1

Εικονομαχία (726-843): Φύλλο εργασίας Τι ήταν η εικονομαχία; .................................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................................. Α. Ιστορικό πλαίσιο Τέλη 7ου αι. –αρχές 8ου Ø συνεχείς επιθέσεις Αράβων (717: Πολιορκία Κων/πολης) –οι επαρχίες της Μ. Ασίας υφίστανται

τις συνεχείς επιδρομές των Αράβων, τις οποίες δε μπορούσαν να αντικρούσουν τα Θέματα. Ø το Ισλάμ απαγόρευε τις εικόνες και καταδίκαζε τη λατρεία τους με το επιχείρημα ότι αυτό

αποτελούσε ειδωλολατρική πρακτική Ø Στις Ανατολικές επαρχίες της αυτοκρατορίας: επικράτηση ανεικονικών αντιλήψεων (<

ιουδαϊσμός, αίρεση παυλικιανών, μονοφυσιτισμός) # ελλαδικός χώρος Β. Αιτίες και αφορμές Β.1. Με βάση τα παρακάτω παραθέματα και τις ιστορικές σας γνώσεις να εξετάσετε ποια πολιτική σκοπιμότητα επέβαλε την εικονομαχία και ποια λαϊκή αντίληψη εξυπηρετούσε. 1. Η 2α Εντολή: Οὐ ποιήσεις σεαυτῷ εἴδωλον, οὐδέ παντός ὁμοίωμα, ὅσα ἐν τῷ οὐρανῷ ἄνω καὶ ὅσα ἐν τῇ γῇ κάτω καὶ ὁσα ἔν τοῖς ὕδασιν ὑποκάτω τῆς γῆς. Οὺ προσκυνήσεις αὐτοῖς, οὐδὲ μὴ λατρεύσῃς αὐτοῖς. (προς τη Γραφή εναρμονίσθηκε και η παλαιοχριστιανική τέχνη, που περιορίσθηκε σε συμβολικές και αλληγορικές παραστάσεις). 2. Υπερβολές στη λατρεία των εικόνων «Είναι αλήθεια ότι με την πάροδο του χρόνου δεισιδαίμονες προλήψεις συνδέθηκαν με την προσκύνηση των εικόνων. Πιστοί των λαϊκότερων κυρίως στρωμάτων και μοναχοί αφελείς και απαίδευτοι απέδιδαν ολοένα και μεγαλύτερη σημασία στην προστατευτική δύναμη όχι πια του εικονιζόμενου προσώπου, αλλά του ίδιου του αντικειμένου, της φορητής εικόνας, τελώντας παράλογες πράξεις, που θύμιζαν ειδωλολατρία. Έτσι κατά τη βάπτιση έφερναν την εικόνα στη θέση του αναδόχου, έπαιρναν από το χρώμα της ξύσμα, το όποιο αναμίγνυαν στη θεία μετάληψη ή το μεταχειρίζονταν για θεραπευτικούς σκοπούς».(Ιστορία Ελληνικού Έθνους, Θ΄, σ. 28). 3. Η πολιτική αναγκαιότητα της εικονομαχίας Μέσα σε αυτές τις συνθήκες γινόταν όλο και πιο φανερό, ότι η σωτηρία της Αυτοκρατορίας εξαρτιόταν αποκλειστικά από τους αγροτικούς πληθυσμούς του εσωτερικού της Μ. Ασίας. Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι η εικονομαχική πολιτική, που ήταν εντελώς αντίθετη σ’ότι θύμιζε τον ελληνορωμαϊκό πολιτισμό και την παλιά ιδεολογία, θα μπορούσε να συμφιλιώσει την Κωνσταντινούπολή με τους αγροτικούς πληθυσμούς της ανατολικής Μ. Ασίας, που εξαθλιωμένοι και πάμφτωχοι αποζούσαν από τη γη, που τώρα όφειλαν να υπερασπιστούν από τους επιδρομείς. (Ελένη Γλύκατζη Αρβελέρ, Η πολιτική ιδεολογία του Βυζαντινού Κράτους, 1977, σ. 34) 4. Απόψεις Λέοντος Ε΄ για την εικονολατρεία. Γιατί οι Χριστιανοί παθαίνουν ήττες από τους εθνικούς; Επειδή λατρεύονται οι εικόνες[...]Γι’ αυτὀ σκοπεύω να τις καταστρέψω [...]Οι αυτοκράτορες που δέχτηκαν και λάτρεψαν τις εικόνες πέθαναν στην εξορία ή τη στη μάχη. Αυτοί όμως που δεν τις λάτρεψαν πέθαναν στο κρεβάτι τους και τάφηκαν με τιμές στους αυτοκρατορικούς τάφους κοντά στο ναό των Αγίων Αποστόλων. Εγώ επιθυμώ να μιμηθώ τη δεύτερη κατηγορία και να τις καταστρέψω, για να μακροημερεύσω και εγώ και ο γιος μου και η δυναστεία μας να βασιλεύσει ως την 4η και 5η γενιά. 5. Διαμάχη κεντρικής εξουσίας-Εκκλησίας Από την άλλη, τα μοναστήρια πλήθαιναν διαρκώς. Είχαν αποκτήσει μεγάλες περιουσίες από δωρεές και καθώς ήταν απαλλαγμένα από φόρους ζημίωναν την οικονομία του κράτους. Ο αριθμός των μοναχών γινόταν όλο και μεγαλύτερος και η επιρροή τους πάνω τις λαϊκες τάξεις στεκόταν εμπόδιο σε κάθε μεταρρυθμιστική προσπάθεια. Όλη αυτή η κατάσταση έκανε την κυβέρνηση να ανησυχεί

2

και την ανάγκασε να πάρει μέτρα για τον περιορισμό του κακού. Όμως η βιαότητα της πολιτικής των Ισαύρων έθιξε το θρησκευτικό αίσθημα των λαϊκών τάξεων και την αυτοτέλεια της Εκκλησίας. Αντιθέσεις που κρυφοζούσανε καιρό βρήκαν τρόπο να βγουν στην επιφάνεια. (Λ. Τσακτσίρα-Ζ. Ορφανουδάκη-Μ. Θεοχάρη, Ιστορία Ρωμαϊκή και Βυζαντινή, 1996, σ.173) Β.2. Με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις και το παράθεμα «Η έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας και ηη έναρξη της εικονομαχίας»(σ. 21 σχολ. εγχ.) να επισημάνετε ποια ερμηνεία έδωσαν στην έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας οι εικονομάχοι και ποια οι εικονολάτρες. Ποιο χαρακτηριστικό της συγκεκριμένης νοοτροπίας αποκαλύπτουν οι συγκεκριμένες ερμηνείες; Γ. Το περιεχόμενο της διαμάχης Γ.1.Αξιοποιώντας τα παραθέματα του σχολικού βιβλίου (σ. 23) και τα παρακάτω κείμενα, να καταγράψετε τα επιχειρήματα των εικονομάχων και των εικονολατρών. 1. Αυτό που εσφαλμένα αποτελούμε «εικόνα» δεν ανάγεται στην παράδοση του Χριστού, των Αποστόλων ή των Πατέρων, αλλά ούτε και υπάρχει κάποια θεία προσευχή που να μεταβάλλει την κοινότοπη μορφή του και να το καθοσιώνει. Αντίθετα, μάλιστα, παραμένει ακριβώς όπως το φιλοτέχνησε ο ζωγράφος, ένα κοινό και άνευ αξίας αντικείμενο. (Όρος της Εικονομαχικής Συνόδου του 754) 2. Εμείς δεν προσκυνούμε τις εικόνες, αυτές καθεαυτές, πολύ δε περισσότερο την ύλη των εικόνων, αλλά προσκυνούμε τον εικονιζόμενο, και δια των εικόνων, μεταβαίνει ο σεβασμός και η λατρεία στον αληθινό Θεό. (Θεόδωρος Στουδίτης). 3. Ότι δεν είναι νέο το επινόημα των εικόνων και η προσκύνησή τους αλλά αρχαία παράδοση της Εκκλησίας το καταλαβαίνετε παίρνοντας το πλήθος αναφορών από την Αγία Γραφή και τους πατέρες[...] Ο ίδιος ο Θεός πρώτος έφτιαξε εικόνα κι έδειξε εικόνες. τον άνθρωπο τον ίδιο τον δημιούργησε κατ’ εικόνα Θεού. (Ιωάννης Δαμασκηνός). Δ. Η εκδήλωση της διαμάχης Δ. 1. Διαβάστε τα παρακάτω παραθέματα. Μπορείτε να καταλάβετε αν ο συγγραφέας τους είναι εικονομάχος ή εικονολάτρης; Δ. 2. Με βάση τα παραθέματα και τις ιστορικές σας γνώσεις να αναφέρετε πώς εκδηλώθηκε η εικονομαχική μανία των Εικονομάχων αυτοκρατόρων. Δ. 3. Με δεδομένο ότι τα εικονομαχικά κείμενα καταστράφηκαν, και ότι έχουν διασωθεί κυρίως μαρτυρίες εικονολατρών, τι συμπεράσματα βγάζετε για την αξιοπιστία των πηγών της εποχής και την αντίστοιχη ιστορική έρευνα; 1. Ο Λέων «ο δυσεβής»συγκρότησε «σιλέντιο» (= αυτοκρατορικό συμβούλιο) κατά των αγίων και σεβαστών εικόνων. Κάλεσε και τον αγιότατο Πατριάρχη Γερμανό, επειδή νόμιζε πως θα τον πείσει μα υπογράψει κατά των αγίων εικόνων. Ο γενναίος όμως δούλος του Χριστού χωρίς να πειστεί καθόλου στην άθλια κακοδοξία του (του Λέοντα) ακολουθώντας το δρόμο το σωστό της αλήθειας παραιτήθηκε από το αρχιερατικό του αξίωμα. 2. ...ο στρατηγός των Θρακησίων Μιχαήλ Λαχανοδράκων... πούλησε όλα τα μοναστήρια (τα’βγαλε στο σφυρί) ανδρικά και γυναικεία, και όλα τα ιερά σκεύη και τα βιβλία και τα κτήνη και όλα τα υποστατικά τους και την τιμή τους (όσα εισέπραξε) πήγε στο βασιλιά. Όσα επίσης βιβλία μοναχικά και πατερικά βρήκε τα’καψε στη φωτιά. Κι αν κάπου ανακάλυπτε να έχει κάποιος στη φύλαξή του λείψανο αγίου κι αυτό το’ριχνε στη φωτιά και τον κάτοχο τον τιμωρούσε ως ασεβή... τελικά δν άφησε σ’ όλο το θέμα του ούτε έναν άνθρωπο με το σχήμα του μοναχού. (Θεοφάνης, Χρονογραφία) E. Οι συνέπειες της εικονομαχίας 1. Ποιοι τομείς και πώς επηρεάστηκαν από την εικονομαχία; 1. Η εικονομαχία είναι πνευματικόν κίνημα ιδιαζόντως Βυζαντινόν. Υπερβάν τα όρια της απλής εκκλησιαστικής έριδος, εδημιούργησε σάλον εις ευρύτατα στρώματα, έλαβε μεγίστας διαστάσεις

3

και έσχε πολιτικά επακόλουθα μεγίστης σπουδαιότητος. Εν τη μεταγενεστέρα ερεύνη το θέμα απησχόλησε μετά πάθους θεολόγους και ιστορικούς. (Δ. Α Ζακυθηνός, Βυζαντινή Ιστορία, 1972, σ. 192). 2. Η βαρύτητα που προσέλαβε η εικονομαχική έριδα δεν αναιρεί, ωστόσο, τα άλλα επιτεύγματα που σημειώθηκαν την ίδια εποχή. Οι περισσότεροι κάτοικοι της, συρρικνωμένης πλέον, αυτοκρατορίας, βίωναν τον 8ο και 9ο αι. ως μία περίοδο έντονης στρατιωτικής απειλής. Με τις νίκες τους κατά των αραβικών και βουλγαρικών δυνάμεων, ο Λέων ο Γ’ και ο Κων/νος ο Ε’εξασφάλισαν την επιβίωση της αυτοκρατορίας. Παρόλο που η Κων/πολη θα δέχονταν κι άλλη πολιορκία, κατάφερε να αποκρούσει όλες τις επιθέσεις μέχρι το 1204. Οι νομικές μεταρρυθμίσεις, η ισχυροποίηση της θεματικής στρατιωτικής διακυβέρνησης, η αποκατάσταση της κληρονομικής βασιλείας και η επανεδραίωση της Κων/πολης ως κυρίου εμπορικού κόμβου της ανατολικής Μεσογείου είχαν μεγαλύτερη σημασία για την επιβίωση του Βυζαντίου από την εικονομαχία. Η άμεση σύνδεση της εικονομαχικής πολιτικής με τις στρατιωτικές νίκες, την οποία καλλιέργησε ο Κων/νος Ε’ παραδίδοντάς τη στους διαδόχους του, θα πρέπει να θεωρηθεί η κύρια αιτία για την καταστροφή της παραστατικής τέχνης... αλλά και για τη δίωξη, τον βασανισμό και τη θανάτωση των εικονόφιλων καλλιτεχνών μοναχών... Αναπτύσσοντας τη δική του μορφή εικονολατρίας, ο βυζαντινός Χριστιανισμός απομακρύνθηκε από την καθιερωμένη ερμηνεία των ειδώλων. Όλη η μεταγενέστερη βυζαντινή τέχνη βασίστηκε στις αρχές που διαμορφώθηκαν εκείνη την εποχή... αν οι εικονομάχοι αυτοκράτορες έσωσαν το Βυζάντιο από τους Άραβες, οι εικονόφιλες αυτοκράτειρες υποστήριξαν τη λαμπρή τέχνη της απεικόνισης ιερών χριστιανικών μορφών διασφαλίζοντας την επιβίωσή της για εξακόσια χρόνια –και για μεγαλύτερο ακόμα διάστημα έξω από τα σύνορα της αυτοκρατορίας. (Τζ. Χέριν, Τι είναι το Βυζάντιο, 2008, σ. 236-238) Στ. ΑΝΑΚΕΦΑΛΑΙΩΝΟΝΤΑΣ Στ. 1. Στο παρακάτω Διάγραμμα Ροής (Χρονολογικό Πίνακα) των γεγονότων του κεφαλαίου «Η Εικονομαχία», να επισημάνετε το σωστό χαρακτηριστικό κάθε αναφοράς (αίτιο, αφορμή, πολιτική απόφαση, συνέπεια). Στη συνέχεια, να χαρακτηρίσετε τις συνέπειες: πολιτικές, διπλωματικές, στρατιωτικές, κοινωνικές, ηθικές.

ΠΙΝΑΚΑΣ ΡΟΗΣ ΓΕΓΟΝΟΣ/ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΑΙΤΙΟ ΑΦΟΡΜΗ ΠΟΛΙΤ.ΑΠΟΦΑΣΗ/

ΓΕΓΟΝΟΣ ΣΥΝΕΠΕΙΑ

Ανεικονικές αντιλήψεις των κατοίκων των Ανατολικών επαρχιών

Λατρεία εικόνων/ λειψάνων από τους κατοίκους των ευρωπαϊκών επαρχιών

Επιθέσεις Αράβων σε παραθαλάσσια μέρη του Βυζαντίου, πολιορκία της Κωνσταντινούπολης (717)

Επιδρομές Βουλγάρων Σλαβικές εγκαταστάσεις / σκλαβηνίες Σεισμός Θήρας- Θηρασίας (726) Απομάκρυνση της εικόνας του Χριστού από τη Χαλκή Πύλη των Ανακτόρων (726) – Λέων Γ΄

Οργή του λαού της Κωνσταντινούπολης (726)

Αντιδράσεις των κατοίκων του Θέματος Ελλάδος

Σύγκρουση του θεματικού στόλου της

4

Ελλάδος με τον αυτοκρατορικό στόλο Α’ Εικονομαχικό διάταγμα – 730 μ. Χ Καταστροφή των εικόνων Διώξεις κατά των εικονόφιλων: βασανιστήρια, εξορίες, δημεύσεις περιουσιών

Δυσαρέσκεια του Πάπα → στροφή προς τους Φράγκους

Εκστρατεία εναντίον μοναχών και μοναστηριών - Κωνσταντίνος Ε΄

Σύνοδος Ιέρειας (754) Κωνσταντίνος ΣΤ΄ και Ειρήνη: Ζ’ Οικουμενική Σύνοδος (787) – καταδίκη Εικονομαχίας

Λέων Ε’ και Θεόφιλος: αναζωπύρωση Εικονομαχίας

Μιχαήλ Γ΄ και Θεοδώρα: Σύνοδος Κωνσταντινούπολης (843) – Αποκατάσταση των εικόνων

Στ. 2. Να μελετήσετε τις παρακάτω εικόνες και να τις κατατάξετε στην ανεικονική και στην εικονική τεχνοτροπία επισημαίνοντας τα χαρακτηριστικά τους στοιχεία. Στη συνέχεια, με βάση το σχήμα: Τέχνη → Ιστορία → Τέχνη, να καταγράψετε με συντομία σε ποια σημεία η Τέχνη ευθύνεται για την Εικονομαχία και πώς η Εικονομαχία με τη σειρά της επηρέασε την Τέχνη.

Εικόνα 1 Εικόνα 2

5

Εικόνα 3 Εικόνα 4

Εικόνα 5 Εικόνα 6

Εικόνα 7

Επιμέλεια: Στ. Καλιώρα, Ν. Λουκοπούλου