�

América Latinaen movimientoElia Ramírez Rouvalis

Periplos yresidencia transitoriaSusana Vázquez Alvear

RéquiemPoema Lêdo Ivo

Arpa y guitarra, de Paraguay a GreciaRaúl Matías Sosa

�

Editorial

América Latina en movimiento| Η Λατινική Αμερική εν κινήσειElia Ramírez Rouvalis| Ελια Ραμίρεζ Ρούβαλη

La patria peregrina | Η πατρίδα που ταξιδέυει

Aprender a vivir sola e independiente | Μαθαίνοντας να ζείς μόνη και ανεξάρτητη Carmen María Aranda de la Riva| Κάρμεν Μαρία Αράντα ντε λα Ρίβα

Periplos y residencia transitoria| Περιπλανήσεις και προσωρινές διαμονέςSusana Vásquez Alvear| Σουσάνα Βάσκεζ Αλβεάρ

La partida| Η αναχώρηση

La nostalgia | Η νοσταλγία

Camino al sueño| Πορεία προς το όνειρο Luis Gómezbeck| Λούης Γκόμεζμπεκ

La adaptación | Η προσαρμογή

Vivir en Europa, pensar en América| Ζώντας στην Ευρώπη, με τη σκεψη στην ΑμερικήElia Ramírez Rouvalis|Ελια Ραμίρεζ Ρούβαλη

Réquiem V| Ρέκβιεμ VLêdo Ivo| Λέντο Ιβο

Con la Capoeira a Europa| Με την καποέϊρα στην ΕυρώπηRicardo Veríssimo de Jesus| Ρικάρδο Βερίσσιμο ντε Ζεσούς (Φόφο)

Aquí encontré mi rinconcito| Βρήκα εδώ τη γωνίτσα μούEstela Mary Carballo Ginares| Εστέλα Μάρυ Καρμπάγιο Χινάρες

Arpa y guitarra, de Paraguay a Grecia| Άρπα και κιθάρα, απο την Παραγουάη στην ΕλλάδαRaúl Matías Sosa| Ραούλ Ματίας Σόσα

Buscar, buscar y aprender| Αναζήτηση, αναζήτηση και μάθησηMarina Markou Castillo| Μαρίνα Μάρκου Καστίγιο

Hijo de extranjero. ¿Extranjero?| Παιδί ξένου. Ξένος; Tatiana Alvarado Teodorika| Τατιάνα Αλβαράδο Τεοδορίκα

índice | περιεχόμενα

αμέριkαλατίνα.gr | américalatina.grRevista bianualCorreo Electrónico: gr.amerikalatina@yahoo.comNúmero 1, verano 2010

Dirección Elia Ramírez Rouvalis

ConsejeroYorgos Rouvalis

Textos de: Tatiana Alvarado TeodorikaCarmen María Aranda de la Riva Estela Mary Carballo GinaresLuis GomezbeckLêdo IvoMarina Marku Castillo Elia Ramírez Rouvalis Raúl Matías Sosa Susana Vásquez AlvearRicardo Veríssimo de Jesus

PortadaSaúl Miranda BonillaDiseño y DiagramaciónSaúl Miranda Bonilla

El contenido de los artículoses responsabilidad de las personan que los firman

3

5

9

12

16

21

28

29

33

39

50

52

53

62

69

72

�

El tema de este segundo número de ameri-kalatina.gr es Vivir en Europa, pedimos a varias per-sonas de la comunidad latinoamericana de Atenas textos sobre su partida y su vida en Grecia. Estos constituyen el cuerpo de esta edición bilingüe de nuestra revista. Recibimos testimonios de vida, por lo que decidimos respetar el estilo de cada relato.

En primer lugar presentamos un panorama de la emigración latinoamericana que ha crecido mucho en los últimos años, América Latina en movimiento nos da idea del avance de este fenó-meno en nuestra región. El ejemplo de Uruguay ilustra las actividades que se pueden emprender para establecer relaciones con la diáspora y planear acciones a su favor.

Sigue una serie de testimonios de vida de emigrantes de diverso tipo. Gente con estudios, artistas, personas sofisticadas y sencillas escribieron relatos espontáneos y sinceros, textos que cuidan lo que quieren decir, otros que evaden cualquier asunto personal y prefieren filosofar. Todos nos dan información, reflejan vidas que nacieron en Améri-ca y se desenvuelven en este continente, en Atenas. Hay quienes viajaron y probaron suerte en nuestro continente, luego se establecieron en este lado del océano. Dos relatos aluden a una estancia en países socialistas, con observaciones pertinentes y atina-das. Otros dos cuentan las experiencias de trabajo en varios sitios, asumen su condición de migrantes y sacan el mejor partido de su situación. Todos hablan del trabajo y las desventajas que sufren las y los migrantes en nuestros días, así como del apren-dizaje de nuevos códigos. Pese a todo, hay optimis-mo y deseo de satisfacer la necesidad suprema: ser feliz, en este caso con sus logros, aprender, viajar, dar a conocer su cultura, enviar dinero a la familia, trabajar voluntariamente, aceptando y queriendo a su nueva patria. Los cuatro textos intercalados entre los artículos son resultado de una pequeña encuesta que hicimos en nuestro entorno, las respuestas a preguntas directas revelan muchas de las causas de la emigración, los problemas de adaptación, las facetas de la nostalgia y las dificultades para encon-trar un trabajo acorde a las calificaciones y saberes adquiridos muchas veces en los países de origen.

Το θέμα του παρόντος δεύτερου τεύχους του Αμέρικαλατίνα.γρ είναι Ζώντας στην Ευρώπη. Ζητήσαμε λοιπόν, από άτομα που ανήκουν στην Λατινοαμερικάνικη κοινότητα στην Αθήνα, κείμενα σχετικά με την αναχώρησή τους από την πατρίδα και τη ζωή τους στην Ελλάδα. Τα κείμενα που συγκεντρώθηκαν αποτελούν τον κορμό αυτής της δίγλωσσης έκδοσης του περιοδικού μας. Δεχτήκαμε μαρτυρίες ζωής. Το ιδιαίτερο ύφος κάθε μαρτυρίας έγινε σεβαστό.

Κατ’ αρχάς, παρουσιάζουμε ένα πανόραμα της Λατινοαμερικάνικης μετανάστευσης, η οποία έχει αυξηθεί ιδιαίτερα τα τελευταία χρόνια. Η Λατινική Αμερική εν κινήσει μας προσφέρει μια ιδέα για το πόσο έχει προχωρήσει αυτό το φαινόμενο στην περιοχή μας. Το παράδειγμα της Ουρουγουάης είναι ενδεικτικό για τη δράση που θα μπορούσαμε να αναλάβουμε, προκειμένου να εδραιωθούν οι σχέσεις με τη διασπορά, αλλά και με ποιες δραστηριότητες μπορεί να πραγματοποιηθεί αυτός ο στόχος.

Ακολουθούν μια σειρά από μαρτυρίες της ζωής ορισμένων μεταναστών και των δύο φύλων. Άνθρωποι με σπουδές, καλλιτέχνες, άνθρωποι επιτηδευμένοι και άνθρωποι απλοί, έγραψαν αυθόρμητες και αληθινές ιστορίες. Σε κάποια κείμενα γράφουν προσεκτικά, σε άλλα αποφεύγουν κάθε προσωπική πληροφορία και προτιμούν να φιλοσοφήσουν. Όλες οι ιστορίες όμως μας προσφέρουν πληροφορίες, καθρεφτίζοντας τις ζωές ανθρώπων που γεννήθηκαν στην Αμερική, αλλά προσπαθούν να τα βγάλουν πέρα σε αυτή την ήπειρο, και συγκεκριμένα στην Αθήνα.

Υπάρχουν κάποιοι που ταξίδεψαν και δοκίμασαν την τύχη τους στην δική μας ήπειρο, αλλά στη συνέχεια εγκαταστάθηκαν στην άλλη πλευρά του ωκεανού. Δύο από τις ιστορίες αναφέρονται στην παραμονή των πρωταγωνιστών τους σε δύο σοσιαλιστικές χώρες, και περιέχουν εύστοχες και λογικές παρατηρήσεις. Σε δύο άλλες, αφηγούνται τις εργασιακές τους εμπειρίες σε διάφορα μέρη, όπου, έχοντας συνείδηση ότι είναι μετανάστες, επωφελήθηκαν όσο καλύτερα μπορούσαν από την κατάστασή τους. Όλες οι ιστορίες αναφέρονται στη δουλειά και τα προβλήματα που αντιμετωπίζουν οι μετανάστες στις μέρες μας, όπως και στους νέους κώδικες που έμαθαν. Παρόλα αυτά, υπάρχει αισιοδοξία και επιθυμία να ικανοποιηθεί η υπέρτατη ανάγκη:

EDITORIALElia Ramírez Rouvalis

�

La ausencia se parece a la muerte, para los que se quedan, desaparecimos, nos evaporamos, no saben qué sentimos en nuestra nueva vida. Nos extrañan pero se resignan a nuestra partida. Quizá por eso el poema de Lêdo Ivo queda bien en esta ocasión.

No llegó ningún artículo de gente furiosa o decepcionada de su vida aquí, sin embargo, los textos presentados revelan nuestra condición. Esta-mos aquí y allá. Quisimos marcharnos pero quere-mos estar cerca de la gente querida que dejamos. Disfrutamos el cariño que aquí recibimos pero nos faltan nuestros primeros amores. Nos quejamos de los inconvenientes locales, pero los soportamos y no regresamos a nuestros orígenes. Añoramos nuestra comida pero nos atrapan los sabores lo-cales. Frecuentemente caemos en la esquizofrenia, nos dividimos en dos, vivimos en Europa y pensa-mos en América. Tal parece que aceptamos este destino y lo asumimos.

Agradezco mucho a Saúl Miranda Bonilla por su trabajo artístico en la portada y la dia-gramación, a Clió Tsaliki, Efi Papadopoulou, Luis Gómezbeck, Víctor Ivánovich y Yorgos Rouvalis, su empeño y dedicación para traducir generosamente los artículos de este número.

Elia Ramírez Rouvalis

να μπορεί να είναι κανείς ευτυχισμένος, είτε με τις επιτυχίες του, είτε με τη μάθηση, είτε με τα ταξίδια, είτε με το να διαδίδει την κουλτούρα του, είτε με το να στέλνει λεφτά στην οικογένειά του, ακόμα και με το να προσφέρει εθελοντική εργασία, με αποδοχή και αγάπη για τη νέα του πατρίδα.

Τα τέσσερα κείμενα που παρεμβάλλονται ανάμεσα στα άρθρα, είναι το αποτέλεσμα μιας μικρής έρευνας που κάναμε στο περιβάλλον μας. Οι απαντήσεις στις απ’ ευθείας ερωτήσεις, αποκαλύπτουν πολλές από τις αιτίες της μετανάστευσης, τα προβλήματα προσαρμογής, τις διάφορες πλευρές της νοσταλγίας και τις δυσκολίες να βρει κανείς δουλειά σύμφωνα με τα προσόντα του και τις γνώσεις του, που πολλές φορές αποκτήθηκαν στις χώρες προέλευσης.

Γι’ αυτούς που μένουν πίσω, η απουσία μοιάζει με θάνατο. Εξαφανιζόμαστε, εξατμιζόμαστε, δεν ξέρουν τί νιώθουμε στη νέα μας ζωή. Τους λείπουμε, αλλά παραιτούνται με την φυγή μας. Ίσως γι’ αυτό, το ποίημα του Lêdo Ivo ταιριάζει πολύ σε αυτή την περίπτωση.

Παρότι δεν έφτασε στα χέρια μας κανένα άρθρο θυμωμένων ή απογοητευμένων ανθρώπων από τη ζωή τους εδώ, ωστόσο τα κείμενα που παρουσιάζουμε αποκαλύπτουν την κατάστασή μας. Είμαστε και εδώ και εκεί. Θελήσαμε να φύγουμε, αλλά θέλουμε να είμαστε κοντά στους αγαπημένους ανθρώπους που αφήσαμε. Απολαμβάνουμε την αγάπη που εισπράττουμε εδώ, αλλά μας λείπουν οι πρώτοι μας έρωτες. Παραπονιόμαστε για τα τοπικά προβλήματα, αλλά τα ανεχόμαστε και δεν επιστρέφουμε στις ρίζες μας. Νοσταλγούμε το φαγητό μας, αλλά μας αιχμαλωτίζουν οι τοπικές γεύσεις. Πολύ συχνά πέφτουμε στην σχιζοφρένεια, μοιραζόμαστε στα δύο, ζούμε στην Ευρώπη και σκεφτόμαστε την Αμερική. Φαίνεται λοιπόν ότι αποδεχόμαστε αυτή τη μοίρα και αναλαμβάνουμε την ευθύνη.

Ευχαριστώ πολύ τον Saúl Miranda Bonilla για την καλλιτεχνική του δουλειά στο εξώφυλλο και τη διαμόρφωση κειμένου, την Κλειώ Τσαλίκη, την Έφη Παπαδοπούλου, τον Luis Gómezbeck, τον Víctor Ivá-novich και τον Γιώργο Ρούβαλη, οι οποίο γενναιόδωρα μετέφρασαν τα άρθρα αυτού του τεύχους, με αποφασιστικότητα και αφοσίωση.

Της Έλιας Ραμίρεζ Ρούβαλη

�

América Latinaen movimiento

Elia Ramírez Rouvalis

Sabido es que el crecimiento de la emi-gración latinoamericana se vuelve visible pasado el medio siglo XX, creció hasta los 80 y se aceleró en los 90. Que en la última década de ese siglo la novedad fue el aumento de mujeres emigrantes de modo que se habla de feminización de la mi-gración. En los últimos años del siglo mencionado aumentó la pobreza y la desigualdad de la distribu-ción del ingreso, las condiciones de los mercados nacionales de trabajo se deterioraron (ver número anterior de esta revista). Este es el telón de fondo donde aparecieron nuevos movimientos de po-blación extrarregionales que se vieron claros al iniciarse el siglo XXI.

Empezamos el siglo con un elevado creci-miento de la emigración, la diversificación social de los participantes así como de los destinos elegidos. En la etapa anterior, al principio salían profesion-ales y técnicos con un alto nivel de estudios, luego en los 70, se sumaron los exilados políticos, ya en los 90 la crisis económica y la falta de empleos aumentó considerablemente el flujo de salida, era una corriente que abarcaba todas las clases socia-les. América Latina llega al siglo XXI con un nuevo patrón de emigración y se da cuenta que tiene que afinar las herramientas metodológicas para captar la dimensiones del nuevo fenómeno.

Es en esta etapa -fines de un siglo e ini-cio de otro- cuando España absorbe buena parte de la nueva emigración latinoamericana -entre 2001 y 2006 se triplicó su número en ese país,

Η Λατινική Αμερική εν κινήσει

Έλια Ραμίρεζ Ρούβαλη

Το μεταναστευτικό ρεύμα από τη Λατινική Αμερική γίνεται πλέον ορατό από τα μέσα του 20ου αιώνα, αυξήθηκε στη δεκαετία του ’80, ενώ μαζικοποιήθηκε κατά τη δεκαετία του ’90. Η είδηση είναι ότι την τελευταία δεκαετία του περασμένου αιώνα, αυξήθηκε ο αριθμός των γυναικών που μετανάστευσαν, τόσο που πλέον μιλούμε για γυναικεία μετανάστευση.

Τα τελευταία χρόνια έχει αυξηθεί η φτώχεια, η κατανομή του πλούτου είναι όλο και πιο άδικη, ενώ οι συνθήκες εργασίες των εθνικών αγορών έχουν φθαρεί. (βλ. το προηγούμενο τεύχος αυτού του περιοδικού). Αυτοί είναι οι λόγοι που εμφανίστηκαν νέα μεταναστευτικά κινήματα στις αρχές του 21ου αιώνα.

Ξεκινήσαμε λοιπόν τον αιώνα με μια αύξηση της μετανάστευσης καθώς και με μια μεγάλη κοινωνική διαφοροποίηση τόσο των μεταναστών όσο και των προορισμών τους.

Κατά τον προηγούμενο αιώνα μετανάστευαν επαγγελματίες και τεχνίτες υψηλού μορφωτικού επιπέδου. Τη δεκαετία του ’70 προστέθηκαν οι πολιτικοί πρόσφυγες, ενώ τη δεκαετία του ’90 η παγκόσμιας εμβέλειας οικονομική κρίση και η εκτεταμένη ανεργία είχαν ως αποτέλεσμα μια μαζικότερη φυγή, ήταν πλέον ένα φαινόμενο που άγγιξε όλες τις κοινωνικές τάξεις.Η Λατινική Αμερική ξεκινά τον 21ο αιώνα με ένα νέο μοντέλο μετανάστευσης και πλέον αντιλαμβάνεται ότι πρέπει να τελειοποιήσει τα μεθοδολογικά της εργαλεία, ώστε να κατανοήσει τις διαστάσεις του νέου φαινομένου.

�

cuando Japón recibe a los descendientes de sus compatriotas que emigraron a Brasil el siglo ante-rior, cuando aparecen o aumenta la importancia de destinos distantes y diferentes como Australia, Canadá, varios países europeos e incluso algunos países árabes y de otros continentes. También fue el momento en que Grecia pasó de ser un país cuya economía expulsaba gente, a un país receptor de inmigrantes.

El intenso movimiento hacia nuevos países opacó la corriente hacia los destinos tradicionales, por ejemplo, colombianos a Venezuela, bolivianos a Argentina y Brasil, nicaragüenses a Costa Rica. Varios países destino se convirtieron en exportado-res de buscadores de trabajo.

Este movimiento del siglo XXI está formado principalmente por jóvenes y adultos jóvenes, por ejemplo, más del 40% de los emigrantes de Nicara-gua, Ecuador y México se concentran el el grupo de 20 a 29 años.

Para entender este fenómeno demográfico, se hacen planes para mejorar la captación de las salidas. Hasta ahora, los registros de los países re-ceptores no siempre coinciden con los de los países de origen. Los cuadros siguientes ayudarán a percibir la dimensión de la emigración en América Latina. Los datos son de la Comision Económica para América Latina, provienen de los censos de EUA y de los países de América Latina.

Σε αυτή την περίοδο –τέλη του ενός αιώνα και αρχές ενός άλλου- η Ισπανία απορροφάει μεγάλο μέρος των μεταναστών από τη Λατινική Αμερική, μεταξύ του 2001 και το 2006 τριπλασιάστηκε ο αριθμός στην χώρα. Επίσης, η Ιαπωνία δέχεται τους απόγονους των Γιαπωνέζων που είχαν καταφύγει στη Βραζιλία ένα αιώνα πριν, και εμφανίζονται στο προσκήνιο νέοι προορισμοί, όπως η Αυστραλία, ο Καναδάς, μη παραδοσιακές ευρωπαϊκές χώρες, ακόμα και αραβικές χώρες ή κράτη άλλων ηπείρων. Ήταν η στιγμή που και η Ελλάδα μετετράπη από χώρα μετανάστευσης σε χώρα υποδοχής μεταναστών.

Η έντονη κινητικότητα-μετανάστευση σε «νέες» χώρες υπερέβη τους κλασικούς προορισμούς, όπως: Κολομβιανοί στη Βενεζουέλα, Βολιβιανοί στην Αργεντινή και Βραζιλία, Νικαραγουανοί στην Κόστα Ρίκα. Κάποια κράτη μετατράπηκαν σε χώρες εξαγωγής αναζητούντων εργασία.

Αυτό το μεταναστευτικό ρεύμα του 21ου αιώνα, αποτελείται κυρίως από νέους και μεσήλικες, παραδείγματος χάριν, πάνω από το 40% των μεταναστών από τη Νικαράγουα,τον Ισημερινό (Εκουαδόρ) και το Μεξικό είναι ηλικίας 20 με 29 χρονών.

Για να κατανοήσει κανείς αυτό το δημογραφικό φαινόμενο, υλοποιούνται προγράμματα για την καλύτερη καταγραφή αυτών των μετακινήσεων. Μέχρι σήμερα, οι καταγραφές των κρατών «αποδεκτών» δεν συμπίπτουν πάντα με εκείνες των κρατών καταγωγής των μεταναστών.

Οι παρακάτω πίνακες μας βοηθούν να αντιληφθούμε τη διάσταση της μετανάστευσης στη Λατινική Αμερική. Τα στοιχεία είναι της Οικονομικής Επιτροπής για τη Λατινική Αμερική, (CEPAL) προέρχονται από τις απογραφές που πραγματοποιούνται τόσο στις Ηνωμένες Πολιτείες όσο και στη Λατινική Αμερική.

�

�

�

Uruguay, el pequeño gran país, a la vanguardia en América Latina, conocido por su sistema educativo, por las prestaciones sociales, por su legislación de avanzada. En 1960 y 1970 experimentó la emi-gración de origen económico, luego por motivos políticos, con el golpe militar de 1973. En 2002 sufre la crisis económica junto con sus vecinos y com-pradores, Argentina y Brasil, le afecta la caída de los precios de materias primas. Vive la tercera gran emigración. Con 16% de su población emigrada, la ONU lo considera como un país desmembrado, Uruguay crea su provincia número 20 . La diás-pora uruguaya se ubica en Argentina, Australia, Venezuela,Canadá, España, México, Francia, Suecia, Nueva Zelandia, Suiza, Paraguay, Chile, Grecia...Con la crisis y los ajustes en los países receptores importantes hay una corriente de retorno.

LA PATRIA PEREGRINA Η ΠΑΤΡΙΔΑ ΠΟΥ ΤΑΞΙΔΕΥΕΙ

Η Ουρουγουάη, αυτή η μεγάλη μικρή χώρα, υπήρξε

πάντα πρωτοπόρα στη Λατινική Αμερική, κυρίως για

το εκπαιδευτικό της σύστημα, τις κοινωνικές παροχές

και την προωθημένη νομοθεσία της. Το 1960 και

1970 εμφανίστηκε η μετανάστευση για οικονομικούς

λόγους, και κατόπιν για πολιτικούς, μετά το στρατιωτικό

πραξικόπημα του 1973. Το 2002 περνάει οικονομική

κρίση μαζί με τους γείτονες και εμπορικούς εταίρους,

την Αργεντινή και τη Βραζιλία . Πλήγεται κυρίως από

την πτώση των τιμών των πρώτων υλών. Εμφανίζεται

η τρίτη μεγάλη μετανάστευση . ‘Έχοντας 16% του

πληθυσμού της σε μετανάστευση θεωρείται από τον

ΟΗΕ σαν χωρισμένη χώρα. Η Ουρουγουάη λοιπόν

δημιουργεί την 20η επαρχία της , Η διασπορά της

Ουρουγουάης βρίσκεται στην Αργεντινή, Αυστραλία ,

Βενεζουέλα, Καναδά, Ισπανία, Μεξικό, Γαλλία, Σουηδία,

Νέα Ζηλανδία , Ελβετία, Παραγουάη, Χιλή , Ελλάδα…

Ταυτόχρονα με την κρίσι και διάφορα μέτρα στις χώρες

υποδοχής , εμφανίζεται ένα ρεύμα επιστροφής .

�0

Departamento 20, Uruguay, son la señas de quienes salieron de ese país para trabajar en otros lugares. Es el inicio de una propuesta que llevará a la elaboración de una Política de Estado para los emigrantes uruguayos. Acaba de difundirse entre ellos un texto que luego de una introducción lanza la discusión sobre el futuro contenido de tal política. Se pide la colaboración de la diáspora uruguaya, se les solicita ideas e iniciativas, a través del texto titulado Lineamientos generales para el debate estratégico en el Departamento 20. Ya tiene su identificación, un logo que consiste en un rectángulo, el sol uruguayo a la derecha, a la izquierda dice D20 y abajo la leyenda La patria peregrina.

El D20, se crea en 2005, cuando se iniciaron las actividades para entretejer las relaciones entre el Estado, las organiziones sociales existentes y los nuevos instrumentos de vinculación, los Consejos Con-sultivos. Sus objetivos centrales son -organizar de manera efectiva y permanente el vínculo con los com-patriotas residentes en el exterior y –transversalizar la temática migratoria en el Estado Uruguayo y en la sociedad. La base de estas acciones son los datos de emigración, 16% de la población uruguaya reside en el exterior, se ubica al menos 14 países destino, hay otras estimaciones que dicen que se llega al 19%, en este caso Uruguay sería uno de los países del continente con mayor emigración.

El ejemplo de Uruguay ilustra la necesidad de sistematizar la información sobre la emigración, todos los países latinoamericanos tienen planes de trabajo para conocer más sobre este fenómeno de-mográfico y tener bases para diseñar políticas adecuadas.

El texto informa que Uruguay ha tenido un ritmo de flujos migratorios en períodos históricos muy precisos, no se han organizado las relaciones con la emigración, hay escasa información objetiva. Por otro lado, se sabe que existe alta proporción de emigración familiar, un alto grado de asociación, que la diás-pora está pendiente de lo que sucede en el país y fomenta su identidad. Es solidaria, apoya en caso de catástrofes y en proyectos específicos.

Dice que la diáspora no remesa muchas divisas, 116 millones de dólares en 2009. Aquí falta sumar los mecanismos “artesanales”, las compras on line de canastas familaires en supermercados, los gastos con tarjetas de crédito. Se sabe que invierten en inmuebles y que incursionan en la industria y el turismo. Hay como 3 000 académicos uruguayos en el exterior.

También en 2005 se creó la Dirección General de Asuntos Culturales y Vinculación, unos años después recibió ayuda del Fondo de Población de Naciones Unidas, de la Organización Internacional de Migraciones OIM y de Naciones Unidas. Más tarde se fundó la Oficina de Retorno y Bienvenida, este año, empezó a funcionar el Centro de Atención Ciudadana que pronto actuará a nivel local. Se lanza la idea de una entidad que se ocupe del retorno ya visible.

Una parte muy interesante del texto es la que se refiere a los Consejos Consultivos, especie de representantes de la sociedad civil uruguaya en el exterior. Las iniciativas para consolidarlos de modo que contribuyan al proceso de restitución de derechos e inserción en la vida social, cultural y económica de los uruguayos y uruguayas emigrados , incluyen puntos que van desde convenios bilaterales, censos de locales de asociaciones, restaurantes y deportistas hasta políticas sociales para las mujeres emigradas (con perspectiva de género), niñez y adolescencia, juventud, gastronomía, un plan nacional de retorno y un Fondo para el Arte y la Cultura Nacional en el exterior. Cada punto con propuestas específicas para discutir.

��

Η Επαρχία 20 στην Ουρουγουάη συνίσταται από εκείνους που ‘έφυγαν από τη χώρα για να εργαστούν σε άλλους τόπους. Είναι τα πρώτα βήματα μίας πρότασης που θα οδηγήσει στην διαμόρφωση μιας κρατικής πολιτικής για τους μεταναστεύσαντες ουρουγουανούς . Κυκλοφορεί μεταξύ τους ένα κείμενο που αρχίζει τη συζήτηση για το μελλοντικό περιεχόμενο της εν λόγω πολιτικής . Ζητείται η συνεργασία της διασποράς , ιδέες και πρωτοβουλίες της μέσα από το κείμενο με τίτλο Γενικές αρχές για την στρατηγική συζήτηση στην Επαρχία 20. Υπάρχει και ένα λογότυπο με τον ήλιο της Ουρουγουάης δεξιά , τα στοιχεία Δ20 αριστερά και πιο κάτω τη λεζάντα Η Πατρίδα που ταξιδεύει. Το Δ20 δημιουργείται το 2005 όταν αρχίζουν δραστηριότητες για να συσφιχθούν οι σχέσεις μεταξύ του κράτους, των κοινωνικών οργανώσεων και των νέων οργάνων συνδέσης , των Συμβουλευτικών συμβουλίων. Γενικός στόχος η οργάνωση με μόνιμο και αποτελεσματικό τρόπο του δεσμού με τους συμπατριώτες που κατοικούν στο εξωτερικό και την εισαγωγή του μεταναστευτικού ζητήματος σε ‘όλα τα επίπεδα του κράτους και τις κοινωνίας. Βάση των δράσεων αποτελούν τα στοιχεία τις μετανάστευσης , 16% του πληθυσμού της χώρας ζει στο εξωτερικό, σε τουλάχιστον 14 χώρες, ενώ άλλες εκτιμήσεις ανεβάζουν το ποσοστό σε 19% . Στη περίπτωση αυτή η Ουρουγουάη θα ήταν μια από τις χώρες της ηπείρου με τη μεγαλύτερη μετανάστευση. Το παράδειγμα της Ουρουγουάης υπογραμμίζει την ανάγκη συστηματοποίησης της πληροφόρησης περί μεταναστεύσεως . Όλες οι λατινοαμερικάνικες χώρες διαθέτουν προγράμματα εργασίας για να γνωρίσουν καλύτερα τούτο το δημογραφικό φαινόμενο και να έχουν βάσεις για να σχεδιάσουν ανάλογες πολιτικές . Το κείμενο πληροφορεί ότι η Ουρουγουάη είχε μεταναστευτικά ρεύματα σε πολύ ειδικές ιστορικές περιόδους ενώ δεν υπήρχαν σχέσεις με τους μετανάστες ούτε αντικειμενική πληροφόρηση. Εξάλλου, γνωρίζουμε ότι υπάρχει υψηλό ποσοστό οικογενειακής μετανάστευσης , πολλοί σύλλογοι , ότι η διασπορά παρακολουθεί τα τεκταίνομενα στη χώρα που συντελούν στη ταυτότητα τους. Η διασπορά είναι αλληλέγγυα , σε περίπτωση καταστροφών και σε ειδικά προγράμματα. Η διασπορά δεν στέλνει πολύ συνάλλαγμα, 116 εκατομμύρια δολάρια το 2009. Πρέπει εδώ να προσθέσουμε τους «πρόχειρους μηχανισμούς», τις αγορές on line καλαθιού νοικοκυράς στα σουπερμάρκετ, τις πληρωμές με πιστωτικές κάρτες . Γνωρίζουμε ότι επενδύουν σε ακίνητα και στη βιομηχανία και τον τουρισμό. Υπάρχουν επίσης πάνω από 3 000 ουρουγουανόί πανεπιστημιακοί στο εξωτερικό. Το 2005 δημιουργήθηκε επίσης η Γενική Διεύθυνση Πολιτιστικών Υποθέσεων και συνδέσμου , η οποία έλαβε υποστήριξη από το Ταμείο Πληθυσμού του ΟΗΕ , από την Διεθνή Επιτροπή Μεταναστεύσεων ΟΙΜ και από τα Ηνωμένα Έθνη. Αργότερα έγινε το Γραφείο Επιστροφής και Υποδοχής ενώ ‘άρχισε φέτος να λειτουργεί το Κέντρο εξυπηρέτησης Πολιτών που σύντομα αυτά θα επεκταθούν σε τοπικό επίπεδο. Κυκλοφορεί επίσης η ιδέα ενός γραφείου που θα ασχολείται με τους επιστρέψαντες . Ένα πολύ σημαντικό μέρος του κειμένου αναφέρεται στα Συμβουλευτικά Συμβούλια , που εκπροσωπούν την κοινωνία πολιτών στο εξωτερικό. ΟΙ πρωτοβουλίες προς ενδυνάμωση τους ώστε να συμβάλλουν στη διαδικασία επανάκτησης δικαιωμάτων και εισδοχής στην κοινωνική, πολιτιστική και οικονομική ζωή των μεταναστών ουρουγουανών, περιέχουν σημεία όπως π.χ. διμερείς συνθήκες, απογραφή χώρων συλλόγων, εστιατορίων και αθλητών έως κοινωνικές πολιτικές για τις γυναίκες μετανάστριες ( με την προοπτική φύλου), τα παιδιά και τους εφήβους, την νεολαία , τη γαστρονομία, ένα εθνικό πρόγραμμα επιστροφής και ένα ταμείο για την τέχνη και τον πολιτισμό στο εξωτερικό. Κάθε σημείο εμπεριέχει ειδικές προτάσεις προς συζήτηση.

Μετάφραση : Γιώργος Ρούβαλης

��

Para comenzar me presentaré, mi nombre completo es Carmen María Aranda de la Riva, nací en el Perú, ahí viví hasta noviembre de 1995, tuve una familia unida, respetuosa y honesta, valores que me inculcaron y los mantengo siempre pre-sente en mi actual vida. Mis padres al igual que yo, vivieron la emigracion, ellos se trasladaron de sus ciudades de origen a la capital por motivos perso-nales y familiares, por eso no me siento capitalina cien por ciento. Ellos se conocieron, se enamoraron y formaron una familia, tuvieron 2 hijas mi herma-na mayor y yo, la pequeña, en casa siempre reinó la confianza, el diálogo, esa buena costumbre de charlar alrededor de la mesa, opinando, debatiendo y algunas veces discutiendo pero siempre con alegría y libertad. Mi padre fué -porque el ya pasó a mejor vida-, piloto de yates particulares y mi madre que aún vive, una buena ama de casa. Como todas las familias de un barrio, pasamos momentos de crisis y angustia, pero gracias a Dios, al esfuerzo de mis padres y al ingenio creativo de mi mamá que es una gran mujer, salimos siempre adelante.

Los motivos que me impulsaron a dejar mi querido país no fueron económicos, ni políticos, ni amorosos. Yo vivía serenamente , tranquila y feliz rodeada de mi familia, tenía un trabajo, era anima-dora de un wawa wasi, casa hogar que se dedicaba a cuidar niños de las madres que trabajaban. Me encargaba de coordinar con las señoras que cuida-ban a los niños, para que tengan sus alimentos dia-rios, el control de salud y algún contratiempo que se presentase, el trabajo me gustaba porque era en el barrio donde vivía, porque además era un trabajo con un objetivo de ayuda y solidaridad a familias que vivían una situacion a veces muy precaria. Estudiaba educación inicial en un instituto, lo dejé a mitad, eran 10 ciclos. También participaba en el grupo juvenil parroquial así que mi vida estaba llena de motivaciones y buenos proyectos de vida ...pero las razones que me impulsaron a dejar mi querido Perú fueron las ganas de conocer otro mundo, otra cultura y aprender a vivir sola, inde-pendiente y aunque suene contradictorio a sufrir un poco. Yo siempre sentí que era algo que me faltaba para madurar, aprender a desenvolverme y sentir en carne propia lo que era estar fuera de casa. Escuchaba en la parroquia la solidaridad con el que tiene hambre, el desprotegido, el sin techo...

Aprender a vivir sola e independiente

Carmen María Aranda de la Riva

y yo jamas había sentido eso. Ahora se que no me equivoqué, el ser humano necesita experiencias positivas y negativas para crecer, madurar y valorar lo que tiene. A mί me ayudó a venir primero a Italia, a Milano, una buena amiga que era de la parroquia pero por motivos amorosos salió del país y como siempre estábamos en comunicación por medio de cartas, ella me motivó y me envió la mitad del pasaje para ir a Italia. Compré un pasaje de ida y vuelta con destino a Alemania, a Berlín en esos años los peruanos no necesitábamos visa para ir ese país. Llegue a Berlín, tomé un tren a Frankfurt, allí me puse en contacto con unos italianos que nos pasaron ilegalmente en auto hasta Milano por una gran suma de dinero, me estaba esperando mi amiga. Ahí empezó mi nueva vida en ese lindo y maravilloso país, el idioma fue fácil para mί, no lo hablaba pero si lo entendía. Todo era tan distinto, lo veia todo tan antiguo, tan viejo que realmente me dije estoy en el viejo mundo, ja, ja, ja... La gente tan elegante, todavía no sabía que estaba en la capital de la moda. Llegué en pleno frío, recuerdo que me regalaron en la iglesia un abrigo muy lindo para el frío. Tuve la suerte, mejor dicho mi buena estrella siempre me acompaña, llegué en noviembre y en diciembre ya estaba trabajando y tramitando mis documentos de legalidad.

Mucha gente que conocí y que eran ilegales, me decían que ellos habían esperado esa ley de regularización por siete años y yo sólo había esperado un mes. Trabajé cuidando a una señora mayor, tenía que cocinar y limpiar su casa, para mi todo esto era una experiencia, lo que no me gustaba era que tenía que compartir la habitación con ella, no poder bañarme todos los días como es-taba acostumbrada, ella se molestaba y decía que se gastaba el agua y no era bueno para el cabello y la piel. La comida era tan rica que aumenté de peso, me gustaba la musica, aprendí a cantar en italiano antes que a hablar, salíamos a pasear con mi amiga, recuerdo que siempre tenia temor al cruzar las pistas no sabía que los peatones tiene la preferencia al cruzar y los autos paraban para es-perar que uno cruzara las pistas, esto no pasaba en

��

Κατ΄αρχήν να συστηθώ: το πλήρες όνομά μου είναι Κάρμεν Μαρία Αράντα ντε λα Ρίβα, γεννήθηκα στο Περού, εκεί έζησα μέχρι τον Νοέμβριο του 1995, είχα μια οικογένεια ενωμένη, αξιοσέβαστη και τίμια, αρχές που μου εμφύσησαν και τις διατηρώ πάντα στην σημερινή μου ζωή. Οι γονείς μου όπως κι εγώ, έζησαν την μετανάστευση, εκείνοι μετακόμισαν από τις πόλεις όπου γεννήθηκαν στην πρωτεύουσα για προσωπικούς και οικογενειακούς λόγους, γι’ αυτό δεν νιώθω εκατό τοις εκατό πρωτευουσιάνα. Γνωρίστηκαν και ερωτεύτηκαν και δημιούργησαν οικογένεια, απέκτησαν δύο κόρες, την μεγαλύτερη αδελφή μου κι εμένα, την μικρή. Στην οικογένεια πάντα βασίλευε η εμπιστοσύνη, ο διάλογος, αυτή η καλή συνήθεια να κουβεντιάζεις γύρω από το τραπέζι, να ανταλλάσσεις γνώμες, να συζητάς, και μερικές φορές να τσακώνεσαι, αλλά πάντα με χαρά και ελευθερία. Ο πατέρας μου ήταν -γιατί έχει πια περάσει σε μία καλύτερη ζωή- καπετάνιος σε ιδιωτικά σκάφη αναψυχής και η μητέρα μου που ζει ακόμα, μια καλή νοικοκυρά. Όπως όλες οι οικογένειες σε μια γειτονιά, περάσαμε στιγμές κρίσης και αγωνίας, αλλά δόξα τω Θεώ, με την προσπάθεια των γονιών μου και με το δημιουργικό πνεύμα της μαμάς μου που είναι μία σπουδαία γυναίκα, πάντα τα καταφέραμε.

Τα κίνητρα που με ώθησαν να αφήσω την αγαπημένη μου χώρα δεν ήταν οικονομικά, ούτε πολιτικά, ούτε ερωτικά. Εγώ ζούσα ήσυχη, ήρεμη και ευτυχισμένη , τριγυρισμένη από την οικογένειά μου, είχα μία δουλειά, δούλευα σε έναν παιδικό σταθμό. Συνεργαζόμουν με τις κυρίες που πρόσεχαν τα παιδιά, για να έχουν την καθημερινή τους διατροφή, τον έλεγχο της υγείας τους και για να αντιμετωπίσουν καμιά αναποδιά που τυχόν παρουσιαζόταν. Η δουλειά μου άρεσε γιατί ήταν στην γειτονιά όπου ζούσα, επειδή επιπλέον ήταν μια δουλειά βοήθειας και αλληλεγγύης σε οικογένειες που ζούσαν σε μια κατάσταση κάποτε πολύ επισφαλής.

Σπούδαζα δασκάλα σε μια σχολή, το άφησα στη μέση, ήταν 10 κύκλοι. Επίσης, συμμετείχα σε μια ενοριακή ομάδα νέων, έτσι η ζωή μου ήταν γεμάτη από κίνητρα και θετικές ενέργειες…. Αλλά οι λόγοι που με ώθησαν να αφήσω το αγαπημένο μου Περού ήταν η επιθυμία να γνωρίσω άλλους κόσμους, άλλες κουλτούρες και να μάθω να ζω μόνη μου, ανεξάρτητη και -αν και ακούγεται αντιφατικό-, να ταλαιπωρηθώ λίγο. Πάντα ένιωθα ότι ήταν κάτι που μου έλειπε για να ωριμάσω, να μάθω να τα βγάζω πέρα και να νιώσω στο πετσί μου πώς ήταν να είσαι μακριά από το σπίτι. Άκουγα στην ενορία για την αλληλεγγύη σ’αυτόν που

πεινάει, τον απροστάτευτο, τον άστεγο, και εγώ ποτέ δεν είχα νιώσει κάτι τέτοιο. Τώρα ξέρω πως δεν έκανα λάθος, ο άνθρωπος χρειάζεται εμπειρίες θετικές και αρνητικές για να μεγαλώσει, να ωριμάσει και να εκτιμήσει αυτό που έχει.

Με βοήθησε το ότι πήγα πρώτα στην Ιταλία, στο Μιλάνο, μία καλή φίλη που ήταν από την ενορία αλλά για λόγους ερωτικούς έφυγε από την χώρα και όπως πάντα ήμασταν σε επικοινωνία με αλληλογραφία, εκείνη με παρακίνησε και μου έστειλε το μισό του εισιτηρίου για να πάω στην Ιταλία. Αγόρασα ένα εισιτήριο με επιστροφή με προορισμό την Γερμανία, στο Βερολίνο εκείνη την εποχή οι Περουβιανοί δεν χρειαζόμασταν βίζα για να πάμε σ’ αυτήν την χώρα. Πήγα στο Βερολίνο, πήρα ένα τρένο για την Φρανκφούρτη, εκεί ήρθα σε επαφή με κάποιους Ιταλούς που μας πέρασαν παράνομα με αυτοκίνητο μέχρι το Μιλάνο έναντι ενός μεγάλου χρηματικού τιμήματος, με περίμενε η φίλη μου. Εκεί άρχισε η νέα μου ζωή σ’ αυτή την όμορφη, καταπληκτική χώρα, η γλώσσα ήταν εύκολη για μένα, δεν την μιλούσα αλλά την καταλάβαινα. Όλα ήταν τόσο διαφορετικά, μου φαινόταν όλα τόσο του παλιού καιρού, που πραγματικά είπα μέσα μου «βρίσκομαι στον παλιό κόσμο», χαχαχα.… Ο κόσμος τόσο κομψός, ακόμα δεν ήξερα ότι βρισκόμουν στην πρωτεύουσα της μόδας. Έκανε πολύ κρύο, θυμάμαι ότι μου χάρισαν από την εκκλησία ένα παλτό πολύ όμορφο για το κρύο. Είχα την τύχη, ή πιο σωστά, το καλό μου άστρο πάντα με συνοδεύει, έφτασα τον Νοέμβριο και τον Δεκέμβριο πια ήδη δούλευα και έκανα τα χαρτιά μου για να νομιμοποιηθώ.

Πολλοί άνθρωποι που γνώρισα και που ήταν παράνομοι, μου έλεγαν ότι εκείνοι είχε χρειαστεί να περιμένουν αυτόν τον ρυθμιστικό νόμο για επτά χρόνια και εγώ περίμενα μόνο έναν μήνα. Δούλεψα προσέχοντας μία ηλικιωμένη κυρία, έπρεπε να μαγειρεύω και να καθαρίζω το σπίτι, για μένα όλα ήταν μία καινούργια εμπειρία, αυτό που δεν μου άρεσε ήταν ότι έπρεπε να μοιραστώ το δωμάτιο μαζί της, να μη μπορώ να κάνω μπάνιο κάθε μέρα, όπως ήμουν μαθημένη, εκείνη θύμωνε και έλεγε ότι της ξόδευα το νερό και ότι δεν ήταν καλό για τα μαλλιά και το δέρμα. Το φαγητό ήταν τόσο νόστιμο που πήρα βάρος, μου άρεσε η μουσική, έμαθα να τραγουδάω στα ιταλικά πριν μάθω να τα μιλάω, βγαίναμε βόλτα με την φίλη μου, θυμάμαι που πάντα φοβόμουν να περάσω τους δρόμους, δεν ήξερα ότι οι πεζοί έχουν προτεραιότητα και ότι τα αυτοκίνητα σταματούσαν για να περιμένουν κάποιον να περάσει τον δρόμο, αυτό δεν συνέβαινε στη χώρα μου και δεν μπορούσα να συνηθίσω. Όταν πηγαίναμε στη λειτουργία έπρεπε να αφήσουμε τις ομπρέλες μας και τις παλτά μας στην γκαρνταρόμπα, μαζί με όλα τα υπόλοιπα, εγώ δυσπιστούσα και σκεφτόμουν ότι βγαίνοντας δεν θα τα έβρισκα χαχαχα και πολλές άλλες τέτοιες καταστάσεις. Έτσι σιγά-σιγά

Μαθαίνοντας να ζείς μόνη και ανεξάρτητη

Κάρμεν Μαρία Αράντα ντε λα Ρίβα

��

mi país y no podía acostumbrarme, cuando íbamos a misa teníamos que dejar nuestro paraguas y abrigos en el colgador de ropas junto con todos los demás, yo desconfiaba, pensaba que al salir no lo encontraría, ja, ja, ja, ja y tantas situaciones más, asi poco a poco empezé a entender el sistema y su cultura. También aprendí que era el estrés y el nerviosismo que se vivía, aprendí el idioma, conoci mis derechos que tenía como trabajadora doméstica, logré tener más tiempo libre para viajar y conocer otras ciudades de Italia, aprovechar el hecho de vivir en un país donde la cultura está al alcance de todos.

Para mi fue una gran experiencia que enriqueció mi vida, pude conocer lugares que solo veía en postales y visitar museos o ver cuadros que había estudiado antes en la escuela, la comida deliciosa, la gente tan gentil, agradable, /son/ un poco exagerados pero simpáticos, también fue allí donde conocí a mi futuro esposo, el vivía en otra ciudad, en Firenze, fue un febrero que vino a Milano a trabajar, el era músico, siempre doy gracias a Dios y a la vida de haberlo puesto en mi camino en un mundo donde es tan difícil encontrar un hombre honesto, bueno y sobre todo que me quiera y me respete. Por motivos de trabajo viajó a Grecia y yo decidí dejar toda mi vida en Italia y empezar de nuevo en otro país, pero esta vez no sola sino juntos. Estoy en Grecia por razones amorosas como se habrán dado cuenta, como decía un libro de Susanna Tamaro vai dove ti porta il cuore... ve donde te lleve tu corazón.

Empezar otra vez fue muy difícil, el idioma, la religión y la cultura tan distinta a la nuestra. Al llegar todo lo veía negativo, no me gustaba la comida, las ensaladas con tanto aceite que parecía sopa, el calor no lo soportaba y lo peor de todo, el cigarro que no lo soporto y no lo soportaré jamás, no trabajaba, solo ayudaba a mi esposo porque

viajamos a mi país y allí nos casamos. Mi esposo trabajaba con unos griegos vendiendo artesanías y viajábamos mucho, lo bueno de esto [es que] con-ocí muchas ciudades como Salónica, Lárisa, Volos, Xanti, Corintia, Rodas, Skiatos, etc.

Poco a poco conprendí el sistema, pero me costó muchos años para poder sobrellevar todo eso. Voy a cumplir 13 años en Atenas, aquí nacieron mis dos hijos con ellos voy aprendiendo y aceptando la cultura griega. Generalmente cocino platos latinoamericanos, hay días de excepción que hago comida griega, para conocer los platos típicos de aquí para que los niños aprendan. Pero la verdad, nos cuesta aún saborearlos.

Conocí gente buena que nos brindó ayuda y amistad, comprendo un poco mejor el idioma, encontré amigos latinos que hacen sobrellevar me-jor la vida de emigrante, me acostumbré al calor, me gustan las playas, voy descubriendo los lugares donde mi famila se puede autoeducar y conocer lugares históricos. Nuestras diversiones son pocas, además de la playa, vamos al parque y cuando se puede a alguna reunión latinoamericana, a la biblio-teca del Instituto Cervantes [que] nos ayuda mucho para fortalecer el español de los niños con libros y películas. También algunas actividades que se or-ganizan, como la misa dominical en Pireos, el Padre Aurelio es español, nos conoce, mi familia y yo nos sentimos muy bien participando y compartiendo con la pequeña comunidad que asiste.

Tengo muy pocos amigas griegas, por falta de tiempo y también porque creo que aquí la relación de amistad para mi gusto es un poco sofo-cante, eso de llamar a cada momento y el ir a tomar café no me divierte mucho. La amistad incluye un proceso, el tiempo ayuda a superar todo. También voy aprendiendo a querer esta tierra que me ha dado la dicha de tener una familia unida y en paz a pesar de los problemas económicos que no me desalientan. Se que es también parte de la vida, tengo fe y empeño, todo se soluciona o se sobrelle-va, la vida nos lleva por caminos tristes y alegres, de felicidad y desconsuelo, con melancolías y esperan-zas y nos fortalece y nos mejora cada día más.

Hoy estoy aquí, mañana no lo sé. Se dónde he nacido pero no se dónde terminaré, a veces, ese es el pago de ser emigrante, medio errante y fo-rastero hasta en su propia tierra. En fin, agradezco el hoy, mi familia, la salud y el amor que la vida me regala, siento firmemente que donde esté, siempre intentaré ser feliz y lo lograré.

��

άρχισα να μαθαίνω το σύστημα και την κουλτούρα τους. Επίσης, έμαθα τι ήταν το στρες και ο εκνευρισμός, έμαθα τη γλώσσα, έμαθα τα δικαιώματα που είχα σαν εργαζόμενη σε σπίτι, κατάφερα να έχω περισσότερο ελεύθερο χρόνο για να ταξιδεύω και να γνωρίσω άλλες πόλεις της Ιταλίας, να επωφεληθώ από το γεγονός ότι ζούσα σε μία χώρα όπου ο πολιτισμός είναι προσιτός σε όλους.

Για μένα ήταν μία μεγάλη εμπειρία, που εμπλούτισε τη ζωή μου, μπόρεσα να γνωρίσω μέρη που έβλεπα μόνο σε καρτ ποστάλ και να επισκεφθώ μουσεία και να δω πίνακες για τους οποίους είχα μάθει άλλοτε στο σχολείο, το εξαιρετικό φαγητό, τον τόσο ευγενικό και ευχάριστο κόσμο. Είναι λίγο υπερβολικοί, αλλά συμπαθητικοί. Επίσης εκεί γνώρισα τον μελλοντικό μου σύζυγο, εκείνος ζούσε σε μία άλλη πόλη, την Φλωρεντία, ήταν τον Φεβρουάριο που ήρθε στο Μιλάνο να δουλέψει, ήταν μουσικός. Πάντα ευχαριστώ τον Θεό και την ζωή που τον έβαλε στο δρόμο μου σε έναν κόσμο όπου είναι τόσο δύσκολο να βρεις έναν άντρα τίμιο, καλό, και που πάνω απ’ όλα μ’ αγαπάει και με σέβεται. Για λόγους δουλειάς ταξίδεψε στην Ελλάδα κι εγώ αποφάσισα να αφήσω όλη τη ζωή μου στην Ιταλία και να ξεκινήσω για άλλη μία φορά σε άλλη χώρα, αλλά αυτή τη φορά όχι μόνη, αλλά μαζί του. Βρίσκομαι στην Ελλάδα για λόγους ερωτικούς, όπως θα καταλάβατε, όπως έλεγε ένα βιβλίο της Σουσάνα Ταμάγιο «Πήγαινε όπου σε πάει η καρδιά σου…».

Το να ξαναρχίσω ήταν πολύ δύσκολο, η γλώσσα, η θρησκεία και η κουλτούρα τόσο διαφορετική από την δική μας. Όταν πρωτοήρθα τα έβλεπα όλα αρνητικά, δεν μου άρεσε το φαγητό, οι σαλάτες με τόσο λάδι που έμοιαζαν με σούπα, η ζέστη που δεν άντεχα και το χειρότερο απ’ όλα, το τσιγάρο που δεν αντέχω και δεν θα το αντέξω ποτέ, δεν δούλευα, μόνο βοηθούσα τον άντρα μου γιατί ταξιδέψαμε στη χώρα μου κι εκεί παντρευτήκαμε. Ο άντρας μου δούλευε με κάποιους Έλληνες πουλώντας χειροτεχνήματα και ταξιδεύαμε πολύ, το καλό μ’ αυτό είναι ότι γνώρισα πολλές πόλεις όπως την Θεσσαλονίκη, την Λάρισα, τον Βόλο, την Ξάνθη, την Κόρινθο, την Ρόδο, την Σκιάθο και άλλες.Σιγά-σιγά κατάλαβα το σύστημα, αλλά χρειάστηκα πολλά χρόνια για να μπορέσω να τα υπομείνω όλα αυτά. Θα συμπληρώσω 13 χρόνια στην Αθήνα, εδώ γεννήθηκαν τα δυο παιδιά μου, μ’ αυτά μαθαίνω και αποδέχομαι την ελληνική κουλτούρα. Γενικά μαγειρεύω Λατινοαμερικάνικα φαγητά, υπάρχουν μέρες που κατ’

εξαίρεση φτιάχνω ελληνικά φαγητά, για να μάθω τα χαρακτηριστικά πιάτα που υπάρχουν εδώ και για να μαθαίνουν τα παιδιά. Αλλά είναι αλήθεια ότι ακόμα δυσκολευόμαστε να τα απολαύσουμε.

Γνώρισα καλούς ανθρώπους που μας πρόσφεραν βοήθεια και φιλία, καταλαβαίνω λίγο καλύτερα την γλώσσα, βρήκα φίλους λατινοαμερικάνους που με κάνουν να υπομένω καλύτερα την ζωή του μετανάστη, συνήθισα την ζέστη, μου αρέσουν οι παραλίες, ανακαλύπτω μέρη όπου η οικογένειά μου μπορεί να αυτοεκπαιδευτεί και γνωρίζω ιστορικά μέρη. ΟΙ διασκεδάσεις μας είναι λίγες, εκτός από την παραλία πάμε στο πάρκο, όπου μπορεί να συναντήσεις λατινοαμερικάνους, στην Βιβλιοθήκη του Ινστιτούτου Θερβάντες, μας βοηθάει πολύ για να ενισχύσουμε τα ισπανικά των παιδιών με

βιβλία και ταινίες. Επίσης, μερικές δραστηριότητες που οργανώνονται, όπως η κυριακάτικη λειτουργία στον Πειραιά, ο πατήρ Αουρέλιο είναι Ισπανός, μας γνωρίζει, η οικογένειά μου κι εγώ νιώθουμε πολύ καλά παίροντας μέρος και συμμετέχοντας στην μικρή κοινότητα που υπάρχει.

Έχω πολύ λίγες φίλες Ελληνίδες, λόγω έλλειψης χρόνου και επίσης γιατί πιστεύω ότι εδώ οι φιλίες είναι για τα γούστα μου λιγάκι ασφυκτικές, αυτό το να τηλεφωνείς όλη την ώρα και να πηγαίνεις για καφέ, δεν με διασκεδάζει και πολύ. Η φιλία είναι μία διαδικασία, ο χρόνος βοηθάει να τα ξεπεράσεις όλα.

Επίσης, μαθαίνω να αγαπώ αυτή την γη που μου έδωσε την ευτυχία να έχω μία ενωμένη

και ειρηνική οικογένεια, παρ’ όλα τα οικονομικά προβλήματα που δεν με αποθαρρύνουν. Ξέρω ότι κι αυτά είναι μέρος της ζωής, έχω πίστη και προσπαθώ, όλα λύνονται ή ξεπερνιούνται, η ζωή μας οδηγεί σε μονοπάτια θλιβερά ή χαρούμενα, ευτυχίας ή θλίψης, με μελαγχολίες και ελπίδες και μας κάνει δυνατότερους και καλύτερους κάθε μέρα.Σήμερα είμαι εδώ, αύριο δεν ξέρω. Ξέρω πού γεννήθηκα, αλλά δεν ξέρω πού θα καταλήξω, μερικές φορές αυτό είναι το τίμημα του να είσαι μετανάστης, λίγο ταξιδευτής και ξένος ακόμα και στην ίδια σου τη γη. Τελικά, ευχαριστώ για το σήμερα, την οικογένειά μου, την υγεία και την αγάπη που μου χαρίζει η ζωή, νιώθω σίγουρη ότι όπου κι αν είμαι, πάντα θα προσπαθώ να είμαι ευτυχισμένη και θα το καταφέρνω.

Μετάφραση : Κλειώ Τσαλίκη

Κάρμεν Μαρία Αράντα ντε λα ΡίβαCarmen María Aranda de la Riva

��

Me inclino a pensar que al cumplir tres años, cuando vivía en mi ciudad natal, en el enton-ces bonito y ahora bellamente recuperado barrio central de La Tola en Quito, en Ecuador empecé mi primer viaje: el Sr. Andretta, vecino y amigo de mi padre hablaba en algo casi inteligible, en italiano y le enviaban de su tierra unas muñecas enormes para mí, que hablaban y caminaban. Viajaba la imaginación a ese lugar donde se podían hacer juguetes tan bellos, nunca vistos en los escaparates de mi ciudad. En otra ocasión la vecina del piso de arriba, una distinguida señora, me regaló unos cuentos preciosos. Aunque no sabía leer ni escribir ya reconocía las letras de nuestro alfabeto, pero con la de esos cuentos no me la podía, más tarde supe que estaban en alemán y en caracteres góticos, la vecina era austríaca me dijeron. Pues en mi peque-ña capital tan poco cosmopolita, a la sazón con casi cien mil habitantes(1953) me tocó en suerte viajar

con los libros, con los regalos de los vecinos de otras latitudes; viajar en el asombro y el ensueño.

Cómo decía, antes de empezar la escuela, me encantaba hojear todas las revistas y libros que se me pusieran al alcance, entonces recuerdo haber visto por primera vez el Parternón, que no sabía que era el Partenón, me fascinó la imagen, mas no sospechaba que me hubiese impresionado tanto hasta interrumpir mi sueño tranquilo en las noches siguientes. Una imagen clavada en el cerebro: por la roca subían unos raíles de tren que terminaban en el monumento sin igual. Despertaba, ya que la es-cena estática en el cerebro, no pasaba e interrumpía el sueño normal. Abría los ojos y seguía viéndola,

PERIPLOS Y RESIDENCIATRANSITORIA

Susana Vásquez Alvear

Τείνω να πιστέψω πως ήταν σε ηλικία τριών ετών, στην γενέτειρά μου, το Quito του Ισημερινού, και στην πάλαι ποτέ χαριτωμένη και σήμερα τέλεια ανακαινισμένη κεντρική συνοικία La Tola, που άρχισε η πρώτη μου περιπλάνηση: ένας γείτονας και φίλος του πατέρα μου, ο κος. Andretta, μου μίλαγε σε μια γλώσσα σχεδόν κατανοήσιμη, στα ιταλικά, και από την πατρίδα του, του ’στελναν για μένα κάτι πελώριες κούκλες, που μιλούσαν και περπατούσαν. Η φαντασία μου έκανε φτερά και πήρε να με ταξιδεύει σ’ εκείνο το μέρος όπου έφτιαχναν παιχνίδια τόσο ωραία, όπως ουδέποτε είχα δει στις βιτρίνες της πόλης μου. Κάποια άλλη φορά, η αρχοντική κυρία που έμενε στο διαμέρισμα από πάνω από το δικό μας, μου χάρισε μερικά ωραιότατα βιβλία εικονογραφημένα,

ΠΕΡΙΠΛΑΝΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΩΡΙΝΕΣ ΔΙΑΜΟΝΕΣ

Σουσάνα Βάσκες Αλβεάρ

με παραμύθια. Αν και δεν γνώριζα ακόμη ανάγνωση, ήμουν ικανή να αναγνωρίζω τα γράμματα του αλφαβήτου μας, αλλά εκείνα των βιβλίων που μου χάρισε η γειτόνισσα δεν μπορούσα να τα αναγνωρίσω· αργότερα έμαθα πως ήταν στα γερμανικά και με γοτθικούς χαρακτήρες, καθώς η κυρία ήταν από την Αυστρία, μου είπαν. Ιδού λοιπόν πώς στην μικρή μας, την ελάχιστα κοσμοπολίτικη πρωτεύουσα, που εκείνη την εποχή (1953) είχε λιγότερο από εκατό χιλιάδες κατοίκους, το ’φερε η τύχη μου να ταξιδεύω με βιβλία και δώρα από γειτόνους· ταξίδια έκπληξης κι ονειροπόλησης.

Προτού ακόμη πάω σχολείο, με γοήτευε να ξεφυλλίζω όσα βιβλία και περιοδικά έπεφταν στα χέρια μου. Τότε, θυμάμαι, ήταν που είδα για πρώτη φορά τον Παρθενώνα, που δεν ήξερα ακόμη πως ήταν ο Παρθενώνας. Βεβαίως, η θέα του με εντυπωσίασε, πλην όμως δεν είχα μπορούσα να

��

preocupada por este insomnio, iba a contárselo a mis padres, pero a la cuarta noche desapareció.

Esos fueron los primeros viajes de la imagi-nación, del sueño. Más tarde, apenas empezados los estudios de Ciencias de la Información, en la Universidad Central del Ecuador, el Dr. José María Velasco Ibarra se autoproclamó dictador y en 1969 cansado de las protestas estudiantiles, cerró la Universidad. Mi querida y admirada vecina y amiga Eilem Almeida planeó entonces nuestro viaje en autocar desde Quito hasta Santiago de Chile donde continuaríamos los estudios, viviríamos una experi-encia única, con la “flor y nata” de la intelectualidad latinoamericana y no sólo. Ellos con sus sapientes e innovadoras ideas podrían orientarnos en esa

filosofía de cambiar el orden del mundo, en pos de la equidad. Así prometía la ilusión.

1970. Llegada a Santiago, nostalgia de casa, de una madre extraordinaria que quedaba sola con tres hermanos menores. Pero luego el encanto de una ciudad con cuatro estaciones, con costumbres más liberales, con mujeres independientes y due-ñas de sí mismas. En ese momento efervescente aprendí de los libros, de los catedráticos, de las incontables conferencias, de los festivales de cine de todo el mundo que se organizaban sin descanso, del teatro, de los nuevos amigos; de las reuniones de partido, de la calle, del campo chileno. Porque lo nuestro era vivir en varias dimensiones del ser y del estar en casi veinte de las veinticuatro horas. La juventud y su vitalidad; el disfrute; el compromiso social; el riesgo, los pasos temerarios y sin duda la irresponsabilidad e ingenuidad del pensar que mañana iba a darse vuelta la tortilla y vendría una felicidad para la mayoría. Claro, al fin un día, uno se daba cuenta que esto último constituía un discurso demasiado mesiánico. Además, llegar a esa

φανταστώ ότι θα με μάγευε τόσο πολύ ώστε να με κρατήσει άγρυπνη τις επόμενες νύχτες. Μια εικόνα είχε καρφωθεί στο μυαλό μου: επάνω στον βράχο είχαν στήσει σιδηροδρομικές γραμμές, και οι ράγες κατέληγαν στον ναό. Πετιόμουν όρθια, γιατί η σκηνή παρέμεινε στατική, δεν περνούσε, και έτσι διέκοπτε τον φυσιολογική ροή του ύπνου μου. Άνοιγα τα μάτια, μα εξακολουθούσα να την βλέπω· η αϋπνία με ανησύχησε σφόδρα κι ήμουν έτοιμη να διηγηθώ τα καθέκαστα στους γονείς μου, αλλά την τέταρτη νύχτα η έμμονη εικόνα εξαφανίστηκε. Αυτά ήταν τα πρώτα μου ταξίδια, ταξίδια κατά φαντασίαν, ταξίδια ονειρικά.

Τα πραγματικά άρχισαν αργότερα, στα φοιτητικά μου χρόνια. Ήταν το 1969. Μόλις είχα εισαχθεί, πρωτοετής φοιτήτρια, στην Σχολή Επιστημών της

Επικοινωνίας (ΜΜΕ) του Κεντρικού Πανεπιστημίου του Ισημερινού. Εκείνη τη χρονιά, ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας, Δρ. José María Velasco Ibarra αυτοανακηρύχθηκε δικτάτορας· αντιμετωπίζοντας την έντονη διαμαρτυρία και αντίσταση του φοιτητόκοσμου, έκλεισε το Πανεπιστήμιο. Η αγαπητή μου γειτόνισσα και φίλη Eilem Almeida, την οποία και θαύμαζα πολύ, σχεδίασε τότε να ταξιδέψουμε οδικώς από το Quito στο Σαντιάγο της Χιλής, όπου θα συνεχίζαμε τις σπουδές μας. Εκεί έμελλε να ζήσουμε μιαν ανεπανάληπτη πνευματική εμπειρία, κοντά στη “αφρόκρεμα” της διανόησης της όλης Λατινικής Αμερικής, και όχι μόνο, που είχε μαζευτεί στην Χιλή του Allende. Εκείνοι, με τις σοφές και ρηξικέλευθες ιδέες τους θα μας βοηθούσαν και προσανατόλιζαν στην φιλοσοφία και την πράξη αλλαγής του κόσμου στην κατεύθυνση μιας τάξης πραγμάτων πιο δίκαιης. Αυτά υπόσχονταν τα όνειρά μας. 1970. Άφιξη στο Σαντιάγο· νοσταλγία της πατρίδας, νοσταλγία για τη θαυμάσια μάνα, που είχε μείνει μόνη της να φροντίζει τρία μικρότερα αδέρφια. Αλλά και η γοητεία μιας πόλης με τέσσερις εποχές, με ήθη και έθιμα πολύ πιο φιλελεύθερα

��

meta ideal requería alineamiento y disciplina y en mi caso resultaba un espacio apretado contrario a mi preferencia por los espacios abiertos, no de la anarquía pero sin exageraciones doctrinarias, donde cupiera la duda. Mas entonces le era im-posible a uno el ser indiferente, pues todo mundo estaba alineado en algo en pro o en contra pero participando. Lo cotidiano para nosotras era tomar arte y parte o corrías el riesgo de ser inexistente. De modo que sin membretes, sin militancia parti-daria seguimos colaborando en todo –repartición de alimentos básicos, “apoyo” a fábricas tomadas, ayuda en los poblados pobres, etc.- convencidas de que bien valdría un pequeño esfuerzo en pos de la utopía de la igualdad social. Había en el ambiente solidaridad, entrega, inocencia, ideales. Le debo mucho a su gente, al momento, a Chile.

1973. La caida de Allende: Se percibía en el aire, en el vértigo de aquellas semanas. Significó la pérdida irreparable de amigos muy cercanos, el cierre de la Universidad, una inercia obligatoria, alienante. Al haberse roto para nosotros el camino

por el que había que seguir e incluso adelantarse (visto hoy desde otro ángulo, eran pasos insensa-tos que apresuraron el desajuste del sistema). Por casualidad, en medio del traqueteo de disparos, de la violencia, de la oscuridad, me encontré en mi Embajada y unos días después, de vuelta a casa en un avión militar fletado por el estado ecuatoriano para recoger a sus compatriotas.

Ya en Quito, recibí la solidaridad afectuosa de mis antiguos amigos y compañeros de Periodismo. Llegados de unas vivencias que algunos envi-diaban y admiraban, éramos lo que quedaba del fracaso de una quimera. Mi amigo, el importante escritor Iván Egüez me invitó a trabajar con él en el Departamento de Cultura de la Universidad Central del Ecuador, allí, cerca a los temas que me interesa-ban logré amainar de algún modo la nostalgia del espacio perdido.

Enero 1974. Llegaban a mis manos todo tipo de becas para todo el mundo, al azar elegí entre otros a Rumanía, de hecho era una beca de la

από τα δικά μας, με γυναίκες χειραφετημένες, που διαφέντευαν τον εαυτό τους. Εκείνη την εποχή αναβρασμού, έμαθα τόσο πολλά από τα βιβλία, από τους δασκάλους μου, από τις αμέτρητες διαλέξεις και ομιλίες, από τα φεστιβάλ σινεμά και θεάτρου απ’ όλο τον κόσμο που διοργανώνονταν κάθε μέρα, από τους καινούριους φίλους, από τις κομματικές συγκεντρώσεις, από τους δρόμους, από την ύπαιθρο της Χιλής. Γιατί η ζωή μας ήταν ένα πολυδιάστατο και πολύπλευρο βίωμα, επί εικοσιτετραώρου βάσεως, της ανεξάντλητης πραγματικότητας που μας περιέβαλλε. Τα νιάτα και η ζωτικότητά τους, η απόλαυση, η κοινωνική στράτευση, ο κίνδυνος, τα τολμηρά βήματα και, αναμφίβολα, η ανεύθυνη αφέλεια με την οποίαν πιστεύαμε ότι, αύριο κιόλας, τα πράγματα θα ’ρχόντουσαν τ’ πάνω κάτω και θα βασίλευε πλέον η οικουμενική ευδαιμονία. Σαφώς, κάποια στιγμή αντιλαμβανόταν κανείς ότι ο μεσσιανικός αυτός λόγος καταντούσε κάπως έωλος. Επιπλέον, η επίτευξη του ιδανικού εκείνου στόχου απαιτούσε ένταξη και πειθαρχία, κάτι μου γινόταν «στενός κορσές» για μένα, που προτιμούσα χώρους πιο ανοικτούς, αν όχι αναρχίας, τουλάχιστον

απαλλαγμένους από την υπερβολική παρουσία ενός δόγματος, χώρους όπου να χωρά και η αμφιβολία. Το σίγουρο είναι ότι, τότε, δεν μπορούσε κανείς να μείνει αδιάφορος, όλοι είχαν στρατευθεί, υπέρ ή εναντίον, εν πάση περιπτώσει μετέχοντας της καταστάσεως. Η απλή καθημερινότητα εσήμαινε για μας επιλογή στάσεως, και όποιος δεν επέλεγε, δεν υπήρχε. Οπότε, ακόμη και χωρίς κομματικές ετικέτες, ήμασταν μέσα σε όλα – στην διανομή βασικών τροφίμων, στην “συμπαράσταση” προς τις καταλήψεις εργοστασίων, στις εκστρατείες βοηθείας στις φτωχογειτονιές κλπ. κλπ. -, με την πεποίθηση ότι η ουτοπία της κοινωνικής δικαιοσύνης και ισότητας κάλλιστα άξιζε τη μικρή μας προσπάθεια. Υπήρχε στην περιρρέουσα ένα κλίμα αλληλεγγύης, αυταπάρνησης, υπήρχε αθωότητα και υπήρχαν ιδανικά. Χρωστάω πολλά σ’ εκείνον τον κόσμο, σ’ εκείνη τη στιγμή, στην Χιλή.

1973. Πτώση του Allende. Την ένιωθες στην ατμόσφαιρα, στην παραζάλη εκείνων των εβδομάδων. Για μένα εσήμανε την οριστική απώλεια στενών φίλων, το κλείσιμο του Πανεπιστημίου και μια αναγκαστική, αποξενωτική αδράνεια. Σχεδόν τυχαία,

��

UNESCO, para un curso de tres meses sobre Infor-mática. Me sorprendió mucho que me llamaran enseguida a confirmar que mi viaje estaba listo.

Abril 1974. El viaje. El avión tenía su primera parada en Madrid, iban conmigo otros distingui-dos compatriotas, incluso un futuro candidato a la Presidencia de la República. Al llegar al aeropuerto de Barajas en Madrid, los fotógrafos tomaban fotos a los pasajeros que descendían por la escalerilla; así se estilaba. El aeropuerto contaba entonces con un sólo pabellón, decorado con el mural del pintor ecuatoriano Oswaldo Guayasamín. Como decidí quedarme para visitar a unos amigos, me permitieron entrar en la pista y desde un pequeño vehículo de Iberia, daba “ordenes” de bajar mis maletas.

Al cabo de una semana continué el viaje a Bucarest. Un señor levantaba mi nombre en un cartelito. No dijo una palabra en todo el recorrido, me dejó en un apartamento lleno de alfombras floreadas y con una calefacción infernal, que no imaginaba yo era un gran lujo, a mí me enfermaba. Me llamó la atención lo extraño del aeropuerto, pensé que había llegado a un país en estado de sitio. O después de un golpe de estado como el de Chile. Al día siguiente las clases, los nuevos profe-sores y compañeros. En el comedor del centro en medio de platillos frugales y algo extraños (que no sabía eran un lujo también) se reunían los estudi-antes extranjeros y rumanos. Estos últimos parecían comunicativos e incluso galantes, por cierto con unos tragos de algo más de la cuenta. Encontraba cada día unas flores colgando de la puerta de mi

μέσα στο τουφεκίδι, την τυφλή βία, το σκοτάδι, βρήκα καταφύγιο στην Πρεσβεία της χώρας μου, κι έπειτα από λίγες μέρες, επέστρεφα σπίτι, με ένα στρατιωτικό αεροπλάνο που είχε ναυλώσει η κυβέρνηση του Ισημερινού, για να περιμαζέψει τους υπηκόους της. Πίσω στο Quito, οι παλιοί μου φίλοι και συμφοιτητές στη Σχολή Δημοσιογραφίας, με δέχτηκαν με εκδηλώσεις αλληλεγγύης και αγάπης. Όσοι είχαμε γυρίσει από την Χιλή ήμασταν κάτοχοι και μάρτυρες βιωμάτων που πολλοί ζήλευαν και θαύμαζαν, αλλά και οι επιβιώσαντες από το ναυάγιο μιας εξαίσιας χίμαιρας. Ο φίλος μου Iván Egüez, ένας σημαντικός ανερχόμενος συγγραφέας του Ισημερινού, με κάλεσε να δουλέψω μαζί μου στο Τμήμα Πολιτιστικών Δραστηριοτήτων του Πανεπιστημίου, και η ενασχόληση με θέματα άκρως ενδιαφέροντα για μένα κατάφερε κάπως να ανακουφίσει τον πόνο για τα όσα είχα αφήσει πίσω

μου, στην τραγική Χιλή.

Ιανουάριος 1974. Από τα χέρια μου περνούσαν λογής-λογής υποτροφίες απ’ όλον τον κόσμο. Στην τύχη διάλεξα μία της UNESCO, για έναν τρίμηνο κύκλο μαθημάτων περί Πληροφορικής, στην Ρουμανία. Εξεπλάγην όταν μου τηλεφώνησαν σχεδόν αμέσως και μου είπαν ότι η αίτησή μου είχε γίνει δεκτή και μπορούσα να ετοιμάσω το ταξίδι μου.

Απρίλιος 1974. Το ταξίδι. Πρώτη στάση η Μαδρίτη. Στην ίδια πτήση ταξίδευαν επιφανείς συμπατριώτες, συμπεριλαμβανομένου και ενός υποψηφίου Προέδρου της Δημοκρατίας. Φτάνοντας στο αεροδρόμιο Barajas, υπήρχαν φωτογράφοι που μας φωτογράφιζαν καθώς κατεβαίναμε από το αεροπλάνο: αυτό είθιστο τότε. Το δε αεροδρόμιο, εκείνη την εποχή, είχε μία μόνον πτέρυγα, με την

Parlamento de Bucarest

Η βουλί του Βουκουρεστιού

�0

habitación y unas notitas en rumano, idioma que desconocía. Todos los días los cursos en horarios in-tensivos, luego las obligatorias visitas a las fábricas y lugares de interés. Este Centro educativo estaba en las afueras de la ciudad, entonces el grupo de ecuatorianos nos las ingeniábamos para que nos llevaran los campesinos que acertaban a pasar por allí y montados, ellos con traje y corbata, yo, con tacones, en sus carros cargados de heno nos acer-cábamos al terminal solitario de un autobús fan-tasma que conducía al centro de la ciudad. Uno de los compatriotas hacía de guía pues entendía mejor el medio al haber sido cónsul en Praga. A nosotros

nos parecía todo muy raro, falto de ritmo, o con un ritmo incomprensible, pero por lo demás encajaba esta ciudad en la ciudad ideal de los poemas de Er-nesto Cardenal, un sitio sin anuncios luminosos, sin la agresiva publicidad capitalista. A pesar de la ex-periencia en Chile, donde llegó a faltar lo elemental (alimentos, sobre todo) esto se veía desabastecido, gris, de una tristeza petrificada a pesar de la cercanía de la primavera. En medio de todo, debía cumplir sin falta con una diligencia encomendada por mi amigo Iván Egüez, quien por eso del azar había estado también en Bucarest hacía pocas semanas. El encargo: entregar unos libros a un profesor de la

τεράστια τοιχογραφία του εκουαδοριανού ζωγράφου Oswaldo Guayasαmín. Επειδή την τελευταία στιγμή αποφάσισα να μείνω στην Μαδρίτη για να επισκεφθώ κάποιους φίλους μου, μου επέτρεψαν να εισέλθω στην πίστα όπου, σκαρφαλωμένη επάνω σε ένα μικρό όχημα, με είδαν να «δίδω διαταγές» δεξιά κι αριστερά, για να κατεβάσουν τις αποσκευές μου από το αεροπλάνο. Σε μια εβδομάδα συνέχισα το ταξίδι για το Βουκουρέστι. Εκεί με υποδέχτηκε ένας κύριος με ένα πανό όπου ήταν γραμμένο το όνομά μου. Δεν έβγαλε λέξη καθ’ όλη τη διαδρομή, και στο τέλος με άφησε σε ένα διαμέρισμα στρωμένα λουλουδάτα χαλιά, και με τη θέρμανση στο φουλ, κάτι που, δεν ΄το ήξερα εγώ, αποτελούσε πολυτέλεια σ’ εκείνη τη χώρα. Μου φάνηκε τόσο παράξενο το αεροδρόμιο του Βουκουρεστίου, σαν να είχα φθάσει σε μια χώρα σε κατάσταση πολιορκίας ή όπου μόλις είχε γίνει κάποιο πραξικόπημα, όπως στη Χιλή. Την επαύριο, μαθήματα και νέοι καθηγητές. Στην τραπεζαρία του Εκπαιδευτικού Κέντρου, όπου σερβίρονταν πιάτα λιτά και κάπως παράξενα για μένα (δεν γνώριζα ότι κι αυτά αποτελούσαν πολυτέλεια) μαζεύονταν οι σπουδαστές, ξένοι και Ρουμάνοι. Οι

τελευταίοι έμοιαζαν επικοινωνιακοί, και (έχοντας πιει κάνα-δυο ποτήρια παραπάνω) ανέπτυσσαν τέχνες του ιπποτικού κόρτε. Κάθε μέρα έβρισκα μια ανθοδέσμη στο κατώφλι του δωματίου μου, με ραβασάκια στα ρουμανικά, γλώσσα την οποίαν αγνοούσα παντελώς. Τα μαθήματα είχαν ωράρια εντατικά, κι έπειτα ακολουθούσαν υποχρεωτικές επισκέψεις σε εργοστάσια και άλλες οικονομικές μονάδες. Το εν λόγω Εκπαιδευτικό Κέντρο βρισκόταν έξω απ’ την πόλη. Η δική μας «συμμορία», των Εκουαδοριανών, βρίσκαμε τρόπου να αποδράσουμε, σκαρφαλώναμε σε κάρα αγροτών, με άχυρα, τα αγόρια κουστουμαρισμένα και με γραβάτα, εγώ με γόβες-στιλέτο, και έτσι φτάναμε κάπου, στη μέση του πουθενά, στην αφετηρία ενός λεωφορείου-φαντάσματος, το οποίο, θεωρητικά, θα μας πήγαινε στο Κέντρο. Μας καθοδηγούσε ένας συμπατριώτης που είχε κάποια προηγούμενη εμπειρία παρομοίου περιβάλλοντος, καθώς πριν από χρόνια είχε χρηματίσει Πρόξενος του Ισημερινού στην Πράγα. Στους υπόλοιπους τα πάντα μας φαίνονταν παράξενα, χωρίς ρυθμό ή με έναν ακατανόητο για μας ρυθμό, κατά τα άλλα όμως έμοιαζαν μ’ εκείνη την «ιδανική» πόλη που οραματίζεται στα ποιήματά του ο Er-

Universidad de Bucarest | Πανεπιστήμιο του του Βουκουρεστίου.

��

Cátedra de Español, de la Universidad de Bucarest. A punto de marcharme y luego de fallidos intentos logré cumplir con el cometido. El joven profesor me sugirió que preguntara por becas para estudios, no de periodismo que estaban dominados por el Partido sino de algo similar a mis intereses, como estudios de Filología, por ejemplo. En el Ministerio de Educación me ofrecieron de todo, estudios de Medicina, el Politécnico, pero yo opté como el-los dijeron, por la modesta Facultad de Filología, que no era nada modesta, contaba con brillantes catedráticos y con un alumnado de sólida formación y de alto nivel de estudios. Entonces me quedé 4 años para finalizar la carrera y luego siete más por compromisos familiares. Así cambió el rumbo, pues después de terminado el cursillo de tres meses en Rumanía, el plan establecido era ir a Londres donde me esperaba una querida amiga, quien al final muy disgustada y preocupada por ver roto un posible futuro para mí con buen trabajo y continuación de estudios siempre interrumpidos por las dictaduras en Quito, en Santiago. Cambié así, un occidente democrático por un país balcánico bajo dictadura

Πίσω στο Quito, οι παλιοί μου φίλοι και συμφοιτητές στη Σχολή Δημοσιογραφίας, με δέχτηκαν με εκδηλώσεις αλληλεγγύης και αγάπης. Όσοι είχαμε γυρίσει από την Χιλή ήμασταν κάτοχοι και μάρτυρες βιωμάτων που πολλοί ζήλευαν και θαύμαζαν, αλλά και οι επιβιώσαντες από το ναυάγιο μιας εξαίσιας χίμαιρας. Ο φίλος μου Iván Egüez, ένας σημαντικός ανερχόμενος συγγραφέας του Ισημερινού, με κάλεσε να δουλέψω μαζί μου στο Τμήμα Πολιτιστικών Δραστηριοτήτων του Πανεπιστημίου, και η ενασχόληση με θέματα άκρως ενδιαφέροντα για μένα κατάφερε κάπως να ανακουφίσει τον πόνο για τα όσα είχα αφήσει πίσω μου, στην τραγική Χιλή.

Ιανουάριος 1974. Από τα χέρια μου περνούσαν λογής-λογής υποτροφίες απ’ όλον τον κόσμο. Στην τύχη διάλεξα μία της UNESCO, για έναν τρίμηνο κύκλο μαθημάτων περί Πληροφορικής, στην Ρουμανία. Εξεπλάγην όταν μου τηλεφώνησαν σχεδόν αμέσως και μου είπαν ότι η αίτησή μου είχε γίνει δεκτή και μπορούσα να ετοιμάσω το ταξίδι μου.

LA PARTIDA Η ΑΝΑΧΩΡΗΣΗ

Γιατί έφυγες από τη χώρα σου;

...για να γνωρίσω άλλα μέρη. Σκέφτηκα πως θα μπορούσα να το κάνω δουλεύοντας, αν και το σημαντικότερο για μένα εκείνη την περίοδο ήταν να γνωρίσω την πρωτεύουσα και άλλα μέρη, άλλες χώρες. Έφυγα απ’ το χωριό μου για να δουλέψω ως baby sitter και έτσι γνώρισα την πόλη του Μεξικού, το Σαν Φρανσίσκο, την Καλιφόρνια και την Αθήνα. Εδώ γνώρισα τον σύζυγό μου στις αρχές του 80. ♀ ώριμη

... γιατί ήδη είχα πολλά χρόνια δουλεύοντας εκεί (στη Λατινική Αμερική) να δοκιμάσω μια ευρωπαϊκή χώρα, να βιώσω μια άλλη κουλτούρα. ♀ νέα

Έφυγα από τη χώρα μου γιατί η σύζυγός μου είναι Ελληνίδα. Εκείνη την εποχή ήταν η φιλενάδα μου. Το σκεφτήκαμε και πήραμε μαζί την απόφαση να έρθω εγώ στην Ελλάδα για μερικά χρόνια... Εκείνη δεν ήταν έτοιμη να ζήσει στη Λίμα. ♂ νέος

Εγώ ερχόμουν μόνο για να επισκεφθώ το φίλο μου που ήταν Έλληνας, αλλά δεν με άφησε να φύγω. Παντρευτήκαμε σύντομα και έμεινα. Ήταν το 1983. ( ♀ ώριμη)

¿Porqué saliste de tu país?

“... para conocer otros lugares, pensé que podría hacerlo trabajando aunque para mi en ese momento lo más importante era conocer la capital y otros lugar-es, otros países...salí de mi pueblo para trabajar como

niñera, así conocí la ciudad de México, San Francisco California y Atenas...aquí conocí a mi esposo a

principios de los 80.” ♀ madura

“... porque ya tenía muchos años trabajando por allá [en AL]...quería probar en un país europeo, experimen-

tar otra cultura” ♀ joven

“...salí de mi país porque mi esposa es griega, en aquél entonces era mi novia, lo pensamos y ambos tomamos la decisión de que yo venga a Grecia por unos años...

ella no estaba preparada para vivir en Lima.” ♂ joven

“Yo sólo venia a visitar a mi novio griego, ya no me dejó ir, nos casamos pronto y me quedé...fue en 1983.”

♀ madura

��

comunista...!

1974-1985. En Rumanía había conocido gente única: inteligente, neurótica, genial, erudita. No estaba permitido que nos acercásemos o que se acercasen a los extranjeros, sin embargo, mi con-tacto con el profesor V.I. me daba la posibilidad de topar esos círculos donde no es que me aceptaran si más, incluso creo que me rechazaban en secreto por pertenecer a otro “mundo”, porque no sería incapaz de entenderlos...

Lo bueno de esos años era la calidad de los estudios, las pocas responsabilidades de la juven-tud y los viajes. Eran muy económicos hacia toda la Unión Soviética, Alemania Oriental, Polonia... De manera que siempre en vacaciones de Navi-

dades o en verano estábamos cruzando Europa en tren, en avión, en coche: de Bucarest a Berlín Este, dábamos un salto a Berlín Occidental; de Bucarest a Moscú, a Helsinki, a Estocolmo, allí a trabajar un poco a lo que fuera y comprar, entre otros, ropa de moda que en Rumanía no había y un automóvil para regresar a Bucarest en pausadísimo disfrute a través de Dinamarca; o desde Lübek, cruzando toda Alemania, por las carreteras interiores ya que el coche no daba el porte para circular en auto-pistas. Pasar por Checoeslovaquia, Hungría. Otras veces, íbamos por Yugoeslavia. O a el tomar sol y aires mediterráneos por Bulgaria hacia Turquía o Grecia del norte. O pasar algunas Fiestas de Fin de Año en Praga o Budapest. También viajar en tren de Bucarest a Amsterdam y Bruselas. En casi todos los sitios visitados teníamos amigos, rara vez nos

nesto Cardenal, χωρίς φωτεινές επιγραφές, χωρίς την επιθετικότητα της καπιταλιστικής διαφήμισης. Παρά την «πρόγευση» που είχα αποκτήσει στην Χιλή, όπου σπάνιζαν τα στοιχειωδέστερα καταναλωτικά αγαθά (κυρίως τα τρόφιμα), γύρω μας επικρατούσε μια γκρίζα ατμόσφαιρα φτώχειας, απολιθωμένης κατάθλιψης, αν και έμπαινε η άνοιξη. Επιπλέον είχα και μιαν εκκρεμότητα, μιαν «αγγαρεία» που μου είχε «φορτώσει» ο φίλος μου Iván Egüez, ο οποίος, κατά τύχην, είχε περάσει επίσης από το Βουκουρέστι πριν από λίγες εβδομάδες. Το «θέλημά» του: να παραδώσω μερικά βιβλία σε κάποιον καθηγητή του Τμήματος Ισπανικής Φιλολογίας του Πανεπιστημίου του Βουκουρεστίου. Μετά από αρκετές μάταιες προσπάθειες, και όταν η διαμονή μου στην Ρουμανία πλησίαζε προς το τέλος, κατάφερα να φέρω εις πέρας την εντολή. Ο νεαρός πανεπιστημιακός μου συνέστησε να ρωτήσω για τυχόν διαθέσιμες

υποτροφίες, όχι για σπουδές δημοσιογραφίας – αυτές ελάμβαναν χώρα αποκλειστικά και μόνο μέσα από το εκπαιδευτικό δίκτυο των κομματικών σχολών -, αλλά για κάτι παρόμοιο και συγγενικό προς τα ενδιαφέροντά μου, όπως λ.χ. για Φιλολογία. Στο ρουμανικό Υπουργείο Παιδείας μου προσέφεραν τα πάντα, υποτροφία για Ιατρική, για Πολυτεχνείο, εγώ όμως επέλεξα την «παρακατιανή» (όπως μου έλεγαν εκείνοι) Φιλολογική Σχολή. Η οποία, όπως δεν άργησα να διαπιστώσω, δεν ήταν διόλου «παρακατιανή», αλλά διέθετε λαμπρό διδακτικό σώμα, υψηλότατο επίπεδο σπουδών και φοιτητές με πολύ γερές βάσεις. Έτσι έμεινα στην Ρουμανία άλλα τέσσερα χρόνια, για να ολοκληρώσω τις σπουδές μου, και επτά ακόμη, λόγω οικογενειακών υποχρεώσεων. Τα σχέδιά μου άλλαξαν, λοιπόν, άρδην, αφού, μετά από τους τρεις μήνες στο Βουκουρέστι, σκόπευα να πάω και να ψάξω για δουλειά στο Λονδίνο. Η καλή μου φίλη η οποία

Tren de Dresden | Τρένο, Δρέσδη

��

alojábamos en pensiones o albergues juveniles, la comida frugal pero buena. A Suecia volvíamos cada verano por la facilidad de encontrar trabajo, por el buen dinero y por comprar el coche de los paseos. O porque al final de una de esas estrechas calles del misterioso barrio antiguo de Gamla Stan en Estocolmo, siempre hacía su mágica aparición algún nuevo amigo sueco de mente abierta, o más impresionante aún, algún boliviano, o brasileño, o argentino, conocidos en La Paz, vueltos a ver en Santiago de Chile, en Buenos Aires, de nuevo al entrar en un edificio de asilados en Bucarest y luego porque no, en Gamla Stan... Eran los escapa-dos de alguna dictadura americana que habían ido a parar allí ya que Suecia en esos días ofreció asilo político a muchos. Otra vez en Bucarest: Los estudiantes “izquierdosos” latinoameri-canos una vez en Rumania, en su mayoría aprovechar-on del alto nivel de estu-

dios de las universidades y entretiempo cambiaron de parecer al vivir en un país del “socialismo real” con un “socialismo realmente inexistente”, con dificultades inimaginables, con falta de todas las libertades. Sobre este tema hay tanta literatura que no viene al caso tratar en este espacio. Era muy difícl vivir allí con la familia. Así después de muchos años y rodeos, V.I se convenció de que había llegado la hora de partir. Llegamos con nuestra hija, a Atenas, después de un casi espectacular paso por la frontera con Bulgaria, por la ciudad de Russe (había que salvar a “Berta” la má-quina de escribir alemana de V.I. que era entonces su herramienta de trabajo y su mejor compañera).

Un embajador ecuatoriano me ayudó a pasar este y otros cachi-vaches, en su Mercedes Benz, haciendo uso de su inmunidad diplomática. En el tren vendrían a medianoche V.I. con nuestra hija. Para mi alivio los habían dejado pasar la frontera que,

με περίμενε στη Βρετανία, δυσαρεστήθηκε και θορυβήθηκε βλέποντάς με να χαραμίζω την δυνατότητα για εργασιακή αποκατάσταση και συνέχιση των σπουδών μου, που είχαν ανακόψει οι διάφορες λατινοαμερικάνικες δικτατορίες, πρώτα στην πατρίδα μου και μετά στο Σαντιάγο της Χιλής. Εγώ όμως άλλαζα την δημοκρατική Δύση για μια βαλκανική χώρα υπό κομμουνιστική δικτατορία!... 1974-1985. Στη Ρουμανία γνώρισα ανθρώπους μοναδικούς: με εκπληκτική νοημοσύνη και πολυμάθεια, νευρωτικούς, μεγαλοφυείς. Κάθε επαφή με τους ξένους απαγορευόταν δια νόμου. Παρά ταύτα, χάρις στην σχέση μου με τον καθηγητή Β.Ι. είχα την ευκαιρία να γνωρίσω «από μέσα» τους πνευματικούς κύκλους της Ρουμανίας. Η αποδοχή μου δεν έγινε αβίαστα· έχω μάλιστα την εντύπωση ότι πάντα υπήρξε και κάποια υπολανθάνουσα

απόρριψη, εκ του γεγονότος ότι εγώ ανήκα σε έναν άλλον “κόσμο”, ο οποίος, καθώς νόμιζαν, δεν ήταν ικανός να τους κατανοήσει... Το καλύτερο εκείνα τα χρόνια ήταν η υψηλή ποιότητα των σπουδών που έκανα, η ανεμελιά της νιότης και τα ταξίδια. Ήταν πολύ οικονομικά προς όλη την Σοβιετική Ένωση, την Ανατολική Γερμανία, την Πολωνία... Οπότε, σχεδόν κάθε χρονιά, στις διακοπές

των Χριστουγέννων ή στις θερινές, οι ξένοι φοιτητές στη Ρουμανία διασχίζαμε την Ευρώπη, με τρένο, αεροπορικώς ή οδικώς.ί Από το Βουκουρέστι στο Ανατολικό Βερολίνο, κι από κει ένα σάλτο στο Δυτικό· Από το Βουκουρέστι στη Μόσχα, κι από κει στο Ελσίνκι και στην Στοκχόλμη... Εκεί πάλι, δουλεύαμε κάποιο διάστημα οπουδήποτε βρίσκαμε δουλειά, για να βγάλουμε λεφτά να αγοράσουμε, για παράδειγμα ρούχα της μόδας, που στην Ρουμανία δεν υπήρχαν, ή ένα αμαξάκι για την επιστροφή, με χαλαρούς ρυθμούς, μέσω Δανίας· ή μέσω Lübek, διασχίζοντας έπειτα τη Γερμανία, από επαρχιακούς

Nicolae Ceauşescu, dictador rumano | Νικολάε Τσαουσέσκου, ρουμανικός δικτάτορας

��

era suficiente tener los papeles en regla o haber preparado durante años las formalidades de “salida definitiva” de Rumanía.

1981. Atenas. De vacaciones, entonces pude admirar el Partenón de la Acrópolis, a pesar de lo accidentado de mi viaje. Por motivos desconocidos aún, la policía de frontera interrumpió mi viaje en autocar. Logré salir una semana más tarde y buscar a V.I. que por invitación del poeta griego y premio Nobel, Odysseas Elytis habría logrado conseguir por primera vez un pasaporte y una visa para venir a Grecia. Tenía también una invitación para un congreso en la Isla de Kos. Y yo, por esa semana de retraso debía buscarlo por todas las islas del Egeo empezando por Kos. Hallado al fin en el castillo del Gran Maestre en Rodas con la ayuda de la policía turística, fuimos luego a la incomparble Santorini y a otros sitios.

1985. Atenas. Entonces la situación era dife-rente había que vivir y sobrevivir, no había mucho tiempo para el deleite, en esta ciudad abigarrada

δρόμους αφού τ’ αμάξι δεν είχε τα «προσόντα» για να τρέχει σε μεγάλους αυτοκινητόδρομους. Περνάγαμε από Τσεχοσλοβακία και Ουγγαρία. Άλλοτε από τη Γιουγκοσλαβία. Ή κατεβαίναμε, για ήλιο και μεσογειακές αύρες, μέσω Βουλγαρίας, στην Τουρκία ή στη Βόρεια Ελλάδα. Ή πηγαίναμε να περάσουμε τις χειμερινές γιορτές στην Πράγα ή στη Βουδαπέστη. Επίσης παίρναμε το τρένο από το Βουκουρέστι ως το Άμστερνταμ ή τις Βρυξέλλες. Σχεδόν παντού είχαμε φίλους, σπανίως μέναμε σε πανσιόν ή σε youth hostels· το φαγητό λιτό, αλλά καλό. Στη Σουηδία επιστρέφαμε κάθε καλοκαίρι, λόγω ευκολίας ανεύρεσης καλοπληρωμένης εργασίας, που με τα λεφτά που βγάζαμε μας επέτρεπε να αγοράσουμε το αμάξι για τις μετέπειτα περιπλανήσεις. Ή και επειδή, σε ένα από τα στενά της παλιάς πόλης, της Gamla Stan, πάντα βρίσκαμε είτε έναν καινούριο φίλο, κάποιον ανοικτόμυαλο Σουηδό, ή, ακόμη πιο εντυπωσιακά, εμφανιζόταν ένας Βολιβιανός, ή Βραζιλιάνος, ή Αργεντινός, παλιά γνωριμία από την La Paz, που τον είχαμε συναντήσει και πάλι στο Σαντιάγο της Χιλής ή στο Buenos Aires, και ξανά στην είσοδο της πολυκατοικίας των πολιτικών προσφύγων, στο Βουκουρέστι, και εν τέλει, γιατί όχι, στην Gamla

Stan... Ήταν οι φυγάδες από τις λατινοαμερικανικές δικτατορίες, που είχαν καταλήξει στη Σουηδία, αφού η χώρα είχε παραχωρήσει σε πολλούς πολιτικό άσυλα. Πίσω στο Βουκουρέστι. Οι περισσότεροι λατινοαμερικάνοι φοιτητές που, φτάνοντας στη Ρουμανία “αριστέριζαν” ακόμη, ναι μεν επωφελήθηκαν του υψηλού επιπέδου των σπουδών στα Πανεπιστήμιά της, πλην όμως, παράλληλα, η καθημερινότητα του «υπαρκτού ανύπαρκτου σοσιαλισμού», με ανείπωτες δυσκολίες διαβίωσης και με παντελή έλλειψη των στοιχειωδών ελευθεριών, έκανε αρκετούς να «αλλάξουν μυαλά» (ή να «βάλουν μυαλό»). Αλλά για το θέμα αυτό γράφτηκαν και ειπώθηκαν τόσα πολλά, που δεν έχει νόημα να το αναπτύξω και εγώ, εδώ.

Τεράστιες ήταν οι δυσκολίες που αντιμετώπιζε εκεί μια μικτή οικογένεια. Έτσι, μετά από πολλά χρόνια δισταγμού, ο Β. Ι. πείστηκε ότι πλέον ήταν ώρα να φύγουμε. Φτάσαμε με την κόρη μας στην Αθήνα, μετά από ένα θεαματικό πέρασμα του ρουμανο-βουλγαρικού μεθορίου, στην πόλη Russe. Έπρεπε, πάση θυσία, να βγάλουμε την “Μπέρτα”, δηλ. την

Odysseas Elytis | Οδυσέας Ελύτης

��

en un país que yo consideraba bello para vacacio-nes. Pensaba que una cátedra para V.I. en Munich, Alemanía sería mejor que en una ciudad donde no había Cátedra de Lengua Española. Pero no fue. De vuelta de Alemania y Ecuador. Ningún esfuerzo o preocupación por adaptarme, todo parecía muy familiar, más que nada en comparación con la vida de cárcel en Bucarest.

Había que salir adelante y entonces para suerte nuestra el español era una lengua en auge en esta ciudad. Como graduados en Filología espa-ñola, encontramos trabajo casi de inmediato pues los estudiantes griegos acudían en gran número a las dos únicas academias de español, ubicadas en el centro de Atenas. Muchos alumnos, mucho tiempo con las clases, una niña que crecía. La preocupación por conseguir una casa propia. Luego, un regalo de la tía de América y la posibilidad de comprarla, la hija, sus estudios. Este país y casi la absoluta falta de meritocracia hace dificíl hacer una carrera decente. Con esto a cuestas, ya va llegando el día de retirarse de la enseñanza.

Mientras nosotros nos dedicábamos a la enseñanza, la niña crecía como mejor podía y sabía a pesar de sus cortos seis años. Volvía sola de la escuela, comía, preparaba sus tareas. Seguía, además de su escuela primaria en griego y francés, la Escuela Española a Distancia para que su len-gua materna no quedase a nivel de lengua casera. Aprobó 12 niveles. En esta difícil tarea de criarla lo mejor posible nos ayudó por períodos mi madre, doña Rosa Alvear, viuda desde hacía muchos años y que venía desde Ecuador. Entonces disfrutábamos de su presencia, de su incondicional cariño y ab-negación.

He dictado clases durante casi veinticinco años, en varios centros, como profesora pagada por hora, con las consecuentes dificultades económicas y de inseguridad social que plantea un tal empleo. Ha sido imposible encontrar una plaza fija debido entre otros factores a la falta de meritocracia en este país. Pese a ello, la experiencia como ense-ñante ha sido muy edificante; los alumnos, en su mayoría gente joven, con su ímpetu natural, facili-

προπολεμική γερμανικής κατασκευής γραφομηχανή του Β. Ι., μια «αντίκα» η οποία ήταν το σύνεργο της δουλειάς του, αλλά και η πιο αγαπημένη του σύντροφός. Ένας Εκουαδοριανός Πρέσβης, κάνοντας χρήση της διπλωματικής του ασυλίας, με βοήθησε να την περάσω, μαζί και με άλλα τέτοια «τσουμπλέκια», στο δικό του Mercedes Benz. Ο Β. Ι. με την κόρη μας θα έφταναν με το τρένο, τα μεσάνυχτα. Για μεγάλη μου ανακούφιση, είχαν περάσει τα σύνορα χωρίς πρόβλημα, γιατί εκείνα τα χρόνια τίποτα δεν ήταν δεδομένο, ούτε καν το να έχεις όλα τα χαρτιά εντάξει και ετοιμάσει επιμελώς την “οριστική (σου) έξοδο” από τη Ρουμανία.

1985. Αθήνα. Είχα ξανάρθει το 1981, σε διακοπές. Τότε είχα την ευκαιρία να θαυμάσω τον Παρθενώνα και την Ακρόπολη «δια ζώσης», και να τα απολαύσω, παρά το περιπετειώδες της διαδρομής μου. Για αδιευκρίνιστους λόγους, η συνοριακή φρουρά με είχε κατεβάσει από το Πούλμαν και με γύρισε στο Βουκουρέστι. Κατάφερα να φύγω μία εβδομάδα αργότερα εις αναζήτησιν του Β. Ι. στον οποίον, ως προσκεκλημένου του Έλληνα «νομπελίστα» ποιητή Οδυσσέα Ελύτη, του

παραχωρήθηκε για πρώτη φορά στη ζωή του διαβατήριο και βίζα για να έλθει στη Ελλάδα. Είχε επίσης μία πρόσκληση, για συνέδριο, στην Κω. Εγώ πάλι, λόγω της εβδομάδας καθυστέρησης, έπρεπε τώρα να τον ψάχνω σε όλη την έκταση του Αιγαίου, αρχής γενομένης με την Κω. Τον βρήκα επιτέλους στη Ρόδο, στον Πύργο του Μεγάλου Μαέστρου των Ιπποτών του Τάγματος του Αγίου Ιωάννου, με την βοήθεια της ελληνικής Τουριστικής Αστυνομίας. Από κει πήγαμε μαζί στην μοναδική Σαντορίνη, και σε άλλα μέρη. Το 85 τα πράγματα ήταν διαφορετικά: έπρεπε να ζήσουμε και να επιζήσουμε, και δεν υπήρχε πολύς χρόνος ούτε περιθώρια για απολαύσεις, στην δαιδαλώδη αυτή μεγαλούπολη και σε μια χώρα που εγώ θεωρούσα κατάλληλη κυρίως για διακοπές. Σκεφτόμουν λ. χ. ότι καλύτερα να διεκδικούσε ο Β. Ι. μια θέση, π.χ. στο Πανεπιστήμιο του Μονάχου, παρά να εγκατασταθεί σε ένα μέρος όπου οι ισπανικές σπουδές δεν υπήρχαν σε ακαδημαϊκό επίπεδο. Δεν εισακούστηκα. Όταν εκείνο το φθινόπωρο ξαναγύρισα στην Ελλάδα μετά από ταξίδι στη Γερμανία και στον Ισημερινό, διεπίστωσα ότι δεν χρειαζόμουν πολλές προσπάθειες προσαρμογής, τα

��

LA PARTIDA...continuación

Η ΑΝΑΧΩΡΗΣΗ ...συνέχεια

Τι σε ενοχλεί περισσότερο στη χώρα σου;

... αυτό που συμβαίνει τώρα με το εμπόριο ναρκωτικών και την μόλυνση της Πόλης του Μεξικού. ♀ ώριμη

... η έλλειψη εργασίας γενικά και για επαγγελματίες, η έλλειψη ενδιαφέροντος της κυβέρνησης για τουs φτωχούς και για τις πραγματικές ανάγκες τις χώρας και πολλά άλλα. (♂ νέος)

* ... το ότι οι πλούσιοι μεταχειρίζονται πολύ άσχημα τους φτωχούς..., η διάκριση των πλούσιων απέναντι στους φτωχούς... ( ♀ ώριμη)

* ... η απαισιοδοξία του κόσμου. Δεν πιστεύουν ότι η χώρα μπορεί να προοδεύσει, ότι υπάρχουν πολλοί πόροι οι οποίοι μπορούν να αξιοποιηθούν ακόμα καλύτερα από το να εξάγονται μόνον ως πρώτη ύλη... (♂ νέος)

... η ανασφάλεια και η σημερινή κατάσταση με το εμπόριο ναρκωτικών. (♀ ώριμη)

¿Qué es lo que más te disgusta de tu país?

“...lo que pasa ahora con el narcotráfico y la contami-nación de la ciudad de México...” ♀ madura

“... la falta de trabajo en general y para profesionales, la falta de preocupación del gobierno por los pobres y las necesidades reales del país...y muchas cosas más...”

♂ joven

“ ...que los ricos traten tan mal a los pobres... la discrim-inación de los ricos hacia los pobres...” ♀ madura

“El pesimismo de la gente...no cree que que el país pu-ede salir adelante, que hay muchos recursos que pu-eden ser explotados aún mejor que sólo exportar ma-

teria prima...” ♂ joven

“...la inseguridad y la situación actual por el narcotrá-fico” ♀ madura

dad e interés por aprender, creaban una atmósfera propicia y cálida en clase.

Tengo además una estrecha colaboración con la Oficina Consular del Ecuador en Grecia, se trata de un trabajo honorífico. A lo largo de los veinte años y más, se han organizado entre otros, diversos actos culturales para dar a conocer el arte culto y el arte popular del Ecuador. Y por supuesto, se brinda apoyo a la colonia residente en Grecia, que cuenta aproximadamente con unos ciento cincuenta compatriotas.

Han pasado los años y habría que plantearse un retiro de la enseñanza, quizá para dar paso a otras actividades, como por ejemplo la traducción. Han salido ya varios títulos en Grecia, como uno del griego al español, de la Mitología Griega de Marilena Karabatea; libros de infor-mación general y otros sobre lugares de interés histórico y turístico de Grecia. Últimamente, me enorgullece la aparición en la editorial Lumen-Mon-dadori de la versión española de “Una mañana perdida” del original rumano “Dimineata Pierduta”

πάντα μου φαίνονταν οικεία και προσφιλή, κυρίως έχοντας αποδράσει από την φυλακή που ήταν η Ρουμανία.

Έπρεπε να τα βγάλουμε πέρα. Ως πτυχιούχοι Ισπανικής Φιλολογίας, είχαμε την τύχη να βρούμε σχεδόν αμέσως δουλειά, γιατί οι Έλληνες σπουδαστές προσέρχοντο σωρηδόν στα δύο μοναδικά εκπαιδευτήρια ισπανικής γλώσσας, στο κέντρο της Αθήνας. Κι ενώ εμείς επιδιδόμεθα εντατικώς στην διδασκαλία, η θυγατέρα μας μεγάλωνε όπως ήξερε και μπορούσε στα έξι της χρόνια. Επέστρεφε μόνη από το σχολείο, έτρωγε μόνη, ετοίμαζε μόνη τα μαθήματά της για την επομένη. Παρακολουθούσε, εκτός από τα μαθήματα του δημοτικού στα ελληνικά και στα γαλλικά, και εκείνα της ισπανικής Εξ Αποστάσεως Δημοτικής Εκπαίδευσης, για να μη περιοριστεί η μητρική της γλώσσα σε γλώσσα οικιακής χρήσεως. Αποφοίτησε 12 επίπεδα. Στη δύσκολη αυτή διαδικασία να την μεγαλώσουμε όσο το δυνατόν καλύτερα μας βοηθούσε και η μητέρα μου, η doña Rosa Alvear, χήρα εδώ και πολλά χρόνια, που ερχόταν κατά καιρούς κοντά μας, από τον Ισημερινό. Απολαμβάναμε πολύ την παρουσία της,

��

de la importante escritora rumana, Gabriela Adame-steanu; así como también, una cotraducción con Joaquín Garrigós, de un libro de cuentos del escritor judío rumano, candidato al Premio Nobel, Norman Manea, aparecida estos días en Tusquets, Barcelona. Pues el contacto con Rumania y Grecia, me ha ofre-cido la oportunidad de acercarme a su lengua, a su sensibilidad y de ocuparme de ese exigente trabajo que es la traducción.

Nunca ha quedado atrás el interés por los viajes. Siempre vivo aquí unos meses, el resto fuera y no porque no me guste este cielo intenso que a rabiar de la contaminación es uno de los más bellos que existan. La vibrante ciudad nos ha atrapado aquí. Sobre todo a mi hija y a su padre. No he perdi-do el interés por el contacto directo con otra gente en otras fronteras. Lo que más me ilusiona es tener el tiempo, la energía y las posibilidades económicas y la suerte de emprender por caminos que aún no he hollado.

την αγάπη και την αυταπάρνηση που μας προσέφερε αφειδώς.

Για μία περίπου εικοσιπενταετία, δίδαξα ισπανικά σε διάφορα ιδιωτικά εκπαιδευτήρια, ως ωρομίσθια καθηγήτρια, με τις γνωστές δυσκολίες οικονομικής αλλά και κοινωνικής φύσεως που συνεπάγεται αυτό το είδος εργασίας. Δεν στάθηκε δυνατόν να αποκτήσω μόνιμη απασχόληση, μεταξύ άλλων και λόγω της έλλειψης αξιοκρατίας σ’ αυτή την χώρα. Παρά ταύτα, η εμπειρία μου από την εκπαίδευση μου έφερε πολλές ικανοποιήσεις· οι σπουδαστές, ως επί το πλείστον νεαρά άτομα, με την πηγαία νεανική ορμή, την ευστροφία και το ενδιαφέρον τους για μάθηση, δημιουργούσαν στα μαθήματα μιαν ατμόσφαιρα δημιουργική και συνάμα φιλική.

Έχω επίσης στενές σχέσεις συνεργασίας με το Επίτιμο Προξενείο του Ισημερινού στη Ελλάδα. Όλα αυτά τα είκοσι και πλέον χρόνια, οργανώσαμε, μεταξύ άλλων, διάφορες πολιτιστικές εκδηλώσεις, με στόχο να γνωρίσουμε στο ελληνικό κοινό την δημώδη και την έντεχνη πνευματική δημιουργία της χώρας μου. Και, βεβαίως, στηρίζουμε την εκουαδοριανή παροικία

El escritor rumano Norman Manea | O ρουμανικός συγγραφέας Νόρμαν Μανέα

��

στην Ελλάδα, η οποία ανέρχεται, πάνω-κάτω, στα εκατόν πενήντα άτομα.

Τα χρόνια πέρασαν, και τώρα σκέφτομαι όλο και πιο συχνά να αποσυρθώ από την εκπαίδευση, για να αφιερωθώ ίσως σε άλλες δραστηριότητες όπως, για παράδειγμα, στην μετάφραση. Έχω ήδη εκδώσει στην Ελλάδα, σε δική μου ισπανική μετάφραση, αρκετά βιβλία ιστορικού, τουριστικού και γενικού ενδιαφέροντος, μεταξύ αυτών π.χ. την Ελληνική Μυθολογία της Μαριλένας Καραμπατέα. Τελευταία μεταφράζω και από τα ρουμανικά, και υπερηφανεύομαι για την κυκλοφορία, από τον εκδοτικό οίκο Lumen-Mondadori, σε δική μου ισπανική μετάφραση, του μυθιστορήματος Una mañana perdida - στο πρωτότυπο Dimineata Pierduta (Ένα χαμένο πρωινό) -, της επιφανούς σύγχρονης Ρουμανίδας πεζογράφου Gabriela Adamesteanu. Πρόσφατα, από τον εκδοτικό οίκο Tusquets της Βαρκελώνης, κυκλοφόρησε επίσης το βιβλίο El té de Proust (Το τσάι του Προύστ), με διηγήματα του Εβραιο-ρουμάνου συγγραφέα Norman Manea, υποψήφιο για το Βραβείο Nobel, σε μετάφραση του

Joaquín Garrigós και δική μου. Η γνωριμία με την Ρουμανία και την Ελλάδα, μου προσέφερε λοιπόν την ευκαιρία να πλησιάσω τις γλώσσες, τις ιδιοσυγκρασίες και τους πολιτισμούς αυτών των λαών και μου διάνοιξε προοπτικές στην απαιτητική αυτήν ενασχόληση που είναι η λογοτεχνική μετάφραση.

Ποτέ δεν με εγκατέλειψε το ενδιαφέρον για ταξίδια. Μονίμως ζω μερικούς μήνες εδώ και τους υπόλοιπους στο εξωτερικό. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν μου αρέσει ο ελληνικός ουρανός, ένας από τους ωραιότερους που έχω γνωρίσει (εις πείσμα του νέφους). Η δυναμική Αθήνα μας έχει «αιχμαλωτίσει». Κυρίως την κόρη μου και τον πατέρα της. Δεν απώλεσα την επιθυμία για ταξίδια, ούτε το ενδιαφέρον για άμεση επαφή με κόσμο από άλλα μέρη. Μακάρι στο μέλλον να έχω χρόνο, κουράγιο, οικονομική ευχέρεια, αλλά και την τύχη να περπατήσω σε δρόμους όπου ακόμη δεν με έφεραν τα βήματά μου. Μετάφραση: Βίκτορ Ιβάνοβιτς

LA NOSTALGIAnadie cocina como mi mamá...

Η ΝΟΣΤΑΛΓΙΑκανείς δε μαγειρεύει όπως η μαμά μου....

Τι σου λείπει περισσότερο από τη χώρα σου;

... Κυρίως το φαγητό και η οικογένεια. (♀ώριμη)

... Τώρα δε μου λείπει τίποτα. Πριν, στις Η.Π.Α., μου έλειπε η οικογένειά μου και η μουσική, που στη χώρα μου την ακούς παντού. (♀ ώριμη)

... Η οικογένειά μου και το φαγητό. (♀ ώριμη)

... Η οικογένεια, οι φίλοι, οι συνήθειες, το φαγητό. (♂ νέος)

... Η οικογένειά μου, οι φιλίες, το φαγητό..., σαν την περουάνικη κουζίνα δεν υπάρχει πουθενά... (♀ νέα)

... οι συνήθειες της Ουρουγουάης, ο τρόπος ζωής. Για παράδειγμα: οι βόλτες με τους φίλους τα βράδια, που μαζευόμασταν σε ένα σπίτι με ψητό και μπύρες. Το ότι (εκεί) όλα είναι πιο οικεία, σπιτικά. ( ♀ νέα)

... Αυτό που μου λείπει πιο πολύ είναι το φαγητό και η οικογένεια. (♂ νέος)

¿Qué es lo que más extrañas de tu país?

“.. sobre todo... la comida y la familia...” ♀ madura

“...ya no extraño nada...antes en los Estados Unidos ex-trañaba a mi familia y la música que en mi tierra se oye

por todas partes...” ♀ madura

“Mi familia y la comida” ♀ madura

“La familia, los amigos, las costumbres, la comida.” ♀ joven

“Mi familia, amistades, la comida, como la peruana no hay...” ♀ joven

“Las costumbres de Uruguay, la forma de vida, por ejemplo, las salidas con mis amigos por la noche, nos juntamos en una casa con un asado y cervezas. Como

que [allá] todo es más familiar, casero.” ♀ joven

��

CAMINO AL SUEÑOLuis Gómezbeck

ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΟ ΟΝΕΙΡΟτου Λούη Γκόμεζμπεκ

“Luis Gomezbeck es un ciudadano del mundo. Un viajero y un rastreador de los hombres que ha encontrado de casualidad en diferentes lugares del mundo. Que rozó a individuos de diferentes culturas, clases sociales, reinas, limpiadoras, grandes artistas y artistas de la calle, personas políticas y apolíticas, pobreza y lujo”.María Nikalau, revista cultural “Periodikó tis Polis”, Kavala, 2005

«Ο Λούης Γκόμεζμπεκ είναι ένας πολίτης του κόσμου. Ένας περιηγητής και ανιχνευτής των ανθρώπων, που βρέθηκε κάπως τυχαία, σε διάφορες περιοχές του κόσμου. Που άγγιξε από κοντά ανθρώπους διαφορετικής κουλτούρας, κοινωνικών τάξεων, βασίλισσες, υπηρέτριες, μεγάλους καλλιτέχνες και καλλιτέχνες του δρόμου, πολιτικούς και απολίτικους ανθρώπους, φτώχεια και πολυτέλεια».Μαρία Νικαλάου, πολιτιστικό περιοδικό «Περιωδικό της Πόλης», Καβάλα, 2005

LA PARTIDA

Una mañana desperté en mi ciudad, Guadalajara, México, con la noticia de que me iba de gira al día siguiente con un grupo de actores, a Israel por un tiempo, luego a Italia, al Vaticano.

Si, era un sueño muy deseado que se volvió realidad, viajar y concretamente a Europa. Por otra parte, es el sueño enfermizo de todos los latino-americanos, ya que la historia de la conquista por los europeos nos volvió acomplejados, soñamos en investigar nuestro “origen” europeo. Así las cosas, como buen latino (sin el americano) preparé mi equipaje con el fin de ir a comerme de un bocado el Viejo Continente.

Η ΑΝΑΧΩΡΗΣΗ

Ένα πρωί ξύπνησα στην πόλη μου, (Γκουαδαλαχάρα του Μεξικού), με την είδηση ότι θα έφευγα περιοδεία την επομένη, μαζί με μια ομάδα ηθοποιών, στο Ισραήλ για κάποιο διάστημα και από εκεί στην Ιταλία, στο Βατικανό.

Ναι, ήταν ένα πολυπόθητο όνειρο που γινόταν πραγματικότητα… να ταξιδεύσω και συγκεκριμένα στην Ευρώπη. Άλλωστε είναι το αρρωστημένο όνειρο όλων των Λατινοαμερικάνων, αφού η ιστορία της κατάκτησης από τους Ευρωπαίους μας έχει κάνει κομπλεξικούς και ονειρευόμαστε να εξερευνήσουμε την ευρωπαϊκή μας «καταγωγή». Έτσι λοιπόν, ως καλός Λατίνος χωρίς το Αμερικάνος ετοίμασα τις αποσκευές μου με σκοπό να κατακτήσω τη Γηραιά Ήπειρο.

Guadalajara | Γκουαδαλαχάρα

�0

PRIMERA PARADA

Todo ocurría normalmente tanto en Israel como en Italia... como nos habían preparado una vida de “estrella de las tablas” pensiones, entrevis-tas, guías, cenas, representaciones especiales…los esfuerzos de una década de trabajo, daban al fin fruto... Sin embargo, un día terminó la vida de “estrella de las tablas” y entonces... regreso a la realidad. Ya que dijimos “muchas gracias” miles de veces, nos dieron una patada en el... trasero y nos encontramos en la calle. Las reacciones fueron diversas... llanto, cólera, risa nerviosa, todo menos reflexión sobre todo lo que habíamos vivido. De modo que la mayoría se dirigieron de una vez al aeropuerto y se fueron como expulsados de Europa, que ya no era hospitalaria, que además nos recordaba que a lo latino le faltaba lo americano y así pertenecíamos a otro lugar y no estaban dispuestos a ver nuestras caras obscuras ni nuestro pelo largo.

SEGUNDA PARADA

Me despedí de todos. Pese a que tenía varias horas para pensar si al fin me iba, al final ganó el inconsciente. Mi yo profundo no me per-mitió irme así, sin explorar, sin viajar, sin conocer una chica europea... (muchos sin).

Me quedé pues por un tiempo en Italia y cuando las cosas se pusieron difíciles y fue necesa-rio emigrar ( mi pasaporte tercermundista no tenía permiso de residencia), me fui a la “madre patria” (modo de denominar a España), no importa que nos haya destruído todo, la vemos como mamá. Los complejos ya mencionados...

PARADA RELÁMPAGO

Llegué pues a Madrid... “aquí el idioma no será un obtáculo ya que hablamos la misma len-gua”... dije, el inocente. La realidad era muy dife-rente. Casi todos tenían una mirada de sospecha, de racismo, atemorizante, no les gustó mi habla, ni mi acento, cómo había contaminado nuestra lengua. “Nosotros los latinoamericanos no vinimos

ΠΡΩΤΗ ΣΤΑΣΗ Όλα κύλισαν ομαλά τόσο στο Ισραήλ όσο και στην Ιταλία… αφού μας είχαν ετοιμάσει ζωή «αστέρα του σανιδιού»… ξενώνες, συναντήσεις, ξεναγήσεις, δείπνα, ειδικές παραστάσεις… Οι κόποι μιας δεκαετους δουλειάς, έδιναν επιτέλους καρπούς…

Μια μέρα όμως τέλειωσε η ζωή «αστέρα του σανιδιού» και τότε… επιστροφή στην πραγματικότητα. Αφού είπαμε «ευχαριστούμε» χίλιες φορές μας έδωσαν μια κλοτσιά στον… πισινό και βρεθήκαμε στο δρόμο.

Οι αντιδράσεις ήταν ποικίλες… κλάμα, οργή, νευρικό γέλιο, όλα εκτός από περισυλλογή για τα όσα είχαμε βιώσει. Έτσι οι περισσότεροι κατευθύνθηκαν με μιάς στο αεροδρόμιο και έφυγαν σαν διωγμένοι από την Ευρώπη, που πλέον δεν ήταν φιλόξενη, που πλέον μας υπενθύμιζε ότι στο Λατίνος έλειπε το Αμερικάνος και έτσι ανήκαμε αλλού και δεν υπήρχε καμία διάθεση να βλέπουν τις μελαχρινές μας φάτσες και τα μακριά μας μαλλιά.

ΔΕΥΤΕΡΗ ΣΤΑΣΗ Αποχαιρέτησα τους πάντες. Παρόλο που είχα κάποιες ώρες, να σκεφτώ αν τελικά θα φύγω, στο τέλος νίκησε το ασυνείδητο. Ο βαθύτερός μου εαυτός δεν μ’ άφηνε να φύγω έτσι, χωρίς να εξερευνήσω, χωρίς να ταξιδέψω, χωρίς να βρω ένα κορίτσι από την Ευρώπη… πολλά χωρίς.

Έμεινα λοιπόν για ένα ακόμα διάστημα στην Ιταλία και όταν τα πράγματα ζόρισαν και έπρεπε να μεταναστεύσω (το τριτοκοσμικό μου διαβατήριό δεν είχε άδεια παραμονής), πήγα στη «Μητέρα Πατρίδα» (τρόπος με τον οποίο αποκαλούμε την Ισπανία), δεν φτάνει που μας κατέστρεψε τα πάντα, εμείς τη βλέπουμε σαν μάνα. Τα κόμπλεξ για τα οποία έγινε λόγος…

ΑΣΤΡΑΠΙΑΙΑ ΣΤΑΣΗ Έφτασα λοιπόν στη Μαδρίτη… «εδώ η γλώσσα δεν θα είναι εμπόδιο, αφού μιλούμε την ίδια γλώσσα»… έλεγα ο αφελής. Η πραγματικότητα ήταν πολλή διαφορετική. Υπήρχε σχεδόν σε όλους ένα βλέμμα καχυποψίας, ρατσισμού, εκφοβισμού, δεν τους άρεσε η ομιλία μου, η προφορά μου, το πώς αλλοίωνα τη γλώσσα μας. «Εμείς οι Λατινοαμερικάνοι δεν έχουμε έρθει εδώ για να καταστρέψουμε τίποτα, ούτε για να κλέψουμε, έχουμε έρθει εδώ για να μάθουμε, να σπουδάσουμε, να δουλέψουμε…», έλεγα και πάλι ο

��

aquí para destruir, tampoco a robar, hemos venido a aprender, a estudiar, a trabajar...” dije otra vez, inocente. Después comprendí que cuando ves un espejo y en su reflejo ves lo que no quieres ser o aquello con lo cual no quieres ser comparado, en-tonces luchas con el espejo y no con el reflejo. Eso hacían mis amigos españoles. Quería irme: pero a la “capital” del teatro mundial, a Londres. Para reunir el dinero del boleto, hice de estatua mexicana en la plaza central de la ciudad y cuando reuní la cantidad solicitada, fui a una agencia de viajes pero aún allí me hicieron la vida dificil.

Miraron mi pasaporte no pocas veces. Lanzaban una mirada a mi fotografía y otra a mi persona. Me preguntaron muchas veces “¿Qué haces en España? ¿Porqué quieres ir a Inglaterra? ¿Cuándo regresas a México? ¿Tienes permiso para ir a Londres? Tu pelo es sospechoso. Tu color es sospechoso”. Después de un largo rato obtuve el ansiado boleto y me fui corriendo al aeropuerto.

PARADA DURADERA

Llegaba una nueva aventura. Londres: ma-gia, teatro, oportunidades, estudios, trabajos... todo parecía perfecto. Sin embargo sería así? Sin saber inglés, sin conocer a nadie y sin saber a donde ir, pensé tomarlo a la ligera. Pregunté por algún hotel en el centro, bueno, limpio y ...barato! Aquí me traicioné. Después de mucho tiempo de intercambio de plabras, entendí hacia donde debía dirigirme,

αφελής. Μετά κατάλαβα ότι όταν βλέπεις έναν καθρέφτη και στην όψη του υπάρχει αυτό που δεν θέλεις να είσαι ή αυτό με το οποίο δεν θέλεις να σε συγκρίνουν, τότε πολεμάς τον καθρέφτη και όχι την όψη. Έτσι έκαναν οι φίλοι μου οι Ισπανοί. Ήθελα να φύγω: στην «πρωτεύουσα» του παγκόσμιου θεάτρου όμως, το Λονδίνο. Για να μαζέψω τα λεφτά για το εισιτήριο έκανα το μεξικάνικο άγαλμα στην κεντρική πλατεία της πόλης και αφού συγκέντρωσα το απαιτούμενο ποσό, πήγα σ’ ένα ταξιδιωτικό γραφείο, αλλά ακόμα και εκεί μου έκαναν τη ζωή δύσκολη.

Κοίταξαν το διαβατήριό μου ουκ ολίγες φορές. Έριχναν μια ματιά στη φωτογραφία και μια ματιά σε μένα. Με ρώτησαν πολλές φορές: «Τι κάνεις στην Ισπανία; Γιατί θέλεις να πας στην Αγγλία; Πότε θα γυρίσεις στο Μεξικό; Έχεις άδεια για να πας στο Λονδίνο; Το μαλλί σου είναι ύποπτο. Το χρώμα σου είναι ύποπτο». Μετά από αρκετή ώρα παρέλαβα το πολυπόθητο εισιτήριο και έφυγα τρέχοντας για το αεροδρόμιο.

ΣΤΑΣΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑΣ Έφτασα σε μια νέα περιπέτεια. Λονδίνο: μαγεία, θέατρο, ευκαιρίες, σπουδές, δουλειές… όλα φαινόταν τέλεια. Θα ήταν όμως; Χωρίς να ξέρω αγγλικά, χωρίς να ξέρω κανέναν και χωρίς να ξέρω που να πάω, είπα να το παίξω άνετος. Ρώτησα για κάποιο ξενοδοχείο σε κεντρικό μέρος, που να είναι καλό, καθαρό και… φθηνό! Εκεί προδόθηκα.

Μετά από πολλή ώρα συνεννόησης, λόγω γλώσσας, (αυτοί δεν είχαν πρόβλημα, ήξεραν αγγλικά, εγώ πάλι όχι), κατάλαβα προς τα που έπρεπε να κατευθυνθώ. Έφτασα στη διεύθυνση του ξενοδοχείου και μπήκα. Πήγα στο δωμάτιό μου: «τέλεια» έλεγα, «θα

Londres | Λονδίνο

��

debido al idioma, (estos no tenían problema, sabían inglés, yo no, otra vez). Llegué a la dirección del hotel y entré. Fui a mi cuarto, “perfecto” dije, “me doy una buena ducha, voy a dormir tranquilo y a partir de mañana veremos” otra vez apareció el inocente. Con sorpresa vi como en mi cuarto se alojaban otros siete. Si, eramos ocho en la misma habitación, con solo un baño para todo un piso donde había otros tres cuartos similares. Adiós a la ducha y al sueño tranquilo.

Me quedé ahí tres meses, el dinero ya no alcanzaba para otra cosa. Para no gastar el poco dinero que tenía no tomaba el metro, ni el tren, ni siquiera el autobús, recorría diez kilómetros diarios a pie. Buscaba cualquier tipo de trabajo, una opor-tunidad para “desplegar” mi talento. En pocas pa-labras, encontré trabajo como lavaplatos en en el restaurant de la Academia Real de Artes. Pensé, he aquí una primera oportunidad (en Inglaterra si ven que vales y tienes deseos de trabajar, te dan siem-pre una oportunidad). Así pues, cuando adquirí un buen nivel de inglés, me pusieron como mesero y después como responsable de la organización de las recepciones cultura-les y mundanas. Allí conocí a mucha gente que me ayudó en mu-chas formas. Me con-sideraron tan bien que me enviaron al “Teatro Esfera” de Shakespeare para que también les organizara allá.

Con mi autoes-tima por los cielos, salí un día a buscar una es-cuela de teatro, quería tener un segundo di-ploma. No tardé mucho tiempo en encontrar algo. Entré, vi, me informé, elegí y pagué. Ahora tenía suficiente dinero para realizar algunos de mis sueños. Así pude estudiar, viajar

κάνω ένα ωραίο ντους, θα κοιμηθώ ήσυχα και από αύριο θα δούμε»… πάλι ο αφελής έκανε την εμφάνισή του. Με έκπληξη είδα πως το δωμάτιό μου φιλοξενούσε άλλους επτά. Ναι, θα ήμασταν οκτώ στο ίδιο δωμάτιο, με μόνο ένα μπάνιο για όλο τον όροφο, όπου υπήρχαν άλλα τρία τέτοια δωμάτια. Αντίο στο ωραίο ντους και στον ήσυχο ύπνο.

Έμεινα εκεί τρεις μήνες, αφού τα λεφτά δεν έφταναν γι’ αλλού. Για να μη χαλάσω τα λίγα χρήματα που είχα δεν έπαιρνα Μετρό, τρένο, ούτε καν λεωφορείο, έκανα δέκα χιλιόμετρα με τα πόδια την ημέρα. Έψαχνα δουλειά οπουδήποτε, μια ευκαιρία να «ξεδιπλώσω» το ταλέντο μου. Για να μην τα πολυλογώ, βρήκα δουλειά πλένοντας πιάτα στο εστιατόριο της Βασιλικής Ακαδημίας των Τεχνών. Να μια πρώτη ευκαιρία, σκέφτηκα (στην Αγγλία, εάν δουν ότι αξίζεις και έχεις όρεξη για δουλειά, σου δίνουν πάντα μια ευκαιρία). Έτσι λοιπόν όταν έμαθα αγγλικά σε αρκετά καλό επίπεδο, με έβαλαν να κάνω το γκαρσόνη και μετά να κάνω τον υπεύθυνο οργάνωσης των πολιτιστικών και κοσμικών δεξιώσεων. Εκεί γνώρισα πολλούς ανθρώπους που με βοήθησαν με ποικίλους τρόπους. Με θεώρησαν τόσο καλό που μ’ έστειλαν στο «Θέατρο Σφαίρα» του Σαίξπηρ για να τους «οργανώνω» και εκεί.

Με την αυτοπεποίθησή μου στους ουρανούς, βγήκα μια μέρα για να βρω μια θεατρική σχολή, ήθελα να έχω ένα δεύτερο δίπλωμα. Δεν μου πήρε πολύ χρόνο το να βρω κάτι. Μπήκα, είδα, ενημερώθηκα, αποφάσισα και πλήρωσα. Τώρα είχα αρκετά λεφτά για να πραγματοποιήσω κάποια από τα όνειρά μου. Έτσι μπόρεσα να σπουδάσω, να ταξιδέψω ανά την υφήλιο, να μετακομίσω σε ένα πιο ανθρώπινο σπίτι και να διευρύνω τους κύκλους γνωριμιών μου. Ο μελαχρινός με τα μακριά μαλλιά δεν είχε πλέον φόβους, ενδοιασμούς, ακόμα και τα κόμπλεξ Academia Real de Artes, Londres | Βασιλική Ακαδημία

των Τεχνών, Λονδίνο

��

por el mundo, mudarme a una casa más humana y ampliar el ciclo de mis amistades. El moreno con pelo largo ya no tenía miedo, ni vacilaciones, hasta los complejos se habían quedado atrás, en el cuarto con los otros siete.

Me gradué después de dos años de estudio, actué en representaciones en la “capital” del teatro mundial, participé en festivales, tomaba parte en películas, la prensa inglesa escribió sobre el mexi-cano y sus “excepcionales excéntricas interpretacio-nes”, todo se desarrollaba normalmente hasta que Grecia entró en mi vida.

PARADA CON SOL Y MAR

Conocí bastantes griegos en Inglaterra, para mi era un honor conocer a los “descendientes” de Euripides, de Esquilo, de Aristófanes, Sócrates, los hijos de la democracia, de los derechos huma-nos, de la filosofía, de las ciencias. Quería decirles tantas cosas de los libros que había leído en México sobre la antigua Grecia, del amor que cultivé por el país de Teodorakis, de Jatzidakis, de Kavafis y de Elitis. Era necesario que fuera yo allá a la primera oportunidadad, para ver de cerca el Partenón, los

είχαν μείνει πίσω, στο δωμάτιο με τους άλλους επτά.

Αποφοίτησα μετά από δυο χρόνια σπουδών, έπαιξα σε παραστάσεις στην «πρωτεύουσα» του παγκόσμιου θεάτρου, συμμετείχα σε φεστιβάλ, έλαβα μέρος σε ταινίες, ο αγγλικός Τύπος έγραψε για το Μεξικάνο και τις «εξαιρετικά εκκεντρικές ερμηνείες του», όλα κυλούσαν ομαλά μέχρι που η Ελλάδα μπήκε στη ζωή μου.

ΣΤΑΣΗ ΜΕ ΗΛΙΟ ΚΑΙ ΘΑΛΑΣΣΑ

Γνώρισα αρκετούς Έλληνες στην Αγγλία, για μένα ήταν τιμή που γνώριζα τους «απογόνους» του Ευριπίδη, του Αισχύλου, του Αριστοφάνη, του Σωκράτη, τα παιδιά της Δημοκρατίας, των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, της φιλοσοφίας, των επιστημών. Ήθελα να τους πως τόσα πράγματα για τα βιβλία που είχα διαβάσει στο Μεξικό για την αρχαία Ελλάδα, για την αγάπη που έτρεφα για τη χώρα του Θεοδωράκη, του Χατζιδάκι, του Καβάφη και του Ελύτη.

Με την πρώτη ευκαιρία έπρεπε να ταξιδέψω εκεί και να δω από κοντά τον Παρθενώνα, τα μνημεία, τα αγάλματα, τις πόλεις, τους αρχαιολογικούς χώρους και τόσα άλλα πράγματα. Λίγο με ενδιέφερε ο ήλιος και η θάλασσα, έτσι όπως μου τα είχαν πλασάρει στο ταξιδιωτικό πρακτορείο.

LA ADAPTACIÓN Η ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗΤι σου αρέσει περισσότερο στην Ελλάδα;

... το ότι με δέχτηκαν πολύ καλά σαν ξένη. (η Ελλάδα) μου έδωσε πολλές ευκαιρίες να εργαστώ και να προοδεύσω, απ’ ότι άλλες χώρες, με βάση αυτό που ακούω και γνωρίζω από εμπειρίες γνωστών μου. Στην Ευρώπη οι νόμοι είναι λίγο πιο προοδευτικοί και σου επιτρέπουν περισσότερα πράγματα... Μου αρέσει το φαγητό, οι άνθρωποι, τα διάφορα μέρη της χώρας. ( ♀ νέα)

... το ότι υπάρχει περισσότερη ασφάλεια, αν και ο τρόπος ζωής μοιάζει πολύ μ’ αυτόν της Ουρουγουάης. Εδώ έχει κανείς ελευθερία, μπορεί να κάνει αυτό που θέλει. Επίσης, ο κόσμος είναι πολύ θερμός. (♀ νέα)

... η ηρεμία, τουλάχιστον όταν ήρθαμε έτσι ήταν. Είναι ένα καλύτερο μέρος για να μεγαλώσεις παιδιά. Τώρα έχει χάσει λίγο απ’ αυτή την ατμόσφαιρα, αλλά εξακολουθεί να υπάρχει περισσότερη ασφάλεια εδώ, απ’ ό, τι σε άλλα μέρη όπου έχω ζήσει. ( ♀ ώριμη)

Μου αρέσει η ζωή εδώ, υπάρχει ηρεμία ακόμα. Στο Μεξικό και στις Η.Π.Α. δεν μπορείς να βγεις ήρεμη τη νύχτα. Όταν ζούσα στο Σαν Φρανζίσκο, ήδη υπήρχαν ναρκομανείς. (♀ ώριμη)

¿Qué es lo que más te gusta de Grecia?

“...que... me recibieron muy bien, a mi como extranjera [Grecia] me ha dado mucho más facilidad...para poder trabajar y salir adelante.. que... otros países, [según] lo que escucho y [lo] que se por experiencias de familiares. [En el] continente [europeo]...[las] leyes son un poco más liberadas y accesibles a más cosas... me gusta su

comida, su gente, sus lugares...” ♀ joven

.“[Que] hay más seguridad, aunque el estilo de vida se parece más al de Uruguay...aquí es muy libre, puedes hacer lo que quieras, además de que la gente es muy

cálida.” ♀ joven

“... la tranquilidad, al menos cuando llegamos así era, es un mejor lugar para criar a los hijos, ahora ha per-dido algo de eso pero todavía aquí hay más seguridad

que en otros sitios donde he vivido...” ♀ madura

“Me gusta como se vive aquí, todavía hay tranquilidad, en México y en Estados Unidos no puedes salir tran-quila de noche, cuando viví en San Francisco ya había

drogadictos...” ♀ madura

��

monumentos, las esculturas, la ciudades, los sitios arqueológicos y tantas otras cosas. Poco me intere-saba el sol y el mar tal como me los había presen-tado la agencia de viajes.

Llegó el gran día, al pisar el aeropuerto podía leer las letras griegas (había pasado Eti-mologías grecolatinas con la nota más alta), claro, sin comprender ni una palabra. Me informé como ir a Síndagma y luego al Partenón, compré un boleto y me subí a un autobús. No había pasado ni media hora en la tierra de los Sofistas cuando subió un controlador, me pidió en griego mi boleto (sentí que me halagaba) y entonces... “no lo validó, tenía que hacerlo, ahora le caerá una multa”... Eso o algo así dijo, según me explicaron algunos pasajeros. Le expliqué en italiano, ya que este señor conocía algunas palabras, que no tenía ni media hora en el país, que era turista y que nadie me había dicho que había que checar el boleto en la máquina... El controlador se puso rojo, verde, amarillo y cuando al fin explotó me dijo: “Llamaré a la policía, te lleva-remos a la sección y pagarás una fuerte multa”.

Cuando llegamos al centro, efectivamente me esperaban algunos policías, me llevaron con mucha “amabilidad” de brazo y me llevaron a los calabozos de Omonia. “Bienvenido a Grecia del sol y el mar” pensé, “a la Grecia de los filósofos y de

Ήρθε η μεγάλη μέρα, έφτασα στο αεροδρόμιο (μπορούσα να διαβάσω τα ελληνικά γράμματα χωρίς να καταλάβω λέξη βέβαια, αφού είχα βγάλει με άριστα το μάθημα των ελληνολατινικών ετυμολογιών). Ενημερώθηκα πώς να πάω στο Σύνταγμα και από εκεί στον Παρθενώνα, αγόρασα ένα εισιτήριο και επιβιβάστηκα σ’ ένα λεωφορείο. Δεν είχα περάσει ούτε μισή ώρα στη γη των Σοφιστών όταν ανέβηκε ένας ελεγκτής, μου ζήτησε το εισιτήριό μου στα ελληνικά (ένοιωθα να με κολακεύει) και τότε… «Δεν το έχετε ακυρώσει, έπρεπε να το κάνετε, τώρα θα φάτε πρόστιμο»… Αυτά είπε ή τουλάχιστον έτσι μου εξήγησαν κάποιοι συνεπιβάτες. Του εξήγησα, στα ιταλικά, αφού ο κύριος κατείχε κάποιες λέξεις, ότι δεν είχα ούτε μισή ώρα στη χώρα, ότι κάνω τουρισμό και ότι δεν μου είχε πει κανείς τη διαδικασία ακύρωσης του εισιτηρίου… Ο ελεγκτής κοκκίνισε, πρασίνισε, κιτρίνισε και όταν επιτέλους εξερράγη μου είπε: «Θα καλέσω την Αστυνομία, θα σε πάμε στο τμήμα και θα πληρώσεις χοντρό πρόστιμο».

Όταν έφτασε το λεωφορείο στο κέντρο με περίμεναν όντως κάποιοι αστυνομικοί, με πήραν με πολλή «ευγένεια» από το μπράτσο και με πήγαν στα κρατητήρια της Ομόνοιας. «Καλώς ήρθες στην Ελλάδα του ήλιου και της θάλασσας» σκέφτηκα, «στην Ελλάδα των φιλοσόφων και των επιστημόνων». Αυτή δεν ήταν ακριβώς η εικόνα που είχα για τους Έλληνες και την Ελλάδα. Με κράτησαν εκεί μια μέρα, παρέα με άλλους επτά… μου ήρθε στο μυαλό μου το δωμάτιο στην Αγγλία, μόνο που αυτό ήταν

��

los científicos”. Esta no correspondía a la imagen que yo tenía de los griegos y de Grecia. Me encer-raron un día, con otros siete... me vino a la cabeza el cuarto de Inglaterra , sólo que este era más chico y sin baño. Paradójicamente, no me pareció feo este comienzo, algo similar a mi inicio en Inglaterra. Lo que vi en los calabozos prefiero no contarlo.

En cuanto me liberaron, como pude me fui a Síndagma, temblaba un poco del susto, de hambre y frustración. Como pude me dirigí al aero-puerto y partí. Quería regresar a Inglaterra.

Regresé, el destino me reservaba otros planes. Pasaron cuatro meses, se presentó la opor-tunidad de volver a Grecia, pero esta vez en com-pañía de griegos. Mis amigos no eran de Atenas, sino de Komotiní. Claro, entonces no sabía que me esperaban algunas “pequeñas” diferencias entre Londres y Komotiní.

Ni que decir el shock que sufrí, Komotiní era del tamaño del centro de Guadalajara. A primera vista no tenía nada: edificios, varias casas tradicio-

πιο μικρό και χωρίς μπάνιο. Παραδόξως, δεν μου φάνηκε άσχημο το ξεκίνημα, κάπως έτσι είχα ξεκινήσει και στην Αγγλία. Το τι είδα στα κρατητήρια προτιμώ να μην το διηγηθώ.

Αφού αφέθηκα ελεύθερος, κατευθύνθηκα όπως μπόρεσα στο Σύνταγμα, έτρεμα λίγο από την τρομάρα, την πείνα και την απογοήτευση. Όπως μπόρεσα, πήγα στο αεροδρόμιο και έφυγα. Ήθελα να γυρίσω στην Αγγλία.

Γύρισα, η μοίρα όμως μου επεφύλασσε άλλα σχέδια. Πέρασαν τέσσερεις μήνες και μου δόθηκε η ευκαιρία να ξαναπάω στην Ελλάδα, αυτή τη φορά όμως παρέα με Έλληνες. Οι φίλοι μου δεν ήταν από την Αθήνα, αλλά από την Κομοτηνή. Τότε δεν ήξερα βέβαια ότι θα αντίκριζα κάποιες «μικρές» διαφορές μεταξύ Λονδίνου - Κομοτηνής.

Περιττό να πως ότι έπαθα σοκ, η Κομοτηνή ήταν τόσο μεγάλη όσο το κέντρο της Γκουαδαλαχάρα. Εκ πρώτης όψεως δεν είχε τίποτα: πολυκατοικίες, μερικά ξεχασμένα παραδοσιακά σπίτια, μια αγορά, μια πλατεία και πολλά - πολλά αυτοκίνητα. Έβλεπα μιναρέδες,

Komotinñi | Κομοτηνή

��

nales olvidadas, un mercado, una plaza y muchos, muchos autos. Veía minaretes, iglesias, musul-manes en bicicleta, musulmanas con pañuelo, chicas con minifalda y peinados raros, chicos con autos rápidos que corrían en las estrechas calles de la ciudad, un montón de estudiantes sentados durante horas en las innumerables cafeterías, co-miendo bugatsa y esperando la noche con salvajes deseos. Esperaba pacientemente, “serán poco días”, me dije. Sin embargo, poco a poco empecé a descubrir el lugar, su gente, la historia del sitio, las golosinas, las tabernas, las cafeterías, la hospitali-dad, la alegría de los comotineños y muchas otras cosas. Los pocos días se volvieron tres años, ad-quirí amigos y compañeros de trabajo. Mi trabajo me dio la oportunidad de explorar Tracia palmo a palmo, había dejado a un lado el teatro por un rato y me entregué al periodismo y la fotografía. Aprendí a hablar y a escribir griego con tremenda velocidad. Quería saber más de ese encantador y sufrido lugar. Hice mil y un reportajes de la región, profundicé como pocos extranjeros en el

εκκλησίες, μουσουλμάνους με ποδήλατα, μουσουλμάνες με μαντίλες, κοπέλες με μίνι και περίεργα χτενίσματα, αγόρια με γρήγορα αμάξια να τρέχουν στους στενούς δρόμους της πόλης, ένα σωρό φοιτητών να κάθεται επί ώρες στις αμέτρητες καφετέριες, να τρώνε μπουγάτσα και να περιμένουν το βράδυ με άγριες διαθέσεις.

Έκανα υπομονή, «λίγες μέρες θα είναι» έλεγα. Σιγά – σιγά όμως άρχισα να ανακαλύπτω το μέρος, τους ανθρώπους, την ιστορία του τόπου, τις λιχουδιές, τις ταβέρνες, τα καφενεία, τη φιλοξενία, τη χαρά των Κομοτηναίων και πολλά άλλα πράγματα.

Οι λίγες μέρες έγιναν τρία χρόνια, απέκτησα φίλους και συνεργάτες. Μου δόθηκε η ευκαιρία να εξερευνήσω σπιθαμή προς σπιθαμή την Θράκη μέσα από τη δουλειά μου, είχα αφήσει για λίγο το θέατρο στην άκρη και παραδόθηκα στην αγκαλιά της δημοσιογραφίας και της φωτογραφίας. Έμαθα να μιλάω και να γράφω ελληνικά με τρομακτική ταχύτητα. Ήθελα να μάθω περισσότερα για αυτό το γοητευτικό και ταλαίπωρο μέρος. Έκανα χίλια και ένα ρεπορτάζ στην περιοχή, εμβάθυνα όσο λίγοι ξένοι στην ψυχοσύνθεση των κατοίκων, στη συνείδησή τους, στη νοοτροπία τους. Έμαθα να είμαι Θρακιώτης χωρίς να

Fotos de Tracia por Luis Gómezbeck | Φωτογραφίες της Θράκης, του Λουή Γκόμεζβεκ

��

temperamento y la conciencia mentalidad de sus habitantes. Aprendí a ser tracio sin serlo, aprendí a ser griego sin serlo. Entre mis actividades había re-gresado el teatro, había aprendido a respetar y a ser respetado, yo también era un hijo de Komotiní. Los pocos días que se tornaron años, constituyen hasta ahora una de las mejores experiencias de mi vida. Las personas que conocí allí, ya son parte de mi familia. Me abrieron sus puertas de par en par, me ofrecieron más de una comida. Nunca me pregun-taron quién soy, qué quiero, porqué vine, en que creo. Simplemente me vieron como ser humano, como amigo, para mi esto era suficiente.

Sin embargo, en el fondo de mis pensam-ientos estaba Atenas, había que darle otra opor-tunidad después del calabozo. Quería ver la ciudad, vivirla, disfrutarla. Sin cortar vínculos, decidí salir de Komotiní. Con tímpanos y clarines salí de la ciu-dad fronteriza hacia el estado de Atenas. Aquí las cosas eran claramente más difíciles, no estaban los buenos amigos, ni el grupo, ni los compañeros de trabajo… sólo un corazón, al cual le debo mucho, me esperaba con impaciencia.

είμαι, έμαθα να είμαι Έλληνας χωρίς να είμαι. Μέσα από τις δραστηριότητές μου, είχε επανέλθει το θέατρο, έμαθα να σέβομαι και να με σέβονται, ήμουν και εγώ παιδί της Κομοτηνής. Οι λίγες μέρες που έγιναν χρόνια είναι μέχρι σήμερα μια από τις καλύτερες εμπειρίες της ζωής μου. Οι άνθρωποι που γνώρισα εκεί είναι πλέον οικογένειά μου. Αυτοί μου άνοιξαν διάπλατα τις πόρτες των σπιτιών τους, μου προσέφεραν περισσότερα από ένα πιάτο φαγητό, δεν με ρώτησαν ποτέ ποιος είμαι, τι θέλω, γιατί ήρθα, σε τι πιστεύω. Με έβλεπαν απλά σαν άνθρωπο, σαν φίλο και αυτό μου ήταν αρκετό.

Στο πίσω μέρος του μυαλού μου όμως υπήρχε η Αθήνα, έπρεπε να τις δώσω άλλη μια ευκαιρία μετά τα κρατητήρια. Ήθελα να δω την πόλη, να τη ζήσω, να την χαρώ. Αποφάσισα, χωρίς να κόψω δεσμούς, να φύγω από την Κομοτηνή. Με νταούλια και ζουρνάδες αναχώρησα από την ακριτική πόλη στο κράτος των Αθηναίων. Εδώ τα πράγματα ήταν σαφώς πιο δύσκολα, δεν υπήρχαν οι καλοί φίλοι, οι παρέες, οι συνεργάτες… μόνο μια καρδιά που με περίμενε με ανυπομονησία και στην οποία οφείλω πολλά.

Είμαι κάτοικος των Αθηνών εδώ και περίπου τέσσερα χρόνια, έχω δει και έχω περάσει πολλά, έχω

Τι δεν σου αρέσει εδώ;

Η γραφειοκρατία στις δημόσιες υπηρεσίες και οι συνεχείς απεργίες των μέσων μαζικής μεταφοράς. (♀ νέα))

... Τα νεύρα του κόσμου, η διάθεση του να βάλει τις φωνές για το τίποτα. ( ♀ νέα)

... Το κυκλοφοριακό γενικά και το ότι δεν σέβονται τους κανόνες της διέλευσης. Επίσης η μεταχείριση του κόσμου από τις δημόσιες υπηρεσίες όπως το ΙΚΑ. ( ♀ νέα)

Μου αρέσει η ζωή εδώ, υπάρχει ηρεμία ακόμα. Στο Μεξικό και στις Η.Π.Α. δεν μπορείς να βγεις ήρεμη τη νύχτα. Όταν ζούσα στο Σαν Φρανζίσκο, ήδη υπήρχαν ναρκομανείς. (♀ ώριμη)

... Όταν πρωτοήρθα με ενοχλούσε πολύ η νοοτροπία του κόσμου. Ανακατεύονταν σε όλα ... , μιλούσαν δυνατά, όλοι ταυτόχρονα, κανείς δεν άκουγε κανέναν. Πολλές φορές δεν άντεξα και έφυγα από συγκεντρώσεις, ακόμα και οικογενειακές. Δεν μπορούσα να προσαρμοστώ στη νοοτροπία του κόσμου. Επίσης με ενοχλούσαν οι μακριές ουρές για να πληρώσουμε το φως και το νερό που υπήρχαν τότε. Εγώ προσωπικά δυσκολεύτηκα πολύ, χρειάστηκε να πάω σε νευρολόγο και σε ψυχίατρο. Άργησα περίπου δύο χρόνια για να προσαρμοστώ. Τώρα με ενοχλεί η διαφθορά. ( ♀ ώριμη)

¿Qué es lo que más te disgusta de aquí?

“La burocracia en las entidades públicas y las contí-nuas huelgas de transporte público” ♀ joven

“Los “nervios” de la gente, las ganas de gritar por nada.” ♀ joven

“...el tráfico en general y que no respeten las señales de tránsito...el trato que recibes en las entidades públicas

como el IKA” ♂ joven

“...cuando llegué me molestaba mucho la mentalidad de la gente, se metían en todo...hablaban fuerte, todos al mismo tiempo, nadie oía a nadie... muchas veces lle-gué a salirme incluso de reuniones familiares, no me adaptaba a la mentalidad de la gente, también me molestaban las largas colas para pagar la luz y el agua que había entonces. Para mi fue muy duro, tuve que ir al neurólogo y al psicólogo, tardé como dos años en adap-

tarme. Ahora me molesta la corrupción” ♀ madura

LA ADAPTACIÓN...continuación

Η ΠΡΟΣΑΡΜΟΓΗ...συνέχεια

��

Vivo aquí hace casi cuatro años, he visto y he pasado muchas, he trabajado mucho, me he decepcionado horriblemente, he reflexionado un montón, pero sobre todo he llegado a amar a Grecia. Cada día que pasa su riqueza me “inunda”. Comprendo sus tristezas, sus preocupaciones, su alegría. Dejo que mis sentimientos viajen con un poema de Kavafis, Engonópulo, o de Ritsos; con un cuadro de Tsarujis, Móralis, o de Juliarás; con una canción de Teodorakis, Jatzidakis, Jarkakos, o Vam-vakaris; con una melodía de Skalkotas, Kalomiris, Xenakis, o Tenidis.

Mi mexicanidad se hermanó con mi helenitud que estaba escondida en mi interior y sólo ahora puedo entender el sufrimiento en el rostro de las personas así como su alegría de vivir… Aquí quiero quedarme, aquí donde quieren ver mi cara obscura y mi pelo largo, aquí donde la palabra latinoamericano nunca se dividió, aquí donde el sol y el mar adquirieron otro significado.

Luis Gomezbeck es actor (miembro del Cuerpo de Acto-res Griegos), periodista, foto reportero, (miembro de la Unión de foto reporteros de Grecia). Le interesa mucho la poesía (principalmente la griega). Vuelve a ser estudi-ante, esta vez en la Universidad de Chipre en la sección de Cultura Griega. Traducción: Elia Ramírez Rouvalis

δουλέψει αρκετά, έχω απογοητευτεί οικτρά, έχω προβληματιστεί τα μάλλα, αλλά κυρίως έχω αγαπήσει την Ελλάδα. Κάθε μέρα που περνά, ο πλούτος της με «πλημμυρίζει». Κατανοώ τη λύπη της, τη στεναχώρια της, τη χαρά της. Αφήνω τις αισθήσεις μου να ταξιδεύουν μ’ ένα ποίημα του Καβάφη, του Εγγονόπουλου, του Ρίτσου, μ’ έναν πίνακα του Τσαρούχη, του Μόραλη, του Χουλιαρά, με ένα τραγούδι του Θεοδωράκη, του Χατζιδάκι, του Ξαρχάκου, του Βαμβακάρη, με μια μελωδία του Σκαλκώτα, του Καλομοίρη, του Ξενάκη, του Τενίδη.

Ο μεξικανισμός μου έχει συμφιλιωθεί πλέον με τον ελληνισμό που είχα κρυμμένο μέσα μου και μόνο τώρα μπορώ να κατανοώ την ταλαιπωρία στο πρόσωπο των ανθρώπων, αλλά και τη χαρά τους για ζωή… Εδώ θέλω να μείνω, εδώ όπου θέλουν να βλέπουν τη μελαχρινή μου φάτσα και τα μακριά μου μαλλιά, εδώ όπου η λέξη Λατινοαμερικάνος δεν χωρίστηκε ποτέ, εδώ όπου ο ήλιος και η θάλασσα απέκτησαν άλλο νόημα.

* Ο Λούης Γκόμεζμπεκ είναι ηθοποιός (μέλος του Σωματείου Ελλήνων Ηθοποιών), δημοσιογράφος, φωτορεπόρτερ (μέλος της Ένωσης Φωτορεπόρτερ Ελλάδας). Τον ενδιαφέρει πολύ και ασχολείται με την ποίηση (κυρίως την ελληνική) και τη μετάφραση βιβλίων, ποιημάτων, κ.ά. (κυρίως από τα ισπανικά στα ελληνικά). Είναι και πάλι φοιτητής, αυτή τη φορά στο Πανεπιστήμιου της Κύπρου στο τμήμα Ελληνικού Πολιτισμού.

Luis Gómezbeck en una de sus interpretaciones en la obra “Todo Lorca” | O Λούης Γκόμεζβέκ σε μια ερμηεία

ρόλου στο έργο “Todo Lorca”

��

VIVIR EN EUROPA, PENSAR EN AMÉRICA

Elia Ramírez Rouvalis

ΖΩΝΤΑΣ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ, ΜΕ ΤΗ ΣΚΕΨΗ ΣΤΗΝ ΑΜΕΡΙΚΗ Έλια Ραμίρεζ Ρούβαλη

Quizá no vivimos fuera de nuestro país por casu-alidad. Las razones económicas y sentimentales son las más mencionadas en las conversaciones en nuestro medio, sin embargo, pienso que detrás de estas razones subyacen otras que no surgen espon-táneamente. Entre otras, me vienen a la mente el deseo de conocer mundo, la curiosidad, la necesi-dad de escapar de algo o alguien, la búsqueda de reglas diferentes para vivir.

Cuando era niña me interesaba saber sobre países lejanos, sobre su gente, sus leyendas y costumbres. Recuerdo los libros sobre los pueblos de América Latina que nos compraba mi padre, los leía con mucho interés. En la adolescencia quería conocer Brasil y la India, lugares lejanos para una chica que residía en la frontera de México con Esta-dos Unidos.

Las lecturas de todo tipo me llevaban a imaginar la cotidianidad de otros lugares, muy distantes de mi ciudad, de mi país, podía ser en una novela, un libro de sociología o economía, un artículo de periódico o de revista, un programa de radio o de televisión… Por eso pienso que cuando salí por primera vez de mi país, con una beca de un año para estudios especializados en Planeación Económica a Varsovia, me acompañaron muchas emociones menos el miedo. Mi idea era conocer como era un país socialista, para mi no era sufici-ente la teoría, quería ver como funcionaba en la práctica. Yo no pertenecía a ningún partido político, la información que me llegaba venía toda de los li-bros que utilizábamos en los estudios de Economía en la UNAM.

En casi un año que viví en Varsovia, desmiti-fiqué el socialismo en práctica, lo primero que me impresionó en mi primer paseo por la ciudad fue una procesión religiosa, con imágenes, angelitos

Ίσως δεν ζούμε έξω από τη χώρα μας τυχαία. Οικονομικές και συναισθηματικές αιτίες αναφέρονται συχνότερα στις συζητήσεις του κύκλου μας. Όμως, νομίζω ότι πίσω από τις αιτίες αυτές, υπάρχουν άλλες που δεν προβάλλουν αυθόρμητα . Μεταξύ άλλων, σκέπτομαι την επιθυμία να γνωρίσουμε τον κόσμο, την περιέργεια, την ανάγκη να ξεφύγουμε από κάτι η από κάποιον, την ανάγκη νέων κανόνων ζωής.

Όταν ήμουν μικρή, είχα ενδιαφέρον να μάθω για μακρινές χώρες, τους ανθρώπους τους μύθους και τις συνήθειες τους. Θυμάμαι τα βιβλία γύρω από τους λαούς τις Λατινικής Αμερικής που μας αγόραζε ο πατέρας μου, τα διάβασα με μεγάλο ενδιαφέρον. Στην εφηβεία ήθελα να γνωρίσω την Ινδία και την Βραζιλία, μακρινούς τόπους για ένα κορίτσι που ζούσε στα σύνορα του Μεξικού με τις Ηνωμένες Πολιτείες .

Διαβάσματα παντός είδους με οδηγούσαν στο να φανταστώ την καθημερινότητα άλλων τόπων, πολύ μακριά από την πόλη μου και την χώρα μου. Μπορούσε να είναι ένα μυθιστόρημα, ένα βιβλίο οικονομίας ή κοινωνιολογίας , ένα άρθρο σε περιοδικό ή εφημερίδα, ένα πρόγραμμα ραδιοφώνου ή τηλεόρασης … για αυτό νομίζω ότι όταν βγήκα για πρώτη φορά από τη χώρα, με μία υποτροφία ενός έτους για σπουδές οικονομικού σχεδιασμού στη Βαρσοβία, πολλά συναισθήματα με συνόδευαν και καθόλου φόβος. Ήθελα να γνωρίσω μία σοσιαλιστική χώρα και η θεωρία δεν έφτανε, ήθελα να δω πώς λειτουργούσε στην πράξη . Δεν ανήκα σε κανένα πολιτικό κόμμα, η πληροφόρηση που είχα προερχόταν μόνο από τα βιβλία που χρησιμοποιούσαμε στη σχολή οικονομίας της UNAM .

Τον ένα χρόνο πού έμεινα στη Βαρσοβία, απομυθοποίησα τον σοσιαλισμό στην πράξη. Το πρώτο που μου έκανε εντύπωση στη πόλη ήταν μία θρησκευτική λιτανεία , με εικόνες, αγγελάκια, χάρτινα φτερά και λαμπαδηφόρους. Ο κομμουνισμός, όπως

Fachada de la biblioteca de la UNAM | Πρόσοψη της Βιβλιοθήκης της UNAM

�0

έλεγαν τότε, δεν ήταν τόσο αυστηρός με τις θρησκείες , όπως είχα ακούσει στη χώρα, τη δεκαετία του 80 κανείς πλέον δεν αμφέβαλε. Οι εργαζόμενοι έτρωγαν και έπιναν κατά τις ώρες εργασίες στα κυβερνητικά γραφεία. Εγώ ήθελα να πάω στη Μόσχα και στην Πράγα, αλλά πληροφορήθηκα ότι χρειαζόμουν ειδική άδεια και περίπλοκες διαδικασίες, επίσης μου έκανε εντύπωση η ελλιπής προσφορά αγαθών, έμαθα για την αξία εκτίμησης και την πραγματική αξία που είχαν απλά και τρέχοντα αντικείμενα όπως οι νάιλον κάλτσες, τα παντελόνια τζιν, οι οικιακές συσκευές, τα τσιγάρα και τα εισαγόμενα ποτά, χωρίς να αναφέρουμε αυτοκίνητα η ταξίδια, δυτικά θεάματα η τεχνολογίες αιχμής. Η μουσική ζωή ήταν πλούσια και ποικίλη , υπήρχαν ευχάριστα μπαρ, οι φοιτητές διέθεταν ντισκοτέκ για τα πάρτι τους , μπορούσες να φας καλά σε ορισμένα εστιατόρια μόλο που η προφορά δεν ήταν μεγάλη και ο κοινός άνθρωπος δεν μπορούσε να πληρώσει ένα λουκούλλειο γεύμα. Θυμάμαι τα μικρά γαλακτοπωλεία όπου μπορούσες να πάρεις πρωινό η να φας ελαφρά και γευστικά πιάτα, ήταν πολύ φτηνά. Γενικά τα βασικά προϊόντα ήταν φθηνά, ρούχα, τρόφιμα, αντικείμενα για το σπίτι, ορισμένα δώρα, κεχριμπαρένια κοσμήματα και από άλλα υλικά η ξύλο ήταν προσιτά. Άλλα αγαθά όπως τα αυτοκίνητα, οι ηλεκτρικές συσκευές, τα διαμερίσματα ήταν πολύ ακριβά. Σε λίγο διάστημα έμαθα όσα δεν έλεγαν τα επίσημα βιβλία. Ήμουν πολύ ευχαριστημένη που είχα κάνει το ταξίδι.

Συνάντησα ευχάριστους και ευγενικούς ανθρώπους, ορισμένοι μάλιστα μου μιλούσαν στο δρόμο, στο τραμ, ήθελαν να μάθουν τα πάντα για τη

con alas de papel y personas con velas. El comunis-mo, como decían entonces, no era tan estricto con las religiones como había escuchado en mi país, en los 80 ya nadie tenía dudas al respecto. Los y las empleadas comían y bebían a la hora de trabajo en las oficinas de gobierno. Yo pensaba ir a Moscú y a Praga, me enteré que se requería permiso y trámites especiales. La escasa oferta de bienes me llamó la atención, me enteré del valor estimado y real que tenían objetos simples y corrientes como las medias de nylon, los pantalones de mezclilla y los electrodomésticos, los cigarros y las bebidas de occidente, ni hablar de autos ni de viajes, espec-táculos a la occidental o tecnología de punta. La vida musical era rica y variada, había bares simpáti-cos, los estudiantes tenían discotecas para sus fiestas, se podía comer bien en algunos restauran-tes aunque la oferta no era muy grande y la gente común no podía pagarse una gran cena. Recuerdo los pequeños expendios de productos lácteos donde se podía desayunar o comer platos ligeros y sabrosos, eran muy baratos. En general los produc-tos básicos eran baratos, ropa, alimentos, artículos para la casa, algunos adornos y joyas de ámbar, de cobre, de ciertos metales o madera eran accesibles. Otros bienes como los autos, los aparatos electro-domésticos, las viviendas eran muy caros. En corto tiempo aprendí lo que no decían los libros de texto. Estuve muy contenta de haber ido.

Encontré gente agradable, amable, hubo quienes me abordaban en la calle, en el tranvía,

Varsovia | Βαρσοβία

Monumento a Chopin | Mνημείο στον Σοπέν

��

querían saber todo de mi país, de mi cultura, había especialistas que sabían mucho sobre América Latina. Algunas personas resolvían con ingenio sus problemas, tenían sentido del humor en general y un humor negro especial, ganas de divertirse y de vivir a toda costa. La amargura de las privaciones materiales hacía que otras mitificaran occidente y se sorprendían cuando yo les contaba que al-gunas situaciones que ellas consideraban como propaganda, eran reales, al menos en mi propio país, de lo cual se escribía y hablaba sin tapujos en mi entorno, parecía que pensaban que sólo el socialismo era capaz de crear escasez y pobreza. También encontré gente que se quejaba de todo y se moría de ganas de partir, algunas tenían una idea extraña de la vida en otros lugares, no faltó quien creyera que en América Latina todavía nos vestíamos con plumas y que bastaba cruzar las fronteras para disfrutar de todos los bienes que se producían en el capitalismo.

Años después, fui a estudiar un postgrado a París, nadie me miraba, ni me interrogaba, ni se ocupaba de mí. Aprecié mucho esta libertad

χώρα μου, την κουλτούρα μου, υπήρχαν ειδικοί που ήξεραν πολλά για την Λατινική Αμερική. Ορισμένοι έλυναν έξυπνα τα προβλήματά τους , είχαν χιούμορ γενικά και μαύρο χιούμορ ειδικότερα, διάθεση για διασκέδαση και για ζωή παρ’ όλες τις δυσκολίες. Η πίκρα από τις υλικές στερήσεις οδηγούσε άλλους στο να μυθοποιούν τη Δύση και εκπλήσσονταν όταν τους έλεγα ότι ορισμένες καταστάσεις που θεωρούσαν ως προπαγάνδα, ήταν πραγματικές, τουλάχιστον στη δικιά μου χώρα, και για αυτά μιλούσαμε και γράφαμε χωρίς δυσκολία, νόμιζαν δε ότι μόνο ο σοσιαλισμός ήταν ικανός να δημιουργήσει στερήσεις και φτώχια. Συνάντησα επίσης ανθρώπους που παραπονιούνταν για όλα και πέθαιναν από επιθυμία να φύγουν, ορισμένοι είχαν παράξενες ιδέες για τη ζωή σε άλλους τόπους , κάποιοι μάλιστα νόμιζαν ότι στη Λατινική Αμερική φορούσαμε ακόμα φτερά και ότι μόλις κανείς πέρναγε τα σύνορα μπορούσε να γευτεί όλα τα αγαθά που παράγονταν στον καπιταλισμό.

Αρκετά χρόνια αργότερα, πήγα για μεταπτυχιακές σπουδές στο Παρίσι, όπου κανείς δεν με κοιτούσε, ούτε με ρωτούσε κάτι, ούτε μου έδινε καμία σημασία. Πολύ χάρηκα αυτή την προσωπική

individual y el anonimato de la gran ciudad. Sólo extrañaba la luz de la ciudad de México, la calidez familiar y el intercambio de ideas con mis colegas y amistades. Lo nuevo que ofrecía París aminoraba la incomodidad por la falta de sol y la fuerte hume-dad.

Al día siguiente de mi llegada, en mi primer paseo, me detuve a ver una manifestación que pasaba cerca de la ópera, iban muchas mujeres con mantas y carteles llenos de colores, con flores y otros adornos en los que habían escrito sus rei-vindicaciones. De pronto, salieron no se de donde varios policías, uno de ellos jaló a una de las chicas

ελευθερία και την ανωνυμία τις μεγάλης πόλης. Μου έλειπε μόνο το φως της Πόλης του Μεξικού και η οικογενειακή ζεστασιά και η ανταλλαγή απόψεων με τους συνάδελφους και φίλους . Το καινούργιο που πρόσφερε το Παρίσι μετρίαζε την έλλειψη ηλίου και την υψηλή υγρασία.

Την επομένη της άφιξής μου στο δρόμο, σταμάτησα να δω μια διαδήλωση που περνούσε κοντά στην Όπερα, πολλές γυναίκες με πανό και πολύχρωμα συνθήματα και λουλούδια κ λ π όπου υπήρχαν οι διεκδικήσεις τους. Ξαφνικά, εμφανίστηκαν πολλοί αστυνομικοί και ένας τους τράβηξε ένα κορίτσι από τα μαλλιά, πράγμα που με παραξένεψε γιατί τα μαλλιά

Antigua Biblioteca Nacional de París | Aρχαία Εθνική Βιβλιοθήκη του Παρισιού

Monumento a Chopin | Mνημείο στον Σοπέν

��

de los pelos, me sorprendió porque ella llevaba el pelo muy corto. Ante el revuelo que se armó, no pude ver si se la llevaron, ni si formaba parte del cortejo o si era una mirona como yo. No tardé mucho en ver a los clochards en las lindas calles de Paris. No hizo falta más para entender que “en todas partes se cuecen habas”.

Por supuesto, llevaba una vida de estudiante, con limitaciones económicas y los últi-mos años, cuando terminó mi beca, realicé varios trabajos, haciendo encuestas, encuadernando trabajos de investigación, cuidando a dos niñas que peleaban todo el tiempo, pasando a máquina las tesis de los estudiantes con más medios… hasta que terminé la tesis de doctorado. Tenía quizá dos trajes presentables, el resto de mi ropa era lo que llaman ahora casual , informal y de uso diario. No hubo cuarto para mi en la Cité Universitaire, en la biblioteca del Instituto de América Latina encontré a una periodista polaca que acababa de casarse en París, me heredó su cuarto en la casa de la Señora María, así, pasé varios años en la Rue Clauzel, mi metro era Saint Georges y compraba mis víveres en la Rue des Martyrs, una calle que perdió su encanto. Mi habitación era pequeña, con calefacción, com-partía el baño y la cocina con la dueña del depar-tamento, Madame María Zadsiewicz una señora polaca encantadora, inteligente y generosa que a la primera devaluación de la moneda mexicana me

της ήταν πολύ κοντά. Στη φασαρία που ακολούθησε, δεν μπόρεσα να δω αν την συνέλαβαν, ούτε αν ήταν διαδηλώτρια, η απλός θεατής όπως εγώ. Σύντομα συνάντησα επίσης και τους clochards στους όμορφους δρόμους του Παρισιού. Κατάλαβα λοιπόν ότι «παντού τα ίδια».

Φυσικά, ζούσα μία φοιτητική ζωή, με οικονομικές στερήσεις και τα τελευταία χρόνια όταν τέλειωσε η υποτροφία μου, χρειάστηκε να δουλέψω, κάνοντας γκάλοπ στο δρόμο, βιβλιοδένοντας ερευνητικά έγγραφα, φροντίζοντας δύο κοριτσάκια που μάλωναν συνεχώς, δακτυλογραφώντας διατριβές πιο πλούσιων φοιτητών… μέχρις ότου τελείωσα το διδακτορικό μου. Διέθετα μόνον δύο καθωσπρέπει φορέματα, τα υπόλοιπα ρούχα ήταν casual όπως λέμε σήμερα, καθημερινής χρήσης. Δεν μπόρεσα να βρω δωμάτιο στη Cité Universitaire. Στη βιβλιοθήκη του Ινστιτούτου της Λατινικής Αμερικής συνάντησα μία πολωνέζα δημοσιογράφο που είχε παντρευτεί έναν Γάλλο και που μου κληρονόμησε το δωμάτιο της στο διαμέρισμα της κυρίας Μαρίας. Έτσι, ‘έζησα αρκετά χρόνια στη Rue Clauzel, το μετρό μου ήταν Saint Georges και ψώνιζα στη Rue des Martyrs , ένα γραφικό δρόμο που δυστυχώς έχει χάσει την αλλοτινή χάρη του. Το δωμάτιο μου ήταν μικρό αλλά με καλοριφέρ, και μοιραζόμουν το λουτρό και την κουζίνα με την ιδιοκτήτρια τη Madame Marie Zadziewic, μια συμπαθέστατη γηραιά πολωνέζα κυρία, έξυπνη και γενναιόδωρη, η οποία με την πρώτη υποτίμηση του

��

bajó la renta en 50% porque ahora su beca vale la mitad, de vez en cuando me ofrecía un bocadillo frío de pescado con vodka de su país de origen, esto era en invierno, luego seguía una charla sobre su juventud o, raras veces, sobre los tiempos del nazismo. Madame Marie había sido rica, papá banquero, perdieron todo en la guerra, ella vivía como pobre, sin rencores ni nostalgia del pasado, trabajaba todavía y se divertía saliendo con sus amigas, visitando a sus nietos los fines de semana, no cocinaba, compraba su comida hecha y veía la televisión cada noche. Todavía tengo el mapa de la ubicación de su tumba en un cementerio parisino.

A principios de los años 70, la época de dis-cusiones sobre la situación de las mujeres en la so-ciedad, con un grupo de amigas latinoamericanas escribimos un libro sobre las mujeres de América Latina, en francés. Yo preparé una bibliografía sobre el tema, con los datos de clasificación de los libros en varias bibliotecas de París. Las privaciones de la vida de estudiantes del tercer mundo no minaban nuestra energía e imaginación. Cuando recibía mi beca, primero compraba los boletos para el restau-rante universitario, luego el pase mensual para el metro, me quedaba para ir una vez a un restaurante

μεξικανικού νομίσματος μου κατέβασε το νοίκι πενήντα τις εκατόν “διότι τώρα η υποτροφία σας μειώθηκε στο μισό”. Πότε πότε μου πρόσφερε ένα κρύο σάντουιτς με ψάρι και βότκα από την χώρα της, το χειμώνα και κατόπιν μιλούσε για τα νιάτα της ή , πιο σπάνια, για την εποχή του ναζισμού. Η Μαντάμ Μαρί ύπήρξε πλούσια, με πατέρα τραπεζίτη , αλλά έχασαν τα πάντα στον πόλεμο και ζούσε τώρα φτωχικά, χωρίς πικρία ούτε νοσταλγία του παρελθόντος, συνέχιζε να δουλεύει και διασκέδαζε βγαίνοντας με τις φίλες της, επισκεπτόμενη τα εγγόνια της τα σαββατοκύριακα , δεν μαγείρευε, αγόραζε έτοιμα φαγητά και έβλεπε τηλεόραση κάθε βράδυ. Έχω ακόμα το χάρτη με την τοποθεσία του τάφου της σε ένα νεκροταφείο του Παρισιού.

Στις αρχές της δεκαετία του 70 , την εποχή συζητήσεων για την κατάσταση των γυναικών στην κοινωνία , μαζί με μία ομάδα με λατινοαμερικάνες φίλες γράψαμε ένα βιβλίο για τις γυναίκες της Λατινικής Αμερικής, στα γαλλικά. Εγώ ετοίμασα μία σχετική βιβλιογραφία, με στοιχεία που υπήρχαν σε πολλές βιβλιοθήκες της πόλης. Οι στερήσεις της φοιτητικής ζωής του τρίτου κόσμου δεν εμπόδιζαν την ενέργεια και την φαντασία μας. Όταν μου πλήρωναν την υποτροφία , αγόραζα πρώτα τα εισιτήρια για το πανεπιστημιακό εστιατόριο, κατόπιν το μηναίο εισιτήριο για το

Τι δουλειά κάνεις;

Δούλεψα ως baby sitter δύο χρόνια. Μετά παντρεύτηκα και σταμάτησα να βγάζω χρήματα. ( ♀ ώριμη)

Αφού δούλεψα ως καθαρίστρια και παράλληλα έμαθα τη γλώσσα στις Η.Π.Α., βρήκα μια καλή δουλειά, ... με μηχανικούς, σε μια ομάδα ελέγχου ποιότητας (μιας γνωστής φίρμας). Στην Αθήνα δούλεψα στην οικογενειακή επιχείρηση για περισσότερο από 20 χρόνια, μέχρι που γεννήθηκε ο εγγονός μου. Τώρα τον φροντίζω. Η δουλειά μου ήταν να πηγαίνω στις τράπεζες, να κάνω εισπράξεις, να πηγαίνω στην εφορία. Ήμουνα, όπως το λένε, το “office boy” της επιχείρησης. (♀ ώριμη)

... Εκεί η δουλειά μου ήταν φωτογραφία και σχέδιο. Εδώ κάνω άλλα πράγματα αλλά είναι καλά γιατί μαθαίνω και έχω γνωρίσει κόσμο. (♂ νέος)

... (Η δουλεία μου) δεν έχει να κάνει μ’ αυτό που σπούδασα αλλά μού αρέσει. Πάντα μού άρεσαν τα κομπιούτερ και η τεχνολογία. Έχω μάθει πάρα πολλά, θα μού χρησιμεύσουν στο βιογραφικό μου. ( ♂ νέα)

¿En qué trabajas?

“Trabajé como niñera dos años, luego me casé, dejé de ganar dinero...” ♀ madura

“ Después de hacer limpieza y aprender el idioma en Es-tados Unidos trabajé en un buen lugar...con ingenieros en un equipo de control de calidad [QC de una firma conocida]...en Atenas colaboré en el negocio familiar durante más de 20 años, hasta que nació mi nieto, ahora lo cuido... mi trabajo era ir a los bancos, cobrar, llevar los asuntos de los impuestos, era yo como quien

dice el office boy del negocio...” ♀ madura

“Allá trabajaba en fotografía y diseño, [mi trabajo] aquí no tiene que ver, pero está bien porque aprendo y

he conocido gente.” ♂ joven

“[Mi trabajo] no tiene que ver con lo que estudié pero me gusta...siempre me encantaron las computadoras y la tecnología...he aprendido muchísimo, me servirá para

mi CV...” ♀ joven

EL TRABAJO, UN PUNTO DELICADO Η ΔΟΥΛΕΙΑ, ΕΝΑ ΛΕΠΤΟ ΘΕΜΑ

��

normal, comprar el periódico, ir alguna vez al cine o a la cinemateca, comprar la despensa para el desayuno y comer los fines de semana. Pese a todo podía comprar algunos libros y ropa. Ningún lujo ni vacaciones. Estudiábamos en las bibliotecas y asistíamos a un sinfin de eventos culturales gratui-tos o a muy bajo costo, era el tiempo de buenos descuentos para los estudiantes. La gran oferta cultural, la riqueza de los museos, las discusiones sin fin a todos niveles, las calles y edificios de París me fascinaron. El penúltimo año de mi estancia en París mi hermano mayor realizó una estadía en el norte de Inglaterra, recuerdo que le impresionó nuestra vestimenta, seguramente nuestro estilo de vida era muy diferente al de un ingeniero establecido, de modo que sugirió que era el momento de regresar a México y trabajar. De todos modos yo pensaba regresar, lo hice al terminar mi doctorado, pagué mi beca crédito, trabajé en la universidad, luego emprendimos el regreso a Europa. Durante tres o cuatro años, pasaba la mitad del año en Europa, tuve tiempo de pensar y decidir sobre el cambio, al fin, seguí a mi esposo que ya estaba instalado trabajando en Europa.

Fue en París donde encontré a mi compañero de vida, una tarde en clase alguien desde el asiento de atrás me tocó el pelo y preguntó ¿ y tú de dónde eres? En subsiguientes pláticas nos identificamos en varias cosas esenciales, iniciamos una relación amorosa, cuatro años después nos casamos en México, mi pareja me informó en seguida que nuestro matrimonio no era válido porque en Grecia sólo existía el matrimonio religioso, el matrimonio civil se estableció hasta 1981. No me preocupé mucho porque habíamos planeado vivir en México, para mi Grecia era en ese momento un lugar lejano y poco conocido. Empecé a leer para conocer al país contemporáneo, a través de libros de antropología y sociología y un compen-dio histórico aprendí sobre su historia y su lucha por la independencia, de las costumbres como la dote y el concepto del honor y la vergüenza, el peso de la religión, el papel de la

μετρό και μου περίσσευε για να πάω μία φορά σε κάποιο κανονικό εστιατόριο , να αγοράζω την εφημερίδα, να πηγαίνω στο σινεμά η στη σινεματέκ, να αγοράζω τρόφιμα για το πρωινό και να τρώω τα σαββατοκύριακα. Μπορούσα επίσης να αγοράζω λίγα βιβλία και κανένα ρούχο. Καμία πολυτέλεια, ούτε διακοπές. Διαβάζαμε στις βιβλιοθήκες και πηγαίναμε σε ένα σωρό δωρεάν θεάματα η σχεδόν δωρεάν, υπήρχαν τότε πολλές εκπτώσεις για τους φοιτητές . Με είχαν μαγέψει η μεγάλη πολιτιστική προσφορά, ο πλούτος των μουσείων, οι ατέρμονες συζητήσεις κάθε επιπέδου, οι δρόμοι και τα κτίρια του Παρισιού.

Το προτελευταίο έτος της παραμονής μου , ο μεγάλος αδελφός μου έμεινε για λίγο στη βόρειο Αγγλία, και θυμάμαι ότι τον εντυπωσίασε η ενδυμασία μας , βέβαια ο τρόπος ζωής μας ήταν πολύ διαφορετικός από εκείνον ενός εργαζόμενου μηχανικού, έτσι λοιπόν μου είπε ότι είχε φτάσει η ώρα να γυρίσω στο Μεξικό και να δουλέψω. Εν πάση περιπτώσει εγώ σκεπτόμουν να επιστρέψω και έτσι έγινε όταν τελείωσα το ντοκτορά μου, ξεπλήρωσα την υποτροφία-δάνειο, εργάστηκα στο πανεπιστήμιο και αργότερα επιστρέψαμε στην Ευρώπη . Για τρία, ή τέσσερα χρόνια, περνούσα το μισό χρόνο στην Ευρώπη, έχοντας χρόνο να σκεφτώ και να αποφασίσω για την αλλαγή, τελικά ακολούθησα το σύζυγο μου που είχε ήδη εγκατασταθεί εργαζόμενος στην Ευρώπη. Στο Παρίσι συνάντησα τον σύντροφό μου. Σ’ένα απογευματινό μάθημα κάποιος από το πίσω κάθισμα μου άγγιξε τα μαλλιά και με ρώτησε από πού είμαι. Σε επόμενες συζητήσεις συμπέσαμε σε διάφορα βασικά θέματα, αρχίσαμε μία ερωτική σχέση, τέσσερα χρόνια μετά παντρευτήκαμε στο Μεξικό. Ο σύντροφος

μου με πληροφόρησε αμέσως ότι ο γάμος μας δεν είχε ισχύ διότι στην Ελλάδα υπήρχε μόνο ο θρησκευτικός γάμος, ο πολιτικός νομοθετήθηκε μόλις το 1981. Αυτό δεν με ανησύχησε διότι είχαμε σκεφτεί να ζήσουμε στο Μεξικό, για μένα η Ελλάδα ήταν τότε ένας μακρινός και σχεδόν άγνωστος τόπος. Άρχισα να διαβάζω για να γνωρίσω τη σύγχρονη χώρα , μέσα από

βιβλία ανθρωπολογίας και κοινωνιολογίας και έναν ιστορικό έργο έμαθα για την ιστορία της, τον αγώνα τις ανεξαρτησίας, τα έθιμα όπως η προίκα και το φιλότιμο,

Τ. Kolokotroni, libertador de GreciaΘ. Κολοκοτρώνης, ελευθερωτής της Ελλάδας

J. M. Morelos, libertador de MéxicoX. M. Mορέλος, ελευθερωτής τού Μεξικού

��

familia en la sociedad, la emigración, las redes fa-miliares y de amistades y otros fenómenos sociales. Grecia es un país que se independizó más o menos al mismo tiempo que América Latina, su evolución tiene similitudes con la de nuestras sociedades, la migración hacia la ciudad, la urbanización, la for-mación del estado, la organización de las institucio-nes, entre otras. Después, in situ, podía reconocer hechos o conductas similares o derivadas de lo que había leído en los libros.

Provengo de un país donde la separación de la Iglesia y el Estado existe desde el siglo XIX, me sorprendió ver a los curas ortodoxos, papás, en los actos oficiales y culturales a cualquier nivel. La Igle-sia jugó un papel clave en las luchas de la indepen-dencia, conserva un lugar importante en el Estado. Las iglesias no son muy visitadas, la religiosidad se expresa de otra manera, en el lenguaje: doxa to theó, es una expresión que se oye todo el tiempo, cuando se pasa junto a una iglesia a pie, en auto o transporte público, medio mundo se persigna velozmente. El día más importante de los cristianos ortodoxos es el domingo de resurrección, es un día de fiesta que no hay que perderse, el 15 de agosto en la isla Tinos y en otros lugares se venera tradi-cionalmente a la Virgen María. Hay celebraciones que muestran la persistencia de algunas costum-bres cuyas raíces vienen desde la antigüedad, las ciencias sociales se ocupan de estos asuntos, para entender a la sociedad griega es necesario leer su historia así como estudios antropológicos, et-nológicos y sociológicos .

Vivir en Grecia después de residir en tres países de Europa del norte significa un cambio grande, como dice mi pareja, este país tiene mucho del tercer mundo, yo digo que tiene ventajas y desventajas de los países menos desarrollados. Por ejemplo, la gente se habla entre sí sin conocerse, el pueblo griego es comunicativo, me extrañó y me sigue divirtiendo la pregunta que sigue al saludo,- ¿Íse pandremeni?, ¿eres casada?, si la respuesta en

το βάρος της θρησκείας, το ρόλο της οικογένειας στην κοινωνία , τη μετανάστευση, τα οικογενειακά και φιλικά δίκτυα και άλλα κοινωνικά φαινόμενα. Η Ελλάδα είναι μία χώρα που έγινε ανεξάρτητη περίπου την ίδια εποχή με την Λατινική Αμερική, η εξέλιξη της έχει ομοιότητες με εκείνη τον κοινωνιών μας, την αστυφιλία, τις μεγάλες πόλεις, τη δημιουργία του κράτος, την οργάνωση τον θεσμών, μεταξύ άλλων. Κατόπιν, in situ, μπορούσα να αναγνωρίσω γεγονότα η συμπεριφορές παρόμοιες η απορρέουσες από αυτά που είχα διαβάσει στα βιβλία.

Προέρχομαι από μία χώρα όπου υπάρχει χωρισμός της Εκκλησίας από το Κράτος από τον 19ο αιώνα, άρα ήταν μεγάλη έκπληξη να βλέπω τους παπάδες σε επίσημες η πολιτιστικές τελετές σε όλα τα επίπεδα. Η Εκκλησία έπαιξε σημαντικό ρόλο στον αγώνα της ανεξαρτησίας και διατηρεί μία σημαντική θέση μέσα στο Κράτος. Οι εκκλησίες δεν είναι γεμάτες, η θρησκευτικότητα εκφράζεται με άλλους τρόπους , π.χ. στη γλώσσα : Δόξα τω Θεώ! είναι μία έκφραση που ακούγεται συνέχεια και όταν κάποιος περνάει μπροστά από μία εκκλησία πεζός, εποχούμενος η με τη δημόσια συγκοινωνία πολλοί Έλληνες κάνουν το σταυρό τους. Η πιο σημαντική μέρα για τους ορθόδοξους είναι η Κυριακή του Πάσχα, μία γιορτή αξέχαστη, το δεκαπεντάυγουστο στην Τήνο και αλλού λατρεύεται παραδοσιακά η Παναγία. Υπάρχουν παραδόσεις που φανερώνουν την διατήρηση συνηθειών που προέρχονται από την αρχαιότητα , οι κοινωνικές επιστήμες έχουν μελετήσει αυτά τα θέματα. Για να εννοήσουμε την ελληνική κοινωνία είναι απαραίτητο να διαβάσουμε την ιστορία της καθώς και μελέτες ανθρωπολογικές, εθνολογικές και κοινωνιολογικές.

Το να ζεις στην Ελλάδα μετά από τρεις χώρες της βορείου Ευρώπης είναι μεγάλη αλλαγή, όπως λέει ο σύντροφος μου αυτή η χώρα έχει πολλά τριτοκοσμικά στοιχεία. Εγώ λέω ότι έχει πλεονεκτήματα και ελαττώματα των λιγότερο αναπτυγμένων χορών. Για παράδειγμα ο κόσμος σου απευθύνει το λόγο χωρίς να σε ξέρει, ο ελληνικός λαός είναι πολύ επικοινωνιακός . Με παραξένεψε και με διασκέδασε ακόμα η ερώτηση που ακολουθεί τον χαιρετισμό : Είσαι παντδρεμένηι;

��

si, sigue -¿ejis pediá? , ¿tienes hijos? , luego puede seguir una serie de preguntas sobre si trabajo, qué hago, si estudian los hijos, dónde vivo, cómo llegué a Grecia, etc. De la misma manera le cuentan a una su vida y la de su descendencia. Se habla de enfermedades, de política, de problemas familiares con una facilidad que me recuerda que los fran-ceses, belgas o luxemburgueses apenas hablan del tiempo o del retraso de los medios del transporte con una persona desconocida. Funciona la ayuda mútua en la familia y las amistades íntimas, esta crisis podrá resistirla el pueblo griego en parte gracias a las redes familiares y sociales.

Las tradiciones son fuertes, aunque mi es-poso viene de una familia considerada progresista en ideas políticas, el primer encuentro con mi fu-tura suegra fue sorprendente, en cuanto me vio se echó a llorar, luego hubo maniobras familiares para romper la relación, al final de su vida dijo que me había aceptado y querido como a una hija. El salto de una cultura a otra en la edad adulta trae roces y conflictos a veces inevitables, a veces las costum-bres son opuestas, la adaptación es lenta y las con-cesiones mútuas debes ser una regla. Un ejemplo de costumbres opuestas: hasta 1983 en Grecia la dote de las mujeres estaba reglamentada por la ley, aunque en teoría ya no es obligatoria, todavía se comenta sobre las posesiones que recibirá la novia en el matrimonio, o lo que heredará de sus padres y familiares, o su formación profesional y sus cuali-dades que son un capital para el futuro. En México y en América Latina lo “normal” es mirar la situación económica del novio, si es ingeniero o doctor se considera un mejor partido. De estas posiciones se derivan situaciones especiales en cada país. Es el mundo al revés para las esposas latinoamericanas de griegos que se casaron antes de los 80 y aún para las que llegaron después. Como sabemos, los cambios en las leyes no terminan con las costum-bres. Todavía escucho historias de matrimonios arreglados y de acciones para evitar que los hijos e

αν η απάντηση είναι θετική, ακολουθεί; Έχεις παιδί; και κατόπιν ακολουθεί μια σειρά ερωτήσεων γύρω από τη δουλείά μου, τις ασχολίες μου, αν σπουδάζουν τα παιδίά, πού μένω, πώς έφτασα στην Ελλάδα, κλπ. Με τον ίδιο τρόπο σου διηγούνται τη ζωή τους καθώς και των παιδιών τους. Σου μιλάνε για αρρώστιες, την πολιτική, οικογενειακά προβλήματα με τόση ευκολία που μου θυμίζει ότι οι Γάλλοι, Βέλγοι οι Λουξεμβουργέζοι μιλούν με το ζόρι για το καιρό η για την καθυστέρηση του λεωφορείου με κάποιον άγνωστο. Λειτουργεί επίσης η αμοιβαία βοήθεια στην οικογένεια και τους στενούς φίλους , και την παρούσα κρίση ο ελληνικός λαός θα την αντέξει εν μέρει χάρις στα οικογενειακά και κοινωνικά δίκτυα.

Οι παραδόσεις βαραίνουν πολύ , παρ’ όλο που ο συζυγός μου προέρχεται από μία οικογένεια προοδευτική πολιτικά, η πρώτη συνάντηση με την μέλλουσα πεθερά μου υπήρξε πολύ περίεργη , μόλις με αντίκρισε έβαλα τα κλάματα, κατόπιν έγιναν οικογενειακές ενέργειες να μας χωρίσουν και μόνο στο τέλος της ζωής της είπε ότι με είχε αποδεχτεί και αγάπησε σαν κόρη. Το άλμα από μία κουλτούρα στην άλλη στην ώριμη ηλικία συνεπάγεται προβλήματα πολλές φορές αναπόφευκτα, κάποτε τα έθιμα είναι αντίθετα, η προσαρμογή αργή και οι αμοιβαίές παραχωρήσεις πρέπει να γίνουν κανόνας . Ένα παράδειγμα με αντίθετα έθιμα στην Ελλάδα μέχρι το 1983 η προίκα των γυναικών κανονιζόταν από το νόμο, και παρ’ όλο που θεωρητικά δεν είναι πλέον υποχρεωτική , γίνονται ακόμα σχόλια για τα περιουσιακά στοιχεία θα λάβει η νύφη στο γάμο η αυτά που θα κληρονομήσει από γονείς και συγγενείς η την επαγγελματική της κατάρτιση που είναι κεφάλαιο για το μέλλον. Στο Μεξικό και στη Λατινική Αμερική το «νορμάλ» είναι να εξεταστεί η οικονομική κατάσταση του γαμπρού και αν είναι μηχανικός η γιατρός θεωρείται καλύτερος γαμπρός . Από τις καταστάσεις αυτές απορρέουν ειδικές συνθήκες σε κάθε χώρα. Είναι ο κόσμος ανάποδα για τις λατινοαμερικάνες συζύγους Ελλήνων που παντρεύτηκαν πριν από την δεκαετία του 80 καθώς και για αυτές που έφτασαν μετά. Όπως

��

hijas realicen un matrimonio con pareja extranjera. Aunque en menos número, igual que en Europa del norte, en Atenas, me impresiona ver a las ancianitas y viejitos caminar sin compañía por las calles y en el supermercado con sus magras compras. En invierno salen cuando pasa el frío fuerte de la mañana, en verano evitan las horas de calor intenso. Ahora me doy cuenta que lo que tan-to temí al llegar a París, envejecer en Europa, está realizándose. A diferencia del norte europeo, Grecia tiene menos centros para las personas mayores, faltan infraestructuras materiales y afectivas para la vejez, las abuelas cuidan a los nietos mientras sus hijas trabajan, no se si los abuelos y las ancianas que andan solas en las calles de Atenas tienen nietos o carecen de ellos, por sus rostros y conver-saciones, me parece que su compañía es la soledad. El cuidado de ancianas-os es un trabajo que ejercen mujeres inmigrantes, sin embargo, muchas familias no pueden pagar a una persona en forma perman-ente para que se ocupe de los mayores.

La actual crisis europea y sus medidas de ajuste me hacen pensar que está en peligro el estilo de vida europeo con su sistema de salud pública, educación gratuita y jubilación a edad adecuada. Con tiempo para vacaciones, con el corte de activi-dades en el verano, con su rica oferta de descanso, cultura y diversiones. Si hay menos dinero, dis-minuirán las salidas de fin de semana y de vaca-ciones anuales, gloriosa conquista europea. Si se recortan las prestaciones infantiles, para el primer bebé, para comidas y campamentos escolares, para clases especiales y otras ayudas, las familias ten-drán que trabajar más, dentro y fuera de casa para

γνωρίζουμε, οι αλλαγές στη νομοθεσία δεν καταργούν τις συνήθειες. Ακόμα και σήμερα ακούω ιστορίες για γάμους με προξενιό και για ενέργειες για να αποφύγουν το γάμο των παιδιών με κάποιο ξένο.

Είναι αρκετά λιγότεροι, αλλά όπως και στη βόρειο Ευρώπη με εκπλήσσει στην Αθήνα να βλέπω ηλικιωμένους να περπατούν μόνοι στους δρόμους και στο σούπερ μάρκετ με τα λιγοστά ψώνια τους. Το χειμώνα βγαίνουν όταν περάσει το έντονο κρύο του πρωινού ενώ το καλοκαίρι αποφεύγουν τις ώρες τις μεγάλης ζέστης. Συνειδητοποιώ τώρα ότι αυτό που τα όσο φοβόμουν όταν έφτασα στο Παρίσι, να γεράσω δηλαδή στην Ευρώπη το αντιμετωπίζω τώρα. Αντίθετα με τη βόρεια Ευρώπη, η Ελλάδα διαθέτει λιγότερες μονάδες για ηλικιωμένους …, λείπουν υλικές και συναισθηματικές υποδομές για τα γερατειά. Οι γιαγιάδες προσέχουν τα εγγόνια όσο τα παιδιά τους δουλεύουν , δεν ξέρω όμως αν οι ηλικιωμένοι που διαβαίνουν μόνοι στους δρόμους της Αθήνας έχουν η όχι εγγόνια, από τα πρόσωπα και τις κουβέντες τους φαίνεται ότι η συντροφιά τους είναι η μοναξιά. Τους ηλικιωμένους φροντίζουν γυναίκες μετανάστριες όμως πολλές οικογένειες δεν μπορούν να πληρώσουν κάποιον μόνιμο για να ασχολείται με τους δικούς τους. Η σημερινή κρίση στην Ευρώπη και τα διαρθρωτικά μέτρα με οδηγεί να σκεφτώ ότι ο ευρωπαϊκός τρόπος ζωής με το σύστημα υγείας, της δωρεάν εκπαίδευσης, συνταξιοδότηση σε κατάλληλη ηλικία, με χρόνο για διακοπές, διακοπή δραστηριοτήτων το καλοκαίρι και με την πλούσια προσφορά ανάπαυσης, κουλτούρας και διασκεδάσεων, κινδυνεύει . Αν υπάρχουν λιγότερα χρήματα, τα ταξίδια του σαββατοκύριακου και των διακοπών , λαμπρή ευρωπαϊκή κατάκτηση θα λιγοστέψουν. Εάν μειωθούν

��

conservar el nivel de educación y atención de sus hijas e hijos. Las mujeres y las personas mayores tendrán una vida más dura y con menos servicios de apoyo. Si siguen los recortes en el gasto social, y cultural, si hay menos dinero para la salud pública, el modo de vida europeo cambiará, la vida será más difícil en este continente . Escribir sobre Vivir en Europa implica no solo hablar de nuestra vida aquí, sino también hablar de la gente y de nuestra relación con ella. Pese al individualismo de la Europa desarrollada, encontré nuevas amistades, algunas de las cuales duran hasta la fecha. Observé que algunos latino-americanos pasaron del gregarismo al individual-ismo sin ningún problema. No todo era cuestión de idioma o de historias compartidas. Claudine, nues-tra amiga parisina, Ernesto, nuestro amigo haitiano y Sandra mi amiga neoyorquina establecida en París, nos dieron muestras de solidaridad, amor filial y generosidad durante mucho tiempo, Juan y Chris-tine completan nuestro círculo compacto y querido de París. En Bélgica Noëlla, Kelly y otras amistades nos entregaron cariño y confianza. Ahora en Grecia, no faltan personas que nos ofrecen apoyo y afecto. Para mí, el aspecto más frustrante de la vida en Europa fue la imposibilidad de trabajar en lo que yo conocía, la enseñanza universitaria. Las vacantes son raras en las universidades europeas, las secciones sobre América Latina son pequeñas, los puestos están ocupados por gente refugiada y expertos locales. Con todo y mi doctorado nunca trabajé en lo mío. Sin embargo, encontré otra salida, el trabajo voluntario con inmigrantes en Bélgica, en otros lugares, la vida asociativa, donde hubo posibilidad de crear e inventar, de dar y recibir, de compartir y disfrutar. En más de 20 años solo he trabajado normalmente uno, con satisfac-ciones intelectuales, con viajes y descubrimientos.

παιδικές επιδοτήσεις , για το πρώτο παιδί, για γεύματα και σχολικές κατασκηνώσεις, για ιδιαίτερα μαθήματα και άλλες επιδοτήσεις , οι οικογένειες θα πρέπει να δουλέψουν περισσότερο, μέσα και έξω από το σπίτι για να διατηρήσουν το επίπεδο μόρφωσης και φροντίδας για τα παιδιά τους . Οι γυναίκες και οι ηλικιωμένοι θα έχουν μία σκληρότερη ζωή με λιγότερες υπηρεσίες . Εάν εξακολουθήσουν οι περικοπές στα κοινωνικά και πολιτιστικά πεδία, και αν υπάρχουν λιγότερα κονδύλια για την δημόσια υγεία, ο σημερινό ευρωπαϊκός τρόπο ζωής θα αλλάζει, η ζωή θα είναι πιο δύσκολη. Το να γράφουμε για τη ζωή στην Ευρώπη συνεπάγεται όχι μόνο για τη ζωή μας αλλά και για τους ανθρώπους και τη σχέση μαζί τους. Παρά τον ευρωπαϊκό ατομικισμό, έκανα νέες φιλίες, ορισμένες από τις οποίες διαρκούν μέχρι σήμερα. Παρατήρησα ότι ορισμένοι λατινοαμερικάνοι πέρασαν από το ομαδικό πνεύμα στον ατομικισμό χωρίς κανένα πρόβλημα. Δεν είναι πάντα λόγος γλώσσας η κοινής ιστορίας. Η Κλωντίν η φίλη μας από το Παρίσι , ο Ερνστ ο φίλος μας από την Αϊτή και η Σάνντρα , νεογιορκέζα εγκαταστημένη στο Παρίσι, μας χάρισαν δείγματα αλληλλεγυής, αδερφικής αγάπης και γενναιοδωρίας για πολλά χρόνια. Ο Χουάν και η Κριστίν συμπληρώνουν τον πρώτο κύκλο φιλίας στο Παρίσι. Στο Βέλγιο η Νοελλα, η Κέλι και άλλοι φίλοι μας προσέφεραν αγάπη και εκτίμηση . Σήμερα στην Ελλάδα, υπάρχουν άλλα άτομα που μας προφέρουν αγάπη και υποστήριξη.

Για μένα το πιο δύσκολο σημείο της ζωής μου στην Ευρώπη ήταν η αδυναμία να εργαστώ σε ό, τι γνώριζα, την πανεπιστημιακή διδασκαλία. Λίγες θέσεις υπάρχουν στα ευρωπαϊκά πανεπιστήμια, τα τμήματα για την Λατινική Αμερική είναι μικρά και οι θέσεις καταλαμβάνονται από πρόσφυγες και τοπικούς ειδικούς . Παρά το διδακτορικό μου, δεν εργάστηκα ποτέ στην ειδικότητα μου. Πάντως, βρήκα άλλη διέξοδο, την εθελοντική εργασία με μετανάστες στο Βέλγιο και αλλού, την ζωή των συλλόγων όπου υπήρχε δυνατότητα δημιουργίας , ανταλλαγών και

��

En forma voluntaria he realizado muchas activi-dades, organizativas, representativas, de análisis, he escrito textos para revistas y periódicos, he realizado programas de radio con temas culturales y sobre la migración femenina en Bélgica, ahora en Atenas, entre otros, sobre temas sociales, cultura-les y entrevistas con gente de mi comunidad. Una actividad que me gusta mucho, edité un breve tiempo la revista de una asociacion local, ahora una revista electrónica, ambas publicaciones bilingües. En estas actividades abordo temas sobre y cercanos a América Latina. Una forma de estar aquí y allá. Tal parece que la mejor salida para mis inquietudes intelectuales ha sido el trabajo en grupo sin inter-vención del dinero.

Nunca pensé que viviría en Europa, que en vez de los aromas del mango, la guayaba, del mamey tendría los olores de los jazmines, los vinos, los quesos y del aceite de oliva. ¿Dónde voy a terminar mi vida? Hasta ahora creo que la consigna debe ser enfrentar las cosas cuando se acerquen, cuando lleguen.

συμμετοχής. Σε πάνω από 20 χρόνια δούλεψα μόνο ένα με διανοητικές ικανοποιήσεις, ταξίδια και ανακαλύψεις. Πάντα εθελοντικά είχα πολλές δραστηριότητες, οργάνωσης, εκπροσώπησης, ανάλυσης, έγραψα κείμενα για περιοδικά και εφημερίδες , έκανα ραδιοφωνικά προγράμματα με πολιτιστικά θέματα και για την γυναικεία μετανάστευση στο Βέλγιο και τώρα στην Αθήνα για κοινωνικά και πολιτιστικά θέματα καθώς και συνεντεύξεις με ανθρώπους της κοινότητας μου. Μία δραστηριότητα που μου αρέσει πολύ , υπήρξα έκδοτης του περιοδικού ενός συλλόγου και τώρα ενός ηλεκτρονικού περιοδικού, δίγλωσσες εκδόσεις στα Ισπανικά και στα Ελληνικά. Σε αυτές τις δραστηριότητες εξετάζω θέματα της Λατινική Αμερικής . Ένας τρόπος να είμαι εδώ και εκεί. Φαίνετε ότι η καλύτερη διέξοδος για τις πνευματικές μου ανησυχίες ήταν ομαδική εργασία χωρίς χρηματική παρεμβολή .

Ποτέ δεν είχα σκεφτεί ότι θα ζούσα στην Ευρώπη και ότι αντί για τα αρώματα του μάνγκο, τις γουαγιάβας, του μαμευ τα είχα τα αρώματα από το γιασεμί , τα κρασιά, τα τυριά και το λάδι. Που θα τελειώσω τη ζωή μου; Μέχρι τώρα νομίζω ότι θα πρέπει να αντιμετωπίσω τις καταστάσεις όταν εμφανίζονται.

Μετάφραση: Γιώργος Ρούβαλης

�0

Felices los que parten.No los que llegan a los puertos que se pudren.Felices los que parten y no regresan nunca.

Que yo permanezca siempre a la mitad del caminoy sea el mío un viaje inacabado.Felices los que no conocen la última estación.

Felices los que se esfuman en la niebla,los que abren las ventanas cuando nace la mañana,los que encienden las luces de los aeródromos.

Felices los que atraviesan los puentescuando la tarde se posa en los gasómetros como un pájaro.Felices los poseedores de un alma distraída.

Felices los que saben que, al final de la travesía,les espera la Nada como un espantapájaros en un maizal.Felices los que sólo se encuentran en la pérdida y el viento.

Felices los que vivieron más de una vida.Felices los que vivieron vidas innumerables.Felices los que desaparecen cuando los circos parten.

Felices los que saben que toda fuente es un secreto.Felices los que aman las tempestades.Felices los que sueñan con trenes iluminados.

Felices los que amaron cuerpos y no almas,los que oyeron ulular a las blancas lechuzas entre el silencio de la noche.Felices los que encontraron una sílaba perdida en la hierba húmeda.

Felices los que atravesaron la noche oscura y la bruma inoportuna,los que vieron nacer el crepitante fuego en las grandes hogueras de junio,felices los presentes al abrirse el cielo como un palio para acoger el vuelo del gavilán.

Felices los que viven en las islas periféricasy una nube de hormigas voladoras los rodea al llegar el crepúsculo

Felices los sedentarios que un día se fueron.

De La aldea de sal, Lêdo Ivo, Calambur Poesía, 95, Madrid, 2009, pp. 169-171. Traducción de Guadalupe Grande y Juan Carlos Mestre.

REQUIEM VLêdo Ivo (Brasil 1924)fragmentos

��

Όλβιοι oι αναχωρούντες.Όχι αυτοί που καταφθάνουν σε σαπισμένα λιμάνια.Όλβιοι οι αναχωρούντες και μηδέποτε επιστρέφοντες.

Πάντα να βρίσκομαι στη μέση του δρόμουΚαι το ταξίδι μου πάντα να’ναι ατελείωτο.Όλβιοι οι μη γνωρίζοντες τον τελευταίο σταθμό.

Όλβιοι όσοι στην ομίχλη εξαφανίζονται , Όσοι τα παράθυρα ανοίγουν όταν προβάλλει η αυγή, Όσοι ανάβουν τα φώτα των αεροδρομίων .

Όλβιοι οι διασχίζοντες τις γέφυρεςΌταν το απόγευμα ξαποσταίνει στου γκαζιού τους μετρητές σαν πουλάκιΌλβιοι όσοι κατέχουν μιάν αφηρημένη ψυχή.

ΡΕΚΒΙΕΜ VΛέντο Ίβο (Βραζιλία,1924)

Όλβιοι οι γνωρίζοντες ότι, στο τέλος του ταξιδιού, Το Τίποτα τους περιμένει, σαν σκιάχτρο σε καλαμποχώραφο.

Όλβιοι όσοι βρίσκονται μόνο στην απώλεια και τον άνεμο.

Όλβιοι όσοι έζησαν παραπανίσιες ζωές . Όλβιοι όσοι έζησαν αμέτρητες ζωές .Όλβιοι όσοι εξαφανίζονται όταν το τσίρκο αναχωρεί.

Όλβιοι όσοι γνωρίζουν ότι κάθε πηγή αποτελεί μυστικό.Όλβιοι όσοι αγαπούν τις καταιγίδες .Όλβιοι όσοι ονειρεύονται φωτισμένα τραίνα.

Όλβιοι όσοι αγάπησαν σώματα κι όχι ψυχέςΌσοι άκουσαν το κρώξιμο από τις λευκές κουκουβάγιες μεσ’ της νύχτας τη σιωπή.Όλβιοι όσοι βρήκαν μια χαμένη συλλαβή στο υγρό χορτάρι .

Όλβιοι όσοι διέσχισαν τη μαύρη νύχτα και την άκαιρη ομίχλη , όσοι είδαν την σπινθηροβόλο φωτιά να γεννιέται στις μεγάλες πυρές του Ιουνίου,

Όλβιοι όσοι παραβρέθηκαν στο άνοιγμα του ουρανού σαν ιερά σινδόνη για να δεχτεί την πτήση του αετού.

Όλβιοι όσοι κατοικούν στις πέρα νήσουςΚαι με το σούρουπο τους περιβάλλει ένα σύννεφο ιπτάμενα μυρμήγκια.

Όλβιοι οι καθιστοί που σηκώθηκαν κι έφυγαν.

Μετάφραση από τα πορτογαλικά: Γιώργος Ρούβαλης

��

A EUROPA CON LA CAPOEIRA

Ricardo Veríssimo de Jesus(Fofo)

Γεννήθηκα στη Βραζιλία, στην πόλη Κορδισβούργο, Πολιτεία Μίνας Ζεράις. Ξεκίνησα την καποέιρα το 1993. Στο Κορδισβούργο, έκανα πρακτική για ένα χρονικό διάστημα, μέχρι που μετακόμισα στο Μπέλο Οριζόντε, πρωτεύουσα της πολιτείας . Εκεί συνέχισα κάνοντας εξάσκηση και δίνοντας μαθήματα καποέιρα, μέχρι που προέκυψε η ευκαιρία να έρθω στην Ελλάδα για να την διδάξω και να την κάνω ευρύτερα γνωστή.

Το ξεκίνημα στην Αθήνα μου φάνηκε πολύ δύσκολο. Βασικά η γλώσσα με παίδεψε αρκετά, αλλά είμαι σίγουρος πως λιγο-πολύ συμβαίνει σε όλους τους ξένους όταν πρωτοφθάνουν. Εκείνη τη δύσκολη περίοδο, η καποέιρα με βοήθησε πραγματικά, μια και μπορούσα να έρχομαι σε επαφή με την κουλτούρα μου καθημερινά.

Επίσης δυσκολεύτηκα να καταλάβω τις ελληνικές συνήθειες. Όταν πηγαίνει να ζήσει κανείς σε μια ξένη χώρα, ακόμα και πράγματα πολύ απλά, μπορούν να γίνουν μεγάλο πρόβλημα... Επίσης, καθώς οι Έλληνες είναι απασχολημένοι όλη τη μέρα, δεν έχουν συνηθίσει να αφιερώνουν αρκετό χρόνο για να εξασκούν το σώμα τους. Έτσι αναγκάστηκα να ασχοληθώ αρκετά για να βρω τρόπους να προσαρμόσω τη δουλειά μου στην ελληνική πραγματικότητα.

Η εμπειρία του να μεταδόσω την κουλτούρα μου στους Ελλήνες μού φαίνεται συγκλονιστική γιατί, μετά από ένα χρονικό διάστημα, κατάλαβα ότι κι εγώ αλλάζω πολιτισμικά, πράγμα που με κάνει πιο πλούσιο σαν προσωπικότητα. Αν κάποιος με ρωτούσε αν θα το ξανάκανα, δηλαδή αν άξιζαν τον κόπο οι δυσκολίες που πέρασα ώστε να είμαι σήμερα ένας άνθρωπος με περισσότερα πολιτισμικά στοιχεία, αλλά ταυτόχρονα έχοντας κάνει και άλλους ανθρώπους πιο πλούσιους, μεταδίδοντάς τους τη δική μου κουλτούρα, η απάντηση θα ήταν: ναι.

ΜΕ ΤΗΝ ΚΑΠΟΕΙΡΑ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ

Ρικάρδο βερίσσιμο ντε Ζεσούς (Φόφο)

Nací en Brasil, en la ciudad de Cordisburgo, estado de Minas Gerais. Me inicié en la Capoeira en 1993. Ya en Cordisburgo practiqué durante algún tiempo hasta que me mudé a Belo Horizonte, capital de Minas Gerais. Continué practicando y dando clases de Capoeira hasta que surgió una oportunidad de venir a Grecia para enseñarla y divulgarla. El inicio en Atenas fue muy difícil para mi, en primer lugar por el idioma, estoy seguro que sucede a todos los extranjeros que llegan como yo. Sin embar-go, la Capoeira me ayudó mucho en ese período ya que estaba en contacto con mi cultura todos los días.

Tuve muchas dificultades para comprender las costumbres griegas, pues cuando uno llega a otro país, lo que parece más simple se vuelve un problema enorme...[además] como los griegos están ocupados durante el día, no tienen la costumbre de realizar actividades físicas. Esto influyó en que yo invirtiera mucho tiempo para llegar a adaptar mi trabajo a los patrones de vida de Grecia. La experiencia de traer mi cultura a los griegos [me parece] sensacional, porque después de un tiempo entendí que yo estoy cambiando cultural-mente y eso enriquece mucho como ser humano. Si [alguien] me preguntara si volvería a hacer lo mismo, o sea aventurarme en otro país para que yo creciera y para divulgar [lo propio] de mi patria, la respuesta sería : si.

��

Aquí encontré mi rinconcitoEstela Mary Carballo Ginares

Βρήκα εδώ τη γωνίτσα μουΕστέλα Μάρυ Καρμπάγιο Χινάρες

En el mundo, hay tres tipos de personas, el turista, el viajero y el emigrante. Yo creo pertenecer a este último, y al segundo, pero de ninguna manera al primero. La razón por la que digo esto, es que en un término de 36 años, viví en ocho países, y cuando me propuse ir de turista a un lado, terminé por algún motivo desconocido, trabajando, o viviendo como una persona más del lugar, y no como una turista, echada al sol o tomando café o simplemente leyendo un libro.

Viví en Uruguay (mi país), Argentina, España, Suiza, Alemania, Chile, Francia y Grecia. Tengo el privilegio de haber sido testigo presencial de muchos de los grandes acontecimientos del siglo XX, por ejemplo, cuando la muerte del “Gran Perón”, vivía en Buenos Aires; cuando la caída del Muro de Berlín, residía en Alemania; cuando los Juegos

Olímpicos de Grecia, trabajé en la Villa Olímpica, en la policlínica como intérprete; etc.

Desde muy niña, quería irme de mi país, y por esto, busqué desde los catorce años hacerlo reali-dad, pero nada; por una razón u otra, siempre se cerraban las puertas. Fue después de muchos años, ya divorciada y con dos hijos, que pude concretar ese sueño. En parte, todo fue más fácil por dos razones: una, que ya salí diplomada de Uruguay, y otra, que tengo doble nacionalidad, uruguaya e italiana, lo que significa, no tener problemas en el momento de querer residir y trabajar en Europa. A pesar de esto, al comienzo, no existía la Unión Eu-

Στον κόσμο υπάρχουν τρεις τύποι ανθρώπων: ο τουρίστας, ο ταξιδιώτης και ο μετανάστης. Νομίζω ότι εγώ ανήκω στον τελευταίο, και στον δεύτερο, αλλά σε καμία περίπτωση στον πρώτο. Και το λέω αυτό, γιατί σε ένα χρονικό διάστημα 36 χρόνων, έζησα σε οκτώ χώρες, και όταν πήγα σαν τουρίστας σε κάποιο μέρος, κατέληξα για κάποιον άγνωστο λόγο, να δουλεύω ή να ζω σαν ντόπια, και όχι σαν τουρίστας, ξαπλωμένη στον ήλιο ή πίνοντας καφέ ή απλά διαβάζοντας ένα βιβλίο.

Έζησα στην Ουρουγουάη, (τη χώρα μου), την Αργεντινή, την Ισπανία, την Ελβετία, την Γερμανία, την Χιλή, την Γαλλία και την Ελλάδα. Έχω το προνόμιο να έχω υπάρξει μάρτυρας πολλών από τα μεγάλα

γεγονότα του 20ου αιώνα, για παράδειγμα, όταν πέθανε ο «Μεγάλος Περόν», ζούσα στο Μπουένος Άιρες. Όταν έπεσε το Τείχος του Βερολίνου, κατοικούσα στην Γερμανία. Όταν έγιναν οι Ολυμπιακοί Αγώνες της Ελλάδας, δούλεψα στο Ολυμπιακό Χωριό, στην πολυκλινική, σαν διερμηνέας κλπ.

Από πολύ μικρή ήθελα να φύγω από τη χώρα μου, και γι’ αυτό προσπάθησα από τα 14 μου να το κάνω πραγματικότητα, αλλά τίποτα, για τον έναν ή τον άλλο λόγο, πάντα οι πόρτες έκλειναν. Πέρασαν αρκετά χρόνια και, διαζευγμένη πια και με δυο παιδιά, μπόρεσα να πραγματοποιήσω αυτό το όνειρο. Ως ένα βαθμό, όλα υπήρξαν πιο εύκολα για δύο λόγους: πρώτον, ότι πια έφυγα διπλωματούχος από την Ουρουγουάη και δεύτερον, ότι έχω διπλή υπηκοότητα, ουρουγουανή και ιταλική, πράγμα που σημαίνει να μην έχεις προβλήματα όταν θέλεις να κατοικήσεις ή

��

ropea, por lo que también viví ilegal, aunque fuera por poco tiempo. Hice diferentes trabajos, algunos de los cuales, nunca lo haríamos en nuestro pro-pio país, como cocinera en un restaurante, ven-dimiadora, recolectora de naranjas y limpiaplatos, pero paralelamente, ejercí siempre de maestra y profesora de español, como también de pintora, y profesora bilingüe de plástica y pintura.

No debemos olvidar nunca los lazos que nos mantienen unidos a nuestra tierra, como por ejem-plo los padres, o los hijos, o la familia en general, así como los amigos. Mientras yo peregrinaba, luchaba por diferentes tierras, mis dos hijas se quedaron con mis padres, crecieron, estudiaron, y luego se vinieron a Europa, donde hicieron carrera unversi-taria en Francia y España respectivamente, y donde viven actualmente. Pero es importante recalcar, que

a pesar de la distancia física, siempre he estado al lado de ellas, tanto psicológica, como económica-mente. Que a pesar de estar sola, siempre he salido adelante, sin tener tiempo para pensar, por ejem-plo: “Soy profesora, por lo tanto no lavo platos”, porque tenía que enviar dinero y ayudar. Tenía que trabajar. Luego tuve mi tercer hijo, quien nació en Grecia, y quien hoy en día ha realizado el viaje a la inversa, es decir, ha regresado al lugar de las raíces de sus padres, a Latinoamérica. Todo esto significa, que mi esfuerzo continúa cada día, ahora debo ayudarlo también a él. Durante varios años mi hijo menor, me ayudó mucho en el arte, para preparar exposiciones, pintar camisetas, hacer vidrieras, ya que es artista. Me siento muy orgullosa de lo logrado todos estos años, de llegar a tener una experiencia única. Para hacer y lograr todo esto, es necesario, no un espíritu aventurero, sino un sen-

να δουλέψεις στην Ευρώπη. Παρ’ όλα αυτά, στην αρχή δεν υπήρχε Ευρωπαϊκή Ένωση, γι’ αυτό και έζησα κι εγώ σαν παράνομη, αν και αυτό διήρκεσε λίγο καιρό. Έκανα διάφορες δουλειές, μερικές από τις οποίες ποτέ δεν θα κάναμε στην χώρα μας, όπως στην κουζίνα ενός εστιατορίου, στον τρύγο, στο μάζεμα των πορτοκαλιών και έπλυνα πιάτα, αλλά παράλληλα, δούλεψα πάντα σαν δασκάλα και καθηγήτρια ισπανικών, καθώς επίσης και σαν ζωγράφος, και δασκάλα δίγλωσση της πλαστικής και της ζωγραφικής.

Δεν πρέπει να ξεχνάμε ποτέ τους δεσμούς που μας κρατούν δεμένους με την πατρίδα μας, όπως π.χ. τους γονείς, τα παιδιά, την οικογένεια γενικά, καθώς επίσης και τους φίλους. Ενώ εγώ ζούσα σαν μετανάστρια και αγωνιζόμουν σε διάφορα μέρη, οι δυο κόρες μου έμειναν με τους γονείς μου, μεγάλωσαν, σπούδασαν και μετά πήγαν στην Ευρώπη, έκαναν πανεπιστημιακές σπουδές στην Γαλλία και στην Ισπανία αντίστοιχα, και ζουν αυτή τη στιγμή εκεί. Αλλά είναι σημαντικό να πω, ότι παρ’ όλη την απόσταση, πάντα ήμουν δίπλα τους, τόσο ψυχολογικά, όσο και οικονομικά. Και ότι παρά το ότι ήμουν μόνη, πάντα προχωρούσα, χωρίς να έχω χρόνο να σκεφτώ, για

παράδειγμα: «Είμαι καθηγήτρια, γι’ αυτό δεν πλένω πιάτα», γιατί έπρεπε να τους στείλω χρήματα και να τις βοηθήσω. Έπρεπε να δουλέψω. Αργότερα απέκτησα το τρίτο μου παιδί, που γεννήθηκε στην Ελλάδα, και ο οποίος τώρα έκανε το αντίστροφο ταξίδι, δηλαδή, γύρισε στον τόπο των γονιών του, στην Λατινική Αμερική. Όλα αυτά σημαίνουν, ότι η προσπάθεια μου συνεχίζεται κάθε μέρα, τώρα πρέπει να βοηθήσω επίσης κι εκείνον. Για πολλά χρόνια, ο μικρότερος γιος μου με βοήθησε πολύ στην τέχνη, προετοιμάζοντας εκθέσεις, ζωγραφίζοντας μπλουζάκια και φτιάχνοντας βιτρίνες, μια και είναι καλλιτέχνης. Νιώθω πολύ περήφανη που έχω καταφέρει όλα αυτά τα χρόνια να έχω μία εμπειρία μοναδική. Για να το καταφέρεις αυτό, είναι αναγκαίο όχι το πνεύμα της περιπέτειας, αλλά ένα σαφές αίσθημα ελευθερίας και ανεξαρτησίας, και να ξέρεις ότι οποιαδήποτε δουλειά, πάντα τίμια, πρέπει να την κάνουμε με το κεφάλι ψηλά, γιατί μπορεί να μας οδηγήσει στην πραγματοποίηση των ονείρων μας.

Άλλο σημαντικό θέμα, που πρέπει να έχουμε υπόψη, είναι αυτό της γλώσσας. Πώς μπορούμε να επικοινωνήσουμε με πρόσωπα με ιδιοσυγκρασίες διαφορετικές, με άλλη γλώσσα, και καμιά φορά ακόμα

��

timiento claro de libertad e independencia, y saber que cualquier trabajo, siempre que sea honesto, lo debemos realizar con la frente en alto, porque nos puede conducir a hacer realidad nuestros sueños.

Otro tema importante, a tener en cuenta, es el de la lengua; ¿cómo nos podemos comunicar con per-sonas con idiosincrasias diferentes, con otro idioma, y a veces hasta con otro alfabeto? Mi respuesta a esto, es que si no hablamos la lengua, podemos de alguna manera, hacer uso del lenguaje, es decir, por ejemplo, los gestos, dibujos, miradas, y abrir nuestro espíritu a la diosa imaginación. Contaré dos anécdotas al respecto:

Llegué una primera vez a Grecia, y me fui a vivir a Toló, un pequeño pueblo de pescadores cerca de Nafplio. No hablaba nada de griego, sabía

solamente algunas palabras y letras que aprendem-os en geometría. Quería mucho conocer la ciudad de Argos, que para mí tenía y tiene una magia es-pecial. Así que un día, alguien que viajaba a Atenas, me propuso llevarme y dejarme en ese lugar. Muy buena idea, pensé, de esta manera, podré cami-nar por sus calles, ver las tiendas, saber cómo es la gente. Bajé del coche, en una esquina, bastante lejos del centro. Yo no sabía donde estaba, y para mí, lo primordial cuando no conozco el lugar, es en-contrar, por ejemplo, la terminal del autobús para poder regresar sin problemas. Tenía un libro que llevan normalmente los turistas con algunas frases que creemos muy útiles. Había aprendido como se decía en griego,” ¿dónde está la terminal del au-tobús para Nafplio?” Pero había olvidado un gran detalle, no sabía la respuesta. Así, pasa la primera persona, le pregunto, me responde, pero yo sigo

και με διαφορετικό αλφάβητο; Η απάντησή μου σ’ αυτό είναι ότι, αν δεν μιλάμε την γλώσσα, μπορούμε με κάποιο τρόπο να χρησιμοποιήσουμε την γλώσσα, π.χ. χειρονομίες, σχέδια, ματιές και να ανοίξουμε το πνεύμα μας στην θεά φαντασία. Θα σας πω δυο ιστορίες σχετικά με αυτό.

Έφτασα για πρώτη φορά στην Ελλάδα και πήγα να ζήσω στο Τολό, ένα μικρό ψαροχώρι κοντά στο Ναύπλιο. Δεν μιλούσα καθόλου ελληνικά, ήξερα μόνο μερικές λέξεις και γράμματα που μαθαίνουμε στην γεωμετρία. Ήθελα πολύ να γνωρίσω την πόλη του Άργους, που για μένα είχε και έχει μία μαγεία ξεχωριστή. Κι έτσι, μια μέρα, κάποιος που ταξίδευε για την Αθήνα, μου πρότεινε να με πάρει μαζί του και να με αφήσει σ’ αυτό το μέρος. Πολύ καλή ιδέα, σκέφτηκα, έτσι θα μπορέσω να περπατήσω στους δρόμους του, να δω τα μαγαζιά, να μάθω πώς είναι ο κόσμος.

Κατέβηκα από το αυτοκίνητο σε μία γωνία, αρκετά μακριά από το κέντρο. Δεν ήξερα πού βρισκόμουνα, και για μένα, το πρωταρχικό όταν δεν γνωρίζω ένα μέρος, είναι να βρω, για παράδειγμα, τον σταθμό των λεωφορείων για να μπορέσω να γυρίσω χωρίς προβλήματα. Είχα ένα βιβλίο απ’ αυτά που συνήθως έχουν οι τουρίστες, με κάποιες φράσεις που πιστεύουμε ότι είναι πολύ χρήσιμες. Είχα μάθει πώς λεγόταν στα Ελληνικά «πού βρίσκεται ο σταθμός των λεωφορείων για το Ναύπλιο;» Αλλά είχα ξεχάσει μια σημαντική λεπτομέρεια, δεν ήξερα την απάντηση. Έτσι, περνάει ο πρώτος περαστικός, τον ρωτάω, μου απαντάει, αλλά εξακολουθώ να μην ξέρω τίποτα. Περνάει ο δεύτερος, ο τρίτος, ο τέταρτος, τίποτα. Όταν πέρασε ο πέμπτος, για κάποιο λόγο που ως σήμερα αγνοώ, κατάλαβε ότι είμαι ξένη, και με χειρονομίες μου εξηγεί πού είναι αυτό που ψάχνω. Επειδή η ερώτησή μου δεν είχε κανένα «θ» που θα μπορούσε να καταδείξει την διαφορά στην

Toló | Τολό

��

προφορά μου, και εξ αιτίας του παρουσιαστικού μου, με περνούσαν για ελληνίδα. Το αποτέλεσμα είναι ότι εκείνη την ημέρα, δεν επισκέφθηκα την πόλη, αλλά πήγα στον σταθμό, πήρα το λεωφορείο και γύρισα στο σπίτι μου, κατά κάποιον τρόπο απογοητευμένη. Παρ’ όλα αυτά, κατάφερα να πουλήσω μπλουζάκια (ζωγραφίζω στο χέρι μπλουζάκια) χωρίς ακόμα να μιλάω ελληνικά, με σχέδια, νεύματα και χειρονομίες. Αυτό μου έμαθε ότι όταν έχουμε ανάγκη να επικοινωνήσουμε, μπορούμε να το κάνουμε. Φυσικά, μερικές φορές η φαντασία μπορεί να μας παίξει άσχημα παιχνίδια, που με το πέρασμα του χρόνου φαίνονται κωμικά. Για παράδειγμα, πλέοντας πιάτα σε μια μικρή πόλη στον νότο της Γερμανίας, άκουγα κάθε μέρα τον αρχιμάγειρα να λέει «Τέλα», «Τέλα». Εγώ αν και ακόμα δεν ήξερα γερμανικά, σκεφτόμουν: Τι καλά, με φωνάζει (είμαι η Εστέλα), αλλά, γιατί δεν με κοιτάζει; Γι’ αυτό, μια μέρα αποφάσισα να παρατηρήσω καλά όταν ακούσω την συγκεκριμένη λέξη. Και το έκανα.

Πω, πω, έκπληξη! Τι απογοήτευση! Ένιωσα τόσο αβοήθητη! Δεν με φώναζε, αλλά ζητούσε ένα ζεστό πιάτο για να σερβίρει κάποιο φαγητό. Στα γερμανικά, το πιάτο λέγεται «tellar». Τώρα γελάω κάθε φορά που το θυμάμαι.

Άλλο σημαντικό στοιχείο, όταν πρόκειται να μεταναστεύσεις, αν βέβαια μπορούμε να το κάνουμε, είναι το κλίμα και οι φυσικές καταστροφές που μπορούν να συμβούν στον τόπο προορισμού. Ζώντας στην βόρεια Χιλή, στην πιο στεγνή έρημο του κόσμου και όντας από μία χώρα που δεν γνωρίζουμε τι σημαίνει σεισμός παρά μόνο από τα βιβλία, μου έτυχε να μην είμαι μόνο μάρτυρας, αλλά επίσης να ζήσω έναν σεισμό 8,5 Ρίχτερ. Ήταν 6.30 το πρωί μια μέρα του Μαρτίου, όταν η γη άρχισε να τρέμει ορμητικά και ασταμάτητα. Ήταν η πρώτη μου τέτοια εμπειρία. Ξυπνήσαμε, ο πατέρας του γιου μου πήγε στο άλλο υπνοδωμάτιο, για να πάρει το παιδί, κι εγώ σηκώθηκα, πήγα στην ντουλάπα, πήρα τα διαβατήρια, τα έβαλα στην τσάντα μου, γύρισα στο κρεβάτι, πήρα κάτω από

igual, sin saber nada. Pasa la segunda, la tercera, la cuarta persona, y yo en la luna. Cuando pasa la quinta, por alguna razón que desconozco hasta hoy, comprende que soy extranjera, y con gestos me explica donde está lo que busco. Es que mi pregunta, no tenía ninguna “z”, que hubiera mar-cado la diferencia en mi pronunciación, y por mi aspecto, podía pasar perfectamente por griega. La consecuencia fue que ese día, no visité la ciudad, sino que llegué a la terminal, me tomé el autobús y regresé a mi casa, en parte defraudada. A partir de ese hecho, logré vender camisetas (pinto a mano camisetas) sin aún hablar griego, con dibu-jos, señas y gestos. Eso, me enseñó que cuando tenemos necesidad de comunicarnos, somos capaces de hacerlo. Claro, que a veces la imaginación y la fantasía, pueden jugarnos alguna mala pasada, que con el pasar del tiempo, llega a ser cómica. Por ejemplo, trabajando como lava platos en una pequeña ciudad al

sur de Alemania, escuchaba cada día al cocinero jefe decir “Tela”, “Tela”. Yo, que aún, no sabía hablar alemán, pensaba, ¡qué bien, me llama a mí (soy Estela), pero, ¿ por qué no me mira? Por eso, un día decidí observar bien después de escuchar dicha palabra. Y así lo hice. YYY……., ¡qué sorpresa!, ¡qué desilusión!, y ¡qué impotente me sentí! No me llamaba a mí, sino que pedía un plato caliente para servir determinada comida. En alemán, plato, se dice tellar. Ahora me río cada vez que lo recuerdo.

Otro punto importante a la hora de emi-grar, claro, si podemos hacerlo, es el clima y las catástrofes naturales que puedan existir en el lugar de destino. Viviendo en el norte de Chile, en el

desierto más seco del mundo, y siendo de un país que sabemos lo que significa un terremoto solamente a través de los libros, me tocó ser no solo espectadora, sino también parte activa en medio de un terremoto de 8,5 en escala Richter. Eran las 6 y 30

Temblor en Valparaíso | Σισμός στη βαλπαραίσο

��

το μαξιλάρι τα δολάρια που είχαμε (ήταν η εποχή του Πινοτσέτ και δεν μπορούσαμε να τα καταθέσουμε στην τράπεζα), και άρχισα να ντύνομαι, να βάζω παπούτσια, ή έτσι νόμιζα. Δεν σταμάτησα να κουνάει καθόλου, κι εγώ πήγα αμέσως στην πόρτα του διαμερίσματος. Ο πατέρας του γιου μου με κοιτάει και μου λέει: «Πού νομίζεις ότι πας;» Η απάντηση μου, νομίζω πολύ λογική, ήταν: «Δεν ξέρω τι πρέπει να κάνουμε, να τρέξουμε ή να μείνουμε εδώ;». Ξαφνικά, με ξανακοιτάει, και με μια χειρονομία μου λέει: «Πού νομίζεις ότι πας έτσι όπως είσαι, έτσι όπως είσαι ντυμένη;». Και τότε κοιτάζω προσεκτικά και τι βλέπω; Είχα φορέσει ένα ζευγάρι πέδιλα με τακούνια, πολύ κομψά, μία τσάντα που ταίριαζε, ένα μπλουζάκι πολύ μοντέρνο, αλλά, λεπτομέρεια, δεν φορούσα ούτε φούστα, ούτε παντελόνι, ήμουν απλώς με τα εσώρουχά μου. Θα πρέπει να ήμουν πανικόβλητη και πολύ φοβισμένη. Αυτός ο φόβος επαναλαμβάνεται κάθε φορά που η γη τρέμει κάτω από τα πόδια μου, αλλά τώρα, μένω ακίνητη, χωρίς να μπορώ να κάνω τίποτα, δεν μπορώ ούτε να κουνηθώ, δεν μπορώ να αντιδράσω.

Ανάμεσα στις χώρες που έζησα, είναι η Γαλλία. Μια

χώρα όπου ποτέ δεν ένιωσα ξένη, ίσως γιατί μιλάω τέλεια την γλώσσα. Σε πολύ λίγο χρόνο, κατάφερα να είμαι μέλος της κοινωνίας, σαν Γαλλίδα, να δουλεύω σαν δασκάλα και επίσης σαν δίγλωσση καθηγήτρια σε ένα εργαστήριο ζωγραφικής, το καλύτερο στην περιοχή. Κι ακόμα, να κάνω πολύ καλές φιλίες. Είναι ένα χωριό, που μου έμαθε σε επίπεδο τέχνης, να συμμετέχω, με δυνατότητες διαλόγου και ανταλλαγής απόψεων ανάμεσα στους ζωγράφους. Η προσωπική μου εμπειρία από αυτή τη χώρα, ήταν ότι αν προσπαθήσεις να βελτιωθείς και να τελειοποιηθείς, σου ανοίγουν τις πόρτες, ανεξάρτητα από την καταγωγή σου, την εθνικότητά σου. Δεν είχα κανένα πρόβλημα να βρω δουλειά, ούτε σπίτι, επειδή ήμουν ξένη.

Υπάρχουν δύο χώρες, τις οποίες δυσκολεύομαι να ανακαλέσω στην μνήμη μου. Είναι η Ελβετία και η Γερμανία. Όταν έφυγα από την χώρα μου, το έκανα με σκοπό να πάω, να δουλέψω και να ζήσω ίσως για πάντα στην Ελβετία, και μετά να επισκεφθώ την Ελλάδα. Ήταν αρκετά εύκολο να βρω δουλειά, δεδομένου ότι είμαι επίσης και νοσοκόμα, στο δεύτερο ραντεβού είχα δουλειά σε ένα νοσοκομείο, και μία άδεια για

de la mañana de un día de marzo, cuando la tierra, comenzó a temblar con ímpetu y ansias devora-doras. Era mi primera experiencia al respecto. Nos despertamos, el padre de mi hijo, fue al otro dor-mitorio, para agarrar al niño, y yo me levanté, fui al armario, recogí los pasaportes, los puse dentro de mi cartera, regresé a la cama, tomé de la almohada ciertos dólares que teníamos (era la época de Pino-chet, que no se podía depositarlos en el banco), y comencé a vestirme, y a calzarme, o eso creí yo. No dejó de temblar nunca, y me dirijo seguidamente al marco de la puerta del departamento. El padre de mi hijo, me mira, y me dice: ¿Adónde crees que vas? Mi respuesta, creo muy lógica, fue: No sé que tenemos que hacer, ¿ correr, o quedarnos acá?, no sé. El me pregunta lo mismo una y otra vez, y yo, contesto una y otra vez lo mismo. De pronto, me mira de nuevo, y con un gesto, me dice: ¿Adónde crees que vas así como estás, así como estás ves-tida? Entonces, me observo detenidamente, y ¿qué veo? Me había puesto un par de sandalias de tacos, muy elegantes, una cartera haciendo juego, una camiseta muy moderna, peeeeeroooo, el detalle,

no tenía ni falda, ni pantalón, estaba simplemente, con mi ropa interior. En mi alma, debía de tener, pánico y mucho miedo. Este pavor se repite cada vez que la tierra tiembla debajo de mis pies, pero ahora, me quedo inmóvil, sin poder hacer nada, ni moverme siquiera, no puedo reaccionar.

Entre los países donde viví, se encuentra Fran-cia. Una tierra donde jamás me sentí extranjera, quizás, debido a que hablo perfectamente la lengua. En muy poco tiempo, logré estar dentro de la sociedad como una francesa, trabajar como maestra, y también como profesora bilingüe en un taller de pintura, el mejor de la región. Y además hacer muy buenas amistades. Es un pueblo, que me enseñó a compartir a nivel del arte, con posi-bilidad de diálogo y de intercambio de opiniones entre los pintores. Mi experiencia personal en ese país, fue que si tratas de avanzar y perfeccionarte, se te abren las puertas, independiente de tu ori-gen, de tu nacionalidad. No tuve nunca problemas para encontrar trabajo, ni casa por el hecho de ser extranjera.

��

δουλειά και σπίτι για πάντα, πράγμα πολύ δύσκολο να επιτευχθεί, αλλά δεν ξέρω γιατί, εγώ το είχα. Κατά την γνώμη μου, και σύμφωνα με την εμπειρία μου, είναι μία χώρα-ρομπότ, και γι’ αυτό, απάνθρωπη και επιπλέον με απόλυτο έλεγχο πάνω στους κατοίκους. Θέλω να πω μ’ αυτό, ότι η αστυνομία είχε πληροφόρηση για ό,τι και να κάναμε, τα πρόσωπα που έμπαιναν στο σπίτι κλπ. Θα σας πω κάτι που μου συνέβη, που γι’ αυτούς ήταν πολύ φυσικό, αλλά για κάποιον μη Ελβετό, είναι ακατανόητο. Ζούσα με τον γιο μου που ήταν πέντε μηνών, σε ένα μικρό χωριό, στο γαλλικό τμήμα, σε ένα διαμέρισμα με δύο δωμάτια. Ήταν απαγορευμένο να έχουμε πλυντήριο μέσα στο σπίτι. Υπήρχε ένας χώρος στο κτίριο, ειδικά γι’ αυτό και είχαμε ένα πρόγραμμα εβδομαδιαίο για την μπουγάδα. Η δική μου μέρα της μπουγάδας ήταν η Τετάρτη το απόγευμα. Και γι’ αυτό, κάθε Τετάρτη, κατέβαινα με τα βρώμικα ρούχα για να τα πλύνω, αλλά φυσικά εγώ δεν είχα πολλά, για τον απλούστατο λόγο ότι έπλενα στο χέρι τα εσώρουχά μου και του παιδιού. Μια μέρα, μου έρχεται ένα γράμμα από το μεσιτικό γραφείο, στην οποία μου ζητούσαν να μην πλένω στο σπίτι, γιατί καταστρεφόταν τα καλοριφέρ. Φυσικά, δεν έδωσα σημασία. Μου φαινόταν επίσης παράλογο, ότι η ιδιοκτήτρια που έμενε από κάτω από το διαμέρισμά μου, δεν μου είχε πει τίποτα. Έτσι, έλαβα ένα δεύτερο γράμμα, αλλά αυτή τη φορά πιο σοβαρό, με προειδοποιούσαν ότι αν συνέχιζα να κάνω το ίδιο πράγμα, θα με έδιωχναν και θα έπρεπε να φύγω

Hay dos países, los cuales, me cuesta evocar. Son Suiza y Alemania. Cuando salí de mi país, fue con la meta de llegar, trabajar y vivir, quizás para siempre en Suiza, y visitar después Grecia. Me fue bastante fácil encontrar trabajo, dado que además soy enfermera, en la segunda cita, tenía trabajo en un hospital, y un permiso de trabajo y residencia para siempre, cosa muy difícil de obtener, pero que no sé el porqué yo lo tuve. A mi vista, y según mi experiencia, resultó ser un país robotizado, y por lo tanto, deshumanizado, y además con un control total sobre los habitantes. Quiero decir con esto, que la policía estaba al tanto de todo lo que hacíamos, de las personas que entraban en la casa, y etc. Contaré algo que me pasó, que para ellos era muy normal, pero para un no suizo, resulta inentendible. Vivía con mi hijo de cinco meses, en un pequeño pueblo, en la parte francesa, en un apartamento de dos ambientes. Es-taba prohibido tener lavarropas dentro de la casa; había una habitación en el edificio especial para eso, y teníamos un programa semanal para lavar. Mi día de lavado era el miércoles de tarde. Y por esta razón cada miércoles, bajaba con la ropa sucia para lavar, pero claro, yo no tenía mucha por la sen-cilla razón que lavaba a mano mi ropa interior y la de mi hijo. Un día me llegó una carta de la agencia inmobiliaria, donde se me pedía, que no lavara en mi casa, porque se estropeaban los calefactores. Por supuesto que no hice caso. Me resultaba tam-

��

σε 24 ώρες, και δεν είχε σημασία που είχα μωρό. Έτσι, και καταλαβαίνοντας ότι δεν ήταν παιχνίδι, πήρα την ακόλουθη απόφαση: να συνεχίσω να πλένω στο σπίτι , και κάθε Τετάρτη απόγευμα να ξαναπλένω τα πάντα. Μια μέρα είδα την ιδιοκτήτρια, να μετράει πόσα ρούχα είχα, για να δει αν αντιστοιχούσαν σε μια εβδομάδα, και όταν σιγουρεύτηκε ότι όλα ήταν εντάξει, με άφησε ήσυχη. Έμαθα πως το θέμα ήταν «Όλα για την οργάνωση» και ότι «κάθε Ελβετός είναι ένας αστυνομικός». Αλλά είναι επίσης αλήθεια ότι τόση οργάνωση μπορεί να είναι επίσης και ωφέλιμη. Μια μέρα με ειδοποίησαν από το Υπουργείο Οικονομικών ότι έπρεπε να περάσω από τα γραφεία τους, σε άλλη πόλη. Το έκανα. Μου εξήγησαν ότι είχα πληρώσει παραπάνω φόρους, και πως θα μου τους επέστρεφαν. Φυσικά ρώτησα: «Πρέπει να ξανάρθω;» και πότε θα είναι αυτό, σε κανένα χρόνο;» Η απάντηση ήταν κοφτή: «Θα σας το στείλουμε με το ταχυδρομείο σε

2-3 ημέρες». Έφυγα από το γραφείο και σκεφτόμουνα: «Έχασα ένα πρωινό για να έρθω εδώ, και δεν θα πάρω τίποτα. Αλλά δυο μέρες αργότερα, ο ταχυδρόμος χτύπησε το κουδούνι, και κόντεψα να λιποθυμήσω. Ήταν για να μου επιστρέψει τα χρήματα από τους φόρους. Νομίζω ότι αυτό είναι μοναδικό, και ότι όλα οφείλονται σ’ αυτήν την οργάνωση «ρομπότ» και στον σεβασμό στους νόμους.

Ένα ξεχωριστό κεφάλαιο, αξίζει για μένα, η Ελλάδα. Είναι ένας τόπος που η πλειοψηφία των Λατινοαμερικάνων ονειρεύεται να γνωρίσει, πράγμα που οφείλεται στην μεγάλη της ιστορία στις απαρχές των πολιτισμών. Έτσι ήρθα κι εγώ εδώ, με την μοναδική μεγάλη ιδέα και το όνειρο «να δω τον Παρθενώνα και μετά να μπορώ να πεθάνω ήσυχη». Πάτησα αυτή την «Γη» και όλο μου το είναι δονήθηκε, και εξακολουθεί να δονείται μέχρι και σήμερα. Ήρθα στην Ελλάδα πολλές

bién ilógico, que la propietaria que vivía debajo de mi apartamento, no me hubiera dicho nada. Así recibí una segunda carta, pero esta vez más severa, me avisaban que si continuaba haciendo lo mismo, me iban a echar y debía irme en 24 horas, y que no importaba que tuviera un bebé. De ahí, que averi-guando que no era un juego, tomé la siguiente decisión: continuar lavando en mi casa, y cada miércoles de tarde volver a lavar todo otra vez. Un día vi a la propietaria, contando cuanta ropa tenía, para saber si correspondía a una semana, y cuando se cercioró que todo estaba en orden, me dejó tranquila. Supe que el lema era: todo por la orga-nización, y cada suizo es un policía. Pero también es verdad que tanta organización puede resultar beneficiosa. Un día me avisan del Departamento de Hacienda que debía pasar por la oficina en otra ciudad. Eso hice. Me explicaron que había pagado

impuestos de más, por lo que me los devolverían. Claro, yo pregunté: ¿Tengo que venir aquí de nuevo?, y ¿cuándo será eso, dentro de un año? La respuesta fue tajante: Se lo enviaremos por correo en dos o tres días. Salí de la oficina, pensando: He perdido la mañana para venir aquí, y no tendré nada. Pero dos días después, el cartero tocó el timbre, y casi me caigo desmayada, era para devolverme el dinero de mis impuestos. Creo que esto es único, y que todo se debe a la robotizada organización y al respeto de las leyes.

Un capítulo aparte, merece para mí Grecia. Es un lugar donde la mayoría de los latinoamerica-nos, sueña con conocer, debido a la grandiosa his-toria en los albores de las civilizaciones. Así llegué yo aquí, con la única y gran idea y sueño de ver el Partenón, y después poder morirme en paz. Pisé esta

�0

φορές. Έφυγα επίσης πολλές φορές, αλλά πάντα γύρισα, όχι στην πατρίδα μου, αλλά σ’ αυτή την γή την λατρεμένη, που κάθε μέρα με κάνει να ανακαλύπτω καινούργια πράγματα. Είναι μια χώρα αντιφατική, είναι μια χώρα, για μένα, γεμάτη με μυστήρια που περιμένουν ακόμα να τα ανακαλύψω, ένας τόπος όπου νιώθω σαν στο σπίτι μου, ένας τόπος όπου δουλεύω, αναπνέω, όπου μοιράζομαι πράγματα, ένας τόπος γεμάτος με φιλίες, με φως, με κάτι που δεν μπορώ να εξηγήσω, με κάτι που όταν κλείνω τα μάτια το ανασαίνω πολύ βαθιά και φτάνει μέχρι το βάθος του είναι μου, πηγαίνοντας με σε εκείνον τον «παράδεισο» που με κάποιο τρόπο ψάχνει κάθε ανθρώπινο πλάσμα και εγώ νομίζω ότι τον έχω βρει εδώ. Όντας ξένη, και έχοντας ένα παρελθόν, δεν μπορώ να πω ότι θα μείνω εδώ για πάντα, αλλά το πνεύμα μου θα φωνάζει ατελεύτητα γι’ αυτή την γη, που από την αρχή έτρεξε στις φλέβες μου. Τώρα ζω στην Αθήνα, και δουλεύω σαν καθηγήτρια ισπανικής

γλώσσας στο Τμήμα Ξένων Γλωσσών του Καποδιστριακού Πανεπιστημίου της Αθήνας., είμαι μέλος σε διάφορους συνδέσμους, παίρνω μέρος σε εκθέσεις ζωγραφικής, ομαδικές

ή ατομικές. Η ζωή μου περνάει όπως και ενός Ελληνα, αλλά για παράδειγμα, την στιγμή που πρέπει να μετακομίσω, όπως έκανα πριν λίγο καιρό, είμαι ξένη και πολύ ξένη, σε σημείο που να πρέπει να αναζητήσω την βοήθεια Ελλήνων φίλων για να μιλήσουν για μένα, ή απλώς για να φανούν σαν συγγενείς, που στην πραγματικότητα δεν υπάρχουν. Είναι κάτι τέτοιες στιγμές που αναρωτιέμαι: «Τι κάνω εδώ; Γιατί δεν γυρίζω στην πατρίδα μου, όπου κανείς δεν θα μου έλεγε, είσαι ξένη;» Αλλά βέβαια, αυτό κρατάει πολύ λίγο, μόλις ακούσω λίγη ελληνική μουσική, κάνω ένα μάθημα, ή μιλήσω με κάποιον φίλο, όλα τα δυσάρεστα ξεχνιούνται, και είμαι πάλι «Ελληνίδα», ναι, «Ελληνίδα στην ψυχή». Πέρα απ’ αυτό, όταν με ακούνε, γιατί δυστυχώς, δεν μιλάω τέλεια την γλώσσα,

tierra, y todo mi ser vibró, y continúa vibrando has-ta el día de hoy. Vine a Grecia varias veces. Me fui también muchas veces, pero siempre regresé, no a mi país, sino a esta tierra adorada, que cada día me hace descubrir cosas nuevas. Es un país contradic-torio, es un país, para mí, lleno de misterios aún por descubrir, un lugar donde me siento como en mi casa; un sitio donde trabajo, donde respiro, donde comparto cosas, un lugar lleno de amistad, de luz, de algo, que no puedo explicar, de algo que cuando cierro los ojos lo respiro muy profundo, y me llega hasta lo más recóndito de mi ser, trans-portándome a ese paraíso, que de alguna manera busca cada ser humano, y que yo creo haber encontrado aquí. Siendo extranjera, y teniendo un pasado, no puedo decir si me quedaré físicamente aquí para siempre, pero mi espíritu clamará in-finitamente por esta tierra, que desde el comienzo corrió por

mis venas. Actualmente vivo en Atenas, y trabajo como profesora de español en el Departamento de Lenguas Extranjeras de la Universidad Kapodistriá-ca de Atenas, formo parte de diferentes asociacio-nes, participo en exposiciones de pintura, en grupo y sola. Mi vida se desarrolla como la de un griego, pero, por ejemplo, en el momento, de tener que mudarme, como me ha pasado hace poco, soy extranjera y muy extranjera, al punto de tener que recurrir a la ayuda de amigos griegos para que hablen por mí, o simplemente hacer aparecer un parentesco que en realidad, no existe. Es en ese momento en que me pregunto: ¿Qué hago aquí? ¿Por qué no me regreso a mi tierra, donde nadie me

diría, eres extranjera? Pero claro, esto me dura muy poco, ya que apenas escucho música griega, doy una clase, o hablo con algún amigo, todo lo desagradable, queda en el olvido, y ya soy

“Grecia” por Estela Carballo | “Η Ελλάδα” της Εστέλα Καρβάγιο

��

η προφορά, (το θ) φανερώνει ότι δεν είμαι από δω, δεν έχω προβλήματα, αλλά μου κάνουν ερωτήσεις πολύ κλασικές: «Από πού είμαι; Είμαι μόνη ή έχω οικογένεια; Κλπ. κλπ. Παλιά, βαριόμουν, δεν ήθελα ούτε να τους ακούω. Με το πέρασμα του χρόνου κατάλαβα ότι αυτή ήταν μια ρουτίνα, και άρχισα να τους ρωτάω το ίδιο. Και εκεί τελείωσε το ζήτημα. Τώρα, παρά αυτές τις ερωτήσεις, έχω κάνει φίλους. Είναι πολύ περίεργο, αλλά αυτή είναι η πραγματικότητα. Αυτό, ίσως οφείλεται επίσης στο ότι βρίσκομαι σ’ αυτή τη χώρα γιατί το θέλω, και όχι από υποχρέωση, όπως θα μπορούσε να είναι λόγω γάμου. Είμαι πολύ περήφανη που νιώθω έτσι, και συγκρίνω τον εαυτό μου με τους ανθρώπους που είναι υιοθετημένοι και έχουν δυο μαμάδες. Σκέφτομαι ότι όταν ζούμε όλη αυτή την σειρά συναισθημάτων και συγκινήσεων, είμαστε ευνοϊκά προδιατεθειμένοι, χωρίς να το καταλαβαίνουμε, ώστε όλα να είναι θετικά και ίσως η αύρα μας φωτίζει τους ανθρώπους ώστε να μας δέχονται και να νιώθουμε σαν ένας ακόμα απ’ αυτούς, ανάμεσά τους.

Τελειώνοντας, πιστεύω ότι κάθε άνθρωπος έχει τον «τόπο» του, τη «γωνιά» του, όπου νιώθει καλά. Μερικές φορές, αυτός ο τόπος είναι η πατρίδα

σου, αλλά για μας τους οδοιπόρους που νιώθουμε την υπέρτατη ανάγκη να διατρέχουμε άλλες χώρες, είναι σημαντικό να ανοίγουμε το πνεύμα μας για να υιοθετούμε άλλους τόπους, αλλά πάνω απ’ όλα να νιώθουμε και να αφήνουμε ελεύθερη βούληση στην ψυχή μας να διαλέξει το πεπρωμένο μας. Ένα πεπρωμένο που δεν είναι πάντα εύκολο και πολλές φορές έχει αγκάθια στον δρόμο του, και που μπορεί να είναι όχι σε μια ιδανική χώρα, αλλά εκεί, όπου για τον καθένα, μπορεί να είναι και μόνο, το πεπρωμένο του. Ας μη ξεχνάμε τη Φιλία και τους Φίλους που αποκτούμε κάθε μέρα, και που αποτελούν μέρος αυτού του μωσαϊκού εμπειριών και συναισθημάτων και που σημαδεύουν αυτό που είμαστε και αυτό που θα γίνουμε. Πρέπει πάντα να έχουμε στο νου μας, να ευχαριστούμε τα αγαπημένα μας πρόσωπα, πάνω απ’ όλα τα παιδιά και τους γονείς μας, και εγώ επίσης την εγγονή μου (γιατί έχω μία όμορφη εγγονή που ζει στην Γαλλία), και να τους υποστηρίζουμε σ’ αυτή την αποστολή, γιατί έτσι μένουμε ζωντανοί και με την επιθυμία να τραβάμε πάντα μπροστά.

Μετάφραση: Κλείω Τσαλίκη

de nuevo “griega”, sí, “griega de alma”. Fuera de esto, al escucharme, porque lamentablemente no hablo a la perfección la lengua, la pronunciación (la “z”) que me delata que no soy de aquí, no tengo problemas, pero me hacen preguntas muy clásicas: ¿De dónde soy? ¿Vivo sola, o tengo familia?, y etc., etc. Antes, me aburría, y no quería ni escucharlos. Al pasar el tiempo, comprendí que era como una rutina, y comencé a preguntarles lo mismo. Y ahí terminó el asunto. Ahora, a partir de este cuestionario, he llegado a hacer amistades. Es muy curioso, pero esta es la realidad. Esto, quizás se deba también a que estoy en este país porque quiero, y no por obligación como podría ser por casamiento. Me siento muy orgullosa de sen-tirme así, y me comparo con las personas que por adopción tienen dos mamás. Pienso que cuando experimentamos toda esta serie de sentimientos y emociones, predisponemos sin darnos cuenta, para que todo sea positivo, y a lo mejor, nuestra aura ilumine a las personas para que nos acepten y para que nos sintamos como uno más de entre ellos.

Concluyendo, creo que cada persona tiene “su lugar”, “su rincón” donde se siente como tal. A veces ese, está en su país natal, pero para los muchos peregrinos que sentimos la necesidad im-periosa de recorrer otras tierras, es importante abrir nuestro espíritu para adaptarnos a otros lugares, pero sobre todo para sentir y dejar libre albedrío a nuestra alma para elegir nuestro destino. Un des-tino, que no siempre es fácil, que muchas veces pre-senta espinas en su camino, y que puede estar no en un país ideal, sino allí, donde para uno, puede estar, solamente eso, su destino. No olvidemos la Amistad, y los Amigos que sembramos a diario, y que forman parte del mosaico de vivencias, sentimientos, y que marcan nuestro devenir y nuestro porvenir. Debe-mos tener siempre presente, el agradecimiento a nuestros seres queridos, sobre todo a nuestros hijos y padres, y yo también a mi nieta (porque tengo una nieta preciosa que vive en Francia), por apoyarnos en esta misión, porque de esta forma, nos manten-emos vivos, y con deseos de continuar siempre adelante.

��

NacíenSanLorenzo,periferiadelacapitaldeParaguay,Asunción,en1931.Mipadreeramúsi-co,tocabaviolín,tocabaenlasfiestasfamiliaresyparticularesenunaorquesta.Cuandoyotenía11o12años,mipadreabandonóamimadre.Lapobrezaresultadodeestecasonosobligóadesenvolvernos,yoeraelmayor,ayudabaamimadreenlaventadefrutaychipas,unaespeciedeempanadahorneadadeharinademaiz,queso,huevoygrasadecerdo.

Estudiéhastalaescuelaprimaria,luegoempecéaaprendermúsicaconamigosmayoresquesabíanmásqueyo.Pocoapocoadelantéycomencéatocarycantarenfiestas,cumpleaños,bodas,etc.Empecéatocarporqueviniendodeunafamiliapobreteníaquebuscarunaformademe-joríaeconómica.Empecéatocarguitarrayarpayacantaralos17añosenmipaísconvarioscompañe-rosquetocabancomoyo,músicafolclórica.Luegodeuntiempo,fuiatrabajaraAsunción,lacapital,comodosaños,cuandoteníacomo21años,allíconocíaJuanita,micompañeraconlaquevivíaconcubinadocomocuatroaños,conellatuvemisegundahijaqueahorameacompañaenAtenas. Luegodeuntiempoconmiscompañe-rosmúsicoscomoyo,MáximoBenítez,CasanovayGamarraempezamosaviajaravariossitios.MiprimerospasosfueronporArgentinayUruguay,dondeactuémásfueenMontevideoyBuenosAires,grabamosvariosdiscosyactuamosenRadioElmundodeBuenosAiresyRadioCarvedeMon-tevideo,etapamuyimportantedemividaartística.SalídeParaguayen1956procurandomejorarenmicarreracomoartista.PasétresañosymedioenMontevideoy8mesesentreBuenosAiresyCór-doba,en1960regreséaParaguay,paraprepararelviajeaEuropa,el18dejuniode1960partíaBarce-lona. Tenía27o28años,cuandosunosantiguoscompañerosqueestabanenEuropa,meinvitaronaformarungruponuevo.Cuandodecidíunirmeaellos,viajéaEspañaparaencontrarnos,estabanCarlosCenturión,LeonardoFigueroayMarioMeza,“Rubito”.EmpezamosenBarcelonaactuandoen

variossitios,cabarets,restaurantesysimilares.Ahígrabamosunlongplayconuncompañíainter-nacional.LuegodeunosmesesvinimosaGreciacontratadosporelrestaurantKaristinúenTrisGuéfires,enAtenas,eraoctubrede1960,nosqueda-mosalrededordeochomeses.DeAtenasíbamosacantaraRodasyaotroslugaresdelinterior.

Nuestrorepertorioconteníacancionesparaguayas,mexicanas,peruanas,chilenasyar-gentinas.Nuestroconjunto,“LosGuaireñospara-guayos”,erauncuarteto,teníatresguitarrasyunarpa.Cantábamosporejemplo,Bésamemucho,Lamalagueña,Cuandocalientaelsol,Lagalopera,Pájarochoguí,LaCumparsita,Almacorazónyvida,Cuandopa´Chilemevoy,etc.,etc.

DeGrecianosfuimosaChipreaunafiestadecarnavalenLimasol,deahííbamosavarioslugaresincluídalacapital,Nicosia.Nosquedamostresocuatromeses.DeahífuimosaTelAviv,conuncontratodetresmesesenunlujosolocal.Comosucedeenestetrabajo,nosquedamosvariosmesesenIsrael.Enlos10mesesqueestuvimosahíconocíaunajovencitagriega,tambiénartista,bailarinadeunos19años.Ellabailabadanzasmodernasygriegastípicas.Porciertascircunstancias,tuveque

ARPA Y GUITARRA. DE PARAGUAY A GRECIA

Raúl Matías Sosa

��CASOS

Γεννήθηκα στο Σαν Λορένσο, περιφέρεια της πρωτεύουσας της Παραγουάης, Ασουνσιόν, το 1931. Ο πατέρας μου ήταν μουσικός, έπαιζε βιολί σε οικογενειακές γιορτές, πανηγύρια και γλέντια με μια τοπική ορχήστρα. Όταν ήμουν 11 ή 12 χρονών, ο πατέρας μου εγκατέλειψε τη μητέρα μου. Η φτώχεια που επακολούθησε λόγω του δυσάρεστου γεγονότος, μας ανάγκασε να ριχτούμε στή βιοπάλη. Εγώ ήμουν ο πρωτότοκος γιός και έπρεπε να βοηθήσω τη μητέρα μου πουλώντας φρούτα και τσίπας (ένα είδος τυρόπιτας από ζύμη καλαμποκάλευρου, τυρί, αυγό και λαρδί).

Έβγαλα μόνο το Δημοτικό, ύστερα ξεκίνησα να μαθαίνω μουσική με κάποιους μεγαλύτερους σε ηλικία φίλους, οι οποίοι βέβαια έπαιζαν καλύτερα από εμένα. Σημείωσα μεγάλη πρόοδο και έτσι ξεκίνησα να παίζω σε γιορτές, πανηγύρια, γλέντια, γάμους, κλπ. Η αλήθεια είναι ότι ξεκίνησα να παίζω μουσική διότι όντας από φτωχή οικογένεια, έπρεπε να βρω τρόπους να κερδίσω περισσότερα λεφτά. Το πρώτο μουσικό όργανο που πήρα στα χέρια μου ήταν μια κιθάρα, ακολούθησε η άρπα, ενώ έκανα και τις πρώτες μου απόπειρες πάνω στο τραγούδι από τα 17 μου. Τότε έπαιζα, παρέα με φίλους, μόνο παραδοσιακή μουσική της χώρας μου.

Μετά από ένα εύλογο χρονικό διάστημα,

μετανάστευσα στην Ασουνσιόν, την πρωτεύουσα της χώρας. Όταν ήμουν 21 ετών γνώρισα εκεί τη Χουανίτα, με την οποία συζήσαμε περίπου τέσσερα χρόνια. Με την τότε σύντροφό μου αποκτήσαμε μια κόρη (το δεύτερό μου παιδί) η οποία σήμερα με συντροφεύει στην Αθήνα.

Μετά από κάποιον καιρό, ξεκίνησα να κάνω περιοδείες, μαζί με τους συναδέλφους μου Μπενίτες, Καζανόβα και Γκάμαρρα, σε πολλά διαφορετικά μέρη. Τις πρώτες μας περιοδείες τις κάναμε στην Αργεντινή και την Ουρουγουάη, κυρίως όμως παίζαμε στις αντίστοιχες πρωτεύουσες αυτών των χωρών, Μπουένος Άιρες και Μοντεβιδέο δηλαδή, όπου ηχογραφήσαμε κάποιους δίσκους, ενώ παίζαμε συνέχεια στους ραδιοφωνικούς σταθμούς «Ο Κόσμος» του Μπουένος Άιρες και «Κάρβε» του Μοντεβιδέο. Αυτή η περίοδος ήταν από τις σημαντικότερες στην καλλιτεχνική μου σταδιοδρομία. Έφυγα από την Παραγουάη το 1956 με σκοπό να βελτιωθώ καλλιτεχνικά. Έμεινα τελικά τρία χρόνια στο Μοντεβιδέο της Ουρουγουάης και οκτώ μήνες μεταξύ του Μπουένος Άιρες και της Κόρδοβα της Αργεντινής. Το 1960 επέστρεψα στην Παραγουάη, ώστε να ετοιμάσω το πρώτο μου ταξίδι στην Ευρώπη. Στις 18 Ιουνίου της ίδιας χρονιάς αναχώρησα για την Βαρκελώνη.

Θα ήμουν 27 ή 28 χρονών, όταν κάποιοι παλιοί μου φίλοι που σπούδαζαν ανά την Ευρώπη, με προσκάλεσαν για να ιδρύσουμε ένα μουσικό συγκρότημα. Μέλη του συγκροτήματος ήταν οι Κάρλος Σεντουριόν, Λεονάρντο Φιγκερόα και Μάριο Μέσα (Ρομπίτο). Ξεκινήσαμε να παίζουμε στην Βαρκελώνη σε εστιατόρια, καμπαρέ, κέντρα, κλπ. Τότε ηχογραφήσαμε ένα δίσκο με μια μεγάλη δισκογραφική εταιρεία. Ήταν Οκτώβριος του 1960 όταν ήρθε πρόσκληση από την Ελλάδα και το εστιατόριο «Καρυστινού» στις Τρεις Γέφυρες, στην Αθήνα. Τελικά μείναμε οκτώ μήνες. Στην Ελλάδα παίξαμε στη Ρόδο και σε άλλα μέρη. Το ρεπερτόριό μας αποτελείτο από τραγούδια από την Αργεντινή, το Μεξικό, τη Χιλή, την Παραγουάη και το Περού. Το συγκρότημά μας «Los Guaireños para-guayos», ήταν τετραμελές, τρεις κιθάρες και μια άρπα. Μερικά από τα τραγούδια που λέγαμε τότε ήταν: Bés-ame mucho, La malagueña, Cuando calienta el sol, La galopera, Pájaro chogüí, La Cumparsita, Alma corazón y vida, Cuando pa´ Chile me voy, κ.ά.

Μετά από εκείνο το διάστημα στην Ελλάδα

ΑΡΠΑ ΚΑΙ ΚΙΘΑΡΑ. ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΑΡΑΓΟΥΑΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

Ραούλ Ματίας Σόσα

Mercado en Asunción | Αγορά στην Ασουνσιόν

��

veniracasarmeaGrecia,luegoregreséaIsrael,ellasequedóensupaís.

MientrastantonossalióuncontratoaBulgaria,MariosalióyentróanuestrogrupoelgriegoJarisSalujis.HicimosunatournéportodoelpaíscontratadosporlaDireccióndeconciertosdeBulgaria.Nospagabanenlamonedalocal,laleva,nosotrosloscambiámosadólaressinproblema,habíaunseñorquenosconseguíadólares.Nuestrocontratoeradetresmeses,peroaveceshabíamaltiempouotrospercances,asíqueentotalestu-vimoscomocuatromeses.EnSofía,enunlocalconocimosaunaorquestafemeninaconquieneshicimosmuybuenaamistad.Unadelaschicasmepreguntósipodríallevarlaaotropaís,queríasalirdeBulgaria.Yonopudehacernadaporella.

Elgrupocumplióunaetapa,sedisolvió,regreséconJariselgriegoaAtenas.Era1964,hici-mosunnuevogrupo,“LosLaticanto”,incluímosamiesposa.Ellatambiéncantabaybailabaunadanzaindiaparaguaya,unacoreógrafaespañolaqueseencontrabaenAtenaslediseñóelvestuariodeindiaylacoreografía.Miesposahabíaestudiadodanzaclásicamuchosaños,aprendióladanzarápi-damente.Elpúblicoaceptómuybienelespectácu-lo,siempreloaplaudían.TrabajamosendiferenteslugaresenAtenasyenelinteriordelpaís.

EnGrecialasituacióneracríticaparanuestrotrabajo,decidimosiraEspaña.EnBarcelonanosentrevistamosconvariosempresariosparaquenosbuscaranuncontrato.Duranteelveranotra-bajábamosavecesenBarcelona,avecesenPalmadeMallorcayenIbiza,enlugaresturísticosconnuestroespectáculoycomoLaticanto.Luegofui-mosaMadrid,enotoñoyeninviernoactuamosenteatrosyotroslugares.TambiénfuimosaBilbaoya

otrasciudades.NosquedamosenEspañaalrededordeunaño.

PorrazonesfamiliaresregreséGreciaconmiesposa,entoncesJarisconsiguióuncontratoysefueaNuevaYork.Seguimoscomodúo,yotocabaguitarraycantábamoslosdos,avecesellahacíasudanzaindiayademásunadanzaoriental.Todoeramuyfácilypráctico.SeguíamosencontactoconCarlitosCenturión,demodoquevolvióatrabajarconnosotros,asínosvolvimosuntrío.FuimosaTurquía,actuamosenEstambul,yenEsmirna,luegonoscontrataronparairaBeirut,enelcabaretdeunhotel.

En1967fuimosaBagdad,Teherán,AmányregresamosaBeirut.Tuvimosunabuenatempo-radaportodomedioorientehasta1968.Carlitossevolvióair,nosotrosregresamosaEspaña.Nosuni-mosconPacoyactuamosenvariossitiosenMadridyenBarcelona.VolvimosaGreciaen1970,segui-mostrabajandoendúo,miesposahabíamejoradoartísticamentecomocantante,nuestronúmeroeravariado,noscompaginábamosbien.AlañosiguientenoscontrataronparairaLagos,Nigeria,cantamosunmesenelrestaurantdeunhotelycasino.Almessiguientecantamosenelpaísvecino.

EnestaépocaadquirimosundepartamentoenAtenas,enlacalleAristotelus,nosmudamosconmisuegraalacasanueva,ampliaycómoda.Enesostiemposseganababienennuestraprofesión,trabajábamosdosotresmeses,luegoaunqueno

Sofía, Bulgaria | Σοφία, Βουλγαρία

Beirut | Βειρούτ

��

ταξιδεύσαμε στην Κύπρο, παίξαμε στο καρναβάλι της Λεμεσού, επίσης παίξαμε και σε άλλες πόλεις. Στην Κύπρο μείναμε τέσσερεις μήνες. Από εκεί περιοδεύσαμε στο Τελ Αβίβ, με τρίμηνο συμβόλαιο σε ένα πολυτελέστατο κέντρο. Μείναμε για διάστημα δέκα μηνών στο Ισραήλ. Τότε γνώρισα μια δεκαεννιάχρονη Ελληνίδα χορεύτρια, η οποία χόρευε σύγχρονο χορό καθώς και παραδοσιακούς ελληνικούς χορούς. Εν τω μεταξύ έπρεπε να γυρίσω στην Ελλάδα για να παντρευτώ, έπειτα επέστρεψα στο Ισραήλ, η νεαρή χορεύτρια όμως έμεινε πίσω στη χώρα της.

Εκείνη την εποχή ο Μάριο αποχώρησε από το συγκρότημα και στη θέση του μπήκε ο Χάρης Σαλούχης. Εν τω μεταξύ κλείσαμε συμβόλαιο με τη Διεύθυνση Συναυλιών της Βουλγαρίας και κάναμε μια μεγάλη περιοδεία σε όλη τη γειτονική χώρα. Μας πλήρωναν στο τοπικό νόμισμα, εμείς όμως τα ανταλλάζαμε με δολάρια. Το συμβόλαιό μας ήταν τρίμηνο, λόγω όμως καιρικών συνθηκών δεν ήταν εφικτή η εμφάνισή μας και έτσι καθυστέρησε η παραμονή μας περίπου τέσσερις μήνες. Στη Σόφια, σε ένα μαγαζί γνωρίσαμε μια γυναικεία ορχήστρα, με τα μέλη της κάναμε πολλή παρέα και μάλιστα μια από τις κοπέλες μου είπε εάν μπορούσα νε τη βοηθήσω να φύγει από τη Βουλγαρία… δεν μπόρεσα να κάνω τίποτα για εκείνη.

Το συγκρότημα έκλεισε τον κύκλο του, διαλύθηκε. Επέστρεψα με τον Χάρη στην Αθήνα. Το 1964 δημιουργήσαμε ένα νέο συγκρότημα ονόματι «Los Laticanto», στο οποίο τραγουδούσε και χόρευε παραδοσιακούς χορούς από την Παραγουάη και η σύζυγος μου. Μια Ισπανίδα χορογράφος επιμελήθηκε τις χορογραφίες, ενώ σχεδίασε ακόμα και τα φορέματά της. Η γυναίκα μου αφού είχε κάνει κλασικό χορό πολλά χρόνια δεν δυσκολεύτηκε να μάθει και τους χορούς από την πατρίδα μου. Στον κόσμο άρεσε πολύ το θέαμα και έτσι κάναμε πολλές εμφανίσεις στην Αθήνα, αλλά και στην επαρχία.

Στην Ελλάδα, η κατάσταση δυσκόλεψε και έτσι αποφασίσαμε να πάμε στην Ισπανία. Στη Βαρκελώνη είχαμε επαγγελματικές συναντήσεις με επιχειρηματίες του χώρου, ώστε να κλείσουμε κάποιο συμβόλαιο. Εκείνο το καλοκαίρι δουλέψαμε σε κέντρα τόσο της Βαρκελώνης όσο και της Μαγιόρκας και της Ίμπιθας. Έπειτα πήγαμε στη Μαδρίτη όπου κατά τη διάρκεια του φθινόπωρου και του χειμώνα παίξαμε σε θέατρα και σε άλλα κέντρα. Είχαμε παίξει ακόμα και στο Μπιλμπάο. Τελικά μέναμε στην Ισπανία περίπου ένα χρόνο.

Για οικογενειακούς λόγους επέστρεψα στην Ελλάδα με τη γυναίκα μου. Τότε ο Χάρης είχε κλείσει συμβόλαιο στη Νέα Υόρκη και έφυγε. Αναγκαστικά συνεχίσαμε παραστάσεις η γυναίκα μου και εγώ σαν ντουέτο. Εγώ τραγουδούσα και η γυναίκα μου χόρευε. Όλα φαινόταν πιο εύκολα τώρα. Δεν χάσαμε επαφή όμως με τον Καρλίτος Σεντουριόν, κάποια στιγμή μάλιστα συνεργαστήκαμε ξανά και έτσι γίναμε τρίο. Με τα παιδιά παίξαμε στην, Αθήνα, Κωνσταντινούπολη, Σμύρνη, ενώ μας ζήτησαν από ένα μεγάλο ξενοδοχείο στη Βηρυτό να παίξουμε εκεί.

Το 1967 παίξαμε στη Βαγδάτη, Τεχεράνη και Αμμάν, ύστερα γυρίσαμε στη Βηρυτό. Τελικά η περιοδεία μας στη Μέση Ανατολή διήρκεσε ένα χρόνο. Ο Καρλίτος έφυγε ξανά από το τρίο και έτσι με τη γυναίκα μου πήγαμε ξανά στην Ισπανία. Εκεί συνεργαστήκαμε με τον Πάκο και γίναμε ξανά τρίο. Στην Ελλάδα γυρίσαμε το 1970 και πάλι σαν ντουέτο. Η γυναίκα μου εξελίχθηκε σαν καλλιτέχνις και ξεκίνησε να τραγουδά μαζί μου. Πλέον το ρεπερτόριό μας ήταν πιο πλούσιο και είχαμε μεγάλη επιτυχία.

Την επόμενη χρονιά κλείσαμε συμβόλαιο με ένα εστιατόριο-καζίνο στο Λάγκος της Νιγηρίας. Τραγουδήσαμε εκεί ένα μήνα.

Εκείνη την εποχή αγοράσαμε ένα διαμέρισμα στην Αθήνα, επί της οδού Αριστοτέλους, μετακομίσαμε μαζί με την πεθερά μου στο καινούργιο σπίτι, το οποίο ήταν πιο μεγάλο και πιο ευχάριστο. Εκείνες τις εποχές κερδίζαμε αρκετά λεφτά τραγουδώντας. Δουλεύαμε π.χ. τρείς μήνες και τρείς μήνες όχι και δεν είχαμε ποτέ κανένα οικονομικό πρόβλημα. Θυμάμαι που μερικές φορές δεν δεχόμασταν προτάσεις που δεν μας ενδιέφεραν πολύ. Κερδίζαμε 15 με 25 δολάρια μεροκάματο αναλόγως με τη διάρκεια του εκάστοτε συμβολαίου.

Με το πέρασμα του χρόνου, η γυναίκα μου άρχισε να λαμβάνει επαγγελματικές προτάσεις μόνο για την ίδια, στην αρχή δεν τις δεχόταν, αλλά μια μέρα μου είπε να δημιουργήσω ένα άλλο συγκρότημα ώστε να δουλέψει μόνη της. Εγώ δεν δέχθηκα και αυτό επέφερε καυγάδες, μαλώναμε γι’ αυτό το λόγο… τα πράγματα χειροτέρευσαν και έτσι, το 1972, χωρίσαμε, -όλα είναι μέσ’ τη ζωή, ο έρωτας, ο πόνος, έχω γνωρίσει τόσες γυναίκες, έχω ερωτευτεί τόσες φορές, έχω πληγώσει και έχω πληγωθεί. Τότε αποφάσισα να πάω στη Μαδρίτη, στα

Tel Aviv | Τελ Αβίβ

��

trabajáramosotrostantosmeses,nohabíamayorproblemaeconómico.Recuerdoocasionesenquerechazábamosofertasquenonosinteresabansinproblemaalguno.Ganábamosentre15y25dólarespordíasegúnladuracióndelcontrato. Llegóunmomentoenquemiesposarecibióofertasparatrabajarsolaporelmismodineroqueganábamosjuntos,ellarechazaba,peroconeltiempoempezóadecirmequeyoformaraotrogrupoyqueellapodíatrabajarsola.Yonoaceptédeningunamanera.Estasituacióngeneródiscusionesofensivas,ellasecreíalavedette,lascosasempeoraronhastallegaralaseparaciónen1972.Enlavidasiempresepasapormomentosdeenamoramientoydesufrimiento,heconocidotantasmujeres,meheenamoradotantasveces,tambiénsufrímuchasvecesehicesufrir.

EntoncesdecidíirmeaMadridalos41años.Encontrégenteafínamisgustosydemiestilo,conelchilenoTitoylaargentinaÁngelaformamoselTrío“LostresdeAmérica”,durante6mesesanduvi-mosentreBeirut,KuwaityEspaña.ActuamosenuncabaretmuygrandeyeleganteenBeirut,luegoenunhotelsupereleganteenKuwaityencabaretsdeMadrid,Guadalajarayotroslugares.En1975enMa-dridconocíaunaespañola,iniciamosunarelacióndevariosaños;durante18añosibaavermeensusvacacionesacualquierlugardondeyomeencon-trara.UnveranoenKérkiradecidimoscasarnos,fueen1994.

Luegodeuntiempo,uncompatriotaqueestabaenAlemaniameinvitóairtrabajarconél.Actuamoscomoseismesesenvariasciudades,

siempreconrepertoriolatinoamericano.Altér-minodelcontrato,sintrabajo,tuvenoticiadeotrocompatriotaqueestabaenInglaterra,JuanCarrera,habíaregresadodeunagiraporJapón.FuiaLon-dresparareunirmeconél.TrabajamosenCardiff,yotrossitios.LuegonostrasladamosaAlemania,cantamosenlocalesenlosalrededoresdeStutgartyFrankfurt.Alrededorde1976optamosporcantarenAlemaniaeninviernoylosveranosenGrecia,enKérkira(Corfú),Rodas,Cretayotrasislas.EnesaépocaconocimosaKostasJadzísytocamosenundiscosuyo.

Hacia1982mequedésolootravez,meinstaléenAtenas.Desdeentonceshetrabajadoconmúsicosgriegos,porejemploeldúodelosherma-nosKatsamba,eldelosgemeloshermanosTsavara,tambiéncolaboréconYorgosDalarasenundisco,elfamosoLatin,ungranéxitoenGrecia.ActuémásdesieteañosenelrestaurantToJanienPlaka,hasta2004.

Heactuadoenloscentrosgrecolati-noamericanosqueexistenahoraenGrecia,porejemploAlAndaryAsclayeasícomotambiénenlasfiestaslatinoamericanas.EnocasioneshetrabajadoconJanetCapulla,MarthaMoreleónyAlkisKollias.Ahorahallegadomúsicamoderna,bailablecomolasalsa,eslaqueestádemoda,loqueentusiasmaamuchagente,lamúsicafolclóricaquedómuyatrás.

Hacecomo10añosparticipéenvarioscon-ciertosafavordelosniñoshuérfanosdeYugoslavia,enesaocasiónconocíapersonasimportantes,leg-isladoresyotrosqueposteriormentemeapoyaronenmitrámitedenacionalización.

Recuerdoconemociónalgunasexpe-riencias,tocandoconJuanCarreraselveranode2005enHydra,laislaestaballenadeturistas,nospagabancomo50eurospornocheacadauno,conalojamientoycomidas.UnanochellegóMichaelDouglasconsuesposaymuchosamigos.Fueunanochedivertida,cantamosparalaparejaysusamis-tades,enunmomentodadomehinquéfrenteaella,lecantéBésame mucho,mientrasyocantaba,ellamebesó,Michaelconunbuenespañoldijo“ellanotienevergüenza...”ymedio100dólaresdepropina.Otroseñormuyaltomepusoenelbolsillounbilletede500euros.Fueunanocheeconómica-mentemuyfavorable.

Raúl Sosa y Juan Carreras | Ραούλ Σόσα και Χουάν Καρρέρας

��OTRAS VOCES

41 μου χρόνια. Εκεί βρήκα πολλούς ομοϊδεάτες μου, καλούς μουσικούς. Με τον Τίτο από τη Χιλή και την Άνχελα από την Αργεντινή δημιουργήσαμε το συγκρότημα «Los tres de América», και σε διάρκεια έξι μηνών κάναμε περιοδείες στη Λιβύη (σε πολυτελέστατη κέντρα), Κουβέιτ (σε πεντάστερα ξενοδοχεία) και Ισπανία (σε καμπαρέ). Το 1975, στη Μαδρίτη, γνώρισα μια Ισπανίδα, ξεκίνησε τότε μια πολύχρονη σχέση, στις διακοπές της, επί 18 χρόνια, ερχόταν να με δει οπουδήποτε και να βρισκόμουν. Το καλοκαίρι του 1994, στην Κέρκυρα, αποφασίσαμε να παντρευτούμε.

Μετά από ένα χρονικό διάστημα, ένας συμπατριώτης μου που δούλευε στη Γερμανία με προσκάλεσε να πάω εκεί και να συνεργαστούμε. Τελικά συνεργαστήκαμε περίπου για έξι μήνες σε διάφορες πόλεις, πάντα παίζοντας λατινοαμερικάνικη μουσική. Όταν τελείωσε το συμβόλαιο, για καλή μου τύχη, ένα άλλος συμπατριώτης μου, ο Χουάν Καρρέρας, με προσκάλεσε στην Αγγλία όταν αυτός είχε μόλις γυρίσει από περιοδεία στην Ιαπωνία. Πήγα στο Λονδίνο, δουλέψαμε στο Κάρντιφ και σε άλλα μέρη. Ύστερα πήγαμε στη Γερμανία, όπου τραγουδήσαμε σε κέντρα της Στουτγάρδης και της Φρανκφούρτης. Το 1976 αποφασίσαμε να τραγουδάμε τους χειμώνες στη Γερμανία και τα καλοκαίρια στην Ελλάδα, στα νησιά. Εκείνη την εποχή γνωρίσαμε τον Κώστα Χατζή και τότε κάναμε ένα δίσκο μαζί του.

Το 1982 έμεινα και πάλι μόνος μου, εγκαταστάθηκα στην Αθήνα. Από τότε έχω συνεργαστεί με τους αδελφούς Κατσάμπα, τους Τζαβάρα, τον Νταλάρα, στο δίσκο «Λάτιν» που έγινε μεγάλη επιτυχία στην Ελλάδα κ.ά. Για πάνω από μια δεκαετία εργάστηκα σ’ ένα εστιατόριο στην Πλάκα, μέχρι το 2004.

Έχω εμφανιστεί στο Al Andar και στην Asclaye, καθώς και σε πολλές λατινοαμερικάνικες γιορτές. Έχω συνεργαστεί με αξιόλογους λατινοαμερικάνους καλλιτέχνες, όπως: Τζανέτ Καπούγια, Μάρτα Μορελεόν, Άλκη Κόλλια, κ.ά. Σήμερα όμως η παραδοσιακή μουσική έχει «παραδώσει» τη σκυτάλη στη πιο σύγχρονη λατινοαμερικάνικη χορευτική μουσική, τη σάλσα ενώ η καθ’ αυτή παραδοσιακή έχει μείνει πλέον πίσω.

Πριν από περίπου δέκα χρόνια συμμετείχα σε φιλανθρωπικές συναυλίες για τα ορφανά παιδιά της πρώην Γιουγκοσλαβίας, τότε γνώρισα σημαντικούς ανθρώπους, ανάμεσά τους ήταν και ένας βουλευτής που με βοήθησε να κάνω αίτηση και να αποκτήσω την ελληνική υπηκοότητα.

Θυμάμαι με συγκίνηση πολλές εμπειρίες, μια από αυτές ήταν στην Ύδρα, το καλοκαίρι του 2005, παίζοντας με το Χουάν Καρρέρας. Το νησί ήταν γεμάτο τουρίστες, κερδίζαμε 50 ευρώ τη βραδιά, ενώ πληρωμένα ήταν η διαμονή και η διατροφή.

Ένα βράδυ έφτασε ο Μάικλ Ντάγκλας με τη γυναίκα του και κάποιους φίλους. Ήταν μια αξέχαστη βραδιά, τραγουδήσαμε για το ζευγάρι και τους φίλους του… κάποια στιγμή γονάτισα μπροστά της Κάθριν Ζέτα Τζόουνς και της τραγούδησα «Bésame mucho», κατά τη διάρκεια του τραγουδιού με φίλησε και ο Ντάγκλας είπε σε άψογα ισπανικά: «δεν ντρέπεται…!» και μου έδωσε 100 δολάρια πουρμπουάρ. Ένας άλλος κύριος μου έβαλε στην τσέπη ένα χαρτονόμισμα των 500 ευρώ…! Ήταν και εισπρακτικά μια αξέχαστη βραδιά.

Η αγαπημένη μου γυναίκα, Μαρία ντελ Κάρμεν, πέθανε στις 8 Ιανουαρίου του 2004. Χήρος, αποφάσισα να μείνω στην Αθήνα, αφού έχω την ελληνική υπηκοότητα. Μέχρι σήμερα εξακολουθώ να ασχολούμαι με τη μουσική. Παίζω ακόμα άρπα και κιθάρα. Τραγουδώ κάθε φορά που έχω ευκαιρία. Κλείνοντας θα ήθελα να ευχαριστήσω τους ανθρώπους που γνώρισα κατά τη διάρκεια των ταξιδιών μου σε τόσες χώρες.

Πιστεύω ότι πραγματοποίησα σχεδόν όλους τους στόχους μου: να βελτιωθώ καλλιτεχνικά και να ταξιδέψω ανά τον κόσμο, το να κερδίσω πολλά λεφτά μάλλον δε το κατάφερα, δεν είναι όλοι Φρανκ Σινάτρα, δεν ήταν πάντα εύκολα τα πράγματα, αλλά είμαι ικανοποιημένος με τη μέχρι τώρα πορεία μου. Όταν έφυγα από την Ασουνσιόν δεν μου έλειψαν αυτά που άφηνα πίσω, είχα τον ενθουσιασμό του νέου, την επιθυμία να προοδεύσω, να μάθω, ήξερα καλά

Hydra | Ύδρα

��

MiqueridaesposaMaríadelCarmenmurióel8deenerode2004,quedéviudoviviendoenAtenasyaquesoyciudadanogriego.Hastaahorasigoconlamúsica,nolaheabandonado.Sigoto-candomiarpaymiguitarra,sigocantandosiemprequeencuentroocasión.Altérminaresterelatodemivida,demipasopordiversospaísesdelmundoydemisexperiencias,saludoconafectoatodaslagentequemehaconocidoenestosandares.

Yologréloquequería,progresarenmicarreramusicalyasíconocerelmundo,missueñosdetenermuchodineronosehancumplido,hayquesaberqueunonoesFrankSinatra,nofuetanfácil,peroestoysatisfechoconloquehechoenmivida.

CuandomefuiaAsunciónnoextrañéloquedejaba,teníaentusiasmo,lailusióndepro-gresaryaprender,sabíaloquedeseaba.Encam-bio,cuandoestuveenBuenosAiresyMontevideo,extrañéamimujeryamihija,mefaltabasucariño.Otracosanoextrañabapuessiempreencontréme-jorescomodidadesybienestarqueloquedejabayoatrás.Lacomidaeramejorymásabundante,enloslugaresdondeactuésiemprebuenacomidayalojamientoconfortable.Lamúsica,latraíayocon-migo. Siempreseañoraelpaís,peroconeltiempounoseadapta,desdequelleguéaEspañaen1960laañoranzadisminuyóydeahíenadelantesiem-premefuefáciladaptarmealosnuevosambientes.Greciaesunpaísconunanaturalezadelasmásbellasquesepuedeencontrar,conlainfinidaddeislasqueseencuentranalrededor,esunpaísconelquenosidentificamos,espráctico,separeceanuestrospaíses,en10minutosseconoceysehaceamigo,comosomosnosotros.Elestilodevidaseparecealnuestro,eslamismacosa,inundadodecoches,deproblemas,disturbios,terrorismo,etc.nosadaptamosalcaos,yonotengoproblemasconeso.

Enlos50añosquellevoenEuropa,heidoamipaísen1998unpocomásdeunmesyenel2000,dosmeses.Meabsorbiólanuevavida,ahoraamisaños,mepreguntodóndeserámifinal,noquisieradarmolestiasamisparientes,prefereríaestarconlaspersonasdemiedadenunasilo.Pero¿dónde?,¿poraquí?,¿enmipaís?

τι ήθελα. Αντίθετα, όταν ήμουν στο Μπουένος Άιρες και το Μοντεβιδέο, μου έλειψαν η γυναίκα και η κόρη μου. Επίσης, δεν μου έλειψαν ποτέ τα υλικά αγαθά που άφηνα πίσω… όπου και να πήγαινα το φαγητό ήταν καλύτερο και σε αφθονία, ενώ η διαμονή πάντα άνετη. Τη μουσική την είχα πάντα μαζί μου.

Η αλήθεια είναι ότι πάντα σου λείπει η χώρα σου, αλλά με το πέρασμα του χρόνου προσαρμόζεσαι και εγκλιματίζεσαι, από την πρώτη κιόλας στιγμή που πάτησα για πρώτη φορά την Ισπανία, το 1960, η νοσταλγία για την πατρίδα μειώθηκε και έτσι μπόρεσα να προσαρμοστώ στα καινούργια μέρη που επισκεπτόμουν.

Η Ελλάδα είναι μια χώρα με την οποία ταυτίζομαι, μοιάζει πολύ με λατινοαμερικάνικη χώρα, έχει βέβαια μια μοναδική φυσική ομορφιά με τα αναρίθμητα νησιά της. Μου αρέσει εδώ ότι σε δέκα λεπτά μπορεί και να ξεκινήσει μια φιλία… όπως γίνεται και στη χώρα μου. Ο ελληνικός τρόπος ζωής μοιάζει κατά πολύ με τον δικό μας, πόλεις πλημμυρισμένες με αυτοκίνητα, με πολλά προβλήματα, με βίαια φαινόμενα, κλπ. στο τέλος όμως προσαρμόζεσαι στο χάος, εγώ δεν έχω κανένα πρόβλημα.

Στα πενήντα χρόνια που βρίσκομαι στην Ευρώπη, έχω πάει στη χώρα μου το 1998 για ένα μήνα και το 2000 για δυο μήνες. Με απορρόφησε η καινούργια μου ζωή, σήμερα, στην ηλικία μου, αναρωτιέμαι που θα είναι το τέλος μου, δεν θα ήθελα να ενοχλήσω τους συγγενείς μου, θα προτιμούσα να καταλήξω σε κάποιο γηροκομείο με άτομα της ηλικίας μου… αλλά πού; Στην Ελλάδα, στην Παραγουάη;

Μετάφραση: Λουίς Γκόμεζμπεκ

��

Γεννήθηκα στην Βενεζουέλα, από μητέρα Παναμέζα και Έλληνα πατέρα, ο οποίος έφυγε από την γενέτειρα του σε ηλικία 13 ετών, και αφού δούλεψε στην Γερμανία και Ελβετία, εγκαταστάθηκε στον Παναμά.

Η οικογενειακή μας ζωή μοιράστηκε μεταξύ της Βενεζουέλας, Νότιας Αφρικής και Παναμά, αναζητώντας πάντα καινούργιες ευκαιρίες εμπορικών δραστηριοτήτων.

Βρίσκομαι στην Ελλάδα από το 1997, εναλλάσσοντας παραμονή μηνών και χρόνων στην Βενεζουέλα και τον Παναμά. Οι σπουδές μου είναι Μηχανικής Ηλεκτρολογίας στην Ισπανία και Ελλάδα και Ισπανικής Φιλολογίας στην Ελλάδα. Έχω συνεχίσει την κατάρτιση μου και στους δύο τομείς τόσο στην Ελλάδα, όσο στην Βενεζουέλα και Κολομβία.

Πάντα έχω συνδυάσει την εργασία μου με τις σπουδές και συγχρόνως έχω ασχοληθεί με τους παραδοσιακούς χορούς της Βενεζουέλας, ασχολία που έχω αναπτύξει επαγγελματικά τα τελευταία 4 χρόνια, δοκιμάζοντας την καλλιτεχνική επαγγελματική δραστηριότητα δια μέσου του συζύγου μου. Αυτήν την στιγμή είμαι καθηγήτρια Ισπανικών στην Αθήνα και διδάσκω παραδοσιακούς και λαϊκούς χορούς της Λατινικής Αμερικής.

Nací en Venezuela, de madre panameña y padre griego, quien se fue de su Grecia natal a los 13 años y después de trabajar por Alemania y Suiza se instaló en Panamá.

Nuestra vida familiar trancurrió entre Venezuela, Sudáfrica y Panamá, siempre buscando nuevas opor-tunidades de emprendimiento.

Estoy en Grecia desde 1997, alternando estadías de meses o años entre Venezuela y Panamá. Mis estudios realizados han sido de Ingeniería Eléctrica en Grecia y España y Filología Hispánica en Grecia. He recibido formación en ambos campos tanto en Grecia como en Venezuela, incluso en Colombia.

Siempre he compaginado el trabajo con el estudio y a la vez me he dedicado a las danzas folklóricas venezolanas, ámbito que he desarrolado más profe-sionalmente los últimos cuatro años, al incursionar en el mundo artístico por medio de mi esposo. Actual-mente, soy profesora de español en Atenas e instruc-tora de bailes latinos, folklóricos y populares.

ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ, ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΚΑΙ ΜΑΘΗΣΗ

Μαρίνα Μάρκου Καστίγιο

BUSCAR, BUSCAR Y APRENDER

Marina Markou Castillo

Πρόσφατα, σε μία συνέντευξη σε ελληνική εφημερίδα που παρουσίαζε το τελευταίο θεατρικό έργο στο οποίο συμμετέχω, η δημοσιογράφος με ρώτησε: γιατί υπάρχει η ανάγκη στους ανθρώπους να βγαίνουν από τα σύνορα της χώρας τους;.

Σκέφτηκα πως είμαι προνομιούχα κόρη δύο αιώνων, τοποθετημένη ανάμεσα στον 20 και 21, αιώνες που έχουν δεί να αναβλύζουν σαν από την ίδια πηγή, όλα τα κακά της ανθρωπότητας, που τα έχουν

Recientemente, con motivo de una en-trevista para un periódico griego que presentaba el último proyecto teatral en el que participé, la periodista me preguntó, ¿por qué la necesidad de los seres humanos de salirse de las fronteras del país que los circunda?

Me paré a pensar que soy afortunada hija de dos siglos, localizada entre el XX y el XXI,

Paisajes de Panamá,, Venezuela y Grecia | O Παναμάς, Η Βενεζουέλα, Η Ελλάδα (Τοπία)

�0

προκαλέσει ο άνθρωπος και η φύση, η τελευταία εξαιτίας του πρώτου, μαζί με την συνύπαρξη της ανταλλαγής των πληροφοριών, της μουσικής, της πληθώρας των πολιτισμών, της επικοινωνίας, Πληροφορική, Δίκτυα, Γνώσεις και ατελείωτες ανθρώπινες εκφράσεις που τώρα περισσότερο από ποτέ βρίσκονται στην πρόσβαση αυτών που μπορούμε να ικανοποιήσουμε μια βασική ανάγκη: την ικανοποίηση της ανησυχίας της αναζήτησης.

Αναζήτηση πόρων, εμπειριών, ευκαιριών, από και για αυτό οι άνθρωποι πάντα θα περνούν τα γεωγραφικά σύνορα ψάχνοντας αυτό-το-κάτι, που είναι προσωπικό για τον κάθε έναν.

Το προσωπικό μου ήταν η αναζήτηση νεανικής ελευθερίας, μακριά από την προστασία της εστίας που με είχε αναθρέψει. Οι συγκυρίες μου έδωσαν πολλαπλούς συνδυασμούς και έτσι έψαξα στον Παναμά, την Ισπανία και την Ελλάδα.

Αυτές οι γραμμές είναι κάποιες σκέψεις σχετικά με το αιώνιο θέμα του να ζεις σε μια ξένη χώρα. Για ακόμη μια φορά σκέφτηκα ότι είναι καθοριστικό για την Αναζήτηση, σε ποία χώρα ο ταξιδιώτης σταματάει για τα ψάξει το προσωπικό του αυτο-το-κάτι. Στην Ελλάδα έγινα καθηγήτρια της μητρικής μου γλώσσας, εργασία που θα μπορούσα να κάνω στην Ισπανία χωρίς να βρεθώ στην ευχάριστη ανάγκη να μάθω ελληνικά, από την άλλη πλευρά δύσκολο θα ήταν να διδάσκω Ισπανικά στον Παναμά και έτσι θα έφευγα από άλλες επαγγελματικές διόδους.

Αφού ανακατέψουμε καλά αυτήν την σούπα, το αποτέλεσμα είναι ένα μείγμα των στοιχείων που μας αποτελούν, στοιχεία που καθορίζονται από το ανθρώπινο περιβάλλον. Μικρά παραδείγματα: η εμμονή μου να είμαι ακριβής στα ραντεβού, οφείλεται στην δυσαρέσκεια που μου προκαλεί το ελληνικό «ακαδημαϊκό τέταρτο», η επιμονή μου στο να εκφράζομαι με ευθύτητα είναι η απάντηση μου στην τάση των Ελλήνων να προτιμούν να λένε τα πράγματα κάπως αμφιλεγόμενα, “ναι, όντως είπα αυτό αλλά εννοούσα ότι...”, η υπομονή μου και επιμονή στον

espacios temporales que han visto brotar, todos juntos, como si se hubiesen puesto de acuerdo, los males de la humanidad causados por el hombre y la naturaleza, ésta última por culpa del hombre; en convergencia con el ir y venir de informaciones, música, variedad de culturas, comunicación, infor-mática, redes, conocimientos y un sinfín de mani-festaciones humanas que ahora más que nunca se ven compartidas entre los que tenemos acceso a esta función básica: la de satisfacer la inquietud de la búsqueda.

Búsqueda de medios, de experiencias, de oportunidades, por y para eso los seres humanos siempre rebasarán las fronteras políticas buscando ese yonoséqué personal de cada uno.

El mío personal fue la búsqueda de inde-pendencia juvenil, lejos del seno del hogar latino que me había criado. Las coyunturas dieron múlti-ples combinaciones y así busqué entre Panamá, España y Grecia. Este artículo contiene mi propia reflexión sobre el eterno tema de vivir en un país extranjero.Nuevamente me paré a pensar que es determi-nante para la Búsqueda, en qué país el aventurero se detiene a buscar su yonoséqué personal. En Gre-cia me convertí en profesora de mi lengua materna, oficio que podría desempeñar en España sin verme obligada a aprender griego, u oficio que no podría desempeñar en Panamá, hecho que me obligaría a caminar por otras sendas profesionales.

Después de revolver la sopa, el resultado es cuestión de la amalgama de los elementos que nos conforman, elementos que vienen predetermi-nados por el ambiente que nos rodea. Mi obsesión por llegar a tiempo a las citas, se debe al sinsabor

��

θετικό τρόπο σκέψης, αντιμετωπίζει την συχνή κακή διάθεση που βλέπω καθημερινά κυρίως σε άτομα γραμμικού τρόπου σκέψης, “πώς είναι δυνατόν να βρέχει; , αφού είναι καλοκαίρι” (!!!).

Διαφορετικοί κόσμοι, διάφοροι τρόποι σκέψης. Το κόλπο είναι η εξισορρόπηση και το άνοιγμα στα οφέλη, η εκτίμηση θετικών σημείων μίας χώρας δίχως προβλήματα εγκληματικότητας, χωρίς προβλήματα αλκοολισμού στην κοινωνία, σε μία χώρα που ανήκει στην Ευρώπη.

Δεν είναι θέμα ανάλυσης εάν η χώρα που φιλοξενεί τον ταξιδιώτη είναι καλύτερη ή χειρότερη από την δική του, απλά είναι μαγικά διαφορετική ή ανυπόφορα ασυμβίβαστη, εξαρτάται από το πώς αυτός ξύπνησε την ημέρα που αποφάσισε να το σκεφτεί...

Μετάφραση : Μαρίνα Μάρκου Καστίγιο

que he sentido cuando las citas griegas se atrasan en su cuarto de hora justificable, mi insistencia en ser directa en lo que digo es mi contrapropuesta a la ambigüedad que esconden la palabras que dicta un griego sí, eso fue lo que dije, pero lo que quería decir era..., mi paciencia y persistencia a la actitud mental positiva, encara la frecuente frustración que veo día a día por personas que colectivamente tienen una forma lineal de pensar, ¿cómo es posible que esté lloviendo?, si estamos en verano (!!!)

Mundos distintos, formas de pensar diver-sas, la cuestión está en sopesar, apreciar los pun-tos positivos de vivir en un país sin delincuencia, sin altos índices de alcoholismo, en un ambiente geográficamente europeo.

No se trata de analizar si el país anfitrión es mejor o peor, simplemente es mágicamente diferente o desfavorablemente incompatible con el aventurero, todo depende de cómo éste despertó el día que se puso a preguntarse...

Marina actúa con el grupo teatral Pentactores.Μαρίνα εμφανίζεται με την τεατρική ομάδα Πentactores

��

Παιδί ξένου. Ξένος;

Τατιάνα Αλβαράδο Τεοδορίκα

Hijo de extranjero. ¿Extranjero?Tatiana Alvarado Teodorika

«La emigración es la experiencia que mejor define nuestro tiempo» (J. Berger) Hijo de inglés y japonesa, de mexicano y danesa, de israelí y rusa, de iraní y eslovena, de boliviano y griega. Cada vez parecen más las com-binaciones posibles en el mundo en que vivimos, un mundo en constante movimiento. Sin embargo, pareciera ser que todavía nos es difícil concebir la fusión de dos culturas en una sola persona, sobre todo tratándose de una fusión que se remonta a su propia génesis, a su esencia. Con esto me refiero a la diferencia que percibo entre el que vive o ha vivido muchos años en un país que no es el suyo, pero del que se siente, con los años, hijo adoptivo, y quien es hijo de padres que no comparten la mis-ma cultura y provienen de países distintos. Acuerdo cierta semejanza entre ambos: y es que a veces uno puede sentirse tan extranjero como el otro, pero la

diferencia radica en que uno lo es, el otro no: el otro es quizás extraño al común de la sociedad, pero ex-tranjero no (qué ventura poder hacer esta sustancial diferencia en nuestra lengua...).

Decía pues, que a pesar del creciente número de hijos de padres de países distintos, al común denominador de la gente parece desconcer-tarle la diferencia. El gusto por las «mezclas» parece limitarse a su excentricidad, a su fachada, a cierta atracción que provocan y que parece percibirse casi como una atracción circense; pero pocos son quienes buscan internarse en lo que es su esencia, su significado.

“Η μετανάστευση είναι η εμπειρία που καλύτερα προσδιορίζει τον καιρό μας» (J.Berger)

Παιδί ενός Άγγλου και μιας Γιαπωνέζας, ενός Μεξικάνου και μιας Δανέζας, ενός Ισραηλινού και μιας Ρωσίδας, ενός Ιρανού και μιας Σλοβένας, ενός Βολιβιανού και μιας Ελληνίδας. Κάθε φορά φαίνονται όλο και περισσότεροι οι πιθανοί συνδυασμοί στον κόσμο που ζούμε, έναν κόσμο που βρίσκεται σε συνεχή κίνηση. Παρ’όλα αυτά, θα έλεγε κανείς ότι ακόμα μας είναι δύσκολο να συλλάβουμε την λειτουργία δύο πολιτισμών σε ένα μόνο πρόσωπο, ιδιαίτερα όταν πρόκειται για μια λειτουργία που είναι απομακρυσμένη από την ίδια της την γένεση και από την ίδια της την ουσία. Εννοώ την διαφορά που υπάρχει ανάμεσα σε

κάποιον που ζει ή έχει ζήσει πολλά χρόνια σε μια χώρα που δεν είναι η πατρίδα του, αλλά που νιώθει με τα χρόνια σαν παιδί υιοθετημένο και σε εκείνον που είναι παιδί γονιών που δεν μοιράζονται τον ίδιο πολιτισμό και προέρχονται από διαφορετικές χώρες. Βρίσκω πραγματική ομοιότητα ανάμεσα στους δύο: και είναι ότι καμιά φορά μπορεί κανείς να νιώσει τόσο ξένος όσο και ο άλλος, αλλά η ουσιώδης διαφορά είναι ότι ο ένας είναι ξένος, ο άλλος όχι. Ο άλλος είναι ίσως παράξενος σε σχέση με την κοινωνία, αλλά ξένος όχι, (τι τύχη να μπορείς να δώσεις αυτή την ουσιώδη διαφορά στην γλώσσα μας).

Έλεγα λοιπόν, ότι παρ’όλην την αύξηση του αριθμού των παιδιών από γονείς που προέρχονται από διαφορετικές χώρες, κοινός παρονομαστής για τον κόσμο φαίνεται να είναι το ότι δεν αντιλαμβάνεται αυτή τη διαφορά. Το γούστο της «μίξης» φαίνεται να περιορίζεται μόνο στην εκκεντρικότητά του, στα

��

Debo suponer que todo se remonta a los padres. Es cierto que hay quienes han sido obliga-dos al exilio, mientras que otros han optado por él, pero no es momento éste de concentrarme en las diferencias o las similitudes entre ambos, o en cómo influye el sentimiento de destierro o la pre-sunción de una pseudo-libertad de elección... Lo que me parece importante subrayar en esta oportunidad es que muchos sienten el temor de transmitir su propia lengua y su propia cultura cuando se encuentran en un entorno que les es extraño, cuando son extranjeros. ¿Cuántos padres no han optado por deshacerse de sus propias costumbres, y hasta de su propia lengua en pos de la integración de sus hijos? ¿A cuántos no les ha to-cado debilitar el vínculo con su propia familia, con sus propios padres, cuando la comunicación entre ellos y sus hijos, entre abuelos y nietos, se ha vuelto imposible? Sin duda, su temor, o lo que piensan

ser una precaución, se debe a un afán por la suso-dicha integración, un afán de hacer imperceptible la diferencia en sus hijos, de hacerlos miembros de una sociedad que no tenga razón alguna para dis-criminarlos o percibir su diferencia. El problema es que su esencia radica en la diferencia, y quien no es consciente de su ser pocos pasos decisivos puede dar en la vida, siempre indeciso entre lo que es y lo que no: porque, como decía Goethe, «nadie es tan esclavo como quien se cree libre sin serlo».

Pero, por otro lado, ¿qué sucede con los hijos de aquellos padres que han decidido perse-verar en la transmisión de sus costumbres, de su lengua, de su cultura? ¿qué sucede con los hijos que se sienten tan herederos de la cultura materna como de la paterna? ¿y qué, con quienes han tenido la suerte de solazarse con estancias en los que, con el tiempo, llegan a edificarse como sus dos países? Pues éstos, parafraseando a Séneca, llevan

εξωτερικά χαρακτηριστικά, στην έλξη που προκαλούν και που μοιάζει να γίνεται αντιληπτή σχεδόν σαν μία ατραξιόν τσίρκου. Αλλά λίγοι είναι αυτοί που αναζητούν την ουσία της, το νόημά της

Υποθέτω ότι όλα ανάγονται στους γονείς. Είναι αλήθεια ότι υπάρχουν εκείνοι που υποχρεώθηκαν στην εξορία, ενώ υπάρχουν και άλλοι που την επέλεξαν, αλλά δεν είναι αυτή η στιγμή να επικεντρωθώ στις διαφορές και στις ομοιότητες αυτών των δύο, ή στο πώς επηρεάζει τα συναισθήματα του εξόριστου ή το τεκμήριο μιας ψευδοελευθερίας από επιλογή.… Αυτό που μου φαίνεται σημαντικό να υπογραμμίσω με αυτή την ευκαιρία, είναι ότι πολλοί νιώθουν τον φόβο να μεταδώσουν την ίδια τους την γλώσσα και τον ίδιο τους τον πολιτισμό όταν βρίσκονται σε ένα περιβάλλον που τους είναι ξένο, όταν είναι ξένοι. Πόσοι γονείς έχουν επιλέξει να απομακρυνθούν από τις συνήθειές τους, ακόμα και από την ίδια τους τη γλώσσα για να ενσωματωθούν τα παιδιά τους; Σε πόσους δεν έχει τύχει να αποδυναμωθεί ο σύνδεσμός τους με την ίδια τους την οικογένεια, με τους ίδιους τους γονείς, όταν η επικοινωνία ανάμεσα σ’ αυτούς και στα παιδιά τους, ανάμεσα σε παππούδες και εγγόνια, έχει καταστεί

αδύνατη; Χωρίς αμφιβολία, ο φόβος τους, ή αυτό που νομίζουν ότι είναι κάποια προφύλαξη, οφείλεται σε έναν ζήλο για την προαναφερθείσα ένταξη, έναν ζήλο να κάνουν ανεπαίσθητη την διαφορά στα παιδιά τους, να τα κάνουν μέλη μιας κοινωνίας που δεν έχει κανέναν λόγω να κάνει διακρίσεις σε βάρος τους ή να αντιληφθεί την διαφορά τους. Το πρόβλημα είναι ότι η ουσία έγκειται στην διαφορά, και αυτός που δεν έχει συνείδηση της ύπαρξής του, λίγα αποφασιστικά βήματα μπορεί να κάνει στη ζωή, πάντα αναποφάσιστος ανάμεσα στο τι είναι και τι όχι. Γιατί, όπως έλεγε ο Γκαίτε, «κανείς δεν είναι τόσο σκλάβος, όσο αυτός που πιστεύει ότι είναι ελεύθερος χωρίς να είναι».

Αλλά, από την άλλη πλευρά, τι γίνεται με τα παιδιά εκείνων των γονιών που αποφάσισαν να διατηρήσουν κατά την μετακίνησή τους τις συνήθειές τους, τη γλώσσα και τον πολιτισμό τους; Τι γίνεται με τα παιδιά που νιώθουν κληρονόμοι, τόσο του πατρικού όσο και του μητρικού πολιτισμού; Και τι γίνεται μ´αυτούς που είχαν την τύχη να απολαύσουν την παραμονή, μ’ αυτούς που με τον χρόνο κατάφεραν να ενσωματώσουν και τις δύο τους χώρες. Λοιπόν,

��

doble esencia empuja a cada una de ellas, muchas veces, a optar por solamente una, y las obliga a enterrar esa otra esencia que las compone.

De todas formas, no está de más aclarar que cuando hablo de solazarse con estancias en los que, con el tiempo, llegan a edificarse como sus dos países, creo que esto es más bien posible (en la mayoría de los casos) cuando la distancia entre

παραφράζοντας τον Σενέκα, αυτών η ψυχή χαίρεται. Αλλά, ως ποιο σημείο πρόκειται για χαρά, όταν η ματιά του άλλου έρχεται να επιβάλλει και, αποσυντονισμένη από αυτήν την διπλή ετερότητα, ζητάει μοναδικότητα στην ταυτότητά της; Είναι αυτός ο λόγος για τον οποίο θεωρώ ότι στις κοινωνίες η ταυτότητα εμφανίζεται με τον χαρακτήρα της μοναδικότητας, περισσότερο από ό,τι της μονάδας, και ότι δύσκολα επιτυγχάνεται η διαχείριση της έννοιας «ένωση μέσα στην διαφορετικότητα» γιατί νομίζω ότι η έλλειψη κατανόησης και αντίληψης των άλλων για τα πρόσωπα με διπλή υπόσταση, τα σπρώχνει πολλές φορές, να επιλέξουν μόνο τη μία, και τα υποχρεώνει να θάψουν αυτή την άλλη υπόσταση από την οποία αποτελούνται.

Όπως και να έχει, δεν χρειάζεται να ξεκαθαρίσω

περισσότερο ότι όταν μιλάω για την απόλαυση της παραμονής αυτών που με τον χρόνο κατάφεραν να ενσωματώσουν και τις δύο τους χώρες, νομίζω ότι αυτό είναι πολύ περισσότερο πιθανόν (στην πλειοψηφία των περιπτώσεων) όταν η απόσταση ανάμεσα στους δύο είναι σχετική. Αυτή λοιπόν είναι η διαφορά που αντιλαμβάνομαι ανάμεσα στην μετανάστευση στον Παλιό κόσμο και στον Νέο. Καλά ξέρουν όσοι έχουν διασχίσει τον ωκεανό προς αυτές τις «Νέες ακτές», ότι η παλίρροια φαίνεται πάντα μεγαλύτερη την ώρα που παίρνεις το πλοίο της επιστροφής. Έτσι, μοιάζουν να ενσωματώνονται καλύτερα και ακόμα να λειτουργούν σ’ αυτές τις νέες κοινωνίες, εκείνοι που έφτασαν πρόσφατα, χωρίς επιθυμία να φύγουν, ζουν την διαμονή τους όχι σαν μια παρένθεση, αλλά σαν μια καινούργια ζωή. Τα

el alma en regocijo. Pero, ¿hasta qué punto se trata de un regocijo, cuando la mirada del otro viene a imponerse y, desconcertada por esta doble alteri-dad, reclama unicidad en su identidad? Es porque considero que en las sociedades la identidad suele aparecer con el carácter de unicidad, más que con el de unidad, y que difícilmente se logra manejar el concepto de «unión en la diversidad», que me parece que la falta de comprensión y de enten-dimiento de los demás para con las personas de

��

Pero mucho he dicho de los extranjeros, cuando en realidad quiero referirme a quien no lo es, al hijo de un extranjero, precisamente. Pero tal vez algo de lo ya enunciado prefigura lo que se está por enunciar... Si coincidimos en que en las sociedades prevalece el carácter de unicidad al de unidad, quiero decir que: la unicidad (o la homogeneidad si se prefiere) parece determinar la unidad; entonces estos seres híbridos representan un problema debido a su singularidad y su doble esencia, su extrañeza. Más allá de tratarse de una división de orden político (si se quiere) entre dos países, se trata de una dualidad de orden psíquico, de la psyque, quiero decir. Muy probablemente

debido a la difi-cultad de inte-grarlos se deba, en ciertas épocas y en algunas cul-turas, la impor-tancia del linaje ya patriarcal, ya matriarcal: ha ha-bido sociedades, y aún las hay,

λόγια του Nair και Goytisolo μοιάζουν να παίρνουν πολύ περισσότερα νοήματα για τον μετανάστη σ’ εκείνον τον Νέο Κόσμο: «Το να φύγεις από τη χώρα σου είναι εξαφάνιση για να ξαναγεννηθείς μετά, το να πας να ζήσεις σε μία άλλη χώρα είναι να ξαναγεννηθείς για να μην εξαφανιστείς ποτέ ξανά». Παρ’όλα αυτά, παρ’ολες τις αποστάσεις και τις παλίρροιες, η αντίληψη του άλλου, του αυτόχθονα αν θέλετε, και η υποδοχή που παρέχει αυτός στον ξένο, θα είναι, χωρίς αμφιβολία, αποφασιστικές για την ενσωμάτωσή του.

Αλλά είπα πολλά για τους ξένους, όταν στην πραγματικότητα θέλω να αναφερθώ σε αυτόν που δεν είναι, το παιδί ενός ξένου, ακριβώς. Αλλά ίσως κάτι απ’ αυτά που προαναφέρθηκαν προαναγγέλλει αυτό που πρόκειται να πω. Αν συμφωνούμε ότι στις κοινωνίες επικρατεί το χαρακτηριστικό της μοναδικότητας έναντι της μονάδας, θέλω να πω ότι: η μοναδικότητα (ή η ομοιογένεια αν προτιμάτε) μοιάζει να προσδιορίζει την μονάδα. Τότε, αυτά τα υβριδικά πλάσματα

αντιπροσωπεύουν ένα πρόβλημα οφείλομε στην μοναδικότητά

τους και στην διττή τους υπόσταση, στο ότι είναι παράξενα. Περαιτέρω, είναι μία διαίρεση με πολιτικό χαρακτήρα (αν θέλετε) ανάμεσα σε δύο χώρες, πρόκειται για μία διττότητα με χαρακτήρα ψυχικό, της ψυχής θέλω να πω. Πολύ πιθανόν η δυσκολία ενσωμάτωσης, οφείλεται σε συγκεκριμένες εποχές και σε ορισμένους πολιτισμούς, στη σημασία της πατριαρχικής ή μητριαρχικής γενεαλογίας. Υπήρξαν κοινωνίες, και υπάρχουν ακόμα, που υποχρεωμένες να σκεφτούν έναν τρόπο ενσωμάτωσης, της οποίας καρπός είναι η ένωση των δύο διαφορετικών πολιτισμών, αποφασίζουν να δώσουν μεγαλύτερη σημασία στον ένα, υποβιβάζοντας τον άλλο σε δεύτερο πλάνο. Κάθε φορά που τα στοιχεία ανακατεύονται, λειτουργούν σαν πρόβλημα, η έλλειψη ενσωμάτωσης πάντα καταλήγει να γίνεται αντιληπτή, και αν ίσως μερικές φορές είναι πιθανόν να διαλέξουμε να

ambos es poco relevante; de ahí la diferencia que percibo entre la inmigración en el Viejo mundo y en el Nuevo. Bien saben quienes han atravesado el océano hacia esas «Nuevas orillas», que la marea parece siempre alta a la hora de tomar el barco del regreso. Así, parecen integrarse mejor y hasta fu-sionarse en esas nuevas sociedades aquellos recién llegados que, sin vistas de partir, viven su estancia no como un paréntesis, sino como una nueva vida. Las palabras de Nair y Goytisolo parecen tomar muchos más sentidos para el inmigrante en el aquel Nuevo Mundo: «Emigrar es desaparecer para después renacer. Inmigrar es renacer para no desapa-recer nunca más». Sin embargo, además de distancias y mareas, la per-cepción del otro, del autóctono si se quiere, y la acogida que decida éste dar al extranjero serán, sin duda, decisivas en su integración.

��

que los compone, que nos compone, cuando en realidad muchos son los desacuerdos que podemos tener con una persona que no necesariamente nos es ajena en ningún sentido...

Creo que la comprensión de la propia identidad es en sí una ardua labor, pero además de ardua puede llegar a ser muy compleja. Si la mirada del otro no siempre puede ser de ayuda, quizás pueda llegar a servirnos como instrumento para afirmarnos más y mejor. Hay quienes dicen que «nadie es original», en cambio, yo, pienso que cada uno de nosotros lo es; de modo que, parte o no de una mezcla, vale la pena hacer esfuerzos para entender al otro, aunque en unos casos el trabajo parezca más dificultoso que en otros. Y si alguna vez pensamos «no soy de aquí, ni soy de allá», que por lo menos el final de los versos de Cabral también sepan identificarnos: «y ser feliz es mi color de identi-dad».

«ξεφορτωθούμε» την διαφορετικότητά μας, άλλες φορές είναι σχεδόν αδύνατο. Προδομένοι από κάποια ιδιαίτερα γνωρίσματα ή από το χρώμα του δέρματος, η διαφορά φαίνεται να είναι πιο εμφανής και να ξυπνάει άρνηση και πολλές φορές να είναι πηγή πειραγμάτων. Παρ’όλα αυτά, δεδομένου ότι περιορίζεται στην εμφανή διαφορά, η γνώση και η κατανόηση της ουσίας υποβιβάζεται. Η ενσωμάτωση μοιάζει να έχει συνεχή εμπόδια: όταν μοιάζει να είναι εφικτή, κάποιο στοιχείο ασυμφωνίας σε κάνει να σκέφτεσαι ότι αυτό δεν θα συνέβαινε αν δεν ήσουν γι’ αυτούς, για μας, ένα στοιχείο «ξένο», όταν στην πραγματικότητα είναι πολλές οι ασυμφωνίες που μπορούμε να έχουμε με ένα πρόσωπο που δεν μας είναι απαραίτητα ξένο, υπό καμία έννοια.

Νομίζω ότι η κατανόηση της ίδιας μας της ταυτότητας είναι από μόνη της μία επίπονη δουλειά, αλλά πέρα

από επίπονη μπορεί να γίνει πολύ περίπλοκη. Αν η ματιά του άλλου δεν μπορεί πάντα να προσφέρει βοήθεια, ίσως μπορεί να μας χρησιμέψει σαν όργανο για να πούμε περισσότερα και καλύτερα. Υπάρχουν κάποιοι που λένε ότι «κανείς δεν είναι γνήσιος», αντίθετα, εγώ σκέφτομαι ότι κάθε ένας από μας είναι. Μέρος ή όχι μιας μίξης, αξίζει τον κόπο να προσπαθήσεις να καταλάβεις τον άλλον, αν και σε μερικές περιπτώσεις αυτό μοιάζει πιο δύσκολο από άλλες. Κι αν καμιά φορά σκεφτόμαστε «δεν είμαι από δω, δεν είμαι από κει», τουλάχιστον στο τέλος τα λόγια του Cabral μπορούν να μας δώσουν μια ταυτότητα «και το να είμαι ευτυχισμένος είναι το χρώμα της ταυτότητάς μου».

Μετάφραση:Κλειώ Τσαλίκη

que, obligadas a idear una forma de integración de quien es fruto de la unión de dos culturas diferentes deciden dar mayor importancia a una, relegando la otra a un segundo plano.

Cada vez que el elemento mezcla surge como el factor problema, la falta de integración siempre termina percibiéndose, y si bien a veces es posible optar por «deshacernos» de nuestra diferencia, otras veces es casi imposible. Delatados por unos rasgos particulares o por el color de la piel, la diferencia más aparente pareciera desper-tar rechazo y muchas veces ser fuente de broma. Y sin embargo, puesto que se limitan a la diferencia aparente, el conocimiento y la comprensión de la esencia queda relegada. La integración parece tener continuos obstáculos; cuando parece ser factible, algún elemento de desacuerdo lleva a pensar que éste no existiría de no ser el elemento «extraño»