κατά μήκος του άξονα x του ΑΣΑ Σ. Για ευκολία, θα υποθέσουμε ότιτη στιγμή t = 0 το σ βρίσκεται στο σημείο x = 0. Τότε η τροχιά του σ περιγράφεται από τιςεξισώσεις

(5.77) x = u t, y = 0, z = 0.

Θεωρούμε, λοιπόν, το ΑΣΑ Σ£ που κινείται με ταχύτητα V = u ως προς το Σ κι έτσιώστε ο αντίστοιχος μετασχηματισμός Lorentz να περιγράφεται από τις εξ. (5.67). Αυτόσημαίνει ότι το σ παραμένει συνεχώς στην αρχή των χωρικών αξόνων του Σ£. ´Οπως

246 Ειδική Σχετικότητα και κλασική θεωρία ηλεκτρομαγνητισμού

Page 256: Biblio Eidikhs Sxetikothas

γνωρίζουμε, σ' αυτή την περίπτωση το πεδίο που "βλέπει" το Σ£ είναι αμιγώς ηλεκτρικό καιπεριγράφεται από τις εξισώσεις

(5.78) Εx£Hx £L = Q x£

r £3, Εy

£Hx £L = Q y£

r £3, Εz

£Hx £L = Q z£

r £3,

όπου

(5.79) r£2 := x£2 + y£2 + z£2, x £ := Hx£, y£, z£, t£L. Iσοδύναμα,

(5.80) ΕHx £L = Q r£ ë r £3 , r£ := Hx£, y£, z£L Τώρα, είναι εύκολο ν’ αποδειχτεί ότι ο αντίστροφος του μετασχηματισμού (5.74)

δίνεται από τις σχέσεις

(5.81) Εx = Εx

£

Εy = γIΕy£ + β Βz

£MΕz = γ HΕz

£ - β Βx£L

Βx = Βx

£

Βy = γIΒy£ - β Εz

£MΒz = γHΒz

£ + β Εx£L

Συνεπώς, όταν το Β£ μηδενίζεται, όπως συμβαίνει στην περίπτωσή μας, τότε

(5.82) Εx = Εx

£

Εy = γ Εy

Εz = γ Εz£

Βx = 0Βy = βγ Εz

£

Βz = βγ Εx£

Λαβαίνοντας υπόψη τη σχέση (5.67) ανάμεσα στις συντεταγμένες των Σ και Σ£, καθώς καιτις (5.77) και (5.78), συμπεραίνουμε ότι η αναλυτική έκφραση των συνιστωσών τουηλεκτρικού και του μαγνητικού πεδίου που δίνονται από τις (5.82) έχει ως εξής:

(5.83α) ΕxHx L = Q γHx-u tLBγ2Hx-u tL2+y 2+z 2F3ê2 ΒxHx L = 0

(5.83β) ΕyHx L = Q γ y

Bγ2Hx-u tL2+y 2+z 2F3ê2 ΒyHx L = -β ΕzHx L

(5.83γ) ΕzHx L = Q γ z

Bγ2Hx-u tL2+y 2+z 2F3ê2 ΒzHx L = β ΕyHx L.

ð

Μετασχηματισμοί Lorentz και εξισώσεις Maxwell 247

Page 257: Biblio Eidikhs Sxetikothas

248 Ειδική Σχετικότητα και κλασική θεωρία ηλεκτρομαγνητισμού

Page 258: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Παράρτημα

Λύσεις πρόσφατων γραπτών εξετάσεων

Γραπτή εξέταση 02-09-2003

Θέμα 1o

Ως προς το ΑΣΑ Σ, τα γεγονότα γ1, γ2 και γ3 έχουν συντεταγμένες Hx1, w1L = H5, 3L, Hx2, w2L = H3, 3L, καιHx3, w3L = H6, 10L, αντίστοιχα.

α) Να υπολογιστούν οι συντεταγμένες των ίδιων γεγογότων ως προς το ΑΣΑ Σ£ που κινείται με ταχύτηταV = 0, 6 c.

β) Να προσδιοριστεί η θέση των γεγονότων γ1, γ2, και γ3 στο χωροχρονικό διάγραμμα x w του ΑΣΑ Σ. Στοίδιο διάγραμμα, να κατασκευαστούν οι άξονες x£ και w£ του ΑΣΑ Σ£.

Λύση

α) Αφού V = 0, 6 c, η παράμετρος β των μετασχηματισμών Lorentz είναι ίση με

β = 0, 6 = 3 ê5.

Συνακόλουθα,

γ = 1

1-β2= 5

4.

Από τους βασικούς τύπους

x£ = 1

1- HV êcL2Hx - V tL, y£ = y, z£ = z, t£ = 1

1- HV êcL2Jt - V

c2 xN ,

μας χρειάζονται ο πρώτος και ο τελευταίος που γράφονται και σαν

x£ = γHx - βwL, w£ = γHw - β xL,

αντίστοιχα.

Με βάση τις τιμές των παραμέτρων β και γ που βρήκαμε παραπάνω, αυτοί οι τύποι γίνονται

x£ = 54

Jx - 35

wN, w£ = 54

Jw - 35

xN.

Από αυτούς αμέσως έπεται ότι

Hx1£, w1

£L ª Hx£Hγ1L, w£Hγ1L L = H4, 0L,

Hx2£, w2

£L ª Hx£Hγ2L, w£Hγ2L L = I 32

, 32M,

Hx3£, w3

£L ª Hx£Hγ3L, w£Hγ3L L = H0, 8L.

β) Η θέση των γεγονότων γ1, γ2, και γ3 στο χωροχρονικό διάγραμμα x - w φαίνεται στο επόμενο σχήμα. Στοίδιο σχήμα φαίνεται και η εικόνα των αξόνων x£ και w£ στο διάγραμμα x - w. (Για να μη γίνει το σχήμαπερίπλοκο, περιοριστήμαμε στο να δείξουμε μόνο το θετικό τμήμα των αξόνων).

Page 259: Biblio Eidikhs Sxetikothas

´Οπως γνωρίζουμε, η εικόνα του άξονα w£ στο διάγραμμα x - w ταυτίζεται με την κοσμική καμπύληενός σωμάτιου το οποίο κινείται με ταχύτητα V = 0, 6 c ως προς το Σ και τη στιγμή t = 0 διέρχεται από τοσημείο x = 0. Αυτή η καμπύλη δεν είναι άλλη από την ευθεία που διέρχεται από την αρχή των αξόνων x, w καισχηματίζει γωνία

θ = arctanHβL = arctanH0, 6L = arctanH3 ê5L

με τον άξονα w. Συνεπώς, ο άξονας w£ κατασκευάζεται χαράσσοντας την ευθεία που ορίζουν τα σημείαHx, wL = H0, 0L και Hx, wL = H3, 5L, για παράδειγμα.

Συνακόλουθα, η εικόνα του άξονα x£ στο διάγραμμα x - w κατασκευάζεται με το να χαράξουμε τηνευθεία που διέρχεται από τα σημεία Hx, wL = H0, 0L και Hx, wL = H5, 3L.

2 4 6 8 10 12 14x

2

4

6

8

10

12

14w

γ1γ2

γ3

x

w

Θέμα 2o

Τη στιγμή t = 0 ένα σωμάτιο σ διέρχεται από το σημείο x = -2 lsec (δευτερόλεπτα φωτός) του ΑΣΑ Σ, έχονταςταχύτητα u1 = 0, 6 c. Δέκα δευτερόλεπτα αργότερα αλλάζει την ταχύτητά του σε u2 = -0, 8 c.

α) Να υπολογιστεί η χρονική στιγμή t1 > 0 κατά την οποία το σ διέρχεται για πρώτη φορά από το σημείο x = 0,καθώς και η στιγμή t2 κατά την οποία το σ ξαναπερνάει από το σημείο x = 0.

β) Στο διάγραμμα x - w, να κατασκευαστεί η κοσμική καμπύλη του σ για το χρονικό διάστημα 0 § t § t2, καινα υπολογιστεί το αντίστοιχο ιδιοχρονικό διάστημα.

γ) Να υπολογιστούν οι ταχύτητες u1£ και u2

£ του σ ως προς ο ΑΣΑ Σ£ που κινείται με ταχύτητα V = -0, 8 cως προς το Σ.

δ) Να υπολογιστεί ο χρόνος που διέλευσε ανάμεσα στα γεγονότα γ0 = Ix0, w0M = H-2, 0L καιγ2 = Ix2, w2M = H0, c t2L, σύμφωνα με το ΑΣΑ Σ£.

Λύση

α) Τμηματικά, η κίνηση του σώματος περιγράφεται από εξισώσεις της μορφής

x = x0 + υHt - t0L, t0 § t § t0 + T ,

όπου T > 0 είναι το χρονικό διάστημα κατά το οποίο το σώμα κινήθηκε με σταθερή ταχύτητα υ.

250 Παράρτημα

Page 260: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Συγκεκριμένα,

x = -2 + 0, 6 c t, 0 § t § 10 sec,

x = xαντ - 0, 8 c Ht - 10L, t ¥ 10 sec.

Εδώ οι αποστάσεις μετριώνται σε lsec και xαντ είναι το σημείο στο οποίο βρίσκεται το σ τη στιγμή t = 10 sec,οπότε και αντιστρέφει την κατεύθυνση της κίνησής του.

´Οταν, λοιπόν, t = 10 sec, το σ βρίσκεται στη θέση

xαντ = -2 + 0, 6 c ÿ10 lsec = -2 lsec + 0, 6 ÿ10 lsec= 4 lsec

Συνακόλουθα, η τροχιά του σ στο διάστημα t ¥ 10 sec ορίζεται από την εξίσωση

x = 4 - 0, 8 c Ht - 10L, t ¥ 10 sec.

Από την εξίσωση για το πρώτο διάστημα της κίνησης έπεται ότι το σ πρωτοπερνάει από το σημείοx = 0 τη στιγμή t1, όπου

0, 6 c t1 = 2 .

Συνεπώς,

t1 =2 lsec0,6 c

2 c sec0,6 c

= 103

sec.

Από την εξίσωση για το δεύτερο τμήμα της κίνησης έπεται ότι το σ περνάει και πάλι από το σημείοx = 0 τη χρονική στιγμή t2 που καθορίζεται από τη σχέση

0, 8 c Ht2 - 10L = 4

´Αρα

t2 = 10 + H4 ê0, 8L = 15 sec.

β) Από τα προηγούμενα αποτελέσματα συνάγεται ότι η κοσμική γραμμή του σ είναι αυτή του επόμενουσχήματος.

-3 -2 -1 1 2 3 4 5xHlsecL

2.5

5

7.5

10

12.5

15

tHsecL

γ0

γ1

γαντ

γ2

Το ιδιοχρονικό διάστημα δίνεται από τον τύπο

Δτ = 1 - β2 Δ t

Στο χρονικό διάστημα 0 § t § 10 sec, το σ κινείται με ταχύτητα u1 = 0, 6 c οπότε β1 = 0, 6. ´Αρα τοαντίστοιχο ιδιοχρονικό διάστημα είναι ίσο με

Δτ1 = 1 - H0, 6L2 10 sec = 0, 8 ÿ10 sec = 8 sec.

Παράρτημα 251

Page 261: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Στο χρονικό διάστημα 10 sec § t § 15 sec, το σ κινείται με ταχύτητα u2 = -0, 8 c οπότε β2 = -0, 8. ´Αρα τοαντίστοιχο ιδιοχρονικό διάστημα είναι ίσο με

Δτ2 = 1 - H-0, 8L2 5 sec = 0, 6 ÿ5 sec = 3 sec

Συνεπώς, το συνολικό ιδιοχρονικό διάστημα που αντιστοιχεί στο διάστημα 0 § t § t2 είναι ίσο με

Δτ = Δτ1 + Δτ2 = 8 sec + 3 sec = 11 sec

γ) Αφού το Σ£ κινείται με ταχύτητα V = -0, 8 c ως προς το Σ, από τον τύπο

u£ = u-V

1-u V

c2

έπεται ότι

u1£ = u1-V

1-u1 V

c2

=0,6 c-H-0,8 cL1-

0,6 cÿH-0,8 cLc2

=1,4 c1,48

= 7074

c = 3537

c

u2£ = u2-V

1-u12 V

c2

=H-0,8 cL-H-0,8 cL1-

H-0,8 cLÿH-0,8 cLc2

= 0

δ) Η χρονική συντεταγμένη των γεγονότων στο Σ£ δίνεται από τον τύπο

w£ = γHw - β xL.

Αφού

γ0 = Ix0, w0M = H-2 lsec, 0L,

γ2 = Ix2, w2M = H0, c t2L = H0, c 15 secL = H0, 15 lsecL,

θα έχουμε

w0£ = γHw0 - β x0L = 1

1-H4ê5L2@0 - H-4 ê5L H-2 lsecLD = - 8

3lsec

w2£ = γHw2 - β x2L = 1

1-H4ê5L2@15 lsec - H-4 ê5L H0 lsecLD = 25 lsec

´Αρα, σύμφωνα με το ΑΣΑ Σ£, η χρονική απόσταση των γεγονότων γ0 και γ2, είναι ίση με

t2£ - t0£ =w2

£-w0£

c= 18 lsec

c= 83

3sec.

Θέμα 3o

Σύμφωνα με το ΑΣΑ Σ του διαστημικού σταθμού ΔΣ, το διαστημόπλοιο ΔΠ1 πλησιάζει με ταχύτητα μέτρου0, 6 c.

α) Αν τα ηλεκτρομαγνητικά σήματα επικοινωνίας που εκπέμπει ο ΔΣ έχουν συχνότα ν0 και ταχύτα c (ωςπρος το Σ), πόση είναι η συχνότητα και η ταχύτητά τους ως προς το ΑΣΑ του ΔΠ1;

β) ´Ενα δεύτερο διαστημόπλοιο, το ΔΠ2, απομακρύνεται από τον ΔΣ με ταχύτητα μέτρου 0, 4 c. Ναυπολογιστεί η ταχύτητα του ΔΠ2 ως προς το ΔΠ1.

Λύση

Η συχνότητα ν του σήματος που λαβαίνει το διαστημόπλοιο δίνεται από τον βασικό τύπο για το φαινόμενοDoppler

252 Παράρτημα

Page 262: Biblio Eidikhs Sxetikothas

ν = 1-β1+β

ν0.

Σ' αυτό τον τύπο, η παράμετρος β = V êc θεωρείται θετική αν δέκτης (εδώ, το διαστημόπλοιο) απομακρύνεταιαπό τον πομπό (εδώ, τον διαστημικό σταθμό) και αρνητική στην περίπτωση που τον πλησιάζει.

α) Αφού το ΔΠ1 πλησιάζει με ταχύτητα μέτρου 0, 6 c, η συχνότητα των σημάτων ως προς το δικό του ΑΣΑείναι ίση με

v1 =1-H-3ê5L1+H-3ê5L ν0 =

8ê52ê5 ν0 = 2 ν0.

Στην Ειδική Σχετικότητα η ταχύτητα των ηλεκτρομαγνητικών σημάτων στο κενό είναι αξιωματικά ίσημε c. ´Αρα, το αντίστοιχο ερώτημα είναι παραπλανητικό.

β) Αφού το ΔΠ2 απομακρύνεται από τον ΔΣ με ταχύτητα μέτρου 0, 4 c, η συχνότητα των σημάτων ως προςτο δικό του ΑΣΑ είναι ίση με

v2 =1-2ê51+2ê5 ν0 =

3ê57ê5 ν0 =

37ν0

Το μήκος κύματος στο κενό είναι ίσο με λ = c êν. Συνεπώς,

λ = cν= 3ÿ108 mêsec

10

3MHz

= 3ÿ108 mêsec10

3ÿ106 sec-1

= 90 m.

β)´Οταν το Δ πλησιάζει με ταχύτητα 0, 8 c, τότε β = -0, 8 = -4 ê5, οπότε

ν = 1+4ê51-4ê5 10 MHz = 9ê5

1ê5 10 MHz = 30 MHz

Τώρα,

λ = cν= 3ÿ108 mêsec

30 MHz= 3ÿ108 mêsec

30ÿ106 sec-1 = 10 m.

Θέμα 4o

α) Στο ΑΣΑ Σ, ένα φορτισμένο σωμάτιο σ (γ.π. ένα πρωτόνιο) επιταχύνεται για το χρονικό διάστημα @t1, t2D,λόγω της παρουσίας ηλεκτρικού πεδίου. Aν η αρχική ταχύτητα του σ είναι μηδενική και η τελική του ενέργειαδιπλάσια από την ενέργεια ηρεμίας, ποια είναι η ταχύτητά του τη στιγμή t2;

β) ´Ενα σωμάτιο σ1 μάζας m1 = 1 MeVëc2 και ενέργειας E1 = H5 ê3L m1 c2 κινείται προς τη θετική κατεύθυνσητου άξονα x ενός ΑΣΑ. Τη στιγμή t0, το σ1 συγκρούεται με το σωμάτιο σ2, που έχει μάζα m2 = 4 m1, ενέργειαE2 = 3 E1 και, πριν από τη σύγκρουση, κινιόταν προς το σ1. Το αποτέλεσμα της σύγκρουσης είναι να παραχθείένα σωμάτιο σ3 μάζας m3 = 5 m1 και ένα φωτόνιο.

(i) Να υπολογιστεί η συνολική ενέργεια και ορμή του συστήματος σ1, σ2 πριν από τη σύγκρουση των μελώντου.

(ii) Να υπολογιστεί η συχνότητα του φωτόνιου και η ταχύτητα του σ3.

Λύση

α) Οποιαδήποτε χρονική στιγμή, η ενέργεια ενός σωμάτιου δίνεται από τον τύπο

E = γ m c2 ª m c2

1-β2

Παράρτημα 253

Page 263: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Ως ενέργεια ηρεμίας ορίζουμε την ποσότητα

E0 =m c2

´Αρα, στην προκείμενη περίπτωση,

E = 2 E0 ñ m c2

1-β2= 2 m c2.

Συνεπώς,

1 - β2 = 14 ñ β2 = 3

4, ñ β = ≤ 3

2 .

β-i) Από τον τύπο

E = γ m c2 ª m c2

1-β2

και τη συνθήκη E1 = H5 ê3L m1 c2 έπεται ότι

γ1 m1 c2 = H5 ê3L m1 c2 fl γ1 = H5 ê3L.

Από την άλλη, η σχέση

γ = 1

1-β2

δίνει την

β =γ2-1γ

.

Αφού το σ1 κινιόταν προς τη θετική κατεύθυνση,

β1 = β1 =γ1

2-1γ1

= 45.

Ανάλογα,

E2 =m2 c2

1-β22ª γ2 m2 c2 = 3 E1

ñ γ2 4 m1 c2 = 3 H5 ê3L m1 c2 m1 c2 fl γ2 = 5 ê4,

κι αφού το σ2 κινιόταν προς την αρνητική κατεύθυνση,

β2 = - β2 = -γ2

2-1γ2

= - 35 .

Από τις παραπάνω πληροφορίες βρίσκουμε την ολική αρχική ενέργεια και ορμή πριν από τησύγκρουση:

E = E1 + E2 = H5 ê3L m1 c2 + 3 H5 ê3L m1 c2 = 20 m1 c2

p = p1 + p2 =m1 β1 γ1 +m2 β2 γ2

= m1H4 ê5L H5 ê3L + 4 m1H-3 ê5L H 5 ê4L = @H4 ê3L - 3D m1 = -H5 ê3L m1

β-ii) (Στην ανάλυσή μας υποθέτουμε ότι το πρόβλημα είναι μονοδιάστατο. Δηλαδή, ότι τα προϊόντα τηςσύγκρουσης κινούνται πάνω στον ίδιο άξονα x στον οποίο κινιόντουσαν και τα αρχικά σωμάτια).

Για τα φωτόνια ισχύει ότι

pγ =Eγ

c=

h fc

,

254 Παράρτημα

Page 264: Biblio Eidikhs Sxetikothas

όπου f η συχνότητα του αντίστοιχου κύματος. ´Αρα, στις μονάδες όπου

c = 1, h = 1,

το μέτρο της ορμής και η ενέργεια των φωτονίων δίνεται από τη συχνότητα του αντίστοιχου μονοχρωματικούκύματος:

pγ = Eγ = f .

´Ετσι, στην περίπτωση που εξετάζουμε, οι εξισώσεις που εκφράζουν το νόμο της διατήρησης τηςορμής-ενέργειας στο μονοδιάστατο πρόβλημα, δηλαδή οι

E3 + Eγ = E, p3 + pγ = p,

παίρνουν την ακόλουθη μορφή:

E3 + f = H20 ê3L m1, p3 + ε f = -H5 ê3L m1, ε = ≤1.

Συνεπώς,

E3 - ε p3 = H20 ê3L m1 + εH5 ê3L m1

ñ m3 γ3 -m3 ε β3 γ3 =20+5 ε

3m1

ñ m3H1 - ε β3L γ3 =20+5 ε

3m1

ñ (αφού m3 = 5 m1) 5 m1H1 - ε β3L γ3 =20+5 ε

3m1

ñ H1 - ε β3L γ3 =4+ε

3 ñ 1-ε β3

1-β32=

4+ε3

ñ 1-ε β3

1+ε β3=

4+ε3

fl 1-ε β3

1+ε β3= J 4+ε

3N2

fl ε β3 =1-K 4+ε

3O

2

1+K 4+ε

3O

2 = -1634= - 8

17.

Συνεπώς, για ε = 1,

β3 =1-J 5

3N2

1+J 5

3N2 =

9-259+25

= - 1634= - 8

17.

΄Αρα

γ3 =1

1-β32= 1

1-H8ê17L2= 17

289-64= 17

225= 17

15,

οπότε

f = E - E3 = H20 ê3L m1 -m3 γ3

= H20 ê3L m1 - 5 m1 γ3 = @H20 ê3L - 5 H17 ê15LD m1 =m1.

Ανάλογα, για ε = -1,

-β3 =1-J 3

3N2

1+J 3

3N2 = 0,

οπότε

Παράρτημα 255

Page 265: Biblio Eidikhs Sxetikothas

γ3 =1

1-β32= 1.

Συνακόλουθα,

f = E - E3 = H20 ê3L m1 -m3 = H20 ê3L m1 - 5 m1 = @H20 ê3L - 5D m1 =53

m1 .

256 Παράρτημα

Page 266: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Γραπτή εξέταση 28-01-2004

Θέμα 1o

Ως προς το ΑΣΑ Σ, οι συντεταγμένες Minkowski των γεγονότων γ1, γ2 και γ3 είναι ίσες προς

Hx1, y1, z1, w1L = H1, 0, 0, 0L, Hx2, y2, z2, w2L = H4, 0, 0, 5L

και

Hx3, y3, z3, w3L = H0, 0, 3, 5L,

αντίστοιχα.

α) Να προσδιοριστεί η θέση των γεγονότων γ1, γ2, και γ3 σ' ένα χωροχρονικό διάγραμμα που παριστάνει τουςάξονες x, z και w του ΑΣΑ Σ.

β) Στο ίδιο διάγραμμα, να κατασκευαστούν τα διανύσματα που συνδέουν τα παραπάνω γεγονότα, ανά δύο. Στησυνέχεια, να προσδιοριστεί ο τύπος καθενός από τα συνδετικά διανύσματα.

γ) Να υπολογιστεί το ιδιοχρονικό διάστημα ανάμεσα στα γεγονότα γ1 και γ3.

Λύση

α) Με βάση τις συντεταγμένες Hx1, y1, z1, w1L = H1, 0, 0, 0L, Hx2, y2, z2, w2L = H4, 0, 0, 5L

και Hx3, y3, z3, w3L = H0, 0, 3, 5L, καταλήγουμε στο ακόλουθο χωροχρονικό διάγραμμα. Σε αυτό, εκτός από τασημεία που αντιστοιχούν στα γεγονότα γ1, γ2, και γ3, δείχνουμε και τα ευθύγραμμα τμήματα που τα συνδέουν.

(Οι δύο εκδοχές προκύπτουν αλλάζοντας την οπτική γωνία στην προοπτική κατασκευής του διαγράμματος).

0 2 4 6

02 4 6

0

2

4

6

γ1

γ2

γ3

x

z

w

0 2 4

02 4

Παράρτημα 257

Page 267: Biblio Eidikhs Sxetikothas

γ1

γ2γ3

xz

w

β) Για τα τρία συνδετικά διανύσματα εύκολα βρίσκουμε ότι

Hx1 - x2L2 + Hy1 - y2L2 + Hz1 - z2L2 - Hw1 - w2L2 = 9 - 25 = -16,

Hx1 - x3L2 + Hy1 - y3L2 + Hz1 - z3L2 - Hw1 - w3L2 = 10 - 25 = -15,

Hx2 - x3L2 + Hy2 - y3L2 + Hz2 - z3L2 - Hw2 - w3L2 = 16 + 9 = 25.

Από τις προηγούμενες εκφράσεις έπεται ότι τα δύο πρώτα διανύσματα είναι χρονικού τύπου και το τρίτο χωρικού.

γ) Από την

Hx1 - x3L2 + Hy1 - y3L2 + Hz1 - z3L2 - Hw1 - w3L2 = 10 - 25 = -15

έπεται ότι

HcΔτL2 = 15.

Συνεπώς,

Δτ = 15 ëc > 3, 873 êc

Θέμα 2o

Ως προς το ΑΣΑ Σ, η τροχιά του σωμάτιου σ περιγράφεται από τη σχέση

x = 1 + c Ÿ0t 1 - H4 ê5L2 e-2 s d s, t ¥ 0.

α) Δείχτε ότι η στιγμιαία ταχύτητα του σ δίνεται από την έκφραση

υ = c 1 - H4 ê5L2 e-2 t .

β) Υπολογίστε την ταχύτητα που έχει αρχικά το σ, καθώς και την τιμή στην οποία τείνει στο όριο tض.

γ) Να βρεθεί η σχέση τHtL του ιδιόχρονου τ του σ με τη χρονική συντεταγμένη t, υποθέτοντας ότι τH0L = 0.

δ) Να υπολογιστούν οι συνιστώσες d xd τ

HτL και c d td τ

HτL της τετραταχύτητας του σ.

Λύση

α) Η έκφραση

υ = c 1 - H4 ê5L2 e-2 t

258 Παράρτημα

Page 268: Biblio Eidikhs Sxetikothas

για τη στιγμιαία ταχύτητα του σ προκύπτει αμέσως με παραγώγιση της δοσμένης συνάρτησης xHtL. β) Από αυτήν έπεται ότι

υH0L = c 1 - H4 ê5L2 = 35

c, υH¶L = c.

γ) Από τη σχέση

d τ= 1 - Hυ êcL2 d t

έπεται ότι

d τ= 1 - 91 - H4 ê5L2 e-2 t= d t = H4 ê5L e- t d t.

´Αρα,

τHtL = τH0L + Ÿ0tH4 ê5L e-ξ d ξ = H4 ê5L I1 - e- tM, t ¥ 0.

Σημειώστε ότι, καθώς η μεταβλητή t διατρέχει το διάστημα @0, ¶L, η τ διατρέχει το @0, 4 ê5L. δ) Λύνοντας την προηγούμενη σχέση ως προς t, καταλήγουμε στην

tHτL = -lnI1 - 54τM, 0 § τ § 4

5.

Συνεπώς,

d td τ= 1

H4ê5L- τ .

Συνακόλουθα

d xd τ= d x

d td td τ= d x

d t1

H4ê5L- τ

= c 1 - H4 ê5L2 e-2 t 1H4ê5L- τ

= c 1 - H4 ê5L2 I1 - 54τM2 1

H4ê5L- τ

= c 1 - @H4 ê5L - τD2 1H4ê5L- τ

= c 1@H4ê5L-τD2 - 1 .

Εναλλακτικά, από την

J d xd τ

N2- c2J d t

d τN2= -c2 ,

έπεται ότι

J d xd τ

N2= c2BJ d t

d τN2- 1F = c2BJ 1

H4ê5L- τ N2- 1F ,

οπότε

d xd τ= c 1

@H4ê5L-τD2 - 1 .

Θέμα 3o

Παράρτημα 259

Page 269: Biblio Eidikhs Sxetikothas

´Ενα σωμάτιο σ μάζας m = 2 MeVëc2 κινείται αρχικά με ταχύτητα υ = H4 ê5L c προς τη θετική κατεύθυνση τουάξονα x του ΑΣΑ Σ. Τη στιγμή t1 το σ προσκρούει σε κάποιο εμπόδιο, με αποτέλεσμα η ταχύτητά του νααντιστραφεί.

α) Να υπολογιστούν οι συνιστώσες του 4-διανύσματος ορμής-ενέργειας του σ πριν και μετά τη στιγμή t1.

β) Να υπολογιστούν οι συνιστώσες του ίδιου διανύσματος ως προς το ΑΣΑ Σ£ που κινείται με ταχύτητα V = H3 ê5L cως προς το Σ.

Λύση

α) Το 4-διάνυσμα της ορμής-ενέργειας ενός σώματος μάζας m που κινείται με ταχύτητα υ δίνεται από τον τύπο

pa =m ua = Hp, E êcL =m γHυ, cL.

Σ' αυτό τον τύπο

p = m c γ β, E = γ m c2 ,

όπου

β= υ êc γ = 1

1- β 2 ( fl β =

γ2-1γ

).

Ισοδύναμα,

pa =m ua =m γHυ, cL ñ Ip1, p2, p3, p4M =m γIυx, υy, υz, cM.

Στο παρόν πρόβλημα:

Πριν από τη σύγκρουση, β= υ êc= HH4 ê5L, 0, 0L Μετά, β= υ êc= H-H4 ê5L, 0, 0L.΄Αρα, πριν και μετά από τη σύγκρουση,

γ = 1

1- β 2= 1

1-H4ê5L2= 5

3 .

Από τον τύπο

pa =m ua = Hp, E êcL =m γHυ, cL =m c γHυ êc, 1L

που ορίζει το τετραδιάνυσμα της ορμής-ενέργειας έπεται ότι

Πρίν, pa = I2 MeVëc2M c 53

HH4 ê5L, 0, 0, 1L = 23

H4, 0, 0, 5L MeV êc

Μετά, pa = 23

H-4, 0, 0, 5L MeV êc.

β) Ο μετασχηματισμός Lorentz για την ορμή-ενέργεια δίνεται απο τους τύπους

p1£ = γHV L Ip1 - Β p4M, p2£ = p2, p3£ = p3,

p4£ = γHV L Ip4 - Β p1M,

όπου

Β := Vc

, γHV L = 1

1-Β2.

Στην προκείμενη περίπτωση

Β = 35

, γHV L = 1

1-H3ê5L2= 5

4,

260 Παράρτημα

Page 270: Biblio Eidikhs Sxetikothas

οπότε

p1£ = γHV L Ip1 - Β p4M = 54

Jp1 - 35

p4N,

p4£ = γHV L Ip4 - Β p1M = 54

Jp4 - 35

p1N.

Συνεπώς, οι μη μηδενικές συνιστώσες του 4-διανύσματος της ορμής-ενέργειας στο Σ£ έχουν ως εξής:

Πρίν, p1£ = 54

Jp1 - 35

p4N = 54

J 83- 3

5103N = 5

6,

p4£ = 54

Jp4 - 35

p1N = 54

J 103- 3

583N = 13

6.

Μετά, p1£ = 54

Jp1 - 35

p4N = 54

J- 83- 3

5103N = - 35

6,

p4£ = 54

Jp4 - 35

p1N = 54

J 103+ 3

583N = 37

6.

Θέμα 4o

´Ενα σωμάτιο σ1 μάζας m1 = 1 MeVëc2 κινείται με ταχύτητα υ1 = H4 ê5L c προς τη θετική κατεύθυνση του άξονα xτου ΑΣΑ Σ. Τη στιγμή t0, το σ1 συγκρούεται ελαστικά με το σωμάτιο σ2. Ως αποτέλεσμα της σύγκρουσης, ηταχύτητα του σ1 μετατρέπεται σε υ1

£ = -H3 ê5L c και η ταχύτητα του σ2 γίνεται υ2£ = H3 ê5L c. Να υπολογιστεί η μάζα

του σ2, καθώς και η ταχύτητά του πριν από τη σύγκρουση.

Λύση

Η διαδικασία της σύγκρουσης διέπεται από τους νόμους της διατήρησης της ενέργειας και της ορμής:

E1£ + E2

£ = E1 + E2 ñ γ1£ m1 + γ2

£ m2 = γ1 m1 + γ2 m2

p1£ + p2

£ = p1 + p2 ñ m1 β1£ γ1

£ +m2 β2£ γ2

£ =m1 β1 γ1 +m2 β2 γ2

Γνωστές ποσότητες: β1 = 4 ê5, γ1 = H5 ê3L,

β1£ = -3 ê5, γ1

£ = H5 ê4L,

β2£ = 3 ê5, γ2

£ = H5 ê4L.

´Αγνωστες: m2, β2.

Με βάση τις δοσμένες τιμές, η εξίσωση

γ1£ m1 + γ2

£ m2 = γ1 m1 + γ2 m2,

που εκφράζει τη διατήρηση της ενέργειας, γίνεται

H5 ê4L + H5 ê4L m2 = H5 ê3L + γ2 m2,

ή 15 + 15 m2 = 20 + 12 γ2 m2,

ή 15 m2 = 5 + 12 γ2 m2,

ή H15 - 12 γ2L m2 = 5.

Ανάλογα, η εξίσωση

m1 β1£ γ1

£ +m2 β2£ γ2

£ =m1 β1 γ1 +m2 β2 γ2,

η οποία εκφράζει τη διατήρηση της ορμής, γίνεται

Παράρτημα 261

Page 271: Biblio Eidikhs Sxetikothas

-H3 ê5L H5 ê4L +m2H3 ê5L H5 ê4L = H4 ê5L H5 ê3L +m2 β2 γ2,

ή -H3 ê4L +m2H3 ê4L = H4 ê3L +m2 β2 γ2,

ή -9 + 9 m2 = 16 + 12 m2 β2 γ2,

ή 9 m2 = 25 + 12 m2 β2 γ2.

ή H9 - 12 β2 γ2L m2 = 25.

Δηλαδή, καταλήγουμε στο σύστημα

H9 - 12 β2 γ2L m2 = 25, H15 - 12 γ2L m2 = 5.

Διαιρώντας κατά μέλη παίρνουμε

H9 - 12 β2 γ2L = 5 H15 - 12 γ2L,

ή -12 β2 γ2 = 66 - 60 γ2,

ή -2 β2 γ2 = 11 - 10 γ2.

Ο τετραγωνισμός της τελευταίας δίνει

4 β22 γ2

2 = H11 - 10 γ2L2.

Από την άλλη, ο τετραγωνισμός της σχέσης

γ = 1

1-β2

δίνει την

β2 =γ2-1γ2 .

´Αρα

4 Iγ22 - 1M = H-11 + 10 γ2L2,

ή 4 Iγ22 - 1M = 121 - 220 γ2 + 100 γ2

2,

ή 0 = 125 - 220 γ2 + 96 γ22 .

Η λύση της τελευταίας δίνει

γ2 œ 9 2524

, 54=

και άρα

β2 =γ2-1γ

œ : 725

, 35>.

Τότε, η δεύτερη από τις εξισώσεις του συστήματος δίνει

m2 =5

H15-12 γ2L= 5

J15-1225

24N= 5

J15-25

2N= 10

H30-25L = 2 ,

ή

m2 =5

H15-12 γ2L= 5

J15-125

4N= 5

H15-15L =50.

Συνεπώς, η λύση γ2 =54 (οπότε β2 = 3

5) απορρίπτεται.

262 Παράρτημα

Page 272: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Τέλος, η αντικατάσταση των τιμών m2 = 2, γ2 = 25 ê24 στην

H9 - 12 β2 γ2L m2 = 25

οδηγεί στην

β2 = -725

.

Παράρτημα 263

Page 273: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Γραπτή εξέταση 07-09-2004

Θέμα 1o

Ως προς το αδρανειακό σύστημα αναφοράς (ΑΣΑ) Σ, τα γεγονότα γ1, γ2 και γ3 έχουν, αντίστοιχα, τις ακόλουθεςσυντεταγμένες

Hx1, w1L = H0, -3L, Hx2, w2L = H5, 0L, Hx3, w3L = H-6, 3L.α) Ν' αποδειχτεί ότι δεν υπάρχει ΑΣΑ στο οποίο τα γ1 και γ3 να είναι ταυτόχρονα ή ταυτόχωρα.

β) Ν' αποδειχτεί ότι υπάρχει ΑΣΑ Σ£ στο οποίο τα γ1, γ2 είναι ταυτόχρονα και να βρεθεί η ταχύτητα του Σ£ ως προςτο Σ.

γ) Να προσδιοριστεί η θέση των γεγονότων γ1, γ2, και γ3 στο χωροχρονικό διάγραμμα x - w του ΑΣΑ Σ. Στο ίδιοδιάγραμμα, να κατασκευαστούν οι άξονες x £ και w £ του ΑΣΑ Σ£.

Λύση

α) x3 - x1 = -6, w3 - w1 = 6.

´Αρα

Hx3 - x1L2 - Hw3 - w1L2 = 0.

Αυτό σημαίνει ότι η χωροχρονική απόσταση των γ1 και γ3 είναι μηδενική ( το διάνυσμα που τα συνδέει είναιχαρακτηριστικό ή φωτοειδές ή φωτονιακού τύπου). Αυτό φαίνεται καθαρά και από το αντίστοιχο διάγραμμα πουδείχνουμε στη συνέχεια.

Η παραπάνω σχέση ανάμεσα στις συντεταγμένες των γ1 και γ3 ισχύει σε οποιοδήποτε άλλο ΑΣΑ Σ£:

Hx3£ - x1

£L2 - Hw3£ - w1

£L2 = 0.

Συνακόλουθα, τα γεγονότα γ1 και γ3 είναι αδύνατο να εμφανιστούν ως ταυτόχρονα ή ταυτόχωρα σε οποιοδήποτεΑΣΑ. Γιατί, αν εμφανιζόντουσαν ως ταυτόχρονα, θα σήμαινε ότι w3

£ - w1£ = 0. Μαζί με την προηγούμενη

συνθήκη, αυτή θα οδηγούσε στο συμπέρασμα ότι x3£ - x1

£ = 0. Δηλαδή, τα γ1 και γ3 θα εμφανιζόντουσαν και ωςταυτόχωρα. Και αντίστροφα.

΄Ομως, η ταυτόχρονη ισχύς των x3£ - x1

£ = 0, w3£ - w1

£ = 0 συνεπάγεται ότι τα γ1 και γ3 είναι αδιάκριτα(αποτελούν ένα και το αυτό γεγονός).

β) x2 - x1 = 5, w2 - w1 = 3.

´Αρα

Hx2 - x1L2 - Hw2 - w1L2 = 25 - 9 = 16.

Αυτό σημαίνει ότι η χωροχρονική απόσταση των γ1 και γ2 είναι χωρικού τύπου. Συνακόλουθα, υπάρχει ΑΣΑ Σ£

στο οποίο αυτά τα γεγονότα είναι ταυτόχρονα. Για να προσδιορίσουμε το Σ£ αρκεί να γράψουμε τη διαφοράw2

£ - w1£ σε τυχαίο ΑΣΑ και να τη μηδενίσουμε.

Από το μετασχηματισμό Lorentz έπεται ότι

w2£ - w1

£ = γ@Hw2 - w1L - β Hx2 - x1LD

´Αρα,

w2£ - w1

£ = 0 ñ Hw2 - w1L - β Hx2 - x1L = 0.

Από την τελευταία έπεται ότι

264 Παράρτημα

Page 274: Biblio Eidikhs Sxetikothas

β = w2-w1

x2-x1= 3

5

γ) Αφού β = 3 ê5, οι άξονες x £ και w £ του ΑΣΑ Σ£ στο διάγραμμα x - w του ΑΣΑ Σ εμφανίζονται ως ευθείεςκλίσης 3/5 ως προς τους άξονες x και w, αντίστοιχα, όπως φαίνεται στο επόμενο σχήμα.

-6 -4 -2 2 4 6x

-6

-4

-2

2

4

6

w

γ1

γ2

γ3

x

w

Παρόλο που δεν το ζητάει το διαγώνισμα, αξίζει να υπολογίσουμε τις συντεταγμένες των γεγονότων γ1, γ2, και γ3

στο ΑΣΑ Σ£. Η παράμετρος γ είναι ίση με

γ = 1

1-β2= 5

4.

´Ετσι, ο μετασχηματισμός Lorentz

x £ = γHx - βwL, w £ = γHw - β xL.

γίνεται

x £ = 54

Jx + 35

wN, w £ = 54

Jw + 35

xN.

Η αντικατάσταση των συντεταγμένων των γεγονότων γ1, γ2, και γ3 στις τελευταίες εκφράσεις δίνει το ακόλοθοαποτέλεσμα.

Hx1£, w1

£L ª Hx £ Hγ1L, w £ Hγ1L L = I 94, - 15

4M,

Hx2£, w2

£L ª Hx £ Hγ2L, w £ Hγ2L L = I 254

, - 154M,

Hx3£, w3

£ L ª Hx £ Hγ3L, w £ Hγ3L L = I- 394

, 334M.

Θέμα 2o

´Ενα σωμάτιο σ πηγαινοέρχεται ανάμεσα σε δύο ανακλαστήρες, Α1 και Α2, που απέχουν L = 300 m στο ΑΣΑ Σ στοοποίο ακινητούν. Ανάμεσα σε δύο διαδοχικές ανακλάσεις, το σ κινείται με σταθερή σε μέτρο ταχύτητα καιχρειάζεται 1, 2ä10-6 sec για να καλύψει την απόσταση L.

α) Να κατασκευαστεί η κοσμική καμπύλη του σ για το χρονικό T ανάμεσα σε μια πρόσκρουσή του στονανακλαστήρα Α1 και στην μεθεπόμενη.

β) Να υπολογιστεί η απόσταση των ανακλαστήρων, σύμφωνα με ένα ΑΣΑ Σ12 που έχει την ίδια ταχύτητα με το σως προς το Σ, όταν το σ κινείται από τον ανακλαστήρα Α1 προς τον Α2.

Παράρτημα 265

Page 275: Biblio Eidikhs Sxetikothas

γ) Να υπολογιστεί ο χρόνος που χρειάζεται το σ για να φτάσει από τον ανακλαστήρα Α1 στον Α2, σύμφωνα με τοΑΣΑ Σ12.

δ) Χρησιμοποιώντας τα δύο προηγούμενα αποτελέσματα, να υπολογιστεί η ταχύτητα του Σ ως προς το Σ12 και νασχολιαστεί το αποτέλεσμα.

Λύση

α) Χωρίς να περιορίσουμε τη γενικότητα, μπορούμε να υποθέσουμε ότι,

(i) Ο ανακλαστήρας Α1 ακινητεί στο σημείο x = 0 και ο Α2 στο x = L του άξονα x ΑΣΑ Σ.

(ii) Η πρώτη πρόσκρουση του σ στον ανακλαστήρα Α1 λαβαίνει χώρα τη στιγμή t = 0.

Τότε, το σ φτάνει στον ανακλαστήρα Α2 τη χρονική στιγμή t1 = 1, 2ä10-6 sec. Και αφού ανάμεσα στουςανακλαστήρες κινείται με ταχύτητα σταθερού μέτρου

u = 300 m1,2ä10-6 sec

= 2, 5ä108 m êsec = 56

c,

θα χρειαστεί τον ίδιο χρόνο 1, 2ä10-6 sec για να επανέλθει στον ανακλαστήρα Α1. ΄Αρα, η επόμενη πρόσκρουσητου σ στον ανακλαστήρα Α1 λαβαίνει χώρα τη χρονική στιγμή t2 = 2ä I1, 2ä10-6 secM= 2, 4ä10-6 sec και ημεθεπόμενη τη στιγμή t4 = 4, 8ä10-6 sec.

Τμηματικά, η κίνηση του σώματος περιγράφεται από την εξίσωση

x = xα + uHt - αL, α § t § τ

Συγκεκριμένα,

x = 56

c t, 0 § t § t1 = 1, 2ä10-6 sec

x = L - 56

c Ht - t1L, t1 § t § t2 = 2 t1,

x = 56

c Ht - t2L, t2 § t § t3 = 3 t1,

x = L - 56

c Ht - t3L, t3 § t § t4 = 4 t1.

Συνακόλουθα,

w1 = c t1 = I3ä108 m êsecM I1, 2ä10-6 secM = 360 m.

Ανάλογα,

w2 = 2 w1 = 720 m, w3 = 3 w1 = 1080 m, w4 = 4 w1 = 1440 m.

Συνεπώς, η κοσμική γραμμή του σ κατά το χρονικό διάστημα 0 § t § 4, 8ä10-6 sec είναι εκείνη που υποδείχνεταιως (μπλε) ζιγκ-ζαγκ στο επόμενο σχήμα.

266 Παράρτημα

Page 276: Biblio Eidikhs Sxetikothas

-200 -100 100 200 300 400 500xHmL

250

500

750

1000

1250

1500

wHmL

κοσμ. γραμμήΑ1

κοσμ. γραμμήσ

κοσμ. γραμμήΑ2

β) Η απόσταση των ανακλαστήρων στο ΑΣΑ Σ£ που κινείται με αυτή την ταχύτητα από τον ανακλαστήρα Α1 προς

τον Α2 δίνεται από τον τύπο της συστολής L '= 1 - β2 L.

´Αρα

L '= 1 - H5 ê6L2 L = 36-2536

300 m = 50 11 m > 165, 83 m.

γ) Υποθέτουμε ότι το σ και η αρχή του άξονα x£ του ΑΣΑ Σ12 βρίσκονται στο σημείο x = 0 τη χρονική στιγμή t = 0.

Σύμφωνα με το ΑΣΑ Σ, το σ χρειάζεται t1 sec για να πάει από τον ανακλαστήρα Α1 στον Α2. Το αντίστοιχοιδιοχρονικό διάστημα του σ είναι ίσο με

τ1 = 1 - β2 t1 = 1 - H5 ê6L2 t1 =116

1, 2ä10-6 sec = 2 11 ä10-7 sec

Αφού το ΑΣΑ Σ12 έχει την ίδια ταχύτητα με το σ ως προς το Σ όταν το σ κινείται από τον ανακλαστήρα Α1 προςτον Α2, ο ιδιόχρονος τ1 ταυτίζεται με το χρόνο που, σύμφωνα με το Σ12, χρειάζεται το σ για να πάει από τον Α1στον Α2.

δ) Από τη σκοπιά του Σ12, o ανακλαστήρας Α1 βρισκόταν στη θέση x£ = 0 τη χρονική στιγμή t£ = 0. Ο Α2βρισκόταν σε απόσταση L£ προς τη θετική κατεύθυνση του άξονα x£. Μετά από τ1 δευτερόλεπτα, ο Α2 βρίσκεταιστη θέση x£ = 0. Αυτό σημαίνει ότι η ταχύτητα του Α2 ως προς το ΑΣΑ Σ12 είναι

υ =Hx£Lτελ-Hx£Lαρ χHt£Lτελ-Ht£Lαρ χ

= 0-L£

τ1-0= - L£

τ1= -

1-β2 L

1-β2 t1= - L

t1= - 5

6c

Αφού ο Α2 είναι ακίνητος στο ΑΣΑ Σ, η υ που μόλις βρήκαμε είναι και η ταχύτητα του Σ ως προς το Σ12.

Παράρτημα 267

Page 277: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Αυτό το αποτέλεσμα ήταν αναμενόμενο, γιατί οι μετασχηματισμοί Lorentz εμπεριέχουν αξιωματικά τηνακόλουθη σχέση των ΑΣΑ τα οποία συνδέουν: ´Οταν το Σ12 κινείται με ταχύτητα V = H5 ê6L c ως προς το Σ, τότετο Σ12 βλέπει το Σ να κινείται με ταχύτητα -H5 ê6L c. Αλλά το ΑΣΑ Σ είναι ταυτόσημο με τα αντικείμενα πουακινητούν σε αυτό.

Θέμα 3o

α) Το διαστημόπλοιο ΔΠ εκπέμπει ηλεκτρομαγνητικά κύματα επικοινωνίας συχνότητας f = 100 MHz. Oδιαστημικός σταθμός ΔΣ μπορεί να λάβει ηλεκτρομαγνητικά σήματα που η συχνότητά τους είναι από 50 MHzμέχρι 200 MHz. Να υπολογιστεί η ταχύτητα με την οποία το ΔΠ πρέπει να πλησιάζει ή ν' απομακρύνεται από τονΔΣ για να μην μπορεί ο ΔΣ να "πιάσει" τα σήματα του ΔΠ.

β) Τα σωμάτια σ1 και σ2, με μάζα m1 = 1, 6 MeVëc2, m2 = 0, 9 MeVëc2 και ενέργεια E1 = 2 MeV,E2 = 1, 5 MeV, αντίστοιχα, κινούνται το ένα προς το άλλο και συγκρούονται. Να προσδιοριστεί επακριβώς τοαποτέλεσμα της σύγκρουσης, υποθέτοντας ότι τα σωμάτια κινούνται πάνω στην ίδια ευθεία και μετά τη σύγκρουση.

Λύση

α) Το πρόβλημα στηρίζεται στο φαινόμενο Doppler. Ο βασικός τύπος

f '= 1-β1+β

f

δίνει τη συχνότητα f ' στην οποία λαβαίνει ένα ηλεκτρομαγνητικό σήμα ο δέκτης, όταν εκπέμπεται από την πηγήμε συχνότητα f (σύμφωνα με το ΑΣΑ στο οποίο η πηγή ακινητεί). Σ' αυτό τον τύπο, η παράμετρος β = V êcεπιλέγεται θετική ή αρνητική ανάλογα με το αν ο δέκτης απομακρύνεται από τον πομπό ή τον πλησιάζει.

Στην προκείμενη περίπτωση, f = 100 MHz. Η ελάχιστη τιμή της συχνότητας λήψης είναι f £min = 50 MHzκαι η μέγιστη f £max = 200 MHz. H πρώτη επιτυγχάνεται όταν το ΔΠ απομακρύνεται από τον ΔΣ με ταχύτηταμέτρου V = βα c, όπου

f £min =1- βα1+ βα

f

Συνακόλουθα,

1- βα1+ βα

=f £min

f= 1

2

´Αρα,

1- βα1+ βα

= 14

Από αυτήν έπεται ότι

βα = 1-H1ê4L1+H1ê4L =

35

Ανάλογα, η μέγιστη συχνότητα λήψης επιτυγχάνεται όταν το ΔΠ πλησιάζει τον ΔΣ με ταχύτητα μέτρουV = βπλ c, όπου

f £max =1+ βπλ1- βπλ

f

Συνεπώς,

1+ βπλ1- βπλ

=f £max

f= 2.

´Αρα,

268 Παράρτημα

Page 278: Biblio Eidikhs Sxetikothas

1+ βπλ1- βπλ

= 4,

οπότε,

βπλ = 4-14+1

= 35

β) Ο ορισμός

E = m c2

1-β2

μας επιτρέπει να υπολογίσουμε τις ταχύτητες των σ1 και σ2 πριν από τη σύγκρουση. Συγκεκριμένα, από τηνπροηγούμενη σχέση έπεται ότι

γHβL := 1

1-β2= E

m c2 .

΄Αρα,

β =γ2-1γ

=γ2-1γ

=E2-m2 c4

E .

Συνεπώς, για τις ταχύτητες των σ1 και σ2 πριν από τη σύγκρουση ισχύει ότι

γ1 =E1

m 1 c2 =2

1,6= 5

4, β1 = 3

5,

γ2 =E2

m 2 c2 =1,50,9= 5

3, β2 = 4

5.

Υποθέτουμε ότι, πριν από τη σύγκρουση, το σ1 κινιόταν προς τη θετική κατεύθυνση του άξονα x και το σ2προς την αρνητική. ´Αρα

c p1 = c m 1 γ1 υ1 =m 1 c2 γ1 β1 = 1, 6 MeV ÿ 54ÿ 3

5= 1, 2 MeV

c p2 = c m 2 γ2 υ2 =m 2 c2 γ2 β2 = 0, 9 MeV ÿ 53ÿ J- 4

5N = -1, 2 MeV

Συνεπώς,

p1 + p2 = 0, E1 + E2 = 3, 5 MeV.

Αφού (σε αυτό το πρόβλημα) πριν και μετά τη σύγκρουση τα σώματα κινούνται πάνω στον άξονα x, οινόμοι διατήρησης της ενέργειας και της ορμής παίρνουν την ακόλουθη απλή μορφή:

E£ = E1 + E2, p£ = p1 + p2.

Σε αυτές τις εξισώσεις, τα E ', p ' συμβολίζουν την ολική ενέργεια και την ολική ορμή του συστήματος αμέσως μετάτη σύγκρουση.

Το πρόβλημα δεν προσδιορίζει τη φύση του συστήματος που παράγεται από τη σύγκρουση των δύοσωματίων. Οι εκδοχές είναι πάρα πολλές και άρα τα δοσμένα του προβλήματος δεν αρκούν για "να προσδιοριστείεπακριβώς το αποτέλεσμα της σύγκρουσης". Γι' αυτό θα εξετάσουμε μόνο δύο ακραίες περιπτώσεις, για τις οποίεςτα δοσμένα επιτρέπουν τον προσδιορισμό του αποτελέσματος. Πρόκειται για τις περιπτώσεις της πλαστικής και τηςελαστικής σύγκρουσης, αντίστοιχα.

(i) Πλαστική σύγκρουση

Πρόκειται για την εκδοχή όπου τα δύο σωμάτια "κολλάνε" για να αποτελέσουν ένα τρίτο, ας το πούμε σ3. Ανσυμβολίσουμε τη μάζα του σ3 με m3, τότε

E£ = γ3 m3, p£ = γ3 m3 β3,

και η διατήρηση της ενέγειας και της ορμής δίνει

Παράρτημα 269

Page 279: Biblio Eidikhs Sxetikothas

γ3 m3 = 3, 5, γ3 m3 β3 = 0.

Συνεπώς,

β3 = 0, m3 = 3, 5 MeVëc2.

(ii) Eλαστική σύγκρουση

Αν υποθέσουμε ότι τα σωμάτια διατηρούν την οντότητά τους, τότε

E£ = E1£ + E2

£ = γ1£ m1 + γ2

£ m2,

p£ = p1£ + p2

£ =m1 β1£ γ1

£ +m2 β2£ γ2

£.

Συνεπώς, ο νόμος της διατήρησης της ορμής-ενέργειας παίρνει την ακόλουθη μορφή:

E£ = 3, 5 ñ γ1£ m1 + γ2

£ m2 = 3, 5

p1£ + p2

£ = 0 ñ m1 β1£ γ1

£ +m2 β2£ γ2

£ = 0 .

Οι τιμές m1 = 1, 6 MeVëc2, m2 = 0, 9 MeVëc2 κάνουν τις προηγούμενες σχέσεις

16 γ1£ + 9 γ2

£ = 35 , 16 β1£ γ1

£ + 9 β2 ' γ2 '= 0.

΄Ενας τρόπος επίλυσης αυτού του συστήματος είναι να γράψουμε τη δεύτερη εξίσωση στη μορφή

16 β1£ γ1

£ = -9 β2£ γ2

£

και, τετραγωνίζοντας την τελευταία, να καταλήξουμε στην

256 β1£2

1-β1£2= 81 β2

£2

1-β2£2

Από τούτη τη σχέση εύκολα βρίσκουμε ότι

β2£2 = 256 β1

£2

81+175 β1£2

.

Η αντικατάσταση αυτής της έκφρασης στην πρώτη εξίσωση του συστήματος και λίγη άλγεβρα οδηγούν στο τελικόαποτέλεσμα

β1£ = - 3

5, β2

£ = 45.

270 Παράρτημα

Page 280: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Γραπτή εξέταση 01-02-2005

Θέμα 1o

Το γενονός γ1 συμβαίνει δύο δευτερόλεπτα (sec) προτού ενεργοποιηθεί το χρονόμετρο του αδρανειακούσυστήματος αναφοράς (ΑΣΑ) Σ. Με τη σειρά τους, τα γεγονότα γ2 και γ3 συμβαίνουν όταν το χρονόμετρο δείχνειt2 = 3 sec και t3 = 6 sec, αντίστοιχα. Και τα τρία γεγονότα λαβαίνουν χώρα πάνω στο χωρικό άξονα x του Σ καισυγκεκριμένα στα σημεία x1 = 0, x2 = 3 lsec (=δευτερόλεπτα φωτός) και x3 = 8 lsec, αντίστοιχα.

α) Να προσδιοριστεί η θέση των γεγονότων γ1, γ2, και γ3 στο χωροχρονικό διάγραμμα x - w του ΑΣΑ Σ, όπουw = c t.

β) Ν' αποδειχτεί ότι υπάρχει ΑΣΑ Σ£ στο οποίο τα γ1, γ2 είναι ταυτόχωρα και τα γ2, γ3 ταυτόχρονα. Ναυπολογιστεί η ταχύτητα του Σ£ ως προς το Σ.

γ) Στο προηγούμενο διάγραμμα x - w του ΑΣΑ Σ, να κατασκευαστούν οι άξονες x£ και w£ του ΑΣΑ Σ£.

δ) Να προσδιοριστεί η θέση των γεγονότων γ1, γ2, και γ3 στο χωροχρονικό διάγραμμα x£ - x£ του ΑΣΑ Σ£.

Λύση

α) Η θέση των γεγονότων γ1, γ2, και γ3 στο χωροχρονικό διάγραμμα x - w του ΑΣΑ Σ προσδιορίζεται εύκολα καιφαίνεται στο επόμενο σχήμα.

-10 -5 5 10x

-10

-5

5

10

w

γ1

γ2

γ3

β) Εύκολα υπολογίζουμε και τις χωροχρονικές αποστάσεις των δοσμένων γεγονότων.

Συγκεκριμένα,

Δ x12 = x2 - x1 = 3 lsec, Δw12 =w2 - w1 = c@3 - H-2LD sec = 5 lsec.

Αυτό σημαίνει ότι το διάνυσμα που ενώνει το γ1 με το γ2 είναι χρονικού τύπου. ´Αρα, η μεταξύ τους χωρικήαπόσταση μηδενίζεται στο σύστημα Σ1 που κινείται με ταχύτα V1 = β1 c ως προς το Σ, αν η V1 επιλεγεί τέτοια ώστε

Δ x12£ = γHβ1L HΔ x12 - β1 Δw12L = 0.

Συνεπώς το Σ1 θα πρέπει να κινείται με ταχύτητα

V1 = β1 c = Δ x12

Δw12c = 3

5c.

Ανάλογα,

Δ x23 = x3 - x2 = 5 lsec, Δw23 =w3 - w2 = cH6 - 3L sec = 3 lsec.

Παράρτημα 271

Page 281: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Αυτό σημαίνει ότι το διάνυσμα που ενώνει το γ2 με το γ3 είναι χωρικού τύπου. ´Αρα, η μεταξύ τους χρονικήαπόσταση μηδενίζεται στο σύστημα Σ2 που κινείται με ταχύτητα V2 = β2 c ως προς το Σ, τέτοια ώστε

Δ x23≥ = γHβ2L HΔw23 - β2 Δ x23L = 0.

Συνεπώς το Σ2 κινείται με ταχύτητα

V2 = β2 c = Δw23

Δ x23c = 3

5c.

Αφού V1 = V2, ένα ΑΣΑ Σ£ που κινείται με ταχύτητα V = 35

c ως προς το Σ θα καταγράφει τα γεγονότα γ1, γ2 ως

ταυτόχωρα και τα γ2, γ3 ως ταυτόχρονα.

γ) Οι άξονες x£ και w£ του ΑΣΑ Σ£ στο διάγραμμα x - w του ΑΣΑ Σ φαίνονται στο επόμενο σχήμα.

-10 -5 5 10x

-10

-5

5

10

w

γ1

γ2

γ3 x

w

Το γεγονός ότι το ευθύγραμμο τμήμα που ενώνει τα σημεία γ1 και γ2 του διαγράμματος είναι παράλληλο προς τονάξονα w£ δηλώνει ότι τα γεγονότα γ1 και γ2 έχουν την ίδια συντεταγμένη x£, δηλαδή ότι είναι ταυτόχωρα στο ΑΣΑΣ£. Ανάλογα, το γεγονός ότι το ευθύγραμμο τμήμα που ενώνει τα σημεία γ2, γ3 είναι παράλληλο προς τον άξονα x£

δηλώνει ότι τα αντίστοιχα γεγονότα έχουν την ίδια συντεταγμένη w£, δηλαδή ότι είναι ταυτόχρoνα στο ΑΣΑ Σ£.

δ) Οι συντεταγμένες των γεγονότων γ1, γ2, και γ3 στο ΑΣΑ Σ£ προκύπτουν αμέσως με αντικατάσταση στους

τύπους του ειδικού μετασχηματισμού Lorentz. Αναλυτικότερα, αφού το ΑΣΑ Σ' κινείται με ταχύτητα V = 35

c ως

προς το Σ,

β = Vc= 3

5= 0, 6, γHβL = 1

1-β2= 5

4= 1, 25.

´Αρα, οι συντεταγμένες των γ1, γ2, και γ3 στο ΑΣΑ Σ' προσδιορίζονται από τους τύπους

x£ = γHβL Hx - βwL = 54

Jx - 35

wN, y£ = y, z£ = z,

w£ = γHβL Hw - β xL = 54

Jw - 35

xN.

Η αντικατάσταση δίνει τα εξής αποτελέσματα:

Hx1£, w1

£L = I 32, - 5

2M, Hx2

£, w2£L = I 3

2, 3

2M, Hx3

£, w3£L = I 11

2, 3

2M.

272 Παράρτημα

Page 282: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Από τα προηγούμενα αποτελέσματα προκύπτει η θέση των γεγονότων γ1, γ2, και γ3 στο χωροχρονικό διάγραμμαx£ - w£ του ΑΣΑ Σ£ που δείχνουμε στο επόμενο σχήμα.

-6 -4 -2 2 4 6x

-6

-4

-2

2

4

6

w

γ1

γ2 γ3

Θέμα 2o

Το τετράγωνο ΑΒΓΔ, με πλευρές μήκους L = 1.200 m, βρίσκεται στο επίπεδο x - y του ΑΣΑ Σ. Συγκεκριμένα, ηκορυφή Α ταυτίζεται με την αρχή των χωρικών αξόνων του Σ, η πλευρά ΑΒ κείται πάνω στον άξονα x και η ΑΔπάνω στον άξονα y. ´Ενα σωμάτιο σ ξεκινάει από την κορυφή Α τη στιγμή t = 0 και διατρέχει τις πλευρές τουτετραγώνου ΑΒΓΔ με σταθερή σε μέτρο ταχύτητα 0, 8 c. Θεωρήστε ως γεγονότα γ1, γ2, γ3 και γ4 την άφιξη του σστις κορυφές Β, Γ, Δ και πίσω στην Α, αντίστοιχα.

α) Να υπολογιστούν οι χρονικές συντεταγμένες t1, t2, t3 και t4 των γεγονότων γ1 - γ4.

β) Να προσδιοριστούν οι χωροχρονικές συντεταγμένες Hx£, y£, z£, w£ ª c t£L των ίδιων γεγονότων ως προς τοκαθιερωμένο ΑΣΑ Σ£ που κινείται στην κατεύθυνση του άξονα x με ταχύτητα V = -0, 6 c ως προς το Σ.

γ) Να υπολογιστεί το ιδιοχρονικό διάστημα μέσα στο οποίο το σ κάνει τον κύκλο του τετραγώνου.

δ) Να υπολογιστεί η ταχύτητα του σ ως προς το Σ£, όταν το σωμάτιο διατρέχει κάθε μία από τις πλευρές τουτετραγώνου ΑΒΓΔ.

Λύση

α) Ο χρόνος που χρειάζεται το σ για να διατρέξει κάθε πλευρά του τετράγωνου είναι ίσος με

T = Lυ= 1.200 m

0,8 c= 1.500 m

c= 1.500

3ä108

mmêsec

= 5ä10-6 sec.

Συνεπώς,

t1 = T , t2 = 2 T , t3 = 3 T και t4 = 4 T .

β) Οι χωροχρονικές συντεταγμένες Hx, y, z, w ª c tL των γεγονότων γ1 - γ4 ως προς το ΑΣΑ Σ είναι οι εξής:

Hx1, y1, z1, w1L = HL, 0, 0, c TL = H1.200 m, 0, 0, 1.500 mL,

Hx2, y2, z2, w2L = HL, L, 0, 2 c TL = H1.200 m, 1.200 m, 0, 3.000 mL,

Hx3, y3, z3, w3L = H0, L, 0, 3 c TL = H0, 1.200 m, 0, 4.500 mL,

Hx4, y4, z4, w4L = H0, 0, 0, 4 c TL = H0, 0, 0, 6.000 mL

Οι χωροχρονικές συντεταγμένες Hx£, y£, z£, w£ ª c t£L των ίδιων γεγονότων ως προς το ΑΣΑ Σ£ που κινείται στηνκατεύθυνση του άξονα x με ταχύτητα V = -0, 6 c ως προς το Σ καθορίζονται απο τους τύπους του

Παράρτημα 273

Page 283: Biblio Eidikhs Sxetikothas

μετασχηματισμού Lorentz, με

β := Vc= -0, 6, γHβL := 1

1-β2= 5

4= 1, 25.

Δηλαδή, από τους τύπους

x£ = γHβL Hx - βwL = 54

Jx + 35

wN, y£ = y, z£ = z,

w£ = γHβL Hw - β xL = 54

Jw + 35

xN.

´Αρα,

x1£ = 5

4Jx1 +

35

w1N = 54

JL + 35

c TN = 54

J1.200 m + 35

1.500 mN

= H1.500 m + 1.125 mL = 2.625 m,

w1£ = 5

4Jw1 +

35

x1N = 54

Jc T + 35

LN = 54

J1.500 m + 35

1.200 mN

= 5 H375 mL + 3 H300 mL = 1.875 m + 900 m = 2.775.

Ανάλογα,

x2 £ =54

Jx2 +35

w2N = 54

JL + 35

2 c TN = 3.750 m,

w2£ = 5

4Jw2 +

35

x2N = 54

J2 c T + 35

LN = 4.650 m,

x3£ = 5

4Jx3 +

35

w3N = 54

J0 + 35

3 c TN = 3.375,

w3£ = 5

4Jw3 +

35

x3N = 54

J3 c T + 35

0N = 5.625,

x4£ = 5

4Jx4 +

35

w4N = 54

J0 + 35

4 c TN = 4.500 m,

w4£ = 5

4Jw4 +

35

x4N = 54

J4 c T + 35

0N = 7.500 m.

γ) Αφού κινείται πάντα με την ίδια ταχύτητα υ = 0, 8 c, το ιδιοχρονικό διάστημα μέσα στο οποίο το σ κάνει τονκύκλο του τετραγώνου είναι ίσο με

Δ τ = 4 TγHβL = 4 1 - β2 T = 4 1 - H0, 8L2 I5ä10-6 secM = 12ä10-6 sec.

δ) Από το μετασχηματισμό Lorentz για τις διαφορές συντεταγμένων, δηλαδή από τους τύπους

Δ x£ = γHβL HΔ x - β ΔwL, Δ y£ = Δ y, Δ z£ = Δ z,

Δw£ = γHβL HΔw - β Δ xL,

αμέσως συνάγεται ότι

Δ x£

Δw£ =γHβL HΔ x-β ΔwLγHβL HΔw-β Δ xL =

HΔ xêΔwL-β1-β HΔ xêΔwL ,

Δ y£

Δw£ =Δ y

γHβL HΔw-β Δ xL =HΔ yêΔwL

γHβL@1-β HΔ xêΔwLD ,

Δ z£

Δw£ =Δ z

γHβL HΔw-β Δ xL =HΔL zêΔw

γHβL@1-β HΔ xêΔwLD .

Συνακόλουθα,

υx£ =

υx-V

1-υx Vëc2 , υy£ =

υy

γHβL I1-υx Vëc2M , υz£ = υz

γHβL I1-υx Vëc2M .

Επομένως, όταν το σ διατρέχει την πλευρά ΑΒ, η ταχύτητά του ως προς το Σ£ έχει μόνο τη συνιστώσα υx£.

274 Παράρτημα

Page 284: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Αυτή είναι ίση με

υx£ =

υx-V

1-υx Vëc2 =0,8 c-H-0,6 cL

1-H0,8 cL H-0,6 cLëc2 =1,4 c1,48

= 3537

c º 0.946 c.

Ανάλογα, όταν διατρέχει την πλευρά ΓΔ, η ταχύτητα του σ ως προς το Σ£ δίνεται από τον τύπο

υx£ =

υx-V

1-υx Vëc2 =-0,8 c-H-0,6 cL

1-H-0,8 cL H-0,6 cLëc2 =-0,2 c0,52

= - 127

c º -0.384 c

Αντίθετα, όταν διατρέχει τις πλευρές ΒΓ και ΔΑ, το σ έχει ταχύτητα με δύο μη μηδενικές συνιστώσες, τιςυx£ και υy

£. Κατά μήκος της πλευράς ΒΓ,

υx£ =

υx-V

1-υx Vëc2 = -V = 0, 6 c,

υy£ =

υy

γHβL I1-υx Vëc2M =vy

γHβL =0,8 c1,25

= 0.64 c.

Συνεπώς, το μέτρο της ταχύτητας με την οποία το σ διατρέχει την πλευρά ΒΓ είναι

υ£ = υx£2 + υy

£2 = H0, 6 cL2 + H0, 64 cL2 º 0.877 c .

Ανάλογα, κατά μήκος της πλευράς ΔΑ,

υx£ =

υx-V

1-υx Vëc2 = -V = 0, 6 c,

υy£ =

υy

γHβL I1-υx Vëc2M =vy

γHβL =-0,8 c1,25

= -0.64 c.

Συνεπώς, το μέτρο της ταχύτητας του σ κατά μήκος της πλευράς ΔΑ είναι ίδιο με το μέτρο της ταχύτητας με τηνοποία, σύμφωνα πάντα με το ΑΣΑ Σ£, το σ διέτρεξε την πλευρά ΒΓ.

Θέμα 2o

Ως προς το ΑΣΑ Σ, το σωμάτιο σ και το φωτόνιο φ κινούνται προς τη θετική κατεύθυνση του άξονα x. Το πρώτοέχει μάζα m = 0, 9 MeVëc2, ενώ η ενέργεια και των δύο είναι E = 1, 5 MeV. Να υπολογιστούν

α) Η ταχύτητα του σ και η συχνότητα του φ ως προς το ΑΣΑ Σ.

β) Η ορμή και η ενέργεια τόσο του σ όσο και του φ ως προς το καθιερωμένο ΑΣΑ Σ£ που κινείται στηνκατεύθυνση του άξονα x με ταχύτητα V = -0, 8 c ως προς το Σ.

γ) Η συχνότητα του φ ως προς Σ£ με βάση το αποτέλεσμα (β). Να υπολογιστεί η ίδια συχνότητα με βάση τον τύπογια το φαινόμενο Doppler και να γίνει η απαραίτητη σύγκριση.

Λύση

α) Γενικά, η ενέργεια ενός έμμαζου σώματος δίνεται από τον τύπο

E = γHβL m c2

όπου

γHβL = 1

1-β2, β = υ êc.

´Αρα, στην προκείμενη περίπτωση,

γHβL = Em c2 =

1,5 MeV0,9 MeV

= 53.

Από το προηγούμενο αποτέλεσμα έπεται ότι

1 - β2 = J 35N2

, β2 = 1 - J 35N2= J 4

5N2

Παράρτημα 275

Page 285: Biblio Eidikhs Sxetikothas

και άρα

υ = H4 ê5L c

Αφού το σ κινείται κατά μήκος του άξονα x, το διάνυσμα της ταχύτητάς του είναι της μορφής υ = Hυ, 0, 0L.Επιπλέον, το σ κινείται προς τη θετική κατεύθυνση του άξονα x. ΄Αρα

υ = H4 ê5L c.

Για τα φωτόνια,

E = h f .

Συνεπώς,

f = E êh = 1,5 MeVh

.

Μπορούμε, λοιπόν, να πούμε ότι η συχνότητα του φωτόνιου φ είναι 1,5 MeVêh, με τον ίδιο τρόπο που τοπρόβλημα μας λέει ότι η μάζα του σωμάτιου σ είναι 0, 9 MeVëc2.

Αν όμως θέλουμε να δώσουμε τη συχνότητα του φωτόνιου στη συνηθισμένη μονάδα Hz = sec-1, τότε θαπρέπει να σημειώσουμε τα εξής:

Πρώτο, στη σελ. 131 του βιβλίου δίνεται η τιμή

Ñ = 1, 05 457 ÿ10-27 ergs ÿsec.

Αυτό σημαίνει ότι η σταθερή του Planck είναι ίση με

h = 2 π Ñ = 6, 62 606 ÿ10-27 ergs ÿsec.

Δεύτερο, η αντιστοιχία ανάμεσα στη μονάδα MeV (μέγα ηλεκρονιοβόλτ) και την erg (έργιο), στις οποίες συχνάμετριέται η ενέργεια, δίνεται από τη σχέση

1 MeV = 1, 602ä10-6 ergs

´Αρα,

f = 1,5 MeV

6,62 606ÿ10-27 ergsÿsec=

1,5 ä1,602ä10-6 ergs

6,62 606ÿ10-27 ergsÿsec=

2,403 ä10-6

6,62 606ÿ10-27

1sec= 3, 626 ä1020 Hz.

β) ´Εχοντας θεωρήσει ότι τα σωμάτια κινούνται κατά μήκος του άξονα x, μπορούμε να πούμε ότι υπάρχει μόνο ηπρώτη ή x-συνιστώσα της ορμής.´Ετσι, στο 4-διάνυσμα ορμής-ενέργειας του σ,

Ip1, p2, p3, p4M ª Hp, E êcL = m γHβL Hυ, cL,

μόνο οι συνιστώσες p1 και p4 είναι μη μηδενικές. Με βάση τα δοσμένα και τα αποτελέσματα του μέρους (α),

p1 = γHβL m v = 53

I0, 9 MeVëc2M H4 ê5L c = 1, 2 MeVêc

p4 = E êc = 1, 5 MeV êc.

Το 4-διάνυσμα ορμής-ενέργειας είναι της μορφής

Ip1, p2, p3, p4M ª Hp, E êcL

και για τα φωτόνια. Τώρα όμως

p = h k, E = h f , f = c k ,

όπου k το κυματάνυσμα του αντίστοιχου επίπεδου ηλεκτρομαγνητικού κύματος. Βέβαια, στην περίπτωση πουεξετάζουμε μόνο οι οι συνιστώσες p1 και p4 είναι μη μηδενικές. Συγκεκριμένα,

276 Παράρτημα

Page 286: Biblio Eidikhs Sxetikothas

p1 = h k = h H f êcL = E êc = 1, 5 MeVêc,

p4 = E êc = 1, 5 MeV êc.

Παρατήρηση: Η ισότητα p1 = p4 είναι συμπτωματική. Οφείλεται στο ότι η ορμή έχει μόνο μία συνιστώσα, (την x)και το φωτόνιο κινείται στη θετική κατεύθυνση του αντίστοιχου άξονα. Αν για παράδειγμα το ίδιο φωτόνιοεκινιόταν προς την αντίθετη κατεύθυνση, θα είχαμε p1 = -p4. Γενικά, βέβαια, p4 = p .

Ο μετασχηματισμός Lorentz για τις συνιστώσες του 4-διανύσματος ορμής-ενέργειας δίνεται από τουςτύπους

p1£ = γHβL Ip1 - β p4M, p2 £ = p2, p3 £ = p3,

p4 £ = γHβL Ip4 - β p1M,

όπου τώρα

β := V êc, γHβL = 1

1-β2.

Στην προκείμενη περίπτωση

V = -0, 8 c, γHβL = 1

1-H4ê5L2= 5

3,

οπότε για το σωμάτιο σ

p1 £ = 53

Jp1 + 45

p4N = 53

J1, 2 + 45

1, 5 N MeV êc = 4, 0 MeV êc,

p2 £ = 0, p3 £ = 0,

p4 £ = 53

Jp4 + 45

p1N MeV êc = 53

J1, 5 + 45

1, 2 N MeV êc = 4, 1 MeV êc.

Για το φωτόνιο,

p1 £ = 53

Jp1 + 45

p4N = 53

J1, 5 + 45

1, 5 N MeV êc = 4, 5 MeV êc,

p2 £ = 0, p3 = 0,

p4 £ = 53

Jp4 + 45

p1N MeV êc = 53

J1, 5 + 45

1, 2 N MeV êc = 4, 5 MeV êc.

γ) Με βάση το τελευταίο αποτέλεσμα, η συχνότητα του φ ως προς Σ£ είναι τριπλάσια αυτής που έχει στο Σ:

f £ = E£ êh = 4, 5 MeV êhã 10, 878 ä1020 1sec

.

Ο τύπος για το σχετικιστικό φαινόμενο Doppler δίνει

f £ = 1-β1+β

f = 1+H4ê5L1-H4ê5L f = 3 f ,

που είναι ταυτόσημο με το προηγούμενο αποτέλεσμα.

Θέμα 4o

Σύμφωνα με κάποιο ΑΣΑ, το σώμα σ1 έχει μάζα m1 = 9 kg και κινείται προς τη θετική κατεύθυνση του άξονα x μεταχύτητα μέτρου υ1 = 0, 8 c. Την ίδια στιγμή και προς την αντίθετη κατεύθυνση κινείται το σώμα σ2 που έχειμάζα m2 = 16 kg και ταχύτητα μέτρου υ2 = 0, 6 c. Λίγο αργότερα, τα δύο σώματα συγκρούονται πλαστικά, μεαποτέλεσμα να σχηματιστεί ένα μόνο σώμα, το σ3.

α) Να υπολογιστούν η μάζα m3 και η ταχύτητα υ3 του σ3, με βάση την αρχή της διατήρησης της ορμής-ενέργειαςτης Ειδικής Σχετικότητας.

Παράρτημα 277

Page 287: Biblio Eidikhs Sxetikothas

β) Να υπολογιστεί η ταχύτητα του σ3, με βάση την αρχή της διατήρησης της μάζας και της ορμής της ΝευτώνειαςΜηχανικής. Το αποτέλεσμα συμφωνεί με εκείνο του μέρους (α);

γ) Πόσο διαφέρει το άθροισμα των Νευτώνειων κινητικών ενεργειών των σ1 και σ2 από τη Νευτώνεια κινητικήενέργεια του σ3; Ονομάστε αυτή τη διαφορά ΔΕ και υποθέστε ότι αντιπροσωπεύει θερμική ενέργεια του σ3. Ποιασχέση έχει η ενέργεια ΔΕ με τη διαφορά Δm :=m3 - Hm1 +m2L που προβλέπει η σχετικιστική ανάλυση του μέρους(α);

Λύση

α) Σχετικιστική σκοπιά

Η αρχή της διατήρησης της ορμής-ενέργειας εκφράζεται από τις εξισώσεις

m1 γ1 υ1 +m2 γ2 υ2 =m3 γ 3 υ3

και

γ1 m1 c2 + γ2 m2 c2 = γ3 m3 c2 ñ m1 γ1 +m2 γ2 =m3 γ 3,

όπου

γα ª γHβαL := 1

1-βα2, βα := υα êc, α = 1, 2, 3.

Από τα δοσμένα του προβλήματος έπεται ότι

υ1 = Hυ1, 0, 0L = H0, 8 c, 0, 0L, υ2 = Hυ2, 0, 0L = H-0, 6 c, 0, 0L. ´Αρα, πριν από τη σύγκρουση μόνο η x-συνιστώσα της ορμής του συστήματος ήταν μη μηδενική. Το ίδιο συνεπώςθα ισχύει και μετά τη σύγκρουση. Δηλαδή, το σώμα σ3 θα κινείται με ταχύτητα υ3 = Hυ3, 0, 0L τέτοια ώστε

m1 γ1 υ1 +m2 γ2 υ2 =m3 γ 3 υ3.

Στη συγκεκριμένη περίπτωση

υ1 = 0, 8 c = 45

c, β1 =45, γ1 =

1

1-β12= 5

3,

υ2 = -0, 6 c = - 35

c, β2 =35, γ2 =

1

1-β22= 5

4.

Συνεπώς,

m1 γ1 υ1 +m2 γ2 υ2 = H9 kgL 53

45

c + H16 kgL 54

J- 35

cN = 0.

´Αρα και

m3 γ 3 υ3 = 0.

Αυτό σημαίνει ότι το σώμα που σχηματίζεται από τη σύγκρουση παραμένει ακίνητο.

Αφού υ3 = 0, ο συντελεστής γ3 είναι ίσος με τη μονάδα και η εξίσωση της διατήρησης της ενέργειαςπαίρνει την ακόλουθη μορφή

m1 γ1 +m2 γ2 =m3.

Με άλλα λόγια, η μάζα του σ3 θα είναι ίση με

m3 = H9 kgL 53+ H16 kgL 5

4= 35 kg.

β) Νευτωνική σκοπιά

Η Νευτωνική ανάλυση στηρίζεται στην αρχή της διατήρησης της μάζας και στην αρχή της διατήρησης της ορμής

278 Παράρτημα

Page 288: Biblio Eidikhs Sxetikothas

(που είναι αλληλένδετες).

Για διάκριση από τη σχετικιστική ανάλυση, θα συμβολίσουμε τη μάζα του σ3 με m και την ταχύτητά του με υ.´Ετσι, η αρχή της διατήρησης της μάζας εκφράζεται από την ισότητα

m =m1 +m2

και η αρχή της διατήρησης της ορμής από την

m1 υ1 +m2 υ2 =m υ.

Από την πρώτη εξίσωση αμέσως έπεται ότι, κατά τη Νευτωνική εκδοχή του απο- τελέσματος τηςσύγκρουσης, η μάζα του σ3 θα είναι ίση με

m = 9 kg + 16 kg = 25 kg.

Η εξίσωση που εκφράζει τη διατήρηση της ορμής γίνεται

υ = 1m1+m2

Hm1 υ1 +m2 υ2L.

Αφού μόνο η x-συνιστώσα των διανυσμάτων υ1 και υ2 είναι μη μηδενική, η προηγούμενη εξίσωση δείχνει ότι τοσχηματιζόμενο σώμα κινείται κατά μήκος του άξονα x με ταχύτητα

υ = 1m1+m2

Hm1 υ1 +m2 υ2L = 125

B9 J 45

cN + 16 J- 35

cNF = - 12125

c = -0, 096 c.

Προφανώς, από κινηματική άποψη, το αποτέλεσμα της Νευτωνικής ανάλυσης είναι τελείως διαφορετικό από εκείνοπου έδωσε η σχετικιστική.

γ) Το άθροισμα των Νευτώνειων κινητικών ενεργειών των σ1 και σ2 είναι ίσο προς

E< := 12

m1 ˝ υ1 ˝2 + 12

m2 ˝ υ2 ˝2

= 12

H9 kgL J 45

cN2+ 1

216 kgJ- 3

5cN2

= J9 825+ 8 9

25N = 174

25kg c2 = 5, 76 kg c2.

Η κινητική ενέργεια του σ3 είναι

E> =12

m ˝ υ ˝2 = 12

H25 kgL J- 12125

cN2

= 12

122

5ÿ125kg c2 = 72

625= 0, 1152 kg c2

Η διαφορά

Δ E := E< - E> = 5, 76 kg c2 - 0, 1152 kg c2 = 5, 6448 kg c2

παριστάνει την απώλεια μηχανικής ενέργειας του συστήματος. Ακριβέστερα, η Νευτωνική ερμηνεία είναι ότι, εξαιτίας της σύγκρουσης, (κινητική) μηχανική ενέργεια του συστήματος ύψους 5, 6448 kg c2 μετατράπηκε σεθερμική ενέργεια του ίδιου συστήματος.

Σύμφωνα με τον σχετικιστικό υπολογισμό, η μάζα (ηρεμίας) του σ3 υπερβαίνει τη συνολική μάζα (ηρεμίας)των σ1 και σ2 κατά

Δm :=m3 - Hm1 +m2L = 35 kg - 25 kg = 10 kg.

Το ισοδύναμο αυτής της μάζας σε ενέργεια είναι

Δm c2 = 10 kg c2

και παριστάνει το μέρος της ενέργειας του συστήματος που μετατράπηκε από κινητική σε "ενέργεια ηρεμίας". Αυτήη σχετικιστική ερμηνεία του αποτελέσματος της σύγκρουσης προκύπτει από την εξής λεπτομέρεια.

Παράρτημα 279

Page 289: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Αφού δεχόμαστε ότι η ποσότητα

E1 = γ1 m1 c2

εκφράζει την ενέργεια του σώματος σ1 (πριν από τη σύγκρουση), είμαστε υποχρεωμένοι να δεχτούμε πως αυτόισχύει και όταν το σ1 είναι ακίνητο, οπότε γ1 = 1 και η πιο πάνω έκφραση γίνεται

E10 =m1 c2.

Αυτή είναι η ποσότητα που ονομάζουμε "ενέργεια ηρεμίας". Συνακόλουθα, θα πρέπει να δεχτούμε ότι, στο πλαίσιοτης σχετικότητας, η κινητική ενέργεια του σώματος σ1 εκφράζεται από την ποσότητα

K1 := E1 - E10 = Hγ1 - 1L m1 c2.

´Ετσι, η συνολική κινητική ενέργεια του συστήματος πριν από τη σύγκρουση ήταν

K = K1 + K2 = Hγ1 - 1L m1 c2 + Hγ2 - 1L m2 c2

= γ1 m1 c2 + γ2 m2 c2 - Im1 c2 +m2 c2M

= m3 c2 - Im1 c2 +m2 c2M

= Δm c2 = 10 kg c2.

Από την άλλη, η σχετικιστική ανάλυση οδήγησε στο συμπέρασμα ότι το σώμα που προκύπτει από τη σύγκρουσημένει ακίνητο. Συνεπώς, η κινητική του ενέργεια είναι μηδενική. ´Αρα, μπορούμε να πούμε ότι η συνολική κινητικήενέργεια 10 kg c2 του συστήματος μετατράπηκε σε ενέργεια ηρεμίας, με αποτέλεσμα η μάζα του παραγόμενουσώματος να υπερβαίνει τη μάζα των σωμάτων που συγκρούστηκαν ακριβώς κατά 10 kg.

Παρατηρούμε ότι, στην προκείμενη τουλάχιστον περίπτωση, η ενέργεια που υφίσταται μετασχηματισμόσύμφωνα με τη σχετικιστική ανάλυση είναι μεγαλύτερη από εκείνη που προβλέπει η Νευτωνική θεώρηση.

Θέμα 5o

Θεωρήστε τα τυχαία 4-διανύσματα xz= Ix1, x2, x3, x4M, yz = Iy1, y2, y3, y4Mœ4. Για ευκολία, θα συμβολίσουμε το

εσωτερικό γινόμενο Minkowski των xz και y

z με x

zÿ yz. Δηλαδή,

xzÿ yz

:= η j k x j yk ª x1 y1 + x2 y2 + x3 y3 - x4 y4.

α) Με απ' ευθείας αντικατάσταση, δείχτε ότι το εσωτερικό γινόμενο Minkowski δύο τυχαίων 4-διανυσμάτων xz, y

z

παραμένει αναλλοίωτο κατά τους ειδικούς μετασχηματισμούς Lorentz

x1 £ = γHβL Ix1 - β x4M, x2 £ = x2, x3 £ = x3, x4 £ = γHβL Ix4 - β x1M

όπου

β := Vc

, γHβL := 1

1-β2.

β) Υποθέστε ότι τα σώματα σ1, σ2 κινούνται κατά μήκος του άξονα x του τυχαίου ΑΣΑ Σ, με ταχύτητα υ1 = -0, 6 cκαι υ2 = 0, 8 c, αντίστοιχα. Υπολογίστε την ταχύτητα υ21 του σ2 στο ΑΣΑ Σ1 όπου το σ1 ακινητεί. Υπολογίστε,επίσης την ταχύτητα υ12 του σ1 στο ΑΣΑ Σ2 όπου το σ2 ακινητεί.

γ) Προσδιορίστε όλες τις συνιστώσες των 4-διανυσμάτων ορμής-ενέργειας pz

1, pz

2 των σωμάτων σ1 και σ2 ως προςτο ΑΣΑ Σ, υποθέτοντας ότι η μάζα τους είναι ίση προς m1 = 2 g και m2 = 3 g, αντίστοιχα. Δείχτε ότι οι τιμές στιςοποίες καταλήξατε σέβονται τη συνθήκη

pz

1 ÿ pz

2 = -γHβ12L m1 m2 c2 = -γHβ21L m1 m2 c2

όπου β12 := υ12 êc και β21 := υ21 êc.

280 Παράρτημα

Page 290: Biblio Eidikhs Sxetikothas

δ) Δείχτε ότι η προηγούμενη σχέση ισχύει γενικά, δηλαδή ανεξάρτητα από τις μάζες και τις ταχύτητες (όποια και ναείναι η διεύθυνση και το μέγεθος τους) των σωμάτων σ1 και σ2.

Υπόδειξη: Αφού η ποσότητα pz

1 ÿ pz

2 είναι αναλλοίωτη ως προς τους μετασχηματισμούς Lorentz, ο υπολογισμός τηςμπορεί να γίνει στο βολικότερο για μας ΑΣΑ. Γιατί όχι στο Σ1 ή στο Σ2;

Λύση

α) Από τον ορισμό, το εσωτερικό γινόμενο Minkowski των 4-διανυσμάτων xz £

, yz £

είναι ίσο με

xz £ÿ yz £

:= η j k x j £ yk £ ª x1 £ y1 £ + x2 £ y2 £ + x3 £ y3 £ - x4 £ y4 £.

Από τους ειδικούς μετασχηματισμούς Lorentz

x1 £ = γ Ix1 - β x4M, x2 £ = x2, x3 £ = x3, x4 £ = γIx4 - β x1M

y1 £ = γ Iy1 - β y4M, y2 £ = y2, y3 £ = y3, y4 £ = γIy4 - β y1M

όπου

β := Vc

, := 1

1-β2,

συμπεραίνουμε πρώτα ότι, προφανώς,

x2 £ y2 £ + x3 £ y3 £ = x2 y2 + x3 y3.

Επιπλέον,

x1 £ y1 £ - x4 £ y4 £ = γ2 Ix1 - β x4M Iy1 - β y4M - γ2Ix4 - β x1M Iy4 - β y1M

= γ2 AIx1 - β x4M Iy1 - β y4M - Ix4 - β x1M Iy4 - β y1M E

= γ2 Ax1 y1 - β Ix1 y4 + x4 y1M + β2 x4 y4 - x4 y4

+βIx4 y1 + x1 y4M - β2 x1 y1E

= γ2 Ix1 y1 + β2 x4 y4 - x4 y4 - β2 x1 y1M

= γ2 I1 - β2M Ix1 y1 - x4 y4M

= x1 y1 - x4 y4.

Συνεπώς,

x1 £ y1 £ + x2 £ y2 £ + x3 £ y3 £ - x4 £ y4 £ = x1 y1 + x2 y2 + x3 y3 - x4 y4.

Αυτή είναι και η ισότητα που θέλαμε να αποδείξουμε.

β) Προφανώς, το ΑΣΑ Σ1 όπου το σ1 μένει ακίνητο κινείται με ταχύτητα υ1 = -0, 6 c ως προς το ΑΣΑ Σ. ´Αρα, ηταχύτητα του σ2 ως προς το ΑΣΑ Σ1 θα είναι ίση προς

υ21 =υ2-υ1

1-υ1 υ2ëc2 =0,8 c-H-0,6 cL

1-H-0,6 cL H0,8 c-Lëc2 =1,4 c1.48

= 0, 945 946 c

Ανάλογα, το ΑΣΑ Σ2 όπου το σ2 μένει ακίνητο κινείται με ταχύτητα υ2 = 0, 8 c ως προς το ΑΣΑ Σ. ´Αρα, ηταχύτητα του σ1 ως προς το ΑΣΑ Σ2 θα είναι ίση προς

υ12 =υ1-υ2

1-υ1 υ2ëc2 =-0,6 c-0,8 c

1-H-0,6 cL H0,8 c-Lëc2 = -1,4 c1.48

= -0, 945 946 c

γ) Το 4-διάνυσμα ορμής-ενέργειας ενός σωμάτιου μάζας m το οποίο κινείται με ταχύτητα υ δίνεται από τον τύπο

Παράρτημα 281

Page 291: Biblio Eidikhs Sxetikothas

pz=m γ Hυ, cL,

όπου

γ ª γHβL := 1

1-β2, β := υ êc.

Τώρα,

υ1 = Hv1, 0, 0L = H0, 8 c, 0, 0L, υ2 = Hv2, 0, 0L = H-0, 6 c, 0, 0L. Συνεπώς,

β1 := υ1 êc = 0, 8, β2 := υ2 êc = 0, 6

και άρα

γ1 ª γHβ1L := 53, γ2 ª γHβ2L := 5

4.

Συνακόλουθα,

pz

1 =m1 γ1 Hυ1, cL =m153

J 45

c, 0, 0, cN,

pz

2 =m2 γ2 Hυ2, cL =m254

J- 35

c, 0, 0, cN

και άρα

pz

1 ÿ pz

2 =m1 m253

54B J 4

5cN J- 3

5cN - c2F

= m1 m2J-1 - 53

54N c2

= - 3712

m1 m2 c2 .

Από την άλλη, σύμφωνα με το αποτέλσμα του μέρους (β),

β12 := υ12 êc = 1,401,48

= 3537

,

οπότε

γHβ12L := 1

1-β122= 37

372-352= 37

144= 37

12.

Αφού υ21 = -υ12, αμέσως συνάγουμε ότι

γHβ21L = γHβ12L = 3712

και άρα η σχέση

pz

1 ÿ pz

2 = -γHβ12L m1 m2 c2 = -γHβ21L m1 m2 c2

ισχύει.

δ) Ακολουθώντας την υπόδειξη, μεταφερόμαστε στο ΑΣΑ Σ1 όπου το σώμα σ1 ακινητεί. Συμβολίζουμε τηνταχύτητα του σώματος σ2 ως προς ΑΣΑ Σ1 με υ21, οπότε

pz

1 =m1 H0, 0, 0, cL, pz2 =m2 γ21 Hυ21, cL,

Συνεπώς,

pz

1 ÿ pz

2 =m1 m2 γ21I0 + 0 + 0 - c2M = -γHβ21L m1 m2 c2 .

282 Παράρτημα

Page 292: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Με ανάλογο τρόπο, αν μεταφερθούμε στο ΑΣΑ Σ2 που συνοδεύει το σώμα σ2, οι συνιστώσες των διανυσμάτωνορμής ενέργειας των σωμάτων σ1 και σ2 θα δίνονται από τις εκφράσεις

pz

1 =m1 γ12 Hυ12, cL,

και

pz

2 =m2 H0, 0, 0, cL,

αντίστοιχα. ´Αρα,

pz

1 ÿ pz

2 =m1 m2 γ12I0 + 0 + 0 - c2M = -γHβ12L m1 m2 c2.

Τέλος, το γεγονός ότι γHβ21L = γHβ12L συνεπάγεται ότι η σχέση

pz

1 ÿ pz

2 = -γHβ12L m1 m2 c2 = -m1 m2 γHβ21L c2

που θέλαμε να αποδείξουμε, πραγματικά ισχύει και στη γενική περίπτωση.

Παράρτημα 283

Page 293: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Γραπτή εξέταση 13-09-2005

Θέμα 1o

Στο διάγραμμα x - w του αδρανειακού συστήματος αναφοράς (ΑΣΑ) Σ, τα γεγονότα γ1, γ2 και γ3 αποτελούν τιςκορυφές ισόπλευρου τρίγωνου με πλευρά μήκους 2 m. Η πλευρά γ1 γ2 αυτού του τρίγωνου είναι παράλληλη προςτον άξονα w = c t.

α) Αφού επιλέξτε τις τιμές των συντεταγμένων Hx1, w1L του γ1, κατασκευάστε το τρίγωνο γ1 γ2 γ3 στο διάγραμμαx - w.

β) Δείχτε ότι υπάρχει ΑΣΑ Σ£ στο οποίο τα γεγονότα γ1 και γ3 είναι ταυτόχρονα. Χαράξτε τους άξονες x£ και w£

του Σ£ στο διάγραμμα x - w. Τέλος, υπολογίστε τις συντεταγμένες των γεγονότων γ1, γ2 και γ3 στο Σ£.

γ) Δείχτε ότι υπάρχει ΑΣΑ Σ≥ στο οποίο τα γεγονότα γ2 και γ3 είναι ταυτόχρονα. Χαράξτε τους άξονες x≥ και w≥

του Σ≥ σε ένα καινούργιο διάγραμμα x - w. (στο οποίο να φαίνεται και πάλι το τρίγωνο γ1 γ2 γ3) .

Λύση

α) Αφού η πλευρά γ1 γ2 μήκους a = 2 m είναι παράλληλη προς τον χρονικό άξονα w, έπεται ότι

x1 = x2, w1 =w2 ≤ a.

Χωρίς βλάβη της γενικότητας, μπορούμε να υποθέσουμε ότι, σύμφωνα με το ΑΣΑ Σ, το γ1 προηγήθηκε γ2, οπότεw1 =w2 - a. Οι επιλογές

Hx1, w1L = H3, 2L, x3 > x1,

οδηγούν στο τρίγωνο του επόμενου σχήματος. Ωστόσο, από την άποψη των πράξεων που απαιτούνται για τηνπαραπέρα ανάλυση, η βέλτιστη επιλογή για τις συντεταγμένες του γ 1 είναι η Hx1, w1L = H0, 0L.

-1 1 2 3 4 5 6x

-1

1

2

3

4

5

6w

γ1

γ2

γ3

Προφανώς,

Hx2, w2L = Hx1, w1 + aL = H3, 4L.Από την άλλη, κάθε μια από τις εσωτερικές γωνίες του τριγώνου είναι ίση με 60° ή πê3 rad. Συνεπώς, η πλευράγ1 γ3 σχηματίζει γωνία 60 ° με τον άξονα w και άρα 30° ή πê6 rad με τον χωρικό άξονα x. Συνακόλουθα,

Hx3, w3L = Hx1 + a cos Hπ ê6L , w1 + a sin Hπ ê6L L

= I3 + 2 I 3 ë2M, 2 + 2 H1 ê2LM.

284 Παράρτημα

Page 294: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Δηλαδή,

Hx3, w3L = I3 + 3 , 3M.

β) Από τα προηγούμενα αποτελέσματα έπεται ότι

x3 - x1 = 3 , w3 - w1 = 1.

´Αρα

Hx3 - x1L2 - Hw3 - w1L2 = 2.

Αυτό σημαίνει ότι το διάνυσμα που συνδέει τα γεγονότα γ1 και γ3 είναι χωρικού τύπου ή χωροειδές (η χωρικήαπόσταση των γ1 και γ3 είναι μεγαλύτερη από την χρονική). Αυτό φαίνεται καθαρά και από το διάγραμμα x - wπου κατασκευάσαμε νωρίτερα.

Συνακόλουθα, υπάρχει ΑΣΑ Σ£ στο οποίο τα γεγονότα γ1 και γ3 εμφανίζονται ως ταυτόχρονα. Για τονπροσδιοριμό της ταχύτητας V = β c του Σ£ ως προς το Σ αρκεί να θέσουμε

w3£ - w1

£ = 0.

Από το μετασχηματισμό Lorentz

x£ = γHx - βwL, w£ = γHw - β xL.

έπεται ότι

w3£ - w1

£ = γ@Hw3 - w1L - β Hx3 - x1LD.

΄Αρα η συνθήκη w3£ - w1

£ = 0 ισοδυναμεί με την

Hw3 - w1L - β Hx3 - x1L = 0.

Από αυτήν έπεται ότι

β = w3-w1

x3-x1= 1

3.

Αφού β = 1ë 3 , οι άξονες x£ και w£ του ΑΣΑ Σ£ στο διάγραμμα x - w του ΑΣΑ Σ εμφανίζονται ωςευθείες που σχηματίζουν γωνία

tan-1I1ë 3 M = tan-1I 3 ë3M = π6

rad = 30 °

με τους άξονες x και w, αντίστοιχα, όπως φαίνεται στο επόμενο σχήμα. Σημειώστε ότι ο άξονας x£ είναιπαράλληλος προς την πλευρά γ1 γ3 του τριγώνου γ1 γ2 γ3. Αυτό αποτελεί τη γραφική έκφραση του γεγονότος ότιτα γ1 και γ3 καταγράφονται ως ταυτόχρονα στο ΑΣΑ Σ£.

Παράρτημα 285

Page 295: Biblio Eidikhs Sxetikothas

2 4 6 8x

2

4

6

8

w

γ1

γ2

γ3

x

w

Η παράμετρος γ είναι ίση με

γ = 1

1-β2= 1

1-H1ê3L= 3

2.

´Ετσι, ο μετασχηματισμός Lorentz

x£ = γHx - βwL, w£ = γHw - β xL,

γίνεται

x£ = 32

Kx - 33

wO, w£ = 32

Kw - 33

xO.

Η αντικατάσταση των συντεταγμένων των γεγονότων γ1, γ2, και γ3 στις τελευταίες εκφράσεις δίνει τοακόλουθο αποτέλεσμα.

Hx1, w1L = H3, 2L fl

Hx1£, w1

£ L ª Hx£Hγ1L, w£Hγ1L L

= 32

Kx1 -3

3w1O, 3

2Kw1 -

33

x1O

= 32

K3 - 33

2O, 32

K2 - 33

3O

= 1

2I3 3 - 2, 2 3 - 3M.

Hx2, w2L = H3, 4L fl

Hx2£, w2

£ L ª Hx£Hγ2L, w£Hγ2L L

= 32

Kx2 -3

3w2O, 3

2Kw2 -

33

x2O

= 32

K3 - 33

4O, 32

K4 - 33

3O

= 1

2I3 3 - 4, 4 3 - 3M,

286 Παράρτημα

Page 296: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Hx3, w3L = I3 + 3 , 3M fl

Hx3£, w3

£ L ª Hx£Hγ3L, w£Hγ3L L

= 32

Kx3 -3

3w3O, 3

2Kw3 -

33

x3O

= 32

K3 + 3 - 33

3O, 32

K3 - 33

I3 + 3 MO

= 1

2I3 3 , 2 3 - 3M.

γ) Τώρα,

x3 - x2 = 3 , w3 - w2 = -1.

´Αρα

Hx3 - x2L2 - Hw3 - w2L2 = 2.

Συνεπώς και το διάνυσμα που συνδέει τα γεγονότα γ2 και γ3 είναι χωρικού τύπου ή χωροειδές. Αυτό φαίνεταικαθαρά και από το διάγραμμα x - w.

Συνακόλουθα, υπάρχει ΑΣΑ Σ≥ στο οποίο τα γεγονότα γ2 και γ3 εμφανίζονται ως ταυτόχρονα. Για τονπροσδιοριμό της ταχύτητας U = β c του Σ≥ ως προς το Σ αρκεί να θέσουμε

w3≥ - w2

≥ = 0.

Από το μετασχηματισμό Lorentz

x≥ = γHx - βwL, w≥ = γHw - β xL.

έπεται ότι

w3≥ - w2

≥ = γ@Hw3 - w2L - β Hx3 - x2LD.

΄Αρα η συνθήκη w3≥ - w2

≥ = 0 ισοδυναμεί με την

Hw3 - w2L - β Hx3 - x2L = 0.

Από αυτήν έπεται ότι

β = w3-w2

x3-x2= - 1

3.

Αφού τώρα β = -1ë 3 , οι άξονες x≥ και w≥ του ΑΣΑ Σ≥ εμφανίζονται στο διάγραμμα x - w του ΑΣΑ Σως ευθείες που σχηματίζουν γωνία

tan-1I-1ë 3 M = tan-1I- 3 ë3M = - π6

rad = -30 °

με τους άξονες x και w, αντίστοιχα. ΄Ετσι καταλήγουμε στο επόμενο σχήμα.

Θα πρέπει να σημειωθεί ότι, τώρα, ο χωρικός άξονας x≥ είναι παράλληλος προς την πλευρά γ2 γ3 του τριγώνουγ1 γ2 γ3. Με αυτό τον τρόπο αναδείχνεται και γραφικά το γεγονός ότι στο ΑΣΑ Σ≥ είναι τα γ2 και γ3 πουκαταγράφονται ως ταυτόχρονα.

Παράρτημα 287

Page 297: Biblio Eidikhs Sxetikothas

-4 -2 2 4 6x

-4

-2

2

4

6

w

γ1

γ2

γ3

x

w

Και πάλι η παράμετρος γ είναι ίση με

γ = 1

1-β2= 1

1-H1ê3L= 3

2.

Τώρα λοιπόν, ο μετασχηματισμός Lorentz

x≥ = γHx - βwL, w≥ = γHw - β xL.

γίνεται

x≥ = 32

Kx + 33

wO, w£ = 32

Kw + 33

xO.

Η αντικατάσταση των συντεταγμένων των γεγονότων γ1, γ2, και γ3 στις τελευταίες εκφράσεις δίνει τοακόλουθο αποτέλεσμα.

Hx1, w1L = H3, 2L fl

Hx1≥, w1

≥ L ª Hx≥Hγ1L, w≥Hγ1L L

= 32

Kx1 +3

3w1O, 3

2Kw1 +

33

x1O

= 32

K3 + 33

2O, 32

K2 + 33

3O

= 3 32+ 2

2, 2 3

2+ 3

2

= 1

2I3 3 + 2, 2 3 + 3M.

288 Παράρτημα

Page 298: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Hx2, w2L = H3, 4L fl

Hx2≥, w2

≥ L ª Hx≥Hγ2L, w≥Hγ2L L

= 32

Kx2 +3

3w2O, 3

2Kw2 +

33

x2O

= 32

K3 + 33

4O, 32

K4 + 33

3O

= 1

2I3 3 + 4, 4 3 + 3M,

Hx3, w3L = I3 + 3 , 3M fl

Hx3≥, w3

≥ L ª Hx≥Hγ3L, w≥Hγ3L L

= 32

Kx3 +3

3w3O, 3

2Kw3 +

33

x3O

= 32

K3 + 3 + 33

3O, 32

K3 + 33

I3 + 3 MO

= 1

2I3 3 + 6, 4 3 + 3M.

Θέμα 2o

Σύμφωνα με τα ραντάρ του διαστημικού σταθμού Σ, το τουριστικό διαστημόπλοιο Π κινείται με σταθερή ταχύτηταH4 ê5L c.

Ενώ κινείται με την παραπάνω ταχύτητα, μέσα στο ίδιο το Π που έχει μήκος 30 m λαβαίνουν χώρα τα εξήςγεγονότα. Η διαστημοσυνοδός Ουρανία, κάθεται στο πίσω-πίσω μέρος του διαστημόπλοιου. Η πλάτη τουκαθίσματος που είναι ακριβώς μπροστά της δεν της επιτρέπει την άμεση οπτική επαφή με τα χέρια του επιβάτη Επου κάθεται σε αυτό. Αλλά, μέσα σε έναν καθρέφτη Κ που βρίσκεται στο μπροστινό μέρος του διαστημόπλοιου,κάτι βλέπει να γυαλίζει στα χέρια αυτού του επιβάτη.

α) Να υπολογιστεί το μήκος του διαστημόπλοιου ως προς τον σταθμό Σ.

β) Ο χρόνος που χρειάστηκε το φως για να φτάσει από το αντικείμενο Α που κρατάει ο επιβάτης Ε στα μάτια Μ τηςΟυρανίας, σύμφωνα με το ΑΣΑ του Π. Για ευκολία, ταυτίστε τα φυσικά αντικείμενα Α και Μ με ένα και το αυτόυλικό σημείο και την απόσταση των Α, Κ με το μήκος του διαστημόπλοιου.

γ) Στο χωροχρονικό διάγραμμα x - w του Σ, δείχτε τις ακόλουθες κοσμικές γραμμές:

(i) Tου αντικείμενου Α που κρατάει ο επιβάτης και προξένησε τη λάμψη την οποία είδε η Ουρανία

(ii) Tου καθρέφτη Κ στο μπροστινό μέρος του διαστημόπλοιου και

(iii) Eνός από τα φωτόνια που ξεκίνησαν από το Α για να καταλήξουν στα μάτια της Ουρανίας.

δ) Υπολογίστε το χρόνο Τ1 που χρειάστηκε το φως για να πάει από το Α στον Κ, καθώς και τον χρόνο Τ2 που έκανετο φως για να επιστρέψει από τον Κ πίσω στο Α, σύμφωνα με το ΑΣΑ του Σ. Συγκρίνετε το άθροισμα Τ1 + Τ2 μετο αποτέλεσμα του μέρους (β) και σχολιάστε το αποτέλεσμα αυτής της σύγκρισης.

Λύση

α) Από τη διατύπωση του προβλήματος έπεται ότι τα 30 m είναι το μήκος του διαστημόπλοιου Π ως προς κάποιοΑΣΑ Σ£, στο οποίο το Π ακινητεί. Αν λοιπόν ονομάσουμε αυτό το μήκος L£ τότε L£ = 30 m.

Ως προς το ΑΣΑ Σ του διαστημικού σταθμού, το Σ£ κινείται με ταχύτητα V = H4 ê5L c. ΄Αρα το μήκος L του Π στοΣ θα είναι μικρότερο από 30 m. Συγκεκριμένα, θα είναι ίσο με

Παράρτημα 289

Page 299: Biblio Eidikhs Sxetikothas

L = 1 - V 2 ëc2 L£ = 1 - H4 ê5L2 H30 mL = H3 ê5L 30 m= 18 m.

β) Το φως έχει την ίδια ταχύτητα, μέτρου c = 3 ÿ108 m êsec, σε όλα τα ΑΣΑ. ΄Αρα, ο χρόνος που χρειάστηκε για ναφτάσει από το αντικείμενο Α που κρατάει ο επιβάτης Ε στον καθρέφτη Κ είναι ίσος με

T1£ = L£ êc = 30 m

3ÿ108 mêsec= 10-7 sec.

Το ίδιο χρόνο έκανε για να επιστρέψει από τον καθρέφτη στο αντικείμενο Α, ή στα μάτια Μ της Ουρανίας:

T2£ = 10-7 sec.

Συνεπώς, ο συνολικός χρόνος που απαιτείται για να φτάσει το φως από το Α στα Μ είναι

T £ = T1£ + T2

£ = 2 ÿ10-7 sec.

γ) Μπορούμε να υποθέσουμε ότι η λάμψη του αντικείμενου Α γίνεται τη στιγμή t = 0 που το Α βρίσκεται στη θέσηxAH0L = 0. Με άλλα λόγια, θεωρούμε ότι η εκπομπή φωτός από το Α αποτελεί το γεγονός γ1 με συντεταγμένεςHx1, t1L = H0, 0L.

Αφού, σύμφωνα με το Σ, το μήκος του διαστημόπλοιου είναι L = 18 m, τη στιγμή t = 0 ο καθρέφτης Κ θαβρίσκεται στο σημείο xKH0L = L = 18 m.

Χωρίς βλάβη της γενικότητας, μπορούμε να υποθέσουμε ότι, στη συνέχεια, τόσο το Α όσο και ο Κκινούνται προς τη θετική κατεύθυνση του άξονα x. Η ταχύτητά τους είναι V = H4 ê5L c, οπότε η θέση τουςπροσδιορίζεται από τις εξισώσεις

xAHtL = xAH0L + V t = V t = H4 ê5L c t

και

xKHtL = xKH0L + V t = L£ + V t = 18 + H4 ê5L c t,

αντίστοιχα.

Κατά συνέπεια, οι κοσμικές γραμμές των Α και Κ είναι οι δύο ευθείες με κλίση 4/5 ως προς τον άξοναw = c t και που, αντιστοίχως, τέμνουν τον άξονα x στα σημεία x = 0 και x = 18 m. Πρόκειται για τις ευθείες Α καικαι Κ του επόμενου σχήματος. Η παραμετρική περιγραφή τους δίνεται από τις εξισώσεις

ΑHtL = HV t, tL, ΚHtL = HL + V t, tL.

290 Παράρτημα

Page 300: Biblio Eidikhs Sxetikothas

20 40 60 80 100xHmL

20

40

60

80

100

ctHmL

Α Κ

γ1

γ2

γ3

ϕ

ϕ

Ανάλογα, η θέση ενός φωτόνιου που, τη στιγμή t = 0, εκπέμπεται από το αντικείμενο Α προς τον καθρέφτηΚ, προσδιορίζεται από την

xφHtL = xφH0L + c t = c t, 0 § t § t2.

Στην τελευταία έκφραση, το t2 δηλώνει τη χρονική στιγμή που το φωτόνιο φτάνει στον καθρέφτη (γεγονός γ2).

Στο σχήμα, η κοσμική γραμμή αυτού του φωτόνιου παριστάνεται από την κυματοειδή καμπύλη που ενώνειτα σημεία γ1 και γ2. Παραμετρικά, εκφράζεται από την

φHtL = Hc t, tL, 0 § t § t2.

Μετά την ανάκλασή του στον καθρέφτη, το φωτόνιο κινείται προς το Α ή τα μάτια της Ουρανίας με την ίδιασε μέτρο ταχύτητα c. Ωστόσο, η φορά της κίνησής του είναι προς την αρνητική κατεύθυνση του άξονα x. Αυτόσημαίνει ότι, ανάμεσα στην ανάκλασή του στον Κ (το γεγονός γ2) και την επάνοδό του στο Α (το γεγονός γ3), ηκίνηση του φωτόνιου περιγράφεται από την εξίσωση

xφHtL = x2 - c Ht - t2L, t2 § t § t3.

Προφανώς, το x2 δηλώνει τη θέση του καθρέφτη όταν πέφτει επάνω του και ανακλάται το φωτόνιο, ενώ το t3δηλώνει τη χρονική στιγμή που το φωτόνιο ξαναφτάνει στο Α, ή εισέρχεται στα μάτια της Ουρανίας.

Το τμήμα της κοσμικής καμπύλης του φωτόνιου ανάμεσα στα γεγονότα γ2 και γ3 παριστάνεται στο σχήμααπό την κυματοειδή καμπύλη που ενώνει τα αντίστοιχα σημεία. Παραμετρικά εφράζεται από την

φHtL = Hx2 - c Ht - t2L, tL, t2 § t § t3.

δ) Το γεγονός γ2 βρίσκεται στην τομή της κοσμικής γραμμής του φωτόνιου με την κοσμική γραμμή του καθρέφτη.Κατά συνέπεια, από τη μια πλευρά ισχύει η σχέση

x2 = xφHt2L = c t2,

Παράρτημα 291

Page 301: Biblio Eidikhs Sxetikothas

κι από την άλλη ισχύει η

x2 = xKHt2L = L + V t2.

΄Αρα,

c t2 = L + V t2

και έτσι

t2 =L

c-V ( ñ c t2 =

L1-V êc ).

Συνακόλουθα,

x2 = L + V Lc-V

= L1-V êc .

Στην προκείμενη περίπτωση

x2 = c t2 =L

1-V êc =18 m

1-H4ê5L = 90 m.

Ανάλογα, το γεγονός γ3 βρίσκεται στην τομή του δεύτερου τμήματος της κοσμικής γραμμής του φωτόνιουμε την κοσμική γραμμή του Α. Αυτό σημαίνει ότι η χωρική συντεταγμένη του γ3 δίνεται τόσο από τη σχέση

x3 = xφHt3L = x2 - c Ht3 - t2L,

όσο και από την

x3 = xAHt3L = V t3.

Συνεπώς,

x2 - c Ht3 - t2L = V t3

και άρα

t3 =x2+c t2

c+V (ñ c t3 =

x2+c t21+V êc )

Συνακόλουθα,

x3 = x2 - cHt3 - t2L = x2 - cJ x2+c t2c+V

- t2N,

ή

x3 = x2 -x2- V t21+V êc = HV êcL x2+ c t2

1+V êc = HV êcL c t3.

Στην περίπτωση που εξετάζουμε,

c t3 =x2+c t21+V êc =

2 x2

1+H4ê5L =109

x2 = 100 m

x3 = HV êcL c t3 = H4 ê5L c t3 = 80 m

δ) Από τα αποτελέσματα του προηγούμενου μέρους έπεται ότι

Τ1 = t2 =c t2c= 90 m

3ÿ108 HmêsecL = 3 ÿ10-7 sec

Τ2 = t3 - t2 =c It3-t2M

c= 100 m-90 m

3ÿ108 HmêsecL =13ÿ10-7 sec

Τ := Τ1 + Τ2 = t3 =c t3c= 10

3ÿ10-7 sec

Στο πρώτο μέρος βρήκαμε ότι, ο χρόνος που παρέλευσε ανάμεσα στα γεγονότα γ1 και γ3 σύμφωνα με το ΑΣΑ Σ£

του διαστημόπλοιου είναι ίσος με

292 Παράρτημα

Page 302: Biblio Eidikhs Sxetikothas

T £ = T1£ + T2

£ = 2 ÿ10-7 sec

Προφανώς, T £ < T . Αυτό οφείλεται στο ότι το T £ παριστάνει το ιδιοχρονικό διάστημα ανάμεσα στα γεγονότα γ1

και γ3. Κι αυτό γιατί τα γ1 και γ3 λαβαίνουν χώρα στο ίδιο χωρικό σημείο.

Πραγματικά,

1 - V 2 ëc2 T = 35

103ÿ10-7 sec = 2 ÿ10-7 sec = T £.

Θέμα 3o

Από τη σκοπιά του ΑΣΑ Σ στο οποίο ο διαστημικός σταθμός ΄Ιππαρχος ακινητεί, τα διαστημόπλοια Π1 και Π2απομακρύνονται από τον ΄Ιππαρχο με την ίδια σε μέτρο ταχύτητα 0, 6 c. Υποθέστε ότι τα Π1 και Π2 κινούνταιπάνω σε μια ευθεία που περιέχει και τον ΄Ιππαρχο, αλλά σε αντίθετες κατευθύνσεις.

α) Αν ο ασύρματος του διαστημόπλοιου Π1 "πιάνει" τα ηλεκτρομαγνητικά κύματα που εκπέμπει ο ΄Ιππαρχος στησυχνότα ν1 = 120 MHz, σε ποια συχνότητα τα πιάνει το Π2;

β) Σε ποια συχνότητα εκπέμπει ο ΄Ιππαρχος, σύμφωνα με τους υπεύθυνους του ΟΤΙ (ΟργνανισμούΤηλεπικοινωνιών Ιππάρχου);

γ) Αν οι κεραίες του Π1 εκπέμψουν στη συχνότα ν1 = 120 MHz, σε ποια συχνότητα πρέπει να συντονιστούν οικεραίες ασύρματης επικοινωνίας του Π2 για να πιάσουν το σήμα του Π1;

Λύση

α) Η διαφορά στις συχνότητες εκπομπής και λήψης ηλεκρομαγνητικών κυμάτων αποτελεί το λεγόμενο φαινόμενοDoppler. Συγκεκριμένα, αν ν είναι η συχνότητα με την οποία το ηλεκτρομαγνητικό σήμα εκπέμπεται από την πηγή(σύμφωνα με το ΑΣΑ Σ στο οποίο η πηγή ακινητεί), τότε ο δέκτης "πιάνει" το σήμα στη συχνότητα

ν£ = 1-U êc1+U êc ν.

Σε αυτό τον τύπο, το U δηλώνει το ρυθμό με τον οποίο αλλάζει η απόσταση του δέκτη από τον πομπό. Γι' αυτό,λογίζεται ως θετική ποσότητα όταν ο δέκτης απομακρύνεται από τον πομπό και αρνητική όταν πλησιάζει προς τονπομπό.

Χρησιμοποιώντας την ταχύτητα V του δέκτη ως προς το Σ, μπορούμε να γράψουμε τον πιο πάνω τύπο στημορφή

ν£ = 1-ε β1+ε β

ν.

Τώρα β = V êc και το ε = ≤1, ανάλογα με το αν το σήμα και ο δέκτης βρίσκεται στη θετική πλευρά του άξονα πουτον συνδέει με τον πομπό ή όχι.

Στην περίπτωση που εξετάζουμε μπορούμε να υποθέσουμε ότι το Π1 βρίσκεται στη θετική πλευρά τουάξονα x και κινείται με ταχύτητα V1 = 0, 6 c. ΄Ετσι, ο παραπάνω τύπος γίνεται

ν1 =1-ε1 β1

1+ε1 β1ν = 1-0,6

1+0,6ν = 1

2v.

Από τα δοσμένα του προβλήματος έπεται ότι η υπόθεσή μας για το Π1 θα πρέπει να συνοδευτεί από τηνυπόθεση ότι το Π2 βρίσκεται στην αρνητική πλευρά του άξονα x και κινείται με ταχύτητα V2 = -0, 6 c. Κατάσυνέπεια,

ν2 =1-ε2 β2

1+ε2 β2ν = 1-H-1L H-0,6L

1+H-1L H-0,6L ν = 1-0,61+0,6

ν = 12

v.

Αυτό σημαίνει ότι

Παράρτημα 293

Page 303: Biblio Eidikhs Sxetikothas

ν2 = ν1

β) Αφού ν1 = 120 MHz, η σχέση που μόλις βρήκαμε συνεπάγεται ότι ο ΄Ιππαρχος εκπέμπει στους

ν = 2 ν1 = 240 MHz.

γ) Για να απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα, θα πρέπει πρώτα να υπολογίσουμε την ταχύτητα V21 του Π2 ως προςτο ΑΣΑ Σ1 στο οποίο το Π1 ακινητεί, ή αντίστροφα.

Αφού το Σ1 κινείται με ταχύτητα V1 = 0, 6 c ως προς το ΑΣΑ Σ του ΄Ιππαρχου και το Π2 κινείται μεταχύτητα V2 = -0, 6 c ως προς το ίδιο σύστημα, ο τύπος για τη "σύνθεση των ταχυτήτων" παίρνει την ακόλουθημορφή:

V21 =V2-V1

1-V1 V2ëc2 =H-0,6 cL-H0,6 cL

1-H-0,6 cL H0,6 cL ëc2 = -1,2 c

1+0,36= - 120

136c = - 15

17c.

Συνεπώς, η συχνότητα ν21 στην οποία το Π2 πιάνει το σήμα συχνότητας ν1 = 120 MHz που εκπέμπει ο Π1 δίνεταιαπό τον τύπο

ν21 =1-ε21 β21

1+ε21 β21ν1.

Προφανώς, με τη διάταξη των αξόνων που έχουμε επιλέξει, το Π2 βρίσκεται στην αρνητική πλευρά του άξονα xτου ΑΣΑ Σ1. ΄Αρα,

ν21 =1-H-1L H-15ê17L1+H-1L H-15ê17L ν1 =

232

ν1.

Με άλλα λόγια,

ν21 = ν1 ê4 = 30 MHz.

Θέμα 4o

Τα σωμάτια σ1 και σ2, με μάζα m1 = 0, 9 MeVëc2, m2 = 1, 6 MeVëc2 και ενέργεια E1 = 1, 5 MeV, E2 = 2 MeV,συγκρούονται πλαστικά, με αποτέλεσμα να σχηματιστεί ένα μόνο σώμα, το σ. Να υπολογιστεί η μάζα και ηταχύτητα του σ.

Επισήμανση: Παρόλο που το πρόβλημα είναι απλό, εύκολα χάνει κανείς τα μισά μόρια ...

Λύση

Από τον ορισμό

E = m c2

1-β2

μπορούμε αμέσως να υπολογίσουμε το μέτρο των ταχυτήτων που είχαν τα σωμάτια σ1 και σ2 πριν από τησύγκρουση. Συγκεκριμένα, η προηγούμενη σχέση συνεπάγεται ότι

1

1-β2= E

m c2 .

Συνακόλουθα,

1 - β2 = J m c2

EN2

και άρα

β = 1 - Im c2 ëEM2= 1 -m2 c4 ëE2 .

294 Παράρτημα

Page 304: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Στην προκείμενη περίπτωση

γ1 =E1

m 1 c2 =1,50,9= 5

3.

΄Αρα β1 = 45 και έτσι

β1 = ≤45

.

Ανάλογα

γ2 =E2

m 2 c2 =2

1,6= 5

4,

οπότε β2 = 35 και έτσι

β2 = ≤35

.

Αφού

β1 = ≤45

, β2 = ≤35

,

και τα σωμάτια συγκρούστηκαν, έπεται ότι υπάρχουν τα εξής ενδεχόμενα για το τι συνέβαινε πριν από τησύγκρουση:

(i) Τα σ1 και σ2 κινιόντουσαν προς τη θετική κατεύθυνση του άξονα x, με το σ2 να προπορεύεται: β1 =45

, β2 =35

.

Αυτή η διάταξη φαίνεται στο ακόλουθο σχήμα.

xm1 v1 m2 v2

(ii) Η αντίστροφη της προηγούμενης κατάστασης: Τα σ1 και σ2 κινιόντουσαν προς την αρνητική κατεύθυνση τουάξονα x, με το σ2 να προπορεύεται: β1 = -

45

, β2 = -35

.

(iii) To σ1 κινιόταν προς τη θετική κατεύθυνση του άξονα x, όπως στην πρώτη περίπτωση, και το σ2 κατευθυνότανπρος το σ1. Αυτή η περίπτωση αντιστοιχεί στις τιμές β1 =

45

, β2 = -35

και παριστάνεται στο σχήμα που ακολουθεί.

xm1 v1 m2v2

(iv) Η τελευταία εκδοχή είναι αυτή που αντιστοιχεί στις τιμές β1 = -45

, β2 =35

και με τα σ1, σ2 του προηγούμενου

σχήματος να ανταλλάζουν θέση.

Από την άποψη της ανάλυσης της φυσικής διεργασίας, αρκεί να εξετάσουμε μόνο δύο περιπτώσεις, τις

Hβ1, β2L = J 45

, 35N, Hβ1, β2L = J 4

5, - 3

5N .

Οι ορμές των σ1 και σ2 προτού συγκρουστούν δίνονται από τις εκφράσεις

c p1 = c m 1 γ1 v1 =m 1 c2 γ1 β1 = 0, 9 MeV ÿ 53ÿ 4

5= 1, 2 MeV

και

c p2 = c m 2 γ2 v2 =m 2 c2 γ2 β2 = 1, 6 MeV ÿ 54ÿ J≤ 3

5N = ≤1, 2 MeV,

αντίστοιχα. Συνεπώς, πριν από τη σύγκρουση, η ολική ορμή του συστήματος ήταν ίση με

Παράρτημα 295

Page 305: Biblio Eidikhs Sxetikothas

p1 + p2 = : 2, 4 MeVêc0

και η ολική του ενέργεια

E1 + E2 = 3, 5 MeV.

Ο νόμος της διατήρησης της ενέργειας εκφράζεται από την εξίσωση

E = E1 + E2 ñ γ m c2 = 3, 5 MeV,

ενώ εκείνος της διατήρησης της ορμής εκφράζεται από την

c p = c p1 + c p2 ñ β γ m c2 = : 2, 4 MeV0 .

Στην πρώτη περίπτωση,

β = β γ m c2

γ m c2 =2,4 MeV3,5 MeV

= 2435

.

Συνεπώς,

m c2 = 1γH3, 5 MeVL = 1 - β2 H3, 5 MeVL =

= 1 - H24 ê35L2 H3, 5 MeVL

= 64935

H3, 5 MeVL

ή

m > 2, 55 MeVëc2.

Στη δεύτερη περίπτωση, β = 0 και άρα γ = 1. Συνεπώς, το σώμα που σχηματίζεται μένει ακίνητο. Η μάζατου είναι ίση με

m = 3, 5 MeVëc2.

Είναι φανερό ότι, στην πρώτη περίπτωση, ένα μεγάλο μέρος της κινητικής ενέργειας των μητρικών σωματίωνδιατηρήθηκε στη μορφή κινητικής ενέργειας του θυγατρικού σωμάτιου.

Γραπτή εξέταση 01-02-2006

Θέμα 1o

Σύμφωνα με το αδρανειακό σύστημα αναφοράς (ΑΣΑ) Σ, τα γεγονότα γ1 και γ2 συμβαίνουν στα σημείαx1 = 20 lmin (=πρώτα λεπτά φωτός) και x2 = 32 lmin του χωρικού άξονα x, όταν το χρονόμετρό του δείχνειt1 = 12 min και t2 = 32 min, αντίστοιχα.

α) Δείχτε ότι υπάρχει ΑΣΑ Σ£ στο οποίο το γ1 είναι ταυτόχρονο με το γεγονός γ0 που, κατά το Σ, συνέβη δώδεκαλεπτά πριν από το γ1, αλλά στην αρχή του άξονα x.

β) Δείχτε ότι υπάρχει ΑΣΑ Σ≥ σύμφωνα με το οποίο τα γεγονότα γ1 και γ2 είναι ταυτόχωρα. Υπολογίστε τιςσυντεταγμένες των γεγονότων γ0, γ1 και γ2 στο ΑΣΑ Σ≥.

γ) Στο διάγραμμα x w (w ª c t) του Σ, προσδιορίστε με ακρίβεια τη χωροχρονική θέση των γεγονότων γ0, γ1, καιγ2. Χαράξτε επίσης τους άξονες x≥ και w≥ του Σ≥.

Λύση

α) Από την εκφώνηση έπεται ότι οι συντεταγμένες του γ0 ως προς το ΑΣΑ Σ είναι

296 Παράρτημα

Page 306: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Hx0, w0L = H0, 0L.Από την άλλη, Hx1, w1L = H20 lmin, c 12 minL = H20 lmin, 12 lminL. ΄Αρα,

x1 - x0 = x1 = 20 lmin, w1 - w0 =w1 = 12 lmin.

Ανάλογα,

x2 - x1 = 12 lmin, w2 - w1 = cHt2 - t1L = 20 lmin.

Ο μετασχηματισμός Lorentz

x£ = γHx - βwL, w£ = γHw - β xL

συνεπάγεται ότι

Δw£ = 0 ñ Δw = β Δ x.

΄Αρα, για να υπάρχει Σ£ ως προς το οποίο τα γ0 και γ1 συνέβησαν ταυτόχρονα, θα πρέπει το κλάσμαHw1 - w0L ê Hx1 - x0L να μην υπερβαίνει σε απόλυτη τιμή τη μονάδα. Πραγματικά,

w1

x1= 12 min

20 lmin= 3

5.

Συνεπώς, αρκεί το Σ£ να κινείται με ταχύτητα V = β c = 0, 6 c ως προς το Σ.

β) Και πάλι από τον μετασχηματισμό Lorentz, στη μορφή

x≥ = γHx - βwL, w≥ = γHw - β xL,

έπεται ότι

Δ x≥ = 0 ñ Δ x = β Δw.

Με άλλα λόγια, θα υπάρχει ΑΣΑ Σ≥ στο οποίο δύο γεγονότα φαίνονται ταυτόχωρα αν η διαφορά τωνχωροχρονικών συντεταγμένων τους είναι τέτοια που ο λόγος Δ xê Δw είναι σε απόλυτη τιμή μικρότερος από τημονάδα. Στην περίπτωση που εξετάζουμε

Δ xΔw

= x2-x1

w2-w1= 12 lmin

20 lmin= 3

5.

Συνεπώς, το ΑΣΑ Σ≥ στο οποίο τα γεγονότα γ1 και γ2 καταγράφονται ως ταυτόχωρα υπάρχει και είναι(ουσιαστικά) ταυτόσημο με το Σ£.

γ) Από τα δοσμένα και τον τύπο του μετασχηματισμού Lorentz έπεται ότι

x0≥ = 0, w0

≥ = 0,

x1≥ = 5

4J20 - 3

512N = 16 lmin, w1

≥ = 54

J12 - 35

20N = 0,

x2≥ = 5

4J32 - 3

532N = 16 lmin, w2

≥ = 54

J32 - 35

32N = 16 lmin.

Η θέση των γεγονότων γ0, γ1, και γ2, καθώς και οι άξονες x≥ και w≥ του Σ≥ στο διάγραμμα του ΑΣΑ Σ φαίνονταικαθαρά στο επόμενο διάγραμμα. (Θυμηθείτε ότι το Σ≥ ταυτίζεται με το Σ£).

Παράρτημα 297

Page 307: Biblio Eidikhs Sxetikothas

10 20 30 40x

10

20

30

40

w

γ1

γ2

γ0

x

w

Θέμα 2o

Στο ΑΣΑ Σ που ορίζουν από κοινού, οι διαστημικοί σταθμοί Σ1 και Σ2 απέχουν μισό έτος φωτός. Την στιγμή πουτο διαστημόπλοιο Δ1 αναχωρεί από τον σταθμό Σ1 με κατεύθυνση τον Σ2, το διαστημόπλοιο Δ2 ξεκινάει από τονσταθμό Σ2 και κατευθύνεται προς τον Σ1. Σε όλη τη διάρκεια του ταξιδιού τους, τα διαστημόπλοια Δ1 και Δ2 έχουνσταθερή ταχύτητα, μέτρου 0, 8 c και 0, 6 c, αντίστοιχα.

α) Πόσους μήνες θα χρειαστεί το Δ1 για να φτάσει στον σταθμό Σ2, πόσους το Δ2 να φτάσει στον Σ1, και πότε θαπεράσει το ένα δίπλα από το άλλο, σύμφωνα με τα ρολόγια των Σ, Δ1 και Δ2;

β) Αν το μήκος των διαστημοπλοίων είναι 370m, ποιο είναι το μήκος τους ως προς το ΑΣΑ Σ και ποιο είναι τομήκος του Δ2 ως προς το ΑΣΑ Σ£, στο οποίο ακινητεί το διαστημόπλοιο Δ1; Ποιο μήκος δίνει για το Δ1 το ΑΣΑΣ≥, στο οποίο ακινητεί το διαστημόπλοιο Δ2;

γ) Να κατασκευαστούν οι κοσμικές γραμμές των Σ1, Σ2, Δ1 και Δ2 στο διάγραμμα x - w του ΑΣΑ Σ.

δ) Να κατασκευαστούν οι κοσμικές γραμμές των Σ1, Σ2, Δ1 και Δ2 στο διάγραμμα x£ - w£ του ΑΣΑ Σ£.

Λύση

α) Οι χρόνοι της αναχώρησης των διαστημοπλοίων από τους σταθμούς, η ταχύτητά τους και η μεταξύ τωνσταθμών απόσταση που αναφέρονται στην εκφώνηση έχουν ως βάση το ΑΣΑ Σ. ΄Αρα, σύμφωνα με τα ρολόγιατου Σ,

(i) Για το ταξίδι του από τον σταθμό Σ1 στον σταθμό Σ2, τo Δ1 θα χρειαστεί

Δ t1 =dHΣ1,Σ2L

υ1=

0,5 ly0,8 c

=0,5 c y

0,8 c= 5

8y= 5

812 mo= 7, 5μήνες.

(ii) Για το αντίστροφο ταξίδι, τo Δ2 θα χρειαστεί

Δ t2 =dHΣ1,Σ2L

υ2=

0,5 ly0,6 c

=0,5 c y

0,6 c= 5

6y= 5

612 mo= 10μήνες.

(iii) To Δ1 θα συναντήσει το Δ2

Δ tσ =dHΣ1,Σ2Lυ1 + υ2

=0,5 ly

0,6 c+0,8 c=

0,5 c y1,4 c

= 514

y= 514

12 mo= 4 27μήνες

μετά την αναχώρησή του.

298 Παράρτημα

Page 308: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Σημείωση: Το ότι ο χρόνος που παρέρχεται ως τη συνάντηση των διαστημοπλοίων δίνεται από τον τελευταίο τύποαποδείχνεται και ως εξής:

Υποθέτουμε ότι ο σταθμός Σ1 βρίσκεται στο σημείο x = 0 του άξονα x του ΑΣΑ Σ, ο σταθμός Σ2 βρίσκεται στοσημείο x = 0, 5 lyª 6 lmos κι ότι τα διαστημόπλοια ξεκίνησαν το ταξίδι τους όταν το ρολόι του Σ έδειχνε t = 0. Μεβάση αυτή την υπόθεση, η κίνηση του Δ1 περιγράφεται από την εξίσωση

x = x0 + υ1 t ñ x = υ1 t.

Η κίνηση του Δ2 περιγράφεται από την εξίσωση

x = x0 + υ2 t ñ x = dHΣ1, Σ2L - υ2 t.

Τη χρονική στιγμή tσ που συναντιώνται, τα διαστημόπλοια βρίσκονται στο ίδιο σημείο, ας το πούμε xσ. Συνεπώς,

xσ = υ1 tσ = dHΣ1, Σ2L - υ2 tσ.

Από αυτές τις σχέσεις αμέσως έπεται ότι

tσ =dHΣ1,Σ2Lυ1 + υ2

, xσ = †υ1§ dHΣ1,Σ2Lυ1 + υ2

.

Στο σύστημα αναφοράς Σ£, στο οποίο ακινητεί το Δ1, η αναχώρηση αυτού του διαστημόπλοιου και η άφιξήτου στον σταθμό Σ2 είναι γεγονότα ταυτόχωρα. Ισοδύναμα, για το Δ1, τα παραπάνω γεγονότα έχουν μόνο χρονικήαπόσταση μεταξύ τους. Αυτή η απόσταση είναι που ονομάζουμε και ιδιοχρονικό διάστημα. Συνεπώς, ως προς τοσύστημα στο οποίο μένει ακίνητο, η διάρκεια του ταξιδιού του ίδιου του Δ1 είναι

Δτ1 = 1 - β12 Δ t1 = 1 - 0, 82 7, 5 mos= 0, 6μ7, 5 mos= 4, 5μήνες.

Αλλά, από τη σκοπιά του Σ£, και τα γεγονότα της αναχώρησης του Δ1 από τον σταθμό Σ1 και τηςσυνάντησής του με το διαστημόπλοιο Δ2 είναι ταυτόχωρα. ΄Αρα, σύμφωνα με τα ρολόγια του Δ1 (ή του Σ£), ησυνάντησή του με το άλλο διαστημόπλοιο έλαβε χώρα

Δτσ = 1 - β12 Δ tσ = 1 - 0, 82 30

7mos= 0, 6μ 30

7mos= 2 4

7μήνες

μετά την αναχώρησή του από τον σταθμό Σ1.

Στο ίδιο σύστημα, το ταξίδι του Δ2 συνδέει δύο γεγονότα με χωρική απόσταση μισό έτος φωτός,Δ x = -H1 ê2L ly= -6 lmos, και χρονική Δ t2 = 10 mos. Συνεπώς,

Δ t2£ =1

1-β12

JΔ t2 - β1Δ xc

N = 53

J10 mos+ 45

6 mosN = 24 23μήνες.

Τέλος, το σύστημα αναφοράς Σ≥ του διαστημόπλοιου Δ2 κινείται με ταχύτητα υ2 = -0, 6 c ως προς το Σ.΄Αρα, το Σ≥ δίνει την ακόλουθη εκτίμηση για τους χρόνους του ερωτήματος.

(i) Για το δικό του ταξίδι από τον σταθμό Σ2 στον Σ1:

Δτ2 = 1 - β22 Δ t2 = 1 - 0, 62 10 mos= 0, 8μ10 mos= 8μήνες.

(ii) Για τη συνάντησή του με το διαστημόπλοιο Δ1:

Δτσ≥ = 1 - β22 Δ tσ = 1 - 0, 62 30

7mos= 0, 8μ 30

7mos= 3 3

7μήνες.

(iii) Για τo ταξίδι του διαστημόπλοιου Δ1:

Δ t1≥ =1

1-β22

JΔ t1 - β2Δ xc

N = 54B7, 5 mos- J- 3

5N H6 mosLF = 13, 875μήνες.

Η ορθότητα του αποτελέσματος επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι

Παράρτημα 299

Page 309: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Δτ2

Δ t2£= Δτ1

Δ t1≥= 12

37.

β) Σύμφωνα με το ΑΣΑ Σ, το μήκος του Δ1 είναι

L1 = 1 - β12 L = 1 - 0, 82 370 m= 0, 6μ370 m= 222 m

και εκείνο του Δ2 είναι

L2 = 1 - β22 L = 1 - 0, 62 370 m= 0, 8μ370 m= 296 m.

Τώρα, ως προς το ΑΣΑ Σ£, το Δ2 κινείται με ταχύτητα

υ21 =υ2-υ1

1-υ2 υ1ëc2 =H-0,6 cL-H0,8 cL

1-H-0,6 cL H0,8 cLëc2 = -1,4 c

1+0,48= - 35

37c.

΄Αρα, σύμφωνα με το ΑΣΑ του Δ1, το μήκος του Δ2 είναι ίσο προς

L21 = 1 - β212 L = 1 - H35 ê37L2 L

= 137

H37L2 - H35L2 L1 =1

371369 - 1225 L1

= 137

144 L = 1237

L

= 1237μ370 m= 120 m

Προφανώς, ως προς το ΑΣΑ Σ≥, το Δ1 κινείται με ταχύτητα αντίθετη εκείνης με την οποία κινείται το Δ2ως προς το ΑΣΑ Σ£:

υ12 =υ1-υ2

1-υ2 υ1ëc2 =H0,8 cL-H-0,6 cL

1-H-0,6 cL H0,8 cLëc2 =1,4 c

1+0,48= 35

37c.

Συνακόλουθα, το μήκος του Δ1 σύμφωνα με το ΑΣΑ του Δ2 είναι ίσο προς

L12 = 1 - β122 L = 1 - β21

2 L = 120 m.

Σχόλιο: Η ισότητα των L21, L12 ήταν αναμενόμενη και αποτελεί ένα μέσο ελέγχου της ορθότητας της ανάλυσήςμας.

γ,δ) Οι ζητούμενες κατασκευές φαίνονται καθαρά στα δύο επόμενα σχήματα.

300 Παράρτημα

Page 310: Biblio Eidikhs Sxetikothas

2 4 6 8xHlmosL

2

4

6

8

10

12wHmosL

x

w

Σ1Σ2

Δ1 Δ2

Θέμα 3o

Το σωμάτιο σ κινείται με σταθερή ταχύτητα u = 180.000 k m êsec πάνω στον άξονα x του ΑΣΑ Σ. Υποθέτοντας ότιτη στιγμή t = 0 το σ διέρχεται από το σημείο x0 = 200 m,

α) Προσδιορίστε τη σχέση x = f HtL που περιγράφει την κίνηση του σ.

β) Κατασκευάστε την κοσμική γραμμή του σ στο διάγραμμα x - w του ΑΣΑ Σ.

γ) Δώστε την παραμετρική αναπαράσταση της κοσμικής γραμμής του σ με παράμετρο τον ιδιόχρονό του.

δ) Το 4-διάνυσμα

xzª Ix1, x2, x3, x4M := Hx, 0, 0, wL = H f HtL, 0, 0, c tL

προσδιορίζει τη χωροχρονική θέση του σωμάτιου σ τη χρονική στιγμή t (σύμφωνα πάντα με το ΑΣΑ Σ). Δείχτε ότι

το xz

αλλάζει τύπο με την πάροδο του χρόνου. Συγκεκριμένα, δείχτε ότι υπάρχουν δύο χρονικές στιγμές t1, t2 κατά

τις οποίες το xz είναι φωτονιακού τύπου. Στο μεταξύ των t1 και t2 διάστημα, το x

z είναι χωρικού τύπου και γίνεται

χρονικού έξω από το παραπάνω διάστημα.

Λύση

α) Η κίνηση του σ περιγράφεται από την εξίσωση

x = x0 + u t,

όπου

x0 = 200 m, u = 180.000 kmêsec.

Αφού,

β := uc= 180.000 k mêsec

300.000 kmêsec= 3

5= 0, 6,

Παράρτημα 301

Page 311: Biblio Eidikhs Sxetikothas

η εξίσωση κίνησης γράφεται και στη μορφή

x = x0 + β c t = 200 m+0, 6 c t.

β) Από την προηγούμενη σχέση έπεται ότι, στο διάγραμμα x - w του ΑΣΑ Σ η κοσμική καμπύλη του σ είναι μιαευθεία γραμμή που διέρχεται από την αρχή των αξόνων, με κλίση H3 ê5L ως προς τον άξονα w ª c t, ή H5 ê3L ως προςτον άξονα x. Αυτή η παρατήρηση οδηγεί στο επόμενο σχήμα.

γ) Η κοσμική καμπύλη του σ προσδιορίζεται από τις σχέσεις

Hx, c tL = Hx0 + u t, c tL.Σε αυτή την περιγραφή της κοσμικής γραμμής το ρόλο της παραμέτρου παίζει η χρονική συντεταγμένη t.

Από την άλλη, γνωρίζουμε ότι για την παράμετρο τ του ιδιόχρονου του σ ισχύει ότι

Δτ = 1 - β2 Δ t = 45Δ t = 0, 8 Δ t.

Η επιλογή tH0L = 0 οδηγεί στη σχέση

t = γHβL τ = 1

1-β2τ = 5

4τ = 1, 25 τ.

Χρησιμοποιώντας αυτή τη σχέση ανάμεσα στην ιδιοχρονική παράμετρο τ και τη συντεταγμένη t,μπορούμε να δώσουμε στην παραμετρική περιγραφή της κοσμικής γραμμή του σ την εξής μορφή:

Hx, c tL = x0 +u τ

1-β2, c τ

1-β2.

δ) Ο τύπος του τυχαίου 4-διανύσματος

xzª Ix1, x2, x3, x4M := Hx, y, z, wL

καθορίζεται από την αναλλοίωτη ποσότητα

αJxzN := Ix1M2+ Ix2M2

+ Ix3M2- I x4M2 .

Στην προκείμενη περίπτωση

xzª Ix1, x2, x3, x4M = Hx0 + u t, 0, 0, c tL

και άρα

αJxzN = Hx0 + u tL2 - Hc tL2.

Προφανώς, αJxzN = 0, οπότε το xz είναι φωτονικού τύπου, όταν

Hx0 + u tL2 = Hc tL2.

Ισοδύναμα,

x0 + u t = ≤c t

ή

x0 = H-u ≤ cL t.

Κατά συνέπεια,

t = ≤ x0

c¡u, x = x0 ≤

β x0

1¡β= x0J1 ≤ β

1¡βN

ή

302 Παράρτημα

Page 312: Biblio Eidikhs Sxetikothas

c t = ≤ 11¡β

x0, x = 1¡β≤β1¡β

x0 =1

1¡βx0.

Με άλλα λόγια,

c t = ≤ x0

1¡β, x = x0

1¡β

Στην περίπτωση που εξετάζουμε

x0 = 200 m, β = 3 ê5.

΄Αρα,

x1 =x0

1+β= 200 m

1+H3ê5L = 125 m, x2 =x0

1-β= 200 m

1-H3ê5L = 500 m,

c t1 = -x0

1+β= -125 m, c t2 =

x0

1-β= 500 m.

Αυτές οι τιμές αναδείχνονται καθαρά και στο επόμενο σχήμα. Συγκεκριμένα, τα σημεία Hx1, c t1L και Hx2, c t2L είναιεκείνα στα οποία η κοσμική γραμμή του σ τέμνει τον κώνο φωτός με βάση την αρχή των αξόνων. Ισοδύναμα, ταπαραπάνω σημεία είναι εκείνα όπου η κοσμική γραμμή του σ συναντάει τις φωτονιακού τύπου ευθείες c t = ≤x.

Παράρτημα 303

Page 313: Biblio Eidikhs Sxetikothas

100 200 300 400 500 600xHmL

-400

-200

200

400

600

ctHmL

σ

Hx1,ct1L

Hx2,ct2L

x”

Είναι φανερό ότι στο ανοιχτό διάστημα Ht1, t2L η αJxzN παίρνει θετικές τιμές και άρα το διάνυσμα xz

είναι

χωρικού τύπου. Αυτό συνάγεται από το γεγονός το μηδέν περιέχεται στο πιο πάνω διάστημα και αJxzN = x02 > 0

όταν t = 0. Αν λάβουμε υπόψη ότι η τιμή της συνάρτησης αJxzN μεταβάλλεται με συνεχή τρόπο καθώς

μεταβάλλεται το t, θα καταλάβουμε αμέσως το προφανές του συμπεράσματος.

Το ίδιο επιχείρημα οδηγεί στο συμέρασμα ότι για κάθε t – @t1, t2D η αJxzN παίρνει αρνητικές τιμές και άρα το

διάνυσμα xz είναι χρονικού τύπου.

Θέμα 4o

304 Παράρτημα

Page 314: Biblio Eidikhs Sxetikothas

΄Ενα σωμάτιο σ1 μάζας m1 = 0, 60 MeVëc2 και ενέγειας E1 = 0, 75 MeV προσκρούει σε ένα σωμάτιο σ2

διπλάσιας μάζας που ακινητεί στο εργαστήριο. Υποθέτοντας ότι το αποτέλεσμα της σύγκρουσης είναι οσχηματισμός ενός τρίτου σωμάτιου, του σ3, υπολογίστε

α) Την ταχύτητα και την ορμή του σ1.

β) Τη μάζα και την ταχύτητα του σ3.

γ) Τη μάζα και την ταχύτητα του σ3 στην περίπτωση που το σωμάτιο το οποίο προσκρούει στο σ2 είναι έναφωτόνιο της ίδιας ενέργειας με το σ1.

Λύση

α) Αφού

E = m c2

1-β2ª γHβL m c2

και

m 1 c2 = 0, 5 MeV, E1 = 2, 0 MeV,

ο συντελεστής γHβ1L είναι ίσος με

γHβ1L = 54.

Συνακόλουθα,

β1 =γ2-1γ

=γ2-1γ

= 45

I 54M2- 1 = 4

534= 3

5.

Χωρίς περιορισμό της γενικότητας, υποθέτουμε ότι το σ1 κινιόταν προς τη θετική κατεύθυνση του άξονα x.Τότε η ορμή του δίνεται από τον τύπο

p1 = γHβ1L m υ1 = γHβ1L m c β1 = γHβ1L m c2

cβ1

= 54

35

0, 60 MeV êc = 0, 45 MeV êc

β) Η διατήρηση της ενέργειας εκφράζεται από την εξίσωση

E3 = E1 + E2 = 0, 75 MeV + 1, 20 MeV = 1, 95 MeV.

Ανάλογα, η διατήρηση ορμής οδηγεί στην

p3 = p1 + p2 = 0, 45 MeV êc + 0 = 0, 45 MeVêc .

Για τον υπολογισμό της μάζας και της ταχύτητας του σ3, υπάρχουν δύο επιλογές:

Από τις

p3 = γHβ3L m3 c2

cβ3, E3 = γHβ3L m3 c2,

και τις τιμές των p3, E3 που μόλις βρήκαμε αμέσως έπεται ότι

β3 =c p3

E3=

0,45 MeV1,95 MeV

= 313> 0, 23.

Τότε

m3 c2 =E3

γIβ3M= 1 - β3

2 E3 = 1 - J 313

N21, 95 MeV

Παράρτημα 305

Page 315: Biblio Eidikhs Sxetikothas

= 1 - J 313

N21, 95 MeV = 4

1310 1, 95 MeV

= 4 10 0, 15 MeV = 10 0, 60 MeV > 1, 89 MeV.

Εναλλακτικά, ο "τύπος της ενέργειας"

E = c2 p2 +m2 c4

δίνει

m3 c2 = E32 - c2 p3

2 = H1, 95L2 - H0, 45L2 MeV > 1, 89 MeV.

Από την

γHβ3L = E3

m3 c2

έπεται ότι

γHβ3L = E3

m3 c2 =1,95

H1,95L2-H0,45L2= 1

1-J 0,45

1,95N2= 1

1-J 3

13N2

.

΄Αρα

β3 = 313> 0, 23.

γ) Στην περίπτωση που το εισερχόμενο σωμάτιο είναι φωτόνιο,

p1 =E1

c=

0,75 MeVc

.

Η εξίσωση για τη διατήρηση της ενέργειας παραμένει και αριθμητικά ως έχει:

E3 = E1 + E2 = 0, 75 MeV + 1, 20 MeV = 1, 95 MeV.

Η εξίσωση της διατήρησης ορμής αλλάζει αριθμητικά και γίνεται:

p3 = p1 + p2 = 0, 75 MeV êc + 0 = 0, 75 MeVêc .

Τώρα, ο υπολογισμός της μάζας και της ταχύτητας του σ3 δίνει το εξής αποτέλεσμα:

β3 =c p3

E3=

0,75 MeV1,95 MeV

= 513

.

Τότε

m3 c2 =E3

γIβ3M= 1 - β3

2 E3 = 1 - J 513

N21, 95 MeV

= 169-25132 1, 95 MeV = 144

132 1, 95 MeV

= 1213

1, 95 MeV = 12μ0, 15 MeV > 1, 80 MeV.

Σχόλιο. Στην περίπτωση που το προσπίπτον σωμάτιο είναι άμαζο το ποσοστό της αρχικής ενέργειας πουμετατρέπεται σε μάζα είναι μικρότερο.

306 Παράρτημα

Page 316: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Γραπτή εξέταση 11-09-2008

Θέμα 1o

Σύμφωνα με το αδρανειακό σύστημα αναφοράς (ΑΣΑ) Σ, τα γεγονότα γ1 και γ2 έλαβαν χώρα πάνω στον άξονα x,στα σημεία x1 = -1 lsec και x2 = 3 lsec, αντίστοιχα. To γ2 συνέβηκε τη χρονική t2 = 4 sec και το γ1 5 sec νωρίτερα.

Tο ΑΣΑ Σ£ κινείται ως προς το Σ, με ταχύτητα μέτρου 0, 6 c και με κατεύθυνση από το x2 προς το x1.

α) Να υπολογιστούν οι χωροχρονικές συντεταγμένες των γεγονότων γ1 και γ2 στο ΑΣΑ Σ£.

β) Να βρεθεί η ταχύτητα με την οποία κινιόταν (ως προς το Σ) το ΑΣΑ Σ≥ που είδε τα γ1 και γ2 να συμβαίνουν στοίδιο σημείο του χώρου.

γ) Στο χωροχρονικό διάγραμμα του Σ, να προσδιοριστούν με σαφήνεια τόσο οι θέσεις των γεγονότων γ1 και γ2,όσο και οι άξονες χώρου και χρόνου των ΑΣΑ Σ£ and Σ≥.

Λύση

α) Oι συντεταγμένες των γεγονότων γ1 και γ2 στο ΑΣΑ Σ είναι

Hx1, y1, z1, w1L ª Hx1, y1, z1, c t1L = H-1, 0, 0, -1L

Hx2, y2, z2, w2L ª Hx2, y2, z2, c t2L = H3, 0, 0, 4L,

αντίστοιχα.

O (ειδικός) μετασχηματισμός Lorentz ορίζεται από τους τύπους

x£ = γHx - βwL, y£ = y, z£ = z, w£ = γHw - β xL,

όπου

w := c t, β := Vc

, γ := 1

1-β2.

Αφού το ΑΣΑ Σ£ κινείται ως προς το Σ με ταχύτητα μέτρου 0, 6 c και με κατεύθυνση από το x2 προς το x1,

β := Vc=

H-0,6 cLc

= -0, 6 = - 35

,

γ := 1

1-β2

1

1-H-3ê5L2= 5

4= 1, 25.

´Αρα,

x1£ = γHx1 - βw1L = 5

4@H-1L - H-3 ê5L H-1LD = 5

4J- 8

5N = -2,

y1£ = y1 = 0, z1

£ = z1 = 0,

w1£ = γHw1 - β x1L = 5

4@H-1L - H-3 ê5L H-1LD = 5

4J- 8

5N = -2.

x2£ = γHx2 - βw2L = 5

4@H3L - H-3 ê5L H4LD = 5

4J- 27

5N = 27

4= 6, 75,

y2£ = y2 = 0, z2

£ = z2 = 0,

w2£ = γHw2 - β x2L = 5

4@H4L - H-3 ê5L H3LD = 5

4J 29

5N = 29

4= 7, 25.

β) Από τους τύπους του μετασχηματισμού Lorentz έπεται ότι

Δ x≥ = γHΔ x - β ΔwL.

Παράρτημα 307

Page 317: Biblio Eidikhs Sxetikothas

´Αρα,

Δ x≥ = 0 ñ Δ x = β Δw,

οπότε

β = Δ xΔw

.

´Ομως,

Δ x = x2 - x1 = 3 - H-1L = 4 lsec

Δw = cHt2 - t1L = c@4 - H-1LD = 5 lsec

´Αρα,

β = 4 lsec5 lsec

= 45= 0, 8.

Αυτό σημαίνει, το ΑΣΑ Σ≥ κινιόταν με ταχύτητα μέτρου H4 ê5L c προς τη θετική του άξονα x.

Η αντίστοιχη θέση των γεγονότων γ1, γ2 και o προσανατολισμός των αξόνων x£, w£ και x£, w£ στοχωροχρονικό διάγραμμα x - w του ΑΣΑ Σ παρουσιάζεται στο Σχ.1.

-15 -10 -5 5 10 15x

-15

-10

-5

5

10

15

w

x

w

γ1

γ2

x

w

Σχ. 1. Η θέση των γεγονότων γ1, γ2 και η διάταξη των αξόνων x£, w£ και x≥, w≥ στο χωροχρονικό διάγραμμα x - w του ΑΣΑ Σ.

Θέμα 2ο

Το διαστημόπλοιο Δ1 αναχωρεί από τον πλανήτη Π1 για τον πλανήτη Π2 που βρίσκεται τρία έτη φωτός (3 lyrs)μακριά. Σε όλη τη διάρκεια του ταξιδιού του, το Δ1 διατηρεί την ίδια ταχύτητα u1 = H3 ê5L c.

Αρκετό καιρό μετά το Δ1, ξεκινάει για το ίδιο ταξίδι το διαστημόπλοιο Δ2. Υποθέτο- ντας ότι,

(i) Οι πλανήτες Π1 και Π2 ακινητούν στο ΑΣΑ Σ και

(ii) Tο Δ2 κινείται με σταθερή ταχύτητα u2 = H4 ê5L c και φτάνει στον Π2 ταυτόχρονα με το Δ1,

υπολογίστε

α) Τη διάρκεια του ταξιδιού κάθε διαστημόπλοιου, σύμφωνα με το Σ.

308 Παράρτημα

Page 318: Biblio Eidikhs Sxetikothas

β) Πόσο αργότερα από το Δ1 αναχώρησε από τον πλανήτη Π1 το διαστημόπλοιο Δ2.

γ) Τη διάρκεια του ταξιδιού καθενός από τα διαστημόπλοια, σύμφωνα με τα δικά του ρολόγια.

δ) Τη διαφορά ηλικίας των επιβατών Ε1 και Ε2 του πληρώματος του διαστημόπλοιων Δ1 και Δ2, αντίστοιχα, ότανσυναντιώνται στον πλανήτη Π2, υποθέτοντας ότι, πριν φύγουν από τον Π1, ήταν συνομήλικοι.

ε) Την ταχύτητα καθενός από τα δύο διαστημόπλοια ως προς το άλλο.

Στο κατάλληλο χωροχρονικό διάγραμμα, να χαραχτούν με ακρίβεια οι κοσμικές καμπύλες των πλανητώνΠ1 και Π2, καθώς κι εκείνες των διαστημόπλοιων Δ1 και Δ2, από τη σκοπιά του ΑΣΑ Σ.

Λύση

Για ευκολία, θεωρούμε ότι, οι πλανήτες βρίσκονται πάνω στον άξονα x του συστήματος συντεταγμένων του ΑΣΑΣ, με τον Π1 στο x = 0 και τον Π2 στο x = L = 3 lyrs.

α) Η διάρκεια του ταξιδιού του Δ1 είναι

T1 =Lu1=

3 lyrsH3ê5L c

=3 c yrsH3ê5L c

= 153

yrs = 5 yrs.

Η διάρκεια του ταξιδιού του Δ2 είναι

T2 =Lu2=

3 lyrsH4ê5L c

=3 c yrsH4ê5L c

= 154

yrs = 3, 75 yrs

β) ΄Αρα, το διαστημόπλοιο Δ2 αναχώρησε από τον πλανήτη Π1 1,25 χρόνια μετά το Δ1.

γ) Τα ιδιοχρονικά διαστήματα που αντιστοιχούν στους χρόνους T1 και T2 είναι

τ1 = 1 - β12 T1 = 1 - H3 ê5L2 5 yrs = 4

55 yrs = 4 yrs,

τ2 = 1 - β22 T2 = 1 - H4 ê5L2 3, 75 yrs = 3

53, 75 yrs = 2, 25 yrs.

δ) Τα προηγούμενα αποτελέσματα συνεπάγονται ότι, από τη στιγμή που χώρισαν (από την αναχώρηση του Δ1), γιατον Ε1 πέρασαν 4 χρόνια. Αντίθετα, για τον Ε2 πέρασαν μόνο τριάμισυ χρόνια (1, 25 + 2, 25 = 3, 5). ΄Αρα, ότανσυναντιώνται στον Π2, ο Ε2 είναι νεότερος από τον Ε1 κατά μισό χρόνο!

ε) Από τον τύπο σύνθεσης των ταχυτήτων,

u£ = u-V1-HuêcL HV êcL

βρίσκουμε ότι, η ταχύτητα του Δ2 ως προς το Δ1 είναι ίση με

u21 =u2-u1

1-β1 β2= H4ê5L c-H3ê5L c

1-H4ê5L H3ê5L =5 H4-3L25-12

c = 513

c.

Ανάλογα, η ταχύτητα του Δ1 ως προς το Δ2 είναι ίση με

u12 =u1-u2

1-β1 β2= H3ê5L c-H4ê5L c

1-H4ê5L H3ê5L =5 H3-4L25-12

c = - 513

c.

Το ζητούμενο χωροχρονικό διάγραμμα δίνεται στο Σχ. 2.

Παράρτημα 309

Page 319: Biblio Eidikhs Sxetikothas

0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5xHlyrsL

1

2

3

4

5

6tHyrsL

Π1 Π2Δ1Δ2

Σχ. 2. Οι κοσμικές γραμμές των πλανητών Π1, Π2 και των διαστημόπλοιων Δ1, Δ2 στο χωροχρονικό διάγραμα x t του ΑΣΑ Σ, στο οποίο οι πλανήτες θεωρούνται ως ακίνητοι.

Θέμα 3ο

α) Να προσδιοριστεί το είδος καθενός από τα ακόλουθα χωροχρονικά τετρα-διανύσματα και να κατασκευαστεί ηγραφική τους παράσταση στο διάγραμμα x - w:

X1 = H5, 0, 0, 4L, X2 = H-5, 0, 0, 4L, X = X1 + X2.

Y1 = H5, 0, 0, 5L, Y2 = H-5, 0, 0, 5L, Y = Y1 + Y2.

Z1 = H4, 0, 0, 5L, Z2 = H-4, 0, 0, 5L, Z = Z1 + Z2.

β) Συχνά, ένα φωτόνιο υψηλής ενέργειας μετατρέπεται σε δύο αντισωμάτια (γ.π. σε ένα ηλεκτρόνιο και έναποσιτρόνιο, που έχουν την ίδια μάζα και ίσα αλλά αντίθετα φορτία). Δείχτε ότι αυτή η διαδικασία δεν μπορεί ναλάβει χώρα στο απόλυτο κενό, δηλαδή εκεί που δεν προϋπάρχουν και άλλα σωμάτια ή πεδία.

Υπόδειξη: Υποθέστε ότι η μετατροπή μπορεί να πραγματοποιηθεί και εφαρμόστε το νόμο της διατήρησης τηςορμής-ενέργειας στο ΑΣΑ στο οποίο το ένα από τα δύο θυγατρικά σωμάτια μένει ακίνητο.

Λύση

α) Από τις εκφράσεις

X1 = H5, 0, 0, 4L, X2 = H-5, 0, 0, 4L,εύκολα βρίσκουμε ότι

X = X1 + X2 = H0, 0, 0, 8L.Συνεπώς,

η j k X1j X1

k = 52 - 42 = 9 > 0, η j k X2j X2

k = H-5L2 - 42 = 9 > 0

και

η j k X j X k = -82 = -64 < 0.

Αυτό σημαίνει ότι τα 4-διανύσματα X1 και X2 είναι χωροειδή, ενώ το X είναι χρονοειδές.

Ανάλογα, από τις

310 Παράρτημα

Page 320: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Y1 = H5, 0, 0, 5L, Y2 = H-5, 0, 0, 5L, αμέσως συνάγεται ότι,

Y = Y1 + Y2 = H0, 0, 0, 10L,οπότε

η j k Y1j Y1

k = I52 - 52M = 0, η j k Y2j Y2

k = H-5L2 - 52 = 0.

και

η j k Y j Y k = -102 = -100 < 0.

΄Αρα, τα 4-διανύσματα Y1 και Y2 είναι φωτοειδή, ενώ το Y είναι χρονοειδές.

Τέλος, οι

Z1 = H4, 0, 0, 5L, Z2 = H-4, 0, 0, 5L, συνεπάγονται την

Z = Z1 + Z2 = H0, 0, 0, 10L.Συνεπώς,

η j k Z1j Z1

k = I42 - 52M = -9 < 0, η j k Z2j Z2

k = H-4L2 - 52 = -9 < 0,

η j k Z j Zk = -102 = -100 < 0.

Δηλαδή, τόσο τα Z1 και Z2 όσο και το άθροισμά τους, Z, είναι είναι 4-διανύσματα χρονικού τύπου, ή χρονοειδή.

Η γραφική παράσταση των προβολών όλων των πιο πάνω 4-διανυσμάτων στο επίπεδο x - w δίνεται στοΣχ.3.

-6 -4 -2 2 4 6x

2

4

6

8

10

12

w

X1X2

X

Y1Y2

Y,

Z1Z2

Z

Σχ. 3. Τα 4-διανύσματα X j, Y j, Z j και τα αθροίσματά τους

στο χωροχρονικό διάγραμα x - w του ΑΣΑ Σ.

Παράρτημα 311

Page 321: Biblio Eidikhs Sxetikothas

Ñ

Θέμα 4ο

Στο ΑΣΑ Σ, το φορτισμένο σωμάτιο σ, που έχει μάζα m = 0, 9 MeVëc2, διέρχεται από ηλεκτρικό πεδίο, μεαποτέλεσμα η ταχύτητά του να αυξηθεί από υ1 = H5 ê13L c σε υ2 = H4 ê5L c.

Να υπολογιστούν

α) Η αρχική και η τελική ενέργεια του σ στο ΑΣΑ Σ.

β) Η τελική ορμή και ενέργεια του σ ως προς το ΑΣΑ Σ£ που κινείται με ταχύτητα V = 0, 6 c ως προς το Σ.

Λύση

α) Γενικά, η ενέργεια του σ δίνεται από τον τύπο

E = γHβL m c2

όπου

γHβL = 1

1-β2, β = υ êc.

´Αρα, η αρχική ενέργεια του σ στο ΑΣΑ Σ είναι ίση με

E1 = γHβ1L m c2 = 1

1-H5ê13L20, 9 MeV = 13

1440, 9 MeV = 13

120, 9 MeV = 0, 975 MeV.

´Ομοια, η τελική ενέργεια του σ στο ΑΣΑ Σ είναι ίση με

E2 = γHβ2L m c2 = 1

1-H4ê5L20, 9 MeV = 5

90, 9 MeV = 5

30, 9 MeV = 1, 5 MeV.

β) Γενικά, το μέτρο της ορμής του σ δίνεται από τον τύπο

p := †p§ = γHβL m υ = Ec

.

´Αρα, η τελική ορμή του σ στο ΑΣΑ Σ έχει μέτρο

p2 = γHβ2L m υ2 = γHβ2L m c2 υ2

c2 = E2υ2

c2 = H1, 5 MeVL H4 ê5L êc = 1, 2 MeV êc.

Για να υπολογίσουμε την τελική ορμή κι ενέργεια του σ ως προς το ΑΣΑ Σ£, μπορούμε να υποθέσουμε ότι,μετά την επιτάχυνσή του, το σ κινείται κατά μήκος του άξονα x του Σ, όπως και το ΑΣΑ Σ£.

´Ετσι, το 4-διάνυσμα ορμής-ενέργειας του σ στο ΑΣΑ Σ δίνεται από την έκφραση

Ip1, p2, p3, p4M ª Hp, E êcL = Hp2, 0, 0, E2 êcL

και στο ΑΣΑ Σ£ από την έκφραση

Ip1 £, p2 £, p3 £, p4 £M ª Hp£, E£ êcL.

Ο μετασχηματισμός Lorentz για τις συνιστώσες του 4-διανύσματος ορμής-ενέργειας δίνεται από τουςτύπους

p1 £ = γHβL Ip1 - β p4M, p2 £ = p2, p3 £ = p3, p4 £ = γHβL Ip4 - β p1M,

όπου τώρα

β := V êc, γHβL = 1

1-β2.

Στην προκείμενη περίπτωση

312 Παράρτημα

Page 322: Biblio Eidikhs Sxetikothas

V = 0, 6 c, γHβL = 1

1-H3ê5L2= 5

4,

οπότε για το σωμάτιο σ

p1 £ = 54

Jp1 - 35

p4N = 54

J1, 2 - 35

1, 5 N MeVêc = 0, 375 MeVêc,

p4 £ = 54

Jp4 - 35

p1N = 54

J1, 5 - 35

1, 2 N MeVêc = 0, 975 MeVêc.

Παράρτημα 313

Page 323: Biblio Eidikhs Sxetikothas

à Βιβλιογραφία

Bohm D. , The Special Theory of Relativity, Routledge, 1996.

Einstein A. et al, The Principle of Relativity, Dover, 1958.

Ellis G.F.R. & Williams R.M., Flat and Curved Space-Times, 2nd ed., Oxford Univ. Press, 2000.

French A. P., Special Relativity, W.W. Norton & Co, 1968.

Naber G., The Geometry of Minkowski Spacetime Physics, Dover, 2003.

Rindler W., Εισαγωγή στην Ειδική Σχετικότητα, (Μετάφρ. Θ. Γραμμένος), Leader Books, 2001.

Rindler W., Essential Relativity, Rindler-Verlag, 1977.

Schwarz P.M. & Schwarz J.H., Special Relativity, From Einstein to Strings, Cambridge Univ. Press, 2004.

Synge J. L., Relativity: The Special Theory, North Holland, 1972.

Taylor E.F. & Wheeler J.A., Spacetime Physics, 2nd ed., W.H. Freedman & Co, 1992.

Woodhouse N.M.J., Special Relativity, Springer, 2003.