Ετήσια και η απασχόληση · 2017-03-13 · 19 ΕΚΘΕΣΕΙΣ Η...

ΙΝΕ

ΓΣΕΕ

Η ε

λλην

ική

οικ

ονομ

ία κ

αι η

απα

σχόλ

ησ

η

Ετ

ήσια

Έκθ

εση

2017

Η ελληνική οικονομίακαι η απασχόληση

Eτήσια Έκθεση 2017

ΕΚΘΕΣΕΙΣ19

Η ελληνική οικονομία και η απασχόληση

Ετήσια Έκθεση 2017

19ΕΚΘΕΣΕΙΣ

Η ελληνική οικονομία και η απασχόληση

Ετήσια Έκθεση 2017

ΑΘΗΝΑ ΜΑΡΤΙΟΣ 2017

Περιεχόμενα

Περίληψη ....................................................................................................................................................................................15Πρόλογος .....................................................................................................................................................................................21Εισαγωγή ....................................................................................................................................................................................25

Κεφάλαιο 1: Δημοσιονομική λιτότητα, προσαρμογή και κρίση χρέους ...............................31 1.1 Εισαγωγή ...............................................................................................................................33 1.2 Οιδημοσιονομικέςεξελίξειςτο2016 ..........................................................34 1.2.1 Ηεξέλιξητουδημόσιουχρέους ........................................................................38 1.3 Ηεπίπτωσητωνπολιτικώνλιτότητας στιςδημόσιεςδαπάνες .............................................................................................42 1.3.1 Οιμακροοικονομικέςεπιπτώσειςτωνδημόσιων δαπανών ................................................................................................................................50

Κεφάλαιο 2: Εξελίξεις και μετασχηματισμοί στο μακροοικονομικό σύστημα

της ελληνικής οικονομίας .........................................................................................................57 2.1 Εισαγωγή ...............................................................................................................................59 2.2 ΗεξέλιξητουΑΕΠ .........................................................................................................60 2.3 Παραγωγικοίμετασχηματισμοί ......................................................................62 2.4 Εξελίξειςστηνενεργόζήτηση ............................................................................64 2.5 Ηδυναμικήτηςιδιωτικήςκατανάλωσης ...............................................67 2.6 Επενδύσειςπαγίουκεφαλαίου .........................................................................74 2.7 Τοεμπορικόισοζύγιο .................................................................................................78

Κεφάλαιο 3: Η κατάσταση της αγοράς εργασίας ....................................................................................83 3.1 Εισαγωγή ...............................................................................................................................85 3.2 Ηεξέλιξητηςανεργίας ..............................................................................................86 3.3 Ηεξέλιξητηςαπασχόλησης .................................................................................91 3.4 Εξέλιξηκαιχαρακτηριστικάτηςμισθωτήςεργασίας καιτηςανεργίαςμεβάσηταστοιχείατηςΕΡΓΑΝΗ καιτουΟΑΕΔ .....................................................................................................................92 3.5 Αυξανόμενηέντασηκαιανασφάλειαστουςόρους απασχόλησης .................................................................................................................100 3.6 Εξελίξειςστουςκατώτατουςμισθούς στηνΕλλάδακαιστηνΕΕ ..................................................................................104

3.7 Αμοιβέςστονιδιωτικόκαιστονευρύτεροδημόσιο τομέαστηνΕλλάδα ..................................................................................................109 3.8 ΟιΣυλλογικέςΣυμβάσειςΕργασίαςκαιηευελιξίατης απασχόλησηςκατάτο2016 ........................................................................... 112 3.8.1 ΗεικόνατωνΣυλλογικώνΣυμβάσεωνΕργασίας το2016 ................................................................................................................................ 114 3.8.2 Ηεικόνατωνατομικώνσυμβάσεωνεργασίαςτο2016 ..... 115

Κεφάλαιο 4: Φτώχεια και οικονομική ανισότητα στην Ελλάδα της κρίσης .................. 121 4.1 Εισαγωγή ........................................................................................................................... 123 4.2 ΗεξέλιξητηςφτώχειαςστηνΕλλάδακατάτηνπερίοδο τηςκρίσης ......................................................................................................................... 123 4.3 ΦτώχειακαιαγοράεργασίαςστηνΕλλάδα ...................................126 4.4 Οικονομικήαδυναμίακαιυλικήαποστέρησητων ελληνικώννοικοκυριών .................................................................................... 131 4.5 ΗεξέλιξητηςοικονομικήςανισότηταςστηνΕλλάδα ............. 135

Κεφάλαιο 5: Οι αλλαγές στις εργασιακές σχέσεις και η αδήλωτη εργασία στην Ελλάδα: Οι θέσεις των συνδικάτων.................................................................. 141 5.1 Εισαγωγή ........................................................................................................................... 143 5.2 Ηκατάστασητωνεργασιακώνδικαιωμάτων στηνΕλλάδατηνπερίοδο2010-2016 ................................................... 143 5.3 ΠλαίσιοβασικώνθέσεωντηςΓΣΕΕγιατορυθμιστικό πλαίσιοτηςαγοράςεργασίας ........................................................................ 151 5.3.1 ΣυλλογικέςΣυμβάσειςΕργασίας ................................................................ 151 5.3.2 Κατώτατοςμισθός .................................................................................................. 152 5.3.3 Ομαδικέςαπολύσεις .............................................................................................. 152 5.3.4 Απεργία–Ανταπεργία .......................................................................................... 152 5.3.5 Συνδικαλιστικόςνόμος(Ν.1264/1982) ............................................. 153 5.4 Ένασύγχρονοπλαίσιοκαταπολέμησηςτης αδήλωτηςεργασίας ................................................................................................. 154 5.4.1 ΠλαίσιοαρχώνκαιιδεώντηςΓΣΕΕγιατην αντιμετώπισητηςαδήλωτηςεργασίας ............................................... 155 5.4.2ΟιπροτάσειςτηςΓΣΕΕκαιτουΙΝΕΓΣΕΕ ............................................162

Βιβλιογραφία .....................................................................................................................................................................167

Ηλεκτρονικές πηγές ........................................................................................................................................................ 172

Βιβλιογραφία

Ηλεκτρονικές πηγές

Ευρετήριο Πινάκων

Πίνακας1.1: ΒασικάμεγέθηΓενικήςΚυβέρνησηςκατάESAανάυποτομέα(εκατ.ευρώκαι%ΑΕΠ) .....................................................................................................36

Πίνακας1.2: ΗεξέλιξητωνδαπανώντηςΓενικήςΚυβέρνησηςανάτομέαλειτουργίαςστηνΕλλάδακαιστηνΕυρωζώνη .............................................. 43

Πίνακας3.1: ΑποθαρρημένοιάνεργοιστηνΕλλάδα(γ΄τρίμηνο2016) ................... 88Πίνακας3.2: ΗακούσιαμερικήαπασχόλησηστηνΕλλάδα

(γ΄τρίμηνο2016) ..................................................................................................................... 88Πίνακας3.3: Ετήσιοςσυγκεντρωτικόςπίνακαςροώναπασχόλησης

(2010-2016).................................................................................................................................. 95Πίνακας3.4: Αριθμόςεργαζομένωνμισθωτώνανάφύλο,ηλικιακήομάδα,

ώρεςεργασίαςκαιεύροςμηνιαίωναποδοχών (2016,ετήσιεςμεταβολές2013-2016) .................................................................96

Πίνακας3.5: Αριθμόςεργαζομένωνμισθωτώνανάμέγεθοςεπιχείρησης (2016,ετήσιεςμεταβολές2014-2016) ................................................................. 97

Πίνακας3.6: Αριθμόςεπιχειρήσεωντο2016ανάκλάδοοικονομικήςδραστηριότητας(ετήσιεςμεταβολές) ................................................................... 98

Πίνακας3.7: Αριθμόςεργαζομένωντο2016ανάκλάδοοικονομικήςδραστηριότητας(ετήσιεςμεταβολές) ................................................................... 99

Πίνακας3.8: ΣυλλογικέςΣυμβάσειςΕργασίας(2010-2016) ...........................................114Πίνακας3.9: Νέεςπροσλήψειςανάμορφήσύμβασης/απασχόλησης

(2009-2016)...............................................................................................................................116Πίνακας3.10: Μετατροπέςσυμβάσεωνπλήρουςεργασίαςσεευέλικτες

μορφέςαπασχόλησης(2009-2016) .....................................................................118Πίνακας4.1: Φορολογικήεπιβάρυνσητωνφτωχότερωνκαι

τωνπλουσιότερωννοικοκυριών(2010και2015) .................................134Πίνακας4.2: ΕλαστικότητατουδείκτηGiniωςπροςτηνπηγήτων

εισοδημάτωνγιατηνΕλλάδα(2010και2015) ..........................................138Πίνακας4.3: ΔείκτηςGiniωςπροςδιάφορεςκοινωνικοοικονομικές

ομάδες(2010και2015) ..................................................................................................139

Ευρετήριο Διαγραμμάτων

Διάγραμμα1.1: ΙσοζύγιοτηςΓενικήςΚυβέρνησηςωςποσοστόστοΑΕΠ (2008-2017)..................................................................................................................................35

Διάγραμμα1.2: Σύνθεσηφορολογικώνεσόδωνκαιλόγοςέμμεσων/άμεσωνφόρων(2007-2017) ..............................................................................................................37

Διάγραμμα1.3: ΕξέλιξηδημόσιουχρέουςστηνΕλλάδα(2005-2017) ..............................38Διάγραμμα1.4: Δημοσιονομικήπροσαρμογή,παραγωγικόκενόκαι

μακροχρόνιαεπιτόκιαστηνΕΕ,στηνΕυρωζώνηκαι στακράτη-μέλη(2011-2015) .......................................................................................39

Διάγραμμα1.5: ΔείκτηςΦερεγγυότηταςτουελληνικούδημόσιουτομέα (1995-2017)..................................................................................................................................40

Διάγραμμα1.6: ΜεταβολήδαπανώνΓενικήςΚυβέρνησηςκαικοινωνικώνδαπανώνστηνΕΕ,στηνΕυρωζώνηκαιστακράτη-μέλη (2009-2014,κατάκεφαλήνευρώ,τιμές2009) .............................................45

Διάγραμμα1.7: Εξέλιξητωνδαπανώνστοντομέατηςκοινωνικής προστασίαςστηνΕλλάδακαιστηνΕυρωζώνη (2009-2015,κατάκεφαλήνευρώ,τιμές2009) .............................................47

Διάγραμμα1.8: Εξέλιξητωνδαπανώνστοντομέατηςεκπαίδευσης στηνΕλλάδακαιστηνΕυρωζώνη (2009-2015,κατάκεφαλήνευρώ,τιμές2009) .............................................48

Διάγραμμα1.9: Εξέλιξητωνδαπανώνστοντομέατηςυγείας στηνΕλλάδακαιστηνΕυρωζώνη (2009-2015,κατάκεφαλήνευρώ,τιμές2009) .............................................50

Διάγραμμα1.10:ΜεταβολήτωνκοινωνικώνδαπανώνκαιτουδιαθέσιμουεισοδήματοςτωννοικοκυριώνστηνΕΕ,στηνΕυρωζώνη καιστακράτη-μέλη(2010-2014) ..............................................................................51

Διάγραμμα1.11:Μεταβολήκοινωνικώνδαπανώνκαιιδιωτικήςκατανάλωσης στηνΕΕ,στηνΕυρωζώνηκαιστακράτη-μέλη(2010-2014) ............52

Διάγραμμα1.12:ΕξέλιξηδαπανώνΓενικήςΚυβέρνησηςγιααμοιβές εργαζομένωνστηνΕλλάδακαιστηνΕυρωζώνη (2009-2016,κατάκεφαλήνευρώ,τιμές2009) .............................................53

Διάγραμμα1.13:ΕξέλιξηδημόσιωνεπενδύσεωνστηνΕλλάδακαι στηνΕυρωζώνη(2009-2016,κατάκεφαλήνευρώ, τιμές2009) .....................................................................................................................................54

Διάγραμμα1.14:ΜεταβολήδημόσιωνκαιιδιωτικώνεπενδύσεωνστηνΕΕ, στηνΕυρωζώνηκαιστακράτη-μέλη(2010-2016) ...................................55

Διάγραμμα1.15:Μεταβολήτωνδημόσιωνεπενδύσεωνκαιτηςαπασχόλησης στηνΕΕ,στηνΕυρωζώνηκαιστακράτη-μέλη(2010-2016) ............56

Διάγραμμα2.1: ΡυθμοίμεταβολήςτουπραγματικούΑΕΠτηςΕλλάδας,τηςΕυρωζώνηςκαιτωνχωρών-μελώνοικονομικήςπροσαρμογής

(2009:1-2016:3,σταθερέςτιμές2010) ................................................................61Διάγραμμα2.2: ΠραγματικόκατάκεφαλήνΑΕΠσεχιλιάδεςευρώ

(2005-2016,σταθερέςτιμές2010) ..........................................................................62Διάγραμμα2.3: Ποσοστιαίαμεταβολήπραγματικήςακαθάριστης

προστιθέμενηςαξίας,γ΄τρίμηνοτου2016σεσχέση μετογ΄τρίμηνοτου2010καιτου2015 (Ελλάδα,σταθερέςτιμές2010) ...................................................................................63

Διάγραμμα2.4: Ποσοστιαίαμεταβολήμισθωτήςεργασίας,γ΄τρίμηνο του2016σεσχέσημετογ΄τρίμηνοτου2010καιτου2015

(Ελλάδα) ...........................................................................................................................................64Διάγραμμα2.5: Προσδιοριστικοίπαράγοντεςτηςενεργούζήτησης

ωςποσοστό(%)τουΑΕΠ(Ελλάδα,2008:1-2016:3) ...............................65Διάγραμμα2.6: Διαθέσιμοεισόδημακαικατανάλωσηνοικοκυριώνσεδισ.ευρώ

(Ελλάδα,2008:4-2016:2,σταθερέςτιμές2010)...........................................68Διάγραμμα2.7: Πραγματικέςνέεςαποταμιεύσειςκαινέαδάνεια

τωννοικοκυριώνσεδισ.ευρώ(Ελλάδα,2008:4-2016:2, σταθερέςτιμές2010) ...........................................................................................................69

Διάγραμμα2.8: Όγκοςκαταθέσεωννοικοκυριώνσεεκατ.ευρώ (Ελλάδα,2014:1-2016:3) ..................................................................................................70

Διάγραμμα2.9α:ΛηξιπρόθεσμεςοφειλέςιδιωτικούτομέαπροςτοΔημόσιο σεεκατ.ευρώ(Ελλάδα,Φεβρουάριος-Δεκέμβριος2016) ...................71

Διάγραμμα2.9β:Μηεξυπηρετούμεναδάνειαιδιωτικούτομέα ωςποσοστό(%)τωνσυνολικώνδανείων (Ελλάδα,2005-2016) ............................................................................................................72

Διάγραμμα2.10:Δείκτηςχρέοςπροςακαθάρισταέσοδαμετάφόρων νοικοκυριώνκαιεπιχειρήσεων (Ελλάδα,2006-2015,2010=100) ...............................................................................73

Διάγραμμα2.11:Πραγματικέςακαθάριστεςεπενδύσειςπαγίουκεφαλαίου σεδισ.ευρώ(Ελλάδα,2008:4-2016:2,σταθερέςτιμές2010) ..........75

Διάγραμμα2.12:Πραγματικέςακαθάριστεςκαικαθαρέςεπενδύσειςπαγίουκεφαλαίουκαιπραγματικέςαποσβέσειςτωνμηχρηματοοικονομικώνεπιχειρήσεωνσεδισ.ευρώ (Ελλάδα,2008:4-2016:2,σταθερέςτιμές2010)...........................................76

Διάγραμμα2.13:Αδιανέμητακέρδη,νέαδάνειακαιακαθάριστεςεπενδύσεις παγίουκεφαλαίουτωνμηχρηματοοικονομικών επιχειρήσεωνσεδισ.ευρώ(Ελλάδα,2008:4-2016:2, σταθερέςτιμές2010) ...........................................................................................................77

Διάγραμμα2.14:Πραγματικέςεξαγωγέςκαιεισαγωγέςπροϊόντωνκαι υπηρεσιώνσεδισ.ευρώ(Ελλάδα,2008:1-2016:3, σταθερέςτιμές2010) ...........................................................................................................78

Διάγραμμα2.15:Μερίδιοκύριωνεξαγωγικώνπροϊόντωνκαιυπηρεσιών επίτουσυνόλουτωνπραγματικώνεξαγωγών (Ελλάδα,2008:4-2016:2,σταθερέςτιμές2010)...........................................80

Διάγραμμα2.16:Ρυθμόςμεταβολήςπαγκόσμιωνεξαγωγών (2009-2015,ποσοστό[%]μεταβολήςσεσχέση μετοπροηγούμενοέτος)...................................................................................................80

Διάγραμμα2.17:Μερίδιοελληνικώνεξαγωγώνκύριωνκλάδωνοικονομικήςδραστηριότηταςεπίτωνπαγκόσμιωνεξαγωγώναντίστοιχωνκλάδωνοικονομικήςδραστηριότητας(Ελλάδα,2008-2015) ..........81

Διάγραμμα3.1: ΕναλλακτικοίδείκτεςανεργίαςστηνΕλλάδα (α΄τρίμηνο2008-γ΄τρίμηνο2016) ..........................................................................87

Διάγραμμα3.2: ΜακροχρόνιαανεργίαστηνΕλλάδα (α΄τρίμηνο2001-γ΄τρίμηνο2016) ..........................................................................89

Διάγραμμα3.3: ΒαθμόςαπασχόλησηςεργατικούδυναμικούστηνΕλλάδα (α΄τρίμηνο2008-γ΄τρίμηνο2016) ..........................................................................91Διάγραμμα3.4: Ποσοστό(%)μερικήςαπασχόλησηςστηνΕλλάδα (α΄τρίμηνο2001-γ΄τρίμηνο2016) ..........................................................................92Διάγραμμα3.5: Μηνιαίαεξέλιξητηςμισθωτήςεργασίαςκαιτωνανέργων

(2010-2016)..................................................................................................................................93Διάγραμμα3.6: Ετήσιοςαριθμόςκαταβληθέντωνεπιδομάτων

κατάκατηγορίαεπιδοτούμενωνανέργων καινέεςαιτήσειςανέργωνγιαεπιδότηση(2010-2016) .......................94

Διάγραμμα3.7: Εισοδηματικήποιότητα,μέσοεισόδημακαιεισοδηματικήανισότηταστηνΕλλάδακαισεχώρες-μέλητουΟΟΣΑ .....................100

Διάγραμμα3.8: Εργασιακήανασφάλεια,κίνδυνοςανεργίαςκαι εξασφάλισηαπότηνανεργίαστηνΕλλάδακαι σεχώρες-μέλητουΟΟΣΑ ...............................................................................................101

Διάγραμμα3.9: ΕργασιακήέντασηστηνΕλλάδακαισεχώρες-μέλη τουΟΟΣΑ ....................................................................................................................................102

Διάγραμμα3.10:ΔείκτεςνομικήςπροστασίαςτηςαπασχόλησηςστηνΕλλάδα(1985-2013)..............................................................................................................................103

Διάγραμμα3.11:ΚατώτατοιμηνιαίοιμισθοίσεευρώστιςχώρεςτηςΕΕ (β΄εξάμηνο2016) ................................................................................................................104Διάγραμμα3.12:ΚατώτατοιμισθοίσεευρώστιςχώρεςτηςΕΕ

(σύγκρισηβ΄εξάμηνο2010καιβ΄εξάμηνο2016) .................................105Διάγραμμα3.13:Κατώτατοιμηνιαίοιμισθοίσεμονάδεςαγοραστικήςδύναμης

(PPS)στιςχώρεςτηςΕΕ(σύγκρισηβ΄εξάμηνο2010και β΄εξάμηνο2016) ..................................................................................................................106

Διάγραμμα3.14:Ποσοστιαία(%)μεταβολήκατώτατωνπραγματικώνμισθών στιςχώρεςτηςΕΕτο2015καιτο2016 ............................................................108

Διάγραμμα3.15:Ποσοστιαία(%)κατανομήεργαζομένωντουιδιωτικού τομέαανάεύροςκαθαρώνμηνιαίωναποδοχών(2016) ...................109

Διάγραμμα3.16:Ποσοστιαία(%)κατανομήεργαζομένωνιδιωτικούτομέα ανάεύροςκαθαρώνμηνιαίωναποδοχών (σύγκριση2009και2016) ...........................................................................................110

Διάγραμμα3.17:Ποσοστιαία(%)κατανομήεργαζομένωντουευρύτερου δημόσιουτομέαανάεύροςκαθαρώνμηνιαίων αποδοχών(2016) ................................................................................................................. 111

Διάγραμμα3.18:Ποσοστιαία(%)κατανομήεργαζομένωνευρύτερουδημόσιουτομέαανάεύροςκαθαρώνμηνιαίωναποδοχών (σύγκριση2009και2016) ........................................................................................... 112

Διάγραμμα4.1: Εξέλιξηβασικώνδεικτώνποσοστού(%)φτώχειας στηνΕλλάδα(2010-2015) ........................................................................................... 124

Διάγραμμα4.2: Ποσοστό(%)φτώχειας(σεόρουςεισοδήματοςτου2008) καιπαραγωγικόκενό ....................................................................................................... 125

Διάγραμμα4.3: Ποσοστό(%)πληθυσμούστοόριοτηςφτώχειας στηνΕλλάδαωςπροςτηνεπαγγελματικήκατάσταση (2010-2015)..............................................................................................................................126

Διάγραμμα4.4: Ποσοστό(%)μισθωτώνεργαζομένωνστοόριοτηςφτώχειας στηνΕλλάδακαιστηνΕΕανάφύλο(2009και2015) ......................... 127

Διάγραμμα4.5: Ποσοστό(%)εργαζομένωνστοόριοτηςφτώχειαςσεΕλλάδα καιΕΕωςπροςτοεκπαιδευτικότουςεπίπεδο (2009και2015) ..................................................................................................................... 128

Διάγραμμα4.6: Ποσοστό(%)εργαζομένωνστοόριοτηςφτώχειας ωςπροςτοντύποτηςσύμβασηςεργασίαςτους σεΕλλάδακαιΕΕ(2009και2015) ....................................................................... 129

Διάγραμμα4.7: Ποσοστό(%)εργαζομένωνστοόριοτηςφτώχειαςσεΕλλάδα καιΕΕωςπροςτοχρόνοαπασχόλησήςτους(2009και2015) ...130

Διάγραμμα4.8: Ποσοστό(%)φτώχειαςεργαζομένωνπλήρους απασχόλησηςκαιδείκτηςKaitz(2010-2015) ............................................ 131

Διάγραμμα4.9: Ποσοστό(%)τουπληθυσμούστηνΕλλάδαπουαδυνατεί νακαλύψεισυγκεκριμένεςανάγκες(2010και2015) ......................... 131

Διάγραμμα4.10:Ποσοστό(%)τουπληθυσμούστηνEEπουαδυνατεί νακαλύψεισυγκεκριμένεςανάγκες(2010και2015) ......................... 132

Διάγραμμα4.11:Δείκτηςσοβαρήςυλικήςαποστέρησηςστοσύνολο τουπληθυσμούκαικατάκαθεστώςαπασχόλησης στηνΕλλάδα(ηλικίαάνωτων18ετών,2010και2015) .................. 133

Διάγραμμα4.12:ΔείκτεςανισότηταςS10/S6καιS6/S1σεΕλλάδακαιΕΕ (2010και2015) ..................................................................................................................... 135

Διάγραμμα4.13:ΔείκτηςGiniμεκαιχωρίςκοινωνικέςμεταβιβάσεις γιατηνΕλλάδα(2010και2015) ............................................................................136

Συντομογραφίες Διαγραμμάτων

ΣεορισμέναδιαγράμματατηςΈκθεσης−όπουήταναναγκαίο−οιονομασίεςτωνκρατών-μελώντηςΕυρωπαϊκήςΈνωσηςσυντομογραφούνταικατάτονακόλουθοτρόπο:

Σύντομη ονομασία στα ελληνικά

Επίσημη ονομασία στα ελληνικά

Κωδικός χώρας

Βέλγιο ΒασίλειοτουΒελγίου BEΒουλγαρία ΔημοκρατίατηςΒουλγαρίας BGΤσεχικήΔημοκρατία ΤσεχικήΔημοκρατία CZΔανία ΒασίλειοτηςΔανίας DKΓερμανία ΟμοσπονδιακήΔημοκρατίατηςΓερμανίας DEΕσθονία ΔημοκρατίατηςΕσθονίας EEΙρλανδία Ιρλανδία IEΕλλάδα ΕλληνικήΔημοκρατία ELΙσπανία ΒασίλειοτηςΙσπανίας ESΓαλλία ΓαλλικήΔημοκρατία FRΚροατία ΔημοκρατίατηςΚροατίας HRΙταλία ΙταλικήΔημοκρατία ITΚύπρος ΚυπριακήΔημοκρατία CYΛετονία ΔημοκρατίατηςΛετονίας LVΛιθουανία ΔημοκρατίατηςΛιθουανίας LTΛουξεμβούργο ΜεγάλοΔουκάτοτουΛουξεμβούργου LUΟυγγαρία Ουγγαρία HUΜάλτα ΔημοκρατίατηςΜάλτας MTΚάτωΧώρες ΒασίλειοτωνΚάτωΧωρών NLΑυστρία ΔημοκρατίατηςΑυστρίας ATΠολωνία ΔημοκρατίατηςΠολωνίας PLΠορτογαλία ΠορτογαλικήΔημοκρατία PTΡουμανία Ρουμανία ROΣλοβενία ΔημοκρατίατηςΣλοβενίας SIΣλοβακία ΣλοβακικήΔημοκρατία SKΦινλανδία ΔημοκρατίατηςΦινλανδίας FIΣουηδία ΒασίλειοτηςΣουηδίας SEΗνωμένοΒασίλειο ΗνωμένοΒασίλειοτηςΜεγάληςΒρετανίας

καιτηςΒόρειαςΙρλανδίας UK

ΙΝΕ ΓΣΕΕ 15ΕΤΗΣΙΑ ΕΚΘΕΣΗ 2017

Περίληψη

Στο επίκεντρο τηςΈκθεσης του ΙΝΕ ΓΣΕΕ για την ελληνική οικονομία και τηναπασχόλησητου2017βρίσκεταιηαξιολόγησητηςτρέχουσαςκατάστασηςτηςοικονομίαςκαιτηςαγοράςεργασίας,καθώςκαιτουκοινωνικούκόστουςπουπρο-καλείησυνέχισητηςπολιτικήςτηςλιτότηταςκαιτηςυπερφορολόγησης.Επίσης,ηεξέτασηβασικώνμακροοικονομικώνμετασχηματισμώνκαιησημασίατουςστηδιαμόρφωσητωνπροϋποθέσεωνγιατημετάβασητηςοικονομίαςσεδιατηρήσιμημεγέθυνση.ΤαβασικάσυμπεράσματατηςΈκθεσηςγιατηνπορείατηςοικονομίαςτο2016καιγιατηνπροοπτικήτηςτοεπόμενοχρονικόδιάστημαείναιταεξής:

Η ασκούμενη πολιτική δημοσιονομικής λιτότητας έχει φτάσει σε ακραία όριατόσοωςπροςτημείωσητωνκοινωνικώνδαπανώνόσοκαιωςπροςτηνυπερφο-ρολόγηση.Ησυνέχισητηςίδιαςπολιτικήςθαυπονομεύσειπεραιτέρωτιςβασικέςδημοσιονομικέςλειτουργίες, τηφερεγγυότητατουδημόσιουτομέακαιτηβιω-σιμότητατουχρέους.Ηεκτίμησήμαςείναιότιμεδεδομένητηντρέχουσαδημο-σιονομικήκατάστασηημείωσητουπιστωτικούρίσκουτηςχώρας,καισυνεπώςτουκόστουςδανεισμού,όπωςκαιηπιθανότηταεξόδουτηςχώραςγιαδανεισμόστιςαγορές,είναιμικρή.Αυτόοφείλεταιστογεγονόςότιηυπερφορολόγησηδενδημιουργεί βιώσιμα πρωτογενή πλεονάσματα, ενώ η εύθραυστη και αβέβαιητάσημεγέθυνσηςτηςοικονομίαςδενδημιουργείδιατηρήσιμεςπροσδοκίεςδημο-σιονομικήςφερεγγυότητας.ΗένταξητηςοικονομίαςστοπρόγραμμαποσοτικήςχαλάρωσηςτηςΕυρωπαϊκήςΚεντρικήςΤράπεζας(ΕΚΤ)θαδιευκόλυνετηνέξοδοτηςχώραςστιςαγορές,δενθαείχεόμωςπροσδιοριστικόρόλοστηνανάκτησητηςφερεγγυότηταςτηςχώρας.

Η ένταση της δημοσιονομικής λιτότητας τα αμέσως επόμενα χρόνια, κατά ταοποίαηοικονομίακαλείταιναπετύχειπολύυψηλάπρωτογενήπλεονάσματα,θαεπηρεάσειαρνητικάτηφοροδοτικήικανότητατωννοικοκυριών,τηδυνατότητακάλυψηςτωνδανειακώντουςυποχρεώσεωνκαιτηνκατανάλωση.Αυτόθαέχειωςάμεσοαποτέλεσματηνεπιδείνωσητουπροβλήματοςφερεγγυότηταςτουτρα-πεζικούτομέα,ανδενενεργοποιηθούναντισταθμιστικέςδυνάμεις,καιτηςεπε-κτατικήςπροοπτικήςτουπραγματικούτομέατηςοικονομίας.

Σε μακροοικονομικό επίπεδο υπάρχουν ενδείξεις ανάκαμψης του πραγματικούτομέατογ΄τρίμηνοτου2016,καθώςσημειώθηκεαύξησητουπραγματικούΑκα-θάριστουΕγχώριουΠροϊόντος(ΑΕΠ)κατά1,5%.Ηεκτίμησήμαςείναιότιηεπε-κτατική δυναμική της οικονομίας είναι εύθραυστη και ενδογενώς αδύναμη. Σεόρουςακαθάριστηςπροστιθέμενηςαξίας, ηανάκαμψητουπραγματικούτομέαβασίστηκε κυρίως στους κλάδους της μεταποίησης και της πληροφορικής καιεπικοινωνίας, ενώ σε όρους απασχόλησης συνέβαλαν επίσης η γεωργία και οιχρηματοοικονομικές υπηρεσίες. Η μεγάλη αύξηση της παραγωγής στον κλάδο

ΙΝΕ ΓΣΕΕ16 ΕΤΗΣΙΑ ΕΚΘΕΣΗ 2017

τωνκατασκευώνθεωρείταισυγκυριακή.Επιπλέον,ηβελτίωσητηςαπασχόλησηςστοσύνολοτηςοικονομίαςαφοράκυρίωςεπισφαλείςθέσειςεργασίας.Κατάτηνάποψήμας,στηνπαρούσαφάση,δενπαρατηρείταικάποιοςουσιαστικόςπαρα-γωγικόςμετασχηματισμόςπουθαδημιουργούσεβάσιμεςπροσδοκίεςμετάβασηςτηςοικονομίαςσενέο,εξωστρεφέςκαιδιατηρήσιμομοντέλοοικονομικήςμεγέ-θυνσης.

Από την πλευρά της ενεργού ζήτησης, οι συνολικές ακαθάριστες επενδύσειςπαρουσίασανάνοδοκατά623εκατ. ευρώτογ΄ τρίμηνοτου2016, ενώη ιδιω-τικήκατανάλωσηαυξήθηκεκατά570εκατ.ευρώ.Ομοίως,τοεμπορικόισοζύγιοεμφάνισεσημάδιαοριακήςβελτίωσης,κυρίωςλόγωτηςαυξημένηςτουριστικήςκίνησης.Ωστόσο,ηεξέλιξηαυτήκαιστιςτρειςσυνιστώσες,μολονότιθετική,δενμπορείναθεωρηθείότιέχειδυναμικήήότιαποτελείσαφήένδειξησταθεροποίη-σηςτηςοικονομίαςδεδομένωντωνδημοσιονομικώνεξελίξεωνκαιτηςαβέβαιηςσυμπεριφοράςτηςκατανάλωσης.

Ηκατανάλωσησημειώνεισημαντικήαπόκλισηαπότοδιαθέσιμοεισόδημαμετάτο2012.Τανοικοκυριά,στοσύνολότους,εμφανίζονταιναέχουναρνητικέςνέεςαποταμιεύσεις. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με το ότι τα νοικοκυριά έχουναρνητικόνέοδανεισμόσυνεπάγεταιότιείναιπολύπιθανόηκατανάλωσηναχρη-ματοδοτείταιαπόμηδηλωμέναεισοδήματακαιαπότημείωσητουπλούτουτους.

Ωστόσο, η μείωση τουπλούτου των νοικοκυριών έχει αρνητική επίδραση στιςκαταθέσεις τους καιστηδυνατότητα ικανοποίησης τωνφορολογικώνκαι τωνδανειακώνυποχρεώσεώντους.Το ίδιο ισχύεικαιγιατονεπιχειρηματικότομέατηςοικονομίας.Οιπροαναφερόμενεςτάσεις επηρεάζουναρνητικάτηφερεγγυ-ότητα του τραπεζικού συστήματος και προκαλούν εμπλοκή στο ρόλο του στοσύστημα πληρωμών και χρηματοδότησης της οικονομίας. Ως προς το ζήτημααυτό,ηένταξητηςοικονομίαςστοπρόγραμμαποσοτικήςχαλάρωσηςθαείχεστα-θεροποιητικήεπίδρασηστοτραπεζικόσύστημα,ωστόσοχρονικάπεριορισμένη.

Παρατηρείται έναςμικρούμεγέθουςκαιαργόςμετασχηματισμός τηςσύνθεσηςτωνεπενδύσεωνμετονκύριοόγκοναπροέρχεταιαπόεπιχειρήσειςσεσύγκρισημετηνπροηγούμενηπερίοδο,πουπροερχόταναπότανοικοκυριά.Οι επιχειρή-σειςέχουνυποστείαπώλειακεφαλαιακούαποθέματοςύψους33,9δισ.ευρώστοδιάστημαβ΄τρίμηνο2009-β΄τρίμηνο2016,ενώγιατοσύνολοτηςοικονομίαςτοαντίστοιχομέγεθοςυπερβαίνειτα76δισ.ευρώ.Σημειώνεταιότι,παράτηναύξησητωνακαθάριστωνεπενδύσεωντωνεπιχειρήσεων,οικαθαρέςεπενδύσειςεξακο-λουθούνναείναιαρνητικές,μειώνονταςπεραιτέρωτοκεφαλαιακόαπόθεματηςοικονομίας.

Οισυνθήκεςστοδιεθνέςπεριβάλλονχαρακτηρίζονταιαπόιδιαίτερηαβεβαιότητα,επομένωςοιπροσδοκίεςγιαενδεχόμενηβελτίωσητηςεξαγωγικήςεπίδοσηςτηςελληνικήςοικονομίαςείναιυψηλούρίσκου.Οιεξαγωγέςαυξάνονταιοριακάμέσωτηςυποκατάστασηςτωνεξαγωγώνυπηρεσιώναπόεξαγωγέςπροϊόντων,μετο


εμπόριο καυσίμων και τις θαλάσσιες μεταφορές −που αποτελούσαν σημαντι-κέςσυνιστώσεςτωνεξαγωγών−ναπαρουσιάζουνκάμψη.Οεξαγωγικόςτομέαςκαλείταινααυξήσειτομερίδιότουστοσύνολοτουδιεθνούςεμπορίου,τοοποίοτο2015συρρικνώθηκεκατά12%,ενώοιπροοπτικέςμετάτοBrexitκαιτηναβε-βαιότηταπουσυνοδεύει τηναλλαγήπολιτικήςηγεσίαςστιςΗΠΑ,καθώςκαιηπιθανήενεργοποίησηπροστατευτικώνπολιτικώνδενείναιενθαρρυντικέςγιατιςεξαγωγικέςπροοπτικέςτηςχώρας.

Με βάση τα τελευταία δημοσιευμένα στοιχεία της Ελληνικής Στατιστικής Αρχής(ΕΛΣΤΑΤ),τοεπίσημομηεποχικάδιορθωμένοποσοστόανεργίαςτογ΄τρίμηνοτου2016ανήλθεσε22,6%.Τοσύνολοτωναπασχολουμένωνανήλθεσε3.736,7χιλιά-δεςάτομα(εκτωνοποίωνοι2.473,7χιλιάδεςείναιμισθωτοί),ενώοιάνεργοιανήλ-θανσε1.092,6χιλιάδεςάτομα.Απόταστοιχείααυτάμπορούμενασυμπεράνουμεότιταμεγέθητηςαπασχόλησηςκαιτηςανεργίαςκατάτο2016συνεχίζουνμετονίδιορυθμότηντάσηοριακήςβελτίωσηςπουξεκίνησετο2014καισυνεχίστηκεκαιτο2015.

Κάνονταςχρήσηεναλλακτικώνδεικτώνεκτίμησηςτουποσοστούανεργίας,πουαποτυπώνουνπληρέστερατηνκατάστασητηςαγοράςεργασίαςκαιπουλαμβά-νουνυπόψητουςανέργους,τουςαποθαρρημένουςανέργους,τολοιπόενδυνάμειπρόσθετοεργατικόδυναμικόκαιτημηηθελημένημερικήαπασχόληση,συμπε-ραίνουμε ότι αυτό που θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε ως «πραγματικό»ποσοστόανεργίαςφτάνειτο29,6%.

Το68,9%τωνεργαζομένωνμεμερικήαπασχόλησηδηλώνειότιολόγοςγιατονοποίοαπασχολείταιμεαυτήτημορφήεργασίαςείναιότιδενμπορούσεναβρειπλήρη απασχόληση. Η μακροχρόνια ανεργία συνεχίζει να κινείται σε ποσοστόμεγαλύτεροτου70%.Εξετάζονταςάλλαποιοτικάχαρακτηριστικάτηςανεργίας,παρατηρούμεότιτοποσοστόανεργίαςεμφανίζεταισημαντικάυψηλότεροστιςγυναίκες(27,2%)σεσχέσημετουςάνδρες(18,9%)καιστιςνεότερεςηλικίεςσεσχέσημετιςγηραιότερες.Ειδικότερα,ηανεργίαστηνηλικιακήομάδα15-24ετώνβρίσκεταιστο44,2%,στηνηλικιακήομάδα25-29ετώνστο33,2%,στηνηλικιακήομάδα30-44ετώνστο21,5%,στηνηλικιακήομάδα45-64ετώνστο18,5%καιτέλοςστηνηλικιακήομάδα65-74στο13%.Είναιεπίσηςσημαντικόνατονίσουμεότιτοεπίπεδοεκπαίδευσηςέχειμικρήμόνοεπίδρασηστοεπίπεδοτηςανεργίας.

Oσυνδυασμόςυψηλήςανεργίας,καιειδικάτηςυψηλότατηςμακροχρόνιαςανερ-γίας, με τις συγκεκριμένες ρυθμίσεις για την κάλυψη των ανέργων οδηγεί σεεντεινόμενηεργασιακήανασφάλεια,χαμηλήεισοδηματικήποιότητακαιαύξησητηςέντασηςεργασίας,όπωςδείχνουνταστοιχείατουΟργανισμούΟικονομικήςΣυνεργασίαςκαιΑνάπτυξης(ΟΟΣΑ).Ταδεδομένααυτάκαθιστούντηνπεραιτέρωελαστικοποίησητωνεργασιακώνσχέσεων,όπωςαποτυπώνεταιαπότουςδείκτεςνομικήςπροστασίαςτηςαπασχόλησης,απολύτωςαναποτελεσματική,καθώςθαοδηγούσεσεπαραπέρακατακερματισμόκαισυνεπακόλουθηαύξησητωνανισο-


τήτωνμεταξύτωνδιαφορετικώνομάδωντωνεργαζομένων,γεγονόςπουθαείχεαρνητικήεπίπτωσηκαιστηνεξέλιξητηςπαραγωγικότηταςτηςεργασίας.

ΣεσχέσημετοεπίπεδοτουμέσουμισθούστονιδιωτικότομέαπαρατηρούμεαπότηνεπεξεργασίατωνστοιχείωντηςΈρευναςΕργατικούΔυναμικού(β΄τρίμηνοτου2016)τηνεξήςκατανομήτωνκαθαρώνμηνιαίωναποδοχώνκαιτουποσο-στούτωνμισθωτών,πουαμείβονταιαντίστοιχα:κάτωτων800ευρώποσοστό51,6%(15,2%μέχρι499ευρώ,23,6%μεταξύ500-699ευρώκαι12,8%μεταξύ700-800ευρώ),μεταξύ800-999ευρώποσοστό17,3%καιάνωτων1.000ευρώποσοστό17,8%(11,1%μεταξύ1.000-1.299ευρώκαι6,7%άνωτων1.300ευρώ).Αντίστοιχα στον ευρύτερο δημόσιο τομέα: κάτω των 800 ευρώ ποσοστό 11%(3,1%έως499ευρώ,3,5%μεταξύ500-699ευρώκαι4,4%μεταξύ700-799ευρώ),μεταξύ800-999ευρώποσοστό23,6%καιάνωτων1.000ευρώποσοστό54,4%(38,5%μεταξύ1.000-1.299ευρώκαι15,7%άνωτων1.300ευρώ).

Στηδιάρκειατου2016ηκατάστασηστοπεδίοτωνεργασιακώνσχέσεωνπαρέμεινεαμετάβλητη,καθώςεξακολουθούσανναισχύουνκαιναεφαρμόζονταιοινομοθε-τικέςρυθμίσειςπουθεσμοθετήθηκανταπροηγούμεναχρόνια.Το2016οιεθνικέςήτοπικέςκλαδικέςΣυλλογικέςΣυμβάσειςΕργασίας(ΣΣΕ)εξακολουθούνναείναιεξαιρετικάλίγεςσεαριθμό,ενώγιαέβδομηχρονιάοιΣΣΕσεεπίπεδοεπιχείρησηςυπερτερούνσυντριπτικά.ΜεβάσηταστοιχείατουΥπουργείουΕργασίαςτο2016υπογράφτηκαν μόνο 10 κλαδικές/ομοιοεπαγγελματικές συλλογικές συμβάσεις.ΑντίθεταοαριθμόςτωνεπιχειρησιακώνΣΣΕανέρχεταισε318,αντιπροσωπεύο-νταςτο95,21%τουσυνόλουτωνΣΣΕ.Οιπροσλήψειςμεπλήρηαπασχόλησηέχουνυποχωρήσειαπό79%το2009σε45,3%το2016.Παράλληλα,ενώτο2009οιπρο-σλήψειςμεευέλικτεςμορφέςεργασίαςαντιστοιχούσανστο21%τουσυνόλουτωνπροσλήψεων,το2016αντιστοιχούνστο54,7%.

Ηπερίοδος2010-2015συνοδεύτηκεαπόιδιαίτερααρνητικέςκοινωνικέςεπιπτώ-σεις,όπωςεκφράζονταιαπότουςσχετικούςδείκτεςφτώχειαςκαιανισότητας.Οδείκτηςτηςφτώχειαςκαιτουκοινωνικούαποκλεισμούαυξήθηκεαπό27,7%το2010σε35,7%το2015.Όπωςήταναναμενόμενο,τομεγαλύτεροποσοστόεντο-πίζεταιστουςανέργους,τοοποίοαυξήθηκετηνπερίοδο2010-2015κατά14,3%.Τοποσοστόφτώχειαςστουςμισθωτούςεργαζομένουςαυξήθηκεσημαντικάμετάτο2011,καιτο2015βρίσκεταικοντάστο18%.Όσοναφοράτιςυπόλοιπεςπλη-θυσμιακέςομάδες,εμφανίζουναύξησηστοποσοστόφτώχειαςμέσαστηνκρίσημεεξαίρεσητουςσυνταξιούχους,οιοποίοιπαρουσιάζουνμείωσητηςτάξηςτων2,2 ποσοστιαίων μονάδων μεταξύ 2010-2015. Το γεγονός ότι οι συνταξιούχοιαποτελούνμιααπότιςπολυπληθέστερεςκοινωνικέςομάδεςσυνέβαλεσημαντικάστησυγκράτησητουσυνολικούποσοστούφτώχειας.

Είναιιδιαίτερασημαντικόνααναφέρουμεότιτοποσοστότωνεργαζομένωνστοόριο της φτώχειας που έχουν συμβάσεις ορισμένου χρόνου είναι περίπου τρι-πλάσιοαπό εκείνο των εργαζομένωνμεσυμβάσεις αορίστου χρόνου. Τα ευρή-


ματααυτάκαθιστούνπροφανέςπωςοισταθερέςσχέσειςαπασχόλησηςόχιμόνοπεριορίζουν την αβεβαιότητα των εργαζομένωνως προς το εργασιακό μέλλοντους,αλλάταυτόχροναεξασφαλίζουνκαιένασαφώςκαλύτεροβιοτικόεπίπεδο.Βέβαια,παρατηρούμεότισεόλεςτιςπεριπτώσειςυπάρχειαύξησητουποσοστούτωνεργαζομένωνπουβρίσκεταιστοόριοτηςφτώχειας.Εξαίρεσησυνιστούνοιεργαζόμενοιμεσυμβάσειςαορίστουχρόνουστουςοποίουςτοαντίστοιχοποσο-στόπαρουσιάζειπτώσημεταξύτωνετών2009και2015.Ημείωσηαυτήυποδει-κνύειπωςησύναψησυμβάσεωναορίστουχρόνουθωρακίζειτουςεργαζομένουςαπό τη γενικότερη τάση επιδείνωσης των όρων διαβίωσης και φτωχοποίησήςτους.

Η θέση των ελληνικών νοικοκυριών, ειδικά των φτωχότερων, επιβαρύνεταιδυσανάλογααπότηνάμεσηφορολόγηση,καθώςηαναλογίαφόρουεισοδήματοςκαιπλούτουωςπροςτοακαθάριστοεισόδηματου20%τωνπιοφτωχώννοικο-κυριώνήτανυψηλότερησεσχέσημε το20%τωνπλουσιοτέρων.Όσοναφοράτηνεξέλιξητηςοικονομικήςανισότηταςπροκύπτειμιααύξησηκατάτηνπερίοδο2010-2015.ΕιδικότεραπαρατηρούμεότιοδείκτηςS6/S1στηδιάρκειατηςκρίσηςεμφανίζεισημαντικήαύξησητηςτάξηςτου38,3%.ΗμεταβολήαυτήυποδεικνύειπωςηκρίσηστηνΕλλάδαέπληξεπερισσότεροταχαμηλότερατμήματατηςεισο-δηματικήςκατανομής.Όξυνσητηςανισότηταςπαρατηρείταισεόλεςτιςκοινωνι-κοοικονομικέςομάδεςτουπληθυσμού,μεεξαίρεσητουςδημόσιουςυπαλλήλουςκαι τους συνταξιούχους. Ιδιαίτερα ανησυχητική ωστόσο κρίνεται η εκρηκτικήαύξησητηςανισότηταςμεταξύτωνανέργων,ηοποίααποδίδεταιστημείωσητουαριθμούτωνδικαιούχωνεπιδόματοςανεργίαςσεσυνδυασμόμετηνεκτόξευσητηςμακροχρόνιαςανεργίας.Ηανισότηταστηχώραμαςθαήτανοξύτερηχωρίςτιςκοινωνικέςμεταβιβάσειςκαιειδικάτιςσυντάξεις.

Τέλος, στοΚεφάλαιο5 τηςΈκθεσηςπαρουσιάζονται οι βασικές εκτιμήσεις καιθέσειςτηςΓενικήςΣυνομοσπονδίαςγιατορυθμιστικόπλαίσιοτηςαγοράςεργα-σίαςκαιγιατηναντιμετώπισητουφαινομένουτηςαδήλωτηςεργασίας.


Πρόλογος

ΗΕτήσιαΈκθεσητουΙΝΕΓΣΕΕγιατο2017δημοσιεύεταισεμιακρίσιμηπερίοδογιατηνΕλλάδακαιτηνΕυρώπη.ΣτηνΕλλάδαηεμπλοκήστιςδιαπραγματεύσειςμετουςδανειστέςστοπλαίσιοτηςδεύτερηςαξιολόγησηςτουτρίτουΜνημονίου,δημιουργείοικονομικήκαιπολιτικήαβεβαιότητα.Ηκυβέρνηση,ανκαιέχειαπο-δεχτείτηδέσμευσητηςχώραςγιαπρωτογενήπλεονάσματατηςτάξηςτου3,5%τουΑΕΠαπότο2018καιγιατααμέσωςεπόμεναχρόνια,φαίνεταιναδιαπραγμα-τεύεταιτοπλαίσιοτωνμέτρωνδημοσιονομικήςλιτότηταςπουθαπροσδιορίσουντηνεπίτευξήτους.Επίσης,ηολοκλήρωσητηςδεύτερηςαξιολόγησηςείναιπολύπιθανό ναθεσμοθετήσει νέεςαπορρυθμιστικέςπαρεμβάσειςστηναγορά εργα-σίας,οιοποίεςθαμειώσουνπεραιτέρωτηνπροστασίατηςεργασίαςκαιθααυξή-σουνακόμαπερισσότεροτηνεργοδοτικήαυθαιρεσία.

Παράλληλα, η Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) εισέρχεται σε παρατεταμένο εκλογικόκύκλομεεμφανήτασημάδιαενίσχυσηςακραίωνλαϊκιστικώνκαιδεξιώνπολιτι-κώνδυνάμεωνσεχώρες-μέλητης.ΤηνίδιαστιγμήταμεγάλαθεσμικάελλείμματατηςΕΕ,καθώςκαιηπολιτικήτηςανεπάρκειακαιαναποτελεσματικότηταστηδια-χείρισητηςοικονομικήςκρίσηςτροφοδοτούντηνάνοδοτουευρωσκεπτικισμού,αυξάνονταςτηναβεβαιότηταωςπροςτομέλλοντηςίδιαςτηςΕΕκαικυρίωςωςπροςτηβιωσιμότητατηςΕυρωζώνης.Διάχυτηείναιπλέονηανησυχίακαιοπρο-βληματισμόςότιηδιαφαινόμενηδεξιά-εθνικιστικήστροφήτηςΕυρώπηςθαεπη-ρεάσειαρνητικάτοσύνολοτωνδημοκρατικώναξιώνκαιδικαιωμάτωνβάσειτωνοποίωνθεμελιώθηκετοευρωπαϊκόόραμακαιθαενισχύσειτοσυντηρητικό-νεο-φιλελεύθεροπλέγματωνπολιτικώνδιαχείρισηςτόσοτηςπροσφυγικήςόσοκαιτηςοικονομικήςκρίσης.

Αναπόφευκταοιπροαναφερόμενεςεξελίξειςθαεπηρεάσουντηχώραμαςκαιτηνοικονομίατης,ηοποίαθαπρέπεινακινηθείμέσασεέναπεριβάλλονπολλαπλώνπροκλήσεων.ΗεκτίμησητηςΓενικήςΣυνομοσπονδίας,όπωςαυτήτεκμηριώνεταιαπότηνεμπειρικήανάλυσητηςπαρούσαςΈκθεσης,είναιότιηοικονομίαδενέχειεισέλθεισεβιώσιμηφάσηοικονομικήςμεγέθυνσης.Δενυπάρχουνισχυρέςενδεί-ξειςότιέχουνεπιτευχθείοιπαραγωγικοίκαιοιμακροοικονομικοίμετασχηματι-σμοίπουθαδιαμόρφωνανσυνθήκεςσταθεροποίησηςτηςοικονομίαςμεαύξησητηςαπασχόλησης.

Στο πλαίσιο αυτό η υπεραισιόδοξη εκτίμηση ότι η οικονομία σύντομα θα επι-στρέψειστην«κανονικότητά»τηςκαιθαβγειοριστικάαπότηνκρίσητομόνοπουδημιουργείείναιέλλειψηεμπιστοσύνηςωςπροςτηνπολιτικήικανότητατηςχώραςναδιαχειριστείμεπραγματισμότηνοικονομικήκαιτηνκοινωνικήκρίση.Επίσης,δημιουργείαβεβαιότητα,ακόμηκαιαπογοήτευση,γιατοαύριοστηνκοι-νωνία,ειδικάσεεκείνουςπουέχουνπληγείαπότηνκρίσηκαιτηλιτότητα,τους


μισθωτούς,τουςσυνταξιούχους,τουςανέργουςκαιόλουςόσοιζουνστηναπόλυτηφτώχεια,σεεργασιακήκαιστεγαστικήεπισφάλεια,σεόλουςεκείνουςπουείδαντοβιοτικότουςεπίπεδονασυρρικνώνεταιδραματικάεξαιτίαςτωνασκούμενωνοικονομικώνπολιτικών.

Η εκτίμησή μας είναι ότι η οικονομική, κοινωνική και πολιτική αστάθεια θασυνεχίζεται όσο εφαρμόζεται η αδιέξοδη οικονομική πολιτική τωνΜνημονίων.Οι εμπνευστές αλλά και οι υποστηρικτές τωνΜνημονίων εναπόθεταναπό τηναρχήτηςκρίσηςόλεςτιςελπίδεςτουςγιατηνεπιτυχίατωνπρογραμμάτωνπρο-σαρμογής στην αύξηση των επενδύσεων και των εξαγωγών. Το αφήγημα τηςεξωστρεφούςανάπτυξηςδημιουργείμόνοψευδαισθήσειςεξόδουαπότηνκρίσηόσοστηρίζεταιστηναπαξίωσητηςεργασίαςκαιστηβελτίωσητηςανταγωνιστι-κότηταςμέσωτηςμείωσηςτουμοναδιαίουκόστουςεργασίας.Ημετάβασητηςοικονομίαςσεένανέοκαιβιώσιμομοντέλοανάπτυξηςπροϋποθέτειτηνποιοτικήαναδιάρθρωση και την ποσοτική επέκταση του παραγωγικού συστήματος τηςοικονομίας,τηναναβάθμισητηςεργασίας,δημιουργικήεπιχειρηματικότητακαιεπιπλέονέναευνοϊκόεξωτερικόπεριβάλλον.ΑυτόπουέχειπραγματικάσυμβείστηνΕλλάδαωςσυνέπειατωνΜνημονίωνείναι τοακριβώςαντίθετο.ΤαΜνη-μόνιαδενδημιούργησαντουςόρουςκαιτιςπροϋποθέσειςγιατηνπαραγωγικήαναδόμηση της οικονομίας και τη δημιουργία ποιοτικών θέσεων εργασίας. Ηεφαρμογή τωνΜνημονίων έχει προκαλέσει μιας ιστορικής κλίμακας αποεπέν-δυση,ενώέχειαπαξιώσειτονάνθρωπο-εργαζόμενομέσωτηςακραίαςελαστικο-ποίησηςτωνεργασιακώνσχέσεων,καταδικάζονταςτηνοικονομίασεένανφαύλοκύκλοχαμηλήςπαραγωγικότηταςκαι«υφεσιακήςστασιμότητας».

Όσοι πιστεύουν ότι η δημοσιονομική λιτότητα και οι λεγόμενες διαρθρωτικέςαλλαγές,δηλαδήηπεραιτέρωαπορρύθμισητηςαγοράςεργασίαςκαιηαπελευ-θέρωσητωναγορών,θαφέρουνανάπτυξηαπλώςεκφράζουντηνεοφιλελεύθερηιδεοληψίατους.Τακύματαψευδαισθήσεωνκαιοιαυταπάτεςπουκαλλιεργούνταιστονδημόσιοδιάλογοενισχύουνμόνοτολαϊκισμό,αναπαράγονταςτηναδυναμίατουπολιτικούσυστήματοςνασχεδιάσειμεπραγματισμόκαιναυλοποιήσειμιαβιώσιμηστρατηγικήεξόδουτηςχώραςαπότηνκρίση.Ητελευταίαπροϋποθέτειουσιαστικήκαιόχιεπικοινωνιακήκαιιδεοληπτικήπολιτικήδιαχείρισητηςοικο-νομίας.Καιαυτόαφοράτόσοτηνπλευράτωνδανειστώνόσοκαιτιςελληνικέςκυβερνήσειςκαιτοπολιτικόσύστημαστοσύνολότου.

Δενυπάρχειπλέονκαμιάαμφιβολίαγιατηνεμμονήπουεπιδεικνύουνξένοικαιεγχώριοι παράγοντες στην απόλυτη απορρύθμιση της αγοράς εργασίας, στηνπλήρηαπελευθέρωσητωναπολύσεων,στηνόσοτοδυνατόμεγαλύτερημείωσητουκόστουςεργασίαςστοόνοματηςαύξησηςτηςανταγωνιστικότητας.Οιαπό-ψειςαυτέςδεν τεκμηριώνονται εμπειρικά.Τασχετικάστατιστικάστοιχείαδεί-χνουνότιηπολιτικήτηςεσωτερικήςυποτίμησηςκαιηαπορρύθμισητηςαγοράςεργασίαςδενεπέφερανκανέναουσιαστικόαποτέλεσμαστηνανταγωνιστικότητα,στιςεξαγωγέςκαιστηνανάπτυξη.Τομόνοπουπροκάλεσανήτανκατάρρευσητων


εισαγωγώνκαιαναδιανομήτουεισοδήματοςσεβάροςτηςεργασίας.Ηλεγόμενη«διαρθρωτική»πολιτικήαπορρύθμισηςτηςαγοράςεργασίαςείναιμιαυφεσιακήκαιόχιαναπτυξιακήπολιτική.ΓιατηΣυνομοσπονδίαηπροστασίατηςεργασίας,οισυλλογικέςδιαπραγματεύσεις,οικλαδικέςσυμβάσειςεργασίας,ηπροστασίατου κατώτατου μισθού, ο κοινωνικός διάλογος και η δημιουργία νέων θέσεωνεργασίαςδενεξασφαλίζουνμόνοένααξιοπρεπέςεπίπεδοδιαβίωσηςστουςεργα-ζομένους,αλλάσυμβάλλουνστηδημιουργίανέουπλούτου.Ηεπαναρρύθμισητηςαγοράςεργασίαςκαιηαύξησητηςαπασχόλησηςείναιτοπλαίσιοτηςοικονομικήςπολιτικήςπουθαμπορούσενακαταστήσειδιατηρήσιμητηνέξοδοτηςοικονομίαςαπότηνκρίση.

Αντίστοιχεςιδεοληψίεςεκφράζονταικαιστηνπερίπτωσητουασφαλιστικού,τοοποίο επανέρχεται στηνατζέντα των δανειστώνμεαπαιτήσειςπεραιτέρωμεί-ωσηςτωνσυντάξεων.Ημεταρρύθμισητουσυστήματοςκοινωνικήςασφάλισηςείναιαναγκαίαπροκειμένουαυτόναγίνειβιώσιμοκαιπιοδίκαιογιατιςσημερινέςαλλάκαιγιατιςμελλοντικέςγενιέςκαιναέχειθετικήσυμβολήστηνοικονομικήανάπτυξητηςχώρας.Έναβιώσιμοασφαλιστικόσύστημαείναιπυλώναςδημοσιο-νομικής,οικονομικήςκαικοινωνικήςσταθερότητας.Ωστόσο,προϋπόθεσηγιαναγίνειορόλοςαυτόςτουασφαλιστικούκατανοητόςείναιηαπόρριψητηςνεοφιλε-λεύθερηςπαραδοχήςότιταασφαλιστικάελλείμματακαιοιυψηλέςσυνταξιοδο-τικέςδαπάνεςείναισεμεγάλοβαθμόυπαίτιεςγιαταδημοσιονομικάελλείμματακαιτηναύξησητουδημόσιουχρέους.Αυτήείναιμιαεσφαλμένηπαραδοχήπουδενλαμβάνειυπόψητηνευθύνητηςεισφοροδιαφυγής,τηςφοροδιαφυγής,τηςαδήλωτηςεργασίαςκαιμιαςσειράςάλλωνπαρασιτικώνεπιχειρηματικώνσυμπε-ριφορώνκαιπρακτικώνστηδημιουργίατωνελλειμμάτωντουδημοσιονομικούκαιτουασφαλιστικούσυστήματος.

Δυστυχώς,ηδιαχρονικήπολιτικήαπραξίαέχειεγκλωβίσειτηνοικονομίασεμιααλληλοτροφοδοτούμενηπαγίδαδημοσιονομικώνκαιασφαλιστικώνελλειμμάτωνηοποίαεπηρεάζειαρνητικάτηνοικονομικήμεγέθυνση,τηνκατανομήτωνπόρωνστηνοικονομία,τηνεξέλιξητουδημόσιουχρέους.Τοαδιέξοδομεγαλώνειμετηνκατάρρευσητουλόγουεργαζομένων/συνταξιούχων.Ηπαραπάνωσχέσηεπιδει-νώθηκεδραματικάμέσαστηνκρίσηαπότησημαντικήμείωσητηςαπασχόλησης,τηναύξησητηςμερικήςκαιτηςπροσωρινήςαπασχόλησης,τηςεισφοροδιαφυγής,τηςαδήλωτηςεργασίας,τηςαδυναμίαςκαιτηςαπροθυμίαςπληρωμήςεισφορών,τηςμείωσηςτωνμισθών,τουκλεισίματοςχιλιάδωνμικρώνκαιμεσαίωνεπιχειρή-σεων.

Για τη Συνομοσπονδία η βιώσιμη έξοδος της οικονομίας από τη λιτότητα, τηνύφεσηκαιτηνκρίσηχρέους,αλλάκαιηβιωσιμότητατουασφαλιστικούσυστή-ματοςπροϋποθέτουντηνυλοποίησηενόςνέουαναπτυξιακούπροτύπουτοοποίοθα έχειωςβάσητηναπασχόληση, τηδικαιότερηδιανομήτου εισοδήματοςκαιτηνεπίτευξηβιώσιμωνπρωτογενώνπλεονασμάτων.Αυτόςείναιομόνοςδρόμοςγιαναεπιστρέψειηχώραμαςστηνκανονικότητακαιναανακτήσεικοινωνική,


οικονομική και πολιτική σταθερότητα. Η προβληματική αυτή θεμελιώνει τιςπαρεμβάσεις και τις θέσεις μαςαπό τηναρχή της κρίσηςαλλάκαι τις διεθνείςπρωτοβουλίεςτηςΣυνομοσπονδίαςμεστόχοτηνπροάσπισητωνεργασιακώνκαιτωνκοινωνικώνδικαιωμάτωνστηχώραμας.

Τα εμπειρικά ευρήματα, τα συμπεράσματα και οι προτάσεις οικονομικής πολι-τικής της Ετήσιας Έκθεσης του ΙΝΕ ΓΣΕΕ για την ελληνική οικονομία και τηναπασχόλησητου2017δείχνουντηνεύθραυστηκατάστασητηςοικονομίαςκαιτηςκοινωνίας.ΗΈκθεσηαξιολογείτιςδημοσιονομικέςκαιτιςμακροοικονομικέςεξελίξεις,τιςαλλαγέςστηναγοράεργασίαςκαιστοβιοτικόεπίπεδο.Τοποσοστόανεργίας εξακολουθεί να είναι το υψηλότερο στην ΕΕ, η μακροχρόνια ανεργίαξεπερνά το 70% του συνόλου της ανεργίας, η ποιότητα των θέσεων εργασίαςυποβαθμίζεται,οιάτυπεςκαιμηηθελημένεςμορφέςμερικήςαπασχόλησηςαυξά-νονται, ηαδήλωτη εργασίααφαιρείπολύτιμουςπόρουςαπότοδημοσιονομικόκαιτοασφαλιστικόσύστημασεόφελοςπαρασιτικώνσυμφερόντων. Τέλος,στηνπαρούσαΈκθεσητοΙΝΕΓΣΕΕπαραθέτειτιςθέσειςκαιτιςπροτάσειςτωνσυνδι-κάτωνγιατορυθμιστικόπλαίσιοτηςαγοράςεργασίαςκαιγιατηναντιμετώπισητηςαδήλωτηςεργασίας.Υπάρχουνεπίσης ιδέεςκαιπροτάσειςπουμπορούνναενισχύσουντηναπασχόληση,τηνανάπτυξη,τηνκοινωνικήσυνοχή,τηδημοκρα-τίαστηχώραμας.Ηπολιτικήβούλησηγιατηνυιοθέτησηκαιτηνεφαρμογήτουςείναιτοζητούμενο.

ΗΔιοίκησητουΙΝΕ,οΕπιστημονικόςΔιευθυντήςκαιτοεπιστημονικόπροσωπικότουΙνστιτούτουθαεκτιμήσουνιδιαίτερατηνκατάθεσηπαρατηρήσεων,σχολίωνκαιεναλλακτικώνμεθοδολογικώνπροσεγγίσεωνπουθαμπορούσαννασυμβά-λουνστηνπεραιτέρωβελτίωση τωνποσοτικώνκαιποιοτικών εκτιμήσεωνκαισυμπερασμάτωντηςΈκθεσης.

Γιάννης Παναγόπουλος

Πρόεδρος ΙΝΕ ΓΣΕΕ


Εισαγωγή

Τοντελευταίοενάμισηχρόνοηελληνικήοικονομίαεξελίσσεταιστοπλαίσιοτωνπεριορισμών,τωναπαιτήσεωνκαιτωναξιολογήσεωντηςυλοποίησηςτουτρίτουΜνημονίου.ΤοστοιχείοπουδιαφοροποιείαυτήτηνπερίοδοαπόεκείνητωνδύοπρώτωνΜνημονίων είναι η σύγκλιση του μεγαλύτερου μέρους του πολιτικούσυστήματοςτηςχώραςστηναποδοχήτηςνεοφιλελεύθερηςκαισυμβατικήςφιλο-σοφίας τουπλαισίουοικονομικήςπολιτικής τωνπρογραμμάτωνπροσαρμογής.Αυτήησύγκλισηκαλλιεργείκαθημερινάστονδημόσιοδιάλογοένακλίμαεπιπό-λαιης αισιοδοξίας για τις προοπτικές εξόδου της οικονομίας και της κοινωνίαςαπότηνκρίση.Ηδιαχείρισητηςτρέχουσαςκατάστασηςτηςοικονομίαςγίνεταικυρίωςμεεπικοινωνιακούςόρουςκαιόχιβάσειτωνδεδομένωντουπραγματικούκαιτουχρηματοπιστωτικούτομέατηςοικονομίας,τηςαγοράςεργασίας,τουβιο-τικούεπιπέδουτηςπλειονότηταςτωνεργαζομένωνκαιτωνανέργων.

Βρισκόμαστεπλέονστηναρχήτου2017καιγνωρίζουμεότιημέχρισήμεραδια-χείριση της ελληνικήςκρίσης χρέους, η οποία εξυπηρετούσε ταοικονομικάκαιταπολιτικάσυμφέροντατωνδανειστών,ξεπερνούσετιςδυνατότητεςτηςελλη-νικήςοικονομίαςκαικοινωνίας.ΟιαποφάσειςτουEurogroupτης5ηςΔεκεμβρίουτου2016γιατοελληνικόχρέοςκαικυρίωςγιατούψοςτωνπρωτογενώνπλεο-νασμάτων,καθώςκαιοιυπόσυζήτησηόροιτηςσυμφωνίαςτηςκυβέρνησηςμετουςδανειστέςγιατοκλείσιμοτηςδεύτερηςαξιολόγησης(ηοποίαστηντελικήφάσηολοκλήρωσηςτηςσυγγραφήςτηςπαρούσαςΈκθεσηςδενείχεολοκληρω-θεί)δείχνουνότιηκατάστασηαυτήθασυνεχιστεί.Υπάρχειδιάχυτηοικονομική,κοινωνικήκαιπολιτικήαβεβαιότητα,ηοποίατροφοδοτείταιαπότογεγονόςότιηχώραπρέπειναεφαρμόσειμιαοικονομικήπολιτικήπουέχειάμεσεςυφεσιακέςεπιπτώσειςστοόνοματωναναπτυξιακώνπροοπτικώνπουίσωςδιαμορφωθούνστομέλλονκαιεφόσονεπαληθευτούνμιασειράυποθέσειςπολύπεριορισμένουρεαλισμού.

ΣτιςΕτήσιεςΕκθέσειςτουΙΝΕΓΣΕΕγιατηνελληνικήοικονομίακαιτηναπασχό-λησητου2015καιτου2016παρουσιάσαμεπλήθοςεμπειρικώνευρημάτωνκαιυποστηρίξαμετηθέσηότιηοικονομικήπολιτικήτηςδημοσιονομικήςπροσαρμο-γήςκαι της εσωτερικήςυποτίμησης είναι λανθασμένη.Οσκεπτικισμόςμαςδενεδράζεται μόνο στην ιδεολογική διαφωνία μας με το νεοφιλελεύθερο μοντέλοοικονομικής πολιτικής, αλλά και στο γεγονός ότι θεωρούμε την αρχιτεκτονικήτωνΜνημονίωνασύμβατημετημακροαναπτυξιακήδομήτουελληνικούκαπιτα-λισμού.

Στοεπίκεντροτηςανάλυσηςκαιτηςμεθοδολογίαςμαςβρίσκεταιηπαραδοχήότιησταθερότητακαιηδυναμικήτηςοικονομίας,καθώςκαιηαύξησητηςαπασχό-λησηςεξαρτώνταιαπότησυνοχήμεταξύτουμακροοικονομικούκαιτουχρημα-


τοπιστωτικούσυστήματοςκαιαπότορυθμιστικόπλαίσιοτηςαγοράςεργασίας.Ηαξιολόγησήμαςγιατιςεπιδόσειςκαιτιςπροοπτικέςτηςοικονομίαςστηρίζεταιστηανάλυσητουδιττούρόλουτωνροώνεισοδήματος.Οιροέςεισοδήματοςστη-ρίζουντηναγοραστικήδύναμηκαιτηνοικονομικήδραστηριότητα,δηλαδήπροσ-διορίζουντηλειτουργίατουπραγματικούτομέατηςοικονομίαςκαιτηδημιουργίανέωνθέσεωνεργασίας.Ταυτόχρονα,οιροέςεισοδήματοςείναικαιροέςρευστό-τητας,πουκαθορίζουντηνικανότητατωννοικοκυριών,τωνεπιχειρήσεων,τωντραπεζώνκαιτουκράτουςναικανοποιούντιςδανειακέςκαιτιςφορολογικέςυπο-χρεώσειςτους.

Στοπλαίσιοαυτόηαξιολόγησητηςσταθεροποίησηςτηςοικονομίαςκαιτηςβιώσι-μηςεξόδουτηςαπότηνκρίσηπρέπειναείναιολιστικήκαιναλαμβάνειυπόψητιςεξελίξειςτόσοστονπραγματικόόσοκαιστονχρηματοπιστωτικότομέατηςοικονο-μίαςαλλάκαιτηνκατάστασητηςαγοράςεργασίας.Βάσειαυτήςτηςοπτικής,όπωςθααναλύσουμεστοΚεφάλαιο2,αν,γιαπαράδειγμα,ηελληνικήοικονομίαμετα-βείταεπόμενατρίμηνασεθετικούςρυθμούςαύξησηςτουΑΕΠ,αυτόθαείναιμιαθετικήεξέλιξη,αλλάόχιαπαραίτηταένδειξηδιατηρήσιμηςεξόδουαπότηνκρίση.Θαείναιεύθραυστηστοβαθμόπουδενθασυνοδεύεταιαπόμιαδραστικήμείωσητωνληξιπρόθεσμωνυποχρεώσεωντωννοικοκυριώνκαιτωνεπιχειρήσεωνπροςτοκράτοςκαιτιςτράπεζεςκαιαπόουσιαστικήαύξησητηςαπασχόλησηςκαιτωνροώνεισοδήματος.Μεάλλαλόγια,ανταελληνικάνοικοκυριάικανοποιούσανπλήρωςήτομεγαλύτερομέροςτωνυποχρεώσεώντουςπροςτιςτράπεζες,ταασφαλιστικάταμείακαιτοκράτοςσεβάροςτηςκατανάλωσήςτους,τότεαυτόπουθασυνέβαινεθαήτανηκατάρρευσητηςκατανάλωσης, καισυνεπώςτηςδραστηριότηταςτουπραγματικούτομέατηςοικονομίαςκαιτηςαπασχόλησης.

Οι δανειστές και οι υποστηρικτές των Μνημονίων δεν αντιλαμβάνονται τηνασυμβατότητατηςασκούμενηςοικονομικήςπολιτικήςμετομακροαναπτυξιακόμοντέλοτηςχώρας.Υπερτονίζουντουπαρκτόθέματηςφερεγγυότηταςτηςχώρας,δίχωςωστόσονααξιολογούντιςεπιπτώσειςτηςασκούμενηςοικονομικήςπολιτι-κήςστηδιατηρησιμότητατηςαφερεγγυότητάςτης.Χαρακτηριστικόπαράδειγμαείναιτούψοςτωνπρωτογενώνπλεονασμάτων,ταοποία,ύστερααπόεπτάχρόνιαΜνημονίων,παραδέχονταιπλέονόλοιότιδενείναιβιώσιμακαιυπονομεύουντηνεμπιστοσύνητωναγορώνστηνελληνικήοικονομία.Ομοίως,θεωρείταιεπιτυχίατωνΜνημονίωνηδημοσιονομικήπροσαρμογήπουέχειεπιτευχθεί,δηλαδήηβελ-τίωση του «διαρθρωτικού» πρωτογενούς δημοσιονομικού αποτελέσματος. Δενγίνεταιόμωςκαμιάαξιολόγησητωνσυνεπειώναυτήςτηςπροσαρμογής,ηοποίαπροκάλεσε μείωση στις ροές εισοδήματος και ρευστότητας και αποτέλεσε μίααπότιςβασικέςαιτίεςτηςκατάρρευσηςτουπραγματικούτομέακαιτηςαποστα-θεροποίησηςτουχρηματοπιστωτικούσυστήματοςτηςοικονομίαςοξύνονταςτοπρόβληματηςαξιοπιστίας.

Επίσης, θεωρείται επιτυχία η βελτίωση της διεθνούς ανταγωνιστικότητας τηςχώραςσεόρουςμοναδιαίουκόστουςεργασίαςμέσωτηςεσωτερικήςυποτίμησης


καιτηςαπορρύθμισηςτηςαγοράςεργασίαςκαιηεξάλειψητουελλείμματος στοεμπορικόισοζύγιο.Ωστόσο,ταπραγματικάδεδομέναδείχνουνότιηπροσαρμογήτουεξωτερικούισοζυγίουήταναποτέλεσματηςκατάρρευσηςτωνεισαγωγώνκαιότιηυποθετικήαύξησητωνεξαγωγώνκαιοδιαρθρωτικόςμετασχηματισμόςτουπαραγωγικούσυστήματοςπροςτιςδιεθνώςεμπορεύσιμεςδραστηριότητεςεξα-κολουθούνναείναιευσεβήςπόθος.Την ίδιαστιγμήηπολιτικήτηςεσωτερικήςυποτίμησηςπροκάλεσεδραματική εμπλοκήστις ροές εισοδήματοςκαι ρευστό-τηταςτηςοικονομίαςοξύνονταςτιςπροαναφερόμενεςαρνητικέςσυνέπειέςτους,ενώμείωσεδραματικάτοβιοτικόεπίπεδοτηςκοινωνίας.

Βρίσκεται εκτός των ορίων της συμβατικής οικονομικής σκέψης και πολιτικήςτογεγονόςότιοιπαραγωγικέςικανότητεςκάθεοικονομίαςείναιαυτέςπουσυν-θέτουντηνενδογενήκαιτηνεξωγενήδυναμικήήανεπάρκειάτηςκαιπροσδιο-ρίζουν τις μακροοικονομικές και δημοσιονομικές της επιδόσεις, καθώς και τηνκατάστασητουεξωτερικούτης ισοζυγίου.Μιαθεμελιακήδομική ιδιαιτερότητατουελληνικούμοντέλουοικονομικήςανάπτυξηςπουκατέρρευσετο2009είναιηποιοτικάκαιποσοτικάανεπαρκήςκλαδικήδιάρθρωσητουπαραγωγικούσυστή-ματος.Τοτελευταίοείχε,καισυνεχίζειναέχει,αδυναμίασυσσώρευσηςκεφαλαίουσεκλάδουςκαιδραστηριότητεςπουβελτιώνουντηνπαραγωγικότητακαιδιαμορ-φώνουνδιατηρήσιμεςσυνθήκεςυψηλήςαπασχόλησηςκαι διαρθρωτικήςαντα-γωνιστικότητας.Ηδημιουργίασυγκριτικώνπλεονεκτημάτωνχαμηλούκόστουςείναιαδιέξοδηγιατίηελληνικήοικονομίαδενμπορείναδιαχειριστείτιςανταγω-νιστικέςπιέσειςαπόοικονομίεςμετεχνολογικάπροηγμένοσύστημαπαραγωγής,αλλάκαιαπόοικονομίεςπουέχουνσυγκριτικόπλεονέκτημαστοχαμηλόκόστοςεργασίας.

Ηελληνικήοικονομίαέχειανάγκηαπόμιανέαοικονομικήκαιαναπτυξιακήκουλ-τούραηοποίαθα έχειωςβάσητηδιασύνδεσητωνδημοσιονομικών, τωνχρη-ματοπιστωτικών και των μακροοικονομικών επιδόσεων της οικονομίας με ταδιαρθρωτικάχαρακτηριστικάτουμοντέλουανάπτυξης,ειδικάμετηνπαραγωγικήικανότητακαιδυναμικήτηςχώραςκαθώςκαιτηναπασχόλησηκαιτορυθμιστικόπλαίσιοτηςαγοράςεργασίας.Ηδιαμόρφωσηαυτήςτηςκουλτούραςπροϋποθέ-τει αποδέσμευση των αποφάσεων οικονομικής πολιτικής από ιδεοληψίες πουτροφοδοτούντονκυρίαρχοπολιτικόκαιοικονομικόλαϊκισμόστηδιαχείρισητηςοικονομίαςκαιαπότασυμφέρονταπαρασιτικώνεπιχειρηματικώνομάδων.

ΗΕτήσιαΈκθεσητουΙΝΕΓΣΕΕγιατηνελληνικήοικονομίακαιτηναπασχόλησητου2017έχειωςβασικότηςστόχονακαταθέσειστονδημόσιοδιάλογοιδέεςμιαςδιαφορετικήςπροσέγγισηςγιατηναξιολόγησητηςκατάστασηςτηςοικονομίας,καθώςκαιγιατιςσυνέπειεςκαιτααδιέξοδαπουπροκαλείηασκούμενηοικονο-μικήπολιτική,αλλάκαιπροτάσειςγιατηδημιουργίαενόςβιώσιμουκαιδίκαιουμοντέλουοικονομικήςανάπτυξης,πουθαδιασφαλίζειτηναπασχόλησηκαιδιατη-ρήσιμεςροέςεισοδήματοςκαιρευστότητας.


ΗΈκθεσηχωρίζεταισε5κεφάλαια.1ΣτοΚεφάλαιο1αναλύονταιοιδημοσιονομι-κέςεξελίξειςτου2016καιοιπροοπτικέςγιατο2017.Τοβασικόσυμπέρασματηςανάλυσήςμαςείναιότιησυνέχισητηςδημοσιονομικήςλιτότηταςδενδημιουργείσυνθήκεςβιώσιμηςδημοσιονομικήςπροσαρμογής,ειδικάσεόρουςεπίτευξηςβιώ-σιμωνπρωτογενώνπλεονασμάτωνκαιανάκτησηςτηςφερεγγυότηταςτουδημό-σιουτομέα.

Στο Κεφάλαιο 2 υποστηρίζουμε την άποψη ότι η οικονομία βρίσκεται σε μιακατάστασηεύθραυστηςστασιμότηταςκαιμηδιατηρήσιμηςδυναμικής.Παρου-σιάζουμεεμπειρικάευρήματαπουαιτιολογούντηνανησυχίαμαςγιατηνπορείατης οικονομίας, ειδικά για τη μη διατηρησιμότητα της κατανάλωσης, για τηνέκτασητουφαινομένουτηςαποεπένδυσηςκαιτωνεπιπτώσεωνστοκεφαλαι-ακόαπόθεμακαιστηδιαρθρωτικήανταγωνιστικότητατηςοικονομίας.Επίσης,υποστηρίζουμεότιησυνέχισητηςλιτότηταςείναιαδιέξοδηγιατίμετασχηματίζειτηδημοσιονομικήδιόρθωσησεελλείμματα,κυρίωςτωννοικοκυριών,καισυντη-ρείτοπρόβληματηςρευστότηταςκαιτηςποιότηταςτουενεργητικούτωντρα-πεζών.

Στο Κεφάλαιο 3 παρουσιάζουμε τις βασικές εξελίξεις στην αγορά εργασίας. Οιανησυχητικές εξελίξεις στα ποσοστά και στη διάρθρωση της ανεργίας και τηςαπασχόλησηςσυνεχίζονται,καθώςεπίσηςκαιστιςσχέσειςεργασίαςμεταυψηλάποσοστάτηςμερικήςαπασχόλησης.Ησημαντικήυποχώρησητουρόλουτωνσυλ-λογικών διαπραγματεύσεων και των κλαδικών και ομοιοεπαγγελματικών ΣΣΕφαίνεταιναέχειπαγιωθεί.Οιεπιχειρησιακέςσυμβάσειςείναιπλέονοκυρίαρχοςθεσμικόςμηχανισμόςστονκαθορισμότωνόρωναμοιβήςκαιεργασίας.

Στο Κεφάλαιο 4 εξετάζουμε τη μεταβολή της φτώχειας και της εισοδηματικήςανισότητας στην Ελλάδα την περίοδο 2010-2015. Τα εμπειρικά ευρήματα τηςανάλυσήςμαςαναδεικνύουνμιααύξησητηςφτώχειαςκαιτωνανισοτήτωνκατάτηνπερίοδο2010-2015σεβάροςτωνχαμηλότερωνεισοδηματικώνστρωμάτων.Ωστόσο,ανησυχητικήείναικαιηδιεύρυνσητωνανισοτήτωνστοεσωτερικότωνπερισσότερωνκοινωνικοοικονομικώνομάδων.Οιαρνητικέςαυτέςτάσειςυποδει-κνύουνπωςηόξυνσητωνκοινωνικώναντιθέσεωνστηχώραμαςδενεμφανίζειμόνοοριζόντιοαλλάκαικάθετοχαρακτήρα,πλήττονταςμεγάλοτμήματηςελλη-νικήςκοινωνίας.

Τέλος,στοΚεφάλαιο5παρουσιάζουμε τις προτάσειςπολιτικήςτηςΓΣΕΕκαιτωνσυνδικάτωνγιαόλαταμείζοναζητήματαπουαφορούντιςαλλαγέςοιοποίεςέχουνσυντελεστεί ή σχεδιάζονται να γίνουν στο ρυθμιστικό πλαίσιο των εργασιακών

1. Στην εκπόνηση της Ετήσιας Έκθεσης για την ελληνική οικονομία και την απασχόληση του έτους 2017, εκτός από το συντονισμό, την επιμέλεια και την ευθύνη του Επιστημονικού Διευθυντή του Ινστιτούτου Εργασίας της ΓΣΕΕ Γιώργου Αργείτη, συμμετείχαν και οι Π. Γεωργιάδου, Η. Ιωακείμογλου, Α. Καψάλης, Ν. Κορατζάνης, Γ. Κρητικίδης, Δ. Παϊταρίδης, Κ. Πασσάς, Χ. Πιέρρος, Χ. Τριανταφύλλου και Σ. Χρυσανθόπουλος. Ιδιαίτερες ευχα-ριστίες οφείλονται στη Νομική Υπηρεσία της ΓΣΕΕ για την πολύτιμη βοήθειά της στο Κεφάλαιο 5.


σχέσεων και ευρύτερα στη λειτουργία της αγοράς εργασίας, καθώς και για τηναντιμετώπισητουφαινομένουτηςαδήλωτηςεργασίας.

Γιώργος Αργείτης

Επιστημονικός Διευθυντής ΙΝΕ ΓΣΕΕ

Κεφάλαιο 1

Δημοσιονομική λιτότητα, προσαρμογή και κρίση χρέους


Δημοσιονομική λιτότητα, προσαρμογή και κρίση χρέους

1.1 Εισαγωγή

Το2016ηδημοσιονομικήπολιτικήασκήθηκεστοπλαίσιοτωνδεσμεύσεωνπουανέλαβεηελληνικήκυβέρνησημετάτησυμφωνίατουΑυγούστουτου2015καιτηνυπαγωγήτηςχώραςστοτρίτοκατάσειράπρόγραμμαχρηματοδοτικήςστήρι-ξης.Επίσης,κατάτηδιάρκειατουέτουςτοδημοσιονομικόπεριβάλλονπροσδιο-ρίστηκεαπότιςδιαπραγματεύσειςγιατηνολοκλήρωσητηςπρώτηςαξιολόγησηςκαιτουςτελευταίουςμήνεςαπότιςδημοσιονομικέςκαιδιαρθρωτικέςαπαιτήσειςτωνδανειστώνστοπλαίσιοτηςδεύτερηςαξιολόγησης.ΟιαποφάσειςτουEuro-groupτης5ηςΔεκεμβρίου2γιαταβραχυπρόθεσμαμέτραελάφρυνσηςτουχρέουςαποτελούνμιαθετικήεξέλιξη,είναιωστόσοαπολύτωςανεπαρκήπροκειμένουνακαταστείβιώσιμοτοδημόσιοχρέοςκαιναεξέλθειηχώρααπότηνκρίσηχρέουςηοποίαδοκιμάζειτησυνοχήτηςτατελευταίαχρόνια.

Ηεκτίμησήμαςείναιότιησυνέχισητηςπολιτικήςτηςδημοσιονομικήςλιτότηταςαποτελείσοβαρόεμπόδιογιατηνέξοδοτηςοικονομίαςαπότηνκρίση,γιατίυπο-νομεύειτημεγέθυνσητηςοικονομίαςκαισυνεπώςδενδημιουργείβιώσιμεςσυν-θήκεςδημοσιονομικήςπροσαρμογής.Ηαμφισβήτησητηςδιατηρησιμότηταςτηςδημοσιονομικήςπροσαρμογήςκαικυρίωςτηςεπίτευξηςβιώσιμωνπρωτογενώνπλεονασμάτων παράγει αβεβαιότητα για την αποτελεσματικότητα της ασκού-μενηςοικονομικήςπολιτικήςαλλάκαιγιατηνπροοπτικήεξόδουτηςχώραςγιαδανεισμόστιςαγορές.Παράλληλα,όπωςέχουμεδείξειστηνΕτήσιαΈκθεση2015,ηδημοσιονομικήλιτότητασυμβάλλειστηναποσταθεροποίησηκαιτουχρηματο-πιστωτικούσυστήματοςτηςοικονομίας.

Στηνανάλυσηπουακολουθείσυνεχίζουμετηναξιολόγησητηςσχέσηςδημοσιονο-μικής λιτότητας και δημοσιονομικήςπροσαρμογής καθώς και τηναξιολόγηση τηςφερεγγυότηταςτουκρατικούτομέατηςοικονομίαςκαιτηςβιωσιμότηταςτωνπρω-τογενώνπλεονασμάτων.Ταβασικόεμπειρικόεύρημάμαςείναιότικαιτο2017τοπιστωτικόρίσκοτηςοικονομίαςθαείναιυψηλόιδιαίτεραστηνπερίπτωσηπουδενεπιβεβαιωθούνοιπροβλέψειςγιατορυθμόμεγέθυνσηςτηςοικονομίας.Ηεκτίμησήμαςείναιότιοιπροσδοκίεςγιαγρήγορηέξοδοτηςοικονομίαςαπότηνκρίσηκαιεπι-στροφήτηςστιςαγορέςαπότο2017είναιυψηλούρίσκου.Βιώσιμεςσυνθήκεςμείω-σηςτουπιστωτικούρίσκουτηςχώραςκαιτουκόστουςδανεισμούθαδιαμορφωθούνμόνοωςαποτέλεσματηςδημιουργίαςβιώσιμωνπρωτογενώνπλεονασμάτωνμεδια-

2. Βλ. Eurogroup (2016).


τηρήσιμεςσυνθήκεςμεγέθυνσης,αύξησηςτηςαπασχόλησηςκαιτωνεισοδημάτων.Επίσης, υπάρχουν ισχυρές εμπειρικές ενδείξεις ότι ηπολιτική της δημοσιονομικήςλιτότηταςέχειαποδομήσειβασικούςπυλώνεςτουσυστήματοςκοινωνικήςπροστα-σίαςμεσοβαρέςαρνητικέςκοινωνικέςκαιμακροοικονομικέςεπιπτώσεις.

1.2 Οι δημοσιονομικές εξελίξεις το 2016

ΣτοΔιάγραμμα1.1απεικονίζεταιηεξέλιξητουσυνολικούισοζυγίουτηςΓενικήςΚυβέρνησηςπροςτοΑΕΠωςαποτύπωσητουκυκλικάπροσαρμοσμένου ισοζυ-γίουκαιτηςκυκλικήςσυνιστώσαςτουτηνπερίοδο2008-2017.Παρατηρούμεότιτοσυνολικόδημοσιονομικόαποτέλεσμαθαδιαμορφωθείτο2016σεέλλειμματηςτάξηςτου1,1%τουΑΕΠ,παρουσιάζονταςβελτίωση6,4ποσοστιαίωνμονάδωνέναντιτου2015.3ΓιατοτρέχονέτοςτοισοζύγιοτηςΓενικήςΚυβέρνησηςαναμέ-νεταιναπαραμείνεισταθερόσεσχέσημεπέρυσι.Οιεξελίξειςαυτέςστοπεδίοτηςδημοσιονομικήςπροσαρμογήςαποτέλεσανωστόσοτηνκατάληξημιαςεξαιρετικάμακράςκαιεπίπονηςπροσπάθειαςμετεράστιοοικονομικόκαικοινωνικόκόστος.ΤοΔιάγραμμα1.1αποτυπώνειτηνεπίπτωσητηςύφεσηςτηνπερίοδοεφαρμογήςτωνΠρογραμμάτωνΟικονομικήςΠροσαρμογής(ΠΟΠ)στηδιεύρυνσητηςκυκλι-κής συνιστώσας του δημοσιονομικού ισοζυγίου, γεγονός που καθυστέρησε τηδημοσιονομικήπροσαρμογήτηςοικονομίας.

Ητάσηαυτήπαρατηρείταικυρίωςτηνπερίοδο2011-2014,όταν,παράτηνεντυ-πωσιακήβελτίωσητουκυκλικάπροσαρμοσμένουδημοσιονομικούισοζυγίου,τοσυνολικόισοζύγιοτηςΓενικήςΚυβέρνησηςκινήθηκεσταθεράσεαρνητικόέδαφοςωςσυνέπειατηςύφεσης.Χαρακτηριστικόείναιεπίσηςότιτόσοτο2016όσοκαιτο2017τοέλλειμματουδημοσιονομικούισοζυγίουαποδίδεταιεξολοκλήρουστηδυσμενήεπίδρασητουοικονομικούκύκλου.

Στονπροϋπολογισμό του2017οι εκτιμήσεις για την εξέλιξη του ισοζυγίου τηςΓενικήςΚυβέρνησηςτο2016είναιπιοσυγκρατημένες,μετοέλλειμμαναδιαμορ-φώνεταιστα3.776εκατ.ευρώή2,2%τουΑΕΠ(βλ.Πίνακα1.1).ΗεπίδοσηαυτήστηρίχτηκεστονπεριορισμότουταμειακούελλείμματοςτηςΚεντρικήςΚυβέρνη-σηςκαι τωνΟργανισμώνΚοινωνικήςΑσφάλισης (ΟΚΑ). Στοναντίποδα, επιβα-ρυντικήεπίδρασηστο ισοζύγιοτηςΓενικήςΚυβέρνησηςθαέχειτοχαμηλότεροπλεόνασματωνΟργανισμώνΤοπικήςΑυτοδιοίκησης(ΟΤΑ).Σημειώνεταιωστόσοότι,σύμφωναμεταστοιχείατηςΕΛΣΤΑΤ,τοσυνολικόδημοσιονομικόαποτέλεσματηςΓενικήςΚυβέρνησηςσεόρουςESA2010διαμορφώθηκεκατάταπρώτατρίατρίμηνατου2016σεπλεόνασματηςτάξηςτων1.236εκατ.ευρώέναντιελλείμμα-τος6.431εκατ.ευρώτηναντίστοιχηπερίοδοτου2015.

3. Υπενθυμίζεται ότι στο έλλειμμα της Γενικής Κυβέρνησης για το 2015 προσμετράται και η επίδραση της ανακε-φαλαιοποίησης του τραπεζικού τομέα.


Διάγραμμα 1.1: ΙσοζύγιοτηςΓενικήςΚυβέρνησης ωςποσοστόστοΑΕΠ(2008-2017)

Πηγή: AMECO,Φεβρουάριος2017

Αναφορικάμετοαποτέλεσματουκρατικούπροϋπολογισμού,αυτό−σετροπο-ποιημένηταμειακήβάση−κατέγραψετοδωδεκάμηνοΙανουάριος-Δεκέμβριοςτου2016έλλειμμα1.140εκατ.ευρώ,μειωμένοκατά2.390εκατ.ευρώσεσχέσημετοαντίστοιχοδιάστηματο2015και2.477εκατ.έναντιτουετήσιουστόχουγιατο2016.4Τοπρωτογενέςισοζύγιοτουκρατικούπροϋπολογισμούανήλθεστα4.437εκατ. ευρώέναντι2.270εκατ. ευρώτο2015,αυξημένοκατά2.454εκατ. ευρώσυγκριτικάμετονετήσιοστόχογιατο2016.Στηνεπίδοσηαυτήσυνέβαλεκυρίωςη υπεραπόδοση των τακτικών εσόδων, με τους άμεσους φόρους σε ταμειακήβάσηναανέρχονταιστα21.839εκατ.ευρώ(υψηλότερακατά2.081εκατ.ευρώσεσχέσημετο2015και1.128εκατ.ευρώέναντιτουετήσιουστόχουγιατο2016)καιτουςέμμεσουςφόρουςνααγγίζουντα25.680εκατ.ευρώ(υψηλότερακατά1.907εκατ. ευρώσεσχέσημε το2015και572εκατ. ευρώέναντι του ετήσιουστόχουγιατο2016).

4. Ως ετήσιος στόχος του 2016 αναφέρεται η εκτίμηση για την εξέλιξη του εν λόγω μεγέθους στην Εισηγητική Έκθεση του Προϋπολογισμού του 2017.


Πίνακας 1.1:ΒασικάμεγέθηΓενικήςΚυβέρνησηςκατάESAανάυποτομέα (εκατ.ευρώκαι%ΑΕΠ)

2015 Εκτίμηση 2016

Πρόβλεψη 2017

1. Ισοζύγιο Γενικής Κυβέρνησης κατά ESA -13.234 -3.776 -1.461 Ως ποσοστό (%) του ΑΕΠ -7,5 -2,2 -0,82.ΕνοποιημένοιτόκοιΓενικήςΚυβέρνησης 6.325 6.019 5.941Ως ποσοστό (%) του ΑΕΠ 3,6 3,4 3,33. Πρωτογενές αποτέλεσμα Γενικής Κυβέρνησης κατά ESA -6.909 2.253 4.480Ως ποσοστό (%) του ΑΕΠ -3,9 1,3 2,54.ΠρωτογενέςαποτέλεσμαΓενικήςΚυβέρνησης (ΣύμβασηΧρηματοδοτικήςΔιευκόλυνσης) 441 1.907 3.687

Ως ποσοστό (%) του ΑΕΠ 0,3 1,1 2,0

Πηγή:ΥπουργείοΟικονομικών(2016)

Σημείωση: Οι εκτιμήσεις και οι προβλέψεις του Υπουργείου Οικονομικών για την εξέλιξη των μεγεθών της Γενικής Κυβέρνησης το 2016 και το 2017 διαφοροποιούνται από τις αντίστοιχες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής όπως καταγράφονται στη βάση δεδομένων της AMECO.

Τογεγονόςαυτόείχεωςσυνέπειατηνελαφράυποχώρησητουλόγουτωνέμμεσωνπροςτουςάμεσουςφόρουςσεσχέσημετο2015,ενώτοτρέχονέτοςολόγοςθακινηθείανοδικάκαιθαδιαμορφωθείστο1,3−ενδεικτικότηςμεγάληςεξάρτησηςτηςδημοσιονομικήςπροσαρμογήςτο2017απότουςκοινωνικάάδικουςέμμεσουςφόρους(βλ.Διάγραμμα1.2).Αξίζειβέβαιανασημειωθείότισημαντικόρόλοστηναύξησητωνέμμεσωνφόρωνέχεικαιηδιευρυμένηχρήσηπλαστικούχρήματοςστηνοικονομία,πουσυμβάλλειωςέναβαθμόστονπεριορισμότηςφοροδιαφυγήςκαιστηναύξησητωναποδόσεωνΦΠΑ(βλ.ΤτΕ,2016α).

Όσον αφορά τις δαπάνες του κρατικού προϋπολογισμού, αυτές διαμορφώθη-καντοδιάστημαΙανουάριος-Δεκέμβριοςτου2016στα55.179εκατ.ευρώέναντι54.951εκατ.ευρώτο2015,κυρίωςωςαποτέλεσματηςαύξησηςτωνπρωτογενώνδαπανώνκατά955εκατ.ευρώ.Γιατο2017,σύμφωναμετιςεκτιμήσειςτουπροϋ-πολογισμού,τοσυνολικόκαιτοπρωτογενέςισοζύγιοτηςΓενικήςΚυβέρνησηςσεόρουςESAθαδιαμορφωθούνστο-0,8%και2,5%τουΑΕΠαντίστοιχα,υποβοη-θούμενααπόδημοσιονομικέςπαρεμβάσειςκαθαρούύψους2.600,8εκατ.ευρώ,εκτωνοποίωντα2.447,4εκατ.ευρώστοσκέλοςτωνεσόδων.Τέλος,κατάτημεθο-δολογίατουΠΟΠ,τοπρωτογενέςδημοσιονομικόισοζύγιοτηςΓενικήςΚυβέρνη-σηςαναμένεταιναανέλθειτο2017στο2%τουΑΕΠέναντι1,1%τουΑΕΠτο2016(βλ.Πίνακα1.1).


Διάγραμμα 1.2:Σύνθεσηφορολογικώνεσόδωνκαιλόγος έμμεσων/άμεσωνφόρων(2007-2017)

Πηγή:ΥπουργείοΟικονομικών(ΕισηγητικήΈκθεσηΠροϋπολογισμού2017,ΜηνιαίοΔελτίοΕκτέλε-σηςΚρατικούΠροϋπολογισμού−Δεκέμβριος2016).

Σημείωση: Στη διαμόρφωση του λόγου των άμεσων προς τους έμμεσους φόρους για τα έτη 2015 και 2016 έχουν ενσωματωθεί τα στοιχεία για την πορεία των εν λόγω μεγεθών, όπως προκύπτει από το Μηνιαίο Δελτίο Εκτέλεσης Κρατικού Προϋπολογισμού − Δεκέμβριος 2016.

ΤονίζεταιωστόσοότιηβελτίωσητωνμεγεθώντηςΓενικήςΚυβέρνησηςτο2016δεναπεικονίζειπλήρωςτηνπραγματικήδημοσιονομικήκατάστασητηςχώρας,δεδομένων των συσσωρευμένων υποχρεώσεων του δημόσιου τομέα προς τρί-τους.Ενδεικτικά,απόταστοιχείατουΥπουργείουΟικονομικώνπροκύπτειότιτοΔεκέμβριοτου2016τοσύνολοτωνεκκρεμώνεπιστροφώνφόρωνανήλθεστα1.226εκατ.ευρώ,ενώτην ίδιαπερίοδοτουπόλοιποτωνληξιπρόθεσμωνοφει-λώντουδημόσιουτομέαδιαμορφώθηκεστα3.310εκατ.ευρώ,παράτησταδιακήτουςμείωσητουςτελευταίουςμήνεςτουέτους.5Εάνστιςκαθυστερήσειςαυτέςσυνυπολογιστείκαιηολοένακαιεντεινόμενηαύξησητωνληξιπρόθεσμωνχρεώντωνπολιτώνπροςτοκράτος,τότεαποκαλύπτεταιτοεύροςτηςκρίσηςρευστό-

5. Βλ. Μηνιαίο Δελτίο Στοιχείων Γενικής Κυβέρνησης, Δεκέμβριος 2016. Για μια αναλυτική παρουσίαση της πο-ρείας των ληξιπρόθεσμων οφειλών της Γενικής Κυβέρνησης βλ. ΓΠΚΒ (2016).


τηταςστηνοποίαέχουνπεριέλθειτόσοοδημόσιοςόσοκαιοιδιωτικόςτομέαςωςαποτέλεσματωνπολιτικώνλιτότητας,αλλάκαιτοέλλειμμαβιωσιμότηταςτωνπρόσφατωνδημοσιονομικώνεπιδόσεωντηςχώρας.

1.2.1 Η εξέλιξη του δημόσιου χρέους

Το2016ολόγοςδημόσιοχρέοςπροςΑΕΠκινήθηκεαυξητικάκαιδιαμορφώθηκεστο179,7%έναντι177,4%το2015(βλ.Διάγραμμα1.3).6ΗεξέλιξητουδημόσιουχρέουςαποκαλύπτειτηναποτυχίατωνΠΟΠναβγάλουντηχώρααπότηνκρίσηχρέους.Συνολικά,ηαύξησητουποσοστούτουδημόσιουχρέουςαπότηνέναρξητωνΠΟΠτο2010ανέρχεταισε33,5ποσοστιαίεςμονάδες,παράτησημαντικήελάφρυνσητουχρέουςτο2012ωςαποτέλεσματουPSI.

Διάγραμμα 1.3:ΕξέλιξηδημόσιουχρέουςστηνΕλλάδα(2005-2017)

Πηγή: AMECO,Φεβρουάριος2017

ΜεδεδομένοότισεαπόλυταμεγέθητοχρέοςτηςΓενικήςΚυβέρνησηςέχεικατα-γράψειαπότο2009οριακήμείωσητηςτάξηςτου5,2%,ηβασικήαιτίατουεκτρο-χιασμούτουποσοστούτουδημόσιουχρέουςείναιηκατάρρευσητουΑΕΠκατά

6. Σύμφωνα με το τελευταίο Δελτίο Τύπου της ΕΛΣΤΑΤ για τους τριμηνιαίους χρηματοοικονομικούς λογαρια-σμούς της Γενικής Κυβέρνησης, το γ΄ τρίμηνο του 2016 το δημόσιο χρέος διαμορφώθηκε στα 311,16 δισ. ευρώ, αυξημένο κατά 7,97 δισ. ευρώ σε σχέση με το αντίστοιχο τρίμηνο του 2015 (βλ. ΕΛΣΤΑΤ, 2017).


25,8%τηναντίστοιχηπερίοδο.Απόταπαραπάνωστοιχεία,γίνεταιαντιληπτήηδημοσιονομικήεμπλοκήπουέχειδημιουργήσειοφαύλοςκύκλοςδημοσιονομικήςλιτότητας-ύφεσης-νέουδανεισμού,περιορίζονταςπεραιτέρωτηδυνατότητατηςχώραςναανταποκριθείστηνκάλυψητωνδανειακώνυποχρεώσεώντης.Μεάλλαλόγια,τοέλλειμμααξιοπιστίαςτηςχώραςουσιαστικάείναισυνέπειατουελλείμ-ματοςαξιοπιστίαςτωνΠΟΠναδημιουργήσουναναπτυξιακήδυναμική,έτσιώστεναμειώσουνμεδιατηρήσιμοτρόποτοπιστωτικόρίσκοτηςελληνικήςοικονομίας.

Διάγραμμα 1.4: Δημοσιονομικήπροσαρμογή,παραγωγικόκενόκαι μακροχρόνιαεπιτόκιαστηνΕΕ,στηνΕυρωζώνηκαιστακράτη-μέλη

(2011-2015)

Πηγή: AMECO,Νοέμβριος2016(επεξεργασίαΙΝΕΓΣΕΕ)

Σημείωση: Το μέγεθος των φυσαλίδων υποδηλώνει το επίπεδο του μέσου ονομαστικού μακροχρόνιου επι-τοκίου το υπό εξέταση διάστημα.

ΣτηνεκτίμησηαυτήσυνηγορούνκαιταστοιχείατουΔιαγράμματος1.4ταοποίααποτυπώνουντιςσυνέπειες τηςασκούμενηςοικονομικήςπολιτικήςστην εξέλιξητουπαραγωγικούκενούκαισταεπιτόκιαδανεισμούτηςχώραςτηνπερίοδο2011-2015.ΠαρατηρούμεότιστοσύνολοτηςΕυρωζώνης7υπάρχειαρνητικήσυσχέτισημεταξύτηςέντασηςτηςδημοσιονομικήςπροσαρμογήςκαιτουπαραγωγικούκενούωςαπόρροιατηςσυσταλτικήςεπίπτωσηςτωνμέτρωνλιτότηταςστιςβασικέςσυνι-

7. Για την ευθύνη των πολιτικών λιτότητας στη διαιώνιση της κρίσης χρέους στην Ευρώπη βλ. ETUI (2016).


στώσεςτηςδαπάνηςκαιστηνενεργόζήτηση.Αξιοσημείωτοείναιότιητάσηαυτή,ειδικάστις οικονομίες τηςπεριφέρειας, συνδυάζεται και μευψηλότερα επιτόκιαδανεισμού.Στηνπερίπτωσητηςελληνικήςοικονομίας,ηπρωτοφανήςδημοσιονο-μικήπροσαρμογήτηςτάξηςτων2,4ποσοστιαίωνμονάδωνανάέτοςσυνδυάστηκεμεαρνητικάμέσαεπίπεδαπαραγωγικούκενού(-12,6%τουδυνητικούΑΕΠ)καιτηδιατήρησητωνεπιτοκίωνδανεισμούσεμέσαεπίπεδακοντάστο13%.

ΤοέλλειμμααξιοπιστίαςτωνΠΟΠαποτυπώνεταικαισταστοιχείατουΔιαγράμ-ματος1.5τοοποίοαπεικονίζειτηνεξέλιξητουΔείκτηΦερεγγυότητας(ΔΦ)τουελληνικούδημόσιουτομέατηνπερίοδο1995-2017.8

Διάγραμμα 1.5:ΔείκτηςΦερεγγυότηταςτουελληνικούδημόσιουτομέα (1995-2017)

Πηγή: AMECO,Φεβρουάριος2017(επεξεργασίαΙΝΕΓΣΕΕ)

Παρατηρούμεότι,μεεξαίρεσητο2014,τηνπερίοδο2010-2015οδημόσιοςτομέαςβρίσκεταισταθεράσεκαθεστώςφερεγγυότηταςultra-Ponzi,δηλαδήκαθεστώςπολύυψηλούπιστωτικούρίσκουκαιρίσκουχρεοκοπίαςωςσυνέπειατηςύφεσης

8. Για μια πιο λεπτομερή ανάλυση του ΔΦ του δημόσιου τομέα και των επιμέρους καθεστώτων φερεγγυότητας βλ. Αργείτης (2012), Μιχοπούλου (2014) και ΙΝΕ ΓΣΕΕ (2015).


και τωνυψηλώνπρωτογενώνελλειμμάτων.9Μετάτησοβαρήυποβάθμισητουβαθμούφερεγγυότηταςτουδημόσιουτομέατο2015,εξαιτίαςτηςεπιδείνωσηςτωνδημοσιονομικώνμεγεθώνκαιτουκλίματοςαστάθειαςστηνοικονομίαπουδημιούργησαν οι παρατεταμένες και ιδεοληπτικές διαπραγματεύσεις μεταξύκυβέρνησης και δανειστών, το 2016 ο δείκτης βελτιώθηκε, κυρίως λόγω τωνχαμηλότερωνπληρωμώνσετόκουςκαιτηςεπίτευξηςπρωτογενούςπλεονάσμα-τος.Γιατο2017,καιμετηνυπόθεσηότιοιαισιόδοξεςεκτιμήσειςγιατορυθμόμεγέθυνσηςτουΑΕΠ (2,7%)και τούψοςτουπρωτογενούςπλεονάσματος (4,1δισ.ευρώ)θαεπιβεβαιωθούν,10οΔΦθακυμανθείσταίδιαεπίπεδαμεπέρυσι.ΤοκαθεστώςPonziείναικαθεστώςαξιοπιστίαςπουεπιτρέπειτηνέξοδοτηςχώραςστιςαγορές, εφόσονόμωςυπάρχουν ισχυρέςπροσδοκίεςδιατηρήσιμαυψηλώνρυθμώνμεγέθυνσης.Τοκαθεστώςκερδοσκόπουσηματοδοτείτηνανάκτησητηςφερεγγυότητας της οικονομίας,ωστόσο στην περίπτωση της Ελλάδας η μετά-βασητηςοικονομίαςσεαυτότοκαθεστώςπροϋποθέτεισημαντικήμείωσητωνοφειλόμενωντόκωνκαιβιώσιμαπρωτογενήπλεονάσματα.

ΣτιςΕκθέσειςτου ΙΝΕΓΣΕΕ(2015,2016α)έχουμεαναλύσειτηνοπτικήκαιτιςπροτάσεις μας για τηβιωσιμότητα του χρέους.Θεωρούμε τηβιωσιμότητα τουδημόσιουχρέουςσημαντική,καθώςπροσδιορίζειτηφερεγγυότητατηςοικονο-μίαςκαιτοπιστωτικόρίσκοτηςστιςαγορέςομολόγων.Επίσης,ηβιωσιμότητατου χρέους είναι καθοριστικός παράγοντας για τη σταθεροποίηση του συστή-ματοςπληρωμώνκαιχρηματοδότησηςτηςοικονομίας.Τοτελευταίοείναιπολύσημαντικόγιατοναναπτυξιακόσχεδιασμότηςοικονομίας,πολύδεπερισσότερογια τηνπαραγωγικήανασυγκρότησή της.Η εκτίμησή μας είναι ότι η πολυδια-φημισμένηένταξητηςχώραςστοπρόγραμμαποσοτικήςχαλάρωσηςτηςΕΚΤ,αντελικάπραγματοποιηθεί,θαέχειθετικήμεν,περιορισμένηδεεπίδρασηστηνανά-κτησητηςφερεγγυότηταςτηςοικονομίαςγιαδύοκυρίωςλόγους:Πρώτον,υπάρ-χουνπλέονενδείξειςότιηχαλαρήνομισματικήπολιτικήτηςΕΚΤοδεύειπροςτηντελευταίαφάσητης,συνεπώςηΕλλάδαδενέχειπολύχρόνοναδιαχειριστείτηναβεβαιότηταπουκρατάψηλάτιςαποδόσειςτωνελληνικώνομολόγων.Δεύτερον,καιπιοσημαντικό,ηφερεγγυότητατηςοικονομίαςεξαρτάταιαπότιςπροσδοκίεςγιαδιατηρησιμότητατηςδυναμικήςτης,πουστηνπαρούσαφάσηείναιαμφισβη-τήσιμη.

Ηβιωσιμότητατουχρέουςκαιηέξοδοςτηςχώραςγιαδανεισμόστιςαγορέςεξαρ-τώνταιαπότρειςπαράγοντες:α)τημετάβασητηςοικονομίαςσευψηλούςρυθμούςμεγέθυνσης, β) τηναναδιάρθρωσηκαι τη μείωση τωνδανειακώνυποχρεώσεωντουΔημοσίου,συνεπώςκαιτωνμελλοντικώνδανειακώντουαναγκών,καιγ)τη

9. Στο αποτέλεσμα αυτό συνέβαλε και το κόστος ανακεφαλαιοποίησης των συστημικών τραπεζών.

10. Τα στοιχεία στηρίζονται στις εκτιμήσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής το Φεβρουάριο του 2017.


βιωσιμότητατωνπρωτογενώνπλεονασμάτων.11Ηαναδιάρθρωσητωνδανειακώνυποχρεώσεωντεχνικάμπορείναγίνειμεπολλούςτρόπους·γιαπαράδειγμα,απο-μείωση,επιμήκυνσηωριμάνσεων,κλείδωμαεπιτοκίων,ανταλλαγήομολόγωνκ.λπ.Τομείζονζήτημαβέβαιαείναιπόσοπρέπειναμειωθούνοιδανειακέςυποχρεώσειςώστεναγίνειτοχρέοςβιώσιμο.Ηέξοδοςτηςχώραςστιςαγορές,όποτεκαιανγίνει,θαδημιουργήσεισωρευτικάμιανέαδομήχρέουςπροςαυτές,τομέγεθοςτηςοποίαςθαπροσδιοριστείαπότηδιαφοράμεταξύτωνδανειακώναναγκώντηςχώραςόπωςθαέχουνπροκύψειμετάτηναναδιάρθρωσητουχρέουςκαιτωνπρωτογενώνπλε-ονασμάτων που θα συμφωνηθούν με τους σημερινούς θεσμικούς δανειστές. Τούψοςτωνπρωτογενώνπλεονασμάτωνθαπρέπειναείναιτέτοιο,πουνατακαθι-στάβιώσιμακαιδιατηρήσιμααπότηδυναμικήτηςοικονομίας.Βιώσιμαπρωτογενήπλεονάσματαδενμπορούνναεπιτευχθούνμέσωτηςσυνέχισηςτης ίδιαςπολιτι-κήςδημοσιονομικήςλιτότηταςκαιεσωτερικήςυποτίμησης.Μιαοικονομίακαιμιακοινωνίαεξαντλημένεςαπότηνύφεση,τηλιτότητακαιτηνυπερφορολόγησηδενδημιουργούνπροσδοκίεςδιατηρήσιμηςεπίτευξηςπρωτογενώνπλεονασμάτων.Ταπλεονάσματαείναιδιατηρήσιμαμόνοανείναιαποτέλεσμαοικονομικήςμεγέθυν-σηςμεπαράλληληαύξησητηςαπασχόλησης,δηλαδήότανκαθορίζονταιβάσειτωνπραγματικώναναπτυξιακώνκαικοινωνικώνδυνατοτήτωντηςχώρας.

1.3 Η επίπτωση των πολιτικών λιτότητας στις δημόσιες δαπάνες

Ηοικονομικήκρίσηκαιοιεπιπτώσειςτηςπολιτικήςτηςδημοσιονομικήςλιτότη-ταςέχουνεπαναφέρειστοεπίκεντροτηςδημόσιαςσυζήτησηςτορόλοτωνδημό-σιωνδαπανώνωςεργαλείουάσκησηςαντικυκλικήςπολιτικής.Πέρανόμωςτουαντικυκλικούτουςρόλου,οιδημόσιεςδαπάνεςσυνεισφέρουνστονδιαρθρωτικόμετασχηματισμό της οικονομίας και στην κοινωνική συνοχή,12 συμβάλλονταςστηνεπίτευξηβιώσιμωνκαικοινωνικάισόρροπωνρυθμώνμεγέθυνσης. Ωστόσο,παράτηναναπτυξιακήσυμβολήτωνδημόσιωνδαπανών,13τοτελευταίοδιάστημαυπάρχουν αναφορές στον δημόσιο διάλογο για την αναγκαιότητα υιοθέτησηςενόςπερισσότεροδαπανοκεντρικούμείγματοςπροσαρμογήςεξαιτίαςτουπεριο-ρισμένουδημοσιονομικούχώρουτηςΕλλάδαςκαιτηςοικονομικήςασφυξίαςπου

11. Στις Ετήσιες Εκθέσεις του ΙΝΕ ΓΣΕΕ (2015, 2016α) παρουσιάζονται εναλλακτικά σενάρια για την επίτευξη βιώσιμων πρωτογενών πλεονασμάτων μέσω μιας σειράς μέτρων αναπτυξιακού προσανατολισμού στο επίκε-ντρο των οποίων βρίσκεται η απασχόληση.

12. Για την επίδραση της δημοσιονομικής πολιτικής στη μακροαναπτυξιακή συμπεριφορά της οικονομίας βλ. Eichengreen (2016) και Truger (2016). Για τον κοινωνικό και αναπτυξιακό χαρακτήρα των δημόσιων δαπα-νών βλ. Δαφέρμος και Παπαθεοδώρου (2013) και ETUI (2016).

13. Διευκρινίζεται ότι πριν από το ξέσπασμα της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης η συγκεκριμένη άποψη βρισκό-ταν στο περιθώριο της συμβατικής οικονομικής προσέγγισης. Το τελευταίο διάστημα ωστόσο τυγχάνει ολοένα και αυξανόμενης αποδοχής στο εσωτερικό της χώρας και κυρίως διεθνώς. Στο ΙΝΕ ΓΣΕΕ (2015) παρατίθενται εμπειρικά ευρήματα που καταδεικνύουν τις δυσμενείς μακροοικονομικές και χρηματοπιστωτικές συνέπειες της λιτότητας.


προκαλείηυπερφορολόγησητουιδιωτικούτομέα.Υπέρτηςάποψηςαυτήςσυνη-γορούνκαιεμπειρικέςαναλύσειςπουδείχνουντηνυψηλήσυμμετοχήτηςδημό-σιαςδαπάνηςστοΑΕΠτηςχώραςσυγκριτικάμετιςυπόλοιπεςευρωπαϊκέςχώρες.

Έχουμεεπισημάνεισεαρκετέςαναλύσειςμαςτιςσοβαρέςμακροοικονομικέςκαιχρη-ματοπιστωτικέςεμπλοκέςπουπροκαλείηαύξησητωνφορολογικώνβαρών.Τοίδιοισχύει όμωςκαιμετιςεπιπτώσειςτιςοποίεςέχειημείωσητωνδημόσιωνδαπανών.Ηθέσηαυτήδενβασίζεταιμόνοστιςθετικέςεπιδράσειςτωνκρατικώνδαπανώνστημακροαναπτυξιακήσυμπεριφοράτηςοικονομίας,αλλάκαιστηνοριακήκατάστασηστηνοποίαέχουνπεριέλθειβασικέςλειτουργίεςτηςΓενικήςΚυβέρνησηςτηνπερίοδοπροσαρμογής.Στησυνέχεια,τεκμηριώνουμετηνάποψηαυτήεξετάζονταςεμπειρικάτηνπορείατωνδημόσιωνδαπανώνστηνΕλλάδακαιστηνΕυρωζώνητηνπερίοδο2009-2014τόσοωςποσοστόστοΑΕΠόσοκαισεόρουςπραγματικήςκατάκεφα-λήνδαπάνης.14ΗτελευταίαεπιλογήέγινεπροκειμένουνααπαλείψουμεοποιαδήποτεερμηνευτικήασάφειαδημιουργείηδραματικήπτώσητουΑΕΠστοπραγματικόύψοςτωνδημόσιωνδαπανώνκαισυνεπώςστοκόστοςλειτουργίαςτουδημόσιουτομέα.

ΣτονΠίνακα1.2καταγράφεταιηεξέλιξητωνδαπανώντηςΓενικήςΚυβέρνησηςκαιηδιάρθρωσήτουςανάτομέαλειτουργίαςστηνΕλλάδακαιστηνΕυρωζώνητοδιάστημα2009-2014.

Πίνακας 1.2:ΗεξέλιξητωνδαπανώντηςΓενικήςΚυβέρνησηςανάτομέαλειτουργίαςστηνΕλλάδακαιστηνΕυρωζώνη

Διάρθρωση δημόσιων δαπανών % ΑΕΠ Κατά κεφαλήν € σε τιμές 2009EL EL EA-19 EL EA-19 EL EL EA-19 EL EA-19

2015 2014 Μεταβολή 2009-2014 2015 2014

Ποσοστιαία (%) μεταβολή

2009-2014Συνολικέςδαπάνες 55,4 50,6 49,3 -3,5 -1,4 9.378 8.528 14.033 -26,3 -0,21.Γενικέςδημόσιεςυπηρεσίες 9,9 10,1 7 -2,0 -0,1 1.673 1.698 2.004 -34,3 1,62.Άμυνα 2,7 2,7 1,2 -0,6 -0,2 462 451 336 -36,4 -12,33.Δημόσιατάξη&ασφάλεια 2,1 2,1 1,7 0,3 -0,1 356 357 489 -6,5 -1,94.Οικονομικέςυποθέσεις 8,9 4,1 4,4 -1,3 -0,6 1.505 696 1.251 -39,7 -9,35.Προστασίαπεριβάλλοντος 1,5 1,5 0,8 0,6 -0,1 251 249 238 32,5 -6,76.Στέγασηκαιυποδομέςκοινήςωφέλειας 0,2 0,3 0,7 -0,1 -0,2 41 47 197 -41,2 -23,57.Υγεία 4,5 4,7 7,3 -2,1 -0,1 768 792 2.077 -45,6 1,58.Αναψυχή,πολιτισμόςκαιθρησκεία 0,7 0,7 1,1 0,0 -0,1 118 116 303 -17,7 -7,79.Εκπαίδευση 4,3 4,4 4,8 0,3 -0,2 731 739 1.355 -16,3 -2,210.Κοινωνικήπροστασία 20,5 20,1 20,3 1,5 0,3 3.473 3.384 5.784 -15,1 4,2

Πηγή: Eurostat,AMECO,Νοέμβριος2016(επεξεργασίαΙΝΕΓΣΕΕ)

14. Σημειώνεται ότι έως τις αρχές Φεβρουαρίου του 2017 η Eurostat δεν είχε δημοσιοποιήσει στοιχεία για την εξέλιξη των δαπανών της Γενικής Κυβέρνησης ανά τομέα λειτουργίας για την πλειονότητα των κρατών-μελών της Ευρωζώνης και για το σύνολο της ζώνης του ευρώ το έτος 2015.


Βλέπουμεότιτο2014οιδημόσιεςδαπάνεςστηχώραμαςωςποσοστότουΑΕΠυπερ-βαίνουν οριακά πλέον τον μέσο όρο της Ευρωζώνης και κυμαίνονται στο 50,6%(έναντι49,3%στηνΕυρωζώνη),έχονταςσημειώσειταπρώταπέντεέτητηςεφαρ-μογής των ΠΟΠ υποχώρηση 3,5 ποσοστιαίων μονάδων (έναντι 1,4 ποσοστιαίωνμονάδωνστηνΕυρωζώνη).ΑπομονώνονταςτηνεπίδρασητηςμεταβολήςτουΑΕΠ,ημείωσηαυτήσεονομαστικούςόρουςαγγίζειτηνπερίοδο2009-2014το29,9%έναντιμέσηςαύξησης6%στιςυπόλοιπεςοικονομίεςτηςΕυρωζώνης,καταδεικνύονταςέτσιτομέγεθοςτηςπροσαρμογήςπουέχεισυντελεστείαπότηνπλευράτωνδαπανώνστηνΕλλάδα.Το2015τούψοςτωνδημόσιωνδαπανώνανήλθεστο55,4%τουΑΕΠ,καταγράφονταςαύξηση4,8ποσοστιαίωνμονάδωνσεσχέσημετο2014.Τονίζεταιωστόσοότι,πέραντηςπτώσηςτουονομαστικούΑΕΠκαιοριακώνμεταβολώνσεεπι-μέρουςκατηγορίεςδαπανών,σημαντικήσυμβολήστηνεξέλιξηαυτήείχεηεπίπτωσητηςανακεφαλαιοποίησηςτωντραπεζώνσταμεγέθητηςΓενικήςΚυβέρνησης.15

Εξετάζονταςτιςαντίστοιχεςμεταβολέςσεόρουςπραγματικήςκατάκεφαλήνδαπά-νης, τα ευρήματαείναι εξίσουεντυπωσιακά.ΌπωςφαίνεταιστονΠίνακα1.2, οισυνολικέςδαπάνεςτηςΓενικήςΚυβέρνησηςκατέγραψαντηνπερίοδο2009-2014υποχώρησητηςτάξηςτου26,3%(έναντιμείωσης0,2%στηζώνητουευρώ)καιαντι-στοιχούνπλέονμόλιςστο60%περίπουτουαντίστοιχουμέσουόρουτηςΕυρωζώ-νης.Παρατηρούμεεπίσηςότι τηνίδιαπερίοδοησυμμετοχήτωνπέντεαπότιςδέκακατηγορίεςδημόσιωνδαπανώνστοΑΕΠτηςχώραςέχειμειωθεί,αποκαλύπτονταςότιηπεριστολήτουςήτανμεγαλύτερητηςμείωσηςτουΑΕΠ.Ημεγαλύτερηπτώσηεντοπίζεται στονευαίσθητοτομέατηςυγείας(-2,1%),στηνκατηγορίατωνδαπα-νώνγιαγενικέςδημόσιεςυπηρεσίες(-2%),καθώςκαιστηνκατηγορίατωνοικο-νομικώνυποθέσεων(-1,3%).ΜικρότερημείωσηαπόεκείνητουΑΕΠκαισυνεπώςαύξησητουποσοστούτουςεμφανίζουν,μεταξύάλλων,οιδαπάνεςγιαεκπαίδευση(+0,3%) και κοινωνικήπροστασία (+1,5%) κυρίωςως συνέπεια της σημαντικήςεπιδείνωσηςτωνκοινωνικώνσυνθηκώνπουεπέφερανηοικονομικήκρίσηκαιηεκτόξευσητωνποσοστώνανεργίαςστηχώρα.Σημειώνεταιωστόσοότιεκτόςαπόορισμένεςεξαιρέσεις(π.χ.δαπάνεςγιαάμυνακαιδημόσιατάξη),τοποσοστότωνυπόλοιπων, κρίσιμων, και κυρίως κοινωνικού χαρακτήρα, κατηγοριών δαπανώνστοΑΕΠτο2014υστερείσεσχέσημετοναντίστοιχομέσοόροτηςΕυρωζώνης,μετημεγαλύτερηαπόκλισηναεντοπίζεταιστοντομέατηςυγείας.

Επιπλέον,κοιτάζονταςτιςαντίστοιχεςπροσαρμογέςσεόρουςπραγματικήςκατάκεφαλήνδαπάνης,οιπαραπάνωαποκλίσειςγίνονταιεντονότερες.Έτσι,τοαντί-στοιχο ύψος των δαπανών για λειτουργίες κοινωνικής προστασίας και υγείαςδιαμορφώνεταιτο2014στηνΕλλάδαστα3.384ευρώκαι792ευρώ(έναντι5.784ευρώκαι2.077ευρώστηνΕυρωζώνη)έχονταςκαταγράψειτηνπερίοδο2009-

15. Οι δαπάνες για την ανακεφαλαιοποίηση του τραπεζικού συστήματος εγγράφονται στο πεδίο των οικονομικών υποθέσεων, οι οποίες, όπως φαίνεται στον Πίνακα 1.2, εμφάνισαν το 2015 αύξηση 4,8 ποσοστιαίων μονάδων σε σχέση με το 2014.


2014εντυπωσιακήσυρρίκνωσητηςτάξηςτου15,1%και45,6%αντίστοιχα.Το2015οικατάκεφαλήνδαπάνεςγιαλειτουργίεςκοινωνικήςπροστασίαςσετιμές2009εμφανίζουνοριακήαύξησηκαιανέρχονταιστα3.473ευρώ,ενώοιαντίστοι-χεςδαπάνεςγιαυγείασυνεχίζουντηνπτωτικήτουςτάσηκαιδιαμορφώνονταιστα768ευρώ.Αξιοσημείωτεςόμωςείναικαιοιπροσαρμογέςπουπαρατηρούνταιτηνπερίοδο2009-2014καιστιςυπόλοιπεςεπιμέρουςκατηγορίεςδαπανών(πληντηςπροστασίαςτουπεριβάλλοντος),μετηνυποχώρησηνακυμαίνεταικατάβάσησεδιψήφιανούμερακαιτοεπίπεδοτηςπραγματικήςκατάκεφαλήνδαπάνηςσεόλεςτιςυπόεξέτασηκατηγορίες(πληντωνδαπανώνγιαάμυνακαιπροστασίαπεριβάλλοντος)ναυστερείσημαντικάαπότομέσοεπίπεδοτηςΕυρωζώνης.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το Διάγραμμα 1.6, που απεικονίζει τη μετα-βολήτωνδαπανώντηςΓενικήςΚυβέρνησηςκαιτουσυνόλουτωνδαπανώνγιαλειτουργίεςκοινωνικήςπροστασίας,υγείαςκαι εκπαίδευσηςσεόρουςπραγμα-τικής κατάκεφαλήνδαπάνηςστηνΕλλάδακαι στις υπόλοιπες χώρες-μέλη τηςΕυρωζώνηςτηνπερίοδο2009-2014.

Διάγραμμα 1.6: ΜεταβολήδαπανώνΓενικήςΚυβέρνησης καικοινωνικώνδαπανώνστηνΕΕ,στηνΕυρωζώνηκαιστακράτη-μέλη

(2009-2014,κατάκεφαλήνευρώ,τιμές2009)


Σημείωση: Ως κοινωνικές δαπάνες λογίζεται το άθροισμα των δαπανών της Γενικής Κυβέρνησης στα πεδία της κοινωνικής προστασίας, της υγείας και της εκπαίδευσης.


Παρατηρούμεότιστηχώραμαςκαταγράφεταιτουψηλότεροποσοστόπροσαρ-μογήςκαιστιςδύουπόεξέτασηκατηγορίεςδαπανώνμεταξύτωνοικονομιώντηςΕυρωζώνης.Ειδικάστιςδαπάνεςκοινωνικούχαρακτήρα,ημείωσηανέρχεταιστο22,3%,τέσσεριςφορέςυψηλότερητηςμέσηςαντίστοιχηςστιςυπόλοιπεςπεριφε-ρειακέςοικονομίεςπουεφάρμοσανπρογράμματαπροσαρμογήςκαιλιτότητας.16 Ταστοιχείααποκαλύπτουντηδιάβρωσηκρίσιμωνπυλώνωντουκοινωνικούκρά-τουςστηνΕλλάδατοδιάστημα2009-2014,σεμιαπερίοδοπουηανάγκηεισο-δηματικής στήριξης των πιο αδύναμων κοινωνικών ομάδων υπήρξε ιδιαίτεραέντονη.Ητάσηαυτήσυνεχίζεταικαιτο2015όσοναφοράτιςπραγματικέςκατάκεφαλήνδαπάνεςστοντομέατηςυγείαςκαιτηςεκπαίδευσης(μείωση24ευρώκαι 8 ευρώ αντίστοιχα), ενώ αντίθετα οι αντίστοιχες δαπάνες για λειτουργίεςκοινωνικήςπροστασίαςκαταγράφουνμικρήαύξησητηςτάξεωςτων89ευρώσεσχέσημετο2014(βλ.Πίνακα1.2).

ΗεξέλιξητωνεπιμέρουςπροσδιοριστικώνπαραγόντωντωνδαπανώντηςΓενικήςΚυβέρνησηςγιακοινωνικήπροστασία,εκπαίδευσηκαιυγείαμάςδίνειμιαπιοδια-φωτιστικήεικόνατωνσοβαρώνμεταβολώνπουέχουνεπέλθειστηδομήκαιστηλειτουργίατουκοινωνικούκράτουςστηχώραμαςταπέντεπρώταέτηεφαρμογήςτωνΠΟΠ.ΣτοΔιάγραμμα1.7καταγράφεταιηπορείατωνβασικώνσυνιστωσώντωνκατάκεφαλήνδαπανώνγια λειτουργίεςκοινωνικήςπροστασίας τηνπερί-οδο2009-2015σετιμές2009.Διαπιστώνουμεότιηπτώσητηςπραγματικήςκατάκεφαλήνδαπάνηςγιακοινωνικήπροστασίακατά603ευρώ(ή15,1%)τηνπερί-οδο2009-2014τροφοδοτήθηκεαπότημείωσητωνπληρωμώνκατά243ευρώ(ή7,8%)στηνκατηγορία«Γήραςκαιεπιζώντες»,πουπεριλαμβάνεικατάκύριολόγοτιςσυνταξιοδοτικέςδαπάνες,στοιχείοενδεικτικότωνεπώδυνωνπαρεμβάσεωνστοασφαλιστικόσύστηματηςχώραςτατελευταίαέτη.

Αξιοσημείωτοείναιεπίσηςότιτο2014στηνΕλλάδαηπραγματικήκατάκεφαλήνδημόσιαδαπάνηστοπεδίο«Γήραςκαιεπιζώντες»υπολειπότανκατά759ευρώτουμέσουόρουτηςΕυρωζώνηςέναντιυστέρησης277ευρώτο2009.Επιπλέον,ενώτο2014στηνΕλλάδατούψοςτωνκατάκεφαλήνδαπανώνστησυγκεκριμένηκατηγορίασυνεχίζειναυπερβαίνειτοαντίστοιχοστιςοικονομίεςτηςπεριφέρειας(μεεξαίρεσητηνΙταλία),οιαποκλίσειςσεσχέσημετο2009έχουνπλέονπεριορι-στείσημαντικά.Τέλος,το2015οιπραγματικέςκατάκεφαλήνδαπάνεςστηνκατη-γορία«Γήραςκαιεπιζώντες»στηνΕλλάδακατέγραψανμικρήαύξησητηςτάξηςτου3%καιδιαμορφώθηκανστα2.943ευρώ,υστερώνταςωστόσοκατά5%σεσχέσημετο2009.

16. Στις υπόλοιπες οικονομίες της περιφέρειας της Ευρωζώνης περιλαμβάνονται η Πορτογαλία, η Ισπανία, η Ιρ-λανδία και η Ιταλία.


Διάγραμμα 1.7: ΕξέλιξητωνδαπανώνστοντομέατηςκοινωνικήςπροστασίαςστηνΕλλάδακαιστηνΕυρωζώνη(2009-2015,κατάκεφαλήνευρώ,τιμές2009)


Αξιόλογη μείωση καταγράφηκε και στις υπόλοιπες κατηγορίες των δαπανώνκοινωνικήςπροστασίας.Ειδικότερα,οιπραγματικέςκατάκεφαλήνδαπάνεςστοπεδίο«Ανεργία»εμφάνισαντηνπερίοδο2009-2014πτώση104ευρώ(ή48,5%)καιδιαμορφώθηκαντο2014στα110ευρώ(έναντι512ευρώστηνΕυρωζώνη),παράτηδραματικήεπιδείνωσητωνσυνθηκώνστηναγοράεργασίαςτοενλόγωδιάστημα.Αξιοσημείωτηείναικαιηπερικοπήστοπεδίο«Οικογένειακαιπαιδιά»,μετηνπραγματικήκατάκεφαλήνδαπάνηναπεριορίζεταιτο2014στα119ευρώ(έναντι479ευρώστηζώνητουευρώ),καταγράφονταςμείωση40,8%σεσχέσημετο2009.Σοβαρήυποχώρησητηςτάξηςτων83ευρώ(ή23,6%)εμφανίζουντέλοςκαιοιδαπάνεςγια«Ασθένειακαιαναπηρία»,οιοποίεςτο2014κατήλθανστα268ευρώ(έναντι788ευρώστηζώνητουευρώ),όπωςκαιοιλοιπές17δαπάνεςκοινω-νικήςπροστασίας(30ευρώτο2014έναντι121ευρώτο2009).Υπογραμμίζεταιότιτο2015οιπραγματικέςκατάκεφαλήνδαπάνεςστηνπλειονότητατωνεπιμέ-ρουςκατηγοριώνδαπανώνκοινωνικήςπροστασίαςκατέγραψανοριακήαύξηση,

17. Στις λοιπές δαπάνες κοινωνικής προστασίας περιλαμβάνονται οι παροχές στέγασης, οι υπηρεσίες έρευνας και ανάπτυξης στο πεδίο της κοινωνικής προστασίας, καθώς και δαπάνες που σχετίζονται με τον κοινωνικό αποκλεισμό και την κοινωνική προστασία και οι οποίες δεν ταξινομούνται αλλού.


χωρίςωστόσοηεξέλιξηαυτήναανατρέπειτηνεικόνατηςσοβαρήςπροσαρμογήςπουέχειεπέλθειτηνπερίοδο2009-2014.

Αντίστοιχη εικόναπροκύπτει από ταστοιχεία τουΔιαγράμματος 1.8, το οποίοαποτυπώνειτηνεξέλιξητηςπραγματικήςκατάκεφαλήνδαπάνηςσεκάθεεπιμέ-ρουςκατηγορίαδαπανώνστοπεδίοτηςεκπαίδευσης.

Διάγραμμα 1.8:ΕξέλιξητωνδαπανώνστοντομέατηςεκπαίδευσηςστηνΕλλάδακαιστηνΕυρωζώνη(2009-2015,κατάκεφαλήνευρώ,τιμές2009)


Παρατηρούμεότικύριοςπαράγονταςτηςμείωσηςτωνδημόσιωνδαπανώνστηνεκπαίδευση την περίοδο 2009-2014 υπήρξε η περιστολή των δαπανών στοντομέατηςδευτεροβάθμιαςεκπαίδευσης,τούψοςτωνοποίωνδιαμορφώθηκετο2014στα224ευρώ(έναντι540ευρώστηνΕυρωζώνη),καταγράφονταςπτώση105ευρώ(ή31,8%)σεσχέσημετο2009.Αξιόλογησυρρίκνωσησημείωσανόμωςκαιοιδαπάνεςστιςυπόλοιπεςεκπαιδευτικέςβαθμίδες.Πιοσυγκεκριμένα,στηνκατηγορίατηςπροσχολικήςκαιπρωτοβάθμιαςεκπαίδευσηςημείωσηάγγιξετα38ευρώ(ή13,9%),μετούψοςτηςπραγματικήςκατάκεφαλήνδημόσιαςδαπάνηςστηνενλόγωκατηγορίαναπεριορίζεταιτο2014στα235ευρώ(έναντι407ευρώστηνΕυρωζώνη).Αντίστοιχα,στηντριτοβάθμιαεκπαίδευσηοιπραγματικέςκατάκεφαλήνδαπάνεςτηςΓενικήςΚυβέρνησηςπεριορίστηκανστα152ευρώέναντι191ευρώτο2009(μείωση20,5%),γεγονόςενδεικτικότηςσοβαρήςυποβάθμι-


σης της πανεπιστημιακής εκπαίδευσης στη χώρα μας τα τελευταία έτη. Χαρα-κτηριστικόείναιότιτοαντίστοιχοποσόστηνΕυρωζώνηαντιστοιχούσετο2014στα222ευρώ,έχονταςσημειώσειαύξηση3,5%σεσχέσημετο2009.Αντίθετα,ανοδικάκινήθηκανοιδαπάνεςγιαεπικουρικέςπροςτηνεκπαίδευσηυπηρεσίες,καθώςκαιοιλοιπέςδαπάνες.18Τονίζεταιότιτούψοςτηςπραγματικήςκατάκεφα-λήνδαπάνηςκαιστιςτρειςεκπαιδευτικέςβαθμίδεςστηνΕλλάδακυμαίνεταιτο2014σεαρκετάχαμηλότεραεπίπεδασυγκριτικάμετιςυπόλοιπεςχώρεςτηςπερι-φέρειαςτηςΕυρωζώνης,19μετιςαποκλίσειςμάλιστασεορισμένεςπεριπτώσειςναέχουνδιευρυνθείσεσχέσημετο2009παράτηνυπαγωγήτωνενλόγωχωρώνσεπρογράμματαπροσαρμογήςκαιλιτότητας.Ανησυχητικόείναιεπίσηςτοστοιχείοότιτο2015οιπραγματικέςκατάκεφαλήνδαπάνεςστηνπλειονότητατωνυπόεξέτασηκατηγοριώνδαπανώνστοντομέατηςεκπαίδευσηςσημείωσανμείωσησεσχέσημετο2014.

ΙδιαίτεραανησυχητικάείναιταστοιχείαγιατηνεξέλιξητωνεπιμέρουςδαπανώνυγείαςτηνπερίοδοεφαρμογήςτωνΠΟΠ.ΌπωςαπεικονίζεταιστοΔιάγραμμα1.9,ηκατάκεφαλήνδαπάνηγιανοσοκομειακέςυπηρεσίεςσετιμές2009εμφάνισετηνπερίοδο2009-2014υποχώρησητηςτάξηςτου47,4%καικυμαίνεταιτο2014στα463ευρώ(έναντι882ευρώτο2009).Τοποσόαυτόαντιστοιχείστο55,9%τηςμέσηςπραγματικήςκατάκεφαλήνδαπάνηςστηζώνητουευρώ,φανερώνο-νταςέτσιτηνοριακήκατάστασηστηνοποίαέχουνπεριέλθειπλέονοιυπηρεσίεςυγείαςστηχώραμας.

Εξίσου εντυπωσιακή είναι και ηπεριστολήμιας σειράς άλλων κρίσιμων δαπα-νώνστονκλάδοτηςδημόσιαςυγείας.Συγκεκριμένα,οικατάκεφαλήνδαπάνεςγιαιατρικάπροϊόντα,συσκευέςκαιεξοπλισμόσετιμές2009διαμορφώθηκαντο2014στα211ευρώ (έναντι345ευρώστηνΕυρωζώνη),σημειώνονταςυποχώ-ρησητηςτάξηςτου55,2%σεσχέσημετο2009.Επίσης,οιλοιπέςδαπάνεςυγείαςκατήλθανστα26ευρώτο2014(έναντι35ευρώτο2009),ότανστηνΕυρωζώνηηαντίστοιχημέσηδαπάνηανήλθεστα150ευρώαπό137ευρώτο2009.20

18. Στις λοιπές δαπάνες για εκπαίδευση περιλαμβάνονται οι παροχές στα πεδία της μεταδευτεροβάθμιας εκπαί-δευσης μη τριτοβάθμιου επιπέδου, της εκπαίδευσης που δεν μπορεί να ταξινομηθεί βάσει επιπέδου, των υπη-ρεσιών έρευνας και ανάπτυξης στην εκπαίδευση, καθώς και δαπάνες που σχετίζονται με την εκπαίδευση και οι οποίες δεν ταξινομούνται αλλού.

19. Εξαίρεση σε αυτό αποτελούν οι πραγματικές κατά κεφαλήν δαπάνες στην τριτοβάθμια εκπαίδευση στην Ιτα-λία και στην Ισπανία, οι οποίες διαμορφώθηκαν το 2014 στα 88 και 134 ευρώ αντίστοιχα, υστερώντας έτσι έναντι των αντίστοιχων στην Ελλάδα.

20. Στις λοιπές δαπάνες για υγεία εμπίπτουν δαπάνες που σχετίζονται με υπηρεσίες δημόσιας υγείας, έρευνας και ανάπτυξης, καθώς και δαπάνες υγείας που δεν ταξινομούνται αλλού.


Διάγραμμα 1.9: ΕξέλιξητωνδαπανώνστοντομέατηςυγείαςστηνΕλλάδακαιστηνΕυρωζώνη(2009-2015,κατάκεφαλήνευρώ,τιμές2009)


Στοναντίποδα,οριακήαύξησηεμφάνισανοι δαπάνεςυπηρεσιώνγια εξωτερικούςασθενείς,οιοποίεςδιαμορφώθηκαντο2014στα92ευρώ,συνεχίζονταςωστόσοναυστερούνδραματικάαπότοναντίστοιχομέσοόροτηςΕυρωζώνης(753ευρώ).Ενδει-κτικόστοιχείοτηςυποβάθμισηςτωνδομώνδημόσιαςυγείαςστηχώραμαςτηνπερί-οδοεφαρμογήςτωνπρογραμμάτωνλιτότηταςείναιότιηπραγματικήκατάκεφαλήνδαπάνηγιανοσοκομειακέςυπηρεσίεςτο2014στηνΕλλάδααντιστοιχούσεμόλιςστο87%καιστο57%τηςαντίστοιχηςδαπάνηςστηνΠορτογαλίακαιστηνΙταλία.Σημει-ώνεταιτέλοςότιστηχώραμαςοιπραγματικέςκατάκεφαλήνδαπάνεςστοσύνολοτωνυπόεξέτασηυποκατηγοριώντουπεδίουυγεία(πληντηςυποκατηγορίας«Προϊ-όντα,συσκευέςκαιεξοπλισμός»)εμφάνισαντο2015περαιτέρωμείωση.

1.3.1 Οι μακροοικονομικές επιπτώσεις των δημόσιων δαπανών

Η μείωση των δημόσιων δαπανών επιφέρει σοβαρές μακροοικονομικές επι-πτώσεις.ΤοΔιάγραμμα1.10αποτυπώνειτησχέσημεταξύτηςεξέλιξηςβασικώνκατηγοριώνδαπανώνκοινωνικούχαρακτήρακαιτουκαθαρούδιαθέσιμουεισο-δήματοςτωννοικοκυριώνστηνΕλλάδακαιστιςυπόλοιπεςχώρεςτηςΕυρωζώνηςτηνπερίοδο2010-2014.


Διάγραμμα 1.10:ΜεταβολήτωνκοινωνικώνδαπανώνκαιτουδιαθέσιμουεισοδήματοςτωννοικοκυριώνστηνΕΕ,στηνΕυρωζώνηκαιστακράτη-μέλη

(2010-2014)



Παρατηρούμε ότι κατά το εν λόγω διάστημα διαμορφώνεται στο σύνολο τηςΕυρωζώνης μια θετική σχέση μεταξύ των μεταβολών των δύο μεγεθών. ΣτηνΕλλάδα η μέση ετήσια συρρίκνωση των κοινωνικών δαπανών σε πραγματικέςτιμέςκατά6,2%συνέβαλεστημείωσητουδιαθέσιμουεισοδήματοςτωννοικοκυ-ριώνκατά7,9%σεετήσιαβάση.Χωρίςναπαραβλέπεταιησυμβολήτηςαύξησηςτηςφορολογίαςκαιτηςπεριστολήςτωνμισθώνστησυρρίκνωσητουδιαθέσιμουεισοδήματοςτωννοικοκυριών,τοεύρημααυτόυποδεικνύειτονκρίσιμορόλοτωνκοινωνικώνδαπανώνωςδίαυλουέμμεσηςενίσχυσηςτωνροώνεισοδήματοςκαιρευστότητας στα νοικοκυριά και συνεπώς ως συμπληρωματικού μηχανισμούστήριξης του διαθέσιμου εισοδήματός τους. Το γεγονός αυτό, με τη σειρά του,αναδεικνύεικαιτορόλοτουκοινωνικούκράτουςωςσταθεροποιητήτηςιδιωτι-κήςκατανάλωσηςκαιτηςεγχώριαςζήτησης.

ΗτελευταίαυπόθεσηεπιβεβαιώνεταιεμπειρικάαπόταστοιχείατουΔιαγράμμα-τος1.11, τοοποίοαντιπαραβάλλει τημεταβολήτωνκοινωνικώνδαπανώντηςΓενικήςΚυβέρνησηςμετηντελικήκαταναλωτικήδαπάνητωννοικοκυριώνστηχώραμαςκαιστηνΕυρωζώνη.


Διάγραμμα 1.11:ΜεταβολήκοινωνικώνδαπανώνκαιιδιωτικήςκατανάλωσηςστηνΕΕ,στηνΕυρωζώνηκαιστακράτη-μέλη(2010-2014)



Όπωςφαίνεται, την περίοδο 2010-2014 στη χώρα μας η ραγδαία μείωση τωνκατάκεφαλήνπραγματικώνδαπανώνγια λειτουργίες υγείας, κοινωνικήςπρο-στασίαςκαιεκπαίδευσηςμε μέσοετήσιορυθμότηςτάξηςτου5,8%συνοδεύτηκεαπόσημαντικήπτώσητηςπραγματικήςκατάκεφαλήνκαταναλωτικήςδαπάνηςκατά4,9%ανάέτος.Τοστοιχείοαυτόείναι εξαιρετικάκρίσιμογιατηναξιολό-γησητωνεπιπτώσεωντωνπολιτικώνλιτότηταςστηνοικονομία.Συγκεκριμένα,με δεδομένοότι η καταναλωτική ζήτησηπροσδιορίζει σεσημαντικόβαθμό τιςροές εισοδήματος των ιδιωτικών επιχειρήσεων, τα στοιχεία τουΔιαγράμματος1.11αποκαλύπτουντηστενήδιασύνδεσητουμεγέθουςτουκοινωνικούκράτουςμετοεπίπεδοχρηματοπιστωτικήςβιωσιμότηταςτουιδιωτικού-επιχειρηματικούτομέα.Επιπλέον,λαμβάνονταςυπόψητηναπώλειαφόρωνκαιλοιπώνδημόσιωνεσόδωνπουπροκαλείημείωσητηςκατανάλωσηςκαιτουκύκλουεργασιώντωνεπιχειρήσεων,γίνονταιαντιληπτέςκαιοιδυσμενείςσυνέπειεςπουσυνεπάγεταιηυποβάθμισητουκοινωνικούκράτουςστημακροοικονομικήκαιτηχρηματοπι-στωτικήσυνοχήτηςοικονομίας.

ΤοδιαθέσιμοεισόδηματωννοικοκυριώνεπιβαρύνθηκετατελευταίαέτηκαιαπότηραγδαίαμείωσητωναπολαβώντωνεργαζομένωνστουςφορείςτηςΓενικήςΚυβέρ-


νησης.21ΣτοΔιάγραμμα1.12απεικονίζεταιηεξέλιξητωνκατάκεφαλήνδαπανώνγιαμισθούςστονευρύτεροδημόσιοτομέατηνπερίοδο2009-2016στηνΕλλάδακαιστηνΕυρωζώνησετιμέςτου2009.Απόταστοιχείατουδιαγράμματοςφαίνεταιησημα-ντικήπεριστολήτηςμισθολογικήςδαπάνηςστοΔημόσιο,τηνοποίαπροκάλεσανημείωσητουπροσωπικούκαιησυρρίκνωσητωναποδοχώντωνεργαζομένων,ιδιαί-τεραταπρώταέτητηςεφαρμογήςτωνΠΟΠ.Παρατηρούμεότι,ενώτο2009ηπραγ-ματικήκατάκεφαλήνδαπάνητηςΓενικήςΚυβέρνησηςγιαμισθούςανερχότανστα2.796ευρώ,τοαντίστοιχοποσότο2016περιορίζεταιστα2.111ευρώκαταγράφο-νταςμείωση24,5%.Άμεσησυνέπειατηςεξέλιξηςαυτήςείναιηδιεύρυνσητηςαπόκλι-σηςμεταξύΕλλάδαςκαιΕυρωζώνηςόσοναφοράτοκόστοςεργασίαςστονδημόσιοτομέα,μετιςπραγματικέςκατάκεφαλήνδαπάνεςγιαμισθούςστηχώραμαςνααντι-στοιχούνπλέονστο71,7%τουμέσουόρουτηςΕυρωζώνηέναντι92,7%το2009.

Διάγραμμα 1.12: ΕξέλιξηδαπανώνΓενικήςΚυβέρνησης γιααμοιβέςεργαζομένωνστηνΕλλάδακαιστηνΕυρωζώνη

(2009-2016,κατάκεφαλήνευρώ,τιμές2009)


21. Σύμφωνα με το Ευρωπαϊκό Σύστημα Λογαριασμών, οι δημόσιες δαπάνες ταξινομούνται βάσει των λειτουρ-γιών (COFOG) της Γενικής Κυβέρνησης και βάσει οικονομικής κατηγορίας. Στο Διάγραμμα 1.12 παρουσιάζεται η εξέλιξη των αποδοχών των εργαζομένων στο σύνολο των τομέων λειτουργίας της Γενικής Κυβέρνησης. Το ίδιο ισχύει και για το Διάγραμμα 1.13, το οποίο καταγράφει τη μεταβολή του ακαθάριστου σχηματισμού πα-γίου κεφαλαίου της Γενικής Κυβέρνησης.


Δεδομένηςτηςσυρρίκνωσηςτωναποδοχώντωνεργαζομένωνστονιδιωτικότομέακαι της περιστολής της συνταξιοδοτικής δαπάνης στη χώρα μας, η μείωση τωνμισθώνστονδημόσιοτομέααποτελείένανεπιπλέονπαράγονταοοποίοςευθύνεταιγιατηνκαθίζησητηςεγχώριαςζήτησηςστηνΕλλάδατηνπερίοδοεφαρμογήςτωνΠΟΠ.Καθοριστικήσυμβολήσεαυτόείχεβέβαιακαιηραγδαίαμείωσητωνδημόσιωνεπενδύσεων.ΌπωςδιακρίνεταιστοΔιάγραμμα1.13,τοδιάστημα2009-2016οιπραγ-ματικέςκατάκεφαλήνδαπάνεςτηςΓενικήςΚυβέρνησηςγιαακαθάριστεςεπενδύσειςπαγίουκεφαλαίουπαρουσίασανκάμψητηςτάξηςτου43,6%καιδιαμορφώθηκαντο2016στα688ευρώέναντι1.221ευρώτο2009.Παρατηρούμεεπίσηςότι,παράτησχετικήανάκαμψητωνδημόσιωνεπενδύσεωνστηχώραμαςαπότο2013,ηαπό-στασησεσχέσημετονμέσοόροτηςΕυρωζώνηςπαραμένεισημαντική.

Διάγραμμα 1.13:ΕξέλιξηδημόσιωνεπενδύσεωνστηνΕλλάδα καιστηνΕυρωζώνη(2009-2016,κατάκεφαλήνευρώ,τιμές2009)


Καθώςοιδημόσιεςδαπάνεςκαιιδιαίτεραοιεπενδύσειςπαγίουκεφαλαίουσχετίζο-νταιάμεσαμετημεγέθυνσητουΑΕΠ,επηρεάζονταςτηνεσωτερικήζήτησηκαιτιςπροσδοκίεςκερδοφορίαςτωνιδιωτικώνεπιχειρήσεων,ηκάλυψηαυτούτουκενούείναιζωτικήςσημασίαςγιατηνεπαναφοράτηςοικονομίαςσεβιώσιμουςρυθμούςανάπτυξηςκαισεπορείασύγκλισηςμετιςυπόλοιπεςευρωπαϊκέςοικονομίες.


ΤοΔιάγραμμα1.14θεμελιώνειεμπειρικάτονισχυρισμόαυτό,αποτυπώνονταςτηθετικήσυσχέτισημεταξύδημόσιωνκαιιδιωτικώνεπενδύσεωνστηνΕλλάδακαιστηνΕυρωζώνη.Παρατηρούμεότιτηνπερίοδο2010-2016ημέσηετήσιαμείωσηδημόσιων επενδύσεων (σε όρους πραγματικής κατά κεφαλήν δαπάνης) στηνΕλλάδαανήλθεστο4,4%καισυνδυάστηκεμεμέσηυποχώρησητωνακαθάριστωνεπενδύσεωνπαγίουκεφαλαίουστονιδιωτικότομέα(σεαντίστοιχουςόρους)τηςτάξηςτου11,2%.

Διάγραμμα 1.14:Μεταβολήδημόσιωνκαιιδιωτικώνεπενδύσεων στηνΕΕ,στηνΕυρωζώνηκαιστακράτη-μέλη(2010-2016)


ΠαρόμοιαεμπειρικήσυμπεριφοράκαταγράφεταικαιστιςυπόλοιπεςοικονομίεςτηςπεριφέρειαςτηςΕυρωζώνης(πληντηςΙρλανδίας)πουακολούθησανπολιτι-κέςαυστηρήςδημοσιονομικήςλιτότητας.Σημειώνεταιότιηπτώσητωνδημόσιωνεπενδύσεωνδενεμποδίζειμόνοτηντόνωσητηςιδιωτικήςεπενδυτικήςδραστη-ριότητας,καικατ’επέκτασητηνανάκαμψητηςοικονομίας·θέτειεπίσηςσοβαράεμπόδιαστονδιαρθρωτικόμετασχηματισμότηςπαραγωγικήςβάσηςτηςχώρας,συντηρώνταςτοπρόβληματηςδιαρθρωτικήςανταγωνιστικότηταςτηςοικονο-μίαςκαιτηνκρίσητηςαπασχόλησης.

ΤοΔιάγραμμα1.15απεικονίζειεμπειρικάτησχέσημεταξύδημόσιωνεπενδύσεωνκαιαπασχόλησηςτηνπερίοδο2010-2016,επιβεβαιώνονταςτορόλοτωνδημό-


σιωνεπενδύσεωνωςμοχλούστήριξηςκαιεπέκτασηςτηςαπασχόλησης.Παρατη-ρούμεότιστηνΕλλάδα,όπωςκαιστιςυπόλοιπεςπεριφερειακέςοικονομίεςτηςΕυρωζώνης,ησυρρίκνωσητουπρογράμματοςδημόσιωνεπενδύσεωνσυνοδεύ-τηκεαπόαρνητικούςρυθμούςμεταβολήςτηςαπασχόλησης.

Διάγραμμα 1.15:ΜεταβολήτωνδημόσιωνεπενδύσεωνκαιτηςαπασχόλησηςστηνΕΕ,στηνΕυρωζώνηκαιστακράτη-μέλη(2010-2016)


Υπογραμμίζεταιότιημείωσητηςαπασχόλησης,τηνοποίαέχουνπροκαλέσειταμέτραδημοσιονομικήςλιτότητας,δενεπιφέρειμόνοδραματικέςεπιπτώσειςστοεισόδημακαιστοβιοτικόεπίπεδοτωνεργαζομένων.Υποσκάπτειεπίσηςκαιτηνικανότητατωνιδιωτικώννοικοκυριώνναανταποκριθούνστιςυποχρεώσειςτους,συντηρώνταςέτσιτηνκρίσηρευστότηταςκαιφερεγγυότηταςτηςοικονομίας.Τογεγονόςαυτόυποδηλώνειτηνανάγκηριζικούαναπροσανατολισμούτηςοικονο-μικήςπολιτικής,οοποίοςθαεπιτρέψειτηνενεργοποίησησημαντικώνπρογραμ-μάτωνδημόσιωνεπενδύσεων.

Κεφάλαιο 2

Εξελίξεις και μετασχηματισμοί στο μακροοικονομικό σύστημα

της ελληνικής οικονομίας


Εξελίξεις και μετασχηματισμοί στο μακροοικονομικό σύστημα

της ελληνικής οικονομίας


ΌπωςέχουμεσημειώσειστιςΕκθέσειςτουΙΝΕΓΣΕΕ(2015,2016α),ταΠΟΠπουυλοποιούνταιστηχώραμαςαπότο2010προσδιορίζουνσεσημαντικόβαθμότομακροοικονομικόπεριβάλλοντηςοικονομίας.Ηκυρίαρχηνεοφιλελεύθερηπρο-σέγγιση αξιολογεί τις συνέπειες των προγραμμάτων αυτών κυρίως βάσει τηςβραχυχρόνιαςαποκατάστασηςτουδημοσιονομικούκαιτουεμπορικούισοζυγίου.Ηάποψήμας είναιότιηβραχυχρόνιασυμπεριφοράτωνδύοαυτών ισοζυγίωνοδηγείσεεσφαλμένασυμπεράσματατόσοωςπροςτηδιατηρησιμότητάτουςκαιτηνπραγματικήκατάστασητηςοικονομίαςόσοκαιωςπροςτηνεκτίμησητωναναγκαίων μακροοικονομικών μετασχηματισμών που θα σηματοδοτούσαν μιαβιώσιμηπροοπτικήεξόδουτηςοικονομίαςαπότηνκρίση.

ΣτηνανάλυσηπουακολουθείηαξιολόγησητωνΠΟΠγίνεταιβάσειτωνμετασχη-ματισμώντουμακροοικονομικούσυστήματοςκαιτωνεπιπτώσεωντηςασκούμε-νηςοικονομικήςπολιτικήςστημακροαναπτυξιακήδομήτηςελληνικήςοικονομίας.Θαδείξουμεότιηδημοσιονομικήλιτότητακαιηπολιτικήτηςεσωτερικήςυποτί-μησηςδημιουργούνεύθραυσταπλεονάσματαστοδημοσιονομικόκαιστοεμπο-ρικόισοζύγιοσεβάροςτουισοζυγίουτωννοικοκυριών.Ηεκτίμησήμαςείναιότιτοαποτέλεσμααυτόδενείναιδιατηρήσιμο,ενώλειτουργείαποσταθεροποιητικάγιατονχρηματοπιστωτικόκαιτονδημοσιονομικότομέατηςοικονομίας.Επίσης,θεωρούμειδιαίτεραανησυχητικότοφαινόμενοτηςεκτεταμένηςαποεπένδυσηςπουέχεισυντελεστείτατελευταίαχρόνια,καθώςμειώνειτηδιαρθρωτικήαντα-γωνιστικότητατηςοικονομίαςκαι,σεσυνδυασμόμετοέλλειμμαδημιουργικήςεπιχειρηματικότηταςστηχώρα,δυσκολεύειτιςπροοπτικέςπαραγωγικούμετα-σχηματισμούτης.Ηαύξησητωνεπενδύσεωνκαικυρίως ηουσιαστικήενίσχυσητηςαπασχόλησηςείναιοιαναγκαίεςσυνθήκεςγιατηνενεργοποίησηεπεκτατι-κώνμηχανισμώνπουθαισχυροποιήσουντημακροοικονομικήσταθερότητακαιθαδημιουργήσουνπροοπτικέςδιατηρήσιμηςεξωστρέφειαςστουςπαραγωγικούςκαιδιεθνώςεμπορεύσιμουςτομείςτηςοικονομίας.

Ηανησυχίαμαςσχετικάμετηνπορείατηςοικονομίαςεδράζεταικυρίωςστοανθαυπάρξουνπροοπτικέςανάκαμψηςτηςεγχώριαςαγοραστικήςδύναμης.Ηδημοσι-ονομικήλιτότηταθασυνεχιστείκαιθαεντατικοποιηθείταεπόμεναχρόνιαλόγωτων υψηλών στόχων για τα πρωτογενή πλεονάσματα που έχει συμφωνήσει η


κυβέρνησηΣΥΡΙΖΑ/ΑΝΕΛ.Επίσης,μέροςτωνθετικώνμεταβολώνστηνιδιωτικήκατανάλωση είναι αμφίβολης διατηρησιμότητας αν δεν υπάρξει βραχυπρόθε-σμααύξησητωνεισοδημάτωνκαι/ήσημαντικήενίσχυσητηςαπασχόλησης,ενώοιπροσδοκίεςαναφορικάμετιςεπενδύσειςκαιτιςεξαγωγέςδενπρέπειναείναιυπεραισιόδοξες,δεδομένηςτηςυψηλήςαβεβαιότηταςστηνΕλλάδακαιδιεθνώς.

2.2 Η εξέλιξη του ΑΕΠ

ΣτοΔιάγραμμα2.1παρουσιάζονταιοιρυθμοίμεγέθυνσηςτουπραγματικούΑΕΠτηςΕλλάδας,τηςΕυρωζώνηςκαιτουμέσουόρουτωνχωρών-μελώνπουεφάρ-μοσαν, τυπικά ή άτυπα,ΠΟΠ και πολιτικές λιτότητας, δηλαδή της Ιταλίας, τηςΙσπανίας,τηςΠορτογαλίας,τηςΚύπρουκαιτηςΙρλανδίας(στοεξήςχώρες-μέληοικονομικήςπροσαρμογής)γιατηνπερίοδο2009-2016.ΠαρατηρούμεότιτιςπιοέντονεςδιακυμάνσειςαλλάκαιμιαεντυπωσιακάμεγάληαπώλειαεισοδήματοςπαρουσιάζειηΕλλάδα.Ειδικότερα,μετάτηνπολύμεγάληκάμψημεταξύ2009-2011, η οικονομική δραστηριότητα συρρικνώθηκε περαιτέρω τα επόμενα δύοέτη,ωστόσομεηπιότερορυθμό, ενώάρχισενασταθεροποιείταικαιναδείχνειστοιχείαοριακήςανάκαμψηςστηδιάρκειατου2014.Ητάσηαυτήαντιστράφηκετο2015,χρονιάκατάτηνοποίαηοικονομικήδραστηριότηταεπέστρεψεσεκατά-στασησυρρίκνωσης.Στηδιάρκειατου2016ορυθμόςμεταβολήςτουπραγματι-κούΑΕΠήταναρνητικόςταδύοπρώτατρίμηνα(-0,8%και -0,5%αντίστοιχα),ενώτογ΄τρίμηνο,σύμφωναμεταδιαθέσιμαστοιχεία,εμφάνισεαύξησητηςτάξηςτου1,5%,εξέλιξηπουαφήνειπεριθώριααισιοδοξίαςωςπροςτηνπροοπτικήστα-θεροποίησηςτουπραγματικούτομέατηςοικονομίας.Ωστόσο,ανλάβουμευπόψητηνκατάστασηστονχρηματοπιστωτικότομέακαιστηναγοράεργασίας,καθώςκαιτηδέσμευσητουδημόσιουτομέασεπολύυψηλάπρωτογενήπλεονάσματα,εκτιμούμεότιδενυφίστανταιακόμηοιενδογενείςσυνθήκεςπουθαεπιτρέψουνστηνοικονομίαναπεράσεισεκαθεστώςδιατηρήσιμηςμεγέθυνσης.

Την ίδια περίοδο η μέση μεταβολή του πραγματικού ΑΕΠ των χωρών-μελών τηςΕυρωζώνηςεμφανίζει«κανονικότητα»κυκλικήςσυμπεριφοράςμετάτηναρχικήανά-καμψηαπότηνπαγκόσμιαχρηματοπιστωτικήκρίσητου2007-2008.Οήπιοςρυθμόςμεγέθυνσηςπουσημειώθηκετηνπερίοδο2010-2011παρουσίασεμικρήσυρρίκνωσημεταξύ2012-2013,γιαναεμφανίσειστησυνέχειαεκνέουανάκαμψη,ηοποίαόμωςείναισαφώςμικρότερητηςπεριόδου2010-2011καιχωρίςδυναμική.Αντίστοιχηεπί-δοση,αλλάμεμεγαλύτερηδιακύμανση,σημείωσανοιχώρεςπουεφάρμοσανλιτό-τητακαιΠΟΠ,μεεξαίρεσητο2015,οπότεπαρατηρείταιαξιοσημείωτημεγέθυνση,κυρίωςλόγωτηςεπίδοσηςτηςΙρλανδίας22.Έναγενικόσυμπέρασμαπουπροκύπτει

22. Οι οικονομικές επιδόσεις της Ιρλανδίας οφείλονται κυρίως στο ιδιότυπο καθεστώς φορολογικής πολιτικής των επιχειρήσεων, το οποίο ουσιαστικά έχει μετατρέψει την οικονομία σε φορολογικό παράδεισο. Χαρακτη-ριστικές είναι οι εκθέσεις, μεταξύ άλλων, του ΟΟΣΑ (OECDa, 2015), του Κογκρέσου των ΗΠΑ (Gravelle, 2015) και της Oxfam (2016), που συγκαταλέγουν την Ιρλανδία σε έναν από τους σημαντικότερους φορολογικούς


απότοΔιάγραμμα2.1είναιότιηπολιτικήλιτότητας,ηοποίαεφαρμόζεταιτόσοστηνπεριφέρειαόσοκαιστονπυρήνατηςΕυρωζώνης,ανκαιμεδιαφορετικήένταση,δενσυνάδειμευψηλούςκαιδιατηρήσιμουςρυθμούςοικονομικήςμεγέθυνσης.

Διάγραμμα 2.1:ΡυθμοίμεταβολήςτουπραγματικούΑΕΠτηςΕλλάδας, τηςΕυρωζώνηςκαιτωνχωρών-μελώνοικονομικήςπροσαρμογής

(2009:1-2016:3,σταθερέςτιμές2010)

Πηγή: Eurostat(επεξεργασίαΙΝΕΓΣΕΕ)

Σημείωση: Οι ρυθμοί μεταβολής υπολογίζονται σε σύγκριση με το αντίστοιχο τρίμηνο του προηγούμε-νου έτους, ενώ τα στοιχεία είναι εποχικά και ημερολογιακά διορθωμένα.

Η διαφορά μεταξύ των επιδόσεων της Ελλάδας και των άλλων χωρών-μελώντηςΕΕοδηγείστοανησυχητικόεύρημαπουδείχνειτηδυναμικήαπόκλισηςτηςελληνικήςοικονομίας.ΤοκατάκεφαλήνπραγματικόΑΕΠτηςΕλλάδαςέχειχάσειτηντελευταίαοκταετίατο24,8%τηςαξίαςτουκαιδιαμορφώνεταιπλέονστις17χιλιάδεςευρώέναντι22,6χιλιάδεςευρώτο2008(Διάγραμμα2.2).ΗεξέλιξηαυτήέχειανατρέψειπλήρωςτηνπορείαπραγματικήςσύγκλισηςτηςΕλλάδαςμετηνΕΕ-28,ηοποίαείχεεπιτευχθείτοδιάστημα2000-2008.Ενώτο2008τομέσοκατά

παράδεισους. Επομένως, οι καταγεγραμμένες οικονομικές επιδόσεις της οικονομίας είναι σε σημαντικό βαθμό παραπλανητικές. Επίσης, όπως υποστηρίζει και ο McDonnell (2016), οι επιδόσεις της Ιρλανδίας σε καμιά πε-ρίπτωση δεν πρέπει να θεωρηθούν πετυχημένο παράδειγμα επεκτατικής λιτότητας.


κεφαλήνπραγματικόΑΕΠστηνΕΕ-28ήταν15,9%υψηλότεροαπότοαντίστοιχοτηςΕλλάδας,το2016ηδιαφοράαυξήθηκεστο57,6%.Αξίζεινασημειωθείότιτο2016γιαπρώτηφοράτομέσοκατάκεφαλήνπραγματικόΑΕΠστηνΕΕ-28ανα-μένεταιναξεπεράσειτοεπίπεδοτου2008,εξέλιξηπουαποτυπώνειτηδυναμικήτηςαπόκλισηςστοβιοτικόεπίπεδομεταξύΕλλάδαςκαιΕΕ-28.Πρέπεινασημει-ώσουμεότιτοπαραπάνωεύρημαδενέχειγίνειαντικείμενοδημόσιουδιαλόγου,παράτογεγονόςότιέχεικομβικήοικονομική,κοινωνικήκαιπολιτικήσημασία.

Διάγραμμα 2.2:ΠραγματικόκατάκεφαλήνΑΕΠσεχιλιάδεςευρώ (2005-2016,σταθερέςτιμές2010)

Πηγή: AMECO

2.3 Παραγωγικοί μετασχηματισμοί

Οιμεταβολέςστηνπαραγωγικήδομήτηςοικονομίαςδημιουργούνχαμηλέςκαιαβέβαιες προσδοκίες αναπτυξιακής επέκτασης. Το Διάγραμμα 2.3 παρουσιάζειτην ποσοστιαία μεταβολή της παραγωγής σε κλαδικό επίπεδο στο γ΄ τρίμηνοτου2016σεσχέσημετογ΄τρίμηνοτου2010καιτου2015.Παρατηρούμεότιτοτελευταίοέτοςυπήρξεμιαμικρήβελτίωσησεόρουςπαραγωγής,ηοποίαωστόσουστερείκατάπολύσυγκριτικάμετο2010.Συγκεκριμένα,ησυνολικήπαραγωγήαυξήθηκεκατά1,8%σεσχέσημετογ΄τρίμηνοτου2015,υστερώνταςόμωςκατά14%σεσχέσημετοαντίστοιχοτρίμηνοτου2010.Οικλάδοιοιοποίοιεμφανίζο-νταιλιγότεροεπηρεασμένοιαπότηνκρίσηείναιηγεωργίακαιηδιαχείρισηακί-νητηςπεριουσίας,μετηδιακύμανσηστηνπαραγωγήναμηνυπερβαίνειτο2,5%.Αντιθέτως,σημαντικέςαπώλειεςχωρίςιδιαίτερηδυναμικήανάκαμψηςκατέγρα-


ψανοικλάδοιτηςπληροφορικήςκαιεπικοινωνίας(-29,7%σεσχέσημετο2010),οιεπαγγελματικές,επιστημονικέςκαιτεχνικέςυπηρεσίες(-27,9%γιατοίδιοδιά-στημα), το εμπόριο (-20,9% αντίστοιχα) και οι χρηματοοικονομικές υπηρεσίες(-20%).Οικατασκευέςέχουνυποστείτημεγαλύτερημείωσησεσχέσημετο2010(-45,3%)αλλάκαιτημεγαλύτερηανάκαμψησεσχέσημετο2015(13,9%),ενώηπαραγωγήστημεταποίησησημείωσεήπιαπτώσησεσχέσημετο2010(-6,7%)καιαντιστοίχωςήπιαανάκαμψησεσχέσημετο2015(4%).

Διάγραμμα 2.3:Ποσοστιαίαμεταβολήπραγματικήςακαθάριστηςπροστιθέμε-νηςαξίας,γ΄τρίμηνοτου2016σεσχέσημετογ΄τρίμηνοτου2010καιτου2015

(Ελλάδα,σταθερέςτιμές2010)


Ηεικόνααναφορικάμετηναπασχόλησητωνμισθωτών(βλ.Διάγραμμα2.4)είναισαφώςβελτιωμένησεσχέσημετο2015(συνολικήαύξησηκατά2,2%),ανκαιυπάρχει πολύ μεγάλη υστέρηση σε σχέση με το αντίστοιχο τρίμηνο του 2010(-13%).Αναλυτικότερα,οκλάδοςστονοποίοέχεισημειωθείημεγαλύτερηαπώ-λειαθέσεωνκαιστονοποίοητάσηαυτήσυνεχίζεταιείναιαυτόςτωνκατασκευών(-53,6%σεσχέσημετο2010και-6%σεσχέσημετο2015).Παρατηρείταιλοιπόνότικατάτοτελευταίοέτοςαυξήθηκεηδραστηριότηταστιςκατασκευές,ενώμει-ώθηκεηαπασχόληση,γεγονόςτοοποίουποδηλώνειότιδενυπάρχειδυναμισμόςστον συγκεκριμένο κλάδο. Ακολούθως, μεγαλύτερη απώλεια θέσεων εργασίαςσημειώνειοκλάδοςτωντεχνών,ψυχαγωγίαςκαιλοιπώνυπηρεσιών.


Διάγραμμα 2.4:Ποσοστιαίαμεταβολήμισθωτήςεργασίας,γ΄τρίμηνο του2016σεσχέσημετογ΄τρίμηνοτου2010καιτου2015(Ελλάδα)


Αντιθέτως,σημαντικήανάκαμψητηςαπασχόλησηςπαρατηρείταιστουςκλάδουςτηςμεταποίησης(-9,8%σεσχέσημετο2010και6,3%μετο2015)καιτωνχρημα-τοοικονομικώνυπηρεσιών(-17,7%και6,7%αντίστοιχα),ενώαυξητικέςτάσειςεμφανίζουνοικλάδοιτηςγεωργίας(-5,2%σεσχέσημετο2010,αλλά7,7%σεσχέση με το 2015) και της πληροφορικής και επικοινωνίας (12,5% και 14,2%αντίστοιχα).Μολονότι οι εξελίξεις αυτές στη μισθωτή εργασία κρίνονται θετι-κές,όπωςθαφανείστοΚεφάλαιο3,οινέεςθέσειςεργασίαςχαρακτηρίζονταιαπόυψηλήεπισφάλεια.

2.4 Εξελίξεις στην ενεργό ζήτηση

Το Διάγραμμα 2.5 απεικονίζει την εξέλιξη των προσδιοριστικών παραγόντωντηςενεργούζήτησηςωςπροςτοΑΕΠ.Παρατηρούμεότιηιδιωτικήκατανάλωσηκυμαίνεταισταθεράμεταξύ68%και70%τουΑΕΠμεεξαίρεσητογ΄τρίμηνοτου2015,οπότεέπεσεπρόσκαιραστο67%,πιθανόνλόγωτηςμεγάληςοικονομικήςκαιπολιτικήςαβεβαιότηταςπουεπικρατούσετηνπερίοδοεκείνηαλλάκαιεξαι-τίαςτηςεφαρμογήςτωνκεφαλαιακώνελέγχων(capital controls).Στηδιάρκειατου2016ηιδιωτικήκατανάλωσημειώθηκεοριακάαπό70,6%τοα΄τρίμηνοσε69,9%τογ΄τρίμηνο.


Διάγραμμα 2.5:Προσδιοριστικοίπαράγοντεςτηςενεργούζήτησης ωςποσοστό(%)τουΑΕΠ(Ελλάδα,2008:1-2016:3)

Πηγή: Eurostat

Σημείωση: Τα στοιχεία είναι εποχικά και ημερολογιακά διορθωμένα.

Σεπραγματικούςόρους,ηιδιωτικήκατανάλωσηήτανχαμηλότερηταδύοπρώτατρίμηνατου2016σεσχέσημετααντίστοιχατου2015(πτώση200εκατ.ευρώτοα΄τρίμηνοκαι400εκατ.ευρώτοβ΄τρίμηνο),αλλάανέκαμψεσημαντικάτογ΄τρίμηνο(570εκατ.ευρώ).Ηαύξησηαυτήκαλλιέργησεθετικέςπροσδοκίεςανα-φορικάμετηνπορείατηςκατανάλωσηςκαιτουΑΕΠ,ηοποίαόμως,όπωςθαανα-δειχθείστησυνέχεια,κατάπάσαπιθανότηταδενθαείναιδιατηρήσιμη,κυρίωςλόγωτωννέωνφορολογικώνκαιασφαλιστικώνεπιπτώσεωνστοδιαθέσιμοεισό-δηματωννοικοκυριών.

Ηδημόσιακατανάλωσημειώθηκεσταθερά,μερυθμόμεταβολήςελαφρώςμεγα-λύτερο τουΑΕΠ.Έτσι, από23,8%τουΑΕΠτοα΄ τρίμηνο του2009η δημόσιακατανάλωσημειώθηκεστο20,1%τουΑΕΠτοα΄τρίμηνοκαιστο19,9%τουΑΕΠτογ΄τρίμηνοτου2016.

Τοεμπορικόισοζύγιοπαρουσίασεβελτίωσηστηνυπόεξέτασηπερίοδο,όπουαπόελλειμματικότοβ΄τρίμηνοτου2008(-13,4%τουΑΕΠ)έγινεπλεονασματικότογ΄τρίμηνοτου2016(0,5%τουΑΕΠ).Χαρακτηριστικήείναιηεπίπτωσητωνπερι-ορισμώνστηνκίνησηκεφαλαίουστιςεισαγωγές,οιοποίεςμειώθηκαναπό33,2%


τουΑΕΠτοβ΄τρίμηνοτου2015σε27,5%τουΑΕΠτογ΄τρίμηνο.Στηδιάρκειατου2016οιεξαγωγέςαυξήθηκανσταδιακάαπό28,7%τουΑΕΠτοα΄τρίμηνοσε31%τογ΄τρίμηνο,ενώοιεισαγωγέςπαρουσίασανδιακυμάνσεις(30%τοα΄τρίμηνο,32,4%τοβ΄τρίμηνοκαι30,5%τογ΄τρίμηνο).Σεπραγματικούςόρους,στηνπερί-οδο2009-2016οιεξαγωγέςπροϊόντωνκαιυπηρεσιώνακολουθούνμιαιδιαίτερααργήανοδικήπορεία(αύξησηκατάπερίπου1δισ.ευρώμεταξύτωνγ΄τριμήνωνκάθεέτους),ενώ σταδύοπρώτατρίμηνατου2016οιεξαγωγέςήτανχαμηλότερεςσεσχέσημετααντίστοιχατου2015(πτώση1,5και0,5δισ.ευρώγιατοα΄καιτοβ΄τρίμηνοαντίστοιχα).Αντίθετα,στογ΄τρίμηνοσημειώθηκεαύξηση1,37δισ.ευρώλόγωαυξημένηςτουριστικήςκίνησης.Οιεισαγωγέςπροϊόντωνκαιυπηρε-σιώνσημείωσανμεγάληπτώσητηνπερίοδο2008-2013(από23δισ.ευρώτογ΄τρίμηνοτου2008σε13,3δισ.ευρώτογ΄τρίμηνοτου2013),ενώστησυνέχειασταθεροποιήθηκανμεταξύ14-15δισ.ευρώ.Τοα΄τρίμηνοτου2016οιεισαγωγέςμειώθηκανκατά1,42δισ.ευρώ,καιενσυνεχείαπαρουσίασαναύξηση(760εκατ.ευρώτοβ΄τρίμηνοκαι1,57δισ.ευρώτογ΄τρίμηνο).

Σε γενικές γραμμές, το εμπορικό ισοζύγιο εμφανίζει σταθεροποίηση σε οριακάθετικόεπίπεδο.Ωστόσο,ησταθεροποίησηαυτήείναιαβέβαιη,καθώς:α)Οιεξα-γωγέςδενδείχνουντηναπαιτούμενηδυναμική,παράτηδραματικήμείωσητουμοναδιαίουκόστουςεργασίας(βλ.ΙΝΕΓΣΕΕ,2016β).Συγκεκριμένα,παρατηρεί-ταιαδυναμίαανάκαμψηςτωνεξαγωγώνυπηρεσιών,ενώοιεξαγωγέςπροϊόντωνπαρουσιάζουναυξητικήαλλάιδιαίτερααργήπορεία(βλ.Διάγραμμα2.14).β)Ητάσητουδιεθνούςεμπορίουδενδημιουργείθετικέςεξαγωγικέςπροοπτικές(βλ.Διάγραμμα2.16).

Οιακαθάριστεςεπενδύσειςπαγίουκεφαλαίουσημείωσανσημαντικήπτώσηκατάτηνπερίοδοτηςκρίσης.Ειδικότερα,οιακαθάριστεςεπενδύσειςμειώθηκαναπό24,2%τουΑΕΠτοδ΄τρίμηνοτου2008σε11,8%τογ΄τρίμηνοτου2016,έχονταςωςκατώτατοσημείοτουςτοβ΄τρίμηνοτου2015κατάτοοποίοέφτασανστοεντυπωσιακάχαμηλόεπίπεδοτου10,1%τουΑΕΠ.Στησυνέχειααυξήθηκανφτά-νονταςστο13,1%τουΑΕΠ,τοδ΄τρίμηνοτου2015.Στηδιάρκειατου2016καισεπραγματικούςόρουςοιεπενδύσειςμειώθηκανκατά525εκατ.ευρώτοα΄τρίμηνο,ενώαύξησήτουςπαρατηρήθηκετοβ΄καιτογ΄τρίμηνο(830εκατ.ευρώκαι623εκατ.ευρώαντίστοιχα).Ωστόσο,ηαύξησηαυτήσεκαμιάπερίπτωσηδενεπαρκείγιαναδιεγείρειμιαουσιαστικήανάκαμψητηςενεργούζήτησης.

Συνοπτικά, γίνεται εύκολα αντιληπτό ότι το μέγεθος της αποεπένδυσης (βλ.Διάγραμμα2.12)είναιτέτοιο,ώστεέναςμικρόςόγκοςνέωνεπενδύσεωναποτυ-πώνεταισεμιασημαντικήποσοστιαίαμεταβολή,ηοποίαόμωςείναιαπολύτωςανεπαρκήςγιαναπροκαλέσειισχυρόεπεκτατικόαποτέλεσμαστοΑΕΠ.Επίσης,ηεξέλιξητωνεπενδύσεωνστηδιάρκειατηςκρίσηςθέτειυπόαμφισβήτησητηνυπόθεση περί θετικών επιδράσεων της πολιτικής της εσωτερικής υποτίμησηςστηνεπενδυτικήσυμπεριφοράτουιδιωτικούτομέα.Εάνστηνπαραπάνωεικόναπροστεθείηκατάστασητουτραπεζικούσυστήματοςκαιτογεγονόςότιοιδημό-


σιεςεπενδύσειςδενέχουνπεριθώριαουσιαστικήςβελτίωσηςώστενααπορροφή-σουνπιθανέςαρνητικέςδιαταραχέςστηνεγχώριαζήτησηαπότησυνέχισητηςλιτότητας,τότεφαίνεταιότιοπραγματικόςτομέαςτηςοικονομίαςβρίσκεταισεμιακατάστασηενδογενούςεπεκτατικήςανεπάρκειας.Ηανεπάρκειααυτήπροσ-διορίζεικαιτιςπροσδοκίεςωςπροςτηδυναμικήτουχρέουςκαιτηδιεθνήφερεγ-γυότητατηςοικονομίας.Ημακροοικονομικήδιαχείρισηαυτήςτηςανεπάρκειαςθακρίνειτηνπορείατηςχώραςτοαμέσωςεπόμενοχρονικόδιάστημα.

2.5 Η δυναμική της ιδιωτικής κατανάλωσης

Η ιδιωτική κατανάλωση εξακολουθεί να αποτελεί τον καθοριστικότερο παρά-γονταπροσδιορισμούτηςοικονομικήςδραστηριότηταςστομακροαναπτυξιακόμοντέλοτηςΕλλάδας(βλ.Διάγραμμα2.5).Κατάτηνάποψήμας,ηδιατηρησιμό-τητατηςκαταναλωτικήςδαπάνηςείναιαβέβαιη.Πιοσυγκεκριμένα,τοΔιάγραμμα2.6παρουσιάζειτοπραγματικόδιαθέσιμοεισόδημακαιτηνπραγματικήκατανά-λωσητωννοικοκυριώντηνπερίοδομεταξύτουα΄τριμήνουτου2008καιτουβ΄τριμήνουτου2016.Παρατηρούμεότιτοδιαθέσιμοεισόδημαακολουθείσυνεχήπτώση,ηοποίαομαλοποιείταιμετάτο2014.Ηεξέλιξητουδιαθέσιμουεισοδήμα-τοςαντανακλάτηνκλιμάκωσητηςλιτότηταςκαιτηνεξέλιξητηςανεργίας,δεδο-μένηςτηςφοροδιαφυγής.Τοδιαθέσιμοεισόδημαμειώθηκεαπό43,7δισ.ευρώτογ΄τρίμηνοτου2008σε29,7δισ.ευρώτοβ΄τρίμηνοτου2016,ενώσεετήσιαβάσηηπτώσημεταξύ2008και2015ήτανίσημε53,25δισ.ευρώ.Αντίστοιχηείναικαιηπορείατηςκατανάλωσης,όπουσεεπίπεδοτριμήνωνυπήρξεμείωσηαπό41,3δισ.ευρώτοβ΄τρίμηνοτου2008σε31,9δισ.ευρώτοβ΄τρίμηνοτου2016,ενώσεετήσιαβάσηηπτώσημεταξύ2008-2015ήταντηςτάξηςτων39,3δισ.ευρώ.

Ωστόσο,τοπιοσημαντικόεμπειρικόεύρημααφοράτηδιαφοράμεταξύκατανά-λωσηςκαιδιαθέσιμουεισοδήματος,ηοποίαγίνεταιθετικήμετάτοβ΄τρίμηνοτου2012καιηοποίααυξάνεταιστησυνέχεια.ΤησημασίααυτούτουευρήματοςτηναναδείξαμετόσοστηνΕτήσιαόσοκαιστηνΕνδιάμεσηΈκθεσητουΙΝΕΓΣΕΕγιατο2016,καθώςτηθεωρούμεκαθοριστικήγιατημακροοικονομικήκαιτηχρη-ματοπιστωτική σταθερότητα της οικονομίας και την προοπτική διατηρήσιμηςεξόδουτηςαπότηνκρίση.Στοδιάστημαμεταξύτουα΄ τριμήνουτου2014καιτουβ΄τριμήνουτου2016ηκατανάλωσηυπερβαίνειτοδιαθέσιμοεισόδημακατάμέσοόρο2δισ.ευρώ.Επομένως,τίθεταιτοζήτηματουτρόπουμετονοποίοτανοικοκυριάχρηματοδοτούναυτότοπλεονάζονεπίπεδοκατανάλωσης.23

23. Η τάση αυτή συνεχίστηκε και στο γ΄ τρίμηνο του 2016 με το διαθέσιμο εισόδημα των νοικοκυριών να υποχω-ρεί κατά περίπου 1 δισ. ευρώ σε σχέση με το β΄ τρίμηνο του ίδιου έτους, ενώ η κατανάλωση αυξήθηκε κατά 400 εκατ. ευρώ το ίδιο διάστημα. Ωστόσο, έως την ολοκλήρωση της συγγραφής της παρούσας Ετήσιας Έκθεσης, η Eurostat παρείχε μόνο μη εποχικά και μη ημερολογιακά διορθωμένα στοιχεία, τα οποία γι’ αυτόν το λόγο δεν χρησιμοποιήθηκαν στο βασικό κείμενο. Το ίδιο ισχύει και για τα στοιχεία που σχολιάζονται παρακάτω στο συγκεκριμένο κεφάλαιο.


Διάγραμμα 2.6:Διαθέσιμοεισόδημακαικατανάλωσηνοικοκυριώνσεδισ.ευρώ(Ελλάδα,2008:4-2016:2,σταθερέςτιμές2010)


Σημείωση: Μετακυλιόμενοι μέσοι όροι 4 περιόδων και εποχικά και ημερολογιακά διορθωμένα στοιχεία.

Ηαύξησητηςδιαφοράςθαμπορούσεενδεχομένωςναοφείλεταιστηφοροδια-φυγή-εισφοροδιαφυγήκαιστηναδήλωτηεργασία.Βέβαια, ταφαινόμενααυτάυπήρχαν και πριν το 2012. Παράλληλα, μετά την εφαρμογή των περιορισμώνστηνκίνησηκεφαλαίωνηδιενέργειασυναλλαγώνστηνγκρίζαοικονομίαέγινεδυσκολότερη.Κατ’αυτότοντρόποενδέχεταιέναμέροςτηςνέαςκατανάλωσηςνααφοράτηνεπίσημηκαταγραφήσυναλλαγώνοιοποίεςπροηγουμένωςλάμβανανχώραστηνγκρίζαοικονομία.Μεδεδομένουςαυτούςτουςπαράγοντες,αυτόπουέχειιδιαίτερησημασίααπόμακροοικονομικήσκοπιάείναιηπεραιτέρωεξέτασητης χρηματοδότησης της κατανάλωσης. Στο Διάγραμμα 2.7 απεικονίζονται οιπραγματικέςνέεςαποταμιεύσειςκαιταπραγματικάνέαδάνειατωννοικοκυριών.Ηδιαφοράμεταξύκατανάλωσηςκαιδιαθέσιμουεισοδήματοςαποτυπώνεταιστιςαρνητικέςνέεςαποταμιεύσειςμετάτοβ΄τρίμηνοτου2012.Δεδομένουτουδιαθέ-σιμουεισοδήματος–καθώςκαιτουμηδηλωθέντος–,τανοικοκυριάθαμπορού-σανναχρηματοδοτήσουντηνκατανάλωσήτουςείτεμέσωνέουδανεισμούείτεμέσωτωνκαταθέσεώντους.


Διάγραμμα 2.7:Πραγματικέςνέεςαποταμιεύσειςκαινέαδάνεια τωννοικοκυριώνσεδισ.ευρώ(Ελλάδα,2008:4-2016:2,σταθερέςτιμές2010)

Πηγή: EurostatκαιΤράπεζατηςΕλλάδος(επεξεργασίαΙΝΕΓΣΕΕ)

Σημείωση: Μετακυλιόμενοι μέσοι όροι 4 περιόδων και εποχικά και ημερολογιακά διορθωμένα στοιχεία.

ΣτοΔιάγραμμα2.7παρατηρούμεότιτανοικοκυριάέχουναρνητικόνέοδανεισμόήδηαπότογ΄τρίμηνοτου2010,ουσιαστικάδηλαδήαπότότεπουάρχισεηαπο-μόχλευσητηςοικονομίας.Επομένως,μόνηπηγήχρηματοδότησηςτηςκατανάλω-σηςτωννοικοκυριώνείναιησυμπίεσητωνκαταθέσεων−τουλάχιστονγιαόσανοικοκυριάδιαθέτουνκαταθέσεις.

ΣτοΔιάγραμμα2.8παρουσιάζονταιοικαταθέσειςτωννοικοκυριώνσεεγχώριεςτράπεζεςκαιστοεξωτερικόμετάτο2013.Μεμιαπρώτηανάγνωση,παρατηρεί-ται συνεχήςπτώση τουσυνόλου τωνκαταθέσεων των νοικοκυριώναπό τοβ΄τρίμηνοτου2014,γεγονόςπουαποτυπώνειότιηασκούμενηοικονομικήπολι-τικήοδηγείσεμείωσητουπλούτουτωννοικοκυριών.ΠροςαυτήτηνκατεύθυνσηκινούνταικαιταευρήματατηςECB(2016),κατάτηνοποίατομέσοελληνικόνοι-κοκυριόέχειαπολέσειτο40%τουπλούτουτουτηνπερίοδο2010-2014.Ωστόσο,θαπρέπειναεπισημανθείότιοσυνολικόςπλούτοςτωννοικοκυριώνμειώθηκεκατά12%τηνίδιαπερίοδο,24γεγονόςπουυποδηλώνεισοβαρήαύξησητηςανι-

24. Ο υπολογισμός βασίστηκε στα στοιχεία των χρηματοοικονομικών λογαριασμών ανά θεσμικό τομέα που παρέ-χονται από την Τράπεζα της Ελλάδος. Ομοίως ισχύει και για τον υπολογισμό της μεταβολής των καταθέσεων.


σότητας πλούτου. Όσον αφορά τις συνολικές καταθέσεις των νοικοκυριών, οιοποίεςαντιστοιχούνστο70%με75%τουπλούτουτους,μειώθηκανκατά19,8%μεταξύτουα΄τριμήνουτου2010καιτουα΄τριμήνουτου2016.

Διάγραμμα 2.8:Όγκοςκαταθέσεωννοικοκυριώνσεεκατ.ευρώ (Ελλάδα,2014:1-2016:3)

Πηγή:ΤράπεζατηςΕλλάδος

Παράλληλα,στηδιάρκειατηςυπόεξέτασηςπεριόδουπαρατηρούνταιδύοκύματαφυγήςκαταθέσεωνστοεξωτερικό.Τοπρώτοεντοπίζεταιτοα΄τρίμηνοτου2014,ενώτοδεύτεροσχετίζεταιμετηνπερίοδοδιαπραγμάτευσηςτου2015καιαπο-τυπώνειτοκλίμααβεβαιότηταςπουκαλλιεργήθηκετηνενλόγωπερίοδο.Ειδι-κότερα για το 2016, οι καταθέσεις των νοικοκυριών στα εγχώρια πιστωτικάιδρύματαμεταξύτουβ΄καιτουγ΄τριμήνουαυξήθηκανκατά1,31δισ.ευρώ,ενώοικαταθέσειςστοεξωτερικόμειώθηκανκατά2,87δισ.ευρώ.Μεάλλαλόγια,τανοικοκυριάεπαναπατρίζουνκαταθέσειςτμήματωνοποίωνφαίνεταιναχρηματο-δοτείτηνκατανάλωσήτους.

ΤαΔιαγράμματα2.9ακαι2.9βαπεικονίζουντιςληξιπρόθεσμεςοφειλέςτωννοι-κοκυριώνπροςτοΔημόσιοκαιπροςτοντραπεζικότομέααντίστοιχα.ΑναφορικάμετιςληξιπρόθεσμεςοφειλέςπροςτοΔημόσιο,παρατηρείταιμίαβελτίωσηόσοναφοράτιςπαλιέςληξιπρόθεσμεςοφειλές,τωνοποίωνημείωσηόμωςείναισαφώςμικρότερητηςαύξησηςτωννέωνληξιπρόθεσμωνοφειλών.ΜεεξαίρεσητονΑπρί-


λιοκαικυρίωςτοΝοέμβριοτου2016,οιληξιπρόθεσμεςοφειλέςαυξήθηκανκατάμέσοόρο315εκατ.ευρώανάμήνα.

Αντίστοιχηείναικαιηεικόναμετιςυποχρεώσειςτουιδιωτικούτομέαπροςτιςτράπε-ζες,όπουτοποσοστότωνμηεξυπηρετούμενωνδανείωνέφτασετο37%τουσυνόλουτωνδανείωντο2016.Τομόνοθετικόγεγονόςείναιότιηαύξησητωνμηεξυπηρε-τούμενωνδανείωνείναιπλέονηπιότερη.ΌπωςέχουμεδείξεικαισεπροηγούμενεςΕκθέσειςμας,ηδημοσιονομικήλιτότητακαιηπολιτικήτηςεσωτερικήςυποτίμησηςοδηγούνσυνεπώςστημείωσητωνχρηματοοικονομικώνροώναπότανοικοκυριάπροςτοΔημόσιοκαιτιςτράπεζες,λόγωτόσοτηςσυμπίεσηςτουδιαθέσιμουεισοδή-ματόςτουςόσοκαιτηςπροσπάθειάςτουςναδιατηρήσουνέναεπίπεδοκατανάλωσης.

Διάγραμμα 2.9α: ΛηξιπρόθεσμεςοφειλέςιδιωτικούτομέαπροςτοΔημόσιοσεεκατ.ευρώ(Ελλάδα,Φεβρουάριος-Δεκέμβριος2016)

Πηγή:ΓενικήΓραμματείαΔημοσίωνΕσόδων(επεξεργασίαΙΝΕΓΣΕΕ)

Σημείωση: Τα ποσά αφορούν το σύνολο των φυσικών και των νομικών προσώπων, με την αναλογία των φυσικών προσώπων επί του συνόλου να κυμαίνεται μεταξύ 40% και 45%. Από τα στοιχεία του διαγράμματος έχουν αφαιρεθεί οι διαγραφές και η αποπληρωμή παλιών και νέων ληξιπρόθεσμων οφειλών.


Διάγραμμα 2.9β:Μηεξυπηρετούμεναδάνειαιδιωτικούτομέαωςποσοστό(%)τωνσυνολικώνδανείων(Ελλάδα,2005-2016)

Πηγή:WorldBank

Στο πλαίσιο αυτό, η σχέση που διαμορφώνεται μεταξύ κατανάλωσης, διαθέσι-μου εισοδήματος και αποταμίευσης μας οδηγεί στην εξαγωγή των παρακάτωσυμπερασμάτων:Πρώτον,ησυνέχισητηςχρηματοδότησηςτηςκατανάλωσηςμεμείωσητωνκαταθέσεωνίσωςδενείναιδιατηρήσιμη,ιδιαίτεραστηνπερίπτωσηόξυνσης τηςοικονομικήςκαι τηςπολιτικήςαβεβαιότηταςκαιπεραιτέρωαύξη-σηςτηςφορολογικήςεπιβάρυνσηςκαιτηςοικονομικήςανισότητας.Συνεπώς,οιόποιες προσδοκίες για θετική μεταβολή της κατανάλωσης και για επεκτατικήσυμβολήτηςστοΑΕΠθαπρέπειναστηρίζονταισεισχυρέςενδείξειςαύξησηςτουδιαθέσιμουεισοδήματος.Αυτόμπορείνασυμβείωςαποτέλεσματηςαύξησηςτωνεισοδημάτωνήτηςμείωσηςτωνφόρωνήτηςαύξησηςτηςαπασχόλησηςκαιτηςμείωσηςτωνεπισφαλώνμορφώνεργασίαςσεόφελοςτηςπλήρουςαπασχόλησηςείτεμετηνεφαρμογήενόςμείγματοςόλωντωνπαραπάνω.

Δεύτερον,ημείωσητηςκαθαρήςαποταμίευσηςλειτουργείαποσταθεροποιητικάγιατηνκαταθετικήβάσητουτραπεζικούτομέα,ειδικάσεσυνθήκεςαβεβαιότη-τας, η οποία τροφοδοτεί και τη διατήρησηκαταθέσεωνστο εξωτερικό, επιδει-νώνονταςταπροβλήματαφερεγγυότηταςκαιρευστότητάςτου.Ηεκτίμησήμαςείναιότιησυνέχισητηςπολιτικήςτηςεσωτερικήςυποτίμησηςκαιτηςδημοσι-ονομικήςλιτότητας,ειδικάμετάτηδέσμευσητηςχώραςγιαυψηλάπρωτογενήπλεονάσματαταεπόμεναχρόνια,θαπαρατείνειτηνεμπλοκήστησταθεροποίησητουτραπεζικούσυστήματος,καθώςθαδυσχεράνειτηναποπληρωμήτουχρέουςνοικοκυριώνκαιεπιχειρήσεων,συντηρώνταςσευψηλόεπίπεδοταμηεξυπηρε-τούμεναδάνειακαιυπονομεύονταςτηνκεφαλαιακήεπάρκειακαιτηνποιότητατωνχαρτοφυλακίωντωντραπεζών.Επιπλέον,ησυμπίεσητουδιαθέσιμουεισο-δήματοςπουθαπροκληθείαπότηνπεραιτέρωαύξησητωνφόρων,πολύπερισ-


σότεροσεπερίπτωσημείωσηςτουαφορολόγητουορίου,θαμειώσειεκνέουτηφοροδοτικήικανότητατωννοικοκυριώνδυσχεραίνονταςτηδημοσιονομικήπρο-σαρμογήτηςοικονομίας.

ΤοΔιάγραμμα2.10παρουσιάζειτηνεξέλιξητουδείκτηχρέοςπροςακαθάρισταέσοδατωννοικοκυριώνκαιτωνμηχρηματοοικονομικώνεπιχειρήσεωντοδιά-στημα 2006-2015. Ο δείκτης χρέος προς ακαθάριστα έσοδα των νοικοκυριώνακολουθείσταθεράαυξητικήπορείαμέχριτο2013,ενώστησυνέχειαπαρουσιά-ζειμικρήβελτίωση,ηοποίαόμωςσεκαμιάπερίπτωσηδενεπαρκείγιατηναντι-στάθμισητηςμεγάληςαύξησηςτηςπροηγούμενηςπεριόδου.Συγκεκριμένα,τηνπερίοδο2007-2013οδείκτηςαυξήθηκεαπό70σε114μονάδες(αύξηση60%),ενώτο2015υποχώρησεστις103μονάδες.Θαπρέπεινασημειωθείότιοιμετα-βολέςτουδείκτηδενοφείλονταιστηναύξησητουχρέουςτωννοικοκυριώναλλάστηδραματικήμείωσητουδιαθέσιμουεισοδήματόςτους(βλ.ΤτΕ,2016β).

Διάγραμμα 2.10: Δείκτηςχρέοςπροςακαθάρισταέσοδαμετάφόρων νοικοκυριώνκαιεπιχειρήσεων(Ελλάδα,2006-2015,2010=100)

Πηγή: Eurostat,ΤράπεζατηςΕλλάδος(επεξεργασίαΙΝΕΓΣΕΕ)

Ανάλογηείναικαιηπορείατουδείκτηχρέοςπροςακαθάρισταέσοδατωνεπι-χειρήσεωντηνπερίοδο2011-2013,ανκαιστηνπαρούσαφάσηηδυναμικήτουδείκτηείναιαυξητική.Θαπρέπειωστόσονασημειωθείότιοδείκτηςβρίσκεταιμενσεχαμηλότεροεπίπεδοαπόαυτότου2007,αλλάγιαδιαφορετικούςλόγους.Το2007τούψοςτουδείκτηοφειλότανκυρίωςστονμεγάλοόγκοδανείων,ενώμετάτημεγάληαπομόχλευσητηςπεριόδου2010-2015 (ΙΝΕΓΣΕΕ,2016β)ηαύξησητουδείκτηοφείλεταιαποκλειστικάστηνπτώσητωνεσόδων.Καιστιςδύοπερι-


πτώσειςηχρηματοοικονομικήκατάστασητωνθεσμικώναυτώνφορέωνκρίνεταιιδιαίτεραασταθής.

Στοαναλυτικόαυτόπλαίσιο,ακόμηκαιανηοικονομίαμεταβείταεπόμενατρί-μηνασεθετικούςρυθμούςαύξησηςτουΑΕΠ,αυτόδενπρέπειναθεωρείταισαφήςένδειξη εξόδου της από την κρίση, ίσως ούτε ένδειξη σταθεροποίησής της στοβαθμόπουδενσυνδυάζεταιμεδιατηρήσιμημείωσητωνληξιπρόθεσμωνυποχρε-ώσεωντωννοικοκυριώνκαιτωνεπιχειρήσεων.Απόμιαάλληοπτική,γιαναγίνεικατανοητότοπαραπάνωεπιχείρημάμας,αν,γιαπαράδειγμα,ταελληνικάνοικο-κυριάικανοποιούσανπλήρωςήτομεγαλύτερομέροςτωνυποχρεώσεώντουςπροςτιςτράπεζεςκαιτοκράτος,τότεαυτόπουθαπαρατηρούσαμεθαήτανηκατάρ-ρευση της κατανάλωσης και της δραστηριότητας του πραγματικού τομέα τηςοικονομίας.Τοίδιοθαισχύσεικαιαντοεπόμενοδιάστημαπαρατηρηθείαύξησητωνεισοδημάτωντωννοικοκυριών.Ηκατανομήτουςμεταξύκατανάλωσηςκαιεξυπηρέτησηςτωνυποχρεώσεώντουςθαπροσδιορίσειτηδυναμικήτουπραγμα-τικούτομέακαιτησταθεροποίησηκαιτηφερεγγυότητατουτραπεζικούτομέα.Ανάλογηθαήτανκαιησυμπεριφοράτωνεπιχειρήσεωνωςπροςτιςεπενδυτικέςτουςαποφάσειςκαιτηνεξυπηρέτησητωνυποχρεώσεώντους.Ησταθεροποίησηκαιηεπέκτασητουπραγματικούτομέαθαπρέπεινασυνδυάζεταιμεβελτίωσητηςφερεγγυότηταςκαιτηςρευστότηταςτουτραπεζικούτομέαγιαναδημιουργηθούνοιπροϋποθέσειςσταθερήςκαιδιατηρήσιμηςεξόδουτηςοικονομίαςαπότηνκρίση.

2.6 Επενδύσεις παγίου κεφαλαίου

Στο Διάγραμμα 2.11 αποτυπώνονται οι συνολικές πραγματικές επενδύσεις και οιεπενδύσειςτωνεπιχειρήσεωνκαιτωννοικοκυριών.Παρατηρούμεότιστοσύνολότουςοιεπενδύσειςεμφανίζουνμεγάληπτώσημέχριτογ΄τρίμηνοτου2012(από15δισ.ευρώτοδ΄τρίμηνοτου2008σε5δισ.ευρώτογ΄τρίμηνοτου2012).Ακολούθωςσυνεχίζεταιημείωσήτουςαλλάμεμικρότερορυθμό.Τοχαμηλότεροεπίπεδοεπενδύ-σεωνεντοπίζεταιτογ΄τρίμηνοτου2015(4,4δισ.ευρώ),προφανώςλόγωτηςέντονηςαβεβαιότηταςεκείνηςτηςπεριόδουκαιτηςεφαρμογήςτωνκεφαλαιακώνελέγχων.Στησυνέχειαοιεπενδύσειςεπανακάμπτουνσεεπίπεδααντίστοιχατου2014.Πρέπειεπιπλέονναυπογραμμιστείότιτοπραγματικόεπίπεδοτωνεπενδύσεωνείναιτόσοχαμηλό,ώστεμιαμικρήαύξησητουόγκουτουςαποτυπώνεταιωςυψηλόςρυθμόςαύξησης,χωρίςωστόσοισχυρόεπεκτατικόμακροοικονομικόαποτέλεσμα.

Ενδιαφέρονπαρουσιάζειεπίσηςηδιάρθρωσητωνεπενδύσεων.Παρατηρούμεότιοι επενδύσεις τωννοικοκυριώνήτανυψηλότερεςαπόαυτέςτωνεπιχειρήσεωνμέχριτοβ΄τρίμηνοτου2013.Οιεπενδύσειςτωννοικοκυριώνπαρουσιάζουνστα-θεροποίησημετάτο2013,ενώτηνίδιαπερίοδοοιεπενδύσειςτωνεπιχειρήσεωναυξάνονταιοριακά,αλλάεξακολουθούνναπαραμένουνσεπολύχαμηλόεπίπεδο,διαψεύδοντας τις προσδοκίες των σχεδιαστών της πολιτικής της εσωτερικήςυποτίμησης.


Διάγραμμα 2.11:Πραγματικέςακαθάριστεςεπενδύσειςπαγίουκεφαλαίου σεδισ.ευρώ(Ελλάδα,2008:4-2016:2,σταθερέςτιμές2010)


Σημείωση: Μετακυλιόμενοι μέσοι όροι 4 περιόδων, εποχικά και ημερολογιακά διορθωμένα στοιχεία.

ΤοΔιάγραμμα2.12αποτυπώνειτιςπραγματικέςακαθάριστεςκαικαθαρέςεπεν-δύσειςμαζίμετιςαποσβέσειςτωνεπιχειρήσεων.Παρατηρούμεότιήδηαπότοβ΄τρίμηνοτου2009οιαποσβέσειςυπερβαίνουντιςακαθάριστεςεπενδύσεις,γεγο-νόςπουσυνεπάγεταιαρνητικέςκαθαρέςεπενδύσεις.Τοεύρημααυτόαποκαλύ-πτειτομέγεθοςτηςαποεπένδυσης,τησυρρίκνωσητουπαραγωγικούδυναμικούκαιτημείωσητουδυνητικούπροϊόντοςτηςοικονομίας.Τομέγεθοςτηςαποεπέν-δυσηςαναδεικνύειτοέλλειμμαποιότηταςτηςεπιχειρηματικότηταςστηνΕλλάδα,τοοποίο,όπωςέχουμεδείξει(ΙΝΕΓΣΕΕ,2016α),διευρύνθηκεαπότηνπολιτικήτηςεσωτερικήςυποτίμησηςκαιτηςαπορρύθμισηςτηςαγοράςεργασίας.


Διάγραμμα 2.12:Πραγματικέςακαθάριστεςκαικαθαρέςεπενδύσειςπαγίουκεφαλαίουκαιπραγματικέςαποσβέσειςτωνμηχρηματοοικονομικών

επιχειρήσεωνσεδισ.ευρώ(Ελλάδα,2008:4-2016:2,σταθερέςτιμές2010)



Στονδημόσιοδιάλογοηιδιαίτεραπεριορισμένηεπενδυτικήδραστηριότητασυν-δέεταιμετηνπεριορισμένηπρόσβασησερευστότητα,κυρίωςσετραπεζικόδανει-σμό.ΤοΔιάγραμμα2.13αποτυπώνειτααδιανέμητακέρδη, τανέαδάνειακαιτιςακαθάριστεςεπενδύσειςτωνεπιχειρήσεων.Τααδιανέμητακέρδητωνεπιχειρή-σεωνακολουθούνήπιαπτωτικήπορεία,μεεξαίρεσητηνπερίοδοαπότοβ΄τρί-μηνοτου2012έωςτογ΄τρίμηνοτου2014,όπουπαρατηρείταιοριακήαύξηση.Παράλληλα,τανέαδάνειατωνεπιχειρήσεωνπαρουσιάζουναντίστοιχησυμπερι-φοράμετανέαδάνειατωννοικοκυριώνκαιγιατουςίδιουςλόγους,μεεξαίρεσητο2010,έτοςκατάτοοποίοαλλάζειηλογιστικήκαταγραφήτωνεπιχειρηματι-κώνδανείωναπότηνΤράπεζατηςΕλλάδος.Επομένως,ηπαρατηρούμενηαύξησηοφείλεται κυρίως σε λογιστικούς λόγους παρά σε πραγματικό αποτέλεσμα. ΤαστοιχείατουΔιαγράμματος2.11δείχνουνότιτοεπίπεδοτωνεπενδύσεωνβρίσκε-ταιμονίμωςχαμηλότερατουεπιπέδουτωναδιανέμητωνκερδών.Μεάλλαλόγια,τατελευταίαχρόνιαοιεπιχειρήσειςθαμπορούσανναχρηματοδοτήσουντιςεπεν-δύσειςτουςμειδίουςπόρους,αλλάδεντοεπέλεξαν.


Διάγραμμα 2.13:Αδιανέμητακέρδη,νέαδάνειακαιακαθάριστεςεπενδύσειςπαγίουκεφαλαίουτωνμηχρηματοοικονομικώνεπιχειρήσεωνσεδισ.ευρώ

(Ελλάδα,2008:4-2016:2,σταθερέςτιμές2010)

Πηγή: EurostatκαιΤράπεζατηςΕλλάδος(επεξεργασίαΙΝΕΓΣΕΕ)


Ανκαιηύφεση–συνεπώςκαιοιχαμηλέςήκαιαρνητικέςπροσδοκίεςκερδοφο-ρίας–θαμπορούσεπολύεύκολαναερμηνεύσειτηναποεπένδυσητωντελευταίωνετών,ηδιαφοράεπενδύσεωνκαιαδιανέμητωνκερδώναποκαλύπτεισημαντικέςπλευρές της κυρίαρχης επιχειρηματικής κουλτούρας στην Ελλάδα. Ωστόσο, θαπρέπεινατονιστείότιπέραντηςεπενδυτικήςδραστηριότηταςηπρόσβασητωνεπιχειρήσεωνσερευστότηταείναισημαντικήγιατηντρέχουσαχρηματοοικονο-μική λειτουργία τους. Αυτές οι όψεις της επενδυτικής συμπεριφοράς της οικο-νομίαςπροσδιορίζουνκαιτιςπροσδοκίεςγιατιςπιθανέςεπιδράσειςπουθαείχεηένταξητηςΕλλάδαςστοπρόγραμμαποσοτικήςχαλάρωσηςτηςΕΚΤ,οιοποίεςκατάτηνεκτίμησήμαςθαήτανθετικέςμεναλλάπολύπεριορισμένεςωςπροςτοαναπτυξιακότουςαποτέλεσμα.


2.7 Το εμπορικό ισοζύγιο

ΤοΔιάγραμμα2.14αποτυπώνειτιςπραγματικέςεξαγωγέςκαιεισαγωγέςγιαπρο-ϊόντακαιυπηρεσίες.Παρατηρούμεότιοιεξαγωγέςυπηρεσιώνδενέχουνανακάμ-ψεισταπροκρίσηςεπίπεδα,παράτηναύξησητηςτουριστικήςκίνησης.ΣύμφωναμεταστοιχείατηςΤράπεζαςτηςΕλλάδος,ημεγαλύτερηπτώσηεντοπίζεταιστιςθαλάσσιεςμεταφορές,οιεισπράξειςτωνοποίωνμειώθηκανκατά71%τηνπερί-οδοαπότογ΄τρίμηνοτου2008έωςτοβ΄τρίμηνοτου2016.Παράλληλα,ηεφαρ-μογήτωνπεριορισμώνστηνκίνησηκεφαλαίωνείχεέντονααρνητικήεπίδραση,καθώςτογ΄τρίμηνοτου2015ηπτώσητωνεισπράξεωναντιστοιχούσεσε1,8δισ.ευρώσεονομαστικούςόρους.

Διάγραμμα 2.14:Πραγματικέςεξαγωγέςκαιεισαγωγέςπροϊόντωνκαι υπηρεσιώνσεδισ.ευρώ(Ελλάδα,2008:1-2016:3,σταθερέςτιμές2010)

Πηγή: Eurostat

Σημείωση: Τα στοιχεία είναι εποχικά και ημερολογιακά διορθωμένα.

Αντιθέτως,οιεξαγωγέςπροϊόντωνακολουθούνμιασταθερή,ωστόσοισχνή,ανο-δικήπορείααπότοα΄τρίμηνοτου2010ηοποίασεκαμίαπερίπτωσηδενμπορείναεπιφέρειισχυρόεπεκτατικόαποτέλεσμαστηνοικονομία(οιπραγματικέςεξα-γωγέςπροϊόντωνστοδιάστημααπότοα΄τρίμηνοτου2010έωςτοβ΄τρίμηνοτου


2016αυξήθηκανμόλιςκατά3,6δισ.ευρώ).Ειδικότεραγιατο2016,οιεξαγωγέςπροϊόντωνεμφανίζουναύξησητηςτάξηςτων800εκατ.ευρώμεταξύγ΄τριμήνουτου2015καιγ΄τριμήνουτου2016.

Σύμφωνα με στοιχεία του ΟΟΣΑ, καθοριστικό ρόλο στις εξαγωγές προϊόντωνέχουνταπροϊόνταδιύλισηςπετρελαίου,ταοποίατο2015αντιστοιχούσανστο28,3% των ελληνικών εξαγωγών. Οι υπόλοιπες εξαγωγές προϊόντων αφορούνπροϊόνταεντάσεωςεργασίας(κυρίωςαγροτικά).ΤοΔιάγραμμα2.15παρουσιά-ζειταποσοστάτωντουριστικώνυπηρεσιών,τωνθαλάσσιωνμεταφορώνκαιτουεμπορίουκαυσίμων,δηλαδήταπιοεξαγώγιμαστοιχείατηςελληνικήςοικονομίας,στοσύνολοτωνεξαγωγών.Έντονηείναιηπτώσητουμεριδίουτωνθαλάσσιωνμεταφορώντηνπερίοδομεταξύτουβ΄τριμήνουτου2015καιτουβ΄τριμήνουτου2016(μείωσηαπό21%σε12%)καιηπιότερηεκείνητωνπροϊόντωνδιύλι-σης(μείωση1%στοίδιοδιάστημα),σεαντίθεσημετιςτουριστικέςυπηρεσίες,οιοποίεςαύξησαντομερίδιότουςεπίτουσυνόλουτωνεξαγωγώνστοίδιοδιάστημακατά1%.

Οιεισαγωγέςυπηρεσιών,οιοποίεςανέκαθενκινούντανσεχαμηλάεπίπεδα,ακο-λουθούνμιασυνεχήπτωτικήπορείαμετάτοα΄ τρίμηνοτου2009, ενώέντονααρνητικήήτανηεπίπτωσητηςεφαρμογήςτωνκεφαλαιακώνελέγχωντογ΄τρί-μηνοτου2015μειώνονταςπεραιτέρωτησυνολικήαξίατους.Στοναντίποδα,οιεισαγωγέςπροϊόντωνεμφανίζουνμείωσημέχριτοδ΄τρίμηνοτου2013καιστησυνέχειαανακάμπτουνμερυθμόταχύτεροτωνεξαγωγώνπροϊόντων.Τοβ΄τρί-μηνο του2016ηαξία των εισαγωγώνπροϊόντωνπροσέγγιζε τα14 δισ. ευρώ,ποσόπουαντιστοιχεί σε εκείνο του 2010, για νασημειώσει σημαντικήπτώσηκατά2περίπουδισ.ευρώτογ΄τρίμηνοτου2016.

ΌπωςέχουμεαναφέρεικαισεπροηγούμενεςΕκθέσεις(ΙΝΕΓΣΕΕ,2015,2016ακαι2016β),ηεφαρμογήτηςπολιτικήςτηςεσωτερικήςυποτίμησης,πουστόχοείχετημείωσητουκόστους-τιμήςτωνεξαγώγιμωνπροϊόντωνκαιεπομένωςτηναύξησητωνεξαγωγών,αφενόςδενείχεσημαντικόεπεκτατικόαποτέλεσμα,αφετέρουδενάλλαξετηνπαραγωγικήδιάρθρωσητηςοικονομίας.Επομένως,ηδυναμικήτουισοζυγίουπροϊόντωνθαεξακολουθήσειναείναιαρνητική,ενώηεξισορροπητικήπροσαρμογήτουθαεξαρτάταιαπότησυμπίεσητουδιαθέσιμουεισοδήματος.

Τέλος,θαπρέπεινασημειωθείότιηεξαγωγικήπολιτικήπουπροωθείταιμέσωτηςεφαρμογήςτωνΠΟΠσυντελείταισεμιαπερίοδοόπουτοπαγκόσμιοεμπό-ριοβρίσκεταισεύφεσηδυσχεραίνονταςπεραιτέρωτηνεπίτευξητουστόχουγιααύξησητωνεξαγωγών.Ορυθμόςμεταβολήςτωνπαγκόσμιωνεξαγωγών,οοποίοςεμφανίζεταιστοΔιάγραμμα2.16,αυξήθηκεσημαντικάτο2010καιτο2011,ανα-κάμπτοντας από την παγκόσμια κρίση του 2007-2008. Όμως, κατόπιν έμεινεστάσιμοςτηνπερίοδο2012-2014,ενώγιατο2015παρατηρείταισημαντικήυπο-χώρηση.


Διάγραμμα 2.15:Μερίδιοκύριωνεξαγωγικώνπροϊόντωνκαιυπηρεσιών επίτουσυνόλουτωνπραγματικώνεξαγωγών (Ελλάδα,2008:4-2016:2,σταθερέςτιμές2010)

Πηγή:ΤράπεζατηςΕλλάδος(επεξεργασίαΙΝΕΓΣΕΕ)

Σημείωση: Μετακυλιόμενοι μέσοι όροι 4 περιόδων.

Διάγραμμα 2.16:Ρυθμόςμεταβολήςπαγκόσμιωνεξαγωγών(2009-2015, ποσοστό[%]μεταβολήςσεσχέσημετοπροηγούμενοέτος)

Πηγή:WorldTradeOrganization(επεξεργασίαΙΝΕΓΣΕΕ)


Σεαυτότοπαγκοσμίωςδυσχερέςοικονομικόπεριβάλλον,οιπροσδοκίεςγιαανα-πτυξιακήώθησημέσωτωνεξαγωγώνφαντάζουνυπεραισιόδοξες.Ουσιαστικάηεπιτυχίατουαφηγήματοςτηςεξωστρεφούςμεγέθυνσηςθακριθείαπότοανταεγχώριαπροϊόντακαιοιεγχώριεςυπηρεσίεςθααυξήσουντομερίδιότουςκαιαπότηδημιουργίανέωνμεριδίωνστιςπαγκόσμιεςεξαγωγές,οόγκοςτωνοποίωνμει-ώνεται.

Το Διάγραμμα 2.17 απεικονίζει το μερίδιο των κύριων εγχώριων κλάδων στιςπαγκόσμιες εξαγωγές για την περίοδο 2008-2015. Το μερίδιο των εμπορικώνυπηρεσιώνεμφανίζειυποχώρηση,ενώημεταποίηση,τηςοποίαςτομερίδιοκινεί-ταισειδιαίτεραχαμηλάεπίπεδα,μειώθηκεαπό0,13%σε0,9%στηνυπόεξέτασηπερίοδο.Ταγεωργικάπροϊόνταδιατηρούνένασχετικάσταθερόμερίδιοεπίτωνπαγκόσμιωνεξαγωγώνγεωργικώνπροϊόντων,ενώαύξησητουμεριδίουπαρου-σιάζεταιστακαύσιμα(από0,15%το2008σε0,45%το2015),ανκαι,όπωςανα-φέρθηκεανωτέρω,μεπτωτικήτάσηότανεξετάζεταισεονομαστικούςόρους.

Διάγραμμα 2.17:Μερίδιοελληνικώνεξαγωγώνκύριωνκλάδωνοικονομικήςδραστηριότηταςεπίτωνπαγκόσμιωνεξαγωγώναντίστοιχωνκλάδων

οικονομικήςδραστηριότητας(Ελλάδα,2008-2015)

Πηγή:WorldTradeOrganization(επεξεργασίαΙΝΕΓΣΕΕ)


Συνοπτικά,ηεξαγωγικήδραστηριότηταδείχνεισημείασταθερήςαλλάιδιαίτερααργήςανόδουμέσωτηςυποκατάστασηςτωνεξαγωγώνυπηρεσιώναπότιςεξα-γωγές προϊόντων. Ωστόσο, την τρέχουσα περίοδο ο όγκος των εξαγωγών δενμπορεί να αποτελέσει αναπτυξιακό μοχλό της οικονομίας, κάτι το οποίο οφεί-λεταικυρίωςσεδύολόγους:Πρώτον,ηπαραγωγικήδιάρθρωσητηςοικονομίαςείναιτέτοια,πουδημιουργείενδογενώςέναέλλειμμαστοεμπορικόισοζύγιο.Μεάλλαλόγια,ηεγχώριαπαραγωγήβασίζεταιιδιαίτεραστιςεισαγωγές.Δεύτερον,τοδιεθνέςπεριβάλλον είναιπιθανόναλειτουργήσειπεραιτέρωαρνητικάστηναύξησητουόγκουτωνεξαγωγών,ιδιαίτεραστοκαθεστώςαβεβαιότηταςπουέχειδημιουργηθείαπότοBrexitκαιαπότηνπιθανήστροφήτωνΗΠΑσεπολιτικέςπροστατευτισμού.Επομένως,ηχώραμαςθαπρέπειτοαμέσωςεπόμενοχρονικόδιάστημανασχεδιάσειμεαναπτυξιακόπραγματισμότοπαραγωγικόμοντέλοπουθαμπορούσεναβγάλειτηνοικονομίααπότηνκρίση.Όλεςοιενδείξειςσυγκλίνουνότιηπολιτικήτηςεσωτερικήςυποτίμησηςκαιηιδεοληπτικήαναφοράστηνεξω-στρεφήανάπτυξηθαπρέπειναεπαναξιολογηθούν.

Κεφάλαιο 3

Η κατάσταση της αγοράς εργασίας


Η κατάσταση της αγοράς εργασίας


ΗοικονομικήκρίσηκαιηεφαρμογήτωνΠΟΠπροκάλεσανδραματικέςεπιπτώ-σειςστηναγοράεργασίαςτηςΕλλάδας.25Ταδικαιώματατωνεργαζομένωνκαιτοβιοτικότουςεπίπεδοθυσιάστηκανστοόνοματηςανταγωνιστικότητας,τωνεπεν-δύσεων,τηςαπασχόλησηςκαιτηςπροσδοκίαςμετασχηματισμούτηςοικονομίαςσεέναμοντέλοεξωστρεφούςανάπτυξης.Ηαγοράεργασίαςείναιπολύπιθανόναβρίσκεταιμπροστάσεένανέοσοκαπορρύθμισης,τοοποίοθαπροσδιοριστείαπότιςεπιπτώσειςτωννέωνπαρεμβάσεωνπουθαπεριλαμβάνειηολοκλήρωσητηςδεύτερηςαξιολόγησηςτουτρίτουΠΟΠ.Ητρέχουσακατάστασητηςοικονομίαςαποκαλύπτει ότι οι θυσίες των εργαζομένων εξυπηρέτησαν μόνο νεοφιλελεύ-θερες ιδεοληψίες.Ηακραίααπορρύθμισητηςαγοράςεργασίαςλειτούργησεωςυφεσιακόςμηχανισμόςκαισυνέβαλεστηναποεπένδυσηκαιστηνεπιδείνωσητηςδιαρθρωτικήςανταγωνιστικότηταςτηςοικονομίαςκαιτηςδυνητικήςαναπτυξια-κήςδυναμικήςτης.

Παράτηναποκλιμάκωσητουεπίσημουποσοστούανεργίας,ηοποίασυγκαλύπτειτημεγάληαύξησητωνεπισφαλώνμορφώνεργασίας,αυτόεξακολουθείναείναιδραματικάυψηλόυποβαθμίζονταςπεραιτέρωτοβιοτικόεπίπεδοτηςκοινωνίας.Οεργαζόμενοςπληθυσμόςείναισχεδόνομισόςσεσχέσημετονπληθυσμόπουβρίσκεταισεεργάσιμηηλικία.Οιμακροχρόνιαάνεργοιαντιστοιχούνπερίπουστατρίατέταρτατουσυνολικούαριθμούτωνανέργωνκαιδενδικαιούνταιεπίδομαανεργίας.Ηαπορρύθμισηφαίνεταιναέχει«πετύχει»μόνοωςπροςτηναύξησητωνάτυπωνμορφώνεργασίαςκαιτημείωσητουκόστουςεργασίας.Ταδιαρθρω-τικά χαρακτηριστικά της ανεργίας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι το πρόβληματηςανεργίαςείναιπρόβλημαζήτησηςεργασίαςκαιόχιπροσφοράςκαικόστουςεργασίας. Αν στην εικόνα αυτή προσθέσουμε τις ιδεοληπτικές απαιτήσεις τωνδανειστώνγιαπεραιτέρωμέτρααπορρύθμισηςκαισυνέχισητηςλιτότητας,τότεηπροοπτικήτηςαγοράςεργασίαςδεναφήνειπεριθώριααισιοδοξίαςκαιπροο-πτικήςποιοτικήςανάταξήςτης.Υπάρχειάμεσηανάγκηπαρέμβασηςστηναγοράεργασίας,αλλάμεάλληφιλοσοφίακαιπλαίσιομέτρων,προκειμένουνααντιμε-τωπιστούνοιαρνητικέςσυνέπειεςαφενόςτηςανεργίαςστουςμακροχρόνιαανέρ-γους, στις γυναίκες, στους νέους, στη μετανάστευση εξειδικευμένου εργατικούδυναμικούκαιαφετέρουτηςαύξησηςτωνεπισφαλώνμορφώνεργασίαςστοβιο-τικόεπίπεδοκαιστηνκαθημερινότητατωνεργαζομένων.

25. Για τις επιπτώσεις της οικονομικής πολιτικής της λιτότητας στην αγορά εργασίας των χωρών-μελών της ΕΕ βλ. ETUI (2016), iAGS (2017).


3.2 Η εξέλιξη της ανεργίας

ΗδραματικήκατάστασητηςαγοράςεργασίαςστηνΕλλάδακαθιστάαναγκαίοναχρησιμοποιήσουμεεναλλακτικούςδείκτεςμέτρησηςτηςανεργίας.Ηεκτίμησήμαςείναιότικάτιτέτοιοθαβοηθούσεστηνεξαγωγήασφαλέστερωνσυμπερασμάτωνγιατιςεπιπτώσειςτηςανεργίαςστημακροοικονομικήσυμπεριφοράτηςοικονομίας,αλλάκυρίωςγιατιςσυνθήκεςπουεπιτρέπουνήδυσχεραίνουντησυντήρησητωνεργαζομένωνκαιτοβιοτικόεπίπεδοτωνοικογενειώντους.Στοπλαίσιοαυτόεκτι-μούμεότιτοBureau of Labor Statistics(BLS)τωνΗΠΑ(US Department of Labor)έχειδιαμορφώσειπολύχρήσιμουςεναλλακτικούςδείκτεςανεργίαςπουαποτυπώ-νουνπληρέστερατηνκατάστασητηςαγοράςεργασίας.ΟιδείκτεςτουBLSέχουνκαταστείιδιαίτεραεπίκαιροιστηδιάρκειατηςκρίσης,ηοποίαέχεικαταδείξειτηνανεπάρκειατωνεπίσημωνδεικτώνμέτρησηςτηςανεργίαςπουχρησιμοποιήθηκανσεπεριόδουςκατάτιςοποίεςυπήρχεάνθησητηςοικονομικήςδραστηριότηταςκαιπεριορισμένηανάπτυξηεπισφαλώνμορφώνεργασίας.

ΟιδείκτεςτουBLSαναδεικνύουντιςσημαντικότερεςδιαρθρωτικέςαλλαγέςστηναγοράεργασίαςτόσοαπότηνπλευράτηςσυντήρησηςκαιτουβιοτικούεπιπέδουτωνεργαζομένωνόσοκαιαπότηνπλευράσημαντικώνομάδωντουεργατικούδυναμικούπου διογκώθηκαν και εξακολουθούν να διογκώνονται στη διάρκειατηςκρίσηςκαιβρίσκονταιστηνασαφήζώνημεταξύαπασχόλησηςκαιανεργίας.Απότηνοπτικήτωνσυμφερόντωνκαιτωναξιώντωνσυνδικάτων,οικυριότεροιαπότουςδείκτεςτουBLSπουθαήτανχρήσιμοναεκτιμηθούνγιατηνελληνικήοικονομίαείναιοιεξής:

Ποσοστό ανεργίας (U3): Ο δείκτης αυτός μετράει το λόγο των ανέργων ωςποσοστότουεργατικούδυναμικού.Είναιοδείκτηςανεργίαςπουχρησιμοποιεί-ταισυνήθως,οοποίοςυιοθετείκυρίωςτηνοπτικήτωνσυμφερόντωντωνεπιχει-ρήσεων,διότιαναφέρεταιστηδιαδικασίαπαραγωγήςκαιστηναξιοποίησητουκεφαλαίου.Είναιέναςδείκτηςπουαποτυπώνειτημακροοικονομικήλειτουργίατηςανεργίαςκαικυρίωςτηνεπίδρασήτηςστονπροσδιορισμότωνχρηματικώνμισθών,όπωςαυτοίπροκύπτουναπότιςδιαπραγματεύσεις(συλλογικέςήατομι-κές)μεταξύμισθωτώνκαιεργοδοτών,αλλάδενεκτιμάτηνέκτασητωνεπιπτώ-σεωντηςανεργίαςστοβιοτικόεπίπεδο.

Ποσοστό ανέργων και αποθαρρημένων (U4):Οδείκτηςαυτόςμετράειτολόγοτωνανέργωνκαιτωναποθαρρημένωνωςποσοστότουεργατικούδυναμικού.ΣεαντίθεσημετοποσοστόανεργίαςU3,τοποσοστόU4λαμβάνειυπόψητοφαινό-μενοτηςαποθάρρυνσηςμιαςμερίδαςανέργων,οιοποίοιδενκαταγράφονταιωςτέτοιοιαπότηνΈρευναΕργατικούΔυναμικού.Αποθαρρημένοιάνεργοιείναιοιάνεργοιπουδεναναζητούναπασχόληση,αλλάθαήθελανναέχουνεργασίακαιείναιδιατεθειμένοινατηναναλάβουνμέσαστιςδύοεπόμενεςεβδομάδες.

Επαυξημένο ποσοστό ανεργίας (U5): Ο δείκτης αυτός μετράει το λόγο τωνανέργων,τωναποθαρρημένωνκαιτουλοιπούενδυνάμειπρόσθετουεργατικού


δυναμικούωςποσοστότουεργατικούδυναμικού.Τολοιπόενδυνάμειπρόσθετοεργατικόδυναμικόείναικυρίωςάτομαπουαναζητούσανεργασίακατάτοντελευ-ταίομήνα,αλλάδενήτανδιαθέσιμανααναλάβουνεργασίαμέσαστιςεπόμενεςδύοεβδομάδες.

Ποσοστό ανέργων, αποθαρρημένων και υποαπασχολούμενων (U6):Οδεί-κτης αυτός μετράει το λόγο των ανέργων, των αποθαρρημένων ανέργων, τουλοιπούενδυνάμειπρόσθετουεργατικούδυναμικούκαιτηςμηηθελημένηςμερι-κήςαπασχόλησηςωςποσοστότουεργατικούδυναμικού.ΟU6είναιδείκτηςιδι-αίτερα χρήσιμος, καθώς αναφέρεται σε μια διευρυμένη έννοια του εργατικούδυναμικούκαιπεριγράφειτηνέκτασητηςανεργίαςαπότηνπλευράτηςκοινωνι-κήςαναπαραγωγήςκαιτωνκοινωνικώνεπιπτώσεωντηςανεργίας.

ΜεβάσητατελευταίαδημοσιευμέναστοιχείατηςΕΛΣΤΑΤ,τοεπίσημοποσοστόανεργίας, όπωςαποτυπώνεταιαπότοδείκτηU3, τογ΄ τρίμηνο του2016ήταν22,6%(Διάγραμμα3.1)έναντι24%τοαντίστοιχοτρίμηνοτου2015.Τοσύνολοτωναπασχολουμένωνανήλθεσε3.736,7χιλιάδεςάτομα(εκτωνοποίων2.473,7χιλιάδεςμισθωτοί),ενώοιάνεργοιανήλθανσε1.092,6χιλιάδεςάτομακαιοοικο-νομικάμηενεργόςπληθυσμόςσε4.379χιλιάδεςάτομα.

Διάγραμμα 3.1: ΕναλλακτικοίδείκτεςανεργίαςστηνΕλλάδα (α΄τρίμηνο2008-γ΄τρίμηνο2016)

Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ,ΈρευναΕργατικούΔυναμικού


Οιαποθαρρημένοιάνεργοιανέρχοντανκατάτογ΄τρίμηνοτου2016σε108,3χιλιάδεςάτομα(2,18%τουεργατικούδυναμικού)έναντι44,6χιλιάδων(0,88%τουεργατικούδυναμικού)κατάτοαντίστοιχοτρίμηνοτου2008(βλ.Πίνακα3.1καιΔιάγραμμα3.1).Οιαποθαρρημένοιείναιεπομένωςμιααυξανόμενηομάδατουπληθυσμούστηδιάρ-κειατηςκρίσηςκαιτοποθετείταιστηνενδιάμεσηζώνημεταξύανεργίαςκαιαεργίας(δηλαδήμηενεργούπληθυσμού).Ημεγέθυνσήτηςανακόπηκεαπότοκαλοκαίριτου2014έωςτοτέλοςτου2015.Ωστόσο,στηδιάρκειατου2016επέστρεψεσεαυξητικήτάσηκαιαποτελείένδειξηεπιδείνωσηςτηςκατάστασηςτηςαγοράςεργασίας.

Πίνακας 3.1: Αποθαρρημένοιάνεργοι στηνΕλλάδα(γ΄τρίμηνο2016)Ποσοστό (%) ανεργίας γ΄

τριμήνου του 2016Αριθμός αποθαρρημένων

ανέργων το γ΄ τρίμηνο του 2016

Αριθμός αποθαρρημένων ανέργων το γ΄ τρίμηνο

του 2008

Ποσοστό (%) ανεργίας γ΄ τριμήνου του 2016

εάν οι αποθαρρημένοι αναζητούσαν εργασία

22,6% 108,3χιλιάδεςάτομα 44,6χιλιάδεςάτομα 24,22%


Στη διάρκεια της κρίσης, ο πληθυσμός των ηλικιών 15-64 ετών παρουσίασεμείωσητηςτάξηςτων400χιλιάδωνατόμων.ΕίναισυνεπώςεύλογηηυπόθεσηότιένατμήματουαποθαρρημένουεργατικούδυναμικούτηςχώραςπεριλαμβάνεταιστημεταναστευτικήροήαπότηνΕλλάδαπροςτοεξωτερικόκαιότιεπομένωςτοφαινόμενοτηςαποθάρρυνσης,όπωςαυτόεμφανίζεταισταστοιχείατηςΈρευναςΕργατικούΔυναμικού,είναιπιθανόνυποεκτιμημένο.

Σεαντίθεσημετουςαποθαρρημένους, τολοιπόενδυνάμειπρόσθετοεργατικόδυναμικό (που είναι κυρίως άτομα τα οποία αναζητούσαν εργασία κατά τοντελευταίομήνα,αλλάδενήτανδιαθέσιμαναεργαστούναμέσως)δενμεταβάλ-λειουσιαστικάτοποσοστόανεργίας(βλ.Διάγραμμα3.1).Ωστόσο,τοφαινόμενοτηςακούσιαςυποαπασχόλησης(τηνοποίαταυτίζουμεεδώμετηνακούσιαμερικήαπασχόληση) παρουσίασε στη διάρκεια της κρίσης μεγάλη αύξηση, από 96,2χιλιάδεςτογ΄τρίμηνοτου2008σε266,1χιλιάδεςάτοματογ΄τρίμηνοτου2016(βλ.Πίνακα3.2καιΔιάγραμμα3.1).

Πίνακας 3.2: ΗακούσιαμερικήαπασχόλησηστηνΕλλάδα(γ΄τρίμηνο2016)

Ποσοστό (%) ανεργίας γ΄ τριμήνου του 2016

Αριθμός υποαπασχολούμενων με μερική απασχόληση το γ΄

τρίμηνο του 2016

Αριθμός υποαπασχολούμενων με μερική απασχόληση το γ΄

τρίμηνο του 2008

Ποσοστό (%) ανεργίας, αποθάρρυνσης και

υποαπασχόλησης γ΄ τριμήνου του 2016

22,6% 266,1χιλιάδεςάτομα 96,2χιλιάδεςάτομα 29,6%

Πηγή:ΕΛΣΤΑΤ,ΈρευναΕργατικούΔυναμικού


Ηακούσιαυποαπασχόλησηκαιοιαποθαρρημένοιάνεργοιείναιδύοομάδεςτουεργατικούδυναμικούπουυπήρχανμενπριντο2008,αλλάμεπεριορισμένηεπί-δρασηστην κατάσταση τηςαγοράς εργασίας. Στη διάρκεια της κρίσηςαναδεί-χθηκαν σε σημαντικές ομάδες του εργατικού δυναμικού και αποτυπώνουν τιςεπιπτώσεις της κρίσης και της απορρύθμισης στην ποιότητα της εργασίας καιστοβιοτικόεπίπεδοτηςελληνικήςκοινωνίας.Όλεςοικατηγορίεςτηςδιευρυμέ-νηςέννοιαςτηςανεργίας,ουσιαστικάτουπραγματικούποσοστούανεργίας,πουμας ενδιαφέρει από την άποψη του βιοτικού επιπέδου της κοινωνίας (δείκτηςU6),εμφανίζονταιστοΔιάγραμμα3.1.Αυτόπουδενφαίνεταιείναιτοτμήματουεργατικούδυναμικούπουμετανάστευσεκαιτοοποίο,εάνπαρέμενεστηχώρα,θααύξανεακόμηπερισσότεροτοδείκτηU6.Μιατέτοιαενσωμάτωσητωνατόμωνπουμεταναστεύουνστοδείκτηανεργίαςθαήτανθεμιτήστηνπερίπτωσηπουθαεπιθυμούσαμεναδιαμορφώσουμεέναδείκτηγιατηνικανότητατηςοικονομίαςναπροσφέρειεργασίαστονπληθυσμό.

ΣημαντικόεπίσηςπρόβληματηςαγοράςεργασίαςστηνΕλλάδαείναιτοποσοστότωνμακροχρόνιαανέργων (άνωτου ενός έτους)στοσύνολο τωνανέργων, τοοποίουπερβαίνειτο70%(Διάγραμμα3.2).Ειδικότερα,παρατηρούμεότι,παράτηντάσησταθεροποίησηςστοναριθμότωνμακροχρόνιαανέργων,ηοποίαπαρα-τηρείταιαπότατέλητου2014,τοπρόβλημαπαραμένεικρίσιμο.

Διάγραμμα 3.2: Μακροχρόνιαανεργία στηνΕλλάδα (α΄τρίμηνο2001-γ΄τρίμηνο2016)



Οι επιπτώσεις της μακροχρόνιας ανεργίας στο βιοτικό επίπεδο είναι σημαντι-κές, καθώς η πλειονότητα των ανέργων μένει εκτός της αγοράς εργασίας γιαμεγάλοχρονικόδιάστημακαισυνεπώςδενέχειπρόσβασηστοεπίδομαανεργίας.Επιπλέον,ηπαρατεταμένηπαραμονήτωνανέργωνεκτόςτηςαγοράςεργασίαςοδηγεί σε ταχύτατη απαξίωση των δεξιοτήτων τους, εξέλιξη που καθιστά τηνανεργίαδιαρθρωτικόπρόβλημα.Ιδιαίτερηςσημασίαςείναιεπίσηςτογεγονόςότιτουψηλόποσοστότωνμακροχρόνιαανέργωνστοσύνολοτωνανέργωναποτε-λούσεπρόβλημακαιπριναπότηνέναρξητηςπαρούσαςκρίσης,δείχνονταςέτσιτιςδομικέςαδυναμίεςτηςελληνικήςοικονομίαςστηδημιουργίαθέσεωνεργασίας.

Εξετάζονταςάλλαποιοτικά χαρακτηριστικά τηςανεργίας, παρατηρούμε ότι τοποσοστόανεργίαςεμφανίζεταισημαντικάυψηλότεροστιςγυναίκες(27,2%)σεσχέσημετουςάνδρες(18,9%)καιστιςνεότερεςηλικίεςσεσχέσημετιςγηραιότε-ρες.Ειδικότερα,ηανεργίαστηνηλικιακήομάδα15-24ετώνβρίσκεταιστο44,2%,στηνηλικιακήομάδα25-29ετώνστο33,2%,στηνηλικιακήομάδα30-44ετώνστο21,5%,στηνηλικιακήομάδα45-64ετώνστο18,5%καιτέλοςστηνηλικιακήομάδα65-74ετώνστο13%.Είναιεπίσηςσημαντικόνατονίσουμεότιστηνκρίσητοεπίπεδοεκπαίδευσηςφαίνεταιναμηνέχειπολύμεγάλησημασίαγιατηνπρο-στασίααπότηνανεργία.Πιοσυγκεκριμένα,οιάνεργοιμεχαμηλόεκπαιδευτικόεπίπεδο(έωςκατώτερηδευτεροβάθμιαεκπαίδευση)εμφανίζουνποσοστόανερ-γίας24,7%,οιάνεργοιμεμέσο επίπεδο εκπαίδευσης (ανώτερηδευτεροβάθμιαέωςαπόφοιτοιμεταδευτεροβάθμιαςεκπαίδευσης)εμφανίζουνποσοστόανεργίας25,1%καιοιάνεργοιμεανώτεροεπίπεδοεκπαίδευσης(απόφοιτοιτριτοβάθμιαςεκπαίδευσης)εμφανίζουνποσοστόανεργίας17,9%.Τουψηλόεπίπεδοανεργίαςστα υψηλάμορφωτικάστρώματααποτελεί ένδειξη της χαμηλής διαρθρωτικήςανταγωνιστικότηταςτηςοικονομίαςαλλάκαιτουότιοιπολιτικέςπουστοχεύουνστηνπροσφοράεργασίας(π.χ.προγράμματακατάρτισης)δενεξασφαλίζουντημείωσητηςανεργίας.Επιπλέον,τοενιαίαυψηλόεπίπεδοανεργίαςσεόλαταμορ-φωτικάεπίπεδααποτελείσαφήένδειξηότιοδρόμοςγιατημείωσητηςανεργίαςπερνάειμέσααπόπολιτικέςενίσχυσηςτηςζήτησης.

ΕξετάζονταςτηνανεργίαστοεπίπεδοτηςΑποκεντρωμένηςΔιοίκησης,παρατη-ρούμεότιταυψηλότεραποσοστάεμφανίζονταιστηΔυτικήΜακεδονία(29,8%)καιακολουθούνηΔυτικήΕλλάδα(29,2%),ηΘεσσαλία(24,8%),ηΣτερεάΕλλάδα(24,2%),ηΚεντρικήΜακεδονία(23,8%),ηΉπειρος(23,5%),ηΑττική(22,8%),ηΑνατολικήΜακεδονίακαιΘράκη(22,3%),ηΚρήτη(19,2%),τοΒόρειοΑιγαίο(17,8%), η Πελοπόννησος (17,6%), το Νότιο Αιγαίο (13%) και τέλος το Ιόνιο(12,1%). Στο σύνολο των περιοχών αυτών παρατηρούμε αργή αποκλιμάκωσητηςανεργίαςσεσχέσημετοαντίστοιχοτρίμηνοτου2015μεεξαίρεσητηΔυτικήΕλλάδακαιτανησιάτουΑιγαίου,όπουπαρουσιάζεταιμικρήαύξησητηςανεργίας.


3.3 Η εξέλιξη της απασχόλησης

ΤοΔιάγραμμα3.3αποτυπώνειτοβαθμόαπασχόλησηςτουεργατικούδυναμικού.Παρατηρούμε ότι το γ΄ τρίμηνο του 2016 ο βαθμός απασχόλησης ανερχότανσε53%,ενώτοαντίστοιχοτρίμηνοτου2008ήταν60,8%.Τοπολύχαμηλόποσοστόαπασχόλησης αναδεικνύει αφενός τις δραματικές συνέπειες της κρίσης και τηςασκούμενης οικονομικής πολιτικής στο σύστημα παραγωγής και αφετέρου τηνεμπλοκήσεβασικάυποσυστήματατηςοικονομίας,όπωςτοασφαλιστικόσύστημα.

Διάγραμμα 3.3: ΒαθμόςαπασχόλησηςεργατικούδυναμικούστηνΕλλάδα (α΄τρίμηνο2008-γ΄τρίμηνο2016)


Επιπλέον,παρατηρούμεότιοβαθμόςσυμμετοχήςστονανδρικόπληθυσμόμειώνεταιαπό74%τογ΄τρίμηνοτου2008σε62%τογ΄τρίμηνοτου2016,ενώαντίστοιχατηνίδιαπερίοδοοβαθμόςσυμμετοχήςστιςγυναίκεςμειώνεταιαπό47,7%σε44,2%.

ΣτοΔιάγραμμα3.4παρατηρούμεότιτοποσοστότηςμερικήςαπασχόλησηςέχειστα-θεροποιηθείσευψηλόεπίπεδο·απόπερίπου6%επίτουσυνόλουτηςαπασχόλησηςτο2009βρίσκεταιπλέονστο9,7%τογ΄τρίμηνοτου2016.Όπωςθααναλύσουμεκαιστησυνέχεια,έναπολύμεγάλοποσοστότωνεργαζομένων,περίπουτο68,9%,δηλώ-νειότιολόγοςγιατονοποίοαπασχολείταιμεκαθεστώςμερικήςαπασχόλησηςείναιότιδενμπορούσεναβρειθέσηεργασίαςπλήρουςαπασχόλησης.


Διάγραμμα 3.4: Ποσοστό(%)μερικήςαπασχόλησηςστηνΕλλάδα (α΄τρίμηνο2001-γ΄τρίμηνο2016)


Με άλλα λόγια, η αύξηση της μερικής απασχόλησης δεν είναι αποτέλεσμα τηςθέλησηςτωνεργαζομένωνγιαευελιξίαστοωράριοήστοντύποεργασίαςτους,αλλάαδυναμίαςτηςοικονομίαςναδημιουργήσειποιοτικέςθέσειςεργασίας.

3.4 Εξέλιξη και χαρακτηριστικά της μισθωτής εργασίας και της ανεργίας με βάση τα στοιχεία της ΕΡΓΑΝΗ και του ΟΑΕΔ

ΣύμφωναμεταστοιχείατηςΕΡΓΑΝΗ,το2016τοισοζύγιομεταξύτωνπροσλή-ψεων και των αποχωρήσεων ήταν θετικό, καθώς ο αριθμός των νέων θέσεωνεργασίαςανήλθεσε136.260.Τατέσσερατελευταίαέτητοθετικόισοζύγιοσυσ-σωρευτικάανέρχεταιπλέονσε468.570νέεςθέσειςεργασίας,υπερκαλύπτονταςκατά 174.462 θέσεις το αντίστοιχο αρνητικό ισοζύγιο των 294.108 θέσεων οιοποίεςαπωλέσθηκαντηντριετία2010-2012(βλ.Πίνακα3.3).

Ησημαντικήόμωςαυτήαύξησητουμεγέθουςτηςμισθωτήςεργασίαςστονιδιω-τικότομέατηςοικονομίαςδενέχειαντίκτυποστοναριθμότωνανέργων,καθώςδενέχειεπιφέρειαντίστοιχημείωση.Είναιχαρακτηριστικόότιαπότο2013μέχρισήμερα, κατά μέσο όρο, ο μηνιαίος αριθμός των εγγεγραμμένων ανέργων στα


μητρώατουΟΑΕΔεξακολουθείναυπερβαίνειτο1εκατ.,ενώομηνιαίοςαριθμόςτωνανέργωνπουαναζητούνεργασίακυμαίνεταικατάμέσοόροπερίτις850.000(Διάγραμμα3.5).Επίσης,ηεκρηκτικήαύξησητωνμακροχρόνιαανέργωνσεσυν-δυασμόμετηναλλαγήτωνπροϋποθέσεωντο2013γιατηνκαταβολήτουεπιδό-ματοςανεργίας,είχεωςαποτέλεσμα,όπωςσημειώσαμεπαραπάνω,τησημαντικήμείωσητωνεπιδοτούμενωνανέργων.

Είναιχαρακτηριστικόότιστηνκατηγορίατων«Κοινών»επιδοτούμενωνανέργωνοετήσιοςαριθμόςτωνκαταβαλλόμενωνεπιδομάτωνμειώθηκεπερίπουκατάτοήμισυσεσχέσημετοναντίστοιχοτου2010.Στηνκατηγορίατωνεπιδοτούμενωνσετουριστικάεπαγγέλματατακαταβαλλόμεναεπιδόματαμειώθηκανεπίσηςσεσχέσημεαυτάτου2010κατάτοένατέταρτο.Τέλος,οαριθμόςτωννέωναιτήσεωνγιαεπιδότησημετάτησημαντικήαύξησητο2011καιτο2012παρέμεινεσταθε-ρόςγιαταεπόμενατρίαέτηκαιαυξήθηκεκατάτοτελευταίο(βλ.Διάγραμμα3.6).

Διάγραμμα 3.5:Μηνιαίαεξέλιξητηςμισθωτήςεργασίας26καιτωνανέργων(2010-2016)

Πηγή:ΥπουργείοΕργασίαςκαιΚοινωνικήςΑσφάλισης,ΠληροφοριακόΣύστημαΟΑΕΔ−ΕΡΓΑΝΗ:Μηνιαίοι Πίνακες Ροών Απασχόλησης, Μηνιαίες Συνοπτικές Εκθέσεις Εγγεγραμμένων ΑνέργωνσταμητρώατουΟΑΕΔ,2010-2016(επεξεργασίαΙΝΕΓΣΕΕ)

26. Πρέπει εδώ να σημειώσουμε ότι οι καθαρές ροές δεν αντιπροσωπεύουν «φυσικά πρόσωπα» αλλά συνολικό αριθμό καθαρών θέσεων εργασίας. Παρ’ όλα αυτά από το διάγραμμα διαφαίνεται ως τάση η διαχρονική εξέλιξη της μισθωτής εργασίας. Η μηνιαία εξέλιξη της μισθωτής εργασίας προκύπτει από την αθροιστική συχνότητα των μηνιαίων καθαρών ροών θεωρώντας ότι αυτές αντιστοιχούν σε «φυσικά πρόσωπα». Για τη διαμόρφωση του διαγράμματος πήραμε ως βάση το σύνολο των μισθωτών που αναφέρεται στο ειδικό τεύχος της ΕΡΓΑΝΗ του Νοεμβρίου του 2013. Επιπλέον δεδομένα αποτέλεσαν και τα αντίστοιχα σύνολα των μισθω-τών των τριών επόμενων ετήσιων ειδικών τευχών της ΕΡΓΑΝΗ, του Οκτωβρίου του 2014 και του 2015, καθώς και του Νοεμβρίου του 2016.


Διάγραμμα 3.6:Ετήσιοςαριθμόςκαταβληθέντωνεπιδομάτωνκατάκατηγορίαεπιδοτούμενωνανέργωνκαινέεςαιτήσειςανέργωνγιαεπιδότηση

(2010-2016)

Πηγή: Υπουργείο Εργασίας και Κοινωνικής Ασφάλισης, Πληροφοριακό Σύστημα ΟΑΕΔ:ΜηνιαίεςΣυνοπτικέςΕκθέσειςΕγγεγραμμένωνΑνέργωνσταμητρώατουΟΑΕΔ,2010-2016(επεξεργασίαΙΝΕΓΣΕΕ)

Κατάτατέσσερατελευταίαέτη,ιδίωςόμωςτατελευταίατρία,αυξάνονταισημα-ντικά τόσο οι αναγγελίες πρόσληψης όσο και οι συνολικές αποχωρήσεις (βλ.Πίνακα3.3).Ειδικότερα,ηαύξησητωνσυνολικώναποχωρήσεωνοφείλεταιστησημαντικήαύξησητωνοικειοθελώναποχωρήσεωνκαιτωνλήξεωντωνσυμβά-σεωνορισμένουχρόνου.Είναιχαρακτηριστικόότιμέχριτο2012οιοικειοθελείςαποχωρήσειςαναλογούσανπερίπουστο27%τωνσυνολικώναποχωρήσεων,το2013αναλογούσανστο ένα τρίτο, ενώκατά τα τρία τελευταία έτηαναλογούνπερίπου στο 40%. Ομοίως, οι καταγγελθείσες συμβάσεις (λήξεις) ορισμένουχρόνου,πουμέχρικαιτο2012αναλογούσανπερίπουστο56%επίτουσυνόλουτωναπολύσεων,το2013αυξήθηκανστο63%αυτών,ενώκατάτατρίατελευταίαέτηπλησιάζουντο70%.


Πίνακας 3.3:Ετήσιοςσυγκεντρωτικόςπίνακαςροώναπασχόλησης (2010-2016)

Έτος 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016Καθαρές ροές -96.150 -125.944 -72.014 133.488 99.122 99.700 136.260Αναγγελίες προσλήψεων 945.911 839.015 849.494 1.149.194 1.566.139 1.809.552 2.142.974

Σύνολο αποχωρήσεων (εκροών)

1.042.061 964.959 921.508 1.015.706 1.467.017 1.709.852 2.006.714

Οικειοθελείςαποχωρήσεις 306.598 263.388 251.768 336.158 585.593 705.147 865.941

Σύνολο απολύσεων(καταγγελίες συμβάσεων)

735.463 701.571 669.740 679.548 881.424 1.004.705 1.140.773

Καταγγελίες συμβάσεων αορίστου χρόνου

315.070 307.959 295.429 253.438 281.711 310.418 337.786

Λήξεις συμβάσεων ορισμένου χρόνου 420.393 393.612 374.311 426.110 599.713 694.287 802.987

Οικειοθελείςαποχωρήσεις(%στοσύνολοαποχωρήσεων)

29,4% 27,3% 27,3% 33,1% 39,9% 41,2% 43,2%

Λήξειςσυμβάσεωνορισμένουχρόνου(%στοσύνολοαπολύσεων)

57,2% 56,1% 55,9% 62,7% 68,0% 69,1% 70,4%

Πηγή:ΥπουργείοΕργασίαςκαιΚοινωνικήςΑσφάλισης,ΠληροφοριακόΣύστημαΟΑΕΔ−ΕΡΓΑΝΗ:ΜηνιαίοιΠίνακεςΡοώνΑπασχόλησης,2010-2016(επεξεργασίαΙΝΕΓΣΕΕ)

Χαρακτηριστικόγνώρισματωνροώναπασχόλησηςτατελευταία3έτηείναιότιτο40%τόσοτωναναγγελιώνπρόσληψηςόσοκαιτωναποχωρήσεωναντιστοι-χούνστουςδύοκλάδουςτουτουρισμού(δραστηριότητεςεστίασηςκαικαταλύ-ματααπότους87διψήφιουςκλάδουςτηςελληνικήςοικονομίας),ενώπλησιάζειτοήμισυησυμμετοχήτωνενλόγωκλάδωνστιςοικειοθελείςαποχωρήσεις(47%).

ΣύμφωναμετααποτελέσματατηςΕΡΓΑΝΗ27,οαριθμόςτωνμισθωτών(ωςφυσι-κώνπροσώπων)μεσχέσηιδιωτικούδικαίουανήλθεσε1.702.524,εκτωνοποίωνλιγότεροαπότοήμισυείναιγυναίκες(46,4%).Οινέοιμέχρι24ετώναναλογούνστο7,7%,σχεδόντο13%έχειηλικίααπό25-29ετών,το48,1%τωνμισθωτώνέχειηλικίααπό30-44ετών,περίπουτο30,9%έχειηλικίααπό45-64ετώνκαιμόλις το 0,5% είναι άνω των 64 ετών. Σχεδόν 1 στους 5 μισθωτούς εργάζεται

27. Ειδικό τεύχος Ιανουαρίου του 2017: Αποτελέσματα της ηλεκτρονικής καταγραφής του συνόλου των επιχειρή-σεων και των εργαζομένων μισθωτών με σχέση εργασίας ιδιωτικού δικαίου από 1/10 έως 15/11/2016.


μέχρικαι20ώρεςτηνεβδομάδα,ενώ7στους10εργάζονταιαπό35καιάνωώρεςτηνεβδομάδα(βλ.Πίνακα3.4).

Ημισθωτήαπασχόλησηαπότο2013αυξήθηκεκατά331.074άτομα(24,1%).Ηεν λόγωμεταβολή οφείλεται κατά53,7%σεαύξηση τωνανδρών, κατά44,2%στηναύξησητηςηλικιακήςομάδας45-64ετώνκαικατά34,1%στηναύξησητηςηλικιακήςομάδας30-44ετών.Επίσης,οφείλεταιστηναύξησητωνμερικώςαπα-σχολουμένωνσεποσοστό 31,2%, των μισθωτώνπουαμείβονται από 500-700ευρώσεποσοστό38,8%καιτωνμισθωτώνπουαμείβονταιαπό701-900ευρώσεποσοστό20,8%.

Στον Πίνακα 3.4 παρατηρούμε επίσης ότι με μερική ή εκ περιτροπής εργασίαεργάζονται382.729άνδρεςκαιγυναίκες,μέγεθοςπουαναλογείστο22,48%τωνμισθωτών,ποσοστόπαραπλήσιομεαυτότουπροηγούμενουέτους.Απότουπό-λοιπο77,5%τωνμισθωτών,το40,7%αμείβεταιαπό500ευρώμέχρικαι1.000ευρώκαιτο36,8%αμείβεταιμεπάνωαπό1.000ευρώ.Μεμερικήήεκπεριτροπήςαπασχόλησηεργαζόταντο2013το20,24%τωνμισθωτώνκαιτο2014το21,81%.

Πίνακας 3.4:Αριθμόςεργαζομένωνμισθωτώνανάφύλο,ηλικιακήομάδα, ώρεςεργασίαςκαιεύροςμηνιαίωναποδοχών

(2016,ετήσιεςμεταβολές2013-2016)

ΜΙΣΘΩΤΟΙ 2016 % 2013-2014 2014-2015 2015-2016 2013-2016Σύνολο 1.702.524 100 159.729 88.666 82.679 331.074

ΦύλοΆνδρες 911.999 53,57 77.578 52.140 48.162 177.880Γυναίκες 790.525 46,43 82.151 36.526 34.517 153.194

Εύροςηλικιών

<19 4.113 0,24 180 360 276 81619-24 126.656 7,44 16.708 7.054 13.820 37.58225-29 218.541 12,84 15.391 4.989 9.494 29.87430-44 819.646 48,14 70.459 25.941 16.632 113.03245-64 525.905 30,89 55.767 49.208 41.403 146.378>65 7.663 0,45 1.224 1.114 1.054 3.392

Ώρεςεργασίας

1-2 8.652 0,51 -3.490 145 -3.475 -6.8202,1-4 22.245 1,31 4.237 1.799 5.133 11.1694,1-10 71.691 4,21 9.363 2.395 8.807 20.56510,1-20 238.961 14,04 21.852 5.510 16.457 43.81920,1-35 198.448 11,66 19.351 15.328 20.487 55.166>=35 1.162.527 68,28 108.416 63.489 35.270 207.175

(Συνέχεια στην επόμενη σελίδα)


ΜΙΣΘΩΤΟΙ 2016 % 2013-2014 2014-2015 2015-2016 2013-2016Σύνολο 1.702.524 100 159.729 88.666 82.679 331.074

Εύροςμηνιαίουμισθού(σεευρώ)

Μερικήήεκ

περιτροπήςαπασχόληση

382.729 22,48 56.386 29.792 19.019 105.197

501-600 176.256 10,35 31.712 18.153 20.990 70.855601-700 143.328 8,42 31.853 14.511 -8.559 37.805701-800 147.583 8,67 22.986 10.339 7.987 41.312801-900 119.526 7,02 12.744 5.343 3.749 21.836901-1.000 106.811 6,27 5.896 2.272 9.954 18.1221.001-1.200 180.216 10,59 10.472 0 9.077 19.5491.201-1.500 166.602 9,79 -1.475 1.366 13.954 13.8451.501-2.000 135.328 7,95 -2.222 1.709 7.666 7.1532.001-2.500 64.945 3,81 -1.523 1.510 987 9742.501-3.000 31.293 1,84 -2.117 1.268 76 -773>=3.000 47.907 2,81 -4.983 2.403 -2.221 -4.801

Πηγή: Υπουργείο Εργασίας και Κοινωνικής Ασφάλισης, Πληροφοριακό Σύστημα ΕΡΓΑΝΗ: Ειδικά τεύχη2013-2016(επεξεργασίαΙΝΕΓΣΕΕ)

Οι επιχειρήσεις που απασχολούν μέχρι 4 εργαζομένους28 αποτελούν τον κύριοόγκοτουσυνόλουτωνεπιχειρήσεων(τατρίατέταρτα),ενώπερισσότεροιαπότουςμισούςμισθωτούςεργάζονταιείτεσεεπιχειρήσειςμεπάνωαπό250εργαζο-μένουςείτεσεεπιχειρήσειςπουαπασχολούναπό10μέχρι49εργαζομένους(26%και27%αντίστοιχα),όπωςφαίνεταιστονΠίνακα3.5.

Πίνακας 3.5:Αριθμόςεργαζομένωνμισθωτώνανάμέγεθοςεπιχείρησης (2016,ετήσιεςμεταβολές2014-2016)

2016 2015-2016 2014-2016Εύρος

εργαζομένων Επιχειρήσεις % Εργαζόμενοι % Επιχειρήσεις Εργαζόμενοι Επιχειρήσεις Εργαζόμενοι

1-4 171.977 73,8 303.362 17,1 6.091 12.743 10.211 21.9905-9 31.983 13,7 207.829 11,7 2.294 14.856 4.429 28.93310-49 25.401 10,9 478.148 27,0 2.307 42.747 3.772 70.76150-249 3.249 1,4 321.900 18,2 160 14.349 307 27.262>250 541 0,2 459.845 26,0 18 12.657 23 44.142

Σύνολο 233.151 100 1.771.084 100 10.870 97.352 18.742 193.088


28. Στην κατηγορία αυτή υπολογίζεται το σύνολο των καλυμμένων θέσεων εργασίας, δηλαδή περιλαμβάνονται οι εργαζόμενοι που απασχολούνται σε περισσότερες από μία επιχειρήσεις, μέγεθος που διαφοροποιείται από αυτό των μισθωτών ως φυσικών προσώπων σε ποσοστό 4%.


Όσοναφοράτιςμεταβολέςπουεπήλθανστοναριθμότωνεπιχειρήσεωνσεσχέσημετο2015,διαπιστώνουμεότιαυξήθηκανκατά10.870καισεποσοστό4,89%,ενώ πάνω από το ήμισυ της εν λόγω μεταβολής οφείλεται στην αύξηση τωνμικρώνεπιχειρήσεων(1έως4μισθωτοίκαιποσοστό56%).Αντίθετα,ηαύξησητωνεργαζομένωνμισθωτώνοφείλεταικατά44%στηναύξησητηςαπασχόλησηςσεεπιχειρήσειςπουαπασχολούναπό10έως49εργαζομένους.

Οκύριοςόγκοςτόσοστιςεπιχειρήσειςόσοκαιστημισθωτήαπασχόλησηδιαχρο-νικάσυγκεντρώνεταισετρειςκλάδους,οιοποίοιαπορροφούνσήμερατο41,5%τωνεπιχειρήσεωνκαιτο34,5%τωνμισθωτών(λιανικόεμπόριο,χονδρικόεμπό-ριοκαιδραστηριότητεςεστίασης),όπωςφαίνεταιστουςΠίνακες3.6και3.7.

Πίνακας 3.6:Αριθμόςεπιχειρήσεωντο2016ανάκλάδοοικονομικήςδραστηριότητας(ετήσιεςμεταβολές)

ΚΛΑΔΟΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑΣ 2016 % 2013–2014

2014–2015

2015–2016

2013–2016

47Λιανικόεμπόριο,εκτόςαπότοεμπόριομηχανοκίνητωνοχημάτων 41.967 18,0 3.440 1.409 2.010 6.859

56Δραστηριότητεςυπηρεσιώνεστίασης 30.601 13,1 4.369 1.270 1.115 6.75446Χονδρικόεμπόριο,εκτόςαπότοεμπόριο

μηχανοκινήτωνοχημάτων 24.260 10,4 412 611 672 1.695

86Δραστηριότητεςάσκησηςιατρικώνκαιοδοντιατρικώνεπαγγελμάτων 11.271 4,8 714 646 787 2.147

49Χερσαίεςμεταφορέςκαιμεταφορέςμέσωαγωγών 9.724 4,2 1.615 771 382 2.768

85Εκπαίδευση 9.068 3,9 80 27 323 43045Χονδρικόκαιλιανικόεμπόριοκαιεπισκευή

μηχανοκίνητωνοχημάτων 8.869 3,8 320 414 677 1.411

10Βιομηχανίατροφίμων 7.735 3,3 262 250 495 1.00796Άλλεςδραστηριότητεςπαροχήςυπηρεσιών 7.698 3,3 504 325 548 1.37755Καταλύματα 6.259 2,7 2.217 253 -142 2.32843Εξειδικευμένεςκατασκευαστικές

δραστηριότητες 5.418 2,3 363 191 542 1.096

Σύνολο επιχειρήσεων 233.151 100 17.714 7.872 10.870 36.456



Πίνακας 3.7:Αριθμόςεργαζομένωντο2016ανάκλάδοοικονομικήςδραστηριότητας(ετήσιεςμεταβολές)

ΚΛΑΔΟΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑΣ 2016 % 2013 - 2014

2014 –2015

2015 - 2016

2013 - 2016

47Λιανικόεμπόριο,εκτόςαπότοεμπόριομηχανοκίνητωνοχημάτων 235.766 13,5 15.704 11.398 17.573 44.675

56Δραστηριότητεςυπηρεσιώνεστίασης 187.519 10,8 31.336 16.575 16.117 64.02846Χονδρικόεμπόριο,εκτόςαπότοεμπόριο

μηχανοκινήτωνοχημάτων 177.752 10,2 9.725 7.285 10.548 27.558

10Βιομηχανίατροφίμων 83.674 4,8 6.676 3.435 3.936 14.04785Εκπαίδευση 75.627 4,3 11.142 -986 6.169 16.32555Καταλύματα 57.052 3,3 36.383 2.989 -9.615 29.75786Δραστηριότητεςάσκησηςιατρικώνκαι

οδοντιατρικώνεπαγγελμάτων 55.763 3,2 4.921 2.605 4.166 11.692

84Δημόσιαδιοίκησηκαιάμυνα,υποχρεωτικήκοινωνικήασφάλιση 43.854 2,5 10.082 10.935 -1.397 19.620

49Χερσαίεςμεταφορέςκαιμεταφορέςμέσωαγωγών 40.235 2,3 1.440 5.337 1.534 8.31152Αποθήκευσηκαιυποστηρικτικέςπροςτη

μεταφοράδραστηριότητες 36.577 2,1 4.287 1.528 1.335 7.150

45Χονδρικόκαιλιανικόεμπόριοκαιεπισκευήμηχανοκίνητωνοχημάτων 31.544 1,8 1.507 1.283 2.512 5.302

35Παροχήηλεκτρικούρεύματος,φυσικούαερίου,ατμούκαικλιματισμού 23.781 1,4 620 11.996 420 13.036

96Άλλεςδραστηριότητεςπαροχήςυπηρεσιών 23.149 1,3 2.917 1.521 2.002 6.44043Εξειδικευμένεςκατασκευαστικέςδραστηριότητες 20.122 1,2 2.159 464 2.444 5.06765Ασφαλιστικά,αντασφαλιστικάκαισυνταξιοδοτικά

ταμεία,εκτόςτηςκοινωνικήςασφάλισης 8.374 0,5 -2.507 -9.858 275 -12.090

Μισθωτοί 1.742.857 100 165.623 94.056 91.681 351.360


Σεσχέσημετοπροηγούμενοέτος,τολιανικόεμπόριοκαιοιδραστηριότητεςεστί-ασηςεμφανίζουντιςμεγαλύτερεςαυξήσειςτόσοσεεπιχειρήσειςόσοκαισεαπα-σχόληση29,ενώστηναύξησητηςαπασχόλησηςσυμμετέχουνπερισσότεροικλάδοι(χονδρικό εμπόριο, εκπαίδευση και δραστηριότητες ανθρώπινης υγείας).Όσοναφοράτιςεπιχειρήσειςσεσχέσημετο2013,εκτόςτωνπαραπάνωτριώνκλάδων,οι οποίοι συγκεντρώνουν τον κύριο όγκο αυτών, σημαντικές είναι οι αυξήσειςστους κλάδους των καταλυμάτων, των χερσαίων μεταφορών και μεταφορώνμέσωαγωγών,καθώςκαιτωνδραστηριοτήτωνανθρώπινηςυγείας.

29. Στον αριθμό των μισθωτών κατά κλάδο οικονομικής δραστηριότητας συμπεριλαμβάνονται οι εργαζόμενοι που απασχολούνται ταυτόχρονα σε περισσότερους από έναν κλάδο, δηλαδή είναι αυξημένος κατά 2,4% σε σχέση με το αντίστοιχο σύνολο των μισθωτών, όπου αυτοί καταγράφονται ως «φυσικά πρόσωπα». Αυξημένα είναι επίσης σε σχέση με το μέγεθος των μισθωτών και τα στοιχεία που αναφέρονται στο σύνολο όσων ερ-γάζονται στις περιφέρειες κατά 0,3% και κατά 1,7% στους νομούς της χώρας, δηλαδή όσων απασχολούνται ταυτόχρονα σε περισσότερες από μία περιφέρειες ή περιφερειακές ενότητες.


Σεσχέσημετο2013,όσοναφοράτημισθωτήαπασχόληση,εκτόςτωνπαραπάνωπέντεκλάδων,όπουαυξήθηκανοιμισθωτοίσεσχέσημετοπροηγούμενοέτος,σημαντικό μερίδιο έχουν και οι αυξήσεις σε τέσσερις ακόμη κλάδους (καταλύ-ματα,δημόσιαδιοίκησηκαιάμυνα,βιομηχανίατροφίμωνκαιπαροχήηλεκτρικούρεύματος).Η μισθωτήαπασχόλησημειώθηκε την εξεταζόμενηπερίοδο κυρίωςστονκλάδοτωνασφαλιστικών,αντασφαλιστικώνκαισυνταξιοδοτικώνταμείων,εκτόςτηςκοινωνικήςασφάλισης.

3.5 Αυξανόμενη ένταση και ανασφάλεια στους όρους απασχόλησης

Ηπαρατεταμένη κρίση στην αγορά εργασίας έχει διαμορφώσει μια σειρά απόαρνητικέςεξελίξειςστηνποιότητατηςεργασίας.Πιοσυγκεκριμένα,μεβάσητατελευταία διαθέσιμα στοιχεία του ΟΟΣΑ τα οποία δείχνουν την εισοδηματικήποιότηταπουαπολαμβάνουνοιεργαζόμενοι,ηΕλλάδαβρίσκεταιστηνεικοστήδεύτερηθέση (βλ.Διάγραμμα3.7).Η εισοδηματικήποιότητα εκτιμάται λαμβά-νονταςυπόψητόσοτηνκατανομήτωνεισοδημάτωνόσοκαιτηνεισοδηματικήανισότηταεντόςτουεργατικούδυναμικού.ΑπόταστοιχείατουΟΟΣΑπροκύπτειότιστηνΕλλάδαησημαντικότερησυνιστώσαπουπροσδιορίζειτηθέσητηςείναιτοχαμηλόμέσοεισόδημα,καθώςηχώραμαςανήκειστηχαμηλότερηκατηγορίαμέσωνεισοδημάτωνεντόςτωνχωρώντουΟΟΣΑ.

Διάγραμμα 3.7: Εισοδηματικήποιότητα,μέσοεισόδημακαιεισοδηματική ανισότηταστηνΕλλάδακαισεχώρες-μέλητουΟΟΣΑ

Πηγή: OECDJobQualitydatabase(2016)


Σημαντικόεπίσηςπρόβληματηςελληνικήςαγοράςεργασίαςείναιηπολύυψηλήεργασιακήανασφάλεια.ΜεβάσηταστοιχείατουΟΟΣΑ,οιεργαζόμενοιστηχώραμαςαντιμετωπίζουνένανσυνδυασμόυψηλότερουκινδύνουανεργίαςκαιχαμηλήςεξασφάλισηςαπότηνανεργία(βλ.Διάγραμμα3.8).Οσυνδυασμόςαυτόςοδηγείστηνυψηλότερηεργασιακήανασφάλειασυγκριτικάμεόλεςτιςχώρες-μέλητουΟΟΣΑ. Σημειώνουμε ότι ο κίνδυνος ανεργίας σχετίζεται με δύο παραμέτρους:Πρώτον,μετοποσοστόανεργίαςκαι,δεύτερον,μετηδιάρκειατηςανεργίας.Αντί-στοιχα,οβαθμόςεξασφάλισηςτωνεργαζομένωναπότηνανεργίαεξαρτάταιαπότομέγεθοςτουεπιδόματοςανεργίαςκαιτηνκάλυψηπουαυτόεπιτυγχάνει.

Διάγραμμα 3.8:Εργασιακήανασφάλεια,κίνδυνοςανεργίαςκαιεξασφάλιση απότηνανεργίαστηνΕλλάδακαισεχώρες-μέλητουΟΟΣΑ


Δύοστοιχεία ταοποίαπρέπει νασημειώσουμε είναι ταακόλουθα:Πρώτον, μεεξαίρεσητην Ισπανίαοιυπόλοιπεςχώρες-μέλητουΟΟΣΑδενεμφανίζουναντί-στοιχαοξυμμένοπρόβλημακινδύνουαπόανεργία.Δεύτερον,ηεξασφάλισηαπότηνανεργίαστηνΕλλάδαείναιαπότιςχαμηλότερεςστιςχώρεςτουΟΟΣΑ.Μεάλλαλόγια,τοεργατικόδυναμικόστηνΕλλάδααντιμετωπίζειτονμεγαλύτεροκίνδυνοανάμεσα στις αναπτυγμένες χώρες να μείνει άνεργο, χωρίς την ίδια στιγμή ναυπάρχειέναικανοποιητικόσύστημαπροστασίαςτωνανέργων,καθώςδενυπάρ-χειουσιαστικήμέριμναγιατηνπροστασίατωνμακροχρόνιαανέργων.


Ένα δεύτερο στατιστικό στοιχείο στο οποίο η Ελλάδα ξεχωρίζει, με αρνητικότρόπο,σεσχέσημετιςυπόλοιπεςαναπτυγμένεςχώρεςείναιηυψηλότατηεργα-σιακή ένταση (βλ. Διάγραμμα 3.9). Ειδικότερα, η Ελλάδα έρχεται πρώτη στοβαθμόεργασιακήςέντασηςωςαποτέλεσμαενόςεκρηκτικούσυνδυασμούαφενόςυψηλών απαιτήσεων των εργοδοτών προς τους εργαζομένους και αφετέρουμικρήςπρόσβασηςτωντελευταίωνσεπόρουςπουείναιαναγκαίοιγιατηνεπιτυχήεκτέλεσητηςεργασίαςτους.Είναιιδιαίτερααποθαρρυντικόνασημειώσουμεότιηκατηγορίατωνυψηλώναπαιτήσεωναπότηνεργασίασχετίζεταιόχιμόνομετοχρόνοτονοποίοέχειστηδιάθεσήτουοεργαζόμενοςγιαναεκτελέσειτηνεργασίατου,οοποίος,σύμφωναμετονΟΟΣΑ,στηνπερίπτωσητηςχώραςμαςείναιανε-παρκής,αλλάκαιμετονκίνδυνογιατηνυγείαπουπροκύπτεικατάτηνεκτέλεσητηςεργασίας,οοποίοςείναιιδιαίτεραυψηλός.

Διάγραμμα 3.9: ΕργασιακήέντασηστηνΕλλάδακαισεχώρες-μέλητουΟΟΣΑ


Αντίστοιχα,ηκατηγορίατων«Σπανιζόντωνπόρων»πουέχουνστηδιάθεσήτουςοιεργαζόμενοιγιαναεκτελέσουντηνεργασίατουςεπηρεάζεταιαπότηδυνατό-τητάτουςναεπιδεικνύουναυτονομίακατάτηνεκτέλεσητηςεργασίαςτους,ιδιαί-τερασεό,τιαφοράτηνιεράρχησητωνκαθηκόντωνκαιτημέθοδοδουλειάς,όπωςκαιτηνπιθανότητανααποκτήσουνεκπαίδευσηκατάτηνεργασία.Επιπλέον,επη-


ρεάζεταιαπότηνυποστήριξητηνοποίαλαμβάνουνοιεργαζόμενοιστηνεργασίατους.Μεάλλαλόγια, οι εργαζόμενοιστηχώραμαςβρίσκονταιαντιμέτωποιμεμιαδιπλήδυσκολία:απότημια,τιςυψηλέςαπαιτήσειςτωνεργοδοτώνκαι,απότηνάλλη,τηνέλλειψηκατάλληλωνμέσωνπροκειμένουναεπιτύχουντουςστό-χουςπουτουςέχουνανατεθεί,γεγονόςτοοποίοτουςοδηγείσευψηλήεργασιακήέντασημεάμεσααρνητικέςεπιπτώσειςκαιγιατηνυγείατους.

Τέλος,σημειώνουμεότι,επίσηςμεβάσηταστοιχείατουΟΟΣΑ,παρατηρούμεμιαδιαχρονικήδιάβρωσητηςνομικήςπροστασίαςτηςεργασίας(βλ.Διάγραμμα3.10).

Διάγραμμα 3.10: ΔείκτεςνομικήςπροστασίαςτηςαπασχόλησηςστηνΕλλάδα(1985-2013)

Πηγή: OECDLFS−StrictnessofEPL

Ειδικότερα, παρατηρούμε χειροτέρευση της νομικής προστασίας της εργασίας,τόσο στην κατηγορία της προστασίας του εργαζομένου από ατομική απόλυσηόσοκαιστηνκατηγορίατηςπροστασίαςτηςπροσωρινήςαπασχόλησης.Αντίθετα,παρατηρούμεσχετικήσταθερότηταστηνομικήπροστασίααπόομαδικήαπόλυση,ηοποίαωστόσοκινδυνεύεικαιαυτήναανατραπείαπόμελλοντικέςαλλαγέςστησχετικήνομοθεσία.


3.6 Εξελίξεις στους κατώτατους μισθούς στην Ελλάδα και στην ΕΕ30

ΤοΔιάγραμμα3.11αποτυπώνειτηνεξέλιξητωνκατώτατωνμηνιαίωνμισθώντωνεργαζομένωνμεπλήρηαπασχόλησητοβ΄εξάμηνοτου2016.Πρόκειταιγιατουςμει-κτούςκατώτατουςμηνιαίουςμισθούς(δηλαδήπριναπότηναφαίρεσητουφόρουεισοδήματοςκαιτωνκοινωνικώνεισφορώνπουκαταβάλλουνοιεργαζόμενοι).

Διάγραμμα 3.11:ΚατώτατοιμηνιαίοιμισθοίσεευρώστιςχώρεςτηςΕΕ (β΄εξάμηνο2016)

Πηγή: Eurostat

Απότησύγκριση31τωνκατώτατωνμηνιαίωνμισθώνσεευρώπροκύπτειότιοιαποκλίσεις είναι πολύ μεγάλες ανάμεσα, για παράδειγμα, στις χώρες-μέλη τουλεγόμενουευρωπαϊκούνότου(Ισπανία,Πορτογαλία,Ελλάδα)καισεχώρες-μέλητουσκληρούπυρήνατηςΕΕ,αλλάκαιανάμεσαστιςνέεςχώρες-μέλητηςΕΕ(μεεξαίρεσητηΜάλτακαιτηΣλοβενία)καιστοσύνολοτωνυπόλοιπωνχωρών-με-λών. Σύμφωνα με τα στοιχεία του Διαγράμματος 3.11, ο κατώτατος μηνιαίοςμισθός σεαπόλυταμεγέθηκυμαίνεται:

• μεταξύ1.343και1.923ευρώσεμιαπρώτη ομάδα χωρών,πουαποτελείταιαπότο Ηνωμένο Βασίλειο, τη Γερμανία, τη Γαλλία, το Βέλγιο, την Ολλανδία, τηνΙρλανδίακαιτοΛουξεμβούργο,

30. Θεσμοθετημένος εθνικός κατώτατος μισθός υπάρχει σήμερα σε 22 από τις 28 χώρες-μέλη της ΕΕ ύστερα από την εισαγωγή του και στη Γερμανία το 2015. Στις υπόλοιπες 6 χώρες της ΕΕ (Αυστρία, Δανία, Σουηδία, Φιν-λανδία, Ιταλία και Κύπρο) δεν υπάρχει μεν κατώτατος μισθός σε εθνικό επίπεδο, υπάρχουν όμως κατώτατοι μισθοί τους οποίους διαπραγματεύονται οι κοινωνικοί εταίροι σε κλαδικό επίπεδο.

31. Η στατιστική ανάλυση που ακολουθεί έχει διορθώσει τα στοιχεία με τρόπο ώστε να λάβει υπόψη τις περιπτώ-σεις στις οποίες ο μηνιαίος μισθός καταβάλλεται πάνω από 12 φορές ετησίως, όπως συμβαίνει στην Ισπανία, στην Πορτογαλία και στην Ελλάδα, όπου ο μισθός καταβάλλεται 14 φορές ετησίως.


• μεταξύ618και791ευρώσεμιαδεύτερη ομάδα χωρών,πουαποτελείταιαπότηνΠορτογαλία(στοιχείαα΄εξαμήνου2015),τηνΕλλάδα32,τηΜάλτα,τηνΙσπανίακαιτηΣλοβενία,

• μεταξύ215και430ευρώστηντρίτη ομάδα χωρών(υπόλοιπανέακράτη-μέλητηςΕΕ,χώρεςτηςκεντρικήςκαιτηςανατολικήςΕυρώπης).

ΕιδικότεραγιατηνΕλλάδαπαρατηρούμε(βλ.Διάγραμμα3.12)ότιοκατώτατοςμει-κτόςμηνιαίοςμισθόςσεευρώτο2016,πουανέρχεταιπλέονσε684ευρώσε12μηνηβάση(από863ευρώτο2010και877ευρώμετηνΕθνικήΓενικήΣυλλογικήΣύμ-βασηΕργασίας[ΕΓΣΣΕ]πριναπότοδεύτεροΜνημόνιο),είναιμεγαλύτεροςαπότοναντίστοιχομισθόπολλώννέωνκρατών-μελώντηςΕΕ,αλλάχαμηλότεροςτουαντί-στοιχουμισθούστηΣλοβενία(791ευρώ),στηνΙσπανία(764ευρώ)καιστηΜάλτα(728ευρώ),ενώέχειμειωθείσημαντικάηαπόστασηαπότονκατώτατομισθότηςΠορτογαλίας(618ευρώ).Ωστόσο,αποκλίνειπλέονσημαντικάέναντιτωνκατώτα-τωνμισθώνστιςπιοαναπτυγμένεςχώρες-μέλητηςΕΕ,στιςοποίεςυπάρχειθεσμο-θετημένοςεθνικόςκατώτατοςμισθόςπουυπερβαίνειτα1.343ευρώ.

Διάγραμμα 3.12:ΚατώτατοιμισθοίσεευρώστιςχώρεςτηςΕΕ (σύγκρισηβ΄εξάμηνο2010καιβ΄εξάμηνο2016)

Πηγή: Eurostat

32. Η κατάταξη της Ελλάδας γίνεται από τη Eurostat με βάση την ονομαστική μείωση (22%) του κατώτατου μι-σθού που επιβλήθηκε με την Πράξη 6 του Υπουργικού Συμβουλίου το Φεβρουάριο του 2012, δηλαδή 684 ευρώ σε 12μηνη βάση (586 ευρώ x 14/12).


ΣτοΔιάγραμμα3.13 παρουσιάζεταιησύγκρισητωνκατώτατωνμισθώνσεμονά-δεςαγοραστικήςδύναμηςλαμβάνονταςυπόψητιςδιαφορέςτωντιμώνανάμεσαστιςχώρεςβάσειενόςσυγκρίσιμουκαιαντιπροσωπευτικούκαλαθιούαγαθώνκαιυπηρεσιών.Μετοντρόποαυτόεξαλείφονταιοιεπιπτώσειςαπότιςδιαφορέςτουεπιπέδου των τιμώνστις δαπάνες της τελικής κατανάλωσης των νοικοκυριών.Επομένως,οικατώτατοιμισθοίπουεκφράζονταισεεθνικόνόμισμαμετατρέπο-νταισεμιακοινήνομισματικήμονάδα,ώστεναείναισυγκρίσιμηηαγοραστικήτουςδύναμη.Παρατηρούμεότιηκατάταξητωνχωρώνπαραμένεισεγενικέςγραμ-μέςαμετάβλητη.Ωστόσο,οιαποκλίσειςτωνκατώτατωνμηνιαίωνμισθώνείναιμικρότερεςότανεκφράζονταισεμονάδεςαγοραστικήςδύναμηςαπόό,τισεευρώ.

Διάγραμμα 3.13: Κατώτατοιμηνιαίοιμισθοίσεμονάδεςαγοραστικήςδύναμης(PPS)στιςχώρεςτηςΕΕ(σύγκρισηβ΄εξάμηνο2010καιβ΄εξάμηνο2016)

Πηγή: Eurostat

Ηεξάλειψητωνδιαφορώνστιςτιμέςέχειωςαποτέλεσμανααυξάνεταιοκατώτα-τοςμισθόςκυρίωςστανέακράτη-μέλη,όπωςεπίσης−σεμικρότεροβαθμό−καιστηνΠορτογαλία,στηνΙσπανίακαιστηνΕλλάδα.Αντίθετα,στιςπιοαναπτυγμέ-νεςχώρεςσημειώνεταισχετικήμείωσητουεπιπέδουτουκατώτατουμισθού.Οκατώτατος μισθός σε μονάδες αγοραστικής δύναμης στην Ελλάδα κατρακυλάστηνκατάταξητωνχωρώνπουέχουνθεσμοθετημένοκατώτατομισθόσεεθνικόεπίπεδοαπότηνέβδομηστηδέκατηθέση(ήστηνενδέκατημετάκαιτηνεισα-γωγήτουκατώτατουμισθούστηΓερμανίααπότο2015).ΕίναιχαμηλότεροςαπότοναντίστοιχομισθότηςΙσπανίας,τηςΜάλταςκαιτηςΣλοβενίας,στοίδιοπερί-


πουεπίπεδομετονκατώτατομισθότηςΠολωνίας,ενώσυρρικνώνεταισημαντικάηαπόστασηπουυπήρχεπάντοτεμετηνΠορτογαλία.ΑξιοσημείωτηείναιεπίσηςημείωσητηςδιαφοράςτουκατώτατουμισθούστηνΕλλάδααπότοναντίστοιχοστηνΚροατία,στηνΟυγγαρία,στηΣλοβακίακαιστηΛιθουανία.

Κατάτηδιάρκειατηςπρόσφατηςοικονομικήςκρίσης,οιεργαζόμενοιπουαμεί-βονταιμετακατώταταόριαέχουνυποστείσεδιάφορεςχώρεςτηςΕΕαπώλειεςσεόρουςπραγματικώναποδοχώνεξαιτίαςτηςεπιβράδυνσηςτωνονομαστικώναυξήσεωνκαιτηςυστέρησήςτουςσυγκριτικάμετηνάνοδοτωντιμώνή/καιτουπαγώματοςτωνκατώτατωνμισθών.Ωστόσο,μεεξαίρεσητηνΕλλάδα,σεκαμίαχώρατηςΕΕ−συμπεριλαμβανομένωνκαιτωνχωρώνπουεντάχθηκανσεΠΟΠ−δενέχειγίνειονομαστικήμείωσητουκατώτατουμισθούστηδιάρκειατηςκρίσης.ΗΕλλάδαείναιημοναδικήχώρατηςΕΕόπου,στοπλαίσιοτουδευτέρουΜνημο-νίου,επιβλήθηκετο2012ονομαστικήμείωσηπρωτοφανούςεύρουςστονκατώ-τατομισθόκατά22%(καικατά32%γιατουςνέουςηλικίαςκάτωτων25ετών)καιέκτοτεοκατώτατοςμισθόςπαραμένειπαγωμένοςστοίδιοεπίπεδο.Οκατώ-τατοςμισθός,μέσωτηςδραστικήςονομαστικήςσυρρίκνωσήςτου,σεσυνδυασμόκαιμετηνπλήρηαποδόμησηκαικατάρρευσητουσυστήματοςσυλλογικήςδια-πραγμάτευσηςκαιτωνΣΣΕ,μετατράπηκεαπόεργαλείοπροστασίαςτωνχαμηλό-μισθωνσεεπιταχυντήτηςγενικευμένηςμείωσηςτωνμισθώνστονιδιωτικότομέατηςοικονομίας,όπωςεπιδίωκεηπολιτικήτηςεσωτερικήςυποτίμησης.

ΜετάτησυρρίκνωσηήτησυγκράτησητωνπραγματικώνκατώτατωναποδοχώνκατάτηνπερίοδοτηςκρίσηςδιαφαίνεταιμιανέαδυναμικήσεδιάφορεςχώρεςτηςΕΕπουχαρακτηρίζεταιαπόσημαντικέςαυξήσειςτουκατώτατουμισθού.Aπότην επεξεργασία τωνστοιχείων τηςEurostat33 (βλ. Διάγραμμα3.14) διαπιστώ-νουμε ότι μεγάλες ποσοστιαίες αυξήσεις του κατώτατου πραγματικού μισθούσημειώνονταιτο2015καιτο2016στηΡουμανία(16,2%και12,3%),στηΒουλγα-ρία(10,5%και14,5%),στιςΒαλτικέςΧώρες(Λετονία12,3%και2,9%,Λιθουανία8,7%και16%,Εσθονία9,7%και9,4%)καισεμικρότερηκλίμακαστιςχώρεςτηςκεντρικήςΕυρώπης(Τσεχία,Σλοβακία,Πολωνία,Ουγγαρία).

33. Αξιοποιώντας τα στατιστικά στοιχεία της βάσης δεδομένων της Eurostat, αποπληθωρίσαμε τον κατώτατο μι-σθό κάθε χώρας με τον εκάστοτε εναρμονισμένο εθνικό Δείκτη Τιμών Καταναλωτή (ΔΤΚ) σε ετήσια βάση. Για το ΔΤΚ του έτους 2016 χρησιμοποιήσαμε την πρόβλεψη της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (European Commission, 2016).


Διάγραμμα 3.14: Ποσοστιαία(%)μεταβολήκατώτατωνπραγματικώνμισθώνστιςχώρεςτηςΕΕτο2015καιτο2016

Πηγή: Eurostat(επεξεργασίαστοιχείωνΙΝΕΓΣΕΕ)

Οιποσοστιαίεςαυξήσειςτωνκατώτατωνπραγματικώναποδοχώνείναιιδιαίτεραεντυπωσιακές στις χώρες της κεντρικής και της ανατολικής Ευρώπης, όπου οιμισθοίείναιχαμηλοίσεαπόλυτουςόρους.Επίσης,σεχώρεςοιοποίεςεφάρμοσανπρογράμματαλιτότηταςυπό την επιτήρησητωνθεσμών, έπειτααπόμιαπερί-οδοπαγώματοςήχαμηλώνονομαστικώναυξήσεων,παρατηρούμετηντελευταίαδιετίααυξήσειςτουκατώτατουπραγματικούμισθού(Πορτογαλία3,6%το2015και 4,2% το 2016, Ιρλανδία 6% το 2016). ΣτοΗνωμένο Βασίλειο, ύστερα απόσειράετώνκατάταοποίαοπραγματικόςκατώτατοςμισθόςέμεινεστάσιμοςήμειώθηκε,το2015καιτο2016σημειώνονταιαυξήσεις(3%και2,6%αντίστοιχα),πουενισχύουντηναγοραστικήδύναμητωνχαμηλόμισθων.Στοαποτέλεσμααυτόσυνέβαλεενδεχομένωςκαιηκαμπάνιαγιααύξησητουκατώτατουμισθού(living-wage campaing)34μεστόχοτηνπρόληψητηςφτώχειαςστηνεργασίακαιτηδια-σφάλισηαξιοπρεπούςδιαβίωσηςτωνεργαζομένων.Τέλος,στηνΕλλάδακαιστηνΙσπανίαοιμικρέςαυξήσειςσεπραγματικούςόρουςτηντελευταίαδιετίααντανα-κλούνκυρίωςτοναρνητικόπληθωρισμό, ενώοιμικρέςμειώσειςστηΓερμανία,στηΜάλτακαιστοΒέλγιοαπηχούντοπάγωματωνονομαστικώνμισθώνήχαμη-λότερεςονομαστικέςαυξήσειςσεσχέσημετονπληθωρισμό.

34. Βλ. Living Wage Foundation 2015, “What is the living wage?”, http://www.livingwage.org.uk/what-living-wage.


3.7 Αμοιβές στον ιδιωτικό και στον ευρύτερο δημόσιο τομέα στην Ελλάδα

ΑπότηνεπεξεργασίατωνστοιχείωντηςΈρευναςΕργατικούΔυναμικού(β΄τρί-μηνο 2016) και ειδικότερα από τα ερωτηματολόγια σχετικά με το ύψος τωνμηνιαίωναμοιβώνπουαπολαμβάνουνοιμισθωτοίτουιδιωτικούτομέα(βλ.Διά-γραμμα3.15)προκύπτειότιοιερωτώμενοιδηλώνουντιςεξήςκαθαρέςμηνιαίεςαποδοχές:

• κάτωτων800ευρώσεποσοστό51,6%(15,2%μέχρι499ευρώ,23,6%μεταξύ500-699ευρώκαι12,8%μεταξύ700-800ευρώ),

• μεταξύ 800-999 ευρώ σε ποσοστό 17,3% (10,8% μεταξύ 800-899 ευρώ και6,5%μεταξύ900-999ευρώ),

• άνωτων1.000ευρώσεποσοστό17,8%(11,1%μεταξύ1.000-1.299ευρώκαι6,7%άνωτων1.300ευρώ),

• ενώτο13,4%δενγνωρίζει/δεναπαντά.

Διάγραμμα 3.15: Ποσοστιαία(%)κατανομήεργαζομένωντουιδιωτικούτομέαανάεύροςκαθαρώνμηνιαίωναποδοχών(2016)

Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ,ΈρευναΕργατικούΔυναμικού(β΄τρίμηνο2016)(επεξεργασίαΙΝΕΓΣΕΕ)

ΑπότησύγκρισητωνευρημάτωντηςΈρευναςΕργατικούΔυναμικούτωνετών2009και2016,όπωςαποτυπώνεταιστοΔιάγραμμα3.16,παρατηρούμεότιστονιδιωτικότομέατηςοικονομίας:

Έχειαυξηθείσημαντικάτοποσοστότωνχαμηλόμισθωνεργαζομένωνμεκαθαρέςμηνιαίεςαποδοχέςκάτωτων700ευρώ,τοοποίοανέρχεταιπλέονσε38,8%το2016


(από13,1%το2009),ενώμειώνεταικατά4περίπουποσοστιαίεςμονάδεςτοποσο-στόγιααποδοχέςμεταξύ700-899ευρώ(23,6%το2016από27,3%το2009).

Παράλληλα,έχειμειωθείδραστικά,κατάτοήμισυπερίπου,τοποσοστότωνεργα-ζομένωνμεκαθαρέςμηνιαίεςαποδοχέςμεταξύ900-1.300ευρώ,τοοποίοανέρχε-ταισε17,6%το2016(από35,7%το2009).

Διάγραμμα 3.16: Ποσοστιαία(%)κατανομήεργαζομένωνιδιωτικούτομέαανάεύροςκαθαρώνμηνιαίωναποδοχών(σύγκριση2009και2016)

Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ,ΈρευναΕργατικούΔυναμικού(β΄τρίμηνο2009καιβ΄τρίμηνο2016)(επεξεργασίαΙΝΕΓΣΕΕ)

Το Διάγραμμα 3.17 δείχνει την ποσοστιαία κατανομή των εργαζομένων στονευρύτερο δημόσιο τομέα ανά εύρος αποδοχών. Από τα στοιχεία της ΈρευναςΕργατικούΔυναμικού(β΄τρίμηνο2016),προκύπτειότιοιερωτώμενοιδηλώνουντιςεξήςκαθαρέςμηνιαίεςαποδοχές:

• κάτωτων800ευρώσεποσοστό11%(3,1%έως499ευρώ,3,5%μεταξύ500-699ευρώκαι4,4%μεταξύ700-799ευρώ),

• μεταξύ 800-999 ευρώ σε ποσοστό 23,6% (9,4% μεταξύ 800-899 ευρώ και14,2%μεταξύ900-999ευρώ),

• άνωτων1.000ευρώσεποσοστό54,2%(38,5%μεταξύ1.000-1.299ευρώκαι15,7%άνωτων1.300ευρώ),

• ενώτο11%δενγνωρίζει/δεναπαντά.


Διάγραμμα 3.17: Ποσοστιαία(%)κατανομήεργαζομένωντουευρύτερου δημόσιουτομέαανάεύροςκαθαρώνμηνιαίωναποδοχών(2016)

Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ,ΈρευναΕργατικούΔυναμικού(β΄τρίμηνο2016)(επεξεργασίαΙΝΕΓΣΕΕ)

Από τησύγκριση των ευρημάτων τηςΈρευναςΕργατικούΔυναμικούανάμεσασταέτη2009και2016,όπωςφαίνεταιστοΔιάγραμμα3.18,προκύπτειότιστονευρύτεροδημόσιοτομέα:

Έχειαυξηθείσημαντικάτοποσοστότωνεργαζομένωνμεκαθαρέςμηνιαίεςαπο-δοχέςκάτωτων1.000ευρώ,τοοποίοανέρχεταιπλέονσε34,6%το2016(από18,9%το2009),και έχειαυξηθείλίγοτοποσοστόγιααποδοχέςμεταξύ1.000-1.100ευρώ(16,2%το2016από13%το2009).

Αντίθετα, έχει μειωθεί σημαντικά το ποσοστό των εργαζομένων που δηλώνεικαθαρές μηνιαίες αποδοχές μεταξύ 1.100-1.599 ευρώ, το οποίο ανέρχεται σε33,7%το2106(από46,5%το2009),όπωςκαιτοποσοστότωνεργαζομένωνμεαποδοχέςάνωτων1.600ευρώ(4,3%το2016από10,9%το2009).


Διάγραμμα 3.18: Ποσοστιαία(%)κατανομήεργαζομένωνευρύτερουδημόσιουτομέαανάεύροςκαθαρώνμηνιαίωναποδοχών(σύγκριση2009και2016)

Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ,ΈρευναΕργατικούΔυναμικού(β΄τρίμηνο2009καιβ΄τρίμηνο2016)(επεξεργασίαΙΝΕΓΣΕΕ)

3.8 Οι Συλλογικές Συμβάσεις Εργασίας και η ευελιξία της απασχόλησης κατά το 2016

Στηδιάρκειατου2016ηκατάστασηστοπεδίοτωνεργασιακώνσχέσεωνπαρέ-μεινεαμετάβλητη, καθώς εξακολουθούσαν να ισχύουνκαι να εφαρμόζονται οινομοθετικέςρυθμίσειςπουθεσμοθετήθηκαντηνπενταετία2010-2014,οιοποίεςκαθιέρωσαν ένα σύστημα επίλυσης συλλογικών διαφορών ριζικά διαφορετικόαπότοαρχικόνομοθετικόπλαίσιοτουΝ.1876/90.Ωστόσο,πρέπεινασημειωθείότιμεβάσητοτρίτοΜνημόνιο,τουΑυγούστουτου2015,καιτιςμετέπειταενδιά-μεσεςσυμφωνίεςηκυβέρνησηέχειαναλάβειτηδέσμευσηέναντιτωνθεσμώνναπροχωρήσειεντόςτου2016στηνεπανεξέτασητουθεσμικούπλαισίουτηςαγοράςεργασίας,συμπεριλαμβανομένουκαιαυτούτωνσυλλογικώνδιαπραγματεύσεων.

Υπενθυμίζεταιότιησχετικήδιαδικασίαπροέβλεπεότιηκυβέρνησηθαδρομολο-γούσε,όπωςκαιέκανε,μιαδιαδικασίαδιαβούλευσηςμεεπικεφαλήςμιαομάδαανεξάρτητωνεμπειρογνωμόνων.Κύριοςσκοπόςαυτήςτηςομάδαςήτανη επα-νεξέτασητωνυφιστάμενωνπλαισίωντηςαγοράςεργασίαςβάσειτωνβέλτιστωνπρακτικώνσεδιεθνέςκαιευρωπαϊκόεπίπεδο,συμπεριλαμβανομένωντωνομα-δικών απολύσεων, της συνδικαλιστικής νομοθεσίας και του απεργιακού δικαι-ώματος, καθώς και των συλλογικών διαπραγματεύσεων. Στη διαδικασία αυτήσυμμετείχεκαιηΔιεθνήςΟργάνωσηΕργασίας(ΔΟΕ).Ησυμφωνίαμετουςδανει-στέςπροέβλεπεεπίσηςρητάότι:


• Οποιαδήποτεαλλαγήστονομοθετικόπλαίσιοτηςαγοράςεργασίαςθαπρέπειναγίνειμόνοεφόσονπροηγηθείσυνεννόησηκαισυμφωνίαμετουςδανειστές.

• Καμίααλλαγήστοισχύοννομοθετικόπλαίσιοτωνσυλλογικώνδιαπραγματεύ-σεωνδενπρέπειναγίνειπριναπότηνολοκλήρωσητηςδεύτερηςαξιολόγησηςτουπρογράμματοςπροσαρμογής,συμπεριλαμβανομένουκαιτουάρθρου103τουΝ.4172/2013,τοοποίοορίζειτηδιαδικασίακαθορισμούτουκατώτατουμισθούκαιτουκατώτατουημερομισθίουστονιδιωτικότομέα.

• Οιαλλαγέςστιςπολιτικέςγιατηναγοράεργασίαςδενθαπρέπειναοδηγούνσεεπιστροφήστιςρυθμίσειςτουπαρελθόντος«πουδενείναισυμβατέςμετουςστόχουςτηςπροώθησηςτηςβιώσιμηςκαιχωρίςαποκλεισμούςανάπτυξης».

Ηκυβέρνησηφαίνεταιναέχειως«βάσηδιαπραγμάτευσης»τοπόρισματηςανε-ξάρτητηςεπιτροπήςεμπειρογνωμόνων35,τησχετικήέκθεσητηςΔΟΕ(ILO,2016),αλλά και την «Κοινή δήλωση κοινωνικών εταίρων» στις 19/7/201636, επιδιώ-κονταςτηνεπαναφοράτωνελεύθερωνσυλλογικώνδιαπραγματεύσεωνκαιτηνεπανακαθιέρωση της ΕΓΣΣΕως μηχανισμού διαμόρφωσης των εθνικών κατώ-τατων μισθών με καθολική και δεσμευτική ισχύ. Ωστόσο, μέχρι την ημερομη-νίαολοκλήρωσηςτηςσυγγραφήςαυτούτουκειμένουοιδιαπραγματεύσειςτηςκυβέρνησηςμε τουςδανειστέςβρίσκοντανσε εξέλιξηχωρίς να έχει διαφανείηπροοπτικήολοκλήρωσήςτους.

Κατάσυνέπεια, τοσύνολοτουθεσμικούπλαισίουόπωςαυτόδιαμορφώθηκεταπροηγούμεναχρόνιαεξακολουθείναισχύειδίχωςκαμίαπεραιτέρωεξέλιξη,παγιώ-νονταςπλέονμια καθαρή εικόνασε ό,τι αφορά τησυλλογικήπροστασίακαι ταδικαιώματατωνεργαζομένων(βλ.Κεφάλαιο5).Εδραιώνεταιηκαθολικήεπικρά-τηση τωνσυλλογικώνσυμβάσεωνσε επίπεδο επιχείρησης, μεπαράλληλησημα-ντικήυποχώρησητηςυπογραφήςκλαδικώνήομοιοεπαγγελματικώνσυλλογικώνσυμβάσεωνσεεπίπεδοεθνικόήτοπικό.Έναάλλοσημείοτοοποίοέχειιδιαίτερηαξίαναεπισημανθείείναιότιοινομοθετικέςπαρεμβάσειςστοσύστηματωνσυλ-λογικώνδιαπραγματεύσεωνείχαν,εκτόςτωνάλλων,ωςαποτέλεσματονδραστικόπεριορισμότηςπροσφυγήςτωνσυνδικαλιστικώνκαιτωνεργοδοτικώνοργανώ-σεωνστιςυπηρεσίεςτουΟργανισμούΜεσολάβησηςκαιΔιαιτησίας(ΟΜΕΔ)συγκρι-τικάμετησυχνότηταπροσφυγήςτουςκατάταπροηγούμεναέτη.Γιαπαράδειγμα,ενώτο2010οιαιτήσειςμεσολάβησηςστονΟΜΕΔανέρχοντανσε139,μειώθηκανδιαδοχικάωςεξής:α)2011:44,β)2012:20,γ)2013:12,δ)2014:21,καιε)2015:18.Αντίστοιχαοιαιτήσειςδιαιτησίαςανέρχονταντο2010σε66καιστησυνέχειαμειώθηκανωςεξής:α)2011:29,β)2012:7,γ)2013:0,δ)2014:7καιε)2015:8.

35. Βλ. σχετικά: α) την ανεπίσημη μετάφραση από το αγγλικό πρωτότυπο (http://s.kathimerini.gr/resources/article-files/protaseis-epitrophs-sofwn.pdf) και β) το πλήρες κείμενο στα αγγλικά (http://www.capital.gr/Content/RelatedFiles/68/6898c2f55b6f4348828383f331261304.pdf).

36. Βλ. http://www.gsee.gr/wp-content/uploads/2016/07/Symfwnia-GSEE-Ergodotwn-gia-ta-Ergasiaka-2016.pdf.


3.8.1 Η εικόνα των Συλλογικών Συμβάσεων Εργασίας το 2016

Το2016οιεθνικέςήτοπικέςκλαδικέςΣΣΕεξακολουθούνναείναιεξαιρετικάολι-γάριθμες,ενώγιαέβδομηχρονιάοιεπιχειρησιακέςΣΣΕυπερτερούνσυντριπτικά.ΜεβάσηταστοιχείατουΥπουργείουΕργασίαςτο2016υπογράφτηκανμόνο10κλαδικές/ομοιοεπαγγελματικέςσυλλογικέςσυμβάσεις,δηλαδήσταίδιαπερίπουεπίπεδαμε ταπροηγούμενα έτη.Αντίθετα, οαριθμός των επιχειρησιακώνΣΣΕανέρχεται σε 318, αντιπροσωπεύοντας το 95,21% του συνόλου των ΣΣΕ (βλ.Πίνακα3.8).

Από την εξέταση των στοιχείων του Υπουργείου Εργασίας σε ό,τι αφορά τηνπορείατωνκλαδικών/ομοιοεπαγγελματικώνΣΣΕ,προκύπτειότιοαριθμόςτουςαπότο2014καιμετάκυμαίνεταισταθεράμεταξύ10 έως14καισεσυγκεκρι-μένουςκλάδουςήεπαγγέλματα(τουρισμός−ξενοδοχεία,ηλεκτρολόγοιεργαζόμε-νοισεανελκυστήρεςκαισεξενοδοχεία,εργαζόμενοιστακέντραξένωνγλωσσών,τράπεζες,βιομηχανίακαπνού,εργαζόμενοιστηναυτιλίακαιστατουριστικάγρα-φεία). Από την άλλη πλευρά, παρατηρείται απουσία κλαδικών συμβάσεων σεμεγάλουςκλάδουςτηςοικονομίας,όπωςτοεμπόριο,ηβιομηχανίατροφίμωνκ.ά.

Πίνακας 3.8: ΣυλλογικέςΣυμβάσειςΕργασίας(2010-2016)

ΈτοςΚλαδικές/εθνικές/

ομοιεπαγγελματικές συμβάσεις

Επιχειρησιακές συμβάσεις

Τοπικές ομοιοεπαγγελματικές

συμβάσειςΣύνολο

Ποσοστό (%) συμμετοχής

επιχειρησιακών συμβάσεων

2010 65 227 14 306 74,182011 38 170 7 215 79,072012 23 976 6 1.005 97,112013 14 409 0 423 96,692014 14 286 5 305 93,772015 12 263 7 282 93,262016 10 318 6 334 95,21

Σύνολο 162 2.273 37 2.472

Πηγή:ΥπουργείοΕργασίαςκαιΚοινωνικήςΑσφάλισης(επεξεργασίαΙΝΕΓΣΕΕ)

Στοπλαίσιοαυτό,ηέντονηαποδυνάμωσητηςσυλλογικήςπροστασίαςτωνεργα-ζομένων−μέσααπότησημαντικήυποχώρησηέωςκαιεξαφάνισητωνκλαδικώνΣΣΕ,αλλάκαιτην«απαξίωση»τηςΕΓΣΣΕ−ουσιαστικάυποστηρίζειτησυνολικήαπορρύθμισητωνεργασιακώνσχέσεων,τηνεδραίωσηκαιτηγενίκευσητουνεο-φιλελεύθερου εργασιακού προτύπου, δηλαδή αυτού της απόλυτης κυριαρχίαςτουδιευθυντικούδικαιώματος,τηςκαθιέρωσηςτηςεργοδοτικήςευελιξίαςκαιτηςεπισφάλειαςτηςεργασίας,καθώςκαιτηςκαθιέρωσηςενόςχαμηλότατουκατώ-


τατουμισθού,οοποίοςθααποτελείμοχλόγιατησυνολικήσυμπίεσητωναποδο-χώντωνεργαζομένων.

Στοσημείοαυτόθαήτανχρήσιμοναεπισημανθείητάση,ήδηαπότηδεκαετίατου1990,στοσύνολοσχεδόντωνχωρών-μελώντηςΕΕγιααποκέντρωση37τηςσυλλογικήςδιαπραγμάτευσηςαπότο εθνικόκαι τοκλαδικό επίπεδοστο επί-πεδοτηςεπιχείρησης.38ΣχεδόνπανομοιότυπεςπαρεμβάσειςπαρατηρούνταιστοπεδίοτωνΣΣΕκαιστιςτρειςχώρεςτηςνότιαςΕυρώπης(Ισπανία,ΠορτογαλίαΕλλάδα),όπουσύμφωναμετοETUI(Müller,2015) παρατηρούνταιτρίακοινάχαρακτηριστικά:• ΟιεπιχειρησιακέςΣΣΕυπερισχύουνέναντιτωνκλαδικών,ακόμακαιανοιεπι-χειρησιακές περιλαμβάνουν χειρότερους όρους αμοιβής και εργασίας. ΣτηνΕλλάδακαιστηνΙσπανίααυτόπραγματοποιήθηκεμετηνκατάργησητηςαρχήςτηςευνοϊκότερηςρύθμισης(favourability principle),στηδεΠορτογαλίαμετηδυνατότηταναυπάρχουνόροιστιςκλαδικέςΣΣΕοιοποίοιναπροβλέπουντηναπόκλισητωνεπιχειρησιακώνΣΣΕπροςτοδυσμενέστερογιατουςεργαζομέ-νους.

• ΚαταργήθηκανοιθεσμικέςρυθμίσειςπουαφορούσαντηνεπεκτασιμότητατωνΣΣΕ(Πορτογαλία,Ελλάδα)ή/καιτημετενέργειαισχύοςτους(Ισπανία,Ελλάδα).ΣτηνΠορτογαλίακαθιερώθηκανπολύαυστηράκριτήριαγιατηνκήρυξητωνΣΣΕωςγενικάυποχρεωτικών,μεαποτέλεσμαοαριθμόςτωνκαθολικάδεσμευ-τικώνΣΣΕναμειωθείαπό131το2008σεμόλις13το2014καιοαριθμόςτωνεργαζομένωνπουκαλύπτονταιαπόΣΣΕαπό1,7εκατ.το2008σε200χιλιάδεςτο2014.ΑντίστοιχαστηνΙσπανίαοαριθμόςτωνεργαζομένωνπουκαλύπτο-νταιαπόΣΣΕμειώθηκεαπό12εκατ.το2008σε8,4εκατ.το2014.

• Εισήχθησαννομοθετικέςρυθμίσειςκαιστιςτρειςχώρεςπουχορηγούναρμοδι-ότηταδιαπραγμάτευσηςκαισύναψηςεπιχειρησιακώνΣΣΕσεομάδεςμησυνδι-καλισμένωνεργαζομένων(στηνΕλλάδαοι«ΕνώσειςΠροσώπων»).

3.8.2 Η εικόνα των ατομικών συμβάσεων εργασίας το 2016

ΌπωςέχειεπισημανθείκαιστιςπροηγούμενεςΕκθέσειςτουΙΝΕΓΣΕΕ,ηεφαρ-μογή του πληροφοριακού συστήματος ΕΡΓΑΝΗ από 1/3/2013 καθιστά πλέονδυνατή μια πιο συστηματική και πλήρη καταγραφή των ροών απασχόλησης,καθώςκαιτηναποτύπωσητηςπραγματικήςεικόναςτωνεργασιακώνσχέσεων

37. Η τάση αποκέντρωσης των συλλογικών διαπραγματεύσεων έχει καταγραφεί με όρους όπως «ατομικοποίηση» (individualization), «κατακερματισμός» (fragmentation) ή «απορρυθμισμένη αποκέντρωση» (disorganized decentralization). Βλ. και Eurofound (2015).

38. Η αποκέντρωση των συλλογικών διαπραγματεύσεων έχει ενταθεί στη διάρκεια της οικονομικής κρίσης, αν και με διαφορετικό ρυθμό σε κάθε χώρα και με διαφορετικό βαθμό συναίνεσης από τους κοινωνικούς εταίρους.


και των χαρακτηριστικών τους σε επίπεδο ατομικών συμβάσεων εργασίας.ΣύμφωναμετιςΕκθέσειςτουσυστήματοςΕΡΓΑΝΗτουΣώματοςΕπιθεώρησηςΕργασίας(ΣΕΠΕ)τουΥπουργείουΕργασίαςπουαφορούντιςροέςτηςμισθωτήςαπασχόλησηςστονιδιωτικότομέα,προκύπτεικαθαράότικατάτατελευταίαέτηυπερισχύεικαιγενικεύεταιητάσηγιαπροσλήψειςμεευέλικτεςμορφέςεργασίας,κυρίωςμεατομικέςσυμβάσειςμερικήςαπασχόλησηςήεκπεριτροπήςεργασίας.

Η εξέταση και η ανάλυση των δεδομένων που αφορούν τις νέες προσλήψεις(μορφήεργασίας,συνολικόςαριθμόςκαιποσοστιαίααναλογίαανάμορφήεργα-σίας)τηνπερίοδο2009-2016αναδεικνύειβασικάχαρακτηριστικάτωντάσεωντηςαγοράςεργασίαςταοποίασυνοψίζονταιστονΠίνακα3.9.

Πίνακας 3.9: Νέεςπροσλήψειςανάμορφήσύμβασης/απασχόλησης (2009-2016)

Νέες προσλήψεις – Συμβάσεις

Έτος Πλήρης εργασία

Μερική εργασία

Εκ περιτροπής εργασία

Γενικό σύνολο νέων προσλήψεων

Σύνολο μερικής και

εκ περιτροπής εργασίας

Ποσοστό (%) ευέλικτων

μορφών εργασίας επί του συνόλου

2016 969.965 859.439 313.570 2.142.974 1.173.009 54,72015 805.064 677.521 326.967 1.809.552 1.004.488 55,52014 775.221 566.373 224.545 1.566.139 790.918 50,52013 593.337 412.019 101.868 1.107.224 513.887 46,42012 375.843 241.985 66.615 684.443 308.600 45,12011 460.706 233.558 68.300 762.564 301.858 39,62010 586.281 228.994 60.677 875.952 289.671 33,12009 746.911 157.738 40.489 945.138 198.227 21,0

Απόκλιση 2009-2016 223.054 701.701 273.081 1.197.836 974.782 81,4

Απόκλιση 2009-2016 (%) 29,86 444,85 674,46 126,74 491,75

Απόκλιση 2015-2016 164.901 181.918 -13.397 333.422 168.521 50,5

Απόκλιση 2015-2016 (%) 20,48 26,85 -4,10 18,43 16,78

Πηγή: ΥπουργείοΕργασίαςκαιΚοινωνικήςΑσφάλισης,ΠληροφοριακόΣύστημαΕΡΓΑΝΗ(επεξεργασίαΙΝΕΓΣΕΕ)

• Οιευέλικτεςμορφέςαπασχόλησης,δηλαδήοιπροσλήψειςμερικήςαπασχόλη-σηςκαιεκπεριτροπήςεργασίας,σταθεροποιούνταιστιςπροτιμήσειςτωνεργο-δοτώνκαι τωνεπιχειρήσεων,μιαςκαικαταλαμβάνουνποσοστιαίααναλογίαπάνωαπό50%τα3τελευταίαέτη(2014,2015,2016).


• Αντίστοιχαοιπροσλήψειςμεπλήρηαπασχόλησηυποχωρούνσταθερά,αφούμειώνεταιηποσοστιαίααναλογίατουςαπό79%το2009σε45,3%το2016.

• Τοίδιοδιάστημαηποσοστιαίααναλογίατωννέωνπροσλήψεωνμεευέλικτεςμορφέςαπασχόλησηςμεταξύ2009και2016υπερδιπλασιάζεται.Ενώτο2009οι προσλήψεις με ευέλικτες μορφές εργασίας αντιστοιχούσαν στο 21% τουσυνόλουτωνπροσλήψεων,το2016αντιστοιχούνστο54,7%.

• Σημαντικόεπίσηςδεδομένοτοοποίοαποδεικνύειτηνισχυρήτάσηενίσχυσηςτηςεργασιακήςευελιξίας,μετημορφήτηςαυξημένηςκινητικότητας,αποτελείοκαταγραφόμενοςυπερδιπλασιασμόςτωννέωνπροσλήψεωναπότηνΕΡΓΑΝΗμεταξύτωνετών2009-2016.

• Σε επίπεδο ετήσιας σύγκρισης των δεδομένων (2015-2016), τα στοιχεία τηςΕΡΓΑΝΗπιστοποιούντηνουσιαστικήκαθιέρωσητηςευέλικτηςαπασχόλησηςστιςνέεςπροσλήψεις.Κατάτοέτος2016καταγράφονται164.901περισσότε-ρεςπροσλήψειςσεσχέσημετο2015,οιοποίεςκατανέμονταισχεδόνισόποσαμεταξύ συμβάσεωνπλήρους εργασίας (49,5%) και ευέλικτων μορφών εργα-σίας(50,5%).

Ησταθεροποίησηκαιη επέκτασητης«ευελικτοποίησης»τηςαγοράς εργασίαςκατάτατελευταία έτηπροκύπτεικαιαπότηδιαχρονική εξέλιξητωνμετατρο-πώντωνατομικώνσυμβάσεωνεργασίας,απόσυμβάσειςεργασίαςπλήρουςαπα-σχόλησηςσεσυμβάσειςμερικήςαπασχόλησηςκαιεκπεριτροπήςεργασίας (βλ.Πίνακα3.10),όπουσύμφωναμεταστοιχείατωνΕκθέσεωντηςΕΡΓΑΝΗκαιτουΣΕΠΕπαρατηρούμεταεξής:

• Οαριθμόςτωνμετατροπώντωνατομικώνσυμβάσεωναπόπλήρουςαπασχό-λησηςσεμερικήςαπασχόλησηςκαιεκπεριτροπήςεργασίαςσυνεχίζειναείναιαυξημένοςτο2016,πάνωαπό200%σεσχέσημετο2009(2016:51.262,2009:16.977),ενώτο2012συνεχίζειναπαρατηρείταιτουψηλότεροποσοστόμετα-βολής(398%)σεσχέσημετο2009.

• Το2016ητάσηγιαμετατροπέςτωνατομικώνσυμβάσεωναπόπλήρουςαπα-σχόλησηςσεευέλικτεςμορφέςεργασίαςφαίνεταιναμειώνεταισεσχέσημετο2015(-13,08%). Στοπλαίσιοαυτό,ηεκπεριτροπήςεργασία(εκούσιαήακού-σια)μειώνεταισημαντικά(-29,1%περίπουσεσχέσημετο2015,ενώημερικήαπασχόλησηαυξάνεταικατά5,41%σεσχέσημετο2015).

• Ουψηλότεροςαριθμόςμετατροπώντωνατομικώνσυμβάσεωνεργασίαςσυνε-χίζειναεμφανίζεταιτο2012(οπότεοσυνολικόςαριθμόςμετατροπώνατομι-κώνσυμβάσεωνανήλθεσε84.490).Στησυνέχεια,κατάταέτη2013-2016,οαριθμόςαυτώντωνμετατροπώνμειώνεται(2013:58.054,2014:45.789,2015:57.251,2016:51.262).

• Τοποσοστόμεταβολήςτωνμετατροπώντωνατομικώνσυμβάσεωναπόπλή-ρους εργασίας σε μερικής και εκ περιτροπής εργασίας μεταξύ 2009-2016


παρουσιάζεισυνολικήαύξησητηςτάξηςτου201,95%.Ακόμαπιοεντυπωσιακήείναιηποσοστιαίααύξηση κατά790,69% τωναναγκαστικώνμετατροπώντωνατομικώνσυμβάσεωνεργασίαςσεεκπεριτροπήςεργασίαμονομερώςαπότονεργοδότη.Τέλος,οιμετατροπέςτωνατομικώνσυμβάσεωναπόπλήρουςαπα-σχόλησηςσεμερικήςκαισε«εθελοντικής»εκπεριτροπήςεργασίαςέχουναυξη-θείκατάτηδιάρκειατηςπαραπάνωπεριόδουκατά166,8%καικατά218,64%αντίστοιχα.

Πίνακας 3.10: Μετατροπέςσυμβάσεωνπλήρουςεργασίας σεευέλικτεςμορφέςαπασχόλησης(2009-2016)

Έτος

Μετατροπή σύμβασης πλήρους εργασίας σε:

Μερική απασχόληση

Εκ περιτροπής με σύμφωνη γνώμη του

εργαζόμενου

Εκ περιτροπής με μονομερή

γνώμη του εργοδότη

Σύνολο εκ περιτροπής

Γενικό σύνολο

μετατροπών

Συμμετοχή εκ περιτροπής στο σύνολο

μεταβολών (%)2016 32.600 13.211 5.451 18.662 51.262 362015 30.928 15.641 10.682 26.323 57.251 462014 25.488 12.405 7.896 20.301 45.789 442013 28.410 14.258 15.386 29.644 58.054 512012 49.640 21.478 13.372 34.850 84.490 412011 32.420 19.128 7.414 26.542 58.962 452010 18.713 6.527 1.013 7.540 26.253 292009 12.219 4.146 612 4.758 16.977 28

Απόκλιση 2009-2016 20.381 9.065 4.839 13.904 34.285 41

Απόκλιση 2009-2016

(%)166,80 218,64 790,69 292,22 201,95 144,70

Απόκλιση 2015-2016 1.672 -2.430 -5.231 -7.661 -5.989 128

Απόκλιση 2015-2016

(%)5,41 -15,54 -48,97 -29,10 -13,08 288,52

Πηγή: ΥπουργείοΕργασίαςκαιΚοινωνικήςΑσφάλισης,ΠληροφοριακόΣύστημαΕΡΓΑΝΗ(επεξεργασίαΙΝΕΓΣΕΕ)

Συμπερασματικά,παρατηρούμεμια σταθερήαύξησητηςευελιξίαςτηςαπασχό-λησης η οποία τείνει να πάρει γενικευμένα χαρακτηριστικά. Η καθιέρωση τηςευέλικτηςεργασίαςσεσυνδυασμόμετηνυποβάθμισηκαιτηναποδυνάμωσητωνΣΣΕ,τουςχαμηλούςμισθούς,τηνυψηλήανεργία,τηναυξημένηαδήλωτηεργασία(καταγεγραμμένη και μη) εδραιώνουν ένα έντονα απορρυθμισμένο εργασιακότοπίο.Παράτασυνεχήκαιεπίμοναεπιχειρήματατωνθεσμώνκαιτωνεργοδοτι-κώνοργανώσεωνότιοισυντελούμενεςαλλαγέςστηναγοράεργασίαςσυνιστούν


αναγκαίες«διαρθρωτικέςμεταρρυθμίσεις»καιμέτραγιατηβελτίωσητηςαντα-γωνιστικότηταςτηςοικονομίαςκαιγιατηναύξησητηςαπασχόλησης,κάτιτέτοιοδενσυμβαίνει,όπωςέχουμεδείξεικαισταπροηγούμενακεφάλαιατηςπαρούσαςΈκθεσης. Επίσης, οι πολιτικές των δανειστών φαίνεται να λειτουργούν αρνη-τικάκαιωςπροςτηδιαχείρισηκαιτηνανάπτυξητουανθρώπινουδυναμικούτηςχώρας,ενώείναισεπλήρηαντίθεσημετιςδιακηρυγμένεςπολιτικέςτηςΕΕγιακαλύτερεςκαιποιοτικότερεςθέσειςεργασίας.

Κεφάλαιο 4

Φτώχεια και οικονομική ανισότητα στην Ελλάδα της κρίσης


Φτώχεια και οικονομική ανισότητα στην Ελλάδα της κρίσης


Ηαπορρύθμιση της εγχώριας αγοράς εργασίας και η πολιτική της εσωτερικήςυποτίμησης και της υπερφορολόγησης είχανως αποτέλεσμα τη διεύρυνση τηςφτώχειαςκαιτηνεπιδείνωσητωνόρωνδιαβίωσηςτωνελληνικώννοικοκυριών.Τα φαινόμενα αυτά αποκτούν ανησυχητικά χαρακτηριστικά, καθώς πλήττουνπερισσότεροτιςκοινωνικάκαιεργασιακάευάλωτεςομάδεςτουπληθυσμού.ΣτιςΕκθέσειςτουΙΝΕΓΣΕΕγιατο2015καιτο2016επιχειρήσαμεμιασύγκρισητηςφτώχειαςκαιτηςεισοδηματικήςανισότηταςστηνΕλλάδαπρινκαιμετάτο2010,έτσιώστενααναδειχθούνοικοινωνικέςεπιπτώσειςτωνδύοπρώτωνΠΟΠ.ΣτηνπαρούσαΈκθεσηηανάλυσήμαςεπικεντρώνεταιστηνπερίοδοτηςκρίσης2010-2015.

Ταεμπειρικάευρήματαπουακολουθούναναδεικνύουναύξησητωνανισοτήτωνσεβάροςτωνχαμηλότερωνεισοδηματικώνομάδων.Ωστόσο,ανησυχητικήείναικαιηδιεύρυνσητωνανισοτήτωνστοεσωτερικότωνπερισσότερωνκοινωνικο-οικονομικώνομάδων(αυτοαπασχολούμενοι,αγρότες,άνεργοικ.ά.).Οιαρνητικέςαυτέςτάσειςυποδεικνύουνπωςηόξυνσητωνκοινωνικώναντιθέσεωνστηχώραμαςδεν εμφανίζει μόνοοριζόντιοαλλάκαι κάθετοχαρακτήρακαιπλήττει έναμεγάλοτμήματηςελληνικήςκοινωνίας.Συνεπώς,καθίσταταιεπιτακτικήηανά-ληψηστοχευμένωνπολιτικώνκαιδράσεωνγιατηναντιμετώπισητωνφαινομέ-νωντηςφτώχειαςκαιτηςοικονομικήςανισότηταςμεενίσχυσητηςαπασχόλησηςκαιτηςπροστασίαςτωνομάδωνπουέχουνπληγείαπότηνκρίση.

4.2 Η εξέλιξη της φτώχειας στην Ελλάδα κατά την περίοδο της κρίσης

Στο Διάγραμμα 4.1 εμφανίζονται τρεις διαφορετικοί δείκτες φτώχειας.39 Ο πιοσυμβατικός δείκτης του σχετικού ποσοστού φτώχειας είναι εκείνος που περι-λαμβάνειταάτοματωνοποίωντοεισόδημαανέρχεταιέωςτο60%τουδιάμεσουδιαθέσιμουεισοδήματοςτουπληθυσμούσεμιαδεδομένηχρονικήστιγμή.Παρα-τηρούμελοιπόνότιησχετικήφτώχειαεμφανίζειαύξησηαπό20,1%το2010σε23,1%το2013,ενώμειώνεταιστησυνέχειαφτάνονταςστο21,4%το2015.Στοσημείοαυτόθαπρέπειναδιευκρινιστείπωςηγραμμήσχετικήςφτώχειαςεκτιμά-

39. Για μια πρόσφατη αναλυτική παρουσίαση του ποσοστού φτώχειας και της υλικής αποστέρησης στις χώρες της ΕΕ βλ. iAGS (2017).


ταιβάσειτηςπαραδοχήςότιοιοικονομίεςβρίσκονταισεμιακατάστασησταθερήςμεγέθυνσηςτωνεισοδημάτωνκαιπωςσετελικήανάλυσηηουσίατηςφτώχειαςσχετίζεται, όπως θα αναλύσουμε στη συνέχεια, περισσότερο με την ανισότηταπαράμετηνένδεια.Ωστόσο,στηνπερίπτωσητηςΕλλάδαςτηςκρίσηςηπαραδοχήαυτήυποεκτιμάτησημαντικήκατάρρευσητωνεισοδημάτων,συνεπώςκαιτουδιάμεσουεισοδήματος,τοοποίοπροσδιορίζειτοόριοτηςφτώχειας.

Διάγραμμα 4.1: Εξέλιξηβασικώνδεικτώνποσοστού(%) φτώχειαςστηνΕλλάδα(2010-2015)

Πηγή: Eurostat

Για αυτόν το λόγο στο Διάγραμμα 4.1 συμπεριλαμβάνεται και ένας δεύτεροςδείκτηςφτώχειαςστονοποίοωςόριοφτώχειαςορίζεταιεκείνοτου2008,πρινδηλαδήτοξέσπασματηςκρίσης,έτσιώστεησυγκριτικήανάλυσηνααποκαλύ-ψει το μέγεθος τωνσυνεπειών της κρίσης σε όρουςσυγκριτικούβιοτικού επι-πέδου. Πράγματι, βάσει του εναλλακτικού αυτού δείκτη, ηφτώχεια αυξάνεταιδραματικάαπό18%το2010σε48%το2014-2015.Συνεπώς,θαμπορούσαμεναισχυριστούμεότιομισόςπληθυσμόςτηςχώραςβρίσκεταικάτωαπότοόριοτηςφτώχειαςτου2008.

Ο δείκτης τηςφτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού, ο οποίος χρησιμο-ποιείται από τη Eurostat στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής «Στρατηγικής 2020»αποτυπώνειμιαπιοσύνθετηεκτίμησητουφαινομένουτηςφτώχειας,γιατίδενπεριορίζεταιμόνοστηνεξέλιξητωνεισοδημάτων,αλλάεξετάζεικαιτημεταβολήτηςυλικήςαποστέρησηςκαιτηςεργασιακήςέντασης(Eurostat,2012).ΣτοΔιά-


γραμμα4.1παρατηρούμεότικαιαυτόςοδείκτηςείναισαφώςυψηλότεροςαπότο συμβατικό ποσοστό της σχετικής φτώχειας. Πιο συγκεκριμένα, αυξάνεταιαπό27,7%το2010σε35,7%το2015,ελάχισταμειωμένοςσεσχέσημετο2014.Η αύξηση της φτώχειας δεν έχει μόνο σημαντικές κοινωνικές συνέπειες, αλλάεπηρεάζειαρνητικάκαιτιςμακροοικονομικέςεπιδόσειςτηςοικονομίαςκαιτηναναπτυξιακήτηςδυναμική.ΤοΔιάγραμμα4.2δείχνειτηναρνητικήσυσχέτιση40 μεταξύτουποσοστούφτώχειας(σεόρουςεισοδήματοςτου2008)καιτουπαρα-γωγικού κενού41. Υπάρχει σαφής εμπειρική ένδειξη ότι η αύξηση τηςφτώχειαςδιευρύνειτοπαραγωγικόκενότηςοικονομίας,δηλαδήουσιαστικάσυμβάλλεικαιαναπαράγειτονεγκλωβισμότηςσεκενόζήτησης,πουμετησειράτουπαράγεισυνθήκεςύφεσης.Μεάλλαλόγια,ηέξοδοςτηςχώραςαπότηνκρίσηπροϋποθέτειπολιτικέςενίσχυσηςτωνεισοδημάτωνκαιπαρεμβάσειςμείωσηςτηςφτώχειας.

Διάγραμμα 4.2: Ποσοστό(%)φτώχειας(σεόρουςεισοδήματοςτου2008) καιπαραγωγικόκενό

Πηγή: EurostatκαιAMECO(εκτιμήσειςΙΝΕΓΣΕΕ)

ΣτοΔιάγραμμα4.3εμφανίζεταιτοποσοστότουπληθυσμούπουβρίσκεταιστοόριοτηςφτώχειαςκαιτουκοινωνικούαποκλεισμούωςπροςτηνεργασιακήτουδραστηριότητα.Όπως ήταν αναμενόμενο, το μεγαλύτερο ποσοστό εντοπίζεται

40. Σε αντίστοιχη εκτίμηση του iAGS (2016) για τις χώρες της ΕΕ ο συντελεστής προσδιορισμού (R2) αποτιμάται περίπου στο ίδιο επίπεδο (0,59).

41. Όταν το παραγωγικό κενό λαμβάνει αρνητικές τιμές, η οικονομία βρίσκεται σε κατάσταση ύφεσης. Όσο υψη-λότερη είναι η αρνητική τιμή τόσο βαθύτερη είναι η ύφεση.


στουςανέργους,τοοποίοαυξήθηκετηνπερίοδο2010-2015κατά8,5%.Παρ’όλητημείωσηπουεμφανίζειτοποσοστότωνανέργωνπουβρίσκονταιστοόριοτηςφτώχειαςτο2015,οδείκτηςπαραμένεικοντάστοσυντριπτικό70%,αναδεικνύ-ονταςτιςπολύσοβαρέςκοινωνικέςπροεκτάσειςτηςανεργίας.Τοποσοστόφτώ-χειαςστουςμισθωτούςεργαζομένουςαυξήθηκεσημαντικάμετάτο2011καιτο2015βρίσκεταικοντάστο18%.Οιυπόλοιπεςπληθυσμιακέςομάδεςεμφανίζουναύξησηστοποσοστόφτώχειαςμέσαστηνκρίσημεεξαίρεσητουςσυνταξιούχους,οιοποίοιπαρουσιάζουνμείωσητηςτάξεωςτων2,2ποσοστιαίωνμονάδωνμεταξύ2010-2015.Τογεγονόςότι οισυνταξιούχοιαποτελούνμίααπότιςπολυπληθέ-στερεςκοινωνικέςομάδεςσυνέβαλεσημαντικάστησυγκράτησητουσυνολικούποσοστούφτώχειας.

Διάγραμμα 4.3: Ποσοστό (%)πληθυσμούστοόριοτηςφτώχειας καιτουκοινωνικούαποκλεισμούστηνΕλλάδα

ωςπροςτηνεπαγγελματικήκατάσταση(2010-2015)

Πηγή: Eurostat

4.3 Φτώχεια και αγορά εργασίας στην Ελλάδα

ΤοΔιάγραμμα4.4εμφανίζειτοποσοστότωνεργαζομένωνπουβρίσκεταιστοόριοτηςφτώχειας42ωςπροςτοφύλογιατηνΕλλάδακαι τηνΕΕ.ΠαρατηρούμεότιστηνΕλλάδαμεταξύτου2009καιτου2015υπάρχειαποκλιμάκωσητουποσο-στούτωνανδρώνπουβρίσκονταιστοόριοτηςφτώχειας,ενώαντίθεταπαρατη-ρείταισαφήςαύξησητουποσοστούτωνγυναικών.Ηύφεση,σεσυνδυασμόμε

42. Βλ. επίσης Ιωαννίδης κ.ά. (2012).


τηναπορρύθμισητηςαγοράςεργασίας,φαίνεταιλοιπόνναέχειεπιβαρύνειπερισ-σότεροτιςγυναίκες.Ωστόσο,τογεγονόςότιτοποσοστότωνγυναικώνπουβρί-σκονταισεκίνδυνοφτώχειαςείναιχαμηλότεροαπότοαντίστοιχοτωνανδρώνφαντάζει παράδοξο δεδομένων των μισθολογικών διακρίσεων σε βάρος τωνγυναικών.Αυτόθαμπορούσείσωςνααποδοθείστογεγονόςότισεμεγάλοβαθμότοεισόδηματωνγυναικώνσεένανοικοκυριόείναιδευτερεύον,πουσημαίνειπωςτοσυνολικόεισόδηματουνοικοκυριούεξαρτάταικυρίωςαπότοεισόδηματωνανδρών(European Parliament,2016).ΣτηνΕΕπαρατηρείταιανάλογηαύξησηστοποσοστόφτώχειαςκαισταδύοφύλατηνπερίοδο2009-2015.

Διάγραμμα 4.4: Ποσοστό(%)μισθωτώνεργαζομένωνστοόριοτηςφτώχειαςστηνΕλλάδακαιστηνΕΕανάφύλο(2009και2015)

Πηγή: Eurostat

Διαχρονικάμίααπότιςβασικέςαιτίεςμισθολογικώνανισοτήτωνείναιοιδιαφο-ρέςστοεκπαιδευτικόεπίπεδοτωνεργαζομένων.ΣτοΔιάγραμμα4.5εμφανίζεταιτοποσοστότωνεργαζομένωνπουβρίσκεταιστοόριοτηςφτώχειαςκαιτουκοι-νωνικούαποκλεισμούσεΕλλάδακαιΕΕωςπρος το εκπαιδευτικό επίπεδογιαταέτη2009και2015.ΕίναιπροφανέςότιτόσοστηνΕλλάδαόσοκαιστηνΕΕτοεπίπεδοεκπαίδευσηςέχεικαθοριστικόρόλοστιςμισθολογικέςαπολαβέςκαικατ’επέκτασηστιςσυνθήκεςδιαβίωσης.Ωστόσο,στηχώραμαςοιδιαφορέςείναιπιοσημαντικές,καθώςτο2015το28,4%τωνεργαζομένωνπουκατείχανέωςγυμνα-σιακήεκπαίδευσηβρίσκοντανστοόριοτηςφτώχειας,όταντοαντίστοιχοποσο-στόστηνΕΕήταν19%.Ισχυρέςείναικαιοιαποκλίσειςμεταξύτωνεργαζομένωνπουέχουνμέσοεπίπεδοεκπαίδευσης,ενώμόνομεταξύεργαζομένωνπουείναι


απόφοιτοιτριτοβάθμιαςεκπαίδευσηςυπάρχεισύγκλισησταποσοστάφτώχειας.Τέλος,παρατηρούμεότιανεξαρτήτωςεκπαιδευτικούεπιπέδου,τόσοσεΕλλάδαόσοκαισεΕΕ,υπάρχειαύξησητουποσοστούτωνεργαζομένωνπουβρίσκονταιστοόριοτηςφτώχειας.

Διάγραμμα 4.5: Ποσοστό(%)εργαζομένωνστοόριοτηςφτώχειαςσεΕλλάδακαιΕΕωςπροςτοεκπαιδευτικότουςεπίπεδο(2009και2015)

Πηγή: Eurostat

Στο Διάγραμμα 4.6 παρουσιάζεται το ποσοστό των εργαζομένων που βρίσκο-νταιστοόριοτηςφτώχειαςωςπροςτοντύποτηςσύμβασηςεργασίαςτουςγιαταέτη2009και2015.Όπωςμπορούμεναδούμε,τόσογιατηνΕλλάδαόσοκαιγιατηνΕΕτοποσοστότωνεργαζομένωνστοόριοτηςφτώχειαςπουέχουνσυμ-βάσειςορισμένουχρόνουείναιπερίπουτριπλάσιοαπόεκείνοτωνεργαζομένωνμεσυμβάσειςαορίστουχρόνου.Ταευρήματααυτάκαθιστούνπροφανέςπωςοισταθερέςσχέσειςαπασχόλησηςόχιμόνοπεριορίζουντηναβεβαιότητατωνεργα-ζομένωνωςπροςτοεργασιακόμέλλοντους,αλλάταυτόχροναεξασφαλίζουνκαιένασαφώςκαλύτεροβιοτικόεπίπεδο.Βέβαια,παρατηρούμεότισεόλεςτιςπερι-πτώσειςυπάρχειαύξησητουποσοστούτωνεργαζομένωνπουβρίσκεταιστοόριοτηςφτώχειας.Εξαίρεσησυνιστούνοιεργαζόμενοιμεσυμβάσειςαορίστουχρόνουόπουτοαντίστοιχοποσοστόπαρουσιάζειπτώσημεταξύτωνετών2009και2015.Ημείωσηαυτήυποδεικνύειπωςησύναψησυμβάσεωναορίστουχρόνουθωρακί-ζειτουςεργαζομένουςαπότηγενικότερητάσηεπιδείνωσηςτωνόρωνδιαβίωσηςκαιφτωχοποίησήςτους.


Διάγραμμα 4.6: Ποσοστό(%)εργαζομένωνστοόριοτηςφτώχειαςωςπροςτοντύποτηςσύμβασηςεργασίαςτουςσεΕλλάδακαιΕΕ(2009και2015)

Πηγή: Eurostat

ΣεπροηγούμενεςΕκθέσειςτουΙΝΕΓΣΕΕ(2015,2016α)έχειεκφραστείοέντο-νοςπροβληματισμός του Ινστιτούτουγια την ταχεία εξάπλωσητων ευέλικτωνμορφών εργασίας τόσο ως προς την αποτελεσματικότητά τους σχετικά με τηβελτίωσητηςανταγωνιστικότηταςόσοκαιγιατιςεπιπτώσειςπουθαέχουνστοεπίπεδοδιαβίωσηςτωνεργαζομένων.Ειδικάγιατοεπίπεδοδιαβίωσης,οισχυρι-σμόςαυτόςεπαληθεύεταιστοΔιάγραμμα4.7,όπουπαρουσιάζεταιτοποσοστότωνεργαζομένωνπουβρίσκονταιστοόριοτηςφτώχειαςστηνΕλλάδακαιστηνΕΕωςπροςτοχρόνοαπασχόλησήςτους.Είναιπροφανέςότιοιεργαζόμενοισεκαθεστώςμηπλήρουςαπασχόλησηςέχουνμεγαλύτερεςπιθανότητεςναβρεθούνσεκατάστασηφτώχειας.Ωστόσο,συγκρίνονταςτιςμορφέςαπασχόλησηςμεταξύΕλλάδαςκαιΕΕ, διαπιστώνουμεότιστηχώραμαςυπάρχεισαφώςμεγαλύτερηαναλογίατωνεργαζομένωνμηπλήρουςαπασχόλησηςστοόριοτηςφτώχειαςωςπρος τους εργαζομένους που βρίσκονται σε καθεστώς πλήρους απασχόλησης.Αυτόαναδεικνύειμιαβαθιάδιαίρεσηστηνεγχώριααγοράεργασίαςωςπροςτιςμισθολογικέςαπολαβέςκαι εν γένει τα εργασιακάδικαιώματακαι ταυτόχροναυπογραμμίζειπωςδενυπάρχειαποτελεσματικόδίχτυπροστασίαςγιατουςεργα-ζομένουςμεελαστικέςεργασιακέςσχέσεις.


Διάγραμμα 4.7: Ποσοστό(%)εργαζομένωνστοόριοτηςφτώχειαςσεΕλλάδακαιΕΕωςπροςτοχρόνοαπασχόλησήςτους(2009και2015)

Πηγή: Eurostat

ΠαρατηρούμεεπίσηςότιστηνΕΕυπάρχειαύξησητουποσοστούεργαζομένωνστοόριοτηςφτώχειαςκαιστιςδύοκατηγορίεςαπασχόλησης,μετημεγαλύτερηόμωςαύξησηναεντοπίζεταιστουςεργαζομένουςμηπλήρουςαπασχόλησης.Αντιθέτως,στην Ελλάδα εμφανίζονται δύο αντίστροφες τάσεις, καθώς προκύπτει αύξησητουποσοστούεργαζομένωνμηπλήρουςαπασχόλησηςπουβρίσκονταιστοόριοτηςφτώχειαςκαιμείωσητουαντίστοιχουποσοστούεργαζομένωνυπόκαθεστώςπλήρουςαπασχόλησης.

ΤοΔιάγραμμα4.8αποτυπώνειτηναρνητικήσχέσημεταξύτουποσοστούφτώ-χειαςτωνεργαζομένωνπλήρουςαπασχόλησηςκαιτουδείκτηKaitz43.Μείωσητουκατώτατουμισθούσυνοδεύεταιαπόαύξησητουποσοστούφτώχειαςτωνεργα-ζομένων.Συνεπώς,ηαύξησητουκατώτατουμισθού,πέρααπότις ευεργετικέςεπιπτώσειςπουμπορείναέχεισυνολικάστομακροοικονομικόσύστημα,συνιστάκαιένασημαντικόεργαλείοκαταπολέμησηςτηςφτώχειας(iAGS,2016).

43. Ο δείκτης Kaitz εκτιμά το λόγο του κατώτατου μισθού προς τον διάμεσο μισθό πλήρους απασχόλησης. Αύξηση (μείωση) του δείκτη Kaitz υποδεικνύει περιορισμό (διεύρυνση) των μισθολογικών ανισοτήτων μεταξύ των χαμηλότερα αμειβόμενων εργαζομένων και των υπολοίπων.


Διάγραμμα 4.8: Ποσοστό(%)φτώχειαςεργαζομένωνπλήρουςαπασχόλησηςκαιδείκτηςKaitz(2010-2015)

Πηγή: EurostatκαιOECD(εκτιμήσειςΙΝΕΓΣΕΕ)

4.4 Οικονομική αδυναμία και υλική αποστέρηση των ελληνικών νοικοκυριών

Ο συνδυασμός ανεργίας και μείωσης του διαθέσιμου εισοδήματος έχει αρνητι-κέςεπιδράσειςστηδυνατότητατωννοικοκυριώννακαλύψουνβασικέςανάγκεςτους.ΣτοΔιάγραμμα4.9παρουσιάζεταιτοποσοστότουπληθυσμούστηνΕλλάδαπουαδυνατείνακαλύψειεπιλεγμένεςβασικέςανάγκεςτου,ενώστοΔιάγραμμα4.10εμφανίζονταιτααντίστοιχαποσοστάγιατηνEE.

Διάγραμμα 4.9: Ποσοστό(%)τουπληθυσμούστηνΕλλάδαπουαδυνατεί νακαλύψεισυγκεκριμένεςανάγκες(2010και2015)

Πηγή: Eurostat


Διάγραμμα 4.10: Ποσοστό(%)τουπληθυσμούστηνEEπουαδυνατεί νακαλύψεισυγκεκριμένεςανάγκες(2010και2015)

Πηγή: Eurostat

ΠαρατηρούμεότιτοποσοστότωννοικοκυριώνστηνΕλλάδαπουεμφανίζειαδυνα-μίαεπαρκούςθέρμανσηςτηςοικίαςτουςαυξάνεταιαπό15,4%το2010σε29,2%το2015.ΑντίστοιχαστιςχώρεςτηςΕΕτοαντίστοιχοποσοστόπαραμένεισταθερόκαιχαμηλότεροτου10%.ΑύξησηεμφανίζεικαιτοποσοστότωννοικοκυριώνστηνΕλλάδαπουαδυνατούννακαταναλώσουνγεύμαμεκρέας,ψάριήκοτόπουλοκάθε2ημέρααπό7,9%το2010σε12,9%το2015,όταντοαντίστοιχοποσοστόστηνΕΕεμφανίζεισταθερότητασεεπίπεδακάτωτου9%.Χαρακτηριστικότηςοικονομικήςαδυναμίαςστηνοποίαέχουνπεριέλθειταελληνικάνοικοκυριάείναιηπολύμεγάληαύξησηεκείνωνπουαδυνατούννακαλύψουνέκτακτεςδαπάνες,τοποσοστότωνοποίωναυξάνεταιαπό28,2%το2010σε53,4%το2015.Ηαδυναμίααυτήουσι-αστικάαποτυπώνειαφενός τημεγάλημείωσητουδιαθέσιμου εισοδήματος τωννοικοκυριών,αφετέρουτηνκατάρρευσητωναποταμιεύσεώντους.ΑντίθεταστηνΕΕ,ανκαιτοίδιοποσοστόείναισχετικάυψηλό,παρουσιάζειωστόσοσταθερότητα.ΑυξανόμενοείναιεπίσηςκαιτοποσοστότωννοικοκυριώνστηνΕλλάδαπουεμφα-νίζει καθυστερήσεις στηνπληρωμή τόκωνκαι ενοικίων (από10,2%το2010σε14,3%το2015),όταντοίδιοποσοστόστηνΕΕπαραμένεισταθερόστοιδιαίτεραχαμηλό4%.Τέλος,γενικευμέναχαρακτηριστικάφαίνεταινααποκτάηαδυναμίαπληρωμήςλογαριασμώνΔΕΚΟστηνώρατους,καθώςτοποσοστόαυξάνεταιαπό18,8%το2010σε42%το2015.Σαφώςχαμηλότεροκαισταθερόσταεπίπεδατου9%είναιτοαντίστοιχοποσοστότωννοικοκυριώντηςΕΕ.

Συμπερασματικά, προκύπτει πως οι πολιτικές λιτότητας επέφεραν δραματικήεπίπτωση στους όρους διαβίωσης των ελληνικών νοικοκυριών, γεγονός πουαποτυπώνεται στη μεγάλη μείωση την οποία εμφανίζει το κατώφλι σχετικήςφτώχειας στα 4.500 ευρώ (από 7.170 ευρώ το 2010) και στο ισχνό ποσοστό


νοικοκυριώνπουμπορείνααποταμιεύσεικαιτοοποίοεκτιμάταιστο1,5%τουσυνόλου(ΓΣΕΒΕΕ,2017).ΣυγκρίνονταςταελληνικάνοικοκυριάμεεκείνατηςΕΕ,παρατηρούμεπωςσεορισμένουςτομείςόπουείχανκαλύτερεςεπιδόσειςτο2010,όπως,π.χ.,στοναέχουνγεύμαμεκρέας,ψάρι,ήκοτόπουλοκάθε2ηημέραήστηδυνατότητακάλυψηςέκτακτωνδαπανών,το2015οιεπιδόσειςτουςυστερούν.Ωστόσο,πρέπεινασημειωθείότισυγκριτικάμετο2014ταελληνικάνοικοκυριάεμφανίζουνβελτίωσηστηνκάλυψηορισμένωνβασικώναναγκών.44ΣυγκρίνονταςτουςόρουςδιαβίωσηςτωνελληνικώννοικοκυριώνμεεκείνωντηςΕΕ,μπορούμεναισχυριστούμεμεβεβαιότηταπωςβρίσκονταισεδιευρυνόμενηαπόκλιση.

ΗεπιδείνωσητωνόρωνδιαβίωσηςτωνελληνικώννοικοκυριώνκατάτηδιάρκειατηςκρίσηςεπιβεβαιώνεταικαιστοΔιάγραμμα4.11,όπουπαρουσιάζεταιηεξέ-λιξητουδείκτησοβαρήςυλικήςαποστέρησης45τόσοστοσύνολοτουπληθυσμούόσοκαικατάκαθεστώςαπασχόλησης.Τοπλεονέκτηματουδείκτηαυτούείναιότιπροσφέρειμιαπιοσυγκεκριμένηεικόναωςπροςτηφτώχειατωννοικοκυριώνστηνπιοαπόλυτηκαιακραίαμορφήτης.Ειδικότερα,στοσύνολοτουπληθυσμούτοποσοστόπουβρίσκεταισεκατάστασησοβαρήςυλικήςαποστέρησηςαυξάνε-ταιαπό11,4%το2010σε21,3%το2015.ΑυτόσημαίνειπωςτουλάχιστονέναςστουςπέντεΈλληνεςεμφανίζεισοβαράπροβλήματαδιαβίωσης.

Διάγραμμα 4.11:Δείκτηςσοβαρήςυλικήςαποστέρησηςστοσύνολοτουπληθυ-σμούκαικατάκαθεστώςαπασχόλησηςστηνΕλλάδα(ηλικίαάνωτων18ετών,

2010και2015)

Πηγή: Eurostat

44. Βλ. ΙΝΕ ΓΣΕΕ (2016α).

45. Για το περιεχόμενο της σοβαρής υλικής αποστέρησης βλ. Eurostat (2012).


Αντίστοιχηαύξησηαπό8,6%σε15,9%εμφανίζεικαιτοποσοστότωνεργαζομέ-νωνπουαντιμετωπίζουνσοβαράπροβλήματαδιαβίωσης.Όσοναφοράτιςεπιμέ-ρουςομάδεςτουπληθυσμού,παρατηρούμεότιημεγαλύτερηαύξησηεντοπίζεταιστους ανέργους από 28,3% σε 43,4% και ακολουθεί ο οικονομικά μη ενεργόςπληθυσμόςαπό13,7%σε26,3%,οιμισθωτοίεργαζόμενοιαπό7,3%σε14,8%,οιαυτοαπασχολούμενοιαπό11,3%σε18%καιτελευταίοιοισυνταξιούχοιαπό11%σε13,1%.Τέλος,σεσχέσημετο201446,όλεςοικατηγορίεςαπασχολουμένωνεμφανίζουν αύξηση των ποσοστών σοβαρής υλικής αποστέρησης, με εξαίρεσητουςανέργουςκαιτουςσυνταξιούχους,πουπαραμένουνσταθεροί.

ΟΠίνακας4.1εμφανίζειτοποσοστότουφόρουστοεισόδημακαιστιςασφαλιστικέςεισφορέςκαιτουφόρουστονπλούτοωςπροςτοακαθάριστοδιαθέσιμοεισόδηματου20%τωνφτωχότερων(S1)καιτωνπλουσιότερων(S5)νοικοκυριών. 47

Πίνακας 4.1: Φορολογικήεπιβάρυνσητωνφτωχότερωνκαιτωνπλουσιότερωννοικοκυριών(2010και2015)

Κατηγοριοποίηση νοικοκυριών

Φόρος εισοδήματος και ασφαλιστικών εισφορών προς ακαθάριστο εισόδημα

Φόρος περιουσίας προς ακαθάριστο εισόδημα

2010 2015 2010 2015Φτωχότερα 6,13% 9,08% 0,14% 6,04%Πλουσιότερα 28,41% 30,04% 0,12% 2,46%

Πηγή: ΕΛΣΤΑΤ(εκτιμήσειςΙΝΕΓΣΕΕ)

Παρατηρούμε ότι το ποσοστό του φόρου εισοδήματος και των ασφαλιστικώνεισφορώνωςπροςτοακαθάριστοεισόδημααυξήθηκεπερισσότεροσταφτωχό-τερανοικοκυριάσεσχέσημεταπλουσιότερακατά2,95%και1,63%αντίστοιχα.Οι διαφορές αυτές υποδεικνύουν πως ο επιμερισμός τουφορολογικού βάρουςήτανδυσανάλογοςσταφτωχότερανοικοκυριάσεσχέσημεταπλουσιότερα.Ηάδικηκατανομήτουφορολογικούβάρουςγίνεταιακόμαπιοεμφατικήανσυνυπο-λογίσουμετοφόροπεριουσίας,οοποίοςεπιβαρύνειδυσανάλογατοακαθάριστοεισόδηματωνφτωχότερωννοικοκυριώναπό0,14%το2010σε6,04%το2015,όταν την ίδιαπερίοδοη επιβάρυνσηγια ταπλουσιότερα νοικοκυριάαυξήθηκεαπό0,12%σε2,46%.Στοπλαίσιοαυτόημείωσητουαφορολόγητουορίου,τηνοποίααπαιτούνοιδανειστέςστοπλαίσιοτηςδεύτερηςαξιολόγησηςωςμέσοδιεύ-ρυνσηςτηςφορολογικήςβάσηςγιατημεσοπρόθεσμηδιατήρησηυψηλώνπρωτο-

46. Βλ. ΙΝΕ ΓΣΕΕ (2016α).

47. Για την ταξινόμηση σε φτωχότερα και πλουσιότερα νοικοκυριά χρησιμοποιήσαμε μικροδεδομένα της Έρευ-νας Εισοδήματος και Συνθηκών Διαβίωσης (EU-SILC) για τα έτη 2010 και 2015. Όσον αφορά το ύψος του ακαθάριστου εισοδήματος βάσει του οποίου γίνεται η διάκριση των νοικοκυριών, αυτό έχει ως εξής: Το 2010 το 20% των φτωχότερων νοικοκυριών λάμβανε ακαθάριστο εισόδημα λιγότερο των 10.245 ευρώ, ενώ για το 2015 το όριο ήταν τα 8.184 ευρώ. Τα αντίστοιχα όρια για τα πλουσιότερα νοικοκυριά ήταν άνω των 41.380 ευρώ για το 2010 και άνω των 28.264 ευρώ για το 2015.


γενώνπλεονασμάτων,είναικοινωνικάάδικη,αφούθαεπιμερίσειδυσανάλογατοδημοσιονομικόκόστοςκαιθααυξήσειπεραιτέρωτηφτωχοποίησητηςκοινωνίας.Συνεπώς,ηδημοσιονομικήπροσαρμογήαπότηνπλευράτωνεσόδωνδενπρέπειναεπιτευχθείμέσωτηςδιεύρυνσηςτηςφορολογικήςβάσηςπροςταφτωχότερανοικοκυριά,αλλάμέσωτηςδικαιότερηςφορολογικήςεπιβάρυνσηςκαιτηςπάτα-ξηςτηςφοροδιαφυγής.Επιπλέον,όπωςυποστηρίζειοOOΣΑ(OECD,2015b),μιαφορολογικήπολιτικήπουστοχεύειστηνάμβλυνσητηςφτώχειαςκαιτωνανισο-τήτωνμπορείναέχειθετικέςεπιπτώσειςκαιστηνοικονομικήμεγέθυνση.

4.5 Η εξέλιξη της οικονομικής ανισότητας στην Ελλάδα

ΣτοΔιάγραμμα4.12παρουσιάζουμεεμπειρικάευρήματαγιατηνεξέλιξητηςοικο-νομικήςανισότηταςστηνΕλλάδακαιτηνΕΕ48βάσειτηςκατανομήςτουεισοδήμα-τοςμεταξύτωνπληθυσμιακώνδεκατημορίωνκαιπιοσυγκεκριμένατωνδεικτώνS10/S6καιS6/S149.ΠαρατηρούμεότιοδείκτηςS6/S1στηδιάρκειατηςκρίσηςεμφανίζεισημαντικήαύξησητηςτάξηςτου38,1%.ΗμεταβολήαυτήυποδεικνύειπωςηκρίσηστηνΕλλάδαέπληξεπερισσότεροταχαμηλότερατμήματατηςεισο-δηματικήςκατανομής,γεγονόςπουέχειεπισημανθείκαισεπρογενέστερηΈκθεσητουΙΝΕΓΣΕΕ(2015).ΟίδιοςδείκτηςστηνΕΕσημειώνειεπίσηςαύξηση,ηοποίαόμωςείναιαρκετάπεριορισμένη.

Διάγραμμα 4.12: ΔείκτεςανισότηταςS10/S6καιS6/S1σεΕλλάδακαιΕΕ (2010και2015)

Πηγή: Eurostat

48. Βλ. επίσης iAGS (2017).

49. Ο δείκτης S10/S6 δείχνει το λόγο του εισοδηματικού μεριδίου που απολαμβάνει το 10ο πιο ευκατάστατο δεκα-τημόριο του πληθυσμού προς το αντίστοιχο 6ο πληθυσμιακό δεκατημόριο στη σειρά κατάταξης. Αντίστοιχα, ο δείκτης S6/S1 δείχνει το λόγο του εισοδηματικού μεριδίου που απολαμβάνει το 6ο πιο ευκατάστατο δεκατη-μόριο του πληθυσμού προς το αντίστοιχο 1ο πληθυσμιακό δεκατημόριο με το χαμηλότερο εισόδημα.


ΌσοναφοράτοδείκτηS10/S6τόσοστηνΕλλάδαόσοκαιστηνΕΕ,δενπροκύ-πτουναξιοσημείωτεςμεταβολές.ΑυτόσημαίνειπωςστηνπερίπτωσητηςΕλλά-δαςκατάτηδιάρκειατηςκρίσηςηάνισηκατανομήτουεισοδήματοςέγινεκυρίωςσεβάροςτωνχαμηλότερωνεισοδηματικώντάξεων.

ΤοΔιάγραμμα4.13δείχνειτηνεξέλιξητουδείκτηGini50μεταξύ2010-2015.Όπωςμπορούμεναδούμε,κατάτηνπερίοδοτηςκρίσης,οδείκτηςGiniαυξήθηκε51εξαι-τίαςτηςεπιδείνωσηςτηςθέσηςτωνκατώτερωνεισοδηματικώντάξεων.Στοίδιοδιάγραμμαεμφανίζονται επίσηςδύο εναλλακτικές εκτιμήσεις τουδείκτηGini,στημιαπερίπτωσηχωρίςτηνεπίδρασητωνκοινωνικώνμεταβιβάσεων(εξαι-ρουμένωντωνσυντάξεων)καιστηδεύτερηπερίπτωσηχωρίςόλεςανεξαιρέτωςτιςκοινωνικέςμεταβιβάσεις.

Διάγραμμα 4.13: ΔείκτηςGiniμεκαιχωρίςκοινωνικέςμεταβιβάσεις γιατηνΕλλάδα(2010και2015)

Πηγή: Eurostat

50. Ο δείκτης Gini λαμβάνει τιμές από 0 έως 100. Στην πρώτη περίπτωση υπάρχει απόλυτη ισοκατανομή των εισοδημάτων, ενώ στη δεύτερη απόλυτη ανισότητα.

51. Για τα ίδια έτη ο δείκτης Gini συνολικά στην ΕΕ ήταν σχεδόν αμετάβλητος και σε επίπεδα χαμηλότερα από εκείνον της Ελλάδας (30,5 το 2010 και 31,0 το 2015). Αυτό σημαίνει πως το επίπεδο των ανισοτήτων στη χώρα μας διευρύνθηκε ακόμα περισσότερο σε σχέση με τον ευρωπαϊκό μέσο όρο.


Στηνπρώτηπερίπτωσηπαρατηρούμεπωςοικοινωνικέςμεταβιβάσεις(πληντωνσυντάξεων)μεκυριότερητοεπίδομαανεργίαςέχουνπεριορισμένεςεπιπτώσειςστηνάνισηκατανομήτουεισοδήματος.Ειδικότερα,οδείκτηςGiniτο2010αυξά-νεταιμόλιςκατά2μονάδες,ενώτο2015κατά2,3μονάδες.Αντιθέτως,ιδιαίτεραισχυρήείναιησυμβολήτωνσυντάξεωνστηνάμβλυνσητηςοικονομικήςανισότη-τας,ηοποίαμάλισταενισχύεταιακόμαπερισσότεροκατάτηδιάρκειατηςκρίσης.ΠαρατηρούμεότιοδείκτηςGiniαυξάνεταισε49,1το2010καισε60,7το2015.Ηεξέλιξηαυτήαποδεικνύειαφενόςτοειδικόβάροςπουέχουνοισυντάξεις52στονπεριορισμότηςοικονομικήςανισότηταςστηνΕλλάδακαιαφετέρουτηνπεριορι-σμένηαποτελεσματικότητατωνυπόλοιπωνκοινωνικώνμεταβιβάσεων.

ΟΠίνακας4.2παρουσιάζειτηνελαστικότητατουδείκτηGiniωςπροςτιςπηγέςτωνεισοδημάτων53 τωννοικοκυριών.Ηεκτίμησητης ελαστικότητας54 μαςδεί-χνειτομέγεθοςτηςεπίδρασηςτωνεπιμέρουςεισοδημάτωνστηνοικονομικήανι-σότητα.Οιπηγέςτωνεισοδημάτων55διακρίνονταισεδύοβασικέςκατηγορίες:Ηπρώτηαποτελείταιαπόταπρωτογενήεισοδήματα,δηλαδήταεισοδήματαπουπροέρχονταιαπότηνεργασίακαιτηνπεριουσία,ταοποίαμετησειράτουςδια-κρίνονταισεμισθούςήαμοιβές,εισόδημααπόαυτοαπασχόληση,αγροτικόεισό-δημακαιεισόδημααπόπεριουσία(ενοίκια,τόκουςκ.λπ.).Ηδεύτερηκατηγορίααποτελείταιαπόταδευτερογενήεισοδήματα,δηλαδήταεισοδήματαπουπροέρ-χονταιαπόμεταβιβαστικέςπληρωμές,όπωςσυντάξεις,επιδόματαανεργίαςκ.ά.

52. Σε επίπεδο ΕΕ οι συντάξεις επίσης συνιστούν τη σημαντικότερη παροχή άμβλυνσης της ανισότητας. Ωστόσο το ειδικό τους βάρος είναι πιο περιορισμένο. Αντιθέτως, οι λοιπές μεταβιβαστικές πληρωμές έχουν συγκριτικά μεγαλύτερη επίδραση.

53. Για την εκτίμηση των ανισοτήτων χρησιμοποιήσαμε το ισοδύναμο διαθέσιμο εισόδημα το οποίο προκύπτει από την τροποποιημένη κλίμακα του ΟΟΣΑ ώστε να σταθμίσουμε τα διαφορετικά μεγέθη των νοικοκυριών (OECD, 2013).

54. Η μεθοδολογία εκτίμησης των ελαστικοτήτων του δείκτη Gini βασίζεται στους Shorrocks (1982), Lerman and Yitzhaki (1985) και López-Feldman (2006).

55. Για την ταξινόμηση των εισοδημάτων ως προς την πηγή και για την εκτίμηση της ελαστικότητας χρησιμοποι-ήσαμε μικροδεδομένα από την Έρευνα Οικογενειακών Προϋπολογισμών της ΕΛΣΤΑΤ. Αντίστοιχες εκτιμήσεις για το 2011 έχουν γίνει από τον Mitrakos (2014).


Πίνακας 4.2: Ελαστικότητατου δείκτηGiniωςπροςτηνπηγήτωνεισοδημάτωνγιατηνΕλλάδα(2010και2015)

Πηγή εισοδημάτων2010 2015

Μερίδιο εισοδημάτων

Ελαστικότητα (%)

Μερίδιο εισοδημάτων

Ελαστικότητα (%)

Μισθοί ή αμοιβές 34,87% 0,031 35,29% 0,081Εισόδημα από αυτοαπασχόληση 15,39% 0,117 11,25% 0,053Αγροτικό εισόδημα 2,58% -0,019 2,57% -0,011Εισόδημα από περιουσία 3,93% 0,057 1,40% 0,008Συντάξεις 40,57% -0,140 46,75% -0,088Λοιπέςμεταβιβαστικές πληρωμές 2,66% -0,046 2,74% -0,043

Πηγή:ΕΛΣΤΑΤ(εκτιμήσειςΙΝΕΓΣΕΕ)

Ξεκινώνταςαπότο2010,διαπιστώνουμεότιμιαμεταβολήσταπρωτογενήεισο-δήματαοδηγούνσεαύξησητηςανισότηταςμεεξαίρεσητοαγροτικόεισόδημα.Ειδικότερα, η μεγαλύτερη συμβολή στη διεύρυνση της ανισότητας προέρχεταιαπότουςαυτοαπασχολούμενους,καθώςμιααύξησητουαντίστοιχουεισοδήματοςκατά1%διευρύνειτηνανισότητακατά0,117%.Τηδεύτερημεγαλύτερησυμβολήστηδιεύρυνσητωνανισοτήτωνκατέχειτοεισόδημααπόπεριουσία(0,057%)καιακολουθείτοεισόδημααπόμισθωτήεργασία(0,031%).Αντιθέτως,ηενίσχυσηκατά1%τουπρωτογενούςεισοδήματοςπουπροέρχεταιαπότοναγροτικότομέασυμβάλλεικατά0,019%στημείωσητωνανισοτήτων.Όσοναφοράταδευτερο-γενήεισοδήματα,επιβεβαιώνεταιτοειδικόβάροςπουέχουνοιμεταβιβαστικέςπληρωμέςστονπεριορισμότηςανισότητας,μεπρώτεςτιςσυντάξεις(-0,14%)καιακολουθούνοιυπόλοιπεςμεταβιβαστικέςπληρωμές(-0,046%),όπουτομεγαλύ-τερομερίδιοκαταλαμβάνειτοεπίδομαανεργίας.

Γιατο2015προκύπτουνμιασειράαπόμεταβολέςμετηνπιοσημαντικήναεντο-πίζεταιστοεισόδηματωνμισθωτών,όπουηελαστικότητατουδείκτηGiniυπερ-διπλασιάζεταιαπό0,031%σε0,081%.Ηεξέλιξηαυτήθαμπορούσενααποδοθείστις επιπτώσεις της πολιτικής της εσωτερικής υποτίμησης. Το εισόδημα απόαυτοαπασχόλησηεξακολουθείναέχειαξιοσημείωτησυμβολή(0,053%)στηδιεύ-ρυνσητωνανισοτήτων,ανκαιόχιμετηνίδιαέντασηόπωςτο2010.Ωςβασικήαιτίατηςπαραπάνωμείωσηςεμφανίζεταιησυμπίεσησταεισοδήματατωναυτο-απασχολούμενων,κυρίωςσταανώτεραεπίπεδα.ΕπίσηςμεγάληπτώσηεμφανίζεικαιηελαστικότητατουδείκτηGiniπουσχετίζεταιμεταεισοδήματααπόπεριου-σία(0,008%).Ηεξέλιξηαυτήαποδίδεταιστηδραματικήσυρρίκνωσητηςπεριου-σίαςτωνπολιτώνκατάτηδιάρκειατηςκρίσηςσεσυνδυασμόμετηνυπέρμετρηφορολόγησητωνακινήτων,ώστετακαθαράεισοδήματαπουαπορρέουναπότηνπεριουσία ναμην έχουνπλέονσυμβολήστην εισοδηματικήανισότητα.Αναφο-ρικάμετοαγροτικόεισόδημα,εξακολουθεί,όπωςκαιτο2010,ναέχειθετικήσυμ-


βολήστηνάμβλυνσητωνανισοτήτωνπερίπουστονίδιοβαθμό.Στοναντίποδα,οισυντάξειςσυνεχίζουννααποτελούντομεγαλύτερομέσοάμβλυνσηςτωνανισοτή-τωνπαράτημικρήμείωσητηςελαστικότητας(-0,088%).Τέλος,όσοναφοράτιςλοιπέςμεταβιβαστικέςπληρωμέςδιατηρούντηνίδιαθετικήσυμβολή(-0,043%)στονπεριορισμότωνανισοτήτωνόπωςκαιτο2010.

ΣτονΠίνακα4.3παρουσιάζονταιοιμεταβολέςστοδείκτηGiniπουπροκύπτουνστοεσωτερικόορισμένωνβασικώνκοινωνικοοικονομικώνομάδωντουπληθυ-σμού.

Πίνακας 4.3: ΔείκτηςGiniωςπροςδιάφορεςκοινωνικοοικονομικέςομάδες(2010και2015)

Κοινωνικοοικονομικές ομάδες 2010 2015

Υπάλληλοι ιδιωτικού τομέα 0,299 0,307

Υπάλληλοι δημόσιου τομέα 0,233 0,233

Αυτοαπασχολούμενοι πλην αγροτών 0,362 0,392

Αγρότες 0,295 0,346

Άνεργοι 0,310 0,431

Συνταξιούχοι 0,267 0,254

Μέση σταθμισμένη απόλυτη απόκλιση 3,46% 6,24%

Πηγή:ΕΛΣΤΑΤ(εκτιμήσειςΙΝΕΓΣΕΕ)

Το2010ηυψηλότερηανισότηταωςπροςτηνκατανομήτουεισοδήματοςεντο-πίζεταιστουςαυτοαπασχολούμενουςπληναγροτών(0,362)καιακολουθούνοιάνεργοι (0,310),οιυπάλληλοιτου ιδιωτικούτομέα(0,299),οιαγρότες (0,295),οι συνταξιούχοι (0,267), ενώη χαμηλότερη εντοπίζεταιστουςυπαλλήλους τουδημόσιουτομέα(0,233).Μεταβολέςπροκύπτουντο2015μετηνπιοσημαντικήαύξησηναεμφανίζεταιστουςανέργους(0,431).Παρόλοπουτοεπίδομαανεργίαςδενσυνιστάτηναποκλειστικήπηγήεισοδήματοςγιατησυγκεκριμένηκοινωνικο-οικονομικήομάδα,ημείωσητουαριθμούτωνδικαιούχωνσεσυνδυασμόμετηνέκρηξη της μακροχρόνιας ανεργίας συνέβαλαν στη διόγκωση των ανισοτήτωνμεταξύτωνανέργων.56Όσοναφοράτιςυπόλοιπεςκοινωνικοοικονομικέςκατη-γορίες,αυξήσειςεντοπίζονταικατάαύξουσασειράστουςαυτοαπασχολούμενουςπληναγροτών (0,392),στουςαγρότες (0,346)καιστουςυπαλλήλουςτου ιδιω-τικούτομέα(0,307).Αντιθέτως,ηανισότηταμεταξύτωνδημόσιωνυπαλλήλωνπαραμένειαμετάβλητη,ενώημοναδικήμείωσηεντοπίζεταιστουςσυνταξιούχους

56. Ο ισχυρισμός αυτός επιβεβαιώνεται και από τα ευρήματα της ΓΣΕΒEΕ (2017) όπου το ποσοστό της μακρο-χρόνιας ανεργίας ανέρχεται στο 73,3% του συνολικού αριθμού των ανέργων, ενώ από το σύνολο των άνεργων μελών των νοικοκυριών μόλις το 9,5% λαμβάνει επίδομα ανεργίας.


(0,254)καιηοποίααποδίδεταιστηνπερικοπήτωναντίστοιχωνεισοδημάτωνπουβρίσκονταιστιςανώτερεςκλίμακεςσυντάξεων.Τέλος,στονΠίνακα4.3παρουσι-άζεταιμιααξιοσημείωτηαύξησητηςμέσηςσταθμισμένης(ωςπροςτοδιαθέσιμοεισόδημα)απόλυτηςαπόκλισηςτωνεπιμέρουςδεικτώνGiniαπό3,46%σε6,24%.Ηεξέλιξηαυτήυποδεικνύειτηδιεύρυνσητωνανισοτήτωνόχιμόνοστοεσωτε-ρικότουελληνικούπληθυσμούγενικά,αλλάκαιμεταξύτωνεπιμέρουςκοινωνι-κοοικονομικώνομάδων.

Κεφάλαιο 5

Οι αλλαγές στις εργασιακές σχέσεις και η αδήλωτη εργασία στην Ελλάδα:

Οι θέσεις των συνδικάτων


Οι αλλαγές στις εργασιακές σχέσεις και η αδήλωτη εργασία στην Ελλάδα:

Οι θέσεις των συνδικάτων


Η ελληνική οικονομία και κοινωνία χρειάζονται σήμερα ένα αξιόπιστο σχέδιοαπεμπλοκήςαπότηνκρίσηχρέουςκαιτηνοικονομικήκαικοινωνικήκρίση.Στονπυρήνααυτούτουσχεδίουπρέπειναβρίσκονταιοιαξίες,οιιδέεςκαιοιπροτά-σειςοικονομικήςπολιτικήςπουπρωταρχικάθαεξυπηρετούντουςεργαζομένους,τουςανέργους,τηνπλειονότητατηςκοινωνίας.Τορυθμιστικόπλαίσιοτηςαγοράςεργασίας δεν είναι μόνο το μέσο προστασίας των εργαζομένων, αλλά −όπωςέχουμεδείξειστιςΕκθέσειςτουΙΝΕΓΣΕΕ−αποτελείκαιθεσμικόμηχανισμόανα-θέρμανσηςτηςοικονομίαςκαιδημιουργίαςδιατηρήσιμωνσυνθηκώνοικονομικήςμεγέθυνσης,απασχόλησηςκαικοινωνικήςσταθερότητας.

ΣτοπλαίσιοαυτόηΓΣΕΕκαιταελληνικάσυνδικάταέχουνδιατυπώσειπροτάσειςπολιτικήςγιαόλαταμείζοναζητήματαπουαφορούντιςαλλαγέςπουέχουνγίνεικαισχεδιάζονταιναγίνουνστορυθμιστικόπλαίσιοτωνεργασιακώνσχέσεωνκαιευρύτεραστηλειτουργίατηςαγοράςεργασίαςκαιέχουναναπτύξεισειράδρά-σεωνσεεθνικό,ευρωπαϊκόκαιδιεθνέςεπίπεδομεστόχοναθέσουνστοεπίκεντροτηςδημόσιαςσυζήτησηςκαιτηςοικονομικήςπολιτικήςτονεργαζόμενοάνθρωποκαιτηνποιότητατηςεργασίας.Στιςενότητεςπουακολουθούνπαρουσιάζουμετιςβασικέςθέσειςκαιτιςπροτάσειςτωνσυνδικάτωνγιατορυθμιστικόπλαίσιοτηςαγοράςεργασίας,καθώςεπίσηςκαιγιατηναντιμετώπισητουφαινομένουτηςαδήλωτηςεργασίας.

5.2 Η κατάσταση των εργασιακών δικαιωμάτων στην Ελλάδα την περίοδο 2010-201657

Μετάτο 2009καιτοξέσπασματηςκρίσηςχρέουςεπιβλήθηκανστηνΕλλάδαΠΟΠταοποίαπροέβλεπαντηνυλοποίησηοριζόντιωνμόνιμωνμέτρωνλιτότητας.Ταμέτρααυτάμείωσανκαιυποβάθμισανσημαντικάτοεπίπεδοτωνμισθώνκαιτωνσυντάξεων,παραβιάζονταςσεπολλέςπεριπτώσειςακόμηκαιταακραίαόριααξι-οπρεπούς διαβίωσης. Συγχρόνως, υπονομεύθηκε ευθέως ο θεσμός των ελεύθε-ρωνσυλλογικώνδιαπραγματεύσεωνκαιηδυνατότητασυλλογικώνρυθμίσεων

57. Η ενότητα αυτή συνθέτει τεχνικά κείμενα της ΓΣΕΕ που έχουν δημοσιευτεί στα «Νομικά Δελτία» της την περί-οδο 2010-2016.


πουυποστηριζότανεπίμιαεικοσαετίααπότονεπικουρικόμηχανισμότηςδιαι-τησίαςτουΟΜΕΔ.Εκτόςαπότονομοθετικόπεδίο,ηπλήρηςαπορρύθμισητωνεργασιακώνσχέσεωνστηχώραμαςολοκληρώθηκεμετηνκατεδάφισηόλουτουπροστατευτικούπλέγματοςκανόνωνκαιδικαιωμάτων.ΤηνεικόνατηςθεσμικήςκαταστροφήςσυμπληρώνειηυποβάθμισητουΣΕΠΕτόσοσεανθρώπινοδυνα-μικόόσοκαισευλικάμέσα,ηοποίαδυσκολεύειτηνεπιτέλεσητουελεγκτικούτουέργουσεμιαεποχήπουείναιαναγκαίακαιεπιβεβλημένηηουσιαστικήκαιαποτελεσματικήενίσχυσήτου.

Κατάτηνπερίοδο2010-2016,αφενόςμέσωτηςπροσφυγήςτηςΓΣΕΕσταεθνικάδικαστήρια58, αφετέρου με την κατάθεση καταγγελιών τόσο από τη Συνομο-σπονδίαόσοκαιαπόοργανώσεις-μέλητηςσεευρωπαϊκάκαιδιεθνήελεγκτικάόργανα59,τονίστηκεότιταοικονομικάεπιχειρήματαταοποίαεπικαλούνταιγια

58. Συμβούλιο της Επικρατείας (ΣτΕ) Ολομ. υπ’ αριθμ. 2307/2014 με την οποία κρίθηκε ότι οι διατάξεις του άρ-θρου 3, παρ. 1, 2 και 4 της Πράξης Υπουργικού Συμβουλίου 6/2012 για την απαγόρευση μονομερούς προσφυ-γής σε διαιτησία αντίκεινται στο άρθρο 22, παρ. 2 του Συντάγματος.

59. Αποφάσεις και Εκθέσεις ευρωπαϊκών και διεθνών ελεγκτικών οργάνων και διαδικασιών για την κατάσταση εφαρμογής των θεμελιωδών δικαιωμάτων των εργαζομένων την περίοδο 2010-2016.

ΔιεθνήςΟργάνωσηΕργασίας(ILO)• Έκθεση (365/2012) της τριμερούς Επιτροπής Συνδικαλιστικής Ελευθερίας (CFA, υπόθ. 2820). • Τρεις Εκθέσεις (2011, 2013, 2014) της τριμερούς Επιτροπής Εφαρμογής Διεθνών Προτύπων (CAS).• Έξι Εκθέσεις (2011, 2012, 2013, 2014, 2015, 2016) της Επιτροπής Εμπειρογνωμόνων για την Εφαρμογή των

Συμβάσεων και Συστάσεων (CEACR).• Πολύ σημαντική ως προς την κατάσταση εφαρμογής στην Ελλάδα των κυρωμένων Διεθνών Συμβάσεων

Εργασίας ήταν η Έκθεση της Αποστολής Υψηλού Επιπέδου του ILO, η οποία επισκέφθηκε ως fact finding mission την Ελλάδα το Σεπτέμβριο του 2011, ύστερα από σχετική απόφαση της Διεθνούς Συνδιάσκεψης Εργασίας (Ιούνιος 2011).

ΣυμβούλιοτηςΕυρώπης(CoE)• Αποφάσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Κοινωνικών Δικαιωμάτων (ΕΕΚΔ, ΕCSR) στις Συλλογικές Προσφυγές

65/2011, 66/2011, 76/2012, 77/2012, 78/2012, 79/2012, 80/2012.• ΕΕΚΔ, Έκθεση (Ιανουάριος 2016) για την πρόοδο εφαρμογής των αποφάσεών της (2015).ΗνωμέναΈθνη(UN)• Μηχανισμοί Ελέγχου (UN Treaty Bodies):

- Συμβούλιο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων: Καταληκτικές Παρατηρήσεις στον Οικουμενικό Περιοδικό Έλεγχο (UPR, 2016).

- Επιτροπή για την Εξάλειψη των Φυλετικών Διακρίσεων: Καταληκτικές Παρατηρήσεις (CERD, 2016).- Επιτροπή για τα Οικονομικά, Κοινωνικά και Πολιτιστικά Δικαιώματα: Καταληκτικές Παρατηρήσεις

(ICESCR, 2015). - Επιτροπή για την εξάλειψη των διακρίσεων κατά των γυναικών: Καταληκτικές Παρατηρήσεις (CEDAW, 2013).

• Ειδικές Διαδικασίες:- Έκθεση Αποστολής στην Ελλάδα (30/11-8/12/2015) του Ανεξάρτητου Εμπειρογνώμονα του Οργανισμού

Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ) Juan Pablo Bohoslavsky για τις επιπτώσεις του εξωτερικού χρέους και άλλων σχετικών διεθνών χρηματοοικονομικών υποχρεώσεων των κρατών στην πλήρη άσκηση όλων των ανθρω-πίνων δικαιωμάτων, ιδιαίτερα των οικονομικών, των κοινωνικών και των πολιτιστικών (υποβολή στο Συμ-βούλιο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων 29/2/2016).

- Έκθεση Αποστολής στην Ελλάδα (22-27 Απριλίου 2013) του Ανεξάρτητου Εμπειρογνώμονα του ΟΗΕ Cephas Lumina για τις επιπτώσεις του εξωτερικού χρέους και άλλων σχετικών διεθνών χρηματοοικονομι-κών υποχρεώσεων των κρατών στην πλήρη άσκηση όλων των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ιδιαίτερα των οικονομικών, των κοινωνικών και των πολιτιστικών (υποβολή στο Συμβούλιο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων 11/3/2014).


τηνεφαρμογήτηςπολιτικήςτηςεσωτερικήςυποτίμησηςστηνΕλλάδαδενμπο-ρούν σε καμιά περίπτωση να αιτιολογήσουν ούτε την καθολική και πολλαπλήπαρέμβασητουκράτουςστηνάσκησητωνθεμελιωδώνδικαιωμάτωντωνεργα-ζομένωνούτετηναποτυχίατουκράτουςνατηρείστηνπράξητηνυποχρέωσήτουνασέβεταιτόσοτοελληνικόΣύνταγμαόσοκαιταδιεθνήπρότυπαπροστασίαςτηςεργασίας,ταοποίαείναιδεσμευτικάγιατηχώραλόγωτηςκύρωσηςτωνσχε-τικώνδιεθνώνσυμβάσεων.Όλεςοι κυβερνήσεις τηςπεριόδου2010-2016υπε-ρέβησανκατάπολύαυτόπουθεωρείταιαναγκαίοκαιαποδεκτόόριοσεβασμούτωνθεμελιωδώνδικαιωμάτωντωνεργαζομένων,καθώςταμονομερήμέτραπουεπιβλήθηκανσεβάροςτους:

• Εισήγαγαν ανεπίτρεπτους θεσμικούς περιορισμούς στο σύστημα ελεύθερωνσυλλογικώνδιαπραγματεύσεων,μεσοβαρέςπαρεμβάσειςστηνΕΓΣΣΕκαιστιςκλαδικέςΣΣΕ,οιοποίεςεπίδεκαετίεςλειτουργούσανστηνεθνικήέννομητάξηωςοπάγιοςκαιαποτελεσματικόςμηχανισμόςδιαμόρφωσηςκατώτατωνορίωναποδοχώνκαιόρωνεργασίας.

• Παρενέβησαν στην «καρδιά» της ελεύθερης συνδικαλιστικής δράσης καιεκπροσώπησης των εργαζομένων μέσω των σωματείων και των δημοκρα-τικάεκλεγμένωνεκπροσώπωντους,αναθέτονταςσεκακέκτυπαμορφώματαεκπροσώπησης (τις«ΕνώσειςΠροσώπων»)τηναρμοδιότητακαιτηνευθύνησύναψηςεπιχειρησιακήςΣΣΕδεσμευτικήςγιαόλουςτουςεργαζομένους.

• Δεν έχουν προσδιορισμένο και περιορισμένο χρονικό διάστημα, αλλά είναιμόνιμα, μολονότι το πρόγραμμα σταθεροποίησης έχει συγκεκριμένα χρονικάόριακαιδιάρκεια.

• Είναιδυσανάλογακαιακατάλληλα,καιέχουνληφθείχωρίςναεξεταστούνμεεπάρ-κειαχρόνουκαιστοιχείωνάλλεςπερισσότεροκατάλληλεςεναλλακτικέςλύσεις.

• Είναιάνισακαιευνοούντιςδιακρίσειςσεβάροςτωνεργαζομένων, ιδιαίτερατωνπιοευάλωτων,ανατρέπονταςόχιμόνοταδικαιώματάτους,αλλάκαιόλητουςτηζωή−επαγγελματική,προσωπικήκαιοικογενειακή.

Επιπλέον,ηΓΣΕΕ,διαθέτονταςσυγκεκριμέναστοιχεία,έχειαναδείξειτοσωρευ-τικόαποτέλεσμακαιτιςεπιπτώσειςτωνμέτρωνπουεπιβλήθηκαν,ταοποίααπο-δεδειγμένα οδηγούν στις βασικές επιδιώξεις των μνημονιακών πολιτικών πουείναι:

ΕΚΚΡΕΜΕΙΣΥΠΟΘΕΣΕΙΣ(μέχριτηνημερομηνίαολοκλήρωσηςτηςσυγγραφήςτηςΕτήσιαςΈκθεσηςτουΙΝΕΓΣΕΕγιατο2017)• Συλλογική Προσφυγή της ΓΣΕΕ ενώπιον της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Κοινωνικών Δικαιωμάτων του Συμβου-

λίου της Ευρώπης σχετικά με την εκτεταμένη παραβίαση δικαιωμάτων των εργαζομένων που κατοχυρώνο-νται από τον Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Χάρτη (Υπόθεση 111/2014) − Μετά τη δημόσια ακρόαση της υπόθεσης στις 20 Οκτωβρίου αναμένεται η έκδοση της απόφασης.

• Τον Αύγουστο του 2016 η ΓΣΕΕ επικαιροποίησε την Προσφυγή της στην ελεγκτική διαδικασία του ILO για την παραβίαση σειράς Διεθνών Συμβάσεων Εργασίας (ΔΣΕ).


• Ηπεραιτέρωαποδυνάμωσητουθεσμικούρόλουκαιτηςρυθμιστικήςπαρέμ-βασης των συνδικάτων, στην οποία οδήγησαν οι κρατικές παρεμβάσεις στοπλαίσιοτωνΣΣΕκαισεθεμελιώδειςαρχέςτουεργατικούδικαίου(κατάργησηκαθολικότητας ΕΓΣΣΕ, κατάργηση υποχρεωτικότητας και περιορισμός μετε-νέργειαςτωνκλαδικώνκαιτωνομοιοεπαγγελματικώνΣΣΕ,κατάργησηαρχήςευνοϊκότερηςρύθμισης).

• Η κυριαρχία του διευθυντικού δικαιώματος σε μια αγορά εργασίας η οποίαείναιταυτόχροναεξαιρετικάευέλικτηκαιχωρίςπροστασίαγιατουςεργαζο-μένους,καθώςέχουνκαταργηθείόλεςοιουσιαστικέςθεσμικέςεγγυήσειςγιατηνπαροχήαξιοπρεπούςεργασίαςσεσταθερέςθέσειςπλήρουςαπασχόλησηςαορίστουχρόνου.

• Ηαποδυνάμωσητηςδομήςκαιτηςλειτουργίαςτωνσυνδικάτωνκαισυνακό-λουθατηςσυνοχήςτηςσυλλογικήςεκπροσώπησης,καθώςτόσοοσκοπόςόσοκαιηεπίπτωσητωνμέτρωνείναιναεπηρεάσουναρνητικάτηνπρόθεσητωνεργαζομένωννααναπτύξουνσυνδικαλιστικήδράσηκαιναγίνουνμέλησυνδι-κάτων,ότανηδιαπραγματευτικήδύναμηκαιορόλοςτουςστηνπροστασίακαιστηνπροώθησητωνοικονομικών,τωνεργασιακώνκαιτωνκοινωνικοασφαλι-στικώνδικαιωμάτωνέχειυπονομευτείσοβαρά.

Επισημαίνεται βέβαια ότι, καθ’ όλη τη διάρκεια της περιόδου εφαρμογής τωνΜνημονίωνδιεθνούςδανεισμούτηςχώραςαπότο2010έωςκαισήμερα,οτριμε-ρήςκοινωνικόςδιάλογοςέχειδιαπιστωμέναεκφυλιστείσεμιαεξαιρετικάσυνο-πτική, συνήθως όψιμα ενημερωτική και συνεπώς εικονική διαδικασία, η οποίακαταδεικνύειτοεύροςτηςδιαρκούςκαιανεπίτρεπτηςπαρέμβασηςτωνδιεθνώνδανειστώντηςχώραςκαιτωνελληνικώνκυβερνήσεωνστησυλλογικήαυτονο-μίατωναντιπροσωπευτικώνοργανώσεωντωνεργαζομένωνκαιτωνεργοδοτώνεμπεδώνονταςέναπεριβάλλονακύρωσηςτηςκοινωνικήςσύμπραξης.

ΗΓΣΕΕστιςεπανειλημμένεςπροσφυγέςτηςστααρμόδιαεθνικάκαιδιεθνήδικαι-οδοτικάκαιελεγκτικάόργαναέχειεπισημάνειταακόλουθα:

i) Οκαταιγισμόςδιαδοχικών,περίπλοκων,αλληλοσυγκρουόμενωνκαιαενάωςτροποποιούμενωνμέτρωνλιτότηταςάμεσηςκαισυχνάαναδρομικήςεφαρμο-γήςέχειεπιτείνειτηγενικήανασφάλεια,σεσυνδυασμόμεταδιαρκήεμπόδιαπρόσβασηςστηΔικαιοσύνη, ιδιαίτεραγιατουςοικονομικάασθενείς,κατα-δεικνύονταςότιηεθνικήνομοθεσίαδενέχειτην«ποιότητα»πουαπαιτείταιαπότηνΕυρωπαϊκήΣύμβασηΔικαιωμάτωντουΑνθρώπου.

ii) Η «ελληνική περίπτωση» σε ό,τι αφορά την εφαρμογή των εργασιακώνδικαιωμάτωνχαρακτηρίζεταιαπόσυνεχείςπαραβιάσειςσεθεμελιώδηδικαι-ώματακαθώςκαιαπότησυσσώρευσητωνσυνεπειώντουςτόσοωςπροςτηνπροσήκουσαάσκησητωνδικαιωμάτωνόσοκαιωςπροςτοίδιοτοπερι-εχόμενοτωνδικαιωμάτων.Αυτόεπιβεβαιώνεταικαιαπότογεγονόςότιδεν


έχει ληφθεί κανένα μέτρο αποκατάστασης των διαπιστωμένων παραβιά-σεων δικαιωμάτων, που προστατεύονται από διεθνή κείμενα δεσμευτικάγιατηνΕλλάδα.Αντίθετα,υπήρξενέασυμφωνίαμετοτρίτοΜνημόνιοτουΑυγούστουτου2015(καιτοσυμπληρωματικόαυτούτονΙούνιοτου2016)για επιβολήπρόσθετωνμέτρων, χωρίς επιστροφήστοπροϊσχύονπλαίσιο,ενώοποιοδήποτεμέτροαφοράταεργασιακάκαιτακοινωνικοασφαλιστικάθέματασυμφωνήθηκεναλαμβάνεταιμόνούστερααπόπροηγούμενησυμ-φωνίαμετουςδιεθνείςδανειστέςτηςχώρας(«Θεσμούς»).

iii) Οι εξελίξεις στο εθνικό οικονομικόπεριβάλλον, όπως επιτείνονται από τιςδιεθνείςοικονομικέςπιέσειςκαιτηναπροθυμίατωνδιεθνώνπιστωτώνναβρεθούνσταθερέςκαιμακροχρόνιες λύσειςστηνκρίσηχρέους, έχουνοδη-γήσειπλέονσευπαρκτήδιατάραξητωνκοινωνικών ισορροπιώνσεβάροςτωνανθρωπίνωνδικαιωμάτωνμεπολλαπλές,αλυσιδωτέςκαιπαράλληλεςεπιπτώσειςστηνεγγύησηάσκησηςτωνκοινωνικώνδικαιωμάτωνμέσωτηςδιακινδύνευσηςτωνατομικώνκαιτοαντίστροφο.

iv) Δεδομένηςτηςκαθολικότητας,τουαδιαίρετουχαρακτήρακαιτηςαλληλεξάρτη-σηςτωνανθρωπίνωνδικαιωμάτων,πουεπιβεβαιώνονταικαιστονΧάρτηΘεμε-λιωδώνΔικαιωμάτωντηςΕΕ,τακοινωνικάδικαιώματααποτελούνπροϋπόθεσηγιατηνουσιαστικήκαιαποτελεσματικήάσκησητωνατομικώνκαιπολιτικώνδικαιωμάτων.Γι’αυτόημείωσητηςπροστασίαςτωνκοινωνικώνδικαιωμάτωνεπηρεάζειόλαταανθρώπιναδικαιώματακαιτουςδημοκρατικούςθεσμούς.

v) Τουλάχιστοντρίαζητήματαεπηρεάζουντηνάσκησημεγάλουεύρουςδικαι-ωμάτωντουανθρώπου:Πρώτον,οιπεριορισμοίστοπεδίοεφαρμογήςτωνκοινωνικώνδικαιωμάτων.Δεύτερον,ηουσιώδηςαπορρύθμισητουπλαισίουτωνσυλλογικώνδιαπραγματεύσεωνκαιτωνΣΣΕταυτόχροναμετιςπαρα-βιάσειςσεθεμελιώδησυνδικαλιστικάδικαιώματαωςπαράγοντεςπουεπι-τείνουντιςπαραβιάσειςστακοινωνικάδικαιώματα.Τρίτον,τααυξανόμεναεμπόδιαπρόσβασηςστηΔικαιοσύνητωνατόμωνπουυφίστανταιπαραβιά-σειςσταδικαιώματάτους.

vi) Το«σωρευτικόαποτέλεσμα»τωνδιαδοχικώνκαιεκτεταμένωνμέτρωνλιτό-τηταςπουέχουνεπιβληθεί,αλλάκαιοιδιαδικασίεςμέσωτωνοποίωναυτάέχουν αποφασιστεί, έχει προκαλέσει και συνεχίζει να προκαλεί σημαντικήυποβάθμισητου επιπέδουκαι τωνσυνθηκώνδιαβίωσηςολοένακαιαυξα-νόμενωντμημάτωντουπληθυσμούστηνΕλλάδα, ενώείναιαποκαλυπτικόωςπροςτογεγονόςότιηεφαρμογήαποκλειστικάοικονομικώνλύσεωνστηνοικονομικήκαικοινωνικήκρίσηέχειοδηγήσειστηνκατάρρευσητηςεσωτε-ρικήςζήτησηςκαιτηςκοινωνικήςλειτουργίαςτουκράτους,καταδικάζονταςτηχώρασεμακροχρόνιαοικονομικήύφεσηκαικοινωνικήαστάθεια.

vii)Ύστερααπόέξιχρόνιαεπιβολήςκαι εφαρμογήςμέτρωνλιτότηταςδενέχειγίνει καμία επίσημηαξιολόγηση τουκοινωνικούαντίκτυπού τους (Human


Rights Impact Assessment – HRIA), παρά τις επανειλημμένες προς τούτοσυστάσεις και υποδείξεις των διεθνών ελεγκτικών οργάνων, ούτε βέβαιαέχουνληφθείάμεσακαιεπαρκήδιορθωτικάμέτρακαθώςκαιμέτρααποκα-τάστασης γι’ αυτούςπου επηρεάστηκανκαι συνεχίζουν ναυφίστανται τιςεπιπτώσειςαπόταμέτραλιτότητας,ιδίωςωςπροςταεργασιακάκαιτακοι-νωνικοασφαλιστικάδικαιώματάτους.Σεκαμιάδεπερίπτωσηδενμπορείναθεωρηθείότιταλεγόμενα«μέτρααντιμετώπισηςτηςανθρωπιστικήςκρίσης»δενείναιμέτρααποκατάστασηςτηςπαραβίασηςτωνανθρωπίνωνδικαιωμά-των,πολύπερισσότερομέτραεφαρμογήςκοινωνικώνδικαιωμάτων.Μάλι-σταταδιεθνήόργαναελέγχου,διαπιστώνονταςεπανειλημμένατοέλλειμμαστοιχείωναντίκτυπουστιςεκθέσειςτηςΕλλάδαςγιατηνεφαρμογήδιεθνώνσυμβάσεων ανθρωπίνων δικαιωμάτων, δεν αρκούνται μόνο στη σύστασηάμεσηςδιαμόρφωσηςαυτούτουμηχανισμού,αλλάμεβάσητουςδιαθέσιμουςδείκτες (π.χ. φτώχειας, αποκλεισμού, στοιχεία απασχόλησης και ανεργίας,ευέλικτωνμορφώνεργασίας,ελλείμματαασφαλιστικώνταμείων)ζητούννασυνδεθείρητάηδιαδικασίααυτήμετηναποκατάστασητηςαπρόσκοπτηςάσκησηςτωνπροστατευόμενωνδικαιωμάτωνμέσωτηςχωρίςάλληκαθυ-στέρησηαναθεώρησηςτωνμέτρων,όχιμόνογιαόσουςέχουνήδηπληγείαπόαυτά,αλλάκαιγιαόσουςυπάρχεισημαντικήδιακινδύνευσηναπληγούν.

viii)Σεκάθεπερίπτωση,ηπαρατεταμένηεφαρμογήσυνεχιζόμενωνμέτρωνλιτό-τητας,ταοποίαστηνπράξηέχουνμόνιμοχαρακτήρα60:

• Έχειοδηγήσεισευποβάθμισητηςπροστασίαςτωνανθρωπίνωνδικαιω-μάτωνκαιτελικάσεμηπραγμάτωσήτους.

• ΈχειαντιστρέψειτηνιεράρχησητωναξιώνκαιτωνστόχωντηςΕΕ,δίνονταςπροτεραιότητα στους δημοσιονομικούς στόχους σε βάρος θεμελιωδώνκοινωνικώναξιώνκαιδιαταράσσονταςτηδίκαιηισορροπίαοικονομικώνκαικοινωνικώνστόχωνκατάτηνεφαρμογήεθνικήςπολιτικήςανάκαμψηςαπότηνκρίσηχρέους.

• ΥπονομεύειτηδυνατότητατηςΠολιτείαςναεγγυηθείβασικάοικονομικάκαικοινωνικάδικαιώματαεξαιτίαςτωνδραστικώνπερικοπώνστιςκοι-νωνικέςδαπάνες.

• Έχει οδηγήσει στην εγκαθίδρυση ενός περιβάλλοντος εκτεταμένων καιμόνιμωνπαραβιάσεωντωνδιεθνώςκατοχυρωμένων εργασιακώνδικαι-ωμάτων και συνακόλουθα στην υπερδιόγκωση της αδήλωτης και τηςψευδώςδηλωμένηςεργασίαςκαιτουάτυπουτομέατηςοικονομίας,στηνεκτίναξητωνπαραβιάσεωντηςνομοθεσίαςκαιστηνεμπέδωσηκαταστά-σεωνεργασιακήςανισότητας,παρανομίαςκαιβίας,πουοφείλονταικυρίωςστονσοβαρόαντίκτυποτηςκατάργησηςτηςσυλλογικήςπροστασίαςτων

60. Βλ. σχετικά ΕΕΔΑ (2015).


εργαζομένωνμέσωΣΣΕ,κυρίωςαυτώνπουπεριέχουνενιαίουςκαιισότι-μουςόρουςεργασίας(όπωςηΕΓΣΣΕκαιοικλαδικέςΣΣΕ,ότανκηρύσσο-νταιγενικάυποχρεωτικές)σεσυνδυασμόμετηγενικήαποδυνάμωσητωνθεμελιωδώνσυνδικαλιστικώνδικαιωμάτωντωνεργαζομένων.

• Έχειαποδομήσει τοκοινωνικόκράτοςκαι εντείνει τηνυποβάθμισητουβιοτικούεπιπέδουτουλαού,μεαποτέλεσμαναφτωχοποιείταικαιναεξα-θλιώνεταιολοένακαιμεγαλύτερημερίδατουπληθυσμού,ναδιευρύνεταιτοκοινωνικόχάσμακαιναδιαρρηγνύεταιοκοινωνικόςιστός,όπωςτονί-ζεταικαιαπόταδιεθνήελεγκτικάόργαναανθρωπίνωνδικαιωμάτων.

• Έχειενισχύσειακραίακαιμισαλλόδοξαστοιχείακαικλονίζειτουςδημο-κρατικούςθεσμούς.

• ΔιαβρώνειταθεσμικάθεμέλιατηςΕΕωςμιαένωσηςλαώνπουστηρίζε-ταιστοσεβασμόκαιστηνπροστασίατωνανθρωπίνωνδικαιωμάτων,τηςανθρώπινηςαξιοπρέπειας,τηςισότηταςκαιτηςαλληλεγγύης.

Τα διεθνή ελεγκτικά όργανα, μέσα από σημαντικές αποφάσεις αλλά και διαρκείςπαρατηρήσειςπροςτιςελληνικέςκυβερνήσεις,έχουνδιαπιστώσειτονδιαρκήχαρα-κτήρα τηςπαραβίασης τωνδιεθνώνκανόνωνπροστασίας γιασειράανθρωπίνωνδικαιωμάτων,μεταξύτωνοποίωνκαιταεργασιακάκαιτασυνδικαλιστικάδικαιώ-ματα,τονίζουντηβαθιάτουςανησυχίαγιατηνεπίπτωσητωνμέτρωνλιτότηταςσταθεμελιώδη,καικυρίωςστακοινωνικά,δικαιώματακαιεκφράζουντημεγάλητουςαπογοήτευσηγιατοότιδενυπάρχεισυμμόρφωσηστιςαποφάσειςκαιστιςσυστά-σειςτους,μεαποτέλεσμαηκατάστασηστηνΕλλάδαναείναιδιαρκώςεπιδεινούμενη.

Οι διαπιστωμένες παραβιάσεις αποκαλύπτουν το ασφυκτικό περιβάλλον μέσαστοοποίοταεργασιακάδικαιώματαέχουνεγκλωβιστείεξαιτίαςτωνεπανειλημ-μένων και εκτεταμένων κρατικών παρεμβάσεων, μέσω μέτρων μόνιμου χαρα-κτήρα,ανάμεσασεάλλα:

• Στο σύστημα συλλογικών διαπραγματεύσεων και ΣΣΕ, όπως είχε θεμελιωθείμετοΝ.1876/1990,όπως: i)παρεμβάσειςστοθεσμό,στηδιαδικασίακαιστοπεριεχόμενοτηςΕΓΣΣΕ,μετηνοποίαρυθμίζονταντακατώταταόριααμοιβήςκαιεργασίαςγιαόλουςτουςεργαζομένουςστηνελληνικήεπικράτεια,καισυνα-κόλουθα στη συλλογική αυτονομία των εργαζομένων και των εργοδοτών ναδιαμορφώνουν,χωρίςτηνπαρέμβασητουκράτουςκαιύστερααπόελεύθερεςσυλλογικέςδιαπραγματεύσεις,τουςόρουςπαροχήςτηςεργασίαςκαιii)τηνουσι-αστική κατάργηση του κλαδικού επιπέδου συλλογικής διαπραγμάτευσης ωςαποτέλεσματηςκατάργησηςτηςεπέκτασηςτηςισχύοςτωνκλαδικώνΣΣΕκαιτηςαρχήςτηςευνοϊκότερηςρύθμισης.

• Στασυνδικαλιστικάδικαιώματαμεένανδιπλότρόπο:Πρώτον,μετηθεσμικήτουςαποδυνάμωση,επιπλέοντωνόσωναναφέρονταιπαραπάνωκαιμέσωτηςχορήγησηςδικαιώματοςσύναψηςεπιχειρησιακώνΣΣΕ(καιμάλισταμεδυνα-


τότηταδυσμενούςαπόκλισηςαπότις ευνοϊκότερεςκλαδικέςΣΣΕ)σεσυλλο-γικάμορφώματα,τις«ΕνώσειςΠροσώπων»,ταοποίαδενέχουντιςεγγυήσειςδημοκρατικήςεκλογήςκαιανεξαρτησίαςπουπληρούντασυνδικάτα.Δεύτερον,μέσωτηςλειτουργικήςτουςαποδυνάμωσηςμέσωτηςεπιβολήςκλεισίματοςτο2012τουΟργανισμούΕργατικήςΕστίας(ΟΕΕ),τουοποίουηχρηματοδότησηγινόταναποκλειστικάαπόεισφορέςτωνεργαζομένων,άραδενεπιβάρυνετονκρατικόπροϋπολογισμόκαιμέσωτουοποίουδιασφαλιζότανμεαυστηρέςπρο-ϋποθέσειςτοκόστοςτηςελάχιστηςλειτουργίαςτωνσυνδικαλιστικώνοργανώ-σεωνγιατηνεκπλήρωσητουκοινωνικούτουςέργου.

• Στοεύροςτηςμείωσηςτουκατώτατουμισθούκαιστοντρόποεφαρμογήςτουμέτρουαυτούσεόλουςτουςεργαζομένουςκάτωτων25ετών.

• Στηνεπέκτασητηςδοκιμαστικήςπεριόδουστονένα(1)χρόνοστιςσυμβάσειςαορίστουχρόνου,παράλληλαμετηνκατάργησητουδικαιώματοςαποζημίω-σηςσεπερίπτωσηαπόλυσηςκατάτηδιάρκειάτης.

• Στηνεισαγωγήδιαδοχικώνκαιπαράλληλωνμέτρωναπορρύθμισηςτωνεργα-σιακών δικαιωμάτων ταυτόχρονα στο ατομικό και στο συλλογικό επίπεδοεργατικής προστασίας και η συνακόλουθη επίπτωση της επιβληθείσας ευε-λιξίαςστηναμοιβήκαιστουςόρουςεργασίαςτωνεργαζομένων,όπωςκαιοιδυσανάλογεςεπιπτώσειςτηςαπορρύθμισηςαυτήςστηναπασχόλησηευάλω-τωνομάδων,όπωςοινέοιεργαζόμενοι,οιγυναίκες,ταάτομαμεαναπηρία,οιεργαζόμενοιπλησίοντηςσύνταξης.

• Στημηπαράλληληενίσχυση,ανόχιυποβάθμιση,τουΣΕΠΕ,τόσοσεκατάλληλοανθρώπινοδυναμικόόσοκαισευλικάμέσαγιατηνεπιτέλεσητουελεγκτικούτουέργου,γεγονόςπουσυμπληρώνειτηνεικόνατηςεργασιακήςζούγκλαςπουέχειδιαμορφωθείστηχώρα.

Ηπροστασίατωνθεμελιωδώνδικαιωμάτωνέχειτύχειπεριθωριακήςήανύπαρ-κτης προσοχής στις διαδικασίες που αφορούν τη στρατηγική εξόδου από τηνκρίσηχρέους,ενώείναιθεμιτήκαινομιμοποιημένηηπραγματικήωφέλειατωνμέτρωνυπέρτουκοινωνικούσυνόλουκαιηεξυπηρέτησητουεθνικούσυμφέρο-ντοςμεόρουςοικονομικήςβιωσιμότητας,κοινωνικήςαποτελεσματικότηταςκαιαειφορίας,πουθαεγγυώνταιτηνανάκαμψηκαιτηνανάπτυξημεόρουςδιατηρη-σιμότητας,ισότηταςκαικοινωνικήςδικαιοσύνης.Ηκυβέρνησηκαιοιθεσμοίείναιυπόλογοιγι’αυτήτηνκατάστασηκαιπρέπειναληφθούνάμεσαμέτρααποκα-τάστασηςγιατηνανεμπόδιστηάσκησητωνθεμελιωδώνανθρωπίνωνδικαιωμά-των,ανάμεσασταοποίααυτάπουσχετίζονταιμετηνεργασίακαιτηνκοινωνικήασφάλιση.


5.3 Πλαίσιο βασικών θέσεων της ΓΣΕΕ για το ρυθμιστικό πλαίσιο της αγοράς εργασίας

5.3.1 Συλλογικές Συμβάσεις Εργασίας

• Νααποκατασταθεί η δυνατότητα επέκτασης/κήρυξης γενικά υποχρεωτικώνκλαδικώνκαιομοιοεπαγγελματικώνΣΣΕ.

• ΝααποκατασταθείηαρχήτηςευνοϊκότερηςρύθμισηςστησυρροήκλαδικώνήομοιοεπαγγελματικώνμεεπιχειρησιακέςΣΣΕκαινακαταργηθείηπρόβλεψητουΝ.4024/2011,άρθρο37,παρ.7,σύμφωναμετηνοποίαηεπιχειρησιακήΣΣΕυπερισχύειτωνκλαδικώνήτωνομοιοεπαγγελματικώνΣΣΕκατάπαρέκ-κλισητηςαρχήςτηςισχύοςτηςευνοϊκότερηςγιατονεργαζόμενοδιάταξης.

• Νακαταργηθείηικανότητατων«ΕνώσεωνΠροσώπων»νασυνάπτουνεπιχει-ρησιακέςΣΣΕ.

• ΟικανονιστικοίόροιτηςΣΣΕπουέληξεήκαταγγέλθηκεναεξακολουθούνναισχύουν για ένα εξάμηνο και να εφαρμόζονται και στους εργαζομένους πουπροσλαμβάνονταιστοδιάστημααυτό.

• Να αποκατασταθεί η μετενέργεια του συνόλου των όρων της ΣΣΕ μετά τηνπάροδοτουεξαμήνου.

• Νααυστηροποιηθούνοιποινικέςκυρώσειςτουάρθρου21τουΝ.1876/1990και να προβλέπεται ότι εργοδότης ή εκπρόσωποι αυτού που παραβιάζουνόρους ισχύουσαςΣΣΕήΔΑήΥΑνατιμωρούνταιεκτόςαπόχρηματικήποινήκαιμεποινήφυλάκισης.Ακόμη,ηποινικήπροστασίαναεπεκτείνεταικαισεπερίπτωση παραβίασης Κοινής Υπουργικής Απόφασης (ΚΥΑ) που εκδίδεταισεπεριπτώσειςπουείναιανέφικτηησύναψηΣΣΕλόγωέλλειψηςεργοδοτικήςοργάνωσης(άρθρομόνοτουΝ.435/1968).

• Να καταργηθεί ο δεύτερος βαθμός διαιτησίας και η δυνατότητα άσκησηςέφεσηςκατάτωνδιαιτητικώναποφάσεωνενώπιονΠενταμελούςΔευτεροβάθ-μιαςΕπιτροπήςΔιαιτησίας.

• Νακαταργηθείηυποχρέωσηαναφοράςστηδιαιτητικήαπόφασητουπεριεχο-μένουτωνκανονιστικώνόρωνάλλωνσυλλογικώνσυμβάσεωνπουδιατηρού-νταισεισχύ.

• Νακαταργηθείοκατάλογοςτωνεπιπλέονστοιχείωνπουυποχρεούταιναλαμ-βάνειυπόψηοδιαιτητήςήηΕπιτροπήΔιαιτησίας,όπωςαυτάορίστηκανμετοΝ.4303/2014.

• Να αποκατασταθούν οι ελεύθερες συλλογικές συμβάσεις και στο χώρο τωνΔημοσίωνΕπιχειρήσεωνκαιΟργανισμώνπουεπλήγησανβάναυσαμεταμνη-μονιακάνομοθετήματατηςτελευταίαςεξαετίας.


5.3.2 Κατώτατος μισθός

Να θεσμοθετηθεί και πάλι η καθολικότητα ισχύος και η δεσμευτικότητα τουσυνόλουτωνόρων(μισθολογικώνκαιμη)τηςΕΓΣΣΕκαιοκατώτατοςμισθός/ημερομίσθιονακαθορίζονταικαιπάλιαποκλειστικάμεΕΓΣΣΕ,κατόπινδιαπραγ-ματεύσεωνμεταξύτωνκορυφαίωνοργανώσεωνεργαζομένωνκαιεργοδοτών.

5.3.3 Ομαδικές απολύσεις

Ναενισχυθείηπροστασίατωνεργαζομένωναπότιςομαδικέςαπολύσεις.Ηευνο-ϊκότερηρύθμισητουελληνικούΔικαίουσεσχέσημετηδιοικητικήέγκρισητωνομαδικώναπολύσεων είναι απόλυτα δικαιολογημένη και επιβεβλημένηαπό ταιδιαίτεραχαρακτηριστικάτωνεπιχειρήσεωνπουδραστηριοποιούνταιστηχώραμας, καθώς επίσης και από την απουσία κοινωνικού σχεδίου προστασίας τωναπολυμένων.Στοπλαίσιοαυτόείναιαναγκαία,εκτόςτωνάλλων,καιηενίσχυσητουρόλουτουΑνώτατουΣυμβουλίουΕργασίας(ΑΣΕ)ωςγνωμοδοτικούοργάνουσεσχέσημετηναπόφασητουεργοδότηγιαομαδικέςαπολύσεις.

5.3.4 Απεργία – Ανταπεργία

• Ηαπεργία,πουπροστατεύεταιαπότοΣύνταγμα(άρθρο23,παρ.2),υποβάλ-λεταιήδησεαυστηρούςνομοθετικούςπεριορισμούς(προθεσμίες,αιτιολόγησητωναιτημάτων,ειδικέςρυθμίσειςγιατιςεπιχειρήσειςτουΔημοσίου,τουευρύ-τερουδημόσιουτομέακαιεπιχειρήσεωνκοινήςωφέλειας,προσωπικόασφα-λείας,προσωπικόλειτουργίαςκ.ο.κ.−άρθρα19,20,21τουΝ.1264/82).

• Τους νομοθετικούς περιορισμούς συμπληρώνει η νομολογιακή απορρύθμισητουαπεργιακούδικαιώματος,πουοδηγείκατ’αποτέλεσμασεαδυναμίαάσκη-σήςτου.

• Τυχόνρύθμισηπουθααξιώνειγιατηλήψηαπόφασηςγιακήρυξηαπεργιακήςκινη-τοποίησηςτηναπόλυτηπλειοψηφίατωνεγγεγραμμένωνμελώντηςοργάνωσηςθαήταναντίθετηστηδημοκρατικήαρχή, θακαθιστούσεπερίπουαδύνατη τηνάσκησητουδικαιώματοςκαιθααντέβαινεστοάρθρο23,παρ.2τουΣυντάγματοςγιατηναποτελεσματικήπροστασίακαιάσκησητουδικαιώματοςτηςαπεργίας.

• Ναδιατηρηθείηαπαγόρευσηανταπεργίαςκαιναισχύσεισεόλεςτιςμορφέςτης(επιθετική–αμυντική)μετησύγχρονηκατάργησηκαιόλωντωνισοδυνά-μωντης(π.χ.χρήσητουάρθρου656ΑΚ).

• Επίσημες συγκριτικές μελέτες καταδεικνύουν ότι η Ελλάδα έχει ένα σταθμι-σμένααυστηρόπλαίσιοπροϋποθέσεωνάσκησης του δικαιώματος απεργίας,καιμάλιστασυλλογικής(δηλ.μέσωτωνσωματείων),καθώςσεαρκετέςχώρεςτοδικαίωμαμπορείναασκηθείκαιατομικά.Στιςευρωπαϊκέςχώρεςπου«φαί-νεται»ότιέχουνπιοαυστηρόπλαίσιο,ισχύειπαράλληλακαιαυστηρήπροστα-σίακαισεβασμόςτωνΣΣΕκαιτηςπροστατευτικήςεργατικήςνομοθεσίας.


5.3.5 Συνδικαλιστικός νόμος (Ν. 1264/1982)

• Οσυνδικαλιστικόςνόμος,δηλαδήοΝ.1264/1982,αποτελείιστορικόκαιεμβλη-ματικόμεταπολιτευτικόνομοθέτημα,τοοποίοσεευρωπαϊκόεπίπεδοαποτελείορόσημογιαταθεμελιώδηδημοκρατικάδικαιώματα.

• Περιέχειτηνελάχιστηπροστασίατηςελεύθερηςσυνδικαλιστικήςδράσηςκαιειδικάγιατηναπεργίαθέτειπολλέςκαιαυστηρότατεςπροϋποθέσειςγιατηνκήρυξήτης(σύγκλησηγενικήςσυνέλευσης,μυστικήψηφοφορία,τήρησηπρο-θεσμιών προειδοποίησης, τοποθέτηση προσωπικού ασφαλείας ή ελάχιστηςλειτουργίαςγιατιςκοινωφελείςεπιχειρήσεις).

• Γιατιςσυνδικαλιστικέςάδειες:ΟΝ.1264/1982περιέχειένααυστηρόπλαίσιοχορήγησηςαδειώναπουσίαςαπότηνεργασίατωνεκλεγμένωνεργαζομένωνσεθέσειςευθύνηςσταδιοικητικάσυμβούλιατωνσυνδικαλιστικώνοργανώσεωνμε κλιμάκωση ανάλογα με τον αριθμό των εκπροσωπούμενων εργαζομένωνκαιτοβαθμότηςεκπροσώπησης.Σταπρωτοβάθμιασωματείαείναιαπό3έως5ημέρεςτομήνακαιόχιγιαόλοτοΔιοικητικόΣυμβούλιο,στιςδευτεροβάθμιεςοργανώσειςαπό9ημέρεςέωςόλητηθητείαανάλογαμετοναριθμότωνεργα-ζομένωνπουκαλύπτουνκαιόχιγιαόλαταμέλητηςΔιοίκησήςτουςκαιστα45μέλητηςΔιοίκησηςτηςΣυνομοσπονδίαςείναιγιατοσύνολοτηςθητείαςτους.

• Στοχρόνοαυτόοιεκλεγμένοιεκπρόσωποιπρέπειναμπορούνναβρίσκονταιστοπλευρότωνσυναδέλφωντουςστηνεπιχείρηση,στονκλάδο,στοεπάγγελμα,στηνπόλη,στηνπεριφέρεια,αλλάκαισεόλητηνεπικράτειακάθεστιγμήπουθατουςχρειαστούναπέναντιστους εργοδότες,σεδικαστήρια,σε επιθεωρή-σειςεργασίας,σεασφαλιστικέςκαταγγελίες,σεδιαπραγματεύσεις,σεθεσμικέςεκπροσωπήσειςσευπουργείακαικρατικούςφορείς,αλλάκαισεευρωπαϊκούςκαιδιεθνείςθεσμούςεκπροσώπησηςκαιόργανα.ΣτηνΕλλάδαοιεκπρόσωποιτωνεργαζομένωνείναιεκλεγμένοιμέσααπόγενικέςσυνελεύσειςκαιδημοκρα-τικέςδιαδικασίεςκαιδενείναιαμειβόμεναεπαγγελματικάστελέχη,όπωςείναιστιςπερισσότερεςευρωπαϊκέςχώρες.

• Γιατηνπροστασίατωνεκλεγμένωνσυνδικαλιστικώνεκπροσώπωντωνεργα-ζομένων:Ταστοιχείαγιααπολύσεις,γιαπαρακώλυσησυνδικαλιστικήςδράσηςκαι για ποινικές διώξεις καταδεικνύουν ότι το πλαίσιο προστασίας από τηναπόλυση και τις βλαπτικές μεταβολές των όρων εργασίας των εκλεγμένωνεκπροσώπωντωνεργαζομένωνπρέπειναενισχυθεί.Τοσωρευτικόαποτέλε-σμαόλωντωνπροωθούμενωναλλαγών(ομαδικέςαπολύσεις+ΣΣΕ+συνδικα-λιστικόςνόμος+απεργία)αποκαλύπτειότιεξυπηρετείτηναποδυνάμωσητωνσυνδικάτων και των εργαλείωνσυλλογικής εκπροσώπησης και δράσης τουςενόψειριζικώνδιαρθρωτικώναλλαγώνσεσυγκεκριμένουςτομείςδραστηριό-τητας(π.χ.τράπεζες,ιδιωτικοποιήσεις),ταυτόχροναμετηνεξουδετέρωσητηςσυλλογικήςεκπροσώπησηςτωνεργαζομένωνστιςμικρομεσαίεςεπιχειρήσεις.


• Γιατηχρηματοδότησητωνσυνδικάτων:Ηισχύουσανομοθεσίαπροβλέπειτηναπόδοσηβάσειπαραστατικώνμόνοτωνεξόδωνπουείναιαπαραίτηταγιατηστοιχειώδη λειτουργία τωνοργανώσεωνσε όλη τηνΕλλάδα (στέγαση,φως,νερό, τηλέφωνο), τηγραμματειακήτουςυποστήριξημεαυστηρέςπροϋποθέ-σειςαριθμούμελώνκαιύψουςαποδοχών,τηνκάλυψημέρουςτωνεξόδωναπότιςεκλογικέςδιαδικασίες.ΤαχρήματααυτάπροέρχονταιαπότιςεισφορέςτωνεργαζομένωνπροςτονπρώηνΟΕΕ,πουβίαιακαιαυθαίρετακαταργήθηκεαπότιςπροηγούμενεςκυβερνήσεις καιπέρασεμεόλη του τησημαντικήακίνητηκαικινητήπεριουσία(αποθεματικά)στονΟΑΕΔ,δενεπιβαρύνουντονκρατικόπροϋπολογισμό και κυρίως δεν αποδίδονται από το ΙΚΑ που συνεισπράττειτιςσχετικέςεισφορέςστονΕνιαίοΛογαριασμόγιατηνΕφαρμογήΚοινωνικώνΠολιτικών.

5.4 Ένα σύγχρονο πλαίσιο καταπολέμησης της αδήλωτης εργασίας

Ηαδήλωτηεργασία,μεόλεςτις επιμέρουςεκδοχέςπουπροσλαμβάνεικατάτηδιάρκειατωντελευταίωνδεκαετιών,αποτελείένααπότασημαντικότεραπροβλή-ματατηςελληνικήςαγοράςεργασίας.Στοβαθμόπουαφορά,επιπλέον,επαγγελ-ματικέςδραστηριότητεςοιοποίεςεμπίπτουνστονάτυποτομέατηςοικονομίας,ηαδήλωτηεργασίααναδεικνύεταισεβασικόπαράγονταεπιδείνωσηςτωνδημοσι-ονομικώνμεγεθών,απώλειαςφορολογικώνεσόδωνκαισυρρίκνωσηςτωνπόρωνκαιτωναποθεματικώντωνασφαλιστικώνταμείων.

ΗΓΣΕΕκαιτοΙνστιτούτοΕργασίαςπαρακολουθούνδιαχρονικάτηνεξέλιξητουφαινομένου,καθώςπροσδίδουνστηναδήλωτηεργασίαιδιαίτερασημαντικήοικο-νομική,κοινωνικήκαιπολιτικήσημασία.ΣτοπλαίσιοαυτόηΣυνομοσπονδίαέχειοργανώσειευρείεςσυνδικαλιστικέςσυσκέψειςσεπρωτοβάθμιοκαιδευτεροβάθ-μιοεπίπεδοπροκειμένουναπροσδιοριστούνμεακρίβειαοισχετικέςπροτεραιό-τητεςμεαφορμήτησυμμετοχήτωνεκπροσώπωντωνεργατικώνσυνδικάτωνσετριμερήόργανακοινωνικούδιαλόγου(ΙΝΕΓΣΕΕ,2016γ).ΠαραδείγματατέτοιωνδομώνείναιαφενόςηΜόνιμηΤριμερήςΕπιτροπήΔιαβούλευσηςτουΥπουργείουΕργασίαςγιαθέματαπαραβατικότηταςστηναγοράεργασίας,ηοποίαλειτούρ-γησετοδιάστημαΑπρίλιος-Ιούλιος2015,και,κυρίως,αφετέρουτοτριετέςπρό-γραμμα(2017-2019)χρηματοδοτούμενοαπότηνΕυρωπαϊκήΕπιτροπή,μεστόχοτην«ΥποστήριξητηςμετάβασηςαπότηνάτυπηστηνεπίσημηοικονομίακαιτηναντιμετώπισητηςαδήλωτηςεργασίαςστηνΕλλάδα»,μετησυμβολήτηςΔιεθνούςΟργάνωσηςΕργασίας.

ΤονΟκτώβριοτου2016δημοσιοποιήθηκεο«Οδικόςχάρτηςκαταπολέμησηςτηςαδήλωτηςεργασίας»,οοποίοςεκπονήθηκευπότηναιγίδατηςΔιεθνούςΟργάνω-σηςΕργασίας,έπειτααπόσειράδιαβουλεύσεωνμεταξύτηςελληνικήςκυβέρνησηςκαιτωνκοινωνικώνεταίρων,οιοποίεςείχανήδηξεκινήσειαπότο2015σεπρο-παρασκευαστικόστάδιο.Ο«Οδικόςχάρτης»περιλαμβάνειτοντριετήστρατηγικό


σχεδιασμόκαιτιςαπαιτούμενεςδιεργασίεςγιατονεντοπισμότωνδράσεωνπουθασυμβάλουνστηνεφαρμογήμιαςολιστικήςπροσέγγισηςγιατηνκαταπολέμησητηςαδήλωτηςεργασίαςμέσααπόμιααλληλουχίασχετιζόμενωνδράσεωνμεταξύτους.Ο«Οδικόςχάρτης»,οοποίοςβασίστηκεστη«ΔιαγνωστικήΈκθεσηγιατηναδήλωτηεργασίαστηνΕλλάδα»(Williamsetal.,2016),είναιαποτέλεσμαμακράςδιαβούλευσηςμεταξύ τωνκοινωνικών εταίρωνκαι της κυβέρνησης, εγκρίθηκεκατά τη διάρκεια ειδικής τριμερούς συνάντησης στις 6 Ιουλίου 2016 από τηνελληνικήκυβέρνησηκαιτουςκοινωνικούςεταίρουςκαιπεριλαμβάνειμιαδέσμη25συστάσεωνεπίπολιτικώνκαταπολέμησηςτηςαδήλωτηςεργασίας.

5.4.1 Πλαίσιο αρχών και ιδεών της ΓΣΕΕ για την αντιμετώπιση της αδήλωτης εργασίας

ΤοΙΝΕΓΣΕΕκαιηΣυνομοσπονδίαέχουνεπεξεργαστείτέσσεραπεδίααρχώνκαιιδεώνγιατηνκαταπολέμησητηςαδήλωτηςεργασίαςστηνΕλλάδα:

Α. Προσδιορισμός του εύρους της αδήλωτης εργασίας

Αρχικάπρέπειναδιευκρινιστείότιελλείψεισαφούςκαιεμπεριστατωμένουορι-σμούγιατηναδήλωτηεργασίαστηνελληνικήέννομητάξη,τομέγεθοςεκείνοτοοποίοκαταγράφεταιείναιαποκλειστικάαυτότηςπλήρωςαδήλωτης,δηλαδήτηςανασφάλιστης,εργασίας.Ησποραδικότητατωνελέγχωνανάεπιχείρησηκαιτοπεριορισμένούψοςτωνπροστίμωνμέχριτο2013είχεωςαποτέλεσμαμεγάλοςαριθμόςεργοδοτών,ιδίωςστοπεριβάλλοντηςύφεσηςκαιτηςκρίσης,ναεπιλέ-γεισυνειδητάτηνπλήρωςαδήλωτηεργασία.Ωςεκτούτουοιαρμόδιεςελεγκτι-κέςαρχέςτουΥπουργείουΕργασίας(ΕΥΠΕΑ/ΙΚΑ)κατάτηδιάρκειατωνελέγχωντους καταγράφουν ποσοστά πλήρως αδήλωτης εργασίας που αυξάνουν από29,7%στατέλητου2009στοπρωτοφανές40,5%στατέλητου2013.

Απότοφθινόπωροωστόσοτου2013τίθεταισεεφαρμογήτοαυξημένοπρόστιμοτων10.550ευρώανάαδήλωτοεργαζόμενο(ή9.200ευρώγιατουςκάτωτων25ετών)ωςαντικίνητρογιατηνανασφάλιστηεργασία.Μίααπότιςσυνέπειεςαυτήςτηςεπιλογήςείναιηκαταφυγήτωνεργοδοτώνσεπλασματική,εικονικήήελά-χιστηδήλωσητωναδήλωταεργαζομένωνπροκειμένου,σεπερίπτωσηελέγχουαπότοΣΕΠΕκαι τηνΕΥΠΕΑ/ΙΚΑ, νατιμωρηθούνμεπρόστιμαπολύηπιότερα,ταοποίαπροβλέπονταιγιαάλλεςπαραβάσειςτηςεργατικήςνομοθεσίας(ωράριοεργασίας, επαγγελματική ειδικότητα, παράνομη υπερωρία) που αφορούν στηνπραγματικότητατημερικώςήτηνπλημμελώςδηλωμένηεργασία(Kikiliasetal.,2008·Καψάλης,2012,2015α).

Αυτήηεξέλιξηαποτυπώνεταικαιεπηρεάζειπροφανώςκαιτηνπορείατηςκατα-γραφήςτωνποσοστώντηςπλήρωςαδήλωτηςεργασίαςαπότιςαρμόδιεςελεγκτικέςυπηρεσίες.Από40,5%στατέλητου2013,τοποσοστόαυτόπεριορίζεταιστο25%το 2014 (ΔιεθνήςΟργάνωσηΕργασίας, 2014) και ακολουθεί διαρκώςφθίνουσαπορεία,έτσιώστεστοσύνολοτωνελέγχωντηςπεριόδου15/09/2013-30/11/2015


(ΕνημερωτικόΔελτίοΕπιχειρησιακούΣχεδίουΆρτεμις,Νοέμβριος2015)τοποσο-στό αυτό είναι μόλις 5,32% (13,6% για την ειδική κατηγορία των αλλοδαπώνεργαζομένων).Τέλος,ταμεγαλύτεραποσοστάαδήλωτηςεργασίαςκατάτοίδιοδιά-στημακαταγράφονταιστουςκλάδουςτωνυπηρεσιώνεστίασηςκαιτουλιανικούεμπορίου.

Επιπλέον,σεό,τιαφοράτιςΈρευνεςΕργατικούΔυναμικούτηςΕΛΣΤΑΤ(β΄τρί-μηνα), καταγράφονται επίσης πολύ χαμηλά ποσοστά ανασφάλιστης (πλήρωςαδήλωτης)εργασίαςτηςτάξηςτου3,8%,τόσογιατο2008όσοκαιγιατο2015στο σύνολο των απασχολουμένων. Το σύνολο της επιστημονικής κοινότηταςσυγκλίνειστηνάποψηότιοιαδήλωτοιεργαζόμενοικατάκανόνααποφεύγουννασυμμετέχουνστιςΈρευνεςΕργατικούΔυναμικούκαικυρίωςοιμετανάστεςχωρίςάδειαδιαμονής,οιοποίοιεκφεύγουνσεπολύμεγάλοβαθμόακόμηκαιτηςδεκαε-τούςαπογραφήςπληθυσμού(ΚοτζαμάνηςκαιΝτυκέν,2012).

Κατόπιν όσωνπροηγήθηκαν, συμπεραίνουμεότι:Πρώτον, ταδιαθέσιμαστατι-στικά δεδομένα στερούνται απόλυτης αξιοπιστίας και δεν αφορούν παρά ταελάχισταποσοστάτηςπλήρωςαδήλωτηςεργασίαςκαιθαπρέπειναχρησιμοποι-ούνταιμεσύνεσηκαιεπιφύλαξη.Δεύτερον,απαιτείταιηαναπροσαρμογήκαιησυμπλήρωσητωνοικείωνπεδίωνσταδελτία/ερωτηματολόγιατωνστατιστικώνκαταγραφώνπουσυμπληρώνονταιαπότηνΕΛΣΤΑΤκαιαπότους ελεγκτικούςμηχανισμούςτηςαγοράςεργασίας(ΣΕΠΕ,ΙΚΑ)στηβάσηασφαλώςενόςεμπερι-στατωμένουκαι διευρυμένου νομικούορισμού τηςαδήλωτης εργασίαςπου ναπεριλαμβάνειδιακριτάόλεςτιςπιθανέςυποκατηγορίεςήτιςδιαφορετικέςεκφάν-σειςτης(πλήρως/μερικώς/πλημμελώςδηλωμένηεργασίακ.ο.κ.).

Β. Η ανάγκη για μια ολιστική προσέγγιση του ζητήματος

Ηαδήλωτηεργασίαδενμετουσιώνεταιαποκλειστικάστηνεργοδοτικήεπιλογήτηςπλημμελούςεκπλήρωσηςσυγκεκριμένωνδιοικητικήςφύσηςαπαιτήσεωνγιατη σύννομη λειτουργία μιας εργασιακής σχέσης, αλλάαποτελεί συστατικό τουφαινομένουτήςενγένειπαραβατικότηταςστηναγοράεργασίαςκαιτηςμησυμ-μόρφωσηςμετογράμμα,αλλάκαιμετοπνεύματωνθεμελιωδώνκανόνωντηςεργασιακήςκαιτηςασφαλιστικήςνομοθεσίας.Έτσιηψευδώςήημερικώςδηλω-μένηεργασίαδενεπιβεβαιώνουνμόνοτηλειτουργίατωνπολλαπλώνμορφώνπουλαμβάνειαυτήκαθαυτήνηαδήλωτηεργασία,αλλάυποδηλώνουντηνανάγκηγιαμιαπραγματικήολιστικήπροσέγγιση,ενταγμένηστιςπροτεραιότητεςτηςφορο-λογικής,κοινωνικοασφαλιστικήςκαιπαραγωγικήςανασυγκρότησηςτηςχώρας(Καψάλης,2015β).

Συνακόλουθα, το ύψος των προστίμων και η έκταση γενικότερα των κυρώ-σεωνγιατηνπαραβατικότηταστηναγοράεργασίαςκαι τηναδήλωτηεργασίαειδικότερα,θαπρέπειναμηλαμβάνονταιωςαυτοτελή«μέτρα»μεαποσπασμα-τικότρόπο,αλλάνατελούνσεσυνάρτησημετοσύνολοτωνδιατάξεωνκαιτωνπρωτοβουλιώνπουυιοθετούνταιγιατονπεριορισμότουφαινομένουαυτούκαι


κυρίωςνααποτελούναναπόσπαστομέροςενόςσυνολικότερουπλαισίουστρα-τηγικήςπουπεριλαμβάνειπλήθοςκινήτρωνκαιαντικινήτρωνάρτιασυναρθρω-μένωνμεταξύτους.Υπότηνέννοιααυτήοιδράσειςγιατηνκαταπολέμησητηςαδήλωτηςεργασίαςχρήζουνδομικήςσυνάρθρωσηςμετιςπροκλήσειςπουσυνδέ-ονταιμετηνκοινωνικήασφάλιση.

Είναιαλήθειαότιτοσύνολοτωνρυθμίσεωνπουυιοθετούνταιστοπλαίσιοτηςπρόσφατηςμεταρρύθμισηςτουσυστήματοςκοινωνικήςασφάλισηςγιαορισμέ-νεςκατηγορίεςνέωνκυρίωςεργαζομένωνυψηλήςειδίκευσηςκαιαυτοαπασχο-λούμενωνλειτουργούναποτρεπτικάσεό,τιαφοράτηνπροσδοκίααξιοπρεπούςσυνταξιοδότησης,ενώσυνεπάγονταιαντικειμενικέςδυσκολίεςοικονομικήςαντα-πόκρισηςστιςαυξημένεςαπαιτήσειςτωνασφαλιστικώνεισφορών(ΓΣΕΕ,2016α).Επιπλέον,δενείναιακόμηορατέςοισυνέπειεςτηςεφαρμογήςτηςμεταρρύθμισηςτουσυστήματοςκοινωνικήςασφάλισης,ιδίωςσεσχέσημετησύνδεσήτουμετοσύστημαφορολογίας,απότηστιγμήπουπιθανολογείταιβάσιμαότιθαπαρατη-ρηθούνφαινόμεναεκτεταμένηςφοροδιαφυγήςκαιεισφοροδιαφυγήςαπόστρώ-ματαασφαλισμένων-φορολογουμένων,τωνοποίωνταεισοδήματαέχουνπληγείσημαντικάαπότηνπολιτικήτηςλιτότητας.

Θαήτανδηλαδήωφέλιμοναληφθείυπόψητογεγονόςότιηασφαλιστικήσυνεί-δηση των πολιτών, των εργαζομένων αλλά και των εργοδοτών μικρών επιχει-ρήσεων,έχειπληγείανεπανόρθωτααπότιςαλλεπάλληλεςριζικέςκαιδυσμενείςαλλαγέςτουσυστήματοςκοινωνικήςασφάλισηςκαιαπότηνυπερφορολόγησησεδιάστημαμόλιςλίγωνετών,καθώςκαιαπότηναντικειμενική,συχνά,αδυναμίαπολλώνεξαυτώννααντεπεξέλθουνστιςαυξημένεςυποχρεώσειςτους.Θαήτανπαράλειψηβέβαιαναμηναναφερθείότιηδομικήασφαλιστική«μεταρρύθμιση»του2016δημιουργεί,ανάμεσασεάλλα,πληθώρακινήτρωνμείωσηςτωνμισθώνήαπόκρυψηςεισοδήματοςκαιεισφοροδιαφυγής(π.χ.μείωσητουποσοστούανα-πλήρωσηςστιςμεσαίεςκαιπάνωσυντάξιμεςαποδοχές),αλλάκαιαντικινήτρωνπαραμονήςστηνκοινωνικήασφάλιση.

Επιπρόσθετα,δενκρίνεταισκόπιμονααντιμετωπίζεταιηαυτοαπασχόλησηωςμιαενιαίακαιαπολύτωςδιακριτήκατηγορίααπασχολουμένωνγιαδύολόγους:Πρώτον, εξαιτίας τουμεγάλουμεριδίου τηςψευδο-αυτοαπασχόλησηςκαι, δεύ-τερον, εξαιτίας τηςαυξανόμενης τάσηςγια «επιλογή»μιαςμορφής επιχειρημα-τικότηταςήαυτοαπασχόλησηςγιαλόγουςεπιβίωσης,ωςδιέξοδοςδηλαδήστηναδυναμίααπασχόλησηςμεόρουςαξιοπρέπειαςστοπλαίσιοτηςμισθωτήςεργα-σίας. Και στις δύο περιπτώσεις πρόκειται συχνά για λύσεις ανάγκης απέναντιστηνεκτεταμένηπαραβατικότηταστιςεργασιακέςσχέσεις(απλήρωτηεργασία,μερικά/ψευδώςυποδηλωμένηκαιαδήλωτηεργασία)καιόχιγιασυνειδητέςεπι-λογέςαπόκρυψηςφορολογικώνήασφαλιστικώνυποχρεώσεων.


Γ. Η προτεραιότητα της αποκατάστασης του ατομικού και του συλλογικού εργατικού δικαίου

ΌπωςσαφώςορίζεταιστοτρίτοΜνημόνιο(Ν.4336/2015),ταπεριθώριαβελτιω-τικώνπαρεμβάσεωνστοπεδίοτωνεργασιακώνσχέσεωνέχουνπεριοριστείδρα-στικά,ενώ,όπωςέχουμεήδησημειώσει,εξαρτώνταιαπολύτωςαπότησύμφωνηγνώμη των θεσμώνστοπλαίσιο της αξιολόγησης του τρίτουΠΟΠ. Εφόσον, τοπεριβάλλοντηςαπορρύθμισηςτηςεργασίας−ένααπόταγενεσιουργάαίτιατηςεπέκτασηςτηςαδήλωτηςεργασίαςκαιενγένειτηςπαραβατικότηταςστηναπα-σχόληση−δεναντιστρέφεται,τοαποτέλεσμαείναιναδυναμιτίζονταιεξαρχήςοιπροσπάθειεςκαταπολέμησηςτουφαινομένουαποκλειστικάμε«παραμετρικές»αλλαγέςήμεεξωγενείςδραστηριότητες.Επιπρόσθετα,οιελευθερίεςπαρέμβασηςτουελληνικούκράτουςσεό,τιαφοράτηνκαταπολέμησητηςαδήλωτηςεργασίαςδενμπορούννααξιοποιούνταιωςπρόσχημαγιατηνπεραιτέρωεξασθένησητηςπροστασίαςτουαδύναμουπόλουτηςεργασιακήςσχέσηςήωςδούρειοςίπποςγιατηνεπισημοποίησητωνάτυπωνεργασιακώνσχέσεωνκαιγιατηνεκτωνυστέ-ρωννομιμοποίησηπαραδοσιακώνπαραβατικώνσυμπεριφορών.

Ειδικότεραπρέπεινατονιστείότιπολλέςαπότιςενδεδειγμένεςβελτιωτικέςπαρεμ-βάσειςσεφορολογικόκαιεργασιακόεπίπεδοστοπλαίσιοενόςεθνικούσχεδίουκαταπολέμησηςτηςαδήλωτηςεργασίας,οιοποίεςσεέναβαθμόαποτυπώνονταιστη«ΔιαγνωστικήΈκθεση»,δενείναιδυνατόναυιοθετηθούν,εφόσοναντίθετεςπροβλέψειςήειδικέςδεσμεύσειςπεριλαμβάνονταιστακείμενατωνΜνημονίωνκαι των εφαρμοστικών νόμωνπου δεσμεύουν την ελληνική κυβέρνηση (ΓΣΕΕ,2016α).Τίθεταιμεάλλαλόγιατοερώτημασεποιοπλαίσιοεργασιακώνσχέσεωνκαισυλλογικώνσυμβάσεωνθαβασιστείέναεθνικόπλάνοκαταπολέμησηςτηςαδήλωτηςεργασίας,εφόσονηπροσπάθειαρύθμισηςτηςπαραβατικότηταςστηναγοράεργασίαςδενφαίνεταιναμπορείνασυμβαδίσειμετησυνεχιζόμενηαπορ-ρύθμισητηςεργασίας,ενόψειμάλιστακαιτωνεπικείμενωννέωνπαρεμβάσεωνστοπλαίσιοτηςδεύτερηςαξιολόγησηςτουτρέχοντοςπρογράμματος.

Πρέπειεπίσηςναεπισημανθείότικαιησυζήτησηγιατηνεπέκτασητουεργοσή-μουεντάσσεταισεαυτότοπεριβάλλοναπορρύθμισηςτηςεργατικήςνομοθεσίας,προώθησηςτηςευέλικτηςκαιεπισφαλούςεργασίας,μηπροστασίαςτωνεργατι-κώναποδοχώνκαι των εισφορώνκοινωνικήςασφάλισηςκαι εντέλεισυνολικάτηςαποδυνάμωσηςτηςπροστασίαςτωνεργαζομένων.Επιβάλλεταιδενααπο-τραπείκάθεπρόσθετηάμεσηήέμμεσηενίσχυσητωνευέλικτωνμορφώνεργα-σίαςκαιασφάλισης,ναυπάρξεισαφήςπροσδιορισμόςκλάδωνήεπαγγελμάτωνκαιητήρησηαυστηρώνδικλείδωνασφαλείαςστηχρήσητουεργοσήμου,καθώςτομοντέλοαντιμετώπισηςτηςαδήλωτηςεργασίαςοφείλειναθεμελιώνεταιρητάκαικαθαράσεαυτότηςπλήρουςκαισταθερήςεργασίας.

Ιδιαίτερα αναφορικά με το εργόσημο επισημαίνουμε τρία σημεία: Πρώτον, τοισχύονεργόσημοστηνελληνικήπερίπτωσηείναιδομημένοωςμέσοπληρωμής


παριστασιακά απασχολουμένων και όχιως μέσο ασφάλισης ή καταπολέμησηςτης αδήλωτης εργασίας. Κατά συνέπεια, δεύτερον, απαιτείται η επινόηση ενόςδιαφορετικούτύπουκουπονιούήεπιταγής,προσαρμοσμένουστιςειδικέςεπιδι-ώξειςτηςανίχνευσηςκαιτηςαποτροπήςτηςπαραβατικότητας,ενδεχομένωςμεεύλογεςπροσαρμογέςκαιεκδοχέςεργοσήμουγιατηναξιόπιστηκαιαποτελεσμα-τικήεφαρμογήτουσεκαθένανκλάδοήσεκάθεεπάγγελμαξεχωριστά.Τρίτον,ιδιαίτερηπροσοχήαπαιτείταισεό,τιαφοράτηνεπέκταση,πόσομάλλοντηνενγένειταύτισητηςασφάλισης-πληρωμήςμέσωεργοσήμουμετηνπεριστασιακήήέστωμημόνιμη/μησταθερήεργασία.

ΠρέπεινασημειωθείότιηπολυαπασχόλησηστηνΕλλάδακαιησύναψηπεριστα-σιακώνεργασιακώνσχέσεωναποτελούνδομικάχαρακτηριστικάτηςελληνικήςαγοράςεργασίαςπουγνωρίζουνέξαρσηαπότο2008καιμετάστοπεριβάλλοντηςανεργίαςκαιτηςοικονομικήςκρίσης.Επειδή,όπωςορθάεπισημαίνεταιστη«ΔιαγνωστικήΈκθεσηγιατηναδήλωτηεργασίαστηνΕλλάδα»τουILO,ηβιώσιμηανάπτυξηκαιηδημιουργίαμιαςεύρυθμαλειτουργούσαςαγοράςεργασίαςείναιθεμελιώδη προαπαιτούμενα για την ουσιαστική καταπολέμηση της αδήλωτηςεργασίας,θαπρέπειναληφθείμέριμνα,έτσιώστετοεργόσημοναμημετατραπείσεπαράγονταεδραίωσηςκαι επέκτασηςτηςαδήλωτηςκαιπαραβατικής εργα-σίας,σεμέσοπεραιτέρωαπορρύθμισηςτωνεργασιακώνσχέσεωνκαιδιάρρηξηςτηςτυπικής-κανονικήςεργασιακήςσχέσης.

Επιπλέον,σεό,τιαφοράτησπουδαιότητατηςρύθμισηςτουπεριβάλλοντοςεργα-σίας και κοινωνικής ασφάλισης στους παραδοσιακούς παραβατικούς κλάδουςτηςοικονομίαςγιατηναποφασιστικήαντιμετώπισηφαινομένωναδήλωτηςκαικαταναγκαστικής εργασίας, διευκρινίζονται τα εξής: Πρώτον, αναδεικνύεται ηαναγκαιότητα της πλήρους ρύθμισης του καθεστώτος της πολυαπασχόλησηςστοχώροτηςυπαίθρουκαιειδικότερατηςμισθωτήςεργασίαςστονκλάδοτηςαγροτικής οικονομίας, το 75% της οποίας αφορά αλλοδαπούς εργάτες γης, σεπολύμεγάλοποσοστόχωρίςάδειαδιαμονής.Ηπιστήεφαρμογήτωνδιατάξεωνγιατηνκαταναγκαστικήεργασίαθαμπορούσενααποτελέσειμιααφετηρίαγιατην αποτροπή φαινομένων παραβατικότητας στο χώρο της γεωργίας και τηςκτηνοτροφίας(ΓΣΕΕ,2016β).Δεύτερον,ειδικάμέτραεπείγειναληφθούνσεό,τιαφοράτηρύθμισητωνεργασιακώνσχέσεωνσεέναακόμη«άβατο»,στηνοικίατουεργοδότη,οιοποίεςκαλύπτουνέναευρύφάσμαειδικοτήτωνκαι επαγγελ-μάτων,απότηφύλαξη/φροντίδαανηλίκωνήασθενώνμέχριτηνεκπαίδευσησεόλαταεπίπεδακαιτιςβαθμίδες.Εκτόςαπότηναναζήτησητρόπωνδιεξαγωγήςελέγχωνγιατηνομιμότητααυτώντωνεργασιακώνσχέσεων,είναιαπαραίτητοναδιαμορφωθείένα ισχυρόπλέγμακινήτρωνκαιαντικινήτρωνκαιγιαταδύομέρητηςσχέσης,ώστεαυτέςοιδραστηριότητεςνααποκτήσουν,έστω,σεπρώτηφάση,«διοικητικάίχνη».

Τέλος,θαπρέπειναληφθείυπόψηότιηαπορρύθμισητωνσυλλογικώνδιαπραγ-ματεύσεωνκαικυρίωςηκατάργησητηςεπεκτασιμότηταςτωνσυλλογικώνσυμ-


βάσεωνκαιτηςαρχήςτηςευνοϊκότερηςρύθμισηςέχουνσημαντικέςσυνέπειεςκαιστιςτάσειςδιόγκωσηςόλωντωνεκδοχώναδήλωτηςεργασίαςκαιεπιβαρύνουνπρόσθετατους εργαζομένους.Αυτόσυμβαίνει όχιμόνομε τηνπίεσηαποδοχήςαπότουςεργαζομένουςδυσμενέστερωνόρωνεργασίας,αλλάκαιμετηνάσκησηπιέσεωνγιατηνανοχήτουςστηδήλωσηψευδώνστοιχείωναπότουςεργοδότεςκαιστιςδύοπεριπτώσειςμετηναπειλήτηςαπόλυσηςήτηςπεραιτέρωυποβάθμι-σηςτωνόρωνεργασίαςτους.Αυτήηεξέλιξηπαρατηρείταιλόγωτηςέξαρσηςτουφαινομένουτηςατομικήςδιαπραγμάτευσηςγιαένανμεγάλοαριθμόεργαζομένωνπουδενκαλύπτονταιπλέοναπόκάποιακλαδική/ομοιοεπαγγελματικήήεπιχειρη-σιακήΣΣΕ,όπωςεπίσηςκαιαπότηναδυναμίαναδιαπιστώσουνεάνοεργοδότηςτουςείναιμέλοςτηςοικείαςεργοδοτικήςοργάνωσηςπουδεσμεύεταιαπόκλαδικήήομοιοεπαγγελματικήσύμβαση.Οι εργαζόμενοιαυτοί,μεσυρρικνωμένεςκατάκανόνααποδοχές,λαμβανομένωνυπόψητωνεπιπρόσθετωνφορολογικώνεπιβα-ρύνσεωνπουεπιβάλλονταιμεάξονατοεισόδημακαιτημισθωτήσχέσηεργασίαςστοπλαίσιοτωνπολιτικώνλιτότητας,οδηγούνταισεανοχήτηςυπαγωγήςτουςσεκαθεστώςολικήςήμερικήςαδήλωτηςεργασίας,προκειμένουναδιασφαλίσουντηθέσηεργασίαςτουςκαιτηνικανοποίησηκαθημερινώνβιοτικώνατομικώνκαιοικογενειακώνυποχρεώσεων.

Δ. Η σύζευξη της μετανάστευσης και της αδήλωτης εργασίας

ΗαπαιτούμενηολιστικήθεωρητικήκαιμεθοδολογικήπροσέγγισητουζητήματοςτηςαντιμετώπισηςτηςαδήλωτηςεργασίαςστηνΕλλάδα,λαμβανομένωνεξίσουυπόψηόλωντωνπτυχώντηςφορολογικής,τηςδημοσιονομικήςκαιτηςκοινωνι-κήςζωήςτουτόπου,περιλαμβάνεικαιτηνενγένειμεταναστευτικήπολιτικήτηςχώραςκαιτομείζονζήτηματηςδιατήρησηςενόςθεσμικούπλαισίου,τοοποίολει-τουργείωςμηχανισμός«απονομιμοποίησης»τωνμεταναστώνκαιδιαρκούςτρο-φοδότησηςτηςμαύρηςεργασίας(ΔιεθνήςΟργάνωσηΕργασίας,2014·Kapsalis,2009)απότιςτάξειςτωναλλοδαπώνεργαζομένων,συχνάμόνιμακαιεπίμακρόνεγκατεστημένωνστηχώρα.

Σύμφωνα με εκτιμήσεις διεθνών οργανισμών, ο αλλοδαπός πληθυσμός στηνΕλλάδα δεν μπορεί να είναι μικρότερος από 1,1-1,2 εκατ. άτομα. Παράλληλα,εφόσονοι άδειες διαμονήςσε ισχύ δεν ξεπερνούν τις 450.000, τεκμαίρεται ότιπερίπου 0,5 εκατ. μετανάστες, στην πλειονότητά τους μισθωτοί (ή το 15-20%τωνμισθωτώντηςχώρας),είναιθεσμικάπαγιδευμένοιστη«μαύρη»καιπλήρωςαδήλωτηαγοράεργασίας.

Κατά συνέπεια, η ολιστική προσέγγιση της αδήλωτης εργασίας στην Ελλάδααπαιτείταιναπεριλαμβάνειτηνανάγκηεναρμονισμούτηςμεταναστευτικήςπολι-τικήςκαιτωνδιατυπώσεωνπρόσβασηςκαιδιατήρησηςτουκαθεστώτοςνόμιμηςδιαμονήςκαιεργασίαςτωνμεταναστώνμετοσυνολικόπρόγραμμαδράσηςγιατηνκαταπολέμησητηςαδήλωτηςεργασίας.Γιαπαράδειγμα,ανδεναναχαιτιστείητάση«απονομιμοποίησης»τουκαθεστώτοςδιαμονήςτωνμεταναστώνμισθω-


τών,τοοποίοεντάθηκελόγωτωνσυνεπειώντηςοικονομικήςύφεσηςκαικρίσης,η «δεξαμενή» της προσφοράς της πλήρως αδήλωτης εργασίας θα μεγαλώνει,εφόσονχωρίςάδειαδιαμονήςσεισχύοιεργασιακέςσχέσειςείναιεκτουνόμουπαράνομες.Καιηδιαπίστωσηαυτήαφοράσχεδόνόλουςτουςκλάδουςοικονομι-κήςδραστηριότηταςτηςχώρας,ιδίωςδετοναγροτικότομέα,τημεταποίηση,τοντουρισμό,τιςκατασκευέςκαιτηνκατ’οίκονεργασία.

ΠερίτρανηαπόδειξηαποτελείηαστοχίατηςπρόσφατηςδιάταξηςηοποίαεισήχθηστηνομοθεσίαμεεπείγουσατροπολογίατουΥπουργείουΑγροτικήςΑνάπτυξης(άρθρο58,Ν.4384/2016)γιατηδυνατότητακατ’ εξαίρεσηαπασχόλησηςτωνπαρατύπως διαμενόντων μεταναστών σε ορισμένα επαγγέλματα του πρωτο-γενούς τομέα,ως μέτρο μάλιστα καταπολέμησης της αδήλωτης εργασίας στηναγροτικήοικονομία.Ηπροβλεπόμενηειδικήάδειαεργασίαςδενπαρέχεικανένααπολύτωςκίνητρο,ούτεστηνεργοδοτικήπλευρά(φορολογικάκίνητρααπότοεργόσημο)ούτεστηνεργατική,εφόσονσυνεπάγεταιτονεντοπισμόκαιενσυνε-χείατηναπέλασητουπαρατύπωςδιαμένονταμετανάστη.Τα«οφέλη»απότηνπλήρωςαδήλωτηεργασίανόμιμωνκαιμημεταναστώνείναιπολύισχυρά,ώστεπροβλέπεταιότιη επιθυμίαυπαγωγήςτωναγροτώνστηνέαρύθμισηθα είναιπεριορισμένη.

Σεκάθεπερίπτωσηείναιπροφανέςότιοιτεράστιεςδιαρκείςανάγκεςσεεργατικάχέριαστοναγροτικότομέαδενδύνανταινακαλυφθούνούτεμετοαναχρονιστικό,ανελαστικόκαιανεφάρμοστοθεσμικόπλαίσιοπουδιέπειτόσοτη«μετάκληση»αλλοδαπώνεργατώνόσοκαιτηναπασχόλησηστοπλαίσιοτηςεποχικήςεργασίας(Ν.4251/2014)ούτεμετοημίμετροτης«νόμιμης»εργασίαςτωνπαρατύπωςδια-μενόντωναλλοδαπώνεργατώνστηγεωργίαμέχριτηναπέλασήτους,όπωςπερι-γράφεταιστηνπρόσφατηδιάταξητουΝ.4384/2016.Κατάσυνέπεια,στοζήτηματης αδήλωτης εργασίας των γηγενών και των μεταναστών εργαζομένων, απότιςΈρευνεςΕργατικούΔυναμικούτηςΕΛΣΤΑΤανάμεσασταέτη2008και2015προκύπτουνταεξής(ΚαψάληςκαιΚρητικίδης,2017):Πρώτον,τοποσοστόανα-σφάλιστηςεργασίαςτωνγηγενώνμένεισταθερό(2,8%),τωναλλοδαπώναυξάνειαπό13,7%σε17%,ενώιδίωςτωνκοινοτικώναλλοδαπώναυξάνειαπό17,6%σε23,3%.Δεύτερον,αυξάνειτοποσοστότωνεργαζομένωνπουδενσυμπληρώνουντοναπαραίτητοαριθμόενσήμωνγιατηνέκδοσηβιβλιαρίουυγείαςαπό2%σε2,9%γιατουςγηγενείςκαιαπό12,3%σε16,6%γιατοσύνολοτωναλλοδαπών.Τρίτον,διαπιστώνεταιότιηαδήλωτηεργασίαέχειδιογκούμενεςδυσμενείςαρνη-τικέςεπιπτώσειςκαιστηνέλλειψηασφάλισηςυγείας,εφόσονγιατο2015το90%των αδήλωτα εργαζόμενων μεταναστών δεν έχει ασφάλεια υγείας (75,2% γιατο2008),ενώτααντίστοιχαποσοστάγιατουςγηγενείςείναιαντίστοιχα59,3%(2015)και48,3%(2008).


5.4.2 Οι προτάσεις της ΓΣΕΕ και του ΙΝΕ ΓΣΕΕ

ΤοΙΝΕΓΣΕΕκαιηΣυνομοσπονδία,μεάξονατιςτοποθετήσειςεκπροσώπωντωνοργανώσεων-μελών της ΓΣΕΕ στο πλαίσιο ειδικής Πανελλαδικής ΔιακλαδικήςΣυνάντησηςΕργασίαςγιατηναδήλωτηεργασίαστις14Απριλίου2016,διαμόρ-φωσαντοεξήςπλαίσιοπροτάσεωνγιατηναντιμετώπισητηςαδήλωτηςεργασίας(ΙΝΕΓΣΕΕ,2016γ):

1. ΕνίσχυσηκαιαναβάθμισητουΣΕΠΕπανελλαδικάσεεπίπεδοανθρώπινωνκαιυλικοτεχνικώνπόρων,μεσκοπότηθωράκισητηςανεξαρτησίαςκαιτηςαπο-τελεσματικήςλειτουργίαςτου.ΣύστασηειδικήςομάδαςΚοινωνικώνκαιΤεχνι-κώνΕπιθεωρητώνμεδυνατότηταάμεσωνελέγχων.ΑξιοποίησητηςτεχνικήςβοήθειαςαπότηΔιεθνήΟργάνωσηΕργασίας,υπότοφωςτωνπροβλέψεωνκαιεγγυήσεωντηςΔΣΕ81(1947).

2. ΣτελέχωσητουΣΕΠΕμεεπιπλέονδιοικητικόπροσωπικό,ώστενααποφορ-τιστούν οι Κοινωνικοί και Τεχνικοί Επιθεωρητές από τη γραφειοκρατικήεργασίακαιναμπορούνναεκτελούναπερίσπαστοιτοελεγκτικότουςέργο.Ενίσχυσητωνμεικτώνκλιμακίωνελέγχου.

3. Διασύνδεση Πληροφοριακών Συστημάτων όλων των συναρμόδιων υπηρε-σιών και υπουργείων που περιέχουν στοιχεία ικανά να επικουρήσουν τονέλεγχοτηςπαραβατικότηταςστηναγοράεργασίας(π.χ.ΥπουργείοΕργασί-ας-ΣΕΠΕ/ΙΚΑ,ΥπουργείοΟικονομικών-Εφορίες,ΥπουργείοΑνάπτυξης-ΓΕΜΗκ.λπ.).Πρόσβασητωνεργαζομένωνκαιτωνεκπροσώπωντουςσεδεδομένατωνπληροφοριακώνσυστημάτωνεργασίαςκαιασφάλισης.

4. Άμεσηαποτύπωσητωνελεγκτικώνμηχανισμώνκαιυπηρεσιώνσυναρμόδιωνυπουργείων,ώστεναμηνπαρατηρείταιτοφαινόμενοείτεελλιπώνείτεανύ-παρκτωνελέγχων(π.χ.ΥπουργείοΕργασίαςκαιΥπουργείοΠαιδείας,Υπουρ-γείο Εργασίας και Υπουργείο Υγείας, Υπουργείο Εργασίας και ΥπουργείοΑνάπτυξηςκ.λπ.).Διασφάλιση,μέσωτηςνομοθεσίαςκαιτωναπαιτούμενωνκανονιστικώνπράξεων,τηςαποτελεσματικήςσυνεργασίαςτωνσυναρμόδιωνελεγκτικώνμηχανισμώνκαιπαρακολούθησητουέργουτους.

5. Θεσμοθέτησηεργατικήςσυμμετοχήςκαιστουςελέγχουςτου ΙΚΑ.Ενίσχυσητης εργατικής συμμετοχής κατά τη διάρκεια των ελέγχων του ΣΕΠΕ, με τηδυνατότητα παρουσίας εκπροσώπου και της αντίστοιχης δευτεροβάθμιαςομοσπονδίας.ΔιερεύνησητηςδυνατότηταςδημιουργίαςσυλλογικώνοργάνωνεπίλυσηςεργατικώνδιαφορώντριμερούςεκπροσώπησηςστοΣΕΠΕ,κατάτοπρότυποτωνΤοπικώνΔιοικητικώνΕπιτροπώντουΙΚΑ.

6. Διάγνωσηήδηυφισταμένωνπροβλημάτωνστοπλαίσιοτηςλειτουργίαςτωνπληροφοριακώνσυστημάτων,όπως,π.χ.,τουΕΡΓΑΝΗ,καιτροποποίησητωνσχετικώνδιατάξεωνπουαποδεδειγμέναοδηγούνσεπαραβατικέςσυμπερι-φορές,όπωςγιαπαράδειγμα:


- η δυνατότητα του εργοδότη να αναγγέλλει ηλεκτρονικά την οικειοθελήαποχώρησητουεργαζομένου,χωρίςτηνυποχρέωσησυνυποβολήςτουυπο-γεγραμμένουαπότονεργαζόμενοεγγράφουτηςπαραίτησης,

-ζητήματααπότηντήρησητουΒιβλίουΗμερησίωνΔελτίωνΑπασχολούμε-νουΠροσωπικούσεοικοδομοτεχνικάέργα.

7. Αξιολόγηση (επιμέρους και κοινή) των συστημάτων προστίμων και εν γένειποινών για τις παραβιάσεις της εργατικής και της κοινωνικοασφαλιστικήςνομοθεσίαςκαιλήψημέτρωνγιατηνενίσχυσητηςαποτελεσματικότηταςτηςπροστασίας της εργασίας. Εξέταση παράλληλων ή εναλλακτικών μέσων καιτρόπωνσυμμόρφωσηςτωνεργοδοτώνμετιςνόμιμες,αλλάκαιπραγματικέςανάγκεςαπασχόλησηςστιςεπιχειρήσειςτους,όπως,π.χ.,υποχρέωσηαπασχό-λησης(καισυνακόλουθαασφάλισης)τουαδήλωτουεργαζομένουστηνειδικό-τηταπουπρέπεικαιγιασυγκεκριμένοχρονικόδιάστημαχωρίςτηδυνατότητααπόλυσης.

Επισημαίνεταισεκάθεπερίπτωσηότιστοιχείοτηςαποτελεσματικότηταςτωνελέγχωνείναικαιηδυνατότηταεπιβολήςκυρώσεων,ανάλογωντηςπαράβασηςκαιαποτρεπτικών.Ηδυνατότηταεπιβολήςκυρώσεωνεπιχειρείνακαταστήσειεφικτήτηνπραγματοποίησητωνελέγχωνσεεργοδότες,αποτρέπονταςσυμπε-ριφορέςπουμπορείνατουςματαιώσουν.

Τοζήτηματηςπαροχήςκινήτρωνστουςεργοδότες(π.χ.φορολογικάκίνητρα,ηΛευκήΛίστακ.λπ.)είναιανεξάρτητοαπότησυνεπήκαισυνεκτικήλειτουργίατουελεγκτικούμηχανισμούκαιτουσυστήματοςκυρώσεωντωνπαραβατικώνσυμπεριφορών.

8. Επανεξέτασητηςαποτελεσματικότηταςτουθεσμούτηςκάρταςεργασίας,στηβάσητόσοτωντεχνολογικώνεξελίξεωνκαιδυνατοτήτων,αλλάκαιτηςπρο-στασίας των δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα των εργαζομένων. Καμίακύρωσησεβάροςτωνεργαζομένωνκατάτηδιαπίστωσηπαραβατικώνπρα-κτικώντωνεργοδοτών.

9. Παραμετρικέςαλλαγέςσερυθμίσεις της εργατικής νομοθεσίας (ατομικούήσυλλογικούεργατικούδικαίου),πουσυμβάλλουνστηναύξησητουφαινομέ-νουτηςαδήλωτηςήμερικάδηλωμένηςεργασίας,όπωςγιαπαράδειγμα:

- αποκατάσταση και διασφάλιση της συλλογικής αυτονομίας, των ελεύθε-ρωνσυλλογικώνδιαπραγματεύσεωνκαιτωνΣΣΕ,

- επαναφοράσεσταθερέςβάσειςτωνπυλώνωντουσυλλογικούεργατικούδικαίουγιατηναρχήτηςεύνοιας,τηνεπεκτασιμότητατωνΣΣΕκαιτημετε-νέργειατουσυνόλουτωνόρωντουςγιατηναποτελεσματικήαποτροπήτηςμάστιγαςτωνατομικώνσυμβάσεωνεργασίαςκαιτωνεπιχειρησιακώνΣΣΕμεόρουςδυσμενέστερουςαπότιςκλαδικέςΣΣΕ,


- κατάργησητωνδιατάξεωνπουδιαφοροποιούντηναμοιβήστηβάσητηςηλικίας·ισότιμημισθολογικήκαικοινωνικοασφαλιστικήκάλυψηγιατουςνέουςσεηλικίαεργαζομένους,

- επαναφορά των προσαυξήσεων λόγω προϋπηρεσίας και ίση μεταχείρισηόλωντωνεργαζομένων· κατάργησητωνδιατάξεωνπουδιαφοροποιούντακατώταταόριααμοιβήςτωνμακροχρόνιαανέργωνπουπροσλαμβάνονταιωςυπάλληλοι,

- κατάργησητηςδιάταξηςμετηνοποίακαταργήθηκεηπροσαύξησητηςαμοι-βήςτωνμερικώςαπασχολουμένωνσεπερίπτωσηπουτουςζητηθείεργασίαπέραντουμειωμένουωραρίουτους,

- τροποποίησητωνδιατάξεωνγιατιςσυμβάσειςέργουήανεξαρτήτωνυπη-ρεσιών που υποκρύπτουν εξαρτημένη εργασία· ενίσχυση του τεκμηρίουυπέρτηςεξαρτημένηςεργασίας,

-επαναφοράτηςπενθήμερηςεβδομαδιαίαςεργασίαςστακαταστήματακαικατάργησητηςδυνατότηταςδιακεκομμένουωραρίουσεκαταστήματαμεσυνεχέςωράριο.

-ενεργοποίησητηςδιάταξηςγιατηνυποχρέωσηκατάθεσηςτωναποδοχώντωνεργαζομένωνστηντράπεζα,

- αυστηροποίησητωνδιατάξεωνγιατημαθητείακαιτηνπρακτικήάσκησηεργαζομένων· θέσπιση ανώτατου επιτρεπόμενου ορίου απασχόλησηςμαθητώνήπρακτικάασκουμένωνσεσχέσημετοτακτικόπροσωπικόκαιτιςειδικότητεςπουοφείλειναέχειμιαεπιχείρηση.

10. Ενίσχυση πλαισίου επαγγελματικών ειδικοτήτων στη βάση του είδους τηςεπιχείρησης και του κλάδου δραστηριότητας, αλλά και των ειδικοτήτωνασφάλισηςστοπρώηνΙΚΑ-ΕΤΑΜ(πλέονΕΦΚΑ)καιτωνυφισταμένωνεπαγ-γελματικών περιγραμμάτων, τα οποία μάλιστα είναι προϊόν συμφωνίαςεργατικής και εργοδοτικής πλευράς. Επίσης, υπάρχει ανάγκη ουσιαστικήςσυμμετοχήςτουΥπουργείουΕργασίαςστιςαδειοδοτήσειςτεχνικώνεπαγγελ-μάτων.

11.Θεσμοθέτησηελάχιστηςσύνθεσηςπροσωπικούκαιανάλογωναντικειμενικώνκριτηρίωνελέγχου,ανάλογαμετονκλάδοδραστηριότητας,κατάτοπρότυποτωνοικοδομικώνεργασιώνκαισχετικούτεκμηρίουελέγχουτωνεργοδοτών.

12. Θέσπιση ειδικών αντικειμενικών τεκμηρίων για την αντιμετώπιση της μηδήλωσηςπροσωπικούσεειδικότητες,μευψηλάποσοστάαδήλωτηςεργασίαςσε πολλούς κλάδους δραστηριότητας (εμπορικά και επισιτιστικά καταστή-ματα,υπηρεσίεςταχυμεταφορώνκ.λπ.).

13. Ρητή απαγόρευση των εργολαβικών αναθέσεων για την παροχή εργασίαςαπαραίτητηςγιατηλειτουργίαμιαςεπιχείρησης.Μέχρινασυμβείαυτό,ενί-


σχυσητουρυθμιστικούπλαισίουγιατιςεργολαβικέςαναθέσειςστοπλαίσιοτηςαπό26/1/2009απόφασηςτηςΟλομέλειαςτηςΔιοίκησηςτηςΓΣΕΕκαιτηςσχετικήςμελέτηςτουΙΝΕΓΣΕΕ/ΑΔΕΔΥγιατιςεργασιακέςσχέσειςστονκλάδοτουκαθαρισμού(ΙΝΕΓΣΕΕ/ΑΔΕΔΥ,2009),λαμβάνονταςυπόψητηνεκτετα-μένηχρήσηεργολαβιώνσεπληθώρακλάδωνεπιχειρηματικήςδραστηριότη-ταςτόσοπαροχήςυπηρεσιώνόσοκαιπαραγωγής.Γιαπαράδειγμα:

- θέσπισηευθύνηςαλληλεγγύωςκαιειςολόκληρονκαιγιατοναναθέτονταφορέαήαρχή(όχιμόνογιατονεργολάβο/υπεργολάβο),

- επέκτασητουπεδίουεφαρμογήςτωνδιατάξεωνγιατιςεργολαβικέςαναθέ-σειςφύλαξηςκαικαθαρισμούσεόλαταείδηεργολαβιών,

- έναρξηλειτουργίαςτου«ΜητρώουΠαραβατώνΕταιρειώνΠαροχήςΥπηρε-σιώνΚαθαρισμούή/καιΦύλαξης»,δημοσιοποίησηστοιχείωντουστιςΕκθέ-σειςτουΣΕΠΕκαιεπέκτασήτουσεόλαταείδηεργολαβικώναναθέσεων,

- μέχρι τηρητήαπαγόρευσητωνεργολαβικώναναθέσεωνγιατηνπαροχήεργασίαςαπαραίτητηςγιατηλειτουργίαμιαςεπιχείρησης,θέσπισηαυστη-ρώνδιαδικασιώνπιστοποίησηςεργολαβικώνεταιρειώνωςπροςτιςπαρε-χόμενεςαπόαυτέςυπηρεσίες,

- κύρωσητηςΔΣΕ94(1949)«γιατιςρήτρεςεργασίαςστιςσυμβάσειςμετοΔημό-σιο»καιτηςΔιεθνούςΣύστασης84ωςσημαντικώνρυθμιστικώνπαραμέτρωνστηνενίσχυσητουθεσμικούπλαισίουκατάτωνκαταχρήσεωνστιςεργολαβι-κέςαναθέσεις.Ουσιαστικήσυμβολήβέβαιαστηνενίσχυσητουεθνικούρυθμι-στικούπλαισίουθαείχεκαιηκύρωσητηςΔιεθνούςΣύστασηςΕργασίας204(2015)γιατη«Μετάβασηαπότηνάτυπηστηντυπικήοικονομία».

14. Ειδικήσημασίαέχουνταζητήματαυγείαςκαιασφάλειαςτηςεργασίας,γιαταοποία,πλέοντηςπρότασηςτηςΓΣΕΕγιατηνεθνικήστρατηγικήγιατηνυγείακαιτηνασφάλεια(2010-2015),οιεκπρόσωποιτηςΓΣΕΕτόσοστοΣυμβούλιοΚοινω-νικούΕλέγχουΕπιθεώρησηςΕργασίας(ΣΚΕΕΕ)όσοκαιστοΣυμβούλιοΥγιεινήςκαιΑσφάλειαςτηςΕργασίας(ΣΥΑΕ)έχουνεπανειλημμέναθέσει.Ενδεικτικάανα-φέρονται:

- ηστελέχωση,η ενδυνάμωσηκαιο εξοπλισμόςμετακατάλληλαεργαλείαελέγχου των τεχνικών επιθεωρήσεων σε συνδυασμό με τη διαμόρφωσηπρωτοκόλλωνελέγχου,

- ηολοκληρωμένητήρησηκαιπαρακολούθησηστατιστικώνστοιχείων,

- ησυνέργειαμεεξειδικευμένουςφορείςστοζήτηματηςυγείαςκαιτηςασφά-λειας,όπωςτοΕλληνικόΙνστιτούτοΥγιεινήςκαιΑσφάλειαςτηςΕργασίας(ΕΛΙΝΥΑΕ),

- ηενίσχυσητηςεκπαίδευσηςόχιμόνοτωνΕπιθεωρητών,αλλάκαιτωνεργο-δοτώνσεθέματαυγείαςκαιασφάλειαςστηνεργασία,


- η δυνατότητα διασταύρωσης εργατικών ατυχημάτων και ασθενειών μεεπαγγελματικέςειδικότητες,

- ηστοχευμένηενασχόλησημετα ζητήματατουεπαγγελματικούκινδύνουκαιτωνεπαγγελματικώνασθενειών,

- ηενεργοποίησητωνμητρώωνιατρώνεργασίαςκαιτεχνικώνασφαλείας,

- ηαυστηροποίησητωνελέγχωνστιςΕξωτερικέςΥπηρεσίεςΠροστασίαςκαιΠρόληψης(ΕΞΥΠΠ).


Βιβλιογραφία

Eλληνόγλωσση

• Αργείτης,Γ.(2012).Χρεοκοπία και οικονομική κρίση: Αποτυχία και κατάρρευση του ελληνικού μοντέλου καπιταλισμού,Αθήνα:Αλεξάνδρεια.

• ΓΠΚΒ(2016).Έκθεση επί του Προσχεδίου του Κρατικού Προϋπολογισμού 2017,ΓραφείοΠροϋπολογισμούτουΚράτουςστηΒουλή,Νοέμβριος.

• ΓΣΕΒΕΕ(2017).ΕτήσιαΈρευνα:«Εισόδημα–ΔαπάνεςΝοικοκυριών»,Αθήνα.

• ΓΣΕΕ(2016α).«ΠαρέμβασηΠροέδρουΓΣΕΕκατάτηνεπικύρωσητηςΔιαγνω-στικήςΈκθεσηςγιατηνΑδήλωτηΕργασία»,6Ιουλίου2016,Ενημέρωση,τεύχ.231,Σεπτέμβρης-Οκτώβρης,σελ.30-36,ΙνστιτούτοΕργασίαςΓΣΕΕ.

• ΓΣΕΕ (2016β). «Ανέλεγκτη η παραβατικότητα στην εργασία στον αγροτικότομέα:ΑόρατεςγιατηνΠολιτείαοισυνθήκεςδουλείαςκαιοικίνδυνοιακόμακαιγιατηζωήτωνεργατώνγης»,ΔελτίοΤύπουΓΣΕΕ,16Οκτωβρίου2016,Ενημέ-ρωση,τεύχ.231,Σεπτέμβρης-Οκτώβρης,σελ.28-29,ΙνστιτούτοΕργασίαςΓΣΕΕ.

• Δαφέρμος,Γ.καιΠαπαθεοδώρου,Χ. (2013).Η συμβολή του συστήματος κοι-νωνικής προστασίας στην οικονομική μεγέθυνση,Μελέτη26,ΠαρατηρητήριοΟικονομικώνκαιΚοινωνικώνΕξελίξεων,ΙνστιτούτοΕργασίαςΓΣΕΕ.

• Διεθνής Οργάνωση Εργασίας (2014).Παραγωγικές θέσεις εργασίας για την Ελλάδα,Οκτώβριος.

• ΕΕΔΑ(2015).«Δήλωσηγιατηνεπίδρασητωνσυνεχιζόμενωνμέτρωνλιτότη-ταςσταδικαιώματατουανθρώπου»,ΕθνικήΕπιτροπήγιαταΔικαιώματατουΑνθρώπου,Σεπτέμβριος.

• ΕΛΣΤΑΤ,Έρευναεργατικούδυναμικού(διάφοραέτη).

• ΕΛΣΤΑΤ(2017).«ΤριμηναίοιμηχρηματοοικονομικοίλογαριασμοίτηςΓενικήςΚυβέρνησης,3οτρίμηνο»,ΔελτίοΤύπου,Πειραιάς,23Ιανουαρίου.

• ΙΝΕ ΓΣΕΕ (2014).Η ελληνική οικονομία και η απασχόληση, Ετήσια Έκθεση2014,Αθήνα.

• ΙΝΕ ΓΣΕΕ (2015).Η ελληνική οικονομία και η απασχόληση, Ετήσια Έκθεση2015,Αθήνα.

• ΙΝΕΓΣΕΕ (2016α).Η ελληνική οικονομία και η απασχόληση, ΕτήσιαΈκθεση2016,Αθήνα.

• ΙΝΕΓΣΕΕ(2016β).Η ελληνική οικονομία και η απασχόληση,ΕνδιάμεσηΈκθεση2016,Αθήνα.


• ΙΝΕΓΣΕΕ(2016γ).«Αποτελέσματα−συμπεράσματαΠανελλαδικήςΔιακλαδι-κήςΣυνάντησηςΕργασίαςγιατηναδήλωτηεργασία»,Ενημέρωση,τεύχ.231,Σεπτέμβρης-Οκτώβρης,σελ.12-27,ΙνστιτούτοΕργασίαςΓΣΕΕ.

• ΙΝΕΓΣΕΕ/ΑΔΕΔΥ(2009).Οι εργασιακές σχέσεις στον κλάδο του καθαρισμού: Αποτελέσματα εμπειρικής έρευνας,Ιανουάριος.

• Ιωαννίδης, Α., Παπαθεοδώρου, Χ. και Σουφτάς, Δ. (2012). Εργαζόμενοι και όμως φτωχοί: Οι διαστάσεις της φτώχειας των εργαζομένων στην Ελλάδα, Επι-στημονική Έκθεση 6, Παρατηρητήριο Οικονομικών και Κοινωνικών Εξελί-ξεων,ΙνστιτούτοΕργασίαςΓΣΕΕ.

• Καψάλης,Α.(2012).«Αδήλωτηαπασχόλησηκαιμετανάστευση:“Νομιμοποί-ηση”τωνμεταναστώνμέσααπότηνεργασίατουςήνομιμοποίησητηςεργα-σίαςτους»,στοΚασίμης,Χ.καιΠαπαδόπουλος,Α. (επιμ.),Μετανάστες στην Ελλάδα: Απασχόληση και ένταξη στις τοπικές κοινωνίες,Αθήνα:Αλεξάνδρεια.

• Καψάλης,Α.(2015α).Η αδήλωτη εργασία στην Ελλάδα: Αξιολόγηση των σύγ-χρονων μέτρων καταπολέμησης του φαινομένου,Μελέτη43,Μελέτες/Τεκμηρί-ωση,ΙνστιτούτοΕργασίαςΓΣΕΕ.

• Καψάλης,Α.(2015β).«Γιαμιαεθνικήκαμπάνιαενάντιαστηναδήλωτηεργα-σία:Πώςθαεπιτευχθείπαραγωγικήκαικοινωνικήανασυγκρότηση;»,Εποχή,1Μαρτίου2015,σελ.16.

• Καψάλης,Α.καιΚρητικίδης,Γ.(2017).«Ηεργασίατωνμεταναστώνστοπερι-βάλλοντηςκρίσης»,Ενημέρωση,υπόδημοσίευση,ΙνστιτούτοΕργασίαςΓΣΕΕ.

• Καψάλης,Α.καιΤριανταφύλλου,Χ.(2014).Εξελίξεις στις συλλογικές διαπραγ-ματεύσεις και στις αμοιβές κατά το 2013,ΕιδικήΈκδοση−ΤετράδιατουΙΝΕ,Μελέτη42,ΙνστιτούτοΕργασίαςΓΣΕΕ.

• Κοτζαμάνης,Β.καιΝτυκέν,Μ.-Ν.(2012).«ΟπληθυσμόςτηςΕλλάδαςμειώνε-ται;Μιαπρώτηκριτικήανάλυσητωνπροσωρινώναποτελεσμάτωντηςαπο-γραφής 2011», Δημογραφικά Νέα, τεύχ. 17, Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2012,ΕργαστήριοΔημογραφικώνκαιΚοινωνικώνΑναλύσεων.

• Κουζής, Γ. και Τήκος, Σ. (2015).Οι εξελίξεις των συλλογικών συμβάσεων και της επίλυσης των συλλογικών διαφορών από το 2014,ΠαρατηρητήριοΟικο-νομικών και Κοινωνικών Εξελίξεων, Ινστιτούτο Εργασίας ΓΣΕΕ, http://ineobservatory.gr/publication/i-exelixis-ton-sillogikon-simvaseon-ke-tis-epi-lisis-ton-sillogikon-diaforon-kata-to-2014/.

• Μιχοπούλου,Σ.(2014).Κρίση χρέους, δημοσιονομική λιτότητα και οικονομική κρίση στην Ευρωζώνη,Μελέτη30,ΠαρατηρητήριοΟικονομικώνκαιΚοινωνι-κώνΕξελίξεων,ΙνστιτούτοΕργασίαςΓΣΕΕ.

• ΝομικάΔελτίατηςΓΣΕΕ,2010-2016.


• ΟΜΕΔ(2016).Ετήσια Έκθεση 2015,Αθήνα.

• ΤτΕ (2016α). Νομισματική πολιτική: Ενδιάμεση Έκθεση 2016, Τράπεζα τηςΕλλάδος.

• ΤτΕ(2016β).Επισκόπηση του ελληνικού χρηματοπιστωτικού συστήματος,Ιού-λιος,Αθήνα.

• ΤτΕ(2016γ).Έκθεση Διοικητή για το έτος 2015,Φεβρουάριος.

• ΥπουργείοΕργασίαςΚοινωνικήςΑσφάλισηςκαιΠρόνοιας(2011,2012,2013).«ΕτήσιεςΕκθέσειςΠεπραγμένωνΣΕΠΕ».

• ΥπουργείοΕργασίαςΚοινωνικήςΑσφάλισηςκαιΠρόνοιας(2016).«ΜηνιαίεςΕκθέσειςΣυστήματοςΕΡΓΑΝΗ»,Αθήνα.

• Υπουργείο Οικονομικών (2016). Εισηγητική Έκθεση Προϋπολογισμού 2017,Αθήνα,Νοέμβριος.

• Williams,C.,Δημητριάδη,Σ.καιΠάτρα,Ε.(2016).«ΔιαγνωστικήΈκθεσηγιατηναδήλωτηεργασίαστηνΕλλάδα»,Αύγουστος,ILO.

Ξενόγλωσση

• BoletinOficialdelEstado(2016).BOENum.292,3/12/2016(Επίσημο Δελτίο του Κράτους Ισπανία).

• ECB(2016).“Thehouseholdfinanceandconsumptionsurvey:Resultsfromthesecondwave”, Statistics Paper Series 18/2016,Frankfurt.

• Eichengreen,B.(2016).“Whytheworldeconomyneedsfiscalpolicytoover-comestagnation”,Social Policy,18March.

• ETUI(2015). Benchmarking Working Europe 2016,Brussels.

• ETUI(2016). Benchmarking Working Europe 2016,Brussels.

• Eurofound(2015).Collective Bargaining in Europe in the 21st Century,Publi-cations Office of the European Union, Luxembourg, http://www.eurofound.europa.eu/sites/default/files/ef_publication/field_ef_document/ef1548en.pdf.

• Eurogroup(2016).“EurogroupstatementonGreece”,Pressrelease,5Decem-ber.

• European Commission (2016). European Economic Forecast, Autumn 2016,InstitutionalPaper038/November.


• EuropeanParliament(2016).Poverty in the European Union: The Crisis and its Aftermath,EuropeanParliamentaryResearchService.

• Eurostat(2012).Measuring Material Deprivation in the EU: Indicators for the Whole Population and Child-Specific Indicators,Luxembourg.

• Georgiadou, P. (2017). «Tripartite strategy for combating undeclared work for Combating Undeclared Work in Greece», Eurofound, http://www.euro-found.europa.eu/observatories/eurwork/articles/greece-tripartite-strate-gy-for-combating-undeclared-work.

• Gravelle, J.G. (2015). “Tax havens: International tax avoidance and evasion”,Congressional Research Service,R40623,WashingtonDC.

• iAGS(2016).Independent Annual Growth Survey: Fourth Report,November2015.

• iAGS(2017).Independent Annual Growth Survey: Fifth Report,November2016.

• ILO (2016). Evaluating the Effects of the Structural Labour Market Reforms on Collective Bargaining in Greece, Geneva, http://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/---ed_protect/---protrav/---travail/documents/publication/wcms_538161.pdf.

• IMF(2013).Greece selected issues,CountryReport133/155,June.

• Kapsalis,A.(2009).New Measures to Combat Undeclared Work in Domestic Ser-vices,October2009,INEGSEE,Eurofound.

• Kikilias,E.,Karatzoyannis,S.andKapsalis,A.(2008).Undeclared work in Greece,NationalReportonbehalfofMODS.A.fortheEuropeanCommission.

• Lerman, R.I. and Yitzhaki S. (1985). “Income inequality effects by incomesource:AnewapproachandapplicationstotheUnitedStates”,Review of Eco-nomics and Statistics,67,pp.151-156.

• López-Feldman, A. (2006). “Decomposing inequality and obtainingmarginaleffects”,TheStataJournal,6(1),pp.106-111.

• McDonnell,T.(2016).“UnderstandingIreland’seconomiccrisisanditsafter-math”,ETUIPolicyBriefNo6.

• Mitrakos,T.(2014).“Inequality,povertyandsocialwelfareinGreece:Distribu-tionaleffectsofAusterity”.WorkingPaper174,BankofGreece,Athens.

• Müller,T.(2015).“WhatfollowsafterTroika?”,ETUIWorkingPaper2015.09,Brussels.

• OECD(2013).Framework for Statistics on the Distribution of Household Income, Consumption and Wealth,OECDPublishing,Paris.

• OECD(2015a).“OECDSecretary-GeneralReporttoG20FinanceMinistersandCentralBankGovernors”,September.


• OECD(2015b).In it Together: Why Less Inequality Benefits All,OECDPublishing,Paris.

• Oxfam(2016).“TaxBattles:thedangerousglobalracetothebottomoncorpo-ratetax”,Oxfam Policy Paper,December2016.

• Qazizada,W.andStockhammer,E.(2014).“Governmentspendingmultipliersincontractionandexpansion”,PostKeynesianStudyGroup,WorkingPaper1404.

• Shorrocks, A.F. (1982). “Inequality decomposition by factor components”,Econometrica,50,pp.193-212.

• Truger, A. (2016). “Reviving EU fiscal policy: 10 ways to strengthen publicinvestment”,Social Policy,9March.

• VanGyes,G.andSchulten,T.(2015).Wage bargaining under the new European Economic Governance: Alternative strategies for inclusive growth,Brussels,ETUI.


Ηλεκτρονικές πηγές

• AMECO Database: http://ec.europa.eu/economy_finance/ameco/user/serie/SelectSerie.cfm

• Eurostat:http://ec.europa.eu/eurostat/data/database

• Τράπεζα της Ελλάδος: http://www.bankofgreece.gr/Pages/el/Statistics/default.aspx

• World Trade Organization: https://www.wto.org/english/res_e/statis_e/statis_e.htm

• WorldBank:http://databank.worldbank.org/data/home.aspx

• ΥπουργείοΕργασίας:http://www.ypakp.gr/(ΣΕΠΕ–ΕΡΓΑΝΗ-ΣΣΕ)

ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΓΣΕΕ

Ιουλιανού24, 10434,Αθήνα

Τηλ.:2108202247 Fax:2108202203 www.inegsee.gr

Γλωσσική επιμέλεια – Διορθώσεις: ΣτέλλαΖούπα Σελιδοποίηση – Εκτύπωση: ΚΑΜΠΥΛΗAdvertising

Αντιγόνης60,10442Αθήνα Τηλ.:2105156810-20-30,Fax:2105156811 E-mai:[email protected],www.kambili.gr

©ΙΝΕΓΣΕΕ

ISSN:1108-7765 ISBN:978-960-9571-84-5

ΙΝΕ

ΓΣΕΕ

Η ε

λλην

ική

οικ

ονομ

ία κ

αι η

απα

σχόλ

ησ

η

Ετ

ήσια

Έκθ

εση

2017

ISSN: 1108-7765ISBN: 978-960-9571-84-5

19

Ετήσια και η απασχόληση · 2017-03-13 · 19 ΕΚΘΕΣΕΙΣ Η...

Documents

Transcript of Ετήσια και η απασχόληση · 2017-03-13 · 19 ΕΚΘΕΣΕΙΣ Η...