∆ηµήτρης Θεοδωρόπουλος,

∆/ντής φωτογραφίας, επ.

Καθηγητής ΑΠΘ

thinktank@ath.forthnet.gr

∆εν θα ήθελα βέβαια να δεχτώ ότι η Οδύσσειες σω-µάτων - µπαλάντα για το Νίκο Κούνδουρο (2010), θαείναι η τελευταία µου ταινία! Μάλλον όµως θα είναιαπό τις τελευταίες (στην Ελλάδα) σε αρνητικό φιλµ, του-λάχιστον στο χώρο του ντοκιµαντέρ. Σίγουρα όµως γιατο 2009, τη χρονιά που γυρίστηκε, αλλά και το 2010,χρονιά που παρουσιάστηκε στο φεστιβάλ Θεσσαλονί-κης, αποτέλεσε το µοναδικό ντοκιµαντέρ στην Ελλάδαπου χρησιµοποίησε αρνητικό φιλµ για την πρωτότυπηκινηµατογράφηση... Πριν µιλήσω για τον Nίκο Κούν-δουρο πορτρέτο του οποίου αποτελεί η ταινία µας, λίγεςσκέψεις για τον συνονόµατο του Νicholas Ray: µου δό-θηκε η ευκαιρία πρόσφατα να επανεξετάσω το ντοκιµα-ντέρ του Wim Wenders Lightning over water: Nick’smovie (1981). To είχα δει στην πρεµιέρα του στην ΝέαΥόρκη το 1981. Ο Jim Jarmusch, φοιτητής του Ray, πα-ρατηρεί ότι για την πρώτη συναυλία των περίφηµωνTelevision 2 στο East Village της Νέας Υόρκης, ότι ηαφίσα τους έγραφε: «τέσσερις τύποι µ’ ένα κοινόπάθος, Nicholas Ray». Κάπως έτσι λειτουργώ κι εγώµε τον σκηνοθέτη Αντώνη Μποσκοΐτη, µε κοινά πάθη...Είχα ξεχάσει πως και σε ποιον βαθµό στα είκοσί µου ηταινία του Wenders, µε είχε επηρεάσει - κινηµατογρα-φικά. Όπως όλοι τότε, µε προβληµάτισε και µε άγγιξεγια την ντελικάτη συνθήκη που κατέγραφε... Ο Wim κι οNick, είχαν συµφωνήσει να κάνουν µια ταινία για τοθάνατο και πράγµατι αυτό ήταν η ταινία: ο Wenders µετο συνεργείο του κινηµατογραφεί το τέλος της ζωήςαλλά και το party µετά την κηδεία του φίλου του, πάνωσε ένα κινέζικο σκάφος, στο ποτάµι Hudson, που έχειφορτίο τους συνεργάτες, µια παλιά Μitchell-κάµερασαν γλυπτό, µια upright moviola, αλλά και το βάζο µε τηστάχτη του. Μαζί µε τον Αντώνη Μποσκοΐτη, κάναµετριάντα χρόνια µετά την ίδια ταινία: o Κούνδουρος κι οΜποσκοΐτης είναι ο Ray κι ο Wenders (ακόµα και ηλι-κιακά και ως γενεές σκηνοθετών), µόνο που ο «Νίκος»,ευτυχώς ζει κι εκεί εστιάζει η ταινία µας: στη ζωτική τουαλλά και σωµατική προσέγγιση ως σκηνοθέτης. Άξοναςτης ταινίας, η τελευταία του πρόβα τον Ιούνιο του 2009.Ένα αληθινά απρόσµενο συµβάν, όπου όλοι αποτελέ-σαµε το «συνεργείο» του Νίκου, καθώς δοκίµαζε µε µιαοµάδα νέων ηθοποιών που του είχαµε ετοιµάσει, απο-σπάσµατα από το καινούργιο του σενάριο. Για δύο ώρες«τραβήξαµε» τέσσερα ασπρόµαυρα κι άλλα τόσα έγ-χρωµα ρολά φιλµ, προσφέροντας την ευκαιρία στονθεατή, να ζήσει όπως κι εµείς τη διαδικασία της προσω-

πικής του προσέγγισης, στην ανάπτυξη µιας ερµηνείας.Κρατήσαµε ευτυχώς κι όλες τις «σκάρτες» λήψεις, ενώη τελευταία η «καλή», ακόµα κι ακατέργαστη στα τρίαπερίπου λεπτά που διαρκεί, νιώθω -όπως κι όταν τηνέβλεπα από το viseur της µηχανής λήψης- πως θα αγγί-ξει το θεατή µε το πάθος και τη συγκινησιακή έντασηπου αποπνέει.Θέλοντας να προσφέρουµε στο µελλο-ντικό ερευνητή του κινηµατογράφου τη σιγουριά του fu-ture-proof / man-readable υλικού του αρνητικού φιλµ,αποφασίσαµε µε τον παραγωγό µας και µοντέρ ΜιχάληΓαλανάκη (mediavox), αλλά και το Γιάννη Σολδάτο πουέγραψε το σενάριο µε τον Αντώνη, στο βιβλίο τουοποίου βασίστηκε κι η ταινία (Οδύσσειες σωµάτων,Αιγόκερως, 2007), να κινηµατογραφήσουµε τον Κούν-δουρο και το αρχείο του σε ασπρόµαυρο φιλµ, τους δε«καλεσµένους» µας, συνεργάτες, ηθοποιούς, τεχνι-κούς, καλλιτέχνες, διανοούµενους, σε έγχρωµο.Για να επιτευχθεί µια οµοιογένεια στην εικόνα, ανάµεσαστην πρόβα του Κούνδουρου για τις ανάγκες της ταινίαςτο 2009, πρόβες και making-of από τις δεκαετίες ’70 &’80 (αρχειακό υλικό), τις κλασικές ταινίες του ασπρό-µαυρες πρώτα & έγχρωµες στη συνέχεια, από τις δεκα-ετίες ’50-’90, αλλά και τις µαρτυρίες, η οπτική µαςπροσέγγιση ήταν η εξής: το έγχρωµο φιλµ επελέγη ναείναι χαµηλού κοντράστ (Fuji Eterna 400T), ενώ εργα-

The last movie1

94 camerapro

movies_books 29:Layout 1 5/10/10 4:16 PM Page 1

camerapro 95

στηριακά του αφαιρέσαµε το χρώµα, τυπώνοντάς το σεχαµηλά printing-lights, επιδιώκοντας αρκετό «οργα-νικό» κόκκο (film-grain). To δε ασπρόµαυρο, τύπουORWO, υψηλής ευαισθησίας και κοντράστ, µε υπέροχα«βαθιά-µαύρα», για την πρόβα και τη συνέντευξη τουΚούνδουρου, αλλά και για τις εικόνες-αποσπάσµαταόπως και για το αρχείο στατικών φωτογραφιών, τοαφήσαµε «ωµό» και ακατέργαστο, µε την προσθήκηµόνο ενός κίτρινου φίλτρου (Y-2) για τους τόνους τουδέρµατος και το κοντράστ, ενώ εργαστηριακά προσδώ-σαµε µία ελαφριά «ροδίζουσα» απόχρωση - σέπια. Ηεικόνα πήρε συνολικά µια απροσδιόριστη οµοιογένειαµεταξύ άχρωµου κι έγχρωµου, ενώ ο θεατής αποπρο-σανατολίζεται χαριτωµένα, καθώς από ένα σηµείο καιπέρα στην αφήγηση δεν είναι ξεκάθαρο τι αποτελείπρωτότυπη κινηµατογράφηση και τι αρχείο. Ταυτόχρονατο συνεργείο, οι προβολείς, ο εξοπλισµός, συνυπάρ-χουν αρµονικά στα κάδρα, προσδίδοντας µια verité-αι-σθητική, παρουσιάζοντας ταυτόχρονα τηνκινηµατογραφική διαδικασία που ακολουθήσαµε. Ηαπόφαση της συγκεκριµένης προσέγγισης είχε στηρι-χθεί αφ ’ενός σε µια διάθεση αφιερώµατος - homageστην (αλ-)χηµεία του «σινεµά» που εκπροσωπεί οΚούνδουρος, γι αυτό και τα γυρίσµατα πραγµατοποιή-θηκαν στους χώρους του κινηµατογραφικού εργαστη-ρίου «Σκλαβής» καθώς και σε ειδικά διαµορφωµένοντεκόρ σαν παλιό κινηµατογραφικό πλατό, αλλά καιεπανεξετάζοντας την «ψυχεδελική - καλειδοσκοπική»µατιά του Vortex (1968). Πρόκειται για µια ταινία -ηπρώτη στο είδος της στην Ελλάδα- όπου ο Κούνδουροςεντάσσει στην αφήγηση και το κινηµατογραφικό συνερ-γείο που «γυρίζει» την ταινία: άλλη µια οµοιότητα µε το

προαναφερθένLightning overwater, όπου πα-ρουσιάζεται ηαντίστοιχη προ-σέγγιση του Rayστην ταινία τουWe can’t gohome again3

(πρώτη εκδοχή1973 - τελική1980): όπως καιτο Vortex, πρό-κειται για συνο-µιλία µε τηδιαδικασία τηςκινηµατογραφι-κής ανάπτυξης,ενώ κι οι δύο

ταινίες πέρασαν χρόνια επεξεργασίας, έξτρα γυρισµά-των κι εκδοχών στο µοντάζ, µέχρι να ξεφύγουν τελικάαπό τα χέρια των δηµιουργών της. Όπως παρατηρεί κι οΚούνδουρος στην ταινία µας, ξεκίνησε το 1967, µέσαστο χίπικο κλίµα της εποχής από την Κρήτη, για να συ-νεχιστεί στην Ιταλία, την Αγγλία, τη Γαλλία (όπου πρωτο-παρουσιάστηκε στη Γαλλική cinemathèque –συγκινητική µαρτυρία στην ταινία µας του παρόντος στησυγκεκριµένη ιστορική προβολή αλλά απόντος πια απότη ζωή αγαπηµένου µας Ανδρέα Παγουλάτου), για ναπαρουσιαστεί τελικά µεταπολιτευτικά στην τελική της εκ-δοχή στην Ελλάδα. Πέραν της συνθήκης «ταινία-µέσα-στην-ταινία» αλλά και της χρήσης του ασπρόµαυρουφιλµ, που µας ενέπνευσε στη δική µας προσέγγιση, αςαναφερθώ και στην περίφηµη sequence όπου στηνοθόνη υπάρχει µια απεικόνιση της ηχητικής µπάντας,κάτι σαν παλµογράφος, ή κι ένα homage στον πειραµα-τικό κινηµατογράφο του Stan Brackage4, υπό τουςήχους του «four horsemen» των Aphrodite’s child, σεολόκληρη την τετράλεπτη διάρκειά του...

Νίκος Κούνδουρος

Θεόδωρος Αγγελόπουλος

movies_books 29:Layout 1 5/10/10 4:16 PM Page 2

96 camerapro

Όλη η πρωτότυπη κινηµατογράφηση σε αρνητικό φιλµsuper-16mm, µε δύο µηχανές λήψης Aaton XTR & LTR,Canon-zoom (8-64mm) & Zeiss high-speed primes(9,5-12-16-25-50mm), οπτικό blow-up στα 35mm.Οδύσσειες σωµάτων - µπαλάντα για το Νίκο Κούν-δουρο, 2010, 35mm, 80’Σκηνοθεσία: Αντώνης ΜποσκοΐτηςΣενάριο: Αντώνης Μποσκοΐτης - Γιάννης ΣολδάτοςΦωτογραφία: ∆ηµήτρης ΘεοδωρόπουλοςΣκηνικά: κουστούµια, Μιράντα ΘεοδωρίδουΉχος: Μαρίνος ΑθανασόπουλοςΜοντάζ: Μιχάλης ΓαλανάκηςΜακιγιάζ: Ιωάννα ΛυγίζουΜουσική: Ηλίας ΛιούγκοςΠαραγωγή: Ελληνικό Κέντρο Κινηµατογράφου, Medi-avox-Μ. Γαλανάκης, Α. Μποσκοΐτης, ∆. Θεοδωρόπου-λος, Sklavis - studioΜε τους: Θόδωρο Αγγελόπουλο, Βασίλη Βασιλικό, Ιά-κωβο Καµπανέλλη, Αλέκο Φασιανό, Μένη Κουµαντα-ρέα, Ανδρέα Παγουλάτο, Γιώργο Βέλτσο, ΝίκοΚαβουκίδη, Τάσο Ζωγράφο, Πέτρο Φυσούν, ΑντιγόνηΑµανίτου, Αγάπη Μανουρά, Κώστα Γεωργουσόπουλο,Μάνο Βακούση, Γιάννη Μπακογιαννόπουλο, ΛευτέρηΞανθόπουλο, Μαρίζα Κοχ, Νίκο Μαµαγκάκη, ΝτόραΜπακοπούλου, Ηλία Λιούγκο, Παύλο Μάτεσι, ΖαχαρίαΡόχα1: τίτλος της περίφηµης «καταραµένης ταινίας» του DennisHopper(«χρυσό-λιοντάρι» το 1971 στη Βενετία), στο χαοτικόµοντάζ της οποίας ήταν παρών κι ο Nicholas Ray, που είχε

σκηνοθετήσει τον Hopper στον Επαναστάτη χωρίς αιτία(Rebel without a cause, 1955), µαζί µε τον James Dean. 2: τοπλέον ολοκληρωµένο µουσικό συγκρότηµα της «σκηνής τηςΝέας Υόρκης», της περιόδου punk & new-wave, η µπάντα τουTom Verlaine, µε το «κλασικό» Marquee moon (1977). ΕπίσηςBernard Eisenschitz, Nicholas Ray, Αn American Journey,Faber & Faber, 1993. 3: πρόκειται για την τελευταία µεγάλουµήκους ταινία που ολοκλήρωσε ο Ray, σε συνεργασία µε φοι-τητές του, σε ανάπτυξη και γυρίσµατα για µία πενταετία και υπόσυνεχή επανεξέταση και επεξεργασία για άλλη µία πενταετία...Με τη χρήση φιλµ 35, 16, super-16 & super-8mm, και την εικα-στική επεξεργασία εικόνας από video-synthesizer που προσέ-φερε στον Ray ο µεγάλος πρωτοπόρος του Fluxus,video-artist, Nam June Paik. 4: µεγάλος δάσκαλος, σηµαντι-κός ανεξάρτητος κινηµατογραφικός δηµιουργός, που εστράφηκυρίως στην εικαστική παρέµβαση στο καρέ του φιλµ, ανα-πτύσσοντας ένα ιδιαίτερο ύφος και κοπιώδες στην µικρο-κατα-σκευή του έργο. Επηρέασε πολλούς κινηµατογραφιστές,µεταξύ των οποίων και τον David Fincher: οι τίτλοι στο Fightclub (1999), αποτελούν ευθεία αφιέρωση στην προσέγγισήτου.

Αλέκος Φασσιανός

Βασίλης Βασιλικός

Τάσος Ζωγράφος

Ανδρέας Παγουλάτος

Ιάκωβος Καµπανέλλης

movies_books 29:Layout 1 5/10/10 4:16 PM Page 3