Aneolo giy a, Etno qrafiy a, Numizmatika 195

Tarix va onun problemlari, N9 1 2011

ARIF MOMMODOV″ィ″″bη

`α

″■イ″′:lう機あ′I″s″′″′″ S″″?αッtt

′′′αrr″

`″

ル″"α

′F′″″あ″に中 aras′″`″

″″atri,la凛 ′“ノ,

`―"α″Mα″″α″ο′/電應

"α

払″″

BORDO TOPONIMINЭ DAIR MllLAHIZOLOR

Asar s6210r: Bordo,Horunl)yasayl,yeri,qazintl,toponi:n

КЛЮ ЧeBЬ Ie c」IoBa: БapДa,XapyM,Π oceЛeHИ e,pacКonoК ,ToΠ OHИM

Key words: Barda,Harum,scttlclnent,cxcavation,toponirn

Tanxi monbolordЭ Bordonin qЭ dim Albanlyanin Uti vilayotinin ba§ 。Эho● oldugu gostorllir

(187)V os●n Ortalanndan Albaniyλ yanin paytaxtl, 462(464)‐ cl ildOn Orob morzballginin

iqalnЭtgahlna 9cvHlon Bordo ,oho■ 552‐ ci (1l iン u1 552‐ 10 1yu1 553)(551)1ldOn Albaniya

patHaxllこlnin da morkЭzi olur(29;343)Akadcmik V V.Bartold tosadifl dcmomi,dir ki,BordonintaHxini ёyЭnlnodon Azorbaycanin tanxini byronlnok qcン嗣―mimkindi(416)Dinyanm bir 9oxmoh,ur oohorlЭH kimi Bordo haqqlnda da mixtolif yozmalar vЭ rovayotlor vardlr Bordonin tanxindЭ

mJum olan adlm Эsason Panav(56),Horum(6236),Baruka(78),PeruZabad(87),(Firuzabad,Firuzqubad),Bardos(98),Bardaxan12(Bardahdan)(107),BorZЭ 。(1183),Bord。 (12.236)vo s― dir

Lakin bu adlann etimalogiyasl ilЭ bagll geni,m。 lurnatlara no antik dOw,no do bir 9ox orta osrlor

d6v嗜 no aid monbolЭrdo rast golinlnomi,dir Bitun Conubi Qafqttda on qodim,ohoriordon biH olan

Bordonin taH対 ,onun adinin mona"vo mon,oyl(CtimJoJyお 1)haqqinda nk milahizJor XIX osHn

oltalanndan yaralml,dir Xalq etimalogoyasina gOrЭ lohoHn adl Azorbaycan dilindЭ ``bir dЭ "

sёzindon allrml,dir Yoni,ohor o qЭ dor gozol olmu,dur ki,onu bir dofo goronlor ikinci dofo bir do,

ycnidon g011::ok istomi51or(13 190)

Bordo sёtt soslontno mon,oylno帥 ro dO mixtolifdir

l)Qafqaz mOn,Ji,2)Yunan mon,oli,3)Tirk man,011,4)Orob‐ fars mon,Ji

Fars mon,oli toponim kimi Bordo sOハ “qui satllan yer',“qul saxlanllan yer"monasml

da,lylr Bordo tennini haqqinda akad.=11lk Fren N Delbyudcr, M M Teb鍬 ov,A E Knmski mixtolif

flkirlor sbylomi,lor(14.13)Akadulllk Fren(1782-1851)Yaqut ol Homo宙 nin vo ibn ol―vOdinin

osorlonno istinad edorok ,ohЭ Hn adinin mixtolif monbolordo honl ``BordЭ ", hom do ``BorzoЭ " kimi

。ldugunu g6stoHr(1514)Obu SOOdO g6ro,halnl BordO sOzindoki“ dol''vЭ ``ayn''horn3五 ni noqtosiz

i,lodir ki, ba da Bordo kimi oxunur Bu iso Azorbaycanin ucqannda olan ,ohordir, yonl― `Ъolod"

monasml vc」r Lakin bu nkirlo razll鉛 maq mimttin dcyll, 9散 よi Qorbi Azorbaycan(indiki

Ermonistan)VЭ indiki sorqi Gむ cistanm tanxi Azorbaycan torpaqlan olduttunu nЭ zoro alsaq onda

BЭrdo Azorbaycanin ucqarlnda yox,ortasinda yerlo,ir(16.137)

Homzoyo gOro“ Borzoo''``BOrdodar" s6ガnin oroblo,mi,fol11lasldlr,monasi fars dilindЭ Эsir

saxlanilan ycr delnokdir Bu ona g6rodir ki, bozi fars h6klndarlan i,3al ctdiklo五 61kolordon tutaaq

gotirdikloH osirlЭ H burada ycrio,di五 rlor(17137)Akadenlik Fren bu,ohohn adinln``Bordehdan''

Olduttunu vo SOZun fars mon,oll olub,guya fars,ahlanndan bi五 toroflndon``qunar''■ 9in salinml,ya,ayl,ye● monasini verdiゾni SOylodiklo五ni bildillllisdir V.M SlsoyevЭ g6ro``Bordo''adini fars

sё zloH llo olaqolondillllok diz〔 夢m。lardl,“Bordahan''sёハ iso oゎb dё、句哺nin mohsuludur Bu d6vrdon

Эvvol iso orЭ b qaynaqlannda“Bordo'',ぬ o● ``Patav''adlandlnlml,dl(1856)V M SiSOycV do bu

rlkirl。五 sёyloyorkЭ n Yaqut ol Homovidon qaymaqlanlnl,vo Bordo s6zinin fars dilindo ``qul ye五"

monasinl verdiyl bildiHlmisdir Y A QrantOVSkl,gOro dO bu sOz irandilli tattara moxsusdur O,

196 Arxeolo giy a, Etno qrafty a, Numizmatika

Tarix vo onun problenllori′ N01 2011

BЭrdo sё ziiniin lnonasina vallllayaraq onun conubdakl“ Pordo''toponiini ilo cynilik tЭ§kil etdi】バni voirandilli olduこ unu gё stЭ五r(19,273;20.126).

50rq§ iinas｀/.Minorski Bordonin adinl“ palan''sё zii ilЭ olaqЭlondirdiyl halda,orob monbЭ lo五ndЭ

onun“dustaq saxlanllan yer'',“ qul,ohЭH"monasinl verdiyi vЭ Iran mon,oli olduЁ u g6sto五lir((21.11).

Guya orOblЭr rntixtolif ycrlordon gotirdiklo五 osirlori burada qul kimi saxlaml,dllar,Yaqut ol I・ Iomovi

ёz ЭsЭHndo ii9 yerdO BOrdo adh inontЭ qonin olduЁ unu qeyd edir.

MoS.Ordubadi orЭ b mtionino五no istinad edorok yazlr ki,lran hё bdarlan 011ュ lonyyoni i,こ al

etdikdon sorlra satqlnllq edon oyanlan osir cdib, BЭ rdo §ЭhoHnin yc五ndЭ tikilon dii,orgolordЭ

saxlaml§dllar.Buna gё ro dЭ hЭmin yer o zamandan etibaron Bordo adlarml,dlr(22.122).

NЭbi NЭbiycv“CoЁrafl adlar"kitabinda V.M.Slsoyevin flkrini tokrarlayaraq Bordo§ Эhorininosasinln IV osrdo qoyulduЁ unu gё sto五r.T,Solilnov da Bordo sё ziinti lran dilloH ilЭ baこlamatta

9all§ araq,§ЭhЭ五n qЭdim adlanndan birinin― Hortlm``qlz,ohoH"monaslnl verdiyini sё yloメr(23.38).

T.SЭlimov bu qЭ dim coЁra■ adin ilkin,oklini“ hirhum'7 kimi bЭ rpa edib onun qadina sitayis ayini i10

olaqЭdar``qlz,ohЭ 五"monasl verdiyini gёsto五 r.0,Bordo sё ziindoki bi五 nci torof``bor''in qЭdim iran

dillЭ Hndo ``qadlnllq", ikinci torof``do‐ nin iso Hind‐Avropa di1lo五 ndo “ёlko", ``FnOSkOn", “Inokan"mЭnaslnl bildirdiyini gё storir.

TaHxdon molumdur ki,Bordo bir lniiddЭ t iran,ahl Firuzun adinl da,1■11,dlr.Bununla olaqЭ dor

olaraq― Aガ ln MommOdOv yazlr:``sOhOrO Bordo adinln ve五 lmosino goldikdo,holo IV osrdo o,tSPcrozopatenl"kilni molunl idi. Ehtiinal ki,

§Эhor Sasani ,ahl Firuzun adl ilЭ Эlaqodardlr. Sollralar

,ohor “Firuz", “Pcroz", “Partav", ``BarZa" ,okillorino dii§ orok, nohayot “Bordo"olmusdur''(MommOdOV.A:Cottran adlar,Bakl 1969,soh.32).E.Ozizova gё ro``Horiir''sё zii fars

dilindЭ ``ipЭ k", ``Ipok par9a","hёriim9ok toru'', “tor'', ``zO五 f par9a" monalannda i§ lonir. Miiasir

sivЭ IЭHnlizdoki“ horo''(corgo,slra)vЭ ``hOrolln" (qobrin Otraflna 9okilon hasar)sё Z10五ni do hё llllok

proscsi ilo olaqЭ dar hesab ctlnok olar.

T.RosuloЁ lunun flkrinco Bordo adi Ohomoni hёkmdan KiHn(c.O VI Osr)oこ lanlanndan bi五 nin

adl ilo ― Bisiitun qayalannda yazllmls “IBardiya'' ilo olaqЭ dardlr vo monasl ``nЭhong" , `Ъahadlr",

“giicliil:,``qiiwOtli''dclnokdir(RasuloЁlu T.Giino§ donizdon doЁur,Bakl 1993,soh.72‐ 73).

Orta osr(XI OSr)giirci monbolo五 ndo Bordo s6zi,oxs adl ilЭ (BardOS)battlanllaraq qeydcdilir ki,Tarqamos ёz ёlkosini sokkiz o色lu araslnda bё li,d0111lt,,Ktrdon conubda Arazln Kiirlo

birlЭ,diyi ycro qodor olan Эrazini oЁ lu BardOsa vellllis,o,iso ёz adl ilЭ Bardos(BOrdЭ ),ohЭHnin3SaSInl qoンmu'dur.Q.Meliki,vili Conubi Azorbaycan vo simali Azorbaycan,DaЁ lstan tOponim

paralello五 ndon bЭ hs edorkon Ⅳlanna orazisindoki Pordo ilo Albaniya orazisindoki Bordo toponilnloH

なaslnda bagllllこln 01duttunu g6stolllll,dir(26.5)。 Akademik Y.A.Paxomov numuzmatik doli1loroasaslanaraq “BordЭ "sё ziiniin ke91nisin dЭ HnlikloHno gedib 91xdlElnl,miiasir dё vrdo rnё vcud olan

QafqaZ dinO● ailosino daxil olan dillЭ 五n he9 biri ilo ba言 11 01lnadlこ lnl bildilllli,dir(27.81;28.67).

I.SOpen BOrdo sёziinii yunan dili osasinda izah ctmЭ yo 9all,ml,dlr.Bu sё zii tiirk dillЭ H Эsaslnda izahedonlЭro gё ro“Bordo"tcllllinini conub tayfalarl,imala goti11lli,vo moskunla,dlqlan oraziyo ёzЭvvЭ lki orazilЭ Hnin adinl,amil etmi,dilor(29.384).

Q.Qeybullaycv do bu flkrin dЭqiqliylno istinliik vclllli,dir.Bu ada(Parda,POrdo)biZim e.0

VIII osrЭ aid Assur hёkmdan II Sarqonun ``Tontonoli Yazl''sinda da rast goliHk. Burada yazlhr:

“Zikcrtulu Mitatti moniln silahlmdan bork qorxdu vЭ ёz ёlkosinin adamlan ilo birlikdo me,olikdaElara qa9dl,belo ki,onlann yeH tapllmadl.Onun hё kmiidar,ohЭH Pardanl mon alovda yandlrdlm,

onun otraflndak1 23 mё hkЭInlondi五 1lnis,ohoH foth etdiin vo onlann qo,unlannl osir etdiin.Mannahlar

ёlkЭ sinin Mitattiyo bcl baЁ layan suandahul vo Durdukka,ohOrlo五ni mon foth etdim vo onlannqoounlann1 0sir etdinl". Ad1 9okilon bu Эyalot indiki Ordobil‐ Malma bё lgosi ilo lokalizo cdilir.

Q.QCybunaycv yazlr: “§iibhOsiz bu bё lgodo lran mOn,oli Эhali(indiki ta11,lann vo giloklЭ五n uluocdadlari sorlrakl parsilor)ya,aylrdl. Lakin Saqarti adl altinda tokcЭ Irandilli ohalini sapaq olmaz,

Saqa■ i tOponilninin ёzii do irarlmon,oli dcyil,9iinki bu toponiindo qЭ diln tiirkco art― ``datthq Orazi"

sё zii vardlr.Saqarti oyalotindЭ alban utilor ya,aylrdl vЭ Эyalotin morkЭ zi Parta,ohЭ 五dЭ albanca idi.

Arxe o lo giy a, Etno qrafiy a, Numizmatika

rarix vo Onun ProblemloH′ N01 2011

MЭhz utiloHn conubdan ,imala'gOlmosi ilo Albaniyada indiki Bordo bё lgosindЭ Uti mahahyaranlnl,dlr'' Q QCybullayev daha sonra yazlr:“ ̈burasl,oksizdir ki,BЭrdo vo Arazbaldakl Uti

mahallannda ya§ ayan Utilor turk utilor idilor(30.136)M BarXudaryan yazlrdl ki,TortЭ五n sa言sah■ indo ya§ ayan Scysulan kondindo ohalinin dili tcrk(turk― AM)dilidir,alnma onlar 6zlo五 nl udin

saylrlar"

Bordo adinin monasl kimi Horum adl llo ba薔 1l elmi odЭ biyyatlarda da mixtЭ lif cむ ■kiriOr

m6vcuddur Ov、ゎllor Horum(Harum)tOpOnOminin ttrk mon,oli“Korllm''(da,1lq,91nqll)sOハ ndOll

mcydalla goldiyl ehtimal edilirdi(31H;3264)MK■tannin“ D市ani LigЭ

`Эt tttk''osЭ HndO V0

Yusif Xas Hacibinin``Kitadqu bilik" os昴 nin Herat nisxosindЭ ``komm''sOzu d∞ 1lq,qaya par9alan

monoslnda indido l,lonlnЭ kdodir(33.12;34159) “Karum'', ``Konlm" s6zlo五 nin doylsikliklorЭ

ugrayaraq“Xarum",“Horum"follllaSina dismosi 9ox yoqin kl,uzlln bir zalnan tolob ctmi,dir

B SahSOylu Horum toponimini amazonluqla bttlaylb,Onun``urum"vЭ ``rum'',eloco do Orxon

Yenlsey abid』 oHndoki“ porum"(aparum)s6zloH ilo yaxml屯 in'S6プ。mi,dirA Axundov Bordo toponilnini qodiln turk dlindo``qab,piyalo,kuzЭ "monalannda islonon

.(ban'' s6zt lo bttlaylr BOrdonin piyalolor,kuzolor,ohoH adlandl■ lmasinl♪ stЭH● “GOriin女 ,

AzЭrbaycana golon xalqlar qOdim Harum (Honlm),Oh。 五nin piyalolorlЭ ,saⅨ sl qablarltt kuzo10rlЭ

zongin oldugunu go威 b,Onu``piyaloli'',``kuzoli''monasmi bildiron``Bordo"adlandllll11,lar Soralal

bu ad k6hno ycr adinl slxl§ dinb aradan 91xarml,dtr" A Axundov daha sonra yazlr:''… faktlar gё storir

ki,BordЭ y∝ adl kimi,yalnlz AzЭrbaycanla mЭ hdudla,mlr''(3699)

Bordo vo Horum toponimloH llo ba言 1l fII。 loq Elbrus Ozizov yazlr: ``Qodim BordodЭ

toxuculutta aid sёzlor izoHndoki mi,allidoloro osaslanaraq ``Horum'' toponiminin do bu pe,oylo

olaqЭdor yarandiこ inl sёylomok olar Horum adinin osasinda``qar",“ ar',``。r'',“cr'',“ir"kOklo■ ndonbiH dayanlr Homin kё klor qodiin vo miasir ttrk dillo五 ndo `loxunrnaq",``h6111lok prosesi''1lo vЭ yaazaclq doゾ 5ikliklo miasir dilimizdo dЭ i,lonir¨

Turk dillo五 ndo qodim yaz11l abidoloHn do mistЭ qil,leksik vahldi kimi``cr'',vЭ “Om"(im)sё zlori i,lonlni,dir “Er''bur帥,``6m''(uln)iS。 ,alvar d.11lokdir ``Er''s6zinin``bur酔 "monaSinlhorlomЭ k,hё llllok,toxumaq kimi b∞ a dismok lazlmdlr“ QaつL“ qCr'',“r',“ёr''(hOr),“Эr",(hOr)kё klo五 nin i,tirakl ilo yaralml,toXuω luq leksikasl● zo五 ndoki misahidolor a,agidakl nЭ ticolЭH91Xal==laga imkan vc五r Horum toponimi ya 6zum(qaba paltar),s6zunin fonetik doブ ,ikliyo ugraml,

,okli,ya da“ cr''(burgu)VЭ ``6m''― `■m''(,alV10 S6ZloHnin birio§ mosi ola bilor

Dil qanunlan baxlmmdanン uxanda gostoHlonloHn hor ikisi mumkun oldu帥 ■9in HЭrumtopomminln hansl,1la yarandlttinl qol,okildo sOメ omOk 90indir Ancaq bir ikir aydindir ki,hor iki

halda“ HoruFn''SOzu toxuculuqla ЭlaqЭdar mЭhfumu bildiHr ''

Elblus Ozizova gё ro toponimin duzgun,Э kili“Horum''ンox,mohZ``Honlmdむ''OsiindЭ o,

bunu tirk sёzloHndo ahong qanunun gozlonilmosi ilo olaq。 10ndi五 rdi

MiolliS g6rO``Qodim BOrdo nahiFiЭ H Эhalisinin toxuculugundakl mЭ harotinin ЭnonЭvi olmaslnl

homin sёttn lcksik monasl da tosdiq edir“ Qodim● Ik littЭtindO''`Ъ crdi''sOzunin``iplik sap''monasl

var Morkozi A“ yadakl tirk dlloH Jo miqay71sodo Azorbaycan dlindЭ a91q sdJi sOzlЭ Hn、ぬnmoSitlsttln olduguna gё ro,“ bcrdi'',sOzi dilil■ izdo BordO fottnasinda tЭ zahir ctmi,dir

Qodim tirkcodЭ ki bar‐ ber kOkt toxuculuqla olaqodar bir nc9o sOzin osasinda dayanlrBcloliklo , BЭrdo cografl adinin ``iplik sap" monasinda olan “berdi'' s6カndon gOittidiyinisёylomok olar'

E Ozizov Bordo s6zunm etimal。 」yasinin hom do 9ay,ya,aン ,yeH kimi daha geni,yayIImasinlnЭzoro alaraq bu chtimallardan yan ke9ib,Bordo sё 血 面 qЭdim mrk dilindo``qOl'',“ ensiz 9aプ ',``Sapa

bonzor 9ay'',``tel"monasinl vcrdiガni sby10mi,dir

01l Haqvcrdiyevo gorЭ Bordo sё 2強 toponim vO hidronim kimi tokco Azorbaン canda dc"1,tllrkdJli xalqlann ya,adlqlan orazilordo do gcni,yayllinl,dlr.O yazir:``MorkЭ zi Asiya,Ural,Altay vobaoqa ycrlordo BЭ rdЭ adll yasayl,moskonlo五 v。 9ay adlanna tosadifedilir.(376)

197

Arxeologiy a, Etno qrufiya, Numizmatika

larix vo onun problemlen′ No1 2011

BordЭ adinin saklarla bagh。 ldugunu gostoron flkirlor dЭ vardir SJdar c Э VIH osHn sonu―

VII osrln ЭvvolloHndo Azorbaycana golorok,Bordo orazisi do daxil olmaqla Kむ vo Araz 9aylan

aasinda 6z padOral11lqlannl yaratml,dllar Onlann adlan bir slra toponimiordo(sokl,Arsaq,Zaqatala

Vo S)qalml,dlr coX gllman ki,saklann torkibino daxil olan tayfalardan bi五 do bordo tayfasl olmu,vo

onlar adlanni bir slra toponim vo hidronimloro vcnni,lor Saklann torklbino dax‖ olan tayfalar barodЭ

dЭqlq molumat yoxdur Lakin hunlann torkibindo bordor adli tayfanin olmasl molurndur cOX

maraqlldlr ki,eradan Эv、′Эlo ald cin ya7_11l monboloHndo usun,xun tayfalannin sak tayfalan ilo bir slra

cЭ hЭtdon yaxin oldutt gOStOnlir D口 1loll,cin mOnb。 loHndo xun kimi qey7d olunan hunlar eradan

Эvv」 sak taン金lannin on ttCli qollanndan biHni to゛ hlemi,lor onlarln torkibindo olan tayfalardan

bi五 si iso bordorlar olinusdur:Biltin bunlan nozoro alsaq g6roHk ki,Bordo,ohoHnin adl cradan ovvol

sak tab/faЫnin torkibindo Azorbarana g。 lmi,bordor taメがlnln adindan allnlnl,,sonralar 9ox c● zi

dOブ ,ikliyO ugrayaraq Bordo adlandinlml,dlr sohoHn adl mixtolif dё 、咀ordo doメ,iklik10ro momz

qalsa da zomanomizЭ qЭdor ёz llkin follllaSinl rnmaflzo cdib saxlatnl,dir''tizansh Stefall da Bordo s6Anin etimaloglyasini skiisak ta/hian ilo battlatrnl,dir Ona gё ro

“Partiei''― midiyalllara pOnah gOtillllio qЭ dim skiftayfasldlr(38)

Bordo adinin bilavasito bu sOzlo― ``Partiel''ilo bagll olmasl vo``portov" s6zino uygun。 laraq

・̀agzl qa9aq'',“ agzl ba§ lna''vЭ ``iti"monasi vermosi haqqinda flkirlor rnOvcuddur Guya bu s6z``islqh''

anlaml monasma golir.Y R CofoЮ v da Bordo adinl Bordor adh hun tむ k tayfasinin adl lo

battlaml,dlr(3932)

MЭhour rus sowahl Q Qrum‐ QnJmり10ya gOro Morkozi Asiyada saklann ya,atnl,Olduqlan

Sakistan vilayotindo Bordo adh,ohor olinu,dur Dalla sonra miollif belo qЭ naoto golmisdir ki,BordЭ

tirk mon§ oli sOzdir Elo indiki Azorbaycan orazisindЭ tt Bordo toponlmi do saklar toroindon bu

Эraziyo gotiHlmodir(407)

Bordo toponimi sak tayfalanndan olan partici tayfasinin adindan allnlnl, qa9maq"monasinl

vcrdiyi■ kn dЭ bozi todqiqat91lar toroindon qobul olunub Bu tayfalann irandilll parflya tayfasl llo

c)milo,diHlmosi mosolosi do m6vcuddur Bunun iso hans,dorocodo dogru Olub‐ olmalnasl bu ttn do

mllbahisoli problcnl mosololordon biH olaraq qalmaqdadir R Yizba,ov da hc9 bir fakta osaslalmadan

Bordo sё zint eンmon tayt adl ilo bagiaml,dir(4167).Nizalni Goncovi BЭrdonin qodim dOヽ引hdon

bohs cdorokon onun adlnin Horum oldu31nu qeyd Cdir

``IIorum adlanlrdi bu yurd hor ycrdЭ ,

indヽЭ adina dc,r10r BOrdダ (N Gonco宙 ,isgondomalno,soh 236)

Bordonin adinin Homm olmasl haqqlnda molumatlar Obilqasim Firdovsinin“ Sammn。"

pocmasindan da molumdur(Б cpTeЛЬc E E ΦИpДoBcИ Ш axHaMc MaTH c exTИ r″口,MocКBa 1971

cTp ll)

Bclo chtimal edilir ki, Roma lcgionlannin di,Orgo sald191an Bordo ycrli Эhali toroindon

roma11lann dt,orgosi kimi Orrum adlandinlml,,sonra isa bu sё z Oz fonnasinl doyl,orok Horum

5oklini alml,vo NizaFninin osЭ Hno dЭ bu folillada daxil olmu,dur Orrum sOzundo or qodim ttrk

dilindo“ki51''“ adaln'',``i」 d'',“ rum"iso mmlular vo ya``rumlu adam''monasinda izah cdilo bilor Bu

iso Orrum s6zin如 rtlln adamlan,rllm dё yu,9uloH monぉ l dωldlこ lnl bildi五 r Mil duzonliylnin bir

hissЭJ indinin 02血 ldo do Hararnl dizonli,adlandinllr Horum adinm sonralar indiki Haratlal di菱

olan oraziyЭ ,amil cdilmosi faktl da mも 〔nkindO『

Homdullah QoZVini`ヽ izhЭ t― 。1-Qlub''。 So●lldo g6stoHr ki,bordollloHn,ohЭ rdon konarda

gё zЭ l istirahot yerlon vall.11,kl,yayln isisindo onlar orada dincololllll,10r Bu rriSo Xank(HirOk)

adlanlrdl QЭZVininin verdiyl molumttlara"ro Xaruk"x sofall olub,orada 9oxlu bulaqlar,otlaqlar

vo ov yerloH vardlr BЭ rdol■Эr ya“ a oraF,ql'da iS0 6z osas yc■ orl。 lan Bordoyo qayldlrdlar Antik

monb』Эrdo Bordonin ad1 9okilmoso do,onun yerlo,diゾ Albaniyanin Ui vilaFtindo olan ya,ayl,

montoq。 10H barodo mioyyon molurnatlar vardlr Bu monbolordo Albaniya slx Эhaliyo malik bir 01ko

kimi tosvir edilir Klavdi Ptolomey iso Oz solnamosindo Albaniya orazisindo olan 29,ohor VЭ ya,ayl,

montЭ qЭ IЭH haqqlnda molumt verorkOn Onlann kordinatlanni gOstolll10y0 9ah,ml,dlr Ptolomcyin II

Atxe ologiya, Etnoqrafiya, Numi zmatika

Tarix vo onun pЮ blemloJ′ N01 2011

osro aid edilon xantosindoki Bamka kimi qcyd edi10n,oho五 n iso bozi todqiqat91lar toroflndon mtasir

Bordo olmaЫ 」man cdilir Burada,ohЭ 五n Kayd vo Albanus 9aylan arasinda ycrlo,di"g6stO五 lmi,dir ki, bu da hom orob miollinЭ Hnin verdiklo五 molulnatiara_ hom do miasir Bordo

sohЭ五nin yerlo,diブ kordinatlara yaxln roqomlo五 6zundo oks ctdi五 r

Mohz yunan dilindo bu sё zin monasina diqqot yetirsok onda toponiinin 6yЮ nilmosinomioyyon qodor xidmot cbmi, olarlq OslindЭ ad1 9okilon tenninin qodim yunan qralnmatikasinda

ollnasl vo miasirン unan dilino iso bunun he9 bir aidiン γatinin olmalnasl bЭhs edi10n mё vzunun bir nё va91masina xidmot edir.Belo k,yunan olifbasindakl(β )hOrft qodim yunancada(B)sOSi亜 Venrso bumiasir yunancada(V)soSini venr.Qodim yunancada“ βoρω"00ru)yenilmomok,mo」 ub edilmomok,ObKα (uka)iSO fClo qo,ulan sifot,oki19isini bndiHr Beloliklo dЭ ,ohonn aiinln monasinin oradaya,aml,ohalinin」 c101●

"nO,m。

こlubedilmЭ zliylno i,aro vllmus olur

Klavdi Ptolomeydon ow● l yttarnl,Strabon da Albaniyada Uti宙 layotino aid iki,ohor haqqinda

ёzinin“ Cograflya''osoHnin 17-ci b61imundo molumat vcllllisdir ki,bu」 arda Aynian vo AnaHaka

,ohorloHdir Strabon"stOHr kl,aynianlann saldlqlan qala divarlan olan,Ohor Aynian adlanlrdl;digor sohor iso Ananakdlr.Antik ymman miollifl olan Strabon bclo hesab edir ki,bu,ohorlor yunan

tayね lan toroindon sallnlnl,Vo Oniann adi da homin tayfalann adl ilo adlandinlml,dlr(42481)Bu

■kirlo baこ11 01i Haqverdiyev yazl=``E o l osrdЭ Юmalllar Albaniyanin orazisii olo ke● 11110yo cohd

Ctnヽ10r ola Ы iヽn ki,Uti vilayotindoki Aynian vЭ Ananak,oho■ orlndo Roma L」 Onlanmn disorgoЫ01mus, Strabon buna osasianaraq hontin ,ohorioHn osasinin qoyulmaslni yunanlann adl ilo

baglaml,dl「 '

BЭzi orob monbol● nndo do Bordo ilo BeylЭ qan arasinda Yunan(Muyan―)adll,OhoHn olmaslhaqqmda molumatlar vardlr Z.I Yarnpolski Yunan ,OhOHni Strabonun “Cograflya''sindaklAlbaniyanin Aynian,Э hoH ilo eynilo,di五 r Yatnpolskiyo gё ro homin,OhOr Qarabag yaメ aSinda,Uti

nahiyγosindo ycriЭ ,mi,, vaxti10 burada moskunl● ml, ンunan k09kinlo五 nЭ gё rЭ Yunanadlalldirllml,dir Todqiqat91 TЭ vЭkki1 01iyev Aynian,ohonni indiki Agcabodi rayonundakl QalatOpЭ

abidosi ilЭ cynilo,di五 r

Ananak,Э hЭ● 1lo baこ1l milahizolor iso tanx゛ nasllqda mibahisoli mosololordon biH olaraq

qalmaqdadlr(43)Oli Haqvcrdiycv Strabonun tos宙 r ctdiゾ Ananaka ,ohЭ五ni BЭrdo ,oho五 ilЭ

cンmilo,dinnoyln mimbn oldu卸 ユflknni daha inandincl sapr O,eyni zarnanda Nizarni Goncovinin

“IsgЭndomamo"po。11lasindakl Honlm tenninini do roma leglonlarl ilo baglayaraq yazli“BOrdoninqЭdim zalnanlarda Honlm adlandinlrnasina ancaq Nizatninin``Isgondomamo''pocmasinda tosadif

edi五 k Ola bilsin ki,Roma lcgloniannin disorgo saldlqlan BЭ rdo yerli ohali toroindon rotta11lann

yeni moskЭ ni kirni Orrum adlandinlml,,sonra isЭ bu sё z ёz follllaSinl doyl,orok Hotuln,Э klini alml,

vЭ Nizaminin oso五no do bu follllada daxll ol:nusdur'' Oli Haqvcrdiyev BordЭ toponimini “saktayセ larlnln torkibindo Azorbaycan orazlsho g。 lmi,bordor tayfaЫ lo bttlaヌr vo onun sonralar 90x

cuzi doガ。ikliyo ugrayaraq BOrdo adlandinldl=inl qcyd edir Saklann bu oraziloro g● lisinin e o VIII

oshn sonlan― VII osHn ovvollo五 no aid olduttunu nЭ ZЭro alsaq,onda bu,ohoHn adinln hЭ lo e Э bu adaltmda(“ BordЭ"adina yaxin bir fonlnada)9agnlmasl■ b ortaya 9xml,olur Belo olan halda isO c Э I

(64)― bc l(24)osrlOnndЭ ya,arnl,Strabonun“ BordЭ"(bOrdOr),oh。」ni(Vo ya ya,ayl§ yenni)

AnaHak adlandinlmasina hc9 bir liztlm qalmazdir NЭ zoro alsaq ki,N.Goncovi Makcdoniya11 lsgOndOr

dёvini qolomo alml,dir vЭ bu Strabonun ya,adigl l10rdon xcyli owoldir,ycno dЭ bu■kir,ibholl

gёruntr Odur ki,oνvolki Hommun,sonrakl Bordonin Anarlak adlalmasl yainlz i,ga191lann,yaxud

solnamo9iloHn bu s6zi 6z dilloHno uywnl■ dl・ 11lalan ilo ba言 1l ola bi10r Bizco Bordo sohЭ 五no HЭrumadl oroblor toroindon venlmisdir OЮ b i,tanan dぃThdo BordO QafqaZ Albaniyaslnln paytaxtl01duttundan OrOblor osason bitporost vo x五 stian albanlann ya,adlこ 1 ,ЭhЭ五dagitlnl,vo onu Horum

(Haraln,dinsiz,kair adatnlarln ya,adlqlan yer)adlandl....1,lar.Tanxdon molumdur ki,orob i。こallandё vrundЭ Qafqaz Albaniyasinda dOvlot dini xHstianllq,paytaxt iso BOrdO sЭ hoH idi.Lakinノヽlbanlyanin duzon, o cumlodon Bordo Эhalisinin coxu xHstianllgl qobul emir vo kёhno dinictiqadlaHni saxlaylrdllar Orob i,gallan zallnanl bitporost Эhalinin ya,adlこ l yer10r daこ ldlllr,10-15 km

199

200 Arx e o lo giy a, Etno qr afiy a, N umizmatika

Tarix vo onun problemloH′ N色 1 2011

arahqda yeni ya,ayl,InOntoqolo五 meydana golirdi. Bununla batth i五 9aylardan 9okilon arxlar vo

ticarot yollannm istiqamoti doyisirdi.

BordЭ §ЭhЭHnin adl yaz11l mЭ nbolordo ilk dofo V osrlo ba色 1l hadisolorlo 9okilir.XVHI osrdo

tЭrtib olunmu§ “GoncЭ…Qarabatt ЭyalЭtinin miifossol do■ o五"ndo do Bordo nahiyosinin kondloH

araslnda`'Horun" adh kondin ad1 9okilir.Kondin Tortor 9ayl■ ln konatlnda yerlo,diyi,cyni zaFnanda

bo,olduttu,Orada ya,ayl§ ollnadlこlnl bildiHr.Buradan bclo qonaoto gollnok olar ki,miioyyon dё vrlordЭ

BordЭ vЭ Horum ayn― aynllqda ya,ayl,montOqЭ IЭ●olmu,lar.5ortopO qazmtllan,oho五 n daha qodim

dёvriinil az da olsa i,lqlandlllllatta imkan vcrrni,dir.Antik,ohoHn lniiasir,ohor orazisindon 6 1α n arall

ycrlosmosi nk五 ni satlrll kOndi yaxmll量 mdakl sOrtOpo qazlntllan zamanl oldo oluFllnu,zongin maddi―

mЭdoniyyot niimunЭ IЭHnЭ osason sёylomok olar.Buradan tapllml,nadir sЭ not incisi olan mcdalyon

tipli‐ 1/ulkan ktliindon hazlrlannll,qadin flquru bё ytik Эhonliyyot kosb edir ki,gё rkornli arxooloq

M.Hiseynov,orti olaraq onu Nizaminin qohromanl Bordo hё 飾 dan Ni§ abonin,oroino``ilahЭ

Nti,abЭ " adlandllllll,dlr. Fiqur 9ox inco hazlrlanlnl, sa91an, ba,lndakl ёrpok mOharЭtlo ve五 IIIni,dir

(44).Fiqurun taplldlЁ l yCrdO Roma sorkordolori Antoni vo Avqustun adina kosilmi,sikkloro dЭ

tosadif edilmi§ dir.Tapllan maddi― modoniyyot nimunolo五 nЭ osason M.Hiseynov sortOpo ya,ayl'

ye五ni Nizaminin tosvir ctdiyi Horum (qodim BOrdЭ )olmaSl■ hini iroli siimt,diir.Bir daha

qЭ tiンγЭtlo sё ylЭ yЭ biloHk ki,bu zona qЭ dirn dё vriin Bordosidir.M.Hiiseynov gё storir ki,sortOpo tunc

dёvindon,ohortipli ya,ayl, moskoni ollnu§ ,antik vЭ ilk orta osrlor dё vrtindo iso ёz inki§ aflnln on

ンυksok morhЭ losino 9atml,dlr. Homin ya§ ayl, ycHnin orazisi 4 ha olub, otrafl ikiqat hasarla ЭhatЭ

olunmu§dur.Torpaq soddin hiindtrityii 3-4 metro 9atlr.simal― qЭrb torofdo yerlo,on darvazanln cni 6

metrdir(45.59‐ 60).Arxooldi todqiqatlar sibut edir ki,antik vo ilk orta osrlor dё vriindo ytiksok inki,af

ctrni, Bordo §ЭhЭH oroblЭ Hn i§邑all i10 daЁ ldlinll, VЭ §Эhor orta osr Bordosinin olduЁ u yerO

kё 9iimii,diir.()rta osr BЭrdЭsi iso osason siavyanlann X osrdo olan hiiclunlan ilЭ olaqoli tonЭ zzul

ctini§ dir.

Son illordo apanlan arxeol● i qazlntllann noticoloH Bordodo,ohor modoniyyotinin 3000 ildon

artlq ya,l olduttunu sё yloFnOyЭ Osas ve● r(46.47-52;47.21-22)

ODOBIYYAT

l.Mornmodova F,C.Albaniyanin siyasi tanxi vo cottraflyasl,BJ(11993

2.Mxitar Qo,AЛ 6aHcKaE XpOHИ Ka(Π peДИCЛ.Πep.И KOMMeHT.3.Б yHИЯToB)БaKy 1960.

3.Binyadov Z.M.Azorbaycan VH‐ IX osriordo,Bakl 1990

1 4. БapToЛЬД B.B. MecTo ΠpИKaCΠИЙcKИX 06ЛacTeЙ B ИcTopИ И MycyЛMaHcК o「o MИpa, БaKy

1994

5.MoИ ceЙ KaraHKaTBaTcИ И cTopИЯ cTpaHЫ AЛ6aH(ncpeB.И КoMMcHT,3.M.Б yHИЯToB)Б aKy

1993.

6.Nizarni GoncЭ 宙 lsgondOmamo,Bakl 1981.

7.HypИ cB A.Б .CpeДHeBcKOBЫЙ「

opoД БapД a, БaKy 1986.

8.Nu五 yev A.B.Gё sto五 lon oso五 .

9.Nu五 ycv A.B.Gё stoHlon osЭ H.

10。 Nuriyev A.B.Ycno orada.

ll.Я KyT aJI― XaMaBИ ``lⅥ yДЖaM a」I…6yЛДaH''(cЛ OBapЬ cTpaH)Π cp.Π,K Xy3e.HAИ И,ИHB,N‐

504.

12.Nizami Goncovi G6stЭ Hlon oso●,

13.OcИΠoB「 .“CeЛcHИc БapДa''CⅣIONIIΠK,TИфЛИCЬ 1893.

14.Nu五ycv A.V.,Babayev O.H.Bordo,oho五 nin tarixi‐arxool● i o9Crki.(Antik vo orta osrior),

13ak1 2001,

15 Nu五ycv A B,Babaycv O.H Gё storilon ЭsЭ H.

Arxeolo giy a, Etno qrafiy a, Numizmatikq

Tarix vo onun Problemlori′ N21 2011

16.Volixanll N.Orob Xilafoti'vo Azorbaycan,Bakl 1993,

17.Volixanh N.Gё stoHlon oso五 .

18, CЫ coeB B.Ⅳ I “БapДaa.Д peBHOcTЬ ccЛ・ БapДa,「ЯHДЖa , ye3Д a, Cro ИcTOpИЯ''И 3B.

A3ep6aЙ ДЖaHcKO「 O apxeoЛ oFИЧeCКoFO КOMИTeTa.BLIIIycК 2.БaKy 1925,

19.「paHToBcKИЙ E.A, PaHHaЯ ИcTopИЯ ンIpaHcKИ X ΠЛeMeH CpcД HeЙ A3ИИ MOCKBa 1960.

20.Qcybullayev Q.Azorbaycan tiirklorinin to,Э kkiil tarixindon,Bakl,1994

21.MИ HopcКИЙ B.ИcTopИЯ luИ pBaHa И Дep6eHДa,MocKBa,1963

22.Ordubadi M.S,NizarFn dёVrii vo hoyatl.Nizanu l kitab,Bakl,1940

23.NЭbiyev N.Cografl adlar,Bakl,1983

24.CttИ MoB T.O TonoHИ Me БapДa.ヽ MaTcpИ a」IЫ ДoKЛ狐 OB ЬIЬI HaFHoЙ КOHф epCHЦИИ

HOCBЯЩ CHHOЙ И3ンЧeHИЮ TOnoHИ MИ A3ep6aЙДЖaHcКoЙ CCP,Б aKy,1981

25.Kalankatll M.Albaniya tarixi,Bakl,1993

26. MeЛ ИKИШ BИЛИ 「

.A. HaceЛ eHИe ceBepHЬ Ix o6ЛacTcЙ HaИ pИ―ypapTy И eFO pOЛ Ь B

ДpcBHcBocTOЧ HOЙ ИcTopИИ,34ocК Ba,1960

27.ΠoxoMoB E.A.Б aШHИ MaB30Л eИ B БapДc И Иx HttΠИCИ .TpyДЬI A3ep6aЙДЖ aHcKO「 O Φ AH

CCCP(CepИ Я ИcTopИЧecК〔口)T.XXB.Б aKy,1936

28.ΠoxoMoB E.A.MoHeTЫ БapДaゝ И3B.A3Cp6.ΦAH CCCP地 4.БaKy,1943

29.LLloneH H.II.HoBЬ Ie 3aMeTК И Ha ДpeBHИe ИcTopИИ KaBKa3a И e「O o6И TaTeЛ cЙ CΠ6 1864

30.「cЙ6yЛЛaeB F.ToΠoHИMИЯ A3Cp6aЙДЖaHa,БaКy,1986

31.Эliyarov S.S.,Mahmudov Yハ 4.Azorbaycan tarixitizro qaynaqlar.Bakl,1989

32.Qasqay S.Manna dё vloti.Bakl,1993

33.Qo,qari M.D市 ani‐ tirk littoti(TOrC.Mitollibov C.M.).Da,kond,1961.H hissЭ

34.Yusif Has Hacib《Kitab Biliq》 (torc.Arat R.R.)Ankara,198835 0zizov E.Bordo toponilni,〈 くElln vЭ hoyat》 jurnah.ヽ●6.Bakl,198736.Axundov A.Torpa言ln kёlgosindo tarixin izlori.Bakl,1983

37.Haqverdiyev O,s.Orta Эsr Bordo,ohori.Bakl,1991

38.EHi Nl.Bordoヽ 〈ヽ〈Odlar yurdu〉〉qozeti,15 avqust 1969

39.Soforov Y.Hunlar vo Azorbaycan.Bakl,1985

40.「pИЖMaЙЛo F.3aΠ aДHtt MoHFOЛ ИЯ И ypЯHxaHcKИЙ КpaЙ.ЛeHИHFpaД,1926,T.241.Yizba,ov R.,01iycv K.,Sodiycv M.Azorbaycanin cottrarl adlarl.Bakl,1972

42.CTpa6oH.「 eoFpaфИЯ,Л eHИHFp狐,196443.Haclyev Q.0.BOrdo§Эhorinin tarixi(b.C.0,H一 b.c.XVHI).Bakl,2008(soh.56).44.Hiseynov M.M.BЭ rdЭdЭ yeni arxeokガ i tapintllarヽ くヽ〈Odobiyyat vЭ incosonot》 qozcti,H

noyabr 1978

45.Oslnanov F.L.Posclenic sortcpC bliz scl.satlrll V Bardcヽ Aヽzorbaycan Arxeologiyasl,

Bak1 2002,卜●1-2.sЭh.59‐60

46.Mommodov A.,Coforov P.,Hasilov s.,Oliyev T.Dinya ticarotindo Bordo§ Эhorinin rolu,ヽヽAzЭrbaycan Arxcologiyasi vo Etnoqraflyasl,Bak1 2005,か 02,soh.47‐ 52

47. Nuriyev A.B., Mornlnodov A.M. Bordonin orta osr doyirmanlarl, ヽヽ くくElrn vЭ hOyat〉〉jurna11.Bakl 1986,N6.soh.21‐ 22

201

202 Arxeolo giy a, Etno qrafiy a, Numizmatika'I'arix va onun problemlari, Ne 1 201.1

API{(D MAMEAOBCynza umc xufi Qtut uan llucmumyma

If o dzomo a k u ytt umene fi Awp6 a fid uca n a

e-m ail : Mamm ad ov.Ari@n ail ru

O TOIIOHI'IME (EAPAA)

I-opog Eapaa oxoJro 500 ner 6ur croruqefi Kasxa3crofi A.u6auuu. Cpe.aHeBeKoBbIe aBTopLI

r{a3brBruru Eapay <Marepuo Appanu. HaquHa.s c 552 roAa ropoA Eapaa cran raKxe IreHTpoM

An6aHcroff qepKBr,r. flo otul,ro.norur{ cJIoBo Eapaa o3Haqaer <eu1€ pal>, ((Mecro ,ulr pa6on>), (ropoA

l{eBy[tKr.r), <cuoulsuft>), (oopoA rraul)), (cuecro u3roroBJIeHLI.s npsxfi)) I AP. B cpeAHeneKoBblx

Hcror{Hr.rxax Eapaa yrroMunaercfl I{ KaK <d(apyu>.

ARiF MAMEDOVSumgaitslE branch of Instinte

Preparations of teachers of Azerbaijane-m ail : Mamm ad ov. A rifunail ru

ABOUT TOPONiMS BARDA

The city of the Bard about 500 years was capital of the Caucasian Albania. Medieval authors

named to the Bard <Mother of Arran>. Since 552 years the city of the Bard became also the center ofthc Albanian church. On etymology the word of the Bard means "once again", <a place for slaves>>,

<the city of the girl>>, "powerful", <a city of thickets>>, <<a place of manufacturing of a yarn>>, etc. In

medieval sources of the Bard is mentioned and as by "Harum".

Raygilar: t.e.d. Q.O.Haayev va.t.e.d. Q. ismaikadaAMiA-run Sumqayrt filialmtn ictimaifannlar kafedrasmtn 06 dekabr 2010-cu il tarixli iclavrun

qaran ila gapa maslahat giiriilmiisdiir (Protokol JYgl2).