Η παρούσα έκδοση ετοιμάστηκε στο Εργαστήρι της Ελευθεριακής Κουλτούρας με γενική επιμέλεια έκδοσης του Παναγιώτη Καλαμα­ρά και κυκλοφόρησε στη μητρόπολη της Αθήνας σε περιορισμένο αριθμό αντιτύπων τον χειμώνα του 2014-2015, με τη χρήση να είναι ελεύθερη αποκλειστικά για τους σκοπούς των κινημάτων του κοινω­νικού ανταγωνισμού και την παράκληση να αναφέρονται οι πηγές. Θερμές ευχαριστίες στην Άννα Τσουλούφη-Λάγιου (για την επιμέ­λεια της έκδοσης) και στον Ηλία Διάμεση (για τον σχεδίασμά του εξωφύλλου). Κεντρική διάθεση Πανεπιστημίου 64, Αθήνα, τηλ. επι­κοινωνίας: 210.38.04.525, www.xwroselkoul.blogspot.com

Gunter Anders

ΠΩΣ Ο ΝΑΖΙΣΜΟΣ ΕΚΜΗΔΕΝΙΣΕ ΤΗΝ ΤΑΞΙΚΗ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ

Ελευθεριακή Κουλτούρα

I. Ο ΘΡΙΑΜΒΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΕΙΨΗΣ ΜΕΘΟΔΟΥ.ΓΙΑ ΤΗ ΝΙΚΗ ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΣΟΣΙΑΛΙΣΜΟΥ.

ΜΙΑ ΑΠΟΠΕΙΡΑ ΑΥΤΟΚΑΤΑΝΟΗΣΗΣ.Παρίσι 1933

Κομμουνισμός και οξυδέρκεια (η αδελφοκτόνα πάλη ανάμεσα σε κομμουνιστές

και σοσιαλδημοκράτες)

Κατ’ αρχήν, είναι κατανοητό, κατά κάποια έννοια, γιατί το γερ­μανικό κομμουνιστικό κόμμα πρέπει να μπει στην κατηγορία των ηττημένων κομμάτων. Το γερμανικό σοσιαλδημοκρατικό κόμμα διέθετε μια θεωρία της τακτικής, αυτή συνΐστατο στο να γίνεται η ζωή των εργατών, τη δεδομένη στιγμή, σχετικά πιο ανεκτή' να υπάρξουν οφέλη την επαύριο' όμως, επίσης, να δι­ασφαλιστεί και το υπάρχον οικονομικό σύστημα. Αυτός ήταν ο κύριος σκοπός του, που όμως δεν άγγιζε την ουσία των πραγ­μάτων. Ωστόσο, είναι προφανές πόσο μικρά ήταν τα αποτελέ­σματα και πόσο μικρή η υπομονή μέχρι την, ουσιαστικά μερι­κή και ανεκτή για όλους, επίτευξή τους. Συνεπώς η ένταξη σε αυτό το κόμμα δεν απαιτούσε ούτε ολοκληρωτική πίστη ούτε ολοκληρωτική αυταπάρνηση. Το κόμμα (ευρισκόμενο σε μια «κατάσταση ενοχής», απολύτως μη επαναστατικής ιδεολογικά) υποσχόταν, συνεκτικό όπως ήταν, τη διατήρηση όσων είχαν κατακτηθεί -στην πραγματικότητα ελάχιστων. Όμως με την προφανή συνεκτικότητα και την καθημερινή δουλειά του, κα- τάφερνε να έχει στο πλευρό του μια συμπαγή μάζα ψηφοφό­ρων.

Το γερμανικό κομμουνιστικό κόμμα διέθετε, αντιθέτως, μια τακτική της θεωρίας, όμως αυτή η θεωρία δεν επιδεχόταν ούτε την παραμικρή βελτίωση, αφού σαφώς δεν θα επρόκειτο για κάτι άλλο πέρα από μια βελτίωση στο πλαίσιο ενός συστήμα­τος το οποίο άξιζε μια συνολική καταδίκη, ενώ η μόνη βελτίω­ση που θα μπορούσε να γίνει αποδεκτή αφορούσε τα θεωρητι­κά κείμενα. Φυσικά είχε κι αυτό μια καθημερινή δουλειά. Ό-

5

μως αυτή η καθημερινή δουλειά απαιτούσε την ιδιωτικοποίηση της σύγκρουσης.

Η ιδιωτικοποίηση της σύγκρουσης

Η ισχύς της ανήκουστης κραυγής του εθνικοσοσιαλιστικού κι­νήματος προέρχεται σε μεγάλο βαθμό από την αποπολιτικοποίη­ση του λαού, γεγονός προς εκμετάλλευση για πολιτικούς σκο­πούς. Τα εργατικά κόμματα —ως προς αυτό πραγματικά «κληρο­νόμοι της κλασικής γερμανικής φιλοσοφίας»- είχαν εναποθέσει στα εγγεγραμμένα μέλη τους, συνεχώς και θεμελιωδώς, συγκε­κριμένες αφαιρέσεις, αφαιρέσεις που απαιτούσαν σπατάλη ενέρ­γειας και αναγκαστικά οδηγούσαν στην εξασθένηση των επα­ναστατικών δυνάμεων. Αυτές οι αφαιρέσεις ήταν οι ακόλουθες:1. Τα χρόνια της προεπαναστατικής δουλειάς, που ήδη είχε μετατραπεί σε θεσμική, έπρεπε να θεωρούνται από όλα τα εγ­γεγραμμένα μέλη σαν προετοιμασία, συνεπώς σαν μέσο και όχι σαν δεδομένη συνθήκη ή σαν αποτυχία του κινήματος.2. Επιζητούνταν η αλληλεγγύη με μια πραγματικότητα (τη διε­θνή κοινότητα των εργαζομένων) την οποία ελάχιστα γνώριζαν και που η εμπειρία της γινόταν γνωστή κυρίως μέσα από έμμε­σες επιδράσεις, αλλά ποτέ κατά τρόπο άμεσο.3. Ο εχθρός —ο καπιταλισμός- δεν ήταν αναγνωρίσιμος στο πρόσωπο κάποιων, συγκεκριμένων ανθρώπων, αλλά μάλλον, σύμφωνα με τον Μαρξ, εμφανιζόταν σαν «μια μάσκα», σαν ένα σύστημα. Το προσωπικό μίσος δεν μπορούσε να ξεθυμάνει, με έναν φυσικό τρόπο, στρεφόμενο σε συγκεκριμένα άτομα.4. Η αρχή της ανωνυμίας, που έφερε μαζί της η εκβιομηχάνι­ση, προσλήφθηκε από το εργατικό κίνημα με έναν διπλό τρό­πο: κατά πρώτο λόγο ο σύντροφος στον αγώνα έπρεπε να γίνε­ται αντιληπτός όχι σαν ήρωας, αλλά σαν ο «οποιοσδήποτε» (μας έρχεται εδώ στο μυαλό η τεχνική που ανάπτυξε ο Μπρεχτ στα Διδακτικά Δράματα, η οποία συνίσταται στην ελαχιστοποί- ηση του μεγίστου βαθμού). Αποκλειόταν κάθε μορφή προσω­

6

πικής ματαιοδοξϊας, κάθε ανταμοιβή της θυσίας μέσω της ανύ­ψωσης στον ρόλο του ήρωα (όπως ήδη συμβαίνει με κάποιον που φοράει στολή, για να μη μιλήσουμε για τη λατρεία των ηρώων από την πλευρά των ναζιστών). Το ίδιο το κίνημα δεν αποτελούσε αντίβαρο στην απρόσωπη εργασιακή ζωή' στην καλύτερη περίπτωση αντίβαρο ήταν ο σκοπός του εργατικού κινήματος, ο οποίος, καθώς αργούσε να επιτευχθεί, γινόταν ένας σκοπός πικρός. Επιπλέον, η παρόρμηση που απαιτούσε αυτή την έσχατη θυσία δεν είχε να κάνει με έναν «προσωπικό φύρερ», αλλά με τον εκπρόσωπο μιας αρχής της οποίας η υλι­κή πραγματοποίηση συνέβαινε σε μιαν άλλη χώρα. Οι Γερμα­νοί εργάτες ήταν υποχρεωμένοι να κοιτάζουν την υπόθεσή τους σαν μια περίπτωση ανάμεσα στις άλλες διεθνείς περιπτώσεις, να θεωρούν τους εαυτούς τους σαν ένα απλό πεδίο εφαρμογής. Για να το πούμε καλύτερα: σαν περίπτωση εφαρμογής της αρ­χής της διεθνούς επανάστασης, που η ίδια η Ρωσία από καιρό παραμελούσε. Δεν ήταν δυνατό να γίνει ανεκτό a la longue [μακροπρόθεσμα, σ.τ.μ.] αυτό το φορτίο αφαιρέσεων (μη λογι­κής φύσης, πόσο μάλλον ηθικής). Αποσπάστηκε από τους ερ­γάτες μέσα από τις εξής έννοιες-κλειδιά του εθνικοσοσιαλι­σμού:1. Προσωπικός εχθρός. Παρουσιάστηκε ένας προσωπικός ε­χθρός: ο εβραίος.2. Πολίτική δυσφήμηση. Παραδόξως, ο εθνικοσοσιαλισμός υιο­θέτησε σαν βασική αρχή του την άσκηση πολιτικής μέσω της προσωπικής δυσφήμησης, κάτι που όλοι μπορούν να το κατα­λάβουν και να το να κάνουν. Το άθροισμα των συναισθημάτων προσωπικού μίσους, παραγομένων και επιβαλλόμενων με έναν πολιτικό τρόπο, έπρεπε να φαίνεται μεγαλύτερο και, συνεπώς, πολιτικά ισχυρότερο από το άθροισμα των συναισθημάτων μίσους που από την αρχή έχουν πολιτικό προσανατολισμό. Ενώ ο κομμουνιστής δεν πρέπει να τρέφει ένα μίσος καθαυτό αλλά ούτε και να μισεί ένα συγκεκριμένο άτομο -απαιτείται δηλαδή κάθε ξεχωριστό άτομο να είναι ήδη «πολιτικοποιημέ­

7

νο»- ο εθνικοσοσιαλιστής μπορεί να μισεί τον πολιτικό του αντίπαλο είτε σαν τον κακό που βρίσκεται δίπλα του είτε σαν ανταγωνιστή του: το άθροισμα αυτών των ατομικών συναισθη­μάτων αντιπροσωπεύει ένα πολιτικό γεγονός πρώτου βαθμού.3. Τιμή. Ο εθνικοσοσιαλισμός κατάλαβε ότι θα μπορούσε να αντισταθμίσει την απρόσωπη ύπαρξη με την τιμή (είναι γνωστό ότι σε αυτό το είδος τιμής η «εξωτερική ύπαρξη» του εργάτη δεν χρειάζεται να αλλάξει). «Και εσείς οι εργάτες έχετε τιμή», με αυτή την πρόταση ο ναζιστής προσπαθεί να γοητεύσει' «σί­γουρα», του απαντά ευχαριστώντας τον ο εργάτης. «Οπότε όλα είναι εντάξει», σκέφτεται ο ναζιστής' «μπορείτε λοιπόν να μεί­νετε όπως είσαστε, το ίδιο και οι σχέσεις σας». Λ υτό σημαίνει ότι η τιμή ως τίτλος είναι αυτή τη στιγμή πιο αποτελεσματικός από την τιμή εννοούμενη σαν ένα δικαίωμα στην αλλαγή.

Στη συνέχεια ο εθνικοσοσιαλισμός δίνει σε όλους τη δυνατό­τητα να είναι ήρωες και, συνεπώς, να ξεχωρίζουν. Το να συμ­μετέχεις σε αυτόν σημαίνει να μετράς περισσότερο από τους άλλους. Έτσι, οποιοσδήποτε μπορεί να γίνει κάτι περισσότερο από τους άλλους , ακόμη και ήρωας, όχι βάσει μιας θεοποιη­μένης αρχής, αλλά μέσω κάποιου άλλου, του φύρερ (τον οποίο ναι μεν μπορεί να αναγνωρίζει, εφόσον είναι και αυτός άνθρω­πος, τον ανάγει, όμως, σε «υπεράνθρωπο» και του αποδίδει μια θέση «αρχής»). Όμως τελικά -κα ι εδώ βρίσκεται η ασυνήθιστη πολιτική δύναμη της έννοιας της φυλής- αυτό που λέγεται στον εθνικοσοσιαλιστή, είναι ότι του αρκεί να παραμείνει αυτό που είναι, με έναν τρόπο που δεν χρειάζεται κάποια ιδιαίτερη διε- ρεύνηση. Η ένταξή του σε μια φυλή και σε μια πατρίδα εκτός από τον απρόσμενο εξευγενισμό του, σημαίνει επίσης ότι δεν μιλάμε για κάτι άλλο πέρα από τον ίδιο, την πόλη και τη χώρα που γνωρίζει εδώ και καιρό, όμως τώρα, ξαφνικά, όλα αυτά αποκτούν τη σφραγίδα του μυθικού και την παράξενη αίσθηση του μεταφυσικού. Η ένταξη που του ζητείται δεν είναι κάτι που πρέπει να κατακτηθεί, όπως συμβαίνει με την ταξική συνείδη­ση' βρίσκεται πάντοτε εκεί: πράγματι, τη στιγμή που υπακούει,

8

εντάσσεται στη φυλή και αναγνωρίζεται, ταυτίζεται με αυτή απλώς μέσω μιας αρνητικής ιδεολογίας: δεν έχει εβραϊκή μύτη. Ποτέ στη Γερμανία ο εβραϊσμός δεν υπήρξε τόσο απαραίτη­τος όσο τώρα: σήμερα η έννοια της φυλής μπορεί να υπάρχει μονάχα μέσα από μια φυλή που προσδιορίζεται σαν μη γερμα­νική, μη άρια’ απέναντι σε έναν Γάλλο το φυλετικό συναίσθημα γίνεται πιο αβέβαιο και δυσκολότερο.

«θανάσιμες διακοπές» «Εκδημοκρατισμός -το πιο αξιόπιστο όπλο

εναντίον του λαού»

Αυτό που θα εξεταστεί εδώ είναι η εμπειρία στο μέτωπο που έ­χουν οι συνάδελφοι-στρατιώτες. Δηλαδή: η σαφώς απόλυτη και αναμφισβήτητη συναδελφικότητα των διαφόρων στρατιωτών. Έτσι ακριβώς προσδιορίστηκε η συναδέλφικότητα σε εκείνη την κατάσταση εξαίρεσης που είναι ο πόλεμος, για όσους άλ­λαξαν τη ζωή τους βάσει μιας αναφοράς που πάρει πέρα από την οικονομία, δηλαδή βάσει αυτής που έχει να κάνει με τον στρατό. Ωστόσο, αυτή η συναδελφικότητα υπάρχει χωρίς να απαι­τούνται κάποιες άλλες ιδιαίτερες συνθήκες και ευθύνες. Συνεπώς -αν ξεπεράσουμε την προφανώς κυνική σύγκριση- είναι ανάλογη με τη φιλία που αναπτύσσεται στις διακοπές, έστω κι αν οι διακο­πές στο μέτωπο είναι φρικτές και θανατηφόρες. Όπως ο επι­χειρηματίας και ο ανταγωνιστής του φτάνουν σε μια συμφωνία στις Άλπεις -όπου βρίσκονται για διακοπές- και όχι στο σπίτι, «όπου τα πράγματα παίρνονται στα σοβαρά», έτσι φτάνουν σε μια συμφωνία και οι σύντροφοι στο μέτωπο: δεν ζουν στον δι­κό τους κόσμο ούτε στη δική τους ζωή (στην οποία ταιριάζει η ευπροσηγορΐα και η αλληλεγγύη), αν και για πολλούς, τουλά­χιστον στην αρχή, αυτή η ζωή μοιάζει σαν «μοναδική», έτσι όπως είναι επιθετική, εκτεθειμένη σε κινδύνους, τολμηρή, γε­μάτη θυσίες και αποποιήσεις, σε σχέση με την καθημερινή ζωή.

9

Η συναδελφικότητα στο μέτωπο είναι μια συναδελφικότητα που δεν έχει να κάνει μονάχα με τη διαδικασία προγραμματι­σμού της συμβίωσης των εμπλεκόμενων ανθρώπων (όπως συμ­βαίνει με τους εργάτες, οι οποίοι συνέχονται μεταξύ τους μέσω της μαρξιστικής ελπίδας). Είναι μια συναδελφικότητα διαμέσον. διαμέσου των κοινών αναγκών των στρατιωτών, της κοινής μοίρας, του κοινού κινδύνου. Αυτή η ηρωοποιητική διαμόρ­φωση της συναδελφικότητας, ανέκαθεν κατευθυνόταν εναντίον του λαού: προκειμένου να ανθήσει έχει ανάγκη μια έξωθεν επι­βεβλημένη κατάσταση: έτσι ϊσχυε για τους στρατιωτικούς τον καιρό της ειρήνης (που αποκαλούνταν «πρωσικός σοσιαλι­σμός» ήδη από την εποχή του φυλλαδίου του Όσβαλντ Σπέ- γκλερ και σήμερα λέγεται έτσι προκειμένου να συμφωνεί η πρωσική ιδεολογία των γερμανών εθνικιστών με την πολεμική κραυγή των ναζιστών) κι έτσι θα ισχύει στα στρατόπεδα εργα­σίας. Η δημοκρατία του πρωσισμού ήταν μια δημοκρατία ενα­ντίον του λαού.

Η «πραγματική Γερμανία»

Οι παρανοήσεις από γαλλικής πλευράς για τη Γερμανία είναι πάμπολλες. Και η σταθερή και κλασική «αντιπαράθεση» μετα­ξύ Γερμανίας και Γαλλίας είναι (επίσης) μια μάχη που η Γερ­μανία διεξάγει εναντίον της εικόνας της Γαλλίας (όπως και η Γαλλία εναντίον της δικής της εικόνας για τη Γερμανία), μια μάχη που οι κάτοικοι της Γερμανίας, παντελώς διαποτισμένοι από μια προκαθορισμένη εικόνα της ίδιας της Γερμανίας, διε­ξάγουν εναντίον της εικόνας της Γαλλίας (και αντιστρόφως). Τα θύματα αυτής της μάχης ειδώλων είναι οι πραγματικοί άνθρω­ποι, στον βαθμό που οι υποστηρικτές των ειδώλων είναι «πρα­γματικοί». Αλλά αν δεν είναι αυτοί, ποιος είναι τότε ο πραγμα­τικός;

Με αυτή την επισήμανση για την εικόνα των εικόνων που αλληλομάχονται, αυτό που δεν υπονοείται είναι δύο πράγματα.

10

Κατά πρώτο λόγο, δεν πρέπει καθόλου να θεωρείται προκατα­βολικά δεδομένο ότι μέσω της «εργασίας του πολιτισμικού διαφωτισμού» οι ιδεολογίες μπορούν να καταπέσουν, κι έτσι, από δω και στο εξής, θα είναι δυνατή μια rapprochement [επα­ναπροσέγγιση, σ.τ.μ.]. Πρέπει να θυμόμαστε ότι ποτέ δεν είναι απλώς δυνατή μια συμμαχία· είναι δυνατή μονάχα αν είναι α­ναγκαία και αναγκαία είναι πάντοτε μονάχα εναντίον κάποιου άλλου, σε τελική ανάλυση ακόμη και εναντίον κάποιου από τους ίδιους τους partner [συνεταίρους, σ.τ.μ.] της συμμαχίας. Κατά δεύτερο λόγο δεν πρέπει να θεωρείται δεδομένο ότι η γιγαντομαχία των ιδεολογιών είναι απλώς μια μάχη μεταξύ φαντασμάτων και πραγματικών θυμάτων, που τα αντίπαλα μέ­ρη διεξάγουν χωρίς να γνωρίζουν ούτε το περιεχόμενο ούτε τις αιτίες της, όπως επίσης χωρίς να ξέρουν τίποτα το ένα για το άλλο. Εξίσου δεν γνωρίζουν και τις λόγους της, που ωστόσο είναι πολύ λιγότερο φανταστικοί και πολύ περισσότερο πραγ­ματικοί. Έτσι τα ίδια είδωλα είναι και γίνονται δυνάμεις ιστορι­κά πραγματικές. Η Γερμανία γίνεται συνεπώς εκείνο που πι­στεύει πως πρέπει να είναι έναντι της εικόνας της Γαλλίας και αντιστρόφως. Η ιστορία είναι το αποτέλεσμα παρανοήσεων και παραποιήσεων.

Τα σύγχρονα γερμανικά γεγονότα (των οποίων η ιδιαιτερό­τητα έγκειται στο γεγονός ότι αναζωπυρώνεται και πιστοποιεί­ται η εμφάνιση ενός επαναστατικού συμβάντος) στη Γαλλία εί­ναι αντικείμενο μιας ακατανοησίας απερίγραπτου βαθμού. Δεν μπορούμε να αγνοούμε όσα τον τελευταίο καιρό επιθυμούν να κατανοήσουν τα άτομα. Η Γερμανία θα επιστρέφει στον με- σαϊωνα ή τον γουλλιελμικό ιμπεριαλισμό· και θα αποκαλύψει τώρα την πραγματική της φύση. Η πρώτη διατύπωση, απείρως βολική, απλώς έχει να κάνει με το προφανές γεγονός της χρή­σης δολοφονικών μέτρων καταναγκασμού, τα οποία δεν υιοθε­τούνται πλέον από την Ευρώπη στο εσωτερικό της ευρωπαϊκής ηπείρου (πέρα από τις πολεμικές περιόδους). Η δεύτερη κοι­νοτοπία είναι απλώς η θεωρητικά εσφαλμένη έκφραση του σα­

11

φώς πραγματικού δεδομένου ότι η Γαλλία θα πρέπει να ανα- λάβει εκ νέου εκείνη τη θέση του φύλακα που είχε κατά την αυτοκρατορική εποχή έναντι της Γερμανίας. Η τρίτη διατύπω­ση αφορά μια Γερμανία μη ιδωμένη ιστορικά, μια «γερμανική φύση» (θεωρητικά όχι διαφορετική από την ιδέα για τη φύση που έχουν και οι ίδιοι οι εθνικοσοσιαλιστές), απέναντι στην οποία όλες οι άλλες γερμανικές ιστορικές εκδηλώσεις αποτε­λούν είτε εξαιρέσεις είτε δευτερεύοντα γεγονότα. Όμως, ποια έννοια της φύσης! Η επιστροφή στη βαρβαρότητα (όπως συνέ­βη στη Γερμανία) δεν είναι ποτέ «κάτι το φυσικό», αλλά έχει συγκεκριμένα ιστορικά αίτια. Σίγουρα, η αυτοκτονία της ιστο­ρίας ίσως συχνά να παράγει κάτι παρόμοιο με τη «φύση», αλλά η σημερινή μας κατάσταση μοιάζει περισσότερο με τον θάνα­το παρά με τη φύση.

Αναρίθμητα είναι τα αίτια αυτής της κοινωνικής διάλυσης και θα αρκούσαν από μόνα τους για να εξηγήσουν τη διαθεσιμότη­τα των μαζών απέναντι στη σαγήνη. Ιδού μερικά παραδείγμα­τα.

Μετά το τέλος του πολέμου ο ηττημένος στρατός γύρισε σπίτι. Δεν γύρισε, όπως ο γαλλικός, στις παλιές προδιαγραφές ενός κράτους που είχε παραμείνει το ίδιο· δεν έγινε, όπως στη Ρωσία, ο μαζικός φορέας της επανάστασης που ξέσπασε. Δια­σκορπίστηκε, χωρίστηκε. Εκείνοι οι μισθοφόροι που δεν βρή­καν τον δρόμο για να επιστρέφουν από τη στρατιωτική στην πολιτική ζωή, παρέμειναν μισθοφόροι, όπως στις γνωστές μά­χες στην Άνω Σιλεσία. Οι άνεργοι, καθώς ζουν στα όρια της επιβίωσης, όντας έξω από τον κύκλο των εργαζομένων, εκβαρ- βαρίζονται εκ νέου, έτσι όπως είναι ανυπεράσπιστοι μπροστά στον «ελεύθερο χρόνο».

Η κληρονομιά* το πανωφόρι της νέας γυναίκας

Έχει εκφραστεί η παράδοξη θέση σύμφωνα με την οποία ο εθνικοσοσιαλισμός, παρόλη την υποτιθέμενη εχθρότητά του

12

απέναντι στην κουλτούρα του διαφωτισμού, έχει προσλάβει την κληρονομιά των τελευταίων και ανυπόφορων αιώνων, αν και με τον τρόπο που θα το έκανε μια υπηρέτρια: για παράδειγμα, το ότι η τέχνη θεωρήθηκε ιερή τον προηγούμενο αιώνα, έχει την αιτία του στο γεγονός πως ο κατ’ εξοχήν τομέας της ιερότητας -η θρησκεία- πέρασε μια σφοδρή κρίση. Η εκκοσμίκευση της θρησκείας φέρνει πάντοτε μαζί της, υπό τύπο επανόρθωσης, τον καθαγιασμό των άλλων θρησκειών. Ο ρομαντισμός είναι από αυτή την άποψη το pendant [στολίδι, σ.τμ.] του διαφωτι­σμού. Από τη στιγμή που όλοι οι καθαγιασμοί του είναι στην ουσία αντιστροφές, το κίνημα που σαν ολότητα έφτασε στο αποκορύφωμά του με τον Ρίχαρντ Βάγκνερ, επιστρέφει στη θρησκεία όχι ως τέτοια, αλλά σε μια θρησκεία χωρίς πίστη, σε μια απλώς αισθητική υπέρβαση (βλέπε τις θεωρίες του Κίργκε- γκωρ), στη «θρησκεία του σήμερα», όπως είχε ορίσει τη μου­σική στις αρχές του αιώνα ο Ζίμμελ. Αυτήν την «έμμεση ιερο­ποίηση» διαισθάνθηκε πρώτη φορά ο Νίτσε, στον οποίο θεω­ρεί ότι μπορεί να αναφέρεται ο εθνικοσοσιαλισμός. Η πολεμι­κή του Νίτσε προωθήθηκε από την μπουρζουαζία, έστω και με έναν τρόπο ακατέργαστο. Με εξαίρεση τον Τόμας Μαν, όλα τα «πεπαιδευμένα» άτομα ήταν τυφλά απέναντι στο αναμφισβή­τητα απελπισμένο μεγαλείο του Βάγκνερ. Σήμερα, ο ίλιγγος του Βάγκνερ (η «θρησκεία» των πατεράδων μας) εμφανίζεται εκ νέου. Ακριβώς εκείνοι οι άριστοι -ακόμη και εκείνοι o r ά­θεοι, οι άκρως πεπαιδευμένοι από θεολογικής πλευράς (των οποίων τα τελευταία χρόνια υπήρξε μια ουσιαστική παρουσία στις γραμμές της γερμανικής πνευματικής νεότητας)- που ήθε­λαν να περιορίσουν την έννοια του «καθαγιασμού» (βλέπε τον επίσημο λόγο του Χανς Χίνκελ για το θέατρο, που δόθηκε προσφάτως), την ιερότητα και την εξύψωση μέσω της θρησκεί­ας, θεωρήθηκαν ξαφνικά σαν άνθρωποι του χθες, όπως οι α­στοί, αφού εδώ και καιρό έχουν συμπαραταχθεί με το κίνημα των αστών του χθες. Οι συνέπειες αυτού που κατέστησε δυνατό ο διαφωτισμός και ο φιλελευθερισμός, δηλαδή ο καθαγιασμός

13

οποιασδήποτε θρησκείας (ως συνέπεια της αρχής της ανεκτι­κότητας), είναι ότι σήμερα όλες οι θρησκείες θεωρούνται αυ­ταρχικές. Εκείνο που κληρονόμησες από τους γονείς σου το κληρονόμησες για να το καταστρέφεις.

Αυτό που ισχύει σε μια ιδιαίτερη περίπτωση, ως προς την έννοια της τέχνης και τον ρόλο του αισθητικού, ισχύει γενικά.

Ο ναζισμός ναι μεν, από θεωρητική σκοπιά, αντιπαθεί τον αθεϊσμό που αποδίδει στην εκκλησία απλώς μια θέση σταχτο­πούτας, όμως, από πρακτική σκοπιά, τον πραγματώνει. Πράγ­ματι, η μετατόπιση του ιερού, της θυσίας κλπ, στον επίγειο κό­σμο, στο κράτος, συνιστά, παρά την οποιαδήποτε επίκληση του Λούθηρου, μια καταστροφή της εκκλησίας. Είναι παράδο­ξο το γεγονός ότι ο εθνικοσοσιαλισμός προώθησε εκείνο που ήταν προγραμματικός στόχος του κομμουνισμού (στη βάση μιας συγκεκριμένης γνώσης, αν και μέχρι τώρα μάλλον κακής, της ευρωπαϊκής παράδοσης του διαφωτισμού). Και υπάρχει και ένα τρίτο παράδειγμα που μπορούμε να αναφέρουμε: το νεολαιίστικο κίνημα, δηλαδή η προγραμματικά χωρίς πρόγραμμα απελευθέρωση της αστικής νεολαίας από τη γενιά των πατερά­δων της, έχει ήδη συμβεί εδώ και εικοσιπέντε χρόνια. Εδώ και δεκαπέντε χρόνια μιλάμε για άτομα που «επηρεάζονται στο διηνεκές από τα νεανικά κινήματα», σαν τα άτομα που με κα- νέναν τρόπο δεν θα επιστρέφουν στη «ζωή». Παραμερίζονται σήμερα από εκείνη την τεράστια μάζα των μικροαστών οι ο­ποίοι, τώρα πια μειδιώντες, οργισμένοι, αγανακτισμένοι, επι­κρίνουν με πολεμική διάθεση το νεολαιίστικο κίνημα των Wandervogel, στη βάση της δικής τους περιθωριοποίησης, της προγραμματικής απουσίας ενός προγράμματος, της έλλειψης εργασίας, του ανορθολογισμού, του «ζώντας για το τώρα».

Οι κληρονόμοι χλευάζουν τους αφέντες και δεν αναλαμβά­νουν πλέον το βάρος της κληρονομιάς... το χθεσινό γίνεται σημερινό, αφού «είναι παρόντες» εκείνοι που χθες ήταν απο­κλεισμένοι. Πρόκειται πάντοτε για το ίδιο πρόβλημα: είναι ουσιαστικά το ίδιο πράγμα αν οι αποικιοκρατούμενοι λαοί κα­

14

τακτήσουν την ελευθερία τους με τα μέσα των αποικιοκρατών ή οι μικροαστοί τη δική τους με τις ιδεολογίες των μεγαλοα­στών.

Η τυπικότητα των συναισθημάτων

Αυτός που έχει εντελώς απαξιωθεί, εκκενωθεί, δεν είναι ένα φυσιολογικό ον. Αυτός, που δεν ανήκει πλέον σε κανέναν κα­θορισμένο κόσμο και ούτε καν στον κόσμο εκείνων που δου­λεύουν σκληρά, στον ελεύθερο χρόνο της «ελευθερίας» του δεν διαθέτει κανέναν άλλο καθορισμένο κόσμο (της κουλτούρας, της παράδοσης, της απασχόλησης)' πέφτει εκ των πραγμάτων σε κάτι το αφηρημένο, κάτι το οποίο δεν του είχε ποτέ συμβεί στο παρελθόν. Δεν ελπίζει πια σε τίποτα συγκεκριμένο: τρέφει απλώς μια γενική «ελπίδα». Δεν ξέρει για ποιον πρέπει να τρέ­φει μνησικακία: τρέφει γενικά «μνησικακϊα». Δεν ξέρει ποιον πρέπει να εκδικηθεί, γνωρίζει μόνο γενικά πως πρέπει να «εκδι­κηθεί». Από τους πρωτόγονους μέχρι τον εκπολιτισμένο άν­θρωπο, όλοι είχαν κάτι να ελπίζουν, να εκδικηθούν, να απα­σχοληθούν. Ακόμη και ο διαφωτιστής ενώπιον του οποίου πα­ραδινόταν ο, σαφώς a priori, προσδιορισμένος Κόσμος, ακόμη και ο ρομαντικός, που αναζητούσε κάθε δυνατότητα που υ­πάρχει στον κόσμο' ακόμη και στο «πεπαιδευμένο» άτομο, είτε ήταν ιστορικός είτε ήταν «ρομαντικός», έμενε ακόμη κάτι: ο κόσμος του άλλοτε σαν ένας ιστορικός κόσμος, ο «θρησκευ­τικός κόσμος» σαν κόσμος της κουλτούρας. Αλλά ο άνεργος δεν έχει κανέναν από αυτούς τους κόσμους: η ιστορία τον έχει αποκλείσει από την ενεργό συμμετοχή στην ιστορία’ γνωρίζει μόνο τα άχρηστα μέρη αυτής της ιστορίας, τα απόβλητα κομ­μάτια αυτής της κουλτούρας. Είναι, κατ’ αρχήν, παντελώς εκ­κενωμένος. Είναι έτοιμος για όλα. Αυτή η ύπαρξη η έτοιμη για όλα (που σε σχέση με τις περιόδους ευημερίας θα αποκαλού­νταν «γενική μόρφωση») σημαίνει για τον απαξιωμένο τρία πράγματα: κατά πρώτο λόγο απελπισμένο ηρωισμό, περιφρό­

15

νηση του θανάτου, κάτι που διαρκώς εμφανίζεται στην ιστορία του εθνικοσοσιαλισμού' κατά δεύτερο λόγο διαθεσιμότητα για εκείνο το μείγμα των στοιχείων που συγκροτούν τη θεωρία του ναζισμού. Όμως, κατά τρίτο λόγο, είναι μια ύπαρξη έτοιμη να αποδεχτεί οτιδήποτε πέφτει στην αντίληψή της' αυτή η αντίλη­ψη είναι στην πραγματικότητα κενή, στερείται αντικειμένου και λαχτάρας για οτιδήποτε. Αυτό που προκύπτει είναι ένας φανατι­σμός μιας ιδιαίτερης φύσης: εκείνος που αντλεί την απόλυτη βι- αιότητά του από την απόλυτη μιζέρια, δεν στρατεύεται σε μια ελάσσονα και περιορισμένων δυνατοτήτων σωτηριολογική θε­ωρία, αλλά σε μια θεωρία της πλέον απερίγραπτης πολυφωνίας: η ισχύς της κραυγής που «βγαίνει κατά τρόπο βροντερό» (κα­θώς έχει γνωρίσει μονάχα την προεπαναστατική κατάσταση και τη νίκη, όχι την ίδια την επανάσταση) υπερτερεί στο μεταξύ τόσο μιας αναδιανομής των αγαθών όσο και του απαραβίαστου της ιδιοκτησίας, της βελτίωσης τόσο του εργατικού μισθού όσο και του περιορισμού του μέσω της υποχρεωτικής εργασί­ας, της ενίσχυσης της βιομηχανίας όσο και του θριάμβου των τεχνιτών -κ ι έτσι, αυτό που μένει σαν κάτι ενιαίο, προκειμένου να υπάρχει η εντύπωση μιας ενιαίας πίστης, είναι η προβολή ενός αρνητικού: μιλάμε για τη μάχη εναντίον της εβραϊκής φυ­λής.

Ενάντια στο αφηρημένο

Η δύναμη του αθεϊσμού στη Γερμανία (αναφορικά με την ο­ποία η Γαλλία, παρά τη διαφωτιστική παράδοση που διαθέτει, παραμένει κληρικαλιστική) πρέπει να ξεδιπλωθεί σε μια ευρεία κλίμακα μέσω της ιστορίας και της μεταθανάτιας ιστορίας του προτεσταντισμού. Εκεί όπου οι εκκλησίες θα είναι ανοιχτές μονάχα το Σάββατο, ο θεός θα έχει χάσει τη μάχη κατά τα 6/7.

16

Ακούγοντας και βλέποντας

Το να βλέπεις σημαίνει να κρίνεις. Το να ακούς σημαίνει να μαζεύεις κρίσεις ξένων ανθρώπων και συνεπώς «προκαταλή­ψεις». Το να διαβάζεις σημαίνει να ακούς με τα μάτια. Ο κό­σμος έχει γίνει ακατανόητος και απρόβλεπτος. Μπορεί να κα­τανοηθεί σαν εσωτερικός μονάχα (ακόμη κι αν είναι ο πλέον αλλαγμένος) μέσω της οικουμενικότητας της έννοιας (λόγος) που εκφέρεται και ακούγεται, και συνεπώς με τη μορφή των προκαταλήψεων. Η εκπαίδευση στο να γνωρίζεις να διαβάζεις χωρίς «ανώτερη μόρφωση» είναι η εκπαίδευση των προκατα­λήψεων, είναι η αποεκπαιδευση από την ικανότητα να βλέπεις. Αυτού του τύπου η εκπαίδευση πλησιάζει στη Γερμανία το 100%, δεδομένου ότι ο αλφαβητισμός είναι τόσο κοινός όσο η πείνα και η σεξουαλικότητα.

Το γεγονός ότι όλοι μπορούν να γράφουν και να διαβάζουν, είναι με μια έννοια η απαρχή της βαρβαρότητας, εφόσον αυτό που προτείνεται στον εγγράμματο για την απόκτηση της γνώ­σης -η εφημερίδα- είναι το μέσο για να μην είναι αυτόνομος. Ο άνεργος παραδίδεται στην εφημερίδα. Διαβάζει σήμερα ο­τιδήποτε πέφτει στα χέρια του, δεν έχει μάθει να επιλέγει και, ακόμη και αν έχει μάθει κάτι τέτοιο σε κάποια από τις οργα­νώσεις του, το ξεχνάει. Και εκείνο που βρίσκει στην εφημερίδα είναι ανεπιβεβαίωτο. Έτσι διαβάζει με λαιμαργία όλα εκείνα που του πέφτουν στα χέρια, αλλά τελικά δεν ξέρει πια τι έχει διαβάσει, ενώ την επόμενη μέρα μπορεί άνετα στις σελίδες της εφημερίδας να υπάρχουν τα αντίθετα. Πράγματι, η εφημερίδα ποντάρει με ευκολία στο γεγονός ότι ο αναγνώστης ξεχνάει τα πάντα. Στην πραγματικότητα, θυμάται στ’ αλήθεια μόνο εκεί­νος που έχει τη δική του ιστορική ζωή' κατέχει κατά κάποια έννοια τον χώρο, το σύστημα των διατάξεων στο οποίο μπορεί να διακριβώσει και να εντάξει ένα γεγονός. Αλλά όποιος ζει μονάχα για το τώρα -κα ι εκ των πραγμάτων πάντοτε το ίδιο τώρα- δεν είναι σε θέση να θυμάται, και εκείνο που έχει δια­

17

βάσει πάει και έρχεται, όπως οι εντυπώσεις. Ο ακαλλιέργητος διαβάζει τις εφημερίδες όπως ο «καλλιεργημένος» τη λογοτε­χνία: ο Εμίλ Ζολά δεν ενοχλεί τον Πωλ Ζωρζ -κα ι έτσι όπως η συναναστροφή του καλλιεργημένου με άλλους καλλιεργημέ­νους τον εμπλουτίζει, η επαφή ανάμεσα στους ακαλλιέργητους ικανοποιεί μια λειτουργία άκρως στοιχειώδη: το ξεγέλασμα του χρόνου, του κενού χρόνου.

Ο θρίαμβος της έλλειψης μεθόδου

Η ναζιστική ιδεολογία με μια έννοια δεν διαθέτει καμία μέθο­δο, όμως γνωρίζει στον μέγιστο βαθμό τον σκοπό. Δεν προσ­λαμβάνει άμεσα την πραγματικότητα, αλλά με έναν τρόπο κα­θαρά ιδεολογικό. Ακριβώς αυτή η «ταλαντευόμενη προσέγγι­ση» (για παράδειγμα: ο λαός είναι ένας οργανισμός) έχει μια ασυνήθιστα ελκτική δύναμη: από τη στιγμή που η θεωρία δεν αναμιγνύεται καθόλου με την πραγματικότητα, μοιάζει ασυμ­βίβαστη και επαναστατική. Τη στιγμή της νικηφόρας κατάλη­ξης του αγώνα (κατά τη διάρκεια του οποίου υιοθετήθηκαν ανήκουστες μέθοδοι), δύσκολα γίνεται πιστευτή η διατήρηση αυτής της έλλειψης συμβιβασμών. Αποκαλύπτεται τότε ότι κα­θόλου δεν νίκησε το εθνικοσοσιαλιστικό θεώρημα και το πρό­γραμμά του, αλλά (στη βάση ενός μέσου εντελώς μη εθνικοσι- αλιστικού) οι υποστηρικτές της θεωρίας και το πλήθος. Νίκη­σαν ακριβώς μέσω της διαφημιστικής ισχύος που έχει η έλλει­ψη μεθόδου [...]

Το βιβλίο της ιστορίας

Ακόμη και τα βιβλία της ιστορίας και οι παραχαράξεις συνι- στούν ιστορία: το ψευδές έχει μια πραγματική επίδραση, τα ψέματα γίνονται πραγματική παράδοση, καθορίζουν το πραγ­ματικό στυλ του παρόντος, παράγουν τις πραγματικές συλλογι­κές ψευδο-αναμνήσεις, θέτουν τα θεμέλια της πραγματικής ε­

18

πόμενης ιστορίας. Μέσω της αυτοπαραχάραξής της η ιστορία παίρνει τον δρόμο της και χωρίς αυτή την παραχάραξη, χωρίς τη συνεχή αυτοπαραχάραξή της, η ιστορία δεν μπορεί να είναι ακέραια.

Τα άτομα με μικρή βαρύτητα πολύ δύσκολα μπορούν να ερμηνεύσουν τη μεγάλη ιστορία: ζουν το μερικό, την κατε­στραμμένη τους ύπαρξη και όχι την ολότητα της ιστορίας -σ ε αντίθεση με το βιβλίο της ιστορίας, που καταγράφει μονάχα ότι έχει δοξαστεί, ενώ και οι παρατιθέμενες αποδείξεις αφο­ρούν προφανώς το σύνολο. Το καθήκον του μαρξισμού είναι δύσκολο και για άτομα με μικρή βαρύτητα αυτός δεν αποτελεί κάποιο ιδιαίτερο δέλεαρ: το να συμμετάσχει το άτομο με μι­κρή βαρύτητα στην ιστορία, το καθιστά υποκείμενο και συνή­γορο της ιστορίας. Η ιδέα, η εκδήλωση της αλληλεγγύης των εργατών (μέσω της οποίας το ιδιωτικό διευρύνεται μέχρι να καταστεί κάτι το θεμελιώδες), είναι μια πράξη δύσκολη. Όμως η συμμετοχή του ατόμου στο βιβλίο της ιστορίας είναι μεν αδύνατη, αλλά γεμάτη δέλεαρ: η συμμετοχή είναι eo ipso φή­μη, αλλά το κάνει και κάποιον.

Τα ιστορικά βιβλία φτιάχνουν την ιστορία, ενώ σύμφωνα με το μέλλον φτιάχνεται το παρόν

«Αυτή είναι η μέρα που το αύριο θα πει ό τ ι...» ' «αυτή η μέρα θα σημαδέψει την ιστορία...». Εν συντομία: «Δείχνουμε στον ίδιο μας τον εαυτό τον τρόπο με τον οποίο παίρνουμε την ι­στορία από το χέρι, της αφαιρούμε τα ψέματα και βγάζουμε από αυτήν την παράδοση, την ιστοριογραφία, τη διδασκαλία στα σχολεία μέσης εκπαίδευσης». Φτιάχνουμε το βιβλίο της ιστορίας, όχι την ιστορία. Όποιος έζησε τη μέρα (των γιορτα­σμών) στο Πότσνταμ,[1] είχε την εντύπωση ότι αυτό το παρόν ήταν απλώς η ευκαιρία για προκαθορισμένη ανάμνηση: «Ήμα­σταν εκεί». Δεν έχει άλλη αντίληψη του χρόνου (τυπικά συναι­σθηματική και μικροαστική) παρά μόνο αυτή των γαμήλιων

19

ταξιδιών: Visitez Venice, la plus touchant souvenir du monde [Επισκεφτείτε τη Βενετία, το πιο γοητευτικό σουβενίρ του κόσμου, σ.τ.μ.]. Εδώ αυτή η συνείδηση του χρόνου γνωρίζει την τερα­τώδη πραγμάτωσή της. Δεν συμβαίνουν γεγονότα που μετά θα αποτελέσουν σημάδια αναγνώρισης και σύμβολα, αλλά φτιά­χνονται σύμβολα εκ των προτέρων, στα οποία θα αποδοθεί εκ των υστέρων μια πράξη ή το φαίνεσθαι μιας πράξης. Σπανίως αυτό το εκ των υστέρων επαληθεύεται τόσο εντυπωσιακά όσο στην περίπτωση του ξεσπάσματος μιας επανάστασης, της ο­ποίας την αυθόρμητη πρωινή έκρηξη ο βερολινέζικος λαός (που υποτίθεται πως έτεινε στην επανάσταση) την πληροφορή- θηκε μόλις το απόγευμα και η οποία προκάλεσε μονάχα μια μαζική δράση με τη μορφή μιας τεράστιας λαμπαδηφορίας κατευθυνόμενης από τα πάνω, όπως συνέβη σε εκείνο το εν­διάμεσο πεδίο μεταξύ της ιστορίας και του συγκεκριμένου γιορτασμού. Αυτά τα πράγματα μένουν «αξέχαστα», κάτι που σημαίνει ότι γίνονται από την αρχή με σκοπό τις αναμνήσεις' πράγματι, είναι ήδη κατασκευασμένα με μια έννοια ακόμη πιο διαφορετική: όποιος συμμετέχει στον γιορτασμό του μεσονυ­χτιού γιορτάζει την επανάσταση που υποτίθεται ότι έχει κάνει, διαφορετικά δεν θα τη γιόρταζε. Η κυβέρνηση χρησιμοποιεί αυτό το τέχνασμα (που ανήκει στην ψυχολογία της μορφής) του φτωχού λαίμαργου πεινασμένου, ο οποίος καθώς στέκεται μπροστά στον μπουφέ, βγάζει το συμπέρασμα ότι ήδη έχει φάει τρία πιάτα. Ο γιορτασμός είναι η μηχανή μέσω της ο­ποίας έρχεται στη μνήμη κάτι που θεωρείται πως έχει ήδη συμβεί, ενώ, ταυτοχρόνως, εκλαμβάνεται σαν δεδομένο εν όψει των μελλοντικών γεγονότων. Τα πραγματικά γεγονότα γίνονται ένα λεπτομερές προσχεδίασμα. Αυτή η φράση δεν πρέπει να κατανοείται ούτε με κάποια φιλοσοφικο-σουρεαλιστική έννοια ούτε με την έννοια του στίχου του Καρλ Κράους, «στην αρχή ήταν ο τύπος και μετά εμφανίστηκε ο κόσμος» — που δίχως αμφιβολία ίσχυε για την περίοδο που μόλις έκλεισε- αλλά με έναν τρόπο πιο παταγώδη. Μέσω των μεγαφώνων που μεταδί­

20

δουν σε ολόκληρο τον λαό τα γεγονότα (γιορτασμούς) στα οποία έχουν άμεση πρόσβαση μονάχα οι λίγοι συμμετέχοντες, το ίδιο το γεγονός γίνεται κατά κάποιο τρόπο ο τυπογραφικός κύλινδρος στον οποίο εγγράφονται οι σαβούρες του τύπου, τα φύλλα που πραγματικά μπορούν να διαβαστούν. Το μεγάφωνο, που επιτρέπει και στους απόντες να συμμετέχουν, ήδη επανα­φέρει το γεγονός σε εκείνη την έμμεση κατεύθυνση που προη­γουμένως μπορούσε να προσεγγισθεί μονάχα μέσω του ιστορι­κού βιβλίου [...] .

Μόνο ξεκινώντας από εδώ γίνεται σαφής ο θεσμός του υ­πουργείου προπαγάνδας. Δεν μεταδίδεται η πραγματικότητα των δεδομένων, αλλά η ίδια η επικοινωνία γίνεται το factum, η αυθεντική πραγματικότητα. Και πράγματι η συνθήκη ότι όλοι (οτιδήποτε κι αν συμβαίνει) ακούν κάτι και αυτό το κάτι είναι ένα ιστορικό γεγονός, υπερτερεί του απλώς μεταδιδόμενου γεγονότος. Έτσι αποδίδεται ένας σημαντικό ρόλος, ως προς τη μεγάλη ημέρα της εθνικής γιορτής του Πότσνταμ, στη ραδιο­φωνική μετάδοση των λόγων και τον σύγχρονο σχολιασμό των γεγονότων, κάτι ήδη οικείο από τις μεταδόσεις των ποδοσφαι­ρικών αγώνων και τον πρώιμο κινηματογράφο. Κάτω από την πολυφωνική συνοδεία της ιδεολογικοποίησης χάνει τη σημασία της η οξύτητα του γεγονότος, που γίνεται απλώς το πλαίσιο για να διαδοθεί η ιδεολογία. Εκείνη η ιδεαλιστική έννοια που ανέ­πτυξε ο χυδαίος μαρξισμός, σύμφωνα με την οποία αυτός ανά­γεται στην ιδέα «της συνείδησης που δημιουργεί την ουσία», εδώ πραγματώνεται με ένα φαντασμαγορικό μεγαλείο. Το ψέ­μα που βρίσκεται πίσω από την εξουσία παρουσιάζεται σαν αλήθεια και πρέπει να βρίσκεται ήδη στην εξουσία ώστε να μην έχει ανάγκη να κρατήσει τις υποσχέσεις του. ►

21

II. Η ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΑΝΕΡΓΟΥ Παρίσι 1933. Πρώτη εβδομάδα της μετανάστευσης

Θα αποτελούσε επαρκές επιχείρημα για μια αυτόνομη έρευνα ο τρόπος -σ ε κάθε περίπτωση προσωρινός- με τον οποίο ε­ξουδετερώνεται η ταξική συνείδηση σαν στοιχείο μιας ιστορικά δρώσας δύναμης. Αφήνουμε σε εκκρεμότητα το ζήτημα σε ποιο βαθμό ευθύνεται για κάτι τέτοιο η δυαδικότητα των γερ­μανικών εργατικών κομμάτων (αν και ίσως είναι περισσότερο σύμπτωμα παρά αιτία αυτής της ανεπάρκειας). Πρέπει να το επι- σημάνουμε από την αρχή: η ίδια η ανεργία, ακριβώς αυτή η μοίρα που κάποιος θα μπορούσε να πιστέψει ότι σφυρηλατεί την ενότητα των εργαζομένων, είναι ταυτοχρόνως αυτό που αναστέλλει την ταξική τους συνείδηση. Πράγματι, οι εργάτες βρίσκονται σήμερα και πάλι σε ανταγωνισμό μεταξύ τους' οι εργαζόμενοι εναντίον των ανέργων' εκείνοι που (εξασφαλισμέ­νοι με έναν ελάχιστο μισθό) απολογούνται υπέρ της εργασίας εναντίον των απαξιωμένων. Αυτή η διαίρεση παραπέμπει στην εικόνα του ύστερου καπιταλισμού ακριβώς όπως το κάνει ο ανάλογος ανταγωνισμός ανάμεσα στα trust, στο εσωτερικό της ίδιας ομάδας των εργοδοτών. Ο ανταγωνισμός μετατοπίζεται. Δεν είναι μονάχα η γενικευμένη αθλιότητα, αλλά και η επα­νεμφάνιση του φαινομένου του ανταγωνισμού στο εσωτερικό της εργατικής τάξης, που την έκανε τόσο ευάλωτη απέναντι στην επίθεση του εθνικοσοσιαλισμού.

Προσφέρεται ένα αντικείμενο

Αυτή η συνθήκη του να μην υπάρχεις, του να μην ανήκεις σε κανέναν τόπο, του να μην είσαι πια ούτε κάτι χρήσιμο, δεν είναι και προς θάνατον. Πράγματι, όπως συμβαίνει με ένα άτομο που είναι εντελώς απελπισμένο αλλά δεν οδηγείται στην αυτο­κτονία λόγω της ύπαρξης ενός βαθύτερου εγώ, έτσι και στον εργάτη μένει σαν residuum η φυσική του ύπαρξη. Μόνο σε αυτό το στρώμα της ύπαρξης που του είχε απομείνει μπορεί

22

σήμερα να δράσει. Στην αρχή δεν αντιδρά, συσσωρεύει. Η φτώχια γίνεται οργή χωρίς ένα προσδιορισμένο αντικείμενο ορ­γής. Εκδικητική οργή χωρίς ένα προσδιορισμένο αντικείμενο απέ­ναντι στο οποίο να οργίζεται. Πράγματι, του είναι αδύνατον να αποφασίσει, ζώντας σήμερα σε έναν κόσμο εντελώς απρόβλε­πτο, ποιος τον έφερε σε αυτή την κατάσταση. Αλλά έχει ανάγκη ενός αντικειμένου οργής για να ξεπεράσει την οργή. Αν δεν το βρει, θα καταλήξει να το εφεύρει. Και τότε ο εβραίος γίνεται το αντικείμενο της οργής -σ ε έναν συγκεκριμένο βαθμό a pos­teriori.

Ο μαθητευόμενος

Κάποτε ο μαθητευόμενος έπρεπε να φτάσει τα δεκαεπτά για να κάνει τον μαραγκό, σήμερα πρέπει να φτάσει τα εικοσιτρία. Ποτέ δεν θα μπορέσει να μεταφέρει στη δουλειά αυτά που έχει μάθει. Το να είναι ενήλικος σημαίνει για αυτόν να είναι chomeur [υποβιβασμένος, σ.τ.μ.]. Το να είναι ενήλικος σημαίνει για αυτόν να μην έχει ούτε το δικαίωμα ούτε τη δυνατότητα να κάνει κάτι. Δεν μπορεί να παντρευτεί -δεν διαθέτει τα απαραί­τητα χρήματα. Δεν μπορεί να δουλέψει. Δεν μπορεί να μείνει στο σπίτι: θα χαζεύει. Δεν μπορεί να τριγυρνάει στους δρόμους -6α φθείρει τις σόλες του. Δ εν θα μεγαλώσει ποτέ, δεν θα γίνει ποτέ ένας ενήλικας, une grande personne [ένας μεγάλος άνδρας, σ.τ.μ.]. Όχι μόνο γυρίζει ένα γύρω φορώντας τα ρούχα του μα­θητεύομε νου, αλλά έχει και την όψη του μαθητευόμενου. Δεν έχει ανησυχίες, από τη στιγμή που αυτός δεν μπορεί να βρει ανάπαυση.

Ξαφνικά του ανοίγεται μια οδός διαφυγής: τρέφεται καλύτε­ρα από ότι στο σπίτι και μάλιστα με τρόπο σοβαρό' όχι μόνο σοβαρό αλλά και μαγικό: φοράει στολή' όχι μόνο μαγικό αλλά και ευγενικό: ανήκει σε μια ανώτερη φυλή, όχι μόνο ευγενική, αλλά και ισχυρή: αυτός, ο τελευταίος των τελευταίων, προορί­ζεται για σωτήρας. Η υψωμένη του γροθιά στρέφεται χαρωπά

23

στην κατεύθυνση που πρέπει να χτυπήσει και ευτυχισμένος που μπορεί, με πρόσχημα την τιμή, να νομιμοποιήσει την οργή του, αλλά και να προσδώσει στην παρανομία μια κάποια τιμή, χτυπάει εκεί που του έχει υποδειχθεί. Και δεν χρειάζεται τίποτ’ άλλο πέρα από έναν εχθρό.

L’apprenti sorcier[2]

Το κίνημα ήταν μικρό. Χρηματοδοτήθηκε από γερμανούς ε- θνικιστές που με την υποστήριξή τους ήλπιζαν να εξουδετερώ­σουν το εργατικό κίνημα, τον ταξικό αγώνα και να εξασφαλί­σουν την αντικατάσταση από τους εθνικοσοσιαλιστές της λέξης «τάξη», με τη λέξη «φυλή». Το εργατικό κίνημα εξουδετερώθη­κε, όμως η ελπίδα των γερμανών εθνικιστών δεν ευοδώθηκε. Πράγματι, δεν ήξεραν πώς να απαλλαγούν από τα «πνεύματα» που χρηματοδότησαν και το σάρωθρο που χόρευε, σάρωσε τόσο τους γερμανούς εθνικιστές όσο και τα εργατικά κόμματα.

Ο λουτρικός γυμνισμός

Όταν ο εργάτης αποκόπτεται από την αστική κουλτούρα, προ­σπαθεί να πραγματώσει το ιδανικό που η αστική επανάσταση διατύπωσε σαν θεωρία και που οι αστικές ιδεολογίες έχουν εδώ και καιρό εγχαταλείψει: εκείνο του ανθρώπου της φύσης. Βγά­ζοντας προγραμματισμένα τα ρούχα του, κάνει μπάνιο σε λί­μνες γύρω από το Βερολίνο και ζει σε σκηνές. Βρίσκονται εδώ πολύπλοκα συνδεδεμένοι ο επαναστατικός υλισμός, η κουλ­τούρα του γυμνισμού και η λατρεία της φύσης του νεολαιίστι- κου κινήματος, όπως επίσης και ο νεοπαγανισμός ενός κινήμα­τος καθαρά λαϊκού. Το καλοκαίρι πηγαίνουν σε κατασκηνώσεις χωρίς κάλτσες και μαγιό αλλά μαζί με το γραμμοφώνο' ζουν μια νομαδική ζωή, με τις ραδιοφωνικές συσκευές τους να η­χούν μέσα στη νύχτα, σε μια κατασκήνωση που φωτίζεται από το φεγγάρι. Το μαύρισμα των κορμιών τους είναι απόδειξη του

24

γεγονότος ότι δεν δουλεύουν πλέον στη σκιά του εργοστασίου, με τις διακοπές τους να μην είναι μια περίοδος ξεκούρασης για να επιστρέφουν ακμαίοι στην εργασία, αλλά μάλλον η απόδει­ξη ότι έχουν ξεκόψει οριστικά από την εργασία.

Ζουν επίσης με φυσικό τρόπο, αφού πλέον δεν είναι τίποτα αλλά και δεν αξίζουν τίποτα. Γίνεται κατανοητό πως είναι έτοι­μοι για εκείνη τη θεωρία, για εκείνη την κατηγορία που αποδέ­χεται σαν αυθεντική την αρετή της φυσικότητας, είναι δηλαδή έτοιμοι για τη θεωρία της «φυλής». Και αυτό γίνεται τόσο πε­ρισσότερο κατανοητό όσο περισσότερο η έννοια της φυλής διαφεύγει διαμέσου των αιώνων, δηλαδή διαμέσου της ιστορί­ας, της παράδοσης (στην οποία αυτοί δεν συμμετέχουν), στα­ματώντας σε κάτι το προϊστορικό (δηλαδή που έχει να κάνει με τις απαρχές). Η ελπίδα που έθρεψε ο Μαρξ, το να καταστεί δηλαδή η εργατική τάξη κληρονόμος της γερμανικής πνευμα­τικής ιστορίας, ήταν μια αυταπάτη. Η ιστορία έβαλε τέρμα σε αυτή την ελπίδα ξεκινώντας από την ίδια την ιστορία. Οι εργά­τες που έγιναν άνθρωποι χωρίς ιστορία και χωρίς παράδοση, εκδικούνται την ιστορία και κάνουν ένα βήμα πίσω, προς την ουτοπία.

Δεν έχουν τίποτα πίσω τους. Δηλαδή δεν έχουν καμία παρά­δοση. Οι πατεράδες και οι παππούδες τους δούλευαν σαν ερ­γάτες γης ανατολικά του Έλβα ή στην Πομερανία. Έφτασαν στις πόλεις σαν εργάτες. Άρχισαν τα πάντα από το μηδέν, χω­ρίς αναπολήσεις. Δεν είχαν κανένα στυλ ζωής. Δεν είχαν σαν μοντέλο κάποια θρησκεία ή αμφισβήτηση της θρησκείας, κά­ποια ηθική ή αμφισβήτηση της ηθικής. Ήταν άνθρωποι μονά­χα με τη βαρβαρική έννοια. Η πόλη στην οποία έφτασαν είναι πιο παλιά από αυτούς. Και αυτή δεν έχει καμία παράδοση, δεν μπορεί να αποτελέσει μοντέλο την ίδια στιγμή που γίνεται μο­ντέλο, δεν μπορεί (όπως συνέβη με το Παρίσι) να γίνει εκ των υστέρων κληρονόμος ενός παρελθόντος στο οποίο στην πραγ­ματικότητα δεν συμμετείχε.

25

Δεν έχουν τίποτα μπροστά τους. Δεν μπορούν να βασιστούν σε τίποτα. Δεν διαθέτουν ούτε ένα κομματάκι μέλλοντος. Χω­ρίς κατεύθυνση και χωρίς αντικείμενο, υιοθετείται ένα elan vital [ζωτικό πνεύμα,σ.τ.μ.], που αμφιταλαντεύεται ανάμεσα στην προ­πέτεια και την απάθεια.

Το χρώμα του πολιτισμού και...

Δεν ζει στον δικό του κόσμο, αλλά στον κόσμο που «είχε το χρώμα ενός άλλου πολιτισμού, εκείνου των άλλων». «Τα μυθι- στορήματά του ήταν τα κακά αστικά μυθιστορήματα, με τα οποία γέμιζε τις Κυριακές του. Τα κυριακάτικα ρούχα του ή­ταν τα ρούχα που φορούσε ο ηγέτης του κατά τη διάρκεια της εβδομάδας. Δεν ζούσε στον κόσμο του, αλλά σε εκείνον των άλλων, του οποίου δεν γνώριζε την ιστορία, και του οποίου τα αποτελέσματα και οι σαβούρες του χρησίμευαν σαν κατοικία. Με τι πρέπει να ασχολείται τώρα όταν, ξαφνικά, κάθε μέρα είναι πλέον Κυριακή; Όταν, εναντίον της ίδιας του της βούλη­σης, έχει γίνει -να ο μικροαστικός πειρασμός- ένας συντα­ξιούχος; Πράγματι, δεν μπορεί να έχει καθημερινά τις διασκε­δάσεις της Κυριακής. Επιθυμεί -στον βαθμό στον οποίο έχει εγκαταλείψει την ταξική συνείδηση- τη ζωή του μικροαστού αφού είναι πλέον ένας συνταξιούχος και αφού, μην έχοντας τον χρόνο να δει τον δικό του κόσμο, πρέπει πλέον να επιθυμεί τον κόσμο του αστού (παράλληλο φαινόμενο: ο μικροαστός που εκ των πραγμάτων και χωρίς να το θέλει προλεταριοποιείται, βρί­σκεται στο ίδιο σημείο. Η αθλιότητα ενώνει τις τάξεις, οι απο­κληρωμένοι υπερασπίζονται τα κουρέλια της κληρονομιάς).

Τι ήταν πριν; Απασχολούνταν, όχι όμως (όπως, για παρά­δειγμα, ο τεχνίτης) με τον δικό του κόσμο ή με το τελείωμα ενός αντικειμένου, αλλά μάλλον με τη διαίρεση ενός κόσμου τον οποίο δεν μπορεί να δει στο σύνολό του, εφόσον για εκεί­νον υπάρχουν μόνο κάποια μικρά κομμάτια του. Συνεπώς α­πασχολούνταν, όμως ακριβώς εξαιτίας του μάκρους και της

26

έντασής της, αυτή η απασχόληση δεν μπορούσε να αποτελέσει ούτε μια ζωή (με την έννοια της βιογραφικής ενότητας) ούτε τη δική του ιδιαίτερη ζωή. Έπρεπε να κάνει αυτό που μπορεί να κάνει οποιοσδήποτε άλλος. Σε τι πράγμα θα μπορούσε τώρα, όντας «ελεύθερος», να προσηλωθεί η μνήμη του; Σε ένα μόνο πράγμα: στη θύμηση του ξεχωριστού, δηλαδή της Κυριακής. Υπό αυτές τις συνθήκες, αυτή δεν θα μπορούσε να είναι μια θύμηση που αντικαθιστά το continuum μιας ζωής, αλλά μόνο η υποτελής αδελφή της: η αισθηματικότητα. Μια αισθηματικό­τητα που είναι τόσο κοινότοπη, τόσο κοινή όσο η καθημερινή ζωή του, που δεν τη φοβάται, μια ζωή που καθόλου δεν τη διεύθυνε αυτοπροσώπως, αφού δεν τη ζούσε, τουλάχιστον όχι όσο δούλευε, αλλά απλώς «τη βίωνε». Και δεν είναι μόνο αυτός που δεν τη ζούσε, αλλά και οποιοσδήποτε από τους εργάτες που έκαναν αυτή ή την άλλη δουλειά' και το υποδειγματικό μοντέλο αυτού του οποιουδήποτε ήταν ακριβώς ο Φριτς Μύλ- λερ ή εκείνος ο τελευταίος εργάτης που άκουγε στο όνομα Σουλτς.[5]

Γυμνός δεν είναι ο άνθρωπος που ζει σύμφωνα με τη φύση, αλλά ο απαξιωμένος άνθρωπος

Ο κενός χρόνος -που κάποτε ήταν γνωστός μόνο σαν η φιλο­σοφική αφαίρεση ενός χρόνου πάντοτε πλήρους- γίνεται τώρα στην ύπαρξη του chomeur μια πραγματικότητα. Ενώ η ζωή είναι πάντοτε και πλήρως απασχολημένη με το να κάνει κάτι, με τον χρόνο να είναι η ταξινομημένη μορφή αυτής της απα­σχόλησης, τώρα, ξαφνικά, η ζωή εγκαταλείπεται στον εαυτό της και στην κενότητα του χρόνου της, ο οποίος πλέον δεν προχωρεί, αλλά μένει σταθερός. Αφού όσο περισσότερο η ζωή δεν απασχολείται με κάτι τόσο περισσότερο ο χρόνος της κυ­λάει αργά. Όμως, ο άνθρωπος, ούτε αυτή τη ζωή χωρίς ιδιαι­τερότητες και χωρίς ενασχόληση με τη φροντίδα της ίδιας της ζωής αποδέχεται ούτε και τον στοχασμό, αφού αυτός έχει πά­

27

ντοτε άλλες αιτίες: είναι ανακάλυψη του εαυτού, συνείδηση, τύψη (Αυγουστίνος), ανάμνηση με τη μορφή αναπόλησης της γεμάτης ζωής και της βιογραφικής της ενοποίησης (Γκαίτε), είναι ανακάλυψη του εσωτερικού κόσμου σαν απάρνηση του εξωτερικού, εγκατάλειψη στις nuances της εσωτερικότητας γνωστής σαν αταξία (Προυστ), είναι αυτοπροσδιορισμός στο ά­κουσμα της ηθικής επιταγής (Καντ). Αλλά εδώ η ζωή επιστρέ­φει στον εαυτό της σαν κάτι άλλο πέρα από την ίδια, σαν κάτι ξένο και μάλιστα χωρίς καν να έχει αποφασίσει κάτι τέτοιο. Δεν τον βρίσκει, με την έννοια της καντιανής αυτονομίας και δεν τον νοσταλγεί. Έχει αφήσει τον κόσμο και την ίδια την ιδέα μιας απασχόλησης. Μη όντας κάτι άλλο πέρα από ένα reliquat [υπόλοιπο, σ.τ.μ.], δεν έχει κανέναν γεμάτο εσωτερικό κόσμο, όμως έχει καθημερινές ενασχολήσεις (αλλά για ποιον;). Όχι μόνο δεν ασκείται στη σκέψη, αλλά, ακόμη κι αν πάρει αυτόν τον δρόμο, δεν θα έχει κανέναν στόχο, δεν θα βρει τίπο­τα αφού δεν υπάρχει τίποτα για να βρει. Αυτή η ζωή, πράγμα­τι, δεν ήταν αυτή καθαυτή τίποτα και συνεπώς πρέπει να απο­φασίσει να απασχοληθεί με κάτι άλλο. Αλλά με τι να απασχο­ληθεί;

Αν όχι με τον ύπνο και το παιχνίδι, δηλαδή με τον θάνατο του χρόνου και το ξεγέλασμα του χρόνου της ζωής μέσω της αντικατάστασής του με το τεχνητό χρόνο του παιχνιδιού, του­λάχιστον, όπως εκείνοι που περιπλανώνται άσκοπα. Ανησυχώ­ντας για τη ζωή (αγωνιά για τη λεγάμενη γυμνή ζωή με την ανεργία και την επικουρία της), στερείται το στοιχειώδες δι­καίωμα, προανθρώπινο, φυσικό, να ανησυχεί για τον εαυτό του. Οι πατάτες είτε συλλέγονται είτε κερδίζονται: εμφανίζονται στον chomeur όπως τα λιοντάρια στον ζωολογικό κήπο.·

Σημειώσεις1. Υπαινιγμός στους ναζιστικούς γιορτασμούς που έγιναν στο Πότσ- νταμ στις 21 Μάρτη 1933, με το σφίξιμο των χεριών ανάμεσα στον στρατάρχη φον Χίντεμπουργκ και τον Αδόλφο Χίτλερ [σ.τ.μ.]2. Μαθητεύομενος μάγος, γαλλικά στο πρωτότυπο κείμενο [σ.τ.μ.].

28

3. Η αναφορά στον Φραντς Μύλλερ ή στον τελευταίο εργάτη Σουλτς δεν αφορά υπαρκτά πρόσωπα: πρόκειται για ονόματα πολύ διαδεδομένα στη γερμανική γλώσσα (όπως, για παράδειγμα, στα ελληνικά το Παπαδόπουλος), που παραπέμπουν στην ανωνυμία του κοινού ανθρώπου [σ.τ.μ.].

29

Βιογραφικό σημείωμα

Ο Gunter Stem γεννήθηκε στις 12 Ιούλη 1902 στην Μπρεσλάβια, που σήμερα ανήκει στην Πολωνία αλλά τότε συμπεριλαμβανόταν στη γερμανική Σιλεσία, από γονείς ψυχολόγους, εβραϊκής καταγω­γής, την Clara και τον William Stem. Λύκειο πήγε αρχικά στην Μπρεσλάβια και μετά στο Αμβούργο, όταν μετακόμισαν εκεί οι γονείς του το 1915. Στο πανεπιστήμιο του Αμβούργου συμμετείχε στα μαθήματα, πέραν από εκείνα που έδινε ο πατέρας του, του Ernst Cassirer το 1922 μετεγγράφηκε στο πανεπιστήμιο του Φράι- μπουργκ, όπου σπούδασε φαινομενολογική φιλοσοφία, πρώτα κοντά στον Edmund Husserl και μετά κοντά στον Martin Heidegger. To 1924 συζήτησε το ντοκτορά του με τον Husserl και το 1925 πήγε στο Μάρμπουργκ να παρακολουθήσει τα μαθήματα του Heidegger εδώ γνώρισε μέσω του φίλου του Hans Jonas εκείνη που θα γίνει στο μέλλον η πρώτη του σύζυγος, τη Hannah Arendt. To 1928 κυκλο­φόρησε το πρώτο του βιβλίο, Για το έχειν. Επτά κεφάλαια για την αν­θολογία της συνείδησης. Το 1929 διάβασε στην καντιανή εταιρία του Αμβούργου και της Φρανκφούρτης ένα δοκίμιο με τίτλο Η αποξέ­νωση του ανθρώπου στον κόσμο. Ανάμεσα στα τέλη της δεκαετίας του ’20 και τις αρχές αυτής του ’30 δούλεψε στο Βερολίνο στις πολιτι­στικές στήλες διάφορων εφημερίδων, ξεκινώντας να υπογράφει σαν Anders, που στα γερμανικά σημαίνει «διαφορετικός», «άλλος». Μέ­χρι το 1933, λίγο πριν ο ναζιστικός τρόμος τον υποχρεώσει να δια- φύγει στη Γαλλία, δούλεψε το σατιρικό μυθιστόρημα Η κατακόμβη των μαλακίων. Διαφεύγοντας στο Παρίσι, δημοσίευσε το 1934 την Παθολογία της ελευθερίας. Δοκίμιο για τη μη ταύτιση. Χωρίζοντας από την Arendt, το 1936 μετανάστευσε στις Ηνωμένες Πολιτείες όπου έκανε τις πλέον διαφορετικές δουλειές, αποκτώντας άμεση εμπειρία από την αλυσίδα συναρμολόγησης και τις νέες τεχνικές εξελίξεις- τα χρόνια που έμεινε στην Αμερική συνέχισε τη φιλοσοφική παραγωγή του, που επικεντρώθηκε στην κριτική της υπαρξιστικής φαινομενο­λογίας του Heidegger (Ο Εσωτερισμός της φιλοσοφικής γλώσσας, Μη­δενισμός και ύπαρξη. Για την φευδο-συγκεκριμενικότητα της φιλοσοφίας του

και στη μελέτη της τέχνης. Το 1948 παντρεύτηκε την Elisabeth Freunlich, με την οποία μοιράστηκε το υπόλοιπο της ζωής του. Το 1950 επέστρεψε στην Ευρώπη και εγκαταστάθηκε στη

30

Βιέννη, όπου έζησε μέχρι τον θάνατό του, το 1992. Το 1956 κυκλο­φόρησε ο πρώτος τόμος του μεγαλύτερου φιλοσοφικού του έργου 0 άνθρωπος είναι απαρχαιωμένος. Το 1958 βρέθηκε στην Ιαπωνία για ένα διεθνές συνέδριο εναντίον των ατομικών εξοπλισμών και τον επόμενο χρόνο δημοσίευσε ένα ημερολόγιο από αυτό το ταξίδι. Στη συνέ­χεια εγκαινίασε μια σχέση μέσω επιστολών με τον πιλότο που έριξε τη βόμβα στη Χιροσίμα, στην προσπάθειά του να επεξεργαστεί μια ηθική κατάλληλη για τη νέα ατομική εποχή· και προσπάθησε ματαΐ- ως να έχει αλληλογραφία με τον γιο ενός από τους κύριους υπεύθυ­νους της μεταφοράς των Εβραίων στα λάγκερ. Το 1967 κλήθηκε να συμμετάσχει στο δικαστήριο Russel εναντίον των αμερικανικών ε­γκλημάτων πολέμου στο Βιετνάμ, απ’ όπου γεννήθηκε το βιβλίο του Vmt Beautiful Vietnam. Το αλφαβητάριο των σημερινών επιθέσεων. Η σκέψη και ο λόγος του κινήθηκαν ολοένα και περισσότερο γύρω από την κατάσταση του ανθρώπου στην εποχή της τεχνολογίας (Το βλέμ­μα στο φεγγάρι. Σκέψεις για τις διαστημικές πτήσεις), ενώ συμμετείχε ενεργώς στο κίνημα εναντίον των πυρηνικών εγκαταστάσεων (Η ατο­μική απειλή. Ριζοσπαστικές σκέψεις). Το 1980 βγήκε ο δεύτερος τόμος του έργου Ο άνθρωπος είναι απαρχαιωμένος και το 1987 το τελευταίο του βιβλίο (απ’ όπου μεταφράστηκε και η ομώνυμη μπροσούρα που κυκλοφόρησε στα ελληνικά από την Ελευθεριακή Κουλτούρα) Βία, ναι ή όχι. ■

31