ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΧΩΡΟ

Προσδιορίστε χρονολογικά τις τρεις κύριες περιόδους της εποχής του ΧαλκούΗ διάρκεια της εποχής του Χαλκού είναι περίπου δύο χιλιετίες και διαιρείται σε τρεις περιόδους:

την Πρώιμη (περίπου 3.300-2000 π.Χ.) τη Μέση (περίπου 2000-1600 π.Χ.) και την Ύστερη (περίπου 1600-1100 π.Χ.)

Να περιγράψετε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά κάθε περιόδου με βάση τους πολιτισμούς που παρουσιάζονται στον σημερινό ελληνικό γεωγραφικό χώρο.Κατά τη διάρκεια της Χαλκοκρατίας αναπτύχθηκαν στον ελληνικό χώρο διάφοροι πολιτισμοί που μπορούν να διαχωριστούν σε τέσσερις μεγάλες ενότητες. Τον μινωικό πολιτισμό, ο οποίος αναπτύχθηκε στην Κρήτη, τον κυκλαδικό πολιτισμό ο οποίος αναπτύχθηκε στις Κυκλάδες, τον ελλαδικό πολιτισμό, ο οποίος αναπτύχθηκε στην ηπειρωτική Ελλάδα, και τον πολιτισμό ΒΑ Αιγαίου, ο οποίος αναπτύχθηκε στα νησιά του ΒΑ Αιγαίου. Κάθε περιοχή παρουσιάζει τα δικά της ιδιαίτερα πολιτιστικά χαρακτηριστικά. Εντούτοις αναγνωρίζουμε και κοινά σημεία, τα οποία μαρτυρούν συνεχείς επαφές και αλληλεπιδράσεις στον αιγαιακό χώρο.

ΕΝΟΤΗΤΑ 2.1ΠΡΩΙΜΗ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ Ή ΠΡΩΙΜΗ ΧΑΛΚΟΚΡΑΤΙΑ Ή

ΠΡΩΤΟΧΑΛΚΗ ΕΠΟΧΗΕίναι η αρχή της εξέλιξης του πολιτισμού της εποχής του Χαλκού.

Να αναφέρετε τις τρεις φάσεις στις οποίες διαιρείται η Πρώιμη Εποχή του Χαλκού.Η πρώιμη εποχή του Χαλκού καλύπτει χρονικά σχεδόν όλη την 3η χιλιετία π.Χ. Υποδιαιρείται σε τρεις φάσεις: Ι, ΙΙ, ΙΙΙ.

Να αναφέρετε τους τέσσερις πολιτισμούς και τις γεωγραφικές ενότητες του ελληνικού χώρου στις οποίες αυτοί εμφανίζονται κατά την εποχή αυτή.Κατά την πρώιμη εποχή του Χαλκού εμφανίζονται σε χωριστές γεωγραφικές ενότητες τέσσερις επιμέρους πολιτισμοί παράλληλοι αλλά και αυτόνομοι στον αιγαιακό χώρο:

Πρωτοελλαδικός πολιτισμός, με επίκεντρο την κεντρική και νότια ηπειρωτική Ελλάδα.

Πρωτομινωικός ή προανακτορικός πολιτισμός με κέντρο την Κρήτη. Πρωτοκυκλαδικός πολιτισμός με κέντρο τις Κυκλάδες και Πολιτισμός του ΒΑ Αιγαίου, με κέντρο τα νησιά του ΒΑ Αιγαίου.

Σύνοψη:Κατά την πρώιμη εποχή του Χαλκού εμφανίζονται τέσσερις πολιτισμοί: ο πρωτοελλαδικός, με επίκεντρο την κεντρική και νότια ηπειρωτική Ελλάδα, ο πρωτομινωικός ή προανακτορικός, με κέντρο την Κρήτη, ο πρωτοκυκλαδικός, με κέντρο τις Κυκλάδες, και ο πολιτισμός του ΒΑ Αιγαίου, με κέντρο τα νησιά του ΒΑ Αιγαίου.

Να περιγράψετε τα κύρια χαρακτηριστικά των τεσσάρων πολιτισμών.

1

Η Πρώιμη εποχή του Χαλκού είναι για ολόκληρο το χώρο του Αιγαίου εποχή σημαντικών αλλαγών και ανακατατάξεων οι οποίες συντελούνται στον οικονομικό, τον κοινωνικό και τον πολιτιστικό τομέα. Οι κυριότερες από αυτές είναι η εμφάνιση οργανωμένων οικισμών, η εξάπλωση της χρήσης των μετάλλων, κυρίως του χαλκού, η εντατικοποίηση του δικτύου ανταλλαγών και η ανάπτυξη της τέχνης. Οι λόγοι για τους οποίους πολύ σημαντικά κέντρα αναπτύχθηκαν κατά την Πρώιμη Χαλκοκρατία κυρίως στα ανατολικά παράλια της Κεντρικής Ελλάδας και στα νησιά του Αιγαίου είναι η θέση τους αλλά και οι εμπορικές και πολιτιστικές σχέσεις τόσο μεταξύ τους όσο και με τις περιοχές της Μ. Ασίας και της Ανατολής.Αναλυτικότερα τα κύρια χαρακτηριστικά των τεσσάρων πολιτισμών είναι τα εξής:

Πρωτοελλαδικός πολιτισμός:Ως προς τα πολεοδομικά – οικιστικά χαρακτηριστικά σημειώνουμε ότι εμφανίζονται στοιχεία πρώιμης αστικοποίησης υψηλού επιπέδου, που καλύπτουν μεγάλη έκταση. Υπάρχει πυκνότητα δόμησης αλλά και κάποια υποτυπώδης πολεοδομική διάταξη, αναπτύσσεται η οικοδομική τεχνολογία. Συναντούμε έργα κοινής ωφέλειας όπως λιθόστρωτοι δρόμοι, απλοί οχυρωματικοί περίβολοι, καθώς και ένα σύνθετο σύστημα οχύρωσης με διπλό περίβολο, πύργους και πύλες στη Λέρνα.Ως προς την αρχιτεκτονική της περιόδου, οι οικίες είναι απλές με λίθινα θεμέλια και πλίνθινους τοίχους και οι τάφοι είναι κιβωτιόσχημοι.Αναφορικά με τα ευρήματα, σημειώνουμε την ύπαρξη ενός είδους κυπέλλου που ονομάζεται «κύμβη» ή σαλτσιέρα. Υπάρχουν επίσης σφραγίδες, λίθινα εργαλεία, χάλκινα αντικείμενα αλλά και λίγα κοσμήματα.Η Οικονομία της εποχής χαρακτηρίζεται από την οργάνωση του πρωτογενούς τομέα, δηλαδή έχουμε εντατικοποίηση της παραγωγής με τις καλλιέργειες της ελιάς και της αμπέλου, αλλά και την εισαγωγή τεχνολογικών καινοτομιών όπως το άροτρο.Ένα χαρακτηριστικό της αστικοποίησης είναι η εξειδίκευση της εργασίας. Η εξόρυξη του οψιανού στη Μήλο, προϋποθέτει την ύπαρξη ειδικευμένων τεχνιτών.Σημειώνουμε την ανάπτυξη επίσης της μεταλλοτεχνίας, όπως τη βρίσκουμε στα εργαστήρια της Ραφήνας και της Αίγινας.Προς το τέλος της περιόδου κάνει την εμφάνισή του ο κεραμικός τροχός. Αυτό συνεπάγεται την έναρξη της τυποποίησης της παραγωγής κάποιων ειδών κεραμικής.Συνάμα αναπτύσσεται το εμπόριο. Συναλλαγές πραγματοποιούνται με την ηπειρωτική Ελλάδα και την Κρήτη. Παρουσιάζεται λοιπόν μια νέα μορφή οικονομίας με την ανταλλαγή προϊόντων.Ως προς την κοινωνία θα πρέπει να πούμε πως λίγα πράγματα γνωρίζουμε. Εικάζουμε ότι υπήρχε κάποια διοικητική οργάνωση και τα διοικητικά όργανα αυτά να είχαν την έδρα τους στα μνημειώδη κτήρια μεγάλων διαστάσεων που ονομάζονται «Οικίες με διαδρόμους». Από την διαφορετικότητα των οικιών μέσα σε έναν οικισμό εικάζουμε ότι υπήρχε μια μορφή ανομοιογένειας και θεωρούμε ότι υπήρχαν υποτυπώδεις κοινωνικές τάξεις, με την άρχουσα να κατοικεί στα μνημειακά κτίρια, όπως π.χ. στη Λέρνα. Εξάλλου ο καταμερισμός της εργασίας που αναφέραμε ανωτέρω προϋποθέτει την ύπαρξη επαγγελματικών τάξεων.

Πρωτομινωικός πολιτισμός:Η εποχή του Χαλκού στην Κρήτη είναι η εποχή της μεγάλης ακμής του πολιτισμού που ο Evans ονόμασε μινωικό, ενώ οι κάτοικοι λέγονται Μινωίτες.Ως προς την αρχιτεκτονική έχουμε να σημειώσουμε ότι υπάρχουν οικισμοί στο προστάδιο της πόλης, όπως είναι ένας ιδιόρρυθμος τύπος χωριού στη Μύρτο. Ένας

2

από τους οικισμούς ήταν και αυτός της Κνωσού, ο οποίος ισοπεδώθηκε και λίγα λείψανα σώζονται, για να χτισθεί επάνω το ανάκτορο. Χαρακτηριστικό της εποχής είναι οι μνημειακοί κυκλικοί θολωτοί τάφοι. Τα ευρήματα της εποχής περιλαμβάνουν κεραμικά, σφραγίδες, αντικείμενα από μέταλλα και κοσμήματα από χρυσό. Ώθηση στην Οικονομία της Κρήτης έδωσαν η μεταλλουργία και η μεταλλοτεχνία. Επίσης ανάπτυξη του εμπορίου και της ναυτιλίας έδωσαν η αναζήτηση του χαλκού και του κασσίτερου. Υπάρχει ανάπτυξη στις εξωτερικές σχέσεις, τόσο με τις Κυκλάδες όσο και με την Αίγυπτο. Από την Αίγυπτο οι κάτοικοι διδάχθηκαν την τεχνική της κατασκευής λίθινων αγγείων.Για την κοινωνία της Κρήτης γνωρίζουμε ότι είναι πιθανόν οργανωμένη κατά γένη. Αυτό μαρτυρούν οι μνημειακοί θολωτοί κυκλικοί τάφοι, ενώ οι σφραγίδες με τα ιδεογράμματα μαρτυρούν την προσωπικότητα αλλά και την ατομική ιδιοκτησία.

Πρωτοκυκλαδικός πολιτισμός:Την ίδια εποχή γεννιέται και αναπτύσσεται ο κυκλαδικός πολιτισμός. Οι αρχαιολόγοι έχουν διακρίνει τρεις μεγάλες περιόδους του πολιτισμού αυτού:

την πρωτοκυκλαδική Ι περίοδο την πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδο και την πρωτοκυκλαδική ΙΙΙ περίοδο

Οι περισσότερες πληροφορίες που έχουμε για τον πρωτοκυκλαδικό πολιτισμό προέρχονται από τα νεκροταφεία, από τα οποία δυστυχώς πολλά έχουν ανασκαφεί λαθραία. Νεκροταφεία – ευρήματα ΠΚ Ι: Στοιχεία αρχιτεκτονικής μας δίνουν τα νεκροταφεία όπου εκτός από τάφους, υπάρχουν μερικές λιθόστρωτες κατασκευές και αναλημματικοί τοίχοι. Την εποχή αυτή βρίσκουμε περί τους 25 κιβωτιόσχημους τάφους, μία ταφή σε κάθε τάφο και αρκετά κινητά ευρήματα όπως αγγεία, κοσμήματα, και μαρμάρινα ειδώλια.ΠΚ ΙΙΟικισμοί: Έχουν βρεθεί λείψανα οικισμών. Χαρακτηριστικός οικισμός της περιόδου είναι ο οικισμός Σκάρκος κοντά στο λιμάνι της Ίου. Εδώ υπάρχουν τα πρώτα δείγματα εξαστισμού με το σύστημα δόμησης, τη διαμόρφωση δρόμων και την οικοδόμηση διώροφων σπιτιών.Νεκροταφεία: Αυτή την περίοδο μειώνεται ο αριθμός των νεκροταφείων και αυξάνονται τα μεγέθη τους. Υπάρχουν πλέον πολλαπλές ταφές σε κάθε τάφο. Χαρακτηριστικοί είναι οι τάφοι που περιλαμβάνουν μερικές φορές, όροφο.Ευρήματα: Χαρακτηριστικά της εποχής είναι τα τηγανόσχημα αγγεία, και τα μαρμάρινα ειδώλια, με τον τύπο «με διπλωμένα χέρια». Σημαντική είναι επίσης η βραχογραφία.Επαφές: Βελτιώνονται οι επαφές των Κυκλαδιτών με την Κρήτη, την ηπειρωτική Ελλάδα αλλά και τα μικρασιατικά παράλια.ΠΚ ΙΙΙΟικισμοί: Σημαντικά οικιστικά κέντρα τα οποία προσφέρονταν για την ανάπτυξη εμπορικών και ναυτιλιακών δραστηριοτήτων υπήρχαν στη Φυλακωπή της Μήλου, στην Αγία Ειρήνη της Κέας αλλά και στο Ακρωτήρι της Θήρας. Υπήρχαν επίσης οικισμοί, όχι παράκτιοι αλλά σε απότομες πλαγιές, οχυρωμένοι, όπου το τέλος τους υπήρξε βίαιο. Ως προς το είδος της καταστροφής οι απόψεις διίστανται. Νεκροταφεία – Ευρήματα: Ένας νέος τύπος τάφου εμφανίστηκε αυτή την περίοδο, ο θαλαμοειδής, που πιθανόν προοριζόταν για πολλαπλές ταφές. Από τα κτερίσματα

3

των τάφων διαπιστώνουμε ότι συνεχίζεται η παράδοση της κεραμικής και της μεταλλοτεχνίας αλλά σταματά η παραγωγή των κυκλαδικών ειδωλίων.Οικονομία: Στις Κυκλάδες οι φυσικοί πόροι ήταν περιορισμένοι γιατί εδώ δεν υπήρχαν εύφορες πεδιάδες. Έτσι, απετράπη η εγκατάσταση μεγάλων πληθυσμών. Οι κάτοικοι αντιμετώπιζαν προβλήματα επισιτισμού και επιβίωσης. Έτσι στρέφονται σε άλλου είδους ασχολίες, όπως στην ανακάλυψη, εξόρυξη, κατεργασία και εκμετάλλευση πετρωμάτων αλλά και στην ανάπτυξη της μεταλλουργίας. Επίσης γίνονται ναυπηγοί και προοδεύουν στην ναυσιπλοΐα.

Πολιτισμός των νησιών του ΒΑ Αιγαίου:Η διαδικασία προς τον εξαστισμό είναι διαφορετική για τα νησιά του ΒΑ Αιγαίου συγκριτικά με αυτά των Κυκλάδων, λόγω του ότι είναι μεγαλύτερα σε μέγεθος, έχουν εκτάσεις κατάλληλες για καλλιέργεια, ενώ εκμεταλλεύονται και τη μικρή απόσταση που τα χωρίζει με τις μικρασιατικές ακτές για να αναπτύξουν το εμπόριο και τις σχέσεις τους. Εκτός των άλλων, τα ίδια τα νησιά έχουν μετατραπεί σε καταφύγια και σταθμούς εφοδιασμού για τα πλοία της εποχής. Γνωστοί οικισμοί έχουν ιδρυθεί απέναντι ακριβώς από τα μικρασιατικά παράλια, όπως η Πολιόχνη της Λήμνου, η Θερμή της Λέσβου, το Εμποριό της Χίου και το Ηραίο της Σάμου.

Σύνοψη:Η Πρώιμη εποχή του Χαλκού είναι εποχή σημαντικών αλλαγών και ανακατατάξεων. Οι κυριότερες αλλαγές, που έγιναν βαθμιαία, είναι η εξάπλωση της χρήσης των μετάλλων, κυρίως του χαλκού, η εντατικοποίηση των δικτύων ανταλλαγών, η εμφάνιση οργανωμένων οικισμών και η ανάπτυξη της τέχνης. Στους οικισμούς αναγνωρίζουμε τα βασικά στοιχεία μιας πρώιμης αστικοποίησης, όπως οργάνωση του πρωτογενούς τομέα, εξειδίκευση της εργασίας, τυποποίηση της παραγωγής, εμπόριο, διοικητική οργάνωση, κοινωνική διαφοροποίηση, πρώιμα πολεοδομικά-οικιστικά στοιχεία. Στην Κρήτη δημιουργείται το υπόβαθρο για τη μεγάλη οικονομική και πολιτική ακμή που θα παρατηρηθεί στις αρχές της 2ης χιλιετίας π.Χ.

Να εξηγήσετε ποια είναι η σχέση της Πολιόχνης της Λήμνου αλλά και των άλλων θέσεων του ΒΑ Αιγαίου, όπως της Θερμής της Λέσβου ή του Εμποριού της Χίου, με τις Κυκλάδες και την ηπειρωτική Ελλάδα.Λόγω της μορφολογίας του εδάφους τους, αλλά και λόγω της γεωγραφικής τους θέσης τα νησιά του ΒΑ Αιγαίου είχαν κάποια ανεξαρτησία στον τομέα της αγροτικής οικονομίας. Καθιστούσαν ασφαλή τη θαλάσσια επικοινωνία μεταξύ βόρειου και νότιου Αιγαίου. Τα ίδια άλλωστε τα νησιά είχαν μετατραπεί σε καταφύγια και σταθμούς εφοδιασμού για τα πλοία της εποχής. Για αυτό το λόγο οι γνωστοί μέχρι σήμερα οικισμοί της Πρώιμης Χαλκοκρατίας ιδρύθηκαν ακριβώς απέναντι από την ασιατική ακτή. Αυτοί είναι η Πολιόχνη της Λήμνου, η Θερμή της Λέσβου, το Εμποριό της Χίου, το Ηραίο της Σάμου και το Παλαμάρι της Σκύρου.

Στενές θα πρέπει να ήταν οι σχέσεις της Πολιόχνης με την ηπειρωτική Ελλάδα και τις Κυκλάδες, όπως μπορούμε να συμπεράνουμε από τις αναλογίες της κεραμικής ως προς το σχηματολόγιο και τα διακοσμητικά θέματα. Για παράδειγμα αναφέρουμε τις αναλογίες με την κεραμική της Εύτρησης, του Αγίου Κοσμά Αττικής, με το ρυθμό της Σύρου κ.α.Εξάλλου διαπιστώνουμε ότι μεγάλος μέρος του ταξιδιού για την απόκτηση του μετάλλου γινόταν διαμέσου του Εύξεινου Πόντου και ότι κοντά στην 3η χιλιετία π.Χ. στο Αιγαίο είχαν αναπτυχθεί η ναυπηγική τέχνη και οι θαλάσσιες μεταφορές. Ο δε

4

πρώιμος εξαστισμός της οφείλεται κυρίως στην εισαγωγή της τεχνολογίας της μεταλλουργίας καθώς και στη μεταφορά των προϊόντων της στο υπόλοιπο Αιγαίο.

Σύνοψη:Στις Κυκλάδες και στα νησιά του ΒΑ Αιγαίου έντονες είναι οι διαφορές από τις σύγχρονες ηπειρωτικές περιοχές. Βρίσκουμε και εδώ τα στοιχεία μιας διαδικασίας προς τον εξαστισμό. Αλλά οι κοινωνίες των νησιών κατά την 3η χιλιετία π.Χ. χαρακτηρίζονται ιδιαίτερα από την ανακάλυψη, την εξόρυξη, την κατεργασία και την εκμετάλλευση πετρωμάτων και μεταλλευμάτων, τη λιθογλυπτική και την ανάπτυξη της μεταλλουργίας, την πρωτοπορία στη ναυπηγική τέχνη και τη ναυσιπλοΐα. Παρατηρούμε τεχνική εξειδίκευση, καταμερισμό εργασίας και κοινωνική διαφοροποίηση.Ιδιαίτερα στην Πολιόχνη της Λήμνου διαπιστώνουμε πρώιμο εξαστισμό, ο οποίος οφείλεται κυρίως στην εισαγωγή της τεχνολογίας της μεταλλουργίας, που έγινε πολύ γρήγορα, αλλά και στη μεταφορά των προϊόντων της στο υπόλοιπο Αιγαίο.

ΕΝΟΤΗΤΑ 2.2ΜΕΣΗ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ Ή ΜΕΣΗ ΧΑΛΚΟΚΡΑΤΙΑ Ή ΜΕΣΟΧΑΛΚΗ

ΕΠΟΧΗΕίναι η συνέχεια αυτής της εξέλιξης που εμφανίζεται στην Κρήτη με τη

δημιουργία των ανακτόρων και ενός από τους πιο πρωτότυπους πολιτισμούς της ιστορίας, δηλαδή του Μινωικού

Να αναφέρετε τις τρεις φάσεις στις οποίες διαιρείται η Μέση εποχή του Χαλκού..

Να δώσετε παραδείγματα θέσεων του ελληνικού χώρου οι οποίες τοποθετούνται χρονολογικά σε αυτή την εποχή.Η Μεσοελλαδική περίοδος αντιπροσωπεύεται σε θέσεις οι οποίες ήρθαν στο φως στην Πελοπόννησο, στην Κεντρική Ελλάδα, όπου περιλαμβάνονται και τα Ιόνια Νησιά και η Εύβοια, αλλά και στο νότιο τμήμα της Ηπείρου και ης Ανατολικής Θεσσαλίας. Οι αρχαιολόγοι προτιμούν σήμερα για την Μεσοελλαδική περίοδο να βασίζονται σε συγκεκριμένες παρατηρήσεις που έχουν γίνει σε οικισμούς πρόσφατα ανασκαμμένους, όπως η Λέρνα, το Λευκαντί ή ο Άγιος Στέφανος και όπου η πλούσια στρωματογραφία προσφέρει μια σχεδόν πλήρη αλληλουχία των φάσεων κατοίκησης ολόκληρης της περιόδου.

Να περιγράψετε τη γενική εικόνα την οποία εμφανίζουν η ηπειρωτική Ελλάδα και τα νησιά κατά την εποχή αυτή.Η Μέση Χαλκοκρατία είναι πολύ λιγότερο γνωστή στη Β. Ελλάδα. Οι ανασκαφές στην Άργισσα της Θεσσαλίας και στον Καστανά της Μακεδονίας έδειξαν ότι στις περιοχές αυτές η μετάβαση από την Πρώιμη στη Μέση εποχή του Χαλκού πραγματοποιήθηκε ομαλά και πολύ αργότερα απ’ ό,τι στην Κεντρική και τη Ν. Ελλάδα. Ενώ στις άλλες θεσσαλικές θέσεις, με εξαίρεση ίσως τα Πευκάκια, καθώς και στη Μακεδονία τα στρώματα της Μέσης Χαλκοκρατίας είναι πολύ φτωχά για να μπορέσει να γίνει αισθητή κάποια αλληλουχία στην εξέλιξη της κεραμικής. Επίδραση της Μεσοελλαδικής περιόδου γίνεται εμφανής στη Χαλκιδική, σε θέσεις όπως στον Μολυβόπυργο ή τον Άγιο Μάμα. Μικρότερη είναι η επίδραση στην Κεντρική Μακεδονία.Στις Κυκλάδες ο πολιτισμός της Μέσης Χαλκοκρατίας διαιρείται σε πρώιμη και ύστερη φάση. Τις γνώσεις μας για αυτή την περίοδο αντλούμε κυρίως από τις ανασκαφές τριών οικισμών: της Φυλακωπής της Μήλου, της Αγίας Ειρήνης της Κέας

5

και του Ακρωτηρίου της Θήρας. Με τις καταστροφές των πιο πάνω οικισμών σημειώνεται το τέλος της ΜΚ περιόδου.

Σύνοψη:Η Μεσοελλαδική περίοδος χαρακτηρίζεται φάση στασιμότητας. Παρατηρείται πτώση του βιοτικού επιπέδου, στοιχειώδης μορφή κοινωνικών δομών, χαλάρωση των διακοινοτικών σχέσεων, ενώ οικονομική πρόοδο έχουμε μόνο κατά την τελική φάση, που θα πυροδοτήσει τη μετάβαση προς την Υστεροελλαδική εποχή, ενώ επισημαίνονται οι δρόμοι επικοινωνίας. Χαρακτηριστική είναι η ταφή σε τύμβους, η «μινυακή» και η «αμαυρόχρωμη» κεραμική.Κατά τη Μεσοκυκλαδική περίοδο ο πολιτισμός χαρακτηρίζεται από μεγαλύτερη ομοιογένεια σε σχέση με τον Πρωτοκυκλαδικό. Οι οικισμοί εμφανίζουν πυκνή δόμηση και διαθέτουν πραγματικό πολεοδομικό σχεδιασμό ενώ πραγματικές νεκροπόλεις υπήρχαν έξω από τα όριά τους. Στην οικονομία παρατηρούμε μια πορεία προς ένα σύστημα πιο συγκεντρωτικό ενώ οι Κυκλάδες αποτελούν έναν πολύ σημαντικό πυρήνα ανταλλαγών στο χώρο του Αιγαίου.

Να περιγράψετε την πολιτισμική εξέλιξη κατά τη Μέση εποχή του Χαλκού.Στον ελληνικό χώρο εκτός της Κρήτης, διακόπτεται απότομα η πολιτισμική συνέχεια ενώ δεν παρατηρείται ιδιαίτερη εξέλιξη στον τρόπο ζωής και κοινωνικής οργάνωσης. Η Κεντρική, η Βόρεια και η Νότια Ελλάδα, το ανατολικό Αιγαίο και οι Κυκλάδες παρουσιάζονται σαν ενότητες που τείνουν να διαφοροποιηθούν όλο και περισσότερο. Υπάρχει δηλαδή μια τάση κατάτμησης, που είναι ένα από τα κύρια χαρακτηριστικά της περιόδου.Αναλυτικότερα:

Μεσοελλαδικός πολιτισμόςΩς προς την αρχιτεκτονική, ακόμη και οι μεγαλύτεροι οικισμοί δεν μπορούν να χαρακτηρισθούν πόλεις, πρόκειται μάλλον για κώμες, όπως η Μάλθη της Μεσσηνίας, οικισμός με πυκνή δόμηση, με οχυρωματικό περίβολο, η οποία έχει ανασκαφεί πλήρως. Οι μεσοελλαδικές κατοικίες έχουν το σχήμα πρώιμου μεγάρου.Οι τάφοι είναι κιβωτιόσχημοι. Έχουμε ανεξάρτητα νεκροταφεία αλλά και μεμονωμένους τάφους μέσα στους οικισμούς. Πολλές φορές οι τάφοι βρίσκονται κάτω από έναν τύμβο. Στον ίδιο τύμβο απαντώνται μικροί ή μεγάλοι λάκκοι αλλά και κιβωτιόσχημοι και θαλαμωτοί τάφοι καθώς και ταφές σε πιθάρια. Τα κτερίσματα είναι σπάνια. Ως προς τα ευρήματα, τώρα συναντούμε τα «μινυακά» αγγεία. Τα ονόμασαν έτσι γιατί εμφανίστηκαν για πρώτη φορά στον Ορχομενό της Βοιωτίας όπου ο μύθος θέλει να βασιλεύει ο πλούσιος Μινύας και το όνομά τους το πήραν από αυτόν. Το χρώμα των αγγείων είναι τεφρό, μαύρο ή κίτρινο και δεν έχουν γραπτή διακόσμηση. Παράλληλα με τη μινυακή, εμφανίζεται και η κεραμική των αμαυρόχρωμων αγγείων με σημαντικότερο κέντρο παραγωγής τους την Αίγινα.Επαφές - ανταλλαγές: Κατά τη Μέση Χαλκοκρατία διαπιστώνεται μια μικρή ανάπτυξη των χερσαίων κα των θαλάσσιων επικοινωνιών μέσα από την κατανομή και διάδοση της κεραμικής, και με μεγαλύτερη ανάπτυξη κατά την ύστερη Χαλκοκρατία. Επίσης υπήρχαν επαφές και με την Κρήτη.Ως προς την κοινωνία, υπάρχει στοιχειώδης μορφή κοινωνικών δομών και χαλάρωση των διακοινοτικών σχέσεων. Γεγονός είναι ότι η ηπειρωτική Ελλάδα εμφανίζεται απομονωμένη από τις καλλιτεχνικές εξελίξεις που λαμβάνουν χώρα γύρω της.

Μεσοκυκλαδικός πολιτισμός

6

Αρχιτεκτονική: Παρατηρούμε συνένωση συνοικισμών σε έναν μεγαλύτερο σε κάθε νησί. Παράδειγμα τέτοιου είδους κεντρικού οικισμού αποτελεί η πόλη της Φυλακωπής, η Αγία Ειρήνη και το Ακρωτήρι. Οι οικισμοί αυτοί είναι οχυρωμένοι, και εμφανίζουν πυκνή δόμηση και πραγματικό πολεοδομικό σχεδιασμό. Ο τύπος των σπιτιών είναι ο απλός ορθογώνιος με ένα, δυο ή τρία δωμάτια.Ως προς τις ταφές γνωρίζουμε ότι υπήρχαν πραγματικές νεκροπόλεις έξω από τα όρια των οικισμών και πως τα κτερίσματα των τάφων ήταν συνήθη.Ως προς τα ευρήματα, την μεσοκυκλαδική περίοδο συναντούμε κεραμική με την κυκλαδίτικη τεχνική αλλά και άφθονες εισαγωγές κρητικής αλλά και ηπειρωτικής κεραμικής.Οικονομία – Επαφές – Ανταλλαγές: Στις Κυκλάδες κατά την ΜΚ περίοδο παρατηρούμε μια πορεία προς ένα σύστημα πιο συγκεντρωτικό. Αυτή η ευημερούσα πορεία αντικατοπτρίζεται από τα κτερίσματα στους τάφους, το εύρος των οποίων προϋποθέτει κάποιου είδους ανταλλαγές και επαφές με τους εκτός Κυκλάδων τόπους. Οι Κυκλάδες, ειδικά δε τα νησιά της δυτικής αλυσίδας, διαδραματίζουν την εποχή αυτή κυρίαρχο ρόλο. Κυκλαδική κεραμική εντοπίζεται σε ελλαδικές θέσεις, ενώ μινυακά και αμαυρόχρωμα κεραμικά βρίσκονται στις Κυκλάδες. Εντοπίζονται επίσης εισαγωγές μεταλλευμάτων, από το Λαύριο στην Κέα..

Να περιγράψετε τη διαμόρφωση και τη λειτουργία των ανακτόρων της Κνωσού κατά την Παλαιοανακτορική περίοδο, καθώς και τα στοιχεία τα οποία μαρτυρούν την υλική και πολιτισμική άνθηση του μινωικού πολιτισμού.Ήδη από την πρώτη φάση της ΜΜ περιόδου βαθιές είναι οι κοινωνικές και οικονομικές μεταβολές που είναι εμφανείς στη Κρήτη, δηλαδή η αστικοποίηση και η εμφάνιση του ανακτορικού συστήματος. Κλείνουν οριστικά οι θολωτοί τάφοι. Οικοδομούνται μεγαλόπρεπα ανάκτορα σε περίοπτες θέσεις, στη Κνωσό στη Φαιστό, σα Μάλια, στη Ζάκρο και στα Χανιά, τα οποία διατηρούν προσβάσεις προς τη θάλασσα. Τα ανάκτορα είναι πολυσύνθετα κτίρια με πολυτελή συστήματα διαμερισμάτων, με αίθουσες υποδοχής και θεαμάτων, με εργαστήρια, αποθήκες, και χώρους αφιερωμένους στη λατρεία των θεών. Το σπουδαιότερο από αυτά είναι το ανάκτορο της Κνωσού, το οποίο κτίστηκε γύρω στο 1900 π.Χ.. Γύρω του υπήρχε η πόλη. Λίγα μέρη σώζονται από αυτό το ανάκτορο, το οποίο υπέστη δύο καταστροφές και επισκευάστηκε και τις δύο φορές αλλά ισοπεδώθηκε οριστικά όταν επάνω σ’ αυτό χτίστηκε το νέο ανάκτορο και η νέα πόλη.Νεκροταφεία της Κνωσού βρίσκουμε στους λόφους Προφήτη Ηλία και Μοναστηριακό Κεφάλι, με τάφους προδρόμους των θαλαμοειδών, ενώ στον Λόφο Γυψάδες χτίστηκε ένας θολωτός.Ιερά – λατρείες: Η εμφάνιση του ανακτορικού συστήματος φέρνει σημαντικές αλλαγές στη θρησκευτική ζωή του τόπου. Τα ιερά κορυφής, τα οποία είναι υπαίθριοι χώροι σε κορυφές βουνών ή λόφων, περιβαλλόμενα από έναν απλό περίβολο, και η εξάπλωση της λατρείας των νεκρών συνδέονται πιθανόν με την οργάνωση ιερατείου και θεοκρατικής διοίκησης.Ευρήματα: Αυτή την εποχή οι τέχνες προάγονται, κυρίως η αρχιτεκτονική και η κεραμική. Τα ονομαζόμενα «καμαραϊκά» αγγεία, κατατάσσονται ανάμεσα στα ωραιότερα δημιουργήματα της κεραμικής τέχνης. Το τοίχωμά τους έχει πάχος ένα χιλιοστό και είναι τα λεγόμενα «ωοκέλυφα αγγεία». Τα αγγεία διακοσμούνται με περιστρεφόμενες σπείρες ή φυτικά θέματα πάνω σε μαύρο φόντο. Εκπληκτικής πολυτέλειας και κομψότητας είναι και τα γυναικεία πήλινα ειδώλια.

7

Οικονομία – Εμπόριο: Υπάρχει συγκεντρωτική εξουσία στο ανάκτορο, που είχε τον έλεγχο της αγροτικής και βιοτεχνικής παραγωγής αλλά και του εμπορίου. Ο οικονομικός έλεγχος μαρτυρείται και από την ύπαρξη πήλινων σφραγίδων.Εξάπλωση του εμπορίου μαρτυρούν τα καμαραϊκά αγγεία που βρέθηκαν στην Αίγυπτο και την Συρία και οι μινωικές επιδράσεις στις Κυκλάδες γενικότερα.Κοινωνική και διοικητική οργάνωση: Με την ίδρυση των ανακτόρων παρατηρούμε μεγάλη ομοιογένεια πολιτισμού πιθανόν με συγκεντρωτική οργάνωση και ισχυρή εξουσία. Πιθανόν να δημιουργήθηκε μια κοινωνική ιεραρχία ενώ παράλληλα αναπτύχθηκε οργανωμένο σύστημα γραφής απαραίτητο για τον γραφειοκρατικό έλεγχο της παραγωγής. Είναι το γραμμικό σύστημα Α.Επομένως τα ανάκτορα της Κνωσού, ήταν όπως φαίνεται, κέντρα πολιτικά, θρησκευτικά και οικονομικά. Το ανάκτορο της Κνωσού αλλά και τα άλλα καταστρέφονται ριζικά περί το 1700, το πιθανότερο η καταστροφή να προέρχεται από σεισμό.

Σύνοψη:Στην Κρήτη παρατηρούμε βαθιές κοινωνικές και οικονομικές μεταβολές, δηλαδή αστικοποίηση και εμφάνιση του ανακτορικού συστήματος, που θα διατηρηθεί στο χώρο του Αιγαίου μέχρι το τέλος του 13ου αι. π.Χ. Στην Κνωσό υπήρχε το πιο μεγάλο και πιο σημαντικό ανάκτορο. Η περίοδος των «παλαιών ανακτόρων» θα διαρκέσει μέχρι το 1700 π.Χ. και θα γνωρίσει έναν από τους πιο πρωτότυπους πολιτισμούς της ιστορίας.

ΕΝΟΤΗΤΑ 2.3ΥΣΤΕΡΗ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ Ή ΥΣΤΕΡΗ ΧΑΛΚΟΚΡΑΤΙΑ Ή

ΥΣΤΕΡΟΧΑΛΚΗ ΕΠΟΧΗΘα παρακολουθήσουμε τη βαθιά μεταβολή που παρατηρείται

στην ιστορία του ελλαδικού πολιτισμού από την απομόνωση και τη μονοτονία της Μέσης Ελλαδικής εποχής

στον λαμπρό μυκηναϊκό πολιτισμό που επεκτάθηκε σε Ανατολή και Δύση και σε περιοχές στις οποίες δεν είχε φτάσει ο μινωικός πολιτισμός.

Να αναφέρετε τις τρεις περιόδους στις οποίες διαιρείται η Ύστερη εποχή του Χαλκού

Να δώσετε τρία παραδείγματα σημαντικών κέντρων του ελληνικού χώρου, τα οποία τοποθετούνται χρονολογικά σ’ αυτή την εποχήΘήρα – ανέπτυξε έναν αξιόλογο πολιτισμό κατά την Υστεροκυκλαδική περίοδο.Στις αρχές της Ύστερης Χαλκοκρατίας το νησί εμφανίζει πυκνή κατοίκηση. Έχουν διασωθεί ίχνη από τουλάχιστον τρεις οικισμούς. Σ’ αυτούς τους οικισμούς διαπιστώθηκε ότι υπήρχαν μικρές αγροικίες. Στο Ακρωτήρι της Θήρας υπάρχει ένας οικισμός περίπου 10000 τμ, όπου καταστράφηκε και εγκαταλείφθηκε γύρω στο 1550 όταν η έκρηξη του ηφαιστείου έθαψε όλο το νησί.Τα κινητά ευρήματα, η διαρρύθμιση ορισμένων οικοδομημάτων, η θεματογραφία των τοιχογραφιών, και λοιπά ευρήματα μας επιτρέπουν να υποθέσουμε πως ήταν η κοινωνική και πνευματική ζωή των κατοίκων.Η σημαντικότερο προσφορά των ανασκαφών στο Ακρωτήρι είναι οι τοιχογραφίες, οι οποίες διακοσμούσαν τα οικοδομήματα της πόλης. Αυτές αποτελούν ανεξάντλητη πηγή πληροφοριών. Η ζωή, η τέχνη, το περιβάλλον ,καθώς και η δομή αλλά και η οικονομική οργάνωση της κοινωνίας της Θήρας ξετυλίγονται μπροστά μας. Τα

8

θέματα των θηραϊκών τοιχογραφιών επιλέγονται με τέτοιο τρόπο ώστε να υποδηλώνουν τον τόπο ή το χρόνο. Η τέχνη της θηραϊκής τοιχογραφίας έχει χαρακτήρα αφηγηματικό.Κνωσός – κατά τη Νεοανακτορική περίοδο έφθασε στο απόγειο της ακμής της.Μυκήνες – αποτέλεσαν το σπουδαιότερο κέντρο του μυκηναϊκού πολιτισμού.Να εξηγήσετε ποια είναι η σημασία των τάφων στις δύο πρώτες περιόδους της Ύστερης εποχής του Χαλκού

Να περιγράψετε τη διαμόρφωση και τη λειτουργία των ανακτόρων της Κνωσού κατά τη Νεοανακτορική περίοδο, καθώς και της ακροπόλεως και των ανακτόρων των Μυκηνών κατά τη Μυκηναϊκή εποχή.Κνωσός-ΑνάκτοραΤο ανάκτορο της Κνωσού διέθετε πάνω από 1300 δωμάτια κατανεμημένα σε πέντε ορόφους. Συνδέονταν μεταξύ τους με διαδρόμους, ενώ η όλη οργάνωση τους γέννησε το μύθο του «λαβυρίνθου». Ως υλικά δομής χρησιμοποιήθηκαν η πέτρα, το ξύλο, ο πηλός ο ασβεστόλιθος, ο σχιστόλιθος και το ασβεστολιθικό κονίαμα. Επίσης διέθετε υψηλού επιπέδου υδραυλικές εγκαταστάσεις.Μεγάλο ρόλο έπαιζαν η Κεντρική και η Δυτική Αυλή. Η Κεντρική Αυλή ήταν πλακοστρωμένη και λειτουργούσε ως πνεύμονας των ανακτόρων εξασφαλίζοντας τον αερισμό των διαμερισμάτων. Επίσης διέθετε τον κατάλληλο χώρο για θρησκευτικές τελετές και αγωνίσματα. Η Δυτική Αυλή αποτελούσε την επίσημη δίοδο προσπέλασης στο ανάκτορο. Σίγουρα και οι δύο αυλές θα ήταν γεμάτες κόσμο στις ημέρες των ανακτορικών εορτών και των θρησκευτικών τελετών όπως μαρτυρούν οι βωμοί και τα σύμβολα. Στον δυτικό τομέα βρίσκονταν οι χώροι λατρείας, αποθήκευσης και υποδοχής και στον ανατολικό οι χώροι κατοικίας, εργαστηρίων και συμπληρωματικών δωματίων. Στην ΒΔ γωνία του ανακτόρου βρίσκεται το θέατρο ενώ γύρω από το ανάκτορο υπήρχε η πόλη. Αποκαλύφθηκαν επαύλεις ή κτίρια που θεωρήθηκαν κατοικίες αξιωματούχων. Μερικές από αυτές είναι η «Οικία των τοιχογραφιών», η «Οικία του θυσιασθέντος βοός», το Μικρό Ανάκτορο, η Βασιλική Έπαυλη κ.ά. Μετά από αυτή την πολιτισμική άνθηση ακολουθούν δύο μερικές καταστροφές των ανακτόρων, οριστικά όμως καταστράφηκαν το 1450, οπότε έγινε έδρα των Μυκηναίων. Επικρατούν διάφορες απόψεις για την καταστροφή τους, όπως ότι θεωρείται υπεύθυνη η έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας ή ότι οι Μυκηναίοι κυρίευσαν την Κρήτη και εγκαταστάθηκαν στο νησί. Το γεγονός ενισχύεται από την αναμφισβήτητη μυκηναϊκή παρουσία στη Κνωσό, όπως οι πήλινες πινακίδες με την Γραμμική Β, σύμφωνα με τον Έβανς. Ωστόσο ο πολιτισμός της Κρήτης παραμένει στη βάση του μινωικός.Μυκήνες. Ακρόπολη - ΑνάκτοραΗ ακρόπολη των Μυκηνών υψώνεται 280 μ. πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας. Είναι αθέατη από τη θάλασσα, αν και απέχει μόνο 15 χλμ. από την παραλία. Η μορφή που έχει σήμερα είναι του τέλους του 13ου αι. π.Χ.. Είναι επιφανείας 30.000 τμ. Έχει δύο πύλες. Επίσημη είσοδος της ακροπόλεως είναι η μεγαλόπρεπη Πύλη των Λεόντων. Οι λέοντες είναι σύμβολο εξουσίας και δύναμης, θεϊκό έμβλημα, βασιλικό οικόσημο και απειλή. Ως προς το εσωτερικό της ακρόπολης, βόρεια της Πύλης, βρίσκεται η Οικία «Ν», στην οποία στεγαζόταν η φρουρά. Στη νοτιοδυτική πλευρά ένας μεγάλος χώρος καταλαμβάνεται από τον Ταφικό Κύκλο Α. Μετά τον Ταφικό Κύκλο Α είναι η Οικία του Κρατήρα των Πολεμιστών. Η Οικία της Αναβάθρας, η οποία είναι χτισμένη πάνω σε μεσοελλαδικό οικοδόμημα, είναι πολύ σημαντική, γιατί μαρτυρεί

9

ότι η ακρόπολη κατοικείτο όταν χρησιμοποιείτο το μεσοελλαδικό νεκροταφείο. Όσον αφορά στο ανάκτορο, βρίσκεται κτισμένο στη κορυφή του λόφου και συνδέεται με τους τραγικούς μύθους που συνδέονται με την ιστορία του. Ήρθε στο φως από τον Τσούντα το 1885 και ακόμη δεν έχει ολοκληρωθεί η μελέτη του. Όλο το συγκρότημα του ανακτόρου καλύπτει μια επιφάνεια περίπου 9000 τμ και διαιρείται στα επίσημα διαμερίσματα, στα ιδιωτικά διαμερίσματα της βασιλικής οικογένειας, τα οποία βρίσκονται στην κορυφή του λόφου και καταλαμβάνουν το βόρειο μέρος του ανακτόρου, όπου υπήρχε χώρος αποθήκευσης ιερών αντικειμένων και στις βοηθητικές εγκαταστάσεις. Τα μυκηναϊκά ανάκτορα αποτελούνται από το πρόπυλο εισόδου, την αυλή και το μέγαρο, που διαιρείται σε τρία μέρη: την αίθουσα, τον πρόδομο και το δόμο, δηλαδή το κυρίως μέγαρο. Αυτό είναι και το πρώτο στοιχείο διαφοράς σε σχέση με τα μινωικά ανάκτορα. Έχουν κοινά σημεία, τα πρόπυλα, τις ταράτσες, τις αυλές και τις κιονοστοιχίες. Στο κέντρο του δόμου διατηρείται ακόμη η μνημειακή εστία διαμέτρου 3,10 μ. με την επιφάνεια της από ζωγραφισμένο κονίαμα διακοσμημένο με φλογόσχημα και σπειροειδή μοτίβα. Το μυκηναϊκό ανάκτορο είναι δομημένο με ορθολογιστικό τρόπο, δεν αφήνει περιθώρια για μεταβολές. Δεν έχουμε τώρα ούτε τον μινωικό «λαβύρινθο», που είναι κατοικία ανοικτή στο φως και στον αέρα, ούτε κιονοστοιχία κεντρική, που να διαιρεί το χώρο σε δύο μέρη. Γενικά η ανάπτυξη στο χώρο μαρτυρεί απλότητα και σαφήνεια. Οι ακροπόλεις και τα ανάκτορα συμβόλιζαν τη δύναμη και τον πλούτο του βασιλιά. Το μυκηναϊκό ανάκτορο ήταν το πολιτικό, το διοικητικό, το στρατιωτικό αλλά ταυτόχρονα και το οικονομικό κέντρο του κράτους, όπως θα ήταν και το μινωικό ανάκτορο. Έξω από τα τείχη ζούσαν οι απλοί άνθρωποι, ενώ σε καιρό πολέμου κατέφευγαν σ’ αυτό αν και δεν υπήρχε αρκετός χώρος. Ως προς την οργάνωση των ανακτόρων, κάθε ανάκτορο είχε τον έλεγχο μιας μεγάλης περιοχής, η οποία περιλάμβανε μερικές τειχισμένες «πόλεις» που είχαν από έναν ηγεμόνα. Έτσι το ανάκτορο των Μυκηνών ασκούσε κάποια επικυριαρχία στην Αργολίδα, όπου ανεξάρτητα και αρμονικά, συνυπήρχαν οι Μυκήνες, η Τίρυνθα, το Άργος, η Μιδέα, το Μπερμπάτι, το Ναύπλιο, τα Ίρια, η Σίνη και η Επίδαυρος. Πιθανόν έχουμε να κάνουμε με κάποιο είδος ομοσπονδιακού συστήματος.Οι Μυκήνες επίσης είχαν την πρωτοπορία όχι μόνο στον οικονομικό αλλά και στον καλλιτεχνικό τομέα.. Οι πόλεις που ήταν πολλές, αναζητούσαν την ασφάλεια, την προστασία και τις εμπορικές διευκολύνσεις από ένα ανακτορικό κέντρο.

Σύνοψη:Στην Κρήτη γύρω στο 1700-1650 π.Χ. τα «παλαιά ανάκτορα» καταστράφηκαν και ξαναχτίστηκαν κατά τη δεύτερη περίοδο των «νέων ανακτόρων», οπότε ο μινωικός πολιτισμός θα φτάσει στο απόγειό του και θα διατηρηθεί για τρεις αιώνες, μέχρι την καταστροφή τους γύρω στο 1400 π.Χ. Ακροπόλεις και ανάκτορα υψώνονται στην Πελοπόννησο, όπως στις Μυκήνες, την Τίρυνθα, την Πύλο, στην Αθήνα, αλλά και στη Βοιωτία, στον Γλα, καθώς και στην Ιωλκό της Θεσσαλίας.

10