Alain Blottiere - Τόμι (εκδ. Πόλις)

8/9/2019 Alain Blottiere - Τόμι (εκδ. Πόλις)

http://slidepdf.com/reader/full/alain-blottiere- 1/246



Ο Αλαίν Μπλοτιέρ γεννήθηκε το 1954 στο Νεϊ-

γύ.Έχει δημοσιεύσει μυθιστορήματα, ταξιδιω

τικά έργα και δοκίμια. Έχει τιμηθεί με τα βρα

βεία Prix litteraire de la Vocation και Prix ValeryLarbaud.

Αλλα μυθιστορήματα του:

*aad * Le Point d'eau

*>Interieur bleu

♦ L'EnchantementKoi * i-Amorm.

Από καιρό ήθελα να κάνα) μια ταινία για έναν αλη-

θινό ήρωα, που πέθανε νέος και όμορφος, κατά

προτίμηση. Έμαθα την ιστορία του Τομά Ελέκ,

που τον φώναζαν Τόμι, ενός μαθητή λυκείου στο

Παρίσι, Εβραίου ουγγρικής καταγωγής, ο οποίος

πολέμησε το ναζισμό ως μέλος της «Ομάδας Μ α-

νούσιόν» και εμφανίζεται στην περίφημη Κόκκι-

νη Αφίσα. Οταν συνάντησα τον Γκαμπριέλ, έναν

σύγχρονο έφηβο που με τον Τόμι έμοιαζαν σαν

αδέρφια, πίστεψα πως είχα βρει τον ιδανικό ερ-

μηνευτή για τον ήρωά μου, εξήντα ολόκληρα

χρόνια μετά το θάνατό του. Δεν φανταζόμουν

πως, κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων, θ' ανα

πτυσσότα ν α νάμεσα στον νεκρό και τον ερμηνευ-

τή μια συγκλονιστική σχέση, που δεν είναι ορατή

στην ταινία. Ιδού, λοιπόν, αυτή η μυστική ιστο- ρία, που μέχρι τώρα μόνο εγώ τη γνώριζα.

canned by CamScanner



Τόμι




Το έργο εκδίδ εται με την ενίσχυση

του Γαλλικού Υπουργείου Πολιτισμού-Εθνικό Κέντρο Βιβ\(

Ouvrage publie avec le concours

du Ministere frangais charge de la culture-Centrenationalduliyrg

Τ ό μ ι

ife

μακέτα εξωφύλλου-συντονισμός έκδοσης:

Μαρία Τσουμαχίδου

διόρθωση:

Άννα Μαραγκάκη

σελιδοποίηση:

εκδόσεις ΠΟΛΙΣ

τυπώθηκε τον Ιούνιο του 2012

Alain Blottiere, L e Tom beau de Tommy © Editions Gallimard, Paris, 2009

© 2012, για την ελληνική γλώσσα, εκδόσεις ΠΟΛΙΣ

Αιόλου 33, 105 51 Αθήνα

τηλ.: 210 36 43 382, fax: 210 36 36 501

e-mail: [email protected]

ISBN: 978-960-435-350-7

mailto:[email protected]

mailto:[email protected]



Alain B l o t t i e r e

Τόμ,ιμυθιστόρημα

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΤΣΕΛΙΟΥ

Π Ο Λ Ι Σ



Στην Ελεν

uoiiiicu uy ociiiiouciiiiici



Τα τρία παιδιά βρίσκονται στο μισοσκόταδο, ξαπλωμένα στα

κρεβάτια τους και, στο λιγοστό φως που τρυπώνει από την πόρ-

τα και τα κλειστά παραθυρόφυλλα, τα χαρακτηριστικά τους δεν διακρίνονται. Μέσα στη σκοτεινή κάμαρα ξεχωρίζουν τα περι-

γράμματα των ξαπλωμένων παιδιών, μια υποφία φωτός από

κάποιο φανοστάτη χαϊδεύει τα μαλλιά του δεκάχρονου Τόμι.

Στο δεύτερο κρεβάτι, παράλληλα με το δικό του, βλέπουμε ένα

σώμα πιο μικροκαμωμένο' είναι ο Μπέλα, ο τετράχρονος αδερ-

φός του. Σε άλλο τοίχο ακουμπά ένα τρίτο κρεβάτι, όπου βρί-σκεται ξαπλωμένη η εξάχρονη Μαρτ, η αδερφή τους. Μερικές

χειρονομίες, κάποιες κινήσεις, δείχνουν ότι τα παιδιά δεν κοι-

μούνται ακόμη.

Έξω απ ό αυτούς τους τοίχους, μέσα από το διαμέρισμα, φτά-

νουν αδύναμοι ήχοι, κουβέντες σκόρπιες σε άγνωστες γλώσσες,

γέλια κάπου κάπου, θόρυβοι από πιατικά, μάλλον κάποιοι που δειπνούν σε διπλανό δωμάτιο. Οι ήχοι μοιάζουν οικείοι, καθη

συχαστικοί1 Μέσα από τα χωρίσματα γίνονται απαλότεροι και

θα νανουρίζουν τα παιδιά κάθε βράδυ, μέχρι να αποκοιμηθούν.

Έξαφνα, μέσα στο σκοτάδι και την ησυχία του ύπνου που

πλησιάζει, ακούγεται μ ια φωνή απόκοσμη, δυνατή, φοβερή και

9

canned by Cam canner



απειλητική, μ ια φωνή που την έχει επινοήσ ει ο Τόμ ι γ ια ένα τε-

λευταίο παιχνίδ ι πριν α π ό τον β ρ α δ ιν ό ύπνο: ^

__ Είμαι ο ζωντανός νεκρός. . . που τρώω τα παιδιά. . . και

τώρα θα φάω... θα κατ ασ πα ρα ζω . .. τηΜ ΑΡ Τ!

Βλέπουμε τότε το κοριτσάκι, με το νυχτικό του, να πηδάει

α π ό το κρεβάτι του. να ανοίγει ττ\ν π όρ τα κα ι να τρεχει σε εναν διάδρομο ουρλιάζοντας:

— Μ αμά! Μ αμά ! Ο Τόμι θ ίλει να μ ε τρομ άξει!

Όλοι οι Θόρυβοι στο τραπέζι σταμ ατού ν α π ότ ομ α . Η πόρ τα

του δω ματίου είναι τώ ρα αν οιχτή κι ένα φ ωτεινό κύ μ α α π ό το

διάδρομο εστιάζει στο πρόσωπό του Τομι, που είναι στραμμέ-

νος προς τα κει, έχοντας ανακ αθίσει σ το κρεβ άτι του9 φορώ ντας π ιτζάμα της εποχής. Μ έσα στην π αρατεταμ ένη σ ιω π ή , ένα πρό-

σωπο αγγελ ικό , με σγουρά ξανθά μαλλ ιά κα ι μάτ ια μ ισάνο ι -

χτα , θαμπω μένα α π ό το φως, χ αμ ογ ελ ά δ ιαβ ολ ικ ά .

Τον φωνάζουν «Τόμι». Κι έτσι θα τον αποχαλούν μέχρι την

ύστατη στιγμή* πολλοί σύντροφοί του, μάλιστα, δεν θα μάθουν

ποτέ το αληθινό του όνομα: Τομά Ελέκ. Εκείνο το ανοιξιάτικο

βράδυ του 1935, στο διαμέρισμα του αριθμού 15 της οδού Ρολέν,

ανάμεσα στην πλατεία Κοντρεσκάρπ και την οδό Μονζ,* ο Τόμι

είναι δέκα χρονών. Ο Μπέλα θα ζήσει πολλά χρόνια. Μέχρι το

θανατο του, το 2003, δεν θα παψουν να τον ρωτούν για τον αδερ-

φό του. Θα βαφτίσει το γιο του Τομά. Για τη Μ αρτ, που χάθηκε

το 1998, γνωρίζουμε ότι, ως παιδί, χρειάστηκε πολλές φορές ν’

ανεχτεί τα ξεσπάσματα του μεγάλου της αδερφού, αλλά και μια

αδικία: τ ψ παράφορη, την υπέρμετρη, εξαιτίας της απειλής,

αγαπη της μητέρας τους, της Ελέν, για του Τ ό μ ι, του πρ ωτότο-

κο της. Και η Μαρτ, ωστόσο, Τ ομ ά θα βαφτίσει το γιο της.

anned by CamScanner



Η παραπάνω σκηνή, όπως και οι επόμενες στο Ντινάρ,* περιέ

πλεκαν τα πράγματα. Αλλά εγώ τις ήθελα πάση θυσία για την

αρχή της ταινίας. Έπρεπε αμέσως να φανεί ότι ο Τόμι είχε κά

ποια ιδιαιτερότητα, πως δεν είχε βαλθεί να σκοτώνει από πε

ποίθηση. Η μητέρα του, η Ελέν, θα έλεγε αργότερα ότι δεν ήτανφτιαγμένος για να σκοτώνει, ότι πάντα κατέβαλλε τρομακτική

π ροσ π άθ εια για να σκοτώσει. Από την πλευρά της μάνας, είχε

μάλλον δίκιο. Ωστόσο, ελάχιστοι είναι εκείνοι που, έστω κι αν

χρειαστεί να καταβάλουν τρομακτική προσπάθεια, ακόμη και

σε καιρό πολέμου, σκοτώνουν εν ψυχρώ άλλους ανθρώπους, χ ω

ρίς να εξαναγκάζονται ή χωρίς να απειλούνται άμεσα. Η πράξη

αυτή απαιτεί άλλου τύπου κίνητρα.

Τη σκηνή δεν την επινόησα. Όπως και οι περισσότερες της

ταινίας, είναι πέρα για πέρα αληθινή. Μπορεί κανείς να τη δια

βάσει στις Α ναμνήσεις της Ελέν, τα απομνημονεύματα που υπα

γόρευσε η μητέρα του Τόμι για τον Φρανσουά Μασπερό** το

1974 . Ε γ ώ απλώς συμπλήρωσα το χαμόγελο.

Χρειάστηκε να βρούμε ένα παιδί που να μοιάζει στον Γκα-μπριέλ - ο οποίος υποδύεται τον Τό μι στην Αντίστα ση-, στην

παιδική του ηλικία. Αλλά για τις επόμενες σκηνές που εκτυλίσ

σονται στο Ντινάρ, τούτο αποδείχτηκε ακόμη πιο δύσκολο, κα

θώς αυτή τη φορά το αγόρι είναι δεκαπέντε χρονών, απέχει δη

λαδή ελάχιστα από την ηλικία του Τόμι που τον υποδύεται ο

Γκαμπριέλ, κι ο ρόλος του είναι πιο σύνθετος.Οι θόρυβοι που ακούγονται στη σκηνή αυτή προέρχονται

από ένα μικρό εστιατόριο που βρίσκεται μέσα στο διαμέρισμα.

Τούτο το εστιατόριο δεν το δείχνω, αλλά τους θορύβους τούς

ήθελα, γιατί μέσα σε ένα τέτοιο ηχητικό περιβάλλον μεγάλωσε

ο Τ όμ ι. Η Ελέν διηύθυνε το εστιατόριο. Μ ια γυναίκα με ακα τά

λυτη δύναμη, και πείσμα πέρα από τα συνηθισμένα. Εκείνη


1 1



-ό χ ι ο άνδρας τ η ς - απ οφάσισε να εγκαταλείψουν την Ουγγα

ρία, το 1930, και να εγκατασταθούν στη Γα λλ ία. Ή τα ν Εβραίοι

και κομμουνιστές, αλλά δεν έφυγαν για να ξεφύγουν από τη δι

κτατορία, τον αντισημιτισμό ή την εξαθλίωση . Ό χ ι, η Ελ έν απο

φάσισε να φύγουν, επειδή δεν μπορούσε να πληρώσει τα δίδα

κτρα του Τό μ ι στο γαλλικό σχολείο τη ς Β ουδ απ έστης. Ή θελ ε να

αποκτήσει ο γιος της γαλλική κουλτούρα. Αυτό και μόνο. Κομ

μουνιστής, αλλά με αέρα αριστοκράτη, επηρμένος, αλαζόνας,

απέπνεε ανωτερότητα. Όλα αυτά ο Τόμι τα κληρονόμησε από

την Ελέν. Εκείνη εγκατέλειψε τα πά ντα , προκειμένου ο γιος της

ν’ απαγγέλλει Λα Φοντέν* χωρίς ίχνος ξενικής προφοράς. Στη

Γαλλία έκανε κάθε λογής δουλειά για να θρέψει τα παιδιά της.

Πωλήτρια σαλαμιού Ουγγαρίας από σπίτι σε σπίτι, παραδου

λεύτρα, πλύστρα. Πριν ακόμη αναλάβει το «Π έτα λο» στην οδό

Μοντάιν-Σεντ-Ζενεβιέβ, είχε στήσει ένα μικρό εστιατόριο, χω

ρίς όνομα, σε δύο δωμάτια του διαμερίσματος της οδού Ρολέν.

Έ γ ιν ε γνωστό από στόμα σε στόμα και μάζευε ξένους φοιτητές,

πολιτικούς πρόσφυγες, Ούγγρους περαστικούς... Ο άνδρας της

τη βοηθούσε. Μιλούσε έξι γλώ σσες, α λλά η ζω ή του, νομίζω, συ

νοψιζόταν σε τούτο: να βοηθάει τη γυναίκα του. Τον πρώτο

καιρό, στη Γαλλία, παρέδιδε μαθήματα ξένων γλωσσών, έκανε

και μερικές μεταφράσεις. Στη ν Ουγγαρία τον φώναζαν Σαντόρ,

στη Γαλλία Αλεξάντρ. Η Ελέν τον φώναζε Ε λέ κ . Έ ζη σα ν στην

οδό Ρολέν από το 1934 ώς το 1937. Έ ν α στενό δρομάκι, με

φτωχικές χαμηλές πολυκατοικίες -ανάμεσά τους και το νούμερο

15, με τέσσερις ορόφους μαζί με τη σοφίτα-, που καταλήγει σε

σκαλοπάτια τα οποία οδηγούν στην οδό Μ ονζ. Δρό μο ς πολύ μι

κρός για τ’ αυτοκίνητα, κι έτσι τα παιδιά μπορούσαν να παίζουν

με τις ώρες χωρίς ν’ ανησυχεί η Ελέν. Δρόμος πολύ παλιός,

όπου έμενε ο Ντεκάρτ όταν περνούσε απ’ το Παρίσι, προς το τέ-

iScanned b y CamScanner



λος της ζωής του. Από το 1932, έμενε εκεί και ο Μπενζαμέν Φο-

ντάν, που γεννήθηκε στη Ρουμανία ως Μπένγιαμιν Βέσλερ και

μεταναστέυσε στη Γαλλία το 1922. Δώδεκα χρόνια αργότερα,

είχε αναδειχθεί σε εξέχουσα μορφή της παρισινής διανόησης. Θα

διασταυρωνόταν συχνά με τους μικρούς Ούγγρους, θ’ άκουγε

την Ελεν να τους φωνάζει από το παράθυρο με τη χαρακτηριστική προφορά της, θα σκεφτόταν ότι ήταν εβραιόπουλα, όπως

κι ο ίδιος, και ότι το μέλλον τους δεν διαγραφόταν ρόδινο. Αν,

βέβαια, υποθέσουμε ότι είχε κανένα προαίσθημα, αυτός, που η

γαλλική αστυνομία θα ερχόταν να τον συλλάβει στο σπίτι του,

στον ίδιο εκείνο δρόμο, τον Μάρτιο του 1944, για να τον παρα-

δώσει στους Γερμανούς. Πέθανε στο Άουσβιτς. Ο Τόμι στάθηκε

πιο τυχερός.

Το αγό ρι έχει μεγαλώσει , αλλ ά μπορούμε να το αναγν ωρ ίσου-

με, είναι δεκα τριών ή δεκατεσσάρω ν χρονών, το ίδιο αγγελικό

π ρό σω π ο με τ α μ ά τ ια Θαμπωμένα α π ό το φως, του ήλιου τώ ρα,

με βρεγμ ένα εκείνη τη μέρα τα ξανθά του μαλ λιά. Κ ά τι κο ιτάζει

επίμ ον α, ακό μη δεν ξέρουμε τι. Α κού γεται π αφλ ασμός νερού, η

θάλασσα, και φωνές παιδιών που παίζουν. Το κάδρο ανοίγει,

βλέπουμε τον Τόμι μ έσα στο νερό κ α ι γύρω του μ ια π α ρ έα π α ι-

διών που παίζουν με τα κ ύμ ατα. Σ τρέφεται προς το μέρος τους:

— Οι Γερμανοί ! Κ οιτάξτε! Είναι στο μόλο! Έ φ τασ αν στο

Ντινάρ !

Τ α π αιδ ιά στα ματού ν το παιχνίδι κα ι τρέχουν προς την ακτή.

Ό σο γ ια τον Τ όμι, δεν κουνιέται. Τον βλέπουμε απ ό πίσω , να κοιτάζε ι τ α π αιδ ιά που απομακρύνονται, τρέχουν στην π αρ αλ ία

κα ι πλησιάζουν τα γκρίζα ημιερπυστριοφόρα με το στα υρ ό της

Βέρμαχ τ . Σ το επόμενο πλάνο , περπατάε ι στο μ όλ ο ' φορώντας

μ α γ ιό της εποχής, μ ’ένα σακ ίδιο στον ώμο, φωνάζει τον αδερφό

13




του του Μ πελά , δέκ αχρον ώ ν, και τηυ αδερφή του τη Μαρτ, δώ-

δεκα, καθώς περνάει, χωρίς να σταματήσει, μπροστά από το

πλήθος των λουομένων που έχουν συγκεντρωθεί γύρω από τα

ημιερπυστριοφόρα. Τ α δύο π α ιδ ιά τον ακολουθούν κα ι οι τρεις

τους αφήνουν το μόλο, περ ιπλανιούνται στους ηλιόλουστους δρό-

μους με τις αγγλικού στυλ επαύλεις, φορούν μερικ ά ρούχ α καθώς περπατούν , μετρούν τα χρήματά τους και σταματούν σε έναν

φούρνο για να αγοράσουν π αγ ω τό χω νάκι * τέλος, μπαίνουν σε

μια έπαυλη: «Π ανδο χείο , εστιατόριο».

Τα πα ιδιά διασχίζουν έναν με γά λο φω τεινό χώ ρο, όπου εί-

ναι απλω μένα για να στεγνώσουν φαρδιά λευκά σεντόνια. Πίσω

α π ό μ ια τέτοια σειρά σεντονιών, σ αν σε θέατρο σκιών, βλέπουμε τη σιλουέτα του Μ πέλα να τρέχει και τον ακούμ ε να φωνάζει:

— Μ αμά! Μ αμ ά! Οι Γ ερμ ανοί!

Τα παιδιά μπαίνουν στην κουζίνα και σχηματίζουν κύκλο

γύρω απ ό μια γυναίκα με κα στ αν ά μα λλ ιά πιασμένα κότσο, σα-

ράντα χρόνων, που φοράει ένα πρόχειρο φόρεμα κα ι ποδ ιά κου-

ζίνας, σκυμμένη πάνω α π ό τις κα τσ αρ όλ ες της.— Ξέρω, λέει με έντονη προφορά, οι Γ ερ μ α ν ο ί έφτασαν στο

Ντινάρ. Έφτασαν μέχρι εδώ, είναι στην τραπεζαρία, και τους

ετοιμάζω κουνέλι με μ ουσ τάρδ α.

— Ε δώ ! αναφωνεί ο Τόμι. Μ ίλησες μ α ζί τους; Π ώ ς ε ίναι;

— Όπως όλοι οι κακορίζικοι, Τόμι: κάνουν φασαρία, βρί-

ζουνε κα ι ζέχνουν. Θαρρείς π ω ς έχουν να πλυθούν α π ό το Β ερο - λίνο. Κ ι είναι έξω φρενών, γ ια τ ί τους χτυπ ήσανε, είχαν έναν νε-

κρό, σήμερα το πρωί, σ το προαύ λιο του σχολείου ό πο υ κατέλ υ-

σαν. Κ άπ οιος απ' το δρόμο πυροβόλησε μ ες στο προαύ λιο.

Ο Τομι ισα που την ακούει . Ανασαίνει τα αρώματα που

αναδύονται απο την κατσ αρόλ α, παίρνει μ ια κ ου τάλ α, τη βου-

τάει στη σάλ τσα και δοκιμάζει.

Μ




— Θέλει κι άλλη μουστάρδα...

— Μ ια χ αρά είναι η μουστάρδα για τους κακορίζικους,

απ αν τά η μητέρα του.

Ο Μ πέλα έχει μισανοίξει την πόρτα που χωρίζει την κουζίνα

απ ό την τραπ εζα ρία . Φαίνεται ένα τραπέζι που γύρω του κάθο-

νται ένστολοι Γερ μ αν οί αξ ιωματ ικο ί που δείχνουν ατημέλητοι.— Κ ακορ ίζικοι... λέει χαμηλόφωνα ο Μπέλα.

— Κλείσε την πόρτα! τον διατάζει η μητέρα του. Λοιπόν,

π α ιδ ιά , έχω δουλειά , πηγαίνετε να ντυθείτε.

Τα δυο μικρά εξαφανίζονται, αλλά ο Τόμι μένει. Τον βλέ-

πουμε ξανά πλάτη. Κ άθεται πίσω από τη μητέρα του, την

αγκαλ ιάζε ι α π ό τη μέση, το κεφάλι του γέρνει στον ώμ ο της.

— Ν α φτύσω μέσ α στο κουνέλι;

— Όχι, να μη φτύσεις. Τους άφησα να μπουν και θα τους

σερ βίρω όπ ω ς όλο τον κόσμο. Τη μέρα που θα θέλω να τους φτύ-

σω , δεν θα τους αφήσω να μπουν.

Εκείνο το καλοκαίρι του 1940, ο Τόμι ήταν, στην πραγματικό

τητα, δεκαπέντε χρόνων. Αλλά εγώ διάλεξα ένα μικρότερο

αγόρι. Γιατί αυτός εδώ ο Τόμι, τον Ιούλιο του 1940, δεν ήταν

ακόμη εκείνος που θα γινόταν έναν χρόνο αργότερα. Δεν είχε

πιάσει όπλο, ήταν ακόμη παιδί. Έπρεπε να φανεί αυτή η δια

φορά, και η παιδική ηλικία που τέλειωσε απότομα. Ο Τόμι των

διακοπών δίπλα στη θάλασσα, το χαρούμενο ηλιοκαμένο αγόρι,

δεν μπορούσε να έχει την ίδια κατασκευή με τον πολεμιστή Τό-

μι. Και πάλι χρειάστηκε ν’ αναζητήσουμε ένα αγόρι που θα

έμοιαζε στον Γκαμπριέλ, αλλά θα ήταν τρία χρόνια μικρότερο.

Δύσκολο. Πάντως, αυτός εδώ ο Τόμι τού μοιάζει πραγματικά.

Πέρα από τα ξανθά μαλλιά, το αδύνατο κορμί, το οβάλ πρόσω

πο, τα λεπτά χαρακτηριστικά, εκπέμπει την ίδια έπαρση, την

ΐ5




ίδια αυθάδεια, την υπόσχεση ενός ανδρισμού που μόνο η παρου

σία της μητέρας του μπορούσε να γλυκάνει. Μ’ αρέσει πολύ ο

τρόπος που ακουμπά το κεφάλι του στον ώμο της Ελέν, το κάνει

με φυσικότητα. Αυτός ήταν ο πρώτος του ρόλος, νομίζω. Αργό

τερα ήρθε πολλές φορές στα γυρίσματα στο Παρίσι, κατά τηδιάρκεια του καλοκαιριού.

Παραδόξως, η αναζήτηση και η επιλογή της ηθοποιού που

θα υποδυόταν την Ελέν μού φάνηκε πολύ πιο εύκολη υπόθεση.

Ήθελα την αυθεντική ουγγρική προφορά. Σιχαίνομαι την ψεύτι

κη προφορά στο σινεμά, τους Γάλλους ηθοποιούς που μιμούνται

τα πάντα, προφέροντας «ρ» αντί για «γ». Έψαξα λοιπόν να βρω

μια Ουγγαρέζα γύρω στα σαράντα, που θα μιλούσε λίγα γαλλι

κά. Πήγαμε στη Βουδαπέστη. Μας παρουσίασαν πολλές ηθο

ποιούς, όλες τους εξαιρετικές, αλλά εγώ δεν δίστασα ούτε στιγ

μή: η Βίλμα διαθέτει τη δύναμη της Ελέν, και την περηφάνια,

όλα της τα χαρακτηριστικά. Η αγοραία γλώσσα της Ελέν τής

πάει γάντι, κι ας διαμαρτυρόταν συνέχεια. Μαζί της, τα γυρίσμα

τα δεν ήταν πάντα εύκολα. Αλλά με βοήθησε πολύ ο Μίκλος,

ένας άλλος Ούγγρος της ταινίας, ο οποίος υποδύεται τον Ελέκ.

Εδώ και μερικά χρόνια, η Ελέν νοίκιαζε, τους θερινούς μήνες,

μια εξοχική κατοικία στο Ντινάρ και τη μετέτρεπε σε οικογενεια

κή πανσιόν για τους εργάτες που έπαιρναν την καλοκαιρινή

τους άδεια. Αυτές ήταν ot διακοπές των παιδικών χρόνων του

Τόμι, ίσως οι πιο ευτυχισμένες μέρες της ζωής του. Χωρίς, βέ

βαια, να είμαι σίγουρος. Το 1940, την άνοιξη, τότε που οι Γερ

μανοί πλησίαζαν στο Παρίσι, η Ελέν φοβήθηκε για τα παιδιά

της. Εστειλε τα δύο μικρά στο Ντινάρ, στον αδερφό της. Εκείνη

πήγε να τους βρει τον Ιούνιο. Ο Τομι δεν ήθελε να εγκαταλείψει

το Παρίσι πριν από το τέλος της σχολικής χρονιάς, κι έμεινε μα-

Scanned by CamScanner



ζί με τον πατέρα του. Τελείωνε τότε*«χόζ στα μα θημ ατικ ά α λλά ά ρ ίσ χ Γ Ύβμ* 4« ο Λουί-χ, ρ

άρεσε η λογ οτ εχν ία. Β ρε χό τα ν °̂Ύΐκ<χ, °τΐς ΗI

αρεσε tj au Tu tfc/v ia . βρισκ όταν στο ΓΤ '

μέρα που μπήκ αν οι Γε ρμανοί . Τ ότ ετ η<ΧΡΐσΊ '' '^ Ιουνίου

Ό τ α ν , λοιπ όν , π ή γ ε να βρει τ ους UK0 W "Ρώτη

ζί με τον πα τέρα του , τον Ιούλιο , ο γερμαν^ ° το Ν™άρ, μ *

προκαλουσε π ια κα μία εντύπωση. Η Ε λ Ι ? 0?Ρ“τ6< too

θετό, α λ λ ά νομ ίζω π ω ς κάνει λάθος. Τ ιάν WX'>P/ ’Mai to αντί-

οι ανα μνή σεις τ η ς συ χνά μ π ερ δ εύ ο ν τ α ι^ !™ ΧΡ0νια1“ Ρϊότερα,

τις χ ρ ο νο λο γ ίε ς δεν είν αι, προφανώ ς, α λ 1 ΐ ! „ ί™ “Φ°.ρά

Τ ό μ ι δεν τ ρέχ ει μ ε τ ’ ά λλ α παιδιά στο μόλο να δ α τ α ^ στριοφορα απο κοντά, να γιατί περνάει από μπροστά τους 2

ρίς να σταματήσει. Ξέρει ήδη. Φυσικά, κανείς δεν μπορεί να το

μαντέψει βλέποντας την ταινία. Υπάρχουν ένα σωρό παρόμοιες

λε πτο μέρ ειες , π ου μό νο εγ ώ γνω ρίζω τι σημαίνουν. Είναι βασι-

κό αυτό. Δεν πρέπει να εξηγούνται τα πάντα σε μια ταινία. Η

ίδια η π ρ α γ μ α τικ ό τ η τα δεν σου τα εξηγεί ποτέ όλα. Γι’ αυτό και συγκινεί π ερ ισ σότε ρο από το σινεμά. Μέσα σε μία μέρα, από τις

χιλιάδες εικόνες που συλλαμβάνει το βλέμμα μας, εκατοντάδες

παραμένουν ανεξήγητες. Γι’ αυτό και οι ταινίες που περιέχουν

μόνο σκηνές απαραίτητες και κατανοητές δεν κατορθώνουν στ’

αλήθεια να συ γκ ινή σο υν . Κ α τα κανόνα, ισχύει το αντιστροφ

Ξανά το πλούσιο καλοκαιρινό τρία ταιδ<«^

ά λ λ α αγόρια και κορίτσια, σηκωνοντα μπαΧχονιού της

τους και σκύβουν πάνω απο τα κ«Τ φ(χν[ζεται στη γωνία,

πανσιόν. Μόλις δουν εναν περαστικό ν μ περιμένουν μέχΡ1

πίνουν μερικές γουλιές νερό απο ενα προλάβω να ^

να πλησιάσει αρκετά και μετά < ρ τ υ ν ο χονζ εΧουν

κώσει το κεφάλι ο μουσκεμένος η

17



α π ο τ ρ α β η χ τ ε ί κ α ι κ ρ ύ β ο ν τ α ι σ τ η σ κ ιά . σ υ γ κ ρ α τ ώ ν τ α ς τα ytkia

τ ου ς . Σ ι γ ά σ ι γ ά . μ ι α β ο ή δ υ ν αμ ώ ν ε ι, ακουγονταε φωνές, δεατα-

γές στα γε ρμ αν ι κά . Σ τ η γω ν ί α ε μφ αν ί ζ ε τα ι μ ι α ανθρώπινη κορ-

δ έ λ α . ά ν δ ρ ε ς κ α ι γ υ ν α ί κ ες μ ε π ο λ ι τ ικ ά , παεδεά κά0ε ηλεκεας,

π λ α ισ ιω μ έν ο ι α π ό Γ ε ρ μ α ν ο ύ ς σ τ ρ α τ ιώ τ ε ς . Τ α π α ιδ ιά φεύγουν

γρήγο ρα από τ ο μπαλ κό ν ι . κατ ε β α ί νο υν τ ρέ χο ντ ας τ η σκάΧα ,

φ ω νάζ οντα ς την Ελέν . β γα ίνουν α π ό την πανσ ιόν κα ι βλέπουν

την αν θρ ώ πινη κο ρδ έλ α να ξετυ λίγετ αι . Οι σνλληφθέντες κου-

β αλ ο ύ ν β α λ ίτ σ ες . Μ ιλούν α γ γ λ ικ ά . Ε ίν α ι πολ ύ καλοβαλμένοι,

ντυμένο ι σαν κο μ φ οί τουρ ίστες που επ ισκέπ τον τα ι το παραλ ιακό

καζ ί νο . Μ ε κο στ ο ύ μ ι α α λ ά Τ ζέ ιμς Άι β ο ρ ι. Έ ν α π α ιδάκ ι κλαίει

στην α γ κ α λ ι ά τ ης μη τ έ ρας τ ο υ . Η Ε λ έ ν β γα ίν ε ι κ ι αυτ ή από την

π αν σ ιόν . μ ο ιρ ά ζ ε ι φ ρούτα σ του ς μ ικρ ότερ ου ς . Μ ια γυναίκα την

ευχ αρ ιστε ί μ ε τη χα ρα κτη ριστ ική οξφορδ ιαν ή προφορά, κα ι ύστε-

ρ α π α ρ α π ο ν ιέ τ α ι γ ια την τύχη της σε τόνο που θυμίζει αριστο

κ ρ ά τ ι σ σ α σο καρ ι σμέ νη α π ό την απ ρε π ή συμπερ ιφ ο ρά υπηρέτη.

Παρακο λ ο υθ ο ύμε τ ην ανθ ρώπ ι νη κο ρδ έ λ α να απο μακρύνε τ α ι ,

κ ι έπ ε ι τα να χ άν ετα ι στη στροφή του δρόμου , στο σημείο ακρι-

β ώ ς ό π ο υ , την ίδ ια στιγ μ ή , εμ φ αν ίζετα ι μ ια ο ικογ ένεια εργατών

π ου κατευθύνονται π ρος την π α ρ α λ ία , ημίγ υμνοι, φορτωμένοι σω-

σ ί β ια κ α ι μ ι α ο μ π ρ έ λ α γ ι α τ ον ή λ ω . Π ε ρν ο ύν μ π ρ ο σ τ ά α π ό την

π αν σ ιόν . Ο Τ ό μ ι δεν π α ίρνει το β λ έμ μ α του α π ό το σημείο όπου

έστριφαν ο ι Άγγλοι, κα ι βλ έπου με το π ρό σ ω π ό του σε γκρο πλαν

μ ο ι ά ζ ε ι μ ε π α ι δ ί π ο υ τ α ’χ ε ι χ α μ έ ν α .

Η Ελέν αφηγείται, πράγ μα τι, π ω ς όλοι οι πλούσιοι Άγγλοι του

ρίστες στο Ντινάρ -που ήταν πολλοί, απ’ όσο γνωρίζουμε, ορι

σμένοι μαλιστα και ιδιοκτήτες πολυτελών εξοχικών- συνελήφθη-

σαν από τους Γερμανούς με το που έφτασαν στην πόλη, και στη

συνεχεία τέθηκαν υπό κράτηση σε κάποιο στρατόπεδο. Η pot- [



γδαία γερμανική προέλαση R -

ρω τι απέγιυαν. Για πία 2 ' απΡ0ετ01Ι"«™><>ς. &

— ^ υπάρχεΐ “ϋτή *>φαινομενικά άχρη-η, εθοδιν ' '* ° °ζ 0 παραλογισμός του πολέμου, και κυρίως

η μεθοδική ε̂πίδειξη «π«νθρωπΐά, των Γερμανών, αυτό, ο

εγκληματικό, κρετινισμό, του ναζιστικου στρατού, «ποτυπώνε-

ται με τον πιο γλαφυρό τρόπο, από τα πρώτα κιόλα, λεπτά τη,

ταινίας, σε τούτη την κωμικοτραγική σκηνή. Από εκείνη τη

στιγμή, κα ένας μπορούσε να περιμένει τα χειρότερα, ειδικά οι

Εβραίοι. Ισως τότε να ενιωσε κι ο Τόμι τις πρώτες πολεμικές

ανησυχίες. Η μουσική της ταινίας έπρεπε επομένως να ξεκινάει

εδώ, στην αρχή του φόβου. Ακούμε τις πρώτες νότες που συνέ

θεσε ο Ζυλιαν, τόσο παράξενες, αέρινες και βαθιές μαζί, με τη

συνοδεία της παιδικής χορωδίας.

Αληθινή είναι και η σκηνή με τα παιδιά που φτύνουν νερό

από το μπαλκόνι. Ποτέ δεν πρόκειται να ξαναδούμε τον Τόμι

σαν σκανταλιάρη διαβολάκο. Πολύ σύντομα, αντί για νερό, θα

φτύνει θάνατο.

ΐ 9

α ι 11 κ/y v >c u ι ι ο υ α ι ιι ι ^ ι



Η αναζήτηση του ηθοποιού που θα υποδυόταν τον έφηβο Τόμι

λίγο έλειψε να τα τινάξει όλα στον αέρα. Πρώτα απ’ όλα, ήθελα

το αγόρι να έχει φυσική ομοιότητα με τον ήρωα. Το παρουσια-

στικό του Τόμι έπαιξε μεγάλο ρόλο στη ζωή του, αλλά και στη

δική μου απόφαση να τον επιλέξω - αυτόν, και όχι κάποιο άλλο

από τ' αγόρια της εποχής του που ήταν πρόθυμα να δώσουν τη

ζωή τους και, κυρίως, να σκοτώσουν. Στην ηλικία του Τόμι πά-

νω-κάτω ήταν και ο Βάσμπροτ, ο πιο στενός συναγωνιστής του,

που θα μου έδινε τη δυνατότητα ν’ αναφερθώ και στον τραγικόέρωτά του για ένα κορίτσι που το έλεγαν Σάρα’ ή ο Φίνγκερτσ-

βαϊγκ, που το εβραϊκό του χιούμορ, ακόμη και μπροστά στο θά

νατο, θα αναδείκνυε ένα από τα αξιοθαύμαστα χαρακτηριστικά

του εβραϊσμού' ή ο Ράιμαν, με τα φωτεινά μάτια και το γλυκό

χαμόγελο, που θα μπορούσα να τον έχω διαλέξει, γιατί ήταν απ’

όλους ο πιο θαρραλέος, ο πιο αποφασισμένος εκτελεστής. Ωστό

σο ο Τόμι είχε, από τη μια, παρουσιαστικό, χαρακτηριστικά και

χρώματα που αμφισβητούσαν τα πορίσματα της ρατσιστικής

ανθρωπομετρίας την οποία προωθούσε η προπαγάνδα του γαλ

λικού κράτους. Ή ταν ξανθός, με σγουρά μαλλιά βέβαια, αλλά

το δέρμα του, σύμφωνα με τη μητέρα του, ήταν πολύ λευκό και

2 0



ροδαλό, τα μάτια του ανοιχτόχρωμα, τα χαρακτηριστικά του

λεπτά, συμμετρικ ά. Γ ια να συνοψίσουμε με μια κοιν οτοπία , θα

λέγαμε ότι ανταποκρινόταν στα κριτήρια της «βόρειας ομορ

φιάς», σε τέτοιο βαθμό, μάλιστα, ώστε να ικανοποιεί και αριο-

σοφικές'1’ φαντασ ιώσεις. Α πό την άλλη, ήταν αδύνατος, ξερα

κιανός και τόσο ψηλός που έκανε εντύπ ωσ η. Η γα λλική αστυν ο

μία, που τον παρακολουθούσε για μήνες, υπολόγισε το ύψος του

στο 1,72. Οπωσδήποτε μέτριο για τα σημερινά δεδομένα, όχι

όμως και για το 194 1. Ό π ω ς φαίνεται και στις φωτογραφ ίες,

όλοι του οι συναγωνιστές ήταν πιο κοντοί από εκείνον. Τέλος,

δεν ήταν πρ αγ μα τικά φ τω χός, όπ ως οι περισσότεροι άλλοι, και

φρόντιζε το ντύσιμό του. Απ’ όλα τα «πορτρέτα» που έφτιαχνεη αστυνομία, δηλαδή τα καταγεγραμμ ένα σε καρτέλες αν αγ νω

ριστικά σημεία όσων παρακολουθούνταν, μόνο το δικό του —που

επίσης υπογραμμίζει τα λ επτά χαρακτηριστικά και τη ροδαλή

επιδερμίδα του—αναφέρει: «Κομψό παρουσιαστικό». Κοντολο

γίς, την εποχή εκείνη, που οι Εβραίοι περιγράφονταν ως τερα

τόμορφοι, ο Τόμι θα πρέπει να σκεφτόταν: Ναι, είμαι Εβραίος,

αλλά δεν μοιάζω στους δικούς σας Εβραίους και σας έχω γρα μμένους... Δεν αποκλείεται, μάλιστα, αυτό το παρουσιαστικό,

όπω ς ά λλ ω στ ε κι η επιρροή της μητέρας του, να του γέννησε σ τ’

αλήθεια το αίσθημα ότι δεν ήταν ένας Εβραίος όπως όλοι, ότι

ήταν ανώτερος από τους άλλους Εβραίους. Μ ήπ ω ς από τ η μ η

τέρα του δεν είχε κληρονομήσει τον αλαζονικό, αριστοκρατικό

του χαρακτήρα, που έρρεπε προς την περιφρόνηση; Λ έει, για πα

ράδειγμα, η μητέρα του , για όσους ομόθρησκούς της παρέμεναν

παθητικοί μέσα στη θύελλα —για την πλ ειονότη τα, δηλαδή—,

ότι ήταν άχρηστοι Εβραίοι, που άφησαν να τους πάνε σαν τα

πρόβατα στη σφαγή αντί ν* αντώράσουν. Πιστεύω πω ς ο Τό μι

μπήκε στον ένοπλο αγώνα γιατί, κατά βάθος, ένιωθε ταπεινω-

21




μένος όταν τον ταύτιζαν με την εικόνα που πρόβαλλαν για το

λαό του — «ράτσα» τούς αποκαλούσαν εκείνη την εποχή. Νά

γιατί χρειαζόμουν πάση θυσία μια «βόρεια ομορφιά»' και την

αναζητήσαμε, βδομάδες ολόκληρες, όπως ο Βισκόντι τον Τά-

τζιο του/

Σ' αυτό το μύχιο κίνητρο —μια προσβολή που όφειλε να την ξε

πλύνει—έρχονταν σίγουρα να προστεθούν κι άλλα, πιο συνηθι

σμένα, όπως το μίσος για τον ναζισμό, η αγάπη για την ελευθε

ρία και τα δημοκρατικά ιδεώδη, αγάπη την οποία μοιραζόταν

με τα υπόλοιπα αγόρια που η γερμανική προπαγάνδα τα βάφτι

σε «στρατό του εγκλήματος». Αλλά εγώ διάλεξα τον Τόμι για

τί τα κίνητρά του ήταν πιο σύνθετα, λιγότερο κοινότοπα. Από

πολλές απόψεις, άλλοι νεαροί αγω νισ τές ήταν πιο συμπαθητικοί

και, το κυριότερο, προκαλούσαν μεγαλύτερη συμπόνια. Μετά το

μπλόκο στο Χειμερινό Ποδηλατοδρόμιο, ο Βάσμπροτ, για πα

ράδειγμα, είχε βρεθεί στα δεκαοχτώ του χρόνια μόνος στον κό

σμο, χω ρίς πόρους και καταζητούμενος από την αστυνομία καθό

τι Εβραίος. Π ώ ς να μην τον συμπ αθή σεις; Ο «ιδανικός ήρωας»,

όπ ω ς θα λέγ αμ ε «ο ιδανικός γα μπ ρό ς». Α λλ ά η ιστορία παραή

ταν απλή, χιλιοειπωμένη, και τα δάκρυα θα έρρεαν πολύ εύκο

λα. Ο Τ όμ ι, από την πλευρά του, π οτέ δεν πείνασε, ποτέ δεν ήταν

μόνος ή φ τω χό ς, κι επέστρ εφε σ τη μη τέρα του , έπ ειτα από κάθε

επιχείρηση, για να τον φροντίσει, να τον ταΐσει, να τον ζεστάνει.

Δεν ήθελα να δείξω έναν εκτελεστή που είχε πολύ σοβαρούς λό

γους να σκοτώ νει.

Για το ρόλο αυτό, σκέφτηκα αρχικά πως χρειαζόμουν έναν

ηθοποιό, όχι ένα αγόρι που θα το επέλεγα μόνο για την ομοιό-

τητα, ο οποίος μάλιστα, παρά το νεαρό της ηλικίας του, θα ήταν

αρκετα ταλαντούχος ώστε να μπει στο πετσί του ρόλου. Τι κοινο

bv

CamScanner



πρακτορε α. Αποφ σισα να ραςω ανακοιν σεις σε ι φορα πε

ριοδικά. σε ειδικές ιστοσελίδες, και να στέλνω βοηθούς κάστινγκ

να πλευρίζουν υποψήφιους Τόμι έξω από τα λύκεια του Παρι

σιού και τις κινηματογραφικές αίθουσες, σε σχολές χορού, σε

skateparks* (η ιδέα μού ήρθε, φυσικά, από το P aran oid Park**)

xca γυμναστήρια. Δέκα μέρες αργότερα, αυτή η ψαριά είχε απο

δώσει καμιά εικοσαριά ξανθούς νεαρούς. Ολόφρεσκους και υπε

ρόπτες. Άλλοι μιλούσαν με παλιομοδίτικη προφορά, άλλοι εί

χαν έρθει νομίζοντας πως θα τραγουδήσουν, άλλοι -συχνά οι

ίδιοι με τους προηγούμενους—μόλις που ήξεραν να διαβάζουν,

άλλοι είχαν παραλύσει από το τρακ, άλλοι απήγγελλαν ποιη-

ματάκια του δημοτικού, κάποιων άλλων η μητέρα ήθελε χρή

ματα εδώ και τώρα... Το δεύτερο προφανές κι εξίσου καταστρο

φικό που όφειλα ν’ αναγνωρίσω ήταν πως ο κόσμος δεν ξεχείλι

ζε από Τόμι.

Κ ι όμ ω ς... συνάντησα τον Γκα μπ ριέλ κατά τύχη, μια χειμω

νιάτικη μέρα, στο δρόμο. Σε μία από αυτές τις πλούσιες και

σκυθρωπές λεωφόρους που το μοναδικό τους πλεονέκτημα,εντέλει, είναι ότι οδηγούν στο Τροκαντερό. Έναν χρόνο μετά

το αποτυχημένο κάστινγκ, ενώ είχα βάλει στην άκρη το εγχεί

ρημα κι έκανα άλλα π ράγμα τα, έχοντας ω στόσο μόνο τον Τόμι

στο μυαλό μου, περπατούσα για να πάω σ’ ένα ραντεβού, όταν

με προσπέρασε κάτι σαν βολίδα -τουλάχιστον όπως τις φαντα

ζόμαστε—συνοδευόμενη από μια βροντή. Η φιγούρα απομακρυ

νόταν τώρα λικνιστικά, σκυφτή, μ’ ένα ξανθό στεφάνι, γαντζω

μένη πάνω σε πατίνια. Φτάνοντας σε μια γωνία, απ’ όπου περ

νούσαν αυτοκίνητα, αντί να φρενάρει και να περιμένει πότε θ’

ανάψει το φανάρι, η φιγούρα έκανε μια αριστοτεχνική στροφή

και συνέχισε, στον ίδιο ρυθμό, προς το μέρος μου. Έ τ σ ι πρωτο-συνάντησα τον Γκα μπ ριέλ. Α ναγν ώρισα το παρά στημά του, τα

24




συμμετρικά χαρακτηριστικά, το έντονο βλέμμα, κι αυτή την πε

ριφρόνηση στο στόμα, κάτι στο πρόσωπό του που έμοιαζε θηλυ-

στην Αντίσταση να τον αποκαλούν μερικές φορές «Μωρό του

Καντέν»/ Είχε πλησιάσει πολύ, και μετά, μόλις αντιλήφθηκε

την έκπληξή μου, στρίβοντας με την ίδια πάντα χάρη, άλλαξε

πάλι κατεύθυνση, χόρεψε πάνω στις ρόδες του για ν’ αναπτύξει

ταχύτητα και διέσχισε το δρόμο σαν σίφουνας, ανάμεσα σε δύο

αυτοκίνητα, ενώ το φανάρι ήταν ακόμη πράσινο.

Τον ακολούθησα όπως μπορούσα. Τον είδα, στο βάθος, να

πλησιάζει στο Τροκαντερό, κι έπειτα να εξαφανίζεται στην πλα

τεία. Ήταν πια βέβαιο ότι κατευθυνόταν προς το skatepark που

είχαν διαμορφώσει οι νεαροί σκέιτερ του Παρισιού απέναντι από

τον Πύργο του Άιφελ, πάνω στην πλατεία και στα σκαλοπάτια

του παλατιού.

Εκεί βρήκα τον Γκαμπριέλ, και δεν τον άφησα πια από τα

μάτια μου. Κατέβαινε με ταχύτητα τα σκαλιά ανάποδα, πη

δούσε σε μια εξέδρα, μετά πετούσε πάνω από μια μπάρα, έκανε

σλάλομ ανάμεσα στους μικρούς κώνους. Συνηθισμένα κόλπα,τέλος πάντων , που εκείνος τα εκτελούσε το ίδιο καλά με τ ’ άλλα

είκοσι περίπου αγόρια που βρίσκονταν στο Τροκαντερό εκείνη

τη μέρα.

Πέρα από την εκπληκτική ομοιότητα με τον Τόμ ι, τι θα μπο

ρούσα να περιμένω από έναν σκέιτερ; Ήμουν πάντα επιφυλα

κτικός απέναντι σε τούτα τα φτερω τά δίποδα, όταν έχουν περά

σει τα δέκα ή τα δώ δεκα . Κ αθώ ς η δική μου εξεγερμένη εφηβεία

δεν θα μπορούσε π οτ έ να έχει εξοπλιστεί με πατίνια -πα ιχν ίδια

που θεωρούνταν ασύμβατα με τη σοβαρότητα την οποία απαι

τούσε η καλή λογοτεχνία και η επανάσταση-, είχα πάντα την

τάση ν’ αντ ιμετω πίζω τους έφηβους πατινέρ και σκέιτερ ω ς αφε-

25

ed by Cam canner



λείς κι ελαφρόμυαλους. Την ίδια στιγμή, και υπό την προϋπόθε

ση να μην έχουν ξεπεράσει την εφηβεία, όφειλα να παραδεχτώ

ότι η αγάπη για την ταχύτητα, τον κίνδυνο και την ελευθερία

που εξέφραζαν τρέχοντας με τα πατίνια τους, με αξιοθαύμαστη

δεξιοτεχνία μερικές φορές, και πάντοτε περιφρονώντας τη σύνε

ση των μεγάλων, μου προκαλούσε κάποια συμπάθεια. Συγκρα

τημένη, ωστόσο, απέναντι στις ομαδικές εμμονές τους, τις αγε

λαίες μετακινήσεις τους, το ομοιόμορφο slreetAvear,* τις πανο

μοιότυπες ψυχρές εκφράσεις τους, ακόμη και ύστερα από μια

επίδειξη, λες και η εκδήλωση ενός συναισθήματος θα τους υπο

βάθμιζε στα μάτια του κόσμου. Ακριβώς όπως ο Άλεξ τού Pa-

ranoid Park , με το ανέκφραστο πρόσωπο που σε παγώνει.

Γ Γ αυτούς τους λόγους, παρατηρώντας τον Γκαμπριέλ, ανα

ρωτιόμουν αν η ομοιότητα, η αποκοτιά και η ευκινησία του αρ-

κούσαν. Μια παράλογη διαπίστωση μ’ έκανε να το αποφασίσω:

από την πίσω τσέπη του baggy** παντελονιού του Γκαμπριέλ

προεξείχε ένα βιβλίο. Παράλογη, γιατί μπορεί απλούστατα να

ήταν ένα σχολικό βοήθημα, ένα εγχειρίδιο πληροφορικής, η αυ

τοβιογραφία κάποιου ποδοσφαιριστή, τίποτα τέλος πάντων

ικανό να φέρει πιο κοντά τον νεαρό σκέιτερ με τον εραστή της

λογοτεχνίας Τόμι. Εκείνη τη στιγμή, όμως, και η παραμικρή

πιθανότητα συμβατότητας θα μου ήταν αρκετή. Δίχως να χά

σω από τα μάτια μου τον Γκαμπριέλ, έκανα μερικά τηλεφωνή

ματα για να βρω φωτογράφο αμέσως διαθέσιμο, ώστε σε μισή

ώρα να βρίσκεται στο Τροκαντερό. Το φτερωτό αγόρι συνέχιζε

να χορεύει κάτω από τον παριζιάνικο ουρανό, όταν έφτασε ο

Πολ. Τον άφησα εκεί, με αποστολή να το αιχμ αλω τίσει, κι έφυ

γα για το ραντεβού μου.

Την επομένη κιόλας κοίταζα τις φωτογραφίες και γνώριζα ότιο Γκαμπριέλ δεν είχε πει οχι, ότι ήταν δεκαεφτά χρονών και πή-

2 0




γαινε στην προτελευταία τάξη του λυκείου Σαπτάλ. Ο Πολ τον

είχε βρει φυσικό μπροστά στο φακό, ούτε τρομαγμένο ούτε επηρ-

μένο. Οι φωτογραφίες τον έδειχναν όπως ακριβώς προσπαθού

σε να φαίνεται στην πραγματικότητα, ψυχρός, μπλαζέ, ή ακόμη

κι ενοχλημένος από το βλέμμα των άλλων. Εκτός από μία λή

ψη, όπου, χαμογελαστός, επιδείκνυε το εξώφυλλο του βιβλίου

που είχε βγάλει από την τσέπη του: ήταν η Αντιγόνη του Σοφο

κλή, από τα σχολικά του βιβλία. Ο Πολ τον είχε φωτογραφίσει

απ’ όλες τις γωνίες και είχε απομονώσει το πρόσωπό του σε κο

ντινά πλάνα. Τοποθέτησα όλες αυτές τις φωτογραφίες μπροστά

στο γραφείο μου και τις περιεργάστηκα προσεκτικά για λίγες μέ

ρες, πριν του τηλεφωνήσω. Φανταζόμουν τις φωτοσκιάσεις που

θα έπρεπε να χρησιμοποιήσουμε προκειμένου να δείξουμε πως

μεγαλώνει και, από δεκάξι, γίνεται δεκαεννιά. Προσπαθούσα να

μαντέψω τη φωνή του, έφτιαχνα νοερά τα μαλλιά του όπ ως του

Τό μι, ξυρισμένα στους κροτάφους και το σβέρκο, πυκνά και φου

ντωτά στην κορυφή. Αναρωτιόμουν αν αυτή η εξωτερική τρα

χύτητα θα μου φαινόταν χρήσιμη —έτσι φανταζόμουν τον Τ ό -

μ ι- ή θα μου προκαλούσε προβλήματα - ίσως να δυσκόλευε τηνταύτιση με το χαρακτήρα. Για να π ω την αλήθεια, πιστεύω π ω ς

οι δισταγμοί μου ήταν α πλώς τυπικοί. Το αγόρι ήξερε γράμμ α

τα, πήγαινε κανονικά σχολείο στο Παρίσι (κι έτσι γλίτωνα τις

ιδιομορφίες της προφοράς), εξέπεμπε, χωρίς ιδιαίτερη προσπά

θεια, έναν νωχελικό δυναμισμό στη σωστή δόση, είχε έναν αέρα

ανω τερότητας ενώ , τέλο ς, η φυσική ομοιότητα λειτουργούσε σα-ρωτικά.

Ό ταν επ ιτέλους μιλήσαμε στο τηλέφωνο, η φωνή του μου άρε

σε, νεανική, ήρεμη, χωρίς εξάρσεις. Η περιπέτεια τον ενθουσία

ζε, τον γοήτευε η ιδέα να περάσει στο πλατό ένα μέρος του κα

λοκαιριού. Α λλά τον είχε φοβίσει το σενάριο: ο ρόλος ήταν εξο-

ann27

oy uambcanner



απλώς να συμπληρωθεί η ομάδα, να ολοκληρωθεί το κάστινγκ

και να γίνει το ρεπεράζ, στην Ουγγαρία, στο Ντινάρ, στα σημεία

των επιθέσεων. Όλους αυτούς τους μήνες έβλεπα τον Γκαμπριέλ

μια-δυο φορές την εβδομάδα. Ή θελα να γνωρίσει τον Τόμι τόσο

καλά όσο κι εγώ. Του έδειξα τις πέντε φωτογραφίες, του υπέδει

ξα τα σημαντικότερα αποσπάσματα των Αναμνήσεων της Ε λέν,

του αφηγήθηκα την ιστορία των FTP-MOI,* αρχικά τα οποία

άκουγε, εννοείται, για πρώτη φορά, τον πήγα παντού, σε όλα τα

σημεία όπου είχε δράσει ο Τόμι, ακόμη και σ’ εκείνα που μόνος

μου είχα αναγνωρίσει κατά τη διάρκεια της έρευνάς μου, κι από

τότε ήμουν ο μοναδικός στον κόσμο που τα γνώριζε. Ήρθε σ’

όλες μας τις συναντήσεις, με άκουγε προσεκτικά, μου έκανε λο

γικές ερωτήσεις που μ’ έπειθαν για την ευφυΐα του. Κάτι όμωςμε ανησυχούσε, πιο έντονα όσο περνούσαν οι μέρες: μια ψυχρό

τητα, μια αδιαφορία, που έλπιζα να είναι απλώς επιφανειακή.

Το γεγονός ότι νεαροί Εβραίοι πήραν τα όπλα ενάντια στον

γερμανικό στρατό, ολομόναχοι σχεδόν στο κατεχόμενο Παρίσι,

ενώ η κοινωνία γύρω τους ήταν από καιρό εχθρική, δεν έμοιαζε

να τον εκπλήσσει ιδιαίτερα, ούτε βέβαια να τον εντυπωσιάζει.

Ό ,τ ι εμένα με συνάρπαζε και, σε ορισμένες περιπ τώσεις , με συ-

γκινούσε μέχρι δακρύων, εκείνον τον άφηνε παγερά αδιάφορο.

Κατά τ’ άλλα, ήταν ήδη πολύ αργά για να εξακριβώσω το

υποκριτικό του ταλέντο. Για να του κεντρίσω το ενδιαφέρον και

να δω τ ι μπορούσα να περιμένω απ’ αυτόν, δοκιμάσαμε μερικές

σκηνές όπου εμφανιζόταν μόνος του, με ή χωρίς κείμενο. Τ ίπ ο

τα δεν συνέβη, στην αρχή. Μπροστά στην κάμερα, με εντυπωσιακή ευκολία, ο Γκα μπ ριέλ έλεγ ε τα λόγια που είχε μάθει, έκα

νε τις κινήσεις που είχε προβάρει. Αλλά αναζητώντας τον Τόμι

έχανε τον εαυτό του. Ό λ α όσα με είχαν γοητεύσει σ’ αυτόν, η

ιδιαίτερη ποιότητα της παρουσίας του, εκμηδενίζονταν μέσα σ’

29



έναν ρόλο που ο ίδιος τον φανταζόταν στον αντίποδα της προσω

πικότητάς του. Στην πορεία, όσο εξοικειωνόταν με το σόμπαν

του Τ όμ ι, ένιωθα σιγά σιγά, σε κάπο ιες απ οχ ρώ σεις της φωνής,

στο βάδισμα, σε ορισμένες στάσεις το υ κορμιού, ότι τα δύο πρό

σωπα θα μπορούσαν και να συναντηθούν. Τότε δεν φανταζό

μουν ακόμη σε ποιο βαθμό θα επαληθευόταν αυτή η εντύπωση.

Πολύ απασχολημένος καθώς ήμουν με τις τελευταίες προε

τοιμασίες και αργότερα με τα γυρίσματα στο Ντινάρ, δεν είδα

καθόλου τον Γκαμπριέλ τον Ιούνιο -πριν από τα γυρίσματα της

πρώ της του σεκάνς, δηλα δή - και π οτ έ δεν έμαθ α τ ι έκανε εκείνο

το μήνα. Η Κλερ μού έλεγε ότι δεν πήγαινε πια σχολείο, αλλά

αυτό δεν την ανησυχούσε γιατί περνούσε στην τελευταία τάξη,

ότι έφευγε πρωί κι επέστρεφε βράδυ, και πως είχε μάλιστα εξα

φανιστεί για τρεις μέρες, λέγοντας ότι ε ίχε πάει σ ’ έναν φίλο του,

ο οποίος όμως το διέψευσε. Μιλούσα πού και πού στο τηλέφωνο

μαζί του. Με τη σταθερή φωνή του μού έλεγε ότι όλα πάνε κα

λά, ότι προετοιμαζόταν, και π ω ς τη μέρα που είχαμε συμφωνή

σει θα ήταν εκεί.

30

j




Και πάλι ο Tout. Έ γε ι αεναΐΑ™ , '' ' ̂ σε ’ πΡε7ζεί να είναι δεκάρι π δρ

"Γ„Ζ:?:1 Τ 1 ™τ°°<■ « Λ ^ Ζ%, , , , . ” *** ptjaA a κα „Χν ανοιχτός,* « „ Λ χ „ «-Μ & * w

w ’ Τ ' , Τ “ ««ο ,ο W i

to. τα λεπτά χαρακτη ριστικά του, τα ξανθά του μαλλιά. Περ-νάει την πύλη του λυκείου ΛουίλεΓκραν και συνεχίζει στην

οδο Σ εν Ζ ακ ενα ά λλ ο α γόρι, γύρω στα έντεκα, ξοπίσω του,

τον φω νάζει μ ε το μ ικ ρ ό του όνομα και τον ακολουθεί. Είναι ο

Μ πελά, μ ε κ ο ν τά παντελόνια. Τ α δύο αγόρια κρατούν από μια

σχολική τσ ά ν τα ο Τόμ ι την έχει παραμάσχαλα, ενώ ο Μπελά

στο χέρ ι—κ α ι πε ρπ ατο ύν στ α δρομ άκια του Παρισιού της δεκαε-

τίας του ’40' αναγνωρίζουμε το δρόμο του Πολυτεχνείου και,

στην άκρη , το έν α φύλλο της μεγάλης πύλης της σχολής. Εχει

συννεφιά, οι προσόφεις των κτιρίων είναι σκοτεινές. Αρχίζει να

βρέχει, ο Τ όμ ι σηκώ νει το γ ια κ ά του σακακιού του και ο Μπελά

τον ακο λο υθεί, τρ έχ ον τα ς σχεδόν για να τον προψτάσει.Τα παι-

διά δ ιασ τα υ ρ ώ ν ο ν τα ι με πα ρέε ς φοιτητών, περαστικούς ντυμε

νονς δεν ρ ίχνουν ούτε μ ε αμ ε ιε ια στο I f ™ » “ Τ '

^ *& V « » .ΠοΧνεεχννεν,.o'.Tw * « « “

31

anned by CamScanner



ρώνεται μ ε κάποιον και τον χαιρετάει, χωρίς να σταματήσει. Τα

πα ιδιά στρίβουν αριστερά και κατηφορίζουν την οδό Μοντάιν

ΣεντΖενεβιέβ. Αίγα μέτρα πιο κά τω . στο αρ ιστ ερό πεζοδρόμιο,

ο Τόμι σταματάει μπροστά στην πόρτα ενός εστιατορίου που

ονομάζεται «Πέταλο». Σπρώ χνει την πόρ τα , κοιτάζει πίσω του

και αφήνει τον Μ πέλα να περάσει πρώ τος.

Α πό το θόρυβο, καταλαβαίνουμε ότι η αίθουσα είναι γεμάτη'

τη φωτίζει μόνο το αδύναμ ο γκρίζο φως που περνά απ ό τις κουρ-

τίνες των μεγάλων παραθύρων. Δεν διακρίνουμε καθαρά , μες

στο ημίφως. Η Ελέν παίρνει π αρ αγ γελ ία α π ό μια παρέα Γερ-

μανώ ν στρατιωτών . Τ α δυο αγ όρ ια μπαίνουν στην κουζίνα, φά

χνουν έναν γύρο, όλο και κ άτι βρίσκουν να ροκανίσουν. Ο Τόμι

ξαναβγαίνει στην αίθουσα , κα ι η Ελέν τον βλέπ ει που ανταλλάσ-

σει χειραφ ία με τέσσερις φοιτητές, τρία αγ ό ρ ια και μ ία κοπέλα

γύρω στ α είκοσι, και κάθ εται στο τραπ έζι τους.

Οι σκηνές αυτές εκτυλίσσονται σχεδόν σε πραγματικό χρόνο. 0

Τόμι ζούσε μαζί με την οικογένεια του στον όροφο πάνω από το

εστιατόριο που είχε αναλάβει η μητέρα του το 1937, το «Πέτα

λο», στον αριθμό 42 της οδού Μοντάιν-Σεντ-Ζενεβιέβ. Σε από

σταση εφτά λεπτών με τα πόδια από το σχολείο του, το λύκειο

Λουί-λε-Γκραν. Μερικές εκατοντάδες μέτρα από το διαμέρισμα

της οδού Ρολέν, όπου έμεναν όταν εκείνος ήταν πολύ μικρός,

και της οδού Μπουλανζέ, όπου έμεναν όταν πήγαινε δημοτικό.

Πολύ κοντά επίσης στο δωμάτιο που θα νοίκιαζε αργότερα, στον

αριθμό 69 της οδού Καρντινάλ-Λεμουάν. Αυτή η γειτονιά του

5ου διαμερίσματος -π ου βόρεια την ορίζει το Πάνθεον και νότια

το μπουλβάρ Σεν-Ζερμέν, δυτικά η οδός Σ εν-Ζακ και ανατολικά

η οδος Μονζ-, αυτή η γειτονιά λοιπόν θα γινόταν το βασίλειό

του, όπου θα γνώριζε την κάθε πέτρα, το κάθε κτίριο, το κάθε

32

Scanned bv CamScanner



μαγαζί και, σίγουρα, μερικά μυστικά. Έ ν α βασίλειο από το

οποίο, ακόμη και με κίνδυνο της ζωής του, δεν θα ήθελε ποτέ να

εξοριστεί. Εκείνο τον καιρό δεν ήταν η καθαρή, τουριστική και

ακριβή περιοχή που είναι σήμερα. Οι στενοί δρόμοι που ανηφό-

ριζαν προς το Πάνθεον ήταν άθλιοι, και τα παλιά τους κτίρια

ερειπωμένα. Σ τ’ απομνημονεύματά της, η Ελέν αφηγείται ότι ηγειτονιά ήταν γεμάτη ζητιάνους, τους π ιο αξ ι ολ άτρ ευτους κα ι

σιχαμερούς τον κό σμ ου , που πουλούσαν αποτσίγαρα στην πλα

τεία Μομπέρ. Ή θελα να κάνουμε γυρίσματα σ’ αυτούς ακριβώς

τους δρόμους, που δεν έχουν αλλάξει ιδιαίτερα. Χρειάστηκε

απλώς, με τη βοήθεια των ψηφιακών μέσων, να λερώσουμε τις

προσόψεις που είχαν αναπαλαιωθεί με μεγάλο ζήλο, να προσθέ

σουμε ψεύτικα πλακόστρωτα, να αναπλάσουμε τις βιτρίνες της

εποχής...

Η μικρή αυτή περιπλάνηση προσφέρει, χωρίς καθόλου δια

λόγους, μερικές ενδιαφέρουσες πληροφορίες: το σχολείο του Τ ό -

μι, η γειτονιά του, το εστιατόριο τ ης μητέρας του και οι μεγα λύ

τεροι σε ηλικία φοιτητές που συναντά. Σε σχέση με όσα γνωρί

ζουμε γενικά για τη γερμανική κατοχή και τη συνεργασία τωνΓάλλων, ό,τι συνέβαινε στο «Πέταλο» από το 1940 ώς το 1942

μοιάζει με ψέμα. Π ά ντω ς, η Ελ έν το επιβεβαιώνει. Πο λλοί Γε ρ

μανοί, που τους άρεσε να τους υποδέχεται μια ιδιοκτήτρια η

οποία μιλούσε γερμανικά, κάθονταν πράγμ ατι δίπλα δίπλα , χ ω

ρίς βέβαια να το γνωρίζουν, με κάθε λογής πολιτικούς πρόσφυ

γες από την κεντρική Ευρώπη και με ξένους αντιστασιακούς,

κομμουνιστές, στην πλειον ότητά τους -ιδιαίτ ερα , Εβραίους α γω

νιστές του Ισπανικού Εμφυλίου, που είχαν δραπετεύσει από τα

γαλλικά στρατόπεδα κρ άτ ησ ης -, οι οποίοι πήγαιναν εκεί για να

συναντηθούν, να ζεσταθούν, να φάνε και να κρύψουν όπλα..· Οι

Γερμανοί, αποχαυνωμένοι σίγουρα από ένα μείγμα παριζιάνι-

33

ned by Cam canner



κων απολαύσεων και στρατιωτικής ρουτίνας, δεν υποψω^

τίποτα. Ποτέ δεν τους είχε περάσει απο το μυαλό οτι η £ χ έν

λυπτε αντιστασιακούς, πόσο μάλλον ότι ήταν Εβραία. Εκείν

αφηγείται πώς μια μέρα, κάποιος απ αυτούς, βλέποντας τον

θό Τόμι να διασχίζει την αίθουσα, τη συνεχάρη για τα αψεγά~

διαστα άρια χαρακτηριστικά του γιου της. Σεβόμενοι ωστόσοτους γαλλικούς νόμους, ο Ελεκ και η οικογενειά του είχαν πάει

στην αστυνομία να δηλώσουν οτι είναι Εβραίοι, στις 7 Οκτω

βρίου 1940. Κι όλοι οι κάτοικοι της περιοχής, που τους γνώριζαν

σχεδόν δέκα χρόνια τώρα, ήξεραν με ποιους είχαν να κάνουν.

(Δύο χρόνια αργότερα, άλλωστε, η γαλλική αστυνομία έλαβε,

πιθανότατα από κάποιον πεινασμένο γείτονα, μια ανώνυμη καταγγελία, σύμφωνα με την οποία ο Ελέκ επιδιδόταν στη μαύρη

αγορά χωρίς να φοράει το κίτρινο αστέρι. Διεξήχθη έρευνα, αλ

λά η οικογένεια είχε ήδη εξαφανιστεί.) Η αλήθεια είναι ότι, ως

Ούγγροι, η Ελέν και οι δικοί της προστατεύονταν από τα αντι-

σημιτικά μέτρα ώς το 1942. Κάποιοι Εβραίοι που προέρχονταν

από χώρες ουδέτερες ή φιλικές προς τη Γερμανία γλίτωσαν έτσι,για μερικούς μήνες, τη μοίρα που το γαλλικό κράτος επεφύλασ-

σε, από το φθινόπωρο κιόλας του 1940, στους «φυσικούς εχθρούς»

του. Απο την άλλη, διευθυνοντας ένα εστιατόριο, όπου μάλιστα

σύχναζαν και Γερμανοί, η Ελέν τα ’βγάζε πέρα με άνεση. Όσο

μπορούσε να κυκλοφορεί ελεύθερα στο βασίλειό του, ο Τόμι, νεα-

ρος Εβραίος επι γερμανικής κατοχής, δεν πείνασε ποτέ.

Εκείνη την άνοιξη του 1941 ο Τόμι γνώρισε στο «Πέταλο»

μια παρέα φοιτητών της Σορβόννης* ήταν ως επί το πλείστον

κομμουνιστές και μέλη ενός από τα πρώτα αντιστασιακά κινή

ματα στη Γαλλία, που δημιουργήθηκε τον Ιούνιο του 1940 με

την ονομασία Δίκτυο του Μουσείου του Ανθρώπου. Συνένωνε

<Ρ ρες αντιστασιακές ομάδες, ενώ αριθμούσε μεταξύ των με-

34




λών του τον Κλοντ Αβλίν, απολαυστικό σεναριογράφο του Επι -

βάτη της γραμμής U* και δημιουργό του κινηματογραφικού

βραβείου «Ζαν Βιγκό», καθώς κι έναν από τους μεγαλύτερους

Γάλλους συγγραφείς του 20ού αιώνα, τον Μισέλ Λεϊρίς. Το δί

κτυο, που κύρια δραστηριότητά του ήταν να διοχετεύει πληρο

φορίες στο Λονδίνο και να διανέμει την Αντίσταση, το πολυγρα-

φημένο έντυπό του, εξαρθρώθηκε ως επί το πλείστον μέσα στους

πρώτους μήνες του 1941. Δέκα μέλη του, μεταξύ των οποίων και

ο ιδρυτής του. ο Μπορίς Βιλντέ, καταδικάστηκαν σε θάνατο και

τουφεκίστηκαν στις 23 Φεβρουάριου του 1942. Πολλές ομάδες,

όμως, ανάμεσά τους κι η ομάδα του Τόμι, συνέχισαν τον αγώνα.

Έ τσ ι έγινε αντιστασιακός ο Τόμι. Μπορεί να υπήρχαν χιλιά

δες λόγοι για να πάρεις μια τέτοια απόφαση εκείνη την εποχή.

Μέχρι τότε, όμως, ελάχιστοι περνούσαν το κατώφλι. Και απ’

αυτούς, ακόμη λιγότεροι ήταν μόλις δεκαέξι ετών.

Μ ’ αυτή τη σεκάνς —φαινομενικά ανώδυνη-, της εξόδου από το

σχολείο και της επιστροφής στο σπίτι, ξεκινά όλη η ιστορία.

Όπου ανακαλύπτουμε τον έφηβο Τόμι, κι όπου εμφανίζεται γιαπρώτη φορά ο Γκαμπριέλ. Σ ’ αυτή τη σκηνή κάτι συμβαίνει: ο

Γκαμπριέλ περπατάει διαφορετικά από πριν. Δεν είναι το δικό

του βάδισμα. Εκπέμπει σκληρότητα και αγριάδα, με το κεφάλι

του ελαφρώς σκυμμένο, το μπράτσο να σφίγγει στα πλευρά του

τη σχολική τσάντα. Από τις πρώτες κιόλας στιγμές του γυρί

σματος, ο Γκαμπριέλ επινοεί τον δικό του Τόμι, μ’ έναν αυθορ

μητισμό που προδίδει ιδιοφυία και που η προετοιμασία μας δεν

του είχε επιτρέψει να εκδηλωθεί. Θυμάμαι ότι, εκείνη την πρώ

τη μέρα των εξωτερικών γυρισμάτων, καθώς ανακάλυπτα πόσο

τον είχε διαποτίσει η προσωπικότητα του Τόμι, είχα εντυπω

σιαστεί, σχεδόν ανατριχιάσει. Πόσο μάλλον που, λίγα λεπτά

35

uarmeuuyoamouaimer



νωρίτερα, όταν ο Γκαμπριέλ είχε εμφανιστεί με τα ρούχα και τα

μαλλιά του Τόμι. είχε χαμογελάσει με το σάστισμά μου και μου

είχε πει ότι έβρισκε τον εαυτό του φρικτό, ότι ποτέ δεν θα κατά-

φερνε να το συνηθίσει: τι ντροπή.

Για δέκα περίπου δευτερόλεπτα επικρατεί ηρεμία και σιωπή, καθώ ς βλέπουμε απ ό φηλά έναν μακρύ άδειο διάδρομο τουΛονί

λεΓκραν. αρισ τερά τις α ίθουσες δ ιδασκαλίας στη σειρά και, δε-

ξιά, τα μεγάλα παράθυρα. Α κούγονται μόνο οι φωνές των κα -

θηγητών που παραδίδουν το μάθη μά τους. Ξαφ νικά ακουγεται

το κουδούνι. Οι πόρτες ανοίγουν κι ένα θορυβώδες μελίσσι μ α-

θητών ξεχύνεται στο δ ιάδρ ομ ο' πλησιάζουν στην κά μερα που

τους παρακολουθεί α π ό φηλά, και την προσπερνούν. Ο Τόμι εί-

ναι στο βάθος, τον βλέπουμε στο τέλος, προχωράει μέσα στο πλή-

θος, μιλώ ντας μ' έναν συμμαθητή του. Η φωνή του, τελικά, κα -

λύπτει την οχλαγωγία:

— . ..είναι κάθ αρμ α! Δεν μπορείς να μιλά ς έτσι για τη Γερ-

μανία, όταν ξέρεις τι συμβαίνει. Κ α ι ξέρει κ αλ ά τι έγινε εδώ πέρα

με τους Πολωνοεβραίους. Στην Π ολω νία, κλείνουν όλους τους Εβραίους σε γκέτο!

— Σ ταμ άτα , Ελέκ... δεν έχεις κ αμ ιά απόδειξη, μόνο την προ-

π αγάνδα της Μ όσχας... Π ρόσεξε μην την πατήσεις. Δεν είναι

κα ι τόσο έξυπνο να κυκλοφορείς μ ε τις προκη ρύξεις σου. Κ α ι να

διαλαλείς ότι τον έχειςχεσμ ένο τον Π ετέν, ότι είσ αι Ε βραίος...

— Θα το φωνάζω μέχρι να φοφήσει, μέχρι να τον εκτελέσουν! Τώ ρα ακολουθούμε τα δυο αγ όρ ια μέ σα στο πλήθος, κα τε-

βαίνουν μ ια σκάλα. Π έντε σκαλ ιά π ιο κ ά τω , ένας μαθητής, γρα

βατωμένος, με μπριγιαντίνη σ τα μ αλ λ ιά , που προηγουμένως

είχε προσπεράσει τα α γό ρια ενώ συν ομιλούσαν, στρέφεται προς

το μέρος του Τόμι κα ι του λέει δυ να τά :

36

canned by Gam canner



— Ελέκ. καλύτερα να το βουλώσεις , είσαι μετανάστης και

Εβραίος!

Τότε ο Τόμι. που βρίσκεται πέντε σκαλ ιά πιο πάνω , ορμάει

στο μαθητη κι αρχίζει να τον γρονθοκοπεί, να τον κλ ω τσά ει, μ έ-

χρι που τα ά λλ α α γό ρια τον αρπάζουν κα ι τον συγκρατούν.

Η σκηνή αυτή γυρίστηκε ακριβώς μετά τη σεκάνς της επιστρο

φής στο σπίτι από τους δρόμους του Καρτιέ Λατέν, την ίδια μέ

ρα που άρχισαν όλα. Το πρώτο πλάνο χρειάστηκε πάνω από

δέκα λήψεις, μ' αυτό το πλήθος των νεαρών κομπάρσων που

πλησίαζαν τόσο πολύ την κάμερα ώστε χανόταν κάθε φυσικότη

τα, με την περίπλοκη ηχοληψία, τούτο το διάλογο που ξεχωρίζει μες στη φασαρία. Ε δώ ακούμε για πρώτη φορά τη φωνή του.

Τι θυμίζει, άραγε; Ηθοποιούς μιας άλλης εποχής, εκφωνητές

του Radio Paris, των ένδοξων ημερών, ή μήπως εκείνους τους

ανώνυμους του ’30 και του ’40 που εκφωνούν τα επίκαιρα της

Pathe και της Gaumont; Ό χι. Δεν είναι η φωνή με τη θεατρικό

τητα ή την υπερβολή στην άρθρωση, αλλά ούτε και η δημοφιλής

φωνή της εποχής, αργόσυρτη, με το παριζιάνικο σταφυλικό γ ή

με το ρ της επαρχίας... Σίγουρα, πάντως, τούτη η φωνή δεν

ανήκει σε νεαρό της εποχής μας. Η χροιά της δείχνει πως έρχε

ται από εκείνα τα χρόνια, γιατί, παράλληλα με την υφή της επι

δερμίδας και τα χαρακτηριστικά του προσώπου, μέσα σε μισό

αιώνα έχουν αλλάξει και οι φωνές. Δεν έχω ιδέα πώς βγήκε αυ

τή η φωνή από τον Γκαμπριέλ, γιατί, όπως και το βάδισμα, δεν

ήταν η δική του. Δεν μπορώ να φανταστώ ότι ήταν φυσικό επα

κόλουθο της νέας του ιδιότητας του ηθοποιού, των κοστουμιών

και των αξεσουάρ, των σκηνικών, της σκηνοθεσίας εν γένει. Ή

ότι τη δοκίμασε, προτού εκείνη βγει από το στόμα του. Στην

πραγματικότητα, ακούγοντάς τον εκείνη τη μέρα για πρώ τη φο-

37



ρά, σκέφτηκα πως, αντίθετα, η φωνή αυτή είχε έρθει να τον συ

ναντήσει.

Εκείνη τη στιγμή, από την πρώτη κιόλας μέρα των γυρισμά

των με τον Γκαμπριέλ, έχοντας παρατηρήσει το βάδισμα και

έχοντας ακούσει τη φωνή του, μου πέρασε από το μυαλό η ιδέα

της πνευματοληφίας. Τη βασάνισα πολύ. Ποτέ δεν σκεφτηκα

μια μεταφυσική μετενσάρκωση, ένα θαύμα του πνευματισμού ή

άλλα τέτοια φαιδρά. Τσως μόνο ένα παράδοξο φαινόμενο που

προερχόταν πιθανόν από τον διακαή μου πόθο να δω τον Τόμι

να επιστρέφει με σάρκα και οστά.

Όταν ρώτησα τον Γκαμπριέλ γι’ αυτή τη φωνή, μου έδωσε

μια εντελώς διαφορετική εξήγηση. Μου απάντησε χωρίς δισταγμό ότι είχε ταλέντο μίμου. Ό τι μπορούσε στη στιγμή να

αναπαραγάγει τη φωνή, τα τικ, τις κινήσεις πολλών διάσημο-

τήτων. Κι ότι επομένως του ήταν εύκολο να μιμηθεί τη φωνή

του Τόμι. Γιατί την άκουγε. Ναι, τη φωνή ενός νεκρού που ποτέ

δεν είχε ηχογραφηθεί. Παρατηρώντας το πρόσωπό του στις φω

τογραφίες -ιδιαίτερα εκείνη που του είχα δώσει το ίδιο πρωί,

για να του φρεσκάρω τη μνήμη, μιας και την είχε ξαναδεί-, ισχυ

ριζόταν ότι μπορούσε ν’ ακούσει τη φωνή του. Ό π ω ς ακριβώς

συνέδεε κάθε φωνήεν του αλφαβήτου αυτόματα μ’ ένα χρώμα,

και τις μουσικές νότες με διαφορετικά σχήματα, έτσι μπορούσε

να ακούσει και τη φωνή ενός προσώπου που είναι πια βουβό. Κι

ένα ακίνητο σώμα επέτρεπε στη φαντασία του να συλλάβει το

βάδισμα και τις κινήσεις του. Έ τ σ ι μου είπ ε. Αλήθεια ή ψέμα;

αναρωτήθηκα. Αλλά, κατά βάθος, ελάχιστα μ’ ενδιέφερε. Γιατί

η επινόηση ενός τέτοιου ψέματος μ ε γο ήτευε εξίσου μ’ ένα χάρι

σμα συναισθησίας όπως αυτό. Κ αι τα δύο απέπνεαν ένα μυστή

ριο που μεγέθυνε τον Γκαμπριέλ στα μάτια μου. Επιπλέον, κα

θώς είναι ιδιαίτερα κουραστικό να καθοδη γείς έναν ηθοποιό, και

38

Scanned bv CamScanner



μάλιστα ερασιτέχνη ή αρχάριο, μ’ άρεσε που ο Γκαμπριέλ μού

ξεγλιστρούσε, δείχνοντας από την πρώτη κιόλας μέρα να έχει

βρει τον Τόμι. Μπορεί απλώς να χρειαζόταν να τον εμποδίσω

να σκοτώσει.

Γιατί, μετά το βάδισμα και τη φωνή, δεν άργησε να εμφανι

στεί η οργή. Η σκηνή του γρονθοκοπήματος στις σκάλες, παρό

λο που την είχαμε προβάρει δέκα φορές, παραλίγο να στείλει

έναν νεαρό ηθοποιό στο νοσοκομείο: στο τέλος της πρώτης και

μοναδικής λήψης, όταν φάνηκε ότι εκείνος δυσκολευόταν να ξα-

νασηκωθεί, ήταν ξεκάθαρο ότι ο Γκαμπριέλ δεν είχε συγκρατή-

σει τη δύναμή του.

Αν δεν τραβ ούσαν τον μ ικρό, θα τον είχ ε σκοτώ σει, γράφει η

Ελέν περιγράφοντας αυτή τη σκηνή. Συνέβη τον Ιούνιο του 1941,

στο Λουί-λε-Γκραν. Την ίδια μέρα, ή ίσως την επομένη, σίγουρα

όμως στις 12 Ιουνίου, κάλεσαν τον Τόμι στο γραφείο του επι

θεωρητή. Η ημερομηνία έχει σημειωθεί στη μαθητική του καρ

τέλα, που έχει διατηρηθεί, μαζί με χιλιάδες άλλες, στα σχολικά

αρχεία. Ο επιθεωρητής, ένας γενναίος άνθρωπος, του εμπιστεύ

τηκε ότι καταλάβαινε τι τον είχε εξοργίσει, αλλά πως αυτό δεν

ήταν λόγος για να σκοτώσει κάποιον. Απ’ ό,τι φαίνεται, ο Τ όμι

δεν του άφησε χρόνο ν’ ανακοινώσει τη μάλλον ελαφριά τιμωρία

που είχε αποφασίσει να του επιβάλει. Σύμφωνα με την Ελέν

-που μπερδεύει τις χρονολογίες και κάνει λόγο για το 19 42 —,

εκείνη τη στιγμή ο Τόμι είχε ήδη πάρει την απόφασή του. Ευ

χαρίστησε τον επιθεω ρητή για όλα όσα είχε κάνει γι’ αυτόν καιτου ανακοίνωσε ότι σταματούσε το σχολείο για να μπει στην

Αντίσταση. Στη μαθητική του καρτέλα, ένα μικρό κιτρινισμένο

χαρτόνι -όπου διαβάζουμε, γραμμένα με το χέρι, το επ ίθετό

του, την ουγγρική του εθνικότητα, την ημερομηνία και τον τόπο

39

scanned Dy oamcDcanner



γεννήσεώς του, τη διεύθυνσή του στον αριθμό 42 της Movxatv-

Σεντ-Ζενεβιέβ, κι ακόμη ότι ως πρώτη γλώσσα είχε επιλέξειτα

αγγλικά και ως δεύτερη τα γερμανικά—, είναι σημειωμένη, κά

θετα στο περιθώριο, η σημαντική πληροφορία: τη 12η Ιουνίου

1941 εγκατα λε ίπ ε ι, τ έλος σπουδώ ν .

Στις 12 Ιουνίου του 1941, και όχι του 1942, Είναι αδιάφορο

για την ταινία μου, και κανείς δεν γνωρίζει, βλέποντας τη σκη

νή, ότι εκτυλίχθηκε εκείνη την ημερομηνία. Εγώ απλώς ήθελα

να μάθω τα πάντα για τον Τόμι, να γνωρίσ ω, ν’ αγγίξω και να

νιώσω όλα τα ίχνη που δεν είχαν ακόμη χαθεί. Κάθισα στα σκα

λοπάτια των κτιρίων, ακολούθησα τις ίδιες διαδρομές, ψηλάφι-

σα τους τοίχους. Στις 12 Ιουνίου 1941 ο Τόμι ήταν δεκάξι χρο-

νών, κι ήταν Πέμπτη. Τα μαθήματα γα λλικών και γερμανικών

είχαν αρχίσει να του φαντάζουν μάταια εδώ και μερικές εβδο

μάδες, από τότε που άκουσε για τις πρώτες συλλήψεις Εβραίων

στο Παρίσι, στις 14 Μ αΐου, μόλις έναν μήνα νωρίτερα.

Ή ταν Εβραίος και, το σπουδαιότερο, είχε αρχίσει να κάνει

παρέα με κομμουνιστές φοιτητές, κι έτσι γνώ ριζε όλες τις λεπτο

μέρειες εκείνων των συλλήψεων. Στις 13 Μαΐου, 6.494 Εβραίοι

μετανάστες, που είχαν τα χαρτιά τους, α λλά ήταν ξένοι -Π ο

λωνοί, οι περισσότεροι- ή απάτριδες , άνδρες από δεκαοχτώ ώς

ε?ήντα χρονών, είχαν κληθεί να παρουσιαστούν υποχρεωτικά το

επόμενο πρωί στις αρχές: Ο κύριος Τά δε (ακολουθούσε η διεύ

θυνση και η χρονολογία γεννήσεώς) παρακαλείτ αι να προσελθει

αυτοπροσώπως, συνοδεία ενός μέλους τη ς οικογένειας του ή φι- λικού του προσώπου , στις 7 π.μ. εις... (ακολουθούσε ο τόπος -

ένας χώρος στάθμευσης στην οδό Εντο υά ρ Π αγ ερόν, ο στρατώ

νας των Τουρέλ ή της οδού Μινίμ, το κλειστό γήπεδο Ζαπί και

άλλα σημεία), προκειμένου να εξεταστεί η κατάσταση του. Ό -

ποιος δεν προσελθει την καθορισμένη ημέρα και ώ ρα θα υπόκει

4 0

Unarmed by CamScanner



xat στις αυστηρότερες τω ν ποινώ ν. Το «πράσινο προσκλητή

ριο»/ όπως το ονόμασαν αργότερα, έφερε την υπογραφή του

αστυνόμου τού εκάστοτε διαμερίσματος. 3.710 Εβραίοι είχαν

ανταποκριθεί στην πρόσκληση. Π ροχειμένου να εξεταστεί η χ α

τοίσταση.

Ή τα ν ήσυχοι, είχαν τακτοποιήσει τα χαρτιά τους. Ηαπαίτηση να παρίσταται ένα μέλος της οικογένειας ή κάποιος

φίλος ήταν βέβαια λίγο περίεργη, αλλά ίσως να χρειάζονταν

έναν μάρτυρα, μια εγγυητική υπογραφή... Στην πραγματικότη

τα, η σύζυγος ή ο φίλος αναλάμβαναν να επιστρέφουν στο σπίτι

του ενδιαφερομένου, μεταφέροντας κάποια προσωπικά του είδη.

Όσοι παρουσιάστηκαν συνελήφθησαν επί τόπου, και κλείστηκαν

στα στρατόπεδα του Πιτιβιέ και του Μπ ον-λα -Ρολά ντ. Αργότε

ρα θα τους εκτόπιζαν στη Γερμανία, απ’ όπου ελάχιστοι επρό-

κειτο να επιστρέφουν. Από τον Οκτώβριο κιόλας του 1940, όλοι

οι Εβραίοι όφειλαν να απογράφονται στις νομαρχίες, και οι Ε

βραίοι επιχειρηματίες να αναρτούν την επιγραφή «Εβραϊκή επι

χείρηση» στη βιτρίνα του μαγαζιού τους (η Ελέν είχε πάρει απαλ

λαγή μέχρι το καλοκαίρι του 1942).

Ο κανονισμός για τους Εβραίους, που εκδόθηκε στον απόηχο

των συλλήψεων, τους απέκλειε από πλήθος λειτουργημάτων και

επαγγελμάτων: εκπαιδευτικοί, υψηλόβαθμοι διοικητικοί υπάλ

ληλοι, δημοσιογράφοι και επαγγελματίες του κινηματογράφου.

Αλλά ξαφνικά, την άνοιξη του 1941, άρχισαν τα μπλόκα και οι

συλλήψεις ανθρώπων επειδή απλώς ήταν Εβραίοι. Πρώτα οι

διακρίσεις, έπειτα η αντιμετώπισή τους ως κοινών εγκληματιών. Σ τα τέλη Μ αιου, δεκαπέντε μέρες πριν από αυτή τη σκηνή

στο σχολείο, το Κομ μουνιστικό Κ όμ μα είχε τυπώ σει σε δεκάδες

χιλιάδες αντίτυπα μια προκήρυξη: Τσακίστε το όπλο του αντι-

σημιτισμού! Ενω θείτε! Το εβραϊκό τμήμα των ΜΟΙ διένεμε μια

άλλη προκήρυξη που, επικαλούμενη τον Βολταίρο και τον Ρουσ-

4ΐ

canned Dy uamscanner



σώ. τον Ουγκό, τον Ζολά και τον Ζώρες, καλούσε τους Γάλλους

να διαμαρτυρηθούν για τη σύλληψη 5 . 0 0 0 α θ ώ ω ν Θυμάτων, την

άδικη μοίρα 5 . 0 0 0 κ α τ ε σ τρ α μ μ έ ν ω ν σ π ιτ ικ ώ ν , π α ιδ ιώ ν που τα

α π ε ι λ ε ί η π ε ί ν α κ α ι η ε ξ α θ λ ίω σ η ... Και δεν αποκλείεται ο Τόμι

να είχε μοιράσει μερικές τέτοιες προκηρύξεις, Ο Τόμι εγκατέλει-

ψε το Λουί-λε-Γκραν, έδωσε τέλος στις σπουδές του για να μπει

στην Αντίσταση, ακριβώς τη στιγμή που άρχιζαν οι μαζικές συλ

λήψεις των Εβραίων της Γαλλίας. Και, αναμφίβολα, αυτή ήταν

η βασική αιτία, πέρα από τις προσβολές του αντισημίτη μαθητή

που του είχε υποδείξει να σωπάσει επειδή ήταν Εβραίος.

Τη φωτογραφία που είχα δώσει στον Γκαμπριέλ εκείνο το

πρωί την είχα επίσης βρει στ’ αρχεία του σχολείου του. Μέσα σ’έναν φάκελο που περιείχε μερικές φωτογραφίες τάξεων του σχο

λικού έτους 1940-1941. Σαν από θαύμα, ανάμεσά τους υπάρχει

και μια της προτελευταίας τάξης του λυκείου. Σαράντα δύο μα

θητές, παραταγμένοι υπάκουα σε πέντε επίπεδα. Κανείς τους σχε

δόν δεν χαμογελάει, τα σπάνια χαμόγελα είναι κι αυτά θλιμμέ

να. O t καιροί είναι σκληροί για τα παιδιά της Κατοχής. Κάποιωνο πατέρας βρίσκεται στη φυλακή, το φαΐ δεν είναι για χόρταση,

ρούχα δεν υπάρχουν πια. Οι λιγοστοί Εβραίοι φοβούνται. Από

τους σαράντα δύο μαθητές, μόνο δέκα δεν φορούν γραβάτα, πι

θανόν οι γονείς τους να είναι εργάτες ή τεχνίτες. Ο Τόμι είναι

ένας απ’ αυτούς. Στην τέταρτη σειρά, τρίτος από αριστερά. Αδύ

νατο να μην αναγνωρίσεις την έκφραση περιφρόνησης μπροστά

στο φακό, με αφορμή τούτη την παραδοσιακή σχολική φωτο

γραφία, που μοιάζει ακόμη πιο γελοία όταν, έξω από το σχολείο,

το Παρίσι βρίσκεται κάτω από την μπότα των ναζί, ο κανονι

σμός για τους Εβραίους έχει μόλις εκδοθεί, το μέλλον φαντάζει

πολύ αβέβαιο. Δεν γνωρίζω ποιο μήνα έχει τραβηχτεί η φωτογραφία. Αν κρίνει κανείς από τα ρούχα, μάλλον κάνει ψύχρα,

o o c i i i m c u u y ο ο ι ι ι ο ^ α c

42



φθινόπωρο του 1 9 4 0 ή άνοιξη του 19 41 . Ο Τ ό μ ι μπορεί να μην

έχει κλε ίσε ι α κόμη τα δεκά ξι . Φ ο ρά ει τα ρούχα που επ ιλέγ ω να

φοράει και στην τα ινία . Θ α έλεγ α ότι το πουλόβερ με τη λαιμό -

κόψη το έχει πλ έξει η Ε λ έν . Μ όνο αυ τός έχει ορθάνοιχτο το γ ια

κά του πουκά μισου , που κα λύπτε ι έ τσ ι το γ ια κά του σα κα κιού

του . Το κρύο δεν πτοούσε τον Τόμι . Θα έβα ζα στοίχημα ότ ι ομα θητής με τα γ υα λιά που στέκετα ι στα δεξ ιά του , με τα πετα

χτά α υτιά , χ ω ρ ίς γ ρ α β ά τα κ ι εκ είν ο ς, α λ λά μ ε μ α ν τίλ ι γ ύ ρω

από το λα ιμό , κα ι με σ α κά κι τσα λα κω μέν ο στο γ ια κά κα ι τα π έ

τα , ίσως Εβ ρα ίος , ίσ ω ς κο μμ ου νιστή ς , είναι ο καλύτερός του φί

λος. Αν επ έζη σ ε , φ α ν τά ζο μ α ι ό τ ι θα έγ ιν ε δά σκα λος ή δημ οσιο

γράφος. Στ" αριστερά του Τόμι , ο μαθητής με την έκφραση νυ

φίτσα ς , το δ ια περα στικό βλέμμα πίσω α πό τα γ υα λιά , γ ρα βα -

τωμέν ος , το δ ίχως ά λλο στα διοδρόμησε στο Δημόσιο , π ιθα ν ό

τατα σε κάποιο υπουργείο. Ανάμεσα στους δύο γείτονές του ο

Τόμι ποζάρει αινιγματικός , φεγγοβολάει σαν πυρσός . Κανείς

δεν μπορεί να φα ντα στεί τι θ ’ απ ογ ίνει εκείνος, ούτε και εκπλ ήσ

σει κανέναν το ότι έσβ ησε τό σο γρήγ ορα .

Σ τ ’ αρχεία του Λ ου ί-λε-Γκ ρα ν φ υλάσσονται ακόμη οι άθλιοι

έλεγχοι προόδου εκείνης της τελευταίας σχολικής χρονιάς που

έμεινε α ν ολοκλή ρωτη . Ο Τ ό μ ι , στην πρα γ μ α τικότη τα , ε ίχε πά -

ψει να μελετάει. Φ τ ω χ ή π ρ ο ε τ ο ιμ α σ ία

στην Ιστορία, α ν ε π α ρ κ ή ς

π ρ ο ετ ο ιμ α σ ία

σ τ α γ α λ λ ι κ ά , Θα τ α κ α τ ά φ ε ρ ν ε α ν μ ε λ ε τ ο ύ σ ε σ τ α

αγγλικά, ε λ ά χ ι σ τ α π ρ ο ε τ ο ι μ α σ μ έ ν ο ς κ α ι μ ε σ υ χν ές α π ο υ σ ίε ς σ τ α

μα θημα τικά ... ο ύτε ένα μά θημ α δεν γ λ ίτω σε α π’ α υτή την εγ κα

τάλειψη. Στο τέλος του δεύτερου τριμήνου, λόγω μιας α π α ρ ά -

δεκτης αδιαφορίας , το συμβούλιο κα θηγ ητών τον τ ιμώρησε με

ε π ίπ λ ηξ η π ρ ο τ η ς α π ο β ο λ ή ς . Α π έβ αλ ε μόνος του τον εαυτό του.

Αυτό το περιβάλλον, όπου επέμεναν στη μετάγγιση της εκλε

πτυσμένης γν ώ ση ς, α λλά όπου οι Εβ ρα ίοι μαθη τές —μετά τους

canned by CamScanner 43



δασκάλους που είχαν ήδη αποκλειστεί—γίνονταν σιγά σιγά ανε

πιθύμητοι, του φαινόταν πια ανυπόφορο, βάρβαρο και απατηλ

μαζί, εκτός τόπου και χρόνου, πολύ κοντά και ταυτόχρονα τόσο

μακριά από τη σκληρή πραγματικότητα.

Ο Τό μι χάνει να περάσει μ ια πόρτα , α λ λ ά κά πο ιος του φωνάζει:— Ε . νεαρέ!

Γυρίζει να δει. Έ ν α ς άνδρας στέκει π ίσ ω του κ α ι του τείνει

ένα κ ι π ά *

— Δ εν γνω ρίζετε ότι πρέπει να έχετε κ α λ υ μ μ έν ο το κεφάλι

σας ;

Α ιφ νιδιασμένος, ο Τ ό μ ι παίρ νει το κ ι π ά κ α ι το φοράει όπ ω ς

όπως. Περνάει την πόρ τα και βλέπουμ ε το χώ ρο προσευχής μιας

συναγω γής . Δεν υπάρχει φυχή, είναι σκοτεινά, μόνο μ ια λ ά μ π α

ανάβει στο βάθος . Στ ον κεντρικό διάδρομ ο, αν άμ εσ α στα στασί-

δια, ο Τό μι κατευθυνεται προ ς την Τ εβ ά ** που είναι στολισμέ-

νη με το άστ ρο το υ Δ α β ίδ ' ρ ίχνει μ ατ ιές ο λ ό γ υ ρα , κ άπ ο υ κάπ ο υ

στρέφ εται και π ίσω γ ια να κο ιτ άξει . Μ π ρο σ τ ά στ ην Τε βά στ έ-

κ ε τα ι κ ά μ π ο σ η ώ ρ α , π α ρ α τ η ρ ώ ν τ α ς τ ο μ ε γ ά λ ο υ πε ρυ ψ ω μέ νο μ α -νου άλ ι κα ι μερικές ακ ό μ η λ επ τ ο μέρειες . Έ π ε ιτ α ξ αναπ αίρνει το

διάδρο μο π ρο ς τ ην αντ ίθετ η κατ εύ θυ νση. Το ν βλ έπ ο υ με α π ό π ί -

σ ω , ν α α π ο μ α κ ρ ύ ν ε τ α ι κ α ι ν α β γ α ίν ε ι α π ό τ η σ υ ν α γ ω γ ή .

Οι Εβραίοι της Γαλλίας, στην πλειονότητά τους, θυμήθηκαν τό

τε πως ήταν Εβραίοι. Έγιναν Εβραίοι ή έψαξαν να μάθουν, ό

πως λέει κι η Ελέν για τον Τόμι, τι σημαίνει « να είσαι Εβ ρα ίος».

Ο Τόμι, κάποια στιγμή, θέλησε να μάθει τι σημ αίνει αυτό. Μπή

κε για πρώτη -κ αι πιθανόν τελευταία—φορά στη ζωή του σε μια

συναγωγή. Μπορεί να βρισκόταν στην οδό Βοκλέν, κοντά στο

σπίτι του, όπου εγώ γύρισα αυτή τη σκηνή. Φαντάστηκα την έκ-

44


ο »



ίΛηξη τυυ, wjv υςαυΛυτη αδυναμία κατανόησης. Για όποιον τον

ανακαλύπτει, ένας εβραϊκός ναός μοιάζει αινιγματικός και πε-

ρίπλοκος, ένα άλυτο μυστήριο. Ο Τόμι γύρισε την πλάτη του

στη συναγωγή, πιθανόν για τον ίδιο λόγο που είχε γυρίσει την

πλάτη του και στο σχολείο. Αλλά ήθελε να βροντοφωνάξει ότι

είναι Εβραίος, το ’λεγε όλη την ώρα, σε όλο τον κόσμο, για να

κάνει εντύπωση, για να προκαλέσει τους διώκτες. Βρισκόταν

στην ηλικία της απερισκεψίας, ναι, αλλά την περίοδο των πρώ-

των συλλήψεων χρειαζόταν επίσης η αυθάδης και αδυσώπητη

θέληση να χτυπήσεις το κακό. Εκτός από τις πρώτες προκηρύ-

ξεις που ακόμη δεν του στοίχιζαν και πολύ, το να διατυμπανίζει

την εβραϊκή του καταγωγή, να καμώνεται ότι είναι περήφανος

γι’ αυτήν, ήταν η πρώτη ριψοκίνδυνη αντιστασιακή πράξη του.

Ποτέ δεν φόρεσε το κίτρινο άστρο. Τουλάχιστον όχι όπως ήθε-

λαν να το φοράει, σαν τα πεινω τικό φορτίο. Μ έχρι το καλοκαίρι

του 1942, προτιμ ούσε να το κραδαίνει, σαν το κόκκινο πανί μπρο-

στά στα κέρατα του τα ύρου .

0 Γκαμπριέλ δεν χρεια ζόταν καν ν’ ανοίξει το στόμα του , σχε-

δόν σαν να μην είχε κείμενο να προβάρει. Όταν τον βρήκα στησυναγωγή, εκείνο το πρωί, ανησύχησα με το αφηρημένο ύφος

του. Ήταν έτοιμος, με το κιπά του στο κεφάλι' καθόταν στην

τελευταία σειρά και κοίτ α ζε το ταβά νι, αδιάφορος για τις προε-

τοιμασίες. Π οτ έ δεν τον είχα δει έτσι. Ή μ α στ α ν ακόμη στην αρ-

χή των γυρισμάτων, και φοβόμουν μην κουραστεί πρόωρα από

την πίεση, τις αναμονές, αυτή την κόμμωση που τη θεωρούσε

φριχτή. Τον ρώτησα αν ήταν καλά. Χωρίς να με κοιτάξει, μου

απάντησε π ω ς ό χι, δεν ήταν και τόσο κ αλ ά, μου εξήγησ ε ότι πο -

τέ δεν είχε ξαναμ πεί σε σ υν α γω γή κ ι ότι έν ιωθ ε εκεί την ίδια δυ-

σφορία που ένιωθε και στην εκκλη σία. Τ ον απωθ ούσαν αυτά τα

45

icu uy odi ι ioodi ιι ici



μέρη, δίχως να μπορεί να το εξηγήσει. Ήξερε μόνο ότι όλα τού

φαίνονταν ψεύτικα. Κι ότι ο μόνος τρόπος για ν’ αποφύγει αυτό

το στενάχωρο συναίσθημα ήταν να βγαίνει νοερά από τους τοί

χους τους. Να απέχει, να απουσιάζει.

Όλα τα πλάνα γυρίστηκαν μια κι έξω. Δεν χρειάστηκε να του

ζητήσω αυτό το άδειο βλέμμα που γλιστράει πάνω στον μυστηριώδη διάκοσμο, ούτε καν να περπατήσει πιο γρήγορα στο

διάδρομο κατά την έξοδο. Επιπλέον, αυτή η ανεξήγητη ευκο

λία του να ενσαρκώνει τον Τόμι με τη φωνή, το βάδισμα, τα

βλέμματα, αυτή η δυσφορία του, που ήταν πέρα από το παίξι

μο, με συγκίνησε. Το ότι ένα αγόρι στην ηλικία του δεν κατα

φέρνει, όπως εγώ, να διατηρήσει μια σχετική αδιαφορία, και

ψάχνει με κάθε τρόπο να δραπετεύσει, είχε κάτι το αλλόκοτο.

Και το σπαρακτικό επίσης. Γιατί θα πρέπει, το δίχως άλλο, να

κουβαλάς βαθιά μες στην ψυχή σου μια αναπόδραστη δυστυχία,

μια πληγή ζωτικής σημασίας που για κανέναν λόγο δεν θέλεις

να κλείσει.

Δεν το συνειδητοποίησα την ίδια μέρα. Σιγά σιγά όμως κα

τάλαβα πως μέσα στην παλιά εκείνη συναγωγή, που οι τοίχοι

της είχαν ποτίσει από τις προσευχές τριών αιώνων, είχε συντε-

λεστεί το πρώτο θαύμα: στο εξής, ακόμη και χωρίς τον Τόμι, ο

Γκαμπριέλ θα με συγκινούσε. Πίσω από την ψυχρή όψη του

σκέιτερ, κάτω από τη μάσκα του ηθοποιού με τα σχεδόν υπερ

φυσικά χαρίσματα, που τον είχαν ήδη ανεβάσει στα μάτια μου,η θλίψη που φώλιαζε μέσα του μ ’ έκανε να τον αγαπήσω .

Έ να συναίσθημα απρόσμενο, που με ευχαρίστηση θα το απαρ-

νιόμουν. Είναι προτιμότερο να μη δένεσαι με τους ηθοποιούς σου.

Δεν ήθελα ν’ αγαπήσω τον Γκαμπριέλ, όπως δεν ήθελα ν’ αγα

πήσω και τον Τομι. Μολονοτι η φύση τω ν δύο σχέσεων δεν ήταν

καθολου η ίδια, εγω φοβόμουν το μικρόβιο, τη σύγχυση. Άλλω-

46

c a n n e d b y G a m S c a n n e r



στε, είχα διαλέξει τον Τόμι, κι όχι τον Φίνγκερτσβαϊγκ ή τον

βάσμπροτ, ακρ ιβώς για ν’ αποφύγω τη συμπάθεια, το σκόπελο

του συναισθηματισμού, στον οποίο είχα προσκρούσει στις προη-

γούμενες ταινίες μου.

47

bCanneQ Oy u a m ^ c a n n e r



Στη συνέχεια, γυρίσαμε μερικές σκηνές μέσα στο Παρίσι, νύχτα.

Ο Τόμι με τους φίλους του τους φοιτητές να σημαδεύουν τους

τοίχους με τα κόκκινα αρχικά ΖΗ Γ

(Ζήτω η Γαλλία), ο Τόμι κι

ο Μπέλα να κολλούν «πεταλούδες».* Τις νύχτες αυτές ο Γκα-

μπριέλ είχε ύφος σκοτεινό, απροσπέλαστο. Καθόταν σε απόστα

ση από τους άλλους ηθοποιούς, δεν έδειχνε την παραμικρή συ

μπάθεια για τον μικρό Αντουάν που υποδυόταν τον Μπέλα, την

παραμικρή περιέργεια για τη δική μας δουλειά. Όταν τον ρώτησα, μου απάντησε ότι δεν αντέχει τους άλλους ηθοποιούς, τους

άχρηστους, τις ηλίθιες συζητήσεις τους στα διαλείμματα, και

τον Αντουάν, που σου σπάει τα νεύρα και παίζει όλη την ώρα με

το ηλεκτρονικό του. Ο Γκαμπριέλ γινόταν ευέξαπτος. Θυμήθη

κα αυτό που μου είχε γράψει ένας συμμαθητής του Τόμι στο

Λουί-λε-Γκραν, ο Ρομπέρ Μπουρντύ, ογδόντα τεσσάρων ετών

σήμερα, διαπρεπής βοτανολόγος ερωτευμένος με τα δέντρα, ο

οποίος διατηρούσε, πάνω απ’ όλα, την ανάμνηση ενός αγοριού

φηλού, ξανθού, όχι ιδιαιτέρω ς ομ ιλη τικ ού . Ωστόσο, ακόμη κι αν

ο Τόμι είχε διαποτίσει τον Γκαμπριέλ, αρκούσε αυτό για να

εξηγήσει την κακή του διάθεση; Τι άλλο έκανε, πέρα από τα γυρίσματα; Τηλεφώνησα στη μητέρα του: τις ελάχιστες φορές που

48



tov είχε δει τις τελ ευ τα ίες μέρ ες, έδ ειχνε σ κυθρω πός, ζήτημα να

είχε αρθρώσει τρεις κου βέν τες. Π ρ ώ τη φορά τον έβλεπε έτσι. Ε ί

χε σκεφτεί ότι τα γ υ ρ ίσ μ α τα δεν πήγαιναν καλά, κι εγ ώ έσπευ-

σα να το διαψεύσ ω. Α ν τι θ έτ ω ς, πή γαινα ν θαυμάσ ια, χάρη σε

χείνον. Ο Γ κ α μ π ρ ιέλ συνέχιζε να μ ’ εντυπω σιάζει μπροστά στην

κάμερα. Ό π ω ς κι εκτός κά μερα ς, οφείλω να ομολογήσω. Ό ποιακι αν ήταν η φύση τη ς πα ρο υσ ίας τ ου , την ένιωθ α ολοένα και πιο

απαραίτητη, ζωο γό νο . Ό ,τ ι κι αν έκρυβε το πεισμα τάρικο ύφος

του, από τη μια με ανησυχούσε κι από την άλλη με συνάρπαζε.

Μου άρεσε η ιδιορρυθμία του, αλλά και η αδιαλλαξία, η νευρι

κότητα του, παρόλο που βάραιναν απειλητικά στα γυρίσματα.

Σαν να είχε διαγράψει την προη γούμεν η ασή μαντη ζω ή του, τα

παιδικά του χρόνια, για να οχυρωθεί σε μια σοβαρότητα απόρ-

θητη, εξοργιστική για τους ηθοποιούς και τους τεχνικούς, που

την εκλάμβαναν ω ς περιφρόνηση, ω ς μεγαλομα νία του πρω τά

ρη που φαντάζεται τον εαυτό του αστέρα πρώτου μεγέθους. Θα

προτιμούσαν το γύρισμα να εκτυλίσσεται σ’ ευχάριστη ατμό

σφαιρα. Τις πρώτες εκείνες μέρες, όμως, ο Γκαμπριέλ έκανε τα

πάντα για να τη βαρύνει. Σ το πλ ατό έβγαζε μια ένταση μεταδ ο

τική. Η ομάδα δεν χαλάρωνε πια, ήταν μονίμως σ’ επιφυλακή,

σε εγρήγορση. Και κάθε βράδυ, ξαναβλέποντας το υλικό, ανα

κάλυπτα, ακόμη και στις σπάνιες σκηνές όπου δεν εμφανιζόταν

ο Γκαμπριέλ, εικόνες απροσδόκητης έντασης.

Σ τις όχθες του Σ η κ ο υ ά ν α , μ ια πολύ όμορφ η καλο καιρινή μ έρα ,

ο Τόμί , ο αδερφός του ο Μ π έλ α και η αδερφή του η Μ α ρτ περ-νούν την είσοδο τω ν Λο υτ ρώ ν Ν τελινί. Τ α αγ όρ ια φορούν κοντά

παντελόνια κ α ι κ ο ν τ ο μ ά ν ικ α π ο υ κ ά μ ισ α , η Μ α ρ τ ένα ανάλαφρο

φόρεμα. Οι Ε λ έ κ περιμένουν στην ουρά γ ια το ταμείο, όπου μ ια

αφίσα γράφει: «Α πα γο ρεύ ετα ι η είσοδος στους Εβ ρα ίους ». Ό ταν

49



έρχεται η σειρά του. ο Τόμι ζητάει τρία εισιτήρια. Λίγο αργότε-

ρ α τους βλέπουμε έξω α π ό την πισ ίν α, μ ε τα μ α γ ιό τους , να

αστειεύονται με μια παρέα κορίτσια και αγόρια , ίσως φίλους

που τους συνάντησαν εκεί ή που μ ό λ ις τους απέκτησαν μ έσα στο

ξένοιαστο πλ ήθος των νέων που απ ολ αμβ άν ου ν τον ήλιο και το

νερό. Π ολ υκ οσ μία γ ύρω α π ό την πισίνα, κά τω απ ό το αφιΒωτό

στέγ αστ ρο και μέ σ α στο νερό, θόρυβοι, φωνές κα ι γέλια. Κάτω

α π ό το γε μ ά το θ α υ μ α σ μ ό β λ έ μ μ α του Μ πέ λ α , ο Τόμ ι β ου τά και

διασχίζει την πισίνα μ ε ένα άφ ογο κρόουλ.

Από τις 8 Ιουλίου του 1942, απαγορεύτηκε με διάταγμα η είσο

δος των Εβραίων στους δημόσιους χώρους πολιτισμού και ψυχα

γωγίας. Στη λίστα συμπεριλαμβάνονταν τα μπαρ και τα εστια

τόρια, οι κινηματογράφοι και τα θέατρα, οι βιβλιοθήκες και τα

μουσεία, τα ιστορικά μνημεία, οι ιππόδρομοι, τα στάδια και οι

πισίνες. Ο Τόμι έδειχνε με κάθε τρόπο ότι αψηφούσε τα αντιση-

μιτικά μέτρα της Κυβέρνησης του Βισύ. Από τον Φεβρουάριο,

δεν τηρούσε την απαγόρευση κυκλοφορίας μετά τις οχτώ το βρά

δυ που είχε επιβληθεί στους Εβραίους, δεν φορούσε το κίτρινοάστρο, έμπαινε όπου ήθελε. Η Ελέν ήταν έξω φρενών που έπαι

ζε με τη ζωή του για το τίποτα. Δεν είναι αντίσταση αυτό που

κάνεις, βλα κε ία είναι. Αν θες να κά νεις αντίσταση , πάρε τα όπλα

κα ι σ κότω σε τους. Αλλά, μ 'α υ τ ά που κάνεις, θα σε στείλουν στο

Άουσβιτς γ ια βλακείες. Το Αουσβιτς μάλλον δεν το γνώριζε

ακόμη* τριάντα χρόνια αργότερα, όμως, μ’ αυτές τις λέξεις θ’ανακαλούσε το θυμό της.

Ο Τόμι σύχναζε στην πισίνα, ήταν πολύ καλός κολυμβητής,

κι εγώ σκέφτηκα πως πήγαινε εκεί από το καλοκαίρι του 1942,

λίγες μόλις μέρες μετά την απαγόρευση για τους Εβραίους. Την

Τετάρτη 29 Ιουλίου, για παράδειγμα, η θερμοκρασία στο Παρί-

50




σι άγγιξε τους 28 βαθμούς και οι ανοιχτές πισίνες γέμισαν από

λύκειόπαιόα σε διακοπές. Ή τα ν πρόκληση για τους νεαρούς

Εβραίους. Κι όχι μόνο πρόκληση. Στο ολοένα xat πιο ασφυκτι

κό κλίμα που τους καταπλάκωνε, εκείνες οι ξένοιαστες στιγμές

τούς έδιναν μ.ια ανάσα, ήταν απαραίτητες για την ισορροπία

του νευρικού τους συστήματος. Σε γενικές γραμμές, οι Εβραίοιαυτής της ηλικίας δεν θυσίασαν το παραμικρό από τη νιότη τους

στο όνομα της φρόνησης. Παρόλο που κινδύνευαν να συλλη-

φθούν ή να εκθέσουν τους συνεργάτες τους, καμιά διαταγή, κα

μιά απαγόρευση δεν τους εμπόδιζε ν’ απολαμβάνουν τις λιγο

στές χαρές που μπορούσαν να ξεκλέψουν. Σ τις 10, 1 6 ,2 0 και 28

Λυγούστου του 1943, έναν μήνα προτού δολοφονήσει το στρα

τηγό των Ες Ες Ρίτερ, ο Μαρσέλ Ράιμαν, είκοσι ετών, παρέα

με τον αδερφό του Σιμόν, δεκα πέντε ετώ ν, και μερικούς συντρό

φους του, πήγε να δροσιστεί στις πισίνες του Παντέν και των

Τουρέλ. Το γνωρ ίζουμε, γ ιατί η γαλλική αστυνομία τούς παρα

κολουθούσε.

Από το 1941, η κατάσταση για τους Εβραίους της κατεχόμ ε-

νης ζώνης επιδεινώθηκε αισθητά. Τον Αύγουστο, περισσότεροι

από 4.000 Εβραίοι, που τους είχαν μαζέψει από τα λαϊκά δια

μερίσματα του Παρισιού, φυλακίστηκαν στο στρατόπεδο του

Ντρανσί,* που ώ ς τό τε προοριζόταν για τους αιχμ αλώτ ους π ο

λέμου. Μέχρι εκείνη την ημερομηνία, οι πρώτες πληροφορίες για

τις σφαγές των Εβραίων από τους Γερμανούς στην Πολωνία

και τη Ρουμανία μεταδίδονταν στη Γαλλία μέσω των κομμου

νιστών που άκουγαν Ράδιο Μόσχα. Κάποιοι Εβραίοι άρχισαννα φοβούνται, όχι μόνο για την ελευθερία τους, αλλά και για τη

ζωή τους. Κατά τη διάρκεια του χειμώνα, έγιναν για πρώτη

φορά γνω στές οι απ άν θρω πες συνθήκες κράτησης των Εβρ αίων

στο Ντρανσί. Τον Μ άρτιο του 1 94 2, τα πρ ώ τα τρένα φορτω μέ-

— j



να με Εβραίους εξόριστους ξεκινούσαν από την Κομπιέν* και το

Ντρανσί, σηματοδοτώντας την αρχή της εξόντωσης των Εβραί

ων της Γαλλίας. Από τις 7 Ιουνίου, όλοι οι Εβραίοι της κατεχό-

μενης ζώνης άνω των έξι ετών ήταν υποχρεωμένοι να φορούν το

κίτρινο άστρο. Στις 16 και 17 Ιουλίου. 12.000 Εβραίοι του Πα

ρισιού συνελήφθησαν στο Χειμερινό Ποδηλατοδρόμιο - ανάμε-

σά τους, 4.000 παιδιά, πολλοί γέροντες, άρρωστοι, ανάπηροι.

Ήταν πια φανερό πως οι συλλήψεις δεν εξυπηρετούσαν την απο

στολή ανδρών στη Γερμανία για δουλειά. Πέρα, όμως, από το

προφανές, υπήρχαν μόνο υποθέσεις, άλλες περισσότερο κι άλλες

λιγότερο τραγικές, όλες τους πάντως ανησυχητικές.

Κολλημένη στο τζάμι της π όρ τα ς του «Π ετάλο υ», ώστε να φαί-

νεται από το δρόμο . μ ια μικρή λευκή αφ ίσα γράφει: Judisches

Geschaft, «Εβ ραϊκή επιχείρηση». Έ ν ας Γερ μα νό ς αξιωματικός

σπρώ χνει την πό ρτα ; μπαίνει, χα ιρ ετ ά την Ελέν με ένα νεύμα και

κατευθύνεται σε ένα α π ό τ α ελ άχ ιστα ελεύθερα τραπέζια. Βγά-

ζει το σακ άκι του κα ι το κρεμάει στη ρά χη της καρέκ λας τον ' στη συνέχεια; κά θετ αι. Η Ελ έν πλ ησιάζει, του πιάν ει γ ια λίγο την

κουβέντα κα ι μετ ά σημειώνει την πα ρα γ γε λία του. Η κάμερα

την ακο λο υθεί κα θώ ς επιστρέφει στην κουζίνα, στη διαδρομή την

αφήνει για να εστιάσει σε ένα άλλ ο τρ απ έζι, ό πο υ κάθ εται ο Τόμι,

κι α π ένα ντ ι του κά πο ιος που τον βλέπουμ ε μόν ο πλάτη κα ι φο-

ρ ά ε ι μ π λ ε σκούρο κ οντομ άν ικ ο π ου κ άμ ισ ο . Ο Τ όμ ι φοράει κ αρό

π ου κάμ ισο μ ε γυρισμ ένα τ α μ α ν ίκ ια . Ο ά ν δ ρ α ς μ ιλ ά ει χαμηλό-

φωνα, με προφορά που κάπο ιο ι μπορε ί να την αναγνωρίσουν:

ε ίνα ι Ρ ουμ άνος .

— Έ χε ι ς φίλους, κορ ίτσ ι, βλέπε ις κά π ο ι ου ς τακ τ ικά ;

— Οχι, η πα ρέα μ ας έχει σκορ π ίσ ε ι. Δ εν β λ έπ ω κανέναν

τ ώ ρ α π ια .


52



— Φίλους α π ' το σχ ολείο;

— Το σ τα μ ά τη σ α εδώ κι έναν χρόνο. Δ ύο φίλους που είχα,

δεν τους βλ έπ ω π ια.

— Τό σο το κ αλ ύτ ερ ο. Κ ι είσα ι έτοιμος ν ’ αφήσεις τους γο-

νείς σου. να ζή σεις μ όν ος σου μ ες στην πα ραν ομία, με φεύτικα

χαρτιά κ α ι κ α ιν ο ύ ρ γ ια τ α υ τ ό τ η τ α ;

— Αν χ ρ εια σ τ εί, ναι.

— Θα χρειασ τεί . Π ρο ς το παρόν, δεν κάνεις τ ίποτα. Θα ξα

νάρθω να σε π άρ ω γ ια να σε π αρο υσ ιάσω στον Αντάμ, τον αρ -

χηγό τη ς ο μ ά δα ς . Α ν θες, ετ ο ίμ α σ έ του α π ό τώ ρα ένα σημείω μα

για σένα, του ς γ ον είς σου, τις σπ ου δές σου, τι έχεις κάνει.

Ο Τόμι χα μ ογ ελ ά , σαν να θ εω ρεί γελοίες αυτές τις τυπικό-τητες. και κ α τεβ άζ ει το κεφά λι γ ια να το κρύφει.

—Τόμι, κ ο ί τα ξέ με .

—Ν αι , Τζόνι, σε κο ιτάζ ω , α π α ν τά με το ίδ ιο χαμόγελο .

— Αν α π ο φ α σ ίσ ε ις να έρθεις σε μ ας, γίνεσαι στρατιώ της. Σ ε

καιρό πολέμου. Ε ν ά ν τια σ ’ έναν στ ρα τό χίλιες φορές πιο ισχυρό

απ ό τον δικ ό σου. Π ου ση μαίνει ότι υπακούς, ότι υποφέρεις κι

ότι μ π ορ εί να πεθάνεις .

— Α π ά ν ω του, λ ο ιπ όν ... λέει ο Τ όμι κο ιτώ ν τας τον Τζόνι

κ α τ ά μ α τ α .

— Κ α ι σκέφου έν α φ ευδώνυμο. Σ ε μας, κανείς δεν θα ξέρει

το αληθινό σου όν ομ α.

— Το σκέφτηκα, έχω έτοιμο φευδώνυμο: Τόμι.

Τον Αύγουστο του 1942, πάνω από έναν χρόνο αφότου παρά

τησε το σχολείο και διέκοφε τις σπουδές του, ο Τόμι προσχώρη

σε στους FTP-M OI, που είχαν ω ς κύρια αποστολή να σπάσουν το

ηθικό του κα τα κτη τή με τρομ οκρατικές ενέργειες: επρόκειτο κυ

ρίως, εκείνο το διάστημα, για επιθέσεις με χειροβομβίδες ή αυ-

53

diiiicu uy v-rdiiioLrca.ii.c



τοσχέδιες βόμβες στα γερμανικά αποσπάσματα ή σε χώρους

όπου σύχναζαν στρατιωτικοί. Ήταν τρομοκρατικές, όπως φαί

νεται, όχι επειδή σκόρπιζαν το θάνατο και το φόβο στους αμά

χους. αλλά επειδή έκαμπταν το ηθικό του στρατού κατοχής. Τους

προηγούμενους μήνες, η αντιστασιακή δράση του Τόμι, από τότεριψοκίνδυνη, περιοριζόταν στη διανομή προκηρύξεων, σε αφισο

κολλήσεις, σε συνθήματα στους τοίχους, παρέα με τους φοιτητές

της Σορβόννης. Η ομάδα αυτή διαλύθηκε μετά τη σύλληψη ενός

από τους αρχηγούς της, που η Ελέν τον αποκαλεί Λαλού και ο

οποίος τουφεκίστηκε αργότερα από τους Γερμανούς. Ο Τόμι αι

σθανόταν αδρανής, τη στιγμή που, για τους Εβραίους, η κατάσταση στο Παρίσι χειροτέρευε αισθητά.

Οι FTP-MOI δημιουργήθηκαν την άνοιξη του 1942. Η οργά

νωση αυτή συγκέντρωνε τους αγωνιστές τής 0S-M01, -δηλαδή

τους ξένους που ανήκαν στο Κομμουνιστικό Κόμμα και είχαν

ήδη μπει στην Αντίσταση—στους κόλπους των Ελεύθερων Σκο

πευτών και Παρτιζάνων, της νέας οργάνωσης που είχε αντικα

ταστήσει τη στρατιωτική επιτροπή του κόμματος. Τους επόμε

νους μήνες, προοδευτικά, καθώς στην οργάνωση προσχωρού

σαν κι άλλοι ξένοι, όχι απαραίτητα στρατευμένοι κομμουνιστές,

ακόμη και κάποιοι Γάλλοι, στους κόλπους των FTP-M01 της πε

ριοχής του Παρισιού συγκροτήθηκαν τέσσερα αποσπάσματα:

το πρώτο το απάρτιζαν κυρίως Ρουμάνοι και Ούγγροι, το δεύ

τερο κυρίως Πολωνοεβραίοι, το τρίτο Ιταλοί, το τέταρτο, πουαργότερα θα εξειδικευόταν στους εκτροχιασμούς τρένων, παλαί

μαχοι του Ισπανικού Εμφυλίου ανεξαρτήτως εθνικότητας. Στα

τέσσερα αυτά αποσπάσματα επρόκειτο να προστεθεί μια «ειδική

ομάδα», που την αποτελούσαν αγωνιστές επιφορτισμένοι με τις

πιο ριψοκίνδυνες και θεαματικές αποστολές. Κάποιοι Αρμένιοι

-ανάμεσά τους κι ο πιο διάσημος, ο Μισάκ Μανουσιάν, ο επο-

54




νομαζόμενος «Ζορζ» προσχώρησαν αργότερα, τον φ,β„„ -„ , » . Ο M . W , .

γΐα το σύνολο των FTP-MOI του Παοισ.™' —·- ·

«πο τον Αύγουστο εως τον Νοέμβριο του ^

πραγματικότητα, ποτέ δεν υπήρξε «OuifW Μ , σ̂ ν ποτέ δεν υπήρξε «ομάδα Χ όλμ ΙΙ . Γ π Ι ΐ ^ ’

πΡοηγήθηκεκαιοοποίος τονδιαδέχβηκεστη:Γθ“ πθϋΟ διαχωρισμός μεταξύ αυτών των ομάδων ήταν ανθηρός

απο επιχειρ ησιακή άπ οφ η, αλλά κάποιοι αγωνιστές μετακινή’

θηκαν από τη μία στην άλλη, ιδιαίτερα όταν το Πρώτο Από

σπασμα εξαρθρώθηκε γ ια πρώτη φορά από τη γαλλική αστυνο

μία, τον Νοέμβριο του 1942. Ορισμένοι από όσους γλίτωσαν

εντάχθηκαν τό τε σε άλλες ομάδες. Μ ια τέτοια περίπτωση ήταν

κι ο Τ όμι. Τ ον Α ύγουστ ο του 1942, όταν στρατολογήθηκε, έγινε

αρχικά μέλος της ομάδας που θα συγκροτούσε το Πρώτο Από

σπασμα. Ο α ρχη γό ς του, ο «Αντά μ» , ονομαζόταν στην πραγμα-

τικότητα Έ ντ μ ο ντ Χιρς . Τ ον συνέλαβαν τον Δεκέμβριο και δεν επέστρεφε ποτέ α π ό την εξορία. /

Όσο για τον Τζόνι, παραμένει μυστήριο. Για καιρό εφαχνα

ποιος θα μπορούσε να είναι, αλλά μάταια. Τοψευ

δεν εντοπίζεται σε Jpjfo απομνημο-

νομικη αναφορα παρακολούθησης, Εχέν. Ένας Ρον

νευμάτων ή Ιστορίας. Εκτός απο το χομψός, πολύμάνος κομμουνιστής -λ ε ε ι- , νε01’’ ^, τους αναπτό-^αν°ζ κομμουνιστής -λέει-, νέος, ρ#.|-----^Ρραλέος, που στρατολόγησε τον Τόμι. Μεταξύ τους αναπτύ

χθηκε μια ιδιαίτερη σχέση: Λάτρευε τον Τομα, *ai ο Τομα,

σ*άν<« ένιωθε αγάπη για κάποιον, ήταν

Τ̂ ν , Δεν επρόκειτο ακριβώς για φιλία. Η“λλο σ η μ ε ί ο : Σ την Αντίοταοη, δεν νομίζω έτιαπ

Ο Τζόνι λάτρευε τον Τομά. Ποιο να ήταν a



χαρακτηριστικό του Τ ° μΐ; ° Χ %Ρ' Κ “ Ρ“ γΐβν’ ένα «πότΡ Τ L μέλη των FTP-MOI που επεζησαν και με τον 0ποίο

W 1 να συνομιλήσω τ η λ ε φ ω ν ώ τον Οκτώ βριο του 2008 καταφερ»νΐΛ — * 'Λ

μου έδωσε τηναπάντηση: ο Τόμι, σε αντίθεση με τους περ,σ,ά.

«οους συναγωνιστές του, ήταν διανοούμενος, ένας καλλιεργη.

"ένος νεαρός που χαιρόταν να μιλ άε ι για λο γο τε χν ία . Τ ο δίχως

άλλο αυτό του το χαρακτηριστικό ήταν σαν β αλσ αμ ο, σαν φως,

κάτι που ερχόταν να γλυκάνει την καθημερινή βία και το φόβο.

Ο «Ζορζ», κατά κόσμον Μ ανουσιάν, π οιη τή ς και δημοσιογρά

φος, χωρίς στρατιωτική λογική, λατρεύτηκε από τους άνδρες

τού για τον ίδιο λόγο . Ο Τ ό μ ι τον αγ απ ού σε σαν πα τέρα , λέει η

Ελέν. Και ο Μανουσιάν, όπως κι ο Τζόνι, αγαπούσε τον Τόμι

γιατί διέφερε απο τους άλλους: ... είναι cjocv τεατερας, μου φέρε-

ται εντελώς διαφορετικά απ όλους τους άλλους , είχε πει μια μέ

ρα στη μητέρα του.

Τον Τζόνι θα τον αφήσω εδώ, σ’ αυτό το τραπέζι του «Πε

τάλου». Δεν θα δούμε ποτέ το πρόσωπό του, δεν θα ξαναεμφα-

νιστεί στην ταινία. Πρέπει να δεχτούμε ότι βρίσκεται εκεί, στη

σκιά, παράμερα, κι έτσι θα μείνει yta πάντα στην Ιστορία. Η

Ελέν αναφέρει ότι τον συνέλαβαν, α λλά δεν λέει π ότε . Ό τι φυ

λακίστηκε στη Σαντέ* και μετά εκτοπ ίστηκ ε. Ό τ ι , μόλις τέλειω-

σε ο πόλεμός, οι Γερμανοί φόρτωσαν όλους τους κρατούμενους

του στρατοπέδου του σ’ ένα πλο ίο, και π ω ς το πλο ίο βυθίστηκε.

άλλον αναφέρεται, εν αγνοία της, στο φρικτό τέλος των κρα

τουμένων στο στρατόπεδο του Ν ό ιε ν γ κ α μ ε. " Θ ’ αφήσω τον Τζό-

σης που Τ' σ<ί“ζεται κανένα ίχνος αν τισ τα σιακή ς δρά-

Τ ζόνι στρατολόγησε εν_δ;α δΡαμ ατ ιστηκ ε π ο τέ . Π ρά γμ α τι, ο

λύ πιθανό να του ομι τον Α ύγο υστο το υ 1 9 4 2 , και πο-

μΐ ησε με παΡ0μοιο τρόπο. Αλλά η σκηνή

56



εκτυλίχθηκε αλλού. Στο Σαβΐ,νί, στην περιοχή της Ορζ,* κατά

πάσα πιθανότητα. Δύο συνεχόμενα καλοκαίρια, το 1941 και το

1942, η Ελέν νοίκιασε ένα μεγάλο σπίτι στην εξοχή για να ξε

κουραστεί και να κρύψει εκεί κάθε λογής αντιστασιακούς που

τους κυνηγούσαν στο Παρίσι. Έ τσ ι γνώρισε ο Τόμι τον Τζό-

νι, κι εκεί θα μπει, σύμφωνα με την Ελέν, στην Αντίσταση, στονένοπλο αγώ να .

Πέρα από κάτι τέτο ιες λ επτομέρειες, τίπ οτε άλλο δεν θέλησα

να επινοήσω. Γιατί δεν αφηγούμαι μια οποιαδήποτε ιστορία, ο

Τόμι της ταινίας μου δεν είναι μια αναπαράσταση λίγο-πολύ

αληθινή, σχηματική, που επιδιώκει να τον ερμηνεύσει, να τον

προσδιορίσει, συνδυάζοντας φαντασία και πραγματικότητα. Εγώ

ικανοποιούμαι μόνο με την αλήθεια. Τη ν τ ιμ ώ και την προστατεύω. Θα ήθελα ο κόσμος να καταλάβει ότι στην ταινία αυτή

όλα είναι αληθινά, και πως η συγκίνηση, η συμπόνια, το μίσος,

η αγάπη που θα νιώσει όποιος τη δει, είναι κι αυτά πιο αληθινά

απ’ ό,τι σε μια ταινία που αφ ηγείται ψεύτικες ιστορίες.

Δεν γνωρίζω πότε ακριβώς υποχρεώθηκε να κολλήσει την αφί-

σα «Εβραϊκή επιχείρηση» στην πόρτα του εστιατορίου της η

Ελέν. Γνωρίζω μόνο, από μια αστυνομική αναφορά, πως η ίδια

και η οικογένειά της, τον Αύγουστο του 1942, επιστρέφοντας

ίσως από το Σαβινί, μετακόμισαν λίγο πιο κάτω στον ίδιο δρό

μο, τη Μ οντ άιν-Σεν τ-Ζενεβ ιέβ, στον αριθμό 34 . Το «Π έταλο»

είχε μόλις βάλει λουκέτο. Και η Ελέν το είχε κλείσει λόγω της

αφίσας. Δεν φοβόταν για την ίδια, αλλά για τους Εβραίους πε

λάτες της. Δ εν ήθ ελα οι Γ ε ρ μ α ν ο ί να τους πιάνουν στο μ α γ α ζί

μου xat να τους στέλνουν στο Ά ου σ β ιτς . Για ένα διάστημα, ωστό

σο, το εστιατόριο παρέμενε ανοιχτό, παρόλο που η αφίσα στην

πόρτα το πρόδιδε στους περαστικούς. Δεν έτρεψε σε φυγή τους

57

by camScanner



Γερμανούς θαμώνες. ακόμη και τους φανατικούς ναζί, που τότε

μόνο ανακάλυψαν την αλήθεια για την Ελέν και την οικογένεια

της. Έναν απ' αυτούς, που κάποια μέρα τής είχε δηλώσει ότι

όλοι οι Εβραίοι έπρεπε να εξοντωθούν, και τα παιδιά ακόμη, και

που είχε μπει στο εστιατόριο παρά την αφίσα —στη συνέχεια, κά

θισε στο τραπέζι του σαν να μ.ην έτρεχε τίποτα-, η Ελέν τον είχερωτήσει μήπως τον αήδιαζε η «εβραϊκή επιχείρηση». Εκείνος

απάντησε παραγγέλνοντας μια ομελέτα και, φεύγοντας, της

έσφιξε το χέρι. Η αλήθεια των ανθρώπων είναι πάντοτε πιο όμορ

φη, πιο μυστηριώδης από τη συμβατική φαντασία.

Μετά το κλείσιμο του εστιατορίου, μια καινούργια ζωή άρχι

σε για την οικογένεια. Για τα προς το ζην, η Ελέν και ο άνδραςτης βάλθηκαν να πουλούν στους Γερμανούς φαντάρους ρούχα

και υφάσματα από τη μαύρη αγορά. Όσο τρελό κι αν φαίνεται,

είχαν πρόσβαση στα στρατόπεδα. Η Ελέν δεν έχανε την ευκαι

ρία να κάνει λίγη αντιναζιστική προπαγάνδα στους στρατιώτες.

Παράνομα, λοιπόν -ο ι Εβραίοι δεν είχαν πια το δικαίωμα ν’

αλλάζουν κατοικία, σύμφωνα με διάταγμα της 7ης Φεβρουάριου

1942-, οι Ελέκ μετακόμισαν στον αριθμό 34 της Μοντάιν-Σεντ-

Ζενεβιέβ, σ’ ένα τριάρι κάποιου απ’ αυτά τα παλιά κτίρια που

τα ανακαλύπτεις μόλις σπρώξεις την πόρτα, η οποία δεν ανήκει

σε πολυκατοικία, αλλά οδηγεί σ’ ένα ιδιωτικό δρομάκι, κάπως

αλλόκοτο, χαριτωμένο μες στην πρασινάδα του σήμερα, αλλά

μάλλον εγκαταλελειμμένο εκείνα τα χρόνια. Όσο για τον Τόμι,

είχε βρει ένα δωμάτιο στην ίδια διεύθυνση, αλλά σε άλλο κτίριο.

Εκεί οργάνωσε τις λεπτομέρειες των πρώτων ένοπλων επιχει-

ρήσεών του.

Η Ελεν, φορτωμένη μι<χ σ το ίβα σιδερ ω μ ένα ρούχ α, βγαίνει απ ό

ένα χτ ίριο στο δρομ άκι π ου φ ω τίζεται αμ υδ ρά μ ες στη νύχτα.

58



Κάνει μερ ικά βή μ ατα , κ ι έπ ε ιτα μ πα ίνε ι σ ε ένα άλλ ο ’ την ακο-

λουθούμε: αν ά β ει το φ ω ς τη ς ε ισόδ ου , ανεβαίνει μ ια στενή σκ ά-

λα. μετά, στον π ρ ώ τ ο όροφ ο, δ ια σ χ ίζ ε ι έναν μ ικρό δ ιά δρ ομ ο ,

φτάνει σ ε μ ια π όρ τα κ α ι χ τυ π άε ι τρε ις φορές. Η πόρ τα ανο ίγε ι

και φαίνεται ένα δ ω μ άτ ιο φ ω τισμένο *την ακολουθούμε ακόμ η ,

δεν βλέπουμε τ ίπ οτ α κ α ι κ ανέναν , π αρ ά μόνο την πλάτη της, κα-

τευθύνεται προς μ ια ντ ου λά π α , την ανο ίγε ι , αφήνει εκε ί τα κ α -θαρά ρούχα, κ ι έπ ε ιτ α την ξα να κλ είνε ι . Ε ντέλει , στρέφεται προς

την κ ά μερα κ α ι βλ έπο υμ ε το μ ικ ρ ό δ ω μ ά τ ι ο τ ου Τό μ ι. Έ ν α κ ρε-

βάτι κ α ι π ά ν ω του έν α α ν ο ιχ τ ό β φ λ ίο , μ ε ρ ι κ ά ρ ά φ ια γ ε μ ά τ α β ι-

βλ ία ’ εκείνος κ ά θ ε τ α ι σε έν α τ ρ α π έ ζ ι . Μ ε έν α ξυ ρ ά φ ι π ρ ο σ π α θ εί

να τρυπήσει τ ις σελ ίδες ενό ς χ ον τρ ού βιβλίου . Η Ε λέν πλησιάζει .

— Μ α ρξ ; Το Κεφάλαιο ; Π ή ρ ε ς το ν Μ α ρ ξ τ ου π α τ έ ρ α σ ου ;

Είν αι η γ ερμα ν ικ ή έκ δ ο ση , α κ ό μ η π ι ο σ πά ν ια , θα μπ ο ρο ύσες να

πάρεις κ ά τ ι ά λ λ ο , Τ ό μ ι, ε ίν α ι κ ρ ίμ α .. .

0 Τ όμ ι χ α μ ο γ ε λ ά ε ι :

— Ά σε μ ε ή συχο, μ α μ ά . . .

— Ε ν τ ά ξ ει, ν α σ ’ α φ ή σ ω ή σ υχ ο, ό π ω ς π ά ν τ α . ..

Τ α χ έ ρ ια τ η ς Ε λ έ ν χ α ϊ δ ε ύ ο υ ν τ α μ α λ λ ι ά το υ Τ ό μ ι, κ α θ ώ ς

περνάει δ ίπ λ α το υ κ α ι β γ α ίν ε ι α π ό τ ο δ ω μ ά τ ιο . Σ ε λ ίγ ο ο Τ όμ ι έχει τ ε λ ειώ σ ε ι μ ε τ ο β ιβ λ ί ο . Ξ ε δ ι π λ ώ ν ε ι κ α μ ι ά ε ι κ ο σ α ρ ι ά χ ά ρ τ ι -

να σ α κ ο υ λ ά κ ια κ α ι α δ ε ι ά ζ ε ι π ρ ο σ ε κ τ ι κ ά τ ο μ α ύ ρ ο μ π α ρ ο ύ τ ι σ’

έναν μ ι κ ρ ό μ ε τ α λ λ ι κ ό σ ω λ ή ν α .

Νοέμβριος 1942. Ο Τόμι είναι μέλος των FTP-MOI με αριθμό

μητρώου 10306. Ως μόνιμο μέλος, λαμβάνει μισθό 2.000 γαλλικά φράγκα το μήνα, σαν να λέμε τον σημερινό κατώτατο μισθό,

και κάπου κάπου δελτία για ψωμί. Του έχουν μάθει να κατα

σκευάζει ωρολογιακές βόμβες. Αρχίζει να σκοτώνει Γερμανούς.

Ποτέ δεν θα μάθουμε πόσους σκότωσε τους πρώτους του μήνες

59

anned Dy oamscanner



στην οργάνο^ση. Πολλές ενέργειες παρέμειναν μυστικές ή, τέλος

πάντων, ποτέ δεν καταγράφηκαν ούτε αναφέρθηκαν από τη διοί

κηση των FTP-MOL Ο Χένρι Κάραγιαν με διαβεβαίωσε ότι, εκεί

νη την εποχή, μαζί με τον Τόμι και τον Μαρσέλ Ράιμαν, είχαν

λάβει μέρος σε ιδιαίτερα επικίνδυνες και αιματηρές επιχειρήσεις.

Ό μως, λες και φοβόταν ακόμη τα αντίποινα, δεν θέλησε να μου

τις αφηγηθεί και δεν βρίσκουμε κανένα ίχνος τους στις ιστορικές

μαρτυρίες. Η πρώτη ενέργεια που αποδίδεται στον Τόμι είναι

αυτή που προετοίμασε μόνος του, χωρίς να δώσει αναφορά σε

κανέναν, μέσα στο δωμάτιό του, στον αριθμό 34 της Μοντάιν-

Σεντ-Ζενεβιέβ, αρχές Νοέμβρη. Η Ελέν τον είχε τσακώσει στην

προετοιμασία, και η σκηνή είναι αληθινή. Η πρώτη του βόμβα

ήταν μια γερμανική έκδοση του Κεφαλαίου του Μαρξ, που την

είχε κλέψει από τον πατέρα του. Μια βόμβα με επιβραδυντικό

μηχανισμό, όπως είχε μάθει να τις φτιάχνει, που περιείχε ένα εύ

φλεκτο υγρό και μπαρούτι. Είχε διαλέξει το βιβλίο για το σχήμα

και το πάχος του, αλλά και επειδή ήταν στα γερμανικά. Το δί

χω ς άλλο, ένας κομμουνιστής θα είχε διστάσει να κάνει φύλλο

και φτερό το Κεφάλα ιο , αλλά ο Τόμι δεν ήταν κομμουνιστής.

Ή ταν υπερβολικά ατομιστής, απεχθανόταν να δέχεται εντολές

και, καθώς λέει η μητέρα του, ήταν πολύ Γ άλ λ ο ς , μια εποχή που

το Κομμουνιστικό Κόμμα πειθαρχούσε στις οδηγίες της Μό

σχας. Οι γονείς του πάντως ήταν κομμουνιστές, το ίδιο και οιπερισσότεροι σύντροφοί του. Για πολλοστή φορά θα επαναλά

βουμε ότι τίποτα δεν ήταν απλό εκείνα τα χρόνια, ότι εκείνη την

εποχή των μεγάλων ανατροπών οι κατηγοριοποιήσεις κατέρ-

ρεαν, και μια κομμουνιστική οργάνωση μπορούσε κάλλιστα να

στρατολογεί έναν αγωνιστή που δεν ήταν κομμουνιστής.

Σ τη σκηνή αυτή ανα καλύ πτουμ ε επίσης την παράξενη σχέση

που συνέδεε την επαναστάτρια Ελέν με τον ένοπλο γιο της.




Συμ μετ έχοντ ας η ίδια στ η ν Α ντ ίστ α ση , ενθάρρυνε τ ον Τ όμ ι στ ον

αγ ώνα . Ό χ ι ε υ θ έω ς , α λ λ ά π ρ ο σ φ έ ρ ον τα ς σταθερά τ η ν υ π ο σ τ ή

ριξη και τ η ν αγ ά π η τ η ς , μ ια πα ρου σία τρυφερή , ένας δεσμός σ χε

δόν μαγ ικό ς: Ε ιμ ο α ο Α ν τ α ίο ς κ α ι είσαι η Γ η * —τ η ς έ λ εγ ε- , ότ αν

αε αγγίζω , ε ίμ α ι δυνατός'.

Γ υ ρίσ α με ό λ ες τ ι ς σ ε κ ά ν ς τ η ς Ε λ έ ν μ ε τ ο ν Τ ό μ ι μ έ σ α σ ε έ να δε

καήμερο α π ί σ τ ε υ τ η ς π υ κ ν ό τ η τ α ς . Μ ε τ η ν π α ρ ο υ σ ία τη ς Β ί λ -

μ ας, ο Γ κ α μ π ρ ι έ λ ή τ α ν π ι ο σ υ γ κ ι ν η τ ικ ό ς π α ρ ά π οτ έ* γ ι α π ρ ώ τ η

φορά ε ίχ ε α φ ε θ ε ί, ή τ α ν ά ο π λ ο ς . Α λ λ ά κ α ι η Β ί λ μ α έ π α ι ζε α ν ε π ι

τ ήδ ευ τα τ ο ρ ό λ ο τ η ς λ έ α ι ν α ς . Τ ο τ α μ π ε ρ α μ έ ν τ ο τ η ς , η ο ρ μ η τ ι-

κ ό τ η τ ά τ η ς , η ζ ω ν τ ά ν ι α τ η ς π ο υ σ υ γ γ έ ν ε υ ε μ ε τ η ν π α ρ α φ ο ρ ά ,

έδεναν α ρ μ ο ν ι κ ά μ ε τ ο χ α ρ α κ τ ή ρ α τ η ς Ε λ έ ν . Μ π ρ ο σ τ ά τ η ς , κ αι

μόνο γ ι α χ ά ρ η τ η ς , ο Γ κ α μ π ρ ι έ λ ξ α ν ά βρ ι σκ ε τ ο χ α μ ό γ ε λ ο , τη ν

αφέλειά του. Α νά μ εσ α στις λήψεις , η πεπειρα μένη ηθο ποιός, θεα

τρίνα πα λα ιάς κ οπ ή ς , απ ό τ ις θεατ ρικές σκηνές τη ς Ευ ρώ πη ς

μιας ά λ λ η ς ε π ο χ ή ς , α π ο κ ά λ υ π τ ε μ ε ρ ικ ά α π ό τ α υ π ο κ ριτ ικ ά τη ς

τ ε χ ν ά σ μ α τ α σ τ ο ν ν ε α ρ ό Γ κ α μ π ρ ι έ λ . Τ ο ά ξ ι ζ ε , έ τ σ ι τ ο υ έ λ ε γ ε .

Γιατ ί έδειχνε να τ η συνα ρπά ζει τ ο γ εγο νός ότ ι ο Γκα μπ ριέλ ή ταν

γεννη μένος η θοποιός . Τον ε ίχε παρακολουθή σει δίπλα μου, να

φ τιά χνει τ η β ό μ β α τ ο υ μ π ρ ο σ τ ά σ τ η ν κ ά μ ε ρ α , ν α μ ι μ ε ί τα ι τ η ν

προσή λωση με ανεπ αίσθη τ ες συσπάσεις του στ όμ ατ ος που έμοια

ζαν ακούσιες , και με ρώ τ η σε αν γνώ ριζα τ ο μυστ ικό αυτ ού τ ου

π αιδ ιο ύ, γ ι α τ ί α ν α μ φ ί β ο λ α ε ί χ ε κ ά π ο ι ο . Ό χ ι μ υ σ τ ικ ό η θο π ο ιο ύ

-διευκρίνισε—, α λ λ ά μυ στικ ό π αιδ ιού. Κ ά τι που εκείνος έκρυβε

και που του έδινε τ ο ύ τ η τ η δύ να μη , τ η ν ιδιαίτ ερη αυτ ή ενέργεια .

Τ ο ύ τ ο τ ο μ υ σ τ ι κ ό τ ο υ Γ κ α μ π ρ ι έ λ η Β ί λ μ α ε π ι χ ε ί ρ η σ ε , τ ι ς

επόμενες μέρες , να τ ο ανακ αλύψ ει . Το ν πή ρ ε να γευμα τ ίσουν , οι

δυο τ ο υς , μ α κ ρ ιά α π ό τ α π λ α τ ό . Τ ο ν π ή γ ε κ α ι γ ι α δ ε ίπ νο κ ά

ποια β ράδια . Ο Γκαμπριέλ ορκιζότ αν στ ’ όνομά τ η ς , μόνο εκεί -

6ιScanned by CamScanner



νη έπαιζε σωστά, μόνο αυτή από όλη την ομάδα δεν ήταν ηλί

θια. Και καθώς η Βίλμα ήταν πολύ όμορφη, άρχισα ν’ ανησυχώ

για κανένα ειδύλλιο ή, ακόμη χειρότερα, για καμιά σεξουαλική

περιπέτεια, η οποία, πιθανόν, στη νεοσυντηρητική εποχή μας,

να είχε άσχημη κατάληξη. Διόλου απίθανο η Βίλμα να είχε πα

ρασύρει τον Γκαμπριέλ στο δωμάτιο του ξενοδοχείου της. Ένα

πρωί ο βοηθός που είχε πάει να τον πάρει από το σπίτι του για

να τον φέρει στο γύρισμα επέστρεψε άπρακτος. Ο Γκαμπριέλ

και η Βίλμα εμφανίστηκαν μαζί με άλλο αυτοκίνητο, σαν να

μην έτρεχε τίποτα. Ποτέ δεν έμαθα αν είχαν περάσει μαζί τη νύ

χτα, αλλά εκείνη τη μέρα έπαιξαν θαυμάσια, κι ήταν μία από τις

πιο τρυφερές σκηνές ανάμεσα στην Ελέν και τον Τόμι. Η αλή

θεια —ή έστω το μεγαλύτερο μέρος της—βρισκόταν εκεί, σ’ αυτό

τον φλογερό δεσμό ανάμεσα σ’ έναν γιο έτοιμο να δώσει τη ζωή

του και μια μητέρα τρελά ερωτευμένη, γεμάτη ζήλια για την

άβυσσο που χόρευε μαζί του. Κατέληξα πως ο Γκαμπριέλ έκανε

τα πάντα για ν’ αναστήσει αυτό το δεσμό, μαζί με τη Βίλμα. Όταν πια είχαν γυριστεί όλες οι σκηνές με τη Βίλμα -δύσκο

λα, μερικές φορές, γιατί εκείνη πάντα είχε κάτι να πει, την ώρα

των γυρισμάτων, για τα ρούχα και το μακιγιάζ της, πού και πού

ακόμη και για τα λόγια της (είχε αρνηθεί να διαβάσει τις Ανα-

μνήσεις της Ε λέν , με τη δικαιολογία ότι τα γαλλικά της δεν ήταν

και τόσο καλά, και θεωρούσε απρεπείς και χυδαίες ορισμένες

ατάκες)-, της οργανώσαμε μια μικρή αποχαιρετιστήρια γιορτή.

Με πήρε παράμερα για να με συμβουλεύσει να προσέχω τον

Γκαμπριέλ, γιατί θα έχανε τον έλεγχο από τη στιγμή που εκείνη

θα εφευγε. Θυμάμαι ακριβώς τα λόγια της, τα είχε προφέρει με

θεατρικότητα που εκείνη τη στιγμή μού είχε φανεί αστεία: «Φυ

λάξου, αυτό το παιδί είναι φωτιά: η λάμψη και το κάψιμο μαζί».

6 a



Παρίσι, ένα χ ειμ ωνιά τικ ο βράδυ. Βλέπουμε τον Τόμι να στίχε

rat στη συμβολή της οδού ΒικτόρΚουζέν με την πλατεία της

Σορβόννης , κρατώντας ένα βφλίο. Διασχίζει την πλατεία και

μπαίνει σε ένα μ εγάλο βιβ λιοπωλείο με ολόφωτες βίτρινες, που

καταλαμβάνει όλο το ισόγειο του κτιρίου, το οποίο πλαισιώνουν

η πλατεία, η οδός Σαμπολιόν και το μπουλβάρ ΣενΜισέλ: το

βιβλιοπωλείο «Αρισ τερή Ό χ θ η».* Σ τ ο εσωτερικό τον, με διακό

σμηση απο κλειστικά αρ ντεκό, π ολ λο ί Γερ μα νο ί αξιωματικοί

στέκουν δίπ λα σε άλ λο υς πε λάτ ες με πολιτικά. Παρατηρού με

αφίσες για γερμανικές εκθέσεις και, πάνω σε μεγάλα τραπέζια,

βιβλία στα γερμανικ ά, κυρίω ς. Ο Τ όμ ι ξεφυλλίζει έναδυο, χ α -

ζεύει για λίγο τα ράφια, κι έπειτα αφήνει το βιβλίο του ανα-

γνωρίζουμε τον Μ α ρ ξ— πά νω σε κά πο ιο α π ό αυτά, στο κέντρο

τον βιβλιοπω λείου. Κ ο ιτά ζε ι μερικ ά α κό μη βιβλία, διαλέγει δύο

πολύ λεπ τά, τα πληρώ νει στο ταμείο και, τέλος, κατευθύνετat

ήρεμα προς την έξοδο. Διασχίζει το μπουλβάρ ΣενΜισέλ, κά-

νει μερικά β ή μ α τ α πρ ος τον Κ ή π ο του Λουξεμβούργου και, πριν

καλά καλ ά φτάσει στο «Κ αφ έ Π α μ Π α μ » με τις κίτρινες καρέ-

κλες του, στη γωνία της οδού ΜεσιέλεΠρενς, ακούγεται μια

έκρηξη. Ό π ω ς κα ι οι ά λλ οι περαστικοί, ο Τό μι σταμ ατάει και

στρέφεται προς το βιβλιοπωλείο. Τον πλησιάζει ο Μπέλα, με

μπερέ στο κεφάλι κ α ι κ ο ν τά παντελόνια κ ά τω α π ό το παλτό του.

Τα δύο αγ όρ ια π αρ ατη ρο ύν τις ζημιές που προκάλεσε η έκρηξη,

τα καμένα βιβ λία σκο ρπισμέν α στο πεζοδρο μώ , τις σπασμένες

βιτρίνες α π ό όπου β γα ίν ει κ α π ν ό ς, τους πελάτες που εγκαταλεί-

πουν το β ιβ λιο π ω λείο , π λ η γ ω μ έ ν ο ς σαστισ μένοι, άλλοι κλαίγο

ντας, άλλοί φωνάζοντας θυμωμένα. Ακούγεται η σειρήνα ενός

περιπολικού π ου π λ η σ ιά ζε ι.

— Γ ίν α μ ε μ π ο υ χ ό ς ! λέει ο Μ π έ λ α στον αδερφό το υ.

— Ε γ ώ , ναι, α π α ν τ ά ε ι ο Τ ό μ ι , χ ω ρ ίς να αφήνει α π ό τα μ ά



noc του το βιβλιοπ ω λείο. Α λ λ ά εσύ μένεις ; βλέπεις τι θα συμβεί

κα ι το βρ άδυ μο υ δίνεις πλή ρη αναφορά.

Ο Τόμι αφήνει τον αδερφό του και ανηφορίζει προς τον Κή-

π ο του Λ ουξεμβούργου .

Στην αρχή, ο Τόμι παρέσυρε και τον αδερφό του σε ορισμένεςεπιχειρήσεις του. Ο μικρός Μπέλα ήταν αυτός που αποτύπωσε

το εσωτερικό του γερμανικού βιβλιοπωλείου, έφτιαξε το σχέδιό

του και βεβαιώθηκε ότι δεν τους παρακολουθούσε κανείς,

— Είναι πολύ μικρός, δεν φοβάσαι μήπως μιλήσει; ανησυ

χούσε η μητέρα του.

— Ό χι, όχι, ο Μπέλα είναι σπουδαίος αντιστασιακός.

Αλλά και η Ελέν είχε την ευκαιρία να διαπιστώσει ότι ο

Μπέλα ποτέ δεν μιλούσε δεξιά αριστερά. Ούτε κα ν σε μένα αυτό

το μικρ ό αγ όρι δεν αφηγήθηκε π οτ έ τι είχαν κάνει.

Το βιβλιοπωλείο «Αριστερή Όχθη», «βιβλιοπωλείο του γερ

μανικού βιβλίου στη Γαλλία», που το αποκαλούσαν και «Αρι

στερή Όχθη του Ρήνου», είχε κάνει εγκαίνια τον Απρίλιο του

1941, στο σημείο όπου βρισκόταν το «Καφέ ντ’ Αρκούρ», που

είχε κλείσει λίγους μήνες νωρίτερα. Στο διοικητικό του συμβού

λιο συμμετείχαν τρεις Γερμανοί και τρεις Γάλλοι, ανάμεσά τους

κι ο Ρομπέρ Μπραζιγιάκ.* Μια πρώτη απόπειρα, την οποία εί

χε οργανώσει ο Πιερ Ζορζ, μετέπειτα συνταγματάρχης Φαμπιέν,

και εκτέλεσαν μέλη της Κομμουνιστικής Νεολαίας, το είχε ήδη

ισοπεδώσει μια φορά, στις 21 Νοεμβρίου του 1941. Η επίθεση

του Τόμι πραγματοποιήθηκε σχεδόν έναν χρόνο αργότερα, στις

9 Νοεμβρίου του 1942, στις £φτά το βράδυ. Προς το τέλος της

ζωής του, ο Μπέλα είπε ότι αυτή η προσωπική ενέργεια, που

εκτελέστηκε χωρίς εντολές ανωτέρων, καταδικάστηκε αυστηρά

από τους FTP-MOI. Ο Τόμι κρίθηκε υπερβολικά επικίνδυνος,




ανεξέλεγκτος, κι ίσω ς μά λισ τα να γλ ίτω σε παρά τρίχα την εκτέ-

λεση.

Ήθελα μια πιστή αναπαράσταση της «Α ριστερής Ό χθης»

χαίτου «Καφέ Π α μ -Π α μ » . Γ ια το βιβ λιο πωλείο , αρκούσαν οι

φωτογραφίες της αστυνομίας μετά την πρώτη απόπειρα, τον

Νοέμβριο του 1941. Για το καφέ, ο σκηνογράφος χρησιμοποίη

σε μια έγχρωμη φωτογραφία του Αντρέ Ζουκά,* του φωτορε

πόρτερ της γαλλικής έκδοσης του S i g n a l , δημοφιλούς γερμανι

κού περιοδικού της επ οχής.

Οι Ελέκ παρέμειναν στον αριθμό 3 4 τη ς Μ οντάιν-Σεντ-Ζενε-

βιέβ μέχρι τον Φεβρουάριο του 1943, οπότε ένας γείτονας απο-

κάλεσε «βρ ωμο -Εβ ρα ίο» τον Μ πέλ α, που έπαιζε στο δρόμο, και

συμπλήρωσε, σαν να το απολάμβανε, ότι όπου να ’ναι θα τοντσάκωνε η αστυνομία. Νιώθοντας ξαφνικά ότι απειλείται, η οι

κογένεια έφυγε από τ η γ ειτον ιά τη ν επ όμεν η κιόλας μέρα. Εγ κα

ταστάθηκε στον αριθμό 63 τη ς οδού Ν τα γκ έρ, σ το Μονπαρνάς,

σ’ έναν χώρο που τον είχε αδειάσει ο Φερί, ο αδερφός της Ελέν,

για ν’ αναζητήσει κατα φύ γιο κοντά στη Ρε ν. Ή τα ν ένα στούντ ιο

που διέθετε κ ά τ ι σ α ν κ ο υ ζ ίν α . Από το δρόμο, το 63 φαινόταν

σαν μικρό διώροφο κτίριο της δεκαετίας του ’30. Δεν έχει αλλά

ξει. Όταν σπρώξεις την πόρτα, πάνω από την οποία γράφει

«Στοά βιοτεχνών», μπαίνεις σ’ ένα αδιέξοδο με εργαστήρια στο

ισόγειο και κατοικίες στον πρώτο όροφο. Στη διάρκεια του πο

λέμου, ο ζωγράφος Ζαν Ν τερόλ ζούσε και δούλευ ε εκεί* εκεί επί-

σης δεχόταν τους φίλους του, ανάμεσά τους και τον Νικολά ντε

Σταλ.** Η Ελέν δεν κάνει λόγο γι’ αυτόν, και μάλλον δεν είχε

καμία επαφή μαζί του τους εννέα μήνες που έμεινε στο κτίριο.

Χωρίς τον Τ ό μ ι. Α υ τό ς, σα ν να μην ήθ ελε ν’ αφήσει τη γειτονιά

των παιδικών του χρόνων, κι επειδή, υποθέτω, το διαμέρισμα

ήταν πολύ μικρό, με τα κ ό μ ισ ε μόνος τ ου , τον Μ ά ιο, με το ψεύτι-

anned oy uam scan ner



χο όνομα ΤΙιερ Ντεσάν, σ' ένα δωμάτιο στον αριθμό 69 της οδού

Καρντινάλ-Λεμουάν. Όταν δεν έλειπε σε κάποια αποστολή, πή

γαινε κάθε φράδυ σττ\ν οδό Νταγκέρ να ^ρει τη μητέρα τον, για

να του προσφέρει ζεστασιά και παρηγοριά. Όταν σε αγγίζω, εί

μαι δυνατός. Κι εκεί επέστρεφε σχεδόν πάντα, μετά τις δύσκο

λες αποστολές. Συχνά, εξαντλημένος, αποκοιμιόταν εκεί, στο

πλάι της.

66




Το εξωτερικό μιας μικρής πολυκατοικίας στα παρισινά προά-

στια, στο ισόγειο η πρόσοφη ενός δενοδοχείου με εστιατόριο,

του «Χρυσ ού Ή λ ιο υ » , όλ α ήσυχα και σιωπ ηλά. Ο Τόμ ι κι ένα

συνομήλικό του α γό ρι μπ αίνου ν στο πλάνο, περπατούν βιαστι-κά, το αγ όρ ι κάνει θρύφαλα τη βιτρίνα μ ε μ ια πέτρα, ο Τ όμ ι

απασφαλίζει και πετάει μια χειροβομβίδα στο εσωτερικό, τα

δύο αγόρια γίνονται καπνός, καθένα φεύγει προς διαφορετική

κατεύθυνση, ενώ ακο ύγετα ι μ ια έκρηξη. Α μέσ ω ς μετ ά, η μουσι-

κή του Ζυλιάν σβήνει κάθε θόρυβο, εκτός από το λαχάνιασμα

των δύο αγο ριώ ν που τρέχουν, σε άλλ ο δρόμο καθένας, βλέπ ου-

με μόνο τ α π ρ ό σ ω π ά τους σε γκρο π λα ν , το ά λλ ο αγόρι γυρίζει

να κοιτάξει π ίσω του, ο φόβος διαγράφεται στο πρόσω πό του,

στρέφεται ακ ό μ η μ ία φορά, σε λίγ ο βλέπ ουμ ε δύο άνδρες να τον

πιά νουν, να τον ρίχνουν κ α τ α γ ή ς , ενώ ο Τ ό μ ι, στον ά λλ ο δρό-

μο , γυρίζει κ ι α υ τ ό ς να κ ο ιτά ξει, μ ε τ ά σ τα μ α τ ά ει, βγάζει α π ό

την τσέπη του ένα π ιστόλ ι κα ι ρίχνει προς το μέρο ς κάπ οιου, ο

οποίος ό μ ω ς προ λαβ αίνε ι να ξεφύγει. Ο Τ ό μι ξαναρχίζει να τρέ-

χει, κα ι έ π ε ιτ α , φ τάν οντας σε μ ια π λα τεία , κόβει τα χ ύ τ η τα ,

μπαίνει σε έναν ά λ λ ο δρ όμ ο κι εξαφ ανίζεται α π ό το π λά ν ο♦

67




Το άλλο αγόρι λεγόταν Πάβελ Σίμο. Γι’ αυτόν, όσα ξέρουμε, σε

λίγες γραμμές: γεννήθηκε στη Λέντνικα, δεκαοχτώ χρονών, τσε

χικής καταγωγής, γιος ενός μέλους των Διεθνών Ταξιαρχιών,*

κατοικούσε στη Ζενεβιλιέρ και ήταν τορναδόρος, αλλά χωρίς

δουλειά' το ψευδώνυμό του ήταν «Πολ», δηλαδή Πάβελ, στα

γαλλικά. Το Πάβελ Σίμο είναι ωραίο όνομα, και πάντα φαντα

ζόμουν ένα ωραίο πρόσωπο. Βρήκα έναν νεαρό ηθοποιό με κα

στανά, μπερδεμένα μαλλιά, που δεν τα πείραξα καθόλου. Στα

δοκιμαστικά είχε αποδώσει αρκετά καλά το φόβο καθώς έτρεχε.

Ξέρουμε ακόμη ότι ο Πάβελ Σίμο, μετά την επίθεση, δεν ακο

λούθησε την προβλεπόμενη διαδρομή, που θα του εξασφάλιζε

πιο σίγουρη διαφυγή' τον κυνήγησαν και τον έπιασαν δυο αστυφύλακες και ένας περαστικός. Η γαλλική αστυνομία τον παρέ

δωσε στην Γκεστάπο, Βρήκαν πάνω του ένα αυτόματο πιστόλι

Savage μ’ έναν γεμιστήρα που περιείχε δέκα σφαίρες, και ένα

πλαστό δελτίο ταυτότητας στο όνομα Πολ Ζακεμόν. Εκτελέ-

στηκε στο σκοπευτήριο του Μπαλάρ, στις 22 Μαΐου 1943. Η

επίθεση από κοινού με τον Τόμι σ’ ένα ξενοδοχείο με εστιατόριοόπου σύχναζαν Γερμανοί αξιωματικοί, στην Ανιέρ στη λεωφόρο

ντ’ Αρζατέιγ αριθμός 146, δύο μήνες πριν από την εκτέλεση του

Πάβελ, στις 29 Μαρτίου, γύρω στη μιάμιση το μεσημέρι, στά

θηκε αφορμή για την πρώτη ανακοίνωση των FTP-MOI που

αφορούσε τη δράση του Τόμι: Η χειροβομβίδα έπεσε ανάμεσα

στα τραπέζια των ναζί που γευμάτιζαν και είχε ως αποτέλεσμα

πολλοί να χάσουν τη ζωή τους ή να τραυματιστούν.

Το σκοπευτήριο του Μπαλάρ, όπου ασκούνταν οι αστυνομι

κοί πριν από την Κατοχή, στα όρια του 15ου διαμερίσματος,

επιτάχθηκε από τον γερμανικό στρατό και παραχωρήθηκε σε μια

στρατιωτική αστυνομία πολύ εξειδικευμένη και βάναυση, την

Geheime Feldpolizei, η οποία το μετέτρεψε σε μυστικό τόπο εκτε-

68




λέσεων, ιδιαζόντως ειδεχθών. Τ ο ανακάλυψαν μετά την Απε

λευθέρωση. Πολλά αποτυπώματα χεριών που βρέθηκαν πάνω

α έναν μυστηριώδη τοίχο αμιάντου, ακόμη και σε ύψος παρα

πάνω από 2,5 μέτρα, υποδηλώνουν ότι κάποιοι κατάδικοι επι

χείρησαν να αποδράσουν από τη στέγη του σκοπευτηρίου. Υπο

θέτουμε ότι οι Γερμανοί πυροβολούσαν τους κατάδικους σαν

τα κουνέλια που ελευθερώνονται σ’ έναν περίφρακτο χώρο. Ανα

καλύφθηκαν επίσης φούρνοι που μοιάζουν με τα κρεματόρια των

στρατοπέδων, ανθρώπινα υπολείμματα, στύλοι εκτελέσεων διά-

τρητοι από τις σφαίρες... Ο Πάβελ Σίμο, δεκαοχτώ χρονών,

άπειρος νεαρός εκτελεστής, που τα ίχνη του πάνω στη Γη μοιά

ζουν τόσο ελαφριά σαν να τα ονειρευτήκαμε, έχασε τη ζωή

του εκεί με τρόπο βάρβαρο, σίγουρα, κι ας μην ξέρουμε πώς

ακριβώς.

Τρία αγόρ ια , που φορούν μ π λ ε φόρμες εργασ ίας κι έχουν όλα

τους μο υσ τάκ ι , συν αντιούντα ι στη διασταύ ρω ση του Οντεόν, ο

ένας ερχόμενος απ ό την οδ ό ΑνσιένΚομεντί, ένας άλλος α ν α -

γνωρίζουμε τον Τόμι—από την οδό Οντεόν, ο τρίτος από το μπουλβάρ ΣενΖ ερμέν. Κ αθ ένα ς τους παίρνει θέση σε μ ια γω νία

της διασταύρ ω ση ς, Δ εν κυκλοφορούν αυτοκίνητα στο δρόμο, μ ό-

νο κάπ ο ιο ι π ερα στ ικο ί σ τα πεζοδρόμια . Στην αρχή, βλέπουμε

άδειο το μπ ουλβά ρ ΣενΖ ερμ έν ' μ ετά , κ ι ενώ σ το βάθος εμφανί-

ζεται μ ια γκρίζα μ άζ α , ακούμ ε να δυναμώνει ο ρυθμικός ήχος

στρατ ιω τ ικού βημ ατ ισμού κ ι ένα εμβατήριο . Λ ίγο λ ίγο , δ ιακρ ί-

νουμε ένα σ τρ ατ ιω τ ικ ό απ ό σ π ασ μ α να πλησ ιάζε ι. Τ α τ ρ ία α γ ό -

ρ ια δεν του δίνουν ση μ ασ ία , ο Τ όμ ι στη ρίζεται σε έναν φ ανοστά

τη σαν κάπ οιον να περιμένει , ένα άλλο α γόρ ι ανάβει τσ ιγάρο . Τη

στιγμή πο υ το απ ό σ π ασ μ α έχει κ ατ αλ άβ ε ι ό λη τη δ ιασταύ ρω -

ση και ο ι π ρώ τοι σ τρ ατ ιώ τες στρίβουν στην οδό Ο ντεόν, ο Τό μι

69

α ι ι ι i c u u y ν > σ ι ι ι ο ο α ι ι ι ι σ ι



εγώ παρουσιάζω εδώ για πρώτη φορά δύο αγόρια του Δεύτερου

Αποσπάσματος: τον Μόσχα Φίνγκερτσβαϊγκ και τον Μαρσέλ

Ράιμαν. Η ανακοίνο^ση των Π Τ - Μ Ο Ι δεν αναφέρει ούτε τα ψευ

δώνυμα ούτε τους αριθμούς μητρώου των τριών αντιστασιακών

που εκτέλεσαν την αποστολή και, χωρίς την περιγραφή της Ελέν,

κανένας σήμερα δεν θα γνώριζε ότι ο Τόμι ήταν ανάμεσά τους.

Όσο για τους άλλους δύο, ποτέ δεν θα μάθουμε την ταυτότητά

τους. Οι Φίνγκερτσβαϊγκ και Ράιμαν είναι απλώς πιθανοί. Κι ο

Βάσμπροτ, τον οποίο εμφανίζω αργότερα, θα ήταν επίσης. Προ

τίμησα τον Ράιμαν, γιατί μου άρεσε η ιδέα μιας επίθεσης που τη

μοιράστηκαν αυτός -ο Πολωνοεβραίος άγγελος-τρομοκράτης,

με τα τόσο γλυκά μάτια, το τόσο γλυκό χαμόγελο- και ο Τόμι,

προτού ξανασυναντηθούν, λίγο καιρό αργότερα και άοπλοι πια,

για να μη χωρίσουν ποτέ. Και τον Φίνγκερτσβαϊγκ, που σύντο

μα θα έμπαινε για τα καλά στη ζωή του Τόμι, τον διάλεξα για

να τον συστήσω κατά κάποιον τρόπο.

Σ τά θη κε αδύνατο να βρω ηθοποιό που να μοιάζει στον Ράι-

μαν. Εργάτης στα πλεκτήρια, γεννημένος την 1η Μαΐου του

1923 στη Βαρσοβία, ζούσε στη Γαλλία από το 1931 και το πρό

σω πό του είχε μια ένταση εξωτική , κάτι το ασιατικό και το σλά-

βικο μαζί, με λεπτομέρειες που μπορούμε σήμερα να τις παρα

τηρήσουμε στη φωτογραφία της αστυνομίας. Στην οποία χαμο

γελά ακόμη. Έ ν α πρόσωπο όπου η αποφασιστικότητα, που

μοιάζει άκαμπτη, σβήνει μες στο βάλσαμο των φωτεινών μα

τιών του. Είχε τέτοια αγνότητα η έκφραση του Ράιμαν, τόση

καλοσύνη το βλέμμα του, που πρέπει να τον έβλεπαν σαν άγγε

λο -να ι, σαν ά γγελο- οι Γερμανοί και οι Γάλλοι συνεργάτες τους

τους οποίους εκείνος εκτελούσε. Π ώ ς να βρεθεί ένας νέος ηθο

ποιός να ενσαρκώσει μια τέτοια λάμψη; Αναζητήσαμε τα μάτια. Ο Μπορις, ο νεαρός που τον υποδύεται, είναι ρωσικής κα-

7 2



ταγωγής. Ποτέ δεν τον αχούμε να μιλάει στην ταινία. Ο Ράι-

μαν είχε έντονη πολωνική προφορά, όπως ο μικρός του αδερ

φός. ο Σιμόν, αντιστασιακός κι αυτός, που έζησε όμως πολλά

χρόνια κι έχουμε ηχογραφήσεις του.

Όσο για τον Φ ίνγκερτσβαΐγκ, γεννημένο στη Βαρσοβία ανή

μερα τα Χριστούγεννα του 1922, είχε έρθει στη Γαλλία σε ηλι

κία πέντε ετών' πιθανόν, λοιπόν, να είχε καταφέρει ν’ απαλλα

γεί από την προφορά των γονιών του, παίζοντας στο δρόμο ή

στο σχολείο. Δούλευε ταπετσιέρης. Ορφανός από μητέρα, από

το 1933. είχε επίσης χάσει τον πατέρα του, που δούλευε σε ρα

φτάδικο, και τα δύο μεγαλύτερα αδέρφια του, όταν εκτοπίστη

καν και οι τρεις μαζί τον Ιούλιο του 1942. Γεγονός που φυσικάδεν επηρέασε το εβραϊκό του χιούμορ, χάρισμα θεόσταλτο στις

τραγικές συγκυρίες. Α ργό τερα υπάρχουν οι μαρτυρίες του Σιμόν

Ράιμαν. Ο κατά κόσμον «Μόσκα» ή «Μορίς» για τους φίλους

του, και «Μ ω υσ ής » για την οικογένειά του, κατα τάχτη κε νω

ρίς στους ΓΊΤ-ΜΟΙ. Είχε διαλέξει για ψευδώνυμο το «Ρομπέρ».

Αργότερα, όταν εντάχθηκε στην ομάδα των εκτροχιασμών, θα

έπαιρνε το ψευδώνυμο «Μ αρ ιύς» , που κά πο τε γινόταν και «Μ ά

ριο». Για να τον αποδώσω καλύτερα, θα ήθελα να προσθέσω

πλήθος άλλες λεπ τομ έρειες. Α λλά σχεδόν τίπο τε άλλο δεν γ ν ω

ρίζουμε για τον Φίνγκερτσβαΐγκ, πέρα από την τρομοκρατική

του δράση. Υπάρχουν, πάντως, δύο ακόμη στοιχεία: είχε πάρει

το δίπλω μά του και ζούσε στην Αλφορτβίλ. Κ α ι η περιγραφή

του στην Υπ ηρεσ ία Π ληροφοριών: 2 0 ετών, ύφο ς 1 ,6 8 μ . , μ α λ λ ι ά

κ α σ τ α ν ά , α ρ ισ τ ε ρ ή χ ω ρ ί σ τ ρ α , χαρακτηριστικά π ρ ο σ ώ π ο υ α δ ρ ά ,

μ α κ ρ ι ά μ ύ τη , τ ύ π ο ς ε β ρ α ϊ κ ό ς , μ ι κ ρ ό μουστάκι αλά Σ α ρ λ ό , δ έρ -

μ α ε λ α φ ρ ώ ς μ ε λ α φ ό , κ ο σ τ ο ύ μ ι σ κ ο ύ ρ ο κ α φ έ , λ ε υ κ ό πουκάμισο

μ ε ό ρ θ ιο γ ι α κ ά , κ ί τ ρ ι ν α υπο δήμα τα. Οι φωτογραφίες που σώζο

νται σήμερα δεν δείχνουν αδρά χαρα κτηρ ιστικά, ο τύπ ος του δεν

annea by CamScanner

73



μοιάζει περισσότερο «εβραϊκός» απ’ όσο σλαβικός ή ασιατικός,και δεν διακρίνεται κανένα μουστάκι αλά Σαρλό. Για να τον

αποδώσω, αναζήτησα έναν πολύ καλό ηθοποιό που θα συνδύαζε

απλώς τη σχετικά λεπτή σωματική κατασκευή με την πονηριά

στο βλέμμα, που θα ήταν δεκαοχτώ ώς είκοσι χρόνων και θα

μπορούσε να χειρίζεται με φυσικότητα το εβραϊκό χιούμορ. ΟΖονατάν τα καταφέρνει μια χαρά.

Ν υχτερινό Π αρίσι, πά νω στις ράγες του εναερίου σιδηρόδρομον

ένας συρμός της εποχή ς εισέρχεται σε κάπο ιο σταθμό. Πω χα-

μηλό?, διακρίνουμε, με τη σειρά, τον Τόμι π αρέα με έναν μεγα-

λύτερο του άνδρα κ άτω α π ό τις ράγες , στην είσοδο του μέτρο

Ζορές, δύο ακόμη άνδρες που στέκουν στο πεζοδρόμιο τουμπουλ

β ά ρ ντε λ α Β ιλέτ, άλλους δύο πιο πέρα, στην οδό Λα Φαγετ.

Φορούν ερ γατ ικές φόρμες κι έχουν όλοι τους τσάντες εργαλείων

περασμένες χ ια σ τ ί στον ώμο. Α π ό την αποβάθρα Βαλμί, εμφα-

νίζεται ένα α π όσ π ασ μ α με δεκ άδες Γερμανούς στρατιώτες που

κατευ θύ νο νται πρ ος το μ ετρ ά. Οι έξι άνδρες, καθένας από το ση-

μ είο όπ ου βρίσ κετα ι, τους πλησιάζουν. Έξαφ να, βγάζουν όπλα

κ α ι χ ειροβ ομ βίδες α π ό τις τσάν τες τους, κι αρχίζει μια σύντομη

αν τα λλ αγ ή π υρών που συνοδεύεται απ ό εκρήξεις. Κ άποιοι στρα-

τιώ τες πέφτουν σ τα γόν ατα, άλλους τούς πετάει πίσω το ωστι-

κ ό κύ μ α τω ν χειροβομβίδω ν. Β λέπου με ακόμη, σε δεύτερο πλά-

νο, δύο γυναίκες να πέφτουν. Δέκα δευτερόλεπτα μετά, οι έξι

άνδρες φεύγουν τρέχον τας α π ό την οδό Λ α Φ αγέτ, πολύ μακριά

π ια γ ια τους λ ιγ οστού ς Γ ερμ ανούς στρατ ιώ τες , που τους πυρο-

βολούν α λ λ ά αστοχούν .

Αυτή η επιχείρηση, που την πραγματοποίησε το Πρώτο Από-

σπασμα, στάθηκε μία από τις θεαματικότερες ενέργειες των

74




ρΤΡ-ΜΟΙ κι έλαβε χώρα την άνοιξη του 1943, για την ακρίβεια

την 1η Ιουνίου, στις 10:55 μ.μ . Έ ξ ι άνδρες, ανάμεσα τους ο Τό -

μι και ο στρατιωτικός αρχηγός των ΜΟΙ του Παρισιού, ο Μπό-

ρις Χόλμπαν, επιτέθηκαν σ’ ένα απόσπασμα εβδομήντα Γερμα

νών στρατιωτών. Έ ν α ς στρατιώ της σκοτώθηκε, δύο τραυματί

στηκαν σοβαρά και αρκετοί πιο ελαφρά. Δύο Γαλλίδες, που έτυ-

χε να περνούν από εκεί, δέχτηκαν επίσης θραύσματα, χωρίς σο

βαρές συνέπειες, αυτό όμ ως δεν αναφέρεται σε καμία ανακοίνω

ση, ούτε στα απομνημονεύματα που περιγράφουν την επίθεση.

Τέτοιου είδους παραλείψεις ήταν ο κανόνας σε όλη τη διάρκεια

του πολέμου, και έτσι παρέμειναν. Ή τα ν αδιανόητο να επιση-

μαίνονται οι «παράπλευρες απώλειες», μόνο «φρίτσηδες» και

συνεργάτες τους έπεφταν από τα πυρά των παρτιζάνων. Ακόμη

και τα βιβλία της Ιστορίας σιωπούν πάνω σ’ αυτό το λεπτό ζή

τημα, λες και δεν χρειάζεται να ειπωθεί όλη η αλήθεια, λες και

οι Γερμανοί στρατιώτες στο σύνολό τους άξιζε περισσότερο να

πεθάνουν από ό,τι ένας αθώος περαστικός, λες και οι αντιστα

σιακοί προκαλούσαν ζημιές μόνο στο Κακό, λες και αν περιγρά-

φονταν σαν ανελέη τοι μ αχητ ές θα φαίνονταν λιγότερο ηρωικοί, λιγότερο απαραίτητοι στην ανθρωπότητα. Ο ηρωισμός δεν εί

ναι αναγκαστικά ιππ οτισμ ός, πόσο μάλλον αγιοσύνη. Και είναι

απορίας άξιο που δεν έχω διαβάσει, σε κανένα βιβλίο Ιστορίας,

σε κανένα έργο απομνημονευμάτω ν, ότι, για παράδειγμα, η απο

τυχημένη απόπειρα κατά του στρατηγού Σάουμπουργκ, Διοι-

κητή του Μ εγά λου Π αρισιού, στις 28 Ιουλίου του 19 43 , από την

ομάδα ειδικών απ οστο λώ ν τω ν F T P -ΜΟΙ (Λεό Κνέλερ, Μ αρσέλ

Ράιμαν, Σπάρτακο Φοντάνο, Ρεϊμόν Κοζίτσκι), είχε μόνο ένα

θύμα, έναν Γά λλ ο μ οτ οσ ικλ ετισ τή που πή γαινε στη δουλειά του

και σκ οτώ θηκ ε από την έκρηξη. Σ ι αρχεία της αστυνομίας,

ωστόσο, σώζεται η αδιαμφισβήτητη και λεπτομερής αναφορά

75



των επιθεωρητών που έσπευσαν επί τόπου. Για τον Τόμι-όπως

και για τον Μανουσιάν. το δίχως άλλο-, το καλό και το κακό

δεν ήταν τόσο απλές έννοιες όσο για κάποιους ιστορικούς και

συγγραφείς απομνημονευμάτων. Ο Τόμι -αφηγείται η Ελέν-

δεν μισούσε τους Γερμανούς στρατιώτες τόσο ώστε ν’ απολαμ

βάνει το θάνατό τους, σκεφτόταν πως είχαν κι αυτοί μια μάνα,ότι ήταν παιδιά αφελή που μπορούσαν να πιστέψουν οτιδήποτε,

οποιονδήποτε. αρκεί εκείνος να διέθετε πειθώ. Ήξερε πως οι πε

ρισσότεροι απ' αυτούς ήταν αδύναμοι, παραπλανημένοι, απο

βλακωμένοι από την προπαγάνδα. Ήξερε από τη μητέρα του

ότι πολλοί ανάμεσά τους απεχθάνονταν τον Χίτλερ και το καθε

στώς του. Αλλά ήξερε κι ότι έπρεπε να τους σκοτώνει χωρίς να

το αναλύει. Κι ότι, πετώντας χειροβομβίδες μέσα στους δρό

μους του Παρισιού, ακόμη κι αν έπαιρνε κάθε προφύλαξη, κά

ποιος αθώος Γάλλος μπορεί να σκοτωνόταν. Έτσι πρέπει να

τον αγαπήσουμε.

Οι τρεις αυτές σκηνές αντιπροσωπεύουν τις τελευταίες καταγε-

γραμμένες επιχειρήσεις του Τόμι, πριν αρχίσει τους εκτροχια-σμούς τρένων, τον Ιούλιο του 1943. Γυρίσαμε τις παριζιάνικες

σκηνές επί τόπου: στη διασταύρωση του Οντεόν το χάραμα, στο

μέτρο Ζορές μες στη νύχτα. Η Βίλμα είχε φύγει. Ο Γκαμπριέλ

άρχιζε να εκδηλώνει ανησυχητικά συμπτώματα. Οι τελευταίες

σκηνές με τη Βίλμα, σκηνές για γερά νεύρα, τον είχαν κλονίσει.

Σχεδόν δεν μιλούσε πια. Κι όταν μιλούσε, ακόμη κι ανάμεσα

στις λήψεις, ακουγόταν συχνά με τη φωνή του Τόμι.

Εδώ και μερικές μέρες, αρνιόταν πεισματικά να τον παίρνει

απο το σπίτι του και να τον γυρίζει πίσω κάποιος μαθητευόμε-

νος ή βοηθός. Προσπάθησα να του δώσω να καταλάβει ότι αυτό

θα προκαλούσε προβλήματα με την ασφαλιστική. Δεν μου άφη-

76




σε κανένα περιθώριο: ήταν αρκετά μεγάλος για να κυκλοφορεί

μόνος του, ήθελε να κοιμά ται όπου γούσταρε χωρίς να δίνει λο

γαριασμό σε κανέναν, δεν υπήρχε πια περίπτω ση, μέσα στο Πα

ρίσι, να μπει σε αυτοκίνητο της παρα γωγής. Έ π ρε π ε να κάνω

πίσω. Αλλά τη νύχτα της επίθεσης στο μετρό Ζορές σκέφτηκα

να τον συνοδεύσω ο ίδιος, μιας και το σπίτι του ήταν στο δρόμομου. Μου είχε φανεί ιδιαίτερα λιγομ ίλητος και κατηφής στα γυ

ρίσματα εκείνη τη νύχτα, και ήθελα να εκμεταλλευτώ το χρόνο

που θα είχαμε οι δυο μας για να τον βολιδοσκοπήσω. Δεν αρνή-

θηκε. Ήμουν εξαντλημένος, εκείνος όμως όχι, κι εγώ, με την

άκρη του ματιού μου, τον παρακολουθούσα να καταβροχθίζει με

τα μάτια τις εικόνες του νυχτερινού Παρισιού, τα τελευταία φώ

τα της Πιγκάλ και μετά της πλατείας Κλισί, όπου και άρθρωσετις πρώτες λέξεις:

— Κοίτα, το σινεμά « Β επ λέ ρ» , εκεί υπήρχε μια Soldaten-

heim. Κάποια στιγμή σκέφτηκαν να την ανατινάξουν.

— Ποιοι;

— Το Π ρώτο Α πόσπασμα . Α λλά η πλατεία ήτανε πάντα

γεμάτη μπάτσους, και οι δρόμοι δεν βόλευαν για να διαφύγουν.

Τα παράτησαν.Ρώτησα τον Γκαμπριέλ πώς το ήξερε αυτό, μου απάντησε

ότι το είχε διαβάσει κάπου, αλλά είχε ξεχάσει πού. Είχα διαβά

σει όλα τα βιβλία για τους FTP-M OI και δεν θυμόμουν κανένα τέ

τοιο σχέδιο επίθεσης. Για την ακρίβεια, δεν θυμόμουν καμιά ανα

φορά σε σχέδιο που εγκαταλείφθηκε, καθώς οι ιστορικοί ήταν

ήδη πολύ απασχολημένοι με τις επιχειρήσεις που είχαν ολοκλη

ρωθεί κανονικά, αρκετές από τις οποίες, μάλιστα, δεν έχουν καταγραφεί και ποτέ δεν θα γίνουν γν ω στέ ς. Κ ι ούτε ήξερα ότ ι εκεί

υπήρχε Soldatenheim, μία απ’ αυτές τις εστίες των Γερμανών

στρατιωτών, που ήταν συνηθισμένοι στόχοι των αντιστασια-

1

77




κών. Το επιβεβαίωσα το επόμενο κιόλας πρωί. Κανένα ίχνος,

ωστόσο, του σχεδίου επίθεσης. Μήπως ο Γκαμπριέλ το είχε βγά

λει απ' το μυαλό του; Κι αν όχι, πώς το είχε πληροφορηθεί; Λες

να περνούσε όλο του τον ελεύθερο χρόνο, εδώ και μερικές βδο

μάδες, μέσα στις βιβλιοθήκες, ξεκοκαλίζοντας κάθε αδημοσίευ

τη διατριβή, κάθε απόρρητο άρθρο, ώστε να ανακαλύψει άγνω

στα στοιχεία για τον Τόμι και τους συναγωνιστές του; Μου φαι

νόταν αδιανόητο κάτι τέτοιο.

Καθώς πλησιάζαμε στην οδό Μπερν όπου έμενε, μου είπε ότι

δεν θα πήγαινε σπίτι και με ρώτησε αν μπορούσα να τον πετάξω

στο Καρτιέ Λατέν. Κι εγώ, επειδή ήθελα να μου πει κι άλλα, δέ

χτηκα. Μέχρι τα ταμεία του Λούβρου, δεν είπε κουβέντα. Καθώς

διασχίζαμε μια γέφυρα του Σηκουάνα, με ρώτησε ξαφνικά γιατί

είχα διαλέξει τον Τόμι. Ερώτηση που την είχα ακούσει χιλιάδες

φορές, ποτέ όμως από τον Γκαμπριέλ. Είχα διαλέξει τον Τόμι,

γιατί η μητέρα του είχε εκδώσει τα απομνημονεύματά της και,

χάρη σ’ αυτή τη μαρτυρία, γνωρίζαμε πολλά για εκείνον. Κανέ-

ναν άλλο νεαρό αντιστασιακό των FTP-MOI δεν μπορούσες ναγνωρίσεις τόσο στενά όσο τον Τόμι.

— Δεν έπρεπε να το κάνεις, μου είπε έπειτα από παύση.

— Δεν έπρεπε να κάνω τι; Να διαλέξω τον Τόμι;

— Ναι, τον Τόμι. Ή οποιονδήποτε άλλο. Τον Ράιμαν, τον

Βάσμπροτ. Δεν έπρεπε ποτέ να γυρίσεις ταινία γι’ αυτούς τους

ανθρώπους. Για τον Ζαν Μουλέν, τον Γκι Μοκέ,* μάλιστα, εκεί

νοι ήταν αρνάκια, ποτέ δεν θα σκότωναν εν ψυχρώ, με τα ίδια

τους τα χέρια. Γ C αυτούς, όμως, όχι. Αυτούς κανείς σήμερα δεν

μπορεί να τους καταλάβει. Δεν μπορείς να πεις ποιος στ’ αλή

θεια ήταν ο Τόμι σε μια ταινία. Ήταν πολύ πιο σπουδαίος απ’

ό,τι θα τον παρουσιάσεις εσύ. Εσύ τον κάνεις να δείχνει πιο μι

κρός, δεν τα λες όλα, δεν μπορείς να τα εξηγήσεις όλα στον κό-

78




σμο. Είναι άκυρο να κάνεις μια ταινία γι’ αυτόν. Καλύτερα να

τον ξεχνούσαμε εντελώς, παρά αυτό το πράγμα.

Αίφνης, εκτός από εξαντλημένος, ένιωσα και πελαγωμένος.

Ήμουν ανίκανος να αξιολογήσω αυτά τα λόγια, τούτη την επι

θετικότητα. Πίστευε στ’ αλήθεια όσα έλεγε; Και τι ακριβώς ήθε

λε να πει; Παραήμουν κουρασμένος για να συμμετάσχω σε μια

τέτοια συζήτηση. Απάντησα πως δεν ήταν η στιγμή να μιλή

σουμε γι’ αυτό, ότι έτσι κι αλλιώς ήταν πολύ αργά πια. Ο Γκα-

μπριέλ έριχνε ματιές ολόγυρα, σαν να έψαχνε κάτι ή κάποιον.

Τη στιγμή που περνούσαμε τη διασταύρωση του Οντεόν, εκεί

όπου την προηγούμενη μέρα είχαμε γυρίσει τη σκηνή μιας επί

θεσης, άρχισε πάλι να μιλάει, θέλοντας να μάθει γιατί είχα δια

λέξει να κάνω ταινία για έναν αντιστασιακό και γιατί ήθελα

εκείνος να είναι Εβραίος. Κι αν τον είχα διαλέξει σ’ αυτή την ηλι

κία επειδή έτρεφα αδυναμία στη νεολαία. Ή ταν ακριβώς οι σω

στές ερωτήσεις, αλλά κανείς ποτέ δεν μου τις είχε υποβάλει. Του

υποσχέθηκα ν’ απαντήσω αργότερα, γιατί θα μας έπαιρνε χρό

νο. Τότε ο Γκαμπριέλ είχε μια μικρή έκρηξη, ήταν «άκυρα» αυ

τά τα π ολύ α ρ γ ά και τα π ο λ ύ νω ρίς, γιατί όχι εδώ και τώρα,

αφού ήμασταν μόνοι μας, και μπορούσαμε επιτέλους να μιλή

σουμε... Ξαφνικά είχα την εντύπωση ότι απέναντι μου στεκόταν

ένας έφηβος που έκανε επίθεση στον πατέρα του. Και είναι αλή

θεια ότι, κατά κάποιο τρόπο, ναι, ήμουν ο πατέρας του, από τη

στιγμή που του είχα δώσει το ρόλο και του είχα φορέσει τα ρού

χα ενός νεκρού που ήθελα ν’ αναστήσω. Καθώς σκεφτόμουν πώς

ν’ απαντήσω στις ερωτήσεις του με λίγα λόγια, λόγια απλά αλλά

όσο έπρεπε ειλικρινή και πειστικά, τον άκουσα να λέει, σαν να

με διέταζε:

— Εδώ κατεβαίνω.

Βρισκόμασταν κοντά στο ποτάμι, το μπουλβάρ Σεν-Ζερμέν

~ j 79



τ\ταν έρτ\μο στο καλοκαιριάτικο χάραζα., ο τγλιος δεν είγε ανα-τείλει ακόμ-q. Δεν είπε'λεπταίνοντας από το αυτοκίντμο, μό~νο χτύπησε με δύναμη την πόρτα πίσω του. Τον παρακοΧού^η-σα ν* απομακρύνεται. Βαβίζοντας με με*γά"λες δρασκελιές στηνοδό Καρντινάλ-Λεμουάν, ο Τόμι επέστρεφε σπίτι του.

8ο



ψηΧά α π ό τιςκερ κίδε ς της Αρέν τ„, Λατο κέντρο , π α ιδ ιά να παίζουν μπ&χ °"τετι«ζ * βλέπουμε,

* * * “ ^ ν ° υ ί·.Η < 4 * · ( « . * u ^ Γ λ Γ " ’ · και μαντεύουμε οτι κάνει ζέστη γιατί ™ ν °Λθϋστ?!>

* * ® MWW " * « * ό τη μέση κα ι πάνω. π Ι Τ έ Γ Τ /^

ελαφριά φ ορ έμ ατα παίζουν κουτσό. “

μα«σμο π ερ ίμ ετρο της αρένας, δύο άνδρες κουβεντιάζουν

Αναγνωρίζουμε τον Τ όμ ι κι έναν άνδρα γύρω στα σαράντα, με

φαρδύ μ έτω π ο , που τον έχουμε δει αρκετές φορές στο εστιατόριο

της Ελέν. Ο Τ όμ ι φορά ει κοντομ άνικο πουκάμισο, ο άλλος μα-

χρυμάνικο, χ α ι κ ρ α τά ε ι το σαχάχι του στον ώμο. Στη συνέχεια,

ο φαχός εστιάζε ι π ά ν ω τους, εχείνοι συνεχίζουν να περπατούν ,xcu οι φωνές τω ν π α ιδ ιώ ν που παίζουν χαλύπτονν σχεδόν τις δι-

χές τους.

— Έ π εσ αν π ολ λ οί α π ό το Π ρώτο Απόσπασμα προχθές, λεει

με έντονη προφορά ο άνδρας. Πρεπει να συνελαβαν τον Map ^

κύς, κ αι τον Ρ ο ζ έ επίση ς, κ α ι τον Ανρί, και τη Λιούμπα. Απο

χθες, δεν έχ ω νέα, α λ λ ά νομίζω π ω ς πολλοί θα εκτελεστού ^

την ώρα , τα π ά ν τα έχουν παγ ώ σει στο Πρώτο και το Ρ

Α π όσπ ασμ α . Π ρ έπ ε ι να σου πω , Τ ομι, τον ^ ^

8 ι

anned by CamScanner



— Ποιον Αλμπέρ ; Τον Γιόζεφ, θέλεις να πεις; ρωτάει ο Τόμι

χαμηλόφωνα, με τα μ άτια καρφωμένα στο έδαφος.

— Ναι. Τον έφαγαν. Προχθές κι αυτόν, αλλά πάνω στη

δράση. Στην υποχώρηση έφαγε μια σφαίρα, δεν μπορούσε πια

να τρέξει. ο Ρομπέρ κι ο Μαρσέλ ήθελαν να τον πάρουν στα χέ- ρ ια αλλά αυτός αρνήθηκε. τους είπε ότι μπορούσε να τα βγάλει

πέρα μόνος του. γ ια τ ί ήξερε καλά την περιοχή, στο Κλισί. Η

Ανριέτ μου είπε πω ς δεν ήταν αλήθεια, τους το είπε για να κα-

ταφέρουν να ξεφύγουν. Κρύφτηκε στο υπόγειο μιας πολυκατοι-

κίας και περίμενε να ηρεμήσουν τα πράγματα. Αλλά οι φρίτση

δες τον έφα χναν πα ντο ύ και τελικά τον βρήκαν, πιστεύουμε ότι

κάπ οι ος ένοικος τον τσάκ ωσε και τον κατέδωσε. Περικύκλωσαν

την πολυκατο ικία. Α πό το φεγγίτη, ο Αλμπέρ έριξε στους Γερ-

μαν ού ς όλες του τις σφαίρες, εκτός απ ό την τελευταία.

— Γ ια μένα, ήταν ο Γιόζεφ, λέει ο Τόμι έπειτα από μακριά

σιωπή . Π ο τ έ δεν τον φώναξα Αλμπέρ.

— Το ξέρω. Κ α ι μένα π οτ έ δεν με φώναξες Πιερ.

— Κ α ι σένα Γιόζεφ σε λένε. Θα πρέπει να φροντίσουμε την

Α νριέτ κα ι τον μ ικρό Σερζ.

— Το ’χε ι αναλ άβ ει η μη τέρα σου.

Σ τα μ ατ ού ν να μιλάνε κα ι συνεχίζουν να περπατούν . Τα παι-

διά παίζουν ακόμη, κάπου κάπου ένα αγόρι έρχεται να πάρει

την μ π ά λ α α π ό μπ ροσ τά τους. Κ άθ ε φορά, σκόνη σηκώνεται και

λαμπυρίζει στις αχτίδες του ήλιου που τρυπώνουν μ έσα από τα

φυλ λώ μα τα των φηλών δέντρων, στην περιφέρεια της αρένας.

— Τ ώ ρα θα δουλέφεις μ α ζ ί μου, λέει ο άνδρας στον Topt.

— Σ του ς εκτροχιασμούς;

— Ν αι, το Π ρώ το κα ι το Δεύτερο Α πόσ πασ μα αποσύρονται,

προς το παρόν. Ε σύ έρχεσαι μ α ζ ί μου στο Τέταρτο. Ε ίσαι ο κ α-

λύτερος. Π αίρνω επίσης τον Μ αριύς, τον Ρομπέρ, τον Ζυλιέν,

82




μισό λεπ τό... (βγάζει ένα μικρό σημειωμ ατάριο α π ό την τσέπη

του και συνεχίζει την απαρίθμηση) τον Μορίς, τον Σαρλ, τον

Ζαν , τον Ρικάρντο και τον μικρό, τον Μαρσέλ. Αυτόν θα τον

αναλάβεις εσύ . νομίζω πω ς είναι μικρότερος κι απ ό σένα.

— Γιόζεφ, χαίρ ομ αι που θα δουλέφω μα ζί σου. Κ αι η μ αμ ά θα χα ρεί πολύ...

Ο Γιόζεφ στ αμ ατ άε ι ξαφνικά, κα ι στρέφεται προς τον Τόμι:

— Τόμι, α π ό 8ω κι εμ πρός ακολουθείς τις δικές μου οδηγίες.

Δεν θα με ξαναφωνάξεις Γ ιόζεφ. Κ ανένας δεν με λέει Γιόζεφ. Το

όνομά μου είναι Πιερ. Έ γινε σαφές;

Ο Τόμι δεν απ αν τά, μ ια μπ άλ α κυλάει μπρος στα πό δια του,

την κλωτσάει ξανά προς τα παιδιά που παίζουν, κι εμείς την παρακολουθούμε, α π ό π ά σ α σε π άσα, ανάμεσα στα παιδιά, μ έ-

σα σ τη σκόνη.

Δύο Γιόζεφ έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη ζωή του Τόμι, και οι

δύο στενοί φίλοι της μητέρας του. Δύο εξαίρετοι πολεμιστές. Ο

Γ ιόζεφ Κλίσκι ήταν Εβραίος κομμουνιστής ρουμανικής κατα

γωγής, γεννημένος το 1915, παράνομος μαχητής από τα δεκα-τέσσερά του, παλαίμαχος των Διεθνών Ταξιαρχιών. Έ γινε στρα

τιωτικός υπεύθυνος του Πρώτου Αποσπάσματος τον Δεκέμβριο

του 1942 και σκοτώθηκε, με τον τρόπο που περιγράφω, κατά τη

διάρκεια μιας επίθεσης σε λεωφορείο που μετέφερε Γερμανούς

στρατιώτες στο νοσοκομείο Μποζόν, στο Κλισί, στις 2 Ιουλίου

1943. Σ τ ο Π α ρ ίσ ι, ο νεαρός αυτός μαθηματικός και οικογενειάρ

χης, με μόνους πόρους τον ισχνό μισθό τού ένοπλου αντιστασια

κού, παρείχε μικροεξυπηρετήσεις στην Ελέν, όπως να της πλέ

νει τα πιάτα, με αντάλλαγμα φαγητό. Η γυναίκα του, η Ανριέτ,

Εβραία κι αυτή, συνελήφθη λίγο αργότερα, εκτοπίστηκε και δο

λοφονήθηκε. Η Ελέν περιμάζεψε το γιο τους, τον Σερζ , τριών

83

uarmeuuyoamouanner



ετών, κοα τον κράτησε αρκετούς μήνες. Έπειτα οι αδερφές της

Ανριέτ ζήτησαν να πάρουν το παιδί, και η Ελέν το αποχωρίστη

κε με βαριά καρδιά. Οι αδερφές και ο μικρός Σερζ εκτοπίστηκαν

λίγο αργότερα και δεν επέστρεφαν ποτέ.

Ο θάνατος του Γιόζεφ Κλίσκι συνέπεσε με τη διάλυση του

Δεύτερου Αποσπάσματος. Η 2α Ιουλίου 1943 ήταν μια μαύρημέρα για τους FTP-MOL Μόνο οχτώ μέλη του Δεύτερου Απο

σπάσματος, από τα πενήντα που αριθμούσε τον Ιούνιο, γλίτω

σαν από τα δίχτυα της Δεύτερης Ειδικής Μονάδας Δίωξης της

Υπηρεσίας Πληροφοριών, που τους παρακολουθούσε πάνω από

δύο μήνες.

Ο άλλος Γιόζεφ ήταν ο επικεφαλής του Τέταρτου Αποσπά

σματος, εκείνου των εκτροχιασμών: 38 ετών, ύφος 1,70 μ., μαλ-

λ ιά ανο ιχ τά κ ασ ταν ά , με αριστερή χω ρίστρα, πλατύ μέτωπο,

κοντές φαβορίτες, γαμφή μύτη. Δύο ευδιάκριτες ρυτίδες, από

τ α ρο υθού νια μέχρι τις γωνίες των χειλιών. Λ επτή κατασκευή,

σκούρο μπλ ε κοσ τούμ ι μαύρα παπούτσια . Το πραγματικό όνο

μα του Γιόζεφ Μποκτσόρ ήταν Φράνσισκ Βολφ. Γεννημένος το

1905 στην Τρανσυλβανία, αυτός ο Εβραίος, γόνος ευκατάστα

της οικογένειας, είχε κάνει αξιόλογες σπουδές μηχανικού στην

Πράγα, είχε γίνει κομμουνιστής και είχε προσχωρήσει στις Διε

θνείς Ταξιαρχίες, όπου, λόγω της επιστημονικής του κατάρτι

σης, είχε εξειδικευτεί στα εκρηκτικά. Το τέλος του Ισπανικού

Εμφυλίου τον βρήκε φυλακισμένο στα γαλλικά στρατόπεδα, απ’

όπου δραπέτευσε τον Απρίλιο του 1941 κι έγινε μέλος της ομά

δας των ξένων μαχητών του Κομμουνιστικού Κόμματος, προ

τού σχηματίσει το Τέταρτο Απόσπασμα των FTP-MOI. Το ψευ

δώνυμό του ήταν «Πιερ». Δεινός πολεμιστής, πολύ θαρραλέος

και ιδιαιτέρως ευφυής, ήταν ο άνδρας που ο Τόμι θαύμαζε πε

ρισσότερό, μαζί με τον μυστηριώδη Τζόνι. Η Ελέν αφηγείται

δ4




πως ερχόταν συχνά στο σπίτι της, πως τον είχε κρύψει πολλές

φορές, πως εκείνος βοήθησε τους Ελέκ να μετακομίσουν, όταν

υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν το εστιατόριο.

Τοποθετώ αυτή τη φανταστική, αλλά ρεαλιστική και, κυ

ρίως, απαραίτητη σκηνή στις 4 Ιουλίου 1943. Σύμφωνα με μια

ανακοίνωση των F fP , φαίνεται πως ο Τόμι συμμετείχε στις αρ

χές του μήνα σ’ έναν εκτροχιασμό, τον πρώτο του, παρέα με τον

Μποκτσορ και τον Έμερικ Γκλατζ, τον επονομαζόμενο «Ρο-

μπερ», στη διαδρομή Παρίσι-Εβρέ. Στις 4 Ιουλίου, εκείνη τη

χρονιά, ένα κύμα ζέστης έπληξε το Παρίσι: η θερμοκρασία είχεσκαρφαλώσει στους 30 βαθμούς.

Αλλά και η μέρα των γυρισμάτων ήταν ζεστή. Ο Γκαμπριέλ

υπέμενε αγόγγυστα τον ήλιο, σαφώς καλύτερα από τον Τμρε,

τον Ούγγρο ηθοποιό που υποδυόταν τον Μποκτσορ κι έπρεπε

να τον δροσίζουμε με τον ανεμιστήρα. Ο Γκαμπριέλ, αντιθέτως, δεν άντεχε την γκρίνια των μικρών κομπάρσων: διψούσαν, ζε

σταίνονταν, βαριούνταν στα διαλείμματα, δεν υπήρχε κόκα-κό-

λα... Τους έκανε λοιπόν μια βίαιη και παράλογη σκηνή, ουρλιά

ζοντας ότι τα παιδιά της ηλικίας τους στον πόλεμο δεν είχαν

σχεδόν τίποτα να φάνε, δεν είχαν ζάχαρη, ούτε σοκολάτα, ούτε

βούτυρο, αλλά δεν παραπονιούνταν, δεν ζάλιζαν κανέναν και, μάλιστα, πολλά είχαν πεθάνει από την πείνα. Οι άγριες φωνές

του αντηχούσαν στην αρένα. Τα παιδιά τον κοίταζαν σαστισμέ

να, ορισμένα και έντρομα. Μου πήρε σχεδόν μία ώρα να τον

ηρεμήσω.

Είχα εντοπίσει την Αρένα της Λουτετίας έναν χρόνο πριν,

μες στο καλοκαίρι, ενώ εξερευνούσα τη γειτονιά του Τόμι με μια μικρή ψηφιακή κάμερα. Σ ’ αυτούς τους δρόμους, που έχουν μεί

νει απαράλλαχτοι, το φάντασμά του με ακολουθούσε παντού,

δ5



το ένιωθα δίπλα μου. Δεν ήθελα πια να το αφήσω. Μετά τα σκα

λοπάτια της οδού Ρολέν, είχα διασχίσει την οδό Μονζ. Εκεί

βρίσκεται η αρένα. Ο Τόμι είχε περάσει από εδώ εκατοντάδες

φορές πηγαίνοντας στο σχολείο. Είχα καθίσει ψηλά στις κερκί

δες και είχα τραβήξει για μερικά λεπτά έναν ποδοσφαιρικό αγώ

να μεταξύ το^ν παιδιών της γειτονιάς. Στη συνέχεια, είχα φανταστεί τη σκηνή με τον Μποκτσόρ. Γυρίζοντάς την, έναν χρό

νο αργότερα, ένιωσα να με πλημμυρίζει νοσταλγία για κείνο το

ρεπεράζ, τότε που ο Τόμι με συνόδευε ακόμη γλυκά, σαν όνειρο,

ενώ τώρα, ξαναγεννημένος μπροστά στα μάτια μου, μου επέ

βαλλε την επιθετικότητα και τη βία του. Προς στιγμήν θύμωσα

με τον εαυτό μου που δεν είχα διαλέξει τον Βάσμπροτ, με τον

όμορφο και τραγικό έρωτά του. Β ολ φ κ α ι Σ ά ρ α , ποτάμι τα δά

κρυα, Κάννες, 5.000.000 εισιτήρια. Το βράδυ όμως, όταν ξανα-

πέρασα το υλικό, η αστραπή στο βλέμμα του Τόμι τη στιγμή

που μαθαίνει το θάνατο του Γιόζεφ Κλίσκι, ο τρόπος που κρα

τιέται να μην ουρλιάξει από τον πόνο και το θυμό, το βάδισμα

του αγριμιού, η οργή του όταν κλωτσ άει την μπάλα, όλη αυτή η

δύναμη μ’ έπεισε ότι δεν είχα κάνει λάθος. Η ταινία θα ήταν σαντον ήρωά τη ς, σύνθετη, αμφιλεγόμενη, βίαιη. Αν ποτέ κατάφερ-

να να την ολοκληρώ σω. Για τί τ ίποτ α δεν μπορούσε να εγγυηθεί

π ω ς το ύτη εδώ η φλόγα, ολοένα πιο απρ όβλεπτη κι επικίνδυνη,

δεν θα έσβηνε, δεν θα χανόταν.

Βλέπουμε τον Τ όμι α πό π ίσω , στηρίζεται στο πλαίσιο της πόρ-τας της κουζίνας, στην οδό Ντα γκέ ρ, και παρακολουθεί τη μη -

τέρα του που πλένει τα π ιάτ α κι ετοιμάζει το φ αγ ητό .

— Π ή γ α ιν ε , Τ ό μ ι , πήγαινε κ α ι να προσέχεις , να προσέ-

χεις... λεει εκείνη χ ω ρ ίς να δια κόφει τη δουλειά τη ς κ α ι χω ρ ίς να

τον κοιτά ζει.




Ο Τόμι δεν απ αν τά , δεν σαλεύει.

— Το ξέρεις πω ς σε βλ έπ ω —συνεχίζει εκείνη σαν να θέλει

να τον κα θη συ χά σει, όπο υ κι αν βρίσκεσαι σε βλέπω , είμαι δί-

πλα σου.

— Αν είσαι δ ίπλα μου, όλα θα πάνε καλά , μ αμ ά . Τ ο ξέρεις,

όταν είσαι κο ντ ά μου δεν φοβ άμαι.

— Ε ίμα ι κο ντ ά σου. Έ λ α. πήγαινε, Τόμι, κα ι να προσέχεις ,

να προσέχ εις...

Σηκ ώνει, τελικά, το κεφάλι και κοιτάζει προς την πό ρτα της

κουζίνας ' ο Τόμι έχει κιόλας εξαφανιστεί. Αχούμε την πόρτα

του διαμ ερίσ μ ατο ς που ανο ίγει κα ι ξανακλείνει.

Ε ίναι σκοτάδ ι , μ ια σ ιδηροδρομική γραμμή κ άτω απ ό τη δυνατή

βροχή, δ ιακρίνονται κ ά π ο ιες φιγούρες σκυμμένες π άνω α π ό τις

ρόγες, άλλη μ ία , όρθ ια στο πρανές, που τις παρακολουθεί α π ό

φηλά, κα ι δέσμες φωτός απ ό φακούς τσέπης . Η κ άμ ερα πλησιά-

ζει κα ι διακρίνο υμ ε τέσσερ ις άνδρες. Δ ύο α π ’ αυτούς —ο ένας εί-

ναι ο Τ όμ ι—βγάζουν τα μ πουλ όνια απ ό τ ις τραβέρσες με τε ρά -στια κλειδιά , στο φως που τους ρίχνουν οι άλλοι δύο.

Σ ε κάποιο νυχτερινό τρένο ακούγονται γερμανικ ά τραγούδια

και γέλια, ακολουθούμε έναν Γερμανό στρατιώτη στο διάδρομο

κατά μ ήκ ος τ ων κο υπ έ που είναι γε μά τα μισομεθυσμένους στρα-

τιώτες. Μ παίνει σε κάπ οιο απ ό α υτά, μοιράζει μπουκάλια μ π ί- ρας, και ο φακός εστιά ζει, σε κοντινό πλάνο, στο πρόσω πο ενός

στρατ ιώτ η ξανθού, πο λύ νέου, εύθυμου, που γελάει με τ α αστεία

των υπολοίπω ν.

Ξα νά η ομ άδ α των εκτροχιασμών κάτω απ ό τη δυνατή βρο-

χή , ανάμεσα στις φωτεινές δέσμες. Οι τέσσερις άνδρες συντονί-

ζονται για να μετακινήσουν τις ρά γε ς. Επιστ ροφ ή στον ηλεκτρι

canned by CamScanner 87



χ ό φωτισμό του τρένου, ο νεαρός Γ ερμ αν ός στρατιώτης παίρνει

ένα τσιγάρο που του το προσφέρει κάπ οιος άλλος, μεγαλύτερος

του. ο οποίος του το ανάβει. και μετά , με μια γρήγορη αλλά τρυ-

φερή κίνηση, περνάει το χέρι μέ σα α π ό τα μ αλ λιά του. Οι άλλοι

στρ ατ ιώ τες δ ιασκ εδάζ ουν με αυ τή την κίνηση. Τους αχούμε να

λένε σ τα γερμ αν ικά : «Θα του λείφει του Ούγκο ο μικρός μας

Χα νς! Γ ι α λ έ γ ε, Ούγκο, θα π ας να βρεις τη μ άν α του να τον ζη-

τήσεις σε γάμο:» Παραμένουμε αρκετή ώρα στο πρόσωπο του

νεαρού σε γκρο πλαν, χαμογελάει λίγο ενοχλημένος , κι έπειτα

ξεσ π ά σε γέλια. Σ τις γραμμές, μες στο σκοτάδι και κάτω από τη

βροχή . αχούμε ένα σύντομο σφύριγμα. Η ρ ά γ α έχει μετακινη-

θεί. Οι τέσσερις άνδ ρες μαζεύουν βια στ ικά τα σύνεργα,

τα τακτο- ποιούν σε σάκους, σκαρφαλώνουν στο πρανές κα ι χάνονται στο

σκ οτά δι, π α ρέ α με έναν πέμ πτο που κρατούσε τσίλιες' βλέπουμε

ακ όμ η τις φω τεινές δέσμες να απ ομ ακρ ύν οντ αι στο δρόμο, μερι-

κές φ ωτεινές ριπές, κι ύ στερα το πρ όσ ω πο του νεαρού Γερμανού

σε κο ντιν ό πλάνο, να χ αμ ογ ελά ει, να αστειεύεται, να καπνίζει το

τσ ιγάρ ο του. Μ ες στη νύχτα, κά τω α π ό τη βροχή, οι πέντε άνδρες

π ερπ ατού ν μ ε γρήγορο β ή μ α στο δρόμο, ενώ δυναμώνει η βοή

ενός τρένου που πλη σιάζει. Η ίδια αυ τή βοή τρένου της εποχής

ενισχύεται, κ αθ ώ ς επιστρέφουμε στο κ ου π έ με τους Γερμανούς

στ ρα τιώ τες , τις βρον τερές φωνές τους, τ α γέλια τους, και βλέ-

π ουμ ε τον Χ α ν ς κ α ι τον Ούγκο, που είναι καθισμένοι αντικ ρι-

στά , σ αν απο κομ μέν οι α π ό τους υπόλοιπους , να κο ιτάζονται, να

χ αμ ογ ελ ού ν ο ένας στον ά λ λ ο λ ιγ ότερ ο επ ιτηδευμ ένα αυτή τη

φορά, πιο φυσικά, πιο αληθινά. Στον μικρό δρόμο παράλληλα

μ ε τις γραμμ ές, ο ι πέντε άν δρες βλέπ ουν το τρένο να περνά με

ολόφ ω τα τα πα ρά θυ ρά του, ενώ μες στη νύχτα δ ιακρ ίνονται φι-

γούρες περαστ ικώ ν. Σ ε λ ίγο , όλο το τρένο έχε ι περάσε ι. Κ αι τό-

τε ακού με ένα δυν ατό στρ ίγκ λισμ α φρένων, ακολουθούν απαν ω

88




τις συγκρούσεις; πάταγος από σιδερικά, μια έκρηξη. Ένα και-

νούργιο φως, αυτό της φλόγας, αστράφτει στις πλάτες των πέ-

ντε ανδρών που ξεκινούν πάλι μες στο σκοτάδι , κάτω από τη

δυνατή βροχή.

Σκοτάδι στην οδό Ν ταγκέρ. Ο Τ όμι, φορτω μένος με τον μ εγ ά -

λο του σάκο, μπαίνει στο κτίριο , ανεβαίνει τις σκάλες ώ ς τον

δεύτερο όροφο, ξεκλειδώνει μια πόρτα, μπαίνει σε ένα μονόχω

ρο διαμέρισμα όπου όλα είναι σκοτεινά, πετάει το σάκο του στο

πάτω μα, και τότε ανάβει ένα φως στο κομοδίν ο: η Ε λέν είναι

μόνη της στο κρεβάτι, ξύπνια .

— Μ α μ ά , μ ε είδες; ρω τάει ο Τ ό μ ι, σε μ εγά λη έξαφη.

— Ν α ι, σε είδ α, Τ ό μ ι. Σ ε περίμ ενα, έτρεμα που σε περίμ ενα.

Ο Τ όμ ι κατευθύνεται γρήγο ρα προς το κρεβάτι, κα ι ξα π λώ -

νει με τα ρού χα δίπ λα στη μητέ ρα του.

— Β γά λε τουλάχιστον τα παπού τσια σου, αγά π η μου —του

λέει εκείνη—, είν αι μ ε ς στη λά σ π η .

Ο Τόμι βγάζει τα παπούτσια τον , τρυπώνει κάτω από την

κουβέρτα, κουλ ουριάζεται δ ίπλα στη μητέρ α του, τη φιλάει, κα ι

με το δά χ τυ λο τ η ς χ αϊδεύει το μ ά γ ο υ λο .

— Μ ε είδ ες φ ιθ υ ρ ίζε ι, όλα π ή γ α ν κ α λ ά , ο Ρ ικά ρντο μ ά ς

καθοδηγούσε, ήξερα ότι ήσουν μ α ζ ί μου. Ξ ήλ ω σ α δεκαπέντε τρα-

βέρσες, το τρένο εκ τροχ ιάσ τη κε. Ή τ α ν γ ε μ ά τ ο φρίτ σηδες, π ό -

σοι άρα γε να σκ οτώ θη καν . ..

Η Ε λ έ ν κ ο ιτ ά ζει το γ ιο τ η ς π α ρ α τε τ α μ έ ν α .

— Έ κ α ν ε ς κ α λ ή δ ο υ λε ιά , τ ο υ λ έε ι εν τέλ ει. Α λ λ ά τ ρ έ μ ω γ ι α

σένα, δεν θέλω να φεύγεις , δεν θέλω να σε χ ά σ ω , κι ίσω ς μ ια μ έ -

ρα να μ η γυρίσ εις.

— Π ά ν τ α θα γ υ ρ ίζω , μ η σε μ έλ ε ι.

Α κ ο υ μ π ά το κ εφ ά λ ι του στον ώ μ ο τ η ς , κλείνει τ α μ ά τ ια , η




Ελ έν τού χα ϊδεύε ι τα μ αλλιά , απ αλ ά , γ ια πολλή ώρα, ακόμη κι ότα ν αυ τός έχει αποκοιμηθεί.

Είναι άραγε πειστικές αυτές οι παράξενες σκηνές ανάμεσα στην

Ελέν και τον Τόμι; Η Ελέν, γεμάτη μητρική αγάπη, παράφορη,να την προσφέρει στο γιο της σαν όπλο; Κι ο Τόμι, προκειμένου

να εκτελέσει δεκάδες ανθρώπινα όντα, ν’ απαιτεί αυτή την αγά

πη και τη συνενοχή τόσο άκαρδα, και να κουλουριάζεται πλάι

στη μάνα του σαν φοβισμένο παιδάκι; Τις σκηνές αυτές τις αντέ

γραψα, ακριβώς ή κατά προσέγγιση, από το βιβλίο της Ελέν,

και γνωρίζω πως είναι αληθινές. Τέτοιου είδους σκηνές, ανάμε

σα στη μητέρα και το γιο της, είναι που με παρέσυραν στην πε

ριπέτεια τούτης της ταινίας. Αυτές της δίνουν νόημα. Μετά το

πλήθος αντιστασιακών που έχουν παρελάσει -όλοι τους ήρωες,

πατριώτες—, το πορτρέτο αυτό δεν θα είχε τίποτα να προσθέσει

αν ο Τόμι δεν σκότωνε μ’ αυτό το αίσθημα απόλυτης ανοσίας,

ανεξαρτήτως συνθηκών: την ανοσία που εξασφαλίζει η μητρική

αγάπη.Ο εκτροχιασμός που περιγράφω στο σημείο αυτό έγινε τη

νύχτα της 3ης προς 4η Αυγούστου 1943. Μια ανακοίνωση του

επιτελείου των FTP τον περιγράφει με λεπτομέρειες, μεταξύ

άλλων και την κατακλυσμιαία βροχή. Μ ες στο σκοτάδι της νύ-

χ τα ς , η γύρω περιοχή άστραφε α π ό τις φλόγες που τύλιξαν τη

μη χα νή του τρένου. Τ α βα γό νια συνετρίβησαν το ένα πάνω στο

άλλ ο. Ε κα το ντ άδ ες οι Γε ρμ αν οί νεκροί και τραυματίες, σύμφωνα

μ ε τις διασ ταυ ρω μέν ες πληροφορίες μας . Η αποχώρηση των συ-

ντρόφων έγινε μ ε απ όλ υτη τάξη, υπ ό τις οδηγίες του επικεφα-

λής τους. Ακολουθούν οι αριθμοί μητρώου των αγωνιστών που

συμμετείχαν στην επιχείρηση. Ο επικεφαλής ονομαζόταν Ίλντο

Σταντσανι, επονομαζόμενος και «Ρικάρντο», με αριθμό μητρώου

90




10211. Ιταλός κομμουνιστής σαράντα τεσσάρων ετών, παλαί

μαχος του Ισπανικού Εμφυλίου, ο οποίος, μέχρι τη στιγμή που

υποβιβάστηκε , άγνωστο για ποιο λόγο, ήταν καθοδηγητής στο

πεδίο των επιχειρήσεων. Αποχώρησε από τους FTP-M01 πριν

από το τέλος του 1943 και επέζησε. Εκείνη τη νύχτα, εκτός από

τον Ρικάρντο και τον Τ ό μ ι, παρόντες ήταν ο «Γκ ά σ ο », σαράντα

δύο ετών, με αριθμό μητρώου 10282, ο «Ζαν-Κλοντ», σαράντα

οχτώ ετών, με αριθμό μητρώου 10199, και ο «Ασσό», σαράντα

τριών ετών, με αριθμό μητρώου 10350. Όλοι τους κομμουνι-

στές. Υπηρέτησαν στο απόσπασμ α τω ν εκτροχιασμώ ν για πολ

λούς μήνες, α λλά δεν ταυτοποιήθηκαν από κανέναν μ ετά τον

πόλεμο, και σήμερα δεν γνω ρίζουμ ε τίπο τε άλλο γ ι’ αυτούς.

Οι εκατοντάδες Γερμανοί που σκοτώθηκαν ή τραυματίστη

καν ήταν αδειούχοι που επέστρεφαν για λ ίγες μέρες στην π α τρ ί

δα τους, για να διασκεδάσουν και να ξεχαστούν. Ο Τ ό μ ι γν ώ ρι

ζε ότι είχαν κι αυ τοί μητέρα , σύζυγο, ίσ ω ς ακόμη και π αιδιά που

τους περίμεναν, κι ότι, παρά τη θέλησή τους, ήταν συνένοχοι στο

ναζιστικό εγχείρημα. Ή θε λα να το τονίσω αυτό. Ο Τό μ ι υπέφε

ρε τ ρ ο μ ε ρ ά σκοτώνοντας Γερμανούς, όπως ισχυρίζεται η μητέ

ρα του, επειδή γν ώρ ιζε ότι οι περισσότεροι ήταν α θώ οι . Ό π ω ς

αθώοι ήταν και τον Απρ ίλιο του 19 45 , στο Βερολίνο, οι λιλιπού -

τειοι στρ α τιώ τες που έπλεαν μ ες στις στολές τους, την ώ ρα που

ένας ετοιμόρροπος Χίτλερ, προσωρινά αναζωογονημένος με

μια ένεση γλυκόζης,* τους πασπάτευε το μάγουλο. Αθώος ήταν

κι εκείνος ο ξανθός, αμούστακος αιχμάλωτος στρατιώτης, τονΑύγουστο του 1944, με την τσαλακωμένη στολή, που στέκεται

αναμαλλιασμένος, έτοιμος να βάλει τα κλάματα, μπροστά στο

φακό των Αμερικανών οι οποίοι μαγνητοσκοπούσαν έγχρωμη

την ταπείνωση τω ν ηττημ ένων κατά την απελευθέρωση του Π α

ρισιού. Πιθανόν να είχε σκοτώσει Γάλλους, αλλά τούτη η έκ-

9ΐOdlllltJU uy Odl I IOL.dl II Id



φράση φόβου με αναστατώνει όσο και το πρόσωπο του Τόμι,

και θα ήθελα να μάθω περισσότερα γι’ αυτόν, για μια άλλη ται-

νία. Εκείνον είχα στο μυαλό μου όταν έπλαθα το χαρακτήρα του

Χανς και το ειδύλλιο μεταξύ στρατιωτών, όπως συνέβαινε συ-

χνά στον γερμανικό στρατό, όπως συνέβαινε πάντα σε όλους τουςστρατούς του κόσμου. Μόνο οι Θηβαίοι, όμως, με τον Ιερό Λό-

χο τους, είχαν την έμπνευση να μετατρέφουν αυτά τα ειδύλλια

σε εργαλεία νίκης/ Τούτη η σκηνή στο τρένο είναι φευγαλέα,

διαρκεί μόνο μερικά δευτερόλεπτα, αλλά εύχομαι να χαραχτεί

στη μνήμη όλων. Γιατί σ' αυτήν ξόδεψα όση συμπόνια είχα να

διαθέσω.

Ξ ημ έρω μα , βλέπ ουμ ε σε πρ οοπ τική μ ια σιδηροδρομική γραμμή

α π ό ύφος δυόμισι μέτρω ν. Διακρίνουμ ε μια σιδηροτροχιά πον

έχει με τα το π ιστ εί. Σ ιγ ά σιγά, ο ρυθμικός ήχος μιας ατμομηχα-

νής δυναμώ νει, η ατμομη χαν ή περνάει κά τω απ ό την κάμερα

που αμ έσ ω ς βυθίζεται στον καπνό, στη συνέχεια μαντεύουμε το π ρ ώ το β αγόν ι, μ ετ ά βλέπουμε την ατμομηχανή πεσμένη στο

πλάι. Α κολουθεί τρ ομερός θόρυβος, καθώ ς το πρώ το βαγόνι έχει

μόλις σφηνωθεί στην πεσμένη ατμομηχανή, που ακόμη τσου

λ άει, σ αν μεθυσμένη, στην άκρη της σ ιδηροδρομικής γραμμής.

Ε ίνα ι μ έρ α, βρέχ ει, ένας σιδηροδρομ ικός υπάλληλος περπατάει κ α τ ά μή κος μ ια ς σ ιδηροτροχιάς , χτυπώ ντας τακτ ικά τις ράγες

μ ε έν α σιδερένιο ρα βδ ί. Γ υρίζει πίσ ω να κοιτάξει, κι έπειτα στρί-

βει προς το δ ά σ ο ς που εκτείνετα ι παράλλη λα προς τη γραμμή

κα ι χώ νετα ι αν άμ εσ α στ α δέντρα . Π ολ λοί άνδρες είναι ξαπλω-

μένο ι μπ ρούμ υτα στο λασ πω μέν ο χώ μ α, ενώ τρεις απ ό αυτούς

κρ ατο ύν όπ λα . «Ε γώ είμαι, ο Κουντέρκ!» φωνάζει ο σιδηροδρο-

μικός. Οι άνδρες, γ εμ άτ οι λάσ πη , βρεγμένοι, αναμαλλιασμένοι,

92



αξύριστοι, σηκώνονται και τον περικυκλώνουν. Ανάμεσα τους

κι ο Τόμι. Α ναγ νω ρίζου με επίσης τον Φίνγκερτσβαϊγκ, τον επ ο-

νομαζόμενο «Μάριος», και άλλους δύο άνδρες από τον εκτρο -

χ ιασμό της β ροχερής νύχτας, ενώ βλέπουμε γ ια πρώ τη φορά ένα

αγόρι συνομήλικο του Τό μι , αδύνατο , μ ε κα στα νά μ αλλ ιά χτε -

νισμένα προς τα πίσ ω κα ι βρεγμένες τούφες να πετάγ οντ αι ολό-γυρα' φοράει χ ον τρό μ π εζ πανω φ όρι με γούνινη επένδυση , σφιγ-

μένο στη μέση μ ε ζώνη.

— Δεν θα π ερ άσει σήμ ερα, λέει ο υπάλληλος στην ο μ ά δ α που

έχει συγκεντρ ωθ εί γύρ ω του.

— Ν α πάρ ε ι, πό τε θα περάσ ε ι αυτό το τρένο! αναφω νε ί ένας

απ ό τους άνδρ ες του π ρώ του εκτροχιασμού , με έντονη ιταλική

προφορά.

— Δ ύο μ έρες τ ώ ρ α το περ ιμένουμ ε, λέει ο Τ ό μ ι.

Στρ έφ ετα ι πρ ος τον άν δρ α με την ιταλική προφορά :

— Ν α τ ο α φή σ ου μ ε. Ρ ι κ ά ρ ν τ ο ;

— Ό χι ακόμη , θ ’ απο φ ασ ίσουμ ε αύρ ιο , απ αν τά εκ είνος .

— Θα ξαν άρθ ω τη νύχτα , λέε ι ο σ ιδηροδρομικός.

Σφ ίγγει τα χέρια τω ν ανδρών της ομά δας και φεύγει ακο-

λουθώντας την ίδ ια διαδρομή.

Οι άνδρες κάθον ται ξανά μέ σα στη λά σ πη . Ο Τ όμ ι είναι δί-

πλα στον νεαρό μ ε το μ π ε ζ πανωφόρι. Α κούγονται και π άλι τα

ρυθμικά ρ α β δ ίσ μ α τα τον σιδ ηροδρομικ ού π ά ν ω στις ράγες.

— Δεν έχεις τ ίπ ο τα να φάμε, Μ α ρ σ έλ; ρω τάει ο Τ ό μ ι.

— Ε δ ώ κ α ι ώ ρα.

— Ρ ο μ π έρ , έχεις τ ίπ ο τ α να φ άμε; ρω τάει τότε ο Τ ό μ ι έναν

άνδρα γύρω σ τα σ αρά ντα , μ ε δερμάτινο μπουφάν, μουστάκι και

μπερέ.

— Ό χι, θα πρέπει να βρούμε κανένα αγρ όκ τημ α. Εσύ τι λες ,

Ρ ικάρντο;

93




— Λ εω π ω ς είναι επ ικίνδυνο. Α λ λά πρέπει να γίνει. Ρομπέρ

xoa Map ιός. εμπρό ς. Κ α ι με το π αρ αμ ικρ ό πρόβλημα; ρίχνετε.

— Ο ένας στον ά λλ ο... . λέει χαμ ογ ελώ ντ ας ο Φίνγχερτσβαϊγκ

στο ν ε π ο νο μ α ζό μ ε νο Ρ ο μ π έ ρ .

Οι δυο άνδρες σηκώ νοντα ι κα ι χάνον τα ι μέσ α στο δάσος.

— Γ α μ ώ το . έχω βα ρεθε ί . .. , αναστενά ζε ι ο Τόμι εκνευρ ισμέ-νος, ξ α π λ ώ νο ντ α ς α ν ά σκ ε λ α στη λ ά σπ η .

Β λέπ ουμ ε γ ια λ ίγο το πρ όσ ω π ό του σε γκρο πλαν , βρώμικο,

εξαντλημένο , μουσ κεμένο α π ό το φιλόβροχο .

— Μ αρ σέλ , έχ εις μ ά ν α ; ρ ω τ ά ε ι.

— N a t. έ χ ω μ ά να , που κρ ύβ εται στην Αλφ ορτβίλ με φεύτικα

χ α ρ τ ιά , απαντά ο Β ά σμ π ρ ο τ . Π ηγ α ίνω κ α ι τη β λ έ π ω κ άθ ε τόσο. Ε σ ύ ;

— Κ ι ε γ ώ έ χ ω μ ά ν α . Α ν α ρ ω τ ιέ μ α ι α ν μ ε β λ έπ ε ι τ ώ ρ α ε δώ ,

ξα π λ ω μ έ ν ο στ ι ς λ ά σ π ε ς , μ ο ύσκ ε μ α , π ε ι νασμ έ νο .

Έχει ήλιο, ένα τρένο που μεταφέρει εμπορεύματα εκτροχιάζε

ται , η ατ μ ομ η χα νή ανασηκώνεται και με τά προσγειώνεται στο

π λ ά ι, ό π ω ς και τα βαγ ό ν ια που, πέφτοντας, κάνουν απίστευτο

π ά τ α γ ο , ενώ ο λ έβ η τα ς της μ η χ α ν ή ς εκρήγνυται. Τ ο τρένο, έπει-

τα α π ό κά π οια ύστατα τρα ντά γμα τα, τελικά ακινητοποιείται.

Α π ό τα στραπατσαρισμένα βαγ ό νια , μ ε τις πόρτες που χάσκουν,

κυλούν μ α κ ρ ιά ρυάκια α π ό σπόρους σταριού. Ακούγον ται κραυ-

γ έ ς και βο γ κη τά .

Το 1943, από τον Αύγουστο ώς τον Οκτώβριο, ο Τόμι συμμε

τείχ ε σε εφτά εκτρο χιασμούς τρένων που στέφθηκαν με επιτυχία,

αν πιστέψουμε τις ανακοινώσεις του επιτελείου των FTP-MOI.

Υπήρξαν και μερικές απο τυχίες, κ αθ ώ ς και πολλ ές ακόμη επιθέ

σεις για τις οποίες η οργάνω ση δεν ανέλαβε επ ισή μ ω ς την ευθύ-

94



νη, όπως η ανατίναξη σε κάποιο σταθμό —άγνωστο ποιον—ενός

εμπορικού τρένου που ήταν φορτωμένο στάρι και είχε προορι

σμό τη Γερμανία, γεγονός το οποίο αναφέρει η Ελέν στα απο

μν η μο ν εύ μα τ ά της. Κυνηγημένοι από Γερμανούς στρατιώτες, ο

Τόμι και οι σύντροφοί του πρέπει να έτρεξαν εκείνη τη νύχτα

πέντε χιλιόμετρα χωρίς να σταματήσουν. Ορισμένες απ1αυτέςτις επιχειρήσεις όιαρκούσαν κάμποσες μέρες, γιατί τα τρένα που

επέλεγε ο Μποκτσόρ 0εν έρχονταν πάντα στην ώρα τους. Το

απόσπασμα των εκτροχιασμών συχνά ενημερωνόταν από Γάλ

λους σιδηροδρομικούς υπαλλήλους.

Τα ειδικά εφέ τα είχα εμπιστευτεί εν λευκώ στον Στιβ και την

ομάδα του. Οι τρεις εκτροχιασμοί της ταινίας αποδίδονται χάρη σ’ έναν συνδυασμό πραγματικών ατμομηχανών και βαγο-

νιών της εποχής, μα κετώ ν και ψηφιακών εικόνων. Τ ο απ οτέλε

σμα είναι εντυπωσιακό, ακόμη κι αν δεν πετύχουμε ποτέ την

αληθοφάνεια της Μ ά χ η ς τω ν Σ ιδηροδρόμω ν* του Ρενέ Κλεμά,

όπου, με τη συγκατάθεση των Γαλλικών Σιδηροδρόμων, το

1945, θυσιάστηκε ένα αληθινό τρένο. Ό χ ι τόσο μ ε τις επιθέσεις

στους δρόμους του Παρισιού, που σπανίως αναπλάθονται στο

σινεμά, όσο μ’ αυτές τις σκηνές, που συνοδεύουν τους εκτροχια-

σμούς -μια σιδηροτροχιά που μετατοπίζεται, η αναμονή στο

δάσος-, έβλεπα να επιστρέφουν ξανά και ξανά οι εικόνες όλων

εκείνων των ταινιών που εξυμνούν την Αντίσταση και σημάδε

ψαν τον γαλλικό κινημα τογράφο μ ετά τον πόλεμο : Η Μ ά χ η τω ν

Σιδ ηροδρόμων , Ι ε ρ ιχ ώ * * Ο σ τρ ατός τω ν σκιώ ν .. .* * * Κι αισθανόμουν αμηχανία, φοβόμουν μην εγγραφώ, με τις ίδιες μου τις

εικόνες, τις οποίες δεν μπορούσα ν’ απαλλάξω από την εξιδανί-

κευση, σε μια χορεία συ μβ ατικ ών δη μιουργών. Γ ια ν’ αποφύγου

με κάτι τέτοιο, ο Κρίστοφερ, ο διευθυντής φωτογραφίας, επε-

95



ξερ γά στη κε υπομονετικά τους φωτισμούς του, ιδιαίτερα στις νυ-

χτερινές σκηνές, όπου, χάρη σ’ ένα καινούργιο φιλμ τής Kodak,

ενισχύθηκ αν οι σκοτεινές π εριοχές κι αναδείχθηκαν όλες οι απο-

χρώσεις του γκρίζου, σ’ ένα περιβάλλον που έμοιαζε σκοτεινό,

χω ρίς να είναι. Τ η λά σ πη ή τη βροχή δεν τις επινόησα, υπάρ-

χουν στα ντοκουμέντα, ούτε τα ρούχα, γιατί περιγράφονται στις

αναφ ορές της ασ τυν ομ ίας . Μ ε το ίδιο σκεπτικό φαντάστηκα το

ειδύλλιο τω ν Γερ μα νώ ν στρα τιω τώ ν, την ανθρώπινη πλευρά του

εχθ ρο ύ, που σπ αν ίω ς πρ οβ άλ λετα ι σε τέτοιου είδους ταινίες.

Η αμηχανία μου εκείνες τις μέρες, στα εξωτερικά γύρισμα*

τα, οφειλόταν και στον τρόπο που έπαιζε ο Γκαμπριέλ. Μετά

την αναχώρηση της Βίλμας, παρατεινόταν η παραπάνω κι από

σκυθρωπή διάθεσή του, που λίγο-πολύ την είχα συνηθίσει. Πα

ρατήρησα, όμως, ότι η ερμηνεία του γινόταν πλέον ακραία.

Παίζοντας τον Τόμι την ώρα της ένοπλης δράσης, ο Γκαμπριέλ

έπαιρνε πιο στρυφνές εκφράσεις, έκανε πιο βίαιες κινήσεις, ο τό

νος της φωνής του ήταν επιθετικότερος, και χρειαζόταν να επι

στρατεύω όλη μου τη διπλωματία προκειμένου να τον πείθω, σε

κάθε λήψη, να αμβλύνει αυτή την παραφορά. Εκείνος υποχω

ρούσε με μισή καρδιά, χάναμε χρόνο σε ατέρμονες συζητήσεις

για λεπτομέρειες, τον τρόπο που θα έπιανε το γαλλικό κλειδί,

κάποιο βλέμμα του, το ρυθμό του λόγου του. Η αμηχανία μου

οφειλόταν στο ότι, μέχρι εκείνη τη στιγμή, με είχε συνηθίσει σε

τέτοια ερμηνευτική ακρίβεια - η οποία έδειχνε τόσο αυθόρμητηώστε έκανε ακόμη μεγαλύτερη εντύπωση- που αναρωτιόμουν

μήπως είχε δίκιο. Μήπως ο αχαλίνωτος Τόμι, τον οποίο από

ένστικτο υποδυόταν, πάνω σ’ αυτές τις ράγες, σ’ αυτούς τους σι

δηροδρομικούς σταθμούς, ήταν ο σωστός; Από τότε άρχισα να

συνειδητοποιώ ότι ο Τό μι που ήθελα να δω στην οθόνη ήταν αυ

τός που είχα φανταστεί και όχι ο Τόμι που κάποιος άλλος είχε

96




δημιουργήσει, ούτε απαραίτητα ο αληθινός Τόμι. Από τη μια

αμφισβητούσα την εγκυρότητα της δικής μου αναπαράστασης,

από την άλλη αμφισβητούσα τα παράξενα χαρίσματα του Γκα-

μπριέλ, κι ανάμεσα μας εγκαταστάθηκε μεγαλύτερη ένταση. Για

να την εκτο νώ σω , υπο χώρησα σε κάποια πλάνα. Κ ι έτσι ο Τόμι

ξέφυγε από τον έλεγχό μου. Αυτός που βλέπουμε να ξεσπάει μεαγριότητα σ’ ένα μπουλόνι, για παράδειγμα, δεν είναι εκείνος

που εγώ είχα φανταστεί.

0 Νικολά, που παίζει τον «Μ αρ σέλ », κατά κόσμον Βολφ Βά -

σμπροτ, δεν μου π ροκάλεσε πο τέ τέτο ια προβλήματα. Είναι ένα

απλό αγόρι, ό π ω ς ήταν κι ο μαθητευόμενος μηχανικός που γεν

νήθηκε στις 3 Μαρτίου 1925 στο Κράσνικ της Πολωνίας xat

μπήκε στα δ εκαεφτά του χρόνια στους FT P, αφού άφησε το Σχο

λείο Εργασίας, σχολή μαθητείας για νεαρούς Εβραίους, στην οδό

ντε Ροτιέρ στο Παρ ίσι. Δεν ξέρουμε και πολλά για τη δράση του

στην Αντίσταση πριν προσχωρήσει στο απόσπασμα των εκτρο-

χιασμών, τον Ιούλιο του 1943 . Μ έχρι εκείνη τη μέρα, ήταν μέ

λος του Δεύτερου Α π οσπ άσματος και έλαβε μέρος, όπως φαίνε

ται, σε πο λλές επ ιθέσ εις, από τις οποίες μόνο μία γνωρ ίζουμε, κι

αυτή με επιφυλάξεις: στις 3 Ιανουάριου συμμετείχε μάλλον σε

κάποια ομάδα με επικεφαλής τον Ράιμαν, η οποία πέταξε δύο

βόμβες σ’ ένα γερμανικό απόσπασμα στη λεωφόρο Λοβαντάλ,

στο Παρίσι, σκοτώνοντας πολλούς.

Εμείς κινημ ατογ ραφ ούσ αμ ε το φόβο, το θάρρος, το θάνατο, αλ

λά ο Νικολά κι ο Ζονατάν, που δεν είχαν κλείσει τα είκοσι, έκα

ναν πλάκα ανάμεσα στις λήψεις σαν να μην έτρεχε τίποτα. Το

ίδιο κι ο Μ ατ ιέ , που υπο δυό ταν τον Λ αζμ π Γκ όλντμ περ γκ , τον

επονομαζόμενο «Ζ υ λ ιέν » , ο οπο ίος είχε γεννηθεί στις 14 Φε-

97




βρουαρίου 1924 στο Λοτζ της Πολωνίας και είχε μεγαλώσει

στην Μπελβίλ' γιος ράφτη, επίσης ορφανός μετά τις συλλήψεις

του Χειμερινού Ποδηλατοδρομίου, επίσης παλιό μέλος του Δεύ

τερου Αποσπάσματος, είχε μετακινηθεί στους εκτροχιασμούς.

Ό ταν πέρασε ο πρώτος καιρός και η έκπληξη της ανάγνωσης

του σεναρίου, αυτά τ’ αγόρια -αντίθετα από τον Γκαμπριέλ, πουείχε απαρνηθεί το παρόν, τα πατίνια του, το στυλ του, τις εξόδους

του—δεν αποχωρίζονταν στιγμή το λάπτοπ ή το iPod τους, και

φτερούγιζαν χαρούμενα από τον έναν περισπασμό της ξένοια

στης νιότης τους στον άλλο. Πάνω στο γύρισμα, όταν η δική

μου παρατεταμένη κατάδυση στον κόσμο του Τόμι κορυφωνό-

ταν με την ανάπλαση αυτού του κόσμου, η αποκαρδιωτική αντί

φαση μ’ εμπόδιζε να τ' αγαπήσω πραγματικά. Πώς μπορούσαν

να υποδύονται νεαρούς Εβραίους που πολεμούσαν το ναζισμό,

βέβαιοι σχεδόν ότι θα πεθάνουν, και να του ς απασχολεί μόνο το

πώς θα οργανώσουν το επόμενο πάρτι ή το πού θα πάνε διακο

πές τον Αύγο υστο; Πολύ α ργότερα ανα γκάστηκα να παραδεχτώ

ότι ο Βάσμπροτ, ο Φίνγκερτσβαϊγκ και ο Γκόλντμπεργκ είχαν

αγ ω νισ τεί γι ’ αυτό α κριβώς, τ ού τη την ελαφρότητα που θα πρέ

πει να ονειρεύονταν, την ελευθερία της επιπολαιότητας, τη χα

ρά της ματαιοδοξίας. Ε κείν η τη στ ιγμ ή, όμ ω ς, όχι, μου ήταν δύ

σκολο. Μόνο ο Γκαμπριέλ μού φαινόταν αντάξιος του ρόλου του,

παρά τις υπερβολές. Μόνο αυτός με συνόδευε στο νοσταλγικό

μου ταξίδι σε μια εποχή μεγαλείου και έντασης, στον αντίποδα

του ανώδυνου, κενού παρόντος. Ο Γκαμπριέλ δεν μου ήταν α

π λώ ς απ αρ αίτητο ς ω ς ηθ οπ οιός ; η παρ ουσία του και μόνο ήταν

για μένα η άγκυρα στο όνειρο όπου ήθελα να κρυφτώ. Ορισμένες

φορές, με διάφορες δικαιολογίες, ζητούσα να βρίσκεται εκεί,

ακόμη κι αν δεν εμφανιζόταν σε καμία σκηνή. Δεν τον ξεγελού

σα, αλλά εκείνος δεχόταν να μείνει στο πλευρό μου, υπομονετι-

98



κός, σιωπηλός. Λες και, νιώθοντας ότι συρρίκνωνα τον Τόμι

-κα ι παρόλο που με απ εχθανόταν γι’ αυ τό, μερικές φορές—, ήθε

λε με την παρουσία του να μ’ ενθαρρύνει, να μου μεταδώ σει τη

δύναμη και την αλήθεια του. Διέκρινα στη συμπεριφορά του τα

σημάδια μιας προσκόλλησ ης στο π ρό σω πό μου —ασυνείδητης ,

ακούσιας-, το δέσιμο ενός εφήβου με τον πατέρα του. Η συνέ

χεια μου απέδειξε π ω ς δεν έκανα λάθος. Υπέφερε, έκρυβε μυστι

κά, παρασυρόταν σε υπερβολές, έφτανε στο σημείο ν’ απορρίπτει

ό,τι συμβόλιζα στα μά τια του , αλλά έτσι μ ε συγκινούσε κάθε μ έ

ρα και πιο πολύ. Ώ σ π ο υ , ένα πρ ω ί, μου φάνηκε πια ανώ φελο ν’

αντιστέκομαι στην τρ υφερό τητα —τό τε η λέξη μού φαινόταν ακό

μη κα τά λλ ηλ η- που ένιω θα γ ι’ αυτόν.

0 Τ ό μι, μ ε μ π λ ε σ κ ο ύ ρ ο τ σ ό χ ι ν ο κ α π έ λ ο , π α ν ω φ ό ρ ι σ τ ο ίδ ιο

χ ρ ώ μ α , γ κ ρ ι π α ν τ ε λ ό ν ι κ α ι μ α ύ ρ α π α π ο ύ τ σ ια , π ε ρ π α τ ά ε ι σ τη ν

οδό Μ ο υφ τ άρ , π α ρ έ α μ ε τ ον « Ρ ο μ π έ ρ » , κ α τ ά κ ό σ μ ο ν Έ μ ε ρ ι κ

Γ κ λα τζ , π ο υ φ ο ρ ά ει μ π ε ρ έ , μ π ο υ φ ά ν κ α ι μ π λ ε π α ν τ ε λ ό ν ι α π ό

χ οντρό ύ φ α σ μ α . Ο φ α κ ό ς το ύ ς α κ ο λ ο υ θ ε ί σ τ ο δ ρ ό μ ο , τ ο υ ς β λ έ -

πουμε π ια μ ό ν ο α π ό π ίσ ω , δ εν τ ο υ ς α χ ο ύ μ ε α λ λ ά τ ο υ ς β λ έ π ο υ μ ε

που σ υ ν ομ ιλού ν . Α κ ο ύ μ ε τη ν α ν ά σ α εν ό ς ά ν δ ρ α κ α ι τ ο ν η χ ο τ ω ν

β η μ άτω ν του , π ο λ ύ κ ο ν τ ά , εν ώ ο Τ ό μ ι κ ι ο Ρ ο μ π έ ρ φ τά ν ο υ ν σ τη ν

π λ α τ ε ία Κ ο ν τ ρ ε σ κ ά ρ π κ α ι σ υ ν εχ ίζου ν τη ν π ο ρ ε ία τ ο υ ς , κ α τ η φ ο -

ρ ίζον τας τ ώ ρ α τη ν ο δ ό Ν τ ε κ ά ρ τ . Σ τ ο κ ά δ ρ ο , σ ε π ρ ώ τ ο π λ ά ν ο ,

ε μφ α νίζ ετ αι έ ν α χ έ ρ ι π ο υ κ ρ α τ ά ε ι μ ο λ ύ β ι κ α ι μ ο υ ν τ ζ ο υ ρ ώ ν ε ι β ι α -

σ τικ ά μ ε ρ ικ έ ς λ έ ξ ε ις σ ε έ ν α σ η μ ε ι ω μ α τ ά ρ ι ο .

Α υτή η σκ ην ή ε κ τ υ λ ί χ θ η κ ε σ τι ς 2 2 Σ ε π τ ε μ β ρ ί ο υ 1 9 4 3 , σ τ ις δ ύ ο

τ ο μ ε σημ έ ρι . Ε κ ε ί νη τ η μ έ ρα οι α ρχι φύ λα κ ε ς τ ης Υ π ηρε σί α ς

Π λη ρο φο ριώ ν Α ν τ ρ έ κ α ι Λ α β ο υ α ν ι ά σ υ ν ά ν τ η σ α ν γ ι α π ρ ώ τ η φ ο -

ρά το ν Τ ό μ ι . Ή τ α ν ν τ υ μ έ ν ο ς έ τ σ ι, μ 5 α υ τ ό ν α κ ρ ιβ ώ ς τ ο ν τ ρ ό π ο ,

99




σαν Π αριζιάνος α στό ς. Θ α ξαν αδ ούμ ε κι αρ γότερα αυτό το παλ

τό. Στις σημειώσεις τους, οι αρχιφύλακες θα τον αποκαλούσαν

στο εξής «Μουφτάρ». Ο Γκλατζ, ο οποίος τον συνόδευε εκείνη

τη μέρα, ήταν Ούγγρος κομμουνιστής, γεννημένος το 1902 στη

Βο υδα πέστη , μη χαν ικός, εγ κα τεσ τη μέ νο ς στη Γαλλία από το

19 37 , που είχε κα τα τα γε ί ω ς ξένος εθελον τής στον γαλλικό στρα

τό το 1 93 9. Ό π ω ς και ο Τ ό μ ι —με τον οποίο σίγουρα θα αντάλ

λασσε μερικ ές λέξεις στα ουγγρικά—, ήταν μέλος του Πρώτου

Αποσπάσματος, προτού μετακινηθεί στους εκτροχιασμούς, όπου

είχε εξελιχθεί σε βασικό υπεύθυνο.

Οι αστυν ομικοί ξαναείδαν τον Τ ό μ ι τρ εις εβδομάδες αργότε

ρα, χωρίς όμως να τον αναγνωρίσουν, παρέα με τον Μποκτσόρ,

στην οδό Κλοβίς, κι αυτή τη φορά, στις σημειώσεις της αστυνομίας, ο Τ ό μ ι εμφ ανίζεται με τ ’ όνομα «Κ λο β ίς» . Η παρακολού

θηση του αποσπάσματος των εκτροχιασμών είχε ξεκινήσει στις

8 Σεπτεμβρίου, όταν οι αστυνομικοί αποφάσισαν ν’ ακολουθή

σουν τον Λαζμπ Γκόλντμπεργκ, έχοντας εντοπίσει το σπίτι του

από τις 30 Ιουλίου, πιθανόν κατόπιν καταγγελίας. Ο Γκόλ

ντμπεργκ, άθελά του, οδήγησε τους αστυνομικούς πρώτα στον

Φίνγκερτσβαϊγκ, έπειτα στον Γκλατζ, και, τέλος, σε δυο άλλα

μέλη της ομάδ ας, τον Γ ιόνα ς Γ κεν το ύλ ντ ιχ ή «Ζ αν », Πολωνοε-

βραίο και βετεράνο των Διεθνών Ταξιαρχιών, γεννημένο το

19 18 , και τον Β ιλυ Σα πίρο ή « Μ ο ρ ίς» , επ ίσης Πολωνοεβραίο,

γεννημένο το 1910, και εγκατεστημένο στη Γαλλία -μετά την

Παλαιστίνη και την Αυστρία—από το 1938. Τους παρακολού

θησαν, με τη σειρά τους , κι α υτο ύς, κα ι η αστυνομία ύφαινε υπο

μονετικά τον ιστό της. Στις 20 Σεπτεμβρίου ο Γκλατζ οδήγησε

τον Αντρ έ και τον Λ αβουα νιά στον Μ π οκ τσ όρ, τον επικεφαλής

του απ οσπάσματος, κα ι μ ε τον ίδιο τρόπ ο, στις 2 2 του μήνα, στον

Τ ό μ ι. Τ ην επ ομένη, ο Τ ό μ ι, πη γα ίνοντα ς να συναντήσει τον

ιοο

:scanneq υν uam^canner



Μποκτσόρ και τον Βάσμπροτ στην πλατεία Πολ-Πενλεβέ, στις

πέντε το απόγευμα, επέτρεψε στους αχώριστους Αντρέ και Λα-

βουανιά να εντοπίσουν το νεότερο μέλος της ομάδας. Στις 24,

παρακολουθώντας τον Μποκτσόρ, η αστυνομία κατόρθωσε ν’

ανακαλύψει το σπίτι του Μανουσιάν —για τον οποίο δεν γνώρι

ζε ακόμη πως ήταν ο στρατιω τικό ς υπεύθυνος των FT P-M OI του

Παρισιού—στην οδό Πλεζάνς, στο 14ο διαμέρισμα. Στις 28, ο

Μανουσιάν έφερε μα ζί του τους Αντρ έ και Λ αβουανιά στο Μ ε -

ριέλ, στην περιοχή Ουάζ, όπου ο στρατιωτικός υπεύθυνος επι

σκεπτόταν κάθε βδομάδα τον αμέσως ανώτερο του, τον Γιόζεφ

Έπσταϊν, υπεύθυνο γ ια τους FTP του Ιλ -ντε-Φ ρανς.* Η αράχνη

έπλεκε τον ιστό της με σατανική δεξιοτεχνια, δίχως βιασύνη,

θυσιάζοντας κάποιες παρακολουθήσεις που θα την ξεσκέπαζαν*

άφηνε τα θηρ άματά της φαινομενικά ελεύθερα, για να τα τσα κώ

σει στο τέλος ένα ένα.

Στο εξής, μια μαύρη σκιά θ’ ακολουθούσε σταθερά τον ανυ-

ποψίαστο Τόμι. Δεν τον άφηνε σε ησυχία, αλλά εκείνος δεν την

έβλεπε. Μια σκιά τρομακτική: ήταν ο θάνατος ξοπίσω του. Η

μόνιμη αυτή απειλή προκαλούσε μια νέα ένταση, ένα σασπένς

που ο Ζυλιάν θα έπρεπε, φυσικά, να το επενδύσει μουσικά. Ή θ ε- λα να κάνει το θεατή να ταλαντεύεται ανάμεσα στο φόβο ή, για

να το πούμε διαφορετικά, ανάμεσα σε μια τελευταία αχτίδα ελ-

πίδας και την παραίτηση μπροστά στο προαναγγελθέν τέλος. Το

πέτυχε με τούτο τον απλό βόμβο, βαθύ και μελωδικό, στο ρυθμό

μιας καρδιάς που χτυπά.

Είχα διαβάσει όλα τα βιβλία, γνώριζα την ιστορία ώς το τέλος,

είχα γράψει το σενάριο και, παρ’ όλα αυτά —ακόμη και παρά την

ευθύνη της ταινίας, που με ανάγκαζε ν’ αφιερώσω χρόνο σ’ ένα

σωρό λεπτομέρειες του σήμερα—, θα προτιμούσα να σβήσω αυτή

ΙΟΙ




τ*τ\ μ α ό ρ τ χ σ χ ν ά . Υ Λ χ α τ ο » Ύ ο\λλ , χαν όχν. χαπο\.ο»

εν \χερε\. -μ α ν α μ ε απα ΧΚ &ςεν α π ό τ ο ^ ά ρο ς ττ\ς δραρ.αν\χότχ\-

τ α ς ' ν ά όμο ^ς π ο ο ον δο νά με νς το ν χ αχ οό πον ανάσαν» αν πάννΛ

c*.πο τ ο ν <!ομο το ν , μ π ρ ο σ τ ά ο%ο <ραχό μ ο ν , a^oxX^Qa» ττ\ oxkr\-

ρότη-τ :ά too , τ ο ν ^Λ ανο χ α ρ α χ τ τ \ ρ α τ ο ο , χολ μ ο » το» επεσνμ<$αν

σ α ν ξ ε π α χ ν α σ μ ε ν ο π ο οΧ ά χν . π ο ο θ α ’ θ ε Χ α ν α τ ο ζ εσ τά νω μνςσννς

π α Χ ά μ ε ς μ ο ο . Υ Υ ύ ς ν α τ ο 6 ί σ ο τ , Υ ν ν οε ίτ α Λ π ω ς αοτητην'ςαρνν

χ τ \ χ α ε ό \ ο τ ρ ο ^ ρ ό τ η τ α α ο μ π ό ν ν χ τ η ν όφε\Χα σ ε όσαμας&εναν

π Χ ε ο ν μ ε τ ο ν Υ χ α μ π ρ ν , ίΧ . Έ ,χ ε ίν ο τ ο γ κ ρ ίζ ο χ ά ρ α ζ α , ποο ε1γα\ιι

σ τ η δ ε ά Β ε σ η μ α ς τ ο π ά ν ω τ μ ή μ α τ η ς ο δ ο ύ Μ ο ο φ τ ά ρ , εξ>\επα,τον

Υ χ α μ π ρ ε έ Χ ν α π ε ρ π α τ ά ε ι ό π ω ς σ ί γ ου ρ α 6 α π ερπατούσ ε ο Toy*,

μ ’ εν α ν ά ν δ ρ α μ ε σκ ού ρο κο σ τού μι ν α τον ακολουθεί , και, ετσί.

ό π ω ς μ π ε ρ δ ε ύ ο ν τ α ν τ α δ ύ ο α -γ ό ρι α , σ κύ φτη κα έντρομος πως χ \

ο Υ χ α μ π ρ ι ε λ μ π ο ρ ε ί επ ίσ η ς να π έθ αιν ε.



Βλέπουμε α π ό π ίσω δύο άν δρες μ ε μπ λε φόρμες εργασίας , ακ ου-

μπισμένους σ τα α ρ νουβό κά γκ ελ α του μετρά Ταμ πλ . Σ ε δεύτε-

ρο πλάνο, α π έ ν α ν τ ι τους, οι μ αύ ρ ες π ολ υ κατο ικ ίες της οδού

Τουρμπιγκό , κα ι στη μ έση ο αρ ιθμ ός 85. Π ερνούν κά πο ιο ι π ο-

δηλάτες, κ ι έπ ε ιτ α έν α S im ca 5. Η ανο ιχτόχ ρω μη ξύλινη πό ρτα του αρ ιθμού 85 αν ο ίγ ε ι, κ α ι κά π ο ιο ς β γ α ίν ε ι α π ό το κ τ ίρ ι ο ' αν α -

γνωρίζουμε τον Γ ιόζ εφ Μ πο κτ σό ρ , που κατενθύν ετα ι αρ ιστερά ,

προς την ο δ ό Τ ο υ ρ μ π ιγ κ ό . Ο έν α ς α π ό του ς δύο άν δρες μ ε τ ις

φόρμες ε ργ α σ ίας κο ι τάζ ε ι το ρολ ό ι του κα ι γ ράφ ε ι κά τ ι σ ’ έ να ση -

μ ε ιω μ α τ ά ριο . Α ν τ ι λ α μ β α ν ό μ α σ τ ε ό τ ι είν α ι α σ τ υ ν ο μ ικ ο ί Α ρ χ ί -

ζουν να ακολ ουθού ν τον Μ π ο κτ σό ρ , μ όλ ι ς εκ ε ίνος π ροσπ ε ρνάε ι

το μ ε τ ρ ά . Φ τ ά ν ει σ τ η ν π λ α τ ε ί α Ρ ε π υ μ π λ ί κ , κ α τ ε β α ί ν ε ι τ α σ κ α -

λ ιά του μ έτ ρ ο , δ ια σ χ ίζ ε ι τ ο υ ς δ ια δ ρ ό μ ο υ ς , π ερ ιμ ένει π ρ ώ τ α στην

ουρά ν α τ ο υ α κ ν ρ ώ σ ο υ ν τ ο ε ισ ιτ ή ρ ιο , κ α ι έ π ε ι τ α , μ α ζ ί μ ε δ ε κ ά -

δες ά λ λ ο υ ς ε π ι β ά τ ε ς , σ τ έ κ ε τ α ι σ τ η ν α π ο β ά θ ρ α μ ε κ α τε ύθ υ ν σ η

την Π λ α ς ν τ Ι τ α λ ί Ο ι δ ύ ο φ ε υ τ ο ε ρ γ ά τ ε ς β ρ ίσ κ ο ν τ α ι σε α π ό -

σταση μ ε ρ ικ ώ ν μ έ τ ρ ω ν κ α ι τ ο ν α κ ο λ ο υ θ ού ν μ έ σ α σ τ ο π ρ ά σ ιν ο

βαγόνι.

Ο Μ π ο κ τ σ ό ρ β γ α ί ν ε ι σ τ ο σ τ α θ μ ό Π ο ρ τ ν τ ’ Ι β ρ ί κ α ι , έ χο ντ ας

π άν τα π ίσ ω του το υ ς δύο άνδρες, π αίρνει το μ π ο ν λ β ά ρ Μ ασ εν ά.

103

(



Σ τη γω νία μ ε την ο δ ό Π ά τε , τον περιμένει ο Ίλντο Σταντσάνι ή

«Ριχά ρντ ο». που φ οράει μ πλ ε υ φ ασμ άτινο σ ακά κι. χακ ί navu

λόνι κ α ι χ οντρές αρβόλες. Οι δυο άνδρες δίνουν τα χέρια ;

μερ ικά βήμ ατα κα ι μπα ίνουν σ ' ένα καφ έ ,. Oc αστυνομικοί

στήνονται στο απέν αντ ι π εζοδρό μιο . Κ ά π ο ια οχήματα κυκλο-

φορούν στο δ ρόμ ο. π οδ ή λ ατ α, π οδ ή λ ατ ατ αξ ί . π αλιά αυτοκίνη-

τ α , κα ι σ τα πεζ οδρ όμ ια υπά ρχου ν π ολ λά π αιδ ιά που παίζουν.

Οι δυο ασ τυ ν ομ ικο ί ακο λου θού ν πλέον τον Σταντσάνι, που

μ ό λ ις β γ ήκ ε α π ό τ ο κ α φ έ ’ Β αδ ίζε ι στο μπουλβάρ Μασενά, στην

αντίθετη κατεύθυνσ η α π ό τον Μ πο κτ σό ρ, κα ι παίρνει τη λεω-

φόρο Σ ου αζ ί . Τον βλ έπο υμ ε να μπ αίνει σε μ ια φτωχική τριώρο-

φη πολυκατο ικ ία .. στ ον α ρ ιθ μ ό 41. Οι ασ τυ νο μ ικο ί στήνονται

στο απ έναν τ ι π εζοδ ρόμ ιο . σε α π όσ τα σ η μερ ικών μέτρων μεταξύ

τ ο υ ς ' ο ένα ς κ άθ ετ αι σε έν α π α γ κ ά κ ι κ α ι γράφει μερικές λέξεις

στ ο ση μ ε ιω μ α τ ά ρ ι ό τ ου , ο ά λ λ ο ς π ηγ α ίν ε ι α π ό μ α γ α ζ ί σε μ αγα-

ζί. κο ιτάζ ον τα ς δήθεν τ ιςβ ιτρ ίνες .

Ο Σ τ α ν τ σά ν ι β γ α ίν ε ι α π ό τ ην π ο λ υ κ α τ ο ικ ί α κρ ατ ώ ντ ας ένα

φ άθινο κα λά θι . Οι δύο άν δρ ες τον ακολ ουθού ν στο μετράΠορτ

ν τε Σ ου αζ ί Συ νεχ ίζουν να τον ακ ολουθούν κα ι ό ταν μπαίνει σ τ ο ν π ρ ο θ ά λ α μ ο τ ου Γ κ α ρ ν τε λ * Ε σ τ, π ά ν τ α με το καλάθι του

στ ο χέρ ι , κα ι π άε ι να κα θ ίσ ε ι σ ε ένα π αγ κά κ ι . Μ έσα στην αίθου-

σ α ε μ φ α ν ί ζ ετ α ι π ρ ώ τ α ο Μ π ο κ τ σ ό ρ , κ ι έ π ε ι τ α , μ ε τη σειρά, ο

Γκ όλν τμ περ γκ , ο Γκεντ ούλ ντ ιχ , ο Φ ίνγκερτσβα ϊγκ , ο Τόμι, ο

Β ά σ μ π ρ ο τ . Ο Γ κ ό λ ν τ μ π ε ρ γ κ κ ι ο Τ ό μ ι έ χ ο υ ν σ α κ ί δ ι α στην πλά-

τη , ε νώ ο ι ά λ λ ο ι τ ρ ε ι ς ν ε α ρ ο ί τ σ ά ν τ ε ς π ε ρ α σ μ έ νε ς χ ι α στί. Έ χ ο-

ντ α ς φ τ ά σε ι χ ω ρ ισ τ ά , α ν α ζη τ ο ύ ν ο έ ν α ς τ ο ν ά λ λ ο , κ ι ύστερα συ-

γ κ ε ν τ ρ ώ ν ο ν τ α ι μ π ρ ο σ τ ά σ τ ο π α γ κ ά κ ι , ό π ο υ ο Μ π οκ τσ όρ έχει

π ά ρ ε ι θέση δ ίπ λ α σ τ ο ν Σ τ α ν τ σ ά ν ι . Έ π ε ι τ α α π ό μ ια σύντομη μυ-

σ τ ι κ ή συ ν εν ν όη σ η , β λ έ π ο υ μ ε τ ο ν Σ τ α ν τ σ ά ν ι ν α β γ ά ζ ει δύο πα-

κ έ τ α α π ό τ ο κ α λ ά θ ι τ ο υ κ α ι ν α δ ίν ε ι τ ο έ ν α σ τ ο ν Γκ εν τού λν τιχ χσι

104

■ ■ ■ W V I J



τα πλαστά χαρ τιά όλης της οικογένειας , κι ο φρίτσης τα ελέγχει.

«Λέγκεστε Μορίς Τυμπουά; Μ άλ ιστα , κύριε αξιωματικέ. Και

πώς λέγκονται η γκυναίκα και τα παιντιά σας; Ε , η γυναίκα

μου λέγεται Λυσί Ντυμπουά. το γένος Μαρτέν, και τα μικρά,

Ρομπέρ και Μ αρί Ντυμπουά. Ζ ερ γκουτ... Ζερ γκουτ... Και

ντεν είστε Ε βρα ίο ι σω στά : —Ω, όχι!, κύριε αξιωματ ικέ , εννοεί-ται πω ς όχι... Π ο ιο είναι λο ιπόν το τρήσκευμά σας, κύριε Τυ-

μπουά: Ε ίμ ασ τε γκ όιέ κύριε αξ ιω μ ατ ικ έ μου, είμαστε γκόι,

φυσικά...»

Τα αγόρ ια γελούν. Σιω πή , κ α ι έπ ειτ α ο Γκεντούλντιχ πιάνει

άλλο ανέκδοτο:

— ΟΜωυσήςκαι ο Σαμουήλ, δυο παλιόφιλοι, περιφέρονται στους δρόμους του γ κέτο...

Όσο εκείνος αφηγείται την ιστορ ία του (κι ενώ ακούγονται οι

ίδιοι θόρυβοι απ ό το εστιατόριο), βλέπο υμ ε τους δύο αστυνομι-

κούς καθισμένους σε κάπ οιο α π ό τα τρ απ έζ ια έξω, με ύφος σκο-

τεινό, μ πρ οστά σε δύο ά δ εια ποτή ρια.

— «...Σαμουήλ λέει ο Μωυσής, αν είχες δυο Hispano Suiza J1 2 , όλο δέρμα απ ό μέσα, τα μπ λό α π ό καρυδιά, ασημένια

χερούλια, ακριβώς ίδιες, θα μ ου έδινες τη μ ία ; Φυσικά απα-

ντάει ο Σαμουήλ - το ξέρεις πολύ κα λά, αφού π ήγ αμ ε μα ζί σχο-

λείο, μ α ζί στο στρατό, γνωριζόμαστε τριάντα χρόνια τώρα... Αν

είχα δύο, θα σου έδινα τη μ ία . Σ α μ ο υ ή λ , λέει ξανά ο Μωυσής...»

Ενώ ακούμε τον Γκεντούλντιχ που συνεχίζει το ανέκδοτό

του, βλέπουμε τους τέσσερις της ομάδας να βγαίνουν από την

μπρασερί’*ο Τόμι και ο Γκόλντμπεργκ βάζουν ξανά τα σακίδια

στην πλάτη. Οι δύο αστυνομικ οί τούς αφήνουν να διανύσουν με-

ρικά μέτρα, έπειτα σηκώνονται κι αυτοί’ και τους ακολουθούν

στους δρόμους της π αλ ιάς πόλ ης τ ης Τρο υά .

— ...«αν είχες δύο διαμ ερίσ μα τα σε κ α λ ή γειτονιά, μεμ εγά



λο σαλόνι κ α ι τέσσερα δ ω μ ά τ ια , κ α ι τ α δύο με λουτρό κ α ι ζεστό

νερό, με κεν τρική Θέρμανση, 0α μου έδινες το ένα; —Βρε Μωυσή,

και βέ βα ια Θα σου έδ ινα το ένα, ήσουν μά ρτυ ρα ς στο γά μο μου,

είμαι ο νονός του γιου σου, σ ά μ π ω ς δεν είμα στε οι καλύτεροι φί-

λοι στον κ όσμ ο ;»

Ενώ περπατούν πλέον σε πιο ήσυχους δρόμους, με περι-

γράμματα που μόλις και διακρίνονται στην ελαφριά ομίχλη,

αχούμε πά ντ α τη φωνή του Γκεντούλντιχ:

— «Σ αμου ήλ, πες μου πάλι , αν ε ίχες δύο κοτόπου λα, ., —Α!

Ώς εδώ, Μωυσή! αναφωνεί ο Σα μου ήλ . Το ξέρεις ότι ΕΧΩ δύο

κοτόπουλα!»

Γέλ ια , όπ ω ς ακ ούγον ταν κα ι μ έσ α στην μπρασερί, μ ετά σ ιω-

πή. Η ομίχλη, π ου έχει πυκνώ σει π ια α ρκετά, καλύπτει έναν δρό-μο με πλου σιόσπ ιτα , που χά νο ντα ι μ έσα σ τα δέντρα . Βλέπουμε

αυτή την εικόνα γ ια πολλή ώ ρ α *τίπ οτ α δεν κινείται. Λ ίγο λίγο,

δύο φιγούρες ξεπρ οβά λλ ουν α π ό την ομίχλη κα ι σύντομα διακρί-

νουμε τον Τόμι και τ ον Γκόλντμπεργκ που πλησιάζουν, με τα

σακ ίδ ια στην πλ άτη . Π ροσπερνούν την κάμερα . Έ να ς ποδηλά-

της μπ αίνε ι στο κ ά δρ ο κ ι εξαφα νίζετα ι προς την αντ ίθετη κατεύ -

θυνση, τη στ ιγμ ή πο υ δύο ακ όμ η φιγούρες κάνουν την εμφάνισή

τους, αυ τές του Φ ίνγκερ τσβ αϊγκ κα ι του Γκεντούλντιχ .

Π άν τα μ έσ α στην ομ ίχλη , ολοένα κα ι π ιο σκοτεινή καθώς

νυχτώνε ι , ο ι τ έσσερ ι ς τον αποσπάσματος των εκτροχ ιασμών

περνούν, όλ ο ι μ α ζ ί , έν α π ο τ ά μ ι δ ια σ χ ίζ ο ν τα ς μ ια γέφυρα. Τους

βλέπουμε να α π ο μ α κ ρ ύ ν ο ν τα ι ' τα περιγράμματα τους θολώνουν,

χ άν ον τα ι. Τ ο μ ό ν ο π ο υ α κ ο ύ μ ε π ια είν α ι το κελάρυσμα νερού

που πέφ τει α π ό φ η λ ά , κ α ι μ ε ρ ικ ά κ ελ α η δ ίσ μ α τ α . Κ ι έξαφνα το

π οδοβ ολη τό π ά ν ω στη γ έφ υ ρα , κ α θ ώ ς εμ φ ανίζονται οι δυο αστυ-

ν ο μ ικ οί π ο υ τ ρ έ χ ο υ ν π ί σ ω α π ό τ ο υ ς ά ν δ ρ ε ς τη ς ο μ ά δ α ς .

ιο7




ανοιχτός ορίζοντας, ένα μο νο π άτ ι μέσ α σε δάσος, σιδηροδρομι-

κές ράγες . Οι άνδ ρες μό λις π ου δ ιακρίνο νται, φαίνονται μόνο οι

φωτεινές δέσμ ες τω ν φ ακώ ν τους, αφού δεν έχει φεγγ άρι’ πού

και πού , μόνο , τ α χ λω μ ά φ ώ τα κάπ ο ιω ν φαναριών τούς φωτί-

ζουν αμ υδ ρά μ ες στη νύχτα. Σ τη ν είσοδ ο του χωριού Σουρντέν,

ο Σταντσάν ι , που πρ οπ ορεύ ετα ι , στ αμ ατά , βγάζε ι απ ό την τσά -ντα του έναν χ άρ τη , τον αν οίγε ι κατ αγ ή ς κα ι τον φωτίζει με το

φακό του. Οι υπ όλ οιπ οι σχ ημ ατίζουν γύρω του έναν κύκλο.

— Ma che ci facciamo q u i, . .* Τ ζ ά μ π α π ε ρ π α τ ή σ α μ ε δ έ κ α

χ ιλ ιόμ ετρα .... α ν α στ εν ά ζ ε ι .

— Λ, ό χ ι! α ν α φ ω ν ε ί εξοργ ισμ έν ος ο Τ όμ ι.

Στη συνέχε ια , τους βλ έπου με να προχω ρούν με φόντο μερ ικά

από τα π ροη γού μενα τ οπ ία , αλ λ ά π ρος την αντίθετη κατεύθυνση.

Φωτε ινές δ έσμ ες μ ες στην ομ ίχλη απο καλ ύπ τουν , θολά, κά π ο ια

τ μ ή μ α τ α μ ι α ς σ ι δ η ρ ο δ ρ ο μ ι κ ή ς γ ρ α μ μ ή ς * οι άνδρες, σκυμμένοι

α πό πά ν ω της, ξ εβ ιδ ών ο υν τ α μπο υ λό ν ια σ τ ις ρά γες .

Χ αράζει, κα ι στο σ τα θ μ ό τ η ς Τρονά, όπου ένα κρεμαστό ρολόι

δείχνει 6.10, φτάνουν στην αποβάθρα, ανά ζεύγη, σε απόσταση

μερικών μ έτρ ω ν μ ε τ α ξ ύ τους, όλοι οι άνδρες τη ς ομά δας. Μ ο ιά -

ζουν εξαν τλημ ένο ι' ο Τ ό μ ι, σ υγκεκρ ιμένα, περ πατά ει μ ε δυσκο-

λία , σαν να κου τσαίνει. Ε ίν α ι α ν α μ α λλια σ μ έν ο ι, βρώ μικοι * τα

παπούτσια κ α ι τ α μ π α τ ζ ά κ ια τους, χ α μ η λ ά , είναι βουτηγμένα

στη λά σ π η. Ο φακός σ τ έκετ αι γ ια πο λλή ώ ρα σ ε καθένα από

αυτ ά τ α κου ρ ασ μ ένα π ρό σ ω πα . Π ιο πέρα, αναγνωρίζουμε του ς

δύο αστυν ομικούς, πο υ κάθ ον τα ι, βρ ώ μικ οι κι αυτοί, σε ένα π α -

γκάκι.

l o g

anned by CamScanner



Σ τ ο κουπέ ενός τρένου τ η ς ε π ο χ ή ς . ο Τ ό μ ι κ οι μ ά τ α ι , μ ε το κε-

φ ά λ ι σ τ ο μ α ξ ι λ ά ρ ι τ ου κ α θί σ μ α τ ος τ ου . ενώ ο Βάσμπροτ έχει

απο κοιμηθ εί στον ώμ ο του.

Τι συνέβη τη νύχτα της 21ης προς 22α Οκτωβρίου, στην περιο

χή της Τρουά; Στην αναφορά τους, οι αρχιφύλακες Αντρέ και

Κονστάν σημείωσαν ότι είχαν χάσει τους άνδρες στην έξοδο του

Σεν-Ζυλιέν-ντε-Βιλά —ενός γειτονικού προαστίου-, έπειτα από

κάποια γέφυρα, στις 21 του μήνα, στις 18.15, κι ότι τους ξανα-

βρήκαν την επομένη στο σταθμό της Τρουά γύρω στις έξι το

πρωί, αφότου είχαν εκτελέσει την εγκληματική τους πράξη. Οι

αρχιφύλακες, σύμφωνα πάντα με την αναφορά τους, φέρονται

να έμαθαν εκ των υστέρων ότι ο Σταντσάνι και η ομάδα του εί

χαν προκαλέσει τον εκτροχιασμό ενός τρένου λίγο έξω απ’ το

σταθμό του Ερμέ, που απέχει από την Τρουά εξήντα χιλιόμε

τρα στην ευθεία. Πώς έγινε και οι αστυνομικοί τούς ξαναβρήκαν

στο σταθμό, πώς έμαθαν για την επίθεση; Παραδόξους, σ’ αυτό

το σημείο η αναφορά τους σιωπά. Το πιθανότερο είναι ότι παρακολούθησαν ολόκληρη την επιχείρηση, αφήνοντας τους άν

δρες να δράσουν, ώστε να μη διακόψουν πρόωρα την παρακο

λούθηση του δικτύου. Kt αυτή την τακτική ήταν αδύνατον να

την ομολογήσουν στην αναφορά τους.

Ο Σταντσάνι και οι άνδρες του είχαν χαθεί στο δρόμο, που

επιμηκύνθηκε έτσι κατά είκοσι χιλιόμετρα. Οι άνδρες θα πρέπει

να είχαν διανύσει τουλάχιστον εκατόν πενήντα χιλιόμετρα, από

σταση αδύνατο να καλυφθεί με τα πόδια σε τόσο μικρό χρονικό

διάστημα. Το δίχως άλλο, θα κάλυπταν μεγάλο τμήμα της δια

δρομής με εμπορικά τρένα και, πιθανόν, έχοντας εξασφαλίσει τη

συνεργασία των σιδηροδρομικών υπαλλήλων. Δεν υπεισήλθα σε

τετοιες λεπτομέρειες* το μόνο που μ’ ενδιέφερε ήταν ότι οι άν-

1 ΙΟ



r r ° Tr *

Των« Χφαμο» juoxc xxuc. U Βάσμπροτ χτυπάει μια πόρτα xcn

Χεει χαμηλόφωνα: «Ε γώ είμαι». Η πόρτα ανοίγει, και βλεπου

με μια χαμογελαστή κοπέλ α ο Βασμπροτ μπαίνει, εκείνη ξανα-

κλείνει την πόρτα, φιλιούνται για πολλή ώρα, ενώ επιστρέφει,

σε κρεσέντο, ο ήχος της βροχής.

ΗΕλέν, στο διαμέρισμα της οδού Νταγκέρ, ανοίγει την πόρτα

της εισόδου. Ο Τόμι στέκεται μπροστά της, μούσκεμα, με το σα-

κίδιο στην πλάτη και τα παπούτσια του στο χέρι.

— Αχ, Τόμι, είσαι ξυπόλυτος, αναστενάζει η Ελέν.

— Δεν μπορούσα να περπατήσω άλλο μ ’ αυτα τα παλιοπα

κουτσά τ η ς λ έε ι, ήρθα ξυπόλυτος ώς εδώ, απ ’ το σταθμό του μετρό. Λείπουν όλοι;

— Ν αι, όλοι... Έ λ α , μ πες μέσα , λέει μόνο εκείνη.

111

anned by CamScanner



Μ έσα στο διαμέρισμα εξακολουθούμε να αχούμε τη βροχή, το

αμυδρό φως της μέ ρας τρυπώνει μ έσ α α π ό τις κουρτίνες, αλλά η

λάμ πα στο κομοδίνο είναι αναμμένη. Ο Τόμι φοράει μόνο ένα

κοντό εσώρουχο. είναι κα θα ρό ς και χτενισμένος, μισοξαπλωμέ

νος σε ένα κρεβάτι, αν άπ οδ α, με την πλά τη σε ένα μαξιλάρι το-

ποθετημένο στο ξύλινο π οδαρ ικό του κρεβατιο ύ, τα πόδια τον στ α γ όν ατα της μη τέρας του που κά θετ αι στο κεφαλάρι *η λά-

μ π α στο κομ οδίν ο φωτίζει το σκυμμένο της κεφάλι. Το ένα του

πόδι είναι τυλιγμένο με επιδ έσμους. Η Ελέν αλείφει το άλλο με

λίπ ος, το μ αλάζει απ αλ ά , έπ ειτα το τυλίγει κι αυτό. Πού και

πού ο Τόμι μορφάζει α π ό τον πόνο, κάνει να τραβήξει το πόδι

του, αλ λά η μη τέρα του το συγκρα τεί.

— Μ ας έβαλε να περπατήσουμε είκ οσι χ ιλ ιόμετρα για το τί- ποτα . μ αμ ά . Ξ εστράτισε μ ες στην ομίχλη. Σ τ ο τέλος, δεν μπο-

ρούσαμε άλλο, κουβαλούσαμ ε κ ι όλο το υλικό στην πλάτη.

— Τουλάχιστον, εκτρο χιάστηκ ε το τρένο σας;

— Αύριο θα ξέρω.

Ο Τ όμι σ ω παίνει για λίγο, π α ρα τη ρ εί τη μη τέρα του που τον

φροντίζει, κ αι μ ετ ά λέε ι:

— Μ α μ ά ...

— Τι είναι, γιε μο υ ;

— Το ξέρεις ότι είσαι η ομορφότερη γυναίκα στον κόσμο;

— Λ ες ανοησίες, Τόμι το υ α π α ντά εκείνη χαμογελαστή,

φαίνεται ότι σου λείπει ύπνος.

— Τι, δεν είσαι η ομορφότερη; Μ α είναι αλήθεια, είσαι η

ομορφότερη στον κόσ μο ...

Σ τη ν κουζίνα της οδού Ν ταγκέρ, ο Τ όμ ι, καθισμένος στο τρα-

π έζι πάντα μ ε το εσώρουχο, α λ λ ά φορώντας απ ό πάνω το σα-

κάκι μ ια ς πιτζ άμ ας , ξεκο ύμπ ωτ ο, τα γυ μνά του πόδια τυλιγμί

.ann rl hv namSC3nn 6r



να με επιδέσμους, έχει απ οκοιμ ηθ εί τρώ γοντ ας . Το κεφάλι του

ακονμπά στο μπ ρά τσο του που είναι διπλωμένο πάνω στο τρα-

πέζι, μπροστά σε ένα βαθύ αχν ιστό π ιάτο. Έ να κομμάτι φωμί

προεξέχει α π ό το στόμ α του. Η Ελέν πλησιάζει κα ι του παίρνει

προσεκτικ ά το φωμί, γ ια να μην τον ξυπνήσει.

Από τη στιγμή που η μαύρη σκιά είχε περάσει από τον Τόμι

στον Γκαμπριέλ, είχα γίνει απρόβλεπτος, αψηφώντας με θράσος

τους κανονισμούς. Στα μάτια μου, όμως, η ανησυχία μου και τα

μέσα που διέθετα για να την αντιμετωπίσω βάρυναν πια πολύ

περισσότερο από τη φήμη μου ως αυστηρού σκηνοθέτη. Νά για

τί γύρισα αυτές τις σκηνές —την επιστροφή του Βάσμπροτ και

του Τόμι στο σπίτι, μετά την επίθεση—που δεν υπήρχαν στο σενάριο. Δίχως να είμαι σίγουρος αν θα έβγαιναν τελικά στο πανί,

τις έγραψα ουσιαστικά στο σταθμό Πονταρλιέ (που, συγκινητι

κά γερασμένος, μας βοήθησε ν’ αναπαραστήσουμε το σταθμό

της Τρουά του ’40), ενώ περίμενα την ομάδα να ετοιμαστεί για

τη σκηνή που εκτυλίσσεται τα ξημερώματα. Μπροστά μου, λίγα

λεπτά νωρίτερα, είχαν ετοιμάσει τον Γκαμπριέλ, του είχαν βά

λει και γω δεν ξέρω τι στο πρόσωπο για να δείξουν την κούραση, του είχαν βρέξει τα μαλλιά, του είχαν ξεκουμπώσει τα βρεγ

μένα του ρούχα, κι εκείνος με κοίταζε επίμονα, με αγωνία στο

βλέμμα, σαν παιδί που καλεί σε βοήθεια τον πατέρα του ή τη μη

τέρα του, λες και μόνο εγώ μπορούσα να τον σώσω από τη μαύ

ρη σκιά. Ίσω ς θα έπρεπε να διακόψω την ταινία την ίδια στιγ

μή, να λυτρώσω τον Γκαμπριέλ από τον Τόμι, αλλά δεν είχα το

θάρρος να το κάνω. Αντίθετα, σκέφτηκα να ζητήσω τη βοήθειατης Ελέν, της μητέρας. Κ ι από κείνο το σταθμό κάλεσα ξανά τη

Βίλμα, που η αναχώρησή της, όπως η ίδια είχε προβλέψει, είχε

βυθίσει τον Γκαμπριέλ στο σκοτάδι. Έτσι εξηγώ αυτή την τρέ-




λα, αυτές τις σκηνές εκτός προγράμματος, που μου στοίχισαν

ώρες ολόκληρες σε διαπραγματεύσεις, ικεσίες, απίθανες δικαιο

λογίες και, τέλος, απειλές προς την παραγωγή. Διότι όλες οι

προγραμματισμένες σκηνές με την Ελέν, που διαδραματίζονται

πιο κάτω, είχαν ήδη γυριστεί. Χρειάστηκε να ξαναφέρουμε τη

Βίλμα από τη Βουδαπέστη, για μία και μοναδική μέρα γυρισμάτων, και να καταβάλουμε αποζημίωση στο θέατρο όπου εκείνη

έκανε πρόβες για κάποιο έργο του Στρίντμπεργκ, θυμάμαι, τον

Χ ορ ό τον Θανάτου. Μόνο γι1αυτή την τρυφερή σκηνή, όπου συ

μπτύσσονται τρία αποσπάσματα των Αναμνήσεων της Ελέν.

η επιστροφή του ξυπόλυτου Τόμι, μια μέρα, έπειτα από έναν

εκτροχιασμό, και πώς εκείνη του είχε τυλίξει με επιδέσμους τα

πόδια που είχαν γεμίσει φουσκάλες, αφού πρώτα τα άλειψε με

αρνίσιο λίπος’ η εξάντλησή του, μια άλλη μέρα, που αποκοιμή

θηκε τρώγοντας, ενώ ένα κομμάτι ψωμί προεξείχε από το στό

μα του* και μια φορά που της είχε πει, σε τόνο που δεν σήκωνε

αντιρρήσεις, πως ήταν η ομορφότερη γυναίκα στον κόσμο. Τρεις

πραγματικές στιγμές από τη ζωή του Τόμι, νεαρού μέλους του

στρατού του εγκλήματος, παραδομένου στα χάδια, την παρηγοριά, την προστασία μιας μητέρας παραπάνω από στοργικής.

Ζήτησα, λοιπόν, να έρθει η Βίλμα, σαν να μην είχα το δικαίωμα

να στερήσω τον Γκαμπριέλ από τη μητέρα του, λες και με την

άφιξή της εκείνος θα έβγαινε από την απελπισία όπου, με πόνο

και αγωνία που με παρέλυαν, τον παρακολουθούσα να βυθίζε

ται. Η Βίλμ α κι εγώ είχα με γίνει οι ηθοποιοί στο έργο που έπαιζε ο Γκαμπριέλ για τον εαυτό του.

Έ μ α θ α ότι είχ ε πάει να την υποδεχτεί στο αεροδρόμιο με

λουλούδια, π ω ς την είχ ε συνοδεύσει στο ξενοδοχείο της κι από

τότε δεν την άφησε ούτε στιγμή. Για δεύτερη φορά, εμφανίστη

καν μαζί το π ρω ί στα γυρίσμα τα. Τ ο ύτη τη φορά, όμως, η Βίλ-

ι ΐ 4

bv C a m S c a n n e r



μα φαινόταν αναστατωμένη. «Κρατιέται από μια κλωστή», μου

είπε, «είναι άρρωστος, δεν θέλει πια τη ζωή του, το ξέρω’ δεν το

λέει, αλλά το νιώθω. Με κοιτάζει λες κι είναι σίγουρος ότι δεν

πρόκειται να με ξαναδεί, λες κι είμαι η τελευταία εικόνα που θα

ήθελε ν’ αντικρίσει. Μου χαμογελάει, ενώ θα ’θελε να κλάψει.

Είναι ένα τρομακτικό συναίσθημα».Χρειάστηκε να ξαναστήσουμε το σκηνικό της οδού Νταγκέρ.

Ζήτησα ησυχία στο πλατό, δέκα λεπτά προτού γυρίσουμε τη

σκηνή στο κρεβάτι. Ήθελα να ξαναβρεθεί ο Γκαμπριέλ στην

ηρεμία του διαμερίσματος, του μητρικού καταφυγίου, και να ξε-

χάσει τη σκοτεινή σκιά, όπως θα πρέπει να την ξεχνούσε κι ο

Τόμι σ' αυτές τις συνθήκες, παραδομένος στην αγάπη της Ελέν.

Για μία και μοναδική φορά πάνω στο γύρισμα, με την κρυφή ελπίδα ότι τα απαλά και θωπευτικά χέρια μιας αληθινής μητέρας

θα δρούσαν για καιρό σαν βάλσαμο θαυματουργό, του είπα, σαν

να του έδινα οδηγίες: «Γκαμπριέλ, να θυμάσαι...» Εκείνος κού

νησε απλώς το κεφάλι, και η Βίλμα με κοίταξε σαν να ήμουν κι

εγώ τρελός. Το αποτέλεσμα, ωστόσο, είναι αυτή η σκηνή που

δεν υπήρχε στο πρόγραμμα, και που τη θεωρώ την πιο συγκινη

τική της ταινίας. Ή ταν ωραία η στάση του σώματος του Γκαμπριέλ, χαλαρή

για πρώτη φορά, ωραίος κι ο τρόπος που δίπλωσε το ένα του

μπράτσο κάτω από το κεφάλι κι άφησε το άλλο να ξεκουράζεται

στην άκρη του κρεβατιού. Κι ήταν συγκινητική η γενναιοδωρία

με την οποία προσφερόταν στους φωτισμούς μου, στο βλέμμα

του φακού μου. Τι θα είχε απογίνει η ταινία δίχως τούτη την

αυτοσχέδια σκηνή, δίχως τη δυσοίωνη χάρη του εκτελεστή,

όμοια με αστέρι που αστράφτει απρόσμενα στο έρεβος της οδύ

νης και του θανάτου;

Ωστόσο δεν την είχα γράψει γι’ αυτό το λόγο. Έλπιζα μόνο

ι ΐ 5



π ω ς ο Γκαμπριέλ θα ηρεμούσε για λίγο, ίσως και μέχρι το τέλος

της ταινίας, χάρη στην τρυφερότητα μιας μάνας που θα ήταν

εκεί για να τον συντρέξει. Η υπέροχη Βίλμα τού την πρόσφερε

χω ρίς να χρειαστεί να προσποιηθεί, λες και ο νεαρός ηθοποιός

που του έτριβε τα πόδια, που του ζέσταινε την ψυχή, ήταν στ

αλήθεια το παιδί της που χαροπάλευε και που η αγάπη μπορού-σε ακόμη να το σώσει. Βλέπουμε το βεβιασμένο χαμόγελό της,

παρόμοιο, ασφαλώς, μ* αυτό που ζωγραφίστηκε στο πρόσωπο

του Γκαμπριέλ την προηγούμενη νύχτα. Βλέπουμε την όλο φρο-

ντίδα χάρη των χεριών της νοσοκόμας, βλέπουμε τη χαρά που

δεν καταφέρνει να κρύψει, όταν ανακηρύσσεται η ομορφότερη γυ-

ναίκα στον κόσμο από έναν γιο που δεν είναι πια παιδί. Φοβά-

ται γι' αυτόν και δεν χρειάζεται να προσποιηθεί, δεν χρειάζεται

να υποδυθεί την Ελέν' άλλωστε δεν έχει διαβάσει τις πολυάριθ-

μες αναφορές της στη δύναμη του δεσμού που τους ένωνε, στις

εκδη λώ σεις α γά πη ς του γιου τη ς, την περηφάνια του, για παρά-

δειγμα, όταν περπατούσε μαζί της στον Κήπο του Λουξεμβούρ-

γου , κρ α τώ ντ α ς την από τη μέση ή από τους ώ μους και σφίγγο-

ντας την πάνω του σαν να ’ταν εραστές.

Γ ια τον Τ ό μ ι και το σ ώ μ α το υ, τη σεξουαλικότητα του ανή-

συχου εφήβου, η Ελέν κάνει λόγο δύο φορές στο βιβλίο της, αλ-

λά ούτε μπορούσα ούτε ήθελα να εντάξω αυτές τις σκηνές στο

σενάριό μου. Γ ια τί πα ραήταν πρ οσ ω πικές. Σ την πρώτη, η Ελέν

α φ ηγ είτα ι ότι έπ λεν ε η ίδια το γιο τη ς, μέσ α σ ’ ένα μεγάλο βαρέ-

λι, μέχρι τα δεκα τέσσερά του χρόνια, ότι μ ετά της κρυβόταν και

ότι, τέσσ ερα χρόνια αρ γότερα , μπ αίνον τας στο δωμά τιό του ανυ-

πο ψ ίαστη , χ ω ρ ίς να χ τυ π ή σ ει, τον είχ ε π ετύ χε ι να κάνει μπάνιο,

αποσβολώθηκε βλέποντας μπροστά της, ξαφνικά, έναν πλήρως

ανεπτυγμένο άνδρα, ενώ εκείνος, κατακόκκινος από οργή και

ντροπ ή, την επ έπ λη ξε που δεν είχε χ τυ π ήσ ει πρ ώ τα την πόρτα.

ι ι ό




Στα δεκαοχτώ του, ήδη πολεμιστής αμείλικτος, ο Τόμι παρέ

μενε ένας νεαρός ντροπαλός και σεμνός, κι όχι μόνο μπροστά

στη μητέρα του: Είχε νιώσει άσχημα , γράφει η Ελέν, πον μια

γυναίκα —π άντα σαν γυναίκα μ' έβλεπε—τον είδε γυμνό. Σκηνή

απ’ την οποία μαθαίνουμε δύο σημαντικά πράγματα για τονΤόμι: πρώτ' απ’ όλα, ότι μικρός ήταν συνεσταλμένος και, μετά,

ότι έβλεπε τη μητέρα του σαν γυναίκα. Είναι όμως μια σκηνή

που δεν θέλησα να τη δείξω, γιατί είμαι σίγουρος πως εκείνου

δεν θα του άρεσε να εκτεθεί σε κοινή θέα. Όπως και η δεύτερη

αναφορά στο βιβλίο της Ελέν, στην ίδια σελίδα, εκεί που λέει

πως ο Τόμι και άλλα αγόρια που η ίδια είχε γνωρίσει παραπο

νιούνταν ότι δεν κατάφερναν να διατηρήσουν μια σταθερή ερω

τική σχέση* και συμπληρώνει εκείνη: Πάντως, νομίζω πω ς ο Το~

μ ά πήγαινε κά πο υ κάπ ου στο μπορντέλο. Κι αυτή τη σκηνή για

τον ίδιο λόγο δεν τη γύρισα, αλλά και για κείνο το «νομίζω»,

που αφήνει μια αβεβαιότητα και μου επιτρέπει να υποθέσω ότι

μπορεί και να κάνει λάθος, ότι ο Τόμι την αγαπούσε υπερβολικά

για να επιθυμήσει άλλες γυναίκες. Φαντάζομαι πως κάποιοι κι

νηματογραφιστές θα έσπευδαν να εκμεταλλευτούν αυτή τη φρά

ση. Πέρα από το «νομίζω», απέφυγα να τη γυρίσω επειδή, κα

τά κάποιο τρόπο, το όφειλα στον ήρωά μου από σεβασμό, λες κι

ήταν ακόμη ζωντανός και θα του στοίχιζε η αποκάλυψη μιας

τόσο προσωπικής πληροφορίας. Δεν το θεωρώ υποτιμητικό να

πληρώνεις για να ικανοποιήσεις την επιθυμία σου, αλλά υπο

ψιάζομαι πως ο υπερόπτης Τόμι δεν θα καυχιόταν γι’ αυτό, αν

το είχε κάνει. Ό τι δεν θα του άρεσε αυτή η σελίδα της μητέραςτου, και πως εκείνη δεν θα την έγραφε, αν ο γιος της ήταν σήμε

ρα ζωντανός. Και για μένα ο Τόμι ζούσε ακόμη, με είχε συνο

δεύσει στο ρεπεράζ, ξαναγεννιόταν μπροστά στα μάτια μου, κι

εγώ σεβόμουν τη συστολή και την υπεροψία του. Τέτοιες επιλο-

117

o o c i im e u u y ο α ι ιι ο υ α ι ιιic i



γές μπορεί να περιορίζουν την τέχνη μου, αλλά η τέχνη δεν είναι

παρά τέχνη, χρήσιμο πράγμα μεν, αλλά σε τελική ανάλυση δευ-

τερεύον, μια ελάχιστη αντανάκλαση της ομορφιάς, του αίματος

και των δακρύων της πραγματικότητας' και δεν είμαι διατεθει

μένος, για λόγους προσωπικής προβολής, να θυσιάσω στο βωμό

της μυστικά που καίνε.

Για να υπογραμμίσω την παράξενη ένταση αυτής της αγάπης

που συνέδεε τον Τόμι με τη μητέρα του, θέλησα να προτάξω τη

μεταφορά ενός άλλου δεσμού, του έρωτα ανάμεσα στον Βάσ-

μπροτ και το κορίτσι που ονομαζόταν Σάρα Ντάνσιγκερ. Κι

ήμουν ευτυχής που γύρισα τούτη τη σκηνή, καθώς ο Βάσμπροτ

συγκλονιζόταν από έναν έρωτα νεανικό, απλό και αυθόρμητο.

Τον αγαπώ τον Βάσμπροτ γ ι’ αυτό. Μ ε κίνδυνο να ενδώσω στις

ίδιες μου τις αδυναμίες, έπλασα έναν ήρωα τρυφερό, συνεσταλ

μένο και χαμογελαστό. Έ τ σ ι τον φαντάζομαι. Χαμογελαστό,

όπως εμφανίζεται σε μία από τις τελευταίες φωτογραφίες του

που έχουν σωθεί, μια φωτογραφία εξαιρετική και σημαντική, που

τη βλέπουμε στο τέλος της ταινίας. Συνεσταλμένο τον φανταζό

μαστε από το βλέμμα του και από τον τρόπο με τον οποίο υπο-

κλίθηκε μπροστά στην αυθεντία του Τ όμ ι. Τρυφερό, γιατί, παρά

τις απαγορεύσεις, αψηφώντας τους κανονισμούς ασφαλείας κι

επομένως εκθέτοντας τη ζωή του σε κίνδυνο για χάρη του έρω

τα , μετακόμισε το καλοκαίρι του 1943 στο σπίτι εκείνης που ένας

άθλιος μπάτσος, ο αστυνόμος Π ιερ Γκοτρ ί, καταγράφει στα πρα

κτικά της ανάκρισης ως «ερωμένη» του. Ο έρωτας του Βολφ,

λοιπόν, λεγόταν Σάρα Ντάνσιγκερ. Αφού το Σάρα είχε γίνει πια

ένα όνομα επικίνδυνο, τη φώναζαν Σού ζυ . Ή τα ν δεκαεφτά χρο-

νών, είχε γεννηθεί στις 14 Μαιου 1926 στη Βαρσοβία και έμενε

σ’ ένα δωμάτιο υπηρεσίας, που το νοίκιαζε με το όνομα «Λε-

ιι8



μπλάν», στον αριθμό 35 της οδού Αρσίβ, στον έκτο όροφο, δε-

ξιά, στην πόρτα απέναντι από τη σκάλα. Ίσως ήταν η ορφανή

κόρη του Μπένγιαμιν Ντάνσιγκερ, ράφτη που κατοικούσε στην

οδό Όμπερκαμπφ, είχε γεννηθεί το 1901 στη Βαρσοβία και είχε

συλληφθεί στο Χειμερινό Ποδηλατοδρόμιο, όπως και η μητέρα

τού Βολφ. Είχε διακόψει τις σπουδές της, δεν αγωνιζόταν με

τους ΜΟΙ, δεν είχε άλλα έσοδα πέρα από εκείνα του Βάσμπροτ,

που εκείνη την εποχή δεν ξεπερνούσαν τα 2.300 φράγκα το μή-

να. Τη φαντάζομαι εύθραυστη και φοβισμένη, να μην τολμά να

βγει από το σπίτι, να ζει το μαρτύριο της απουσίας του Βολφ

μέχρι εκείνος να γυρίσει, ν’ αφουγκράζεται τα βήματά του στις

σκάλες, να παρακαλεί έναν θεό, ειδικά επινοημένο για την περί-σταση, να επιστρέφει.

ιΐ9



Η Ελ έν με καφέ παλ τό κα ι ο Τόμ ι μ ε μπ λε σκούρο μπαίνουν στο

νεκροταφείο του Μ ονπαρνάς, α π ό την οδό Φ ρουαντεβό ' ο Τόμι

έχει περάσει το χέρι του γύρω α π ό τους ώ μους της μητέρας τον.

— Μένεις στα εκατό μ έτρα κα ι π ο τ έ δεν έχεις μπει εδώ μέ-σα; ρω τάει ο Τόμι.

— Τόμι, έχω τόσους πεθαμένους, τόσα φαντάσματα γύρω

μου... Τι θες; Ν' ασχοληθώ κ α ι μ ' όλους αυτούς τους νεκρούς

που δεν τους ξέρω;

— Ο Μ πωντλαίρ, μ αμ ά, ο Μ πω ντλ αίρ! Βρίσκεται εδώ!

— Δείξ'τον μου, τον Μ πω ντλαίρ σου, κ α ι μ ετά πάμε να κά-νουμε αλλού τη βόλτα μ ας.,.

Βαδίζουν γρήγορα σε κ άπ ο ιο μ ον οπ άτ ι του νεκροταφείου, συ-

ναντούν μ ια νεκροφόρα της εποχ ής που την ακολ ουθεί μια πο-

μπή μαυροφορεμένων, κα ι σε λίγο βρ ίσκ ον ται μ πρ οσ τά στον τά-

φο του Μποντλέρ.

— Έλα, τώρα , πάμε να δούμε τον Μ ω πασ άν!

— Μ ε κουράζεις, Τόμι...

Τους παρακολουθούμε να απομακρύνονται από τον τάφο του

Μ ωπασάν.

1 2 0

J canned by CamScanner



— Ο τάφος του Π ιζόν* του εφευρέτη της λά μπας , σ' το ορκί-

ζομαι πω ς είναι ο τελευταίος, πρέπει να τον Βεις,..

Κάθονται σε ένα παγκάκι, σε κάποια αλέα του νεκροταφείου.

Διακρίνουμε πίσω τους έναν τάφο, πάνω στον οποίο αγρυπνεί

μια χήρα που θρηνεί ή μια μητέρα, καλυμμένη με πέπλο και

σκαλισμένη στην πέτρα. Ο Τόμι είναι σκυμμένος μπροστά, σαν

να κο ιτάζει το χαλ ίκι της αλέας, σαν να μη θέλει να κο ιτάζει τη

μητέρα του, που είναι στραμμένη προς το μέρος του:

— Π όσους πιάσ ανε; τον ρωτάει.

— Τρεις: τον Ρ ομπ έρ τον Ιταλό , τον Μ ορ ίςκα ι τον Ζυλιέν.

— Τι συνέβη;

—Επ ιστρέφοντας απ ό την επιχείρηση, έπεσαν πάνω σε πε - ρίπολο. Δεν έχουμε νέα τους. Είναι η πρώτη φορά που πιάνουν

μέλη της ομά δα ς εκτροχιασμών. Α λλά ο εκτροχιασμός ήταν εκ-

πληκτικός, θα 'θελα να 'μουν εκεί, όλο το τρένο έπεσε σε μ ια χ α -

ράδρα, κανονικός ανεφοδιασμός α ίματος για τους φρίτσηδες.

— Δεν έχετε νέα τους... Επομένως δεν ξέρετε αν μίλησαν.

— Αυτό αποκλείεται, ποτέ δεν θα μας κατέδιδαν.

— Δεν το ξέρεις, Τόμι, δεν το ξέρεις. Τον Ζ ορζ τον συνέλα- βαν πριν α π ό τρεις μέρες. Π οιος τους οδήγησε σ’ αυτόν; Σου εί-

πε τίποτα ο Γίόζεφ;

— Μ αμά, ο Γιόζεφ έχει εξαφανιστεί. Το ίδιο κι ο Μαρσέλ.

Δεν ήρθαν στην τελευταία συνάντηση προχθές, ούτε χθες στην

έκτακτη συνάντηση. Κ άπ ου πρέπει να κρύβονται... τι να πω.

— Τόμι, πρέπει να φύγεις γρήγορα. Έχουν βαλθεί να σας συλ-

λάβουν όλους. Σ α ς παρακολουθούν βδομάδες τώρα. Μου το υπο σχέθηκες δύο φορές: «Ναι, μαμά, την άλλη Κυριακή θα φύγω

μαζ ί σου», και δεν το τηρείς. Θέλω να μου το υποσχεθείς, την Κ υ-

ριακή έρχεσαι, σε πηγαίνω στης Μ αργκερίτ, στην εξοχή, τα έχει

121



ετοιμάσει όλα για σένα. Ε κεί Θα περιμένεις την απόβαση, δεν απο-

μένει πολύς καιρός, οι Αμ ερικ ανοί έφτασ αν κιόλας στην Ιταλία.

— Και οι άλλοι;

— Οι άλλοι, τι;

— Δεν μπορώ ν' αφήσω τον Μ αρσέλ, μ π ορεί να κρύβεται,

μπορεί να προσπαθήσει να επικοινωνήσει μ α ζ ί μου.Ο Τόμι παραμένει σκυμμένος. Η Ελέν του χα ϊδεύ ει το σβέρκο:

— Τομά. γιε μου. τους έπ ιασαν όλους, δεν υπάρχει άλλη εξή-

γηση. Και σένα σε φάχνουν κα ι, στο τέλος, Θα σε βρουν. Ορκίσου

μου πως την Κυριακή θα έρθεις μ α ζ ί μου. Θα σε π άω εκεί πέρα.

Τόμι, ορκίσου το.

Ο Τόμι δεν απ αντ ά. Η Ε λέν τού τρα ντά ζει τον ώμο:— Κ οίτα ξέ με, Τόμι, ορκίσου π ω ς θα έρθεις μ α ζ ί μου, λέει μ ’

έναν λυγμό στη φωνή.

Ο Τόμι σηκώνει το κεφάλι, την κοιτάζει, την παίρνει στην

αγκ αλιά του.

— Σ ’ το ορκίζομαι, μ αμ ά, σ ’ το ορκ ίζομα ι ότι την Κυριακή

θα έρθω μ α ζ ί σου.

Τον περίπατο στους τάφους, όλο αυτό το σκηνικό, τα επινόησα,

γιατί δεν μπορώ να πιστέψω ότι ο Τόμι και η Ελέν δεν περπά-

τησαν ποτέ σ’ εκείνο το νεκροταφείο, λίγα μόλις μέτρα από το

διαμέρισμα της οδού Νταγκέρ, περνώντας από την οδό Ροζέ.

Τίποτ’ άλλο δεν επινόησα, εκτός από τον Νοέμβριο μες στον

Ιούλιο, αυτά τα παλτά και τα καπέλα στην καρδιά του καλοκαι-

ριού. 0 διάλογος, όμως, με λιγοστές εξαιρέσεις, βρίσκεται σκόρ-

πια στις Αναμνήσεις της Ελέν. Λέει ότι τον ικέτευε να φύγει από

το Παρίσι, κάνει λόγο για το κρησφύγετο που του είχε ετοιμάσει

στην Ορν,* στενοχωριέται που εκείνος είχε αναβάλει πολλές φο-

ρές την αναχώρηση του.



Ό ,τ ι βλέπουμε σ’ αυτή τη σκηνή —η οποία , σύμφωνα με τον

αρχικό προγρ αμ μα τισμό, έπρεπε να είναι και η τελευταία όπου

θα συμπρωταγωνιστούσαν ο Γκαμπριέλ και η Βίλμα—μπορεί

να τοποθετηθεί με ακρίβεια την Παρασκευή 19 Νοεμβρίου 1943.

Εδώ και τρεις εβδομάδες, η μαύρη αράχνη, έχοντας βαρεθεί να

μαζεύει θηράματα, είχε βαλθεί να τα κατασπαράξει. Το πρωίτης 26ης Οκτωβρίου, αφού προκάλεσαν τον εκτροχιασμό ενός

τρένου, στις 4 .4 4 στη γραμμή Πα ρίσι-Τρουά, κοντά στο Γκρανπί

αυτή τη φορά, ο Ιταλός κομμουνιστής Αμεντέο Ουσέλιο, ο επονο

μαζόμενος «Ρομπέρ», γεννημένος το 1911, ο Πολωνοεβραίος

κομμουνιστής Βίλυ Σαπίρο, ο επονομαζόμενος «Μορίς», γεν

νημένος το 1910, ο Πολωνοεβραίος Ααζμπ Γκόλντμπεργκ, ο

επονομαζόμενος «Ζυλιέν», γεννημένος το 1924 , μέλη και οι τρεις

του αποσπάσματος των εκτροχιασμών, συνελήφθησαν από τη

γαλλική αστυνομία που Βιεξήγε έρευνα για την επίθεση, ενώ

βρίσκονταν ακόμη στην περιοχή, οχτώ ώρες αργότερα, για λό

γους τους οποίους αγνοούμε. Η αστυνομία βρήκε πάνω τους

δύο πιστόλια, εργαλεία για την αφαίρεση των μπουλονιών και

πλαστά χαρτιά. Μ εταφέρθηκαν αμέσ ως στο Παρίσι, στο τοπικό

Παράρτημα Ασφαλείας, και κατόπιν στην έδρα της Δεύτερης

Ειδικής Μονάδας Δίωξης της Υπηρεσίας Πληροφοριών, όπου

κατέληξαν να ομολογήσουν την πραγματική τους ταυτότητα,

καθώς κι ότι είχαν συμ μετά σχει και σ’ άλλες επιθέσεις. Ο Σ α πί

ρο ομολόγησε στις 30 Οκτωβρίου, έπειτα από τριήμερη ανάκρι

ση και μόνο όταν εξετάστηκε κατ’ αντιπαράσταση με τους άλ

λους δύο.

Την ίδια μέρα, στις 26 Οκτωβρίου, στο σταθμό του Κον-

φλάν-Σεντ-Ονορίν, ot αστυνομικοί της Δεύτερης Ειδικής Μονά

δας Δίωξης συνέλαβαν έναν άνδρα που τον παρακολουθούσαν

από καιρό, τελευταία όμ ω ς δεν τα κατάφερναν γιατί ήταν πολύ

123




προσεκτικό?: τον Γιόζεφ Νταβίντοβιτς, τον επονομ«ζόμενο

απέρ» Πολωνοεβραίο κομμουνιστή, γεννημενο το 1905 * >

τικό υπεύθυνο κοα ταμία των FTP-MOI του Π α ρ ι* ^ ^

Μάιο. Μπορεί να βασανίστηκε, ή να απείλησαν με ανχ{πο °V

χην οικογένεια του, κι έδωσε πολλές πληροφορίες στην ασχυνο̂

μία. Πέντε εβδομάδες αργότερα, δέχτηκε να προσποιηθεί Τ δραπετεύει, προκειμενου να συγκεντρώσει ξανα γυρω του

' αγωνιστές ως καθοδηγητής. Οι FTP τον εκτέλεσαν γ«χ προδοσία

στα τέλη Δεκεμβρίου. Με τις πληροφορίες του, είχε ήδη εξα

θρωθεί σχεδόν ολόκληρο το δίκτυο. Χάρη στα στοιχεία που έδω

σε, συνελήφθη ο «Ζορζ», κατά κόσμον Μανουσιάν, στις 16 Νοεμ

βρίου, μαζί με τον Γιόζεφ Έπσταϊν. Μερικές ώρες αργότεραήρθε η σειρά του Μαρσέλ Ράιμαν και της Όλγκα Μπάντσιτς

της επονομαζόμενης «Πιερέτ», Εβραίας από τη Βεσσαραβία

γεννημένης το 1912, κομμουνίστριας, υπεύθυνης για την απο

θήκη εξοπλισμού των FTP-MOI.

Την επομένη, στις 17 Νοεμβρίου, ημέρα Τετάρτη, έπιασαν

τα περισσότερα μέλη της ομάδας εκτροχιασμών, ανάμεσά τουςτον «Μαρσέλ» και τον «Πιερ», κατά κόσμον Βάσμπροτ και

Μποκτσόρ, αντίστοιχα -που εκείνη την εποχή ήταν οι πιο κο

ντινοί σύντροφοι του Τομι—, αλλα και τον Φίνγκερτσβαϊγκ, τον

Γκλατζκαι τον Γκεντούλντιχ. Ο Σταντσάνι, ή «Ρικάρντο», εί

χε αποχωρήσει απο το δίκτυο λίγο νωρίτερα, και οι αστυνομι

κοί είχαν χάσει τα ίχνη του. Όσο για τον Τόμι, από θαύμα γλί

τωσε τη σύλληψη: ενα λάθος οδήγησε τους αστυνομικούς της

Δεύτερης Ειδικής Μονάδας Δίωξης στα βήματα ενός νεαρού

που του έμοιαζε. Τον έλεγαν Τιμπέριο Φεζιβέρ. Εβραίος απο τη

βρετανική Παλαιστίνη, εμενε στο ξενοδοχείο «Voltaire», οτον

αριθμό 3 της οδού Καρμ, στη γειτονιά του Τόμι. Όταν οδηγη·9ηκε στην έδρα της Υπηρεσίας Πληροφοριών, στις 17 Νοβμβρ^·

11 luu k j y v>c«i 1ι υ υ α ι 111^1

1 24



οι αστυνομικοί δεν αναγνώρισαν τον «Μουφτάρ», και ο άνδρας

αφέθηκε ελεύθερος, αφού πρώτα διαπιστώθηκε ότι όλα ήταν

εντάξει: παρουσιαζόταν κάθε μέρα στο τμήμα της οδού Νταντ.

Αργότερα, αν πιστέψουμε την Ελέν, εκτοπίστηκε. Ο άνδρας που

τον είχαν μπερδέψει με το γιο της την επισκέφθηκε, μετά τον

πόλεμο, επιστρέφοντας από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης.

Όλοι του οι σύντροφοι, ή σχεδόν όλοι, είχαν συλληφθεί, αλλάο Τόμι δεν το γνώριζε ακόμη. Θα μπορούσε να το μαντέψει, βέ

βαια, αφού δεν έρχονταν πια στις συναντήσεις. Αλλά δεν ήθελε

να το παραδεχτεί. Ιδιαίτερα την εξαφάνιση του Μαρσέλ, του

ερωτευμένου συντρόφου, του μόνου που ήταν μικρότερος του

και που ο Γώζεφ τού τον είχε εμπιστευτεί. Ο νους του δεν πή

γαινε στο χειρότερο: ότι δηλαδή ο Βάσμπροτ βρισκόταν ήδη στα χέρια της Ειδικής Μονάδας Δίω ξης, έχοντας συλληφθεί, μαζί με

τη Σούζυ, στο δωμάτιο υπηρεσίας, στον αριθμό 35 της οδού Αρ-

σίβ, τα ξημερώματα της Τ ετάρτη ς 17 Νοεμβρίου.

Ο Τόμι με μπλε σκούρο παλτό ανεβαίνει τέσσερα τέσσερα τα

σκαλιά που οδηγούν στο δωμάτιο του Βάσμπροτ και της Σούζυ.

Χτυπάει την πόρτα, φιθυρίζει: «Μαρσέλ... Σούζυ... Ε γώ είμαι, ο

Τόμι...» Περιμένει, κολλάει το αυτί του στην πόρτα, ξαναχτυ-

πάει, περιμένει λίγ α λεπτά ακόμη, κι έπειτα ξανακατεβαίνει τη

σκάλα. Στην είσοδο, ανοίγει την πόρτα που βγάζει στον ακάλυ-

πτο και στο σπιτάκι της θυρωρού. Χτυπάει την πόρτα, μια γριά

θυρωρός της εποχής τού ανοίγει, της ζητάει χαρτί και μολυβί για

να αφήσει ένα σημείωμα στον Μαρσέλ Λαμπέρ, τον νεαρό που

μένει στον έκτο, στης δεσποινίδας Λεμπλάν. Η θυρωρός χάνεται

μες στο σπιτάκι, επιστρέφει, και του τείνει ένα χαρτί κι ένα μολυ-

βί. Ο Τόμι ακουμπάει στον τοίχο για να γράφει αυτά τα λόγια:

«Θα σε περιμένω σήμερα, Σάββατο, στις δυόμισι, στον Κήπο

125

^ ( | | l \ ^ V I Μ J



του Λ ουξεμβού ργου . Τ ομ ». Δίνει το χ α ρ τ ί κ αι το μολύβι στη θυ-

ρω ρό:

— Θα του το δώσετε:

— Ναι απα ντά εκείνη, η δεσποινίς θα περάσει ως συνή-

θως στις δώδεκα το μεσημέρι, για να δει αν έχει αλληλογραφία.

Ο Τόμι κάθεται σε μια σιδερένια καρέκλα στον Κήπο του Λου-

ξεμβούργου* μπροστά στη λιμνούλα όπου δεκάδες πιτσιρίκια ,

κουκουλωμένα γ ια τί κάνει κρύο , έχουν ρίξει καραβάκιαμε πανί

Σηκώνεται* κάνει το γύρο της λιμ νούλας, περνάει μπροστά από

το κτίριο της Γερουσίας* όπου το ρολόι δείχνει 15.20, κι έπειτα

κατευθύνεται με μεγάλες δρασκελιές προς την έξοδο του Κήπου ,

από την πλευρά του ΣενΜ ισέλ.

Βλέπουμε έναν άνδρα με μαύρο παλτό και καπέλο στην αυλή

της πολυκατοικίας του Β άσμπροτ, μ προστά στη θυρωρό. «Ένας

ψηλός με σγουρά μ α λ λ ιά κ αι μ π λ ε π α λτ ό», του λέει εκείνη , κα-

θώς αυτός περιεργάζεται το ση μ είω μ α του Τ ό μ ι.

— : Τι ώρα ήταν;

— Γύρω στις έντεκα.

Ο άνδρας σημειώνει κάτι στο χ α ρτί με ένα μπλε μολύβι, το δι-

πλώνει και το βάζει μ α ζ ί μ ε το μολύβι στην τσέπη του παλτού

του, και μετά λέει, καθώς σηκώνει το καπέλο του για να χαιρι-

τήσει την ηλικιωμένη γυναίκα: « Σ α ς ευχαριστώ πολύ, κυρία Λε

φρανσουά, ήταν μεγάλη εξυπηρέτηση. Θα ξαναπεράσω το βράδυ».

Ο Τόμι μπαίνει στην πολυκατοικία του Βάσμπροτ, ανεβαίνει

πάλι τη σκάλα, χτυπάει την πόρτα του δωματίου υπηρεσίας τον

Βάσμπροτ και της Σο ύζυ, περιμένει λίγο , ξαναχτυπάει, ξανακα

τεβαίνει στη θυρωρό:126



— Μ ήπω ς τους ε ίδ ατε στο μ εταξύ ; τη ρω τά .

— Όχι, δεν είδ α καν έναν . ούτε αυ τόν ούτε εκείνη , αλλ ά έρ ι-

ξα το σημείωμά σας κ ά τω α π ό την πόρτα τους.

— Μ ή πω ς σα ς β ρ ίσκ ετα ι ά λλ ο ένα χ α ρ τ ί κα ι μολύβι;

Η θυρωρός μπ αίνε ι στ ο σπιτάκι,, κι επιστρέφει με ό, τι ζήτησε ο

Τόμι. Ο Τόμι ακο υμ πά ει πά λι στον τοίχο , κα ι γράφει: «Θ α σε δω

την Κ υρ ιακή . στ ις δώ δεκ α το μεσημέρ ι, στο (μέτρο) Π ονΜ αρί ,

αφού δεν έλαβες εγκ αίρω ς το προηγούμενο ση μείωμ ά μου. Π ρο -

σπάθησε να ε ίσα ι εκ ε ί οπω σδή ποτ ε . Τόμι» .

Σίγουρα, σκεφτόταν ο Τόμι, ο Μαρσέλ θα επέστρεφε σύντομα

στο δωμάτιο της Σούζυ, για να πάρει τα υλικά που είχε φυλάξει

εκεί και τα οποία χρειαζόταν η ομάδα, δύο πιστόλια -ένα μικρό

Μπαγιάρ τσέπης, 9 χ ιλιοστών, κι ένα ισπανικό Βενσεδόρ 7 ,3 5 -,

καθώς και τα γερμανικά κλειδιά για τις ράγες. Δεν ήθελε να βά

λει με το μυαλό του το χειρότερο. Ό τι όλοι τους είχαν συλληφθει,

και πω ς ήταν ο τελευταίος της ομάδας που γευόταν στιγμές ελευ

θερίας. Ό τι ήταν μόνος του, χαμένος, χωρίς τον Ζορζ, τον Γ ιό -

ζεφ, μακριά από τη μητέρα του, ότι ο αγώνας είχε τελειώσει

γι’ αυτόν. Ό τι εκείνο το Σάββατο 2 0 Νοεμβρίου, τον Μαρσέλ τον

βασάνιζαν για τρίτη κιόλας μέρα στα γραφεία της Υπηρεσίας

Πληροφοριών, στα κεντρικά της αστυνομίας, στο Ι λ ντε λα Σ ιτέ .

0 Βάσμπροτ είχε συλληφθει μαζί με τη Σά ρα, που τη φώναζαν

Σουζυ, μέσα στο σπ ίτι τους, στον αριθμό 35 της οδού Αρσίβ. Για

να φτάσει κανείς στη σκάλα του προθαλάμου σήμερα, πρέπει να

γνωρίζει πρώτα απ’ όλα τον κωδικό της εξώθυρας, και έπειτα

τον κωδικό της εσωτερικής πόρτας που αντιστοιχεί σ’ αυτή τη

σκάλα. Περίμενα να μπει κάποιος, για να τον ακολουθήσω. Ή τα ν

ένας νεαρός γκέι, όπως είναι της μόδας στο Μαρέ, ο οποίος φα

ντάστηκε ότι τον ακολουθούσα με πονηρό σκοπ ό. Το ν άφησα να

127




ταφέρει σε στρατόπεδο συγκέντρωσης, κάτι που δεν ήταν αλή

θεια. Δήλωσε επίσης ότι στρατολογήθηκε τον Ιούλιο του 1943,

καθώς ήταν φανερό πως η αστυνομία αγνοούσε τις επιχειρήσεις

στις οποίες είχε εμπλακεί προτού μετακινηθεί, εκείνο τον μήνα,

στο απόσπασμα των εκτροχιασμών. Ποτέ δεν έδωσε άλλα ονό

ματα πέρα από τα ψευδώνυμα των συντρόφων του στις έξι επι

χειρήσεις που ομολόγησε, δηλαδή μία απόπειρα και πέντε επι

τυχημένους εκτροχιασμούς, τους τέσσερις μαζί με τον Τόμι.

Γνώριζε πολύ καλά ότι αυτά έφταναν και περίσσευαν για να πε-

θάνει. Οι βασανιστές του είχαν χάσει τα ίχνη του Τόμι, κι έτσι

προσπάθησαν να του αποσπάσουν τη διεύθυνσή του. Ο Μαρσέλ

επινόησε ολόκληρο παραμύθι: Μ ια φορά πήγα στην κατοικία

του« Τ Ο Μ Ι »,

προς το ΣενΣιρ , πάνω από τις Βερσαλλίες, αλλά είχε φροντίσει να μου δέσει τα μάτια και δεν γνωρίζω την ακρι-

βή του διεύθυνση. Μένει σ ?ένα δω μάτιο στον τέταρτο όροφο, εί-

ναι περίπου δεκαεννιά χρόνων, είναι ξένος κι αρκετά μορφωμέ-

νος, πρέπει να έχει πάρει το μπακαλορεά του .

Ήξερα πως ο Τόμι θέλησε να γράψει δυο λόγια στον Μαρσέλ

μετά την εξαφάνισή του, κι ενώ δεν είχα καμιά ελπίδα να μάθω

το ακριβές περιεχόμενό τους, πόσο μάλλον να τα βρω, πέτυχα

τούτα τα σημειώματα σε κάποιον άθλιο φάκελο των αρχείων της

αστυνομίας. Τα αρχεία αυτά περιέχουν θησαυρούς ανεκτίμητης

αξίας, είναι όμως αφημένα στην τύχη ακατανόητων ταξινομή-

σεων, στο έλεος μελανιών που ξεθωριάζουν και χαρτιών που σκί-

ζονται. Ανάμεσα στους άλλους θησαυρούς, κι αυτά τα δύο γρα-πτά ντοκουμέντα με τον γραφικό χαρακτήρα του Τόμι, από τα

τέσσερα που έχουν σωθεί, ντοκουμέντα κάθε άλλο παρά αδιάφο-

ρα, αφού με αυτά σφραγίστηκε η μοίρα του.

Στη μικρή αίθουσα των αρχείων, που τόσο μου άρεσε να την

129



επισκέπτομαι, γιατί βρίσκεται στην καρδιά της ιστορίας του

Τόμι, χαμηλά στην οδό Μοντάιν-Σευτ-Ζενεβιέβ, ανακάλυψα

τυχαία και κράτησα στα χέρια μου αυτές τις σελίδες που ο Τόμι

τις άγγιξε με τα δάχτυλά του, ποτισμένες από την ανησυχία του

και από τον θανάσιμο κίνδυνο στον οποίο τον εξέθεταν. Πρόκει

ται για δελτία αποστολής της «Samarilaine»* —όπου πιθανόν να

εργαζόταν ο άνόρας της θυρωρού-, που φέρουν χειρόγραφα ση

μειώματα στη λευκή πίσω όψη τους. Στο πρώτο, κάτω από το

κείμενο του Τόμι. υπάρχουν σημειωμένες, με χοντρό μπλε μο

λύβι. από κάποιον αστυνομικό, οι παρακάτω λέξεις: Παρεδό-

θη στο σπίτι της θυρωρού, στον αριθμό 35 της οδού Λρσίβ, στις

20-11-43, περί τις 11 π.μ. Στην μπροστινή όψη, τρεις χειρόγρα

φες αράδες, με μαύρο μολύβι αυτή τη φορά: Λε Μπλαν, οδός

Αρσίβ, αριθμός 35. 6η πόρτα δεξιά , απέναντι από τη σκάλα .

Χ άρη σ’ αυτή την αναφορά, κατόρθωσα να φτάσω μέχρι την

πόρτα του Μαρσέλ και της Σούζυ. Το πρώτο σημείωμα φέρει

την υπογραφή Τομ, και η συντομογραφία μ’ έκανε να σκεφτώ

πως τα δυο αγόρια διατηρούσαν μια σχέση στοργής. Το δεύτερο

μήνυμα, που ο Τόμι το συνέταξε το απόγευμα της ίδιας μέρας,

επιστρέφοντας από τον Κήπο του Λουξεμβούργου όπου ο Μαρ

σέλ δεν είχε εμφανιστεί, έχει πιο επιτακτικό τόνο. Εκ των υστέ

ρων έχει συμπληρώσει, σε παρένθεση, τη λέξη μετρά, που διευ

κρινίζει το σημείο συνάντησης. Τούτη τη φορά φέρει την υπο

γραφή Τό μ ι και περιέχει μόνο αυτές τις αράδες, οι οποίες απο

τελούν δείγμα απίστευτης απροσεξίας μια εποχή που, στη Γαλ

λία, ακόμη και οι πιο συνηθισμένες λέξεις οδηγούσαν καθημερι

νά στο θάνατο.

Οι σκηνές αυτές στην οδό Αρσίβ και στον Κήπο του Λουξεμ-

βούργου, σχετικά εύκολες για τον Γκαμπριέλ, γυρίστηκαν την

130




επομένη της —οριστικής, αυτή τη φορά- αναχώρησης της Βίλ-

μας. Ο Γκαμπριέλ δεν την είχε συνοδεύσει ώς το αεροδρόμιο,

καθώς εκείνη είχε φύγει βιαστικά, τρέμοντας, δίχως να χαιρετή

σει, δίχως να πει λέξη. Για καιρό κατηγορούσα τον εαυτό μου

που την είχα αφήσει να ξαναφύγει, να εγκαταλείψει τον Γκα

μπριέλ σε μεγαλύτερη σύγχυση από πριν. Εκείνη τη μέρα έμοια

ζε με άρρωστο που του στερούν για πάντα το παυσίπονο το

οποίο του είχε προσφέρει λίγη ανακούφιση, έπειτα από μακρο

χρόνιο μαρτύριο. Π οτέ δεν τον είχα δει τόσο άσχημα: τώρα τού

είχαν πέσει όλα μαζεμένα. Έ χα νε μια παρηγοριά, ενώ τα χειρό

τερα έρχονταν. Ήξερε το σενάριο. Όπως ο Τόμι που είχε στε

ρηθεί τη μητέρα του, έτσι κι ο Γκαμπριέλ, έχοντας καταληφθείαπό την αγωνία του κατατρεγμένου αγωνιστή, όπως άλλωστε

κι απ’ ολόκληρη την προσωπικότητα του Τόμι, εκτός εαυτού,

περιχαρακώθηκε σε μια στάση εντελώς εχθρική προς τους άλ

λους. Η ομάδα ευχαρίστως θα τον στραγγάλιζε για την περι

φρόνηση που τους έδειχνε, τις ιδιοτροπίες και τις νευρικές του

κρίσεις. Εγώ δεν έκανα τίποτα για να τον ηρεμήσω εκείνη τη

μέρα, καθώς η παραμορφωμένη του όψη, η νευρικότητά του, η

ενεργητικότητα της απελπισίας -αυ τή που θα βρεις μόνο αν ξύ-

σεις τον πυθμένα των εξαντλημένων σου δυνάμεω ν-, μιας απελ

πισίας που έβρισκε διέξοδο στον τρόπο που περπατούσε, που

ανέβαινε τα σκαλιά, που μιλούσε στη θυρωρό, που έγραφε με

χέρι τρεμάμενο, όλη αυτή η προσπάθεια να ζήσει γιατί κανείς

δεν θέλει να πεθάνει, ήταν ακριβώς η πλευρά του Τόμι που έπρε

πε να απ οδώ σει. Ό λ η αυτή η προσπάθεια για ζω ή, για ελεύθερη

ζωή συγκεκριμένα, που τον εμψύχωνε για περισσότερο από τρία

χρόνια. Αυτή η φλόγα, που η μαύρη σκιά ήθελε να τη σβήσει.

Αραγε προσπαθούσε ακόμη να την αποφύγει; Άραγε ο Γκα

μπριέλ των άκρων ήθελε να ξεφύγει από τη μοίρα του Τόμι; Ό -

131




πως και να ’χει, την επομένη, μια αυγουστιάτικη μέρα όπου εί

χαμε προγραμματίσει τα γυρίσματα ενός μεσημεριού του Νοεμ

βρίου, ο Γκαμπριέλ δεν εμφανίστηκε στο ραντεβού που ο χαμέ

νος πια μαχητής του στρατού του εγκλήματος είχε ορίσει στον

Μαρσέλ, στο μετρό Πον-Μαρί.

132



Στο μετρά Πον-Μαρί, την Κυριακή 3 Αυγούστου, το σκηνικό

ήταν έτοιμο. Είχε χρειαστεί να μπλοκάρουμε τη στάθμευση

στην περιοχή με παλιομ οδίτικα αμάξια, στη συνέχεια να αλλά

ξουμε την όψη του ταχυδρομικού κουτιού και να αφαιρέσουμετις σύγχρονες πινακίδες, όπως και τη στάση του 67, ακριβώς

στη μέση των δύο εισόδων του μετρό, χωρίς να την αντικατα

στήσουμε, αφού η γραμμή αυτή δεν υπήρχε το 1943. Ο Στιβ θα

φρόντιζε αργότερα για τη χειμωνιάτικη όψη των δέντρων του

σταθμού, την απρόσκοπτη θέα ώς το Ιλ Σεν-Λουί, το χρώμα

των προσόψεων. Η ομάδα των τεχνικών ήταν εκεί από τις τρειςτα ξη μ ερώ μα τα , οι κομπάρσ οι και οι ηθοποιοί ήρθαν το χάρα

μα, γύρω στις εξίμισι, και επιτρεπόταν να κάνουμε γυρίσματα

μέχρι τις ο χ τώ το π ρωί* από αυτή την ώρα και μετά , θα προκα-

λούσαμε προβλήματα , αν σταματούσε η κυκλοφορία στην απο

βάθρα του Ο τέ λ -ν τε -Β ιλ . Α λλά ο Γκαμ πριέλ δεν ερχόταν, και

άφηνε τα μη νύμ ατα να συσσωρεύονται στον τηλεφω νητή του.

Τηλεφώνησα στην Κλερ στις 7.15. Κοιμόταν ακόμη εκείνη

την Κυριακή, κι είχε να δει το γιο της πολλές μέρες. Της τηλε-

φωνούσε πού και πού* ισχυριζόταν πως του είχα παραχωρήσει

ένα δωμάτιο στο σπίτι μου, που μας βόλευε περισσότερο για τα

133



γυρίσματα. Εκείνη βεβαιώθηκε πως δεν κοιμόταν στο δωμάτιό

του και οτι όεν υπήρξε κανένα πρόσφατό ίχνος του στην κουζίνα

ή στο μπάνιο. Έπειτα μου ζήτησε να πάω από κει, προσθέτο

ντας ότι κάτι περίεργο συνέβαινε στο δωμάτιο του Γκαμπριέλ.

Από πότε κατοικούσε ο Τόμι στο δωμάτιο του Γκαμπριέλ; ΗΚλερ δεν το γνώριζε, ποτέ δεν έμπαινε μέσα, όπως πιθανότατα

δεν έμπαινε ποτέ στην ψυχή και την καρδιά του γιου της. Ο

Γκαμπριέλ είχε καλύψει τους τοίχους με μεγεθυσμένα πορτρέτα

του Τόμι -τις πέντε φωτογραφίες του που γνωρίζουμε και που

του είχα δώσει—, σε άπειρα αντίγραφα, πάνω στους τοίχους,

ακόμη xat στο παράθυρο, εμποδίζοντας το φως να μπει στο δω

μάτιο. Πάνω στο γραφείο του στοιβάζονταν όλα τα βιβλία που

αναφέρονταν στον Τόμι: το βιβλίο της Ελέν, κάποιων ιστορι

κών, των αγωνιστών, του Μπόρις Χόλμπαν, του Αβραάμ Λίσ-

νερ, του Αδάμ Ράισκι... Εκεί βρισκόταν και το βιβλίο του Αντρέ

Ζουκά, με τις έγχρωμες φωτογραφίες του κατεχόμενου Παρι

σιού. Παρατήρησα πως δύο σελίδες στο βιβλίο της Ελέν ήταν

τσακισμένες στην άκρη, και το πήρα μαζί μου για να δοκιμάσωαργότερα ν’ αποκωδικοποιήσω αυτά τα σημάδια. Όλα τα υπό

λοιπα -αφίσες, αντικείμενα και διάφορα βιβλία που, μέχρι πριν

από λίγο καιρό, θα έδιναν σ’ αυτό το χώρο την όψη ενός συνηθι

σμένου εφηβικού δωματίου- ήταν στριμωγμένα σε δύο μεγάλες

σακούλες σκουπιδιών πεταμένες στο κρεβάτι.

Η Κλερ δεν είχε ιδέα πού μπορεί να βρισκόταν ο γιος της.Τηλεφώνησε στη μητέρα της, στον πρώην σύζυγό της -τον μο-

νίμως απόντα πατέρα τού Γκαμπριέλ-, σε δύο φίλους του που

ήξερε τον αριθμό τους. Κανείς δεν είχε νέα του. Σκέφτηκε να κα-

λέσει την αστυνομία, αλλά εγώ δεν της άφησα κανένα περιθώ

ριο. Ναι, μπορεί ο Γκαμπριέλ να ονειρευόταν, μέσα στη σύγχυ-

134



ση του, πως η αστυνομία τον είχε πάρει στο κατόπι, εγω όμως

εξακολουθούσα να ελπίζω ότι η εξαφάνισή του θα είχε κατάληξη

λιγότερο δραματική από μια ανάκριση, μια προειδοποίηση, ή

μια σειρά ερωτήσεων για την ταινία και το άτομό μου. Μπορού

σα να φανταστώ τα άρθρα στις εφημερίδες, τα υπονοούμενα, μια

κατάσταση που θα κατέληγε πιο άσχημα κι απ’ όσο είχε αρχίσει.

Ήξερα πού να πάω. Ο δρόμος περνούσε από την πλατεία Κλισί,

όπου δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ η επίθεση που σχέδιαζαν κα

τά του Soldatenhcim' από την Πον ντυ Καρουζέλ, όπου ο Γκα-

μπριέλ με είχε ρωτήσει γιατί είχα διαλέξει του Τόμι* από τη δια

σταύρωση του Οντεόν, όπου δεν είχα απαντήσει στις σημαντι

κότερες ερωτήσεις του* από το μπουλβάρ Σεν-Ζερμέυ, που οδη

γούσε στο βασίλειο του αδερφού που είχε επινοήσει και με τον

οποίο είχε γίνει ένα. Ενώ ακολουθούσα βήμα βήμα τη διαδρομή

του Γκαμπριέλ —αναλογιζόμενος πως η χαμένη σκηνή του μέ

τρο Πον-Μαρί, ακόμη και το ενδεχόμενο να διακόψω, να εγκα

ταλείψω δηλαδή τα γυρίσματα, ακόμη κι η σκέψη πως όλη αυτή

η δουλειά, ο χρόνος και το χρήμα κινδύνευαν να εξατμιστούνσαν όνειρο, καταστρέφοντας τη φήμη μου, δεν μ’ άγγιζαν όσο το

ανησυχητικό αίνιγμα του Γκαμπριέλ, και με προβλημάτιζαν λι

γότερο από αυτό που θα έβρισκα στο τέλος της διαδρομής—, συ

νειδητοποίησα πόσο ισχυρός ήταν πια ο δεσμός μου μ’ αυτό το

αγόρι, και πόσο τα νήματά του δεν είχαν πλέον να κάνουν με

τον κινηματογράφο. Μια άλλη αράχνη με είχε πιάσει στο δίχτυ

της, παρόλο που πάσχιζα να την αποφύγω, από τη σκηνή της

συναγωγής κιόλας. Οφείλω να πω ότι είχα πέσει σε σπάνιο έντο

μο. Πώς είχε κατορθώσει ένας συνηθισμένος σκέιτερ του Τρο-

καντερό να μεταμορφωθεί ή, μάλλον, να γεμίσει έτσι; Έφταιγε

μήπως ότι η φύση πάσχει από το φόβο του κενού, κι αυτός πάνω

135




στις ρόδες του χανόταν με ακόμη μεγαλύτερη ταχύτητα επειδή

ήταν τόσο ανάλαφρος, ανερμάτιστος, άδειος; Ίσως. Ο Τόμι δεν

είχε παρά να μπει με πλήρη εξάρτυση, να στρογγυλοκαθίσει, σ’

έναν κενό χώρο. Αλλά θα έπρεπε αυτός ο χώρος να του ταιριάζει

κιόλας, να τον ρουφήξει εντός του. Έβλεπα σχεδόν καθημερινά

τον Ζονατάν, τον Ματιέ, τον Νικολά, νεαρούς ηθοποιούς με τα λέντο, με καλές προθέσεις, αφοσιωμένους στη δουλειά τους, πα

ρόλο που συχνά τους απασχολούσαν ασήμαντα πράγματα. Ούτε

εκείνοι είχαν ψυχή ιδιαίτερα φορτωμένη, κανείς τους όμως δεν

την είχε αφήσει να κατακτηθεί, ούτε καν να πολιορκηθεί. Η δια

φορά μπορεί να οφειλόταν στο ότι αυτοί ήταν ηθοποιοί και απο

λάμβαναν αργά και ήρεμα την προοπτική μιας καριέρας, ενώ ο

Γκαμπριέλ, δίχως φανερή κλίση, έβλεπε τον εαυτό του αντιμέ

τωπο με το μέλλον, λες και βρισκόταν στην ακτή ενός ωκεανού

που έπρεπε να τον διασχίσει έχοντας στη διάθεσή του μόνο μια

ακυβέρνητη σχεδία. Ο Γκαμπριέλ δεν θεωρούσε τον εαυτό του

ηθοποιό, ίσως και να μην ξαναγινόταν ποτέ, έπειτα απ’ αυτές

τις λιγοστές μέρες του καλοκαιριού. Όταν ο ένοικός του θα τον

εγκατέλειπε ή, αντίθετα, θ’ αποφάσιζε μια για πάντα να εγκα

τασταθεί μέσα του. Ίσως, πάλι -κι αυτό ήταν το πιθανότερο-, η

διαφορά να οφειλόταν στην οδυνηρή φύση του κενού το οποίο

προκαλεί η γενική εκκαθάριση σε περιοχές δυστυχίας. Τι έψαχνε

όμως να σβήσει ο Γκαμπριέλ;

Από πότε κατοικούσε ο Γκαμπριέλ στο δωμάτιο του Τόμι, όπου

τον ανακάλυψα εκείνη την ημέρα; Θυμήθηκα κάποιο ξημέρωμαπου τον είχα αφήσει χαμηλά στην Καρντινάλ-Λεμουάν, λες κι

ήταν ο Τόμι που γύριζε σπίτι του, στον αριθμό 69 εκείνου του

δρόμου. Στο εσωτερικό αυτής της παράξενης πολυκατοικίας,

πήγα να χτυπήσω το κουδούνι του δωματίου που εδώ κι έναν



χρόνο ήξερα πού ακριβώς βρισκόταν, με την ελπίδα πως ο Γ κ α -

μπριέλ θα είχε βρει τρόπο να το νοικιάσει- Χτύ πησ α το κουδούνι

και πρόφερα τ’ όνομά του, το επανέΧαβα, αΧΧά μά τα ια. Κ αθ ώ ς

έφευγα κι είχα αρχίσει να κατεβαίνω τη σκάλα, στο τέΧος του

διαδρόμου, άκουσα πίσω μου να ψιθυρίζουν τ’ όνομά μου. Σ τρ ά

φηκα: ο ΓκαμπριέΧ στεκόταν στο διάδρομο φορώντας μόνο το

- π αλιομ οδ ίτικο εσώρουχο της τελευτα ίας του σκηνής με τη Β ίλ -

μα' η λευκή του επ ιδερμίδα έλαμπε μες στο σκοτάδι, τα μ αλ λιά

του ήταν ακόμη χτενισμένα όπως του Τόμι και, το κυριότερο,

είχε μ ια έκφραση βαθιάς απ ελπισίας, δυο μ ά τια που αναμφ ίβο

λα είχαν κλάψει. Αίγες μέρες νωρίτερα, με αφορμή μια σκηνή

που θα γυρ ίζαμ ε, είχ αμ ε διαφωνήσει σχετικά με τα δάκρυα: κ α

θώς πλησίαζε ο θάν ατος , ο Τ ό μ ι είχε κλάψει, όπως πίστευε η

Ελέν; Ο Γ καμ πρ ιέλ με διαβεβαίωνε πως όχι. Τώ ρα αυτό το απελ

πισμένο φά ντασμ α έμοιαζε να μαρτυρεί το αντίθετο. Μ ε φ ωνή

αποκαμωμένη, που ωστόσο αντηχούσε στο διάδρομο, μου είπε:

— Δεν ήξερα π ω ς ήσουν εσύ, φοβήθηκα πω ς ήταν οι μπ ά-

τσοι. Θέλεις να περάσεις;

Ε δ ώ κι έναν χρόνο ήθελα να μπω στο δωμάτιο. Μια μέρα, τον

προηγούμενο Αύγουστο, είχα βρει στα αρχεία της αστυνομίας

την ακριβή διεύθυνση του τελευταίου κρησφύγετου του Τόμι,

μαζί μ’ έναν αριθμό δωματίου, το 22. Έσπευσα να διανύσω τα

μερικές εκατοντάδες μέτρα που χωρίζουν τα Αρχεία, χαμηλά

στην οδό Μοντάιν-Σεντ-Ζενεβιέβ, από τον αριθμό 69 της οδού

Κα ρντινάλ-Λεμουά ν. Ε ίνα ι μια παράξενη πολυκατοικία, απροσ

διόριστης ηλικίας, με μια ανθισμένη αυλή πίσω από μια σιδερέ-

vta πόρτα με μ εγά λο αψιδωτό πλαίσιο. Ακριβώς δίπλ α, ο αριθ

μός 71 είναι, στην π ρα γμ α τικ ότ ητ α , ιδιωτικό δρομάκι που οδη

γεί σε ένα μικρό κτίριο με πο λλ ά σκαλ οπά τια. Ε δ ώ έζησε ο Βα -

137




λ ε ρ ί Λ α ρ μ π ό , * α π ό τ ο 1 9 1 9 ώ ς τ ο 1 9 3 7 , ό π ω ς επ ίσ ης - κ ι αυτό

α φ ορά π ε ρισσ ότε ρο την ιστορία μ α ς - ο γ ια τρός Λ ά ζ λ ο Φ άρκα ς,

έ να ς α π ό του ς κα λ ύ τε ρου ς φίλ ου ς της Ε λ έ ν , π ιθα νόν κα ι του Τ ό-

μι . Λ υτ ός ο Ο ύγγ ρο ς Ε βρα ίος κομμουνιστής , γεννημένος το 191 1,

ε γ κ α τ ε σ τ η μ έ ν ο ς σ τ η Γ α λ λ ί α α π ό τ ο 1 9 3 3 , υ πή ρξ ε μ έλ ος τ ης υ π η

ρεσίας πληροφοριούν, και στη συνέχεια της ιατρικής υπηρεσίας

τ ω ν F T B - M O I μ ε α ρ ι θ μ ό μ η τ ρ ώ ο υ 1 0 2 0 1 . Τ ο ν Φ εβ ρο υά ριο το υ

19 4 4 οι γερμ αν ικές αρχές πληροφορήθηκαν τη διεύθυνσή του και

ήρ θα ν ν α το ν συλ λάβ ουν . Βρήκαν το διαμέρισμα άδειο και ανέθε

σα ν σ τη γ α λ λ ικ ή α στυ νομ ία να δ ιε ξα γ ά γ ει έρευ να . Σ τη ν α ναφο

ρά τη ς , η α σ τυ νο μία σημε ιώνε ι π ω ς η Ελ έ ν τον ε π ισκε π τότα ν συ

χ ν ά . Μ έ χ ρι τ η στιγ μ ή π ου ο Φ ά ρκα ς ε γκα τέ λε ιψ ε εσπ ευ σμέ να το

σπ ίτι του στα τέ λ η Νοε μβρίου 1943 , την π ε ρίοδ ο των με γ ά λ ων

συ λλή ψ εω ν, κι εξαφανίστηκε στην ύπαιθρο. Δεν υπάρχει αμφιβο

λ ία π ω ς ε κείνος βρήκε το κρησφύ γ ε το του Τό μι στη δ ιπ λ α νή π ο

λυ κ ατ οικ ία . Ο Λ ά ζλ ο Φ άρκας συνέχισε ν’ αγωνίζεται με τους FTP

ώς το τέ λ ος του π ολ έ μου , κι ύ στε ρα π ήρε το δ ρόμο της ε π ιστρο

φής γ ια την κομ μου νιστική Ο υ γ γ α ρία π ου π ά ντα ονε ιρευ όταν .

Στην ανθισμένη αυλή, στρωμένη με ανοιχτόχρωμες πλάκες,

το σπιτάκι του φύλακα ήταν κλειστό, αλλά στο παράθυρό του

ήταν κολλημένος ο κατάλογος των περίπου πενήντα ενοίκων,

με τα ονόματα και τους αντίστοιχους αριθμούς δωματίων. Υπήρ

χαν και αριθμοί χωρίς όνομα, όπως το 22. Μερικά σκαλοπάτια

στο βάθος της αυλής οδηγούσαν στην είσοδο της πολυκατοικίας.

Περπατώντας στους διαδρόμους, αντιλήφθηκα ότι η πολυκατοικία αποτελούνταν από απλά δωμάτια, όλα τους αριθμημένα με

μια μικρή χάλκινη πινακίδα καρφωμένη στην πόρτα τους, κι ότι

πιθανότατα είχε χτιστεί yta να στεγάσει τους φοιτητές της πε-

ρι°χής* Είχα βρει το δωμάτιο 22 και είχα χτυπήσει το κουδούνι.

Στην πόρτα υπήρχε ένα λευκό πόμολο από παλιά πορσελάνη,

138




που θα το είχε γυρίσει πολλές φορές ο Τόμι. Δεν μου άνοιξε κα-

νείς. αλλά μια γυναικεία φωνή, με έντονη προφορά που δεν κα-

τόρθωσα ν* αναγνωρίσω, με ρώτησε ποιος ήμουν. Δύσκολο να

το εξηγήσεις, πίσω από μια πόρτα. Προβάλλοντας αόριστες δι-

καιολογίες, κατάφερα να εκμαιεύσω από τη φωνή τον αριθμό

τηλεφώνου του ιδιοκτήτη. Τ ον οποίο και κάλεσα αρκετές φορές,

αλλά μάταια: για αδιευκρίνιστους λόγους —ίσως να φοβόταν,

επειδή δεν δήλωνε στην εφορία τα ενοίκια που εισέπραττε από

προσωρινούς αλλοδαπούς ενοικιαστές—, αρνιόταν πεισματικά να

μου επιτρέψει να επισκεφθώ το δωμάτιο.

— Ποιοι μπάτσοι, Γκαμπριέλ; Νομίζεις πω ς έχουν βγει να

σε ψάχνουν, επειδή δεν ήρθες στο γύρισμα σήμερα το πρωί;

Δεν απάντησε. Κι ήξερα ήδη, απ’ το χαμένο του βλέμμα, ότι

δεν καταλάβαινε τις ερωτήσεις μου. Ήταν χαμένος στ’ όνειρό

του, υπνοβατούσε. Στο όνειρο που το τροφοδοτούσε με εικόνες,

κείμενα, σκηνικά, με τέτοιο ζήλο που το ζούσε και ξύπνιος. Έ -

κανε ζέστη μέσα στο δωμάτιο, μια κάμαρα δώδεκα τετραγωνι-

κά, όπου υπήρχε μόνο ένα κρεβάτι, ξέστρωτο τώρα, με τα λευκά

του σεντόνια τσαλακωμένα, ένας παλιός νιπτήρας, μια ψάθινη

πολυθρόνα, μια ντουλάπα από κοντραπλακέ, ένα παράθυρο απ’

όπου διακρίνονταν δέντρα, το δρομάκι του αριθμού 71 και, πι-

θανόν, ακριβώς απέναντι, το διαμέρισμα των Φάρκας. Το κα-

ταφύγιο του Τόμι, η τελευταία του κρυψώνα, το τελευταίο του

λιμάνι. Άγγιξα τους το ίχους, παρατηρώντας ακόμη και τις πα-

ραμικρές λεπ τομ έρειες που εκείνος μπορεί να είχε δει, το διακό-πτη του ηλεκτρικού και τις βρύσες, που σίγουρα είχαν μείνει

ίδια, το ξύλο στο παράθυρο, στο σοβατέπι και το πάτω μα, κι όλα

τούτα ανέδιδαν την ίδια μυρωδιά: για τον Τ όμ ι, ήταν το ύστατο

άρωμα ελευθερίας. Στο μεταξύ, ο Γκαμπριέλ, σχεδόν γυμνός

139



9 ,

° ~ (° ζ ~ υτε με τη Βιλμα. αν και χωρίς αυτήν τώρα, ε ίχε κουλου-

ριαστεί σε εμβρυϊκή στάση στο κρεβάτι , σφίγγοντας ένα μαξιλά

ρι navoj στο στήθος του. Κάθισα δίπλα του οκλαόόν. Ί ον ρώτη

σα πο.»ς είχε καταφέρει να πάρει το δωμάτιο, κι από πότε. Πριν

από δέκα μέρες, ε ίχε μάθει από το θυρωρό 0Tt το δωμάτιο νοι

κιαζόταν κι ότι μπορούσε να το νοικιάσει , αρκεί να του κατέβαλ

λε αμέ σω ς έ ναν μή να μπ ροσ τά, σε με τρη τά: 100 ε υ ρώ, απ ό τα

1.000 που του ε ίχε δώσει η μητέρα του <υς προκαταβολή της

αμ οι βή ς του γ ι α τη ν ται νία - το με γαλύ τε ρο μέ ρος αυ τή ς τη ς

αμοιβής Οα το ε ισέπραττε σε μερικούς μήνες.

— Ο Τ ό μ ι τ ο νο ίκ ια ζε 2 . 0 0 0 φ ρ ά γκ α το χ ρ ό ν ο, κ ά τ ι λ ι γ ό τ ε

ρο απ* όσα κέ ρδιζε το μή να , συ μπλή ρω σε συ λλογι σμέ νος .

— Έ χ ο υ ν π ε ρά σ ει ε ξ ήν τ α πέ ντ ε χ ρ ό νι α α π ό τ ό τ ε , Γ κ α μ π ρ ι έλ .

Δ ε ν ε ίπ ε τ ίπ ο τ * ά λ λ ο . Ε ί χ α π ε τ ά ξ ε ι τ ο π α λ τ ό μ ο υ π ά ν ω σ τ ο

κρε β άτι και ε ίδα το κί τρι νο βιβλί ο τη ς Ε λέ ν που προε ξε ί χ ε από

τ η ν τ σ έ π η . Θ υ μ ή θ η κ α τ ις τσ α κ ι σ μ έν ε ς σ ελ ίδ ε ς. Ή τ α ν α ρ κ ε τ έ ς,

ανάμε σά του ς και αυ τέ ς όπου η Ελέ ν πε ρι έ γραφε τ ι ς σκη νέ ς που

ε ί χα ε ν σ ω μ α τ ώ σ ε ι σ τ ο σ ε ν ά ρ ι ο ’ υ π ή ρ χ α ν κ α ι ά λ λ ε ς , σ α ν εκ είν η

ό π ο υ έ γ ρ α φ ε : Ήξερε πολύ κα λά σε π έμπλεκε: "Όλοι εμείς θα πε

θάνουμε. κι αυτοί που δεν έκαναν τίποτα Οα κυβερνήσουν τη

Γαλλία. Και. σε δύο χρόνια . ού τε που θα μιλούν πια για μας».

Πού να 'ξερε πως ποτέ δεν έγινε λόγος γι' αυτούς, ούτε σε δύο

χρόνια ούτε ποτέ. Σ αν να μην είχαν καν υπάρξει. Π αιδ ιά δεκαε

φτάδεκαοχτώ χρόνων, που ήταν αγνά... Δύο μέτρα μήκος κι

άλ λα τόσ α βάθος, νά τι κέρδισα ν... Ή , σε μια άλλη παράγραφο:

Έ παιζε ακόμη σαν π αιδ ί 'μ ια φορά —ήταν κιόλας δεκα οχτ ώ χρ ό-

νων—πά λεφ εμ ε τ'αδέρ φ ια του για ένα κομ μάτ ι σοκολά τα. Δεν

ήταν άνδρας. δεν ήταν άνδρ ας ώριμος. Η Αν τίσταση σίγουρ α

του δίδαξε πολλά. Σίγουρα υπέμεινε πολλά από τους ανθρώ-

πους. Σ αυτές τις τσακισμένες σελίδες υπήρχαν όλα όσα χρεια-

140




ζόταν ο Γκαμπριέλ για να νιώσει καλύτερα τον ήρωά του και να

τροφοδοτήσει το παίξιμό του, αλλά και το αίσθημα της οργής,

το οποίο είχε μοιραστεί μαζί μου, για τη λήθη που είχε σκεπάσει

τα νεκρά παιδιά ή —ακόμη χειρότερα για τον ίδιο—για τούτη

την ατελή επίκληση του πνεύματός τους. Έβλεπα από πίσω αυ

τό το υπερφυσικό έμβρυο, αποχαυνωμένο μες στη ζέστη, ευάλω

το κι ελαφρύ. Είχα ωστόσο την εντύπωση πως μόνο αυτός, με

την τρέλα και την ιδιορρυθμία του, θα μπορούσε ν’ αποκατα-

στήσει τόσο αποτελεσματικά τη μνήμη του αγνού παιδιού που

είχε σκοτώσει δεκάδες ανθρώπους.

Παράξενο μου φάνηκε κι ένα άλλο απόσπασμα, που ο Γκα-

μπριέλ το είχε υπογραμμίσει χαράζοντας στο περιθώριο τρεις

γραμμές με στυλό διάρκειας. Μιλούσε για τότε που ο Τόμι και η

οικογένειά του έμεναν σε χωριστές πολυκατοικίες, στον ίδιο μι

κρό οικισμό που κρύβεται στον αριθμό 34 της οδού Μοντάιν-

Σεντ-Ζενεβιί$:Υποφέραμε, υπέφερε κι αυτός. Περιμέναμε κάθε

βράδυ: Θα έρθει, δεν θα έρθει; Ο ά νδρας μου είχ ε χ άσει το μυαλό

του. Έ τρεχ ε ξοπίσω του παντού. Αν κά πο ιο βράδυ ο Τ ομ ά δεν

ερχόταν, ο π α τέ ρα ς του πήγα ινε στο σπίτι του να δει τι συμβαί-νει. Ο Τ ομ ά έμενε σ ’ ένα δω μ άτ ιο κοντ ά σε εμάς. Ο άνδ ρας μου

έπεφτε στα τέσσερα στο πλατύσκαλο, να δει αν είχε φως κάτω

απ ό την π ό ρ τα . Αν έβλεπε φως, επέστρεφε, αλ λ ά κο ιμ όταν μόνο

όταν βεβ αιων όταν πω ς ο Τ ομ ά ήταν εκεί. Βρ ισκόμα σταν στο

κατάλληλο σημείο για να υποφέρουμε περισσότερο. Διάβασα

στον Γκαμπριέλ αυτές τις αράδες, κι έπειτα τον ρώτησα γιατί

τις είχε σημειώσει με το στυλό. Τον είδα τότε να ξεδιπλώνεται,

ν’ αποχωρίζεται το μαξιλάρι που έσφιγγε πάνω του, να στρέφε

ται προς το μέρος μου. Χαμογελούσε:

— Αν κ ά π ο ιο β ρ ά δυ ο Τ ο μ ά δεν ερχόταν , ο π α τέρ α ς του πή-

γαινε στο σπ ίτι του ν α δει τι συμ βαίνει , επανέλαβε απλώς.

ΐ 4 ΐ



Α ναγνω ρίζουμ ε α π ό π ίσω τον Τόμι, μ ε το σκούρο μπλε παλτό

του . καθισμένο σε κάποιο παγκάκι ανάμεσα στις δύο ε ισόδους

του μέτρ ο Π ονΜ αρί . Μ προ στά του, και προς τ ις δύο κατευθύν-

σεις, περνούν μ ερικ ά οχ ή μ ατ α της εποχής, ένα φορτηγό του γερ-

μ αν ικού σ τρατού , δύο ποδ ήλ αταταξ ί , ενώ, στην απ οβά θρα του

Σ η κο υά να , π ολ λο ί κάνουν τον περ ίπατ ό τους, κουκουλωμένοι

γ ι α ν α π ρ ο σ τ ατ ευ τ ο ύ ν α π ό τ ο κ ρ ύ ο ' ζευγά ρια ερωτευμένων, οι-

κογ ένειες που περιφέρονται κα ι κοντοσ τέκονται μπ ροσ τά στους

π ά γ κ ο υ ς τω ν υπαίθριω ν β ιβλ ιοπω λώ ν. Β λέπ ουμ ε δύο άνδρες μ ε

σκού ρο κοσ τούμ ι να πλησιάζουν τον Τόμι, α π ό π ίσω, να κάνουν τον κύκλο γύρω απ ' το π αγκ άκ ι του κα ι να στ έκοντα ι μπ ροστά

του . Την ίδ ια στ ιγμή, δύο μ αύ ρα αμ άξια , προσθ ιοκ ίνητα , πετ ά-

γ ο ν τ α ι α π ό τ ' α ρ ι σ τ ε ρ ά κ α ι φ ρεν άρ ου ν α π ό τ ο μ α , α κ ρ ιβ ώ ς μ π ρ ο -

σ τ ά σ τ ο π α γ κ ά κ ι . Α π ό κ ά θ ε α μ ά ξ ι κ α τ ε β α ίν ε ι έν α ς ά ν δ ρ ας . κ α ι

π η γαίνου ν μ α ζ ί ν α συναντήσουν τους δύο π ρώ του ς. Υ π ό την

α π ε ιλ ή τ ω ν ό π λ ω ν τ ου ς , ο Τόμι έχε ι σηκώ σει φηλά τα χέρ ια .

Σ τ η ν α π ο β ά θ ρ α , κ ά π ο ι ο ι π ε ρ α σ τ ι κ ο ί π α ρ ακ ο λ ου θ ο ύ ν τη σ κη νή .

Έ να ς άν δρ ας φάχνε ι τ ι ς τσέπ ες του Τόμ ι , δεν βρ ίσκε ι τ ίπο τα , τον

ξεκουμπώνε ι το παλτό , φάχνε ι τ ι ς εσωτερ ικ ές τσέπες , βρ ίσκει

ενα π ορτοφόλ ι κ α ι το δ ίν ει σ ε έναν α π ό τους συντρόφους το υ ' δ εν

1 4 2




βρίσκει τίποτε άλλο. Δ ύο άνδρες πιά νουν τον Τόμι α π ό το μ π ρά -

τσο ' εκείνος δεν αν τισ τέ κ ετ αι ' τον σπρώ χνουν σ το πίσω κάθ ισμα

του πρώτου αυτοκινήτου , κι έπε ιτα οι τέσσερις άνδρες μο ιράζ ο-

νται στα δύο προσ θιοκίνητα, που ξεκινούν κα ι απο μακ ρύνο νται

με ιλιγγιώδη ταχύτητα. Βλέπουμε περαστικούς να λένε κάτι

μεταξύ τους, κι ύστερα να συνεχίζουν το σουλάτσο τους κατά

μήκος της απο βά θρα ς.

Μ έσα σε ένα αυτοκίνη το της εποχής που τρέχει στους δρόμους

του Π αρισιού, στο πίσω κά θισμα , ο Τ όμι βρίσκεται αν άμ εσα σε

δύο από τους αστυνομικούς που τον έχουν μόλις συλλάβει. Ο

ένας τους φάχνει το πορτοφόλι του Τ ό μ ι ' βγάζει δ ιάφ ορα χ α ρ -τιά και τα περιεργάζεται, το ένα μ ετά το άλλο:

— Σε λ ένε Πι ερ Ντεσάν ; ρω τά ε ι

0 Τόμι δεν απα ντ ά . Κ οιτάζε ι σταθερά μπροσ τά του.

Θα σε δω την Κυριακή, στις δώδεκα το μεσημέρι, στο (μετρό)

ΠονΜαρί.. . , είχε γράψει στον Μαρσέλ ο Τόμι. Υποθέτω πως

αυτό το σημείο στην αποβάθρα του Οτέλ-ντε-Βιλ, το οποίο κα

ταλαμβάνουν οι υπαίθριοι βιβλιοπώλες, απέναντι από το Ιλ Σεν-

Λουί, ήταν ο συνηθισμένος τους τόπος συνάντησης: βρισκόταν

στο μέσο της απόστασης ανάμεσα στα σπίτια τους και, για να

φτάσουν ώς εκεί, έπρεπε κι οι δυο τους να περπατήσουν λίγο πα

ραπάνω από δέκα λεπτά. Ακολούθησα ξανά αυτή τη διαδρομή,

την τελευταία που διήνυσε ο Τόμι ελεύθερος, διασχίζοντας το χαμένο του βασίλειο. Εκείνη την Κυριακή 21 Νοεμβρίου 1943,

κατά τις δώδεκα παρά τέταρτο, ο Τόμι βγήκε από το σπίτι του

και κατηφόρισε την Καρντινάλ-Λεμουάν μέχρι το ποτάμι, περ

νώντας από την οδό Κλοβίς, που του είχε χαρίσει ένα από τα

ψευδώνυμά του, την οδό Μονζ που τον οδηγούσε καθημερινά

143




στο σχολείο όταν ήταν μικρός, τη διασταύρωση των οδών Εκόλ

και Ζυσιέ* συνέχισε μετά το Σεν-Ζερμέν προς την αποβάθρα της

Τουρνέλ, όπου βρίσκεται ο «Ασημένιος Πύργος»/ διέσχισε τη

γέφυρα της Τουρνέλ και το Ιλ Σεν-Λουί, από την οδό Ντε-Πον,

για να φτάσει τελικά στο Πον-Μαρί. Είχε συννεφιά και πολύ

κρύο για τέλη Νοεμβρίου, το θερμόμετρο έδειχνε ακριβώς 2

βαθμούς Κελσίου. Οι δρόμοι τότε ήταν φτωχικοί και σκοτεινοί,

κι εκείνο το πρωινό της Κυριακής, μέρας κατάλληλης για ψώνια

κι επισκέψεις, θα πρέπει να διασταυρώθηκε με κάποια κίτρινα

αστέρια, κάποια παιδιά αδυνατισμένα και χλωμά. Αναρωτιέ

μαι αν φοβήθηκε, φευγαλέα έστω, πως είχε στήσει μόνος του

παγίδα στον εαυτό του. Μου φαίνεται πιθανό. Γι’ αυτόν, δεν θα

υπήρχε τίποτα χειρότερο απ?το να μη γνωρίζει τι είχαν απογί

νει οι υπόλοιποι. Και τούτη η συνάντηση ίσως να γινόταν μόνο

και μόνο για να το μάθει. Αν ο Μαρσέλ ερχόταν, πιθανόν να τον

ενημέρωνε. Αν δεν ερχόταν, πάει να πει πως είχε συλληφθεί, πως

όλα είχαν τελειώσει. Και πως στη συνάντηση μπορεί να έρχο

νταν κάποιοι άλλοι. Ανα ρω τιέμαι, τέλος, αν ο Τ όμ ι, εκείνη τηνΚυριακή, αφού συναντούσε τον Μαρσέλ κι αν ήταν ακόμη ελεύ

θερος, λογάριαζε να κρατήσει την υπόσχεση που είχε δώσει στη

μητέρα του, δύο μέρες πριν. Για ένα είμαι σίγουρος: μέσα στο

μαύρο προσ θιοκίνητο, εκείνη είχε στο μυαλό του.

Το πορτοφόλι που ot αστυνομικοί βρήκαν πάνω του περιείχε

μια πλαστή ταυτότητα στο όνομα Πιερ Ντεσάν, που είχε εκδο- θεί στη Σεν-ε-Ουάζ, στην περιφέρεια του Ρενσί και, στο ίδιο

όνομα, μια κάρτα για τη βιβλιοθήκη της Σεντ-Ζενεβιέβ, και μια

ακόμη, της Σχολής Τεχνών και Επαγγελμάτων.**

Τ α δ ύ ο π ρ ο σ θ ι ο χ ί ν η τ α σ τ α θ μ ε ύ ο υ ν σ τ ο ν α ρ ι θ μ ό 69 τ τ \ ζ ο δ ο ύ

Κ α ρ ν τ ι ν α λ -Λ ε μ ο υ ά ν . Οι α σ τ υ ν ο μ ι κ ο ί κ α τ ε β α ί ν ο υ ν , κι έχουν ι 44




ανάμεσα τους τον Τόμι με χειροπέδες . Μ ια κ ά μ ερ α σ το χ έρ ι

τούς ακολουθεί, κα θώ ς διαβαίνουν την αφ ιδω τη είσοδο, αν εβ αί-

νουν σιωπ ηλά τους δυο ορόφους, αν οίγουν την πό ρ τα με τον

αριθμό 22 κα ι μπα ίνουν στο δω μά τ ιο . Οι αστυνομ ικο ί αν απ οδ ο-

γυρίζουν το στρ ώ μ α του κρ εβατιού, αδειάζουν την ντου λάπ α πε

τώντας τα πάντα στο πάτωμα , φάχνουν ένα σακ ίδ ιο κα ι βρ ί -σκουν τρία μεγάλα κλειδ ιά που ξεβιδώνουν τα μπουλόνια από

τις ράγες , μαζεύουν δ ιάφορα χ αρ τ ιά πάν ω α π ό το τραπέζ ι, τα

παίρνουν μ α ζ ί τους όλα , σ π ρ ώ χ ν ο ν τα ς τον Τ όμ ι π ρος την έξοδο,

8ίχως να που ν λέξη.

Τα δύο προσθιοκ ίνητα βάζουν μπρ ος .

Αυτή η σκηνή, γυρισμένη σε φυσικό ντεκόρ, η οποία μπορεί να

ανασυσταθεί με ακρίβεια, από τη στιγμή που ο Τόμι «τέθηκε

στη διάθεση» του υπαρχηγού της Δεύτερης Ειδικής Μονάδας

Δίωξης, του αστυνόμου Γκοτρί, δεν προβλεπόταν στο σενάριο.

Αν θυμάμαι καλά, δεν την είχα γράφει, γιατί δεν ήθελα να επι

νοήσω χωρίς στοιχεία το σκηνικό του δωματίου, αυτού του τόσο

ιδιωτικού για τον Τόμι χώρου. Γυρίσαμε τη σκηνή, αυτοσχε

διάζοντας με μια ψηφιακή κάμερα, τη μέρα που βρήκα τον Γκα-

μπριέλ σ’ εκείνο το δω μά τιο , λίγες μόλις ώρες αργότερα. Προη-

γήθηκε το χαμόγελο του Γκαμ πρ ιέλ και όσα το ακολούθησαν: ο

γιος, καθησυχασμένος από την πατρική αγά πη, χαλαρός για λί

γο, με είχε πλησιάσει, είχε καθίσει στο κρεβάτι ακριβώς δίπλα

μου, κι εγώ τον είχα βάλει να μου υποσχεθεί ότι θα επέστρεφε, θα

συνέχιζε τα γυρίσματα και θα έμενε μαζί μου ώς το τέλος. Ή μ α

σταν πραγματικά μόνοι στον κόσμο εκείνη την ώρα, εκείνη τη

στιγμή που ήταν έξω από τ η φυσιολογική ροή του χρόνου, μέσα

στην κάμαρα όπου κατοικούσε ένα φάντασμα με σάρκα και

οστά, κι εγώ του άγγιζα το δέρμα, ένιωθα τον πυρετό του στην

M5



άκρη το^ν δάχτυλων μου, την ανάσα του στο πρόσωπό μου. Ο

Γκαμπριέλ. χαμογελαστός, επιτέλους ήρεμος, είχε ψιθυρίσει έπει

τα από μακρά σιωπή: Ο Τ ο μ ά α γ α π ο ύ σ ε τ ον π α τ έ ρ α το υ. Φρά

ση που δεν την είχε βγάλει απ7το μυαλό του, υπήρχε μέσα στις

Α ν α μ ν ή σ ε ις τ ις Ε λ έ ν ,

εκεί όπου η τελευταία περιγράφει μια τρυφερή στιγμή ανάμεσα στον Τόμι και τον Ελέκ, σπεύδοντας να

συμπληρώσει: Α λ λ ά ένιω θε π ιο κ ο ν τ ά σε μ έ ν α π α ρ ά σ τον π α τ έ -

ρ α το υ . Εκείνη τη στιγμή μου αρκούσε που του είχε αγαπήσει

και που αυτή η λεπτομέρεια, την οποία δεν είχα καθόλου ανα

πτύξει στο σενάριο, είχε συγκινήσει τον Γκαμπριέλ. Αργότερα

—περιμέναμε τους ηθοποιούς και τους τεχνικούς που είχα καλέ-

σει να έρθουν με όλο τον εξοπλισμό—με κατηγόρησε ότι είχα επί

τηδες αποσιωπήσει τη σχέση ανάμεσα στον πατέρα και το γιο,

ότι είχα περιορίσει τον καημένο τον Μίκλος σε ρόλο κομπάρσου,

ότι δεν είχα καν γυρίσει αυτή τη σκηνή με τον ανήσυχο πατέρα,

πεσμένο στα τέσσερα για να δει αν υπάρχει φως κάτω από την

πόρτα, αλλά εγώ τη θεωρούσα γελοία κι ο Γκαμπριέλ μού είπε:

«Δεν είναι καθόλου γελοία». Όπως και να ’χει, ο Μίκλος είχε

ήδη φύγει. Έ τσ ι, η ταινία έχει πάντα αυτό το κενό για το οποίο

μετανιώνω, αυτό τον πατέρα που σε καμιά δεκαριά σκηνές είναι

αποκλεισμένος σε δεύτερο πλάνο, που εκτοπίστηκε για κάποιο

λόγο σκοτεινό, τον οποίο θα έπρεπε ίσως ν’ αναζητήσω στη φύ

ση της σχέσης που με συνδέει με τον Τόμι, παρά τη θέλησή μου,

πέρα από τον κινηματογράφο, πέρα από το χρόνο.

Σ το στούντιο της οδού Ν ταγκέρ , αχούγ οντα ι χτ υπ ήμ ατα στην

π ό ρ τα *η Μ α ρ τ κ α ί ο Μ π ελ ά , καθισμένοι στο τραπέζ ι , π α ρ α κ ο -

λουθούν τη μ η τέρα τους που πηγαίνει να ανοίξει. Σ τ ο π λα ίσ ιο

της π όρτ ας εμφανίζονται τότε δύο α π ό τους αστυνομ ικούς που

συνέλαβαν τον Τ όμ ι :

146




— Η κυρία Ε λ έ κ ;

— Η ίδ ια . Τ ι θέλετε;

— Θ α θέλαμε να μά θο υμ ε πού βρίσκεται ο γιος σας, ο Τ ο μ ά ,

κ υρ ία Ε λ έ κ . Μ ή π ω ς γ ν ω ρ ίζ ετ ε;

— Ν ο μ ίζ ω π ω ς ναι, τέτο ια ώ ρ α , ημέρα Κ υ ρ ια κή , Θα πρέπει

να βρίσκεται στο συσσίτιο. .. Στρέφ εται και λέει στον Μ π έλ α κ ά -

τι στα ουγγρικά, που συνοδεύεται απ ό υπότιτλους: «Κ ατ έβ α και,

αν έρθει, να του πεις να μη ν α νέβει».

Οι δύο αστυ νομ ικοί μπαίνουν στο διαμέρισμα, το επιθεω-

ρούν, α λ λ ά χ ω ρ ίς να αγ γίξο υν τίπ ο τα .

— Σ τ ο σ υ σ σ ίτιο .. ., λέει ο ένας α π ’ α υτούς, που συνεχίζει να

στριφογυρίζει στο δω μά τιο κα ι να περιεργάζεται τα διάφορα

αντικείμενα πά νω στα έπιπ λα . Π ολ ύ φοβάμαι πω ς 8εν ε ίναι στο

συσσίτ ιο , κυρία Ε λέ κ . Μ α ς λέ τε φέ ματα . Α λλ ά δεν έχει ση μα -

σία. Υ πάρχ ουν πρ οσ ω πικ ά του αντικείμενα στο διαμέ ρισμα ;

— Ό χ ι, δεν έχει τίπ ο τα δικό του εδώ. Δεν μένει εδώ, ξέρετε.

— Ξέ ρουμ ε , ξέρουμε. Ό π ω ς ε πίσης ξέρουμε πω ς έ ρχεται στο

σπίτι σας σχεδόν καθημ ερινά.

— Π ώ ς γ ίνετα ι, κύριε, λέει ξαφ νικά εκνευρισ μέν η η Ε λ έ ν ,

εσείς που ε ίστε Γ ά λ λ ο ς να ε ργάζε στε γ ια τους Γε ρμα νού ς ; Δε ν το

ξέρετε πω ς είναι εχθρο ί μ α ς ;

Ο αστυνομικός έχει σκύφει τώρα πάνω από το τραπέζι και

κοιτάζει πα ρατ εταμ ένα τ α π ιάτ α όπου έτρωγαν τα παιδιά, προ-

τού απαντή σει:

— Κάπως πρέπει να ζήσουμε κι εμείς, κυρία Ελέκ, κάπως

πρέπει να ζήσουμε.

Κατευθύνεται προς την πόρτα, την ανοίγει λέγοντας «Εις το

επανιδείν, κυρία μου, ζητούμε συγγνώμη για την ενόχληση», και

φεύγει έχοντας πίσω του τον άλλο αστυνομικό.

147




Για να συνοδεύσω τον πρωταγωνιστή στη δραματική κλιμάκω

ση που καλούνταν να αποδώσει, θέλησα να σεβαστώ στα γυρί

σματα, όσο περνούσε απ“το χέρι μου, τη χρονολογική σειρά των

γεγονότων. Τις μέρες εκείνες, όμως, ακόμη και η σειρά των

σκηνών ήταν μπερδεμένη. Πήραμε νέα άδεια για να γυρίσουμε

τη σύλληψη του Τόμι στην αποβάθρα του Οτέλ-ντε-Βιλ, αλλά

για την επόμενη Κυριακή, δηλαδή μία ολόκληρη εβδομάδα μετά

τη σκηνή της έρευνας στο δωμάτιό του. Ο Γκαμπριέλ δεν ήταν

πια ο ίδιος. Ό σο για την επίσκεψη της αστυνομίας στο σπίτι της

Ελέν, στην οδό Νταγκέρ, αυτή είχε γυριστεί πριν από την πρώ

τη αναχώρηση της Βίλμας. Η Ελέν την περιγράφει στο βιβλίο

της, κι είναι μία απ’ τις σκηνές όπου κάποια σημεία αναφοράς,επιβεβλημένα στα ιστορικά βιβλία και τις ταινίες, μοιάζουν συ

γκεχυμένα. Απ’ ό,τι φαίνεται, αφού συνέλαβαν τον Τόμι, εκείνη

την Κυριακή, οι μπάτσοι της Δεύτερης Ειδικής Μονάδας Δίω

ξης έψαξαν το σπίτι της, κάνοντας την να πιστέψει ότι αναζη

τούσαν το γιο της και κρύβοντάς της, συνεπώς, ότι τον είχαν

συλλάβει. Για τον απλούστατο λόγο, υποθέτω, ότι μπροστά της

ένιωθαν ντροπή, και δεν είχαν το θάρρος ν’ αντιμετωπίσουν τον

πόνο ή την οργή της. Επρόκειτο για μια έρευνα εντελώς τυπική,

άλλωστε, την οποία ανέφεραν στον προϊστάμενό τους μ ’ αυτά τα

λόγια: Η επίσκεφη που πραγματοποιήθηκε στην οικία των γο-

νέων του Ελέκ, στον αριθμό 63 της οδού Νταγκέρ , όπου ο τελευ-

ταίος μετέβαινε επ ί καθημερινής βάσεω ς, δεν απεκάλυφε τίποτε

το ύποπτο9 αντικείμενο ή έγγραφο. Ναι, οι χαμηλόβαθμοι αστυνομικοί εκείνης της κυριακάτικης ρουτίνας, οι οποίοι συνέλαβαν

τον Τόμι, πήγαν, στη συνέχεια, στο σπίτι της μητέρας του, που

ήταν Εβραία και ολοφάνερα συνεργός του γιου της, για μια

ερευνά εντελώ ς τυπική , και δεν τη συνέλαβαν. Η Ελέν λέει μάλι

στα, επί λέξει, π ως οι αστυνομικοί ήταν πολύ ευγενικοί και πο

148




λιτισ μένοι. Έ ν ιω θ α ν π ω ς π λη σ ία ζε το τέλος. Α π ό τότε, α π ό το

χ ειμ ώ ν α του 1 9 4 3 . Αλλά σφάλλει. Γιατί, αν πραγματικά το

ένιωθαν, το δίχως άλλο θα είχαν εξαφανιστεί στην άλλη άκρη

της Γης. Κι ακόμη, επειδή δεν ήταν και τόσο ευγενικοί, όπως θα

διαπιστώσουμε στη συνέχεια. Επομένως, γιατί την απάλλαξαν;

Γιατί η Ελέν, που την είχαν εντοπίσει εδώ και μήνες, δεν ανησύ- χησε ποτέ; Τ ι θαύμα έγινε κι επέζησε αυτή η οικογένεια των

Εβραίων, που ήταν φανερά κομμουνιστές και που ένα μέλος της

είχε σκοτώσει Γερμανούς; Πρέπει να πιστέψουμε ότι ένας κόκ-

κος άμμου ήταν ικανός, κάπου κάπου, να μπλοκάρει την αστυ-

νομική μηχανή. Οι Ελέκ εγκατέλειψαν το διαμέρισμά τους στην

οδό Νταγκέρ, την ίδια μέρα και οριστικά, αφήνοντας μέσα όλα

τους τα πράγματα, για να εγκατασταθούν λίγα μόνο μέτρα πιο

κάτω, σ’ ένα φιλικό τους σπίτι στην οδό Φρουαντεβό.

Οι αστυνομικοί που ανέλαβαν τον Τόμι και τον έθεσαν στη διά-

θεση του επιθεωρητή Γκοτρί ονομάζονταν Λαβουανιά, Μπες,

Πλανσενό, Ορλιάνζ και Ρο. Μια αστυνομία πολύ γαλλική, βέ-

ροι Γάλλοι δηλαδή, υπό τις διαταγές των γερμανικών αρχών. Τελεία και παύλα. Μπορεί να μην ήταν οι χειρότεροι, μπορεί

ορισμένοι απ’ αυτούς να αποστρέφονταν τα βασανιστήρια, μπο-

ρεί να βασάνιζαν με το γάντι, μπορεί κιόλας κάποιος ανάμεσα

τους να ήταν πληροφοριοδότης της Αντίστασης. Όμως όλα τού-

τα τα ονόματα αναφέρονται στο έντυπο της «διαθεσιμότητας»,

που προηγείται των πρακτικών της ανάκρισης και πίσω απ’ το οποίο κρύβεται η περισσότερο ή λιγότερο χρονοβόρα διαδικασία

απόσπασης των ομολογιών.

Στο φως της μέρας, σε γκρο πλαν, το πρόσωπο τον Τόμι, κα-

θώς περπατάει, είναι σκυθρωπό, σφιγμένο. Στο πλάνο βλεπον

149



μ.ε ocxofj.7 7 , απο σ πα σ μα τικά , τα πρόσ ω πα και τους ώμου ς άλλων

ανοχών, που φορούν σχούροζ κοστού μια xou τον περιστοιχίζουν.

Α χ ού μ ε τον ήχο των β η μ ά τ ω ν τους πά νω στο ξύλινο. όπω ς

υποθέτουμε, πάτωμα, που τρίζει.

— Α ρ ισ τερ ά ! διατάζει χάποιος.

Μ π ρ ο σ τ ά μ α ς ανοίγ εται μ ια μ ε γ ά λ η αίθ ουσα που έχει στο

β ά θ ος δύο χ α γχ ελόφ ρ αχτα παράθυρα. α ν ά μ εσ α σ τα οποία χρέ

μ ε τ α ι μ ια φ ω τογραφ ία του Π ετέν. Σ ε π ρώ το πλάνο , βλέπουμε

ένα μαχρύ μεταλλιχό τραπέζι , άδειο . Στο βάθος . ένα γραφείο

όπου δεν χάθεται χάνεις , με μια χαρέχλα τοποθετημένη μπρο-

στά του. Κ α τ ά μή χο ς του αριστερού τοίχου, μ ια ραφιέρα με φα

χέλου ς σ τη σειρ ά, που τους σ υ γχρ α τείέν ας σ π ά γ χ ο ς ' σε ένα τρα-

πέζι κά θ ετα ι μ ια γυνα ίκ α κ αι κοιτάζει το φακό. Π ά ν ω σε αυτό

το τρα πέζι . μ ια γραφ ομηχα νή της εποχής . όπου είναι περασμένα

φ ύ λ λ α χαρτιού και καρμπό ν. Έ ν α ς ασ τυ νομικός μπαίνει σ το κ ά-

δρο. παίρνει έναν φάκελο από τα ράφια, τον αφήνει στο γραφείο

και κάθεται από πίσω. Ανοίγει ένα συρτάρι , βγάζει ένα φύλλο

λ ευ κ ό χ α ρ τ ί κι ένα μ ο λύ β ι, κ α ι τ α α κ ο υ μ π ά ει μ π ρ ο σ τ ά του.

— Κάθισε.

Ο Τόμ ι, με χειροπέδες, κάθ εται στην καρ έκλα μπ ροστ ά στο γραφείο. Είναι όπως τον είδαμε στη σύλληφη και στην αυτοφία

που πραγματοποιήθηκε στο δω μ ά τιό του, χω ρίς κ απέλο, με το

σκούρο μπλε παλ τό του. Κ άτ ω α π ό το παλτό , βλέπουμε ένα σα -

κάκι μπλε κι ένα πουκάμισο λευκό, κουμπωμένο μέχρι πάνω,

χω ρίς γραβάτα. Τρεις αστυνομ ικ οί στέκουν πίσω του, ακουμπι-

σμένοι στο άδ ειο τραπέζι.

— Επίθετο;Ο Τόμι δεν απαντά. Ο ανακριτής τον κοιτάζει έκπληκτος.

Έ να ς α π ό τους αστυνομικούς πάει κα ι στηρίζεται στο τραπέζι της

γραφομηχανής, απ έναν τι του , μόλ ις στο ένα μέτρο.

150

Scanned by GamScanner



— Οχι. την έχω καταστρέφει.

Σ ο υ είχε δοθεί απ ό τα κεντρικά της αστυνομία ς;

— Ν αι.

— Π ο ια ημερομηνία;

Γ ι α π ρ ώ τ η φορά. ο Τ ό μ ι σκύβει το κεφ άλι ' ξαφνικά μοιάζει εξαντλημένος.

— Π ο ια ημερομηνία ... Δεν θυμάμαι πια.

Ο αστυνομικός, που είναι όρθιος, τον αρπάζει από τα μαλλιά

κ αι του τραβάει βίαια το κεφάλι προς τα πίσω :

— Θ α μα ς πεις την ημερομηνία. ..

— Θ α έλεγ α αρχές του '43.

Ο αν ακ ριτή ς στρέφεται στη δακτυλογράφο:

— Ν α β ά λ εις « 1 η Ια νουαρίο υ 1 9 4 3 » . Θρήσκευμα;

Ο Τό μι δεν απ αντ ά , έχει πάντα αυτό το κενό βλέμμα που

κοιτάζει ίσια μπροστά. Ξαφνικά ο όρθιος άνδρας τού δίνει ένα

γερό χα στο ύκι. Βλ έπο υμε το πρόσωπο του Τ όμι σε γκρο πλαν, το

π ρ ό σ ω π ο ενός παιδιού που αρχικά σαστίζει και μ ετά κ α τα β ά λ -

λει προσπάθεια γ ια να μ η δείξει τον πόνο του , να φανεί ατάρα χος.— Ε ίσ α ι Ε β ρ α ίο ς , Ε λ έ κ —του λέει ήρεμα ο ανακριτ ής- , ένας

β ρ ω μ ερ ό ς μ ικ ρ ό ς Ο ύγγρος Ε β ρ α ίο ς τρομοκράτης. Εβραίος. Δεν

είναι δύσκολο να το πεις.

Η δακτυλογράφ ος π ληκ τρ ο λογ εί μ ια λέξη μ ε εφ τά γ ρ ά μ μ α -

τ α στ η γ ρα φ ο μ ηχανή τ ης .

— Οικογενειακή κατάσ τασ η;

— Άγαμος.

— Παιδιά;

— Ό χ ( .

— Επάγγελμα;

— Δεν εργάζομαι. Ε ίμαι φοιτητής.

152

c a n n e d b y C a m S c a n n e r



— Δ ιε ύθυνση κ α τ ο ικ ία ς :

— Οδός Ροζέ 7 , σ τ ο 1 4 ο .

Τότε ο ανακριτής ανοίγει το φάκελο που έχει μπροστά του,

τον ξεφυλλίζει β ια σ τ ικ ά , κ α ι στο τ έλος βρίσκει αυ τό που θέλει.

— Οντέτ. Θα γ ράφ εις: « Δ ιαμ έν ω επισ ή μ ω ς στο ν αριθ μό 7

της οδού Ρ ο ζ έ στο 1 4 ο δ ια μ έ ρ ισ μ α τω ν Π α ρ ισ ίω ν , α λ λ ά στην

πραγματικότητα κ α τ ο ι κ ώ , α π ό τον Μ ά ι ο , στο ν αριθ μό 6 9 τη ς

οδού Κ α ρ ν τ ιν ά λ -Λ ε μ ο υ ά ν , στο δ ω μ ά τ ι ο υ π ' α ρ ι θ μ όν22, στο 5ο

διαμέρισμα . μ ε το ό ν ο μ α Ν τ ε σ ά ν » . Π ό σ ο το πλήρω νες α υ τό το

δωμάτιο:

— 2.000 φράγκ α.

— Οντέτ. πρ όσθ εσε τη διευκρίνιση: «Ε τήσιο ενοίκιο». Έ χεις

κα ταδ ικασ τεί στο παρελθόν;

— Όχι.

— Κύριοι λ έε ι ο α νακριτής κλείνοντας το φάκελο και τα -

κτοποιώντας το χ α ρ τί με το μολύβι μέσα στο συρτάρι- , αρκετά

για μ ια Κ υριακή, έτσι δεν είναι; Ρ ίξτε τον μ αζ ί με τους άλλους,

στην αίθουσα 23...

Την ώρ α που οι ασ τυ νο μ ικοί αρπάζουν τον Τ όμι, ο ανακρι-

τής συμπληρώνει χα μο γε λώ ντ ας :

— Χ άρη κα γ ια τη γνωριμ ία . Θα σε ξαναδώ αύριο. Θα μιλή-

σουμε για τα σ υμ βάν τα.

Αυτή η σκηνή διαδραματίστηκε στην έδρα της Δεύτερης Ειδικής

Μονάδας Δίωξης της Υπηρεσίας Πληροφοριών -επιφορτισμέ

νης, την περίοδο εκείνη, με τη δίωξη των εχθρών της Γερμανίας-, στον δεύτερο όροφο της νότιας πτέρυγας της Ασφάλειας.

Οι Ειδικές Μονάδες είχαν στη διάθεσή τους τούτη την ανακριτι-

κή αίθουσα με τον αριθμό 35, μία από τις μεγαλύτερες που υπήρ-

153



Χαν?καθώς και αρκετες αίθουσες κράτησης και διάφορα γραφεία.

Οσοι συλλαμβανονταν οόηγουνταν εκεί, ανακρίνονταν για αρ

κετες μερες, και επειτα παραδίδονταν στις γερμανικές αρχές,

που αποφάσιζαν αν χρειαζόταν να αποσπάσουν περαιτέρω ομο

λογίες. Τα πρακτικά των ανακρίσεων δακτυλογραφούνταν σε

πέντε αντίτυπα, ένα πρωτότυπο και τέσσερα αντίγραφα, με καρμπόν ανάμεσα στις σελίδες. Τη δακτυλογράφηση την έκανε πά

ντοτε γυναίκα. Μια γυναίκα παρούσα στις ανακρίσεις, όσο βίαιες

και ταπεινωτικές κι αν ήταν. Η γυναικεία παρουσία, στην πραγ

ματικότητα, ήταν αναπόσπαστο τμήμα του ψυχολογικού μηχα

νισμού της ανάκρισης που κινούσαν οι άνδρες. Είναι αυτονόητο

πως οι εκθέσεις των ανακρίσεων δεν αναφέρουν τις βιαιοπραγίες

για την απόσπαση των ομολογιών. Στην Υπηρεσία Πληροφοριών ήταν συνηθισμένο φαινόμενο. Δεν χρειάστηκε, συνεπώς, να

επινοήσω τη φύση τους, αφού την έχουν περιγράφει οι επιζήσα-

ντες, αλλά να φανταστώ πώς τις έζησε ο Τόμι. Η παραπάνω

σκηνή αντιστοιχεί στην προανάκριση, που αποτυπώνει την κοι

νωνική κατάσταση του συλληφθέντος και προηγείται της ανά

κρισης για τα γεγονότα καθ’ εαυτά. Φαντάστηκα έναν Τόμι σε

κατάσταση σοκ, ταπεινωμένο, ανυπεράσπιστο, γρήγορα ηττη-

μένο, που αντιδρά μόνο με τη σιωπή του στην πρώτη ερώτηση,

xat έπειτα σ’ εκείνη για το θρήσκευμά του. Ό χι το δικό του συ

γκεκριμένα, αλλά την εικόνα της εβραϊκότητας που κατασκεύα

ζε η ναζιστική προπαγάνδα και με την οποία εκείνος δεν ήθελε

να τον ταυτίζουν, την εικόνα που τον είχε πείσει να πάρει τα

όπλα, τη ρετσινιά που θα επιδίωκαν στο εξής να του κολλήσουν.Δεν γνωρίζω ποιο ήταν, για τον Τόμι, το χειρότερο ψυχικό βα

σανιστήριο, από κείνη τη μέρα και μετά: ότι έχασε τη μητέρα

του ή ότι έχασε την ελευθερία του, την αξιοπρέπειά του, τη ζωή

του... Αλλά θα στοιχημάτιζα πω ς, γ ι’ αυτόν —τον υπερόπτη, ψη-

154




να ήταν θυμωμένος με την απροσεξία του τόσο που εκεί

νη τη στιγμή να μισεί τον εαυτό του. Το ακριβώς αντίθετο συ

ναίσθημα απο εκείνο που φέρνει δάκρυα.

Αν ο Γκαμπριέλ στενοχωριόταν για τον Τόμι, για τον εαυτό

του, κι έκλαιγε για να βρει παρηγοριά, αυτό οφειλόταν στο ότι

εδώ και λίγες μέρες είχε αλλάξει. Για την ακρίβεια, άλλαζε βαθμιαία, από τη στιγμή που τον είχα βρει στο δωμάτιο του Τόμι,

στην οδό Καρντινάλ-Λεμουάν. Πρώτα απ’ όλα, τον είχε συγκι-

νήσει που είχα πάει ο ιόιος, προσωπικά, που τα είχα παρατήσει

όλα για να τον αναζητήσω, ενώ ένας βοηθός, θ ε ωρ η τ ι κ ά , θα τα

είχε καταφέρει μια χαρά. Αλήθεια ήταν. Το είχε νιώσει. Ότι δεν

θα εκχωρούσα σε κανέναν άλλο αυτή την έγνοια, αυτή τη συγκί

νηση. Δεν το συνειδητοποίησε αμέσως, όταν με είδε στο διάδρο

μο, αλλά σε λίγο, όταν του διάβαζα τις σελίδες του βιβλίου της

Ελέν που ο ίδιος τις είχε τσακίσει στην άκρη, όπως ο πατέρας ή

η μητέρα διαβάζουν ξανά και ξανά στο παιδί τους την ίδια ιστο

ρία που του αρέσει και τη ζητάει, για να νιώσει σιγουριά. Ναι,

νομίζω πως εκείνη τη στιγμή, κουρνιασμένος πλάι μου, ακού-

γοντας τη φωνή μου να μεταφέρει τα λόγια της Ελέν, κάτι κα

τάλαβε. Αυτό που αποδείκνυε η παρουσία μου, ο χρόνος που

του αφιέρωνα, το κείμενο που του διάβαζα και που μόνο εμείς

μπορούσαμε να το μοιραστούμε πλήρως. Α ν κ ά π ο ιο β ρ ά δ υ ο

Τ ο μ ά δ εν ε ρ χ ό τ α ν ,ο π α τ έ ρ α ς τ ο ν π ή γ α ι ν ε σ το σ π ίτ ι τ ου ν α δε ι

τ ι συμβα ίνε ι , μου είχε επαναλάβει με πλατύ χαμόγελο, σαν ν’

αστειευόταν. Δεν αστειευόταν καθόλου. Είχα ήδη διακρίνει, πο

λύ πριν από εκείνη τη μέρα, την τάση του να με αντιμετωπίζει

σαν πατέρα, αφού εγώ του είχα γράψει το ρόλο τον οποίο αμφι

σβητούσε. Από καιρό γνώριζε ότι τον είχα ανάγκη, είχα ανάγκη

τη συντροφιά του όσο γινόταν συχνότερα. Εκείνη τη μέρα, που

είχε κρυφτεί, ανακάλυψε στην παρουσία μου δίπλα του, στη φω-



νή μου. στο βλέμμα μου ίσως, σε κάτι που μάλλον έβγαινε από

μέσα μου, ότι αυτή η ανάγκη δεν οφειλόταν μόνο σε πρακτικούς

λόγους, ότι η παρουσία του δεν ήταν για μένα απλώς ένα εργα-

λείο για να κάνω καλύτερα τη δουλειά μου. Τ ο ένιωθε. Το γευό-

ταν. χωρίς ακριβώς να το αναγνωρίζει. Ό ,τ ι σε μένα φάνταζε

τόσο επικίνδυνο, τόσο ενοχλητικό που δεν ήθελα ούτε να το κα-

τονομάσω. εκείνος το ρουφούσε με τη λαχτάρα του διψασμένου.

Του κάλυπτε ένα αβυσσαλέο κενό. Θα πρέπει να του φαινόταν

πιο απολαυστικό κι από το δόλωμα της μητρικής αγάπης μέσα

στην αγκαλιά της Βίλμας, γιατί δεν του πρόσφερε μόνο θαλπω-

ρή, αλλά τον οδηγούσε κιόλας, λίγο λίγο, μετά τον πόνο της φα-

ντασίωσης. στην αποδοχή της πραγματικότητας.

Νά γιατί, ενσαρκώνοντας τον Τόμι που κακοποιείται, ο

Γκαμπριέλ λυπόταν τον εαυτό του και είχε βάλει τα κλάματα:

είχε αρχίσει ν' αποχωρίζεται τον Τόμι και μπορούσε να τον πα

ρατηρεί εντός του, να συμμερίζεται την οδύνη του χωρίς να την

αισθάνεται ο ίδιος, αλλά τα δάκρυα του θα με υποχρέωναν να

στάξω το βάλσαμο της πατρικής αγάπης. Πράγματι, με ανα

στάτωσαν. Μ’ ένα νεύμα, ζήτησα απ’ όλη την ομάδα ν’ απομα

κρυνθεί. Εκείνος καθόταν στην καρέκλα του, με τις χειροπέδες

περασμένες στους καρπούς, κι εγώ, γονατιστός στα πόδια του,

του έπιασα τα χέρια. Τα λόγια που έβρισκα για να τον παρηγο

ρήσω, που απευθύνονταν σε κάθε πόνο, του Τόμι, του ηθοποιού

και τον δικό του, άλλο δεν έκαναν παρά να δυναμώνουν τους

λυγμούς του:

— Ό λα θα πάνε καλά, Γκαμπριέλ, όλα θα πάνε καλά... Είναι

φυσικό να κλαις, στη θέση σου θα είχα ήδη πνιγεί στα δάκρυα,

αλλά τώρα όλα θα πάνε καλά, θα τα καταφέρεις, ξέρω ότι είσαι

ικανός να τα υπομείνεις όλα αυτά, θα βγεις νικητής, θα δεις...

Και άλλα πολλά και παρήγορα. Εκείνος, με φωνή σπασμε-

157



νη, σαν να μιλούσε περισσότερο για τον ηθοποιό παρά για τον

εαυτό του, αρνιόταν όλα όσα του έλεγα, επιμένοντας πως ποτέ

δεν θα τα καταφερνε, πως ήταν πολύ δύσκολο, πως δεν θα έφτα

νε ως το τέλος, χωρίς να θέλει να μου πει αν εννοούσε το τέλος

της σκηνής ή το τέλος της ταινίας, αφήνοντας από τότε να εννοηθεί ότι μιλούσε για τη ζωή του. Του απάντησα πως δεν πει

ράζει, αν ήθελε να σταματήσουμε τη σκηνή θα τη συνεχίζαμε

την επομένη, αν ήθελε να σταματήσουμε την ταινία θα την εγκα-

τέλειπα, για μένα τίποτα δεν ήταν σημαντικότερο από εκείνον.

Ώ ς τότε, ευτυχώς, είχαν στερέψει τα δάκρυά του. Κι ο Γκαμπριέλ

ηρέμησε έτσι, πάνω στην καρέκλα του, δεμένος με χειροπέδες.

Δεν ήθελε να γυρίσει στο καμαρίνι του, να διασχίσει το πλατόπερνώντας ανάμεσα από τους τεχνικούς και τους ηθοποιούς που

περίμεναν στα σκοτεινά. Μου χαμογέλασε. Μου ζήτησε να ξα-

ναπάρουμε τη σκηνή από εκεί που την είχε αφήσει. Ζήτησα να

του διορθώσουν το μακιγιάζ. Έπαιξε αυτή την πρώτη ανάκρι

ση, κι έπειτα τη δεύτερη, μέχρι το τέλος, σαν ήρωας.

Σ ε ένα μ ικρό δω μά τ ιο φωτ ισμένο α π ό λάμ πα οροφής, ένας άν 8ρας με πουλόβερ περνάει μ ικρ ά κο μ μ άτ ια χαρτόνι με νούμερα

—.22, 11 κα ι 43—σε ένα μ εταλ λ ικό πλα ίσ ιο , γύρω στ α 5* 2 εκα το -

σ τ ά , στην άκρη μ ιας ράβ δου στερεωμένης κά θετ α σε έναν γυμνό

τοίχο . Έ ν α άλλο πλα ίσ ιο , π ι ο στενό , ακρ ιβώς πάν ω α π ό το

προηγούμενο, φέρει τον α ρ ιθμ ό 19. Π ά ν ω α π ό α υ τή τη ρ ά β δ ο ,

μια άλλη , τοποθετημένη πα ράλλ ηλ α κα ι π ι ο μ εγάλη , κα ταλή γε ι

σε έναν μ εταλ λ ικό δακτύλ ιο . Αφ ού περνάε ι τα τρ ία νούμερα , ο

άνδρας στρ έφεται κα ι αλλά ζε ι θέση, απ οκ αλ ύπ τον τας ένα π ερ ι -

στρεφόμενο σκαμπό , στην κα τακ όρυ φ ο π ου ορ ίζουν ο ι απολ ήξε ις

των δύο ράβδω ν .

— Λ οιπόν , εσύ κ ά θ εσ α ι εδώ .

158




Ο Τόμι μπαίνει στο κάδρο, φορώντας μπλε κοστούμι χαι

λευκό πουκάμισο κουμπωμένο ώ ς το λαιμ ό, χωρίς γραβ άτα .

Μοιάζει εξαντλημένος. Κ άθετα ι * βλέπουμε το Βεξί του προφίλ.

Ο άνΒρας τού ζητάει να σ ηκωθεί λίγο, ρυθμίζει το ύφος του καθί-

σματος, του λέει να ξαν ακαθίσ ει κα ι να σηκώσει το κεφάλι ’ έπει-

τα εφαρμόζει τη βά ση του κραν ίου του στον μετα λλ ικό δακτύλιο

της μεγαλύτερης ρ άβδον .

— Μην κ ουνιέσαι.

Τώρα βλέπουμε μόνο το δεξί προφίλ του Τόμι, μέχρι τον

ώμο, το κεφάλι του στην πά νω ράβ δο, κ αι πίσω α π ό το σβέρκο

του τη μικρότερη ρά βδ ο μ ε τα νούμερα. Α κούμε ένα κλακ!, κα ι η

εικόνα κατα κλ ύζετα ι α π ό φως, που σβήνει αμέσως. Έ π ειτ α, βλέ-

πουμε τον Τόμι ανφάς, το π ρόσω π ο κα ι το στέρνο του, ενώ α π ό

κάτω υπάρχει ένα παραλ λη λόγρ αμ μο όπου είναι γραμμένα μ ια

ημερομηνία, 22.11 .194 3, έν ας αριθμός, 849864, κι ένα όνο μα με

κεφαλαία γρ άμ μ ατ α: ΕΛΕΚ. Τ ο βλέμμ α του Τόμ ι είναι κενό, κα ι

η έκφραση του π ροσ ώ πο υ του, όπ ου διακρίνεται σύγχυση αλλ ά

και περιφρόνηση, είναι αινιγμ ατικ ή. Α νεπα ίσθητ α, τα χ αρ ακ τη -

ριστικά αυτού του π ροσώ π ου αλλοιώ νονται, τ α χ ρ ώ μ α τ α ξεθω-

ριάζουν και γίνονται ασπ ρόμ α υ ρα , ώ σπ ου να εμφανιστεί η π ρα γ -ματική επίσημη φ ωτογ ραφ ία, το αληθινό πρ όσω πο του Τόμι

εκείνη την εποχ ή. Η σκηνή τελειώ νει με έν α δεύτερο κλ ακ ! κα ι

μια νέα ριπ ή φω τός.

Το μόρφινγκ* αυτό δεν προβλεπόταν στο σενάριο, και για καιρό

δίσταζα να το ζητήσω από τον Στιβ. Η παρεμβολή εικόνων αρ-

χείου σε μια ταινία μυθοπλασίας, και μάλιστα ιστορικής, μου

φαινόταν πάντα σαν περιττό βάρος. Η ιδέα, ωστόσο, μου ήρθε

χατά τη διάρκεια του γυρίσματος, λες κι ήταν κάτι προφανές,

τόσο πολύ έμοιαζε η έκφραση του Γκαμπριέλ με αυτήν του Τόμι

159




στη φωτογραφία που είχε μεγεθύνει και κολλήσει στους τοίχους

του δωματίου του. τη φωτογραφία που τον συνόδευε αρκετό και-

ρό τώ ρα. Σαν φόρος τιμής στον αληθινό Τ όμι έμοιαζε αυτή η ει-

σβολή της πραγματικότητας: για να δει ο θεατής, έστω και μία

φορά, το αληθινό πρόσωπο του μελλοθάνατου. Και, ταυτόχρο-να, σαν φόρος τιμής στο χάρισμα του Γκαμπριέλ, στην τρέλα που

μου χάριζε και που τον έσπρωχνε στο χείλος μιας αβύσσου. Άλλη

μία φωτογραφία αρχείου, εντός σεναρίου αυτή τη φορά, εμφανί-

ζεται αργότερα στην ταινία: πρόκειται για την Κ όκκ ινη Αφίσα.

Σ ’ αυτή τη φωτογραφία της αστυνομίας, τα πάντα είναι δυσ-

διάκριτα, εκτός από την έκφραση του Τόμι και τον αριθμό 19

που βλέπουμε πίσω από το σβέρκο του. Δεν είναι η ηλικία του,

μιας και αυτή δεν ενδιέφερε κανέναν, και ο Τόμι δεν ήταν ακόμη

δεκαεννιά. Η φωτογραφία τραβήχτηκε την επομένη της σύλλη-

ψής του και της πρώτης ανάκρισης, πιθανόν πριν από τη δεύτε-

ρη ανάκριση. Είχε μόλις περάσει την πρώτη του νύχτα σ’ έναν

διαφορετικό κόσμο. Έναν κόσμο όπου δεν έβρισκε από πού να

κρατηθεί, κι όπου δεν είχε κανένα δικαίωμα. Η Ελέν δεν μπορείπια να τον συντρέξει, ούτε αυτόν ούτε εμένα. Και δεν θα μάθαι-

να ποτέ πώς είχαν κυλήσει αυτές οι μέρες στην Ασφάλεια για

τον Τόμι, αν δεν υπήρχε η μαρτυρία ενός ανθρώπου, του Ζυλιέν

Αοπρέτρ (που κι εκείνου του αξίζει μια ταινία), μαρτυρία την

οποία κατέγραψε ο Νταβιντ Ντιαμάν και που εκδόθηκε, με τον

τίτλο Α γ ω ν ισ τές , ή ρ ω ε ς κ α ι μ ά ρ τ υ ρ ες τη ς Α ν τ ίσ τ α σ η ς , το 1984.Ο Ζυλιέν Αοπρέτρ μού την επιβεβαίωσε στο γραφείο του, στη

Γαλλική Λαϊκή Βοήθεια,* πρόεδρος της οποίας είναι, εδώ και

πάν ω από μισό αιώνα.

Ενταγμένος στην Κομμουνιστική Νεολαία του 11ου και

12ου παρισινού διαμερίσματος, γιος ενός από τους επικεφαλής

της Γενικής Ομοσπονδίας Σιδηροδρομικών Υπαλλήλων, κατα-

ιόοScanned by CamScanner



ζητούμενου από την αστυνομία, ο Ζυλιέν Αοπρέτρ, που εκείνη

την εποχή δούλευε τζαμάς, δεν είχε κλείσει τα δεκαοχτώ όταν

τον συνέλαβαν —στις 20 Νοεμβρίου, στις οχτώμισι το βράδυ—

και τον οδήγησαν στις Ειδικές Μ ονάδες Δίωξης . Παρέμεινε εκεί

ώς τις 24 ή 25 του μήνα, ενώ στη συνέχεια μεταφέρθηκε στη Σα-

ντέ, όπου έμεινε φυλακισμένος για τέσσερις μήνες. Δικάστηκε κι

αφέθηκε ελεύθερος λόγ ω έλλειψης στοιχείων* λίγο καιρό αργότε

ρα συμμετείχε στις μάχ ες για την απελευθέρωση του Παρισιού.

Για τέσσερις ή πέντε μέρες, λοιπόν, υπήρξε συγκρατούμενος του

Τόμι -ο οποίος συνελήφθη λίγες ώρες μετά τον ίδιο - και των

άλλων μελών των FTP-MOI, που βρίσκονταν στη φυλακή από τις

17 Νοεμβρίου. Εκείνον δεν τον χτύπησαν. Πιθανότατα, όπωςισχυρίζεται, επειδή οι μπάτσοι της Δεύτερης Ειδικής Μονάδας

Δίωξης είχαν κουραστεί να βασανίζουν, επί τρεις ολόκληρες μέ

ρες, τους αγωνιστές τω ν ΜΟΙ —τον νούμερο ένα στόχο τους—,

μεταξύ των οποίων δεν συγκαταλεγόταν ο Λοπρέτρ. Όσα μου

αφηγήθηκε ήταν πολύ σημαντικά για μένα, αφού είχε περάσει

εκείνες τις μέρες δίπλα στον Τόμι, είχε κοιμηθεί κοντά του, εί

χαν συνομιλήσει ώρα πολλή. Ε ίμα ι σίγουρος π ω ς τον Τ ό μ ι τον

συγκίνησε και τον παρηγόρησε η παρουσία αυτού του νεαρού,

που, όπως και εκείνος, αγαπούσε πολύ την κολύμβηση, και εξέ-

πεμπε, από τότ ε κιόλας, μια αποφασ ιστικότητα α λλιώ τικη από

τη δική του. Μ ια δύναμη πιο γαλήνια, προσηλωμένη στο συνάν

θρωπο, που τρέφ εται απ ό μια πο ιότη τα σπάνια -ειδ ικ ά όταν δεν

είναι ούτε επιτηδευμέν η ού τε υπ οτ α γμ έν η-, την οπ οία εγώ είχα

την ευκαιρία να γευτώ, μαγεμένος, εξήντα πέντε χρόνια αργό

τερα: την ανθρω πιά. Κ ατ όρ θω σα να συμπ ληρώ σω τα λεγόμενα

του Λοπρέτρ μ’ εκείνα του Σιμόν Ράιμαν, αδερφού τού Μαρσέλ,

που τότε ήταν μ όλις δ εκα έξι χρο νώ ν κα ι κρατούνταν στην Ασφά

λεια τις ίδιες εκείνες μέρες. Σ τ η συνέχεια , ο Σιμόν φυλακίστηκε

ιόι

ut f i i i ieuuyoamouaimei



στη Σαντέ. κι έπειτα τον μετέφεραν στο Μπούχενβαλντ, απ’

όπου επέστρεψε μετά το τέλος του πολέμου. Πέθανε το 2005. Η

μητέρα των αδελφών Ράιμαν, η Χάνα, συνελήφθη κι αυτή στις

]7 Νοεμβρίου και κρατήθηκε στους ίδιους χώρους. Την έστει-

λαν στο Άουσβιτς. με το κονβόι νούμερο 67, το ίδιο με τη Σάρα

Ντάνσιγκερ. που τη φώναζαν Σούζυ, και την οποία πιθανόν ναείχε συναντήσει στην Ασφάλεια. Όπως τη Σούζυ, έτσι κι εκείνη

την πέταξαν κατευθείαν, απ' ό,τι φαίνεται, σ' έναν θάλαμο αε-

ρίων. Από τους δεκάδες αντιστασιακούς που ανακρίθηκαν εκεί-

νες τις μέρες στην Ασφάλεια από τις Ειδικές Μονάδες, ο Ζυλιέν

Λοπρέτρ και ο Σιμόν Ράιμαν ήταν οι μόνοι που επέζησαν από

τον πόλεμο, για να αφηγηθούν τις πρώτες μέρες του μαρτυρίου

της «Ομάδας Μανουσιάν».

Ο Τόμι , με το μπλ ε κοστούμι του, με χειροπέδες και αλυσίδα

σ τ α π ό δ ια ,οδηγείται από έναν αστυνομικό στην αίθουσα της

ανάκρ ισης ,όπ ου τον περιμένουν έξι άνδρες, μ α ζ ί τους κα ι η δα

κτυλ ογρά φος Οντέτ. Α ναγνω ρίζουμε τους αστυνομικούς της προη-

γούμενης μέρ ας *ο βα σικ ός ανα κριτής είναι όρθιος, ακουμ πισμ έ-νος στο μ πρ οσ τινό μέρ ος του γραφείου του, όπ ου βρίσκεται ο

γνω στός φάκελος ; ανο ιχτός .

— Λ ύ στε τον, δ ια τ ά ζ ε ι.

Έ ν ας άνδ ρας τού βγάζε ι τ ις χ ε ι ροπέδες κα ι την αλυσ ίδα ,

—Κ άθισε , λέει ο αν ακρ ιτής κα ι του δε ίχνε ι την κα ρέκ λα .

Ο Τόμι κάθετα ι Ε ίνα ι πολύ νευρ ικός , τρέμε ι . Ο ανακρ ιτής έ ρ χ ε τα ι α π ό π ί σ ω τ ου κ α ι β ά ζ ε ι τ α χ έ ρ ι α σ τ ο υ ς ώ μ ο υ ς το υ .

—Κ ρ υ ώ ν ε ις ; το ν ρ ω τ ά ε ι.Ο Τ όμι δεν απ αν τά , κα ι σκύβε ι το κεφάλι . Ο αν ακρ ιτής τού

τ ο τ ρ α β ά ει π ί σ ω β ία ι α , α π ό τ α μ α λ λ ι ά .

0




— Ελέχ —του λέει με ύφος δήθεν καλοσυνάτο, κρατώντας

τον πάντα από τα μαλλιά—, ξέρω πως είσαι έξυπνο παιδί, μορ

φωμένο.. Δεν μοιάζεις με τα χαθίχια του γχέτο, ωστόσο έχανες

μαζί τους μεγάλες ανοησίες. Πέρασες κιόλας μια νύχτα παρέα

μ'αυτά τα αποβράσματα, τον Βάσμπροτκαι τον άλλο τον Φίν-

γκερτσβαϊγκ. Θα πρέπει να σου είπαν πώς έχουν τα πράγματα

εδώ πέρα, σε τούτη την αίθουσα, όταν δεν απαντάς στις ερωτή

σεις που σου κάνουν. Εκείνοι, όπως κι ο Μποκτσόρ, τα ξέρασαν

όλα. Εσένα, φυσικά , θα σου είπαν το αντίθετο, αλλά, πίστεφε με,

αυτή είναι η αλήθεια. Εμείς οι δυο απλώς Θα επαληθεύσουμε τώ

ρα όσα μου είπαν εκείνοι. Σύμφωνοι;Ο Τόμι δεν απαντά. Ο ανακριτής σπρώχνει απότομα το κε

φάλι του Τόμι μπροστά; κι εκείνος πέφτει από την καρέκλα του.

Τότε δύο αστυνομικοί χιμούν καταπάνω του, τον κλωτσούν και

τον γρονθοκοπούν για ένα ολόκληρο λεπτό, τελικά τον σηκώνουν

και τον καθίζουν πάλι στην καρέκλα. Ο Τόμι, μισολιπόθυμος;

έχει καταρρεύσει πάνω στο κάθισμά του, και βλέπουμε ήδη τις

μελανιές που σχηματίζονται στο πρόσωπό του.

— Όρθιος! διατάζει ο ανακριτής.

Ο Τόμι υπακούει όπως μπορεί.

— Ποιο ήταν το φευδώννμό σου στην οργάνωση;

Ο Τόμι δεν απ αν τά . Ο ανακρ ιτής του σηκώνει το πιγούνι κα ι

επαναλαμ βάνει την ερώτηση, κοιτώντας τον ίσια στα μάτια .

—

Ν α π άτε στο διάολο, απ αντ ά ο Τόμι.

Ο ανακριτής τού αφήνει το πιγούνι και λέει στους άλλους

αστυνομικούς: «Εμπρός, αρχίζουμε».

Δύο α π ό αυτούς ορμούν και τον γυμνώνουν βίαια. Ο Τόμι

αντιστέκεται όσο μ πορ εί, αλ λά καταφ τάνουν κι ενισχύσεις. Ολό-

γυμνο, τον σέρνουν μέχρι το μεγ άλ ο τραπέζι κα ι τον πετούν πά

103



νω. μπρούμυτα. Δυο αστυνομικοί τού κρατούν τα χέρια. άλλοι

δύο τα πόδια. Ένας ακόμη μπαίνει στο κάδρο' κρατάει μαστί-

γιο. Αρχίζει να χτυπάει τον Τόμι με όλη του τη δύναμη. Ο Τόμι

συγκρατείται στα πρώτα δύο χτυπήματα, κι έπειτα αρχίζει να

ουρλιάζει, καθώς τα χτυπήματα πέφτουν βροχή. Σύνολο. δέκα.

Ακούμε το μαστίγιο να σφυρίζει, και αμέσως τον ήχο όταν χτυ πάει στο δέρμα, που στην αρχή σημαδεύεται από κόκκινες χα

ρακιές. ενώ ύστερα από μερικά χτυπήματα εμφανίζονται στα

γόνες αίματος. Ο ανακριτής λέει «Αρκεί», και ο μαστιγωτής στα

ματά. Βλέπουμε την αριστερή πλευρά του προσώπου του Τόμι

σε γκρο πλαν. είναι κάθιδρος, το μάτι του ανοιχτό, πλημμυρι

σμένο δάκρυα, παχύρρευστη βλέννα τρέχει από τη μύτη του.

—

Λ οιπόν; τον ρω τάει ο ανακριτής, με φωνή σχεδόν μει- λ ίχια.

—Τ όμ ι.... λέει με αδύνα μη φωνή.

—Π ιο δυ νατά ! διατάζει ο ανακριτής.

—Τόμι.. .

Α κούμε τότε τον ήχο των πλήκτρων της γραφομηχανής.

— Α ριθμός μ ητρώ ου;

— 10306...

— Π ολύ σω στά . Τόμι . Αριθμός μητρώ ου 10306. Τ ο ξέραμε

ήδη. Κ α ι χ άρ η σ τις ανα κοινώ σεις των FT P , ξέρουμε κα ι σε ποιες

επιχειρήσεις συμμετείχες. Μ ια στιγμ ή να σ' τις υπενθυμίσω.

Το π ρόσ ω πο , σε κοντινό πλάνο, του Τόμι , υπ οχω ρεί κα ι βλέ-

πουμε τον ανακριτή , που περνάει π ίσω α π ό το γραφείο του, π α ίρ -

νει το πρ ώ το φύλλο απ ό τον ανο ιχτό φάκελο κα ι αρχ ίζε ι να δ ια - β ά ζε ι:

— 28 Ιουλ ίου 1943, εκτροχ ιασμ ός τρ ένου στη γραμμή Σ ατ ό

Τ ι ε ρ ί* 4 Αυγούστου , εκτροχ ιασμός στη γραμμή Παρ ίσ ι Ρενς .

164




στη Ace Φερτέ-Μιγιόν' 13 Αύγουστού, ξεβίδωσες τραβέρσες στο

Λεσατλέ* 18 Αύγουστου, εκτροχιασμός στη γραμμή Μοντρό- Λονζβίλ...

Η απαρίθμηση συνεχίζεται, αλλά η φωνή χαμηλώνει. Βλέ

πουμε το μάτι του Τόμι να κλείνει.

Η Ελέν, που είχε υποφέρει αρκετά ώστε να αρνείται να φαντα

στεί τα πράγματα χειρότερα απ’ ό,τι είχε επιβεβαιωθεί πως ήταν,

οχυρώθηκε πίσω από μια ψευδή πεποίθηση, την οποία τροφο

δοτούσε κάποιο γεγονός που πιθανόν να είχε επινοήσει η ίδια,

για να καθησυχάζει τον εαυτό της: Είμαι σχεδόν σίγουρη πως ο

γιος μου δεν βασανίστηκε. Επειδή οι άλλοι, που είχαν σνλλη- φθεί τρεις εβδομάδες νωρίτερα , είχαν ομολογήσει τα πάντα . Δεν

ήταν τρεις εβδομάδες, αλλά τρεις μέρες, και ασφαλώς εκείνη το

ήξερε, αλλά μετά το ξέχασε. Όπως και να ’χει, ακόμη και τρεις

εβδομάδες ομολογιών δεν θα αρκούσαν στη σχολαστική γαλλι

κή αστυνομία για να στοιχειοθετήσει, με τη μεγαλύτερη δυνατή

ακρίβεια και το ελάχιστο περιθώριο αμφιβολίας, τις κατηγορίες

που θα μπορούσε να προσάψει στον Τόμι. Η γερμανική προπαγάνδα απαιτούσε ομολογίες λεπτομερείς, σε υπογεγραμμένα

πρακτικά όπου θ’ ανακεφαλαιώνονταν διεξοδικά οι βλάβες που

ο κατηγορούμενος είχε προξενήσει στον καταχτητή. Η Ελέν

όμως είχε κι έναν ακόμη πιο επώδυνο λόγο ν’ αρνείται να φα

νταστεί το χειρότερο. Γιατί το χειρότερο δεν ήταν τα ίδια τα βα

σανιστήρια όσο το αίσθημα ξεπεσμού, η αηδία που θα ένιωθεγια τον εαυτό του ο Τόμι, αν λύγιζε. Αυτό το χειρότερο είχε σο

βαρούς λόγους να το φοβάται. Ο γιος μου μου έλεγε συχνά: «Δεν

μπορώ να εγγυηθώ πω ς δεν θα μιλήσω. Δεν ξέρω αν θ’ αντέξω

τα βασανιστήρια». Δεν ήταν ήρωας, φοβόταν πολύ. Η Ελέν πέ-

θανε στα τέλη της δεκαετίας του ’80, δεκαπέντε χρόνια μετά την

165




έκοοση τουν απομνημονευμάτων της, τρια-τέσσερα χρόνια μετά

την έκόοση της μαρτυρίας του Ζυλιέν Αοπρέτρ, και δεν ξέρω αν

ετυχε ποτέ, προς το τέλος της ζωής της, να διαβάσει αυτή τη

φράση: Κοιμόμ ουν δ ίπλα στον Ελεκ , τον βασ άνισα ν φριχτά . Ανα

ρωτιέμαι αν η Ελέν πέθανε με την εσφαλμένη της εντύπωση ή

με τον άλλο πόνο, της επίγνωσης ότι ο γιος της είχε υποστεί μακρύ σωματικό μαρτύριο. Και δεν γνωρίζω αν θα την παρηγο

ρούσε η συνταρακτική είδηση ότι. τότε, πέρα από κάθε προσδο

κία, ο Τ όμι είχε σταθεί ήρωας.

Γυρίσαμε αυτή τη δεύτερη ανάκριση, και τα όσα ακολούθησαν,

αμέσως μετά την πρώτη, κι αυτό δεν ήταν προγραμματισμένο.

Ο Γκαμπριέλ ήταν κουρασμένος, εξαντλημένος θα ’λεγε κανείς,μετά το χαστούκι και τα κλάματα, γεγονός που, από τη μια,

απλοποίησε το παίξιμό του και, από την άλλη, χαλάρωσε τις

αντιστάσεις του, όταν χρειάστηκε να εμφανιστεί γυμνός μπρο

στά σε σαράντα άτομα. Από τις πρώτες κιόλας μέρες, πριν από

την επίσημη πρόσληψή του, τον είχα προειδοποιήσει πως θα

έπρεπε να παίξει και σε τέτοιες σκηνές, γιατί δεν ήθελα να απο

κρύψω τίποτε από το μαρτύριο των βασανιστηρίων, που συνδυάζει τον πόνο και την ταπείνωση του θύματος, την απώλεια του

αυτοελέγχου του. Εκείνος είχε δεχτεί να το κάνει μετά τις εξη

γήσεις μου, και με την προϋπόθεση ότι ο φακός δεν θα εστίαζε

πάνω του. Ή τα ν προετοιμασμένος. Στην έδρα των Ειδικών Μ ο

νάδων Δίωξης είχαν συμβεί ακόμη χειρότερα πράγματα: ανα-

φέρονται περιπτώ σεις εμφανέστατης σεξουαλικής κακοποίησης,

αλλά τίποτα δεν μαρτυρεί ότι χρειάστηκε να υποστεί κάτι τέτοιοο Τόμι. Εγώ αρκέστηκα στη συγκεκριμένη, τρομερή μαρτυρία

ενός επιζήσαντος: του Τσέχου κομμουνιστή Ράντισλαβ Χόλντος,

που ο Τομ ι θα πρέπει να τον γνώρισε, μιας και υπήρξε μέλος του

ι6 6




Πρώτου Αποσπάσματος, κι έπειτα υπεύθυνος της υπηρεσίας στε-

λεχών των ΜΟΙ, επιφορτισμένος με τη στρατολόγηση αγωνι-

στών. Βασανίστηκε από τις Ειδικές Μονάδες τον Φεβρουάριο

του 1943.

Σ' αυτές τις σκηνές και στην τελευταία ανάκριση, που ακο-

λουθεί, οφείλεται η απαγόρευση της ταινίας για ανηλίκους κάτωτων δώδεκα ετών, και η προσθήκη μιας προειδοποίησης στους

τίτλους της. Άραγε, πέρα από την ταπεινωτική γύμνια, χρεια-

ζόταν να δείξω σε γκρο πλαν —το οποίο πέτυχα χάρη σε κάποιο

εφέ, εννοείται—και τα σημάδια που το μαστίγιο αφήνει στο δέρ-

μα. αυτές τις μικρές σταγόνες αίμα, και, αργότερα, πώς οι βασα-

νιστές πολτοποίησαν την πλάτη του Τόμι; Δεν ξέρω. Είχα κά-

ποιες επιφυλάξεις. Αλλά, ακόμη κι αν δεν ήμουν σίγουρος πωςαυτές οι εικόνες ήταν απαραίτητες, προτίμησα τελικά να τις δεί-

ξω. Ο κίνδυνος, αν δεν δείξεις κάτι, είναι να το ωραιοποιήσεις και,

το χειρότερο, να δημιουργήσεις απόσταση με το θεατή, να τον

αφήσεις, εντέλει, στην άνεση του καθίσματος του, εκεί όπου πο-

τέ δεν θα τον αγγίξει η πραγματικότητα. Από την άλλη, αυτό

το βόλεμα είναι δικαίωμά του και, αν τα δείξεις όλα, υπάρχει

κίνδυνος να του επιβάλεις κάτι επώδυνο ή, ακόμη χειρότερα, να

διεγείρεις το σαδιστικό του ένστικτο, όπως συμβαίνει με τα γκορ.*

Να δείξεις, επομένως, ή να μη δείξεις; Να δείξεις, τελικά, αν θες

να είσαι ακριβής και πιστός στην πραγματικότητα, αφήνοντας

στο θεατή την ελευθερία που έχει μπροστά σε κάθε εικόνα: να

κλείσει τα μάτια του.

Ο Τόμι φ αίνεται πλά τη ,με το σακ άκι του ριγμένο στους ώμ ους ,

ακίνητος στο πλ α ίσ ιο μιας πόρτας . Η α ίθουσα μπρο στά του ε ί-

ναι σκοτεινή ,στενάχωρη, αλλ ά μαντεύουμε π ω ς είνα ι γεμάτη

κόσμο. Έ ν ας μ π άτ σο ς τού βγάζε ι τ ις χε ιροπέδες , τον σπρώχνει

\ 6 η

ouanneu uy oamouanner



fj£<Joc χ α ι κ λ ε ιδώ ν ει την π ό ρ τα . Μ ερ ικοί άνδρες , π ου χάβονταν

στους πάγκους . σηκώνοντα ι κα ι κατ ευθύνοντα ι προς το μέρος

τ ου Τ ο μ ι. Σ τ ο μ ι σ ο σ κ ό τ α δ ο α ν α γ ν ω ρ ίζ ο υ μ ε το ν Β ά σ μ π ρ ο τ , τον

Μ π οχ τσ ό ρ . τον Φ ίνγχερτσβ αϊγ χ . τ ο ν Γ χ λ α τ ζ ’τον Γχ εντοόλντιχ.

Ο Τό μ ί σ τ έχε ι αχ ίνητος στην πόρτα —το σακάκ ι τ ου ρ ιγμένο

σ τ ου ς ώ μ ου ς , τ ο λ ε υ χό του π ου χά μ ισ ο ξ ε κ ού μ π ω τ ο , σ η μ ά δ ι α α π ό

χ τ υ π ή μ α τ α σ τ ο π ρ ό σ ω π ό του. Ο Μ π ο χ τσ ό ρ τον π α ίρνε ι α π ό το

χ έρ ι, τον τρ α β ά ε ι σε έναν π ά γ χ ο χ α ι τον β ά ζ ε ι να κ αθ ίσ ει. Κ α τ ά

τ η δ ι ά ρ χ ε ι α α υ τ ή ς τ η ς μ ε τ α κ ίν η σ η ς . β λ έ π ου μ ε π ω ς σ τ ην α ί θ ου -

σ α β ρ ί σ χ ο ν τ α ι χ α μ ι ά ε ικ ο σ α ρ ι ά ά ν θ ρ ω π ο ι , μ ε τ α ξ ύ τ ο υς χ α ι μ ε -

ρ ικ έ ς γ υ ν α ίκ ε ς*

δ ια κ ρ ί ν ου μ ε α ν ά μ ε σ ά τ ου ς τ η Σ ού ζ υ . Ά λ λ ε ς ε ί-ν αι όρθ ιε ς, ά λ λ ε ς κ ά θ ον τ α ι σ τ ου ς π ά γ κ ου ς κ ι ά λ λ ε ς κ α τ α γ ή ς . Τ α

τ έ σ σ ε ρ α π α ρ ά θ υ ρ α τ ου δ ω μ α τ ί ο υ , κ α λ υ μ μ έ ν α μ ε μ π λ ε χ α ρ τ ί,

δ εν αφ ή ν ου ν ν α π ε ρ ά σ ε ι π α ρ ά έ ν α α μ υ δ ρ ό φ ω ς .

Ο Μ πο χτσ όρ σκουπίζει το πρόσ ωπ ο του Τό μι με ένα μαντίλι.

— Π ο ν ά ς ; Σ ο υ έδω σαν να δοκιμάσεις το βούρδουλα; Ό λοι

μ α ς τον έχουμε δοκιμάσει, ξέρεις .

— Δ εν μ ίλ η σ α .

— Κ α λ ά έκανες; Τ ό μ ι . Π ρέπ ει ν ’ αντέξουμε. Ν α μ η ν τους

δώσουμε την πα ρα μικρ ή πληροφορία . Μ πο ρείς να παίξεις μόνο

μ ε ό σ α ξέρουν.

— Α λ λ ά θα το ξανακάνουν. Γ ιόζεφ , δεν είμα ι σίγουρος π ω ς

θ’ αντέξω πολύ ακ όμη .

Κ ά ν ει να α κ ο υ μ π ήσ ει την π λ ά τ η του στον το ίχο , αλλά μ ό λ ις

τον αγγίζει μορφάζει από τον πόνο και ξανασηκώνεται , ενώ

έπειτα σκύβει μπ ρ ο σ τά . Π αρ αμ ένει έτσι, σκυφτός , μ ε τους α γ κ ώ -

νες σ του ς μ η ρ ο ύ ς κ α ι εν ω μ έν α τ α χέρ ια . Ο Μ πο χτσ ό ρ α ν α σ η χώ

νει το σακάκι και βλέπει στην π λά τη του του ς λεκέδες α ίμα το ς

π ά ν ω στο λευ κ ό του π ο υ κ ά μ ισ ο .




Η ίδια αίθουσα ,τώ ρα φωτισμένη ανελέητα απ ό μια λάμ πα ορο-

φής. Τοποθετημένοι δίπλα δίπλα, οι πάγκοι χρησιμεύουν ως

κουκέτες κα ι οι π ερισσότεροι α ντισ τασ ιακο ί έχουν ξαπλώσει π ά -

νω τους; δίχως να κοιμού νται ακ όμ η'μιλούν μετ αξύ τους. Β λέ-

πουμε τον Τόμι ξαπλωμένο στο πλάι, σκεπασμένο μ ε το σκούρο

μπλε παλτό του ,κα ι στραμμ ένο π ρος έναν νεαρό λίγο μικρότερο

του, που βρίσ κετα ι ακριβώ ς δίπλα, σε έναν άλλο π άγ κο .

—. ..κι έχω έναν μικρ ό αδερφό λέει ο Τ όμ ι, που είναι δε-

κατριών χρονών. Διαβάζει ένα βιβλίο την ημέρα. Είμαι σίγου-

ρος πω ς τώ ρα θα προσπαθεί να καθησυχάσει τη μητέρα μου.

Βασ ίζομαι πά νω του, είναι σ τ ’αλήθεια ένας μικρός αντιστα σια-

κός. Ελπίζω να τα καταφέρει εκείνος, γιατί, για μένα, όλα τέ

λειωσαν. Ε σύ έχεις αδερφούς ή αδερφές;

—Ό χι, είμαι μο ναχ οπα ίδι. Ευτυχώς, γ ιατ ί δεν ξέρω π ού θα

τους βάζαμε, το σπίτι μας είναι πολύ μικρό, μένουμε στο 12ο

διαμέρισμα.

—Τι δου λειά κάνει ο πα τέρα ς σου;

— Δουλεύει σ τα τρένα. Αλλά, εδώ και μερικούς μήνες, έχει

βγει στην παρανομ ία. Μ ια μέρα οι μπάτσοι πήγαν να τον συλ

λάβουν στον Γ κ αρ ντε Λ υών...

Οι φωνές τους σβήνουν σιγά σ ιγά, το ίδιο κα ι όλοι οι θόρυβοι

στην αίθουσα. Την ξαναβλέπουμε έπειτα α π ό ένα κρος φέιντ*

την ώρ α που οι περισσότεροι κρατούμενοι μοιάζουν να κοιμού-

νται. Κ ά τω α π ό το ίδιο σκληρό φως. Ακούμε κάποιους να παρ α-

πονιούνται, να βογκούν. Ο Τόμι είναι τώ ρα ξαπλωμένος μπρού-

μυτα. Έ χε ι απλώ σει το παλτό του για στρώμ α πάνω στον π ά-

γκο. Οι λεκέδες αίματος στο πουκάμισό του έχουν γίνει καφέ.

Κ οιμ άτ αι, το ένα του χέρι κρέμεται, κουνάει το κεφάλι του και

τον ακούμε να λέει καθαρά «Δεν θα μιλήσω, δεν θα μιλήσω»,

δύο φορές, ανάμ εσ α σε λέξεις ακατάλη πτες, άναρθρες, που ακού

169



γονται σαν μουγκρητά. αναστεναγμοί. Δ ίπλα του. ο νεαρότερος

κρατούμενος, που όεν κοιμάται τον κοιτάζει επίμονα, λες και

ξαγρυπνά στο πλευρό του.

Για μένα, όλα τελείωσαν, λέει ο Τόμι. Θέλησα εδώ ν’ αναφερθώ

σ* ένα απόσπασμα του Ζυλιέν Λοπρέτρ, ο οποίος, στην ερώτησητου Νταβίντ Ντιαμάν: «Όλοι τους γνώριζαν ότι θα πεθάνουν;»,

απάντησε: «Ναι, τουλάχιστον ο Μποκτσόρ, ο Αλφόνσο, ο Ελέκ

επίσης». Και ο Μαρσέλ Ράιμαν, με τον οποίο ο μικρότερος

αδερφός του κατάφερε να μιλήσει, όσο βρίσκονταν μαζί στο κρα-

τητήριο. «Να ξέρεις —μου είπε πιάνοντάς μου το χέρι—ότι εγώ

έχω τελειώσει. Δεν πρέπει να το πεις στη μαμά».

Αυτή η σκηνή του εφιάλτη ήταν μία από τις δυσκολότερες,τόσο για μένα -για να τη γυρίσω- όσο και για τον Γκαμπριέλ

—για να την αποδώσει. Ό χι επειδή ήταν βίαιη, όπως οι σκηνές

των βασανιστηρίων, αλλά επειδή ο Γκαμπριέλ δεν την πίστευε.

Είδα κι έπαθα να τον πείσω ότι ο Ζυλιέν Λοπρέτρ δεν ήταν άν

θρω πος που θα την έβγαζε από το μυαλό του. Γ ιατί την είχε με

ταφέρει επακριβώς: Τον είχε σημ αδέφ ει η συλληφή του ,τ α χτ υ -

π ή μ α τ α π ου είχε δεχτεί. Τη νύχτα έβλεπ ε συνέχεια εφιάλτες κ α ι

επα ναλ άμ βα νε α δ ιά κ οπ α : «Δεν θα μ ιλήσω! Δεν θα μ ιλήσω!»

Τον ε ίχε στο ιχε ιώσε ι τούτη η σκεφη. Π ρα γμ ατ ικ ά ,μόνο αυτό

το ν α π α σ χ ο λ ο ύ σ ε , να μη δώσε ι καμ ία απολύτως πληροφορ ία

στον εχθρό ,κα ι ή ταν τέ το ια η επιθυμ ία του που όλη τη νύχτα το

’λεγ ε και το ξα νά λεγ ε σ τους εφιάλτες του. Ο Τόμι φοβόταν την

αδυναμία του και τον κατέτρυχε η ιδέα ότι μπορεί να λύγιζε.

Όσο για τον Γκαμπριέλ, δεν μπορούσε να το πιστέψει ότι είχε

εκφράσει αυτό το φόβο, με τούτες τις λέξεις, μέσα στον ανήσυχο

ύπνο του. Κ άναμε καμ ιά δεκαριά λήψεις μέχρι να βρει τη σω στή

ένταση, τον σωστό τόνο, και να γίνει πειστική η σκηνή. Μ ετά το

I J C




χαστούκι και το κλάμα του, μπορούσε να πάρει απόσταση από

τον Τόμι, κι έτσι κατόρθωνε, αλλά με μεγάλη προσπάθεια, να

του υποδυθεί. Όσο για μένα, μ’ ενοχλούσε ο διδακτισμός της

σκηνής, ο εξιδανικευμένος ρεαλισμός της, που δεν μπορούσα να

τον γλυκάνω με τη βοήθεια των φωτισμών, σ’ αυτή την αίθουσα

που φωτιζόταν ανελέητα μες στη νύχτα. Η λύση ήταν να επιμεί-

νω στο βλέμμα του Ζυλιέν, ένα βλέμμα συμπονετικό, που υπο

γραμμίζει την αδυναμία μάλλον, παρά τον ηρωισμό του Τόμι.

Ζήτησα από τον Ρομέν, που παίζει τον Ζυλιέν, να δει τις γαλλι

κές ταινίες της δεκαετίας του ’30, όπου οι πρωταγωνιστές μπο

ρεί να ήταν εργάτες, σιδηροδρομικοί υπάλληλοι ή τεχνίτες, και

να τους υποδύονταν ένας Γκαμπέν, ένας Βανέλ ή ένας Καρέτ.*

Τότε που το σινεμά ανέβαζε στη σκηνή τις λαϊκές τάξεις και, χάρη στην ποιητικότητά του, απέπνεε ζωντάνια και καλή καρ

διά, χωρίς ποτέ να γίνεται πληκτικό. Ο Ρομέν είναι εξαιρετικός

ηθοποιός, κι έμαθε καλά το μάθημά του.

Για λόγους διδακτικούς, αλλά και για να δείξω πόσο αξιοθαύ

μαστος ήταν μέσα σε αυτές τις περιστάσεις, θα μπορούσα να φέ

ρω και τον Μισάκ Μανουσιάν στην αίθουσα 23, που έβλεπε

στην αποβάθρα Μαρσέ-Νεφ. Αλλά η μαρτυρία του Ζυλιέν Λο-

πρέτρ είναι σαφής: ο Μανουσιάν βρισκόταν σε άλλη αίθουσα,

απομονωμένος από τα υπόλοιπα μέλη των ΜΟΙ, τουλάχιστον

από την Κυριακή 21 Νοεμβρίου, τη μέρα που ο Λοπρέτρ είχε

περάσει μαζί του, προτού μεταφερθεί στην αίθουσα 23. Στην

πραγματικότητα , ο Μανουσιάν κρατήθηκε αρχικά στην 23 , όπου

ο Σιμόν Ράιμαν τον είχε πρωτοδεί τη μέρα της σύλληψής του,

στις 17 Νοεμβρίου, και στη συνέχεια απομονώθηκε. Φαντάζο

μαι π ω ς οι μπ άτσ οι τη ς Δ εύτερης Ειδικής Μ ονάδας αντιλήφθη-

καν, όσο προχωρούσαν οι ανακρίσεις, τη σημα σία του ρολού του

171

anned by CamScanner



και την επίδραση που ασκούσε στους άνδρες της ομάδας του, τι

παράδειγμα ήταν ικανός να τους δώσει. Ο Μαρσέλ Ράιμαν, άλ

λη μία μορφή που έχαιρε θαυμασμού, κρατούνταν επίσης χωρι

στά. ΛντιΟέτως. στην αίθουσα 23 βρισκόταν ένα ακόμη μέλος

της ειδικής ομάδας, ο φλογερός Ισπανός κομμουνιστής Σελεστί-νο Λλφόνσο. βετεράνος του Δημοκρατικού Στρατού. Ο ένας

από τους τρεις εκτελεστές του στρατηγού Ρίτερ. Ένας άνδρας

που μόνο η κόκκινη Ισπανία θα μπορούσε να έχει βγάλει εκείνη

την εποχή, μισός Δον Κιχώτης, μισός ματαδόρ, με αδάμαστο

κουράγιο και περηφάνια. Στη φωτογραφία του τής αστυνομίας

ανακαλύπτουμε το προκλητικό χαμόγελο και το σπινθηροβόλο

βλέμμα του. την κυματιστή του κόμη. Ο Σιμόν Ράιμαν λέει ότιο Αλφόνσο ερχόταν πολλές φορές να τον παρηγορήσει. Όσο για

τον Αοπρέτρ, μαρτυρεί πως, τη στιγμή που τον μετέφεραν στη

Σαντέ, στις 23 ή 24 του μήνα, ύψωσε τη γροθιά του και φώναξε:

«Ζήτω η παγκόσμια επανάσταση!» Ο Σιμόν Ράιμαν λέει επί

σης ότι η Όλγκα Μπάντσιτς βρισκόταν στο ίδιο δωμάτιο και

βασανίστηκε όπως οι άλλοι: η Όλγκα Μπάντσιτς, τριάντα ενός

ετών, μητέρα ενός κοριτσιού, που η ζωή της έλαβε τέλος κάτωαπό τη λάμα της γκιλοτίνας, στις 10 Μαΐου 1944, σ’ ένα άθλιο

προαύλιο των φυλακών της Στουτγάρδης.

Το φως που περνάει α π ό το μπλε χα ρ τί φωτίζει την αίθουσα, η

π όρτα ανοίγει, κι εμφανίζονται δύο αστυνομικοί χωρίς σακάκι.

— Ε λέκ ! φωνάζει ο ένας.

Ο Τόμι, καθισμένος σε έναν πάγκο, στρέφει το κεφάλι προς το μέρος τους. Τότε ο Μ ποκτσόρ, ο Βά σμ πρ οτκ αι ο νεαρός της

προηγούμενης νύχτας τον πλησιάζουν και τον βοηθούν να ση-

κωθεί.

— Β ά σ τα γερά, Τόμ ι, ψιθυρίζει ο Μ ποκτσόρ . Μ η σου ξεφύ

172




γει τίπο τα. Το ξέρω π ω ς Θα τα καταφ έρεις, να σκέφτεσαι εμένα,

τον Μ αρσέλ. να σκέφ τεσαι τη μ ητ έρα σου που σε βλ έπ ει. ..

— Κ ου ράγ ιο, λέει ο ν εαρός της προηγούμενης νύχτας.

Ο Τόμι δεν απ αν τά . Β αδίζε ι προς τους μπ άτσο υς, που του

περνούν χ ειροπ έδες κ α ι τον παίρνουν μ α ζ ί τους.

Ο Τόμι, γυμνός, κά θετα ι στην καρέκ λα, τα χέρ ια του δεμ ένα με

χειροπέδες, π ίσ ω α π ό την πλάτη . Ο μ α σ τ ιγ ω τή ς κόβει βόλτες

γύρω του, με το μαστίγ ιο στο χέρι . Ο ανακριτής στο γραφείο

του, η δακτυλογρά φος μπ ρο στ ά στη γραφομηχανή της. Τ έσσε-

ρις αστυ νομ ικο ί π αρακολουθούν τη σκηνή, άλ λος στη ρίζετα ι κ ι

άλλος κάθ ετα ι πά νω στο τραπέζ ι των βασανιστηρ ίων.

— Λ οιπόν, α ς ανακεφ αλαιώ σουμ ε, λέει ο ανακριτή ς κ ο ιτ ά -

ζοντας ένα χα ρτί . Έ χο υμ ε φτάσει στους πέντε επιτυχε ίς εκτρο

χ ιασμ ούς κ α ι στις τρεις απ όπ ειρες . Α υτό ε ίν ’ όλο;

—Ναι .

— Λ ες φ έμ ατα . Υπάρχουν έξ ι επ ιτυχείς εκτροχ ιασμ οί. Ξ ε-

χνάς αυτόν που έγ ινε στ ις 2 8 Ιουλίου, στη γραμμ ή του Σ α τ ό

Τιερί.— Μ α σ α ς ε ίπ α . Ε γ ώ α π λ ώ ς κ ρ α το ύ σ α τσίλιες. Ο Π ιερ κ ι ο

ΖανΚλ οντ ξ ε β ίδωσ αν τ ις ράγ ε ς κα ι τοπ οθέτησαν τ α ε κρηκτ ι-

κά, αλ λά τ ο τρένο δεν εκτροχιάστη κε .

Ο μα στ ιγ ω τής τού καταφ έ ρνε ι ένα άγ ρ ιο χτύπ η μα στους μη-

ρούς, ουρλ ιάζοντας:

— Λ ες φ έματα!

— Θ α σου δ ιαβ άσω την ανακο ίνωση της οργ άνωσής σου ,

λέε ι ήρεμ α ο αν ακ ρ ιτή ς , ενώ τα υ τόχ ρ ο ν α ση κώ νετα ι κ α ι πλη-

σιάζει τον Τ όμ ι . « Σ τι ς2 8 Ιουλίου 1943, κ α τ ά τη διάρκ ε ια της νύ-

χτας, τρεις σύντροφ οί μ α ς , μ ε αρ ιθμ ούς μ η τρώ ου 10003 ,10306 ,

10199, προκάλεσαν τον εκτροχ ιασμό ενός τρένου στη σ ιδηρο

173

υ α ι ι ι icu uy u a i ιιον->αι ιι ιο



δρομ,ικη γραμμή Π αρ ισιΣ ατ ο Τιερι, χλπ. κλπ. Έ να τμήμα του

τρένου, που μετεφερε εμπ ορεύ ματα, εχτροχ ιάστηχε εντελώς».

Αρπάζει τον Τόμι α π ό τα μαλλιά, τον σηκώνει απ ό την κ α -

ρέκλα του, τον πετάει στο π άτω μ α κ αι αρχίζει να τον κλωτσάει.

— Ε σύ δεν είσαι ο 10306; ωρύεται. Ε σύ δεν είσαι;

— Ν αι.

— Λ οιπόν; Δεν εχτροχιάστηχε;

— Ό χι, η αναχοίνωσ η είναι λ άθ ος —α π αν τά ο Τόμι με φωνή

που χάβεται, σαν να μην μ πορεί να πάρει ανάσα—, το τρένο συ-

νέχισε την πο ρε ία του...

— Ε μπρό ς. λέει ο ανακριτής, μ ' έχει κουράσει, απ οτ ελ ειώ -

στε τον πάνω στο τραπέζι.

Οι αστυ νομ ικοί γραπώ νουν τον Τόμι, ενώ ο ανακ ριτής στρέ-

φεται π ρος το φάκελο πάν ω στο γραφείο κα ι γυρίζει μερικές σε-

λίδ ες. Α χούμε το μ αστίγ ιο που χτυπάει, το ρόγχο κι έπ ειτα τις

κρ αυγ ές του Τόμι.

— Οντέτ, σημ είωσε πω ς του αν αγν ώ σαμ ε την ανακοίνωση,

κα θώ ς κ αι την απά ντη σή του: «Τ ο περιεχόμενο της ανακοινώ

σεως είναι ανακριβές. Προσωπικός, είδα το τρένο να συνεχίζει

την πο ρεία του».

Βλέπουμε σε γκρο πλαν τη δακτυλογράφο να πληκτρολογεί

κα ι ν α αλλ άζει α ρ άδ α σαν να μην τρέχει τίποτε, αχούμε τα πλή-

κ τρ α της γραφομηχανής που μπερδ εύονται με τις φωνές κα ι τις

ικεσίες του Τό μι:

— Σταματήστε . . . σταματήστε . . .

Τ α χ τυ π ή μ ατα συνεχίζονται. Ο Τόμι δεν μ ιλά πια . Τ ώ ρα

βλέπουμε τον μ α σ τ ιγ ω τή που συνεχίζει αλύπη τα, ενώ ο Τόμι

βρίσκεται π άνω στο τραπέζι, ό π ω ς την προηγούμενη μέρα,

μ π ρ ο ύ μ υ τ α ' όλη του η πλάτη είναι μελανή, το π ρό σω π ό του μο υ-

σκεμένο στα δάκ ρυα κα ι τον ιδρώ τα , το στ όμ α του ανοιχτό , τα

*74




μάτ ια του κλε ιστά . Ο μαστ ιγωτής σταματάε ι κα ι στρέφετα ι

στον ανακριτή :

— Λ ιποθύμη σε!

— Ξυπ νήστε τον! Φέρτε τον κου βά !

Ο μα στ ιγω τή ς τον τραντά ζε ι , τον χαστουκ ίζε ι, ακούμε έναν

ρόγχο, έπ ε ιτ α β λ έπ ου μ ε έναν κ ο υ β ά νερό να α δ ε ιά ζ ε ι π ά ν ω στο

π ρόσω π ο του Τ ό μ ι, ο ο π ο ίο ς αν ο ίγ ε ι τ α μ ά τ ια .

— Έ τσ ι μπρ άβο , λ έε ι ο ανακ ρ ιτής . Δ εν θα μ ας εγκ α ταλ ε ί -

ψεις τ ώ ρ α . Έ χ ε ι ς ν α μ α ς π ε ι ς μ ε ρ ι κ ά π ρ α μ α τ ά κ ι α α κό μ η . Σ ύ μ -

φωνοι;

— Α φ ήστε μ ε, σ α ς ικ ετεύω , αφ ή στε μ ε ...

— Θα σε αφήσω , Ε λέκ , α λλ ά μό νο αφο ύ μο υ πε ι ς δυο τρ ί α

π ρ α μ α τ ά κ ια ακ όμ η . Σ ύ μ φ ω ν ο ι;

— Ν αι .. ., λ έ ε ι ξ έπ νο α ο Τ ό μ ι .

Σταμάτησα εδώ. Γιατί η ανάκριση του Τόμι και τα όσα ομολό

γησε δεν μας επιτρέπουν να εκτιμήσουμε τη σημασία τους για

την αστυνομία. Πιθανόν να ήταν ασήμαντα. Ήθελαν να μάθουν

τι άλλο είχε διαπράξει, πέρα απ’ τους εκτροχιασμούς. Παραδέ

χτηκε ότι είχε κάνει αναγνώριση πεδίου στις σιδηροδρομικές

γραμμές ανατολικά του Παρισιού, αλλά αρνήθηκε ότι είχε δια-

πράξει άλλες απόπειρες. Η Ελέν τού αποδίδει καμιά εκατοστή.

Ομολόγησε δοκιμές εκρηκτικών μηχανισμών από κοινού μ’

έναν συναγωνιστή, του οποίου αγνοούσε το όνομα, αλλά που

τον υπέδειξε ανάμεσα σε πολλές φωτογραφίες: ήταν ο Γκλατζ.

Δεν είπε τίποτα για τον Ρικάρντο -π ου εκείνη την περίοδο ήταν

ένας από τους κύριους στόχους της αστυνομίας-, πέρα απ’ το

ότι είχε εγκαταλείφει την οργάνωση μετά τον υποβιβασμό του.

Παραδέχτηκε ότι ο «Π ιερ», που η σημασία του ρόλου του υπο

γραμμίστηκε κατά τη διάρκεια της ανάκρισης, ήταν ο «κατά κό-

banned by CamScanner

175



σμον Μποκτσορ», τη φωτογραφία του οποίου τού είχαν δείξει.

Αλλά η αστυνομία γνώριζε ήθη τα πάντα για τον Μποκτσόρ,

γιατί τον παρακολουθούσε εβδομάδες ολόκληρες, και μόνος του

είχε δηλώσει, στην ανάκρισή του, το ψευδώνυμο και τον αριθμό

μητρώου του.

Αν κανείς θέλει να βρει, ανάμεσα στα πρακτικά των ανακρί

σεων της ομάδας των εκτροχιασμών, ένα τρανό μάθημα ηρωι

σμού, πρέπει να διαβάσει εκείνα του Έμεριτς Γκλατζ, του επονο

μαζόμενου «Ρ ομ πέ ρ» , Ούγγρου φίλου του Τό μ ι. Παρά τα απο

δεικτικά στοιχεία, παρά τις αναφορές των παρακολουθήσεων,

παρά τις ομολογίες του ενός και του άλλου που τον είχαν ανα

γνωρίσει στη φωτογραφία, ο Γκλατζ, που συνελήφθη στις 17

Νοεμβρίου, αρνούνταν τα πάντα, ώς το τέλος. Αρνήθηκε ότι συμ

μ ετ είχ ε έσ τω και σε μία επιχείρηση, ότι το ψευδώνυμό του ήταν

«Ρομπέρ» κι ο αριθμός μητρώου του 10020, ότι ήξερε τον Μπο

κτσόρ ή ακόμη και τον Τόμι, με τον οποίο ωστόσο τον είχαν δει

σε πο λλές συναντήσεις τους, όπ ως εκείνη στην οδό Μουφτάρ:

— Ο Ε λέ κ, στην κατάθεσή του, δήλωσε ότι πραγματοποίη

σε, τον Ιούνιο ή τον Ιούλιο, από κοινού με εσάς, δύο εγκληματικές απόπειρες, η μία εκ των οποίων στα περίχωρα του Ρονί-συρ-

Σεν. Τ ι έχ ετε να απαντήσετε;

— Δεν είναι αλήθεια, δεν γνωρ ίζω τον Ελέκ* πο τέ δεν συμ

μετείχ α μαζί του σε καμία επιχείρηση.

Η ρω ισμό ς που ήταν ακόμη πιο συγκινητικός επειδή δεν χρη

σίμευε σε τίπ οτα , κι ο Γ κ λα τζ , πιθανότα τα, το γνώριζε. Τον βά

ρυναν πάρα πολλές αποδείξεις, και δεν θα κατόρθωνε να βγειζωντανός από εκεί μέσα. Ούτε ο Λοπρέτρ ούτε ο Ράιμαν τον

αναφέρουν στις μαρτυρίες τους, και δεν γνωρίζω με τι αντίτιμο

πλήρωσε, εκείνες τις μέρες, την τόση του πρ οκλητικότητα .

176




Τ ο φ ω ς τη ς α υ γ ή ς, μ έ σ α α π ό τ ο χ α ρ τ ί , χ ρ ω μ α τ ίζ ε ι μ π λ ε τ ην α ί -

θ ου σα 2 3 . Ο ι π ε ρ ι σ σ ότ ε ρ ο ι κ ρ α τ ού μ ε ν ο ι κ ο ι μ ού ν τ α ι α κ όμ η . Ο

Τ όμ ι ε ίν α ι ξ α π λ ω μ έ ν ο ς μ π ρ ο ύ μ υ τ α κ α τ α γ ή ς , π ά ν ω σ τ ο π α λ τ ό

του. Τ ο κ εφ ά λ ι τ ο υ α κ ο υ μ π ά π ά ν ω σ ε κ ά π ο ι ο ρ ο ύ χ ο τυ λ ιγ μ έν ο

μ ε τέ τ ο ιο τ ρ ό π ο ώ σ τ ε ν α χ ρ η σ ι μ ε ύ ε ι γ ι α μ α ξ ι λ ά ρ ι .

— Π ο ν ά ω . .. , μ ο υ ρ μ ο υ ρ ίζ ε ι π ο λ ύ σ ιγ ά , σ α ν ν α μ ο ν ο λ ο γ εί.

Ξ α π λ ω μ έ ν ο ς σε έν α ν π ά γ κ ο , ο ν ε α ρ ός τ η ς π ρ ο η γ ο ύ μ εν η ς ν ύ-

χ τ α ς α ν α σ η κ ώ ν ε τ α ι , σκ ύ β ε ι π ρ ο ς τον Τ ό μ ι κ α ι π η γ α ίν ε ι ν α γ ο -

ν ατ ίσ ει δ ίπ λ α τ ο υ . Τ ο ν β λ έ π ο υ μ ε ν α τ ρ α β ά ε ι π ρ ο σ ε κ τ ι κ ά τ ο σ α -

κ ά κ ι, κ ι έ π ε ι τ α τ ο λ ε υ κ ό π ο υ κ ά μ ι σ ο π ο υ κ α λ ύ π τ ε ι τη ν π λ ά τ η

τ ου β α σ α ν ι σ μ έ ν ο υ . Ε ί ν α ι μ ε λ α ν ή κ α ι π ρ ησ μ έν η . Ο ν ε α ρ ός α κ ου -

μ π ά τ ο δ ε ίκ τ η τ ο υ σ τ ο δ έ ρ μ α , κ ι α μ έ σ ω ς αν α βλ ύ ζο υ ν σ τ α γ ό ν ε ς

α ί μ α . Σ η κ ώ ν ε τ α ι , δ ι α σ χ ί ζ ε ι τ ην α ίθ ο υ σ α , π α ίρ ν ε ι α π ό κ ά τ ω έ ν α μ ε τ α λ λ ι κ ό κ ύ π ε λ λ ο μ ε λ ί γ ο ν ερ ό, γ ον α τ ί ζ ει ξ α ν ά κ ον τ ά σ τ ον

Τ όμ ι, μ ου σ κ ε ύ ε ι μ ι α ά κ ρ η τ ου π ου κ ά μ ι σ ου σ τ ο κ ύ π ε λ λ ο , π ι έ ζε ι

α π α λ ά τ ην π λ η γ ή *α λ λ ά μ ά τ α ι α , α υ τ ή σ υν εχ ίζ ει ν α α ι μ ο ρ ρ α γ ε ί .

Τ ο π λ ά ν ο ε ίν α ι σ τ α θ ε ρ ό , τ ο ε σ ω τ ε ρ ι κ ό μ ι α ς π τ έ ρ υ γ α ς φ υ λα κή ς

που φ ω τ ίζ ετα ι α π ό λ ά μ π ε ς οροφ ής. Δ εξ ιά κ α ι α ρ ισ τ ερ ά , σε τ έσ -

σ ερ ις ορόφους, σ τ οές π λα ισ ιω μ ένες μ ε σ ιδ ερ έν ι ο κ ιγκ λ ίδω μ α , βαμμ ένο π ρ ά σ ιν ο ' ο ι γκρ ί ζ ες πόρτ ες των κελ ιών , σ τη σ ει ρά , μ ο ιά -

ζουν ν α σ υ γ κ λ ίν ου ν σ τ ο τ έ ρ μ α . Σ ε κ ά θ ε όρ οφ ο, σ τ α μ ι σ ά π ε ρ ί -

που του κ ά δ ρ ο υ , δ ύ ο σ τ ρ α τ ιώ τ ε ς μ ε γ ερ μ α ν ικ ές στολές , ένοπλο ι,

σ τ έκ ον τ αι σ τ ου ς δ ι α δ ρ όμ ου ς π ου γ εφ υ ρ ώ ν ουν τ ις σ τ ο έ ς σ τ α δ ε -

ξ ιά μ ε ε κ ε ίν ε ς σ τ α α ρ ι σ τ ε ρ ά . Κ ά τ ω , σ τ ο ι σ όγ ε ιο , β λ έ π ου μ ε τ ρ εις

Γ ε ρμ α ν ού ς α ξ ιω μ α τ ι κ ο ύ ς ν α μ π α ί ν ο υ ν σ τ ο κ ά δ ρ ο κ α ι έ π ε ι τ α ν α

α π ο μ α κ ρ ύ ν ο ν τ α ι σ τ ο β ά θ ο ς . Α κ ο ύ γ ο ν τ α ι μ ό ν ο τ α β ή μ α τ α τ ω ν α ξ ιω μ α τ ι κ ώ ν π ο υ α ν τ η χ ο ύ ν σ τ ο χ ώ ρ ο , έ ν α μ ε τ α λ λ ι κ ό α ν τ ικ ε ί-

μ ενο π ου π έφ τ ει σ τ ο π ά τ ω μ α κ α ι α ν α π η δ ά , δ υ ο τ ρ ία β η ξ ίμ α τα .

177

c a n n e d b y G a m S c a n n e r



κουνηθεί α π ό τη Οία η του: κάθεται στο άθλιο στρώμα, κουκου-

λωμένος. και ταλαντεύεται μπροςπίσω, με το βλέμμα χαρφω

μίνο στο δρύινο πά τω μ α.

Ξαφνικά αχούγοντα ι τρεις χτύποι στην πόρτα' ο Τόμι σ τρ ώ -

νεται. συ γχρατώ ντας την κουβέρτα στους ώμους του με το ίνα

χέρι, ενώ) με το άλλο παίρνει τη λεκάνη και την ακουμπάει στο ραφάχι κά τω α π ό τη θυρίδα της πόρτας. II θυρίδα ανοίγει *την

ίδια στιγμή, ακούμε μια φωνή να λέει «Γειά σου, Ελέκ!», βλέ-

πουμε ένα χέρ ι να παίρνει τη λεκάνη , να την ξαναψήνει στο ρα-

φάχι γεμάτη με ένα μαυριδερό υγρό και να βάζει στο πλάι ένα

κομμ άτι μαύρο φωμί, με μια μικρή ποσότητα λίπους επάν ω . Η

θυρίδα ξανακλείνει αμέσως. Όλες οι κινήσεις του Τόμι είναι ,

στο εξής. πολύ γρήγορες. Μ ε το ελεύθερο χέρ ι του παίρνει τη λε-κάνη και πάει να την ακουμπήσει στο τραπεζάκι που είναι στε-

ρεωμένο στον τοίχο. παραμερίζει τα βιβλία, επιστρέφει στην πόρ-

τα να πάρ ει το φωμί, το αφήνει δίπλα στη λεκάνη , και ξαναπη-

γαίνει στο ράφι δίπλα στην πόρτα, για να πάρει το ξύλινο κου-

τάλι. Κ άνει τα π άν τα με το ένα χέρι, γιατ ί με το άλλο πρέπει να

κρ ατά ει την κουβ έρτα, κι όλα εκτυλίσσονται με μεγάλη ταχ ύτ η -

τα. Κ άθε ται στην άσπρη καρέκλα με την αλυσίδα, μπ ροστ ά στο

τραπεζά κι, απλ ών ει με το κουτάλι τη λιπαρή ουσία στο φωμί , το

βουτάει στη λεκάνη κα ι το φέρνει στο στόμα. Μ ασάει πολύ α ρ -

γά. Α νάμ εσα στις μπουκιές, πίνει μερικές γουλιές α π ό τ ο αχ νι-

στό υγρό.

Ήθελα τόσο πολύ να μην προδώσω τον Τόμι, να σεβαστώ αυτόπου πραγματικά ήταν, να μην κατασκευάσω γεγονότα, συναι

σθήματα, συγκινήσεις για να εξυπηρετήσω τη δική μου αφήγη

ση -μ ε τη σκέψη πω ς, αν επέστρεφε, θα έπρεπε να μπορεί ν’ ανα

γνωρίσει τον εαυτό του, να δει στην οθόνη τη δική του ιστορία,

179




την αλήθεια του- που. όταν εκείνος βρέθηκε αποκομμένος απ’

τον κοσμο, κρυμμένος στο σκοτάδι, εγώ ξαφνικά ένιωσα αδύνα

μος, τυφλός και κουφός, και βάδιζα ψηλαφητά. Στις 26 Νοεμ

βρίου, έπειτα από μέρες ολόκληρες βασανιστηρίων, ο Τόμι, μό

νος του ή μαζί με τους άλλους, μεταφέρθηκε στη φυλακή της

Φρεν, στη νοτιοανατολική πτέρυγα του 3ου τμήματος, που τοδιοικούσε αποκλειστικά η Γκεστάπο και όπου κρατούνταν, στην

απομόνωση, όσοι, αργά ή γρήγορα, επρόκειτο να πεθάνουν.

Ωστόσο, για τίποτα δεν είμαι σίγουρος, και τα όσα εκτυλίσ

σονται σε όλες αυτές τις σκηνές στη φυλακή δεν αποτελούν παρά

εικασίες. Αραγε ήταν μόνος του στο κελί, όπως συνέβαινε συνή

θως με τους «τρομοκράτες» που αργά ή γρήγορα θα καταδικά

ζονταν σε θάνατο και θα εκτελούνταν επί τόπου; Ή , ακόμη,

όπως συνέβαινε με όσους βάφτιζαν «Nacht und Nebel», τους αν

θρώπους της «νύχτας και την ομίχλης», που θα εξαφανίζονταν

χωρίς ν' αφήσουν ίχνη κάπου στην απέναντι όχθη του Ρήνου;

Αυτό είναι το πιθανότερο, και μας το επιβεβαιώνει η Ελέν: Ο

Τ ομ ά βρ ισκότα ν στη Φρεν. Ή ταν στην απομόνω ση. Όλοι οι πο-

λ ιτ ικ ο ί κρατού μ εν ο ι ήταν στην α π ομ ό ν ω σ η , όσο δ εν τα ομολο -

γούσαν όλα . Υπάρχει όμως και η μαρτυρία του Σιμόν Ράιμαν,

που κρατούνταν επίσης στη Φρεν, αλλά μοιραζόταν το κελί του

με τον Φ ίνγκερτσβαϊγκ και τον Σαπίρο —μερικές εβδομάδες αρ

γότερα τον έβγαλαν, για να τον στείλουν στο στρατόπεδο συ

γκέντρωσης. Χ άρη σ’ αυτόν γνωρίζω ότι ο Φίνγκερτσβ αϊγκ είχε

χιούμορ: «Γελούσαμε με τις ώρες», λέει ο Σ ιμ όν για την πτέρυ

γα των μελλοθάνατων. Εξα ιτίας της μαρτυρίας του, λοιπόν, έχω

πολλές αμφιβολίες για τις συνθήκες κράτησης του Τ ό μ ι.

Μήπως δεν τα ε ίχ ε ομολογήσε ι όλα ακόμη; Να πίστευαν

άραγε ότι αυτός είχε περισσότερα να πει από τους ά λλους; Άλ λη

μια απορία μου που παραμένει αναπ άντητη. Μ ή π ω ς, όπ ω ς συ-

ι8ο




νέβη με πολλούς αντιστασιακούς που παραδόθηκαν στην Γκε

στάπο και φυλακίστηκαν στη Φρεν, έβγαλαν και τον Τόμι απ’

το κελί του στις έξι το πρωί, για να τον πάνε στη λεωφόρο Φος ή

στην οδό Σοσέ και να τον βασανίσουν ξανά; Γιατί οι Γερμανοί

δεν είχαν χορτάσει. Πολλοί αγωνιστές του παρισινού τομέα των

ΜΟΙ, που τους είχαν παρακολουθήσει και εντοπίσει, εξακολου

θούσαν να κυκλοφορούν ελεύθεροι, κι ανάμεσά τους κάποια μέ

λη της διοίκησης, όπως οι Ιταλοί Αλφρέντο Τεράνι και Τζίνο, ή

ο υπεύθυνος στελεχών, ο Πολωνοεβραίος Αβραάμ Λίσνερ, ή η

υπεύθυνη της υπηρεσίας πληροφοριών, η Ρουμανοεβραία Κρι-

στίνα Μπόικο. Εδώ και καιρό, μόνο αυτοί οι απίθανοι μετανά

στες είχαν μείνει να προκαλούν τους Γερμανούς στην καρδιά του

Παρισιού. Από τους εξήντα οχτώ αντιστασιακούς που έπεσαν

στα χέρια του εχθρού κατά τη διάρκεια αυτών των μαζικών

συλλήψεων, μόνο το ένα πέμπτο —δεκατέσσερις, δηλαδή—ήταν

Γάλλοι της «αρίας φυλής». Δεν συμπεριλαμβάνονταν ανάμεσά

τους τα μέλη της διοίκησης των ΜΟΙ Γαλλίας και οι υπεύθυνοι

του Κομμουνιστικού Κόμματος που τους έδιναν εντολές, με

επικεφαλής τον Ζακ Ντυκλό. Πολλοί από αυτούς όφειλαν τη

ζωή τους στη σιωπή του Τόμι ίσως, του Μποκτσόρ πιθανότα

τα, του Μισάκ Μανουσιάν και του Γιόζεφ Έπσταϊν ασφαλώς.

Ήταν λοιπόν μόνος στο κελί του ο Τόμι, τους τρεις μήνες της

κράτησής του; Μήπως είχε έναν ή και δύο συγκρατούμενους

εκείνο τον τελευταίο γερμανικό χειμώνα, που η φυλακή της Φρεν

ήταν υπερπλήρης; Τον Βάσμπροτ, ίσως, ή τον Γκλατζ, ή —ακό

μη καλύτερα—τον άτρωτο Μποκτσόρ για να τον εμψυχώνειΠώς να το μάθω; Και γιατί έπρεπε να το μάθω; Γιατί αυτή η

αβεβαιότητα να μου είναι επώδυνη, λες κι έχανα τον Τόμι μέσα

σε μια μαύρη τρύπα, προτού ακόμη πεθάνει; Και γιατί, μπρο

στά στην αμφιβολία, να φαντάζομαι το χειρότερο; Δεν έχω ιδέα:

ι8ι


•

r

>



έτσι έπλασα με τη φαντασία μου αυτό το κελί στη Φρεν, καθώς

έγραφα. Σύμφωνα με τον Γκαμπριέλ, δεν είχα πέσει έξω. Όσο

περιμέναμε να ετοιμαστεί το κελί, να ρυθμιστεί ο φωτισμός, μου

είπε ότι σε ένα τέτοιο περιβάλλον, ξέροντας ότι θα πεθάνει, ότι

θα χάσει τη ζωή που αγαπούσε, ο Τόμι θα πρέπει να ένιωσε μό

νος του και, σε κάθε περίπτωση, απαρηγόρητος. Πήρε το βιβλίο

της Ελέν, το ξεφύλλισε, έφτασε σε μια σελίδα τσακισμένη στην

άκρη και μου διάβασε: Ήθελε να ζήσει. Αγαπούσε τη ζωή έπει

τα μου έδειξε το κελί, που είχαμε σεβαστεί τις πραγματικές του

διαστάσεις, και συμπλήρωσε απλώς: «Εδώ, λοιπόν...»

Γ ι ’ αυτές τις σκηνές, αναπλάσαμε ένα παλιό κελί της Φρεν,όπ ως το βλέπουμε φωτογραφημένο το 1945 στο βιβλίο του Ανρί

Καλέ με τίτλο Οι τοίχοι της Φρεν* Για τα υπόλοιπα, εμπνεύ

στηκα από τις μαρτυρίες αντιστασιακών που πέρασαν από αυτή

τη φυλακή* κάποιου Αρίγκι, συγκεκριμένα, που κρατούνταν

στην απομόνωση τους ίδιους μήνες με τον Τόμι' και του Ζιλ-

μπέρ Αλιεμάρ, μέλους των Γαλλικών Δυνάμεων Εσωτερικού,**

που είχε επίσης κλείσει τα δεκαεννιά του χρόνια στη Φρεν το

1943 και κρατούσε ημερολόγιο —το οποίο, όπως και του Αρίγκι,

μπορεί κανείς να διαβάσει στα Αρχεία-, μέχρι τη μέρα που κα

ταδικάστηκε σε θάνατο κι εκτελέστηκε.

Στη σκηνή αυτή δεν διακρίνονται οι λεπτομέρειες του εσωτε

ρικού κανονισμού. Τα βασικά του σημεία όριζαν πως ο κρατού

μενος έπρεπε να σηκωθεί και να σταθεί προσοχή μπροστά στο παράθυρο αν έμπαινε κάποιος δεσμοφύλακας, πως απαγορεύο

νταν οι συνομιλίες από κελί σε κελί, τα τραγούδια, τα σφυρίγ

ματα, τα χτυπήματα ή το γράψιμο στους τοίχους.

«Kalfaktor» —«άνδρες για όλες τις δουλειές»—ονόμαζαν τους

κρατούμενους που είχαν επιλεγεί επειδή ήξεραν καλά γερμανι-

182

Scanned by CamScanner •a



κά και χρησίμευαν στους Γερμανούς δεσμοφύλακες ως ενδιάμε

σοι. βοηθώντας τους σε ορισμένες αγγαρείες, όπως ήταν η δια

νομή των φτωχικών γευμάτων. Σε όλη τη διάρκεια της κράτη

σής του, ο Τό μι, όπως και οι άλλοι κρατούμενοι, μόνος ή με πα

ρέα στο κελί του, υπέφερε από την πείνα και το κρύο.

Ο Γκαμπριέλ, έχοντας αποκοπεί από τον Τόμι, δεν ήταν πια ο

ίδιος, λες κι η φλόγα είχε σβήσει. Αλλά μήπως το ίδιο δεν είχε

συμβεί και με του Τόμι, αφότου έχασε την ελευθερία του; Στα

γυρίσματα αυτής της τελευταίας περιόδου, το παίξιμο του Γκα

μπριέλ εξακολουθούσε να μου φαίνεται τόσο αληθινό “ μ’ αυτό το

θλιμμένο βλέμμα, τις μετρημένες κινήσεις, τις υπολογισμένες με

ακρίβεια εκφράσεις- ώστε άρχισα να φοβάμαι πως, σε αντίθεσημε ό,τι είχα πιστέψει, ο Τόμι, στην πραγματικότητα, δεν τον εί

χε εγκαταλείψει και πως έφευγαν παρέα. Υποψιαζόμουν τώρα

ότι η αλλαγή του Γκαμπριέλ —αυτό το γαλήνεμα, η αποστασιο

ποίηση την οποία είχα αποδώσει στην παρηγοριά που του προ-

σέφερε η δική μου, ας πούμε, τρυφερότητα- δεν ήταν παρά η χα

λάρωση του ηττημένου αγωνιστή, που, παραιτημένος, αφήνει

το νικητή ν’ αποφασίσει για την τύχη του. Έ τσ ι, λοιπόν, είχαν

τα πράγματα: έφευγαν παρέα. Αναρωτιέμαι αν οι τελευταίες

σκηνές της ταινίας προδίδουν τούτο το φόβο της εγκατάλειψης

από τα παιδιά μου, αυτά τ’ αγόρια που είχα, σε μικρότερο ή με

γαλύτερο βαθμό, επινοήσει. Για τον Τόμι, ήταν αναμενόμενο*

από καιρό προετοιμαζόμουν ότι τα μάγια σιγά σιγά θα λύνο

νταν, μετά την ολοκλήρωση της ταινίας. Αλλά μου ήταν πολύεπώδυνο να βλέπω τον Γκαμπριέλ να μαραζώνει, να λιώνει, να

μετατρέπεται σε φάντασμα, κι εγώ να βάζω την κάμερα να κα

ταγράφει σε γκρο πλαν την παραμικρή του κίνηση, την παραμι

κρή κουρασμένη του έκφραση, την παραμικρή ανάσα του ετοι-

183

v̂ ^iui II IOVJ κ/ y vjui ι iw o u ι 11 ι ι



μοθάνατοι». Σήμερα μου είναι σχεδόν ανυπόφορο να ξαναβλέπωαυτές τις εικόνες.

Ε ν ώ α χ ο ύ γ ετα ι σ ταθερά κ ά τ ι σαν ξύ σ ιμο, β λ έ π ο υ μ ε σε γκρο

π λ α ν τις επ ιγραφ ές στους γκρίζους το ίχου ς: ΖΗΓ. ΘΣΦ. Έ π ε ι τ α η κά με ρα γλιστράει πά νω στον τοίχο και βλέπ ου με ένα χέρι που

κ ρ α τ ά ε ι έ ν α κ ο μ μ ά τ ι μ έ τ α λ λ ο —ίσω ς τη λ α β ή πιρουνιού— και

χ α ρ ά ζ ε ι σ ' α υ τ ό τον τοίχ ο ένα γ ρ ά μ μ α . που μ ο ιά ζε ι μ ε τ. Σ τ ο

εξής . η κ ά μ ε ρ α α κ ολ ο υθ ε ί τ α υ π ό λ ο ιπ α χ α ρ α γ μ έ ν α γ ρ ά μ μ α τ α ,

διατρέχοντας προς τα πίσω τις φράσεις , κ α ι , τέλος', διαβάζουμε

ό.τι έχει ήδη γραφτεί :

7 12 43

19 ετών σήμερα

ο Τομά Ελέκ FTP

περιμένει το θάνατ

Κ αι βλέπουμε τελικά τον Τόμι, με το παλτό τον, όρθιο μπρο-

στά στον τοίχο, να χαράζει το γ ρά μμ α που λείπει.

Αχούμε τρεις χτύπους και βλέπουμε το χέρι τον Τόμι να ανοίγει

τη θυρίδα της πόρτας.

— Κ α λ ά Χριστούγεννα, Ελέκ, είναι α π ’ τον Ερυθρό Σταυρό!

Ένα δέμα, πάνω στο οποίο διακρίνουμε έναν κόκκινο σταυ-

ρό, περνάει α π ό το πορτάκι.

Καθισ μένος στο αχνρένιο του στρώ μα, π άντα με το παλτό

του, ο Τόμι ανοίγει το δέμα, βγάζει ένα σακουλάκι που περιέχει

ξερά δαμάσκηνα, ένα άλλ ο με ζελεδάκια φρούτων, ένα κο μμ άτ ι

μαύρο φωμί, ένα πακέτο που βλέπουμε ότι γράφει επάνω «Μ αϊ

184




ζ ε ν ά » * Ο Τ ό μ ι τ ρ ώ ει έ να δ α μ ά σ κ η ν ο , μ ε τ ά έν α ζ ελ εδ ά κι. Τ ρ ώ -

γον τα ς . π α ρ α τ η ρ ε ί ότ ι το δ έ μ α περ ιέ χε ι κ ι έ να φ ύ λλο χ α ρ τ ί δ ι -

π λω μ έ ν ο σ τα τ έ σ σ ε ρ α 4 το παίρνει κ α ι το ξεδ ιπ λώ νει. Π ρ ώ τ α

δ ια τρ έχ ει μ ε τα μ ά τ ι α το πε ρ ιε χ όμ ε νό του κ α ι έ π ε ι τα το δ ι α β ά -

ζει φ ων αχτά, συνεχίζοντας να τρώει , μ ε γ εμ άτ ο το σ τό μ α :

Η Ελ πίδα, του Σαρλ Π εγκύ .**

Η πίστη που περισσότερο αγαπώ, λέει ο Θεός, είν1η ε λ π ί δ α .

Η πίστη, όχι, δεν με εκπλήσσει, δεν είναι ικανή να εκπλήξε ι .

Ακ τινοβολώ τόσο μες στη δημιουργία μου .

Η ελπ ίδα ό μ ω ς, λέει ο Θεός, ναι, αυτή με εκπλή σσει...

Ε ν ώ δ ι α β ά ζ ε ι, α κ ο ύ γ ο ν τ α ι α π ό μ α κ ρ ι ά γ υ ν α ικ ε ίε ς φ ω ν ές π ο υ

φάλλουν έναν χρ ιστου γενν ιάτ ικο ύμνο . Ο Τόμι δ ιακ όπ τε ι την

ανάγ νω ση κ α ι ακ ούε ι χ αμ ογ ε λ ώ ντ ας . Ό λ ο κ α ι π ε ρ ισσότ ε ρ ε ς γ υ -

ναίκες τρα γου δού ν κα ι , σύ ντομα, α νδρικές φωνές , π ιο κοντ ινές ,

τ ις συνοδεύουν. Ο Τόμι ε ξακολουθ ε ί να ακούε ι, μα σο υλ ώ ντ ας

ένα ζ ελεδάκ ι χω ρ ίς να β ιάζ ετα ι .

Η ε ικόνα , ακ ίνητη , δ ε ίχνει μ ια ρωγμ ή σε κά πο ιον το ίχο , π ου το

σχή μα της θυμίζει ανθρώ πινο προφίλ . Ε π ε ιτ α βλέπ ουμ ε τον

Τόμ ι ξ απ λ ω μέ νο σ τ ο κ ρε β άτι, κ ά τ ω α π ό τ ην κ ουβ έ ρτ α , να κ ο ι -

τάζ ει επ ίμονα αυτή τη ρω γμ ή στο ταβάν ι.

Το κε λί ε ίναι μισοσκ ότεινο, το φως της μ έρα ς μο ιάζει να φιλ-

τ ρ άρ ε τα ι α π ό τ ο μπ λ ε χ αρ τ ί. Α κ ούμε α π ό μα κ ρ ιά φ ω νές π α ι -δ ιών που παίζουν, και κάποια άλλη που δυναμώνει απότομα,

σαν ανδρική φωνή που σχολιάζει αθλητικό αγώνα, παραμορ-

φωμένη α π ό το μεγάφωνο. Ο Τ όμι με το π αλτ ό του κάθετα ι στο

185

1 ■ ■ I O V I W j r I I I W V / W I · I I I W I



/ ,

π ά τ ω μ ά , σφ ίγγοντας τ α γ ό ν α τα στο στήθος του. αντίκρυ στο

δ ιπλωμ ένο κρεβάτ ι. Κ άπ ου κ άπου , γλ ιστράει το χέρι του κάτω

α π ό το π αλ τό κα ι ξύνει την πλάτη ή το στέρνο του.

Βλ έπουμ ε μ ια κ ου τάλ α να αδε ιάζε ι ένα μαύ ρο ζουμ ί στη λ εκάνη

π ου β ρ ίσ κ ετα ι στο ραφ άκ ι, κ ά τ ω α π ό την αν ο ιχ τή Θυρίδα.

— Γά λλ οι πολεμούν στην Ιτα λ ία λέ ε ι μ ια φιθυριστή φωνή

α π ό το δ ι άδ ρο μ ο , υπό τις δ ι ατα γές του στρατηγού Ζουέν , μ αζ ί

μ ε τους Α μερικάνους. Β ομβαρδίζουν τη γερμανική άμυνα . Οι

φρίτσηδες θα σπάσουν , ε ίναι βέβα ιο .

— Ν α ι, α λ λ ά π ό τ ε ; ρ ω τ ά ε ι ο Τ ό μ ι.

Ο ά λ λ ο ς δ εν α π α ν τ ά , κ α ι α κ ο υ μ π ά τ ο φ ω μ ί μ ε μ ι α μ ικ ρ ή π ο -

σ ό τ η τ α λ ίπ ο υ ς π ά ν ω σ τ ο ρ α φ ά κ ι.

— Δ εν έχει σ η μ α σ ία π ρ ο σ θ έτ ε ι ο Τ ό μ ι , η ζω ή είναι ω ρ α ία ,

κ ι α υ τ ο ί ε ίν α ι χ α μ έ ν ο ι α π ό χ έρ ι.

Βλέπ ουμε τον Τόμ ι α πό πίσω, γυμνό απ ό τη μέση και πάνω,

σκυμμένο πάνω από τη λεκάνη της τουαλέτας, να σαπουνίζει

πολύ γρήγορα τα χ έρια και το στέρνο του, μ ε ένα μ αύρο σαπούνι

που δεν κάνει καθόλου αφρό. Σ τ η ν π λ ά τη του έχει ακ όμ η κόκκι-

νες χαρ ακιές, κά πο ιες δεν έχουν κλείσει. Γ εμίζει την εμ α γιέ λε-

κάν η α π ό τον μικρό χάλκινο σωλήνα και ξεβγάζει το κορ μί με

το χέρι του, που το έχει βρέξει πρ οηγο υμέν ω ς στη λεκάνη . Β λέ -

πουμε ότι κρυώνει. Τινάζει μ ε δύναμη την κουβέρτα του, σκου- πίζεται μ ε αυτήν, ξαναντύνεται β ια σ τικ ά , αφού π ρ ώ τ α τινάξει

μ ε τον ίδιο τρόπο κάθε του ρούχο, τυλίγεται μ ε την κουβέρτα

πάν ω α π ό το π α λ τ ό του κ α ι κάθεται στην κα ρ έκ λα, στραμμένος

προς την πόρτα, σαν να περιμένει πότε θα ανοίξει.

ι86




Ο Τόμι. γονα τιστός πάνω στο κρεβάτι του. με το ένα αυτ ί κολ-

λημένο στον τοίχο. «From where?», ρω τάει. Παίρνει μάλλον

μ ια απάντη ση, γ ια τί συνεχίζει:

«No, I don’t know... How you was arrested?... And the para

chute? »... «Since forty seven days».

Ο Τόμι, φορώ ντας πά ντ α το παλ τό του, κάθεται στην καρέκ λα

μπροστά στο τραπεζάκι του τοίχου. Στο τραπεζάκι είναι τοπο-

θετημένα οριζόντια, το ένα πάνω στο άλλο, δύο βιβλία. Στο

εξώφυλλο του πρώτου βλέπουμε με γοτθικούς χαρακτήρες το

όνομ α του συ γγραφ έα, J.W . von Goethe, κα ι τον τίτλο του,

K am pagn e in Frankreich , 1792. Με ένα μ ολύβ ι α π ό το οποίο

δεν έχουν απομ είνει π α ρ ά Βυοτρία εκ ατοσ τά, ο Τόμ ι γράφει με

μικροσκοπικά γρά μ μα τα π άνω σε ένα τόσο δα χαρτάκι.

Ο Τ όμ ι, στην ανο ιχτή θυρίδα, τείνει το μικρ ό χαρ τί.

— Θα δεις, της ζητώ δύο λεξικά, ένα γαλλ οαγ γλ ικό κι ένα

γερ μα νογ αλ λικό . Ο δός Ν ταγχ έρ 63, θα το θυμηθείς;

— Ναι, μείνε ήσυχος.

Η Ελέν αφηγείται ότι έλαβε, τρελή από ευτυχία , ένα μικρό

γράμμα από τη Φρεν, ένα τσιγαρό χαρ το όπου ο Τόμι είχε γρά -

φει: «Μ αμ ά, στείλε ένα λεξικό γαλ λοαγ γλικό κι ένα γερμ ανο

γαλλικό». Είπα στον άνδρα μου: «Είδες, είδες, ήξερα πως θα

ρχόταν . Δ εν έλ αβ α τ ίπ οτ άλλο. Ναι, για πολλές εβδομάδες,

αυτά ήταν τα μόνα νέα που είχε από το γιο της. Ποτέ δεν επι

κοινώνησαν απευθείας. Εκείνη του έστειλε πολλά καταπληκτ ι -

κ ά δ έ μ α τ α , μέσω της θυρωρού της οδού Ρολέν, της κυρίας Βε-

ριέ, με μια ολόκληρη χήνα, βούτυρο, ένα μεγάλ ο κ ουτ ί σοκολα

τάκια . Αλλά δεν είχε άδικο να πιστεύει ότι μπ ορεί να τα ε ίχαν

18?

canned by uamscanner



φ&ει οι Γε ρμ αν οί. Γιατί οι κρατούμενοι στην απομόνωση δεν εί

χαν δικαίωμα να λαμβάνουν δέματα πέρα από εκείνα του Ερυ

θρού Σταυρού, όπως επίσης δεν είχαν δικαίωμα στον προαυλι-

σμό και το λουτρό.

Τ α κελιά στη Φρεν ήταν καλυμμένα με χαραγμένα συνθήματα . ΘΣΔ (Θάνατος Στους Δεσμό φύλακες*) και ΖΗΓ (Ζήτ ω η

Γαλλία)** ήταν τα πιο συνηθισμένα. Ποτέ δεν βρέθηκε σύνθημα

χαραγμένο από τον Τόμι, ούτε από κανέναν άλλο των FTP-MOI.

Τίποτα, όμως, δεν μας εμποδίζει να φανταστούμε πως ο Τόμι

θέλησε να σημαδέψει τα γενέθλιά του μ ’ ένα μήνυμα ζω ής.

Τ ις φωνές των παιδιών και τη φωνή από κάποιο μακρινό με

γάφωνο τις άκουγε ο Ζιλμπέρ Αλιεμάρ: Α π ό το κ ε λ ί μου , α κ ο ύ ω ελεύθερα π α ιδ ι ά να φωνάζουν κα ι να πα ί ζουν . Α κ ο ύ ω τ ο μ ε γ ά -

φωνο του Α.Σ. Μ έτρο. Τ ο γήπεδο του Αθλητικού Συλλόγου Μ ε

τρά βρισκόταν πρά γμα τι —και παραμένει—σε α πόστα ση πεντα-

κοσίων μ έτρων, σε ευθεία γραμμή από τη φυλακή. Από τον Α λιε-

μάρ, ξέρουμε επίσης ότι οι κουβέρτες ήταν γεμ άτες ψύλλους: Σ ε

όταν δεν αλλάζου ν, φθείρονται γρ ήγ ορ α, ξέρουμε πω ς δεν υπή ρχε χ τέν α , πως δύο φορές την εβδομάδα γινόταν διανομή βι

βλίων, ανά μεσά τους και η Ν έ α Γ α λ λ ι κ ή Ε π ιθ ε ώ ρ η σ η*** της επο-

χής της συνεργασίας με τους Γερμανούς. Α ντιθέτω ς, τις λε π το

μέρειες για τα Χρ ιστούγεννα του 1 94 3 —το δέμα , το π οίημ α του

Πεγκύ, τους ύμνους—τις οφείλω στον Αρίγκι: μέχρι τότε ο Ζιλ

μπέρ Αλιεμάρ είχε πεθάνει, τον είχαν εκτελέσει στις 20 Νο εμβρίου.


1 8 8



Κοντεύαμε στο τέλος. Κάθε μέρα νιώθαμε και λίγο πιο βαριά

στο πλατύ, κάποιοι αισθάνονταν μια θλίψη που δεν ήμουν ο καταλληλότερος να τη διασκεδάσω. Ο Γκαμπριέλ εξακολουθούσε

να μένει στο δωμάτιο του Τόμι, στην οδό Καρντινάλ-Λεμουάν,

όπου πήγαινα μερικές φορές να τον πάρω το πρωί, και τον γύρι

ζα σχεδόν κάθε βράδυ. Καθόταν μόνος του μέσα στον μικρό τού

το χώρο όπου κατοικούσε το φάντασμα, μέσα σ’ αυτό τον τάφο,

και είχε εγκαταλείψει τον εαυτό του* τσιμπολογούσε κάτι συνθετικά ζαχαρωτά, παραμελούσε την υγιεινή του, κοιμόταν όπο-

τε το θυμόταν, με αναμμένο το φως. Είχε φέρει και κρεμάσει

στον τοίχο μια φωτογραφία του Τόμι σε μεγέθυνση, απ’ αυτές

που τραβήχτηκαν για λογαριασμό της γερμανικής προπαγάν

δας τις τελευταίες μέρες* για να πω την αλήθεια, είναι και η

ομορφότερη, με το πρόσωπό του σε γκρο πλαν, τρία τέταρτα, να

μοιάζει απόν, πέρα από την οδύνη, κοιτάζοντας μακριά, στ1αριστερά, λες κι έβλεπε το θάνατο να πλησιάζει. Ίσως αυτή να

είναι η φωτογραφία που αναφέρει η Ελέν στο βιβλίο της, γιατί

εκεί τον βλέπει να κλαίει. Το βράδυ έμενα λίγο μαζί του. Καθό

μασταν δίπλα δίπλα στο κρεβάτι, και μπορούσαμε να παραμει-

νουμε σιωπηλοί κάμποσα λεπτά' σαν να μην έτρεχε τίποτα,

189

4




ε (ώ του μιλούσα για τις σκηνές της επομένης, αλλά δεν τον ξε

γελούσα. Και μ,ερικες φορές , θαρρείς κουρασμένος, την ώρα που

οεν κρατιόμουν και περνούσα το χ έρι μου γύρω από τους ώμους

του, εκείνος έγερνε το κεφάλι του στο δικό μου, μ" άφηνε να του

χαϊδέψω τα μαλλιά , απολάμβανε την τρυφερότητα που του

πρόσφερα και προσπαθούσε να μου την ανταποδώσει ευγενικά,

μέχρι που έφτασε να μου πει κάποιο βράδυ: «Θα δεις, θα είναι

ωραία η ταινία σου, παρ' όλα αυτά» και, ένα άλλο βράδυ, «Θα

του άρεσε η ταινία σου, εκείνος θα ήξερε καλά πως η ουσία δεν

μπορεί να φανεί στο σινεμά, θα σε συγχωρούσε, θα σ' αγαπούσε

όσο κι εγώ ».

Έ φ ευ γ ε ήσυχα. Από τότε που ο Τόμι δεν μπορούσε να πολε

μήσει και να σκοτώσει, η άγρια ενέργεια του Γκαμπριέλ, στραμ

μένη στο κενό, άρχισε να εξαντλείται. Το υ απέμενε το θάρρος να

κοιτάζει κατάματα το μέλλον. Για τον Τόμι, το μέλλον ήταν ο

θάνατος. Για τον Γκαμπριέλ, όπως έλπιζα τότε, ήταν να ξανα-

πιάσει το νήμα της ζω ής του, μετά την ολοκλήρωση της ταινίας,

όταν το φάντασμα θα είχε αφήσει το σώμα και το πνεύμα του.

Αλλά βλέποντάς τον κλεισμένο στο δωμάτιο-κελί του, μέσα σ’

αυτό τον τάφο, ν’ αρνείται την τροφή και την ξεκούραση κάτω

από το πορτρέτο της σκιάς του, αδυνατούσα να πιστέψω πω ς θα

ξαναγεννιόταν, έτοιμος να αντιμετωπίσει το μεγάλο κενό του

σημερινού κόσμου. Προσπαθούσα να του πιάσω την κουβέντα.

Τ ι θα ήθελε να κάνει, τι να σπουδάσει, ποιο επά γγελμ α ν’ ακο

λουθήσει, ναι ή όχι στον κινηματογράφο;... Εκείνος χλεύαζε: οι

σπουδές δεν οδηγούσαν πουθενά, οι δουλειές πρόσφεραν δύο

επιλογές, εκπόρνευση ή δουλεία (συνοψίζω σ’ αυτές τ ις λέξεις τη

συγκεχυμένη του αντίληψη για την επαγγελματική σταδιοδρο

μία), το σινεμά ήταν μια βιομηχανία τετριμμένων κοινοτοπιών.

Σε αντίθεση με τον Τόμι, δεν είχε κανέναν λόγο ν’ αγωνιστεί,

19 0




πόσο μάλλον να δώσει τη ζωή του. Και, σε αντίθεση με εμένα,

δεν είχε κανένα ιδιαίτερο ταλέντο για να βγει απ’ αυτό το αδιέ-

ξοδο. Το χάρισμά του να μιμείται ανθρώπους και φωνές δεν

ήταν παρά αέρας, μια ικανότητα ανεξακρίβωτη, που την πίστευες

μόνο αν ήθελες να είναι αληθινή. Με δυο λόγια, σχεδόν όλα όσα

σκεφτόμουν ο ίδιος, και δίσταζα να τα διαψεύσω. Ωστόσο έλεγεεπίσης πως, χωρίς τον Γομι, θα είχε δεχτεί τη ζωή όπως ήταν,

ακόμη κι αν δεν οδηγούσε πουθενά, όπως όλος ο κόσμος, αφήνο-

ντας να εννοηθεί ότι εγω του άνοιξα τα μάτια, ανατρέποντας τη

συνηθισμένη ροή των πραγμάτων.

Άραγε πρέπει να μετανιώνω σήμερα για την επιλογή του

Γκαμπριέλ, που προσφέρει στο φακό έναν Τόμι φλογερό, και

στην ταινία μου μια ένταση που το ίδιο το σενάριο δεν διέθετε;

Πώς και δεν μάντεψα, τη στιγμή που επέλεγα αυτό το περαστι-

κό αγόρι με τα πατίνια, το αγόρι της ελαφρότητας, το κενό και

συνηθισμένο, ότι ο ρόλος ενός εκτελεστή πρόθυμου να πεθάνει,

αλλά ερωτευμένου με τη ζωή, θα τον παρέσυρε όπως το τσιγα-

ρόχαρτο καίγεται απ’ τη φλόγα, πετάει ψηλά και χάνεται; Γιατί

δεν αναζήτησα πιο επίμονα έναν ηθοποιό που, γνωρίζοντας να

κρατάει τις αποστάσεις, θα μου έδινε έναν Τόμι πειστικό, που

θα υπηρετούσε ικανοποιητικά την ιστορία μου; Δεν μπορώ να

συγχωρήσω τον εαυτό μου.

Κ αι πάλι το γαλά ζιο φωςτου χελιού το χάραμα ' ο Τ

παλτό χαι την κουβέρτα στους ωμούς, βηματίζει απο την πόρτα στο παράθυρο κι α π ό το παράθυρο στην πόρτα, με σκυφτό το κε-

φάλι, σέρνοντας στο πάτωμα τα χωρίς κορδόνια παπούτσια

του. Ξαφνικά αχ ού γεται ένας θόρυβός στην πόρτα, ο Τόμι μενει

ακίνητος, η πό ρτα ανοίγει. Δύο Γε ρμ αν οί στρατιώτες στέκονται

στην πόρτα κα ι γαβγίζουν:

191

u ι ι ι i o v j κ/y ι i w u u i ι ι i u i



Ο Μ ανουσιάν φοράει κοστούμ ι με λεπ τή ρίγα, ζα χάρ πουλ ό-

βερ, πάνω α π ό ένα πουκάμισο κουμπω μένο ώ ς το λαιμό, αλλά

χωρίς γραβάτα . Ο Αλφόνσο, μόνο σακάκ ι, πουκάμ ισο χω ρίς

γιακά και γιλέκο, αλ λά 8εν φαίνεται να κρυώνει, αντίθετα απ ό

τον Βάσμπροτ, που τρέμει . Ο Μ ποκτσόρ , ο Ρ άιμ αν κ αι δυο α π ό

τους άνδρες στην Α σφ άλεια, όλοι τους με σ ακ άκ ι, έχουν κα λυ μ -μένο το λαιμ ό κα ι το στέρνο με κασκ όλ. Τ ο ένα μανίκι στο σ α -

κάκι του Ρ άιμ αν —που επίση ς μο ιάζει να μην έχει χτ ενισ τεί α π ό

τη σύλληφή του, μ ε μ ακ ριά τσουλούφια να κρύβουν τους κ ρ ο τά -

φους του- είναι σκισμένο σ’ ένα σημείο. Ο Φίνγκερτσβαϊγκ δεν

φοράει κασκόλ α λλ ά, κ ά τω α π ό ένα πουλόβερ με V, φοράει ά λ -

λο πουλόβερ με λαιμόκοφη, ξεχειλ ωμένη, ταλαιπω ρημένη , α π ό

όπου ξεπροβάλλει η μύτη του για κ ά του που κάμ ισού του. Μ όνο

ο Τόμι φοράει παλ τό.

Είναι δέκα όλοι μαζί, αξύριστοι, αχτένιστοι, εξαντλημένοι

από την πείνα, το κρύο, ίσως κα ι το ξύλο. Σχη μα τίζουν έναν κύ-

κλο γύρω απ ό τον Μ ανου σιάν, π ου απευθύ νεται σε όλους, στον

καθέναν με τη σειρά, με λ όγ ια παρ ηγ οριάς, ζητών τας να μάθει

τα νέα τους. Στη συνέχεια, αναφέρετat στην επικείμενη νίκη,

στη Γαλλία κυκλοφορούν φήμες για συμμαχική απόβαση, κά-νουν λόγο για την Προβηγκία. Πρέπει να διατηρήσουν την πί-

στη τους: αν οι ίδιοι πεθάνου ν, γ ια τ ους υπ όλ οιπο υς θα έρθει σύ-

ντομα η ελευθερία. Ο Β άσ μ π ρο τ τού χα μο γελ ά.

Στο μεταξύ, ακολουθούμενος από δύο στρατιώτες , που ο

έναςκρατάει πάνινο σακίδ ιο κ ι ο άλλος μ ια κάμ ερα χε ιρός , ένας

Γερμανός αξιω μ ατικό ς εμφανίζετα ι στο προαύλιο με μια L e ica

στο χέρι κα ι αρχίζε ι να φω τογραφίζε ι την ομ άδ α των δέκ α αν

δρών. Πρώτα όλους μαζί , έτσ ι όπως κουβεντιάζουν μεταξύ

τους, κι έπειτα, αφού τους διατάζει να χωριστούν, έναν έναν,

φω τογραφίζοντάς του ς σε πο λλ ές λήφεις. Οι φυλακισμένοι υπ α

193




κου ουν , φω τογραφ ίζονται χω ρίς να εκδηλώνουν κανένα συναί-

σθημα , εκτός από τον Τόμι , που μοιάζε ι σαστ ισμένος , ίσως κι

έτο ιμ ος να κλάφει . Ο φωτογράφος αξ ιω μα τ ικός τούς βάζει μετά

στη σ ε ιρά με την πλάτη στον το ίχο , κ αι φω τογραφ ίζει ολόκληρη

την ομάδα , ο Τόμι σ ε πρώτο πλάνο , σ τα δεξιά του ο Φίνγκερ

τ σ β α ϊ γ κ . μετά ο ένας από τους άνδρες που ε ίχαμε δε ι στην

Α σφ άλεια , ο Β άσ μ π ρ οτ . ο Μ ποκτσόρ , ο Μ ανουσιάν , ο άλλ ος άν

δρ α ς α π ό την Α σ φ ά λε ια , που γέρνει λ ίγο μ π ρ οσ τά κα ι κρύβει τους

τρεις τελευταίους . Ό λοι έχουν τα χέρ ια δεμένα πίσω, εκτός απ ό

τον Β ά σ μ π ρ ο τ , που τ α τρίβει μ π ρ ο σ τ ά του γ ια να ζεσταθεί. Ο

φ ω τογρ άφ ος αξιω μ ατ ικό ς παίρνει, στη συνέχεια , rqvArri jlex 35

κ α ι τ ους μ αγ νη το σκ οπ ε ί έναν έναν , γ ια μερ ικά δευτερόλεπτα.

Ε πιστρέφ ε ι την κ άμ ερ α σ το σ τρατ ιώτη που την κουβαλούσε κα ι

δίνε ι μ ια εντολή στον άλλο, που κρατάε ι το πάν ινο σακίδ ιο .

Ε κε ί ν ος β γ ά ζ ε ι α π ό μέσ α έν α μ εγ ά λο γ ερ μα νικό κλ ε ιδ ί κα ι το

τε ίνε ι στον Τ όμ ι δε ίχνο ντάς του πώ ς να το κρ ατά ε ι , με τα δύο

χ έ ρ ια γ ύ ρ ω α π ό τη λ α β ή κ α ι μ ε το ά ν ο ιγ μ α π ρος τ α κ ά τω . Ο

φ ω τογρ άφ ος αξ ιω μ ατ ικό ς τον απαθ ανα τ ί ζ ε ι σ ε αυτή τη στάση ,

να κρ α τά ε ι τ ο κ λ ε ι δ ί με ύφος συντετριμμένο. Έ π ε ι τα ε ίνα ι η σ ει-

ρ ά τον Φ ίν γ κερ τσ β α ϊγ κ , π ου φ ω τογ ραφ ίζετα ι π ρ ώ τ α στην ίδια

π ό ζ α , π ρ έπ ε ι ό μ ω ς επ ιπ λ έον ν α γ ον ατ ίσ ει κ ρ α τ ώ ν τα ς το κλειδί,

ν α γ ε ίρ ε ι μ π ρ ο σ τ ά κα ι ν α πρ οσ πο ι η θε ί πω ς ξεβιδώ ν ει ένα μπου -

λόνι. Ό τ α ν ολ οκλ η ρ ώ ν ετα ι ηλήφ η, ο σ τρ α τ ιώ τη ς τ α κ τ ο π ο ιε ί το

κ λ ε ιδ ί μ έσ α στο σακ ίδ ι ο , βγ άζε ι ένα περ ίστροφο κα ι τ ο τείνει

σ τ ον Ρ ά ι μ α ν . Ο δ ι ά σ η μ ος δολοφ όν ος τ ου σ τ ρ α τ η γ ού Ρ ί τερ έχ ει

φ ω τ ο γ ρ α φ η θ ε ί μ π ρ ο σ τ ά σ τη ν κ α γ κ ε λ ό π ο ρ τ α μ ε τ ο ό π λ ο σ το χ έ -

ρ ι, το μ π ρ ά τ σ ο ελ α φ ρ ά λ ογ ισ μ έν ο , έν α οργ ισμ έν ο β λ έμ μ α προς

το φακό , εκφ ράζοντας το μ ίσ ος του γΤ αυ τή τη σκηνοθεσ ία .

Η φ ω τ ογ ρά φ ι ση έχ ει τ ελ ε ιώ σ ε ι . Ο φ ω τ ογ ρ ά φ ος α ξ ιω μα τ ι κός

φεύγε ι από το προαύλ ιο , με τη συνοδε ία των δύο μεταφορέων

194




του. Οι Γε ρμ αν ο ί στρατιώτες βά ζουν , ,

σειρά, τους φορούν χειροπέδες Βένον ' φυλαχισ^ ν^ στη

γκ ω να κα ι τους οδηγού ν ΤΟυς τα Χ & * πισθά-

Ό λ ο ι εξαφ ανίζονται έτσι μ ίΓ α π ό 6που ^ * ™ ·

του ά λ λ ο. κ αθ έν ας το υς π λ Ζ ^ ’Τ * ’ °

Τ ο πλάνο Μ ρ α μ Ι Ι Ζ ί α ^ Ζ 11̂ Τ “ “ β λ ά κ ε ς ,υτας το άδειο προ αύλιο. " * “*

Έναρεπορτάζ των Γαλλικώ ν Επικαίρων, που ξεκίνη,ε να προ

βάλλεται στις κινηματογραφικές αίθουσες στις 11 Φεβρουάριου

1 9 4 4 περιέχει τα στιγμιότυπα που μαγνητοσκοπήθηκαν στο

προαύλιο της Φρεν, κι έτσι μπορούμε να υποθέσουμε πως αυτή

η φωτογραφιση, που απαθανατιζει τα πρόσωπα ορισμένων με λών του «στρατού του εγκλήματος», έλαβε χώρα μερικές ημέ

ρες νωρίτερα, στις αρχές Φεβρουάριου. Το ρεπορτάζ αναφερόταν

σε μια σειρά πρόσφατων επιθέσεων: έναν εκτροχιασμό κοντά

στο Σαλόν-συρ-Σαόν, με δεκαοχτώ νεκρούς και τριάντα δύο

τραυματίες, την έκρηξη στο στρατώνα της Γκρενόμπλ (στις 2

Δεκεμβρίου 1943), το πλιάτσικο στα μαγαζιά της Μπουργκ-αν-

Μπρες την ημέρα της κηδείας του στρατηγού Ντεμπνέ,* τον

θάνατο, υπό αδιευκρίνιστες συνθήκες, τριών μελών των Κινη

τών Μονάδων Επιφυλακής** του Μπουρμπονέ.

Στις αρχές του 1944, ενώ πλέον η γερμανική ήττα έμοιαζε

πιθανή και μάλιστα επικείμενη, σε ολόκληρη τη Γαλλία ενι-

σχύονταν οι μακί και πολλαπλασιάζονταν οι θεαματικές επιχει

ρήσεις ενάντια στον κατακτητή. Φυσικά, η γερμανική προπα-

μαΐογραφιχων αιθ,υσω < ξεικαμΐνων

τρομοκρατών ως τέτοιοι Ρ ΤΡ

195

anned by CamScanner



οθόνη παρήλαυναν ο Μποκτσόρ με τον Μανουσιάν, κι έπειτα ο

Ράιμαν, ο Αλφόνσο, ο Φίνγκερτσβαϊγκ και ο Βάσμπροτ: Ιδού

τ α έρ γ α τ ω ν ξ έν ω ν τ ρ ομοκρ α τ ώ ν , που είναι σχεδόν όλοι τους

Εβραίο ι Αρμέν ιος.Π ολω νοεβραίος. Ισπ αν ός κομμουνιστής, Πο-

λ ω ν ο εβ ρ α ίο ς ,άλλ ος ένας Π ολωνοεβρα ίος . Ο Τόμι δεν εμφανί

ζεται, πιθανόν λόγω του παρουσιαστικού του, που παραήταν

«άριο». Μετά τα πομπώδη στιγμιότυπα από την κηδεία των

τριών συνεργατών των Κινητών Μονάδων Επιφυλακής, το ρε

πορτάζ τελείωνε, όπως ήταν αναμενόμενο, με τα λόγια του Ζο-

ζέφ Νταρνάν, αρχηγού της Γαλλικής Πολιτοφυλακής,* που εκείνη την εποχή ήταν «γενικός γραμματέας για την τήρηση της

τάξεως»: Σ τη β ία θα απαντήσουμ ε με καταστολή δ ίκα ιη ,αλλά

α μ ε ί λ ι κ τ η . Έ τ σ ι, από τις αρχές Φεβρουάριου, με μια ταινία επι

καίρων που προβλήθηκε στις κινηματογραφικές αίθουσες, άρχι

σε να χρησιμοποιείται η ξενική καταγωγή των FTP-MOI για

προπαγανδιστικούς σκοπούς. Η φυσική τους εξόντωση ήταν αυτονόητη, από τη σύλληψή τους κιόλας, και μετά τις εκτελέσεις

χιλιάδων αντιστασιακών, συχνά, μάλιστα, για επιχειρήσεις πο

λύ λιγότερο αιματηρές. Αλλά η ιδέα να προβληθούν μερικοί αι

μοδιψείς απάτριδες, προκειμένου να δυσφημιστεί το σύνολο μιας

Αντίστασης που είχε γίνει δημοφιλής, είχε αρχίσει να σχηματί

ζεται στον διόλου ευφάνταστο νου των ναζί.

Είναι δύσκολο να φανταστεί κανείς πώς ένιωθαν οι φυλακισμέ

νοι μπροστά στο φακό του στρατιωτικού φωτογράφου. Σίγουρα

χάρηκαν που ξανασυναντήθηκαν, που σφιχταγκαλιάστηκαν,

που μοιράστηκαν την οδύνη, την οποία, εκείνη τη στιγμή, υπερ

κάλυπτε κάτι σαν αγαλλίαση, αυτό που νιώθει μια αδελφότητα

όταν ξανασμίγει. Ενωμένοι, ένιωθαν πιο δυνατοί, πιο θαρραλέοιμπροστά στο θάνατο, που τούτη η σκηνοθεσία τον ανήγγελλε

196




ως βέβαιο. Μάντευαν σε τι θα χρησίμευαν αυτές οι εικόνες, για

τί συμμετείχαν οι ίδιοι κι όχι κάποιοι άλλοι, και τι θα συνόδευαν.

Η σύντομη χαρά τους αμαυρώθηκε, το δίχως άλλο, από τούτη

την τελευταία ταπείνωση, να ενσαρκώσουν δηλαδή την εικόνα

που ήθελε να τους αποδώσει η γερμανική προπαγάνδα: τέρατα

εξαντλημένα, ξεπαγιασμένα, αναμαλλιασμένα. Ο Τόμι πρέπεινα ένιωσε πολύ σκληρά τούτο τον εξευτελισμό. Παραδόξως, σ’

αυτές τις φωτογραφίες, και οι δέκα εκπέμπουν την ευγένεια του

ελεύθερου ανθρώπου, την έπαρση του περιπλανώμενου, την

υπερηφάνεια του αριστοκράτη στο ικρίωμα. Σε αντίθεση με την

αγελαία και άνανδρη χυδαιότητα ενός φανφαρόνου των Ες Ες,

στριμωγμένου μες στη γελοία, κολλαριστή στολή του.

Ο φωτογράφος αξιωματικός λεγόταν Τέομπαλντ. Ένας στρα

τιωτικός φωτογράφος όπως οι άλλοι, που ακολούθησε τον γερ

μανικό στρατό ώς το τέλος του πολέμου στη Γαλλία και που αρ

γότερα δεν φαίνεται να διαπρέπει σε κάτι. Μία από τις λήψεις

του στο προαύλιο της Φρεν εκείνη τη μέρα με συγκινεί ιδιαίτερα,

κι είναι αυτή που έδωσε τον τόνο στην αρχή της σκηνής: ο Βά-σμπροτ, ο νεότερος της ομάδας των εκτροχιασμών, στρέφεται

προς τον Μανουσιάν και του χαμογελάει. Εκείνη τη στιγμή ο

Μανουσιάν κοιτάζει τον Μποκτσόρ, που στη φωτογραφία φαί

νεται προφίλ, στα δεξιά, και που επίσης σκάει ένα χαμόγελο.

Στο χαμόγελο του Βάσμπροτ διακρίνουμε θαυμασμό για τον

αρχηγό του, αλλά, πιθανότατα, και κάτι σαν ευτυχία. Την ευτυχία να βρίσκεται πλάι του, έπειτα από τρεις μήνες που ίσως

έχει περάσει στην απομόνωση, λες και η παρουσία του και μόνο

αρκεί για να τον κάνει να ξεχάσει όλες τις δυστυχίες και το θά

νατο που ξέρει ότι πλησιάζει. Αυτό το χαμόγελο είναι ευτυχία

και πρόκληση μαζί. Μια άσεμνη χειρονομία προς τον εγκλημα-

197



τικο κρετινισμό των νάζι, τούτη τη δολοφονική μηχανή, την τό

σο πεισματωδως βλακώδη, που έπρεπε να καταστραφεί ολο-

σχ ερ ώ ς για να σταμ ατή σει. Σ ’ αυτό το χαμόγελο ακτινοβολεί

επίσης όλη η ομορφιά της αληθινής νεότητας, που μπορεί ακόμη

και τη ζω ή της να δώσει για το θαυμασμό, τον έρωτα, τη δικαι

οσύνη, την ευφορία της αυτοθυσίας. Αυτό το χαμόγελο ενός

Εβραίου της εποχής εμένα μού φέρνει νοσταλγία. Κι αυτό το

χαμόγελο με συγκινεί επίσης, επειδή, την ίδια μέρα —ή την πα

ραμονή ή την επομένη—, τη Σάρα Ν τάνσιγκερ τη στοίβαζαν

σ’ ένα σφραγισμένο βαγόνι με προορισμό το Άουσβιτς. Ο Βάσ-

μπροτ δεν ήταν σε θέση να το γνωρίζει. Το παιδικό του χαμόγε

λο, το ομορφότερο απ’ όλα, αστράφτει μες στο σκοτάδι όπου

κάποιοι άνθρωποι φρικτοί, μεθυσμένοι από ζωώδη ένστικτα,

βυθίζουν τον κόσμο.

Για τον ακριβώς αντίθετο λόγο, μια άλλη φωτογραφία τού

εν λόγω Τέομπαλντ με μπερδεύει: η φωτογραφία του Τόμι, με

το πρόσωπό του σε γκρο πλαν. Η ωραιότερη φωτογραφία του

Τόμι που έχει σωθεί, και φυλάσσεται σήμερα στο Μουσείο του

Ο λοκ αυτώ μα τος. Αυτή που ο Γκαμπ ριέλ είχε βάλει στο δωμ ά

τιό του, στην οδό Καρντινάλ-Λεμουάν. Βλέπουμε το πρόσωπό

του από μπροστά, στραμμένο ελαφρώς προς τ’ αριστερά, μισά

νοιχτα τα χείλη, είναι σκυθρωπός, με κάτι σαν τρεμούλιασμα

στα όρια των δακρύων. Χω ρ ίς να είμασ τε και σίγουροι. Η Ελέν

αφηγειται πως, μετά τον πόλεμο, της έφεραν μια φωτογραφίατου Τόμι τραβηγμένη στο προαύλιο της φυλακής, που βρέθηκε

στην έδρα της Γ αλ λική ς Πολιτοφυλακής. «Είναι πολύ καλή φω

τογραφία. Τον βλέπουμε από μπρ οστά, μες στον ήλιο, και κλαίει

σ’ αυτή τη φω τογραφία, κλα ίει». Π ρόκειται για την ίδια φω το

γραφία; Αν ναι, μήπως η Ελέν αφέθηκε για μία ακόμη φορά να

παρασυρθεί από την καρδιά της μάνας, αφού τα δάκρυα δεν εί-

1 9 8



προπαγάνδα του Βισύ να τον ανακηρύξει «Πολωνοεβραίο». Ανυ

πότακτος της Υπηρεσίας Υποχρεωτικής Εργασίας/ προσχώ

ρησε στους FTP-MOJ τον Ιανουάριο του 1943 κι εντάχθηκε στο

Τρίτο Απόσπασμα, όπου πρόλαβε, μέχρι τη σύλληψή του κατά

τη διάρκεια της αποτυχημένης επιχείρησης εναντίον μιας γερ

μανικής χρηματαποστολής, στις 12 Νοεμβρίου, να διαπράξειπολυάριθμες επιθέσεις —κυρίως, ρίψεις χειροβομβίδων— ενα

ντίον γερμανικών αποσπασμάτων.

Οι άλλοι δύο αγωνιστές που συναντάμε για πρώτη φορά

στην αίθουσα 23 της Ασφάλειας, και τους ξαναβλέπουμε εδώ για

περισσότερη ώρα, είναι ο Ζλάμα Γκρζίβατζ και ο Σπάρτακο

Φοντάνο. Ο πρώτος, ο επονομαζόμενος «Σ αρ λ», με αριθμό μη

τρώου 10157 , Πολωνοεβραίος γεννημένος το 190 9, που είχε πο λεμήσει στον Ισπανικό Εμφύλιο, υπήρξε μέλος του Δεύτερου

Αποσ πάσμα τος μέχρι τη διάλυσή του, και στη συνέχεια μετακι

νήθηκε, όπως πολλοί άλλοι, στην ομάδα των εκτροχιασμών. Ο

δεύτερος, ο Φοντάνο, ο επονομαζόμενος «Πολ», Ιταλός κομμου

νιστής είκοσι ενός ετών, με αριθμό μητρώου 10266 και έπειτα

10291, εφαρμοστής στο επάγγελμα, υπήρξε, όπως κι ο Ράιμαν,

μέλος της ειδικής ομάδας, προτού μετακινηθεί στο Τρίτο Από

σπασμα. Είχε συλληφθεί στις 13 Νοεμβρίου, μετά την επιχείρη

ση εναντίον της γερμανικής χρηματαποστολής.

Σ ε ένα μ ικ ρ ό σαλόνι που το βλέπουμε γ ια π ρ ώ τη φορά, μ ε λιτή

επίπλω ση, η Ελέν κάθεται σε μ ια κα ρέκλα και κ άτι ράβει στο

φως που μπαίνει α π ό κάπο ιο παράθυρο.

Α κο ύ με ένα κ λειδ ί να γυρίζει στην κλειδαριά, μια πόρτα ανοίγει, κλείνει, και τότε

ακούγεται μ ια νεανική φωνή:

— Μ α μ ά ! Μ α μ ά !

Ε δ ώ είμαι, Μ π ε λ ά —α π α ν τ ά εκείνη -, τι τρέχει;




Ο Μπελά ορμά στο δωμάτιο. Δεν είναι πια το παιδάκι που

αφήσαμε στο μπουλβάρ ΣενΜισέλ, και το ξαναείδαμε μερικές

φορές στο μονόχωρο διαμέρισμα της οδού Νταγκέρ, αλλά ένα

αγόρι δεκατεσσάρων χρόνων, που πλησιάζει τη μητέρα του και

στέκεται μπ ρο στά της, χωρίς να βγάλει το χοντρό πανωφόρι του.

— Μ α μ ά ... Ο Τ ό μι.. .

Η Ελέν σηκώνει εντέλει το βλέμμα της και τον κοιτάζει, όλο

της το πρόσ ωπο σκοτεινιάζει, φανερώνει ανησυχία.

— Τι «ο Τόμι»;... Τι τρέχει;

Ο Μ π έλ α δεν απα ντά, αποστρέφει το πρόσωπο, βλέπουμε

πως κλαίει, καθώς με το ένα χέρι ξεκουμπώνει το πανωφόρι του

και με το άλλο σκουπίζει τα δάκρυά του.

— Μ ίλα ! λέει σε επιτακτικό τόνο η Ελέν. Μ ίλα! Τι τρέχει με

τον Τόμι;

Ο Μ π έλ α στρέφεται και π άλι στη μητέρα του:

— Μ α μ ά —λέει, κι η φωνή του διακόπτεται από λυγμούς

έχουν κολλήσει μια αφίσα παντού, με τον Τόμι... και τον Γιό

ζεφ... την είδα στο μέτρο, αλλά κι εδώ, στο δρόμο, είναι πα-

ντού... είναι και ο Ζορζ... είναι τουλάχιστον δέκα... Φαίνονται

όλοι τους... και ο Μ αρ σέλ ...

Ακούγοντάς τον, η Ελέν έχει σηκωθεί α πό την καρέκλα της,

έχει αφήσει τη ραπ τικ ή τη ς να πέσει στο π άτω μα κι έχει πάει να

καθίσει σε ένα μικρ ό ντιβάνι, με το κεφάλι μέσα στα χέρια της.

— Ε ίναι όλοι τους στην αφίσα, μ α μ ά ... Μ ε φριχτές φωτο-

γραφίες, πτώματα, εκτροχιασμούς... Για τον Τόμι, γράφουν:

Ελέκ, Ούγγρος Εβραίος, οχτώ εκτροχια σμοί... Γ ια τον Ζορζ,

έβαλαν «αρχηγός της συμμορίας»... Τους αποχαλούν στρατό

του εγκλήματος...

Δ ιπ λω μένη στα δύο, με το κεφάλι μέσα στα χέρια, η Ελέν

0




κλαίει, κι αυτ ή. μ ε λυγμούς. Ε π α ν α λα μ β ά ν ει ξανά και ξανά:

«Πάει, τελείωσε. . . Τελείωσε. . .»

Ο Μ π ελ ά , που δεν εχει αφήσει το πανωφόρι του . έχει καθίσει

στην καρέκ λα μπ ροσ τά στο παράθυρο και κοιτάζει κλαίγοντας

το δρόμο. Α π ό το παράθυρο, πίσω α π ό έναν φηλό τοίχο , /να

κο ιμητ ήριο απλ ώ νετα ι ώ ς εκεί που φτάνει το μά τι.

Η Ε λέν , κουκουλωμένη μες στο παλτό που φορούσε στο νεκρο-

ταφείο του Μ ον πα ρν άς συντροφιά μ ε τον Τ όμ ι, σε προη γούμ ενη

σκηνή, στέκεται μό νη σε κάπ οιο δρόμο του Παρισιο ύ , και κοιτά-

ζει μια αφίσα με κόκκινο φόντο. Στο πάνω μέρος , σχηματίζο-

ντας αντεστραμμένο τρίγωνο , ξεχωρίζουν δέκα πρ όσ ω πα , το κα -

θένα τους μέ σ α σε κύκλο. Ο Τό μι είναι στην πάν ω σειρά, ανά με -

σα στον Γκρ ζίβατς και τον Βάσ μπροτ. Ο Μ ανουσιάν κά τω κά -

τω . στ η μύ τη του τριγώνου. «Ε λευθερωτές;» ρ ωτ άει η αφίσα ,

π άν ω α π ό τα πρόσω πα. Οι άνδρες που βλέπουμε δεν είναι αυτοί

της ταινίας, είναι οι πραγματικοί ' α λλ ά τους αναγνωρίζουμε εύ-

κο λα. ιδίως τον Τό μι, αφού μ ά λισ τα στην αφίσα αναγράφονται τα ονό ματ ά τους και τα ε γκ λή μα τα που έχει διαπράξει ο καθέ-

νας. Σ τ ο κ ά τω μέρ ος τη ς αφίσας, έξι φωτογραφίες υποτίθεται

ότι αναπ αριστού ν τις ανομίες των ανδρών που εικονίζονται π α -

ρ α π ά ν ω : εκτροχιασμοί, το γυμνό στέρνο ενός π τ ώ μ α τ ο ς διά-

τρητο α π ό τις σφαίρες, το π τ ώ μ α ενός άλλ ον άνδρα πεσμένο κα

ταγής , ένα τραπέζι καλυμμένο με δ ιάφορα όπλα . Κ ά τω απ ό αυ-τές τις φωτογραφίες, φιγονράρει η α π ά ντ ησ η σ την ερώ τησ η που

διατυπώνεται πιο π άνω : « Η απελευθέρωση απ ό το στρατό του

εγκλήμ ατος!» Η κόκκινη αφίσα είναι τοποθετημένη ακριβώς

πάνω α π ό μ ια ά λ λ η που διαφ ημίζ ει μ ια οπερέτα τω ν Α λιμπέρ

και Βενσαν Σκοτό, στο « T h e a t r e d e s V a r i e t e s », τον Άνθρωπο

της Κανεμπιερ, μ ε τον ίδιο τον Α λ ιμ π έρ στον π ρω ταγω ν ισ τικό

■ I I I V I n y J I || , V |



ρόλο. Τον βλέπουμε να χαμογελάει πλατιά , με μια τραγιάσκα

φορεμένη στραβά, μπροστά στη ριγωτή τέντα ενός καφέ στη

Μασσαλία.

Η Ελέν απομακρύνεται με αργά βήματα, τη βλέπουμε από

πίσω, ενώ ακοόμε τον Αλιμ πέρ να τραγουδάει: « Τ ’ ωραιότερο

του κόσμου τανγκό το χόρεφα στην αγκαλιά σου...»

Η περίφημη Κόκκινη Αφίσα αναρτήθηκε σε όλες τις γαλλικές

πόλεις, ταυτόχρονα με την προβολή του ρεπορτάζ των γερμανι-

κών επικαίρων στις κινηματογραφικές αίθουσες. Οι φωτογρα-

φίες μέσα στους κύκλους ήταν αυτές που τράβηξε ο φωτογράφος

Τέομπαλντ στο προαύλιο της Φρεν. Η Ελέν αφηγείται πώς ήρθενα την ειδοποιήσει ο Μπέλα και πώς εκείνη είχε βάλει τα κλά-

ματα. Χωρίς να το λέει, η αφίσα ανακοίνωνε ξεκάθαρα πω ς ήταν

νεκροί ή πως επρόκειτο σύντομα να πεθάνουν, τη στιγμή που η

αναμενόμενη δίκη δεν είχε ακόμη λάβει χώρα. Η αντίδραση της

Ελέν ξεπέρασε τα δάκρυα: Ο Μ πέλα με ε ίδε ν’ ανεβαίνω πά νω

στο ντιβάνι έγδερνα το πρόσ ω πό μου, μά τω σα , φώναξα. Ή τα ν

φριχτό. Δεν θέλησα να δείξω αυτή τη σκηνή. Νομίζω επειδή,απλούστατα, δεν θα μπορούσα να βρω τις σωστές και πειστικές

εικόνες, και να βάλω έπειτα τη Βίλμα να τις παίξει. Ποια ηθο-

ποιός θα ήταν ικανή να αποδώσει αυτή τη σκηνή υστερικής από-

γνωσης σε μια ταινία τού σήμερα, δίχως να την κάνει να μοιάζει

ψεύτικη, σχεδόν γκροτέσκα;

Όταν ηρέμησε, η Ελέν κατέβηκε για να δει την αφίσα, η οποία

παρέμεινε για καιρό στους δρόμους των πόλεων και των χω-

ριών. Αργότερα η Ελέν την είδε στο Μανς και το Λαβάλ, όταν

πήγε να επισκεφθεί τον Μπέλα, που είχε βρει καταφύγιο στο

σπίτι κάποιων χωρικών στη Μ αγέν,* όπου δήλωσε ότι ήταν ορ-

φανός κι ότι τον έλεγαν Ζαν Μορέν.

203

anned by CamScanner



Σ ύμ φ ω να με κάποιες αναφορές -ιδιαίτε ρα εκείνες πουπρο

έρχονται orΓτό κομμουνιστική οργανώσεις ή -ο υ εγκωμιάζουν

τηνΑ ντίστ ασ η .ηΚ όκ κινη Αφίσα είχεστ?;γα λλ ικήκοινήγνώ

μη αν τίκτυ πο αντίθετοαποεκείνονπουυπολόγιζεηπροπαγάν

δα. Ο ιοεκα στρατιώτες του στρατούτουεγκλήματος»*προκα-

λούσ χν το σεβασμό των π -r .i ιτικ ω ν. κα ισε κάποιεςαφίσεςγρά

φονταν συνθή ματα ιυμ πiOs-.α;,ενώορισμένοικολλούσανπάνω

τουςαυτοκόλλητεςταινίεςπουέγραφαν: ■·Μάρτυρες!··Το 1955

ο Λ ρ α γκ ό ν :γ-?- ’ιε τις Α τροφές για να θ υ μ ό μ α σ τ ε και.μέσασε

λίγους ιλεςν.δεινού ς. κατόρθωσε ναμιλήσειγιατηναφίσακαι

το τγλο ; της -Ο μά δα ς Μανουσιάν» πολύ καλύτερα από μένα,

που ε ίχα στη διάθεσήμουμ ια ολόκληρη ταιν ία: Οι εικόνες σας

στων π όΛέωνμας τσυς τ ο ί χ ο υς/ΛΙ α ύρο t α π ’ τα γένιακι απ*το

σ κ ο τά δ ι σ ν α μ α λ λ ια σ μ ε ν ο ι φοβεροί/Η αφίσα ιό:α με λεκε’ από

αή/α. Α το ύ ταονόματα σαςδύσκολαπροτ ερονται/Κάπως έτσι

t i a y v t να τρομάςει τους π ερ α σ τ ι κ ο ύ ; . /Κ α ν ε ίς δενεμοιαςεΓάλ

λους να σας π ρ ο τ ι μ ά / Μ ε το φως ο: άνθρωποι δίχως μάτιαγια

σας πτοσπερνούσαν /Α λ λά με τη συσκότιση δάχτυλα που ςε-

σ τ ρ ά τ ι ζ α ν / Κ ά τ ω α π ’ τις φωτογραφίες σας είχαν γράφει Γ//Ε-

ΑΜ .Υ Γ /Α 7 7/ Γ Λ Λ Λ Ι Λ / Κ ι έτσι τα σκυθρωπά πρω ινά γίνονταν

ά λ λ α .

Ω στ όσ ο δεν επινόησα τη γα λλική ανεμελιά που έκανε , πάνω

στην έυρα, να ξεχαστούν για λ ίγο τα βάσανα της Κατοχής : μια

φωτογραφία της εποχής δείχνει καθαρά τις δύο αφίσες. τη μία

πάνω από την άλλη, την Κόκκινη Αφίσα κι εκείνη μιας οπερέ

τα ς α λ ά Π ρ οβ ε ν σ ά λ , γν ω σ τή ς κ υρ ίω ς γ ια το «ω ρ α ιότερ ο του κ όσ μ ου τ α ν γ κ ό » . Αν έ β η κ ε σ το «T h e at r e tle^ Y ar i e tes» α πό τις Β

Ιανουάριου μέχρι τ ις 4 Απριλίου 1944 . την περίοδο που οι Γερ

μ α ν ο ί . σε α π ό γ ν ω σ η , α σ κ ο ύ σα ν β ά ρ β α ρ η κ α τ α σ τ ο λ ή σ τ η Γ α λ

λ ία κ ι έ σ τε λ ν α ν σ το θα ν α το 4 . 870 Ε β ρ α ίους , δ ίχ ω ς ν α λ ογα ρ ιά -

2 C4




σουμε τα παιδιά του Ιζιέ,* που η σειρά τους ήρθε αργότερα, στις

6 Απριλίου.

Την ίδια εποχή, ορισμένες φωτογραφίες του Τέομπαλντ από

τη Φρεν χρησίμευαν ως εικονογράφηση σε πολλά φυλλάδια που

διένεμε η αντισημιτική γαλλογερμανική προπαγάνδα, μεταξύ

των οποίιυν εκείνα που τιτλοφορούνται Ο Στρατός τον εγκλή-

ματος*. αι Σ α ς μισώ. Το δεύτερο μπορεί να απαριθμούσε, με τρο

μερή δριμύτητα, τα κουσούρια και τα εγκλήματα των Εβραίων

από καταβολής κόσμου, το πρώτο όμως επιδίωκε ν’ αποδείξει

πως ο «συμμοριτισμός» που μάστιζε τη Γαλλία —αυτές οι δο

λοφονίες καθωσπρέπει πολιτών, οι κλοπές επισιτιστικών καρ

τών, οι εκτροχιασμοί, ακόμη κι αν μερικές φορές οι δράστες ή

ταν παραστρατημένοι Γάλλοι—είχε ως ηθικούς αυτουργούς τους

Εβραίους, που ήταν οπωσδήποτε ξένοι: Κ αι το έγκλημα είναι

εβραϊκό, το έγκ λημα είναι ξένο. Κ αι το έγκλημα είναι στην υπη-

ρεσία του ιουδαϊσμού, του εβραϊκού μίσους, του εβραϊκού σαδι

σμού, όπως κι ο πόλεμος είναι στην υπηρεσία του ιουδαϊσμού .

του εβραϊκού καπιταλισμού και μπολσεβικισμού.ΌΧη η αντιση-

μιτική φιλολογία πρώτης γραμμής, όπως τα κείμενα του ΖορζΜονταντόν ή του Ανρί Κοστόν που ενέπνευσαν τον Σελίν,** συ

μπυκνώνεται, έπειτα από μια ανιαρή εισαγωγή με τα νέα από

το μέτωπο της τρομοκρατίας, στο πορτρέτο του Ράιμαν, για πα

ράδειγμα, στο διεστραμμένο βλέμ μα του, όπου υποφώσκει όλος

ο σαδισμός της φυλής του. Μ ήπ ω ς δεν βλέπουμε σ' αυτά τα μ ά -

τια τον Ρουβήν, που πλάγιασε με την παλλακίδα του πατέρα

του, του Ιακώβ; [...] Μ ή π ω ς δεν βλέπουμε να σιγοκαίει η κατα στροφικη μα νία του Ιίου ριμ , οπού εορτάζεται ο στρ αγγαλ ι-

σμός περισσότερων α πό 10 .00 0 μ η Εβραίω ν, κι ακόμη η έφοδος

των Εβραίω ν σε μ ια πόλη, μ ε σκοπό να σφαγιάσουν τους κατοί-

κους της και να προσφέρουν τα κορίτσια της βορά στις ορέξεις

2 0 5




zcov ρα β ιν ω ν τους ; Αυτό το παθολογικό μίσος στρεφόταν ενά

ντιον ολου του οικτυου των ΜΟΙ, υιοθετώντας τα ρατσιστικά στε

ρεότυπα που χρησιμοποιούνταν κατά κόρον τα τελευταία δύο

χρόνια και που ο Τόμι, επαναστατώντας μπροστά σε αυτή την

εγκληματική παραφροσύνη, πάσχιζε να διαψεύσει: Ό λ οι τους ε ί-

ν αι ξέ νο ι. Κ α ν έ ν α ς δ εν έχ ει γ α λ λ ι κ ή κ α τ α γ ω γ ή . Η ό φ η τ ο υ ς ε ί-

ν α ι α π ο κ ρ ο ν σ τ ι κ ή . Ο ε β ρ α ϊ κ ό ς σ α δ ι σ μ ό ς εί ν αι φ α ν ερ ό ς σ τ ο ύ π ο υ -

λ ο β λ έ μ μ α του ς , σ τ α π α ρ α μ ο ρ φ ω μ έ ν α α υ τ ιά του ς , σ τ α χ ο ν τρ ά

κ α ι κ ρ ε μ α σ μ έ ν α χ είλ η τ ου ς, σ τ α α χ υ ρ έ ν ια κ α τ σ α ρ ά μ α λ λ ι ά τ ους,

σ τη ν α ρ ρ ω σ τ ι ά ρ ι κ η σ τ ά σ η τ ου ς. Λ ε ιφ ό μ υ α λ ό σ ε α π ο κ ρ ο υ σ τ ικ ό

σ ώ μ α . Ο σ τ ρ α τ ό ς τ ου εγ κ λ ή μ α τ ο ς .

Σ ’ αυτά τα φυλλάδια για επικίνδυνους παράφρονες, που οι

Γερμανοί τούς έσερναν απ’ τη μύτη, εμφανίστηκαν οι μικρές σκη-

νοθετικές απόπειρες του αξιωματικού Τέομπαλντ: ο Ράιμαν με

το όπλο στο χέρι, ο Φίνγκερτσβαϊγκ και ο Τόμι με το γερμανικό

κλειδί τους. Η φωτογραφία του Φίνγκερτσβαϊγκ, που τον είχαν

βάλει να γονατίσει μέσα στο προαύλιο της Φρεν, είχε υποβληθεί

σε αποτυχημένο φωτομοντάζ, ώστε να μοιάζει λες και τον είχαν

συλλάβει επ’ αυτοφώρω να ξηλώνει μια τραβέρσα σκυμμένος

από πάνω της. Όσο για τον Τόμι, η Ελέν τον είχε δει σε κάποιο

απ’ αυτά τα φυλλάδια: Έ β α λ α ν μ ι α φ ω τ ο γ ρ α φ ία τ ου γ ιο υ μ ου

τη ν ώ ρ α π ο υ ξ εβ ιδ ώ ν ει τ α μ π ο υ λ ό ν ια α π ό κ ά τ ι ρ ά γ ες . Π ώ ς μ π ό -

ρ ε σ α ν ; Ή τ α ν φ ω τ ο μ ο ν τ ά ζ . Α ν α γ ν ώ ρ ισ α τ ο π α λ τ ό τ ο υ , τ ο π ρ ό -

σ ω π ό τ ο υ, π ο υ ή τ α ν π ο λ ύ ό μ ορ φ ο , α λ λ ά η κ ίν η σ η τ ω ν χ ε ριώ ν

ή τ α ν λ ά θ ο ς .

Πράγμα τι. Τ ο πρόσωπο του Τό μι ήταν πολύ όμορ

φο. Και η κίνηση των χεριών ήταν λάθος. Κι αυτή η προπαγάν

δα ήταν, ομολογουμένως, εντελώς απαράδεκτη.



Μ ια μεγάλη α ίθου σ α μ ε τοίχους σ ε α π α λ ό πράσιν ο, χω ρίς καθό-

λου έπ ιπλα , κ α ι μ ε φηλά κ αγ κ ελ ω τά παράθυρα, α π ό όπου περ-

νά το φως της μέρ ας. Ό λ α τ α μέλη των FTPMOI που γνωρί-

ζουμε, κι άλ λο ι εφ τά κρ ατού με νοι που τους αναγνωρίζουμε απ ό

τις σκηνές στην Α σφ άλε ια, συνολικά είκοσι δύο άνδρες κα ι μία

γυναίκα, είναι παραταγμένοι σε δύο σειρές, όλοι τους δεμένοι

π ισθάγκω να μ ε χ ειροπέδες. Α νταλλάσσουν μερικ ές λέξεις, ορι-

σμένοι χαμ ογελ ούν . Δ ιακρίνουμ ε κ αθ αρ ά τον Τόμι, στο κέντρο

της δεύτερης σειράς, γ ια τ ί είναι α π ό τους πιο φηλούς, ακριβώς

δίπλα στον Β άσ μ π ρο τ. Οι άνδρες της Κόκκινης Αφίσας φορούν

τα ίδια π άν τα ρούχ α. Π ίσω τους, δεξ ιά και αριστερά τους, στέ-

κουν Γ ερ μ αν οί στρατιώ τες . Η κά μ ερα κινείται κυκλικά γύρω

απ ό τ ις δύο σειρές κ αι στ αμ ατ άε ι π ίσω τους. Τότε βλέπουμε μ ια

πόρτα να ανο ίγ ει σ το βάθος, κ α ι τρεις Γ ερμανούς αξιω ματικούς

να μπ αίνουν βια σ τικ ά στην αίθουσ α. Ο ένας στήνεται στη μέση

του δωμ ατίου, απ ένα ντ ι α π ό τους φυλακισμένους. Κ ρατ άει ένα

χ αρ τ ί κα ι, δ ίχ ω ς να σηκώ σει ούτε στιγμή το βλέμμα, αρχίζει να

διαβάζει μ ε μον ότο νη φωνή, α λ λ ά με έντονη γερμανική προφο-

ρά: «Λ όγω επ α ρ κ ώ ν ενδείξεω ν π ερ ίεπ ιδό σ εώ ς τους σε ενέργειες

207



ε νά ντιο ν τ ου γ ε ρ μ α ν ικ ο ύ στ ρ α τ ο ύ κ α τ ά τ η δ ι ά ρ κ ε ι α τ ω ν ετ ών

19 4 2κ αι 1943, χω ρίς να φέρουν τα επ ίση μα διακ ριτικ ά τον εχθρι-

κ ο ύ σ τ ρ α το ύ , κ α θ ώ ς κ α ι π ε ρ ί χ ρ ή σ ε ω ς ό π λ ω ν κ α ι ά λ λ ω ν μέσ ω ν

εν ό πλ ου α γ ώ ν α , με την πρόθεση να π ροκαλεσου ν απ ώ λε ι ε ς στ ις

τάζε ι ς των γερμαν ικώ ν δυνάμ εων κα ι να δ ιαπράξο υν επ ιθ έσεις

ε ναντ ίο ν μ ε λ ώ ν τ ο υ γ ε ρ μ α ν ικ ού στ ρ α τ ο ύ , τ ο σ τ ρ α τ ιω τ ικ ό δ ι κ α -

στήρ ιο υπό τον δ ιο ικητή του Μ εγάλου Π αρ ισ ιού , κ ατ όπ ιν συσκέ

φ εω ς, κ α τ α δ ι κ ά ζ ε ι τ ου ς Μ α ν ο υ σ ιά ν Μ ισ ά κ , Φ ο ν τ αν ό Σ π ά ρ τ α -

κ ο , Β ί τ σ ι τς Ρο μ π έ ρ , Ρο υσέλ Ρο ζ έ , Σ α λ β α ν τ ό ρ ι Α ντ ο υά ν , Κ λ ο α

ρ έκ Ζ ορζ. Λ ονκαρ ίν ι Σ ε ζ ά ρ , Ν τ έλ α Ν έ γ κ ρ α Ρ ί ν ο Π ρ ίμ ο , Ρ ά ι μ α ν

Μ α ρ σ έλ , Α λφ όνσο Σ ελ εσ τ ίν ο , Μ π ο κ τ σ ό ρ Γ ιόζεφ , Γ κ λ α τ ζ Έ μ ε

ρ ιτς , Μ α ρ τ ίν ιο υ κ Μ ίκα ελ , Φ ίν γ κ ερτσβ α ϊγ κ Μ ά σ κ α , Β ά σ μ π ρ ο τ

Β ολψ , Ε λ έ κ Τ ο μ ά , Γ κ ό λ ν τμ π ε ρ γ κ Λ α ζ μ π , Σ α π ί ρ ο Σ α λ ο μ ό ν ,

Ουσέλ ιο Αμ ε ντέ , Μ α νο υκ ιά ν Α ρ μ α νέ κ , Μ π ά ντ σ ι τ ς Γκ ό λ ντ α ,

Κ ο υ μ π ά κ ι Σ τ α ν ισ λ ά ς , Γ κ ρ ζ ίβ α τ ς Ζ λ ά μ α , σ ε θ ά ν α τ ο » .

Ο αξ ιω μ ατ ικός σηκώνε ι, τ έλος, το βλέμ μ α του προ ς τους φυ-

λ α κ ισμ έν ου ς . Α κ ο ύ γ ο ν τα ι τ ρ ία «Ζ ή τω η Γ α λ λ ία !» , κ ι έν α «Ζ ή

τ ω η Γ α λ λ ί α ! Ζ ή τ ω η Σ ο β ι ετ ικ ή Έ ν ω σ η ! » Ο α ξ ι ω μ α τ ι κ ό ς δίνει

σ τ ο υ ς σ τ ρ α τ ι ώ τ ε ς μ ι α ε ν το λ ή σ τ α γ ε ρ μ α ν ι κ ά , κ ι εκ ε ίν ο ι μ π α ί -

νουν στ ι ς σειρ ές τω ν φ υλακ ισμένων , του ς π ιάνουν α π ό τ ι ς χε ιρ ο -

π έδ ε ς κ α ι του ς ώ μ ου ς , του ς β γ ά ζο υ ν α π ό την π ό ρ τ α σ τ ο β ά θ ος ,

ε νώ ε μ είς τ ου ς β λ έ π ο υ μ ε μ ό ν ο α π ό π ί σ ω , μ έ χ ρ ι τ ο τ έ λ ος .

Η γυναίκα είναι η Όλγκα (το γένος Γκόλντα) Μπάντσιτς. Δεν

είμαι απολύτως σίγουρος ότι εκείνο το Σάββατο 19 Φεβρουάριου

1944 βρισκόταν σ’ αυτή την αίθουσα της Φρεν, όταν διάβασαν

στους φυλακισμένους την ετυμηγορία μιας δίκης που ποτέ δεν

έγινε. Το μόνο που ξέρουμε για το τέλος της Όλγκα Μπάντσιτς

είναι πως καταδικάστηκε σε θάνατο ταυτόχρονα με άλλα είκοσι

δύο μέλη των FTP-MOI, και στη συνέχεια μεταφέρθηκε στη Γερ-

canned by CamScanner 2 0 8



μανία, για να εκ τελ εσ τεί με τον τρόπ ο που προανέφερα. Ο ι Γερ

μανοί, για λόγους τους οποίους αγνοούμε, δεν τουφέκιζαν γυ

ναίκες, και οι στρατιώτες του στρατού κατοχής διέθεταν μόνο

τουφέκια για να εκτελούν. Αλλά σκέφτηκα πως θα έπρεπε κι

εκείνη να βρίσκεται εκεί, σε τούτη τη σκηνή που επίσης δεν έχει

επαληθευτεί, και είναι α π λώ ς πιθαν ή.

Ποτέ δεν πραγ ματο πο ιήθηκε σ τ’ αλήθεια δίκη της «Ομ άδας

Μανουσιάν», παρά μόνο μια τεράστια επιχείρηση προπαγάν

δας στον γαλλικό Τύπο, ενορχηστρωμένη από το Γαλλικό Γρα

φείο Πληροφοριών, τον οργ ανισμό τη ς κυβέρνησης του Β ισύ π ου

υπαγόρευε στις εφημερίδες το περ ιεχόμενό τους. Έ τ σ ι, από τις

19 ώς τις 23 Φεβρουάριου, στο σύνολο του γαλλικού Τύπου δι

νόταν η λεπ τομ ερή ς περιγραφή —με π ανο μοιό τυπο τρόπο σ ε

όλες τις εφημερίδες, ούτε κόμμα δεν έλειπε—μιας φανταστικής

δίκης που διεξαγόταν σε κάποιο μέρος που δεν κατονομαζόταν,

και όπου μια συμμορία αποτρόπαιων κι αιμοβόρων κομμουνι

στών τρομοκρατών ομολογούσαν τις ειδεχθείς πράξεις τους. Σ ε

αντίθεση με άλλες μεγά λες δίκες —όπ ω ς εκείνη που έλαβε χώ ρα

στο Μέγαρο της Χημείας* τον Απρίλιο του 1942, με κατηγορούμενους είκοσι εφτά νεαρούς κομμουνιστές της Αντίστασης,

εκ των οποίων ο ένας, ο Αντρέ Κιρσέν, δεν είχε κλείσει καν τα

δεκάξι-, από αυτή τη δίκη-φάντασμ α δεν σώ ζετα ι ούτε ένας φά

κελος, ούτε μία φωτογραφία, ούτε ένα κινηματογραφικό ντο

κουμέντο. Ο Γερμανός ιστορικός Αλριχ Μέγερ, που αναζήτησε

επί μακρόν γραπτά ίχνη, δεν βρήκε παρά ένα χειρόγραφο φυλ

λάδιο στα Γερμανικά Αρχεία , που αναφέρει μια ετυμηγορία ,την ημερομηνία 19 Φεβρουάριου, κατά την οποία ανακοινώθη

κε στους κατάδικους, και τον κατάλογο των ονομάτων τους.

Είναι, λοιπόν, πιθανό η ομάδα να μην παρουσιάστηκε πο τέ ενώ

πιον του δικαστηρίου, παρά μόνο ενώπιον ενός αξιωματικού στη

209



φυλακή της Φρεν, ο οποίος τους ανακοίνωσε μια συλλογική ποι

νή, με υποτυπώδη τεκμηρίωση.

Ολα αυτά δεν έχουν και πολλή σημασία. Η ουσία είναι ότι,

μ.ια μέρα, πληροφορήθηκαν ότι επρόκειτο να πεθάνουν μερικές

ώρες αργότερα' για ορισμένους, αυτό ήταν μια ανακούφιση,

ενώ, για άλλους, το τέλος μιας τρελής ελπίδας που εξακολου

θούσε να αντιστέκεται. Για τον Τόμι, δεν ξέρω τι ήταν. Νά για

τί δεν ήθελα να τους δείξω από μπροστά, τη στιγμή που τους

ανακοινώνουν τον επικείμενο θάνατο. Κάποιοι μπορεί να έκλαι-

γαν, άλλοι να χαμογελούσαν, κι άλλοι να μην επιθυμούσαν να

εκφράσουν κανένα συναίσθημα. Αυτό δεν μπορώ να το αποφα

σίσω εγώ .Οι περισσότεροι από τους εφτά αντιστασιακούς που είδαμε

φευγαλέα στην Α σφάλεια και οι ο π ο ίο ι εμφανίζονται πάλι σ’ αυ

τή τη σκηνή ανήκαν στο Τρίτο Απόσπασμα, που περιελάμβανε

κυρίως Ιταλούς, αλλά και τους δύο μοναδικούς καθαρόαιμους

Γάλλους της ομάδας, μέλη της Κομμουνιστικής Νεολαίας: τον

Ζ ορ ζ Κ λοα ρέκ, εργάτη σ τα χω ράφια, που είχε κλείσει τα είκοσι

δύο στη Φρεν, στις 22 Δεκεμβρίου, και τον Ροζέ Ρουσέλ, μαθη-

τευόμενο τορναδόρο, που ήταν και ο νεότερος όλων, αφού είχε

κλείσει τα δεκα οχτώ στις 3 Ν οεμβρίου. Π αρέα μ ε τον Ρίνο Ντέ-

λα Νέγκρα, είκοσι ετών - ερ γ ά τη στη Σοσόν* και παίκτη της Ρεντ

Σ τα ρ** —, τον Αντουάν Σαλβαντόρ ι, οικοδόμο είκοσι τριών ετών,

και τον Τσέζαρε Λουκαρίνι, οικοδόμο είκοσι ενός ετών, είχαν

συλληφθεί μετά την αποτυχημένη απόπειρα εναντίον της γερ

μανικής χρημ αταπ οστολή ς στις 12 Ν οεμβρίου. Μ ίκαελ Μαρτί-

νιουκ ήταν το ψευδώνυμο με το οποίο το μέλος της ομάδας εκ-

τροχιασμ ών Γιόν ας Γκεν τού λντιχ, που π ο τέ δεν αποκάλυψε την

αληθινή του ταυτότητα, ούτε το γεγονός ότι ήταν Εβραίος, συ-

νελήφθη και καταδικάστηκε. Ο Αρμενάκ (κι όχι Αρμανέκ) Μα-

Scanned by CamScanner 210



νουσιάν, που το πραγματικό του όνομα ήταν Αρπέν Λεβιτιάν,

κλειδαράς, ο γηραιότερος όλων, αφού είχε γεννηθεί το 1898, ή

ταν μέλος του Πρώτου Αποσπάσματος. Όσο για τον Στανισλάς

Κουμπάκι, που ήταν γεννημένος το 1908, καλουπατζής, σύμ

φωνα με κάποιους, υλοτόμος κατ’ άλλους, σίγουρα Πολωνός

και βετεράνος των Διεθνών Ταξιαρχιών, μέλος της OS-MOI, εί χε συλληφθεί τον Δεκέμβριο του 1942 και είχε επιχειρήσει να

δραπετεύσει.

Μ έσα σε ένα κελ ί.,ακ ού γ ετα ι ο ήχ ος κλειδιού που γυρίζει στην

κλειδαρ ιά , κα ι η πόρ τα ανο ίγε ι . Σ το κ άδρ ο εμφανίζοντα ι ταυ τό-

χρονα τέσσερις κ ρατού μ ενο ι, που τους βλέπουμε πλάτη . Σ τ έ -κουν μπ ροσ τά σ τη ν αν ο ιχτή π ό ρ τα 'αν άμεσ ά του ς αν αγν ωρ ί -

ζουμε τον Τόμι και το μπλε παλτό του . Στο πλαίσ ιο της πόρ-

τας, ένας ιερέας με άμφ ια , ω ρα ίος άνδρα ς με κα θα ρό βλέμμα ,

γύρω στα σ αρά ντα , που κρ ατ άε ι β ιβλ ία , κ ι ένας K a l fak tor , μ ε -

γαλύτερος σε ηλικία.

—Κου ράγ ιο , πα ι δ ι ά , λ έ ε ι ο δ εύ τ ερος . Έ χε ι προγραμματ ι -

στεί γ ια σήμερα το απ όγ ευμ α , στ ις τρεις . Υπάρχε ι ένα δέμ α γ ια

τον καθένα, κ ι ό ,τ ι χρε ιάζεστε γ ια να γράφετε τ ις αποχαιρετ ι -

στήριες επ ιστολ ές σ α ς.

Στρέφετα ι σ ε ένα καρ ότσ ι , μο ιράζε ι σ ε όλους α π ό ένα δέμα με

το σήμα του Ερυθ ρού Σ τα υρ ού , χα ρτ ί , κονδυλοφόρους, μελά νι .

— Αν χ ρ ε ια σ τ ε ίτ ε β οή θ εια —λέει τ ό τε ο ιερέας μ ε γερμ ανική

προφ ορά, ε ίμ α ι εδ ώ γ ια τον κ α θ έν α σας. Θ α μ είνω μ α ζ ί σ ας ώ ς

το τέλος. Θ α μ π ορ ού σ α ν α σ ας δ ι αβ άσ ω φαλμού ς. Π ο ιος απ ό

σας θέλει τη Β ίβλ ο;

—Ό λ ο ι Ε β ρ α ί ο ι ε ίμ α σ τ ε ε δ ώ π έ ρ α , π ά τ ερ , κ α ι κ ο μ μ ο υ -

ν ιστές , λέε ι ο Φίνγκερτσβαϊγκ, που μόλις τώρα τον αναγνωρί



α π α ν τα ο ιερεας. θ α μείνω μέχρι την αναχώρη-

ση, μπ ορείτε να με καλ έσετε αν θέλετε.

Η κ ά μ ερ α στρέφεται α ργ ά προς το κέντρο του κελιού πανομοιό-

τυπο με εκείνο όπου κρατούνταν μόνος τον ο Τόμι, και βλέ-

πουμε, τον έναν μ ετά τον άλλο, με τα ρούχα που φορούσαν

μ π ρ οσ τά στο φακό του Τ έομπαλντ, τον Ράιμαν, καθισμένο πά-

νω στ ο τελ άρ ο του κρεβατιού, τον Φ ίνγκερτσβαϊγκ και τον Βά

σμπροτ, που κάθονται καθένας τους σε ένα αχυρένιο στρώμα

σ το π ά τ ω μ α , μ ε την πλά τη στον τοίχο, τον Τόμι στην καρέκλα.

Ό λο ι π ροσ π αθ ού ν να ανοίξουν το δέμ α τους και να βγάλουν από

μ έσ α τα δ ιάφ ορα π ακ ετάκ ια' εκστασιάζονται σαν μικρά παιδιά ,

κι αρχ ίζουν να δοκιμάζουν πο ικίλα γλυκίσματα.

—Παραείναι ωραία αυτά τα δ ιόλου εβραϊκά ζελεδάκια

—λέει ο Φ ίνγκερτσβα ϊγκ με γεμ άτο σ τό μ α, θα πεθάνω από δυ

σπεφία. . .

Οι άλλοι γελούν.

— Θα μας λείφεις, Μορις, λέει ο Τόμι, κι αυτός με γεμάτο

στόμα. Αναρωτιέμαι τι θα κάνουμε χωρίς εσένα.

Τ α αγόρια σταματούν απότομα το γέλιο, η κάμερα συνεχίζει

να κινείται αργά, στέκεται για λίγο πάνω σεκαθέναν ξεχωριστά

και, αν κοιτάξεις το βλέμμα τους, διαπιστώνεις πως ακουμπά,

διαδοχικά, σε κάποιον από τους υπόλοιπους.

Η κάμερα εξακολουθεί να περιστρέφεται και, μόλις φτάνει στον

Τόμι, τον δείχνει καθισμένο στην καρέκλα, να γράφει πάνω στο

τραπεζάκι ένα αποχαιρετιστήριο γράμμα με μαθητικό κονδυλο-

φόρο. Τον αχούμε σε βόις όβερ* ενώ η κάμερα τον αφήνει για να

περάσει στον Ράιμαν, που γράφει ένα γράμμα ακουμπώντας στο

χαρτόνι του δέματος και μασουλώντας ταυτόχρονα ζαχαρωτά,

212

u u i ι ι i u u κ j y ι μ ι ν ^ ι



στον Βά σμ πρ οτ και τον Φίνγχερτσβα ϊγκ. που γράφουν τα δ ικά

τους γρ άμ μα τα πά νω στα γόν ατά τους. Ό λοι τους σκύβουν πού

και πού για να βουτήξουν την πένα τους σε ένα μελανοδοχείο

ακουμπισμένο πάνω σε μια κούτα του Ερυθρού Σταυρού , που

βρίσκεται στο π ά τ ω μ α , στο κέντρο τον κελιού.

Φρεν, 21/2/44Αγαπητοί φίλοι.

Σας γράφω αυτό το αποχαιρετιστήριο γράμμα για να σας διαβε-

βαιώσω, αν χρειάζεται, ότι οι προθέσεις μου ήταν αγνές.

Δεν έχω τώ ρα το χρόνο για πολλά και κούφια λόγ ια.

Θέλω μόνο να σας πω ότι δεν πρέπει να θλίβεστε, α ντίθετα, να

χαίρεστε, γιατί για σας το ξημ έρωμ α θα φέρει τρα γού δια.*

Αντίο, λοιπόν, και να κρατήσετε την ανάμνησή μου στην καρ-

διά σας, να μιλά τε π ού και πού για μένα στα παιδιά σας.

Τ ο μ ά Ε λεκ

Η κάμερα περιστρέφεται ακόμη *τώρα επιστρέφει στον Topιι.

Εκείνος ξαν αδιαβάζει το γρ άμ μα του, το διπλώνει στα τέσσερα ,

το βάζει σε έναν φάκελο , πάνω στον οποίο γράφει μ ια διεύθυνση,

παίρνει ένα άλλο φύλλο χ α ρ τ ί κ α ι ξαναρχίζει να γράφει. Ακούμε

σε βόις όβερ:

Δευτέρα 21/2/44

Αγαπητή κυρία Βεριέ, σας γράφω αυτή την αποχαιρετιστήρια επι

στολή με την ελπίδα ότι θα ξανασυναντήσετε μια μέρα την οικογέ-

νειά μου...

Κατόρθωσα ν’ αναπλάσω αυτές τις σκηνές χάρη σε κάποιες από

τις επιστολές που γράφτηκαν από τους κρατούμενους το πρωινό

213



της 21ης Φεβρουάριου, ημέρα της εκτέλεσής τους. Πολλές από

αυτές μαρτυρουν πως εκείνοι γνώριζαν την. ώρα και, σύμφωνα

με την επισ τολή του Ζ ορ ζ Κλ οαρ έκ, ότι την είχαν πληροφορηθεί

το ιοιο πρωί: ...θα με τουφεκίσουν το απόγευμα, στις τρεις η

ώ ρα . Α λ λ ά δεν χρειάζον ται δάκρυα, γ ια τί εμένα καθόλου δεν με

πειρ άζει να ζέ ρω π ω ς σε εφτά ώρες θα με τουφεκίσουν. Ο ιερέας

που βλέπ ου με είναι ο Γερμαν ός αβάς Φραντς Σ το κ, που υπηρε-

τούσε στις φυλακές κατά την Κατοχή. Όσοι επέζησαν περιγρά-

φουν την ηθική και υλική υποστήριξη που ο ιερωμένος παρείχε

στους κρατούμενους, υποστήριξη που συνοδέυσε όλους τους κα-

ταδικασμένους σε θάνατο αντιστασιακούς της περιοχής του Πα-

ρισιού, ανεξαρτήτως θρησκεύματος, μέχρι τη στιγμή της εκτέ-

λεσή ς του ς. Ξεπέρα σαν τους χίλιους, μεταξύ 1941 και 1944.

Μετά την ανάγνωση της ετυμηγορίας, την προπαραμονή, οι

φυλακισμένοι είχαν χωριστεί ανά τρεις ή τέσσερις σε κάθε κελί.

Ο Μαρσέλ Ράιμαν έγραψε στη θεία, το θείο και τις ξαδέρφες

του: Βρίσκομαι αυτή τη στιγμή μα ζί με τρεις συντρόφους μου

που θα έχουν την ίδια τύχη με μένα. Μόλις π αραλάβαμε ένα δέ-

μ α του Ερυθρού Σταυρού και τρώμε σαν μικρά παιδιά όλα αυτά τα γλυκίσμ ατα που μ ’ αρέσουν τόσο πολύ.

Υπέθεσα πως αυτοί

οι τρεις σύντροφοι ήταν ο Φίνγκερτσβαϊγκ, ο Βάσμπροτ και ο

Τόμι. Ο Ράιμαν έγραψε επίσης στη μητέρα του: Συγχώρεσέμε

που δεν σου γράφω περισσότερα, αλλά είμ αστε όλοι μας τόσο

χαρούμενοι, που δεν μπορώ να το κ άνω όταν σκέφτομαι τον δι-

κ ό σου πόνο. Η μητέρα του δεν πρόλαβε να ζήσει αυτό τον πόνο,

αφού είχε μόλις πεθάνει στο Άουσβιτς. Ο Φίνγκερτσβαϊγκ, που

η οικογένειά του είχε εξαφανιστεί, μετά τις μαζικές συλλήψεις

στο μπλόκο του Χειμερινού Ποδηλατοδρομίου, έγραψε σε μια

φίλη την οποία αποκαλεί Κυρία: Σ α ς γράφω με το χέρι μου αυ

τα τ α τελευ ταία λόγ ια, γ ια ν9απ οχ αφ ετή σω τη ζωή, που θα την

2 1 4




ήθελα πιο όμορφη απ' όσο ήταν,τελικά. Αν κά π οια μέρα οι γο-

νείς κα ι τ' αδέρ φ ια μου έχουν την τύχη να επιστρέφουν ζων ταν οί

απ ό αυτή τη θύελλα, θα μπο ρείτε να τους πείτε πω ς πέθα να γεν-

ναία, με τ ο μ υα λό μ ου σ' εκείνους. Μόνο ένας αδερφός επέστρε

ψε. Ο Βάσμπροτ έγραψε σ’ έναν Νορμανδό φίλο του ονόματι Ζαν.

Είχε συναντήσει αυτό τον Ζαν το 1939, όταν οι μαθητές του Ιβρί,όπου κατοικούσε τότε, φυγαδεύτηκαν στη Νορμανδία εξαιτίας

του φόβου των βομβαρδισμών. Τα δύο αγόρια έγιναν φίλοι και

συναντήθηκαν ξανά. Ο Ζαν, γιος του δημάρχου του χωριού,

έβγαλε πλαστές ταυτότητες για τη μητέρα και τις δύο αδερφές

τού Βολφ, που κρύβονταν στην Αλφορτβίλ. Χάρη σ’ αυτό, επέ-

ζησαν. Στο γράμμα του, ο Βολφ παρακαλούσε τον Ζαν, αν τις

ξανάβλεπε μια μέρα, να τους μεταφέρει τις τελευταίες του σκέψεις. Τον επιφόρτιζε με μία ακόμη αποστολή: Ελπ ίζω να ξανα

δείς μια μ έρα την αγα πημ ένη μ ου μικρή Σούζυ. Η τελευταία

μου σκέφη πηγ αίνει σ' αυτήν, κι ελπ ίζω μ ια μέρα να βρει τον άν

δρα που Θα την κάν ει ευτυχισμένη. Κ α ι να της πεις ότι της είμαι

πολύ ευγνώμων που ομόρφυνε την τελευταία μου χ ρονιά...Ο Τόμι έγραψε δύο γράμματα, το ένα στη θυρωρό της οδού

Νταγκέρ και την οικογένειά της, και το άλλο στην κυρία Βεριέ,τη θυρωρό της οδού Ρολέν. Μάντευε πως οι δικοί του κρύβο

νταν και πως κάποια μέρα, αν ήταν ζωντανοί, οι επιστολές θα

έφταναν στα χέρια τους χάρη σ’ αυτούς τους μεσάζοντες. Έτσι

κι έγινε. Η Ελέν λέει πως τις έλαβε αργότερα από τον Ερυθρό

Σταυρό. Μετά τον πόλεμο, τις παραχώρησε για μια έκθεση:

Π οτέ δεν τις πήρα πίσω. Στο βιβλίο της, μεταφέρει από μνήμης

μερικά αποσπάσματα. Σήμερα οι επιστολές φυλάσσονται στοΜουσείο Εθνικής Αντίστασης. Μικρά χαρτιά αλληλογραφίας

με γραμμές, λίγο κιτρινισμένα, διπλωμένα στα τέσσερα, καλυμ

μένα με την, παιδική ακόμη, γραφή του Τόμι, αλλά χωρίς κανέ-

215



να λά θο ς, μια γραφ ή που μ οιάζει κάπ ως αστ αθή ς, λες κι εκείνος

κα θότα ν κάπου άβολα γ ια να γράψει με ό,τι υπο θέτω πω ς ήταν

κονδυλοφόρος. Το πρώ το γρά μμ α, στους αγ απ η το ύς φ ίλο υς της

οδού Νταγκέρ, που ακούμε στο σημείο αυτό, είναι το λιγότερο

συναισθηματικό και ένα από τα πιο λακωνικά γρ άμ μα τα εκτε-

λεσμένων που έχω διαβάσει: Δ εν έχω τ ώ ρ α το χρό νο γ ια π ο λλά

κα ι κούφ ια λό γ ια . Ο τ ρ α χ ύς , α μ ετ α ν ό ητ ο ς Τ ό μ ι π ρ ο β ά λλει εδώ

σε όλο του το μεγα λείο .

Αυτές τις επιστολές του Τ όμ ι—που το καλύτερο κομμάτι τους θ1

ακουστεί αργότερα στην ταινία—και των υπολοίπων —όπως του

Μανουσιάν, που τη μεταφέρει ο Αραγκόν—, όλες τούτες τις επι

στολές που γράφτηκαν λίγο πριν από το θάνατο, που μιλούν γι’

αγάπη κι εύχονται ευτυχία στους ζωντανούς, δεν αρκεί να τις

διαβάσεις και να υποκλιθείς στο θάρρος, τον πατριωτισμό, τον

ιδεαλισμό που εκφράζουν. Η ένοπλη δράση τα εκφράζει όλα αυτά

πιο εύγλωττα. Οι επιστολές των εκτελεσμένων συναρπάζουν με

το μυστήριό τους. Ποιο συναίσθημα κρύβεται στ’ αλήθεια ανά

μεσα σε τούτες τις αράδες, που όλες τους επαναλαμβάνουν λίγο-

πολύ το ίδιο πράγμα, σαν αντανακλαστική αντίδραση του αν

θρώπου που πρόκειται να πεθάνει για καλό σκοπό; Η γαλήνια

παραίτηση μπροστά στο θάνατο, το θάρρος που επιδεικνύεται,

μερικές φορές και η χαρά ή ακόμη και η ευτυχία, που περιγρά-

φονται, μήπως δεν είναι παρά λέξεις που προσφέρονται για να

ελαφρύνουν τον πόνο όσων τις διαβάσουν; Κι αν, αντίστροφα,

τα συναισθήματα είναι γνήσια, από πού προέρχεται αυτή η υπερ

φυσική δύναμη; Από την ιδιαίτερη ποιότητα αυτών των ανθρώπων; Από τη βεβαιότητα και μόνο ότι δεν πεθαίνουν μάταια; Ή ,

μήπως, από μια οδύνη τόσο μεγάλη που χρειάζεται ολόκληρο

τείχος για να την απομονώσει σε μια ζώνη όπου οι μελλοθάνα-

216




τοι δεν θα την αισθάνονται πια; Και τι ρόλο παίζει η γραφή, η

πένα και το μελάνι, μέσα στην ένταση, την αλήθεια των συναι

σθημάτων που παραδίδονται, γραμμένα στο χαρτί, στον απόντα

αγαπημένο αναγνώστη;

Ήθελα η φωνή του Γκαμπριέλ να εκφράζει απλώς αυτό το

αίνιγμα. Να είναι διατακτική, ουδέτερη, ψιθυριστή. Ηχογραφή-

σαμε αυτή τη φωνή μόνοι μας, στο σπίτι του, μέσα στο δωμάτιο

του Τόμι στην οδό Καρντινάλ-Λεμουάν, τη νύχτα, λίγες ώρες

πριν από το γύρισμα της τελευταίας σκηνής. Ή ξερ α π ως δεν θα

υπήρχε καλύτερη σ τιγμή, μετά την κούραση των σκηνών που εί

χαν γυριστεί το πρωί, μες στη νυχτερινή γαλήνη, ούτε καλύτερο

μέρος απ’ αυτό τον νεκρικό θάλαμο, κάτω από το μεγάλο πορ

τρέτο του Τόμι, ο οποίος ατενίζει το θάνατο που πλησιάζει και,

ίσως, κλαίει. Δεν είχα άδικο, φυσικά. Εκεί μέσα ο Γκαμπριέλ

μπορούσε να γνωρίζει καλύτερα από μένα σε τι κατάσταση βρι

σκόταν ο Τόμι, όταν έγραφε τις επιστολές. Να τις απαγγείλει

ήταν παιχνιδάκι, αφού τις ήξερε απέξω. Σήμερα, όποτε ακούω

αυτή τη φωνή ν’ απαγγέλλει την επιστολή που συνοδεύει τα τε

λευταία πλάνα της τα ινίας, σκέφτομαι ξανά πως καθεμιά απ’

αυτές τις φράσεις ήτα ν δική του , π ω ς τ ις είχε γράψει εκείνος, μέ

σα στην ίδια μετουσιωμένη οδύνη που ένιωθε και ο Τόμι.

Εκείνη τη νύχτα που περάσαμε μαζί, την τελευταία, ο Γκα

μπριέλ ήταν εξαντλημένος από το γύρισμα. Είχε ταλαιπωρηθεί

πολύ σ’ εκείνες τις σκηνές μέσα στο κελί, διχασμένος ανάμεσα

στην αδιαφορία, για να μην πω περιφρόνηση, που αισθανόταν

για τους νεαρούς ηθοποιούς, και τη φιλία, την τρυφερότητα, την αδελφικότητα που του ζητούσα να εκφράσει. Τίποτα δεν ήθελα

ν’ αφήσω απ’ έξω, και οι λήψεις πολλαπλασιάζονταν ανεξέλε

γκτα, καθώς αυτά τα συναισθήματα μεταφράζονταν κυρίως σε

βλέμματα, σε κινήσεις, στη βουβή προσοχή που δίνεις στον δι-

217



έπρεπε να χαθούμε. Μια επιθυμία, μια προσδοκία που ποτέ δεν

θα την εκπλήρωνα δίχως κάποιο σημάδι από την πλευρά του.

Στα όνειρά μου, θα είχα φανταστεί ένα βλέμμα του προς εμένα,

ένα χαμόγελο, ένα χέρι απλωμένο. Αλλά τα μάτια του δεν άφη-

ναν πλέον τα μάτια του Τόμι. Τότε συνειδητοποίησα πως δεν

μπορούσα να κάνω τίποτα πια γι’ αυτόν, πως ήταν πολύ αργά,

πως είχαν όλα τελειώ σει.

Γερμανοί στρατιώτες βοηθούν τους φυλακισμένους , που ε ίναι

δεμένοι π ισ θ ά γ κ ω ν α μ ε χ ειροπ έδες , να κατεβ ούν α π ό δύο σ τ ρ α -

τ ι ωτ ι κά φορτηγά , σ ταμ ατημ ένα δ ί πλα δ ί πλα . Ε ί να ι μ ι α πολύ

όμορφη χε ιμω νιάτ ικη μέρα , με ήλιο κα ι καθ αρ ό ουρανό . Π α -

ντού χιόνι π ου δεν λιώνει. Α ρ ισ τ ερ ά α π ό τ α φ ορτηγά, βλέπ ουμ ε

ένα κτ ίρ ιο που μο ιάζει μ ε σ τά β λ ο ' σ τα δεξ ιά , ένα εκκλη σάκι με

νεογοτθικό νάρθηκα. Οι ε ίκοσι δύο κατάδικοι , πίσω από τρεις

νεαρούς γύρω σ τα δεκ αο χ τώ που δεν τους έχουμε ξαναδ ε ί, κ α -

τεβαίνουν ένας ένας α π ό τα φορτηγ ά . Κ άν ε ι κρύο ,κ ά π ο ι ο ι τ ρ έ -

μουν. Οδηγούνται στο νάρθηκα , όπο υ στέκετα ι ο Γερ μα νός ι ε -

ρέας. Τους βγάζουν τ ις χ ε ιρ ο π έδ ες κ α ι τους σπρώ χνουν στο εσ ω -

τερικό. Η κά μ ερα ακο λου θε ί τ ον Τ ό μ ι σ ε αυτή τη δ ι αδρομ ή . Μ έ-

σα στην άδ ε ια εκκ λη σία π ου έχε ι αλλ άξε ι χρήση, βρ ίσκοντα ι ήδη

μ ερ ικοί κρατ ού μ εν ο ι'ο Μ α ν ο υ σ ι ά ν κ α ι ο Μ π ο κ τ σ ό ρ σ υζ ητο ύν

με τους τρεις νε αρο ύς:

—...Θ έλαμ ε μ όνο να τ ου πά ρου μ ε τ ο όπλο , αν δ εν ε ίχε τ ρ ά -

βηξες εμ είς δεν θ α τ ο ν ε ίχ α μ ε ρ ίξ ει, λ έε ι ο ένας.

—Κ α ι π ο ύ σ υν έβ η α υ τ ό ; ρ ω τ ά ε ι ο Μ π ο κ τ σ ό ρ.

—Σ τ ο Π λ ε ρ έν , σ τ η Β ρ ε τ ά ν η , κ ο ν τ ά σ τ ο Σ εν Μ π ρ ιέ κ. Σ τ ή -

σαμε ένα δ ίκτυο στο λύκ ε ιο Α νατ όλ λεΜ πρ αζ, στο ΣενΜ πριέκ .

Η κ ά μ ε ρ α α π ο μ α κ ρ ύ ν ε τ α ι κ α ι ο ι φ ω νέ ς τ ο υ ς σ βή νο υν . Η

πόρτα έκλεισ ε μ ε π ά τ α γ ο , ό σ ο μ ιλ ο ύ σ α ν .Ο ήλ ι ος μ π α ί ν ειστην

219



ε κ κ λ η σ ί α α π ό δ ύο μ ε γ α λ α β ι τρ ό , σ το β ά θ ο ς , σ χ η μ α τ ί ζ ο ν τ α ς π ο -

λ ύ χ ρ ω μ ο υ ς λεκεδες στους γ α λ ά ζ ιο υ ς τοίχους, που είν αι κ α λ υ μ -

μένοι μ ε χ α ρ α γ μ έ ν α σ υ ν θ ή μ α τα , κ α ι στην π ό ρ τ α . Α ν ά μ ε σ α στα

π α ρ ά θ υ ρ α β ρ ίσ κετα ι ένας μ ε γ ά λ ο ς ξύλινος σ τα υ ρός που άκου -

μ π ά ε ι στο π ά τ ω μ α . Οι περισ σότεροι κ α τά δ ικ ο ι πη γαινοέρχονται

νευρικά, τρίβουν τα χέρια τους για να ζεσταθούν, κά πο ιοι ό μω ς

έχ ουν κ αθ ίσ ει δ ί π λ α δ ί π λ α σ τ α μ ε γ ά λ α α σ π ρ ό μ α υ ρ α π λ α κ ά κ ι α ,

α κ ο υ μ π ώ ν τ α ς τ η ν π λ ά τ η σ τ ο υ ς γ α λ ά ζ ι ο υ ς τ ο ίχ ο υ ς. Ο ιε ρέ ας, μ ε

άμφ ια , π η γαίνει α π ό τον έναν στον άλ λο , γον ατίζε ι γ ια να μ ιλή -

σει σε κά πο ιου ς , ό π ω ς στον Ρου σέλ που έχει το κεφάλ ι ανάμ εσα

σ τ α χ έ ρ ι α τ ο υ , ε νώ ο Σ α π ί ρ ο κ ι ο Κ λ ο α ρ έ κ π ρ ο σ π α θ ο ύν ε π ίσ η ς

ν α το υ δ ώ σ ο υ ν κ ο υ ρ ά γ ι ο . Ο Τ ό μ ι , κ α θ ισ μ έ ν ο ς α ν ά μ ε σ α σ το ν

Φ ί ν γ κ ε ρ τ σ β α ϊ γ κ κ α ι τ ον Β ά σ μ π ρ ο τ , κ ο ι τ ά ζε ι ε π ί μ ο ν α τ ο έ να β ι

τ ρ ό, α π ό ό π ο υ ξ εχ ύ ν ον τ αι π ο λ ύ χ ρ ω μ ε ς α χ τ ίδ ε ς , κ α ι δ ύ ο α π ό α υ -

τ ές , μ ι α σ μ α ρ α γ δ έ ν ι α κ α ι μ ι α π ο ρ τ ο κ α λ ο κ ί τ ρ ιν η , έ ρ χ ον τ αι να

κ α θ ίσ ο υ ν σ το μ π λ ε π α λ τ ό τ ου .

Η μ ε γ ά λ η ξύ λινη π ό ρ τ α α ν οίγει α π ό τ ο μ α . Μ π α ίν ο υ ν τέσσε-

ρ ις σ τ ρ α τ ιώ τ ε ς , κ α ι π ίσ ω του ς ένας α ξ ιω μ α τ ικ ό ς π ο υ κ ρ α τά ει

έ να χ α ρ τ ί . Ό λ ε ς οι φ ω ν ές σ τ α μ α τ ο ύ ν , μ ό ν ο η φ ω ν ή το υ α ξ ι ω μ α -

τ ικ ο ύ α ν τ η χ ε ί σ τ η ν ε κ κ λ η σ ί α :

— Σ α λ α έ ν Ύβ!

Ο ένας α π ό τους τρεις νέους που δεν τους είχαμ ε ξαν αδ εί ση-

κώνετα ι 'ακολουθούν αμέσως οι άλλοι δύο, που τον πλαισιώ-

νουν, και σύντομα όλοι οι φυλακισμένοι έρχονται να τους δώ-

σουν κου ράγιο.

—Schnell! Schnell! λέει ανυπ όμ ον α ο αξ ιω μ ατικός.

Ο νέος προχ ω ράει μπρ οσ τά, ο ι δύο σ τρα τιώ τες τον πιάνουν,

έπε ιτα τον δένουν π ισθάγκω να με χε ιροπέδες κα ι τον σπ ρώ -

χνουν έξω, όπου τον π αραλ αμ βά νου ν άλλ οι στρατ ιώ τες .

—Ζεφρουά Ζ ορζί φωνάζει ξαν ά ο αξιω μα τικός.




Ο δεύτερος α π ό του ς τρ ε ις νέους βγαίνε ι , με τη σε ιρά του,

μπροστά , αχούμ ε τ α (δ ια ενθαρρυντ ικά λό γ ια α π ό τους κατάδ ι

χους, του περνούν τ ις χ ε ιρ ο π έδ ες , τον σπρώ χνουν έξω.

— Λ ε Κ ο ρ ν έκ Π ιερ !

Ε πα να λα μ βά νετ α ι η ί δ ι α σκηνή. Ο αξ ιωμ ατ ικός χάνε ι μ ισή

στροφή κα ι β γα ίνε ι *τον ακ ολου θού ν ο ιερέας κα ι οι στρατιώτες.

Η π ό ρ τα κλ είν ει μ ε π ά τ α γ ο .

Η κ ά μ ε ρ α πα ρα μ έ ν ε ι γ ι α ώ ρα πά ν ω της, β λ έπο υ με το υς πο -

λύχρωμους λ εκ έδ ες σ το ξύλο, αχ ού μ ε δ ια τα γ έ ς σ τα γερμανικά

χαι μ ια κ ιν η τ ικ ό τη τα α π ό π ίσ ω . Μ ε τ ά σιω πή. Ο Τ όμι σηκώνε-

ται κα ι κατευθύν ετα ι π ρος την πόρτα , περπ ατώ ντας κα τά μή-

κος ενός γαλά ζιου το ίχου *στ αμ ατ άε ι μπ ροσ τά σε κάτ ι που είναι

χαραγμ ένο εκεί, κ α ι το π ερ ιερ γ ά ζ ετα ι :

Βερμασάν Ρομπέρ

τουφεκίστηκε στις 2 Οκτωβρίου 1943

ΖΗΤΩ Η ΓΑΛΛΙΑ

Γυρίζει κα ι γλ ιστρ άει με την πλ άτη στον τοίχο για να καθίσει.

Κρυώνε ι , ανεβάζε ι το γ ιακά του.Το βλέμμα του τραβούν πάλι

ο ι πολύχρωμες αχτίδες που τρυπώνουν από τα β ιτρό . Αχούμε

έναν φυλακ ισμένο να βή χε ι . Έ π ε ι τ α αχούμ ε απ ό μακ ρ ιά ενώ

βλέπουμε σε γκρο π λαν το π ρ ό σ ω π ο του Τόμι, θλιμμένο, το βλέμ-

μα του στραμμ ένο αρ ιστερ ά , μ ισάν ο ιχτα τα χε ίλη τρε ις σύντο -

μες δ ι αταγές σ τα γ ερ μ αν ικά ' αμ έσω ς μετά , μ ια εκπυρσοκρότηση

και την ηχώ της. Τέλος , ύσ τερα α π ό λίγα δευτερόλεπτα, τρε ις

πυροβολισ μούς. Α π ό το κ λ ε ίσ ιμ ο της π ό ρ τα ς ώ ς τώ ρα

,έχουν

περάσει α κ ρ ιβ ώ ς τ ρ ία λ ε π τ ά .

Ο α ξ ιω μ α τ ικ ό ς β ρ ί σ κ ε τα ι ξ α ν ά μέσα στην εκκλησία, επαναλαμ-

βάνονται οι ίδ ιες σκηνές, αυτή τη φορά με τον Μανουσιάν, τον

2QI



Φοντάνο, τον Ρουσέλ, τον Ουσέλιο και τον Βίτσιτς. Οι φυλακι-

σμένοι τούς σφιχταγκαλιάζουν, τους σφίγγουν το χέρι, ενώ ακού

γονται τα γρυλίσματα Schnell! Schnell!Π ροτού φύγει ,ο Μα

νουσιάν αγκα λιάζει γ ια πολλή ώ ρα τον Τόμι .

Βλέπουμε κ ι άλλα συνθήματα ,ένα Ζ Η Τ Ω Η ΓΑ Λ Λ ΙΑ υπογε-

γραμμένο α π ό κάπο ιον Ζαν Κ αρασό . ένα ΖήτωτοΚομμουνι-στικόΚόμμαΖήτω ηΓαλλίαΖήτωηΕΣΣΔ. Θαεκδικηθούμε,

ενώ α π ό μα κρ ιά ακού γονται ο ι ίδιες δ ιατα γές στα γερμανικά, η

ίδια εκπυρσοκρότηση, κι έπειτα πέντε πυροβολισμοί που απέ-

χουν μ ετα ξύ τους μ ερ ικ ά δευτερόλεπτα .

Οι ίδιες σκηνές επα να λα μβ άνο ντα ι με τον Κλοαρέκ, τον Ντέλα

Ν έγκ ρα, τον Λουκαρίνι, τον Σα λβα ντόρ ι.

Ο Τ όμ ι κι ο Μ πο κτσ όρ είναι όρθιοι, ο ένας απέν αντι στον άλλο.

μ π ρο σ τά στον μεγ άλο σταυ ρό κι αν άμ εσα στις φωτεινές δέσμες.

Ο Μ πο κτσ όρ κάνει ένα βή μα προς τον Τόμι και τον αγκαλιάζει

σφιχτά, ενώ ακούμε τον αξιωματικό να φωνάζει «Μποκτσόρ,

s c h n e l l ! » Τότε αφήνει τον Τόμι και πηγαίνει προς τους στρα-

τιώ τες, που του περνούν χε ιροπ έδες κ αι τον σπρώχνουν στην έξο-

δο. Ο Τ όμ ι τον κο ιτάζ ει που φεύγει *έπ ειτ α είναι η σειρά του Λλ

φόνσο, του Ρ άιμ αν κ αι του Γκ λατζ. Η πό ρτα ξανακλείνει κι ο

Τόμ ι σκουπίζει τα μ ά τ ια με τα δάχτυλά του.

Ο Τόμι βρίσκεται τώ ρα έξω, με το μπλε π αλτ ό του, τ α μά τια θα-

μ πω μέ να α π ό το φ ως του ήλιου κα ι το χιόνι, δεμένος πισθάγκω

να, ανάμεσα σε δύο στρατιώτες. Πίσω του εμφανίζονται, ένας

ένας, ο Βάσ μπ ροτ , ο Φ ίνγκερτσβαϊγκ κι ο Γκεντούλντιχ, στρα-

τιώ τες τούς τοποθετούν σ τη σειρά κα ι τους πλαισιώνουν. Ακού

222

anned by CamScanner



με μί<Λ νιπια γη σ τ α γ ε ρ μ α ν ικ ά . Έ ν α ς σ τρ α τ ιώ τ η ς σπ ρ ώ χ ν ει

προς τ α μ π ρ ο ς τον Τ ό μ ι κ ι εκ ε ίν ο ς ξ εκ ιν ά , εν ώ η μ ικ ρ ή π ο μ π ή

τον α κο λ ου θ εί. Η κ ά μ ε ρ α γ ί ν ε τ α ι έ ν α μ ε τ ο β λ έ μ μ α τ ου . Β α δ ί ζ ε ι

σε έν α ίσ ιο μ ο ν ο π ά τ ι , π ο υ χ ά ν ε τ α ι σ τ ο ν ο ρ ί ζο ν τ α μ έ σ α σ τ α δ έ -

ν τρα. Σ τ ' α ρ ι σ τ ε ρ ά ,υ π ά ρ χ ε ι έ ν α ς π έ τ ρ ι ν ο ς το ί χ ο ς κ α ι , σ τ α δ ε -

ξιά, μ ι α π λ α γ ι ά κ ι έ ν α δ ά σ ο ς μ ε λ ε ύ κ ε ς . Γ ι α έ ν α λ ε π τ ό , α κ ο ύ μ ε

μόνο τ α β ή μ α τ α τ η ς π ο μ π ή ς π ο υ δ ια σ χ ί ζ ει σ τ ο μ ο ν ο π ά τ ι. Με-τά,τη φ ων ή τ ο υ Τ ό μ ι σ ε β ό ι ς ό β ε ρ :

Δευτέρα 21/2/44

Αγαπητή κυρία Βεριέ, σας γράφω αυτή την αποχαιρετιστήρια επι

στολή με την ελπίδα ότι θα ξανασυναντήσετε μια μέρα την οικογέ-

νειά μου. Αν κάποια μέρα ξαναδείτε τους δικούς μου, πείτε τουςπως δεν υπέφερα και πως πέθανα χωρίς πόνο, έχοντας διαρκώς

στο μυαλό μου εκείνους, και κυρίως τ’ αδέρφια μου, που θα ζήσουν

μια νιότη πιο όμορφη απ’ τη δική μου.

Πεθαίνω, αλλά σας ζητώ να ζήσετε, γιατί θα ξαναβρεθούμε

όλοι μαζί κάποια μέρα.

Τώρα το μονοπάτι κατηφορίζει ανάμεσα στα δέντρα, προς ένα

ξέφωτο, όπου αποκαλύπτονται, καθώς προχωράμε, ένας, μετά

δύο, μετά πέντε στύλοι εκτέλεσης, στη σειρά, μπροστά σε ένα

ύφωμα καλυμμένο α π ό λεύκες. Τώ ρα πια βλέπουμε ολόκληρο το

μικρό χιονισμένο ξέφωτο, πάντα με τα μ άτια του Τόμι. Σ τα

αριστερά του, οι στύλοι γυαλίζουν από το αίμα, απέναντι του

ένα οχυρό καταφύγιο, και μπροστά του στέκουν ο ιερέας μ αζί με

μερικούς αξιωματικούς και στρατιώ τες. Δ ίπλα τους, τέσσερα φέ-

ρετρα από ξύλο ελατής, ανοιχ τά στο έδαφος και, στα δεξιά, μπρο

στά από ένα άλλο ύφωμα που απέχει το πολύ είκοσι μέτρα απο

το πρώτο, ένα εκτελεστικό απόσπασμα, που το αποτελούν πε

223

\-rC4 ικ,ΚΑ vjy vycui ιυυαι ιι



ρ ισ σο oCpot α π ο είκοσι σ τρ ατιώ τες ορθιοι. κι άλλοι τόσοι 7 του

β ρ ίσ κ ο ν ται μ π ρ ο σ τ ά τους. σ χ ημ ατίζο ν τα ς μ ια δεύτερη σειρά, γο-

νατιστοί στο ενα ττοοι. Κρατούν τουφέκια, φορούν κοάνη. μπό

τεφ. μα κ ρ ιά γκ ριζο πρ άσ ινα ττανωφόρια. κι όλοι τους κοιτούν προς

τ ην κ α μ έ ρ α .

Β λέ π ο υ με τους στρ ατιώ τες να βγάζουν τις χειροπέδες των

καταδίκων. Ε ν α ς α π ό αυτούς διατάζει τον Τ ό μ ι να βγάλει το

π α λ τ ό του. Ο Ί 'ό μ ι το κάνει, και ο σ τρ α τιώ τη ς κατευΟύνεται

π ρ ο ς το κ α τα φ ύ γ ιο και το πετάει μ έσ α σε έν α φέρετρο. Ο Τόμι

έχει μείνει τώ ρα μόνο με το σα κ ά κ ι ' τρέμει. Ταυτόχρονα, άλλοι

στρατιώτες σέρνουν τους τέσσερις κατάδικους προς τους στύ-

λους. όπου τους δένουν στο ύφος του στήθους και κάτω απ ό τα γόνατα. Ο πρώτος στύλος παραμένει άδειος. Στον δεύτερο δέ-

νουν τον Βά σμ πρ οτ . στον τρ ίτο τον Τόμι. στον τέταρτο τον Φίν

7'κερτσβαϊγκ. στον πέμπτο τον Γκεντούλντιχ. Κανείς τους δεν

εκδηλώνει το παραμικρό συναίσθημα. Ο ιερέας πλησιάζει και

αντ αλ λάσ σει κ άπ οια λόγ ια που δεν τα ακούμε με κάθε κατάδι

κο. Γ ια μ ία ακόμ η φορά, βλέπουμε μέσα α π ό τα μά τια του Τόμι

το εκτελεστικό απόσπασμα, απέναντι του. πολύ κοντά' έπειτα

οι στρ ατ ιώ τες δένουν τα μ άτ ια των καταδ ίκων με ένα λευκό πα -

νί. Εκείνη τη στιγμή, και καθώς οι στρατιώτες απομακρύνο-

ντα ι, η φιθυριστή φωνή του Τόμι ξαναρχίζει:

Αντίο, και είθε η μνήμη μου να μείνει στην καρδιά όσων με γνώ-

ρισαν.Είθε όλοι μου οι φίλοι να ζήσουν, και τελευταία μου επιθυμία εί-

ναι να μη λυπηθούν για τη μοίρα μου, αφού πεθαίνω για να είναι

όλοι ευτυχισμένοι.

Έ νας αξιω ματικός φωνάζει μ ια διαταγή, το ουρλιαχτό τον έρ-

χεται σε αντίθεση με την ψιθυριστή φωνή του Τόμι, οι στρατιώ

C a n n e d b y C a m S c a n n e r

224



τες γεμίζουν τη Θ αλ άμη κ αι οπλ ίζουν τ α τουφέκια τους. Άλλη μία

διαταγή-ουρλιαχτό, οι στρατιώτες φέρνουν κοντά τους το όπλο

και στοχεύουν. Η φω νή τον Τ ό μ ι συνεχίζει:

Αντ<.ο, λοιπόν, είθε η ζωή να είναι γλυχιά μαζί σας.

ΤόμιΕλέκ

0 αξιωματ ικός γαβγ ίζει μ ία ακόμη διαταγή. Οι πυροβολισμοί

αντηχούν στο ξέφωτο. Βλέπουμε τα σώματα των τουφεκισμέ-

νων να ταλ αντεύονται κ α ι να πέφτουν στα γόνατα. Τότε ο αξιω-

ματικός περνάει πίσω από τους στύλους, πλησιάζει κάθε τουφε

κισμένο και τον ρίχνει με το πιστόλι μια σφαίρα στο κεφάλι, προκαλώντας ένα ύστατο σκίρτημα. Έ να χέρι αφαιρείβίαια το

κάλυμμα από τα μάτια του Τόμι. Ατενίζουν τον ουρανό, θα-

μπωμένα ακόμη α π ό το φως, μισάνοιχτα.

Όπως συνέβη με περισσότερους από χίλιους αντιστασιακούς, εκ

των οποίων σχεδόν διακόσιοι ήταν Εβραίοι, οι είκοσι δύο τωνFTP-MOI εκτελέστηκαν στο Μον-Βαλεριέν, στα δυτικά του Πα

ρισιού. Η εκκλησία, όπου οι κατάδικοι περίμεναν μέχρι να τους

οδηγήσουν στον τόπο της εκτέλεσης, βρίσκεται πάντα εκεί, ίδια

κι απαράλλακτη, εκτός από το χρώμα των τοίχων, όπου διατη

ρήθηκαν μερικά μόνο τμήματα καλυμμένα με χαραγμένες λέ

ξεις, πάνω στην παλιά γαλάζια μπογιά που ξεφλουδίζει. Σήμερα εκτίθενται οι πέντε στύλοι εκτέλεσης και τρία από τα φέρετρα

που χρησίμευαν για τη μεταφορά των πτωμάτων σε διάφορα νε

κροταφεία της ευρύτερης περιοχής του Παρισιού, και σε ομαδι

κούς τάφους. Τούτοι εδώ μεταφέρθηκαν στο νεκροταφείο του Ιβρί.

Μπορεί επίσης ν’ ακολουθήσει κανείς την τελευταία διαδρο-

225



\ιίζ και τα δάκρυα. Δεν είναι' / ’ ®̂ράη

νύχ™ί " ° ” πεΡα™ I» τον Γχαμπρ( ̂ της

Αυτή η τελευταία μέρα των γυριβμάτ<

για,. , r Γ*·α τ ω ν στΛ Χ λ

Γκαμπριελ, ενα μαΡτύριο π01)

νήτοιν,^αρτύ-

ρητ« πού και πού μου χάριζε, μάλιοτα «διαμαρ, ύ.

μόγ£λα. Ήξερε πως τον είχα ανάγκη, κα, I T 1* * * Χ

υτό πλευρό μου. Αναμεσα στις λήψεις> χι ενώ * 10' ν« «έχε*,,

για τον Τόμι, για τον εαυτό του, κατέβαί^ το τέλος,

μην καταρρεύσει. Κρατιόταν όσο μπορούσε'^ 1 ! ! ' · “ ̂ VOt

μικρή ομάδα του Νικολά, του Ζονατάν, του Μ π ο ρ ί ς , , ^

και μερικών άλλων, οι οποίοι, αντιθέτως, χαίρονταν για τιςεπΓ

μενες μερες που θα εφερναν τραγούδια, γ,α την ελευθερία τους

έπειτα απ’ αυτές τις εβδομάδες δουλειάς, τις διακοπές τους ,τη

θάλασσα και, ευδιάθετοι, διασκέδαζαν με τα πάντα, ιδίως με το

ψεύτικο χιόνι και με το να προσποιούνται πως κρυώνουν μες

στον Αύγουστο. Ο Γκαμπριέλ δεν κατάφερνε να επιστρέφει από τον τάφο του, και συνειδητοποίησα ότι δεν μπορούσε να θεωρή

σει ανάλαφρα τούτα τ ’ αγόρια, όπως εκείνα για τα οποία ο Τό-

μι είχε δώσει τη ζωή του, με σκοπό να ζήσουν ευτυχισμένα. Κα

θώς μπροστά στην κάμερα τα δάκρυά του κύλησαν με μεγάλη

φυσικότητα, τον ρώτησα μήπως έπρεπε να διακοψω το γύρισμα.

Μήπως έπρεπε να αναβάλουμε γι’ αργότερα, έπειτα από λίγες

μερες ή ακόμη και εβδομάδες, τη σκηνή της εκτέλεσης· πορο^

σα επίσης να τροποποιήσω το σενάριο, να μη & ω το μ·Ρ

Ρ‘0, ν’ αρκεστώ στον ήχο, ή , για να μη δείξω το πρ,0° ω^ ου ani.

νοτατη στιγμή, να χρησιμοποιήσω α ν τ ι κ « α « ο ^

',ττρε πω? δεν υπήρχε πρόβλημα, ολα α̂ ναγίνουν

Άί ν« τελειώσουμε εκείνη τη μέρα» τα μετά την

°πως ε̂ Χε σχεδιαστεί. Ωστόσο, απο καφ°»



<-*ι« νύχτα, αναρωτιόμουν πώς θα συνέχιζε να ζει μετά τη

σκηνή του ίδιου του τού θανάτου. Παρ’ όλα αυτά, τη γύρισα

—τρομοκρατημένος, είν’ η αλήθεια—, και πάντα θα κατηγορώ γι’

αυτό τον εαυτό μου. Ή τα ν σαν ζωντανός νεκρός σ’ εκείνο το ξέ-

φωτο , μόλις που στεκόταν στα πόδια του, έτρ εμε σύγκορμος και

ήταν χλωμός, δυσκολευόταν ν’ ανασάνει, έμοιαζε τυφλός και

κουφός. Όποιος βλέπει αυτή τη σκηνή ανατριχιάζει, σκέφτεται

πως έχει μπροστά του τον αληθινό Τόμι. Μόνο εγώ δεν αιφνι-

διάστηκα που έπαιζε χω ρίς να παίζει.

Εξακολουθούσε να τρεκλίζει. Ζήτησα να τον πάνε στο σπίτι

της μητέρας του. Δεν αρνήθηκε, δεν είπε λέξη. Τποσχέθηκα να

πάω να τον δω το ίδιο βράδυ, αφού πρώτα θα περνούσα από το

πάρτι για το τέλος των γυρισμάτων, όπου, εννοείται, εκείνος δεν

θα εμφανιζόταν. Τον είδα να φεύγει με τα ρούχα του Τόμι, τρυ-

πημένα από σφαίρες και λεκιασμένα με αίμα. Στο πάρτι, όπου

χρειάστηκε να πιω για να χαμογελάσω λίγο, δοκίμασα να του

μιλήσω στο τηλέφωνο. Η μητέρα του τον είχε δει να ξαναφεύ

γει, δεν έδειχνε καλά και είχε κλειστό το τηλέφωνό του. Και πά

λι ήξερα πού θα τον βρω. Πήρα ταξί, σίγουρος πως ήταν κιόλας

πολύ αργά. Έβλεπα διαρκώς να εναλλάσσονται το πορτρέτο του

πραγματικού Τόμι, που ατενίζει τον επικείμενο θάνατο, και η

τελευταία εικόνα του Γκαμπριέλ, τ’ ανοιχτά αλλά καμένα μά

τια του μέσα στο εκτυφλωτικό φως του ήλιου, κι αναρωτιόμουν

ποιον από τους δύο νεκρούς νέους είχα αγαπήσει περισσότερο.

Έφτασα στην οδό Καρντινάλ-Λεμουάν. Ανέβηκα τη σκάλα που

ο Γκαμπριέλ και ο Τόμι είχαν τόσες φορές ανέβει. Όπως το είχα

φανταστεί, έφτανε να γυρίσεις το παλιό πορσελάνινο πόμολο

για ν’ ανοίξεις την πόρτα του νεκρικού θαλάμου.

Κάτω από τη μεγάλη φωτογραφία του Τόμι, ο Γκαμπριέλ εί

χε τοποθετήσει το φωτιστικό. Ή τα ν ξαπλωμένος στο κρεβάτι.

228



Είχε βγάλει το κουρελιασμένο σακάκι, αλλά είχε αφήσει το λευκό

πουκάμισο κουμπωμένο ώς το λαιμό, λεκιασμένο ακόμη με το

ψεύτικο αίμα κάτω από τα χέρια του, που ξεκουράζονταν πάνω

στο στέρνο του. Ανέπνεε, αλλά δεν μ’ έβλεπε, δεν ένιωθε την πα

ρουσία μου. Το βλέμμα του ήταν στραμμένο προς τα δεξιά, καρ

φωμένο στη σκιά του τοίχου που ατένιζε κι ο Τόμι. Οι δυο νέοι συ

ναντιούνταν σ’ αυτά τα σκοτάδια, απ’ όπου ερχόταν ο θάνατος.

Τους άφησα μόνους και ξανάκλεισα αθόρυβα πίσω μου την πόρτα.

Από τότε, δεν ξαναείδα τον Γκαμπριέλ. Η μητέρα του μού είπε

πως είχε περάσει σαν ίσκιος από το σπίτι της μέσα στο καλοκαί

ρι, ότι είχε κρεμάσει στην ντουλάπα του τα ρούχα του σκοτωμένου, κι ότι επέμενε να του δώσει όλα τα χρήματα της αμοιβής

του για την ταινία. Δεν είχε ξαναεμφανιστεί έκτοτε, και δεν απα

ντούσε πια στο τηλέφωνο. Όταν βγήκε στις αίθουσες η ταινία,

χρειάστηκε ν’ αντιμετωπίσω ένα σωρό ερωτήσεις για την απου

σία του. Έναν μήνα αργότερα, η Βίλμα μού τηλεφώνησε από τη

Βουδαπέστη: κάποιος φίλος της, που είχε δει την ταινία, είχε μό

λις αναγνωρίσει με βεβαιότητα τον Γκαμπριέλ στην οδό Αντρά-

σι. Κρατούσε ένα βιβλίο με κίτρινο εξώφυλλο. Το βιβλίο της

Ελέν, μάλλον, όπου εκείνη αφηγείται τα πρώτα χρόνια του Τόμι

στη Βουδαπέστη. Έναν χρόνο μετά το τέλος των γυρισμάτων,

λοιπόν, ο Γκαμπριέλ υπέφερε ακόμη. Δεν είχε εγκαταλείψει το

φάντασμα, ούτε τον τάφο του. Για να παρηγορηθώ, ν’ απαλύνω

τις τύψεις μου, αλλά χωρίς να το πολυπιστεύω κατά βάθος, σκύφτηκα ότι προσπαθούσε τουλάχιστον να ξεφύγει, να επιστρέφει

στο σήμερα, να σβήσει τα ίχνη του Τόμι διανύοντας αντίστροφα

την ίδια διαδρομή, για να διαγράψει, τελικά, κάθε του σημάδι

εντός του.

229



Οι επιστολές του Τ ομά Ελέκ φυλάσσονται στο Μουσείο Εθνικής Αντί

στασης, στο Σαμπινί-συρ-Μαρν (Δωρεά του David Diamant/ UJRE).

Μαζί με άλλες φωτογραφίες και ανέκδοτα ντοκουμέντα -μεταξύ των

οποίων, τα σημειώματα προς τον Βολφ Βάσμπροτ και τα πλήρη πρα

κτικά της ανάκρισης—, οι επιστολές αυτές είναι επισκέφιμες στην ιστο

σελίδα:

www.letombeaudetommy.net

Ευχαριστώ, για την πολύτιμη βοήθεια που μου προσέφεραν, τους:

Thomas Stern , Th om as Colban, Dora Ph elu t, Denis Peschanski, An

nie Rapoport-Rayski, Julien Laupretre, Marianne Cayatte (λύκειο

Αουί-λε-Γκραν), Celine Hey tens (Μουσείο Εθνικής Αντίστασης),

Αυτό το μυθιστόρημα οφείλει, επ ίση ς, πολλά σε ορισμένα βιβλία:

Helene Elek, L a M e m o ir e d H e le n e , Frangois Maspero, Paris, 1977.

S. Courtois, D. Peschanski, A. Rayski, L e San g de le t ranger . Lesim-

migres d e la M .0 .1 . d an s la R esistan ce , Fayard, Paris, 1989.

Adam Rayski, E A ff ic h e R o u g e , Mairie de Paris, 2003.Boris Holban, T e s t a m e n t , Calm ann -Levy , Paris, 1989.

Abraham Lissner, U n f r a n c - t ir e u r j u i f r a c o n t e , Paris, 1969.

231

http://www.letombeaudetommy.net/

http://www.letombeaudetommy.net/



Association pour dcs etudes sur la Resistance intcricurc (AER1), La

R esistance en I le -d e-F ra n ce (DVD-Rom), Paris.

David Diamant, Combatlants, herns el martyrs d e la Resistance, Re-

nouveau, Paris, 1984.

FFI-FTPF, P a g es de glo ire desvingt-trois, Immigration, Paris, 1951,

Frederic Couderc, Les R.G. sous [O ccupation , Olivier Orban, Paris,

1992.

Les Je u n e s et la Resista nce, υπό τη διεύθυνση του Laurence Thibaull,

AERI/La Documentation francaise, Paris, 2007.

F. Wasserman, J. Spire, H. Israel, F resnes dans la tourm ente , Eco-

musee de Fresnes, 1995.

Henri Calet, L es M u rs d e F resnes, VivianneHamy, Paris, 1993.



Σ Η Μ Ε Ι Ω Σ Ε Ι Σ Τ Η Σ Μ Ε Τ Α Φ Ρ Α Σ Η Σ

[σ. 11]

[σ. 11]

[σ. 12]

Δρόμοι και πλατεία του 5ου παρισινού διαμερίσματος, ενός

από τα κεντρικότερα της αριστερής όχθης του Σηκουάνα,

που περιλαμβάνει και μεγάλο μέρος του δημοφιλούς Καρ-

τιέ Λατέν.

Δημοφιλές παραθαλάσσιο θέρετρο της Βρετάνης.

Frangois Maspero (1932): Γάλλος συγγραφέας, δημοσιο

γράφος, επιμελητής, μεταφραστής και εκδότης. Επιμελή-

θηκε και εξέδωσε πολλά έργα και κείμενα της αριστερής

διανόησης.

Jean de La Fontaine (1 621-1 695): Γάλλος λογοτέχνης,

σύγχρονος του Ρακίνα και του Μολιέρου. Ευρέως γνωστός

για τους Μ ύθους του, στην παράδοση του Αισώπου, του

Οράτιου και του Βοκάκιου, υπήρξε ένας από τους πιο πολυ-

διαβασμένους ποιητές του 17ου αιώνα.

Αριοσοφία: Η ρατσιστική διδασκαλία που πρώτος ανέπτυ

ξε ο Guido von List (1848-1919), στις αρχές του 20ού αιώ

να, παρερμηνεύοντας τις αρχές της θεοσοφίας, με σκοπό να

τη χρησιμοποιήσει ω ς βάση της ρατσιστικής ιδεολογίας του.

Η αριοσοφική θεωρία αποτελεί την ιδεολογική βάση της

«φυλετικής υγιεινής», βασικού αιτήματος των εθνικοσο-σιαλιστών.

Ο νεαρός ήρωας της περίφημης νουβέλας του Τόμας Μαν

Θάνατος στη Βενετία, ο οποίος περιγράφεται ως η ενσάρ

κωση της αιθέριας ομορφιάς. Τ ο 1971 ο Ιταλός σκηνοθέ

της Λουκίνο Βισκό ντ ι σκηνοθέτησε την ομότιτλη ταινία, ό

233



που πρω ταγ ω νι στού σε ο νεαρός Σου η δ ός η θοποι ός Bjor n

Andrescn.

[σ. 24 ] Α γ γ λ ι κ ά στο κ είμ ενο.

[ σ. 2 4 ] Τ α ι ν ί α τ ο υ 2 0 0 7 , σ ε σενάριο κ αι σκ η νοθεσί α του Γ κ ας Βαν

Σ α ν τ , μ ε ή ρ ω α έ να ν έφ η βο σ κ έιτ ερ π ο υ σ κ ο τ ώ ν ε ι κ α τ ά λ ά

θος έναν φύλακα.

[σ . 2 5 ] Η δ ιά σ η μ η γ α λ λ ι κ ή μ ά ρ κ α σ α π ο υ νιώ ν « C a d u m » χ ρ η σ ι μ ο

π ο ι ο ύ σ ε σ τι ς α φ ίσ ες τ η ς , α π ό τ η δ ε κ α ε τ ία τ ο υ 1 9 1 0 , τ ο π ρ ό

σ ω π ο ε νό ς μ ω ρ ο ύ μ ε δ υ σ δ ιά κ ρ ι τα χ α ρ α κ τ η ρ ι σ τ ι κ ά φ ύ λ ου .

[ σ. 2 6 ] Α γ γ λ ι κ ά σ τ ο κ ε ίμ ε ν ο.

[ σ. 2 6 ] Α γ γ λ ι κ ά σ τ ο κ ε ίμ ε ν ο .

[ σ. 2 8 ] Σ ο φ ο κ λ έ ο υ ς , Α ν τ ιγ ό ν η , σ τ . 4 5 8 - 4 6 2 , μ τφ ρ . Ν ίκ ο ς Π α ν α -

γ ι ω τ ό π ο υ λ ο ς .

[σ . 2 9 ] F r a n c s - t i rc u r s e t p a r t is a n s - M a i n - d ’o e uv re i m m i g r e c : Ε λ ε ύ

θ ερ ο ι σ κ ο π ε υ τέ ς κ α ι π α ρ τ ι ζ ά ν ο t -Μ ε τ α ν ά σ τ ε ς Ε ρ γ ά τ ε ς . Η

δ ρ ά σ η το υ ς π ε ρ ιγ ρ ά φ ετ α ι α ν α λ υ τικ ά π α ρ α κ ά τ ω .

[σ . 35 ] Ε A b o n n e d e la l i g n e U : Α π ρ ό μ α υ ρ η τ η λ ε ο π τ ι κ ή σ ε ιρ ά π ο υ

ά ρ χ ισ ε ν α π ρ ο β ά λ λ ε τ α ι σ τ η γ α λ λ ικ ή τ η λ ε ό ρ α σ η τ ο ν Ο κ τ ώ

β ριο τ ο υ 1 9 6 4 κ α ι ολ ο κ λ η ρ ώ θ η κ ε σ ε 4 0 δ ε κ α π ε ν τ ά λ ε π τ α

ε π ε ι σ ό δ ια . Τ η σ κ η ν ο θ ε σί α υ π έ γ ρ α φ ε ο Γ ι α ν ί κ Α ν τ ρ έ ι .

[σ. 41] B i l le t v e r t : Σ τ α γ α λ λ ι κ ά π ρ ό κ ε ι τα ι γ ι α λ ο γ ο π α ί γ ν ι ο , κ α θ ώ ς

η ο ν ο μ α σ ί α α υ τ ή χ ρ η σ ι μ ο π ο ι ε ίτ α ι κ α ι γ ι α τ ο α μ ε ρ ικ α ν ικ ό

δ ο λ ά ρ ι ο .

[σ. 44] Εβραϊκό κάλυμμα κεφαλής.

[σ. 44] Το σημείο της συναγωγής από όπου διαβάζεται η Πεντά-

τευχος (Τορά).

[σ. 48] «Papillons»: Μικρά σημειώματα με συνθήματα διαμαρτυ-

ρίας, που κολλούσαν εύκολα με σάλιο στις περισσότερες επι-

φάνειες. Διαδεδομένα και πριν από τον πόλεμο.

[σ. 51] Στρατόπεδο συγκέντρωσης έξω από το Παρίσι. Λειτουρ-

γούσε υπό τον έλεγχο της γαλλικής αστυνομίας μέχρι το

1943, οπότε ανέλαβε τη διοίκησή του ο αξιωματικός των



[σ. 52]

[σ. 54]

[σ. 56]

[σ. 56]

[σ. 57]

[σ . 6 1 ]

[ σ , 6 3 ]

[ σ . 64 ]

Ε ς Ε ς Α λ ό ι ς Μ π ρ ο ύ ν ε ρ ( γ ν ω σ τ ό ς κ ο α ω ς « Σ φ α γ έ α ς τ η ς

Θ ε σσαλ ο ν ίκη ς ») . Οι συ μμαχ ικέ ς δυ ν άμε ις απε λε υ θέ ρ ω σαν

τ ο σ τ ρ α τ ό π ε δ ο τ ον Α ύ γ ο υ σ τ ο το υ 1 9 4 4 .

Τ ο Ρ ο υ α γ ι α λ ι έ σ τ η ν Κ ο μ π ι έ ν τ η ς Π ικ α ρ δ ία ς , π ο υ λ ε ιτ ο ύ ρ

γ η σ ε ω ς ν α ζ ι σ τι κ ό σ τ ρ α τ ό π ε δ ο α π ό τ ο ν Ι ού ν ιο το υ 1 9 4 1 ώ ς

τ ο ν Α ύ γ ο υ σ τ ο τ ο υ 1 9 4 4 , θ εω ρ ε ίτ α ι κ α ι τ ο π ρ ώ τ ο σ τ ρ α τ ό

π ε δ ο π ο λ ι τι κ ώ ν κ ρ α τ ο υ μ έν ω ν σ τ η Γ α λ λ ί α .

O rg ani s a t i o n Spe c i a le de la Mai n d’Obuv re Im m i g ree : Ε ιδ ι

κ ή Ο ρ γ ά ν ω σ η τ ω ν Μ ε τα ν α σ τ ώ ν Ε ρ γ α τ ώ ν .

M a is on d ’a r r e t d c l a S a n t c ( α λ λ ι ώ ς , P a r i s - L a S a n t e ): Φ υ λ α

κ ή π ο υ η κ ε ν τρ ικ ή τ η ς ε ίσ ο δο ς β ρ ίσ κ ε τα ι σ τ η R u e d c l a S a n

t o, σ τ ο 1 4 ο δ ι α μ έ ρι σ μ α τ ο υ Π α ρ ι σ ιο ύ . Σ τ ο ν Β ' Π α γ κ ό σ μ ι ο

Π ό λ ε μ ο χ ρ η σ ί μ ε υ ε γ ι α τ ο ν ε γ κ λ ε ι σ μ ό τ ό σ ο τ ω ν κ ο ι ν ώ ν

ε γ κ λ η μ α τ ι ώ ν ό σ ο κ α ι τ ω ν α ν τ ισ τ α σ ι α κ ώ ν .

Σ τ α τ έ λ η Α π ρ ιλ ίο υ 1 9 4 5 , κ α τ ά τ η δ ιά ρκ εια τη ς ε σ π ε υ σ μ έ

ν ης ε κ κ έν ω σ η ς τ ο υ σ τ ρ α τ ο π έ δ ο υ τ ο υ Ν ό ι ε ν γ κ α μ ε σ τ ο Α μ

β ο ύ ρ γ ο , ο ι Γ ε ρ μ α ν ο ί φ ό ρ τ ω σ α ν χ ι λ ι ά δ ε ς κ ρ α τ ο ύ μ ε ν ο υ ς σ ε

φ ο ρ τ η γ ά π λ ο ί α . Σ τ ι ς α ρ χ ές Μ α ΐ ου τ α π λ ο ί α δ έ χτ η κ α ν ε π ί

θ ε σ η α π ό μ α χ η τ ι κ ά τ η ς R A F κ α ι , α π ό τ ο υ ς κ ρ α τ ο ύ μ ε ν ο υ ς

π ο υ ε π έ β α ι ν α ν , ε π έ ζ η σ α ν ε λ ά χ ι σ τ ο ι .

S a v i g n y - s u r - O r g e : Οικισμός στα νότια περίχωρα του Πα

ρισιού.

Σύμφωνα με τη μυθολογία, ο Ανταίος ήταν Γίγαντας, γιος

της Γης και του Ποσειδώνα, κι έπαιρνε δύναμη πατώντας

στη γη.

Rive Gauche: Αριστερή όχθη (του Σηκουάνα), η ευρύτερη

περιοχή στην οποία ανήκει το βιβλιοπωλείο.Robert Brasillach (1909-1945): Γάλλος συγγραφέας, δημο

σιογράφος και κριτικός του κινηματογράφου. Μετά την απε

λευθέρωση, καταδικάστηκε σε θάνατο για συνεργασία με τον

εχθρό. Ο στρατηγός Ντε Γκωλ προχώρησε στην εκτέλεσή

235

O C U M I O U k j y u u i i i u u u i ιι



του , π αρα την έκκληση σημαντικών εκπροσώπω ν του πνευ

ματικού κόσμου να του δοθεί χάρη.

[σ. 65 ] A nd re Z u cca : Γά λλο ς φωτογράφος, που απαΟανάτισε το

κατεχόμενο Παρίσι με το σπάνιο τότε φιλμ Agfacolor, το

οποίο του προμήθευαν οι Γερμανοί. Οι απίστευτης ζωντά

νιας έγχρωμες φωτογραφίες του, που υπηρέτησαν τη γερ

μανική πρ οπ αγ άν δα και προκαλούν σήμερα αμφιλεγόμενες αντιδράσεις, αποτυπώνουν μια ξένοιαστη ατμόσφαιρα,

που δεν διαταράσσ εται από την παρουσία του καταχτητή,

[σ . 6 5] Nicolas de Stacl (19 14 -19 55 ) : Ζω γράφος ρωσικής κατα

γ ω γ ή ς, που έζησε στη Γ αλ λία. Θεωρείται ένας από τους

σημαντικότερους μεταπολεμικούς δημιουργούς. Έπασχε

απ ό κ ατάθλιψη και αυτοκτόνησε σε ηλικία 41 ετών.

[σ. 6 8 ] Οι Διεθνείς Τα ξιαρχίες ήταν στρατιωτικές μονάδες αποτε- λούμ ενες απ ό σοσιαλιστές και κομμ ουνιστές, ως επί το πλεί-

στον, εθελοντές, που προέρχονταν από διάφορες χώρες και

α γ ων ί στ η κα ν στ ο ν Ι σπ α ν ι κό Εμφ ύ λ ι ο (1 9 3 6 -1 9 3 9 ) ε ν α

ντίον του Φράνκο και τω ν συμμ άχω ν του.

[σ. 73] Περιοχή στα νοτιοανατολικά προάστια του Παρισιού.

[σ. 75] Grand Paris (γερμ. Grofi Paris): Το Παρίσι και τα περίχω

ρά του, μία από τις πέντε περιφέρειες της γερμανικής στρατιωτικής διοίκησης στην κατεχόμενη Γαλλία κατά τη διάρ

κεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου.

[σ. 78] Jean Moulin (1899-1943), Guy Moquet (1924-1941): Μέλη

της Γαλλικής Αντίστασης, που αναδείχτηκαυ σύμβολά της

χάρη στη δράση και τον ηρωικό θάνατό τους.

[σ. 81] Ένα από τα σημαντικότερα (μαζί με τις Θέρμες του Κλυνί)

κατάλοιπα των Ρωμαϊκών Χρόνων στο Παρίσι. Είναι έρ

γο του 1ου αιώνα μ.Χ. και βρίσκεται στο Καρτιέ Λατέν. Σή

μερα λειτουργεί ως πάρκο, ανοιχτό για το κοινό.

[σ. 91] Ο συγγραφέας αναφέρεται πιθανότατα στις ενδομυϊκές ενέ

σεις γλυκόζης και τα άλλα φαρμακευτικά σκευάσματα που

236




[s . 92]

[a . 9 5 ]

[σ. 95]

[σ . 95]

[σ. 101]

[σ. 105]

[σ . 106]

[«· 109]

[σ. 121]

k 122]

χορ ηγ ούσ ε σ υσ τ ημα τ ι κά π λ έον σ τ ον Χ ί τ λ ερ ο π ρ οσ ω π ι κός

γ ι α τρ ό ς τ ο υ , ο Τ έ ο ν τ ο ρ Μ ο ρ έ λ , π ρ ο ς τ ο τ έλ ο ς το υ π ο λ έ μ ο υ ,

ότ α ν η κα τ ά σ τ α σ η τ ης υγ εί α ς τ ου ε ί χε επ ιδεινω θ εί α ισ θ ητ ά .

Ο Ι ερ ό ς Λ ό χ ο ς τ ω ν Θ η β ώ ν , έ να α π ό τ α κ ο ρυ φ αία σ τ ρ α τ ι ω

τ ικ ά σ ώ μ α τ α τ η ς Α ρ χ α ι ό τ η τ α ς , ιδ ρ ύθ ηκ ε α π ό τ ο σ υ ν ερ γ ά τ η

τ ου Ε π α μ ε ι ν ώ ν δ α , το ν Γ ο ρ γ ί δ α . Σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ ον Π λ ο ύ

τ α ρ χ ο , α π ο τ ε λ ο ύ ν τ α ν α π ό 1 5 0 ζ ευ γ ά ρια ε ρ α στ ώ ν Θ η β αίω ν

ο π λ ι τ ώ ν κ α ι β α σ ι ζ ό τ α ν σ τ ο σ κ ε π τ ικ ό ό τ ι , α ν τ α μ έ λ η μ ια ς

ο μ ά δ α ς σ υ ν δ έ ο ν τ α ι μ ε α γ ά π η κ α ι φ ιλ ία , δ εν τ η ν ε γ κ α τ α λ ε ί

π ο υ ν ε ύ κ ο λ α .

L a B a t a i l le d u R a il ( 1 9 4 6 ) : Η τ α ι ν ία , π ο υ α ν α φ έ ρ ετ α ι σ τ η ν

α ν τ ι σ τ α σ ι α κ ή δ ρ ά σ η τ ω ν Γ ά λ λ ω ν σ ι δ η ρ ο δ ρ ο μ ι κ ώ ν υ π α λ

λ ή λ ω ν κ α τ ά τ ο ν Β ' Π α γ κ ό σ μ ι ο π ό λ ε μ ο , β ρ α β εύ τ η κ ε σ τ ις

Κ ά ν ν ε ς , ε γ κ α ι ν ι ά ζ ο ν τ α ς μ ι α σ ε ι ρ ά σ η μ α ν τ ι κ ώ ν β ρ α β ε ί ω ν

π ο υ α π ο ν ε μ ή θ η κ α ν σ τ ον Γ ά λ λ ο κ ιν η μ α τ ογ ρ α φ ισ τ ή R e n e

C l e m e n t .

J e r i c h o ( 1 9 4 6 ) , τ ο υ H e n r i C a l e f.

E a r m e e d c s o m b re s ( 1 9 6 9 ) , του J e a n -P ie r r e M e lv ille .

I l e - d e - F r a n c e : Ένα από τα 2 2 γεωγραφικά διαμερίσματα

της μητροπολιτικής Γαλλίας, στο οποίο ανήκει και το Πα

ρίσι.

Troyes: Πρωτεύουσα της Ωμπ, στην Καμπανία (βορειοανατολική Γαλλία).

Έ τσ ι αποκαλούν οι Εβραίοι τους «εθνικούς», τους μη Ε

βραίους.

Μα τι κάνουμε εδώ (ιταλικά στο κείμενο).

Charles-Joseph Pigeon (1838-1915): Εφευρέτης της ομώ

νυμης λάμπας πετρελαίου (lampe Pigeon), γνωστός και για

τον μεγαλοπρεπή οικογενειακό του τάφο (μπορούσε να χω-ρεσει 18 μέλη της οικογένειάς του), τον οποίο ανήγειρε στο

νεκροταφείο του Μονπαρνάς το 1905.

Orne: Περιοχή της Νορμανδιας.

237



t 2 8] Mem orial de la Shoah: Μουσείο, κέντρο ιστορικής μνήμης

χαι ενημ έρωσ ης για το Ο λοκ αύτω μα (Sh oah), που λειτουρ

γ ε ί σ το Π α ρ ίσ ι απ ό το 2 0 0 5 .

[σ . 130] «Grands magasins de la Sam aritainc»: Πολυκ ατάστημα του

1ου διαμερίσματος στο Παρίσι, που ιδρύθηκε το 1869 από

τον Ε ρν έσ τ Κ ονιάκ και γνώρ ισε σύντομα μ εγάλη άνθηση,

[σ . 138] Valery Larbaud (18 81 -19 57 ) : Γ άλλο ς λογο τέχνης , κριτικός

και μεταφραστής. Ταξίδεψε πολύ, κάνοντας γνωστή στο

εξωτερικό τη γαλλική λο γοτεχ νία. Ε πίσης , γνώρισε σημα

ντικούς ξένους λογοτέχνες, όπως ο Ουόλτ Ουίτμαν και ο

Τ ζέιμ ς Τ ζόις , στο γαλλικό αναγνω στικό κοινό.

[σ . 14 4 ] «T o u r d’A rg e n t»: Διάσημο παρισινό εστιατόριο, που λει

τ ο υ ρ γ ε ί α π ό τ ο 1 5 8 2 .

[σ . 1 44 ] Co nserva toire N ational des A rts et Metiers: Έ ν α από τα

διαπρεπέστερα πανεπιστημιακά ιδρύματα της Γαλλίας , με

μακρά παράδοση στους τομείς της επιστημονικής έρευνας

κα ι της τεχνολ ογί α ς .

[σ. 1 5 9 ] M orp hin g: Ειδικό εφέ που με τατρ έπε ι μια εικόνα (συνήθως

πρ όσ ω πο ) σε άλλη , χωρίς η διαδικασία να γίνεται αντιλη

π τή α πό το θεατή. Απ ό το 19 90 , η τεχνική αυτή τελειοποιεί

τα ι διαρκώ ς, χάρ η στην ψηφιακή τεχν ολο γία.

[σ . 16 0 ] Seco urs Po pu lai re Franga is : Μ η κερδοσκοπ ική οργάνω ση

α λ λ η λ εγ γύ ης , π ου ιδ ρύ θηκε το 19 45 κα ι α να π τύ σσει α νθρω

π ι στική δ ρά ση εντός κα ι εκτός τω ν γα λ λ ι κώ ν συ νόρω ν.

[σ . 16 7] G ore f i lm s : Τα ι νί ες τρόμου με α κρα ία α να π α ρά στα ση της

ω μ ή ς β ία ς .

[σ . 1 6 9 ] C r o s s - f a d e : Κ ι ν η μ α τ ο γ ρ α φ ι κ ή τ ε χ ν ικ ή μ ε τ ά β α σ η ς α π ό τ η

μι α σκηνή στην ά λ λ η , κα τά την οπ οί α οι δ ύ ο σκηνές συ νυ

π ά ρ χ ο υ ν , η έν τ α σ η τ ο υ φ ω τ ι σ μ ο ύ ό μ ω ς π έ φ τ ει στ η ν π ρ ώ τ η ,

κ α θ ώ ς α υ ξ ά ν ε τ α ι σ τ η δ ε ύ τ ερ η .

[ σ . 1 7 1 ] Jean Gabin, Charles Vanel, Julien Carette: Σ π ο υ δ α ί ο ι Γάλ-



λ ο ι η θ ο π ο ι ο ί τ η ς ε π ο χ ή ς σ τ η ν ο π ο ί α α να φ έ ρ ε τα ι ο σ υ γ γ ρ α

φέας.

[σ . 182] H enri C ale t , L e s M u r s d e F r e s n e s , εκδόσεις V iv ia n e l l a m y ,

1 9 9 3 .

[σ. 1 8 2 ] F o r c e s F r a n g a is c s d e r i n t e r i e u r : Έ τ σ ι ο ν ο μ ά σ τη κ α ν τ ο 1 9 4 4

ό λ ες ο ι έ ν ο π λ ε ς α ν τ ι σ τ α σ ι α κ έ ς ο ρ γ α ν ώ σ ε ι ς τ η ς Γ α λ λ ί α ς . O t

F F I δ ι α δ ρ α μ ά τ ι σ α ν π ρ ω τ α γ ω ν ι σ τ ι κ ό ρ ό λ ο σ τ η ν π ρ ο ε τ ο ι

μ α σ ί α τ η ς σ υ μ μ α χ ι κ ή ς α π ό β α σ η ς σ τ η Ν ο ρ μ α ν δ ί α κ αι σ τ η ν

α π ε λ ε υ θέ ρ ω σ η τ η ς Γ α λ λ ί α ς .

[σ. 1 8 5 ] « M a i z e n a » : Δ ι ά σ η μ η μ ά ρ κ α π ρ ο ϊό ν τω ν μ α γ ειρ ικ ή ς - κ α ι

όχι μόν ο—, που έχε ι τα υτ ισ τε ί μ ε το κορ ν φλά ουρ .

[σ. 1 8 5 ] C h a r le s P c g u y ( 1 8 7 3 - 1 9 1 4 ) : Γ ά λ λ ο ς π ο ι η τή ς κ α ι δ ο κ ιμ ι ο

γ ρ ά φ ο ς , ο ο π ο ί ο ς υ π ή ρ ξ ε ο π α δ ό ς τ ο υ σ ο σ ι α λ ισ μ ο ύ κ α ι υ π ε

ρ α σ π ι σ τ ή ς τ ο υ Ν τ ρ έ υ φ ο υ ς , γ ι α ν α τ ο ν κ ερ δ ίσ ει τ ε λ ι κ ά ο κ α

θ ο λ ι κ ισ μ ό ς , π ο υ ε π η ρ έ α σ ε σ η μ α ν τ ι κ ά τ ο έ ρ γ ο τ ο υ .

[σ. 1 8 8 ] ΜΑ'V ( M o r t a u x V a c h c s ) : Λ ο γ ο π α ί γ ν ι ο μ ε τ η λ έ ξ η « w a c h e » ,

π ο υ σ τ α γ ε ρ μ α ν ι κ ά σ η μ α ί ν ει « φ ύ λ α κ α ς » , σ τ α γ α λ λ ι κ ά ό μ ω ς

α κ ο ύγ ετ αι όπ ω ς η « α γ ε λ ά δ α » ( « v a c h e » ) .

[σ. 1 8 8 ] V L F ( V i v e L a F r a n c e ) ,

[σ. 188] L a N o u v e l le R e v u e f r a n g a i s e : Γ α λ λ ι κ ό λ ο γ ο τ ε χ ν ι κ ό π ε ρ ιο

δ ικ ό , π ο υ τ ο ί δ ρυ σ ε ο Α ν τ ρ έ Ζ ι ν τ τ ο 1 9 0 9 κ α ι μ ε τ ο ο π ο ί ο

σ υ ν ε ρ γ ά σ τ η κ α ν κ ά π ο ι ο ι α π ό τ ο υ ς σ η μ α ν τ ι κ ό τ ε ρ ο υ ς λ ο γ ο

τ έ χ ν ε ς τ η ς χ ώ ρ α ς . Ω σ τ ό σ ο , μ ε τ ά τη ν α π ε λ ε υ θ έ ρ ω σ η , τ ο π ε

ρ ι ο δ ι κ ό έ κ λ ε ι σ ε μ ε τ η ν κ α τ η γ ο ρ ί α τ η ς σ υ ν ε ρ γ α σ ί α ς μ ε τ ο υ ς

Γ ε ρ μ α ν ο ύ ς . Η κ υ κ λο φ ο ρία τ ο υ ά ρ χ ισ ε ξα ν ά τ ο 1 9 5 3 .

[σ, 1 9 5] M a r ie - E u g e n e D e b e n ay ( 1 8 6 4 - 1 9 4 3 ) : Γ ά λ λ ο ς σ τ ρ α τ η γ ό ς ,

π ο υ δ ια δ ρ α μ ά τ ι σ ε σ η μ α ν τ ι κ ό ρό λ ο σ τ ο ν Α ' Π α γ κ ό σ μ ι ο Π ό

λ ε μ ο . Π έ θ α ν ε σ τις 6 Ν ο ε μ β ρ ίο υ 1 9 4 3 .

[σ. 1 9 5 ] G r o u p e s M o b i le s d e R e s e r v e : Π α ρ α σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ έ ς μ ο ν ά δ ε ς ,

π ο υ ιδ ρ ύ θη κ α ν α π ό τ η ν κ υ β έ ρν η ση τ ο υ Β ι σ ύ γ ι α τ η ν τ ή ρ η σ η

τ η ς τ ά ξ η ς .

[σ. 1 9 6 ] M i li ce F r a n g a i s e (ή α π λ ώ ς M i li ce ) : Π α ρ α σ τ ρ α τ ι ω τ ι κ ή δ υ -

239



ναμη που δημιουργήθηκε στις αρχές του 1943 από την κυ

βέρνηση του Βισυ, με τη γερμανική υποστήριξη, για την

αν τιμετώ πισ η της γαλλικής αντίστασης. Επίσημος ηγέτης

της ήταν ο πρωθ υπουρ γός Πιερ Λα βάλ , πραγματικός αρχη

γός της όμως ήταν ο γενικός γραμματέας Ζοζέφ Νταρνάν.

[<*· 2 0 0 ] S er vi ce du trav ail ob ligato irc (STO): Υπη ρεσία που ιδρύθη

κε στις αρχές του 1943 από τη φιλογερμανική γαλλική κυ

βέρνηση, προκειμένου να εξασφαλιστούν εργατικά χέρια για

λογαριασμό της Γερμανίας. Κατά τη διάρκεια της Κατο

χής, υπολογίζεται ότι περίπου 650.000 Γάλλοι εστάλησαν

για υποχρεωτική εργασία στη Γερμανία, κι άλλοι 900.000

κρατούμενοι πολέμου βαφτίστηκαν «εργάτες» για την ενί

σχυ ση τη ς γερμανικής πολεμικής οικονομίας.

[σ. 2 0 2 ] Un dc la Can ebiere (193 5) : Δημοφιλής οπερέτα των Ανρί

Α λιμ π έρ, Ρενέ Σ αρ βίλ και Ρεμ όν Βενσί, σε μουσική Βενσάν

Σκοτό, που εκτυλίσσεται στη Μασσαλία.

[ σ . 2 0 3 ] Π ερ ιο χ ή τ ης βο ρειο δυτικ ής Γαλλίας .

[ σ. 2 0 4 ] L o u i s A r a g o n , St r op hes p ou r se souvenir .

[σ. 2 0 5 ] E n fa n ts d’lzieu: Ορφανοτροφείο για εβραιόπουλα, με σκοπό

τη διάσω ση και προστασία τους, που λειτουργούσε στη γαλ

λικ ή κ ο ιν ό τ ητ α Ι ζ ιε . Τ α 4 2 από τ α 4 4 αυτ ά παιδιά κατέλη

ξαν στους θαλάμους αερίων του Άουσβιτς, έπειτα από επι

χ ε ίρ ησ η τ ης Γκ εσ τ ά πο σ τις 6 Α πρ ιλίο υ 1 9 4 4 .

[ σ . 2 0 5 ] L o u i s - F e r d i n a n d C e lin e ( 1 8 9 4 - 1 9 6 1 ) : Α π ό τ ου ς σ ημ αν τι

κότερους συγγραφείς του 20ού αιώνα, αμφιλεγόμενη προ

σωπικότητα εξαιτίας των ακραίων αντισημιτικών του θέ

σ εω ν κ α τ ά τ ο ν Β ' Π α γ κ ό σ μ ι ο Π ό λ ε μ ο .

[ σ . 2 0 5 ] Γ ιο ρ τ ή τ ης εβρ αϊκ ής παρ άδο σ ης σ τ η μ ν ήμ η τ ης σ ωτηρίας

τ ω ν Ε βρ αίω ν απ ό ένα διάτ αγ μ α πο υ εξέδω σ ε ο πρ ω θυπουρ

γό ς τ ο υ βασ ιλείο υ τ ης Περ σ ίας Α μ άν , τ ην επο χ ή τ ου Πέρσ η

β α σ ι λ ιά Α χ α σ β ε ρ ό ς . Σ ύ μ φ ω ν α μ ε τ η ν π α ρ ά δ οσ η , ο Μ ο ρ δ ο-

χά ι αρνή θηκε να προσκυνήσει τον Α μά ν, κι εκείνος, για να

2 4 0




Helene Berr

Ημερολόγιο1942-1944

Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ : P A T R I C K M O D I A N O

Ήταν είκοσι ενός χρόνων, Γαλλίδα εβραϊκήςκαταγωγής, και ζούσε στο κατεχόμενο Πα

ρίσι. Αρχισε να κρατάει ημερολόγιο γιατί πί

στευε πως «πρέπει να κρατήσουμε την ψυ

χή και τη μνήμη μας».

Ήταν ευαίσθητη στην ομορφιά του κό-

7 Γ · Όμω« 0ΤανΠεΡ,νΡάΦεΙΤηναΥαΠημ“ ηΤηζε^ ·™ Ω μ η ερζΕν-βίλ, είναιη δ,κη της αναοα που το ανύψωνε, οε επίγειο παράδεισο κ, ό

τανπεριγράφει τους δρόμους και τους κήπουςτου Παρισιού είναιτοδικό της βλέμμα που φωταγωγεί την πόλη.

Ήταν μόνη, «με το κίτρινο άστρο στην καρδιά», απέναντι στους ευ

γενικούς κα. αδιάφορους περαστικούς. «Ήταν σαν να ήμουν σημαδεμέ

νη στο μέτωπο με καυτό σίδερο», έγραφε. Σήκωνε όμως «ψηλά το κε

φάλι, καταπρόσωπο στονήλιο», και μετρούσετο κουράγιοτης.

«Μια συμβουλή έχω να σας δώσω, φύγετε!»της είπαν. Δεν έφυγε. Γιατί εκεί, στην κατεχόμενη ζώνη, υπήρχε ό,τι την έκανε ευτυχισμένη.

Τα μέτρα εναντίον των Εβραίων σκληραίνουν. Οι συλλήψεις και οι ε-

κτοπισμοί αγγίζουν τους φίλους και την οικογένειά της. «Δεν φεύγω

γιατί θα ήταν ανανδρία». «Δεν φεύγω γιατί έχω εγωισμό και αξιοπρέ

πεια...» Ανυποχώρητη: «Ο καθένας, στον δικό του μικρό κόσμο, μπορεί

να κάνει κάτι. Κι αν το μπορεί, το οφείλει».

Η καλλιτεχνική της φύση, η ευαίσθητη γραφή της, η μελέτη τουΚητς, του Σαίξπηρ, του Ντοστογιέφσκι, έρχονται αντιμέτωπες με τη

θλιμμένη βεβαιότητα του τέλους.Όμως: «Δεν σκέφτομαι τον θάνατό

μου, γιατί θέλω να ζήσω». «Αν με πιάσουν [...] αν με συλλάβουν απόψε»,

έγραφε, «θα ξαναγυρίσω, θα ξαναγυρίοω...»

Ήταν η Ελέν Μπερ.Δενξαναγύρισε. Α.Α.

canned by UamScanner



‘ι,"*ίΑΜΟ«,«2ενοδοχε|0

Lutetia

ooi ιι

II

Pierre Assouline

Ξενοδοχείο L u t e t i a

Μ Ε Τ Α Φ Ρ Α Σ Η : Σ Π Υ Ρ Ο Ι Π Α Ν Τ Ε Λ Α ΚΗ Σ

To παρισινό ξενοδοχείο Lutetia οτην an,

στερή όχθη του Σηκουάνα, μοιράζεται τοπεπρωμένο της Γαλλίας τα κρίσιμα χπόνιη

από το 1 9 3 8 έ ω ς το 1 9 4 5 . τ η ν ά ν ο δ ο κα°την πτώση του Χ ίτλερ. Στους πολυτελείς

του χώρους παρελαύνουν διαδοχικά εμι-

γκρέδες και αντιναζί συγγραφείς, πολιτι

κοί και καλλ ιτέχνες (όπωςοΤόμαςΜ αν,

ο Βιλυ Μπραντ, οΤζειμςΤζόυς και ο Αλμπέρ Κοέν), έπειτα Γερμανοίαξιω ματικό, των δυνάμεων κατοχής με στόχο την εξόντωση X

Αντίστασης και, τέλος, ο, εκπατρισμένοι που επιστρέφουναπό ταστρατόπεδα συγκέντρωσης.

Σε αυτό το συμβολικό πεδίο μάχης, όπου διαδραματίζονται πό

λεμοι καλλιτεχνικοί, ερωτικοί, λογοτεχνικοί και στρατιωτικοί, ζει ο

Κιφέρ, πρώην αστυνομικός και νυν υπεύθυνος ασφαλείας του ξε

νοδοχείου. Ο Κιφέρ, διακριτ ικός, απρόσιτος και ανεξιχνίαστος, γί

νεται μάρτυρας συγκλονιστικών γεγονότων. Αφηγείται την μεσο-

πολεμική περίοδο της Ευρώπης λίγο πριν βυθιστεί σε άλλον ένα πα

γκόσμιο πόλεμο, τα δύσκολα χρόνια της γερμανικής κατοχής σε

ένα Παρίσι ηττημένο και ταπεινωμένο, την Απελευθέρωση και τη

φρίκη των στρατοπέδων συγκέντρωσης. Δοκιμάζεται από τις συν

θήκες που τον καλούν να υπερασπιστεί τις αρχές και την αξιοπρέπεια

του , να καταφύγε ι σε μικρές ή μεγάλες διευθετήσεις με την συνεί

δησή του και βα σανίζεται από το ερώτημα που διατρέχει όλο τομυθιστόρημα: «μέχρι που μπορεί να προχωρήσει κάνεις χωρίς να

προδώσει τη συνείδησή του;» * «π,σηΔπη.ιλίνΜε ιστορική ακρίβεια κα, μυθιστορηματική

αναβιώνει το θρύλο του μεγαλ0υ, ^ ° °ου γεννιούνται στιςκληρη εποχή, και θέτει τα ηθ ικά διλήμμ

μεγάλες ιστορικές στιγμές.

ΒΡΑΒΕΙΟ ΚΑΥΤΕΡΟΥ 5 ^ * -




Paul Verhaegen

Omega minor

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΑΠΟ ΤΑ ΦΛΑΜΑΝΔΙΚδ ΙΝΩ ΜΠΑΛΤΑ

Βερολίνο, άνοιξη του 1995. Ονεαρός Βέλ

γος φυσικός ΠάουλΑντερμανς, έπειτα από

που κατασκεύασε στο Λος Άλαμος την πρώτη ατομ.κή βόμβα,

διεξάγει, μετη βοήθεια της Ντονατέλλα, ένα πείραμα που θα φωτίσει

τις απαρχές και το μέλλον του σύμπαντος. Με τους ήρωες διασταυρώ

νεται και η μυστηριώδης και γοητευτική Νέμπουλα, σκηνοθέτις πορ-

νογραφικώνταινιών, που κινείται ανάμεσα στους νεοναζιστικούςκύ-

κλους και τον ΠάουλΑντερμανς. Τι ψάχνει; Τι προσπαθεί να αποδείξει;

Γιατί ασχολείται επίμονα με το παρελθόν του ΝτεΧέιρ; Και τι είναι αυτό

το απίστευτα τρομακτικό που ετοιμάζεται και απειλείτο Βερολίνο;

To Omega minor, επικό μυθιστόρημα που κινείται ανάμεσα στοσή-

μερα και τα σημαντικότερα γεγονότα του 20ού αιώνα, ασχολείται με τονναζισμό, το Ολοκαύτωμα, την πυρηνική απειλή, την πτώση του κομμου

νισμού, τον πόλεμο. Ο Χίτλερ, οΧίμλερ, ο Μένγκελε, οΣπέερ, οι πρωτα

γωνιστές του γερμανικού κινηματογράφου στα χρόνια του ναζισμού, ο

Χάιζενμπεργκ, ο Χόνεκερ, ο Γκορμπατσόφ εμφανίζονται επί σκηνής.

Ο Βεράχεν θέτει θεμελιώδη, πανανθρώπινα ερωτήματα: Θα τελεί-

ώσει ποτέ ο πόλεμος; Πώς επιβιώνουν οι άνθρωποι σε απάνθρωπες

συνθήκες; Πώς αντιμετωπίζουν τα κρίσιμα ηθικά διλήμματα Πωςεπουλώνονται οι πληγές; Μπορούμε να υπερβούμε την ιστορία, ζΠ

αγάπη αλλά και η σεξουαλικότητα επηρεάζουν τον κόσμο,




ςει με τη διανομή προκηρύξεων και καταλήγει στον

εκτροχιασμό τρένων. Ανήκε στην οργάνωση FTP-MOI,

στην περίφημη Ομάδα Μανουσιάν, όλα σχεδόν τα μέλη

της οποίας ήταν ξένοι μετανάστες και κομμουνιστές.Σχεδόν αναπόφευκτα θα συλληφθεί, θα βασανιστεί και

θα εκτελεστεί».

«Μια επιτυχία. Παρακολουθούμε μια εκπληκτική σύ

γκρουση: από τη μια, τη ζωή ενός νεαρού τη δεκαετίατου ‘40· και, από την άλλη, τη ζωή ενός εφήβου της επο

χής μας, του Γκαμπριέλ, που παίζει τον ρόλο του Τόμι.

Όπως ο συγγραφέας, έτσι κι ο Γκαμπριέλσαγηνεύεται, με

τη σειρά του, απότονΤόμι. Και, επίσης, οι αναγνώστες».

«Η αληθινή ιστορία και η κινηματογραφική μυθοπλασία

της ζωής του Τομά Ελέκ, Ούγγρου Εβραίου, που στα δε

καεφτά του χρόνια μπαίνει στην αντιστασιακή οργάνω-

σ η ρτρ-ΜΟΙ. Όλη η Γαλλία είδε το πρόσωπό του στην

περίφημη Κόκκινη Αφίσα.Ένα βιβλίο στο οποίο παρου-σιάζονται με πλήρη επιτυχία τα ιστορικά γεγονότα και

το σενάριο μιας εξαιρετικής ύπαρξης».

Virginie MaillesViard

M e d i p r t

Moham med Aissaoui, Le F ig ro



A l a i n B l o t t i e r e

Τ ό μ ι

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ: ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΤΣΕΛΙΟΥ

«Μια φω τογρα φ ία απ ίστευτης ομορφ ιάς: ένα ροδοκόκκινο

αγόρι, μ ε κατσαρά μαλλιά ορθωμένα λες από μια ουράνιαδύναμη, βλέμμα άπιαστο και αόρατο. Πρόκειται για τον

Τομά Ελέκ, τον Τόμι· Ούγγρο Εβραίο που πήρε μέρος στις

Alain Blottiere - Τόμι (εκδ. Πόλις)

Documents

Transcript of Alain Blottiere - Τόμι (εκδ. Πόλις)